Opera, Pars I: Variarum libri XII, De anima

Citation preview

COORPVS CHRISTIANORVM SERIES LATINA XCVE

Eden j

Si "vRA aUeCU LEN Misc i PE

qusc tos "qum

The Library SCHOOE.OPRPHEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

(e: 'r

*

na :E 7h. "US "

To Xe!2:

AM -i L^n ,"d :

ue mem —-B :z "^

jcut

€ x- n)

-

U

MM, d E EL

da

rmm

br

Ma

Tow

wq Aon

M

b

nt

1

0 Rd

.

[M

M

t

^

17 * Wl

]

MAL! 9

p

TN

2 eus

EN E

E

icta d

x W u

Eu. 7

/ v

Lr

:

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

XCVI

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

".

XCVI

MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS OPERA PAR. I

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXIII

x

MAGNI AVRELII CASSIODORI

VARIARVM LIBRI CVRA

ET

XII STVDIO

À.J. FRIDH

DE CVRAÀ

ANIMA ET STVDIO

J.W. HALPORN

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXIII

| heologu | ibrary

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT California

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE

SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

INTRODVCTIO De uita et scriptis Cassiodori. De uita sua et genere et cursu honorum Cassiodorus ipse narrauit in libello, cui titulus fuisse uidetur Ordo generis Cassiodororum, cuius fragmentum extat in ultima pagina codicis olim Augiensis (n. CVI), nunc Carlsruhensis, saec. X, fol. 53 u. Hoc fragmentum, quod primus inuenit A. Holder (unde etiam anecdotum Holderi uulgo appellatur), publici iuris fecit et commentario historico instruxit H. Usener a. 1877 (1). Textum denuo edidit Th. Mommsen in praefatione Variarum (MGH, Auct. Ant. XII, p. V sq.), quo loco etiam coniecturas aliquot ad meliorem interpretationem pertinentes proposuit. Nouissimam editionem fragmenti praebet J.J. van den Besselaar (?). Textum fragmenti, sicut legi debere putauerim, hic subiungo :

IO

15

Excerpta ex libello Cassiodori Senatoris monachi serui dei ex patricio et consule ordinario, quaestore et magistro officiorum, quem scripsit ad Rufinum Petronium Nicomachum ex consule ordinario patricium et magistrum officiorum. Ordo generis Cassiodororum : qui scriptores extiterint ex eorum genere uel ex quibus eruditis. Symmachus patricius et consul ordinarius, uir philosophus, qui antiqui Catonis fuit nouellus imitator, sed uirtutes ueterum sanctissima religione transcendit. dixit sententiam pro allecticiis in senatu parentesque suos imitatus historiam quoque Romanam septem libris edidit. Boethius dignitatibus summis excelluit, utraque lingua peritissimus orator fuit. qui regem Theodericum in senatu pro consulatu filiorum luculenta oratione laudauit. scripsit librum de sancta trinitate et capita quaedam dogmatica et librum contra Nestorium. condidit et carmen bucolicum. sed in opere artis logicae, id est dialecticae, trans-

20

ferendo ac mathematicis disciplinis talis fuit, ut antiquos auctores aut aequiperaret aut uinceret. Cassiodorus Senator uir eruditissimus et multis dignita(1) Hetmann UszEwzn, zÁnecdoton Holderi, Ein Beitrag zur. Geschichte Roms in ostgotbischer Zeit. Festschrift zur Begrüssung der XXXII. Versagamlung deutscher Philologen und Schulmánner zu Wiesbaden. Bonn, 1877 (Iterum impr. Hildesheim, 1969). (2) Cassiodorus Senator en in Variae, Nijmegen, 1945, p. 206.

kou

VI

INTRODVCTIO tibus pollens iuuenis adeo, dum patris Cassiodori patricii et praefecti praetorii consiliarius fieret et laudes Theoderici

regis Gothorum facundissime recitasset, &b eo quaestor est

25

factus, patricius et consul ordinarius postmodum, dehinc

magister officiorum et praefectus praetorio. composuit et formulas dictionum, quas in duodecim

libris ordinauit et

Variarum titulum superposuit. scripsit praecipiente Theoderico rege historiam Gothicam,

30

originem eorum et loca

mores XII libris enuntians. 1 excerpta] Usemer, excepta C(arlsrubensis) et Morumsen casiodoti C monachi usque ad officiorum (3) del. Mommsen 2 et] ex Usener cons C 4

et cons ordinarium C, corr. Usezer — offociorüà C

6 casiodorüq C, cassiodo-

tiorum Ülener ? ex ciuibus eruditis Usezer, ex quibus eruditi sunt Cappuyns, pos! eruditis excidisse profecerint ue] sizrile werbums suspicatus est Mommsen 11 alecticiis C, corr. Usener 13 botius C 14 theodotichum C e£ Usener 16 cap C 17 bocholicum C 18 loicae C 19 fuit bis scriptum, priore loco erasum C. — 90 eque peratet C — 23 praecatii consilianus C — et oz. C, add. Usener 26 offociorum C^, corr. zz. 1 uerba inde ab et ptaefectus usque ad superposuit (28) de/. Usener praefectus praetorio. composuit et] praefuisset C, praefectus praetorio. suggessit /Mozzzzsen 28 theodoricho C e£ Usener 29 moresque Üener, foríasse rece — XII libris Usener, in libris C ez Mommsen 30 annuntians Usener

De Symmacho et Boethio hoc loco haud multa dicenda sunt, praeterquam quod Cassiodorus ad hunc epistolas I ro et 45, II 40, ad illum epistolas II r4, IV r4 et 5r scripsit. De vita et scriptis Cassiodori praeter ea quae in hoc breuissimo indice enumerantur haud pauca nota sunt. Genus Cassiodororum ex Syria ortum esse nomen ipsum indicat, quod deriuatum est a numine Syriaco, quod Graece Zeus Kas(s)ios appellabatur. Cultus eius apud Seleuciam et prope Pelusium etiam sexto saeculo extabat. Inter uiros nobiles Orientis, qui familiae Cassiodororum cognati erant, nominatur quidam Heliodorus, qui XVIII annos ''praefecturam gessit eximie" (Var. I 4, 15) quo tempore Theodericus etiam tum in partibus Orientis degebat (i.e. ante a. 488). Veri simile est hunc Heliodorum eundem esse qui a. 468 comes sacrarum largitionum fuit (Mommsen, praef. p. VII). Ad patrem Cassiodori, cui illi quoque nomen Cassiodorus fuit, data est epistola Var. I 3, qua occasione Theodericus ei honorem patriciatus contulit. In hac et insequenti epistola, qua rex nouum patricium senatui commendat, cursus honorum Cassiodori huius describitur : sub Odouacre rege (476-488) factus est comes priuatarum et deinde comes sacrarum largitionum ; inter prouincias, quas sub Theoderico administrauit, nominantur Sicilia, Bruttii, Lucania ; initio saeculi VI prae-

INTRODVCTIO

VII

fectus praetorio factus est (Ordo gen. Cass. 23 ; Var. YX 24, 9), non ante a. 500, quoniam usque ad hunc annum Liberius id officium tenuit (Anon. Vales. 68). In epistola I 4 mentio fit etiam aui Cassiodori, qui ''sub Valentwmiano djrincibe gessit tribuni et notari laudabiliter dignitatem" (S 1o), praeterea laudatur quod Aetio familiarissimus fuit et una cum filio huius Capilione ad Attilam legatus missus est ($ rr) Ex ea legatione cum pacem, quam nemo sperare potuit, rettulisset, illustratus honorem ab imperatore oblatum aspernatus in prouinciam Bruttiorum se recepit. Abauus Cassiodori in eadem epistola dicitur Bruttios Siciliamque ab incursione Wandalorum defendisse (a. 455, $ 14). Ipse Cassiodorus Senator — uel, ut nomen eius plene ponamus, Flauius Magnus Aurelius Cassiodorus Senator — quo anno natus sit, non satis constat. Quia in ep. IX 24, 3 Theo-

dericus dicitur eum ''primaeuum"' recepisse ad quaestoris offücium a. 507, uidetur inter annos 485 et 490 natus esse; c.a. 490 uel paulo ante coniecit Mommsen (praef. p. X), c.a. 487 coniecit J. Sundwall (3), a. 485 uel paulo post proposuit Dom. M. Cappuyns (4). Quaesturam ab anno 507 usque ad à. 511 obtinuit. Consul ordinarius factus est a. 514. Quo anno mortuus est Theodericus (5260), magister officiorum erat, eodemque magistratu etiam sub Athalarico functus est. Ex ep. XI 39 apparet eum correctorem Lucaniae et Bruttiorum fuisse. Fieri potest ut haec correctura annis qui inter quaesturam et magisterium intercedunt attribuenda sit (ita Mommsen), sed nihil certi de ea re traditum est. Praefectus praetorio sub Athalarico, Theodahado, Witige ab anno 533 usque ad eum annum quo Varias edidit (537), fortasse etiam paulo diutius, fuit.

Patriciatum quo anno obtinuerit non satis constat. Quod in Ordine generis legimus eum iam ante magisterium ad hunc honorem peruenisse, uix credendum esse ostendit Mommsen (praef. p. XI), praesertim cum in Variis nulla mentio patriciatus ne in inscriptionibus quidem epistolarum ad ipsum datarum fiat. Videtur Cassiodorus ultimis annis praefecturae studiis theologicis se dedisse. Circa a. 535 in animo habebat una cum Agapito papa scholam christianam Romae instituere, sed bella quae tum temporis in Italia saeuiebant impediuerunt, ne ea res perficeretur. Ipse postea de ''conuersione'' sua loquitur, quam eo tempore factam esse indicat, quo primum coepit commentis psalmorum operam dare (De orth., praef.). Videtur

(3) -Abhbandlungen zur Geschichte des ausgebenden

Rozuertums, Klelsingfors,

1919,

P* 154; (4) Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastique, X1, Paris, 1949, c. 1550.

VII

INTRODVCTIO

hoc opus iam circa annum 538 coepisse, eodem tempore quo libellum De anima conscripsit. De studiis christianae religionis, ad quae se post honores saeculares illo tempore conuertit, ipse et in oratione, quae hoc opusculum concludit, et in praefatione Exfositionis Psalmorum testatus est. Quid Cassiodorus annis insequentibus, postquam urbs Rauenna a Belisario. capta est (a. 540), egerit, incertum est. Veri simile est, ut opinatur Dom. M. Cappuyns (DHGE XI, c. 1356), eum inter ceteros exules Constantinopolim peruenisse ibique a Iustiniano imperatore comiter acceptum esse. Certe constat eum anno 550 una cum amico suo Cethego Constanti-

nopoli fuisse (^?) ibique officio publico uel legatione apud imperatorem Orientis functum esse. Celebrabantur eo anno nuptiae

Germani,

consobrini

Iustiniani,

et

Matasunthae,

neptis Theoderici. Ea res nouam spem iniecerat Gothis et nonnulls Romanis, qui regni Italici Gothorum fautores fuerant, fieri posse ut Gothi Romanique denuo inter se conciliarentur regnumque Ostrogotharum in Italia repararetur. Ea spes paucis annis post ad nihilum redacta est. Sunt qui credant etiam Cassiodorum in numero eorum fuisse, qui illo tempore reconciliationi gentium et restaurationi regni operam darent (8). Circa a. 555 Cassiodorus Scyllacei in fundo hereditario conuentum monachorum condidit ibique reliquam uitam egit ("). In hoc monasterio, quod Viuarium uel monasterium Viuariense appellabatur, fortasse propter uiuaria piscium quae haud longe erant, uitam monachorum

ita instituit, ut

eos studiis tam sacrae scripturae et operum scriptorum ecclesiasticorum quam artium liberalium continuo assuesceret eosque in his studiis assidua doctrina erudiret. Ad haec studia promouenda bibliothecam pro illis temporibus satis amplam comparauit. Magnam partem horum librorum haud dubie iam ante possidebat ; apparet autem numerum codicum et noua acquisitione et officio scribarum, qui in monasterio noua exemplaria exscribebant, auctum esse. Ad usum monachorum duos

libros

Iwstitutionwm,

alterum

diuinarum

lectionum,

alterum saecularium litterarum, conscripsit. Monasterio ipse praefuisse non uidetur, quoniam in Institutionibus (I 32, 1) duo abbates nominantur, Calchedonius et Gerontius. Cur duo fuerint, iam diu uiri docti ambigunt. Quidam opinati sunt alterum ipsi coenobio, alterum anachoretis,

qui in secretioribus locis montis Castelli degebant, praefuis(5) Vigilius, Ejbiszula apud Mansi, Conc. coll. YX,, 357. (6) A. MowiGLrANO, Cassiodorus and Italian Culture of bis Time, London, 1955, P- 218 sq.

(7) Credebant antea Franz aliique monasterium Viuariense iam circa a. $40 conditum esse ; sed uide de ea te SuNDwArr, 0p. cif., p. 156 ; CApPuxus, DHGE

XT 653571

INTRODVCTIO

IX

se (9. Aliam explicationem duorum abbatum, allato loco quodam Regulae Magistri, proposuit D. M. Cappuyns (En huius regulae capite 93 praescribebatur, quomodo abbas aegrotans, si mortem appropinquare sentiret, successorem suum eligere deberet. Potuit autem accidere, ut abbas prior ex aegritudine conualesceret atque ita duo abbates essent, alter ordinarius, alter designatus. Quod si accidisset, in eiusdem capitis $ 45 constituebatur, ne ille, qui nouiter ordinatus esset, usque ad diem mortis superioris abbatis quicquam honoris sibi uindicaret ; hoc autem mortuo sine mora ille in

officio succederet. Haud dubium fieri potuit, quin ita se res in monasterio Viuariensi haberent eo ipso tempore, quo Cassiodorus Institutiones conscribebat. Neque tamen quicquam de ea re pro certo scire possumus, neque probari potest mo-

nachos Viuarienses Regulam Magistri obseruasse (1?). Vtrum Cassiodorus ipse monachus fuerit necne, multum ac diu inter uiros doctos disputatum est (H). Sed ea quoque res nobis in medio relinquenda est. Mortuus est Cassiodorus circa a. 580. In praefatione libri De orthographia legimus eum ad aetatem 92 annorum peruenisse. In ultimis lineis expositionis in psalmum centesimum quidam arbitrati sunt auctorem indicasse se etiam centesimum annum aetatis compleuisse, sed nullis certis argumentis uidetur ea res ex illo loco conici posse.

Scripta quae Cassiodorus ante conuersionem composuit haec sunt : Chronica. Anno 51i9 Eutharicus, cui Theodericus filiam suam Amalasuntham in matrimonium dederat et regnum destinauerat, cum consulatu fungeretur, uoluit hunc annum opere historico celebrari, quo omne aeuum generis humani ab Adam usque ad suam aetatem describeretur. Illo rogante Cassiodorus haec chronica conscripsit uel potius compilauit. Vsus est enim in priore parte chronicis Eusebii et Hieronymi — pauca ex Eutropio adiciens —, in posteriore uero parte res

Romanas inde a regibus exactis ex epitoma Liuii, ex Aufidio Basso,

Victorio

Aquitano,

fastibus

consularibus,

chronicis

Italicis aliisque auctoribus hausit. Maxima ex parte haec chronica nihil nisi nomina consulum afferunt. (8) Ita M. Scnuawz, Geschichte der rümiscben Litteratur, IV, 2, München, 1920, P- 95. (9) Recherches de tbéologie ancienne et zuédiésale, 15, 1948, p. 209-268. (10) Multo minus, quod probare conabatur D.M. Cappuyns, ex hoc uel aliis locis concludi potest Cassiodorum auctorem Regulae Magistri fuisse (cf. praesettim MoMIGLIANO, op. (if., p. 227, n. 9). (11) Vide de hac te CApruxus, DHGE XI, c. 1361 sq.

x

|"

INTRODVCTIO

Historia Gothica nunc deperdita est sed epitoma eius in libello Iordanis, qui Getica inscribitur, extat. Si Anecdoto Holderi credimus, Historiam Gothicam Cassiodorus ''praeci-

piente Theoderico" scripsit. Veri simile est eum hoc magnum opus haud multo post Chronica completa atque edita (ie. a. 519) coepisse. Ànno 533 usque adeo progressus erat, ut in epistola, quam nomine Athalarici scripsit (Var. IX 25), laudes huius historiae, uelut si iam omnibus nota esset, inserere posset. In praefatione Variarum, anno 537 uel 538 scripta, amicos inducit dicentes : 'duwodecim libris Gothorum historiam defloratis brosperitatibus condidisti" (8 rr). Apparet igitur illo tempore duodecim illos libros, ultra quos Cassiodorus opus suum non extendit (cf. Iord. Gef. praef. 1), iam confectos esse. Nihil tamen impedit, quin credamus eum nonnulla de rebus ost hunc annum gestis, fortasse usque ad annum 551, addidisse (12). Nobis totum hoc opus deperditum est neque de eo quicquam scire possumus nisi ex epitoma, quam a. 55I conscripsit Iordanes, postquam historiam Cassiodori, ut ipse testatur, *ad triduanam lectionem" mutuam accepit. Haec epitoma, quae inscribitur De origime actibusque Getarum — uulgo appellatur Ge£ica —, historiam Gothorum usque ad annum 551 producit. Quantum Iordanes ipse ex aliis rerum scriptoribus sumptum addiderit, incertum est (!?). Plerique putant eum magna ex parte excerpta ex historia Cassiodori exscripsisse. Variae. Consilium epistolas, quas in quaestura, in magisterio, in praefectura scripserat, in unum corpus redigendi et publici iuris faciendi Cassiodorus in praefatione primi libri dicit se amicis instigantibus cepisse (14). Duas praecipue causas affert, cur hoc opus edendum curauerit : primum se efficere uoluisse, ut et se ipse et multos alios, quos in epistolis magna laude celebrauisset, posteris saeculis immortales redderet, tum etiam ut futuris scriptoribus epistolarum publicarum exempla praeberet, quae imitari possent. Hoc praesertim ad eas formulas pertinet, quas libri VI et VII amplectuntur. Editae sunt Variae a. 537 uel 538.

De anima. Libellum de anima Cassiodorus ipse in expositionibus in psalmos librum XIII Variarum appellat, et sic etiam in quibusdam codicibus manu scriptis numeratur. Apparet hunc librum eodem fere tempore scriptum et editum esse, quo Variae collectae et publici iuris factae sunt, i.e. a. 537 uel 538. (12) Ita arbitrantur CArruvus, DHGE XI, c. 1366 ; MowtGLIANO, 0f. cif., p. 219. (13) C£. Gez. 3 : ad quos ex nonnullis historiis Grecis ac Latinis addedi conuenientia, initium finemque et plura in zedio mea dictione permiscens. (14) Vix necesse est dicere totam hanc orationem, quam in praefatione amicos inducit habentes, procul dubio fictam esse; eiusmodi enim adhortatio inde a Quintiliano locus communis pernotus est, cf. e.g. T. JANsow, Latin Prose Prefaces,

Stockholm, 1964, p. 116 sq.

INTRODVCTIO

XI

Ordo generis Cassiodororum posterior Var?is est, quoniam

in hoc libello Variae commemorantur. Neque enim opinionem Useneri argumentis probabilibus firmari posse crediderim, qui hoc opus a. 522 uel 523 scriptum esse putauit lineasque, quae mentionem Variarum continent, falso additas iudica-

uit (59),

Inter scripta quae post conuersionem Cassiodorus composuit primo loco nominanda est Expositio psalmorum. uel, ut auctor ipse titulum huius operis in praefatione libelli de orthographia et in Insi. I 4, x indicat, Commenta salterai. Dicit se conuersionis suae tempore primum studium laboris huic operi impendisse, et uidetur plus minus decem annos ei consecrasse. Coeptum est, üt ipse in praefatione indicat, inuitatione patris apostolici qui non potest esse alius quam Vigilus papa (537-555). Huic etiam dedicauit opus suum, haud dubie ineunte anno 548 (u. Cappuyns, DHGE XI, Cc. 1370). Insüiutiones, quas iam supra memorauimus, post commenta psalterii scriptas esse Cassiodorus ipse indicat (De orih. praef.) ; certe non ante a. 555 sed non multis annis post scriptas esse demonstrauit D. M. Cappuyns (DHGE XI, c. I372). Postea Cassiodorus totum opus retractauit. Haec

noua editio sola ad nostram aetatem peruenit. Expositio ejistolae ad Romanos retractatio expositionis Pelagii est, in qua, ut ipse dicit, ''fPelagianae haereseos prauitates amowit" (De orth. praef.). Scriptam esse c.a. 575 probabiliter coniecit D. M. Cappuyns (DHGE XI, c. 1373). Etiam in Institutionibus,

I 8, r, huius commentarii

mentio fit his

uerbis : '*u£ $rocul a uobis fieret error hereticus, brimam epistulam ad Romanos qua jotui curiositate purgawi, reliquas 1n chartacio codice conscriptas uobis emendandas reliqua". Videtur re uera haec emendatio facta esse a scriptore non multum a genere scribendi ipsius Cassiodori abhorrente (1$). Complexiones Apostolorum breuis epitoma cum enarratione est omnium epistolarum Noui Testamenti et Actuum Apostolorum et Apocalypsis. Vnus tantum codex manu scriptus, Veronensis XXXIX (37), saec. VI, has complexiones ad nostram aetatem seruauit. Scriptae uidentur c.a. 580.

(15) De hac te uide MoMMsEN, ptaef. p. XI; Carpruxus, DFIGE XI, c. 1368 ; MOMIGLIANO, 0. ci., p. 215. J.]. VAN DEN BEssELAAR ille quidem (op. ciz., p. 5 Sq.) Useneto assentitut sed nullis nouis argumentis allatis. (16) Vide A. SourER, Pelagius sExpositions of Thirteen Epistles of $2 Paul, Texts atid Studies 9, 1, Cambtidge 1922, p. 318 sqq.

XII

INTRODVCTIO

Tria

opera,

quae

Cassiodorus

in monasterio

composuit, ex aliis libris compilata sunt :

Viuariensi

,

Codex de grammatica, cuius in Inst. II, r, 3 mentio fit, ex-

cerpta e scriptis Donati Sacerdotis aliorumque continebat. Liber memorialis uel Liber titulorum complectebatur capitula Sacrae Scripturae. Haec duo opera non iam extant. : De orthographia continet excerpta e scriptis Cornuti, Velii Longi,

Curti

Valeriani,

Papiriani,

Adamantii

Martyrii,

Eutychis, Caesellii, Prisciani. Quoniam in praefatione huius libelli Cassiodorus se dicit ad annum aetatis nonagesimum tertium peruenisse, c.a. 580 scriptus esse putatur.

Inter scripta, quae sub nomine Cassiodori interdum laudantur, nonnulla opera scriptorum Graecorum sunt, quae in monasterio Viuariensi per monachos suos in Latinum uertenda curauit. Inter quae praecipua haec sunt : Historia ecclesiastica iripariila compilatio est, facta ex tribus

historiis

Graecis,

Socratis,

Sozomeni,

Theodoreti,

qui omnes opera sua ea ratione instituerant, ut historiam ecclesiasticam Eusebii continuarent et ad suam aetatem perducerent. Excerpta ex his tribus historiis, ordine temporis in XII libris disposita, in Latinum conuertit discipulus Cassiodori, Epiphanius Scholasticus (cf. H?s/. praef. 2 et Inst. I 17, I) Diu uulgo credebatur Cassiodorus ipse capitula elegisse, quae Epiphanius in Latinum uerteret (cf. Cappuyns, DHGE XI, col. 1376 sq.), nuper autem demonstrauit R. Hanslik in praefatione editionis Vindobonensis (p. XIII sqq.) multo ueri similius esse '"'translatorem excerpta ab alio electa non habuisse, quae uerteret, sed ipsum fontes Graecos et legisse et excerpsisse et composuisse et uertisse". Recte igitur concludit Historiam tripartitam Epiphanii, non Cassiodori esse. Cassiodorus autem certe consilium ac rationem totius operis instituit et breuem praefationem adiecit. Epiphanium Scholasticum alia quoque scripta Graeca in Latinum uertisse ipse testatur Cassiodorus in Institutionibus. Sunt autem haec : Didymi Alexandrini expositio Prouerbiorum (/«si. l 5, 2), eiusdem enarratio septem canonicarum epistolarum (/nsi. I 8, 6), Philonis Carpasii complexiones Cantici Canticorum (Epiphanio Cyprio adscriptae, Iasí. I 5, 4), Codex encyclicus synodi Calchedonensis (Inst. I 1r, 2). De uersione Latina Iosephi Antiquitatum Iudaicarum, quae haud raro sub nomine Cassiodori laudatur, in 5st. I 17, 1 haec

legimus : ']vunc tamen ab amicis nostris, quoniam est subtilis nimis el multiplex, magno labore in libris uiginti duobus conuerti fecimus in. Latinum". Quoniam totum hoc opus uiginti tantum libros continet, apparet duos ultimos eos esse, qui Conra

INTRODVCTIO

XIII

Ajpionem inscribuntur. Videntur complures monachi in hac uersione conficienda communiter laborasse, ita ut diiudicari

non possit, quot uel quibus auctoribus attribuendi sint singuli libri. Cognouimus autem, praeter Epiphanium, duos alios monachos Viuarienses, qui opera scriptorum Graecorum in Latinum uerterunt. In Institutionibus memorantur Bellator,

qui, praeterquam quod ipse expositiones in libros Sapientiae, Tobiae, Hester, Iudith, Ruth, Machabaeorum scripsit, home-

lias Originis in libros Hesdrae Mutianus,

cui

uersionem

conuertit (Inst. I 7, 6), et

XXXIV

homeliarum

Iohannis

Chrysostomi in epistolam ad Hebraeos debemus (Inst. I 8, 3). Hic etiam Gaudentii tractatum de musica, nunc deperditum,

in Latinum transtulit (Inst. II 5, r1).

À.J. FRIDH

ét

ld yc [e $

pa

Me oc

-

- aue

we)

-

7. : XE

S oru 1t Bt

D

Ere DT.TURb

d ord icd usenz ijo siii

;

ud " E .

1T

adied —

LN

aitan

E: hos

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

CONSPECTVS BIBLIOGRAPHIAE SELECTAE ;

Generalia

Editiones

4I

Orationes

42

Chronica Variae

I-38

39-40

.

43-45

De anima De orthographia

46-48 49-50

Institutiones Expositio Psalmorum Historia Gothica

51-53 54-55 56

Historia Tripartita Antiquitates Iudaicae Contra Ajionem Versiones Codices De textu et elocutione Cassiodori De singulis scriptis Chronica Variae De anima Institutiones Expositio Psalmorum Comhplexiones Historia Gothica Historia Tripartita Contra Ajionem Spuria Fontes et imitationes De aetate Theoderici De Viuario De doctrina christiana Varia

57-60 61-62 63 64-66 67-84 85-90 91-93 94-127 128-129 130-142 143-153 154-156 157-159 163-176 T7 178-187 188-210 211-230 231-204 265-272 273-281

BIBLIOGRAPHIA SELECTA Generalia 1 P.P.M. ArBERDINGK TuiJM, Jets over M.A. Casstodorus Sena-

tor en zijne eewv, Amsterdam, 18582. 2 B. ALTANER

- A. STUIBER, Paírologie, Freiburg i. Br., 1966,

p. 486-488. 3 O. BARDENHEWER,

Geschichte der. altkirchlichen

Literatur,

5,

Freiburgi. Br., 1932 (1962), p. 264-278. 4 G. BARDY, Cassiodore et la fin. du monde antique, in L'année

théologique, 6, 1945,p. 383-425 (— G. Banpv, L' Église et

les derniers E

Paris, I948).

; B. BriscHorr, Ver angebliche Freunde Cassiodors, in Studien und Mitteilungen, 55, 1937, p. 100-IOI. 6 L.G. nu Buar, Abhandlung von dem. Leben des Cassiodors, in

Abhandlungen der Bayerischen Akademie der. Wissenschaften zu München, Y, 1763, p. 79-96. 7 M. CaPPUYws, in Dictionnaire d'Histotre et. de Géographie ecclészastiques, Paris, XI, 1949, col. 1349-1408. 8 R.W. CuuncH, Cassiodorus, in R.W. CnuncH, Miscellaneous Essays, London, 1888, p. 155-204. 9 J. CrAMPI, 7 Casstodort nel V9 nel VI? s., Imola, 1876.

10 P. COURCELLE, Les Lettres grecques en. Occident de Macrobe à Cassiodore, Paris, 1948?. i1 Á. FRANZ, M.A. Cassiodorus Senator. Ein. Beitrag zur Geschichte der theologischen Literatur, Breslau, 1872.

12 J. GARET, Vita Casstodori, Rotomagi, 1679. 15 J. HAMMER,

Cassiodorus, the Savtour of Western Cyvilisation,

in Bulletin of the Polish Institute of Arts and. Science in America, 3, 1944-1945, p. 384-389. 14 L.M. HARTMANN, apud PaurLv-Wissowa, Realencyclopádie, 3 (6), Stuttgart, 1899, col. 1671-1676. 15 R. HELM, in Reallexikon für Antike und. Chrüstentum, 2, Stutt-

gart, 1954, col. 915-926. 16 A. JAGER, Cass?odor, in Pharus, 18, 1927, p. 401-417. 17 H. LEcLERCQ,

Cassiodore,

in Dictionnaire. d'archéologie. chré-

tienne el de liturgie, YI, 2, Paris, 1910, col. 2357-2363.

18 H. LówE, 7 AM in Romanische Forschungen, 60, 1948, P- 420-446. 19 G. Lupwic, Cassiodor. Über den Ursprung der abendlündischen Schule, Frankfurt am Main, 1967. 20 M. MaurrrUS, Geschichte der lateimischen Literatur des Mittelalters, Y,München, 19rr, p. 37-52. 21 F. MiLkau, Zu Cassiodorus, in Von Büchern und. Bibliotheken. Festschrift A. Kuhnert, Berlin, 1928, p. 38-44. 22 G. MiNAsI, M.A. Cassiodoro Senatore nato a Squillace $n Calabria nel quinto secolo. Richerche storico-critiche, Napoli,

1895.

XVIII

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

25 D.G. Morrem, Disputatio circul. de M.A. 1686.

Cassiodoro, Altorf,

z4 A. MouiGL1ANO, Cassiodorus and Italian Culture of his Time, in Proceedings of the British Academy, 41, 1956, p. 207245 (— Secundo contributo alla storia degli studi classici, Roma, 1960, p. 191-229). 2; V. RosERTI, in Bibliotheca Sanctorum, 3, Roma, 1963, col. 924-928. 26 D. DE SarNTE-MaRTHE, La vie de Cassiodore, chamcelier et premier ministre de Théodoric le Grand, Paris, 1694.

2; J.E. Saupvs, A History of Classical Scholarship, Y, Cambridge, 19213, p. 258-270. 28 M. ScuaNz - C. Hosius - G. KnÜGER, Geschichte der vómischen Literatur, 4, 2, München, 1920, p. 92-109. 29 T. STETTNER, Cassiodors Name, in Philologus, 81, 1925, p. 233235. 3o E. TEA, I commattenti d'arte a Ravenna nel V9 e VI? secolo, in Studi in onore di A. Calderimi e R. Paribene, III, Milano,

1956, p. 747-751.

31 A. THORBECKE,

Cassiodorus

Senator.

Ein

Beitrag

zur

Ge-

schichte der Volkerwanderung, Heidelberg, 1867. 32 C. TRiJA, M.A. Cassiodoro di Calabria, Roma, 1909. 3; H. UsENER, Amnecdoton Holderi. Ein. Beitrag zur. Geschichte Roms n ostgothischer Zeit, Bonn, 1877. 34 J.]. VAN DEN BESSELAAR, Cassiodorus Senator en zin Variae, Nijmegen, 1945. 35 J.]J. VAN DEN BEssELAaR, Cass?odorus Senator. Leven en Werken van een staatisman en, monnik uit de zesde eeuww,

Haarlem-Antwerpen, 1950. 36 A. VAN DE VYvER,

Casstodore

et son awore,

in Speculum, 6,

IO3I, p. 244-292. 3; H. vou ScHuBERT,

Die

Umterweriung

der Alamanmen

unter

die Franken, Strassburg, 1884, p. 26-67. 38 W. WATTENBACH

-

W. LzvisoN,

Dewtischlands |Geschichts-

quellen im. Mittelalter, Vorzeit und. Karolimger, Y. Heft, Weimar 1952, p. 67-75. Editiones

39 G. FORNERIVS, Parisiis, 1579. 4» loHANNES GanET, Rotomagi, Paris, 1865).

1679 (— MiGNE,

PL, 69-70,

Orationes

41 L. TRAUBE, Berlin, 1894 (— MGH

Awct. ant., 12).

Chronica 42 TH. MoMwszN, Berlin, 1894 (— MGH

Awct. ant., 11).

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XIX

Variae 45 MARIANGELVS Accvmsivs, Augustae Vindelicorum, 44 IoOHANNES CocurAEvs, Romae, 1529.

1533.

4; TH. MouuszN, Berlin, 1894 (— MGH Auct. ant., 12). De anima 46 C. BENETI, Parisiis, 1500 (Hain, 1906). 47 MARIANGELVS ACCVRSIVS, Augustae Vindelicorum, 1533. 48 J.W. HarPonRN, in Zvadi?tio, 16, 1960, p. 39-109.

De orthographia 49 L. CARRIONE, Antuerpiae, 1579. so H. KxiL, Grammatici Latini, VIY, Leipzig, 1880, p. 143-210. Institutiones 51 I. PAMELIVS, Antuerpiae, 1566.

52 Lutetiae Parisiorum, 1579. 5; R.A.B. MvwNons,

Casszodor?

Senatoris

Institutiones,

Oxford,

1937. Expositio bsalmorum 54 Basileae, 1491 (Hain, 4574). 5; M. ADRIAEN, Turnhout, 1:958 Series Latina, 97-98).

(—

Corpus

Christianorum,

Historia Gothica ( Jordanes) ;6 TH. MoMMsEN,

Berlin, 1882 (— MGH

Auct. ant., 5, 1).

Historia Tripartita 57 Augustae Vindeliciorum, 1472 (Gesamtkat., 6164). 58 F. REGNAULT, Parisiis, 1500 (Copinger II, r, 1476). s» BEATVS RHENANVS, Basileae, 1523.

6o R. HANsLIK, Wien, 1952 (— Cor$us Scriptorum Ecclesiaticovum Latinorum, 71).

Antiquitates Iudaicae 61 J. FROBEN, Basileae, 1470 62 F. Brarr, The Latin Josephus. Y. Introduction and. Text. The Antiquities : Books I-V, Aarhus,

1958.

Contra Ájdionem

65 C. BovsEN, Wien, 1898 (— Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, 37) Versiones 64 L. HerLBriNG,

Vom Adel des Menschen. De anima dibers. und

eingel., Einsiedeln, 1965 (— Sigillum, 26).

A

BIBLIOGRAPHIA SELECTA The Leiters of Cassiodorus, being a condensed

6; TH. HopGkKtN,

Translation of the Variae Ejistolae of M.A. Cassiodorus

Senator with an Introduction,

London,

1886.

66 L.W. Joxss, An Introduction to Divine and Human Readings . by Cassiodorus Senator, New York, 1946 (— Records of Civilization, 40). Codices 67; M. BACHERLER, Cassiod. Instit. saec. im Bambergensis und bei Garet - Migne, in Philologische Wochenschrift, 42, 1922,

col. 1217-1223.

68 C. BAuDI DI VESME, Frammenti di orazioni panegiriche di Magno Aurelio Cassiodoro, in Memorie dell' Accademia di Torino, Ser. 2, VIII, 1846, p. 169-212.

69 I. CazzANIGA,

Varia graeco-latina, in Rendiconti dell Istituto

Lombardo, Classe di Lettere, Scienze morali e storiche, 75,

,

1941-1942, p. 349-366.

7o E. CHATELAIN,

Palimpsestes

í

de Turin,

IV.

Fragments

des

Panégyriques de Cassiodore, in Revue de Philologie, n.s.,

27, 1903, p. 45-48.

71 O. DoBiacHE-RoJDESTVENSKY, Le codex Q.v.I. 6-ro de la bibliothéque publique de Léningrad, in Speculum, 5, 1930, p. 21-48. 7? P. EWALD, Reise nach Spanien im Winter von 1878 auf 1879, in Neues Archiv der Gesellschaft für üliere deutsche Geschichisforschung, 6, 1881, p. 217-398.

7; K. FonsrNER, Schriftfragmente des 8. und früheren 9. Jahrhunderís in. Salzburger. Bibliotheken,

1960, p. 245-246. 74 E. Hàcc, Linkópingshandskrifien

af

in. Scriptorium,

Cassiodorus!

14,

Variae,

Góteborg, I9rr. 7 J.W. HarronN, The Manuscripts of Cassiodorus! De anima",

in Tvaditio, 15, 1950, p. 385-387. 76 B. HaskeNsTAB,

De

codicibus

Cassiodori

Variarum

Italicis,

München, 1879. 77 A. HoruzEIsTER,

Zur Überlieferung von Cassiodors "Variae",

in Historische Vierteljahrschrift, 26, 1931, p. 13-46. 78 W. JAcoB, Die handschriftliche Überliejerung der sogenannten "" Historia Tripartita" des Epiphanius - Cassiodor, Berlin, I954 ( — Texte und Untersuchungen, 59). 79 G. LAUBMANN,

Cassiodors

Institutiones

saecularium

litiera-

rum in der Würzburger und Bamberger Handschrift, in Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften zu München, München, 1878, 2, p. 71-96. 80 A. REIFFERSCHEID, A7tecdotum Cauense de notis antiquorum, in Rheinisches Museum für Philologie, 23, 1868, p. 131-

132.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA 4: À. REIFFERSCHEID,

in Bibliotheca Patrum

XXI

Italica, Y, Wien,

1870, p. 263-264. ?2 TH. SrANGL, Eim Fund zu Cassiodorus Senator, in Wochenschrift für klassische Philologie, x, 13884, p. 315. 25 W.'TzLFER, The Codex Verona LX (58),in Harvard Theological

Review, 36, 1943, p. 169-246. 44 L. Tgoss, Nachricht für den künftigen Bearbeiter des Cassiodor, in Archiv, 6, 1831, p. 485-487. De textu et elocutione Cassiodori 5; M. BERZA, Causidicus dans les textes latins du moyen áge, in

Revue hástoríque de sud-est européen, 23, 1946, p. 183-195.

$6 A, GAUDENZI, L'opera di Cassiodoro a Ravenna, in Atti e me-

morie della vegía deputazioni dí storia patria per le frovinzie di Romagna, 3, serie 3, 1885, p. 235-334; 4, 1886,

p- 426-463. 5; P. LEBMANN, Cassiodorstudien, in Philologus, 71, 1912, p. 278299 ; 72, 1913, p. 503-517 ; 73, 1914, p- 2537273 ; 74, 1917,

. 351-383. 3$ H.L. MAgROU, "Doctrina" et "Disciplina" dans la langue des . Péres de l' Église, in Archiuum. Latinitatis medii aeui, 9, 1934, p. 625. — 29 M.J. SCrzER, The Clausulae in Cassiodorus, Washington, 1944 ( — Studies in Mediaeval and Renaissance Latin, 17). go J. VAN DEN BESSELAAR,

Cassiodoro

Senador

e

la

cultura

retórica de sua época, in Revista de Letras, 1, 1960, p. X1-

52.

De singulis scriptis

Chronica.

91 U. BArZANI, Le cronache italiane nel medio evo, Milano, 1909*,

p- 4-19. o Tu. MowwsEN,

Die

Chronik

des

Cassiodorus

Senator

vom

Jahre 519 nach Christus, in Abhandlungen der sáchsischen Gesellschaft der Wissenschaften, 8, Leipzig, 18601, p. 547-

696. 95 J.G. PRÉAux, Ars ludicra. Aux origines du théátre latin, in L' Antiquité Classique, 32, 1963, p. 63777. Variae

94 W. BzssEL, Über "'Defloratis frosperitatibus" beim Cassiodor,

in Forsch. Deutsch. Gesch., x, 1862, p. 639-643. 9; C. CIPOLLA, Ricerche di Scipione Maffei intorno al testo delle "Variaz',in Rendic. Accad. Líncei, 16, 1908, p. 393-400. 96 F. DAux, Über Cassiodor. Variarum X11. g. Paschasio praefecto annonae Senator Praefectus Praetorio, in F. DAHN, Bausteine, 2, Berlin, 1880, p. 275-289.

XXI

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

97 G. DELLA VALLE, Moenia, in Rendiconti della Accademia di AreBelle Arti di Napoli, 33, 1958, p. 167-176. cheologia, Lettere 98 E. Diknr, Inscriptiones Latinae christianae ueteres, I, Berlin,

1025, inscr. 35, p. IO. 99 W. ExssLiN,

Aus Theoderichs Kanzlei, in. Würzburger Jahr-

— bücher für die Alteriumswissenschaft, 2, 1947, p. 78-85. roo À. FnrpH, Contributions à la critique et à l'interprétation des Variae de Cassiodore, Góteborg, 1968 (— Acía Regiae Societatis Scientiarum et. Litterarum Gothoburgensis. Hu. maniora, 4). ro: À. FnrpH, Études critiques ei syntaxiques sur les Variae de Cassiodore, Góteborg, 1950. 1o2 À. FRiDH, Terminologie et formules dans les'' Variae" de Cassiodore, Stockholm, 1956 (— Studia Graeca et Latina Gotho-

burgensia, 2). 10 L. GiNETTI, La legazione di Rustico a Bisanzio e le Varie di Cassiod. X, 19-24 ; XI, 13, in Studi Senest nel Circulo Giuridico della R. Università, 19, 1902. 104 À. GRETSCHEL, Ad edictum Athalarici regis Ostrogothorum apud Cassiodorum Variarum IX r8 obutwm succincta commen-

tat?o, Lipsiae, 1828. 10; H. HAGENDAHL, La $rose métrique d'Arnobe. Contributions à la connaissance de la rose littéraire de l'Empire, Góteborg, 1937, p. 79-83, 257-260 et passim. 106 H.A. Hanns, T he starting-gate for chariots at Olympia, in Greece and Rome, 15, 1968, p. 113-126; 16, 1969, p. 172-173. 107 B. HASENSTAB,

Studien zur Variensammlung

des Cassiodorus

Senator. Ein Beitrag zur Geschichte der Ostgothenherrschaft in Italien, I, München, 1883. 108 A.Tu. HEERKLOTZ, Die Variae des Cassiodorus Senator als kulturgeschichtliche Quelle, Heidelberg, 1926. 109 CH. LÉcRIvAIN, Remarques sur les formules de Curator et de Defensor Ciuitatis dans Cassiodore, in Mélanges d'archéologie ei d'histoire, 4, 1884, p. 133-138. i10 G. LECHLER, Die Erlasse Theoderichs im. Cassiodors

Varzen.

Buch I-IV, Heilbronn, 1888 (Programm). 1x1 G. KNAACE, Cassiod. var. ITI 5r, in Hermes, 25, 1890, p. 82-90. 112 À. MARCELLO, Z7 vimini flessibila nella lettera dv Cassiodoro ai Tribuni marittimi, in Att? dell'Istituto Veneto, 22, Venezia,

1963-064, p. 543-549.

11 J. MaRQUARDT,

Rómasche

Staatsverwaltung,

III, 3, 1885, p.

511 Sqq. 114 H.F.A. NICKSTADT, De d?gresstonibus quibus 4n. Variis usus

est Cassiodorus, Marburg, 1921. 11; H. PETER, Der Brief in der vómischen Literatur, in Abhandlun-

gen der Kóniglichen Sáchsischen Gesellschaft der Wissenschaften. Phalologisch-hastorische Klasse, 20, 3, Leipzig, IQOI, p. 202-212.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXIII

116 N. REiTTER, Der Glaube an die Foridauer des vómischen Reiches

$m Abendlande wáührend des 5. wnd 6. Jahrhunderts, Münster, 1900, p. 8-10 ; 24-34. 117 J. Riz, De $raepositionum in. Cassiodori Variis orationumque reliquis ui atque usu, Innsbruck, 1920 (Dissertatio). i18 J. RouGÉ, Sur un mot de Cassiodore : Exculcatoriae - Scultatoriae - Sulcatoriae, in Latomus, 21, 1962, p. 384-390. 119 G. SALviorL1, L'Iialia agricola nelle lettere di Cassiodoro, in Studi

... (n onore di M. Schipa, Napoli, 1926, p. 1-4. 120 B.H.SKAHILL, The Syntaxof the Variae of Cassiodorus, Washington, 1934 ( — Studies in Mediaeval and. Renaissance Latin, 3). 121 P. TANNERY, Var. III, 52, in Revue de Philologie, d'histoire et de littératures anciennes, n.s., 27, 1903, p. 245-247. 122 C. TANwzi, Studio sulla cronologia dei libri Variarum" di Casstodoro Senatore, in Arvcheografo Triestino, n.s., 13, 1887,

p. 1-36. 125 L. TRoss, I» Cassiodori Variarum. libro sex riores symbolae criticae, Paris, 1853.

124 G. VISMARA,

Rnvwio a font? d& dirwio benale ostrogoto melle

Variae di Cassiodoro, in Studia ei Documenta Historiae et

luris, 22, 1956, p. 364-375. 12; U. VoN WILAMOWITZ-MOELLENDORFFE, Lesefrüchte, in Hermes,

37, 1899, p. 203.

126 K. ZANGEMEISTER, Rélievo dé Foligno vappresentante gvuochi circensi, in Jahrbuch des deutschen archáologischen Insti-

tuis, 1870. 127 O.]. ZIMMERMANN, The Late Latin Vocabulary of the Variae of Cassiodorus, Washington, 1944 ( — Studies n. Medieval and Renaissance Latin, 15).

De anima 128 V. DURAND, Quid scripserit de anima M.A. Cassiodorus, Toulouse, 1851.

129 F. ZIMMERMANN, Cassiodors Schrift Über die Seele, in Jahrbuch für Philosophie und spbekulative Theologie, 25, 1911,

P- 414-449.

Institutiones 130 L. ALFONSI, Cassiodoro e le sue Institutiones, in Klearchos, 6,

1964, p. 6-20. i31 P. COURCELLE,

Hóísioire d'un browillon cassiodorien, in Revue

des études anciennes, 44, 1942, p. 65-80. 132 F. Dt CAPUA, Una $seudoepistola d? Cicerone De numerosa ora-

tione e le irregolarità vitmiche del latino biblico, in I1 Mondo Classico, 9, 1939, p. 211-218. 135 F. Dti CAPUA, De inst. dvuin.litt.,c. XV, in Bollettino d? Filología

Classica, 19, 1912, 89-9o.

XXIV

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

134 M.G. Exurs, The Vocabulary of the Institutiones of Cassiodorus, Washington, 1939. 13; L.W. JowEs, Notes on the Style and Vocabulary of Cassiodorus Institutiones, in Classical Phalology, 40, 1945, p. 24-31. 156 V. MonrET, Notes sur le texte des Institutiones de Casstodore, in Revue de Philologie, 24, 1900, p. 113-118 ; p. 272-281 ;

27, 1903, p. 65-78; p. 130-150; p. 279-287.

137 G.I. PAscHALI,

Untersuchungen

zur

Cassiodors

|.

—

Institutiones,

Marburg, 1947 (Dissertatio). 138 E.K. RAND,

The New Cassiodorus, in Speculum,

13, 1938, p.

4337447: pna ; 139 M. SiMoN, Zur Abhüngigkeit sbát-rómischer Enzyklopádien von Varros Disciplinarum libri, in. Philologus, 110, 1966, p.

88-1or. 140 À. VAN DE VYvER, Les Institutiones de Cassiodore et sa fondation à Vivarium, in Revue bénédictine, 53, 1941, p. 59-88. 141 J.L. WEBBER, Notes on the Style and Vocabulary of Cassiodovus! Institutiones, s.l., 1945. 142 TH. ZAHN, Ein Stück aus den Institutiones diwinarum litterarum des M. Aurelius Cassiodorus, in Geschichte des Neu-

testamentlichen Kanons, 2, I, Erlangen - Leipzig, 1890, p. 267-284. Expositio Psalmorum 14 H. AsnwonRTH,

The Psalter

Collects

Cassiodorus, in Bulletin of the 1963, p. 287-304. 144 V. BurHamT,

Textkritisches.

1960, p. 639-641. 145 A. CERESA-GASTALDO, jsalmorum'"'

VI,

Contenuto

di Cassiodoro,

1968, p. 61-71. 146 A. CERESA-GASTALDO,

of Pseudo

in Revue

e metodo in. Vetera

La íradizione

biblica d? Cassiodoro,

Jerome

and

John Rylands Library, 45,

in. Rivista

bénédictine,

dell

70,

"Expositio

Christtanorum,

5,

virgiltana nell' eseges? dà Studi

Classici,

16,

1968, p. 304-309. 147 J.M. CounrTEs, F?gures et tropes dans le Psautier de Cassiodore, in Revue des études latines, 42, 1964, p. 361-375. 148 G. ForLiET, Powr le dossier " Augustinus Magister", in Revue

des études augustiniennes, 3, 1957, p. 67-68. 149 G.A. LórrrEn, Der Psalmenkommentar des M. Aur. Casstodo-

rus Senator. Die exegetische Bildung des Verjassers und sein. Psalmentext, Freiburg i. Br., 1920. 150 G. MERCATI, Fasticium, in. Biblica, 29, 1948, p. 282-283.

131 CHR. MOHRMANN, A frofos des collectes du Psautier, in Vigiliae christianae, 6, 1952, p. 1-19. 152 À. QUACQUARELLI, L'epembasi n Cassiodoro (Exp. in ps.), in Vetera Christianorum, Y, 1964, p. 27-34.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXV

155 J. HAUSSLEITER, Contropatio, in Archiv für lateiische Lexikographie und Grammatik, 14, 1906, p. 360.

Com9plexiones

134 TH. STANGL, Cassiodoriana I, in Blátter für das Bayerische Gymnasialschulwesen, 34, 1898, p. 249-283 ; p. 545-501. 15; TH. STANGL, Cassiodoriana 1I, in Wochenschrift für klassische Philologie, 32, 1915, p. 203-214; p. 228-230. 156 TH. SrANGL,

Zu Cassiodorus Senator, in. Silzungsberichte der

kais. Akademie der Wissenschaften zu Wien, Plulos.-hast. Klasse, 114, 1887, p. 405-413.

Historia Gothica 15; L. BEncMÜLLER, Einige Bemerkungen zur. Latinitát des [ordanes, Ausburg, 1903.

158 D.R. BnaprEvy, The Composition of the Getica, Àn Eranos, 64, 1966, p. 67-79. 159 C. CrPorLA, Considerazioni sulle *'Getica" di Jordanes e sulle loro relazioni colla ''Historia Getavum'' di Cassiodoro Senatore, in Memorie della vegia Accademia delle scienze dà Torino, Ser. II, 43, Scienze morali, storiche e filologiche,

Torino, 1893, p. 99-134. 160 T. NAGY, Reoccupation of Pannonia from the Hwuns in 427. Did Iordanes use the Chronicon of Marcellinus Comes n the Writing of the Getica ?, in Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, 15, 1967, p. 159-186. 16: C. ScurRREN, De ratione quae inter Iordanem et Cassiodorum intercedai. commentatio, Dorpat,

1858.

16: W. SugRBAUM, Über Verwendung wnd Bedeutung von ves publica, regnum und status bei Cassiodor, Münster, 1961 ( — Orbis antiquus, 16-17).

Historia Tripartita

165 F.A. BrETER, The Syntax of the Cases and Prepositions 4n Cassiodorus! Historia ecclesiastica tripartita, Washington, 1938 (— Studies in Mediaeval and Renaissance Latin, 6).

164 F. BLATT, Remarques sur l'histoire des traductions latines, in

Classica et Mediaeualia, 1, 1938, p. 226-242.

165 V. BULBART, Zur '' Historia Tripartita", in Archiwum. Latini-

talis medii aeui, 24, 1953, p. 5-17. 166 I. CAZZANIGA, Sfigolature Critiche 111. Osservazioni ad. alcuni passi di Cassiodoro-Epifanto, in. Le Parola del Passato. Rivista di Studi Classici, x1, 1956, p. 1IO-II5.

16; G. HANSEN, Einige Corrigenda zur neuen Cassiodor-Ausgabe, in Theologische Literaturzeitung, 80, 1955, p. 123-124. :68 M.L.W. LArsrNER, Te value and influence of Cassiodorus" Ecclesiastical History, in

1948, p. 51-67.

Harvard Theological Review, 41,

XXVI

BIBLIOGRAPHIA

169 S. LuNpsrROM,

SELECTA

Srachliche Bemerkungen

zur. '' Historia

Tri-

partita" des Cassiodor, in Avchiwwm Latinitatis medii aeui, 23, 1953, P- I9-34. . .. ; j : 4

170 S. LuNpsTRÓM,

Zur ''Historia Tripartüta" des Cassiodor,

in

Lunds Umersitet Arsskrifts, I, 49, x, 1953. 131 S. LuNpsTROM, Übersetzungstechnische |Untersuchungen |auf

dem Gebiete der christlichen Latinitàt, n Lunds Umwersitets

Arsskrift, I, 51, 3, 1955. 172 S. LUNDSTRÓM, Znsertus statt insitus, in Avchtwum Latinitatis Med Aeut, 27, 1957, p. 231-234. 17; R. MEIsTER, Relocare, in Wzener Studien, 1941, p. 150. 174 L. SzvMANSKI, The Syntax of the Nominal Forms of the Verb

in the Historia ecclesiastica tripartita of Cassiodorus-Egiphanius, Book I, Dissertation, Washington, 1955. 17; L. SZYMANSKI, The Translation Procedure of Epiphanius-Cassiodorus

4n ihe Historia

Tripartiia,

Books

I amd

II,

Washington, 1963 (— Studies in Medieval and Renaissance Latin, 24). 176 F. WEISSENGRUBER, E$iphanius Scholasticus als Übersetzer. Zu Casstodorus-Eplaphantius Historia ecclesiastica tripar-

lita, in Sitzungsberichte der Ósterreichischen Akademie der

Wissenschaften, Plil.-hist. Klasse, 283,5, Wien, 1972.

Contra Ajdionem 177 H. JANNE, Un contresens de Cassiodore : les furets du Contre Ajpion, in Byzantion, x1, 1936, p. 225-227. Spuria 178 G. BAnDY,

Sw

les

ancienmes

ivaductions

latimes

de saint

Athanase, in Recherches de science religieuse, 34, 1947, p. 239-242. 17? E. BICKEL, Peter von Blois und Pseudo-Cassiodor De amicitia,

in Neues Archiv, 45, 1924, p. 223-234. 180 M. CaAPPUYNS, L'auteur de la Regula Magistri : Cassiodore, in Recherches de théologie ancienne et médiévale, x5, I948, p. 209-268. 181 E. FRANCESCHINI, La $folemica sull'originalità della regola di S. Benedetto, in Aeuum, 23, 1949, p. 70-72. 182 F. Masar, Cass?odore peut-il étre l'auteur de la Regula Magistri, in Scriptorium, 2, 1948, p. 292-296.

133 G. MontN, Une compilation antiarienne inédite sous le nom de

S. Augustin, in Revue bénédictine, 31, IOQI4-I9IG, p. 237-243.

184 A. TonrBIOS, O Mestre nao $ode ser Cassiodovo, in M. essageiro

de S. Bento, 19, 1950, p. 123-126.

183 F. VANDENBROECK,

Saint Benoii, le Maítre et Cassiodore, in

Recherches de théologie amciemne et médiévale, 16, 1949, p. 186-226.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXVI

186 H. VANDERHOVEN, Régle du Maítre, statistiques et manuscrits,

in Scriptorium, 3, 1949, p. 246-254. 187 A.C. VEGA, El comentario al Cantar de los Cantares atribuido a Casiodoro, ces espatiol ?, in Ciudad de Dios, 154, 1942, p- 143-155. Fontes et imitationes

188 A.G. AMATUCCI, D'un Luogo di Cassiodoro che si riferisce al De ve rustica" di Columella, in Bollettino dé filologia classica, 2, 1895-1896, p. 21-23. 189 A. AMELLI, Cassiodoro e la Vulgata, Grottaferrata, 1917. 190 TH.M. ANDERSON, Cassiodorus and the Gothic Legend of Ar-

manaric, in Euphorion, 57, 1963, p. 28-43. 191 M. BAcHERLER,

Cassiodors

Dichterzilate,

in Bláller

für das

Bayerische Gymnasialschulwesen, 59, 1923, p. 215-218. 192 G. BAnpv, Le souvenir de Josóphe chez les Péres, in Revue d' Histoire ecclésiastique, 43, 1948, p. 179-191. 19; L.M. CarPELLI J fonti delle Institutiones humanarum verum di Cassiodoro, in Rendic. Isti. Lombardo, Ser. 1L, 31, 1898,

p- 1549-1557. 194 H. ERDBRÜGGER,

Cassiodorus

wnde

etymologias

n

Psalterii

commentario brolatas betiwisse putandus sit, Jena, 1912.

195 S. EsPosiTO, Casstodovo, la. Bibbia e la Cultura Occidentale, in

Diuus Thomas (Piacenza), Or, 1958, p. 193-204.

196 I. voN GLoEDEN, Das rómische Recht im Ostgothischen Reich,

Jena, 1843.

197; G. Gozzz, Zu Varro De lingua latina, in Berliner Plhülologische

Wochenschrift, x910, p. 1367-1308.

198 G. DE JERPHANION, Coníribution à l'histoire du Sacramentaire léonien. Son influence sur un monument de Ravenne, in

Revue des Sciences Religieuses, 16, 1936, p. 364-3606.

199 L.W. Joxzs,

The Influence of Cassiodorus

on the Mediaeval

Culture, in Speculum, 20, 1945, p. 433-442. 200 L.W. Joxss, Further Notes concerning Cassiodorus! Influence on Mediaeval Culture, in Speculum, 22, 1947, p. 254-250. 2o: A. KAPPELMACHER,

Columella und Palladius bei Cassiodor, in

Wiener Studien, 1917, p. 176-179. 202 M. KnEMMER, De catalogis heurematum, Leipzig, 1890 (VI : De Hygini catalogo fragmentis, quae apud. Cassiodorum reperiuntur, aucto). 205 M.L.W. LAisrNER, The Mediaeval Organ and a Cassiodorus Glossary among ihe Spurious Works of Bede, in Speculum, 5, 1930, p. 217-221. 204 M.L.W. LAisTNER, The Value and Influence of Casstiodorus' Ecclesiastical History, in Harvard Theological Review, 41,

1948, p. 51-67.

XXVIII

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

205 C.H. MoonE, The Oxyrhynchus Epitome of Livy in relation to Obsequens and Cassiodorus, in American Journal of Phá-

lology, 1904, p. 241-255. 206 H.A. SANDERS, Te Oxyrhynchus Efitome of Livy and Reinhold's lost Chronicon, in Transactions and. Proceedings of ihe American Philological Association, 1905, p. 5-31. 207 L. SCHAEDEL,

Plinius der Jüngere und Cassiodorus

Senator.

Kritsche Beitráge zum ro.Buch der Briefe und zu den Varien, Darmstadt, 1887 (Programm). 208 K.W. ScHMIDT, Quaestiones de musicis scriptoribus Romanis imprimis de Cassiodoro et Isidoro, Giessen, 1899. 209 T. STETINER, Cassiodors Encyclopáüdie eine Quelle Isidors, in Philologus, 82, 1926, p. 241-242. 210 P. VAnESE, Per le fonti delle Chronica di Cassiodoro, in Studi Storici ber l'Antichità Classica, 2, 1909, p. 416-419. De aetate Theoderici 211 G. BAnDY, L'Eglise et les derniers Romains, Paris, I948, p. 168-261 ; 283-295. 212 F. DAHN, Die Kónige der Germanen. Das Wesen des áltesten

Kónigsthums der germanischen Stámme und seine Geschichte bis auf die Feudalzeit. 1-2, 2. Aufl., Leipzig, r9roIQII ; 3-4, Würzburg, 1866. 215 W. ExssLIN, Theoderich der Grosse, München, 1947, p. 214 Sqq.,

246 Sqq., 253 sqq., 267 sqq., 277 sqq., 294 sqq., 318 sqq. ;

et passim. 214 L.M. HARTMANN,

Geschichte Italiens im Mittelalter, I, Gotha, 1897, col. 182-186 ; col. 371-374.

21; T. HopckiIN, J/aly and her Invaders, ed. 2, III-IV, Oxford, 1896. 216 T. HopGkKIN, Theoderic the Goth, the Barbarian Champion of Crvilizatton, New York, 1897.

217 G. KAUFMANN, Die Fasten von Constantinopel und die Fasten von Ravenna, in Philologus, 42, 1884, p. 471-510. 218 R. KÓPKE, Die Anfánge des Kónigthums bei den Golen, Berlin,

1859, p. 78-93.

219 P. LAMMA, Culture e vita in Cassiodoro, in Studium, 43, 1947,

p- 234-241. 220 R. LAUTERBORN, Die Clusurae Augustanae des Kassiodor als gotische

Grenzsberre

1926, p. 63-67.

am

Alpenrhein,

in Germania,

ro,

221 TH. MoMMSEN, Ostgotische Studien, in Neues Archiv, 14, 1889, P. 223-249 ; p. 455-544 ; I5, 1890, p. 181-188 (— Ge-

sammelte Schriften V1, Berlin, 1910, p. 362-484).

222 B. PARADist, Critica e mito nell' Edito T'eodericiano, in Bollet-

tino dell' Istituto di Diritto romano, 68, 1965, p. I-47.

225 A.G. PuNzi, L'Italia del secolo VI nelle Variae di Casstodoro,

Aquila, 1927.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXIX

224 G. ScukPss, Geschichiliches aus Boethius-Handschriften, in Neues Archiv, x1, 1886, p. 125-140. 22; L. ScHMIDT, Cassiodorus wnd Theoderich, in Historisches

Jahrbuch, 47, 1927, p. 727-729. 226 E. SCHWARTZ, Z4 Cassiodor und Prokop, München, 1939. 227 W.G. SiNNIGEN, Administrative Shifts of Competence under Theoderic, in Traditio, 21, 1965, p. 456-467. 228 W.G. SINNIGEN,

Comites consistoriani n. Ostrogothic Italy, in

Classica et Mediaeualia,

24, 1963, p. 158-165.

229 J. SuNbwALL, Abhandlungen zur Geschichte des ausgehenden Rómertums, Helsingfors, 1919 (— Ófversigt af Fiünska Vetenskaps-Societetens Fórhandlingar, Bd LX, 1917-1918, Afd. B, N:o 2). 23o F. Trrz,

Cassiodors

Stellung zw

Theoderich,

Gablonz

a. N.,

1901 (Programm). De Vivario 231 À. AMELLI, Casstodoro e S. Benedetto, in Rivista d storia bene-

deliina, x1, 1920, p. 168-172.

232 M. AUBERT, L'église du monastére de Cassiodore, en Calabre, in

Bulletin Monumental, 98, 1939, p. 231-232. 235 E. BAsAKE, La conservación de los clásicos. Una vmprenta en la edad media, in Helmantica,

3, 1952, p. 381-419.

234 R. BEER, Bemerkungen über die állesten Handschriftenbestand des Klosters Bobbio, in Amzeiger der kais. Akademue der Wissenschaften in Wien, philos.-hist. Klasse, 9x1, p. 78-104.

23; H. BruM, Über den Codex Amiatinus und Cassiodors Bibliothek

in Vivarium, in Zentralblatt für Bibliothekwesen, 64, 1950, p- 52-57. 236 J. CHAPMAN, Cassiodorus and the Echternach Gospels, in Revue bénédictine, 28, 1911, p. 283-295.

257 J. CHAPMAN, S£ Benedict and the VIth

. 88-100.

Century, London, 1929,

238 J. uisus

The Codex Amiatinus and Cassiodorus, in Revue

239 J. CHAPMAN,

The Codex Amiatinus once more, in Revue béné-

240 C. CHARLIER,

Cassiodore, Pélage et les origines de la Vulgate

bénédictine, 38, 1926, p. 139-150 ; 39, 1927, p. 12-32.

dictine, 40, 1928, p. 130-134.

Paulinienne, in Studiorum Paulinorum congressus snternationalis catholicus, 1961, II (Rome, 1963), (— Analecta Biblica, 17-18), p. 461-470.

241 P. ConssEN, Der Codex Amaatinus und. der Codex grandior des

Cassiodorus, in Jahrbücher für protestantische Theologie, 17, 1891, p. 611-644.

242 P. ConssEN, Die Bibeln des Cassiodorus und der

Codex Amiati-

nus, in Jahrbücher für Protestantische Theologie, 9, 1883, p- 619-633.

XXX

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

243 P. COURCELLE, De /a "Regula Magistri" au corpus vivarien des "Chroniques", in Revue des études anciennes, 56, 1954, P- 424-428. j | 1 ; F 244 P. COURCELLE, Le site du monastére de Cassiodore, in Mélanges . d'archéologie et d'histo?re, 55, 1938, p. 259-307. 24; P. COURCELLE, Nouvelles recherches sur le monastére de Cas-

stodore, in Actes, du Ve Congrés international d'archéologie chrétienne. Aix-en-Provence, r3-19 sept. 1954, Città del Vaticano - Paris, 1957, (— Studi di antichità cristiana),

p. 511-528.

246 D. DE BRUYNE, Cass?odore et l'Amiatinus, in Revue bénédictine,

30, 1927, p. 261-266. 247 B. FiscHER, Codex Amiatinus und Casstodor, in Biblische Zeit-

schrift, 6, 1962, p. 56-79. 248 B. GLADYsz, Cassiodore et l'organisation des écoles médiévales, in Collectanea theologica, 17, 1936, p. 51-69.

24 H. GoMorL, Zw Cassiodors Bibliothek und ihrem Verhálinis zu

Bobbio, in Zentralblatt für Bibliothekwesen, 52, 1936, p. 185-

189. 250 AVIMAE TERES

Cassiodorus

Senator en het Monasterium

Vivariense, in Hermeneus, 30, 1959, p. 130-133.

231 H. LEcrERO, V?varium, in Dictionnaire d'archéologie chrétienne el de liturgie, XV, 2, Paris, 1953, col. 3133-3140. 252 TH. KrAUSER, Vivariwm, in Festschrift Robert Boehringer,

Tübingen, 1957, p. 337-344.

253 P. LEJAY, Bobbio el la bibliothéque de Cassiodore, in Bulletin d'ancienne litérature et d'archéologie chrétienne, 3, I913,

p. 265-269.

254 M. Loum, Kasjodora klastor "Vivarium", in Studia Warmins-

kie, 2, 1965, p. 371-387.

255 G. Moni, L'ordre des heures canoniales dans les monastéves de

Cassiodore, in Revue bénédictine, 43, 1931, p. 145-152.

256 A. OrLLERIS, Cassiodore, conservateur des lwres de l'antiquité latine, Paris, 1841. 257 I. SCHUSTER, Come fin la biblioteca di Casstiodoro, in La Scuola

cattolica, 70, 1942, p. 409-414. 258 A. SOUTER, Cassiodorus! Copy of Eucherius' Instructiones, in Journal of Theological Studies, 4, 1912-1913, p. 69-72. 259 À. SOUTER, Cassiodorus! Library at Vivarium : some additions,

in Journal of Theological Studies, 4x, 1940, P. 46-47.

260 L. TEUTSCH, Cassiodorus Senator, Gründer der Klosterbibliothek

von Vivarium. Ein Beitrag zur Würdigung seiner wissenschaftlich-bibliothekarischen Leistung, in Libri e Rivisti, 9, 1959, p. 215-239. 26: H. TnrELE, Cassiodor, seine Klóstergründung Vivarium und sein. Nachwirken

im

Mittelalter,

teilungen, 50, 1932, p. 378-419.

in. Studien

und.

Mit-

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

XXXI

262 W. WEINBERGER, Handschriften von Vivariwm, in Miscellanea Fr. Ehrle, IV, Roma, 1924, p. 75-88 ( — Studi e Testi, 40). 265 F. WEISSENGRUBER, Cassiodors Stellung innerhalb der monastischen Profanbildung des Abendlandes, in Wiener Studien, 80, 1967, p. 202-250. 264 F. WEISSENGRUBER, Zw Cassiodors Wertung der Grammatik, in Wiener Studien, n.s., 3, 1969, p. 198-210. De doctrina christiana 265 J.W. HALPORN, "Ecclesiam Recherches

p- 333-334-

266 J. GRoss,

adunare"

de théologie ancienne

Cassiodorus

$n

Cassiodorus,

et. médiévale,

in

28, 1961,

und die augustimische Evbsündenlehre,

in Zeitschrift für Kirchengeschichte, 69, 1958, p. 299-308. 267; TH. KLAusER, Die Liturgie des Abendlandes vom 4.-15. Jahrhunderí, in. Jahrbuch. für: Liturgiewissenschaft, 13, 1930, P- 354-356. 268 C. MOHLBERG, N «ove considerazione sul cost detto 'Sacramentarium Leonianum. ,in Ephemerides Liturgicae, 47, 1932, p. 3-12.

269 B. PLAINE, De ueris Breuiarii Romani originibus et prima etus forma, in Studien

und. Mitteilungen,

16, 1895, p. 3-10;

p- 216-223 ; p. 386-390 (8 6. Cassiodorus et eius testimonia de cursu romano omni auctoritate digna. $ 7. Stabiliuntur asserta Cassiodori testimoniis Arnobii Iunioris et S. Maximi Taurinensis). 270 J. ScHMAvcB, Die eschatologischen Gedankengünge Cassiodors, München, 1958 (Dissertatio). 271 A. ScuNEIDER, Die Erkenninislehre bei Beginn der Scholastik, in Plulosophisches Jahrbuch der Górres-Gesellschaft, 34, IOQ2I, p. 227-252. 272 A. VACCARI, Casstodovo e il "pasáq' della Bibbia ebraica, in Biblica, 40, 1959, p. 309-321. Varia 27; V. BRAcco,

Marcellianum

€ 4l suo

battistero,

in. Revista. di

Archeologia Cristiana, 34, 1958, p. 193-207.

274 H. DELEHAYE,

S. Cassiodore, in Mélanges Paul Fabre, Paris,

1902, p. 40-50. 27; U. KAHRSTEDT, Kloster und Gebeine des Cassiodorus, in Matleilungen des Deutschen. Archüologischen. Instituts (Rom. Abt.), 66, 1959, p. 204-208. 276 F. LAMMERT, Literatur zu Cassiodorus, in. Jahresbericht dber die Fortschritte der klassischen |Altertumswissenschaft,

231.80. 277 M.G. Mourico, II valore bsicagogico della musica mel pensiero

di S. Agostino e di altri filosofi cristiani (Boezio, Cassiodoro e S. Bonaventura), in Miscellanea Francescana, 38, 1938, p- 398-410.

XXXII 273 Fn. Russo,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA Tvadizione wmnanistica in Calabria da Cassiodoro

a Telesio, in Archivio storio ber la Calabria e la Lucanaa,

24, 1955,p. 309-336.

279 F. SCHNEIDER, Tes und Romgedanke im M: ittelalter, München, 1926, p. 82-96. 280 F.J. Wirrv, Writing and the Book in Cassiodorus, Dissertation Abstracts, 28 A, 2226, 1967-1968. 281 G. Lowa,

Die

M üsibanschauung

(Dissertatio).

Cassiodors,

Berlin,

1953

INDEX AVCTORVM BIBLIOGRAPHIAE 55 Alberdingk Thijm P.P.M. Alfonsi L. 130 Altanet B. 2 Amatucci A.G. 188 Amelli A. 189,23:

Ennis M.G. 134 Ensslin W. 99, 213 Erdbrügger H. 194 Esposito S. 195 Ewald P. 72

Adtiaen M.

1

Fischet B. 247 Folliet G. 148 Fornetius G. 39 Forstner K. 73 Franceschini E. 181i

Anderson Th.M. 19o Ashworth H. 143 Aubett M. 232

Bacherler M. 67, 19r Balzani U. 9r Bardenhewet O. 53 Bardy G. 4, 178, 192, 211 Basaké E. 233 Baudi di Vesme C. 68 Bergmüller L. 1:57 Beatus Rhenanus 59 Beer R. 234 Beneti C. 46 Berza M. 58 Bessel W. 94 Bickel BE. 179 Bieter F.A. 165 Bischof B. 5; Blum H. 235 Blatt F. 62, 164 Boysen C. 65 Bracco V. 273 Bradley D.R. 158 Bulhart V. 144, 165

EranzoA TI Fridh À. 100-102 Froben J. 61 Gatet J.

Hagendahl H.

Hágg E.

Iohannes Cochlaeus jacob Jàget Janne Jones

44

W. 78 A. 16 H. 177 L.W. 66, 135, 199, 200

Kahtrstedt U. 275 Kappelmachet A. 20r Kaufmann G. 217 Keil H. 5o

Dahn F. 96,212 De Bruyne D. 246 de Jerphanion G. 198 Delehaye H. 274 Della Valle G. 97 de Sainte-Marthe D. 26 Di Capua F. 122, 153

128

105

74

Halporn J.W. 48, 75, 265 Hammet J. 13 Hansen G. 167 Hanslik R. 6o Harris FLA. |106 Hartmann L.M. 14, 214 Hasenstab B. 76, 107 Haussleitet J. 155 Heerklotz A.Th. 108 Helbling F. 64 Helm R. 15 Hodgkin Th. 65, 215, 216 Hofmeister A. 77 Hosius C. 28 Hubtrecht A.V.M. 250

Corssen P. 241,242 Courcelle P. 10, 131, 243-245 Coutrtés J.M. 147

Durand V.

103

Gretschel A. 104 Gross J. 266

Church R.W. 8 Ciampi J. 9 Cipolla C. 95, 159

Du Buat L.G.

$86

Ginetti L.

Gladysz B. 248 Goetz G. 197 Gomoll H. 249

Capelli L.M. 195 Cappuyns M. 7,180 Carrione L. 49 Cazzaniga l. 69, 166 Ceresa-Gastaldo A. 145, 146 Chapman J. 236-239 Charlier C. 240 Chatelain E. 70

Diehl E. 98 Dobiache-Rojdestvensky O.

12,40

Gaudenzi A.

Klauset Th. 252,267 Knuaack G. i11 Kópke R. 21:8

71

Kremmet M. 202 Krüger G. 28

Laistner M.L.W. Lamma P. 219

168, 203, 204

xxxiv

INDEX AVCTORVM BIBLIOGRAPHIAE Sanders H.A.

Lammert F. 276 Laubmann G. 79 Lautetborn R. 220 Lechler G. 1i1ro Lecletcq FH. 17,251 Lécrivain Ch. 109 Lehmann P. 87 Lejay P. 253

Levison W. 38 Lófler G.A. 149 Lohr M. 254 Lowa G. 281 Lowe H. 18 Ludwig G. 19

Lundsttóm S.

:

169-172

Manitius M. 20 Marcell A. 112 Mariangelus Accursius 43,47 Marquardt J. ira Marrou H.Il. 88 MasaiF. 182 Meister R. 173 Mercati G. 150 Milkau F. 21i MinasiG. 22 Mohlberg C. 268 Mohrmann Chr. 151 Moller D.G. 23 Momigliano A. 24 Mommsen Th. 42, 45, 56,92, 221 Montico M.G. 277 Moore C.H. 205 Morin G. 183,255 Mortet V. 136 Mynots R.A.B. 53 Nagy T. 160 Nickstadt H.F.A.

Olleris A.

114

256

Quacquatelli A.

152

80, 81

118

Tea E.

30

'lelfer W. 85 Teutsch L. 260

Thiele H. 261 'Thorbecke A. 3:1 Titz F. 230 'otibios A. 184 'Traube L. 4: "Trija C. 32 'Tross L. 84, 123 Usener H.

Varese P.

Rand E.K. :58 Regnault F. 58 Reifferscheid A. Reitter N. 116 Riz RIT

Salvioli G.

ÜTannety P. 121i danzi. 122

33

Vaccati À. 272 Van den Besselaat J.J. 34,35, 9o Vandenbroeck F. 185 Vanderhoven H. 186 Van de Vyvet A. 36, 140

PameliusI. 51: Paradisi B. 222 Paschali G.I. 1:37 Beter H^ xrs Plaine B. 269 Préaux J. 95 Punzi A.G. 223

Roberti V. 25 Rougé J. 1:18 Russo Fr. 278

206

Sandys J.E. 27 Schaedel L. 207 Schanz M. 28: Schepss G. 224 Schirren C. 161 Schmauch J. 270 Schmidt K.W. 208 Schmidt L. 225 Schneider A. 271 Schneider F. 279 Schuster Il. 257 Schwartz E. 226 Simon M. 139 Sinnigen W.G. 227, 228 Skahill B.H. 120 Soutet A. 258,259 Stangl Th. $82, 154-156 Stettner T. 29, 209 Stuibet A. 2 Suetbaum W. 162 Sülzer M.J. 89 Sundwall J. 229 Szymanski L. 174, 175

21:0

Vega A.C. 187 Vismata G. 124 von Gloeden I. 196 von Schubert H. von Wilamowitz-Moellendorff U. 125 Wattenbach W. 38 Webber J.L. 141 Weinberger W. 262 Weissengruber F. 176, 265, 274 Witty F.J. 280 Zahn Th.

142

Zangemeister K.

126

Zimmermann F. 129 Zimmermann O.J. 127

VARIARVM

LIBRI XII

CVRA ET STVDIO Ais

saRIDE

LA

-

SR.

A"!

iy " UL

v A

Dx Jiub kS N

t. »

wma C. -— 2d

"v

Seas -

ke

K- w.

fdensh i;

ael

t9

hreidur A-2375 m,

m

uos

boe

n"

iT

"

(dera cfnnon. M

-

ir a

S. "ec

igen 4s tub BU,

5 -

AXT, es m M

4. 218,919 Sew Tho fiet beoe Vers

7.

apr

Á,

s$.

Vochenw) Wo ut

A. L

vwal]l L

!

"c

E

sis ds

C i

-»

re

"aleL.— C94 ETC

,

PRAEFATIO I. De codicibus.

Cassiodori Senatoris Varias Theodorus Mommsen anno MDCCCXCIV in collectione quae inscribitur Monumenta Germaniae historica (auct. ant. tom. XII) nonnullis uiris doctis, quos in praefatione passim nominauit, adiuuantibus edidit.

Codices manu scriptos tum plus centum cognouerat, quorum plerosque aut ipse contulerat aut per socios, quos in labore adhibuit,

accuratius

inspiciendos

curauerat.

Ex his uiginti

libros manu scriptos elegit quorum fide ac testimonio usus textum edendum institueret. Ratio huius nouae editionis ab initio nulla alia fuit, nisi ut

textum Mommsenii recenserem ac corrigerem iis locis, ubi aut alia lectio praeferenda uideretur aut necesse esset corruptelae certae coniectura mederi. Apparuit autem Mommsenium aut adiutores eius quibusdam locis lectiones codicum minus accurate in apparatu critico notauisse. Quare codices optimos, ie. L et B, totos, reliquos uero ex parte denuo contuli. Quibus locis lectiones a Mommsenio omissas inueneram — id quod fateor in codicibus melioribus raro admodum accidisse — eas,

si commemoratione dignae uidebantur, in apparatu notaui. Insuper addidi lectiones uarias codicis Lincopensis XX XVI, B 46, N. XLVI, omissis tamen multis, quae huic codici propria sunt neque ulli in textu restituendo usui sunt (?). Hunc codicem, qui Mommsenio ignotus erat, per litteram A denotaui. Th. Mommsen inter ri8 codices (?) quos in praefatione descripsit, sex classes distinxit. Veri simile est hos omnes, excepta fortasse ea parte, epistulas VII 42 - VIII ro complectenti, quam classis tertia ex fonte incerta tradidit, ad unum archetypum, quem haud multo ante saeculum undecimum exaratum esse Mommsen opinabatur, redire. Hae classes ita inter se distinguuntur, ut tam ex erroribus,

quos codices singularum classium communes habent, quam e textu, quem complectentur singuli codices, cognatio codicum perspici possit. Apparet enim codicem archetypum quondam in duas partes post epistulam VII 41 diuisam esse. A prioris

huius archetypi parte codices classis secundae (L R K P D X), a posteriore codices classis quartae (B Z N M K) originem ducunt (numeros classium quos constituit Mommsen retineo). Codices uero primae classis, qui omnes aut in epistula IV 39

(1) Vide de hoc codice E. Hàgg, Lin&ópingsbandskriften af Cassiodorus Variae, Gótebotg, 1911. (2) Ex his quinque codices, M IN Z T U, quoniam ex binis uel pluribus codicibus diuetsis manibus exaratis compositi sunt, bis numerauit (a — 87, 24 — 86, 26 — 86 A, 11 — 83, 83 A — 95 A) ; septies sub eodem numero bini libri in laterculum admissi sunt, posteriore loco adiecta littera A.

XXXVIII

PRAEFATIO

(M X) aut antea (O N) finiuntur, uidentur ex subarchetypo etiam grauius mutilato pendere. NU: E codicibus quartae classis solus Bruxellensis (5) finem libri VII seruauit ; ceteri omnes a prima epistula libri VIII incipiunt, haud dubie quia librarius, qui subarchetypum horum codicum exarauit, maluit quinque libros integros in unum codicem redigere quam totum opus a fragmento libri incerti incipere. Postea uero alii librarii collectionem plus minus integram denuo conficere conati sunt, aut binos codices conglutinando, ut singulos efficerent, aut codices priorem et posteriorem partem continentes iunctos describendo. Ita effecti sunt codices, quos in classium primae et secundae sectiones alteras rettulit Mommsen (M N X K). Hi igitur codices omnes lacunam ante librum octauum praebent. Horum codicum partes posteriores potius classi quartae adnumerandae sunt. Accedunt ad hos libros duo fragmenta codicum uetustiorum et haud dubie longe meliorum iis, quos nunc possidemus, saeculo XI? scripta, alterum in bibliotheca Halensi seruatum,

quod Mommsen totum exscripsit, praef. p. C-CI, alterum priuati iuris, quod olim K. Koppmann Hamburgensis possidebat, postea acquisiuit A. Hofmeister, qui hoc fragmentum optime descripsit et edidit in XXVI? uolumine ephemeridis quae inscribitur Hstorische Vierteljahrschrift (1931), pp. 13-46. Fragmentum Halense (Mommsenio D, nobis 8) continet ultimas lineas epistulae 17 (inde a sentiwnt, lin. 32) et priorem partem epistulae 18 (usque ad ?wre denega, lin. 60) libri IX. Fragmentum Koppmannianum (nobis «) habet partes epistularum 1-rr libri VIII. Ad lacunam libri septimi explendam usui sunt codices classium tertiae et sextae, qui omnes ceteris libris manu scriptis multo inferiores sunt. Tertiae classis codices omnino duo noti sunt, quorum alter, T, librum sextum integrum, librum septi-

mum duabus magnis lacunis mutilum, deinde epp. r-ro libri octaui continet, alter uero, U, praeterquam quod easdem fere lacunas in libro septimo habet, in epistula 42, lin. r3 finitur, id est paulo posterius quam libri classis secundae. Sextae classis codices textum integrum Variarum continent, sed textum, ut uidetur, non ex una origine traditum sed ualde

compositum ac contaminatum. In priore parte Variarum hi codices communem originem habere uidentur cum libris primae classis. Quare fieri potest, ut a fine libri quarti, ubi prima classis deficit, usque ad finem libri septimi lectiones cuiusdam subarchetypi tradant ob eamque rem haud minoris momenti sint quam codices primae classis. In posteriore parte operis plerumque cum deterioribus codicibus quartae classis congruunt, ita tamen ut interdum etiam cum codicibus quin-

tae classis lectiones

aperte mendosas

communes

habeant.

PRAEFATIO

XXXIX

Quare haud dubie recte iudicauit A. Haberleitner (op. cit. P- 39), qui hos codices textum mixtum praecipue e classibus IV, V, VI ortum praebere censuit. Huius classis codices non minus 21 Mommsenio noti erant, sed ex his duos tantum

Laurentianos (E F) dignos putauit, quos totos in apparatum reciperet, tertium uero, Ambrosianum (C), tantum ad epp. VI 42-47 et VIII r-ro adhibuit. Ipse totum librum VIII contuli lectionesque attuli. Praeter hos codices, qui textum continuum Variarum praebent, exstant quattuor codices saec. XIII-XIV,

qui ex-

cerpta e libris VIII-XII continent. Hi libri, quos quintae classi attribuit Mommsen, quoniam a communi fonte originem ducunt, qui tamen a subarchetypo quartae classis diuersus est, in textu restituendo interdum haud parui momenti sunt, praesertim iis locis, quibus B et Z inter se discrepant. Restat ut codices, quibus nititur haec editio, quam breuis-

sime describamus. Descriptionem multo uberiorem omnium codicum quos quidem nosset praebet Mommsen in praefatione editionis suae, pp. LXVIII-CX. Nos autem, ne prolixior fieret oratio nostra, satis habuimus pauca et praecipua indicia, quae ad singulos codices describendos pertinent adnotare. Atque ut lucidior fiat rerum dispositio, codices eo fere ordine, quo in apparatu critico occurrunt afferimus.

Codices rioris partis Variarum. Classes I-II. Leidensis Vulcanianus 46, saec. XII, membr., 290 . 190 mm. (afferuntur in catalogo bibliothecae mensurae textus, non foliorum, 220 . 125 mm.), foll. 186, ''e monasterio beatae Mariae

uirginis extra muros oppidi Fuldensis, iussu Ruggeri, qui ei monasterio praefectus usque ad a. 1176 fuit. Continet (fol. 3 u.9 u.) uitam Theoderici regis, (fol. 1o r.-129 u.) Var. I-VII 41 (finit in auctoritas), (fol. 130 u.-169 r.) Hugonis de 5. Victore Eruditionis Didascaliae l1. I-VI (praeposita est, fol. 130 r., imago Hugonis), praeterea (fol. 169 u.-186 u.) scripta quaedam theologica, de quibus uide F. Stegmüller, Repertorium Biblicum Medii aeui, IV, Matriti 1958, 9549-9551. Textui praepositae sunt imagines Theoderici et Cassiodori, quas Mommsen in tabulis editioni suae in fine adiectis expressit. Epigramma dedicatorium Iure Senator amans et q.s. solus seruauit. Scriptus est litteris minusculis perspicuis ac distinctis, singulis uocibus uel syllabis perraro per compendium scriptis. Litterae 7 et c ante 7 saepius inter se permutantur. Duae manus correctrices eiusdem fere aetatis codicem emendauerunt, quae tamen inter

se tam similes sunt, ut pro certo distingui non possint. Quare exemplo Mommsenii usi utramque eadem nota (L?) significamus.

XL

PRAEFATIO

R Monacensis lat. 13072, saec. XII, membr.,

in fol., continet

Augustini de consensu euangelistarum et (fol. 181-316) Var. IVII 4r. Fol. 316 hanc subscriptionem habet: 2s£e liber pertinet ad sancitum Georgium P[r]wu[?n]g[?n] (haec nomina erasa) quem. scripsit frater Sigboto sub abbate Eberhardo (qui abbas monasterii Priflingensis fuit a. 1163-1168) $vo remedio anime sue. amen. Duae magnus correctrices distingui possunt, quarum altera (Rb) ipsius librarii est, altera (A?) eiusdem fere aetatis. K Laurentianus Gaddianus 89 sup. 23, saec. XIII, membr., in fol., foll. 180, continet Var. I-VII 41r (folio amisso incipit a praef. 8 16, lin. o8 quod summmwm apicem ; finit VII 41 in auctoritas, reliqua parte paginae uacua), VIII-XII, numeris I-V additis. Sequitur liber de anima (foll. 166-180). Scriptus est a compluribus librariis, emendatus a manu posteriore. Scatet erroribus orthographicis aetatis librarii propriis. P Vaticanus Palatinus 273, saec. XIII, membr., in 89 formae

quadratae, foll. ror continet (fol. r u. septem sapientium sententias (App. Ausoniana I, ed. Schenkl, p. 246-250), deinde (foll. 2-98) Var. I-VII 4r (inscr. "Theoderici regis epistole"), praeterea textus minores inscriptos 'retorici colores' (fol. 98 u.), 'de Homeri centone et Eudoxia Augusta' (fol. 100), 6uersus de terra et firmamento', 'de nominibus uentorum' (fol. ror). Desunt epp. VII 18-23 codice integro. D Berolinensis Diezianus C. 69, saec. XIII, membr.

in 89, foll.

83, codex ualde mutilus, qui cum integer esset continuit epp. I-II r9, 3 (finit lin. 17 in ersequentem), V 9-37, 2 (finit lin. 9 in opitulabitur), ITI 4-31, 4 (finit lin. 28 in minimum). Epistulae quinti libri 9-34 numeratae sunt secundi libri 20-45, 35-37 tertii libri 1-3. Mutilatus est deperditis foliis aliquot libri tertii, ita ut desiderantur hae partes : III 9, 2 lin. 8, «su éacere - 22, lin. 6, ut qui longa ; 23, 4, lin. 24, mum si dispendium - 25, 1, lin. 6, discussioni indi ; 27, x, lin. 8, asserens - 28, 2, lin. x7, conuenit qui; 30, 2, lin. 1o, decurrere - 31, 3, lin. 23, postea

sewerissi. Habet in extrema pagina imaginem regis, cui inscriptum est ego sum Theodericus vex Francie, subscriptum anno domini MCCCV. Lectiones notabiliores secundum editionem Mommsenii attulimus. A Lincopensis XXXVI,

B 46, saec. XII, membr., 205.200 mm.,

foll. 95, quondam monasterii sancti Nicolai in Brauweiler, a. 1699 emptus ab archiepiscopo Erico Benzelio nundinis Francofurtensibus uernis (quae omnia in prima pagina adnotata sunt), continet Var. I-VII 41. Scriptus est a quattuor librariis; emendatus a correctoribus quinque uel sex, quos omnes A? notauimus. Descriptionem accuratiorem huius codi-

PRAEFATIO

XLI

cis praebet E. Hágg in libro quem supra memorauimus, ubi collationem plenissimam omnes lectiones ab editione Mommsenii discrepantes complectentem inuenias pp. 48-62. Multas lectiones uarias ab hoc codice solo praebitas quia ad textum restituendum nullius momenti sunt in apparatu omisimus. M

Montispessulanus

Bibl.

scholae

medicae

294,

saec.

XII,

membr., 280 . 200 mm., foll. 17r, quorum 1-47 Var. I-IV 39 continent, 48-r20 r. Var. VIII-XII (numeris I-V notatos). Cetera scripta eiusdem codicis enumerantur in Ca/alogue général des bibliothéques ubliques des départements, T, p. 405. In fine fol. 169 u. legitur 'Liber sanctae Mariae Clareuallensis'.

Emendauit manus prima aut certe aequalis.

O Romanus Angelicanus 1527 (V 4, 7), saec. ut uidetur XIII

ineuntis, membr., 223 . 132 mm., foll. 48, quorum 1-43 u. con-

tinent Var. I-IV 20. Desiderantur inter foll. 8 et 9 libri I ep. 16 inde a fraus, lin. 19, usque ad ep. 45, meatum suum, lin. 67. In fine continet fragmentum de constructione, foll. 43 u.-48. Vide praeterea catalogum anni 1893.

N Neapolitanus Bibl. publ. IV B 4r, antea Furnesianus, saec.

XIII, membr. in fol., incipit mutilus in ep. Tr a deprehendatur, lin. 4, desinit IV 35 in Jiberos, lin. 3. Sequuntur libri VIII-XII eadem manu scripti. Huius codicis pars posterior quamquam ex Parisino 2185 A (Z) pendere uidetur, tamen nonnullas

lectiones aliunde prouenientes (fortasse e codice deperdito classis V ut suspicabatur Hofmeister, op. cit., p. 38) continet. X Montispessulanus Bibl. scholae medicae 4, saec. XII/XIII, membr., 460 . 340 mm., antea oratorii Trecensis, deinde Pithoei, continet Var. I-IV 39 et VIII-XII (I-V numeratos), praeterea Symmachi

epistulas, Boéthii De trinitate, Sidonii

Apollinaris epistulas et panegyricum (uide Catalogue général des bibliothàques publiques des départements, 1, p. 287). Posteriorem partem nullius momenti esse ostendit Mommsen.

Codices a libro VI incipientes. Classis III. T Wiratislauensis Bibl. ciuium 63, saec. XIV, merbr. in 80, foll.

II2, compositus est prehensis, sed eadem Var. I-IV 39 praeter et tertia partes post in fortassis, lin. 21),

e duobus exemplis uno uolumine commanu scriptis, quorum alterum continet epp. I 33 et 41, III 50 (quarum secunda VIII 25 insertae sunt), VIII 1-25 (finit alterum continet Var. VI-VII 21 usque

ad opinionis, lin. 9, 26-32 usque ad necesse, lin. 9, tum VII 36-

47 et VIII 1-1o usque ad sensum relinquunt, lin. 7o. Codex ipse integer est sed descriptus uidetur e duobus exemplaribus mutilis. Pars posterior sola usui est.

XLII

PRAEFATIO

Caesenas Bibl. Malatestianae, plut. r3 dextr. 3, saec. XV, membr.

(uide Zuzzera,

Codici della Biblioteca Malatestiana,

1887, p. 132), continet Var. I-IV 39, VI-VII 21 usque ad opinionis, lin. 9, 26-32 usque ad wenalitas, lin. 8, 36-42 usque ad «os enim cum, lin. 17, VITI-XII. Apparet codicem e duobus exemplaribus descriptum esse, quorum alterum, quod textum primae et quartae classium continebat, nulli usui est.

Codices josterioris bartis Variarum. Classis IV. Bruxellensis roor8-roor9, saec. XII ex., membr.,

197 . 117

mm., foll. 179, antea Societ(atis) Iesu Antwerb(iae) D(anielis) P(apenbrochii), deinde Bibliothecae Nationalis Parisinae. Praeter libros VIII-XII solus seruauit finem libri VII. Textus sine ulla rubrica incipit in fol. 1 u. in ep. VII 42 a uoce wnde, lin. 7. In fine uoluminis adiecta sunt excerpta e Ciceronis Disp. Tusc. alia manu scripta. Pauca correxerunt et ipse librarius et alia manus haud multo posterior. Z Parisinus

Lat. Bibl. Nat.

2185 A, saec.

XII

ex. et XIII,

membr., 260 . 175 mm., foll. 95, continet Var. I-IV 39 et VIII-XII (I-V numeratos) una cum libro de anima, a diuersis librariis exaratos et a glutinatore coniunctos. In fine prioris partis, fol. 45 u., notae quaedam de Seneca tragico manu saec. XV scriptae sunt. Priorem partem huius codicis, quam ex Montispessulano 294 pendere apparet, in apparatu omisimus. De codicibus

N M K uide supra.

Codices excerpta e libris VIII-XII continentes. Classis V. Oxoniensis Collegii B. Mariae Magdalenae

membr. in 49, foll. 9o, turbato ordine, ita ut ab. post librum XII adiectis. Atheniensium'. Libro X Cassiodori X incipit.

166, saec. XIII,

continet excerpta e libris VIII-XII ep. IX 8 incipiat, epistulis VIII-IX 7 Pro titulo inscribitur 'Epistolae regis praescribitur '"/ wariarum lectionum

Londiniensis Reg. 8 B XIX, saec. XIII, membr., eadem ex-

cerpta eodem ordine disposita continet. Correxit ipse librarius uel aequalis eius. Initio inscribitur '/nciit liber decimus epistolarum Cassiodori Senatoris.

I "2 Pragensis Bibl. uniuersitatis VIII D r, saec. XIV, chart. continet inter alia, foll. 172-210,

eadem

excerpta sed recto

ordine disposita, praeterquam quod ep. VIII 15 inter VIII 8 et 9 legitur. Sequuntur epistulae Sidonianae tres.

PRAEFATIO

XLIII

Iv Vindobonensis 407, saec. XIV, membr., continet inter alia, foll. roo-rir6, eadem

excerpta,

eodem

ordine quo in codice

Pragensi leguntur. Sequuntur eaedem epistulae Sidonianae. Epistulae VIII 31, IX r6, 17, X 18, quae in ceteris codicibus huius classis deficiunt, suis locis insertae sunt, ceterae epistu-

lae, quae in epitome deficiunt, post Sidonianas eadem manu scriptae leguntur, ita ut appareat librarium e duobus codicibus textum descripsisse. Codices integri. Classis VI. Laurentianus plut. 16 sin. 1r, saec. XIV ex., membr. in fol.,

foll. 192, quondam "Jiber Colucii Pieri de Salutatis', ut fol. 190 adnotatum est; praeterea hanc inscriptionem exhibet : "/síe liber fuit ad. usum fratris Sebastiani de Bucellis, qui pertinet armario conuentus sancte Crucis de Florentia ordinis fratrum minorum. Praeter Var. I-XII continet epistulas tres Sidonianas et scripta minora, praesertim epistulas paparum aliorumque (u. cat. Bandini, 4, p. 121 sqq.). Adscriptae sunt complures adnotationes, explicationes, interpretationes, quarum Mommsen exempla perhibet p. CIV sq.

Laurentianus plut. 45, 11, saec. XIV, membr. in fol., foll. 107, continet praeter Var. I-XII orationem Cassiodori qua finitur liber de anima (cap. XVIII), epistulas tres Sidonianas (quartam adiecit manus recentior una cum epistula Ennodiana). Pauca correxit manus altera. Ambrosianus A 210 inf., saec. XV, chart., in fol. (305 . 210

mm.), foll. 107 ; scripsit (ut in fol. 98 adscriptum est) quidam Francischus lacobi. Praeter Var. I-XII continet easdem epistulas Sidonianas, papales aliasque quae Laurentianus 16 sin. i1 (E). Hic codex quamquam ad Laurentianum proxime accedere uidetur, tamen aliquot lectiones proprias habet, quae sine dubio ex alio fonte fluxerunt. II. Editiones. Hi uiri docti textum Variarum ediderunt :

IoHANNES COCHLAEVsS, Romae 1529. Haec editio, quae praecipue codice Neapolitano Bibl. Publ. IV B 41 (N) nititur, excerpta tantum librorum I-IV et VIII-XII continet in XIII titulos digesta, qui sic inscribuntur : ''De legibus et edictis, de bono principe, de senatu Romano, de populo Romano, de ornatu urbis, de praefecto urbis, de praefecto praetorio, de quaestore iuridico, de bono iudice, de praesi-

XLIV

PRAEFATIO

de prouinciae, de honore cleri, de Romano de pace principum". Egit de ea Mommsen, LXXXIII sq. :

pontifice, praef. p.

MARIANGELVS AccvmsIVs, Augustae "Vindelicorum 1533. Editio princeps textus integri Variarum una cum libro de anima.

GvLIELMVs

FORNERIVS,

Parisiis 1579 (repetita est ibidem

1583).

IoHANNES GaAnzTIVS, Rotomagi 1679. Haec editio opera omnia Cassiodori, quae quidem tum nota essent, complectens, a J.P. Migne in Patrologia Latina, Ser. Lat. tom. 69 et 70, Parisiis 1865, repetita est. Turoponvs MoMwsEN, Berolini 1894 (editio noua lucis ope expressa 196r) Momwmenia Germaniae historica, Auct. ant. tom. XII. Praeter Varias continet Acta synhodorum habitarum Romae a. 499, 501, 502 (ed. Th. Mommsen), et Cassiodori orationum reliquias (ed. L. Traube). Editiones anonymas,

quae inter annos 1533 et 1679 pro-

dierunt, omitto. De collationibus Cv1ACII et FRANCISCI ÍVRETI

egit Mommsen in praef. p. CXI sq. Adnotationibus horum uirorum doctorum usi sunt et Fornerius et Garetius.

III. De orthographia.

De orthographia Cassiodori Th. Mommsen uberius disputauit in praefatione, pp. CXVI-CXXVI. Ac primum monet se orthographica ita instituisse, ut expellerentur et ea uitia, quae & saeculo auctoris abhorrerent, et ea quae, etsi illa aetate peruulgata essent, tamen ab eruditioribus improbarentur. Adiicit elenchum locorum, quibus optimos codices quaedam uestigia orthographiae sexti saeculi seruauisse censet. De his locis perpauca tantum monenda uidentur. Scripturarum harum maximam partem Mommsen ipse in textu suo ad normam

correxit.

De uoce

quae

est quatenus

uel quatinus

dicit L semper quatenus praebere, B autem in orthographia ita uacillare, ut XIX!es librarius hanc uocem per e scripserit, IX!e5 per 7. In textu autem Mommsen uarios modos scribendi codicis B ubique seruauit, ita ut eam regulam sequeretur quam postea ita statuit : ''Ea uero, quae ipsa antiqua aetate diuerse scribebantur, ut sunt sed set, adlatus allatus, quidquid (280, 5) quicquid, formauimus secundum optimos libros, id est in septem primis libris ad Leidensem, in quinque ultimis ad Bruxellensem, non ignari inter ipsos de talibus minime con-

PRAEFATIO

uenirii; maluimus

XLV

enim in minutiis his, modo ferri possint,

auctorem aliquem sequi, quamquam is non Cassiodorus est, sed grammaticus nescio qui aetatis posterioris, quam uniformitatis speciem inducere temere constitutam" (p. CXVITI). Et optime ille quidem, praeterquam quod illud quod dicit quatenus in L semper legi falsum est. Ita enim ter tantum (1 5; 5, I119,11,l20,21)e64 uoXin-L scribitur, ceteroquin ubique

quatinus legitur. Hanc formam itaque in textum recepimus

iis locis, quibus auctoritate codicum L B nititur. Non magis recte Mommsen monet (p. CXXV) codicem L constanter adqu- in uerbis quae sunt adquirere, adquiescere praebere. Vbique enim in L acqu- scriptum inuenitur. Hanc quoque scripturam admisimus iis locis, quibus L 5 eam praebent.

Alia quaedam perpauca ad eandem normam correximus. Praeterea optima illa ratione, quam Mommsen uerbis supra laudatis demonstrauit,

nos quoque usi sumus,

scilicet ut in

dubiis rebus formam optimi codicis seruaremus, alias orthographiam librarii tacite corrigeremus. Paucis tantum locis à ratione scribendi, quam instituit Mommsen, discessimus. Has itaque formas, quas reiecit Mommsen, meliores codices secuti admisimus : absis, absidatus 1 39, 8, IV 51, 4, VIII 33, 5 (Mommsen, pp. CXVIII et CX XII). Danubius VIII 21, 3, XI r, ro, XII 4, 1 (Mommsen ibid.). affectiosus (Mommsen, p. CX X), cf. Traube, ind. p. 513, Thes.

1.1. I 1180.

sulphur 11 39, 8, VII r5, 4. De formis quae sunt reperire, repperire (Mommsen, p. CXXIV) monet H. Hagendahl (La jrose métrique d' Arnobe,

p. 81) propter rhythmi leges uerisimile esse formas per -p$scriptas in textum restituendas esse. Vide tamen quae de syllaba 7e- aliisque praeuerbiis alio loco (Études critiques, p. 9) monuimus : apparet Cassiodorum saepius hanc syllabam in clausulis

pro longa

adhibuisse,

licet nullo

modo

positione

consonantium produceretur. Quare non uidetur causa esse, cur credamus Cassiodorum, etsi uerbum reperiendi in clausulis semper ita posuit, ut appareat eum primam syllabam produxisse, hoc uerbum aliter scripsisse ac scriptores melioris aetatis; falsum modum scribendi librariorum potius errore ortum putamus (?). In quibusdam nominibus Germanicis dubitare licet, utrum littera 5 initio adhibenda an omittenda sit. In duobus nominibus aliter scribendum uisum est ac Mommsen instituit : itaque in hac editione scribitur Amalus, non Hamalus, Heruli, non

Eruli. p. 366 sq. (3) C£. etiam Neue-Wagener, Forrzenlebre der. lateinischen Sprache, YI,

SIGLA CI . I (libros I - IV 39 continens) : codex Montispessulanus 294 (saec. XII). codex Romanus Angelicanus V 4, 7 (saec. XII). codex Neapolitanus IV B, 41 (saec. XIII). x*«Z0mE codex Montispessulanus 4 (saec. XII-XIII).

Cl . II (libros I - VII 41 continens) : codex Leidensis Vulcanianus 46 (saec. XII). codex Monacensis 15072 (saec. XII). codex Laurentianus 89 sup. 23 (saec. XIII). codex Vaticanus Palatinus 273 (saec. XII). codex Berolinensis Diezianus C. 69 (saec. XIII). "UO'vAmmt codex Lincopensis XXXVI B, 46 (saec. XII).

. III (libros VI - VIII ro continens) : codex W'atislauensis 65 (saec. XIV). &nau90 codex Caesenas 13 dext. 5 (saec. XV). . IV (libros VII 41 - XII uel VIII - XII continens) : fragmentum Halense (saec. XI). fragmentum Koppmannianum (saec. XI). codex Bruxellensis 10018-19 (saec. XII). codex Parisinus 2185 A (saec. XIII). codex Neapolitanus IV B, 41 (saec. XIII). codex Montispessulanus 294 (saec. XII). codex Laurentianus 89 sup. 25 (saec. XIII).

mEZNw**g

- V (excetpta e libris VIII - XII continens) : codex Oxoniensis coll. Magdalenae 166 (saec. XIII). codex Londiniensis reg. 8, B, XIX (saec. XIII). "omnmpD consensus horum codicum : I^ Pragensis VIII D, 1 (saec. XIV). I" Vindobonensis 407 (saec. XIV). - VI (libros I - XII continens) : codex Laurentianus 16 sin. 11 (saec. XIV). codex Laurentianus 45, 11 (saec. XIV). Qto codex Ambrosianus A 210 inf. (saec. XV).

editio Mariangeli Accursii, Augustae Vindelicorum 1533.

significat lectionem primitiuam ab eodem librario postea mutatam. significat lectionem a codicis librario substitutam ptimitiuae. significat lectionem primitiuam ab alia manu postea mutatam. significat lectionem ab alia manu substitutam primitiuae. distinguit lectionem textus a lectione uaria supta uetsum uel ad marginem adscripta. significat uatiam lectionem supra uersum uel ad marginem adsctipt am.

MAGNI CASSIODORI

AVRELII SENATORIS

V.C. ET INL. EXQVAEST. PAL. EXCONS. ORD. EXMAG. OFF. PPO. ATQVE PAT.

VARIARVM LIBRI DVODECIM

IVRE SENATOR AMANS OFFERT HAEC DONA MAGISTRO CV1 PLVS ELOQVIO NVLLA METALLA

PLACENT

Titulum operis sic exbibet M. consentiente fere. B. Dedicationem LL. solus. babet.

E

v^ D OAM" -

-

xd

|

vit Dy ll D 1e

OTAMBA " icd- z Jis

inet

* A^rgeiem IEETTS

XA X1MO .2WOJJ Br

b

|

"

as d Vitá. XI,

F B

bk MOX MI

TH 2.V

TEE

2 Veniet (ABA. 98 ar^ ET

mm LSMERL,

A ID

^.

. noc.

rà

13 5 350 M

.

'

às &24

nai

(Gsasc |

eu

I

E-

|

XIto

T

,

i

mE

HRRDIAY.

MIS5"GOYC

-

E

ALD Det

CXX VI B. 46 (tuac

des

(

E

EI

YT XIII),

E :

1S 2

-ist

EN

n

"

v

NM

b.

-

1

T

PE

a

^A

u

-

m

-

Lt

oM

"a.

t£

r

«

X

—

E j

,

"Rede

s

L4»

MA

!

,

(0

MN

a

mundi.

. y

1a349MP1

"

Xr

TM

T

^"

4

Vr

.

^y

À

1 " POOR

!

[

4

LI

^w

A 3»

5

95 »

iul r

*

:

ev

; Aem

m

3

VE

O08:LH LASRRGID GAAMÁ, SOTATAH2 EGET

"

8

E

-

v^ak

3n f EDOS

USA

A

*

LI

RN

qo

d

-

PRAEFATIO a. 537/536 1

2

3

4

5

Cum disertorum gratiam aut communibus fabulis aut M5 gratuitis beneficiis, nullis tamen ueris meritis collegissem, dicta PL mea, quae in honoribus saepe positus pro explicanda negotio- 5o: rum qualite profuderam, in unum corpus redigere suadebant, ;ut uentura posteritas et laborum meorum molestias, quas pro generalitatis commodo sustinebam, et sinceris conscientiae inemptam dinosceret actionem. Dicebam dilectionem ipsorum mihi potius fore contrariam, ut, quod modo propter desideria supplicantium putabatur acceptum, postea legen1o tibus uideretur insubidum. Addebam debere illos Flacci dicta recolere, qui monet, quid periculi uox praecipitata possit incurrere. Respondendi celeritatem cunctos uidetis exigere, et creditis me impaenitenda proferre ? Dictio semper agrestis est, quae aut sensibus electis per moram non comitur aut :; uerborum minime proprietatibus explicatur. Loqui nobis communiter datum est : solus ornatus est, qui discernit indoctos. Nonus annus ad scribendum relaxatur auctoribus : mihi nec horarum momenta praestantur : mox ut coepero, clamoribus imminetur et festinatione nimia geritur, ne cautius 20 coepta peragantur. Alter nos frequentia inuidiosae interpellationis exaggerat : alter miseriarum mole castigat : alii furiosa contentionum seditione circumdant. Inter haec cur requiritis dictationis eloquium, ubi copiam uix possumus habere sermonum ? Ipsas quoque noctes inexplicabilis cura circumuolat,

LRPDAMOXEF

Praecf., 10 Hot. episz. 1, 18, 71.

1* Hot. ars 588.

Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uatiarum libri numero duodecim. ex quibus in hoc uolumine sex et semis continentur. iure senator amans offert haec dona magistro cui plus eloquio nulla metalla placent L, Epistolare 'Theodetici regis gothorum quod composuit Cassiodorus À, incipit liber uatiarum Magni Aureli Cathiodoti Senatotis uiti clatissimi et illustris exquestoris palacii exconsulis ordinarii exmagistri officii praepositi offitiorum atque patricii E

incipit praefatio tocius (totius R) operis L. R 2, incipiunt epistole theoderici regis P, incipiunt epistolae theodetici regis. cap. I D, uatiarum theodatici (5c) regis incipit liber primus O, incipit prologus Cassiodori in libro uatiatum formularum X, incipit prologus E

7 inemptam] ineptam À M Z F, non inemptam O, Praef., 8 honote E F 10 insubidum] insipidum L? (n zzg. zz. rec.) R P à» X E F A, in inceptam E alter nos] 20 pergantur M MO X EF ii redolere subsidium D O alterno M — 22intentionum MO X EF

4 2)

VARIARVM, Praefatio

ne desint alimonia ciuitatibus, quae supra omnia populi plus requirunt, studentes uentri, non auribus. Hinc est quod cogi-

mur animo per cunctas ire prouincias et iniuncta semper inquirere, quia non sufficit agenda militibus imperare, nisi haec iudicis assiduitas uideatur exigere. Nolite, quaeso, noxie nos 6 30 amare. Declinanda est suasio quae plus habet periculi quam decoris. Sed illi me potius tali disceptatione fatigabant : *'Prae"fectum te praetorianae sedis omnes nouerunt, cui dignitati "occupationes publicae uelut pedisequae semper assistunt. '**Ab hac enim exercituales flagitantur expensae : ab hac uictus 55 "quaeritur sine temporis consideratione populorum : huic "etiam uel solum graue iudiciorum pondus adiectum est. ''Cui ideo leges uisae sunt inmensum onus imponere, dum ad "ipsam honoris gratia maluerunt paene omnia pertinere. '*Quod enim spatium possis publico labori subripere, quando 40 "jn unum pectus confluit, quicquid utilitas generalitatis expos"cit ? Addimus etiam, quod frequenter quaesturae uicibus "ngrauato otii tempus adimit crebra cogitatio, et uelut medio"'cribus fascibus insudanti illa tibi de aliis honoribus principes "uidentur imponere, quae proprii iudices nequeunt explicare. autem facis nulla uendendo, sed exemplo proprii 45 "Haec "genitoris ab sperantibus accipis solos labores : sic petentibus '"*praestando gratis sub continentiae munere cuncta mercaris. "Regum quin etiam gloriosa colloquia pro magna diei parte "jin bonum publicum te occupare nouerunt, ut fastidium sit "otiosis expectare, quae tu continuo labore cognosceris susti"nere. Verum hoc magis tibi ad suffragium laudis potest pro"ficere, si inter tanta et talia ualueris legenda proferre : deinde "quod rudes uiros et ad rem publicam conscia facundia praepa"ratos labor tuus sine aliqua offensione poterit edocere, et 55

"usum, quem tu inter altercantium pericula iactatus exerces,

"ilos,

qui sunt

in tranquillitate

positi, contingit

felicius

"adipisci. Proinde, quod salua fide, qua frueris, dissimulare

6o

""non poteris, tanta regum beneficia, si pateris ignorari, frustra "maluisti benigna festinatione concedi. Noli, quaesumus, in "obscurum silentii reuocare, qui te dicente meruerunt illustres "dignitates accipere. Tu enim illos assumpsisti uera laude "describere et quodam modo historico colore depingere.

LRPDAMOXEF

31meox. MO X . 32cui] quod M? O, cum D 38 gratiam P D O 49 te publ. R P 51 hoc tibi magis P, tibi hoc magis D 53 praeparatos] for. praepatandos Traube 56 contigit M O X 59 quaesumus] qs LL DA M O E, quaesumus quasi 74

PL 502

VARIARVM,

Praefatio

5

**Quos si celebrandos posteris tradas, abstulisti, consuetudine 'tmaiorum, morientibus decenter interitum. Deinde mores

10

6s '"'prauos regis auctoritate recorrigis, excedentis audaciam "frangis, timorem legibus reddis. Et adhuc dubitas edere "quod tantis utilitatibus probas posse congruere ? Celas "etiam, ut ita dixerim, speculum mentis tuae, ubi te omnis

"aetas uentura possit inspicere. Contingit enim dissimilem 7o ''filium plerumque generari : oratio dispar moribus uix potest "inueniri. Est ergo ista ualde certior arbitrii proles : nam quod "de arcano pectoris gignitur, auctoris sui posteritas ueracius 11 "aestimatur. Dixisti etiam ad commendationem uniuersitatis "frequenter reginis ac regibus laudes: duo|decim libris Gotho75 "rum historiam defloratis prosperitatibus condidisti. Cum tibi **jn illis fuerit secundus euentus, quid ambigis et haec publico 12 ''dare, qui iam cognosceris dicendi tirocinia posuisse ?"' Victus

PL 593

sum, fateor, in uerecundiam meam : nec obsistere tantis pru8o

13

14

dentibus potui, cum me uiderem ex affectione culpari. Nunc ignoscite, legentes, et si qua est incauta praesumptio, suaden-

tibus potius imputate, quia mea iudicia cum illo uidentur facere, qui me decreuerit accusare. Et ideo quod in quaesturae, magisterii ac praefecturae dignitatibus a me dictatum in diuersis publicis actibus potui reperire, bis sena librorum 8s ordinatione composui, ut, quamquam diuersitate causarum M5 legentis intentio concitetur, efficacius tamen rapiatur animus, cum tendit ad terminum. Illud autem sustinere alios passi non sumus quod nos frequenter incurrimus in honoribus dandis, impolitas et praecipites dictiones, quae sic poscuntur ad subi9o tum, ut uix uel scribi posse uideantur. Cunctarum itaque dignitatum sexto et septimo libris formulas comprehendi, ut et mihi quamuis sero prospicerem et sequentibus in angusto tempore subuenirem : ita quae dixi de praeteritis conueniunt et futuris, quia non de personis, sed de ipsis locis quae apta uidebantur

15 95; explicui.

Librorum

uero

titulum,

operis indicem,

causarum

praeconem, totius orationis breuissimam uocem, uariarum nomine praenotaui, quia necesse nobis fuit stilum non unum sumere, qui personas uarias suscepimus ammonere. Aliter

LRPDAMOXEF

65 regis] cottigis 74 recottigis] cortigis D, tectoris M O X 74 69 contigit A MOX GS0poteritP D — "iprolis P DX 74 regibus ac reginis P D 76 euectus ILL R PDA sed an/e quid adZ. M^ ambigis et] ambigisset M& O^, ambigis M^, amdigisset O9 83 ac] atque P D 8? non passi P D 88 impolitas] incompositas P D, impositas À M* E? F, impostas M^ O X, imposteris E?, imposteras E? 93 conuenienter M^ O X E F, conueniu* M*&

6

VARIARVM,

Praefatio

enim multa lectione satiatis, aliter mediocri

| gustatione

PL

10o suspensis, aliter a litterarum sapore ieiunis persuasionis causa 5o4 loquendum est, ut interdum genus sit peritiae uitare quod 16 doctis placeat. Proinde maiorum pulchra definitio est sic apte dicere, ut audientibus possis concepta uota suadere. Neque enim tria genera dicendi in cassum prudens definiuit antiqui10; tas : humile, quod communione ipsa serpere uideatur : medium quod nec magnitudine tumescit nec paruitate tenuatur, sed inter utrumque positum, propria uenustate ditatum suis finibus continetur : tertium genus, quod ad summum apicem disputationis exquisitis sensibus eleuatur : uidelicet, ut uarie110 tas personarum congruum sortiretur eloquium et, licet ab uno pectore proflueret, diuersis tamen alueis emanaret, quando nullus eloquentis obtinet nomen, nisi qui trina ista uirtute 17 succinctus causis emergentibus uiriliter est paratus. Huc accedit, quod modo regibus, modo potestatibus aulicis, modo 115 loqui uideamur humillimis, quibus alia contigit sub festinatione profundere, alia uero licuit cogitata proferre, ut merito uariarum dicatur, quod tanta diuersitate conficitur. Sed utinam,

sicut ista regulis accepisse probamur antiquis, ità eadem 18 | promissaeresignent merita dictionis. Quapropter humile de no120 bis uerecunde promittimus : mediocre non improbe pollicemur : summum uero, quod propter nobilitatem sui est in edita dictione constitutum, nos attigisse non credimus. Verum tamen sileant praesumptiones illicitae, qui legendi sumus. Incongruo namque nostras de nobis disputationes ingerimus, 125 qui uestra potius iudicia sustinemus. LRK (de a u. 108 quod ad) PDAMOXEF

97 nomine oz. I, R fuit nobis O X E F 102 definitio est] definitione se diffinitione M O X E F aptes M, aptem O X — 103 ut] quod P possis] personis E! F1 ii£acciditM ^ 1i52aliqaa MO X EF X contingit OE F A 118 prodamur L R! K P A, prodimur R? 121 in edita dictione] Fz4P dubitans, in editatione L, R À, meditatione K, in meditatione P D, in edi*tione Me, in edictione M? X E F, in edicto O, in aedito 74, in edito Mozzzesen dubitans 123

incongrue

MO XEF 124 disp. nostras de nobis P D nostras] uestras XH F ingerimus oz. P D — explicit prefatio (prefacio R) libri uariarum L R, explicit prologus E

LIBER PRIMVS I. I8B IH. IV. V VI. VII. VIII. IX

Anastasio imperatori Theodericus rex. Theoni u. s. Theodericus rex. Cassiodoro u. i. atque patricio Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex. Floriano u. s. Theodericus rex.

Agapito u. i. p. u. Theodericus rex. Felici u. c. Theodericus rex. Amabili executori Theodericus rex.

Eustorgio uiro uenerabili Mediolanensi episcopo Theodericus rex.

IO

15

20

X. XI. XII. XIII. XIV. XV. XVI. XVII.

Boethio u. i. atque patricio Theodericus rex. Seruato duci Raetiarum Theodericus rex.

Eugeniti u. i. magistro officiorum Theodericus rex. M 7 Senatui urbis Romae Theodericus rex. Fausto ppo Theodericus rex. Festo u. 1. atque patricio Theodericus rex. Iuliano comiti patrimonii Theodericus rex.

Vniuersis Gothis et Romanis Dertona consistentibus Theodericus rex. XVIII. Domitiano et VViliae Theodericus rex. XIX. Saturnino et Vmbisuo uu. ss. Theodericus rex.

XX. Albino et Auieno uu. li. atque patriciis Theodericus rex. 25

M6

XXI. Maximiano u. i. et Andreae u. s. Theodericus rex. XXII. Marcello u. s. aduocato fisci Theodericus rex. LRKPAMOXEF incipiunt tituli libri primi uatiatum L R, incipiunt capitula in librum primum epistolarum theodetici regis P, incipiunt capitula X, hec sunt capitula siue rubrice

primi libri E, rubrice primi libri F I. theodotricus K e£ Z/a saepius IL theonio K MOX EF VI. p.u.] pontifici X E F

impetatori oz.

PMOXF

VII. u.i] uito comiti L R, comiti K, cic O, uiro consulari E

IX. X. XI. XII

eustotio L, K, eustagio O boetio fere codd.

retiatum ze teciatum coda. eugenito R, eugeniti P, lugenti M, eugenii O —— magistto oz. K officiorum oz.

XIV. XV. XVII. XVIII. XIX. XX. XXII.

L, R K P À

ppo] pp P A Fausto L R 2, fiesto O j stantibus E, existentibus F dertone M X E F, de dertona K uuilli(aje L R K, nuliae P, iuliae M», uilie F umbtisuo L, umbisuc M, utbisuc O, uerbusio X F, ubusio E, oz. K auieno] abieno f/erigue, albieno AF ^ uu.ss.] uitis illustribus senato-

tibus X E F, oz. K matcellino P aduocatio L A

8

VARIARVM

I, Capitula

XXIII. Caeliano et Agapito uu.ii. patriciis Theodericus

30

35

rex. XXIV. Vniuersis Gothis Theodericus rex. XXV. Sabiniano u. s. Theodericus rex.

XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX.

Fausto ppo Theodericus rex. Specioso Theodericus rex.

Vniuersis Gothis et Romanis Theodericus rex. — M$ Vniuersis Lucristanis super Sontium constitutis

Theodericus rex. XXX. Senatui urbis Romae Theodericus rex.

XXXI. Populo Romano Theodericus rex. XXXII. Agapito u. 1. p. u. Theodericus rex. XXXIII. Agapito u. i. p. u. Theodericus rex. XXXIV. Fausto ppo Theodericus rex.

4»

XXXV. Fausto ppo Theodericus rex. XXXVI. Ferriolo u. s. Theodericus rex.

XXXVII. Crispiano Theodericus rex. XXXVIII. Boioni u. s. Theodericus rex.

XXXIX. Festo u. i. patricio Theodericus rex. 45

jo

XL. Osuin u. i. comiti Theodericus rex.

XLI. XLII. XLIII. XLIV. XLV. XLVI.

Agapito u. i. p. u. Theodericus rex. M9 Artemidoro u. i. p. u. Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex. Boethio u. i. patricio Theodericus rex. Gundibado regi Burgundionum Theodericus rex.

LRKPAMOXEF

XXIII. XXV. XXX. XXXI. XXXIIL.

feliciano K — patticiis ozz. R K sauiniano A, fabiniano M inser. populo tomano E inscr. senatui urbis romae E znser. populo tomano E ui. oz.KA

XXXIII.

p.u.] praefecto (ozz. utbis) L K, pontifici

XXXIV.

znscr. agapito uiro illustri pontifici E

XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII.

XXXIX. XL. XLI. XLII. XLV. XLVI.

XE F

instr. om. M O X E, inser. ep. 88 F1 sertiolo K, terriolo M X F, theriolo E ctispo K, ctispiniano P coioni M E, coroni X, cottoni F fausto /erique, festo? osuuin R, osiun K, asum M X, assuim E, asuin F comiti] patricio E, om. K p.u.] praefecto K, pontifici X E F, ozz. P arthemidoro LR. P A, atchemidoro X F, athemidoro E p.u.] urbis ptaefecto À, pontifici X E, atque pontifici F, oz. K boetio fere codd. igundibado M X, ingundibado O, igundibaldo E, gundibaldo F burgundiorum P E F, inc.

expliciunt tituli libri primi uariarum LR, expliciunt capitula libri i K, expliciunt

capitula X

VARIARVM I, :

1

9

I

M. 1o

ANASTASIO IMPERATORI THEODERICVS REX

PL

c.a. 508

505

Oportet nos, elementissime imperator, pacem quaerere, qui causas iracundiae cognoscimur non habere : quando ille moribus iam tenetur obnoxius, qui ad iusta deprehenditur ;imparatus. Omni quippe regno desiderabilis debet esse tranquillitas, in qua et populi proficiunt et utilitas gentium custoditur.

2 1o

1;

3 20

2;

4

3o

Haec

est enim

bonarum

artium

decora

mater,

haec mortalium genus reparabili successione multiplicans facultates protendit, mores excolit : et tantarum rerum ignarus agnoscitur qui eam minime quaesisse sentitur. Et |ideo, piissime principum, potentiae uestrae conuenit et honori, ut concordiam uestram quaerere debeamus, cuius adhuc amore proficimus. Vos enim estis regnorum omnium pulcherrimum decus, uos totius orbis salutare praesidium, quos ceteri dominantes iure suspiciunt, quia in uobis singulare aliquid inesse cognoscunt, nos maxime, qui diuino auxilio in re publica uestra didicimus, quemadmodum Romanis aequabiliter imperare possimus. Regnum nostrum imitatio uestra est, forma boni propositi, unici exemplar imperii : qui quantum uos sequimur, tantum gentes alias anteimus. Hortamini me fequenter, ut diligam senatum, leges principum gratanter amplectar, ut cuncta Italiae membra componam. Quomodo potestis ab Augusta pace diuidere, quem non optatis a uestris moribus | discrepare? Additur etiam ueneranda Romanae urbis affectio, à qua segregari nequeunt quae se nominis unitate lunxerunt. Proinde illum et illum legationis officio ad serenissimam pietatem uestram credidimus destinandos, ut sinceritas pacis, quae causis emergentibus cognoscitur fuisse uitiata, detersis contentionibus in sua deinceps firmitate restituta permaneat : quia pati uos non credimus inter utrasque res publicas, quarum semper unum corpus sub antiquis principibus fuisse declaraLRKPDAMON (inde a I 4 deprehenditur) XEF

incipit uariarum liber primus L, incipit liber uariarum primus R, incipit liber ius K, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uc et inl exquest palacii ex consul ordinarii exmagist officii praepositi atque patticii uariatum liber primus incipit M, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiti clarissimi illustris ex eostris palacii exconsulis ordinarii exmagistti officii praepositi atque patricii uariarum formularum liber primus incipit X, incipit liber primus E F L, 1 imperatori oz. A M X — 14 quos] quod K* O X E 4, quem M» N,

inc. M? —— ib suscipiunt codd. praeter E* — iV(a)jequaliter . 25quae]qui X uesttum N XEF . nostaNXEF KMUOSXCEIBIVAS

18 M ON X EF 24 ctedimus EF A

PL 504

PL 5o;

IO

VARIARVM

I, 1-1

tur, aliquid discordiae permanere. Quas non solum oportet inter se otiosa dilectione coniungi, uerum etiam decet mutuis

uiribus adiuuari. Romani regni unum uelle, una semper opinio 3 sit. Quicquid et nos possumus, uestris praeconiis applicetur. Quapropter salutationis honorificentiam praeferentes prona mente deposcimus, ne suspendatis mansuetudinis uestrae gloriosissimam caritatem, quam ego sperare debui, etiamsi aliis non uideretur posse concedi. Cetera uero per praesentium 40 latores pietati uestrae uerbo suggerenda commisimus, ut nec epistularis sermo redderetur extensior nec aliquid pro utilitatibus nostris praetermisisse uideremur. im]

M. r1

II THEONI

V. S. THEODERICVS REX

à. 507/511

VA

Comitis Stephani insinuatione comperimus sacrae uestis operam, quam nos uoluimus necessaria festinatione compleri, disrupto magis labore pendere : cui usum subtrahendo sollemnem abominandam potius inferre cognosceris tarditatem. Credimus enim aliquem prouenisse neglectum, ut aut crines illi

IO

15

lactei, carneo poculo bis terque satiati, pulcherrima minus ebrietate rubuerint aut lanae non hauserint adorandi muricis pretiosissimam qualitatem. Quapropter si perscrutator Hydrontini maris intusa conchylia sollemniter condidisset apto tempore, aceruus ille Neptunius, generator florentis semper purpurae, ornator soli, aquarum copia resolutus imbrem aulicum flammeo liquore laxauerat. Color nimio lepore

uernans, obscuritas rubens, nigredo san|guinea regnantem discernit, dominum conspicuum facit et praestat humano

generi, ne de aspectu principis possit errari. Mirum est substantiam illam morte confectam cruorem de se post spatia tam longi temporis exudare, quod solet uiuis corporibus uulnere sauciatis effluere. Nam cum sex paene mensibus marinae deliciae a uitali fuerint uigore separatae, sagacibus naribus nesciunt LRKPDAMONXEF 38 spetate] desperate non P D 40 uerba P» D IN ILi1theoniol,RKAMONXEF 2 uesti superam D M? O, uesti supeta M? N, uestis opeta X, uestis substantiam E? 8 uolumss IL, RKON*eEF 4 dirupto P D M* N, disruto O cui usum] cursum M O NN X1, cultum X?, tu uero cursum E, tu ueto cultum F, cui cursum Gare/ 9 pot. cogn. inf. P D, inf. pot. cogn. E F 8 auxetint codd., corr. E? F? adornandi L R K, odorandi X 10 intrusa P!, inclusa D, infusa Gare conquilia L, R A!, consilia K, conchilia P D? MONEF 15 dominum] deum MN X El, al. dominum al. diuum E? 18 quod] qui K? M^ N E 4 sauciatis] sauciu*bis M?, sauciis bis M»? NN, sauciatis bis O, sauciatis uix 44 19 pene sex P D O

PL 506

VARIARVM

I, r1-111

II

esse grauissimae, scilicet ne sanguis ille nobilis aliquid spiraret horroris. Haec cum infecta semel substantia perseuerat, nescit 4 ante subtrahi quam uestis possit absumi. Quod si conchyliorum qualitas non mutatur, si torcularis illius una uindemia est, 25 culpa nimirum artificis erit, cui se copia nulla subtraxit. In illis autem rubicundis fontibus cum albentis comas serici doctus moderator intinxerit, habere debet corporis purissimam castitatem, quia talium rerum secreta refugere dicuntur im5 munda. Haec si omnia constiterunt, si in nulla parte praeter3o missa uidetur esse sollemnitas, miramur tua te pericula minime cogitasse, dum sacrilegus sit reatus neglegentiae in tali ueste peccare. Quid enim agunt tot artifices, tot nautarum cateruae, tot familiae rusticorum ? Tu quoque comitiua subuectus tantis iubes,

tanta

te istius nominis

praesumptione

defendis,

ut, M'12

5; cum regale opus crederis agere, in multis uidearis tuis ciuibus 6 imperare. Hoc ergo remissio tua neglegit, quod te et in prouincia subuexerat et ad conspectum principis honorabilem uenire faciebat. Quod si te facultatis tuae adhuc cura non deserit, si salutis propriae tangit affectus, intra illum diem, 4o imminente tibi harum portitore, cum blatta, quam nostro cubiculo dare annis singulis consuesti, uenire festina : quia iam non compulsorem ad te mittimus, sed ultorem, si aliqua 7 credideris ludificatione tardandum. Verum talis tantaque res quam facili legitur inuenta compendio ! Cum fame canis auida 4; in Tyrio litore proiecta conchylia impressis mandibulis contudisset, illa naturaliter umorem sanguineum defluentia ora eius mirabili colore tinxerunt. Et ut est hominibus occasiones repentinas ad artes ducere, talia exempla meditantes fecerunt principibus decus nobile dare (rem», quae substantiam jo noscitur habere mediocrem.

Eoa Tyros est Hydron

Italica,

aulicum profecto uestarium, non antiqua | custodiens, sed PL iugiter nouella transmittens. Vide ergo, si quis te patiatur 597 minus implere, quod nos tam necessarie cognoscis expetere.

LRKPDAMONXEF

II, 43 Cf. Achill. Tat. 2, 11, 4sq. ; Gteg. Naz. or. 4, 131 D ; Nonnus 40, 304-510 ; Pollux r, 45-47.

22 nesciat M ON X R X, conchiliorum P Mommsen — 80tetua 40 inminentem P D quilia L.R A, conchilia eoa] et eoa P, eta K R K P D et Mommsen

conquiliorum L 23assumi P E F!, consumi R:. EF 29 constiterint LL R KP DA« MONXEF D 31 negligentia E, neglegentet comi. Cuiacius KN E 46 conblacta E F portitorem P D, pottitate IN 50 49:em add. Mommsen MON XEF P D B1 uestiatium ydton R E F MONXEF tto

I2

VARIARVM

I, m1

III CASSIODORO V.T.

ATQVE PATRICIO THEODERICVS REX

C.d. 507 Quamuis proprio fruatur honore quod est natura laudabile, nec desint probatae conscientiae fasces, cum generat animo dignitates — omnia siquidem bona suis sunt iuncta cum ; fructibus, nec credi potest uirtus quae sequestratur a praemio — tamen iudicii nostri culmen excelsum est : quoniam qui a nobis prouehitur, praecipuis plenus meritis aestimatur. Nam si aequabilis credendus est quem iustus elegerit, si temperantia praeditus quem moderatus asciuit, omnium profecto capax o potest esse meritorum, qui iudicem cunctarum meruit habere uirtutum. Quid enim maius quaeritur quam ibi inuenisse laudum testimonia, ubi gratificatio non potest esse suspecta ? Regnantis quippe sententia iudicium de solis actibus sumit, nec blandiri dignatur animus domini potestate munitus. RepeI A tantur certe quae te nostris sensibus infuderunt, ut laboris tui fructum capias, cum nostris animis singula suauiter inhaesisse cognoscas. In ipso quippe imperii nostri deuotus exordio, cum adhuc fluctuantibus rebus prouinciarum corda uagarentur et neglegi rudem dominum nouitas ipsa pateretur, Siculorum sus2 o picacium mentes ab obstinatione praecipiti deuiasti, culpam remouens illis, nobis necessitatem subtrahens ultionis. Egit salubris persuasio, quod uehemens poterat emendare districtio. Lucratus es damna prouinciae, quae meruit sub deuotione nescire : ubi sub praecinctu Martio ciuilia iura custodiens M :5 2 ; publica priuataque commoda inauarus arbiter aestimabas et proprio censu neglecto sine inuidia lucri morum diuitias retulisti, excludens uel querelis aditum uel derogationibus locum : et unde uix solet reportari patientiae silentium, uoces tibi militauere laudantium. Nouimus enim testante Tullio 3 o Siculorum natura quam sit facilis ad querelas, ut solita consuetudine possint iudices etiam de suspicionibus accusare. Sed non eo praeconiorum fine contenti Bruttiorum et Lucaniae tibi dedimus mores regendos, ne bonum, quod peregrina prouincia meruisset, genitalis soli fortuna nesciret. At tu consuetu5 ; dinem deuotionis impendens eo nos obligasti munere, quo tibi LRKPDAMONXEF III, 29 C£. Cic. Brut. 46 ; diu. in Caec. 9, 28. III, 3 gerat L R. K, generant P D E F 9 acciuit X F, acuit E, adnofans : id est conuocauit 19 suspicacium] Tross, suspicatium LL A, suspicantum K, suspicantium re//. 22 non ane poterat add. E F 29 auditum MON XE!F

29 laudantum À M N, fortasse recte rell. 35 quo] quod L R K1

— 32 brutciorum L R, brutiorum uel bruciorum

VARIARVM

I, i-1v

I3

nos putamus omnia reddidisse : inde amplificando debitum,

unde credi poterat absolutum. Egisti per cuncta iudicem totius PL erroris expertem, |nec inuidia quempiam deprimens nec gratia 5o8 blandiente sublimans. Quod cum ubique sit arduum, tum fit in

4o patria gloriosum : ubi necesse est aut gratiam parentela 6 prouocet aut odium longae contentiones exasperent. Oblectat igitur nos actus praefecturae recolere, totius Italiae notissimum bonum, ubi cuncta prouida ordinatione disponens ostendisti, quam leue sit stipendia sub iudicis integritate de4; pendere. Nullus grauanter obtulit quod sub aequitate persoluit, quia quicquid ex ordine tribuitur, dispendium non 7 putatur. Fruere nunc bonis tuis et utilitatem propriam, quam respectu publico contempsisti, recipe duplicatam. Haec est enim uitae gloriosa commoditas dominos esse testes, ciues 8 so habere laudantes. His igitur tot amplissimis laudibus incitati patriciatus tibi apicem iusta remuneratione conferimus, ut quod aliis est praemium, tibi sit retributio meritorum. Macte,

summe uir, felicitate laudabili, qui ad hanc uocem dominantis animos impulisti, ut bonorum tuorum potius fateamur esse 5; quod cedimus. Sint haec diuina perpetua, ut, cum haec pro remuneratione tribuimus, meliora iterum tuis meritis exigamur. IV SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

C. d. 507 Optamus quidem, patres conscripti, coronam uestram diuersorum fascium flore depingi : optamus, ut Libertatis genius gratam uideat turbam senatus. Conuentus siquidem talium ; est dignitas imperantum, et quicquid in uobis festiua gratula2 tione respicitur, nostris uere laudibus applicatur. Illud tamen maxime desideranter appetimus, ut collegium uestrum ornent M 14 lumina dignitatum, quando decenter augmenta patriae reddunt, qui aulica potestate creuerunt. Hos uiros nostra per1o scrutatur intentio : his morum thesauris gaudemus inuentis, in quibus uelut figuratis honorum uultibus clementia nostrae 1

LRKPDAMONXEF

putabamus DA ^ ampliando E F, applicando 4 ON XE F.A 36nosoz.M 3?teanfepetadd.E F — 39tum]tamen K EF 4 —— 40 ut anfeaut add. L R KA 55 credi45 gratanter K D?, grauiter P E F JA 44 deprehendere X E F petmus K ON E! F .A,concedimus M — diuino perpetrata auspicio E* F.A petua] perpetrata O — 86 ad an/e meliora add. E 18 os B IV, 3 genus L R! D O? X E (adseribens uel gens uel genius) F A, nc. O! imperantium P D E A

I4

1j

VARIARVM I, iv

serenitatis exprimitur. Hinc est quod Cassiodoro illustri et magnifico uiro, praecipua in re publica claritate notissimo, pratricdiatus dedimus pro remuneratione suggestum : ut honore magni nominis declararentur merita seruientis. Qui non fragili felicitate prouectus fortunae ludo ad apicem fascium repentinis successionibus euolauit, sed, ut crescere uirtu-

tes solent, ad praecanii fastigium conscendit gradibus dignita-

4

tum. Primus enim, ut scitis, amministrationis introitus comi20

tiuae priuatarum mole fundatus est, ubi non tirociniorum infirmitate titubans nouitatis uitio uel innocenter errauit, sed

5 25

abstinentiae firmato uestigio | imitando uixit exemplo. Qui mox deinde sacrarum largitionum honore suscepto creuit conuersationis laude, quantum profecerat dignitate. Quid prouinciis redditam disciplinam, quid diuerso generi hominum monimenta iustitiae infusa referamus? Vixit tanta continentia,

ut aequitatem et institueret monitis et doceret exemplis. Facilis enim recti persuasor est innocens iudex, sub cuius praedicabili conuersatione pudet mores probabiles non habere. 30 Quis enim uereatur scelus, cuius in suggestu gremii complicem uidet? In cassum personam fictae seueritatis inducit, cum auarus pecuniae ambitum dissuadet, cum legibus parendum censet iniustus. Non habet distributionis genium, cui auctoritatem libera conscientia non ministrat, quoniam excessus tunc 6 55 sunt in formidine, cum creduntur iudicibus displicere. His itaque sub praecedenti rege gymnasiis exercitatus emeritis laudibus ad palatia nostra peruenit. Meministis enim, et adhuc uobis recentium rerum memoria ministratur, qua moderatione praetoriano culmini locatus insederit et euectus in celsum inde 7 4o magis despexerit uitia prosperorum. Nullo quippe, ut plerisque moris est, elatus fauore fortunae in cothurnum se magnae potestatis erexit, sed aequitate cuncta moderatus gratiam nostram in se non reddidit odiosam. Maiora sibi fecit optari, dum intra modestiae terminos magna cohibuit. Hinc est enim 45 probatae conscientiae gratissimus fructus, ut, quamuis summa potuerit adipisci, iudicetur tamen ab omnibus plus mereri. Iunxit bene cum uniuersorum gaudiis nostra compendia, aerario munificus et iuste soluentibus gratiosus. Sensit tunc LRKPDAMONXEF

12 ill. uiro et magn. R, uiro ill. et magn. uiro O, uiro ill. atque magn. E F 15 honore] pet honorem MON XEF declarentur O IN E F JA 20 priuatorumOXEF 23 largionum L, R1 26 monumenta K, momenta D 4! M O? N X 32 pereundum M O N 83 foríasse districtionis genium] ingenium K? À5, gremium X E PF, znc. Ot 38 nobis P D 389 excelsum P D A 40 prospectorum MON X E| 43 non oz. D MON X F igitut aziesibiadd. EF —.4&4 hicMN XE.A enim oz. O X F 46 adipisci on.MONXHEF hominibus L R P D A A, fortasse recte

PL 309.

VARIARVM

res publica ex illo coetu

Romuleo

I, 1v

I5

innocentiae

uirum, qui

so licet se moderando gloriosum fecerit, hoc tamen maius contulit,

quod bonae actionis exemplum sequentibus dereliquit. Pudet enim eum peccare, qui laudatis uidetur potuisse succedere. Fuit itaque, ut scitis, militibus uerendus, prouincialibus mitis, dandi auidus, accipiendi fastidiosus, detestator criminis, ama- M :5

55 tor aequitatis. Quod non fuit illi custodire difficile, qui se a rebus alienis decreuerat abstinere. Est enim inuicti animi signum famae diligere commodum et lucra potius odisse causa9 rum. Verum haec in illo iure mirentur, qui patris atque aui mores nobilissimos nesciuerunt. Cassiodoros siquidem prae6o cedentes fama concelebrat. Quod uocabulum etsi per alios PL uideatur currere, proprum tamen eius constat esse familiae. 51:o Antiqua proles, laudata prosapies, cum togatis clari, inter uiros fortes eximii, quando et ualitudine membrorum et corporis 10 proceritate floruerunt. Pater enim candidati sub Valentiniano 65 principe gessit tribuni et notarii laudabiliter dignitatem : honor qui tunc dabatur egregiis, dum ad imperiale secretum tales constet eligi, in quibus reprehensionis uitium nequeat inueni11 ri. Sed ut se pares animi solent semper eligere, patricio Aetio pro iuuanda re publica magna fuit caritate sociatus : quem 7o tunc rerum dominus propter sapientiam sui et gloriosos in re publica labores in omni consilii parte sequebatur. Ad Attilam igitur armorum potentem cum supra dicti filio Carpilione legationis est officio non irrite destinatus. Vidit intrepidus quem timebat imperium ; facies illas terribiles et minaces 35 fretus

ueritate

despexit

nec

dubitauit

eius altercationibus

obuiare, qui furore nescio quo raptatus mundi dominatum uidebatur expetere. Inuenit regem superbum, sed reliquit 12 placatum et calumniosas eius allegationes tanta ueritate destruxit, ut uoluisset gratiam quaerere, cui expediebat pa8o cem cum regno ditissimo non habere. Erigebat constantia sua partes timentes, nec inbelles sunt crediti, qui legatis talibus uidebantur armari. Pacem retulit desperatam. Cuius legatio quid profecerit, datur intellegi, quae tantum est gratanter excepta, quantum et uidebatur optata. Mox honorem illus13 8; tratus, mox redituum dona aequus arbiter offerebat. Sed ille

LRKPDAMONXEF

B56inuicti] XE F.A — non]nam O'( 2)XEF.4 MO! (2NN 85 quod] quid 58 uerum] unde E? F — 359 cassiodorus indigi M O IN X E F!, ingenui F? 62 togati solari L. R. K! A, togatis colari D X F, cathidorus E PDMoOSN v6 raptus R K M* . 80sua fortes nitos O IN — 64ualentiano L K E F et ozz. K! 84 accepta D E F $81 inbecilles M& O E? MONXEF om. honoreMP»ONXEFA EF

16

VARIARVM

I, iv

potius natiua moderatione ditissimus dignitatem suscipiens otiosam in remunerationis locum expetiit amoenissima Bruttiorum. Negare ili non potuit optatam quietem, qui eum reddiderat ab inmani hoste securum : tristis ab obse9o quio suo reliquit, quem sibi necessarium fuisse cognouit. 14 Auus enim Cassiodorus illustratus honore praecinctus, qui eius generi nop poterat abnegari, a VVandalorum incursione Bruttios Siciliamque armorum defensione liberauit, ut merito primatum in illis prouinciis haberet, quas a tam 9; saeuo et repentino hoste defendit. Debuit itaque uirtutibus eius res publica, quod illas prouincias tam uicinas Gensiricus non inuasit, quem postea truculentum Roma susti15 nuit. Hi autem et in partibus Orientis parentum laude |uiguerunt. Heliodorus enim, qui in illa re publica nobis uidentibus 100 praefecturam bis nouenis annis gessit eximie, eorum consanguinitati probabatur adiungi. Genus in utroque orbe praeclarum, quod gemino senatui decenter aptatum tamquam duobus luminibus oculatum purissima claritate radiauit. Quo enim se quaeuis nobilitas ultra distendit quam haec, quae 16 16; in utroque orbe clara esse promeruit ? Vixit et ipse in prouincia honore iudicis et securitate priuati : cunctis illis nobilitate potior omnium ad se animos adtrahebat, ut qui libertatis iure non poterant subdi, uiderentur magis continuis beneficiis suauiter 17 obligari. Tanta quin etiam patrimonii sui ubertate gloriatus 110 est, ut inter reliqua bona equinis gregibus principes uinceret et donando saepius inuidiam non haberet. Hinc est, quod candidatus noster Gothorum semper armat exercitus et, bono instituto melior, quod a parentibus accepit hereditaria largi18 — tate custodit. Quae ideo per ordinem nostra dignatio percucur11; rit, ut unusquisque intellegat et parentum suorum apud nos laudes posse reparare qui uiuere praeclaris elegerit institutis. Et ideo, patres conscripti, quia uobis est commodus honor bonorum et iudicium nostrum uester comitatur assensus, prospero auspicio suscipiatur eius prouectus, qui sibi fecit gra:29tiam patere cunctorum. Est enim potius uicissitudo quam praemium, ut qui uos probabili actione coluerunt, reciproco fauore gratulentur.

LRKPDAMONXEF

91cathiodorus E — cinctus MON X EF . 92uandaloum PAM N E F .4 94 in pfou. illis prim. X E F 96 gensuricus K, genseticus 74 100 consanguinitate L, R. K P, consanguinati IN 101 probatur M? O X E .A, probantur F 104quaeui]quae M.N X — 107libertatiLP —— 109 suioz;. P.D libertateP D,ubertatem N* — 1íi2et]jutL RK — ii4percurrit K PD O F, ptaecucurtit E — 116 elegeri* R!, elegerunt M N

PL 511

M 16

VARIARVM

I, v-vi

I7

V FLORIANO V.S. THEODERICVS REX à. 507/51I

1

In inmensum trahi non decet finita ligitia. Quae enim dabitur discordantibus pax, si nec legitimis sententiis acquiescant? Vnus enim inter procellas humanas portus instruc; tus est, quem si homines feruida uoluntate praetereunt, in 2 undosis iurgiis semper errabunt. Et ideo spectabilitati tuae praesentibus effamur oraculis, quatenus, si ita res se habet, ut a praesentibus supplicatur, et in comitis Annae iudicio Mazenis fundi controuersia statutis legitimis est decisa nec aliqua 1o probatur appellatione suspensa, quae sunt decreta seruentur. 3 Quia sicut nolumus oppressis negare iudicium, ita irrationabilibus querelis non praebemus assensum. Cogi enim debet, ut sit quietus, qui suo uitio renuit esse pacificus. Nam et medendi peritus inuitum frequenter saluat aegrotum, dum uolun15 tas recta in grauibus passionibus non est, sed potius illud appetitur quod a salutis iudice grauare posse sentitur. PL 512

VI

AGAPITO V.T. P.

V.THEODERICVS REX

a. 507/509 1

Decet principem cura quae ad rem publicam spectat augendam, et uere dignum est regem aedificiis palatia decorare. Absit enim ut ornatui cedamus ueterum, qui inpares non sumus 2 5 beatitudine saeculorum. Quapropter in Rauennati urbe basilicae Herculis amplum opus aggressi, cuius nomini antiquitas congrue tribuit, quicquid in aula praedicabili ammiratione M :7 fundauit, magnitudini tuae studiosissime delegamus, ut secundum breuem subter annexum de urbe nobis marmorarios 1o peritissimos destinetis, qui eximie diuisa coniungant et uenis colludentibus illigata naturalem faciem laudabiliter mentiantur. De arte ueniat quod uincat naturam : discolorea crusta marmorum gratissima picturarum uarietate texantur, quia illud est semper in pretium, quod ad decorem fuerit exquisi-

LRKPDAMONXEF

V, 7 tes ita se K, ita se res O 8 suspicatur E F inirrationabilibus M* X 14 sanat E F A

9 statis M O! IN

VI, 1 p.u.] ptaefecto urbis L| R K, patricio IN, pontifici X E F HA 10 et] ut Kruschb e£ Momzusen 12 naturam uincat P D

XUEE

11

9 breue A? discolota IN

I8

VARIARVM

I, vi-viit

tum. His sumptus subuectionesque praestabis :ne quemquam nostrum grauet imperium, Rape ad utilitatera uolumus respicere singulorum. VII FELICI

V. C.THEODERICVS

REX

à. 507/511 Venantii tutoris Plutiani aditione cognouimus in ea te, qua non decuerat, actione uersatum, ut eum, quem sumptu proprio

iuuare debuisses, dispendio proprietatis affligeres. Affinitatem quippe tuam solacia debuerant impensa testari. Quale ergo uidetur sanguine coniunctis, quod criminosum probaretur extraneis ? Atque ideo praesenti iussione censemus, ut, quicquid a Neoterio prodiga uoluntate lasciuo te non tam comparasse quam subripuisse cognoscis, incorporanda militi nostro IO sine aliqua dilatione restituas, ne nos huius modi factum cogas legibus uindicare, qui nunc uidemur omnia mansuetudine temperasse. Perire enim pupillo non patimur quod parentibus sub nostra laude dederamus. Grauissimum est enim per calumniam subtrahi, quod collatum est munificentia principali. ReliI vA qua uero, quae pro iugalis tuae assereris portione contempto iustitiae tramite diuisisse — si tamen appellanda diuisio est, quam sub unius celebratam constat arbitrio —, ad nostrum comitatum festinus occurre, ut inter uos ea quae iustitiae conueniunt ordinemus. Iniquum est enim, ut de una substantia, 20 quibus competit aequa successio, alii abundanter affluant, alii paupertatis incommodis ingemiscant. v

PL VIII AMABILI

EXECVTORI

515 THEODERICVS

REX

à. 507/511

Cordi nobis est cunctos in commune

protegere,

sed eos

LRKPDAMONXEF

15 nequaquam M? X E VIL 1 u.c.] uiro comiti L. R comiti K, u.s. P, oz;. O, uic N, uiro consulari E, uito clarissimo Jg! 4 dispensio L, Kt! ó solacia] sola etiam MON XE? p 8 a neotherio f/erigue, a net?herio P, a nothetrio D, ancotherio E 9 incomparanda X EF 15 te anze pto add. E A assereres M O IN X E, assetis F A 16 diuisse L2, diuidisse M IN, deuisisse X*

est diuisio

RP D

1" sic ane

ad ad. XEF 18 festinus occurtete M?, festines occurtete A? X E! F 4A, festinus occurrit D?, festinetis occurrere D, festinemus occurtete Ai VIII, 2 in comm. cunctos O X EF

VARIARVM

I, vii-Ix

I9

maxime quos sibi nouimus defuisse. Sic enim aequitatis libra seruabitur, si auxilium largiamur imparibus et metum nostri ; pro paruulis insolentibus opponamus. Fortuna minor principem quaerit, quia in uituperationem nostram corruunt qui2 bussepublica uota subducunt. Venantii itaque tutoris Plutiani lacrimabili suggestione comperimus Neoterium fratrem suum, affectum germanitatis oblitum, bona paruuli hostili furore 10 lacerasse. Quod nos pro rerum suarum acerbitate commouit, M :8 ut largitas nostra, quam uelut titulum uolumus stare pietatis,

usurpata praesumptionibus uideatur illicitis. Et quia dubium non est in repetitione minoris maxime submoueri dispendia tarditatis, ideoque deuotio tua, nostra iussione firmata, si nihil

1; est quod rationabiliter a 3 res praedicto tutori faciat est quod pro suis partibus sponsione praecedente, ad tatum : ut allegationibus 2o iudicemus aequitatis.

pulsato possit opponi, postulatas sine dilatione restitui. Aut si quid intentio retentatoris obiciat, legali nostrum deproperet uenire comicognitis pro consuetudine nostrae IX

EVSTORGIO

VIRO VENERABILI MEDIOLANENSI THEODERICVS REX

EPISCOPO

à. 507/511

Tuta est condicio subiectorum, ubi uiuitur sub aequitate regnantium : nec dubio decet rumore trahi, a quo debent non ; mutanda constitui. Fidem siquidem rerum a ratione colligimus, quae numquam desiderantibus absconditur, si suis uestigiis perquiratur. Atque ideo, quod beatitudini uestrae gratis2 simum esse confidimus, praesenti tenore declaramus Augustanae ciuitatis episcopum proditionis patriae falsis crimina1o tionibus accusatum: qui a uobis honori pristino restitutus ius habeat episcopatus omne quod habuit. Nihil enim in tali honore temeraria cogitatione praesumendum est, ubi, si propo-

1

sito | creditur, etiam tacitus ab excessibus excusatur. Mani-

festa proinde crimina in talibus uix capiunt fidem : quicquid

31;autem

ex

inuidia

dicitur,

ueritas

non

putatur.

Volumus

LRKPDAMONXEF

$ neotheticum L 4 subdicunt L R 4 nostti] nostrum X? E F A, oz. X! 16 EF DAM O X — 138 moueri iifuoluimus MONXE'F i0nosoz. MON XE 18 positione ideo (oz. que) L R K X? — 11 retentoris P O' 4 FA & IX, 1 eusturgio K, eustorio A!, eustrogio M, eustochio IN, eustergio F debet rumore] ratio more M O N, tacio moti X decet] debet E F 44, oz. X 15 uoluimus 13 ut fos? cteditur add. M N, ante creditur O P, debetur 7A 1E

PL

5:4

20

VARIARVM

I, 1x-x

enim inpugnatores eius legitima poena percellere : sed quoniam et ipsi clericatus nomine fungebantur, ad sanctitatis uestrae

iudicium cuncta transmisimus ordinanda, cuius est et probi-

tatem moribus talibus imponere et districtionem ecclesiasti20 cam custodire. X

BOETHIO V. I.

ATQVE PATRICIO THEODERICVS REX à. 507/51I

1

Licet uniuersis populis generalis sit impendenda iustitia, quae sic nominis sui obtinet dignitatem, si aequabili moderatione per potiores currat et humiles, confidentius tamen ;ilam expetunt, qui a palatii militia non recedunt. Otioso enim gratuite praestatur aliquid munificentia principali; consuetudo autem quodam debito redditur fideliter obsequenti. 2 Domestici partis equitum et peditum, qui nostrae aulae uidentur iugiter excubare, quod ex magnis fieri doloribus solet, adu:o nata nobis supplicatione conquesti sunt ab illo arcario praefectorum pro emolumentis sollemnibus nec integri ponderis solidos percipere et in numero grauia se dispendia sustinere. Quapropter prudentia uestra lectionibus erudita dogmaticis M ro scelestam

falsitatem

a consortio

ueritatis

eiciat, ne

cui sit

315 appetibile aliquid de illa integritate subducere. Haec enim quae appellatur arithmetica inter ambigua mundi certissima ratione consistit, quam cum caelestibus aequaliter nouimus : euidens ordo, pulchra dispositio, cognitio simplex, immobilis scientia, quae et superna continet et terrena custodit. Ouid 20 est enim quod aut mensuram non habeat aut pondus excedat ? Omnia complectitur, cuncta moderatur et uniuersa hinc pulchritudinem capiunt, quia sub modo ipsius esse noscuntur. 4 [Iuuat inspicere, quemadmodum denarius numerus more caeli et in se reuoluitur et numquam deficiens inuenitur. Crescit 25 noua condicione per se redeundo addita sibi semper ipsa PL calculatio ut, cum denarius non uidea|tur excedi, ex modicis

LRKPDAMONXEF

18 et probitatem] aequitatem M IN X E F .A, aequitatem est O, et aequitatem 4 19 et distr. eccl.] et districtione ecclesiastica P À, quem (quam O) nouimus traditionem ecclesiasticam M ON X EF A

X, 1 boetio codd. Cuiacius

$8 partis] patris et R, patres

16 arismetica

K, arimetica

aequabiliter conuenire P D Mozumisen

K M O IN X E F, protectores

O, arismetrica

E F

17 aequaliter]

26 calculatio ut] calculatione E! F?

ut] et

5:5

VARIARVM I, x

2I.

praeualet maiora complecti. Hoc saepe repetitum : inflexis manualibus digitis et erectis redditur semper extensum, et quanto ad principium suum supputatio reducitur, tanto amplius indu3o bitanter augetur. Quantitate numerabili harena maris, guttae pluuiarum, stellae Iucidae concluduntur. Auctori quippe suo omnis creatura sub numero est et quicquid ad existentiam 5 peruenit, a tali non potest condicione dimoueri. Et quoniam delectat nos secretiora huius disciplinae cum scientibus loqui, 5; pecuniae ipsae quamuis usu celeberrimo uiles esse uideantur, animaduertendum est quanta tamen a ueteribus ratione collectae sunt. Sex milia denariorum solidum esse uoluerunt, scilicet ut radiantis metalli formata rotunditas aetatem mundi,

quasi sol aureus, conuenienter includeret. Senarium uero, 4o quem non inmerito perfectum antiquitas docta definit, unciae, qui mensurae primus gradus est, appellatione signauit, quam duodecies similitudine mensium computatam in librae pleni6 tudinem ad anni curricula collegerunt. O inuenta prudentium ! O prouisa maiorum ! Exquisita res est, quae et usui humano 45 necessaria distingueret et tot arcana naturae figuraliter contineret. Merito ergo dicitur libra, quae tanta rerum est consideratione trutinata. Talia igitur secreta uiolare, sic certissima uelle confundere, nonne ueritatis 1psius uidetur crudelis ac foeda laceratio ? Exerceantur negotiationes in mercibus y»emantur late, quae uendantur angustius : constet populis pondus ac mensura probabilis, quia cuncta turbantur, si integritas cum fraudibus misceatur. Mutilari certe non debet, 7 quod laborantibus datur : sed a quo actus fidelis exigitur, compensatio imminuta praestetur. Da certe solidum et aufer 55 inde, si praeuales : trade libram, et aliquid, si potes, imminue.

Contra ista nominibus ipsis constat esse prouisum : aut integra tribuis aut non ipsa quae dicuntur exsoluis. Non potes- M zo tis omnimodo, non potestis nomina integritatum |dare et sce-

LRKPDAMONXEF

X, 40 Cf. Mart. Cap. 7, 755 ; Macrob. comm. 1, 6, 125 sat. 7, 15, 10; Aug. £u. 11, 30 ;Boeth. arizbzg. 1, 20 ;Philo de opif. 5, 15.

27 praeualet m.c.h. s. repetitum o. M ON X E F^ — inflexis oz. L, R, infelix et anfe manualibus add. M O IN X . 29 redditur M* O N^ X E F, (2)K! 36 35 uideatur L2, uideamur P D& tedditur uel reddit M? (55.), teditur IN? tamen] tantum M — 37sint L* E F —— 40 definiuit ze diffiniuit M X E F 4, 44. et 43 prudentia R, prudentum E F 41 significauit P D definuit O 50 49 negociatione M O IN usui] in usu K, et sui IN» — 48 ac] et P O

586 55 imminue] minue M ON X XF biac]ja Ki et K* augustius L, R non a7/e integta contra] et contra P, cunta K, cuncta M O IN X A, et cuncta EH

add. E F

PL

516

22

VARIARVM

I, x-xi1

lestas imminutiones efficere. Prouidete itaque, ut et arbiter 6o arcae habeat iustas consuetudines suas, et quod bene meritis

impendimus, incorrupto munere consequantur. XI SERVATO

DVCI RAETIARVM

THEODERICVS

REX

4. 507/511 1

Decet te honorem,

quem geris nomine, moribus exhibere,

ut per prouinciam, cui praesides, nulla fieri uiolenta patiaris, sed totum cogatur ad iustum, unde nostrum floret imperium. 2 5; Quapropter Moniarii supplicatione commoti praesentibus te affamur oraculis, ut, si re uera mancipia eius Breones irrationa-

biliter cognoueris abstulisse, qui militaribus officiis assueti ciuilitatem premere dicuntur armati et ob hoc iustitiae parere despiciunt, quoniam ad bella Martia semper intendunt, dum 10 nescio quo pacto assidue dimicantibus difficile est morum 3 custodire mensuram. Quapropter omni proteruia remota, quae de praesumptione potest uirtutis assumi, postulata facies sine intermissione restitui : ne per dilationis incommoda eorum uideatur supplex odisse uictoriam. XII EVGENITI

V. I. MAGISTRO OFFICIORVM THEODERICVS REX

4. 507]51I

1

Pompa meritorum est regale iudicium, quia nescimus ista nisi dignis impendere. Et quamquam potestati nostrae deo fa;uente subiaceat omne quod uolumus, uoluntatem tamen nostram de ratione metimur, ut illud magis aestimemur ele2 gisse, quod cunctos dignum est approbare. Hinc est quod te litterati dogmatis studia laudabiliter exsequentem pridem ad quaesturae culmen elegimus, ut honesti laboris tui fieret prae- PL xo mium dignitas litterarum. Quid enim |aduocationis officio, si 5:7

LRKPDAMONXEF

59 immunitiones M

eto.

KPDOF

et ut Gare?

XI, retiarum ze/ reciarum codd. 3 nullam f£, uiolentiam 12 facias K 9? F 11 quaptoptet oz. E F A

XII 1 lugenti M, eugenito F

officiorum oz. IL, R K

MON XEF.A

*? probate X E

10 enim adu. officio] enim adu. off. dignius K N, (digni IN), enim as dignitas adu. ES is enim dignius adu. off. X, est dignius adu. off. E, enim dignius est adu.

off.

VARIARVM

I, xriir-xi1]1

23

pure impendatur, ornatius quod peregrinum negotium ad suas molestias trahit, ut laboribus subueniat alienis ? In hoc campo exercitatus cursu meritorum ad palmam nostri iudicii per3 uenisti. Nec tamen benignitas nostra una remuneratione 15 contenta honorem geminat, augmenta procurat et eo studio dona reparat, quasi debeat omne quod praestat. Sume igitur magisteriae infulas dignitatis, usurus omnibus priuilegiis quae tuos habuisse constiterit decessores. Atque ideo tanto iudicio laetare suscepto, qui pro labore honoris tui honorem alterum 20 accipere meruisti. Quid enim de priore senserimus praemio, secundae dignitatis declaramus augmento. Nati sunt fasces ex fascibus et naturam retinentes fetus arborei pullulauerunt 4 iterum decenter abscisi. Verum te haec remuneratio satietate non expleat nec det laboribus tuis ferias nostri laus inuenta M z:1 25 iudicii. Desiderabilior quin immo sit honestas, cum peruenit ad praemium, et tunc fiat gratius labores anxios fuisse perpessum, cum te fructum eorum intellegis inuenisse. Honores ergo quos sumis ex chartis, redde de meritis. Nosti bene, quo nobis studio placeatur, qui ab ipsius consilii penetralibus uenis. Me3o ministi, quotiens apud nos laudati sint innocentes, quotiens

bonis actibus reddidimus uicem. Ore tuo iudicia nostra loquebamur : exemplis talibus incitare. Esto innocentiae templum, temperantiae sacrum, ara iustitiae. Absit a iudiciariis mentibus aliquid profanum. Pio principi sub quodam sacerdotio ser55 uiatur. ZGLTJ SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

&. 507/[51I

:

Dignitas, patres conscripti, dum ad incognitum uenit, donum est, cum ad expertum, compensatio meritorum. Quorum alter debitor iudicii, alter obnoxius est fauori. Hos enim aestis matione subuehimus

: alios gratia promouemus

indulgentiae uias nostra se relaxat humanitas. uestri intuitu commonemur,

et ad omnes

Sed amoris

quotiens in coetum uestrum du-

LRKPDAMONXEF

iipute]pereum Kk MON XEFP . ornatus MON XEF . quod]qui M* ONXEF 15 geminat] congeminat R, ozz. O et anfe augmenta add. E F 16 0mne]ese MON XH! 22 pullularunt K E F 4A 23 te om. P D Ssatietatem P D, saciate M X E! 28 deozm.EF 29 penetrabilibus MON XE 380 sunt K IN 31 reddimus K D IN — 33sacrarium L R K X E F A XIII, 4 est az/e indicii aZ.

tur

EF A

'

K EF

? commouemut P D E F A

deduci-

24

VARIARVM

I, xiri-X1v

citur, qui de gloriosis uirtutibus aestimatur. Quicquid enim humani generis floris est, habere curiam decet : quae sicut arx 10 decus urbium, ita illa or[namentum

2

est ordinum ceterorum.

PL 5:8

Atque ideo Eugenitem illustrem uirum litterati dogmatis opinione fulgentem magisterii honore subueximus, ut gereret nomine quam possidebat meritis dignitatem. Quis enim tot eius officiosos labores ignoret, quos non uilitate mentis exercuit, 15 sed patrocinii honore seruauit ? Dedimus itaque personam tantis honoribus parem, ut alterutro decore fulgentes mutua se gratia qualitatis ornarent. Hic est, qui pridem nostro lateri iuridicus quaestor adhaesit, quem liuoris nebula nulla fuscauit, nec maliuolentiae studio nocendi artes fellitis sensibus

20 exquisiut : sincero pectoris arcano puritati nostrae paruit et ad pietatem iussionum innocentiam suam praebuit. Animus enim dolosus non arbitrium sequitur imperantis, sed suas potius 3 explicat uoluntates. Habetis certe euidens nostrum in hac parte iudicium, ut post illius apicis culmen ad alteram con25 scenderet dignitatem. Nec passi sumus otiosum, quem merita non sinebant esse priuatum : sereni solis consuetudinibus aestimandus, qui licet susceptum diem peragat, alterum tamen eadem gratia claritatis illuminat. Hunc ergo, patres conscripti, tot meritis absolute relucentem fauor uester excipiat. Debetis 5o enim bene gerentibus, ut eos laudis uestrae comitetur assensus. Nam si equorum cursus hominum clamoribus incitatur et M 22 insonantium manibus agitur, ut a mutis animalibus uelocitas appetatur, quantum inde homines stimulari posse credimus, quos ad laudis auiditatem natos singulariter inuenimus! XIV FAVSTO PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Libentes omnimodis praebemus assensum, quotiens uox est iusta poscentium, quia nec decet esse difficile beneficium, quod 2 non patitur largitate detrimentum. Et ideo praecelsa magni5 ficentia tua, quod a Cataliensibus inferebatur genere tertiarum, faciat annis singulis in tributaria summa persolui, nec post

LRKPDAMONXHEF

16 parem] dignam P D quondam IN

17 pridem nostro] nostto pridem M O X .A, nostro

18 ueridicus

K D O A

19 arte L, R, artem K, altes IN

24 ut| cum E* F 30 gerentibus] agentibus K O XIV, 1 ppo] ppo :p. M, epo IN 2 libenter E F ;4 omhibus modis E! 4 est uox K A 5 genere] gentibus K? M O? N, genus Ot ( 2) X

VARIARVM

I, xiV-XVI

25

super hanc partem patiantur supplices aliquam quaestionem. Quid enim interest. Quo nomine possessor inferat, dummodo sine imminutione quod debetur exsoluat ? Ita et illis suspecro tum tertiarum nomen auferimus et a nostra mansuetudine importunitates compententium summouemus. XV

PL 219

FESTO V.T. ATQVE PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 507[51I

1

Gratum nobis est, quotiens de magnitudinis tuae meritis aestimatio talis procedit, ut et infirmorum auxilium et absentium credaris esse tuitio. Nam ideo senatus prior esse meruisti, ; ut sequentibus pro iustitiae contemplatione praestares. Vnde fit, ut bona uobis crescat opinio gloriosae actionis exemplo. Nulli enim propria res a discedente committitur, nisi de cuius 2 bene conscientia iudicatur. Idcirco praesenti iussione decernimus, ut domus patricii Agnelli ad Africam discedentis, qui 1o regnum petens alterius nostris est utilitatibus seruiturus, saluis legibus tua tuitione ualletur, ne uiolentos cuiusquam impetus subtracta domini defensione patiatur. Peruiae sunt enim semper iniuriis facultates absentium et quodam modo uidetur occasio in delictum trahere, quae non potest animum peruadentis 15 de resultatione terrere. Ideoque celsitudo uestra, quam uotum

est habere uicinam, erigat humiles, eripiat opprimendos et, quod potestatibus rarum est, proficiat cunctis, quod uniuersis celsior inueniris. IVLIANO

2S COMITI PATRIMONII

THEODERICVS

REX

à. 506 post Sept. 1 1

Illud amplius nostris utilitatibus applicamus, quod misericordi humanitate concedimus. Regnantis enim facultas tunc fit ditior, cum

remittit,

et acquirit nobiles

thesauros M z5

LRKPDAMONXEF

? hac patte L R E? 4A e? Momzsen — 9 ili MN X X . 4senatus] et senatus L, R, IN O M auxilio 38 PDAN XV,1 fausto

ri 6 nobis P D X E F, nobis de te K 4 et senatot K JA, senatorum E? F $8 decteuicuius bene] cuius bona M E? F, bona cuius IN discente K! P D 15 10 utilitatibus est P D MONXEF 9 descendentis mus X F 4 KMNXEF 16 estoz. de resultatione] desultatione K M O IN X, oz. R

uicinam conuenit K MO N E F,om.X . 1*ptoficias oz. E? F A qu KEF.Á XVI, 3 humanitate] utilitate K, humilitate A O'

quod]

26

VARIARVM

I, xvi-XVII

; famae neglecta uilitate pecuniae. Hinc est quod consuetudinis nostrae humanitate commoniti opem fessis, manum porrigimus oneratis, ut pietatis nostrae remedio surgant qui fortunae suae 2 acerbitate corruerant. Dudum siquidem conductores Apuli deplorata nobis aditione conquesti sunt frumenta sibi inimi1o corum subreptionibus concremata, postulantes, ne cogantur ad integram praestationem, quibus commerciorum sunt commoda deminuta. Quod nos pro ingenita humanitate considerandum esse iudicamus, ut, quorum non possumus accusare desidiam, releuandam aestimemus esse fortunam. Inde enim constitutas 15 pensiones inferri uolumus, unde constat subiectos commoda 3 consecutos. Et ideo hanc causam sublimitatem tuam iubemus diligenter inquirere, ut, quantum

stiterit, de reliquis primae

eos minus uendidisse con-

indictionis

habita moderatione

detrahatis : ita tamen ut nulla fraus nostris beneficiis inseratur,

20 ne aliqua neglegentia reddaris obnoxius, qui semper nobis prouida intentione placuisti, quia sicut nos tangunt | supplicum damna, ita nobis eorum fructuosa debent esse compendia. XVII

VNIVERSIS

GOTHIS ET ROMANIS DERTONA THEODERICVS REX

CONSISTENTIBVS

à. 507/511

1

Publicae utilitatis ratione commoniti, quae nos cura semper libenter onerauit, castrum iuxta uos positum praecipimus com; muniri, quia res proeliorum bene disponitur, quotiens in pace tractatur. Munitio quippe tunc efficitur praeualida, si diutina fuerit excogitatione roborata. Omnia subita probantur incauta et male constructio loci tunc quaeritur, quando iam pericula 2 formidantur. Adde quod animus ipse in audaciam non potest ro esse pronus, qui diuersa fuerit cura sollicitus. Hanc merito expeditionem nominauere maiores, quia mens deuota proeliis non debet aliis cogitationibus occupari. Quapropter amplectenda res est, quae generalitatis consideratione praecipitur, nec moram fas est incurrere iussionem, quae deuotos maxime 3 15 noscitur adiuuare. Et ideo praesenti auctoritate decernimus,

LRKPDAMO (deficit XVI 19 in nulla) NXEF B uilitate] utilitate K O E est ozz. P D 6 commoti K EF 12 diminuta KONXEF.A 14 releu. esse (a)estimemus M O IN X E F, rel. potius aest. 74 19 detrahatis] trahatis LL R P DA 21 supplum L!, supplicium D! K XVII, 1 dertone M X E .A, dertornis N, derthone F, oz. K existentibus IN, stantibus E F, oz. K 3 commoti E F 9 ipse] ipsius E F non potest eseeinaud. MN XEF.A 10 cura fuerit LL R K P D A ez Mommsen hinc D 11 praelii M N X

PL 520

VARIARVM

I, xviI-XVIII

27

ut domos uobis in praedicto castello alacriter construatis, reddentes animo nostro uicissitudinem rerum,

ut, sicut nos

uestris utilitatibus profutura censemus, ita tempora nostra ornare uos pulcherrimis fabricis sentiamus. Tunc enim accidit, 20 ut et sumptus competentes uestris iam penatibus congregare uelitis et habitatio uobis non sit ingrata, quam propria potest 4 commendare constructio. Quale est, rogo, in laribus propriis esse, cum durissimas mansiones hostis cogitur sustinere ? Ille imbribus pateat, uos tecta defendant : illum inedia consumat,

25 uos copia prouisa reficiat. Sic uobis tutissime constitutis hostis uester ante euentum certaminis fata patiebitur perditoris. Constat enim tempore necessitatis illum probari fortissimum uirum, qui se per multa non distrahit. Nam quis eum habuisse M z4 prudentiam putet, si tunc coeperit fabricis operam dare aut pe3o num condere, cum oporteat bella tractare ? XVIII DOMITIANO

ET VVILIAE THEODERICVS REX

à. 507[51l1

Oportet uos colere et obseruare iustitiam, qui aequitatem populi dicere suscepistis, quando non licet delinquere, qui alios creditur sub aequitatis regula continere, ne fiat exemplum ; prauum qui electus ad laudabile cognoscitur institutum. Et ideo ad interrogationem uestram curauimus praebere responsum, ne per dubitationem possitis errare, nisi, quod 2 absit, uelitis excedere. Si Romani praedium, ex quo deo propitio Sonti fluenta transmisimus, ubi primum Italiae |nos susce- PL 1o pit imperium, sine delegatoris cuiusquam pittacio praesumptor 52: barbarus occupauit, eum priori domino summota dilatione restituat. Quod si ante designatum tempus rem uidetur ingressus, quoniam praescriptio probatur obuiare tricennii, 3 petitionem iubemus quiescere pulsatoris. Illa enim reduci in : medium uolumus, quae, nostris temporibus praesumpta, 1

LRKPDAMNXEF

XVIII, 13 Cf. Cod. Theod. 4, 14, 1 (a. 424) ; Ed. Theod. 12.

16 praedicto] supra dicto L R, tali E 26 patiebitur] L. R! A, laboribus reZ. fabr. op. d. coep. K, coep. AXE BA XVIII, 1 domicio P D A, dominato K

laribus] E F3, 22 comodate M K1 29 prouidentiam M IN patietut re//. EF op. fabr. d. ^ uulli(a)e L P, uuillie R, euuulie (pro

et uuiliae) K, uuillae D, iuliae M, uilie IN, uulie E F

3 populis

K M N X E F,

9fontis MN XEF MN X ^ S8romanum laudabile] habile populo A pitatio L, R P D M, 10 delegationis P E F K? M N X E F, fonti K! 13 probatur] uidetur Rs .N E F putatio K, pitacio À X N, pictatio E F 4

28

VARIARVM

damnamus, 4

quia locus

I, xvir-xx

calumniandi

non

relinquitur,

cum

]ongi temporis obscuritas praeteritur. De percussore tantummodo, non etiam peremptore fratris; quamquam omnium

communi lege damnatur solumque sit parricidium quod totius 2o tragoediam reatus exsuperet, tamen humanitas nostra, quae sibi etiam in sceleratis locum pietatis inquirit, praesenti auctoritate definit, ut huius modi portenta prouinciae finibus abigantur. Nam quibus fuit exosa societas parentum, ciuium non

merentur habere consortium, ne puri corporis iucunda sere25 nitas nebulosis maculis polluatur. EXON SATVRNINO

ET VMBISVO VV. SS. THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Fisci uolumus legale custodire compendium, quia nostra clementia rebus propriis uidetur esse contenta, et sicut nullum grauare cupimus, ita nobis debita perdere non debemus. ; Indigentiam iuste fugimus, quae suadet excessus, dum perniciosa res est in imperante tenuitas. Modus ubique laudandus est. Nam cur aut uituperabilis neglegentia in propriis defluat 2 autaliena cupiditas turpis abradat ? Et ideo praesenti uobis iussione praecipimus, ut Adrianae ciuitatis curialium insinua1o tione suscepta, quicumque Gothorum fiscum detrectat implere, eum ad aequitatem redhibitionis artetis, ne tenuis de proprio M z5 cogatur exsoluere, quod constat idoneos indebite detinere : hac scilicet ratione seruata, ut si quis contumaciae uitio maluerit nostra iussa tardare, cum multa reddat quod debuit etiam non 15 compulsus offerre, quatenus proteruo spiritu indecenter erecta inpunita iustis saeculis non relinquatur audacia. ALBINO ET

XX AVIENO VV.I1I. ATQVE PATRICIIS THEODERICVS REX

à. 507/511

t

Licet inter gloriosas rei publicae curas et regalium solliLRKPDAMNXEF 18 non]et E F parentium K D

19 damnetut

MN

XEF A

patticidium K E F

23

XIX, 1 et umbisuo uu. ss. oz. K umbisuc D M, uxoti sue IN, uetbisuo X, uerbusio E 74, uerbusine F uu. Ss.] uec N, uitis illustribus senatoribus E F

2 inauare am/e legale add. M* N — 6 in om. L R D! » M* 9 praecepimus L A 15 incedentes M IN XX, 1 auieno] abieno erige, abgeiio K, albieno F JA

X imperanti L R

VARIARVM

I, XX-XXI

29

citudinum salutiferos fluctus pars |minima uideatur principem

; de spectaculis loqui, tamen pro amore rei publicae Romanae non pigebit has quoque cogitationes intrare, quia undecumque praestare possumus, dignum nostris sensibus aestimamus, praesertim cum beatitudo sit temporum laetitia populorum. Illud enim propitiante deo labores nostros asserit, quod se otio2 1o sam generalitas esse cognoscit. Partis itaque prasini insinuata petitione comperimus — quoniam hoc introductum est, ut populi de colore uocitentur — seditiones turbulentas a quibusdam scelestissimis incitari et causam laetitiae publicae ad furoris certamina prorupisse. Quod utique gaudii decoram non po15 test habere qualitatem, si pacem non meruerit possidere communem. Et ideo dignum est clementiam nostram has quoque partes aspicere, ut ubique possit morum probitas elucere. Non enim inania uerborum popularium cogitamus, sed perniciosae 3 semen seditionis excludimus. Quapropter illustris magnitudo 2o uestra praesenti iussione commonita patrocinium partis prasini, quod gloriosae recordationis pater uester impendit, dignanter assumat. Putari enim non debet iniuria populos regere ac gubernare Romanos. Nam si honorum omnium causa pensetur, pro illorum utilitate delecti sunt, qui honores gloriossisimos 4 25 accipere meruerunt. Conuocatis ergo spectatoribus, de Helladio et Thorodon qui laetitiae publicae aptior fuerit aestimatus, populi confusione sublata constituatur a uobis prasini pantomimus, quatenus sumptum, quem pro spectaculo ciuitatis impendimus, electis contulisse uideamur. Hanc partem 3o musicae disciplinae mutam nominauere maiores, scilicet quae

ore clauso manibus loquitur et quibusdam gesticulationibus facit intellegi, quod uix narrante lingua aut scripturae textu possit agnosci. XXI MAXIMIANO

V.I. ET ANDREAE

V. S. THEODERICVS

REX

&. 507[51I

1

Prouocandi sumus affectiosis ciuium studiis ad augmenta ciLRKPDAMNXEF uociMN XE?F i2popuorumK 11 est ozz. P .D 4 fructus P E! F A 13 publicae oz. K F tutbulente D» M? N E? A tentur] notentur E! F MIN X EF meruerunt non oz. P D'AMIN 18 si] ubi X E F, om. M IN 24 23 bonorum R D JA MN X EF probitate lucere 17 respicere K P 25 hellandio M gloriosos M^ IN X E F, glotios** (fuisse uidetur gloriosis) M^ N F, helandio E, hellando X

26 chorodon K, theodoto 44, thodoron Gare?

24 consione L!, confessione D, conuocatione 15 92 affectiosis] LL R& P* 2, affectuosis re/7. e XXI, 1 u.s.] uenerabilibus A, om.N Mommsen

PL

30

VARIARVM

I, xxi-XX1I

uitatis, quia nemo potest diligere quod habitatores intellegit non amare. Vnicuique patria sua carior est, dum supra omnia M 26 ; saluum fore quaeritur, ubi ab ipsis cunabulis commoratur. Quapropter uotis paribus inuitemur ad dona, quatinus quod sponte tribuimus, duplicata gratia conferamus. Et ideo nulli graue sit Romanis fabricis deputatae pecuniae reddere rationem, cum pura conscientia desideret se probari, quando fruc1o tum laboris sui capit, dum ad nos prospera de se peruenire cog2 noscit. Quo|circa praesenti decernimus iussione Romanae PL ciuitatis fabricas uos debere discutere, si labor operis concordat 525. expensis : uel, si apud aliquem constet residere pecuniam, quae non sit fabricis expensa, deputatae rei reddat erogandam. 15 Quibus rationibus euidenter expressis ad nos instructionem fidelissimam destinate, ut iudicio nostro respondere uideamini qui estis ad indaginem ueritatis electi. Nullum enim de largitate nostra fraudari uelle credimus, quando in tali negotio et 3 de propriis facultatibus eum impendere posse iudicamus. Aues 20 ipsae per aera uagantes proprios nidos amant : erratiles ferae ad cubilia dumosa festinant : uoluptuosi pisces campos liquidos transeuntes cauernas suas studiosa indagatione perquirunt cunctaque animalia ubi se norunt refugere, longissima cupiunt aetate constare. Quid iam de Roma debemus dicere, 2; quam fas est ab ipsis liberis plus amare ? XXII MARCELLO

V.S. ADVOCATO

FISCI THEODERICVS

REX

4. 507]51I

1

2.

Solida laus est regiae largitatis, quotiens conueniunt indulta iudiciis, nec sibi audet casus ascribere, quod bonae dispositionis librat examen, quia ubi aptantur officia meritis, nil

; debetur incertis.

Non enim de rudibus sententiam ferimus, sed

de probatissimis iudicamus. Polisti siquidem forensi cote multifarie praedicatus ingenium : nutristi facundiam exercitatione causarum : expertus es, quam suaues fides afferat fructus, ut ipsa etiam conciliet corda regnantum. Haec in te specu:o lator uirtutum noster sensus inspexit : his apud nos suffragiis.

LRKPDAMNXEF

13 constat K E F que ozz. M*(?)

16 nostro] dei E F? 25 ab del. Mommsen

XXII, 1 marcelle K, marcellino IN pregnantium P

20 uagantes] uolantes P D amati R K E A

9 ut] et

K IN

23

tegnantium R D 4,

VARIARVM

I, XXII-XXIII

3I

placere meruisti, ut dignus existeres ad publicas causas, qui

3

gessisti hactenus sub integritate priuatas. Sume igitur fisci nostri tuenda negotia, in utendis officii tui priuilegiis decessorum exempla secuturus. Ita ergo per medium iustitiae tramitem ri; moderatus incede, ut nec calumnia innocentes graues nec iustis petitionibus retentatores exoneres. Illa enim lucra uera iudicamus, quae integritate suffragante percipimus. Non ergo quotiens superes, sed quemadmodum uincas, inquirimus. 4 Aequitatem nobis placiturus intende : non quaeras de potestate 2o nostra, sed potius de iure uictorias, quando laudabilius a parte fisci perditur, cum iustitia non habetur. Nam si dominus uincat, oppressionis inuidia est : aequitas uero creditur, si supplicem superare contingat. Non ergo paruo periculo causas dicimus, quando tunc fama nostra proficit, cum se commoditas

25 iniusta subducit. Quapropter sit interdum mala causa fisci, ut bonus princeps esse uideatur, maiori quippe compendio perdimus, quam si nobis indebite uictoria suffragetur. ACUITI CAELIANO ET AGAPITO VV.TI. PATRICIIS THEODERICVS REX

M 27

à. 507/511 1

Decet regalis apicis curam generalitatis custodire concordiam, quoniam ad laudem regnantis trahitur, si ab omnibus pax ; ametur. Quid est enim, quod nos melius praedicet, quam quie-

2

tus populus, concors senatus totaque res publica morum nostrorum honestate uestita ? Hinc est quod praesenti iussione decernimus, ut magnifici et patricii uiri Festus atque Symmachus contra illustrem et patricium Paulinum in iudicio uestro, 1o quas se habere dicunt, exerant actiones. Quibus pro legum ratione susceptis et, si iuris ordo patitur, definitis tunc patricius Paulinus, quicquid aduersum supra memoratos magnificos uiros se habere causatur, pari sorte depromat. Nec tardari uolumus in eius quoque parte sententiam, dum uelimus omnia inLRKPDAMNXEF XXII, 25/26 Cf. Plin. Paneg. 36, 4.

RK — 13tuioz. qui] quae 11 placate L/! 16 ret**tatores 15 moderanter P A» NXE tetractatotes K patriciis oz. XXIII, 1 geliano K, cenano IN 8 magn. atque patr. uiri K, magn. uiti atque patr. uiti 4 10 exerceant K E F

14 secutus M KMNXEF Me (fuisse uidetur tetractatores), K, et ante patr. add. R E F .A M IN X E F, patr. atque magn.

PL 524

VARIARVM I, XxriI-XXIV debetur 15 ter eos esse decisa nihilque aliud relinqui, nisi quod : uidete electos uos os arbritr iudicii tanti ergo Videte i. 3 affectu : reiam iustit re flagita expectationem nostram aequabilem tatio discep ns praese si m, fructu laturi gratiae uberrimum enim quos dignos credidit, non impares probet. Esse debet us minorib possunt dare 2o de talibus uiris cura praecipua, qui neglelitem uiros summos inter qui euidenter exempla. Nam git abolendam, hoc imitari reliquos sine dubitatione permittit. 32

XXIV VNIVERSIS GOTHIS THEODERICVS REX a. 5o8ante Iun. 24 Innotescenda sunt magis Gothis quam suadenda certamina, 1 quia bellicosae stirpi est gaudium comprobari : laborem quippe non refugit, qui uirtutis gloriam concupiscit. Et ideo, iuuante ; deo, quo auctore omnia prosperantur, pro communi utilitate exercitum ad Gallias constituimus destinare, ut simul et uos

prouectus occasionem habere possitis et nos quae praestitimus, meritis contulisse uideamur. Latet enim sub otio laudabilis fortitudo et dum se probandi non habet spatium, occulta est 21olux tota meritorum. Atque ideo per Nanduin saionem nostrum ammonendum curauimus, ut ad expeditionem in dei nomine more solito armis equis rebusque omnibus necessariis sufficienter instructi octauo die kalendarum Iuliarum proxime ueniente modis omnibus deo fauente moueatis, quatinus et 15; parentum

3

uestrorum

in uobis ostendatis

inesse uirtutem

et

nostram peragatis feliciter iussionem. Producite iuuenes uestros in Martiam disciplinam : sub uobis uideant, quod posteris referre contendant. Nam quod in iuuentute non discitur, in matura aetate nescitur. Accipitres ipsi, quorum uictus semper 2o ex praeda est, fetus suos nouitate marcentes nidis proturbant,

ne molle otium consuescant : alis uerberant immorantes, co- M 28

gunt pullos teneros ad uolatum, ut tales debeant existere, de quibus possit pietas ma|terna praesumere. Vos autem, quos PL et natura erigit et amor opinionis exacuit, studete tales filios 525 25 relinquere, quales uos patres uestros constat habuisse. LRKPDAMNXEF XXIV, 19/20 Cf. Ambt. ex. 5, 18, 59; Vetg. georg. 1, 360 sqq.

20 cura] cuta esse K X E PF, esse cura 44 K E, abuoluendam

22 obolendam R A, absoluendam

M IN X?

XXIV, 10 nanduin] L1, e£ i/a coniecit Tross, nandum L? R. P D A et Mommsen, nandium K M N X E F A 15 in oz.P A

VARIARVM

I, xxv-XXvI

33

EXSXAUZ SABINIANO

V.S. THEODERICVS REX

à. 507/511 1

Nil prodest initia rei solidare, si ualebit praesumptio ordinata destruere : illa sunt enim robusta, illa diuturna, quae

prudentia incipit et cura custodit. Atque ideo maior in ; conseruandis rebus quam in inueniendis adhibenda cautela est, quia de initiis praedicatio debetur inuento, de custoditis

2

acquiritur laudata perfectio. Dudum siquidem propter Romanae moenia ciuitatis, ubi studium nobis semper impendere infatigabilis ambitus erit, portum Licini deputatis reditibus 10 reparari iussio nostra constituit, ut XXV milia tegularum annua illatione praestaret : simul etiam portubus iunctis, qui ad illa loca antiquitus pertinebant, qui nunc diuersorum usur3 patione suggeruntur inuasi. Cuncta ergo ad statutam praestationem facies sine dilatione reuocari : quia licet nostra iussa 15 pro sua reuerentia in nullo uiolanda sunt, ea tamen custodiri uolumus maxime, quae urbis faciem uidentur ornare. Quis enim dubitet fabricarum miracula hac prouisione seruata et pendenti saxo tornatas cameras tegularum tegmine custoditas ? Vt antiqui principes nobis merito debeant laudes suas, 20 quorum fabricis dedimus longissimam iuuentutem, ut pristina nouitate transluceant, quae iam fuerant ueternosa senectute fuscata. XXVI FAVSTO

PPO THEODERICVS

REX

à. 507[511I 1

Nefas est apud eos fidem beneficii prioris immi|nui, quibus PI alia conuenit nostra saepius largitate praestari. Sed sicut quae 526 semel annuimus rescindi in perpetuum non merentur, sic qui ; largitatem nostram moderatis precibus impetrarunt, nostrorum terminos praestitorum inmodica non debent praesum-

LRKPDAMNXEF

XXV, 1 sapiniano P u.s.] vi A JN 4 incipit et] incitat M IN X F, incitat 12 11 pottibus P D? 9 lucini M IN X E, luctini F, sicini 74 antiquitate MIN XEF i5sintK EF .4 . 18 camatas M? ez Mommsen 21 rteluceant K MN X E F.A cum E

XXVI, 3 nostrae L X, a nostra K .A

VARIARVM

34

2

I, XxVI-XXVII

ptione transcendere. Vnde quia religiosi studii reuerentia commonemur,

ut quae dudum ecclesiae uiri uenerabilis Vnscilae

antistitis praestitimus, ualere in perpetuum censeamus, nunc 10 quoque illustrem magnificentiam tuam duximus admonendam, quatinus superindicticiorum onera titulorum praefata ecclesia in ea summa non sentiat, qua usque a magnifici uiri patricii Cassiodori, pura nabis fide et integritate comperti, temporibus 3 est soluta. Ea uero quae a tempore beneficii ad ecclesiam nos15 tram ab aliquibus est translata professio, commune cum uni- M 9 uersis possessoribus onus solutionis agnoscat et illius subiaceat functioni, cuius nacta est iura dominii. Alioquin grata nobis augmenta eius esse non possunt, qui fisci damno proficiat. Sufficiat possessori compendium pensionis : tributa sunt purpurae, 2o non lacernae. Lucrum cum inuidia periculum est : quanto melius omnia moderata gerere, quae nullus audeat accusare! XXVII SPECIOSO

THEODERICVS

REX

à. 509 1 Si exterarum gentium mores sub lege moderamur, si iuri Romano seruit quicquid sociatur Italiae, quanto magis decet ipsam ciuilitatis sedem legum reuerentiam plus habere, ut per ; moderationis exemplum luceat gratia dignitatum ? Vbi enim quaeratur modestus animus, si foedent uiolenta patricios ? 2 Populi nobis itaque partis prasini petitione suggeritur, dum ad nostrum disponerent uenire comitatum re|media consueta pos- PL centes, se truculentas insidias a patricio Theodoro

et Inpor-

1o tuno uiro illustri consule pertulisse, ita ut unus eorum deflea3 turextinctus. Quod nos, si ita est, pro facti sui acerbitate commouit, ut innoxiam plebem furor persequeretur armatus, quam fouere ciuicus debuisset affectus. Sed quia condicio minorum regnantis aequabiliter implorat auxilium, supra memo15 ratos illustres uiros ammoneri praesenti iussione censemus, ut

ad Caeliani atque Agapiti illustrium uirorum adaeque iudicium

LRKPDAMNXEF

S unscilie K, uncile P5, unscille N, uerscile X, uersilie E F?, uerscilie F!, uersiliae 74 9 antistitis ozz. X EF 11 indictitiorum uel supradictorum K, superindictorum DOSE BA 12 qua] quae K E F 4A ajad R K P D M* F3, oz. E 18 proficiat Fridb, ptoficiunt codZ., proficit Mozzzzsen

XXVII, 4 ciuitatis K MNXE! * nobis itaque] nobis ita M* X E, itaque nobis 74 16 celiani cog. adaeque] eque P A, uel adeque X E F, ozz. K M» (uocabulo eraso), inc. M9

527

VARIARVM

I, XXVII-XXVIII

35

instructas destinare non differant te instante personas, quatinus legibus examinata cognitio eorum sententia terminetur. 4 Sedneforsitan magnificos uiros loquacitas popularis offenderit, 20 praesumptionis huius habenda discretio est. Teneatur ad culpam quisquis transeunti reuerentissimo senatori iniuriam proteruus inflixit, si male optauit, cum bene loqui debuit. Mores autem graues in spectaculis quis requirat ? Ad circum 5 nesciunt conuenire Catones. Quicquid illic a gaudenti populo 25 dicitur, iniuria non putatur. Locus est qui defendit excessum. Quorum garrulitas si patienter accipitur, ipsos quoque principes ornare monstratur. Respondeant nobis certe qui talibus studiis occupantur:si tranquillos optant aduersarios suos, certe uolunt eos esse uictores, quando ad iniurias tunc pro3o siliunt, cum se superatos turpiter erubescunt. Vnde ergo irasci uolunt, quod sine dubio se optasse cognoscunt ? XXVIII VNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS

THEODERICVS REX

à. 507[511I 1

Digna est constructio ciuitatis, in qua se commendet cura regalis, quia laus est temporum reparatio urbium uetustarum : in quibus et ornatus pacis acquiritur et bellorum necessitas M 5o 2 5 praecauetur. Ideoque praesenti iussione [profutura] sancimus, ut, si quis cuiuslibet generis saxa in agris suis iacentia muris habuerit profutura, libens animo sine aliqua dilatione concedat, quod tunc magis uerius possidebit, cum hoc utilitati suae 3 ciuitatis indulserit. Quid est enim gratius quam uidere cres1o cere publicum decus, ubi omnium utilitas in generalitate concluditur ? Et licet praestentur uilia, ad auctores suos magna sunt commoditate reditura : datur enim plerumque, quod maiori utilitate recipitur, et frequenter homo lucra sua complectitur, cum necessario pro temporis qualitate largitur. LRKPDAMNXEF

XXVII, 23 Cf. Mart. 1 praef. ;9, 28, 5 ; Val. Max. 2, 10, 8.

20 tenetut P D 17 instruit K, instructos P D 24 illic a] illic L.R.K .4, ilico P D A NXE

22 inflixerit K F, inflexit M

)

XXVIII, 2 comm**ndet L!, commodet L? R P A M, commendat K D?, comodet 6 si quis] sicut M IN 6 profutura oz. IN recte (cf. u. 7) 3 quia] qua P .D N 4 condat R!, muti habuerunt M IN iacentes M IN, iacentibus X E F

$ hoc] haec contendat M IN, con**dat A9 (uidetur fuisse conscendat) 11 actores M NN X | 14 necessatie R, necessatia E F?

K E F .A

36

VARIARVM

I, XxIX-XXX

XXI VNIVERSIS

LVCRISTANIS SVPER SONTIVM CONSTITVTIS THEODERICVS REX .

à. 507[511I 1

Non dubium est ad utilitatem rei publicae cursus custodiam pertinere, per quem nostris ordinationibus |celerrimus prae-

PL

; statur effectus. Et ideo uelut necessariae rei maior adhibenda

528

cautela est, ut qui ad continuos excursus constituti sunt, turpi macie non tabescant, ne ieiuna tenuitas laboribus praeuenta succumbat et incipiat iter effici morosum, quod ad celeritatem 2 constat inuentum. Quapropter deuotio uestra praesenti iussioro ne commonita terrarum spatia, quae ueredis antea licuerunt, mutationibus suis a possessore uindicata restituat, ut nec illis paruo spatio indicantur damna et istis recuperata sufficiant. XXX SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

à. 507/511

i ;

10

2. 15

20

Animum nostrum, patres conscripti, rei publicae curis calentem et diuersarum gentium consilia perscrutantem pulsauit saepius querela populorum, orta quidem ex causis leuibus, sed graues eructauit excessus. Deplorat enim pro spectaculorum uoluptate ad discriminis se ultima peruenisse, ut legum ratione calcata desperate persequeretur innoxios seruilis furor armatus, et quod illis humanitas nostra laetitiae causa praestitit, in tristitiam audacia plectenda conuertit. Quod nos clementiae nostrae solita prouisione comprimimus, ne paulatim sinendo grauiorem uindicare cogamur offensam. Benigni quippe principis est non tam delicta uelle punire quam tollere, ne aut acriter uindicando aestimetur nimius aut leniter agendo putetur improuidus. Atque ideo praesenti definitione sancimus, ut, si cuiuspiam senatoris famulus in ingenui caede fuerit fortasse uersatus, eum tradat legibus impetitum, ut facti qualitate discussa proferatur iure ualitura sententia. Si uero tanti facinoris reum mala fide dominus iudiciis praesentare distulerit, nouerit se decem librarum auri dispendio uulnerandum et nostrae ingratitudinis, quod multo grauius est, periLRKPDAMNXEF

XXIX, 9 constat] constat esse K M IN X E A, esse constat F 12 infligantur Mozzzzsen, inducantut 74

XXX, 1 populo romano praeser. E F1 14 definitione] iussione IN F

EXE EI

11 illi Mozzzzsen

12 uelle] ullius X E F1

13 leuiter

VARIARVM

I, XXX-XXXI

3

3

culasubiturum. Sed ut honestatem omnium par libra compone- M 51 ret et ciuilitatis gratia reductis moribus conueniret, ad populum quoque praecepta nostra direximus, quae uobis reserari libenter amplectimur, ut alterutra iussione pensata resarciatur 25 ciuibus scissa concordia. Proinde nullos ab spectaculorum gaudio remouemus, sed seditionis semina radicitus amputamus. 4 [ntersit igitur inter splendorem uestrum moresque mediocres : refugite tales familiares, qui sint iniuriarum ministri, qui amori uestro nitantur àscribere quod delinquunt et dum leuitates 3o Suas exerere cupiunt, uestram reuerentiam implicare contendunt. Vos enim, quos semper grauitas decet, nolite truculenter insequi inania uerba populorum. Si quod est | forte, quod PL poenam mereatur, admissum, in praefecti urbis notitiam defe-

ratur, ut culpa legibus, non per praesumptam coerceatur iniu3; riam. Quid enim discrepat a peccante, qui se per excessum nititur uindicare ? Impaenitenda est ultio de ciue, quae legibus uenit: et excellenter uidetur de pulsato triumphasse, qui 5 uictor pronuntiatur a iudice. Inter ipsos quoque aduersarios, ut scitis, non erant prius armata certamina, sed pugnis se 4o quamlibet feruida lacessebat intentio, unde et pugna nomen accepit. Postea Belus ferreum gladium primus produxit, a quo et bellum placuit nominari. Consilium atrox, crudele praesidium, ferina concertatio. Nam et si datum est prius illi inermem facile uincere, tamen crimini applicandum est, quod inde 45 posteritas potuit interire. Non permittatis ergo a famulis uestris in ciuibus fieri quod adhuc debet et in hostibus accusari. XXXI POPVLO ROMANO

THEODERICVS

REX

à. 507/511 1

Spectacula uoluptatum laetitiam uolumus esse populorum, nec erigere debet motus irarum, quod ad remissionem animi constat inuentum. Ideo enim tot expensarum onus subimus, ; ut conuentus uester non sit seditionis strepitus, sed pacis ornaLRKPDAMNXEF XXX, 40 Cf. Hot. 527. 1, 3, 101 ; Don. Ter. Hec. prol. 2, 25, 4.

41 Cf. Hyg.

Jab. 274, 22. 22 ciuilitatis] K?, ciuilitas K1, ciuitatis re/. 23 teserati K, teseruati M X 25 nullum MN X E F A ab]ja K Ph E F A 28 amoti] honoti K MN X E 32 quid K PDN A 30 exetcere K D X E F, exere IN, asserere 74 15v 33 p(2)ena K P D 36 de cuie quae leg.] decus qu(a)e leg. L R A, de cuiusque leg. 46 388 quoque] que M IN P D, de ciue quae de leg. K E, qu(2)e de leg. F 74 et om. K D A XXXI, 1 senatui utbis tomae praeser. E Ft

529

38

VARIARVM

I, XXxI-XXXII

tus. Mores peregrinos abicite: Romana sit uox plebis, quam delectet audiri. Conuicia nec gaudium pariunt nec de laetitia procreantur. Hoc fuit certe, quod culpabatis in exteros : nolite modo uitia turbulenta contrahere, quae uidetis alios abiecisse.

2:1o Atque ideo edictali programmate definimus, ut, si atroces iniurias in quempiam senatorum uox iniusta praesumpserit, nouerit se a praefecto urbis legibus audiendum, ut pro facti 3 qualitate discussa excipiat promulgatam iure sententiam. Verum ut omne semen discordiae funditus amputetur, praefini15 tis locis pantomimos artes suas exercere praecipimus: quod uos poterit instruere ad praefectum urbis data praeceptio. Tantum est, ut animis compositis peragatis laetitiam ciuitatis. Nihil est enim, quod studiosius seruare uos cupimus quam uestrorum ueterum disciplinam, ut, quod ab antiquis laudabile 4 2o semper habuistis, sub nobis potius augeatis. Soletis enim aera ipsa mellifluis implere clamoribus et uno sono dicere, quod ipsas quoque beluas delectet audire : profertis uoces organo

M 32

dulciores et ita sub | quadam harmonia citharae concauum

PL

theatrum per uos resonat, ut tonos possit quilibet credere

5539

2; quam clamores. Numquid inter ista rixae decent aut inflammata contentio ? Abicite furores laeti, iram gaudentes excludite. Tales enim animi aliorum temperari possunt, cum uestri fauores suauiter audiuntur. XXXII AGAPITO V. 1. P. V. THEODERICVS

REX

a. 507/509 |]

Eximiae urbis praesulem pacis conuenit esse custodem. Nam a quo melius moderatio debet sperari, quam cui potuit Roma committi? Illa enim mater omnium dignitatum uiros sibi gau; det praesidere uirtutum. Et ideo honori tuo debes animos exaequare, ut quod nostris adeptus es beneficiis, tuis meritis inuenisse credaris. Circumspicere te decet, ne qua in spectaculis seditionum causa nascatur, quia tuum praeconium est populus quietus. Sit insultandi consuetudo moderata, ut nec libertati 2 1o pereat honesta licentia nec desit moribus disciplina. Quocirca sicut nostris oraculis et amplissimum ordinem docuimus et plebem decreuimus ammoneri, hoc tuam quoque magnitudinem LRKPDAMNXEF 8 exteros] ceteros E! F 16esttantum P D iSuosseruate P DEF A 20 uobis P DA 25 ista] haec P D 24 tales] taliter Kk MN XEF.A XXXII, 1 populo romano praeser. E (inc. F1) p.u.] praefecto K, utbis praefeecto (ozz. u.i.) À, ozz. M, pt. utb. tome IN F?, pontifici X ^ 3 moderatio melius TT ? in spectabilis P D 9 libertatis M NN, liberandi E F 11 ordinum JEn

VARIARVM I, xxxrr-XXXIII 39 obseruare censemus, ut, si a quoquam irrogata fuerit iniuria senatori, confestim loquax temeritas legum seueritate plecta15 tur. Si uero senator ciuilitatis imnemor quemquam ingenuum nefaria fecerit caede uexari, protinus relatione transmissa 3 perennitatis nostrae multam perculsus excipiat. Meminerint enim cuncti sic spectaculorum studia partesque diuidere, ut in patria debeant esse concordes, nec ad hoc sibi uoluptatum 20 exhiberi certamina, ut exinde

hostilis ira feruescat. Verum,

ne posthac ulla possit iterum furiosa contentio prouenire, Helladius de medio, uoluptatem populi praestaturus, introeat, habiturus aequalitatem menstrui cum ceteris partium panto4 mimis. Illud etiam, quod crebras inter eos seditiones exagitat, 25 praesenti iussione definimus, ut amatores Helladii, quem de medio saltare praecepimus sine utraeque partis studio, spectandi eis, ubi delegerint, libera sit facultas. Si uero |eorum 1u- PL brica uoluntas in unius coloris migrauerit fauorem, studia sua 331

populus tam in circo quam theatro habeat pro parte quam dili5o git, ut is qui praesumpserit, uetitam ipse iudicetur quaesisse discordiam. XXXIII AGAPITO V.1. P.

V.THEODERICVS REX

4. 507/509 1

2

Nescit serenitatis nostrae prolatum semel titubare iudicium : nec quod prouida dispositione constituit, cuiusquam occasionis surreptione mutauit. Dudum siquidem ad Albinum ; atque Auienum patricios uiros praecepta nos dedisse retinemus, ut pantomimum prasini partis eligerent, qui praestantius spectaculis conueniret : quod nobis factum sua relatione reserarunt.

Et ideo nunc

praesenti auctoritate

decernimus,

ut,

quem a supra memoratis magnificis uiris electum esse consti1o terit, ei solitum menstruum partis prasini sine imminutione LRKPDAMNXEF

XXXIII, 4/5 Cf. epist. I 20.

15 ciuitatis

MN XEF

16 nefatie P D

18 cuncti sic] cunctis hic LL.R P DA

19 esse debeant P D 21 posthanc K EF 22 populis K M NP» X E F A, ozz. P! IN, populi zz/e uol. agg. P? 25 helandii E F 26 praecipimus D M NXEF utriusque L R K E F A e? Mommsen — 29eisom.P D — deligerent P D, elegetint MN XEF si| sin P D 30 is] his L! R XXXIII, 1 p.u.] ptaef. K, praef. urb. rome NN, pontifici X E F 2 serenitas nostra KE! F1 semel prolatum M N X E F JA 8$ quod] quid M X constituit c.o. sutreptione oz. M IN X E? F, constituit improuide Eb 4mutate E F b abienum cogd., albienum 24 (cf. I 20) * conuenitent P D À

40

VARIARVM

I, xxxii1-Xxxv

tribuatis, ut, quod nostra prouisio confusionis tollendae causa constituit, non fiat seditionis occasio, sed quietis.

XXXIV FAVSTO PPO THEODERICVS REX .

à. 507/511

1

Copia frumentorum prouinciae debet primum prodesse cui nascitur, quia iustius est, ut incolis propria fecunditas seruiat quam peregrinis commerciis studio se cupiditatis exhauriat. s Alienis siquidem partibus illud debet impendi quod superest et tunc de exteris cogitandum, dum se ratio propriae necessitatis 2 expleuerit. Atque ideo illustris magnificentia tua per loca singula qui curam uidentur habere litorum, faciat commoneri, ut non ante quispiam peregrinas naues frumentis oneret ad 1o aliena litora transituras, quam expensae publicae ad optatam possint copiam peruenire. AXONORCIH FAVSTO PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511 1

Cum siccitas praesentis anni, quae localiter certis solet desaeuire temporibus, terrenis uisceribus nimio calore duratis abortiuos messium fetus non tam edidit quam inperfecta uber5 tate proiecit, maiori nunc studio quaerenda sunt quae etiam

2

in abundantia expeti consuerunt. Et ideo frumenta publica, quae de Calabro atque Apulo litoribus per cancellarium uestrum aestatis tempore consueuerant destinari, nec autumno uenisse modis omnibus permouemur, cum | solis reflexus 1o australia signa discurrens, naturae ordine modificatus, tumultuosas procellas aeris permixtione resuscitat : quod ab ipsis quoque mensibus datur intellegi, quando ex numero imbrium futurorum compenteter nomina susceperunt. Quae ergo talis LRKPDAMNXEF XXXV, 12 Cf. Prisc. 717. 5, 14 (ed. Keil, grazz. Jat. II, p. 150, 19).

11 com(n)pulsionis K MN XEF XXXIV, 1 agapito uiro illustri pontifici E, agapito sto F, ozz. K,tex ozz. À 4 studio se] M^ X E F, recte seclusit. Traube, studios(a)e plerique e? Moremsen 5 illud d. imp. quod] d. imp. illud quod X E! F, d. imp. quod E? 44 XXXV,6 consueuerunt DMNXEF.A Snosttum KkM1 XEF consuerant L. R P D A ez Mommsen

PXSPEL ES

10 ordinem M^ X E F:

11 suscitat M IN

PL

VARIARVM

I, xxxv-XXXVI

4I

mora, ut in tantis tranquillitatibus uelocia necdum fuerint des- M 34

15 tinata nauigia, cum stellarum non mergentium lucidus situs tendi carbasa festinanter inuitet et aeris sereni fides properan3 tium nequeat uota terrere ? Aut forte incumbente austro remigiisque iuuantibus meatus nauium echinais morsus inter undas liquidas alligauit : aut Indici maris conchae simili potentia la20 biis suis nauium dorsa fixerunt : quarum quietus tactus plus dicitur retinere quam exagitata possunt elementa complere. Stat pigra ratis tumentibus alata uelis et cursum non habet, cui uentus arridet : sine anchoris figitur, sine rudentibus alligatur et tam parua animalia plus resistunt quam tot auxilia pros25 peritatis impellunt. Ita cum subiecta unda praecipitet cursum, supra maris tergum nauigium stare constat infixum miroque modo

4

natantia inconcusse retinentur,

dum innumeris moti-

busundarapiatur. Sed ut dicamus aliam piscis naturam, forte nautae praedictarum nauium tactu torpedinis segnissime 5» torpuerunt : à qua tantum infigentum dexterae praegrauantur, ut per hastam, qua fuerit uulnerata, ita manum percutientis inficiat, quatinus uiuae substantiae pars sine sensu aliquo immobilis obstupescat. Credo talia incurrerunt, qui se mouere non possunt. Sed echinais illis immpedimentosa uenalitas 55 est, concharum morsus insatiata cupiditas, torpedo fraudulenta simulatio. Ipsi enim studio prauo faciunt moras, ut occasiones incurrere uideantur aduersas. Quod magnitudo tua, cui specialiter conuenit cogitare de talibus, celerrima faciat emendatione recorrigi, ne inopia non tam ab sterilitate temporis 4o quam a neglegentia matre nata esse uideatur. EXUXS XIII! FERRIOLO V. S.THEODERICVS REX

à. 507/51lI

1

Vtilitas personarum bonorum debet successione renouari, LRKPDAMONXEF 18 C£. Ou. Zz/. 99; zAdnot. Lucan. 6, 675 ; Plin. sa£. 9, 79-80; 32, 3; Plut. quaest. coniu. 2, 7 (64x B-F) ; Ael. zaf. an. 2,17 ; Oppian. Ja]. 1, 212 sqq. 19 Cf.

Plin. 527. 32, 5.

31 Cf. Plin. zzz. 32, 7. Plut. so//. an. 27 (978 B-C).

14 uelocia] uel otio P D 15 lucidum sidus K M N X E A, sidus lucidum F lucidus oz. P 16 ide M NXE 18 ecinais IL, R. P D 2, ethineis K; echinays M, echmays IN, echinus X E F, echeneis 74 20 tractus P D 21 compellere LA R. ez Mozzmsen 30 infigentium K N X E F A 31 has tamquam L R P, hastam quae K — 34 ecinais L R P D 2, ethinais K M, echmays N, aechynays X, echynais E, echinis F, echeneis 74 XXXVI, 1 ferrioso K, terriolo M X, feriolo IN, theriolo E, teriolo F, theoriolo A u.s. zz. R «. 2 bonatum K D IN

42

VARIARVM

I, XXXVI-XXXVII

ne defectu seruientium patiatur aliquod res suspensa dispendium. Et ideo locum te iubemus quondam Benedicti in Pe-

; donensi ciuitate ex nostra auctoritate suscipere, ut omnia uigi-

lanti ordinatione procurans nostrae gratiae merearis augmenta. Debes enim aduertere, quia uicissitudinem reddere studea2 mus uiuis, qui mortuorum fidem non possumus obliuisci. Illud etiam pietatis nostrae consuetudine commonemur, ut, quo1o niam deuotorum noDis memoria probata non deficit, antefati Benedicti quondam filios, qui sincera nobis cognoscitur deuotione paruisse, ciuili facias tuitione uallari, quatinus defensionis praesentis commodo subleuati securitatem sibi gau|deant paterna seruitia contulisse. Prosit ergo generi, quod potuit unius 1; deuotione praestari, quia maiora nos decet tribuere, quam uidemur a seruientibus accepisse. Hic aequalitas aequitas non est, sed pars nostra iustissime pensat, cum reddendo plus fuerit onerata.

XXXVII CRISPIANO THEODERICVS REX à. 507/511

1

Quamuis homicidii facinus primus detestetur auditus et cruentam manum oculi refugiant iudicantum, quia procliuior ad misericordiam uia bonis semper mentibus patet, tamen iusti5; tiae consideratione librandum est, qua cuique fiat iniuria necessarium scelus : qui noua infelicitate fortunae tunc erit detestatio cunctorum, si se seruet innoxium. Quis enim ferat hominem ad leges trahere, qui matrimonii nisus est iura 2 uiolare? Feris insitum est copulam suam extrema concertatio1o ne defendere, dum omnibus est animantibus inimicum, quod

naturali lege damnatur. Videmus tauros feminas suas cornuali concertatione defendere, arietes pro suis ouibus capitaliter insaeuire, equos adiunctas sibi feminas colaphis ac morsibus uindicare. Ita pro copulatis sibi animas ponunt qui uerecundia 3:15 non mouentur. Homo autem quemadmodum patiatur adulterium inultum relinquere, quod ad aeternum suum dedecus

LRKPDAMONXEF

11 deuotione] deuotione uel fide K, fide E F

14 contulisse paterna setuitia E F

16 uideamur K E F? A, uideantur F!

XXXVII, 1 crispiniano L R D 2, crispo K, crpiniano P, cypriano uito IN 8 iudicantium R P D 4 mentibus semper K M* E F A 5 qua] cut K! E F, quia 28 6 qui] quod M NXEF A commissum est az7/e tunc add. E F? A erit] fiat E F 74, inc. Kt Vseom.KNF 8usussS KK DMNXEF 10 animantibus est PDMNXEF

PL 533

VARIARVM

I, XXXVII-XXXVIII

43

cognoscitur omisisse ? Et ideo si oblatae petitionis minime ueritate fraudaris et genialis tori maculam deprehensi adulteri sanguine diluisti nec sub praetextu cruentae mentis 20 causam pudoris intendis, ab exilio, quod tibi constat inflictum, te praecipimus alienum, quoniam pro amore pudicitiae porri4 gere ferrum maritis non est leges calcare, sed condere. Ita tamen, ut, si legitimus extiterit accusator, de facti tui qualitate te noueris

audiendum,

ut, si innoxios

peremisti,

crimen

25 publica districtione resecetur, si male initos complexus adulterorum morte diuisisti, aestimetur potius uindicta quam 5 culpa. Si quis tibi autem calumniantium damna generauit et Agnello fideiussori tuo, ut asseris, a uicario uel eius officio ex-

tortam constiterit fuisse pecuniam, nostra iussione conuentus 3o secundum leges ablata restituat. Nolumus enim in cuiusquam praedam cadere, quos nostra uisa est sententia liberare. Pari modo contra inciuilium impetus Candacis tibi tuitionem sub aequabili defen|sione praestamus, ut nec legibus te subtrahat nec iterum contra iura publica laborare permittat.

PL 554

AXUCUUIIT

BOIONI V.S. THEODERIQVS REX à. 507/511

1

Non est beneficium quod praestatur inuitis: nec cuiquam utile uidetur, quod aduersa uoluntate conceditur. Vnde spectabilitas tua VViliarit adulescentis nepotis tui cognoscat ; nos querelis grauibus expetitos, quod res patris eius non meliorandi causa, sed deteriorandi uoto detineas. Quapropter quic- M 56 quid ex iure memorato te retentare cognoscis, sine aliqua dilatione restitue, ut res parentum propria uoluntate disponat, quia et nobis congrua uidetur esse persona, qui assumpta domi2 xo ni libertate proficiat. Pullos suos audaces aquilae tamdiu pro-

LRKPDAMONXEF

18 fraudabililis M N X EF 17 minime] minime sis M? NN, munitus E F eto. XEF 18 adulterii K M8 N X F! 4 20 attendis P D 24 te 26 diuisti M*, diluisti 25 initos] iunctos X E F, meritos K IN? om. P^ D MN

24 tibi ozz. M* X F1

aut. cal. tibi K, aut. tibi cal. M» E F? 4

28

31 quos n. uisa 30 ea ane in add. X F, eam add. E ut ass. fid. tuo X E F 74 32 inciuilium] XEF MN pati] proinde M N X E F1 est s. liberare oz. 33 aequali R E F tuitione L. R K? D X, tuitio K1 ciulium K* MN XEF u.s.] uito illustri L| R, ui D, uito IN XXXVIII, 1 coioni M E F A, coroni X 4 uuili K!, uuiliati X?, ozz. P, uuiliarum M NN, uirilia2 inuitis praestatut P D

rum X E, uirilia** F1, uiriliatii F?, hilarii 44

44

VARIARVM

I, XXXVIII-XXXIX

curato cibo nutriunt, donec paulatim a molli pluma recedentes adulta aetate pennescant : quibus ut constiterit firmus uolatus, nouellos ungues in praedam teneram consuescunt : nec indigent alieno labore uiuere, quos captio potest propria sa15 tiare. Sic iuuenes nostri, qui ad exercitum probantur idonei, indignum est ut ad uitam suam disponendam dicantur infirmi et putentur domum suam non regere, qui creduntur bella posse tractare: Gothis aetatem legitimam uirtus facit et qui ualet hostem confodere, ab omni se iam debet uitio 20 uindicare. XXXIX FESTO V.1. PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 507/511

Rationabiles petitiones supplicum libenter amplectimur, qui 1 etiam non rogati iusta cogitamus. Quid est enim dignius quod die noctuque assidua deliberatione uoluamus, nisi ut rem pu; blicam nostram sicut arma protegunt, aequitas quoque inuiolata custodiat ? Spectabilis itaque Philagrius in Syracusana ciuitate consistens, palatii nostri longa obseruatione dilatus, reuerti se ad lares proprios supplicauit, qui studiorum causa fratris filios ad Romanam exhibuit ciuitatem. Quos illustris 10 magnificentia tua ex nostra continens iussione in supra dicta urbe constituat : nec illis liceat ante discedere, nisi hoc secunda

decernamus iterum iussione. Ita enim et illis ingenii prouectus

acquiritur et nostrae utilitatis ratio custoditur : |quibus mora

potest esse proficua, dum interdum expedit patriam neglegere, T ut sapientiam quis possit acquirere. Vlixes Ithacus in laribus propriis forte latuisset, cuius sapientiam hinc maxime Homeri nobile carmen asseruit, quod multas ciuitates et populos circumiuit, dum illi prudentiores sunt semper habiti, qui multorum hominum conuersationibus probantur eruditi. Na20 tura siquidem humana sicut duris laboribus instruitur, ita per otia torpentia fatuatur. A

LRKPDAMNXEF XXXIX, 1? Hom. Oz. 1, 5. 18 posse bella L, R A 19 hostes MNXEF confundere K F uitio] initio K!, tuitione G/oeden XXXIX, 1faustoPMXEF u.i.] uito IN 6 filagrius s/erique, et lagius K!,flagrius X E F 12 iterum decernamus K P D M N X E F et Mommsen iterum oz. R 13 pos custoditur Zgserunt locum ex. ep. IV. 6 petitum non ergo sibi ... tanta praestatur K F? 4 15 exquitere E F ithacus] ithacus (itaque K) nisi hoc fecisset K X E F ;4 laboribus codd. praeter D? E 16 hometi ozz. P D 18 circuiuit R P^ D? A IN E A, nescio an recte

PL 5535

VARIARVM

I, xr-xr1

45

ok OSVIN V.1. COMITI THEODERICVS REX

à. 507/511 Ordinatio nostra per moram non debet impediri, ne, quod salubriter constat esse dispositum, per tarditatis uitium incurrat obstaculum. Et ideo ante distribuenda sunt arma quam

; possit flagitare necessitas, ut, cum tempus exegerit, paratiores ad imperata sufficiunt. Ars enim bellandi, si non praeluditur, cum fuerit necessaria, non habetur. Proinde illustris sublimi- M57

tas tua Salonitanis militibus, aut cuique se expediendi facultas obtulerit, pro nostra iussione arma necessaria procurabit, 1o quia fida rei publicae salus est defensor armatus. Discat miles in otio, quod perficere possit in bello. Animos subito ad arma non erigunt nisi qui se ad ipsa idoneos praemissa exercitatione confidunt. Gestiunt uituli certamina, quae impleant aetate

robusta : catuli in nouellis uenationibus ludunt. Focos ipsos 15 comprehendere uirgultis teneris inchoamus : ceterum si robora primis scintillis adhibeas, igniculum opprimis, quem fouere contendis. Sic animi hominum, nisi prius leniter fuerint imbuti, ad hoc, quod tendis, idonei nequeunt reperiri. Primordia

cuncta pauida sunt et aliter timiditas non tollitur, nisi cum re20 bus necessariis nouitas abrogatur. XLI AGAPITO V.1. P.

V.THEODERICVS

REX

4. 507/509 Praecipua uestri ordinis cura cautiora nos facit proferre iudicia et admittendos reuerendo coetui examinare cogit sollicitius honor senatus, quem non solum numero uolumus augeri ciuium, ; sed ornari maxime luce meritorum. Recipiat alius ordo forte mediocres: senatus respuit eximie non probatos. Quapropter unde melius nobilitati collegam quaerimus quam de uena nobilium, qui se promittat abhorrere moribus, quam refugit sanguine, uilitatem? Atque ideo illustris magnificentia tua

LRKPDAMNXEF

XL, 1 osuini K, osuuin D, osuino A, asuia M, asum X, Ozuin ze] ozum IN, asuim cuicumque ? E F 8 aut] ut K P IN LA e? Mommsen E, osui F, assio A 18 tendis] contendis K, 12 ad ipsa] ab ipsa R M IN 11 proficere K P D A tendunt E F

8 amitXLI, 1 p.u.] pt(a)efecto (oz. urbis) P D N, comiti X, pontifici E F 5 reiciat Kk MN X E F.A

tendos IN1, admittendum X F, admittendam E

PL 556

46

VARIARVM,

I, xr1-XLII

10 Fausto adulto, filio illustris Fausti, decernat attribui, quae cir-

ca referendos curiae priscus ordo dictauit. Hoc enim praecipientes nihil imminuimus sacro ordini de solita auctoritate iudicii, quando gloria maior est dignitatis spectare sententiam procerum post regale iudicium. Ornatus enim ipsorum est, si, 15 quae solent illi deligere, nos iubemus et si, quod ab illis cottidie petitur, nos magnopere postulemus. EXP ARTEMIDORO

V.I. P. V. THEODERICVS REX

4. 509/510

E

Remuneratio meritorum iustum dominantis prodit imperium, apud quem perire nescit, quod quempiam laborasse contigerit. Nam si inopinata tribuimus, quemadmodum negare ; possumus quae debemus ? In tutum apud nos reponit omnis deuotio quod meretur, et duplicem fructum metit, qui nobis se 2 inaliquo paruisse cognoscit. Olim quidem a nobis quod esset dignitate pretiosius habere meruisti, ut regio lateri dignus adhaereres. Differri te pertulit noster affectus: apud amantem PL 1o prouectus tui causam tar|dius impetrasti, ut post sacrae ami- 537 citiae genium ad honores ornatior peruenires. Cuncta siqui- M 38 dem, unde famam captat humanitas, in te congeniata sederunt,

patria, genus, instituta praeclara. Quorum si unum nobilitatem complet, in te collecta plus facient, qui non minus genitalis 15 soli fortuna resplendes quam gloria stemmatis et uirtutis or3 naris. Hinc est quod nunc te per indictionem feliciter tertiam ad praefecturae urbanae culmen erigimus, tribuentes tibi in ea ciuitate fasces, ubi perpetui sunt honores. Quod nos, qui munera

nostra

uerecundius

aestimamus,

certe

fatebimur,

2o multum te meruisse de nostro iudicio, ut illi coetui praesidere 4 possis, quem reuerendum humano generi esse cognoscis. Numquid hoc est palatia regere et domos proprias ordinare ? Plerumque honor ex commendatis adquiritur nec tale est cellam LRKPDAMNXEF

10quem M IN X . 11reuetendos E F otdo designauit uel dictauit K, ordo designauit M^ N, designauit ordo X E F, ipe. M& i5diigetre RKMNXEF, delegere D 16 magno opere K D .A postulemur L R P e£ Mommsen, postulamus M^ IN X E F, zn. M& 1

XLII, 1 arthemidoro L R D AA, atthemido P K, archemidoro IN. , atchimidoro p-u.] oz. K, praefecto P, praefecto urbis ro. IN, pontifici X E F, patritio 74

B non az/e possumus ad. R* P À 6 fructum duplicem P D 12 congeminata KDM N XEF,congenita A, forz. congenerata Traube 15 resplendens K M IN stegmatis E F

VARIARVM

I, xri-xrir

47

uinariam tuendam suscipere, quale pretiosa diademata custo25 dire. Illa, quae potiora credimus, ad conseruandum melioribus damus et in quibus sustinere damna non patimur, fidelioribus profecto mentibus applicamus. Roma si habet parem, aestima nos et aliis similia credidisse: si uero singulare bonum est, iudicem te praecipuae rei facimus, quam augere semper 3o Optamus. XLIII SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

4. 509/510

4

Scitis, patres conscripti, uestrum esse genium culmina dignitatum : scitis uobis proficere, quod nobis contigerit in fascium honore praestare. Quicquid enim ab unoqoque suscipitur, se; natus est, qui meretur. Quid enim de uobis aestimemus, agnoscitis, quando uiris longo labore compertis hoc certe in praemi2 um damus, ut uestri corporis mereantur esse participes. Hic est enim uir, qui genitalis soli relicta dulcedine nobis maluit inhaerere, et licet esset clarus in patria, nostram tamen elegit 1o subire fortunam, superans gratiae magnitudine uim naturae, qui principe Zenone non tam beniuolo quam affine gaudebat. Et quid in illa re publica gratia non potuit obtinere parentis, quae sic facillime fauet extraneis? Sed haec omnia nimius despexit affectus, ut nos ipsi, pro quibus haec fecisse cognoscitur, :5; merito stupere uideamur in unius gratia tot desiderabilia 3 fuisse contempta. Qui super hanc eximiam fidem solacia nobis suae confabulationis adiecit, ut asperas non numquam | rei PL publicae curas, quas emergentium rerum necessitate suscipi- 558 mus, sermonis suauitate deliniret. Blandus alloquio, suppli2o cantium fidelis patronus, accusare nesciens, commendare praesumens. Qui tanta se animi puritate clarificauit, ut cum apud nos mereretur aulicas dignitates, spectaculorum ordinationem laetissimam sibi militiam uindicaret, quatinus sub specie uoluptatis libere uideretur uelle seruire, a laboribus quidem 42; temperans, sed in nulla se nobis parte dissocians. Regalem quin etiam mensam conuiua geniatus ornauit, ibi se nobis

LRKPDAMNXEF

XLIII, * nostri K* PA IN F 9 adhaetete P D clatus esset L, R nostta L 12 in oz. L, R. P ez Mommsen 13 nimius] minus M IN E FP, unius F? 14 hoc EF 16 contenta D IN 22 ordinatione K E F .A4, dignitatem IN*

24 libere uideretut uelle]libenter uellet K

MN X

EF

.—quidem]si quidem P D

VARIARVM

48

I, xriI-xriv

studens iungere, ubi nos certum est posse gaudere. Sed quid ultra de eius moribus est dicendum, cui ad perfectam proba- M 59 tionem sufficit, quod amorem nostrum iugiter habere pro3o meruit ? Non est maius meritum quam gratiam inuenisse regnantum: nam quibus fas est de cunctis optimos quaerere, 5 uidentur semper meritos elegisse. Atque ideo labores eius remuneratione pensantes Artemidoro illustri uiro urbanae praefecturae fasces indulsimus. Huic ergo, patres conscripti, tot ac 3; talibus meritis praelucenti fauete linguis, fauete collegiis. Erit quoque uestrae beniuolentiae laus, ut, cum dignis caritatem impenditis, ad exemplum ceteros incitetis. XLIV SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

à. 509/510

1 2

Caritatem uestri praecipuam nos habere ex ipsa cura potestis agnoscere, pro quibus ita uidemur esse solliciti, ut nihil ammonitionis patiamur omitti. Cautela siquidem prodit affectum set quae studiosius diligimus, maiori gratia custodimus.

Hinc

est quod uiro illustri Artemidoro, diu nostris obsequiis erudito, praefecturae urbanae dedimus fasces regendos, ut, quia quorundam illicitis seditionibus ciuilitas turbabatur,

haberent et in-

noxii purissimum testem et errantes iustissimum paterentur 10 ultorem. Quod nos, qui delectamur insontibus, in cunctorum notitiam duximus perferendum, ne quis inopinata districtione 3 solite praesumat excedere. Quocirca talia nos praefato uiro delegasse noueritis, ut, si quispiam inciuilis extiterit, districtionem

ilico nostrae iussionis incurrat. Et quamquam praefecturae ur15 banae hanc potestatem dederint leges, nos tamen specialiter delegauimus, ut confidentius fieret, quod duplex permisisset auc4 toritas. Audebit ergo seditiosos et a disciplina publica deuiantes nostra auctoritate percellere. Quiescat |concertantium fer- PL uor animorum. Bona pacis, quae deo propitio nostro labore me- 539 2o ruistis, cur seditionibus foedantur illicitis ? Numquam maiori damno periclitati sunt mores, quam cum grauitas Romana culpatur. Reparet itaque honesta ciuitas moderationem suam. Pudor est degenerasse prioribus, eo praesertim tempore, cum

LRKPDAMNXEF

33 arthemidoro p/erigue, archemidoro K F XLIV, 2 cuta] cuta n** M?*, cura nostra M^, cuta nos IN, cuta uos E F 6 archemidoro K 9 iustissimam paterentur ultionem M N X EF 15 potestatem] pattem X E F 18 concertantium] certantium P! D F

VARIARVM

I, xr1v-Xrv

49

talem principem cognoscitis uos habere, qui praemia bene me25 ritis, ultionem tribuat inquietis. ERUIT BOETHIO

V.I. PATRICIO

THEODERICVS

REX

4. 507 z

Spernenda non sunt quae a uicinis regibus praesumptionis gratia postulantur, dum plerumque res paruae plus praeualent praestare quam magnae possunt optinere diuitiae. Frequenter

; enim quod arma explere nequeunt, oblectamenta suauitatis imponunt. Sit ergo pro re publica et cum ludere uidemur. Nam 2 ideouoluptuosa quaerimus, ut per ipsa seria compleamus. Burgundionum itaque dominus a nobis magnopere postulauit, ut M 4o horologium, quod aquis sub modulo fluentibus temperatur et 1:0 quod solis immensi comprehensa illuminatione distinguitur, cum magistris rerum ei transmittere deberemus : quatinus impetratis delectationibus perfruendo, quod nobis cottidianum, illis uideatur esse miraculum. Merito siquidem respicere cupiunt, quod legatorum suorum relationibus obstupescunt. 3:15 Hoc te multa eruditione saginatum ita nosse didicimus, ut artes, quas exercent uulgariter nescientes, in ipso disciplinarum fonte potaueris. Sic enim Atheniensium scholas longe positus introisti, sic palliatorum

choris miscuisti togam,

ut

Graecorum dogmata doctrinam feceris esse Romanam. Didi20 cisti enim, qua profunditate cum partibus speculatiua cogitetur, qua ratione actiua cum sua diuisione discatur : deducens ad Romuleos senatores quicquid Cecropidae mundo fecerant 4 singulare. Translationibus enim tuis Pythagoras musicus, Ptolemaeus astronomus leguntur Itali : Nicomachus arithme25 ticus, geometricus Euclides audiuntur Ausonii : Plato theologus, Aristoteles logicus Quirinali uoce disceptant : mechanicum etiam Archimedem Latialem Siculis reddidisti. Et quascumque disciplinas uel artes facunda Graecia per singuLRKPDAMNXEF

XLV, 24/2? Cf. Cassiod. iu. 2, 6, 3 (ed. Mynots, p. 152, 1o). siod. i45/. 2, 5, 11 (ed. Mynots, p. 115, 16).

26 Cf. Cas-

XLV, 1 boetio /erique, boecio RÀ, theobaldo IN — u.i.] illustri K, uiro IN X 23 pitagoras L|. D IN X, pictagoras 18 dz 18 palleatorum codd. 4 possint E F astronomius L, 24 ptholemeus LL R, ptolomeus D M N X E, ptholomeus F 24 arismeticus K, atimethicus M, italiae L, R. 24 astronomicus X E F 26 aristotiles LL, R D M N^ X, atismethicus IN, atithineticus E, atismetricus F atistoles IN9

27 attrimedem K, archimemidem P D

latilem K M X E Ft

VARIARVM

50

los uiros edidit, te uno

30

35

I, xrv

auctore patrio sermone

Roma

sus-

cepit. Quos tanta uerborum luculentia reddidisti claros, tanta linguae proprietate conspicuos, ut potuissent et illi opus tuum praeferre, si utrumque didicissent. Tu artem praedictam ex disciplinis nobilibus notam per quadrifarias mathesis ianuas introisti. Tu illam in naturae penetralibus | considentem, auctorum

libris inuitantibus,

cognouisti,

cordis lumine

cui

ardua nosse usus, niiracula monstrare propositum est. Molitur ostendere, quod obstupescant homines euenisse miroque modo

PL 540

naturis conuersis facti detrahit fidem, cum ostentet et oculis 40

45

$0

uisionem. Facit aquas ex imo surgentes praecipites cadere, ignem ponderibus currere, organa extraneis uocibus insonare, et peregrinis flatibus calamos complet, ut minuta possint arte cantare. Videmus per eam defensiones iam nutantium ciuitatum subito tali firmitate consurgere, ut machinamentorum auxilis superior reddatur, qui desperatus uiribus inuenitur. Madentes fabricae in aqua marina siccantur: dura cum fuerint, ingeniosa dispositione soluuntur. Metalla mugiunt, Diomedes in aere grauius bucinat, aeneus anguis insibilat, aues simulatae fritinniunt et quae uocem propriam nesciunt habere, dulcedinem probantur emittere cantilenae. Parua de illa referimus, cui caelum imitari fas est. Haec fecit secundum solem M 41

in Archimedis sphaera decurrere: haec alterum zodiacum circulum humano consilio fabricauit: haec lunam defectu suo reparabilem artis illuminatione monstrauit paruamque machinam grauidam mundo, caelum gestabile, compendium rerum, b A speculum naturae ad speciem aetheris indeprehensibili mobilitate uolutauit. Sic astra, quorum licet cursum sciamus, fallentibus tamen oculis prodire non cernimus: stans quidam in illis transitus est et quae uelociter currere uera ratione cognoscis, se mouere non respicis. Quale est hoc homini etiam 6o facere, quod uel intellexisse potest esse mirabile? Quare cum uos ornet talium rerum praedicanda notitia, horologia nobis publicis expensis sine uestro dispendio destinate. Primum sit, ubi stilus diei index per umbram exiguam horas consueuit ostendere. Radius itaque immobilis et paruus, peragens quod 65 tam miranda solis magnitudo discurrit, et fugam solis aequiperat, quod motum semper ignorat. Inuiderent talibus, si astra sentirent, et meatum suum fortasse deflecterent, ne tali ludi-

brio subiacerent. Vbi est illud horarum de lumine uenientium LRKPDAMO (redit a XLV 67 fottasse) NXEF

29 uno]nunu

K

MN XEF

33 notam] natam

M IN X JA

34 confidentem

T SDEm 38 naturis] natis P D AM IN X F, notis E 41 minuta] iniuncta 74, musica Cewiacius 42 ciuitatum nutantium P D 47 bucinant L, buccinant 74 simulatae aues P D 48 stritunuunt K, fritinnunt D E F, fritiniunt M IN

XA 57 quidem R K P» 63 ubi] tibi P A ante pet add. P X 68 uiuentium I

iudex

L

RKPDA.A

qui

VARIARVM Ij XLV-XLVI

5I

singulare miraculum, si has et umbra demonstrat ? Vbi praedi-

7o cabilis indefecta rotatio, si hoc et metalla peragunt, quae situ perpetuo continentur ? O artis inaestimabilis uirtus, quae dum 10 se dicit ludere, naturae praeualet secreta uulgare ! Secundum sit, ubi praeter solis radios hora dinoscitur, noctes in partes diuidens : quod ut nihil deberet astris, rationem caeli ad aqua-

7; rum potius fluenta conuertit, quarum motibus ostendit, quod caelo uoluitur et audaci praesumptione concepta ars elementis confert, quod originis condicio denegauit. Vniuersae disciplinae, cunctus prudentium labor naturae potentiam, ut tan|tum possint, nosse perquirunt : mechanisma solum est, PL 8o quod illam ex contrariis appetit imitari et, si fas est dicere, s4: in quibusdam etiam nititur uelle superare. Haec enim fecisse dinoscitur Daedalum uolare : haec ferreum Cupidinem in Dianae templo sine aliqua illigatione pendere: haec hodie facit 11

muta cantare, insensata uiuere, immobilia moueri. Mechani85 cus, si fas est dicere, paene socius est naturae, occulta reserans, manifesta conuertens, miraculis ludens, ita pulchre simulans,

ut quod compositum non ambigitur, ueritas aestimetur. Haec quia te studiosius legisse cognouimus, praedicta nobis horologia quantocius transmittere maturabis, ut te notum in 12 9o illa mundi parte facias, ubi aliter peruenire non poteras. Agnoscant per te exterae gentes tales nos habere nobiles, quales leguntur auctores. Quotiens non sunt credituri quae uiderint ? Quotiens hanc ueritatem lusoria somnia putabunt ? Et quando fuerint ab stupore conuersi, non audebunt se aequales nobis 95 dicere, apud quos sciunt sapientes talia cogitasse.

GYNDIBADO REGI 1

Amplectenda

sunt

Asduhat qe BVRGVNDIONVM THEODERICVS REX 4. 507 munera

quae

probantur

omni|modis

LRKPDAMONXEF

82 Cf. Aug. ciz. 21, 6.

celum K E A KDAMONEF.A $5 quorum 72 ubi] tibi P* A, ut E! MON XEF 80 illam oz. MON XEF 79 perquiritur K 44, perquirit 84 extimetur uel putetur K, putetur M $4 uiuere uel bibere K, bibere M O IN 88 nobis ozz. P D OU NEXOECE 94abDaKDEFA undibado P, gundibaldo N, igundibaldo K, XLV,1 gundibaudo R, cundibaldo burgundionino K, burgundiorum AMNEF E, igundubaldo F

M 42 PL 542

52

VARIARVM

I, xrvi

expetita : quando non est abiectum, quod potest explere desiderium. Nam per quaslibet pretiosas res ad illud tantum ten; ditur, ut cupientis animus expleatur. Quapropter salutantes gratia consueta per harum portitores illum et illum oblectamenta prudentiae uestrae, horologia cum suis dispositoribus credidimus destinanda : unum, in quo humana sollertia uidetur colligi, quod totius caeli noscitur spatia peruagari : 1o aliud, ubi solis meatus sine sole cognoscitur et aquis guttanti2 bus horarum spatia terminantur. Habetote in uestra patria, quod aliquando uidistis in ciuitate Romana. Dignum est, ut bonis nostris uestra gratia perfruatur, quae nobis etiam affinitate coniungitur. Discat sub uobis Burgundia res subtilissimas 15 inspicere et antiquorum inuenta laudare: per uos propositum gentile deponit et dum prudentiam regis sui respicit, iure facta sapientium concupiscit. Distinguat spatia diei actibus suis, 3 horarum aptissime momenta constituat. Ordo uitae confusus agitur, si talis discretio sub ueritate nescitur. Beluarum quippe 20 ritus est ex uentris esurie horas sentire et non habere certum,

quod constat humanis usibus contributum. LRKPDAMONXEF

4 tantum] tamen L, R D A ? praesenti(ae Kk MON X E F.A horelogium L1, horologium L?, horelogia M SquaL PDA 9 spatia (spatio P D) noscitur R PD 13 gratia uestta MOX EF nobis K E F 14 sub uobis (nobis E F)discat X E F explicit uatiarum liber primus L, explicit liber primus uatiarum R, explicit liber ius K, explicit liber primus incipiunt cap libri secundi Magni Aurelii Cassiodotii Senatoris uc et uu et quesunt palatii ex conopiatio ex ppo atque patricio io uariatum liber explicit D, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uc et inl exquest palacii excons. ordinarii exmag officii ppo atque patricii uariarum liber primus explicit M, ut supra explicit liber primus O, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uc et illustris exequestris palatii exconsulis ordinarii exmagistri offiti praepositi atque patricii uariarum lib. i explicit IN, explicit liber primus X E F

LIBER SECVNDVS

M 45

. Piissimo Anastasio imperatori Theodericus rex.

It Felici u. i. consuli ordinario Theodericus rex. PI Senatui urbis Romae Theodericus rex. IV. Ecdicio uiro honesto Theodericus rex. . Fausto ppo Theodericus rex. ME Agapito u.i. patricio Theodericus rex. VII . Sunae u. 1. comiti Theodericus rex. VIII. Seuero uiro uenerabili episcopo Theodericus rex. IO

IX. Fausto ppo Theodericus rex. . Specioso uiro deuoto comitiaco Theodericus rex. XI. Probino u. 1. patricio Theodericus rex. XII. Comiti siliquatariorum et curas portus agenti Theodericus rex. XIII. Frumarith saioni Theodericus rex. M 44 XIV. Symmacho patricio Theodericus rex. XV. Venantio u. i. Theodericus rex. XVI. Senatui urbis Romae Theodericus rex. XVII. Honoratis, possessoribus, defensoribus et curialibus Tridentinae ciuitatis Theodericus rex.

XVII Gudilae episcopo Theodericus rex. XIX. Vniuersis Gothis et Romanis uel his qui portibus uel clusuris praesunt Theodericus rex. . VViligis saioni Theodericus rex.

LRKPDAMONXEF

incipiunt capitula secundi L, incipiunt capitula libri secundi R, incipiunt capiincipiunt tituli tula ii libri K, incipiunt capitula P X, incipit eiusdem liber II libri secundi D, incipit secundus M NN, hec sunt capitula siue rubrice secundi libri E, rubtice secundi libri F I. impetatoti ozz. M IV. haecdicio L, hecditio R, herditio K, hecdicio P A, haecditio D, hecdictio M X E, hedictio O NN F VII. sune fere plerique, sim(a)e O F VIII. seueto ppo à comitiano T, domitiato K X. uiti Li ast probino] D, prouino f/eriqwe, prauino IN — ü.i] uito K pottus curas K . Ssiliquatorum P, siliquato D XIII. frumarit L K M O N E F, frumariht D . symmacho] L R A, simmacho, simacho, symacho sumaco, simaco rell.

. üi]uieK

)

ttidentinae] brixiensis K defensotibus oz. L RK PDA bile K, gudilie O clausutis D X E F, clauris K . ro portubus R O . uuilligis K, uuigilis D O, uiuligis IN

VARIARVM

54

II, Capitula

XXI.Iohanni apparitori Theodericus rex. XXII. Festo u. i. patricio Theodericus rex. XXIII. Ampelio, Despotio et Theodulo uut uuu. sss. Theodericus rex.

XXIV. Senatui urbis Romae Theodericus rex.

XXV. Edictum Theoderici regis.

XXVI. Fausto ppo Theodericus rex. XXVII. Vniuersis

Iudaeis Genua

consistentibus Theode-

cus rex.

XXVIII. Stephano u. s. comiti primi ordinis et ex principe M 45 officii nostri Theodericus rex. XXIX. Adilae u. s. comiti Theodericus rex.

XXX. Fausto ppo Theodericus rex. XXXI. Dromonariis Theodericus rex. XXXII. Senatui urbis Romae Theodericus rex.

XXXIII. XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII. XXIX. XL. XLI.

Decio u. i. patricio Theodericus rex. Artemidoro praefecto urbis Theodericus rex. Tancilae u. i. Theodericus rex. Edictum Theoderici regis. Fausto ppo Theodericus rex. Fausto ppo Theodericus rex. Aloioso architecto Theodericus rex. Boethio patricio Theodericus rex. Luduin regi Francorum Theodericus rex.

LRKPDAMONXEF

XXIII.

ampellio K . dispotio ze/ dispocio 2/eriqwe, dispositio K

theo-

dolo L R. D M N X, thedolo O

XXV. QE ; XXVII. XXVIII.

XXI XEXE XXXIV. SOM. XXXVI. XXXVIIL XXXIX. XL CER, AUEE

thodericus tex D X E F ez Mommsen, om. .M festo KPDMNXF Ppo] patricio M IN genu(a)e P. D, ianue K, ienua O primi otdinis et ex principe officii nostti (nostri officii in ep. 29 post comiti /rausp. MON XEF adile plerique, adelae D dromatriariis K O X E F, dromonaris D

M IN X E F)

arthemidoro /erique, archemidoro K E F ptf (oz. urbis) K tanchile K, tantill(a)e M O X E F, tancille IN theodericus rex L! D X E F e? Mommsen ; om. M

ppo] ppo. ii. LJ! A, pp M zs Zitura aloiso K'O E F; alloioso IN boetio fere codd.

guduino K, luduino X, luduim E, om. F^

expliciciunt (5/c) capitula R, expliciunt capitula X

inser. ózi. codd. praeter K

VARIARVM II, 1

55

m

|

^

qu in

PIISSIMO ANASTASIO IMPERATORI THEODERICVS REX "

1

Q.

51IlI

vei

|

' PL 541

Ammonet nos consuetudo sollemnis dare fastis nomen, orna-

tum proprium Romae, terrenam curiae claritatem, ut per annorum numerum decurrat gratia | dignitatum et beneficiis

5 principum

2

M46

sacretur

memoria

saeculorum.

Felix

a consule

sumat annus auspicium portamque dierum tali nomine dicatum tempus introeat faueatque reliquae parti fortuna principii. Quid enim uobis credi possit optatius quam ut alumnos proprios ad ubera sua Roma recolligat et in uenerando nominis

1o coetu senatum numeret Gallica|num ? Agnoscit curia Transal-

pini sanguinis decus, quae non semel coronam suam nobilitatis eius flore uestiuit. Nouit inter reliquos fasces uiros inde sumere consulares. Qui longo stemmate ducto per trabeas lege temporum originarius est honorum. Nam quis bonorum indolem 1; nesciat esse Felicem, qui primis auspiciis hinc prodidit meritum, quod ad patriam uisus est festinare uirtutum. Bonum iudicium est secuta prosperitas : creuit cum libertate prouectibus: nec passi sumus eum inglorium relinquere, qui ad hono3 rem rei publicae meruit peruenire. Dignus plane largitatibus 20 nostris, qui in ipso pueritiae flore maturis moribus lubricam frenauit aetatem et, quod rarum continentiae bonum est, patre priuatus grauitatis factus est filius: cupiditatem inimicam sapientiae subiugauit, uitiorum blanda contempsit, superbiae uana calcauit. Ita superatis excessibus ante dare uisus est de 4 25 moribus consulatum. Nos autem, qui bonis redimimur institutis, quos probitas inspecta conciliat, curules infulas praestitimus candidato, ut uirtutum desideria possimus prouocare per munera: quia non deficit rei studium, quae praemium largius

LRKPDAMONXEF

liber secundus R, incipit liber ii K, Magni Aurelii Cassiodori uiri clarissimi

senatofis et illustris ex equestris palacii exconsulis ordinarii exmagistri officii praepositi atque patricii uariarum formularum liber IIUuS incipit X, incipit liber secundus E F I, 1 imperatori piissimo t. rex incipit lib. II anastasio K, oz. X, praeser. om. A 6 annos, RPDA dicatum uel dicatus annus K, dicatus annus sMONXEF * reliqui R. O principis K MONXEF 9 recolligit M ^ ^uenerandi Cuaeius e£ Mozmsen 10senatum oz. MON XEF! annumeret MON XF . 13lege] longe L i7 indijium MN XEF secuta ozz. L1 iud. est consecuta K, iud. sec. est P, est iud. sec. D 18 2 factis P! D

honotaem rem publicam L5, honoram rem publicam L4 R 749, honotatam rem publicam D 24 ante date] for/. antecipare 28 desit L* R P D, defit L.* A fortasse recte

PL 542

PL 545

VARIARVM II, r-1

36

habet. Atque ideo uos, qui utriusque rei publicae bonis indiscreta potestis gratia delectari, iungite fauorem, adunate sententiam : amborum iudicio dignus est eligi, qui tantis fascibus meretur augeri. M. 47

Tr FELICI V. I. CONSVLI

ORDINARIO

THEODERICVS

REX

4. 5II Amamus beneficia nostra geminare nec semel praestat largitas collata fastidium, magisque nos prouocant ad frequens praemium qui initia nostrae gratiae suscipere meruerunt. No; uis enim iudicium impenditur, fauor autem placitis exhibetur. Decorum est namque principis arbitria non haerere, quia commendantur priora posterioribus donis et firmatur omnis indubitata de repetitione sententia. Pridem tibi honorum tribuimus gradum, nunc fastigium concedimus dignitatum : ut et anterioro ra merito contulisse uideamur et in sequentibus constantiam tenere nostra benignitas aestimetur. Non enim relinqui inglo2 rios patimur, qui generis claritate |praedicantur. Currat quin PL immo honorum gratia per parentes, sub imperio boni principis 544 omnium fortuna proficiat. Nam quis desperet augmentum, ubi 15 est in amore donum et praestare propositum ? Huius experimenta clementiae te retines approbasse, cum soli genitalis fortuna derelicta uelut quodam postliminio in antiquam patriam commeasses. Excepit te noster affectus, impleuit beneficiis manus fecitque esse uotum, quod nostrum expetisses imperium. 20 Sic enim decebat crescere, qui meliora uisus est elegisse. Mutatur enim fortuna cum dominis: et in laude regnantis proficit, quod subiectus adquirit. At tu parem te huic indulgen3 tiae praestitisti. Illustri enim honore ditatus tanta te maturitate tractabas, ut annos leues patereris esse sub pondere, quem 2; non potuit in prima aetate uincere fortissima uis naturae. Paterna enim substantia locupletatus, quae semper nouos extollit heredes, conseruasti diuitias, cum ad eas praeter laboris studia peruenisses. Solet enim facile labi, quod sine dif-

1

LRKPDAMONXEF

29 utrisque L, P D X 74, uiusque K fuisse gramina)

30 gratia] gramina L. R, gràx« A (uidetur

II, 5 semel ane placitis add. K MON X E F.A 16 te retines| tenes me K MONXBEF 18coimpleuit K, implebit M O IN

VARIARVM

4

II, n-u1

57

ficultatibus potuit inueniri. Auxisti patrimonium uiuacitatis 5o instantia. Nam quod signum magis bonae dispensationis quaeratur, ubi testis est consulatus ? In tanta facultate meruisti, ad

quod uix euersis patrimoniis peruenitur. Priuata parcitas liberalitates publicas enutriuit. Transisti gloriam patris dispositione laudabili:

et quod ille assumere

non

ualuit, de

5; eius opibus effecisti. Celsos currus nisi confidentia magna non appetit, dum generosi est animi optare quod summum 5 est. Audentes facit homines fiducia sui, quia se non patitur occulere, quem praecipit natura prodire. Rediit per te Transalpinae familiae consulatus et arentes laurus uiridi germine 4o renouasti. Sacram urbem tuis uotis aspice candidatam. Tende igitur ad laudum celsa uestigium, ut priores tuos, quos honore reparas, uirtute transcendas. Sume itaque per indictionem quartam consulatus insignia dignumque te tantorum deside6 riis praesenti comproba largitate. Hic profecto locus est, ubi 4; praeconium meretur effusio, et uirtutis genus est propriam substantiam non amare, ubi tantum opinionis acquiritur, quantum facultatibus abrogatur. Respice te supra omnium umeros atque ora uolitare ta|llemque te praebe, ut dignus genere, PL dignus urbe, dignus nostro iudicio, dignus trabeis aestimeris. ^ 545 III

M 48

SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX a 5E

1

Gaudete, patres conscripti, redisse uobis stipendia dignitatum : gaudete prouincias longa aetate desuetas uiros uobis pendere consulares et de tali auspicio maiora promittite. 5 Solent initia portendere meliora, dum a paruis inchoant, quae 2 in sequentibus magna se ammiratione sublimant. Iacebat nobilis origo sub Gallicano iustitio et honoribus suis priuata peregrinabatur in patria. Tandem pressos diuina leuauerunt : Romam recepere cum gloria et auorum antiquas laurus ab ho1o norata curiae silua legerunt. Nam quis possit negare generi

LRKPDAMONXEF

29 hausisti P D uicinitatis K M» IN X E, uicitatis M9, in ciuitatis O F 34 depositione A M 38 praecipitat K MON XELFP: ptodire ozz. M (n fine Ppe)oONEXF 39 lauros DLL RN E F 41 celsatum P D uestigia KM*OINEXF. III, 2 rediisse

M O F 4

B enim az/e initia add. K O E .A dGutos 9 recipere I1 O IN |»

3 gaudere L

nobis uiros K, uobis uitos P D

MON XEF protendere honorata] ornata RPXEF

81leu. diu. P D

KX E F

58

ULVARIARVM II, ri

munus, cuius habetis uelut in arce depositum ? In ore quippe rumoris est quondàm Felicis adhuc uiuere consulatum : quia: : bona norunt durare post hominem et quod gloriose geritur, fine temporis non tenetur. Cuius ut antiquam prosapiem, satiati I

A

ueterum copia; transeamus, est adhuc in oculis omnium candi-

, dati nobilissimus pater qui prudentiae facibus ita praeluxit in curia, ut haberetur merito clarus inter tot lumina dignitatum. Litterarum quippe studiis dedicatus perpetuam doctissimis disciplinis mancipauit aetatem. Non primis, ut aiunt, labris eloquentiam consecutus toto Aonii se fonte satiauit. Vehemens disputator in libris, amoenus declamator in fabulis, uerborum

nouellus sator aequiperauerat prorsus meritis quos lectitarat auctores. Commendauit etiam studiorum bona per benignitatis insignia :sciens imperitiam magis inflari aura superbiae, quae 2 I leuibus flabris exponitur, quia uirtutum radicibus non tenetur. Fuit quidam nostrorum temporum Cato, qui abstinendo uitiis alios formaret exemplis. Rerum quoque naturalium causas subtilissime perscrutatus Cecropii dogmatis Attico se melle saginauit. Digna plane scientia, in qua mens honestissima con5 o quiescat, quae animo semper aliquid salutare complectitur : cui accidere nulla possunt ingrata, dum sibi commendat omnia mundanarum rerum sola, cui labilis fortuna non imperat. Cetera de illo meminisse uos sufficit, quando bona explicare tanti uiri non uacat occupatis. Nunc ad candidatum ora conuertite, 35 ut paternarum laudum in hunc recognoscatis esse uestigium, nec tantum pater imaginem dedisse corporis quam signa iudicetur transfudisse uirtutis. Vixit enim inter uos, ut scitis,

non consuetudine peregrina, sed grauitate Romana. Ab ipsis quippe primordiis honoribus aggregatus pueritiam suam, quod 4 o est certissimae probitatis indicium, gloriosissimis uiris aemula semper grauitate sociauit, ut post domesticae uirtutis exempla sumeret de publica auctoritate constantiam. |Et quamquam PL omnium gratiam indiscreta fuerit electione sectatus quia de 546 magnis raro eligi potest, tamen patricii Paulini se ornauit 45 affectu, ut hinc daret mirabilis conscientiae signum, quod ad M 49 uirum uisus est festinare praecipuum. Praestat enim decus

LRKPDAMONXEF

11 habetis ozz. O!, habeas X E F, habeatis 74

16 facibus] P^ A Ot A, fa** Ms, fascibus re//. 19 labris] libris R.K MNXEF 20 toto aonii se] totuonii se K, toto se aonii (donii E) O E F A 25 fiabris K, fabris D' A 74 31 accedere LPDMNXBHEF 34 occupatis] occupatris M*, otio patris MPONXEF 37 **fudisse M?*, fudisse X E! F 42 constantiam] sententiam X E F 43 qui]quod MON XEF.A 44 tamen] tantum M O E F A, tantam X

VARIARVM IT, iu-rv

39 amicitia desiderata potiorum, quam societas bonorum morum callet infundere, dum affectione concordi parem sibi studet esse quem diligit. Huic igitur, patres conscripti, auitis bonis cum suis meritis relucenti uestrae gratiae praestate fulgorem. Non impar ad curialium insignia uenit, qui de speciosa stirpe, descendit. Legit enim frequenter Roma fasces de moenibus Gallicanis, ne aut in damno suo praecipua. contemneret aut probata uirtus inhonora cessaret. Impleatur b ergo nobilis curia prouincialibus bonis, cuius est proprium quodcumque uidetur esse praecipuum. Ipse quoque annus temporum pater quadrifaria se diuersitate componit, nec desiderium caperet, si nouitatis gratiam non haberet. Fauete ergo, patres conscripti, augmento uestro, nostro iudicio. Nam 6 o si candidatus ornabitur, iam uobis proficit quod meretur. VA

Jp ECDICIO

VIRO HONESTO

THEODERICVS

REX

4. 507/51I

VA

Delectamur uetustatis inuento et sequi regulas constitutas libenter amplectimur, quia locus subreptionibus non relinquitur, quotiens rationabiliter constituta seruantur. Et ideo supplicationum tuarum tenore comperto praesenti auctoritate definimus, ut quicquid ad Antiochum, siliquatici uel monopolii titulos exercentem, nostra iussione pertinuit, ad te ratione simili transferatur,

IO

contra

omnium

calumniantium

insidias

salua aequitate praesenti auctoritate munitus: habiturus etiam amminicula saionis, quae pro uindicandis titulis antefatis nostra tibi sollemniter deputauit auctoritas, ita tamen ut priuatis minime negotiis misceatur defensio tua. Nam quod ad auxilium dedimus, contrarium nullo modo iustitiae sentia-

15

tur, quia rationabiliter aliena culpa te respicit, si quem tibi petis prodesse, per te sibi alter sentiat obfuisse.

LRKPDAMONXEF

51 impat ad] imperat M3, imperat ad M^ N, 49 igitur] ergo K MON XEF.A MON 52 roma frequ. fasc. uenit] ueni* M2, ueniens M^ O? IN impar O 54 inhonorasceret M O IN X E F, inhonora esset X F .A, toma fasc. frequ. E Garet IV, 1 hecdicio LR A, leodicio K, hecditio P M F .A, haecditio D, enteticio IN,

heodictio E, hedictio F ^ 9 munitum habitutum X E F 44 ) PDN

14 te culpa

60

VARIARVM

II, v-vi

y FAVSTO PPO THEODERICVS REX

a. 507/511

1

Cum nostra humanitas locum munificentiae uideatur exquirere et interdum personis minus necessariis amore clementiae sua desideria largiatur, quanto magis in utilitate rei publicae ; delectatur expendere, ubi quicquid tribuitur, donantis utilitas duplicatur ! Quapropter illustrem magnificentiam tuam praesenti auctoritate praecipimus sexaginta militibus in Augusta|nis clusuris iugiter constitutis annonas, sicut aliis quoque

PL

decretae sunt, sine aliqua dubitatione praestare, ut utilitas rel 547

2

ro publicae grato animo compleatur, quae emolumentorum commoditatibus adiuuatur. Decet enim cogitare de militis transactione, qui pro generali quiete finalibus locis noscitur insudare et quasi a quadam porta prouinciae gentiles in- M 5o troitus probatur excludere. In procinctu semper erit, qui 15 barbaros prohibere contendit, quia solus metus cohibet, quos fides promissa non retinet. VI AGAPITO

V.1. PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 509/511

1

Deliberationis nostrae consilium uirorum prudentium requirit obsequium, ut utilitatis publicae ratio sapientum ministerio compleatur. Et ideo illustris magnitudo tua deo ; auxiliante cognoscat legationem nos ad Orientem deliberasse transmittere : cui te idoneum iudicantes 1ussis praesentibus

2

nostris iussionibus per te procuretur effectus. Sed licet omnis legatio uirum sapientem requirat, cui prouinciarum utilitas to1o tiusque regni status committitur uindicandus, nunc tamen necesse est prudentissimum eligere, qui possit contra subtilissimos disputare et in conuentu doctorum sic agere, ne susceptam causam tot erudita possint ingenia superare. Magna ars est contra artifices loqui et apud illos aliquid agere, qui se putant :; omnia praeuidere. Laetare igitur tanto iudicio, quando ante suscipis electionis donum, quam tuum probare potuisses ingenium.

euocamus, ut et tibi de aestimatione nostra crescat ornatus et

LRKPDAMONXEF

V,Sdelectamst MONXEF tribuit M IN X Sclausutis 10 quae molimentorum L!, quae molumentorum I? R VI, 3 sapientium P D 44 10 iudicandus LAM! (2))OEF A

P

DAP XEF

VARIARVM

II, vir-1x

61

VII SVNAE V.1I. COMITI THEODERICVS REX

à. 507/511 Sine usu iacere non decet, quod potest ad deco|rem crescere PL ciuitatis, quia non est sapientiae profutura contemnere. Et 548 ideo illustris sublimitas tua marmorum quadratos, qui passim 5 diruti negleguntur, quibus hoc opus uidetur iniunctum in fabricam murorum faciat deputari, ut redeat in decorem publicum prisca constructio et ornent aliquid saxa iacentia post ruinas : ita tamen, ut metalla ipsa de locis publicis corruisse apud te manifesta ratione doceatur, quia sicut nolumus ornatum 1o urbis cuiusquam praesumptione temerari, ita priuatis compendiis calumniam detestamur inferri. VIII SEVERO VIRO VENERABILI EPISCOPO THEODERICVS REX à. 508

Quis melius ad aequitatis iura deligitur quam qui sacerdotio decoratur, qui amore iustitiae personaliter nesciat iudicare et diligens cunctos in commune locum non relinquat inuidiae ? 5 Proinde aptam considerantes uestris meritis actionem signifi-

camus nos per Montanarium sanctitati uestrae mille quingentos solidos destinasse, quos prouincialibus, prout quemque praesenti anno exercitu nostro transeunte dispendium pertulisse cognoueris, habita laesionis aestimatione distribuas, ut

1o nullus a nostra munificentia reddatur alienus, quem sua dam- M 5:

na grauauerunt. Nolumus enim sub confusione largiri, quod decet sub ratione distribui : ne quod nos necessarie transmisis-

se constat afflictis, superfluo tribuatur illaesis. IX FAVSTO

PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Inclinari precibus nostra nouit humanitas nec pro affectu pietatis fines potest iustitiae custodire. Benigni quippe princiLRKPDAMONXEF VII, 1 sune p/erigue, suue K, sunde A, symacho N, surae /4

VIIL 1seuero ppoA — 2dirigitur X EF —— $actam MONX ACIER. ! 3 potest oz. P D IX, 1 ppo] epischopo D

6nosoz.

62

VARIARVM

II, 1x-x

pis est ad clementiae commodum transilire terminos aequita; tum : quando sola est misericordia, cui omnes uirtutes hono-

2

rabiliter cedere | non recusant. Dudum siquidem aestimatis PT, meritis Sabino aurigae unum solidum menstruum feceramus : 549 nunc autem quamuis histrio honesta nos supplicatione permouit, asserens ut qui laetitiae publicae minister existit, 1o mendicitate tristissirmpa non debeat ingrauari. Et ideo praesenti iussione decernimus, ut alterum solidum per mensem supra memoratus equorum moderator accipiat, quod publicis debeat rationibus imputari. Gaudemus enim, quotiens expensarum paginae his titulis onerantur, quia magnum nobis est com:; modum, quando nonnulla pauperibus in qualibet conuersatione largimur. X SPECIOSO

VIRO DEVOTO

COMITIACO

THEODERICVS

REX

a. 507|51r Propositum regale est grauatis per iniuriam subuenire, ut coercitio praui iustitiam faciat plus amari. Nec dissimulari potest salua communione qua uiuitur, ut sollicitatores publicos ; habeat genialis tori reuerenda societas et illud humani generis procreabile sacramentum scelerata temeritate profanetur. 2; Agapitae igitur spectabilis feminae supplicatione commoti, quae ab uniuersis temptatum asserit suum secretum, ut etiam promitterent de nece mariti, a quo iuste potius merentur extinro gul, praesenti iussione decernimus, ut a tempore quo iugalem copulam animo uitiata dereliquit, omni contractu, qui leuitatis errore firmus esse non potest, legum ratione cassato, quicquid a retentatoribus constiterit possideri, sine ulla facies dila1

tione restitui, nec scelerati ad irrisionem iustitiae fraudum 15 suarum ualeant compendia uindicare. Nimis enim absurdum

est ut, quos poena meruit consumere, etiam lucra sibi ualeant uindicare.

LRKPDAMONXEF

8 quamuis histrio] quamuis strio P, histrio (oz. quamuis) D, q**** strio M3, quoniam (h)istrio (szze ystrio) M» O IN E, quae in istrio X, quoniam in instrio F,

quoniam istotio 74

M, honorantur O F

10 menditate K, mendacitate M IN 4A

14 honerantur

X, 1 comiciato K, comitiano IN 3 dertitio K, co(h)ercio (ue -tio) DM N E 4A, coherctio F 9 meretur O E, mererentut JA 13 fadas K E F 14 nec] ne À M O! X E F fortasse recte 16 sibi lucra K E

VARIARVM II, XI-XII

63

XI PROBINO V.1. PATRICIO THEODERICVS REX 1

à. 507]51I Inter cetera humani generis pondera coniugalis affectus

curam sibi praecipuam uindicauit : non inmerito, quiain hono. re esse meretur, unde reparatio posteritatis acquiritur. Omne M 52 5 facinus auctores solos | insequitur : error matris transit ad PL

filios et nouo infelicitatis euentu fit dedecus proprium scelus 55o alienum. Ideo enim iura uel diuina uel publica nexum coniugii tanta cautela praecipiunt custodiri, ut crimen sit magnum 2 conscientiae alienos affectus in reuerentiam non habere. Basi1o lius siquidem uir spectabilis datis precibus intimauit Agapitam coniugem suam de propriis penatibus a quibusdam uitio sollicitationis abductam, dum sexus ille femineus ad mutabili-

tatis uitia patet : quod etiam oblata nobis supra memoratae coniugis suae petitione firmauit : adiciens eam, cum in sa15 crosanctae ecclesiae saepta refugisset, ignorante marito magnitudini tuae casam Arcinatinam ratione postposita contulisse. Vnde nunc resipiens deplorat ingestam sibimet grauissimam nuditatem, factum suum ipsa condemnans, quippe ut pauper diuiti, casto lubrica, prudenti uiro donaret insi3 zo piens. Nunc abicite lucra, quae honesta non uidetur commendare persona, quia illud uos potius decet acquirere, quod et famam uestram possit augere. Hinc etiam prius praecepta dederamus et nunc iterata iussione repetimus, ut supra scriptam rem sine aliqua dubitatione reddatis. Alienatio enim 2; rerum

solidum

desiderat

habere

iudicium,

et certe

in his

uersata rebus, firmum docetur perdidisse consilium. Quid enim facere potuit probum, quae nullis culpis extantibus reliquit maritum ? XII

COMITI SILIQVATARIORVM ET CVRAS PORTVS AGENTI THEODERICVS REX à. 507[51l à. 507/511

1

Si desideriis nostris commercia

peregrina famulantur,

si

LRKPDAMONXEF XI, 1 prouino fjerigue, prouido E! u.i.] ozz. A, uito illustris K, uito IN X 7? enim] oz. MON XEF 16 casa matcinati nam arcinaticam O! E, ozz. spatio uacuo relicto X, axcinaticiam 4 17 resipiscens Lv(?) K P D X? E?, respiciens O IN F 74 20 honestam" non uidentur c. personam R. P E F 74 e? Mommsen 23 scriptam] dictam P D 26 quod M X XII, 1 siliquaratiorum IL portus curas P D N A 5 solos] suos K O E F? Ms? causam O IN X A

VARIARVM

64

II, xru-xiv

prolato auro acquiritur externa deuotio, quanto magis suis ; bonis abundare debet Italia, cum nulla in parendo probetur sentire detrimenta ? Et ideo speciem laridi nullatenus iubemus ad peregrina transmitti, sed in usus nostros propitia diuinitate seruetur, ne, quod in nostris partibus conficitur, noxia negle-

2

gentia deesse uideatur. Cauete itaque, ne culpis quamuis parua 1o praebeatur occasio, scientes periculum grauissimum fore, si studeatis uel leuiter*in iussa committere. In qualitate est, non in quantitate peccatum : mensuram siquidem non quaerit iniuria. Imperium, si in paruo contemnitur, in omni parte uiolatur. EXCDT HN

PL $51

FRVMARITH SAIONI THEODERICVS REX à. 507/511

Commouemur quidem pietatis studio querela supplicum, sed ea maxime, quae uersatur in dispendiis innocentum, ut quibus non fuerunt in exigendo compendia, grauem subeant in red; dendo iacturam. Quod nostri temporis manifestum est non decere iustitiam, ut alterius despectus alterum grauet et reatus M 55 sit innoxiis de contemptibus alienis. Vlpianus siquidem flebili petitione suggessit administrationis suae tempore debitorem publicum in quadringentis solidis Venantio postulanti 1o fideiussionis se uinculo tradidisse. Quo sponsionem suam praesumptione truculentium rusticorum despiciente complere supplicem memoratus solidorum numerus onerauit. Ideoque prae2 dictum Venantium, quem frequenter multorum scelerum pulsat inuidia, notum solummodo querelis assiduis, in praesenti 15; negotio decernimus conueniri, ut legaliter conuictus ea, quae promisisse suggeritur, sine aliqua mora tergiuersationis adimpleat, quia melius semper legum pondere pressa curatur audacia et, dum metus talibus imponitur, peccandi licentia non praebetur.

1

XIV SYMMACHO PATRICIO THEODERICVS REX 4. 507/511

1

Quis possit accusare iam reliqua, si pietatis nomina probanLRKPDAMONXEF 6 lardi P À N, laudis O 10 grauissimum peticulum X E F XIII, 1 frumarit K M E F, frumati N, ftuinait A ? contentibus M N, tempti-

bus E! — uulpiannssOX EF XIV, 1 symmacho] L, simmacho, symacho, simacho, sumaco, simaco re//.

VARIARVM II, xiv 65 tur esse crudelia ? Neglegitur leuis reatus, cum tragoedia criminis magna tonuerit, nec aliquis nititur quod parum est uindi; care, si delicta summa respiciantur euadere. Inimicum trucem ratio ipsa professionis ostendit : iratum plerumque poteris 2

inuenire collegam : inoboedientem uero filium declinare poenas

non permittit | humanitas. Vbi est illa naturae uis, quae am-

PL

plexu copulae destinatur ad posteros ? Ferarum catuli se- 552 1o quuntur parentes : a cespite suo uirgulta non discrepant : propago uitis propriae seruit origini : et discrepat homo a suo fusus initio ? Quid dicamus illa beneficia, quae uel extraneam possint obligare personam ? Nutriuntur a paruulis, ipsis laboratur, ipsis diuitiae conquiruntur : et cum sibi unusquisque 15; credat abundare quod possidet, cum a patribus adhuc quaeritur, pro altera potius aetate peccatur. Pro dolor! Non merebimur eorum affectum, pro quibus subire non recusamus exitium? Maria ipsa saeuis tempestatibus excitata genitoris cura non refugit, ut peregrinis mercibus acquirat quod 3 2o propriae suboli derelinquat. Aues ipsae, quarum uita semper in escis est, naturam suam extranea sorde non maculant. Ciconia,

redeuntis anni iugiter nuntiatrix, eiciens tristitiam hiemis, laetitiam uerni temporis introducens, magnum pietatis tradit

exemplum. Nam cum parentes eorum pennas senio coquente

25; laxauerint nec ad proprios cibos quaerendos idonei potuerint inueniri, plumis suis genitorum frigida membra refouentes escis corpora lassa reficiunt : et donec in pristinum uigorem alis grandaeua redierit, pia uicissitudine iuuenes reddunt, quod a parentibus paruuli susceperunt. Et ideo non immerito longa 4 3o uita seruantur, qui pietatis officia non relinquunt. Perdicibus etiam mos est oua perdita per alterius matris damna sarcire, ut adoptione alienae subolis incommoda suae reparet orbitatis : M 54 sed mox ut nati fiduciam habere coeperint ambulandi, ad campos exeunt cum nutrice : qui ut fuerint materna uoce commo5; niti, ouorum suorum potius genetricem petunt, quamuis ab aliis

LRKPDAMONXEF

XIV, 21 C£. Ambr. ex. 5, 16, 55 ; Arist. Dist. an. 9, 7 (615 a 14) ; Plut. so/J. an. 4 (962 E) ; Ael. na£. at. 5, 25. 30 C£. Ambr. Zex. 6, 15, 15.

B respiciatur

M N X, uidentur P ^ 8 illae naturae uis] illa natura auis M O IN X

F, (sp. sac.) auis E 13 possunt MNX

11 seruit origini] seruitoti gignit 9 secuntur P D 16 pro] dum pro D, quod pto O, quod IN M ON X A

1* exitum P M*&NXAX pro dolor] proch dolor P 24, proh o dolor E F— 32 reparent K M MO N* X E F A, al* IN', ales edz. 24pinnasL D — 2*ala N X E F et Mommsen, xeperet O

66 5

VARIARVM

II, xiv-Xv

furtiuis fetibus educentur. Quid ergo homines facere debebunt,

quando hanc pietatem et in auibus inesse cognoscunt ? Romulum itaque, qui facti sui acerbitate pollutus nomen foedat

Romanum, ad uestrum facite uenire iudicium : et si eum patri

4» suo Martino manus iniecisse constiterit, protinus legitimam sentiat ultio|nem : quia ideo elegimus mores uestros, quia PL crudelibus parcere non potestis, quando genus pietatis est in. 555 ilos distringere, qui contra naturae ordinem sceleratis se docentur actionibus miscuisse. XV VENANTIO

V.I. THEODERICVS

REX

à. 507/511 1

Prouidentiae nostrae ratio est in tenera aetate merita futura. tractare et ex parentum uirtutibus prolis iudicare successus : quia bona certa sunt, quae fidem ab exordio trahunt, dum ; origo nescit deficere, quae consueuit radicitus pullulare. Fertur etiam cursu perenni fontium uena uitalis et hanc condicionem sustinent cuncta manantia,

ut sapor, qui concessus est

origini, nisi per accidentia fuerit fortasse uitiatus, nesciat 2 riuulis abnegari. Hinc est, quod te magnifici patris meritis 1o aestimatum comitiuae domesticorum uacantis honore prouehimus, ut qui es clarus stemmate, splendeas dignitate. Quis enim in te quamuis futura, tamen certa non teneat, dum gloriosi patris recolat officiosos labores ? Qui prudentiae ratione flammatus sic fuit ad repentina sollicitus, quasi per moram crede3 15 retur instructus. Praefecturam enim, sollicitudinum omnium

nobilissimum pondus, quod uel solum fuisset expedire laudabile, iuncta exercitus nostri cura disposuit, ut nec prouinciis ordinatio deesset nec exercitui se prouida sollicitudo subtraheret. Superauit cuncta infatigabilis et expedita prudentia : 20 traxit mores barbaros ad quietem : in uotum nostrum cuncta moderatus

est, ut sic accipientibus

satisfaceret,

ne

dantes

LRKPDAMONXEF

36 fotibus M IN X, fortibus O facere debebunt homines P D 39 et ante hanc a47. RN? E F 4A et ante in oz. K O E F, et in oz. A 38 sui facti 12 1D; 42 in illos] in illo D A O, *illo P^, illos F? 43 distinguere D A*X F1, distringuere A M» O N E, distrunguere M9 XV, 1 uenoncio K, uenetatio IN ü.i] comiti uiro illustri domesticorum uacanti L, R, comiti K, comiti u1 domestico uacanti P, comiti ui admesticorum nacanti D, ui comiti domesticorum uacanti M, comiti uito illustri IN, uiro illustri domestico uacanti E F 4 certa bona P D 10 aestimatum] Cauiacius, aestimato /erique, aestimatis A?, extimat O

VARIARVM

II, xv-Xv1

67

locum querimoniis inuenirent. Verum ut de plurimis pauca sufficiant, probauit de se tanta, ut eligeretur eius inexplorata 4 posteritas. Inter haec tamen generis ornamenta, quod maxi2; mum pulcherrimae nobilitatis decus est, nec tuorum indiges suffragia meritorum. Litterarum siquidem studia, quae cunctis honoribus suo sunt digna suffragio, sedulus perscrutator assequeris, addens claritati generis ingenium suauiter eloquentis. Incumbe ergo talibus studiis, ama quae in te remunerata 3o cognoscis, ut nostra quoque iudicia cum tuis prouectibus tendas. Tantum enim a nobis exigis, quantum te bonis actibus imminere cognoscis.

XVI SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX à. 507[51I

1 s

2 1o

15

3 zo

Studii nostri est, patres conscripti, remunerationem recto conferre proposito et bonae indolis uiros ad instituta meliora fructu impensae benignitatis | accendere. Nutriunt enim praemiorum exempla uirtutes nec quisquam est, qui non ad morum summa nitatur ascendere, quando inremuneratum non relinquitur quod conscientia teste laudatur. Hinc est quod illustrem Venantium, tam suis quam paternis meritis elucentem, comitiuae domesticorum uacantis dignitate subueximus, ut natalium splendor insitus ornatior collatis redderetur honoribus. Retinetis enim, patres conscripti, patricium Liberium et in aduersitate nostra fuisse laudabilem, qui sic Odouacris integerrimis parebat obsequiis, ut nostra post fuerit dilectione dignissimus, contra quos multa fecisse uidebatur inimicus. Non enim ad nos uilissima transfugae condicione migrauit nec proprii domini finxit odium, ut alterius sibi procuraret affectum : expectauit integer diuina iudicia nec passus est sibi regem quaerere, nisi rectorem primitus perdidisset. Vnde sic factum est, ut ei libenter daremus praemium, quia nostrum fideliter iuuit inimicum. Qui casu patrocinante contrario tantum nobis reddebatur acceptus, quanto tunc cognosci poterat

LRKPDAMONXEF

24 maxime X E! F 27 digna sunt P D

26 suffragio K P E F, suffragiis 29 in te] inter M O NN, ratione E!

O44: — studia oz. L, R K1 temunerata] munetata

30 queque M? ( 2) O IN F, quemque E MN X EH: F!, munetata O E? 15 cognitione M MON XEF! 81lucentem X MON XVI, 2 studio 21quantun K E OX FP! hi6ptocteatet X EF — i9estozy. ONXEF et Mommsen

PL 554

68

VARIARVM

II, xvi

indeuotus. Flexo iam paene domino nullis est terroribus inclinatus : sustinuit immobilis ruinam principis sui : nec nouitas illum turbare potuit, quam etiam ferocitas gentilis expauit. 2; Prudenter

secutus

est

communes

casus,

ut,

cum

diuina

iudicia fixe sustineret, humanam gratiam commendatior 4 inueniret. Probauimus hominis fidem : tristis ad nostra iura transiuit, qui superatus animum conuertit, non autem, ut uinceretur, effecit. Cui mox ut praefecturae praetorianae con3o cessimus dignitatem, credita sibi tanta integritate disposuit, ut miraretur aliquis sic simpliciter deuotum, quem tam callide nouerat fuisse contrarium. Is igitur infatigabili cura, quod difficillimum uirtutis genus est, sub generalitatis gratia publica uidetur procurasse compendia, censum non addendo, 35 sed conseruando protendens, dum illa, quae consueuerant male dispergi, bene industria prouidente collegit. Sensimus auctas illationes, uos addita tributa nescitis. Ita utrumque sub ammiratione perfectum est, ut et fiscus cresceret et priuata utilitas 5 damna nulla perferret. Iuuat nos referre quemadmodum in 4o tertiarum deputatione Gothorum Romanorumque et possessiones iunxit et animos. Nam cum se homines soleant de uicinitate collidere, istis praediorum communio causam uidetur praestitisse concordiae : sic enim contigit, ut utraque natio, dum communiter uiuit, ad unum uelle conuenerit. En factum

4; nouum et omnino laudabile: gratia dominorum de cespitis M 56 diuisione coniuncta est; amicitiae populis per damna creuerunt et parte agri defensor adquisitus est, ut substantiae securitas integra seruaretur. | Vna lex illos et aequabilis disciplina PL complectitur. Necesse est enim, ut inter eos suauis crescat af-

;o fectus, qui seruant iugiter terminos constitutos. Debet ergo Romana res publica et memorato Liberio tranquillitatem suam, 6 quinationibus tam praeclaris tradidit studia caritatis. Perpendite, patres conscripti, si hanc subolem inremuneratam relinquere debuimus, cuius auctorem tot eximia fecisse retinemus. ;; Faueant superna dispositis, ut, sicut nos uirtutes collatis beneficiis inuitamus, ita creuisse meritis honoratas conscientias

approbemus.

LRKPDAMONXEF

22 terroribus est P D 24 quam] quem O N A 26sustinet ILL RKPDMe Mommsen 31 calide 74 32 his L R A 33 genus uirtutis est R, uirtutis est genus 74 984 procteasse OX EF 35 consuetant L, consueuerat O 3* nescistis M IN X, znc. P 39 nulla damna MON XEF.A 40 tettia (spar. 4ac. X) disputatione X E! F 41 ciuitate P A 42 uidetur] oz. O X E F1,

noscitur 44 43 contingit X E F 4e] ex XE F,in.4 exquisitus quia L, R

44 conuenerunt M O IN E F, conueniret X X E F 49estoz. M O N 52 qui]

555

VARIARVM

II, xvit-XvilI

69

XVII HONORATIS POSSESSORIBVS DEFENSORIBVS ET CVRIALIBVS TRIDENTINAE CIVITATIS THEODERICVS REX

Q. 507/511 Munificentiam

nostram

nulli uolumus

extare

damnosam,

ne quod alteri tribuitur, alterius dispendiis applicetur. Et 5 ideo praesenti auctoritate cognoscite, pro sorte quam Butilani presbytero nostra largitate contulimus, nullum debere persoluere fiscalis calculi functionem, sed in ea praestatione quanti se solidi comprehendunt, de tertiarum illationibus uobis noueritis esse releuandos. Nec inferri a quoquam uolumus, 1o quod alteri nostra humanitate remisimus, ne, quod dictu nefas est, bene meriti munus innocentis contingat esse dispendium. XVIII GVDILAE EPISCOPO

THEODERICVS

REX

à. 507[51I

1

Priscarum legum reuerenda dictat auctoritas, ut nascendo curialis nullo modo possit ab originis suae muniis discrepare nec in aliud rei publicae officium trahi, qui tali praeuentus ; fuerit sorte nascendi. Quod si eos uel ad honores transire iura

uetuerunt, quam uidetur esse contrarium curionem rei publicae amissa turpiter libertate seruire et usque ad condicionem peruenisse postremam, quem uocauit antiquitas minorem 2 senatum? Nouerit itaque reuerentia uestra Sarsenates 10 municipes collegas suos asseruisse ecclesiam uestram irrationabiliter sibi uelle defendere. Vnde prudentia uestra pro integritatis suae proposito examinata ueritate discutiat quae ueniunt in querelam et, si desideria petitorum ueritate subsistunt, pro implendis muniis eos ad curiam suam remeare

3 15 permittat. Sin uero clero uestro creditis in eis aliquid rationabiliter suffragari, ad nostrum comitatum instructam personam modis omnibus destinate, quae aduersariorum debeat intentionibus obuiare. Quod si de negotii qualitate dubiLRKPDAMONXEF XVIII, 2 Cod. Theod. 12, 1, 118 (a. 387) ; 12, 1, 178 (a. 415) ;Nov. Maior. 7

(a. 458).

S Nou. Maior. 7, pr.

XVII, 1 et az/e def. add. K E cutialibus ozz. K 5 bucilani K, butilano D M* N X, butisano O, butalano E, butiliano F 74 6nulam MONXEF.A 9 reuelandos M IN, teuellandos O 10 dictum L X XVIII, 1 gudule R, gudi*e IN, gudilie E 5 honorea MONXEF 6 cutialem Cazaczs , 8 uenisse O IN 18 intentibus MN XF

PL 556

7o

VARIARVM

II, xvii-xx

tatis, conuenit sacerdotalibus institutis, ut ante controuersiam M 57

20 iustitiam magis ipse cognoscas, quam de iudicio uictus abscedas. Talem siquidem non oportet publice superari, quem amatorem aequitatis conuenit inueniri. XIX VNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS VEL HIS QVI PORTIBVS CLVSVRIS PRAESVNT THEODERICVS REX

VEL

à. 507[51I

1

Cuncta quidem iure detestamur scelera et omne quod iniquum est clemens execratur auditus, sed ea maxime quae, ; humani sanguinis effusione polluta, nostram contra se incitauere censuram. Quis enim ferat in domesticis praesidiis locum fuisse periculis et ibi inuentum dulcis uitae exitum, unde 2 nasci debuerat defensionis auxilium ? Et ideo praesenti iussione mandamus, ut in famulos, qui Stephanum dominum 10 suum plectibili scelere trucidantes inhumatam quoque reuerentiam eius funeris abiecerunt, legum districtione resecetis,

quatinus qui exemplis prouocantur pessimis, poenis arceantur aspectis. Pro dolor! Pietas in auibus inuenitur, quae ab 3 humana condicione deseritur. Vultur ipse, cui uita est cadauer 1; alleenum, tantae magnitudinis corpus, nec exiguis alitibus probatur infestus, sed magis accipitrem, uitam plumigerum auium persequentem, alis caedit, ore dilaniat totoque suo pondere periclitantibus nititur subuenire : et homines parcere nequeunt, cuius se genus esse cognoscunt. Ille non uult 20 extinguere quo poterat uesci: serui maluerunt occidere qui eos superstes consueuerat enutrire. Fiat ergo pastus pii uulturis, qui necem potuit crudeliter desiderare pastoris. Tali potius sepulcro recipiatur, qui dominum reddidit insepultum. XX VVILIGIS SAIONI THEODERICVS

REX

4. 507[51I

PL

Omnes decet gratanter impendere quod publicas uidet utiliLRKPD (deficit XIX r7 in persequentem) AMMON.XEF

XIX, 1 portubus R F 44 2 clausutis X E F uel cl. ozz. K À 8 si ante quidem aZ. O E F 11 districtionem M N X EF . recitetis MN X E F, reciretis O 14 cuius P D uita] ita M IN, ozz. O ZASUETUTET 20 quo qos MON XEF

16 uitam] uitas

XX, 1 uuilligis L R, uuiliis P, uuiligiso A, guiligis M X praeseriptiones og. IN 2 uidet] uidetur K, uident 3? E 74

M O IN

ab ep.20 ad IV 39

557

VARIARVM II, xx-xxI 7t tates posse respicere, quando necesse est hoc membra sentire, quod corporis summa sentitur. Atque ideo praesenti decerni; Inus 1ussione, ut quantas in Rauennati urbe sculcatorias potueris reperire, frumentis fiscalibus oneratas ad nos usque perducas, quatinus alimonia publica tali prouisione releuata necessitatem inopiae non debeant sustinere. Reddat Rauenna copiam Liguriae, quam ex ipsa consueuit accipere. Nam quae ro praesentiam nostram sustinet, multorum debet solacia reperire. Trahit enim comitatus noster obseruantium cateruas et, dum ad beneficia praestanda curritur, necessaria populis copia postulatur. XXI IOHANNI APPARITORI

THEODERICVS

REX

4. 507[51I

Graue nimis est, ut fructu laboris sui fraudetur industrius et cui debet pro sedulitate conferri praemium, dispendium patiatur iniustum, in ea praesertim re, quae ad nostram respicit lar;gitatem: ubi nihil debet licere neglegentiae, ne uideamur 2 minus profutura sanxisse. Dudum siquidem Spei et Domitio spectabilibus uiris loca in Spoletino territorio caenosis fluentibus inutiliter occupata largitas nostra concesserat, ubi aquarum uasta profunditas terrenam gratiam in nullos usus 1o profuturos absorbuerat. Iacebat tellus naufraga palustri torpore confusa et sub utroque iactata dispendio nec aquarum puros 3 liquores meruerat et decus terrenae soliditatis amiserat. Hoc nos, quibus cordi est in melius cuncta mutare, supra memoratis tali condicione concessimus, ut, si eorum opera uel labore

15 turpis desiccaretur illuuies, ipsis liberata rura proficerent. Sed quantum actorum Spei loquitur ingesta petitio, Domitii uiri spectabilis uitio, dum inmemor iussionis tenaciter parcit expensis, ad initium reuocatus est labor operantium, cum iam in soli faciem paulatim mollities siccata duresceret cela-

4 2o tamque longa uoracitate tellurem sol insuetus afflaret. Quod nos nequaquam neglegi posse patiemur, ut bene coepta inuida

LRKPAMONXEF

5 sulcatorias K 74, culcatorias M IN X E F, culcatonas O, exculcatotias Mozzzzsen

XXI, 5 uideatut MON X EF! ? spolitino f/erigue, spolitano O fluentis P ^5, fruentibus O 11 nec]nam PA . 1i4ucl]ac X EF 16 ipsis] illis X EE 16 auctorum M ON XEF 18 operantum M X F

VARIARVM

72

II, xxi-XXIII

destruantur ignauia. Proinde deuotio tua praefatum Domitium moderata executione conueniat, ut aut coeptae rei sedulus operator immineat aut, si hoc sibi sumptuosum esse 25 crediderit, propriam cedat supplicantibus portionem. Oportet enim, ut, si ipse postulata nequit efficere, | consortem bene- PL 558 ficii gloriam nostri temporis permittat implere. XXII FESTO V. 1. PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 507|51lI

1

Aequum est ut se commodet pietas regalis fati uulnere sauciatis, quia erigi plus merentur, quos sortis suae aduersa presserunt. Atque ideo magnificentiae tuae praesenti auctori;tate declaramus, ut Ecdicii filios, quos in urbe primitus residere censuimus, ad patriam cum genitoris sui funere, uotiuo

quidem

reditu,

sed

acerbo

casu,

remeare

iubeatis,

ne

eorum desideriis abnegatis uulnus geminetur afflictis et, quod nefas dictu est, qui dolorum nubila nostra semper serenitate ro detergimus, nunc miseris pias lacrimas denegare uideamur. Insatiabilis quippe fletus est, qui humandis non sinitur 2 corporibus interesse, dum semper se reum iudicat, qui cineribus iusta non praestat. Priamus quanto pretio sepeliendum Hectorem redemit ? Rogauit furentem, supplicauit armato 1; uitamque

suam

exponere

maluit,

ut

cadaueri

debita

non M 59

negaret. Et quoniam in his personis mutua sunt officia pietatis, iniquum est filium genitori gratuito non impendere, quod patrem magnis talentis constitit effecisse. XXIII AMPELIO

DESPOTIO ET THEODVLO THEODERICVS REX

VVV. S55.

à. 507/511 Decet nostri temporis disciplinam, ut, qui publicis utilitati-

LRKPAMONXEF

XXII, 1 u.i.] uenerabili A 2 se com(m)endet R. K N, commodet se 74 pietas teg.] teg. pietas O 7A, benignitas reg. X E! F 6 haecdicii L!, hecdicii L? R P O,heoditii K, h**ditii M?, hosditii M^ IN, hecditii X 74, hecditi E, hecdictii F 14 ectorem L, ethorem K, hectora O XXIII, 1 dispotio ?/erigu, dispono M, dispositio E. F, oz. K R P M O, teodilo K, theudolo X uuu. SSS. 072. À :

theodolo

VARIARVM

II, xxilI-XXIV

73

bus seruiunt, superfluis oneribus non grauentur. Nec dignum ;est, ut cuiusquam laedat inuidia nostris motibus ordinata. Quapropter figulinis regia uobis auctoritate concessis operam nauanter impendite, nec uereamini ad alias uos actiones posse traduci, a quibus iniuncta praesentia uix credimus explicari. Cessabit ergo circa uos improborum nefanda praesumptio et ro Obscuris dolis effectum nostra tollit auctoritas. In cassum enim odit, cui se clementia principalis obiecerit. XXIV SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

à. 507] 51I 1

Constat senatum populis uiuendi regulam praestitisse : nam quod ornat nomen Romanum, a uobis legitur institutum. Ad hoc patres in illo principio no|minati, ut quasi filiorum per uos 5 possit uita componi. Vos enim deuotionem prouinciis, uos

PL

priuatis iura decreuistis et ad omnes iustitiae partes subiectos

559

libenter parere docuistis. Et ideo non decet inde signum resultationis exire, unde exemplum potuit moderationis effulgere. Quod nostra clementia, cui cordi est rerum omnium tenere :9 mensuram, in uestram notitiam credidit perferendum, ne magis ignorantia nutriatur excessus, sub quorum conscientia 2 error non potest esse perpetuus. Igitur prouinciarum iudicum relatione ad magnificum uirum praefectum praetorii directa comperimus sic primae transmissionis tempus exemptum, ut 15 nihil aut parum a senatoriis domibus constet illatum : allegantes per hanc difficultatem tenues deprimi, quos decuerat subleuari (fiet enim, ut exactorum nimietas, dum a potentibus contemnitur, in tenues conuersa grassetur et ille potius soluat aliena, qui est deuotus ad propria), praeterea multo acerbiora 20 jungentes, quod pro sua quisque uoluntate aliquid exigentibus dignetur abicere, quae tamen omnia detrimenta curialibus dicuntur infligi, et qui in usus publicos fuerant nostra proui3 sione reparati contumacibus destruantur iniuriis. Atque ideo,

LRKPAMONXHEF

4 honoribus M»^ON1 EF motibus MONXEF.A * nauanter] ouantet MON X H F, letanter E? uos ozz. L. R. K ez Mommsen acciones uos alias (ozz. ad) O, uos ad alias actiones X E F 9 cessauit DJerique, cesset M^ IN, cess** M*&

XXIV, 10 proferendum M X, praeferendum O

12 iudicium K X 4A

15

constat M E! ivaoz. MONXFP! 18 crassetut P M IN A, crassatur O 21 adicere K, obicere X E F ;4 22 et] ut P?, Cuiacius e coni. 23 destruatur K, disttahantut M O IN X F LA e? Mozmsen, detrahantur E

VARIARVM II, xxiv-Xxv patres conscripti, qui parem nobiscum rei publicae debetis ad-

74

2; nisum,

4

sic aequabiliter

ordinate,

ut quicquid

unaquaeque

domus senatoria profitetur, destinatis procuratoribus per pro- M 6o uincias trina illatione persoluat. Aut certe, quod in locum beneficii solebatis expetere, arcae uicarianae sedis, si id diligitis, uniuersa complete, ne necesse sit curiali per multiplicem

3o et inefficacem conuentionis laborem in exiguis uestris illationi-

bus sua potius damna suscipere eueniatque detestabilis casus, ut qui functionem propriam uix poterat sustinere deuotus, alienisoneribus prematur infirmus. Quod nos salua ciuilitate dissi5 mulare non possumus, ut sine acerbitate belli rebus suls exuan55 tur oppressi et illi magis pereant, qui rei publicae parere festinant. Hoc etiam nos edictali programmate in cunctorum noueritis prouincialium notitiam pertulisse, ut libere prorumpat in publicum, qui se alienae functionis pondere nouit oppressum : relaturi a nobis iustitiae fructum, qui fessis nouimus donare 4o praesidium. XXV EDICTVM

THEODERICI REGIS

a. 507[51I

1

Quamuis sit querula uox doloris nec se contineant imminuti et laesus animus uociferatione pascatur, tamen liberior sermo

promitur, qui nostra auctoritate laxatur. Detestamur enim mi-

; seros premi, commouemur et non querentium malis uelociusque ad nos peruenit quod dissimulatio patientis abscondit : merito, quando cunctorum nos respiciunt laesiones, dum illud pietati nostrae perire credimus, quod |per mediocrium damna sen- PL 2 timus. Nuper itaque prouincialium iudicum relatione cognoui- 56o ro mus domos aliquas praepotentum suas non implere per ordinem functiones. Hinc fierij ut, dum illationis quantitas procurari quaeritur, a tenuibus summa potior exigatur. Superbia deinde conductorum canonicos solidos non ordine traditos,

sed sub iniquo pondere imminentibus fuisse proiectos, nec 1; uniuersam siliquam, quam reddere consueuerant, sollemniter intulisse. Proinde factum ut curiales, quibus nos uolumus

LRKPAMONXEF

38 pondere] prouidere LL 1 M O N, aere donate] dare M O N X E F A

RK

39 fructum] functum M IN X E!

XXV, 1 theodericus rex L K P X E e Mommsen, om. A.M B et ane commouemut £ransb. E F nonoz. MONXEF 8 mediocrum O! N X EF 9 cognouimus] comperimus M O N X E F 4 12 superbia] superna L. R K

VARIARVM

II, xxv-XXvI

75

esse prospectum, imminentum sollicitudine coacti grauia damna sentirent : et, si dici fas est, cum alienis debitis sub trucu-

lentis compulsoribus urgerentur, possessionum quoque suarum 3 2o amissione priuati sunt. Quod scelus ut debeat amputari, ad reuerentissimum quoque senatum praecepta transmisimus et nunc edictali programmate definimus, ut quisque possessorum siue curialium grauatum se sentit in aliena calculi functione, ad

nostrae serenitatis audientiam uenire deproperet, sciturus 25 nobis priores excessus omnino displicuisse, cum uiderit profutura succedere. Patuit ergo uobis arbitrium iusti principis, quamuis multis semper declaretur indiciis. Nunc aut sub silentio patientiam doloris obducite aut sub iustitia iter uocis aperite. Iam in uobis erit huius summa consilii, quibus adiacet 5o eligere, quod uobis perspicitis expedire. M 61

XXVI FAVSTO

PPO

THEODERICVS

REX

à. 507/511

Nullis compendiis delectamur iniustis nec ad animum nostrae pietatis perueniunt quae probitatis gratia deseruntur. Res publica siquidem iure semper aequitatis augetur, et cum tem2 5 perantia diligitur, uelociter profutura succedunt. Atque ideo illustrem magnificentiam tuam, negotiatorum Apuliae siue Calabriae supplicatione permoti, duximus instruendam, ut frumenta, quae per supra dictos negotiatores publico comparantur, non iterum ab eisdem interpretii nomine solidorum 1o quantitas exigatur. Nam si coemptam speciem expensis publicis necessariam non habetis, ab officio uestro suscepta modia1

tio fideliter distrahatur : euentum rei ratio fiscalis habitura, quae iniuste uidetur imposuisse quod respuit. Nimis enim iniquum est, ut ille patiatur dispendium, qui imperium fecit

3 15 alienum. Pari condicione censentes de sextario quoque, quem negotiator eius prouinciae uidetur inferre, ne quis audeat damnata semper pretia proteruus exigere. Et ut ualidius retundamus excessus, poenam triginta librarum auri sedis uestrae

praefectis imponimus, si quis contra haec saluberrima consti-

LRKPAMONXEF

22 quisque] quisquis P? Hs 4A, quicum17 imminentium P O? N E A, inc. F! 30 prospicitis M OIN X E XE F! MON quibusoz. h.s.c. erit 29 E que

TA

8 per oz. XXVI, 1 festo P X cio O!, modia F!, moderatio E F*? est iniquum L

moda11 susceptam L, R KAO PA M* 14 12 est fo5/ habitura add. O X E F 4

76

VARIARVM

II, xxvi-Xxvi1

20 tuta ausu temerario uenire temptauerit. Officium uero decem librarum auri dispendio se nouerit esse feriendum, si in|hibitas PL 4 praesumpserit exsequi iussiones. In illa quoque parte fessis 561 clementia nostra se porrigit, ut, si pensionem huius tituli siliquatario praestat, monopolium quoque negotiator exerceat. 25 Si uero siliquatarius hunc titulum negotiatoribus iudicat abrogandum, nullam ab eis exigat pensionem, quia satis absurdum est, ut affligatur damnis, qui commoda

5

non habet actionis.

In aurariis denique priscus ordo seruetur et ad eos tantum functio ipsa respiciat, quos huic titulo seruire uoluit antiquita3o tis auctoritas. Quapropter beneficia nostra erga negotiatores, qui uestris titulis necessarii comprobantur, omnimodis facite custodiri, ne genus hominum, quod uiuit lucris, ad necem possit peruenire dispendiis. XXVII VNIVERSIS

IVDAEIS GENVA THEODERICVS

CONSISTENTIBVS REX

à. 507/511l 1

Sicut exorati iustum cupimus praebere consensum, ita per nostra beneficia fraudes fieri legibus non amamus, in ea parte ; praecipue, in qua diuinae reuerentiae credimus interesse. Non ergo insultare uideantur elati, diuinitatis gratia destituti. Quapropter tegumen tantum uetustis parietibus superimponere synagogae uestrae praesenti uos auctoritate censemus, petitionibus uestris eatenus licentiam commodantes, quatinus I o constituta diualia permiserunt. Nec aliquid ornatus fas sit adicere uel in ampliandis aedibus euagari. Et noueritis uos seueritatem minime defugere ueteris sanctionis, si rebus non abstineatis illicitis. In ipsis uero parietibus cooperiendis uel fulciendis tantum licentiam damus, si uobis tricennalis non

1; potest obesse praescriptio. Quid appetitis, quae refugere deberetis ? Damus quidem permissum, sed errantium uotum laudabiliter improbamus : religionem imperare non possumus, quia nemo cogitur ut credat inuitus. LRKPAMONXEF XXVI, 28 C£. Cod. Theod. 15, 1, 1 (a. 356) ; 6 (a. 364) ; 12 (a. 584); 18 (a. 400) ;

19 (a. 403).

XXVII, 7 INoz. Theod. 5, 5 et $ (a. 438).

25 siliquarius L, AÀ* M IN X, siliquatoria E 31 nostris O X E F A XXVII, 1 genu(a)e P. 74 5nonneMONXEF * tegimen P^ M N, tegumentum E 12 diffugere cod4. 13 abstinetis M* O 14 fingendis XE A M O N F, figendis

M 62

- VARIARVM II, xxvii

77

XXVIII STEPHANO

1

V.S. COMITI PRIMI ORDINIS ET EX PRINCIPE OFFICII NOSTRI THEODERICVS REX

à. 507/511 Tribuenda est iustis laboribus compensatio prae|miorum, PL quia exprobrata militia creditur quae inremunerata transitur. 562 ; Athletam populis palma designat esse uictorem. Sudores bellicos ciuica corona testatur. Exspectant etiam equos praemia sua et tanta iustitiae uis est, ut nec illis tardius detur laboris

2

pretium, qui sentire non poterant denegatum. Quod si ita est, dignum est hoc homini reddere, qui per honesta cognoscitur ob1o sequia placuisse. Per tot enim actionum lubricos casus fixum tenuisti militiae probatae uestigium et, quod raro in seruiente prouenit, permutatio iudicum numquam circa te uariauit affectum. Nec erat alieni in te iudicii quisquam inuidus, cum etiam decessorum suorum ordinationibus redderetur aduersus. Place15 re siquidem meruisti cunctis, cum semper diligenda custodis, silentium in secretis, in actionibus efficaciam, in obseruationis

labore frequentiam: et quod rarum continentiae bonum crebra hominum uitia fecerunt, cum multis praeberes officia, nulli tuam operam uenditabas. Vocabulum principis nulla sorde 3 20 maculasti, seruans dignitatem nominis exercitatione uirtutis. Hinc est quod spectabilitatis honorem, quem militiae sudore detersis iusta deputauit antiquitas, praesenti tibi auctoritate 4

conferimus, ut laboris tui tandem finitas excubias remunera-

tione comitiuae primi ordinis iam securus intellegas. Et quia 2; gratiam principis dignitas nuda non asserit nec beneficium dici potest quod nulla utilitate sentitur, priuilegia tibi quoque, quae tribui scholae tuae exprincipibus diualia constituta uoluerunt, simili munificentia condonamus. Nec quicquam in his debes metuere, quae forsitan nouella usurpatione temptantur. 30 Ab omni ergo damno oneribusque sordidis ius te muniuit 5 antiquum. Sed quamquam tibi praesenti remuneratione digna soluamus, futuris tamen uotis spem maximam pollicemur. Sed quoniam angusta sunt beneficia, quae non etiam de futuris aliLRKPAMONXEF XXVIII, 22 Cod. Ius. 12, 21, 6 (a. 443/4). XXVIII, 2 nostti officii X E F

4 quae] si X E FP, ozz. O*

B atheletam E! F

13 in te al. iud. R P 44, $8 pretium] praemium IN (sser. zz. 1 uel precium) O X F 16 in obs. lab. frequentiam oz. al. iud. in te O, al. ratione iud. (ozz. in te) E 19 uenMON X F 18 multis oz. rarum] patum M IN MONXEF

26 tibi os. L^ M* O X E F et Mommsen dicabas K O E? digna post tibi zransp. X E F transp. O A

931 tibi age digna

78

VARIARVM II, xxviII-XXX

quid pollicentur,

aderit

prouidentia

principalis,

ut, quos

3; dignos fauore nostro credimus, eos quoque maiore honore M 65 cumulemus. Verum quia celari non decet regium bonum,

impetrata praesentia ad prouincialis iudicis facito notitiam peruenire, quatinus spectabilitatem tuam decoratam nostro testimonio uniuersitatis corda cognoscant tibique utpote mili4o tiae munere persoluto cultus competens pro nostrorum temporum laude seruetut.

XXIX

PL

ADILAE V.S. COMITI THEODERICVS REX

$65

à. 507/511 1

Quamuis nullos uelimus grauamen aliquod sustinere, quos uidetur pietas nostra protegere, quia regnantis est gloria subiectorum otiosa tranquillitas, tamen specialiter ecclesias s ab omni iniuria reddi cupimus alienas, quibus dum aequabilia 2 praestantur, misericordia diuinitatis acquiritur. Et ideo beatissimi uiri Eustorgii episcopi sanctae Mediolanensis ecclesiae petitione permoti praesentibus te affatibus ammonemus, ut praediis uel hominibus illius ecclesiae intra Siciliam consti1o tutis tuitionem studeas salua ciuilitate praestare, nec a quoquam cuiuslibet nationis homine contra fas patiaris opprimi, quos decet diuinitatis intuitu subleuari : ita tamen, ut causis publicis et priuatis, quae contra eos rationabiliter proponuntur, respondere non differant, quia, sicut nolumus eos ab 15 aliquo praegrauari, ita exceptos a tramite iustitiae non patimur inueniri. XXX FAVSTO PPO THEODERICVS

REX

à. 507[51I

1

Non praeiudicat iuri publico personalis exceptio, quia beneficialem esse principem licet nec intra regulas constituti potest munificentia regalis artari. Ira leuis coerceatur grauissimis ; institutis : inpatiens ambitio iure refrenetur : clementia non habet legem nec debet sub angustis terminis benigna sequi, 2. quem decet sine fine laudari. Defensores itaque sacrosanctae LRKPAMONXEF

$4 praesentia] licentia Mv O XXIX,1us.oz.KA 9 illius] iuris L? R, huius P e£ Mozzzzsen, eius X2, ius

MS, inc. 1A 9 XXX, 4 coatceatut I,

* quem] quae K, quam M? IN

VARIARVM

II, Xxx-XxxiI

79

Mediolanensis ecclesiae pro expensis pauperum, quae sub lucri exaggeratione funduntur, unum sibi ex negotiatoribus ur1o bis suae desiderant oportere praestari, qui proemptoris functus officio, exceptus negotiationis oneribus debeat implere quod suscipit. Hoc enim nos et Rauennati ecclesiae commemorant motos rationabili allegatione tribuisse, quod pietatis exemplum ad suum quoque commodum supplicant transferendum. 3 15 Et ideo illustris et praecelsa magnificentia tua, salua in aliis negotiatoribus commoditate publica, quae ab uniuerso corpore consueuit inferri, unum eis, quem sibi uisi fuerint eligere, deputabit, qui ita commercium negotiationis exerceat, quatinus nec monopolii nec siliquatici nec aurariae aliquid pensionis 2o impendat uel quodlibet grauamen ex permissa nundinatione sustineat. Cur enim illud tardemus annuere, unde nulla possumus damna sentire ?

XXXI

M 64

DROMONARIIS THEODERICVS REX

PL

4. 507|51I 564 Publicis debent utilitatibus insudare qui nomen dedere militiae. Quid enim agat homo, si professo desit obsequio, ut nec commoda priuata reperiat nec gloriam strenuitatis ; adquirat ? Et ideo comiti sacrarum largitionum nostra praecepit

auctoritas,

ut

in

Hostiliensi

loco

constitui

debeatis,

quatinus fiscali humanitate recreati excursus cum ueredariis per alueum Padi solito more faciatis, ut diuiso labore equis publicis debeat subueniri, quando cursus uester non atteritur,

10 qui per uias liquidas expeditur. Non enim uobis nimio labore claudicare contingit, qui manibus ambulatis. Vehiculum uestrum non sentit iniuriam nec defectum patitur, quod unda potius currente portatur. XXXII SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS REX

4. 507[|51I

1

Grata nobis est, patres conscripti, circa utilitates publicas impensa deuotio, quia, dum ciuium laudabiles animos comproLRKPAMONXEF

21 possimus E F XXXI,

1 deomonatiis K, dromonatis D, dromauatiis X, dromanariis E F 74

Blargionum L R K.

6debeant M* O, debent

X — 11contigit

MO IN

VARIARVM

80

II, XXXII-XXXIII

bamus, locum iustis beneficiis reperimus. Quid est enim tam ; senatorium quam si utilitatibus publicis impendat affectum, ut 2 possit patriae prodesse, cui natus est ? Vir itaque magnificus atque patricius Decius, glorioso circa rem publicam amore deuinctus, ultro postulauit uoto mirabili, quod uix potuisset sub consilio nostrae potestatis imponi. Paludem Decemnouii roin hostis modum uicina uastantem fouearum ore patefacto promisit absorbere, illam famosam saeculi uastitatem, quam sub diuturnitate licentiae quoddam mare paludestre consedit cultisque locis inimicum superfundens unda diluuium terrenam gratiam siluestri pariter horrore confudit. Nihil utile 15 nutriens sub liquore spoliatum est solum fructibus, postquam 3 obnoxium coepit esse paludibus. Et ideo miramur priscae confidentiae uirum, ut quod diu uirtus publica refugit, manus priuata susceperit. Hunc ergo audacem laborem adgressurum se laudabili perfectione pollicitus est, ut, pereunte damnoso 20 gurgite, quae fuerant amissa ulterius non perirent. Vnde nostrae super hac parte serenitatis postulat iussiones, ut auctoritate publica subeat opus eximium, quod erit cunctis uiantibus 4 profuturum. Sed nos, patres conscripti, quibus cordi est bonum desiderium iuuare auxiliaribus constitutis, praesentibus 25 decretis annuimus, ut ad loca ipsa Decemnouii duos ex uestro corpore diriga|tis, quibus arbitrantibus, quantum spatiirestag- PL natis incursibus paludestris illuuies occupauit, fixis terminis 565 adnotetur ut, cum ad perfectionem promissa peruenerint, liberatori suo reddita terra proficiat nec quisquam inde aliquid 3o praesumat attingere, quod tam diu inuadentibus aquis non potuit uindicare.

OUT DECIO V.1I. PATRICIO THEODERICVS REX à. 507|51I

1

Iustitiae ratio est, ut laudabile desiderium sequatur prosperitas iussionum et quod bona uoluntate suscipitur, regalibus quoque hortationibus impleatur. Vobis itaque LRKPAMONXEF XXXII, 9 Cf. CIL X 6850/1 (Diehl, Inser. La. Christ. 35). XXXII, 9 pietatis O X E F 4 12 quoddam] quondam M O N X E? A, quendam (u£ uid.) E* consedit] possedit X E F 13 cultusque L, cultisque ot 14 confodit L R K* PM MON 18 adgressum L, aggressum R. 22 iuuantibus O X E F 28 promissam O? N X E F A peruenerit M O N A Tr 1ü.oz.KA 4 (h)ornat (ze cionibus M O N, ordinationibus 2X

M 65

VARIARVM

II, XXXIII-XXXIV

8r

; desideria iusta poscentibus praesenti auctoritate concedimus, ut stagnis Decemnouii paludibusque siccatis sine fisco possideas in solum rura reuocata nec ullam metuas liberatis rebus exhibere culturam, quas sub testimonio generalitatis absol2 uimus. Hinc etiam ad amplissimum senatum praecepta trans:» misimus, ut definito nunc spatio ad tuum pulchre transeat dominium, quod est a foedis gurgitibus uindicatum. Aequum est enim, ut unicuique proficiat labor suus et sicut expendendo cognoscit incommoda, ita rebus perfectis consequatur augmenta. Illud etiam, qui studio rei publicae semper inuigilamus, 15 aspeximus, ut, si quis hunc laborem iuncta tecum societate sub-

ire delegerit, habita operis aestimatione habeat iuris proprii spatia pro parte quam suscipit, ut nec solus immensis oneribus praegraueris et animosius peragatur, quod sub collegii adiuuatione suscipitur. Ita fiet ut et, quae rebus maximis est amica, 3 2o molesta careatur inuidia. Quapropter gloriosis desideriis nauanter insiste, ne opinioni tuae graue sit in assumptis conatibus marcuisse. Intuere quippe omnium ora atque oculos in te esse conuersos: respice serenitatis nostrae suspensa iudicia ad effectum operis instituti. Quanta uales animositate festina, ut dig25; nus tanta re emersisse iudiceris, qui iam nunc omnium admiratione laudaris. XXXIV ARTEMIDORO

PRAEFECTO

VRBIS THEODERICVS

REX

4. 509[510

1

Gaudemus in te floruisse nostra iudicia : laetamur |dignum PL praesulem Romanis arcibus extitisse, qui generosis animis 566 amicum fraudibus non passus es uelare secretum, ne uos aut 5 delicta complices facerent aut securitas ad maiora potius incitaret. Atque ideo uniuersa pecunia, quae fuerat fabricis deputata Romanis et nunc magnitudinis tuae discussione constitit abiuratam, cum nec reddita suo tempore nec docetur expensa, resumatur sine aliqua dilatione uobisque ordinantibus iterum 10 Romanis moenibus applicetur. Nefas est enim, ut in alios usus

LRKPAMONXEF

* libertatis K*1 IN E* ivsuscepit [L? R P OF . 20 gnauanter M? IN, grauantet O, gratanter X E F ^ 35 qui iam] quia P A XXXIV, 1 arthemedore L, arthemidero R, attemedto K, artthemedoro 2, archimedero E, archimedoro F, arthimedoro re//. praefecto urbis romae K, praefecto (ozz. utbis) A 8 actibus K, attibus ON E F 9 resumatut pos/ dilatione MON XEF.A

VARIARVM

82

II, XXXIV-XXXVI

transeant quae sibi subtracta non inmerito Roma suspirat. Deberemus itaque celatores deputatae pecuniae inmodica 2 poena percellere, qui in tali causa nostram munificentiam fraudauerunt. Sed affuit moderatrix, semper quae nobis est 15 iuncta, clementia, ne indecore facta plecteremus grauiter incitante iustitia. Sufficiat nobis cupiditatem non implesse quod M 66 uoluit. Nec maior potest prouenire uindicta, quando uelut propria uidetur perdere, qui se suppressa turpiter iudicauerat possidere. XXXV TANCILAE

V.S. THEODERICVS

REX

à. 507[51I

Acerbum nimis est nostris temporibus antiquorum facta decrescere, qui ornatum urbium cottidie desideramus augere. Quocirca praesentibus te iussionibus ammonemus, ut de ; Comensi ciuitate aeneam statuam quae perisse suggeritur, omni animositate perquiras : spondens etiam centum aureos, si quis haec sacrilega prodere furta maluerit, quatinus promissio nostrae serenitatis trepidos ad spem confessionis inuitet, quod etiam ad te destinata edicta proloquuntur. Sed cum haec 1o tamen iussa promulgaueris, si adhuc facinus secreta uelauerint, post diem uenerabilem locorum artifices facias congregari : a quibus sub terrore perquire quo ministro fuerit perpetratum. Ab imperitis enim harum rerum statuae facilis euersio non fuisset, nisi eam temptasset mouere loco magistra praesumptio. XXXVI EDICTVM

1

2

THEODERICI

REGIS

à. 507/511 Quamuis ad proditionem sceleris relaxata nimis poena sufficiat nec paruum sit munus audaciae supplicii declinasse terrorem, addimus tamen praemium, | quod habere innocentia so-

PL

; let: non quia commissa placuerint, sed delectat nos munificos

567

esse in amore uindictae. Quapropter praesentis edicti unus-

LRKPAMONXEF

15 plectemus M N, plectamus O X E F 4

18 qui se] quae L R K P e? Mozzzesen

XXXV, 1 tansile K, tantil(a)e M X EF Q1 (2).A 14eamoz. MON XEF

9 prolocuntur R K P, proloquantur

XXXVI, 1 theodeticus rex K X E e? Mommsen, om. IL, parum rel. e? Mommsen in textu

AM

3 paruum] K X,

VARIARVM

II, XXXVI-XXXVIII

83

quisque auctoritate cognoscat centum se aureos largitate nos-

tra promereri,si prodat qui statuam de Comensi ciuitate rapuerunt, et de suo facto, quod maxime nocens requirit, indulgen1o tiam se nouerit habiturum. Damus in aeneo compendio aureum munus: et metalla quam inuenire possumus pretiosiora largimur: illud potius hac liberalitate redimentes, ne transeat in 3 usum, quod constat esse prohibitum. Quis ergo tanta stultitiae caecitate damnetur, ut dubitet erumpere, quando et securita15 tem repperit et praemium confessionis acquirit ? Si quis autem dissimulandum forte crediderit eumque aliquo ueritatis indicio serenitas nostra detexerit, ultimo se nouerit discrimine rapiendum. Indignum est enim ut qui respuunt indulgentiam nostram, detectis postea suffragetur humanitas. XXXVII FAVSTO PPO THEODERICVS

REX

4. 507/511

Prouectum regni nostri benignitas debet aemulari, ut tantum humanitas relaxet dona, quantum res publica suscepit augmenta. Non enim aliter laudatum modum possumus M 67 5 custodire, nisi ad considerationem rerum

nostrum debeamus

excitare propositum. Inter tot enim cottidie deo propitiante successus tenacitatis esset uitium angusta largitate contentum. Atque ideo illustris magnificentia tua praesenti auctoritate cognoscat Spoletinis ciuibus ad exhibitionem thermarum supra 10 consuetudinem aliam millenam esse deputandam. Cupimus enim libenter impendere quae ad salubritatem nouimus ciuium pertinere, quia laudes sunt nostrorum temporum celebrata gaudia populorum. XXXVIII FAVSTO

PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Opes nostras cupimus thesauro pietatis augeri, execrantes commoda, quae nobis uexatorum fuerint calamitatibus acLRKPAMONXEF

8 promemeti I qui] quae P, quis M NE 11 quam] quae K P^ 44, zn. (forz. quam) Pa IN X, pos? qui £ransp. E

tapuetit M» O IN .A, rapuit E 16 iudicio K P 18 ut oz. M O

XXXVII, 1 ppo oz. K 6 enim oz. MONXEF 9 spoletinis] 24, spolitinis f/erigue, spolitanis O 11 ciuium nouimus X E 74 12 pertingere PA

VARIARVM

84

A

15

II, XXXVIHI-XXXIX

quisita. Molesta est illatio nostrae clementiae quae defletur, quia quicquid sub laetitia penditur, accipientis laudibus applicatur. Vrbis itaque Sipontinae negotiatores hostium se asserunt depopulatione uastatos : ét quia egentium leuamina nostras potius diuitias aestimamus, illustris magnificentia uestra per hoc iuge biennium nuncupatos nulla faciat coemptione uexari. Sed quoniam lapsos releuasse nihil proficit, si onus aliud | solutionis accedit, qui memoratis negotiatoribus PE noscuntur mutuasse pecuniam, celsitudo tua faciat ammoneri, 568 ne in hoc biennii spatio quicquam de credita summa existiment postulandum, quatinus sub indutiis supradictis et datam possint reparare pecuniam et aliquatenus debitorum ualeat respirare substantia. Quid enim proficit creditorem se urgere, quando in cassum nititur nudatos exigere ? Quibus magis prospicimus, si ad mutuata sustinendo peruenire faciamus. XXXIX ALOIOSO ARCHITECTO

THEODERICVS

REX

à. 507[511I

VA

IO

15

Si audita ueterum miracula ad laudem clementiae nostrae uolumus continere, quoniam augmenta regalis gloriae sunt, cum sub nobis nulla decrescunt, quo studio conuenit reparari quod etiam nostris oculis frequenter constat offerri ? Delectat enim salutiferi Aponi meminisse potentiam, ut intellegas, quo desiderio cupimus reficere quod de memoria nostra nescit exire. Caerulum fontem uidimus in formam dolii concauis hiatibus aestuantem et fornaces anhelantium aquarum circumducto tereti labio naturae probabili dispositione coronatas : quae licet more calidae nebulosos uapores exhalent, hanc tamen iucundam perspicuitatem aspectibus humanis aperiunt, ut quiuis hominum illam gratiam desideret contingere, etiam cum non ignoret ardere. Ore plenissimo in sphaerae similitudine supra terminos suos aquarum dorsa turgescunt, unde latex tanta LRKPAMONXEF

XXXIX : Ad totam hanc epistulam cf. Claud. carfz. zzin. 26 ; Ennod. episz. 5,8.

XXXVIII, 6 sepontin(a)e L R, spolitine F 10 lapsos] M^ N F 4, lapsus plerique, lapsis E ni(c)hil releuasse M O IN X F .A, tunc teleuasse E 13 de credita] decteta I. existimet I, R. K P 2, estimet X, aestiment 74 XXXIX, 1 alioso K, alososo A, aloiso E F, aloisio 74 4 nulla] ulla X, illa. TEES quod] quae P X 6 apponi K O IN potentiam] sententiam E F Sc(a)erleum MN X E F A dolei L, M* 9 cumducto M, conducto O IN EXE EA 11 more] in ote X E F 13 etiam] et X E F

M. 68

VARIARVM

II, xxxix

85

quiete defluit, tanta quasi stabilitate decurrit,

3

ut eum

non

putes crescere, nisi quia inde aliquid rauco murmure sentis exire. Veniunt aquae per algentes meatus tali feruore succensae,

ut post recurua

spatia,

quae

arte

facta

sunt

longiora,

20 calores sint maximos redditurae. O magistri mirandum semper ingenium, ut naturae furentis ardorem ita ad utilitatem humani corporis temperaret, ut quod in origine dare poterat mortem, doctissime moderatum et delectationem tribueret et salutem ! Iuuat uidere secretum, latices uapores igneos 2; exhalantes,

amicum

undis indesinenter

ardorem,

et calorem

uenire decursu riui, unde usualiter solebat extingui. Merito dicunt philosophi elementa sibi mutuis complexionibus iligari et mirabili coniungi foederatione, quae inter se con4 traria intelleguntur uarietate pugnare. Ecce madentem sub3o Stantiam uapores producere constat ignitos, quae mox ad ther-

marum aedificia decora peruenerit, illisa cautibus unda descendens et | aera sua qualitate succendit et tactu fit habilis, cum PL recepta fuerit in lauacris : unde non tantum deliciosa uoluptas : 569 acquiritur, quantum blanda medicina confertur. Scilicet sine 5; tormento cura, sine horrore remedia, sanitas impunita, balnea

5

contra diuersos dolores corporis attributa. Quae ideo Aponum Graeca lingua beneficialis nomirauit antiquitas, ut causam tanti remedii aeger cognosceret, cum de tali nomine dubium : nilhaberet. Sed inter alia loci ipsius bona illud quoque stupen4o dum

esse

didicimus,

quod

una

fluentorum

natura

diuersis

ministeriis uideatur accommoda. Nam protinus saxo suscipiente collisa inhalat primae cellulae sudatoriam qualitatem: deinde in solium mitigata descendens minaci ardore deposito: suaui temperatione mollescit : mox in uicinum producta cum 45 aliqua dilatione torpuerit, multo blandius intepescit : postremo ipso quoque tepore derelicto in piscinam Neronianam frigida tantum efficitur, quantum prius ferbuisse sentitur. 6 Non inmerito auctoris sui participans nomen collega est cum uiriditate gemmarum, ut 1psa quoque uitrei elementi colore ;o perspicua quasdam trementes undas quieta commoueat. Sed ut ipsum quoque lauacrum mundius redderetur, stupenda quadam continentiae disciplina in undam, qua uiri recreantur,

LRKPAMONXEF

16eumoz.

MON

IN, ignotas IN*

XEF

peruenetint K, peruenerunt 48 solum L R P A

MONXEF

. 231ardotes MON X E F A

quae] qui O X F, quam IN

MON XEF.A

30 ignotos MO

ut ane ad add. I, R.K Pv

4isaxo]oz.M

48 actoris sui M X F, actionis sue IN

31 ON,aXEF

52 in undam] unda

86

55

7

VARIARVM

II, xxxIX

si mulier descendat, incenditur, propterea quia et ipsis altera exhibitio decora collata est : scilicet ne ardentium aquarum fecundissimum locum non crederent habuisse, unde plurima largiretur, si uterque sexus uno münere communiter uteretur. Haec perennitas aquarum intellegendi praestat indicium per igneas terrae uenas occultis meatibus influentem imitus in auras erumpere excocti fontis inriguam puritatem. Nam

6o si naturae fuisset illud incendium, sine interitu substantiae non M 69

esset amissum : sed aquae materia sensibilis, sicut peregrinum contraxit ignem, sic iterum natiuum facile recepit algorem. Praestat et aliud adiutorii genus uis illa medicabilis. Nam iux8 ta caput fontis scintillosi quendam sibi meatum prouida natura Hinc desuper sella composita, quae humanis 65 formauit. necessitatibus in absidis speciem perforatur, aegros suscipit interno umore defluentes : ubi dum fessi nimio languore consederint, uaporis illius delectatione recreati et lassa uiscera reficiunt et umores noxia infusione largatos uitali ariditate 7o constringunt : et quasi aliquo desiderabili cibo refecti ualentiores queant protinus inueniri, sic medicabili substantiae uenit a sulphure quod calet, a salsedine quod desiccat. Talia posteris non tradere hoc est | grauiter in longa aetate peccare. Quapropter antiqua illic aedificiorum soliditas innouetur, ut siue in 7 cuniculis siue in thermis fuerit aliquid reparandum, te debeat imminente reconstrui. Virgulta quoque noxia importunitate nascentia euulsis cespitibus auferantur, ne radicum quidam capilli paulatim turgentes fabricarum uisceribus inserantur et more uipereo prolem sibi fecunditate contraria nutriat, unde se 10 8o compago casura disrumpat. Palatium quoque longa senectute quassatum assidua reparatione corrobora. Spatium, quod inter aedem publicam et caput igniti fontis interiacet, siluestri asperitate depurga. Rideat florenti gramine facies decora campestris, qui etiam ardentis aquae fertilitate laetatur, miroque 85 modo dum proxime salem generet sterilem, nutriat pariter et n uirores. Sed non his tantum beneficiis Antenorea terra fecunda est : infert et alia, quae multo grandius obstupescas. Corda x^

LRKPAMONXEF

53 quia] quod X E F? A, oz. O B? supradicta 5os7 haec add. IL, R K 58 influentem imitus] influentem unitus K, influens deintus M O IN X E F, influentem intus 44 66 apsidis Mozzzsen 67 diffluentes comi. Mommsen 90 et] ut

XA *1 protinus] potius X E F medicinali P, medicabilis M ON .X EF substantia en euenit MON XEF $2 sulfute L| R. P A e? Mommsen Cir nascenti L, À, crescentia O quidem RM IN $9 nutriunt O, nutriant Mozzzz$4 — S4qui] quin P e Mozzzzset, q(o)ee MON XEF.A 86 antenoria L, antenota O

PL 570

VARIARVM II, XXXIX-XL 87 illa, ut ita dixerim, montium in uicem secretarii negotia contentiosa discingunt. Nam si quis forte pecus furatum pilis natio» uis solito more spoliare praesumpserit, undis ardentibus frequenter inmersum necesse est ut ante decoquat quam emun-

dare praeualeat. O uere secretarium iure reuerendum, quando in his aquis non solum sensum, sed etiam uerum constat esse iudicium et quod humana nequit altercatione dissolui, fontium

9; datum est aequitate definiri. Loquitur illic tacita natura, dum

12

iudicat, et sententiam quodam modo dicit, quae perfidiam negantis excludit. Sed quis ista conseruare neglegat, quamuis plurima

tenacitate

sordescat ?

Siquidem

ornat

regnum,

quod fuerit singulariter toto orbe nominatum. Et ideo pecu1co nia, quae tibi data est, si opus non potuerit implere susceptum, quantum adhuc expendendum esse credideris, missis nobis breuibus indicabis, quia non grauamur expendere, ut tanta uideamur ruris moenia custodire. XL

M 7o

BOETHIO PATRICIO THEODERICVS REX

4. 507 1

Cum rex Francorum conuiuii nostri fama pellectus a nobis citharoedum magnis precibus expetisset, sola ratione complendum esse promisimus, quod te eruditionis musicae peritum ;esse noueramus. Adiacet enim uobis doctum eligere, qui disciplinam ipsam in arduo collocatam potuistis attingere. 2 Quid enim illa praestantius, quae caeli machinam sonora dulcedine modulatur et naturae conuenientiam ubique dispersam uirtutis suae gratia comprehendit ? Quicquid enim in | :0 conceptum alicuius modificationis existit, ab harmoniae PL concinentia non recedit. Per hanc competenter cogitamus, 57: pulchre loquimur, conuenienter mouemur: quae quotiens ad aures nostras disciplinae suae lege peruenerit, imperat cantum, 3 mutat animos artifex auditus, et operosa delectatio haec 1; cum de secreto naturae tamquam sensuum regina tropis suis ornata processerit, reliquae cogitationes exiliunt omniaque facit eici, ut ipsam solummodo delectet audiri. Tristitiam noxi-

LRKPAMONXEF

88 quae asze in add. LL R K 100 poterit M ON X E.A

89 discindunt O, distingunt IN E, distinguunt 74

XL, 1 boetio fere codd. 5 nobis modulaturr om. MON XEF

Mogzzmsen

)

OE A 6 collocatam] positam E F $8 11 concinentia] F7;4b, continentia codd. e?

VARIARVM II, xr

88

am iucundat, tumidos furores attenuat, cruentam excitat ignauiam soporantem effidit blandam, 2o

uigilantibus

amore

ad

reddit

quietem,

saluberrimam

honestum

studium

reuocat

saeuitiam languore,

uitiatam

castitatem,

turpi sanat

mentis taedium bonis cogitationibus semper aduersum, perniciosa odia conuertit ad auxiliatricem gratiam et quod beatum genus curationis est, per dulcissimas uoluptates expellit animi passiones. Incorpoream animam corporaliter mulcet et solo auditu ad quod uult deducit, quam tenere non praeualet uerbo : tacitus manibus

5

A

40

clamat,

sine ore loquitur

et per insensibilium obsequium praeualet sensuum exercere dominatum. Hoc totum inter homines quinque tonis agitur, qui singuli prouinciarum ubi reperti sunt nominibus uocitantur. Miseratio quippe diuina localiter sparsit gratiam, dum omnia sua ualde fecit esse laudanda. Dorius prudentiae largitor et castitatis effector est. Phrygius pugnas excitat, uotum furoris inflammat. Aeolius animi tempestates tranquillat somnumque jam placatis attribuit. Iastius intellectum obtusis acuit et terreno desiderio grauatis caelestium appetentiam bonorum operator indulget. Lydius contra nimias curas animae taediaque repertus remissione reparat et oblectatione corroborat. Hoc ad saltationes corruptibile saeculum flectens honestum remedium turpe fecit esse commentum. Hic uero numerus quinarius trina diuisione consistit. Omnis enim tonus habet summum et imum: haec autem dicuntur ad medium. Et quoniam sine se esse non possunt quae alterna sibi uicissitudine referuntur, utiliter inuentum est artificialem musicam, id

45

50

est auctorum operationibus diuersis organis exquisitam, modis quindecim contineri. His rebus aliquid maius adiciens humana sollertia terris quandam harmoniam doctissima inquisitione collegit, quae diapason nominatur, ex omnibus scilicet congregata, ut uirtutes, quas uniuersum melos habere potuisset, haec adunatio mirabilis contineret. Hinc Orpheus mutis animalibus efficaciter imperauit uagosque greges contemptis pascuis ad audiendi epulas potius inuitauit. Illo cantante amauerunt siccas Tritones terras: Galatea lusit in solidis: deseruerunt ursi amabiles siluas: leones domestica tandem canneta re-

LRKPAMONXEF

19 sopotra*** M3 F., sopotat M» IN F?, sopotantemque 74 languorem M X .A, langorem O NN F.A, langorem immittit E 20 uitiatam] humatam M O N X F, humanatam E, hamatam F? 29 enim az/e totum add. MONXEF 33 frigius codd. 42 dicuntur] dominatur F, ducunt ze/ adigantur prop. Mommsen ad] et P A 48 dyapason L R, dypason O $3 lusit] ludit X E* F

M 71

VARIARVM

II, xr

89

5; liquerunt: iuxta praedonem suum praeda gaudebat. In unum conuentum contraria uota collecta sunt et fide dicente lyra omnia sibi aduersa crediderunt. Amphion quoque Dircaeus canen-

do chordis Thebanos muros dicitur condidisse, ut, cum homi-

6o

nes labore marcidos ad studium perfectionis erigeret, saxa ipsa crederentur relictis rupibus aduenisse. Musaeum etiam, et artis Orphei filium et naturae, Maronis praepotens lingua concelebrat, dicens apud inferos in summa

86 5

Jo

beatitudine constitu-

tum, quod per Elysios campos felices animas septem chordarum pulsibus amoenabat, significans summo praemio perfrui, cui disciplinae huius contigerit suauitatibus epulari. Sed haec omnia humano studio per manualem musicam uidentur effecta. Naturalis autem rhythmus animatae uoci cognoscitur attributus : qui tunc melos pulchre custodit, si apte taceat, congruenter loquatur et per accentus uiam musicis pedibus composita uoce gradiatur. Inuenta est quoque ad permouendos animos

oratorum

fortis ac suauis oratio, ut criminosis iras-

cantur iudices, misereantur errantibus: et quicquid potest eloquens efficere, ad huius disciplinae non est dubium gloriam pertinere. Poetis etiam, Terentiano testante, duo primum 75

10 8o

85

11 9o

metra principalia sunt tributa, id est heroicum et iambicum,

unum quod erigeret, alterum quod placaret. Ex quibus ad oblectandos animos audientum diuersa progenita sunt et ut in organis toni, ita in humana uoce uarias animi affectiones grauida metra pepererunt. Sirenas in miraculum cantasse curiosa prodit antiquitas et quamuis nauigantes fluctus abduceret, carbasa uentus inflaret, eligebant suauiter decepti scopulos incurrere, ne tantam paterentur dulcedinem praeterire. Quibus solus Ithacus euasit, qui nautis sollicitatorem protinus obstruxit auditum. Contra noxiam dulcedinem cogitauit uir prudentissimus felicissimam surditatem et quam uincere intellegendo non poterant, melius non aduertendo superabant. Se uero soliditati arboris constrictis nexibus illigauit, ut et famosos cantus liberis auribus probare potuisset et pericula dulcisonae uocis unda rapiente uinctus euaderet. Verum ut et nos talia exemplo sapientis Ithaci transeamus, loquamur de illo

LRKPAMONXEF

XL, 61 Verg. 7Aen. 6, 657 sq. 165-200.

74 Tet. Maut. 1580 sq.

83 Hom. O4. 15,

56 collata L. fidem X B F 57 anfion LAM E F, anphion ON X — 96 placeret O N X EF . 7? oblectandum NN F A, delectandos E — audientium KPAOEBEF. 8solidati L! O N, solidate E

PL 572

90

VARIARVM II, xr

lapso caelo psalterio, quod uir toto orbe cantabilis ita modulatum pro animae sospitate composuit, ut his hymnis et mentis uulnera sanentur et diuinitatis singularis gratia conquiratur. M 72 En quod saeculum miretur et credat : pepulit Dauitica lyra dia95 bolum : sonus spiritibus imperauit : et canente cithara rex in libertatem rediit, quem internus inimicus turpiter possidebat. 12 Nam licet huius delectationis organa multa fuerint exquisita, nihil tamen efficacius inuentum est ad permouendos animos quam concauae citharae blanda resultatio. Hinc etiam appella100 tam aestimamus chordam, quod facile corda moueat: ubi tanta uocum collecta est sub diuersitate concordia, ut uicina chorda

pulsata alteram faciat sponte contremiscere, quam nullum contigit attigisse. Tanta enim uis est conuenientiae, ut rem insensualem sponte se mouere faciat, quia eius sociam constat agi13 16; tatam. Hinc diuersae ueniunt sine lingua uoces, hinc uariis [sonis efficitur quidam suauissimus chorus : illa acuta nimia PL tensione, ista grauis aliqua laxitate, haec media tergo blan- 575 dissime temperato, ut homines se ad tantam perducere non praeualeant unitatem, in quantam ad socialem conuenientiam 110 ratione carentia peruenerunt. Ibi enim quicquid excellenter, quicquid ponderatim, quicquid rauce, quicquid purissime aliasque distantias sonat, quasi in unum ornatum constat esse collectum, et ut diadema oculis uaria luce gemmarum, sic 14 cithara ddiuersitate soni auditu. Musarum blanditur 15 tela

loquax,

stamina

uerbosa,

fila

canentia,

in

qui-

bus arguto plectro texitur quod dulciter audiatur. Hanc igitur ad imitationem uariae testudinis Mercurius dicitur inuenisse,

quam tanta utillima procurantem astronomi inter stellas requirendam esse putauerunt, persuadentes caelestem esse mu120 Sicam, quando lyrae formam comprehendere potuerunt inter sidera collocatam. Harmonia uero caeli humano sermone idonee non potest explicari, quam ratio tantum animo dedit, sed auribus natura non prodidit. Dicunt enim debere credi, ut beatitudo caelestis illis oblectationibus perfruatur, quae nec fine 125 deficit nec aliqua intermissione marcescit. In ipso quippe intel15 lectu habitare referunt superna, ipsis deliciis caelestia perfrui et talibus contemplationibus inhaerentia beatis iugiter delectaLRKPAMONXEF 94 I Reg. 16, 235. 91 lapso caelo] O F5, lapsum caelo ?/erique, caelo lapsum E, lapso e caelo 74 95 ter ane rex add. M? (sed rursus del.) IN X E* F, cum O, tunc E? 98 est inuentum MONXEFA 102 contremescere R P a1 MON X 109 praeualeant] ualeant OX EF 116 texitur] 74, tegitur plerique (ez 21a Mozezzsen), tegitur IN E, cogitur F?, oz;. O 118 procurante IL, RPAOEF

VARIARVM II, xr-xr1

OI

16 X tionibus contineri. Bene quidem arbitrati, si causam caelestis beatitudinis non in sonis, sed in creatore posuissent, ubi uera150 Citer sine fine gaudium est, sine aliquo taedio manens semper aeternitas, et inspectio sola diuinitatis efficit, ut beatius esse nil

possit. Haec ueraciter perennitatem praestat, haec iucunditates accumulat: et sicut praeter ipsam creatura non extat,

ita sine ipsa incommutabilem

laetitiam

habere

non

17 155 praeualet. Sed quoniam nobis facta est uoluptuosa digressio, quia semper gratum est de doctrina colloqui cum peritis, citharoedum, quem a nobis diximus postulatum, sapientia uestra eligat praesenti tempore meliorem, facturus aliquid Orphei, cum dulci sono gentilium fera corda domuerit. Et quantae no140 bis gratiae fuerint actae, tantae uobis et nostrae aequabili compensatione referuntur, qui et imperio nostro paretis et quod uos clarificare possit, efficitis. ZU LVDVIN REGI FRANCORVM

M 73 THEODERICVS

REX

4. 507 1

Gloriosa quidem uestrae uirtutis affinitate gratulamur, quod gentem Francorum prisca aetate residem feliciter in noua proelia concitastis et Alamannicos populos causis fortioribus s inclinatos

uictrici dextera

subdidistis.

Sed quoniam

semper

in auctoribus perfidiae resecabilis uidetur excessus nec primariorum plectibilis culpa omnium debet esse uindicta, motus uestros in fessas reliquias temperate, quia iure gratiae merentur euadere, quos ad parentum uestrorum defensionem i0respicitis confugisse. Estote illis remissi, qui nostris 2 finibus celantur exterriti. Memorabilis triumphus est Alamannum acerrimum sic expauisse, ut tibi eum cogas de uitae munere supplicare. Sufficiat illum regem cum gentis cecidisse superbia: sufficiat innumerabilem nationem partim 15 ferro, partim seruitio subiugatam. Nam si cum reliquis confligis, adhuc cunctos superasse non crederis. Accipe in

LRKPAMONXEF

132 iocunditas K, iocunditatem M N X EF 133 creaturam R M, cratutam K 140 et nostrae] et nostre dignitati M^ IN, et uestre O, et nostra X F, e nostra dignitate E, ex nostta /Á XLI, 1 loduuin R, ludeum K, luduino P X, luduim ze/ludium E F, om. X — 4 nec] Mozzzset, qui nec LL. R. P 6 actoribus X E F causis] caesis Mozzzzsen X: O, quia nec K X? M? N, q** nec M?*, quin et X E, quin etiam F, quia ex 74 10 remissus MON XEF 12alemannum MON XEF

PL 574

92

2o

3

25

3o 4 55

VARIARVM

II, xr1

talibus causis frequenter expertum: illa mihi feliciter bella prouenerunt, quae moderato fine peracta sunt. Is enim uincit assidue qui nouit omnia temperare, dum iucunda prosperitas illis potius blanditur, qui austeritate nimia non rigescunt. Cede itaque suauiter genio nostro, quod sibi gentilitas communi remittere consueuit exemplo. Sic enim fit, ut et meis petitionibus satisfecisse uideamini nec sitis solliciti ex illa parte, quam ad nos cognoscitis pertinere. Quocirca salutantes honore et affectione, qua dignum est, illum et illum legatos nostros ad excellentiam uestram consueta caritate direximus, per quos et sospitatis uestrae indicium et speratae petitionis consequamur effectum. Quaedam uero, quae ad nos pro uestris utilitatibus peruenerunt, per harum portitores uerbo uobis insinuanda commisimus, ut cautiores effecti optata possitis uictoria constanter expleri. Vestra siquidem salus nostra gloria est et totiens regnum Italiae proficere iudicamus, quotiens de uobis laeta cognoscimus. Citharoedum etiam arte sua doctum pariter destinauimus expetitum, qui ore manibusque consona uoce cantando gloriam uestrae potestatis oblectet : quem ideo fore credimus gratum, quia uos eum iudicastis magnopere dirigendum. LRKPAMONXEF

22 etom.P E explicit uariatum liber secundus L, finit liber secundus uatiatum R, explicit liber

secundus K X F, Magni Aurelii Cassiodori senatori üo et inl exquest pal excons Oro exmag offo ppo atque patticio expl. uariarum liber ii M

LIBER TERTIVS

M 74

" Alarico regi VVisigotharum Theodericus rex. I. Gundibado regi Burgundionum Theodericus rex. III. Epistula uniformis talis ad Herulorum regem : ad Guarnorum regem : ad Thoringorum regem Theodericus rex. IV. Luduin regi Francorum Theodericus rex. . Inportuno u. i. patricio Theodericus rex. VI. Senatui urbis Romae Theodericus rex. MIT. Ianuario uiro uenerabili episcopo Salonitano "Theodericus rex. u.s. conrectori Lucaniae et Bruttiorum "Theodericus rex. Ix. Possessoribus, defensoribus et curialibus Estunis consistentibus Theodericus rex. M 75 NC Festo u. i. patricio Theodericus rex.

VIII. Venantio

XI XII XIII XIV XV

. Argolico u. i. praefecto urbis Theodericus rex. . Senatui Romano Theodericus rex. . Sunhiuado u. s. Theodericus rex.

. Aurigeni uiro uenerabili episcopo Theodericus rex. . Theodahado u. i. Theodericus rex.

LRKPAMONXEF

incipiunt capitula tercii L, incip cap libri secundi (s?) R, incipiunt capitula libri tercii K A, incipiunt capitula P, incipit liber iii incipit tituli libri tercii M, inc. capitula libri iii X, hec sunt capitula siue rubtrice tertii libri E, incipiunt rubrice tertii libri F

I. inalatico P, in alarici A, alario O

X, gothatum E, uiusigotharum E» IL. gundibaudo R, gundibaldo O N E F

uusigottatum K, uuisigatharum

burgundiorum K E F, bur-

gudiorum O IH.

erulorum f/erique, et ida Moruzsen (cf. IV 2), erulocum M, cutiorum X, etculorum E, euitorum F uuatnotum K, gaiamotum O, granarum IN, gatnorum X, guariorum E tutingorum R, thuringorum P, thorigorum M O ad thot. teg. oz. L R K IV. loduuin R, ludum M N, lodouico E, luduni F, oz. K

patricio oz. L, R K O, patri M V. inportuno ze] importuno codd. VII. salonitano zz /az. oz. codd. praeter P

VIIL

uenanti P ^ bructiorum P A, brutiorum ze/ bruciotum M O X E F, briciorum IN cont. luc. et bt. oz. K

estimis P M IN X, extunis O, extimis E F existentibus E F X. fausto Z2 /af. codd. XI. ptaef. urbis ozz. K utbis oz. E F XII. romano] urbis romae K P X u.s.oz. LRK XIII suniuado K, sunhuiado P, sumibado NN, sinibaldoF XIV. autieni K, autigeno P O IX.

XV.

def. et cut. oz. K

ü.i.] theodado L? K, theodoado P, theodohado A, theodobado IN uiro illustri L, R, uiro (ozz. ill.) À, ozz. K P, u.s. M O IN ez Mornzsen,

uiro spectabili X

VARIARVM III, Capitula

94

XVI . Gemello u. s. Theodericus rex. XVII . Vniuersis prouincialibus Galliarum

Theodericus

rex. XVIII . Gemello u. s. Theodericus rex. XIX. Commonitorium.

Danieli Theodericus rex.

XX. Triuuilae saioni et Ferrocincto apparitori Theodericus rex. XXI. Fausto u. i. Theodericus rex. XXII. Artemidoro u. i. Theodericus rex. ZCATIT. Colosseo u. i. comiti Theodericus rex. XXIV. Vniuersis barbaris et Romanis per Pannoniam constitutis Theodericus rex. XXV. Simeonio u.c. Theodericus rex.

XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. 2S ALTE XXXII. XXXIII. XXXIV. XXXV.

Osuin u. i. comiti Theodericus rex. Iohanni u. s. consulari Campaniae Theodericus rex.

Cassiodorou. i. patricio Theodericus rex. Argolico u. i. praefecto urbis Theodericus rex. Argolico u. i. praefecto urbis Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex. Gemello u. s. Theodericus rex.

Argolico u. i. praefecto urbis Theodericus rex. Massiliensibus Theodericus rex. Romulo Theodericus rex.

XXXVI . Arigerno u. i. comiti Theodericus rex. XXXVII . Petro episcopo Theodericus rex. XXXVIII . VVandil Theodericus rex. LRKPAMONXEF XVI. XIX. XX. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXX. XXXI. XXXII. XXXIII. XXXIV. XXXVI. XXXVIII.

gegiello M O X E, gniello IN conminito O, commonitocium E triuile NN, triuili O, triuiul(a)e X E F

forrocincto P appatitotibsMONXEF Sai. et fert. app. oz. K arthemidoro p/erique, ortimedoro K, art(h)imedoro M IN, archemidoro X, atchimedro E, atchimedoto F collosco O, colloseo E, closseo F comiti oz. LRAMONXEF pet pannoniam] propter annam IN simeoni 4e/ symeoni n Ja£. codd. praeter O E ü.c.] uito comiti L, R. X E, comiti K, às O osuuin L R P, osum M O ü.8.] ui P, oz. K consiliario L R PAMINNXEF ü.1.] uiro M N F, oz. K item os argolico agg. L. R tomane P camelo O, gemello N à.&.] uiro illustri L, R, ui P A praefecto urbis] praefecto K, oz. im Jat. rell. massilensibus E trigerno K, angerno IN, atigerno E uuandel K

M 76

VARIARVM III, Capitula

95

XXXIX. Felici u. i. consuli Theodericus rex. XL. Vniuersis prouincialibus in Galliis constitutis M 77 Theodericus rex. XLI. Gemello u. s. Theodericus rex. XLII. Vniuersis prouincialibus in Galliis constitutis Theodericus rex. XLIII. Vnigis spathario Theodericus rex. XLIV. Vniuersis possessoribus Arelatensibus Theodericus rex. XLV. Arigerno u. i. comiti Theodericus rex. XLVI. Adeodato Theodericus rex. XLVII. Fausto ppo Theodericus rex. XLVIII. Vniuersis Gothis et Romanis circa Verrucas castellum consistentibus Theodericus rex.

XLIX. Honoratis, possessoribus, defensoribus et curiaL. Ld. LI. LIII.

libus Catinensis ciuitatis Theodericus rex. Prouincialibus Noricis Theodericus rex.

Fausto ppo Theodericus rex. Consulari u. 1. Theodericus rex.

Aproniano illustri uiro comiti priuatarum Theodericus rex.

LRKPAMONXEF

XXXIX. XL. XLI. XLII. XLIII. XLV. XLVI. XLVII. XLVIII. XLIX.

ü.i. consuli oz.

MON XEF

comiti R

inom.LRA

gamello O, geniello IN inoz. LRPAN const. oz. R spatt(h)atio ungis K, unigi O, urugis IN angerno IN

MO XEF

adedato F Ppo] praefecto L. R. P A, oz. IN uerrugas P À, cuttruca M X F, uetruca O E, cattuca IN

hon. poss.oz. M?!

existentibus

catinensis ze/ cathinensis */erigue, cathenenses A,

cat(h)eniensis M X F, cataniensis O, cathenies IN, chathaniensis E inscr. om. AM IN L. nirucis L! LI. Ppo] pr(a)efecto L R K P

LIII. apro K, apiano E

comiti ptiu. ozz. in Jaf. codd. praeter P

expliciunt capitula L R, expliciunt cap A, explic. tituli libri iii M, explic. capitulaX

96

A

Io

Do

25

VARIARVM III, 1 I

M 78

ALARICO REGI VVISIGOTHARVM THEODERICVS REX à. 507 Quamuis fortitudini uestrae confidentiam tribuat parentum uestrorum innumerabilis multitudo, quamuis Attilam potentem reminiscamini .VVisigotharum uiribus inclinatum, tamen quia populorum ferocium corda longa pace mollescunt, cauete subito in aleam mittere quos constat tantis

PL

temporibus exercitia non habere. Terribilis est hominibus conflictus, si non sit assiduus et nisi usu praesumatur, concertandi subito fiducia non habetur. Absit ut uobis aliquid indignatio caeca subripiat. Moderatio prouida est, quae gentes seruat: furor autem instantia plerumque praecipitat et tunc utile solum est ad arma concurrere, cum locum apud aduersarium iustitia non potest inuenire. Quapropter sustinete, donec ad Francorum regem legatos nostros dirigere debeamus, ut litem uestram amicorum debeant amputare iudicia. Inter duos enim nobis affinitate coniunctos non optamus aliquid tale fieri, unde unum minorem contingat forsitan inueniri. Non uos parentum fusus sanguis inflammat, non grauiter urit occupata prouincia : adhuc de uerbis parua contentio est : facillime transigitis, si non per arma uestros animos irritetis. Obiciamus quamuis cognato cum nostris coniuratas eximias gentes iustitiamque, quae reges efficit fortiores : cito conuertit animos, qui contra se tales sentit armatos. Et ideo salutationis honorificentiam praelocuti legatos nostros illum atque illum ad uos credidimus esse dirigendos, qui uobis et mandata nostra sufficienter insinuent et usque ad fratrem nostrum Gundibadum uel alios reges cum uestra uoluntate deproperent, ne uideamini eorum inmissione laborare, qui maligne gaudent alieno certamine. Auertant enim diuina,

LRKPAMONXEF

incipit liber iii L, incipit liber tercius R. E F, incipit lib. iii K, incipit tractatus A, Magni A.C. Senatotis uiti clarissimi et illustris ex equestris palacii exconsulis ordinarii exmagistri officii praepositi atque patricii uatiarum formularum liber IIIus incipit X I, 1 inalarico P, alatio M, alaticho F uuisigotarum IL, uiusigotharum E, uuisigothorum F 3 nostrorum DL, RKPA 6 in aliam M^*, in bella M» N, bella in aliam O 11 instantiam R. K, ozz. À 20 transietis P A, transitis IN

22 coniuratas] Mozzzzsen im app., coniuratis codd. iustit (ze/ c) iam L. R K P À X E F, iustitia M O IN A eR Gin d 2 975] credimus L3 K & N X E FA E

iustitiamque] AMozzzzsen, 23 qui] que Mh IN 25 24 gundibaldum O IN

575

VARIARVM

III, 1-11

97 3» ut supra uos iniquitas illa praeualeat. Commune malum uestrum iudicamus inimicum. Nam ille me iure sustinebit aduersum, qui uobis nititur esse contrarius. Un GVNDIBADO

1

REGI

BVRGVNDIONVM

M. 79 THEODERICVS

REX

à. 507 Graue malum est inter caras regiasque personas uolunta-

tes sibimet uidere contrarias et dissimulando spectare, ut de

uno aliquid dolendum possit emergere. Non sine inuidia ; nostra geritur, si nobis patientibus affinium clade dimicetur. Habetis omnes per me pignora magnae gratiae : non est unus ab alio segregatus:si quid in uobis delinquitis, meo grauiter 2 dolore peccatis. Nostrum est | regios iuuenes obiecta ratione PL moderari, quia ilii, si nobis uere sentiunt displicere quod 576 :o male cupiunt, audaciam suae uoluntatis retinere non possunt. Verentur senes, quamuis sint florida aetate feruentes. Sciant nos aduersarios esse contrarietatibus suis et illud uelle persequi, ne ab utrisque possit excedi. Decet enim nos aspera uerba 3

dicere, ne affines nostri ad extremum debeant peruenire. Et 15 ideo illum et illum legatos ad fraternitatem tuam credidimus destinandos, ut, si filio nostro Alarico uisum fuerit, ad regem

Francorum cum coniuratis nobis gentibus dirigere debeamus, quatinus causa, quae inter eos uertitur, amicis mediis ratio-

nabiliter abscidatur. Conuenit enim tales tantosque reges non 20 inter se lamentabiles rixas quaerere, ut de suis et nos possint 4 casibus sauciare. Quapropter fraternitas uestra adhibito mecum studio eorum nitatur reparare concordiam : quia nemo potest credere sine nostro uoto illos ad haec proelia peruenisse, nisi omnino clareat, ne ad conflictum ueniant, nostra

25 potius esse certamina. Aliqua uero a praesentium gerulis litterarum sermone uobis commisimus intimanda, ut sic prudentia uestra cuncta componat, quemadmodum consueuit deo iuuante perficere, unde solet diligentissime cogitare.

LRKPAMONXEF

Il, 1 gundibaudio K, gundibaudo X, gundibaldo E F 2 curas L, R P A Me OWXUBESA 9 illi si nobis] Mozzzzsen, illis in uobis LL R.K P 2, illi in nobis MO N X E F, illud in uobis 74 quod male] qui dum male X E F 74 11 ueteantut E F 4 » 21 habito MMOXEF

98

VARIARVM

III, r1

III EPISTVLA VNIFORMIS TALIS AD HERVLORVM REGEM GVARNORVM REGEM : AD THORINGORVM REGEM THEODERICVS REX

: AD

4. 507 1

Superbiam diuinitati semper exosam persequi debet gene; ralitatis assensus. Nam qui uult opinabilem gentem uoluntaria iniquitate subuertere, non disponit ceteris iusta seruare. Pessima consuetudo est despicere ueritatem. Credit sibi omnia cedere, si elatum contigerit in abominabili certamine 2 superare. Et ideo uos, quos conscia uirtus erigit et consideratio 1o detestabilis praesumptionis accendit, legatos uestros una cum meis et fratris nostri Gundibadi regis ad Francorum regem Luduin destinate, ut aut se de VVisigotharum

conflictu consi-

derata aequitate suspendat et leges gentium quaerat aut omnium patiatur incursum, qui tantorum arbitrium iudicat esse 15 temnendum. Quid quaerit ultra, cui offertur absoluta iustitia ? M 8o Dicam plane quod sentio : qui sine lege uult agere, cunctorum 3 disponit regna quassare. Sed melius inter initia perniciosa reprimatur assumptio, ut sine labore perficiatur omnium, quod certamen esse poterat singulorum. Recolite namque Eurici se2 o nioris affectum, quantis uos iuuit saepe muneribus, quotiens a uobis proximarum gentium imminentia |bella suspendit. Red- PL dite filio eius gratiam, quam tamen agnoscitis uestris utilitati- 577 bus attributam. Nam si tanto regno aliquid praeualuerit, uos 4 aggredi sine dubitatione praesumit. Quapropter excellentiam 25; uestram epistulari sermone salutantes per legatos nostros illum et illum praesentium portitores uerbo uobis aliqua dicenda commisimus, ut uos, qui nostrum sequimini deo iuuante dispositum, unus uos complectatur assensus et foris hoc agatis, ne in uestris prouinciis dimicare possitis.

LRKPAMONXEF

III, 1 herulorum] K X .4, erulorum jerique, et ita Mommsen, erculorum E, eculorum F 2 thoringorum ze/ totingorum p/erigue, turingorum R, thuringorum K, uualancorum F

NXEFA

9 conscia] consciti L^, consciet A*, conscientiae M O

11 gundibald

K

ON X EF

Iuduin] luduuin R, ludeum K,

ludum P, ludium M$, luduim M^ N A4, ludonicum O, luduuuisa X?, inc. X1, luduum E, luduyum F!, luduycum F? 12 conflicto IL, R! A^ M X, conflictum

O 14 arbitrium] iudicium X E F 19 poterat esse OE F 20 saepe] semprtMONXEF.A 27 uos oz. O! E JA e£ Mommsen, nos F1

VARIARVM III, 1v

99

IV LVDVIN

REGI FRANCORVM

THEODERICVS

REX

a. 507 1

Adeo inter reges affinitatis iura diuina coalescere uoluerunt, ut per eorum placabilem animum proueniat quies optata populorum. Hoc enim sacrum est, quod nulla permittitur commo; tione uiolari. Nam quibus obsidibus habeatur fides, si non credatur affectibus ? Sociantur proximitate domini, ut nationes diuisae simili debeant uoluntate gloriari et quasi per alueos quosdam concordiae adunata se possint gentium uota coniun2 gere. Quae cum ita sint, miramur animos uestros sic causis 1o mediocribus excitatos, ut cum filio nostro rege Alarico durissimum

uelitis subire conflictum, ut multi, qui uos metuunt, de

uestra concertatione laetentur. Ambo estis summarum gentium reges, ambo aetate florentes. Non leuiter regna uestra quassatis, si data partibus libertate confligitis. Virtus uestra 15 patriae non fiat inopinata calamitas, quia grandis inuidia est 3 regum in causis leuibus grauis ruina populorum. Dicam libere, dicam affectuose quod sentio : impatiens sensus est ad primam legationem arma protinus commouere. ÁÀ parentibus quod quaeritur, electis iudicibus expetatur. Nam inter tales uiros 2o et illis gratum est dare, quos medios uolueritis efficere. Quid de nobis uos ipsi aestimare poteritis, si nos intentiones uestras reliquisse cognoscitis ? Absit ille conflictus, ubi unus ex uobis

4

doleri poterit inclinatus. ÀAbicite ferrum, qui in meum pugnare uultis opprobrium. Iure patris uobis interminor et amantis. 25 Ille nos et amicos nostros patietur aduersos, qui talia monita, quod non opinamur, crediderit esse temnenda. Quapropter ad excellentiam uestram illum et illum legatos nostros magnopere credidimus dirigendos, per quos etiam ad fratrem uestrum, filium nostrum regem Alaricum scripta nostra direxi3o mus, ut nullatenus inter uos scandala seminet aliena malig- M 81

5

nitas, sed in pace perseuerantes, quae sunt mediis amicis placabiliter finire debeatis. Per eos etiam et uerbo uobis aliqua dicenda mandamus, ut gentes, quae sub parentibus uestris

longa pace floruerunt, subita non debeant concussione uastari.

LRKPD (redit ab ep. IV) AMMONXEF

IV, 1 luduuin R, ludeum K, iudeuuin D, ludum M X, loduico E, lodouico F 2 adeo] ideo L| R. K P D O et Mommsen 19 expectatur K E 20 illis] illos M^ 23 dolere L, P ez Mozzzsen, deleri 21 uos] uosmet M^? fort. recte ONE. MONXEF.A 31 sunt] sunt inter uos L R K 44 33 mandauimus M O INXHB.À

IO0

VARIARVM

III, 1v-v

5; Illi enim credere debetis, quem uestris utilitatibus arridere cognoscitis, quoniam qui uult alterum in praecipites casus mittere, eum certum est fideliter non monere.

PL

578

V INPORTVNO

V.I. PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 509/511

Si te aut nobilitas sola decoraret aut meritorum tantum laude polleres, conferendas forsitan dignitates dilatione probabili libraremus, ne magna uilescerent, cum simul omnia ;funderentur. Nunc autem cum te uniuersa facto agmine comitentur nec desit uni quod praedicatur in plurimis, conuenit iustitiae nostrae, ut, cum tu copiosa bona protuleris, 2 uberrime te repleat munificentia principalis. Non enim crescendi uobis hic ordo qui multis est : paulatim prouehi medioro cris probatur esse uirtutis, dum morosius agnoscitur quod sub lenitate praeparatur. Saltu quodam se tendit uestra prosperitas solaque a uobis perfectio quaeritur, cum uobiscum multa nascantur. Elaboratae sunt enim longa aetate uestri generis dignitates, quae notissimo quodam habitaculo lares 3 15 in uestra posuere familia. Nam, ut prisca saecula transeamus, quae affatim uiros uisa sunt proferre praecipuos, gemino radias patris ac patrui decore conspicuus : qui non solum ornamentum familae suae, sed ipsi decus senatui praestitere : modernis saeculis moribus ornabantur antiquis : bonitate praediti, 1

20 constantia gloriosi, in amicitia proni, ad odia sumenda difficiles. Ita, quod maximum felicitatis genus est, cum multae

4

probarentur esse potentiae, inuidiam illos persequentium contigit non habere. Pendebant quin immo circa eos anxia uota ciuitatis, crescens supra priuatos publicus amor. Eorum 25 senatus animum, eorum sequebatur turba propositum : et necesse erat Romam uelle quod cuncti uidebantur optare, miroque prosperitatis euentu firmum circa eos custodiebat arbitrium uoluntas uaga populorum, quod inter ceteras dignitates munus iudicamus esse praecipuum. Nam si paucorum 3o amor iuste iam gloria est, tantae ciuitatis affectus quod potest

LRKPDAMONXEF

V,3 laude tantum P D tur L! D, franderentur O

4 differentes az£e libraremus adZ. P D 5 fundaren6 nec] ne M& IN 11 leuitate MON X EF A

12 a uobis qu. perf. P D, petf. a uobis qu. 74 sunt uisa

MN X EF A

15 posuerunt

20 amicitiam Mozezzsen

MN XEF

21 maxime X

EF

16

VARIARVM

III, v-vi

IOI

habere praeconium ? Proinde sicut omnia ingrata uidentur obscura, sic generaliter dilecta praeclara sunt. Tot igitur parentum laude decoratus tu etiam morum luce conspicuus sume post consulares fasces emeritos patriciatus insignia, tuarum 5; munus plenarium dignitatum et cani honoris infulis adultam cinge caesariem, qui meritorum laude aetatis praeiudicia superasti. Cur enim tardo euenirent praemia, cui tot generis suffragabantur exempla ? Eligitur quippe in te nascendi laus, uiuendi gloria : et cum multa trahas ab antiquis, meruisti pla6 4o cere de propriis. Ab ipso quippe uitae principio, quod inter adulantium greges rarum solet esse, nobilibus studuisti fidem uirtutibus exhibere. Atque ideo instituti tui firma uestigium, M 82 ut qui primaeuus gloriam consecutus es, florentibus annis gloriosis honoribus augearis. Inspice denique, quanta tuorum 4; praecipua laude decoreris. Culpae genus est non te fecisse quod summum est. De maturitate quippe tua multo debent uenire meliora, qui in aetate tenera te nouimus fecisse praedicanda. Confidimus enim nec tui generis institutum nec nostrum circa te errare posse iudicium.

5

PL

VI SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX

579

à. 509]|5II

1

Gratum quidem nobis est, patres conscripti, personas nouas ad honorum celsa perducere. Delectat peregrini germinis uiros gremio Libertatis inserere, ut uariis frondescat sena;tus aula uirtutibus. Ornat enim talis multitudo conuentum et laetam reddit faciem publicam honorata frequentia. Sed multo nobis probatur acceptius, quotiens dignitatibus reddimus qui de ipsa curiae claritate nascuntur, quia non sunt de uobis examina nostra sollicita, dum praeiudicata bona 1o transfunditis qui merita cum luce praestatis. Origo ipsa iam gloria est : laus nobilitati connascitur. Idem uobis est dignitatis quod uitae principium. Senatus enim honor amplissimus uobiscum gignitur, ad quem uix maturis aetatibus per-

LRKPDAMONXEF

33 praeclara dilecta X E F

34 tu] tum D A X F, tuorum E, tot 44

34 tarde

euenirent] eue tardo euenirent M, euitarent tardo euenirent O, euenitent tatdo

XBF

47 qui] quia Kruscb ap. Mommsen

VI, 1 romane A i DM tut

11 coniungitut et ae connascitur add. P D

cum nasci-

IO2

VARIARVM

III, vi

2

uenitur. Haec licet de uobis omnibus ueraciter iudicemus, ut 15 ordinis genium complectatur gratia senatorum, maxime serenitatis nostrae luminibus Deciorum sanguis irradiat, qui tot annis continuis similis splendet claritate uirtutis : et quamuis rara sit gloria, non agnoscitur in tam longo stemmate uariata. Saeculis suis producit nobilis uena primarios : nescit inde 20 aliquid nasci mediocre : tot probati quot geniti, et, quod difficile prouenit, electa frequentia. En pullulat ex uno germine quadrifarium decus, honor ciuium, gloria generis, augmentum senatus, qui quamuis fulgeant communione merito3 rum, inuenies tamen quem possis laudare de propriis. Respicite 25 certe iuuenem per formae gratiam, mentis pulchritudine plus placentem. Refert facie sanguinis decus, proditur animi natura per uultum et serenitate corporis nubila quoque mentis abstergit. Verum haec naturae bona litterarum decorauit insignibus, ut cote magnarum artium detersus mentis penetralibus 3o plus luceret. In libris ueterum Decios cognouit antiquos nobilemque progeniem gloriosae mortis beneficio uiuentem. 4 Felicissimus profecto studiorum labor, cui priscorum carmen contigit discere per parentes et de auita laude primordia teneri pectoris erudire. Libet referre quam magno tunc spectaculo to55 tius scholae in eum conuertebatur aspectus : quae cum audiret

parentem, illa mox intendebat heredem quaerens, ut quae auctorem cognouerat dicere, per huius posset similitudines appro5 bare. Nam sicut indigna posteritas laudes antiqui generis abnegat, ita praeclara de patribus egregie dicta confirmat. 40 Creditum est de his omne quod legitur, dum praeconia ueterum praesens docuit uena uirtutum, in auditorii officina inge- M 85 niorum flamma recalente. His quidem formabatur exemplis, 6 sed domesticis felicius producebatur imperiis. Subtracto enim solacio maritali onus regendi mater gloriosa suscepit, 45 quam nec ampla patrimonii cura nec tot filiorum potuit turbare custodia. Aluit nutrimentis, |auxit patrimoniis, ornauit ho- PL noribus et quot edidit familae iuuenes, tot reddidit curiae con- 58o sulares. Haec igitur rimator morum noster sensus inspexit, qui etiam bonum domesticae uirtutis inquirit, ut inter priuata 7 so laudatis publica debeat ornamenta largiri. Atque ideo, patres conscripti, illustri et magnifico uiro Importuno patriciatus culLRKPDAMONXEF

17 similis] simul MON XEF.A 18 rati L, R.K P A, grata F saeculis P D 20 nasci med. al. P D 21 difficile] rato P D

19 suis prouenit]

contigit P, contingit D 26 facies K E F producitur E F 29 cote] pote KMONXEF 35 quae] Traube, quas L R K P DÀ, quem MON X B1 F, que E?, qui 4, quasi Mozzzzsen — 46 honotibus] motibus MO N.XEF.A 50 atque] at

M O X E, ac IN

VARIARVM

III, vi-vir

I03

men indulsimus, ut uester coetus, sicut pullulat sorte nascendi,

ita et fascibus possit augeri. Impendite parenti gratiam, adunate sententias : uestra est indoles, quam probamus. ;; Habetis certe quod uobis ingeniosa laude tribuatis, si amore necessitudinum publicum faciatis esse iudicium et quod pro naturae caritate dependitur, collatum nostris iussionibus aestimetur. VII

IANVARIO

VIRO VENERABILI EPISCOPO SALONITANO THEODERICVS REX

à. 507[51lI Omnes quidem iustitiam colere et obseruare praecipimus, sed eos maxime qui diuinis honoribus eriguntur, ut supernae ; gratiae fiant proximi, dum a terrena fuerint cupiditate longinqui. Iohannes itaque flebili nos allegatione pulsauit sanctitatem uestram a se sexaginta orcas olei ad implenda luminaria suscepisse, quarum pretium sibi postulat oportere restitui. Bonum quidem uotum, si tamen non ibi aliquid misceatur 2 10 aduersum. Nam licet ubique deceat iustitiam custodiri, in illis 1

rebus

maxime

necessaria

est, quae

diuinis

obtutibus

offe-

runtur, ne putemus ignorare deum, unde accipiat, si fraudatis oblationibus acquiescat. Et ideo, si ueram querimoniam cognoscitis supplicantis, consideratione iustitiae, quam sancta :;lege praedicatis, facite quae iure debentur sine tarditate restitui : quatinus nullus ingemiscat illata sibi per uos fuisse dispendia, quos decet potius praestare iuuamina. Quapropter studete, ut, qui non soletis pro rebus magnis excedere, nunc non uideamini, quod absit, in paruitate peccare. VIII

VENANTIO

V.S. CORRECTORI LVCANIAE ET BRVTTIORVM THEODERICVS REX

à. 507/511

1

Iustitiae ratio persuadet ab unoquoque postulari quod ei LRKPDAMONXEF

54 sententiam

P

VII, 1 saionitatio

DMONXEF D,om.

K

XEF

? a se] ab eo P, ad D, a* M&, o.

A X-

13 pro magnis tebus MON X ELA — i4nuncnon] Mozzsen, nunc plerique, non. ZOEUE VIIT, 1 uenantio ze/ uenancio $/jerigue, uenanno X ^ bruttiorum] L R, bru-tiorum ze/ btuciotum fJeríque

I04

VARIARVM III, 1x-X

constat iniungi et pecunias publicas instanter quaerere, ne de; bitorem neglectus debeat ingrauare. Nam si remissio in ammonitionibus ueniat, cunctos necesse est contemptus inuoluat.

Et quodam modo nascitur de pietate crudelitas, si quem neglegis ammonere, postea cogaris exigere. Vtilis ergo cura est M 84 praedicere, quando et occasio subtrahitur delictis et locus 2 xo emendatur illicitis. Quapropter illustris uiri comitis sacrarum largitionum suggestione comperimus pridem tibi secundum morem ueterem exactionem binorum et ternorum fuisse delegatam. Vnde te praesentibus commonemus affatibus, ut se|cundum canonicariae fidem tempora debeas constituta com- PL 15 plere, ne, quicquid dispendii assis publicus sustinuerit, de pro- 58: prio exsoluere tu cogaris, a quo nec tantae iussioni est habita reuerentia nec fides suae promissionis impleta. IX

POSSESSORIBVS DEFENSORIBVS ET CVRIALIBVS CONSISTENTIBVS THEODERICVS REX

ESTVNIS

à. 507[51I 1

Propositi quidem nostri est noua

construere,

sed amplius

uetusta seruare, quia non minorem laudem de inuentis quam

; de rebus possumus acquirere custoditis. Proinde moderna sine

priorum imminutione desideramus erigere : quicquid enim per alienum uenit incommodum, nostrae iustitiae non probatur 2. acceptum. In municipio itaque uestro sine usu iacere comperimus columnas et lapides uetustàtis inuidia demolitos : et quia 1o indecore iacentia seruare nil proficit, ad ornatum debent surgere rediuiuum quam dolorem monstrare ex memoria praece3 dentium saeculorum. Atque ideo praesenti auctoritate decernimus, ut, si uera fides est suggerentium nec aliquid publico nunc ornatui probatur accommodum, supra memoratas platonias columnas ad Rauennatem ciuitatem contradite modis T vA uel omnibus deuehendas : ut conlapsis metallis oblitterata facies

LRKPD (deficit LX 8 in sine) ;(MMON.XEF

$8 ergo cura est] ergo est cuta P, est ergo cuta D^ M IN X E F A, est cuta Ds, ergo cura O 10 emendatur] non emendatur Lv» R, non datur K M^ X E F A, tantum emendatur O, emundatur Monzzzsen 16tuoz.RPD 17 suae] tu(a)e

PD IX, 1 estuuis K, etcunis P, ettunis D A, estimis M, extimis X E F, aestunis 7A

2 existentibus X E F 8nostto P EF 11 quam] antequam MON XEF 14 platomas IN, platonas 44 15 contradite] Fridb, contradat p/erigue, contrahat 74

VARIARVM

III, ix-xt

IO5

reddatur iterum de arte pulcherrima et quae situ fuerant obscura, antiqui nitoris possint recipere qualitatem. X FESTO

V.T. PATRICIO

THEODERICVS

REX

4. 507|5II

Decet prudentiam uestram in augendis fabricis regalibus obtemperare dispositis, quia nobilissimi ciuis est patriae suae augmenta cogitare, maxime cum sit studii nostri illa decernere,

; quibus cunctos notum est sine suis dispendiis oboedire. Atque ideo magnitudini tuae praesenti ammonitione declaramus, ut marmora,

Io

quae de domo

Pinciana

constat

esse deposita,

ad Rauennatem urbem per catabolenses uestra ordinatione dirigantur. Subuectum uero direximus de praesenti, ne aut mora nostris ordinationibus proueniret aut laborantes aliqua detrimenta sentirent. XI

ARGOLICO V.I. PRAEFECTO

M 85

VRBIS THEODERICVS REX

4. 5IO[51I . Optamus cunctum diem plenum beneficiis nostris excurrere : optamus ubique praestita nostra radiare, quia in aeuum uiuit quod munificentia principalis indulserit. Quid enim tam regium quam fecisse felicem | et eo usque praestare, quo se PL erectus stupeat attigisse ? Beneficia siquidem sunt, quae regna 582 sublimant et libertatis dominus iugiter potest crescere, si sibi subiectos studeat ampliare. Hoc mansuetudinis nostrae glorioso proposito, quoniam generalitatem patrio fouemus affectu, E! o per indictionem quartam praefecturae urbanae infulas tibi copiosa liberalitate largimur, ut paternis honoribus successio clara laetetur et sub nobis possit proficere quicquid meruit ad nostra saecula peruenire. Circuminspice itaque quam magnum sit primordiis tuis canam Romam potuisse committi, ut in 15; illo amplissimo coetu iudicis uidearis eminere suggestu, ubi est arduum uel ipsum obtinere collegium. Stude ergo, ut a m]

LRKPAMONXEF

X,1 fausto

X EF

XL 1 urbisoz. EF 4 principalis] regalis M& O IN 9 quoniam] Mozzzzsen, quem p/erique, oz. R, quam K, quem gratia 74, quo Meyer genetalitati Oz.

P, generalitatis MO N X om. MONXEF

EF .A — i3circumspice RPK

X

EF 4 — 14 tuis

VARIARVM

106

III, xi-xu

meritis tuis exigere possis quod nos praestitisse cognoscis.

Auara fuge, iusta sequere, modesta dilige, iracunda contemne.

3

Quid erit suauius quam in illa turba summorum nobile protu2o lisse iudicium, ubi tot patriciorum corda prouocantur ad gratiam, ubi bonum factum celebretur ore sapientum ? Nusquam

maiore laude uirtus agitur, quam si recte Roma tractetur. Quas diuitias aestimes aptiores quam in oculis senatus conscientiae pretiosam gerere puritatem et ante ipsum Libertatis gremium 4 25 nullis uitiis esse captiuum ? Viderimus, reliqui fasces qua gloria censeantur : urbanus praesul dignitas est honorum. Non patitur claritas illa committere, quod possit nobilis turba nescire. Locatus in medium cunctorum ad se trahit aspectum et totius uitae iudicium promulgat fama populorum. Haec te et animo ;o concipere et rebus euidentibus explicare credibile apud nos faciunt studia litterarum, ubi cognouisti omne quod deceat et ad usum uitae gloriosae animum, doctorum nimirum institu5 tione, formasti. Fugiat ergo doctrina delictum. Indocilis est animi ad uitia trahi : aedificatus libris locum non relinquit 55 iniuriis, ubi in teneris annis acquiritur, quod matura aetate seruetur. Ad tramitem recti hortentur te tuorum facta seniorum,

ammoneat

lectionis

auctoritas,

deinde

iudicii

nostri

electio gloriosa, ut maiora sumere de nobis possis, cum te ea quae commisimus implere cognoueris.

XT SENATVI ROMANO THEODERICVS REX à. 510/511

1

Amamus, patres conscripti, dignitates eximias de nostra benignitate nascentes. Publici enim decoris mater est mens regentis et quale fuerit dominantis arbitrium, talem parit M 86 ;libertatis aspectum. Facilius est quippe, si dicere fas est, errare naturam quam dissimilem sui princeps possit formare rem publicam. Hinc est quod cupimus, ut perpetuis honoribus fulgeatis, quia quicquid de uobis fama loquitur, nostris institutionibus applicatur. Nam cum omnia celsa mereamini, i» nostram invidiam tangit, si quid uobis fortasse | defuerit. PL 2 Proinde, quod felicibus sanciatur auspiciis, illustrem Argoli- 585 cum praefecturae urbanae dignitate promouemus, ut et ille

LRKPAMONXEF

17 tuis oz. L R.

19 quid] quod L R

XII, 1 romano senatui À posse E 9 amplicatur L

38 de nobis sumere

MON X E F.A

6 principes possit L, principes possint A, principem 11 sanctiatur IL. R. O X, sanciantur K, sauciatur P

VARIARVM

III, xr1-XIII

I07

augeatur fascibus et uobis tanti iudicis minime subtrahatur

ornatus. Scitis enim saepe ex hac familia uiros enituisse prae1; Cipuos. Recordamini prouecti auum praefecti dogmatis honore ditatum, cuius innoxiam facundiam fora mirata sunt.

Studuit uero, cum abundaret eloquio, sciens dicendi peritum debere esse puritate conspicuum. His meritis ad honorum celsa perductus, largitiones sacras protexit fida custodia, im20 plens etiam doctrina quam susceperat magisterii dignitatem, ita in utroque laudatus, ut in singulis crederetur esse praeci3 puus. Accedit etiam prouecti nobilissimus pater, qui comitiuae priuatarum infulas nullius calumniae acerbitate profanauit, qui affectans famae commoda, pecuniae neglexit augmen25 ta et, quod rarum uirtutis exemplum est, his egit temporibus continentem, quibus crimen auaritia non habebat. Principis enim propositum facit aut neglegere iudices aut amare uirtutes. Tot igitur originis documenta praemittens credamus bona de nobili : quia laudabilis uena seruat originem et ;ofideliter posteris tradit, quae in se gloriosa transmissione promeruit. Fauete ergo, patres conscripti, uestris dignitatibus

consecrato,

ut ad maiora

uirtutum

desideria conci-

tetis quos nos munerum prouocamus exemplis. XIII SVNHIVADO

V. S. THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Laborum tuorum longa seruitia et exploratae fidei multa documenta hoc nobis iudicium tradunt, ut qui tuos animos moderatus es, nunc alienis moribus praeferaris et praestes ; prouinciae disciplinam, qui priuatus amasti continentiam. Is enim potest alios bene regere, qui se studuit sub decore tractare. Samnitarum itaque supplicatione permoti hoc remedio laborantibus credidimus subuenire, si spectabilitatem tuam iuberemus ad finienda iurgia proficisci. Vnde nunc enitere, ut 2 1o tam bono iudicio laudabili respondeas instituto, aptumque te nostris praebe mandatis, qui hactenus propria sponte placuisti. Íntra prouinciam itaque Samnii si quod negotium Romano cum Gothis est aut Gotho emersit aliquod cum

LRKPAMONXEF

29 laudabili 22 accidit M IN 15 praefecti] profecti R, perfecti K X E F 24 33 munerum] numerum O, nimirum X E F E RSKUDA ü.s.] XIII, 1 sune K, suniuado P, sunibado M, sumhuiado E, sumbiuado F

uiro illustto (sc) K — 3 indidum

M

O.N X

— 8credims

MON X E F A

108 Romanis,

VARIARVM legum

III, xii-xv

consideratione

definies,

nec

permittimus

15 discreto iure uiuere quos uno uoto uolumus uindicare. Censebis ergo in commune, quae sunt amica iustitiae, quia nescit personas respicere qui meram cogitat aequitatem. UTE

M 87

AVRIGENI VIRO VENERABILI EPISCOPO THEODERICVS REX

PL 584

à. 507/511 Quamuis iudicio uestro credamus omnia facinora displicere,

maxime a uobis confidimus exsecrandum quod matrimonii ; genialis impugnat affectum. Quibus enim animis a continentibus accipitur, quod etiam laicorum detestatione damnatur ? Iulianus itaque nobis lacrimabili aditione conquestus est uxorem suam uel res a uestris hominibus iniusta usurpatione peruasas. Vnde si ueram petitionem supplicantis agnoscitis nec 1o se rationabiliter pulsatus absoluit, in auctorem facti sine aliqua tarditate resecate.

Malum

enim cum

perseuerat,

augetur,

et

remediale bonum est in peccatum accelerata correctio. EXaTZ THEODAHADO V.I. THEODERICVS REX

à. 507/511

Iniuria quidem nostra est laesa iustitia, quia uiolationes earum rerum merito ad nos trahimus quas amamus. Vnde illud maxime inultum esse non patimur, quod in contemptum 5 nostrae iussionis constat admissum. Quae enim praesumptio plectenda non audeat, si sacrae iussionis reuerenda contemnat? Ideoque ilum, quem dudum ad uiri illustris Sonae iudicium decreuimus conuenire isque se inueterata calliditate subtraxit, examini uestro committimus audiendum, ut finem

ro detis iurgio plectibili machinatione dilatato. Praestate itaque audientiae curam, ut iustitiae uobis crescat opinio, quando pro remedio causantium committuntur uobis ambigua iurgiorum.

LRKPAMONXEF

XIV, 1 aurieni K, aurigerno P, arigerno F uito oz. ILL RKO 3 nostro MONXE 10actorem?? MON XEF 12 remediabile K P O EF A XV, 1 ü.1.] uito spectabili K 4, uiro senatori X E F, ü.s. Mozzzzsen B amissum À* M IN 8 isque] hisque P, is qui M N, qui X E F, qui 4 10 dilato X EF 12 uobis comm. KMON.A

VARIARVM

III, xvi-XVII

IO9

XVI GEMELLO V.S. THEODERICVS REX à. 508

1

Firmum est iudicium cuius tenetur exemplum, nec locus ambiguitati relinquitur ubi experimenta probabilia suffragantur. Explorauimus efficaciam tuam per diversos industriae gra;dus, sed uni parem meruisti gratiam, uariis actionibus 2 aequaliter approbatus. Hinc est quod praesenti tempore in Gallias nobis deo auxiliante subiectas uicarium te praefectorum nostra mittit auctoritas. Vnde perpende qualia de te uideamur habere iudicia, quando ad illos populos mitteris 1o corrigendos, quos nostris laudibus specialiter credi|mus acqui- PL sitos. Cara est principi gloria et necesse est de illis amplius 58; esse sollicitum, unde sibi triumphorum uenisse sentit augmen3 tum. Age igitur mandata, si cupis in te proficere nostra iudicia. 'Turbulenta non ames

: auara

declina, ut talem te iudicem M 88

1; prouincia fessa suscipiat, qualem Romanum principem transmisisse cognoscat. Desiderat uiros egregios coacta cladibus suis. Effice ut uictam fuisse delectet. Nihil tale sentiat,

quale patiebatur, cum Romam quaereret. Abscedat omnis de calamitate tristitia : serenetur tandem nubilus uultus. Nunc 2o illam gaudere conuenit, cum ad sua uota pervenit. XVII VNIVERSIS PROVINCIALIBVS GALLIARVM THEODERICVS REX

a. 508

1

Libenter parendum est Romanae consuetudini, cui estis post longa tempora restituti, quia ibi regressus est gratus, ubi pro; uectum uestros constat habuisse maiores. Atque ideo in antiquam libertatem deo praestante reuocati uestimini moribus togatis,

2

exuite

barbariem,

abicite

mentium

crudelitatem,

quia sub aequitate nostri temporis non uosdecet uiueremoribus alienis. Proinde de necessitatibus uestris innata nobis man-

ro suetudine

cogitantes,

quod feliciter dictum

sit, spectabilem

LRKPAMONXEF

5 uni parem] imparem K!, non imparem X E F 74 XVL 1 gegiello X EF ? subiectas] subst**as Mea (fuisse uid. substratas), substitutas M? O, oz. IN, subiugatas X E F

XVII, 4 gtatus ibi regt. est

MON X E F Á

IIO

VARIARVM

III, xvir-xvi

uirum Gemellum, uicarium praefectorum, fide nobis et industria

3 15

4 2o

2; 5

3o

comprobatum ad componendam prouinciam credidimus dirigendum : sperantes in nullo eum posse delinquere, qui nobis peccantes grauiter intellegit displicere. Quapropter ordinationibus eius ex nostris iussionibus oboedite, quia eum credimus uobis profutura decernere. Recipite paulatim iuridicos mores. Non sit nouitas molesta, quae proba est. Quid enim potest esse felicius quam homines de solis legibus confidere et casus reliquos non timere ? Iura publica certissima sunt humanae uitae solacia, infirmorum auxilia, potentum frena. Amate unde et securitas uenit et conscientia proficit. Gentilitas enim uiuit ad libitum : ubi magis mortem reperit propriam, qui potest habere quod placeat. Vos iam securi ostentate diuitias : parentum bona longo situ recondita prodantur in lucem : quia tantum quis nobilior erit quantum et moribus probis et luculenta facultate reluxerit. Ideo enim uobis uicarium praefecturae direximus, ut cum tanta dignitate et ciuilem uideamur regulam destinasse. Fruemini quod tantum audiebatis. Intellegite homines non tam corporea ui quam ratione praeferri et illos merito crescere qui possunt aliis iusta praestare.

XVIII GEMELLO V. S. THEODERICVS REX

PL 586

a. 508[511

1

Merentur bona, qui nostram uisi sunt elegisse clementiam, ut eos ueraciter iudicasse per augmenta propria possimus ostendere. Ouod si talibus uiris publica decet prospici largitate, ; quanto magis eos sua dignum est possidere, quod commune 2. munus probatur esse iustitiae ? Spectabilis itaque Magnus, hostium conuersatione damnata quod natus est reminiscens, ad Romanum repatriauit imperium : cuius absentia contigisse M 89 dicitur ut eius potuisset perire substantia. Atque ideo praesenro ti iussione sancimus, quatinus tam in agris quam mancipiis urbanis aut rusticis, uel quicquid sibi competens quolibet modo nunc amissum potuerit comprobare, sine aliqua recuperet tarditate, retinens ex nostra auctoritate dominii ius omne quod habuit : nec quaestionem eum de rebus sibi antiqua possessione LRKPAMONXEF

16 respicite E F luceMON X

iutidicos] ueridicos K X E, uiridicos M2, uridicos O 28 fruimini M O IN X E F, fruamini 4A 30 cresce

24 M O

XVIII, 3 ueraciter IL, R K! PA 4 uitis oz. MON XEF.A 9 pot. subst. petite R, perire posset subst. P, posset perire subst. IN praesenti] pre M O IN 10sanctimus R KON X — 12admissum M O N* X

VARIARVM

1; competentibus

uolumus

etiam noua praestare.

III, xix-xx

III

sustinere, cui propositi nostri est XIX

COMMONITORIVM.DANIELI

THEODERICVS

REX

4. 507/[51I 1 Decet ut palatio nostro seruientibus iustis. commodis consulamus, quia iructuosus esse debet publicus labor, ut, quamuis obsequia nobis gratuita iure debeantur, seruitia ; tamen per moderata compendia prouocemus. Et ideo artis tuae peritia delectati, quam in excauandis atque ornandis marmoribus diligenter exerces, praesenti auctoritate concedimus,

ut,

te rationabiliter ordinante, dispensentur arcae quae in Rauennati urbe ad recondenda funera distrahuntur, quarum 1o beneficio cadauera in supernis humata sunt, lugentium non parua consolatio, quando animae tantum de mundi conuersatione discedunt, corpora uero dulces quondam superstites non 2 relinquunt. Hinc quibusdam ueniunt dolores ad pretium, et miserabili sorte uotorum crescit mercantibus de humana morte 15 compendium. Ita tamen, ut non sit iniqua sub hac occasione taxatio, ne cogantur miseri inter acerba luctuum grauia

plorare dispendia facultatum et nefanda deuotione constricti aut urgeantur patrimonia pro mortuis perdere aut dilecta corpora uilissimis foueis potius dolentes abicere. Sit modus in 20 uoluntate poscentium, quando ipsa miseratio pro ementibus facit. Nam minus debet laedi, cui amplius pro pietatis officio uidetur imponi. IBS XX

TRIVVILAE

SAIONI ET FERROCINCTO THEODERICVS REX

587

APPARITORI

à. 507/51II

1

Inter gloriosas rei publicae curas, quas perpeti cogitatione

LRKPAMONXEF

XIX,1 daniheli

M ^ 6 excauendis L, R! M O9 X — 15 iniqua sub] iniquitas

abPAMONXEF.A 16 taxatio ne] taxa** M^, taxati (ozz. ne) M^ O NN, taxata ne X E F, taxati ne 74 gtata M^ IN, gra*a M*& 20 pro ementibus] pro mentibus P À O E!, pro merentibus M» IN E? F JA, prementibus Me X — 21 proprietatis off. P O, off. proprietatis .E XX, 1 griuuil(a)e L R, gaio K, triullile P, gruuile M O, triuule E F, grimodae 74 ferro accincto R, fotrocincto A appatitoribus X E F

II2

VARIARVM

deo auxiliante reuoluimus,

vA

III, XX-XXI

cordi nostri est leuamen

humi- :

lium, ut contra potentiam superborum nostrae pietatis erigamus obstaculum, nec liceat quicquam apud nos audaciae, cuius est propositi superba calcare. Castorii igitur flebili calamitate permoti, quem exitialis hactenus diuersorum pressit inuidia, occasionem praebuit salutaribus constitutis, ut plus

ualeret nostrae pietatis auxilium quam iniqua calliditas improborum. Atque idéo praesenti uobis auctoritate decernimus, ut, si praefectus uir magnificus Faustus ea quae Castorius possidebat uel titulis ingrauauit uel priuata usurpatione detinuit, mox ei praedium cum alio eiusdem meriti uobis imminentibus a peruasore reddatur, ut crudelibus damnis afflicto pietatis nostrae remedio consulamus. Si quis autem in hac praesumptione medius inuenitur, ut ad ea quae iussa sunt idoneus nequeat reperiri, ad nos deducite uinculis illigatum, ut poena possit satisfieri cuius facultas non sufficit ultioni. Tali igitur 20 confusione iam iniquae mentis impetus conquiescat, ne non tam Castorium quam nostrum uotum persecutus esse uideatur. Quod si posthac qualibet occasione saepe memoratum Castorium notus ille artifex nocere temptauerit, quinquaginta librarum auri multa protinus feriatur sitque maior cruciatibus 2 A poena respicere illaesum, quem uidere desiderauit afflictum. En factum quod cunctas protinus temperet ac corrigat potestates : praetorii praefectus bacchari non est in humilis laesione permissus et cui a nobis assurgitur, officiendi potestas miseris abrogatur. Hinc omnes intellegant, quo amore delectemur aequitatis, ut et potentiam iudicum nostrorum uelimus imminuere, quatinus bona conscientiae possimus augere.

IO

M. 9o

XXI FAVSTO Y.I. THEODERICVS

REX

à. 507/511

VA

Humanae consuetudinis mos est, ut uariata plus capiant et quamuis in usum habeantur eximia, fastidium praestet omne quod satiat. Proinde sacris |moenibus iugiter immoranti dispo- PL nendae utilitatis propriae causa indutias tibi postulas debere 588 concedi, non quod habitatio tam clara pertaedeat, sed quo dulLRKPAMONXEF

4 nostri] nostto K MO N X E F A, nobis A 9 erigamus] opponatur X E F 11 uobis praesenti M O NN, uobis oz. X E F A 13 titulus R P O 14 ei] ut L R K, ei et P, inc. 28 19 facinoris az/e facultas agg. X» MON XEF.A 26 temperat P O, properet E 23 humili O IN E

XXI, 6 quod] quia L, quo P, cum A

quo] quod

MONXEF.A

VARIARVM

III, xxi-xxiit

II3

cior fiat renouata regressio. Atque ideo illustri magnitudini tuae secedendi ad prouinciam quattuor mensium indutias pietas nostra largitur: ita ut expletis eisdem ad penates proprios 1o redire festines, quatinus habitatio Romana, quam multiplici uolumus densare conuentu, subtractis incolis terrarum opinatissima non rarescat. Hoc etiam et uobis iudicamus aptissimum,

alibi possit dolere tardatus.

quando senator Romanus

Vbi enim illa gratia parentum ? Vbi tanta moenium possit 15 respici pulchritudo ? Piaculi genus est absentem sibi Romam diutius facere, qui in ea possunt constitutis laribus habitare. XXII ARTEMIDORO V.I. THEODERICVS REX

à. 507/511I

&. 507/511

Congruit comitatum nostrum uiris nos decorare nobilibus, ut et illorum expleatur uotum et obsequium nostrum ornent merita personarum. Proinde magnitudinem tuam ad conspec5 tus nostros, quos tibi non ambigimus esse gratissimos, his oraculis euocamus,

ut qui longa nobiscum

aetate uersatus

es,

praesentiae nostrae dulcedine capiaris. Festinat enim ad principem, qui uel solum potest uidere propitium : nam cui licet habere nostra colloquia, munera credit esse diuina. Quaprop- M or 1o ter non tardamus desiderium, cuius optamus aspectum. Venire te gaudentem credimus, quem alacriter sustinemus. EXeSSTTH, COLOSSEO

V.1. COMITI THEODERICVS REX

à. 507[51lI

1

Iuuat probatis ordinanda mandare, siquidem et de talibus iudicium gaudet eligentis et eorum secura substantia est, quae committitur approbatis. Nam ut optamus esse qui placeat, ita 2 s curamus ut qui placuerit enitescat. Proinde prosperis initiatus auspiciis ad Sirmiensem Pannoniam, quondam sedem Go-

LRKPD (redi? XXII é a nobiscum) AMONXEF

12 tarescant P A

14 enim] est 44, oz.

MON XEF

XXII, 1 arthemedoro I, A, atthemidoro R P, arcemedro K, artemedoro M, artimedoro X, archimedoto E, atchimodoro F 8 cui licet] 44, quilibet IL, R K F,cuilibt PDAMONXE 9 esse ozz. P D » XXIII, 1 soloseo K, colloseo E, coloseo F uito (ozz. ill.) comiti ozz. X TS ES 6 syrmiensem K M X E, sirmensem R, syrmensem D, siyrmiensem IN

IIA4

VARIARVM

III, xxrl1-XxIiv

thorum, proficiscere inlustris cinguli missamque tibi prouinciam armis antiquos defensores recipere laeta 3 1o rentibus feliciter paruisse cognoscit. sationis

sinceritate

commendes.

dignitate praecinctus comprotege, iure compone, ut possit, quae se nostris paNosti qua te nobis conuer-

Sola tibi placendi

uia est,

si quae gerimus imiteris. Aequitatem foue, innocentiam animi

uirtute defende, ut inter nationum |consuetudinem peruersam

PL

Gothorum possis denionstrare iustitiam : qui sic semper fuerunt 589 1; in laudum medio constituti, ut et Romanorum prudentiam caperent et uirtutem gentium possiderent. Remoue consuetudines abominanter inolitas : uerbis ibi potius, non armis causa tractetur : non sit coniunctum negotium perdere cum perire : abiurator alieni furtum, non animam reddat : ne plus intentio 2o ciuilis rapiat quam bella consumant : scuta in hostes erigant, nonparentes. Et ne quem forte ad mortem uideatur praecipita4 re paupertas, redde pro talibus gloriosum plane damnum, lecturus a nobis gratiae uberrimum fructum, si ciuile ibi potueris plantare propositum et nostris uere iudicibus dignum, si 25 dispendium 1udex subeat, ut uitam periturus acquirat. Quapropter consuetudo nostra feris mentibus inseratur, donec truculentus animus uelle uiuere consuescat. XXIV VNIVERSIS BARBARIS ET ROMANIS PER PANNONIAM CONSTITVTIS THEODERICVS REX

à. 507/511

1

Institutum suum prouidentia nostra non deserit, cum subiectis semper intenta profutura disponit, ut ad maiorem ; deuotionem concitentur qui sui curam nos habuisse cognos2 cunt. Hinc est quod Colosseo uiro illustri nomine uiribusque praepotenti gubernationem uestram defensionemque commisimus, ut qui suae multa dedit hactenus experimenta uirtutis, augeatur potius in futuris. Atque ideo parientiam 10 uestram saepius approbatam nunc quoque eodem praesente

LRKPD (defit XXIII 24 in iudicibus dig) .MMONXEF 10 conuersationis ozz. M XF 12 aequitati L? X E F 44, equitate R faue LRP&D'àMM8XEF. 15 laudum medio] laudum Mes, laudem M» O IN X, laude E F, laudis 7A 18 perire] p***re M3, pro te MP ON X E F, proprie 4 23 ciuilem M O N X 27 uelle] belle Mozzzzsen XXIV, 1 annoniamIL 2 consistentibus I, R M D concitentur] conferantut MO N X E F1, conferant F? 9 patientiam P A O NN F .A, pacientiam X. 10 eodem] eidem K X E F ez Mozzisen, eundem O praesente] JN 24, praesenti plerique e? Mommsen, praesentes K

3

VARIARVM III, xxiv-xxv IIS monstrate, quatinus in his quae pro regni nostri utilitate rationabiliter agenda praeceperit, deuotione probabili compleantur : quia fidem constantia probat et ille integritatem propriae asserit mentis, qui iugibus persistit obsequiis. Illud prae-

M. 92

15 terea uos credidimus ammonendos, ut non in uos, sed in hos-

4

tem saeuire cupiatis. Res parua non uos ducat ad extrema discrimina : acquiescite iustitiae, qua mundus laetatur. Cur ad monomachiam recurratis, qui uenalem iudicem non habetis ? Deponite ferrum, qui non habetis inimicum. Pessime 20 contra parentes erigitis brachium, pro quibus constat gloriose moriendum. Quid opus est homini lingua, si causam manus agat armata ? Aut pax esse unde creditur, si sub ciuilitate pugnetur ? imitamini certe Gothos nostros, qui foris proelia, intus norunt exercere modestiam.

2; quemadmodum floruisse.

Sic uos uolumus

| uiuere,

parentes nostros cernitis domino praestante

XXV SIMEONIO V.C. COMITI THEODERICVS REX à. 510/511 -Amamus publicis actionibus personas inserere morum probitate conspicuas, ut per obsequia fidelium nobis crescat utilitatis augmentum. Proinde sinceritatem animi tui per ; praeclara documenta mnoscentes siliquatici titulum, quem fidae dominicatus

iure dederamus,

discussionem

indictionis

primae, secundae uel tertiae per prouinciam Dalmaticam ordinatio tibi nostra committit : ut quolibet fraudis uestigio damnum publicum te fuerit explorante repertum, procul dubio 1o nostris aerariis inferatur : quia non tantum lucra quaerimus, 2 quantum mores subiectorum deprehendere festinamus. Praeterea ferrarias praedictae Dalmatiae cuniculo te ueritatis iubemus inquirere, ubi rigorem ferri parturit terrena mollities et igne decoquitur, ut in duritiam transferatur. Hinc auxiliante 15 deo patriae defensio uenit : hinc agrorum utilitas procuratur LRKPD (redit XXV 6 a ctionis primae) AMOIN.XEF 15 credimus KMON XEF.A E24

22 pax unde esse P, unde pax esseM

XXV, 1 simeonio ze/ symeonio /erique, simeoni ue/ symeoni X F A

ON X E uü.c.]

uiro comiti L, R.E F, comiti K, us P, uiro illustri comiti O, u.i. 44 4 sinceris L R K fortasse recte, cf. Traube, p. 585, sinceritate O X F? B pet praeclara] A? A,

praeclara L|. R K 4* M? X F, perclara P, et praeclara MP O IN E? 6 fidae oz. K1, *sub. fidae Jatere uidetur datiuus nominis proprii, Traube, p. 518. discussioni Monmsen, anacolutbon subesse uidit Traube * dalmatiam R? P D A A, delmaticam M 9repertum] compertum X EF 12coniculo L R KA M O X, curriculo F X 14duritiem E F 44

PL 590

IIÓ

VARIARVM

III, xxv-XxvIlI

et in usus humanae uitae multiplici commoditate porrigitur. Auro ipsi imperat et seruire cogit locupletes pauperibus constanter armatis. Conuenit itaque hanc speciem diligenti indagatione rimari, per quam et nobis generantur lucra et 2o hostibus procurantur exitia. Esto ergo de antefata discussione sollicitus et in publicis utilitatibus temperatus,

ut nostrum

rationabile compendium crescendi tibi procurare possit aug-

|

^

mentum.

2T OSVIN V. I. COMITI THEODERICVS REX à. 510[511I

Quamuis prudentiae tuae sit utilitati publicae deputatis fer-

re praesidium, tamen ammonitio nostra se cumulat, ut securius fiat, ubi se reuerentia nostrae iussionis accommodat. M 95

; Simeonium itaque uirum clarissimum, cuius fides olim nobis est cognita uel deuotio comprobata, ad ordinationem siliquatici nec non ferrariarum ad prouinciam Dalmatiam nostra ordinatione direximus. Cui expetita solacia non negetis, ut sublimitas tua nobis commendatior fiat, cum actibus se publi10 cis praebere festinat. XXVII IOHANNI

V.S. CONSVLARI CAMPANIAE THEODERICVS REX

à. 507/511

1

Propositum est pietatis regiae locum iniustis odiis amputare et potestatis armatae supercilium cohibere reuerentia iussio; num. Infesta est siquidem humilibus superioris offensa, cum ad laudem trahitur, si uindicta de mediocribus acquiratur. Proinde diu uaria persecutione iactatus ad pietatis nostrae remedia haud irrite conuolasti, asserens eminentissimam praefecturam tibimet esse terrori, ne priuata odia in te satiarentur 2 1o per publicam disciplinam. Sed nos, qui donatas dignitates iustitiae parere cupimus, non dolori, contra illicitas praesumptiones nostra te tuitione uallamus, ut regiae maiestatis obiectu

LRKPD (deficit XXVII 4 in conuolasti) AMON.XEF

XXVI, 1 osuuin R O, osum A M, osui F, osuni 74

nium fJerigue, simeonem 4 XXVII, 1 consiliatio X F

5 simeonium 4e/ symeo-

* delmatiam M, delinatiam O, dalmaticam E F b superiores P* D

9 in te odia M9» X E F 4

PL 59:

VARIARVM

III, xxvrii-Xxix

LI4

feruentium furor animorum in suis cautibus elidatur et de se magis poenam sumat proteruia, dum cohibetur innoxia. Tam-

15 diu enim iudex dicitur, quamdiu et iustus putatur,

quia no- .

men, quod ab aequitate sumitur, per superbiam non tenetur. 3 Restat nunc, ut assumptum impleas consularitatis officium et te utilitatibus publicis, quas tuos egisse constiterit decessores, sedulus ac deuotus impendas quantumque a nobis protegeris, 20 tantum modestiae |parere festines. Namsi gaudio perfrueris, quod a laesione tua praefectos praetorio remotes esse cognoscis, qui sub illo esse monstraris, quid te male agentem passurum esse cognoscis ? XXVIII CASSIODORO

V.I. PATRICIO THEODERICVS REX

à. 507[51I

1

Gratus nobis est eorum semper aspectus qui nostris animis gloriosis actionibus insederunt, quoniam perpetuum obsidem dederunt amoris sui qui apud nos probati sunt studere ; uirtuti. Proinde magnitudinem tuam glorioso nobis seruitio probatam ad comitatum iussis praesentibus euocamus, ut et ornatus de te regalibus crescat obsequiis et tu nostris con2 spectibus augearis. Conuenit enim te etiam requiri, qui nostra fecisti eximie tempora praedicari. Ornasti de conscientiae intero gritate palatia : dedisti populis altam quietem. Hinc omnibus factus notior, quia qui uoluit te positum in potestate nesciuit : praesentati autem tribunalibus iudicem sine damni aliquo terrore uiderunt : pretiosior factus cunctis, quia nullo praemio M 94 uendebaris.

Quis talem non desideret uidere, cui nos publice

15 constat gratiam rettulisse ? Nam qui alterum reprimere conati sumus, | te etiam palatio teste laudauimus. Tende gradus,

PL

accelera festinus aduentum. Alacrem uenire conuenit, qui se 592

a principe sustineri posse cognoscit. XXIX ARGOLICO V.1. PRAEFECTO VRBIS THEODERICVS REX à. 510[|51I

1

Quis nesciat nostrum esse commodum supplicantis adquaes-

LRKPD (redit XXVIII 14 a principe) AMMONXEF 14 p(o)enas M9 X E F 4A, oz;. O

21 pretorii X E F 74 DIO XXVII, 15 rettulisse] contulisse IL, R K 44 XXIX, 1 agticolo K, oz. F

quid] qui K 4, quod

2 adquaestum] ad qu(a)estum erique, questum:

LK, acquestum M, quaestum Mozzzzsen

118

VARIARVM

III, xxix-XXx

tum et illud bonis principibus crescere, quod benigna possunt largitate praestare ? Hoc sunt enim regia dona, quod semina : ;sparsa in segetem coalescunt, in unum coacta depereunt. Optamus ergo munera multis collata diuidere, ut possint 2 ubique nostra beneficia pullulare. Atque ideo uiri illustris et magnifici patricii Paulini actorum supplicatione suscepta, quae habetur in subditis, horrea longi temporis uetustate destructa,

1o quibus illud atque illud uocabulum praefixit antiquitas, si nunc usui publico minime necessaria esse monstrantur nec aliqua ibidem est species quae ad fiscum pertinet congregata, praefato uiro cum omnibus ad se pertinentibus absoluta liberalitate concedimus, ut aedificandi et ad posteros transmittendi 15; assumpta licentia suis utilitatibus profutura disponat, quia confert magis rei publicae munus quisquis diruta maluerit suscipere reparanda, in ea praesertim urbe, ubi cuncta dignum est constructa relucere, ne inter tot decora moenium deformis appareat ruina saxorum. In aliis quippe ciuitatibus 20 minus nitentia sustinentur : in ea uero nec mediocre aliquid patimur, quae mundi principaliter ore laudatur.

XXX ARGOLICO V.1. PRAEFECTO VRBIS THEODERICVS REX à. 5IO[5II

1

Romanae ciuitatis cura nostris sensibus semper inuigilat. Quid est enim dignius, quod tractare debeamus, quam eius reparationem erigere, quae ornatum constat nostrae rei pu-

; blicae continere ? Proinde illustris sublimitas tua spectabilem uirum Iohannem nos direxisse cognoscat propter splendidas Romanae cloacas ciuitatis, quae tantum uisentibus conferunt stuporem, ut aliarum ciuitatum possint miracula superare. 2 Videas illic fluuios quasi montibus concauis clausos per ingenrotia signina decurrere : uideas structis nauibus per aquas | PL rapidas non minima sollicitudine nauigari, ne praecipitato 595 torrenti marina possint naufragia sustinere. Hinc, Roma, M5; LRKPD (deficit XXX ro in ingentia signa) AMON.XEF

8possintP D — 4haec K XE F — 8auctorum O X E F, ac eorum 74 10 illud atque illud] illud atque D* M? (ui zn atque pagina finit), illud aque M? (aquae in 7g.) IN F, illud aque atque O E, illud X XXX, 2 sensibus nostris P D^, ;n. D* 3 enim est dignius P E, enim dignius est D 4 erigere] exigete O e/ Mozzzzsen, eligere XX E F quae] quem Pe, quam P^» M9» N E F, qua in O ? ciuitatis cloacas M O NN .A, ciu. cloachas F 10 signina] Cuwiacius collato loro simili V. 38, signa plerique, signi* M*, signinü M», signimina IN structis] strictis L^ E F, fructis O 11 praecipitata O, praecipi-

tai X EF

VARIARVM

III, XXX-XXXI IIQ singularis quanta in te sit potest colligi magnitudo. Quae enim urbium audeat tuis culminibus contendere, quando nec ima 15 tua possunt similitudinem reperire ? Et ideo supra dicto Iohanni officii uestri solacia uos praebere censemus, quoniam ordinationes nostras publicas uolumus implere personas, priuatas manus amouentes, quae audacius merguntur illicitis. XXXI SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX 4. 5l1O|5II Quamuis uniuersae rei publicae nostrae infatigabilem curam desideremus impendere et deo fauente ad statum studeamus pristinum cuncta reuocare, tamen Romanae ciuitatis sollicitio; rà nos augmenta constringunt, ubi quicquid decoris impenditur, generalibus gaudiis exhibetur. Peruenit itaque ad nostram conscientiam suggestione multorum, quae praua non potest dissimulare commissa, plura in praeiudicio urbis Romanae detestabiles praesumptores assumere, ut cui nos summum adrohibere desideramus studium, dolum patiatur iniustum. 2 Quapropter ordinationes nostras ad uestram facimus notitiam peruenire, quibus amplius credimus ciuitatis uestrae dispendia displicere. Dicitur ergo commodi cura priuati aquam formarum, quam summo deceret studio communiri, ad aquae molas :; exercendas uel hortos rigandos fuisse deriuatam : turpe et miserabile hoc in illa urbe fieri, quod per agros uix deceret as3 sumi. Et quia non possumus admissi qualitatem ultra iura corrigere, ne, dum fabricis prodesse uolumus, legum culmina destruamus, si huius nefandissimae rei dominus tricennii prae20 Scriptione munitur, accepto pretio compenteti suum uendat er-

1

rorem,

4

ut, quod

laesionem

publicis

praestat

fabricis,

non

praesumatur ulterius, ne quod nunc sub largitate corrigimus, postea seuerissime uindicemus. Si uero tale aliquid moderna praesumptione temptatum est, sine dubitatione tollatur. Vni25 us enim desiderio prauo generalis debet utilitas anteferri, cui

uel in causis iustis raro poterit obuiari. Mancipia uero formaLRKPD (redit XXXI 23 a me uindicemus) AMONXEF XXXI, 19 Cf. Cod. Theod. 4, 14, 1 (a. 424) ; Ed. Theod. 12. 14 ima] una K IN X 16 uestri] nostri R. X E F 24, uestra O solacia uestra I K, solacia R, nos solatia P

solacia uos]

XXXI, 1 romane À 4 solliciora M IN 10 des. adh. stud. MON* X E F .A, des. stud. adh. IN* 14 commoniti L 15 rigandos] irrigandos M O IN XE diriuatam L, R K A 16 hoc et miserabile M N X E F JA 18

legum! longum M IN paruo P D

19 petscriptione L. R P M N, praesumptione 74

25

I20

VARIARVM

III, xxxr-XXXH

rum seruitio principum prouisione deputata in priuatorum cognouimus transisse dominium. Aes praeterea, non minimum

pondus, et quod est facillimum |direptioni, mollissimum plum3o bum, de ornatu moenium referuntur esse sublata, quae aucto-

PL 594

res suos saeculis consecrarunt. Aes enim Ionos Thessaliae rex,

plumbum Mida regnator Phrygiae reppererunt. Et quam miserum est, ut unde famam

prouidentiae alii susceperunt,

nos

opinionem neglegentiae incurrisse uideamur ? Templa etiam 3; et loca publica, quae petentibus multis ad reparationem contu5 limus, subuersioni fuisse potius mancipata. Et quoniam malarum rerum emendatio nos delectat, ne concessa uideatur ex taciturnitate licentia, Iohannem uirum spectabilem electum M 96

nostra iustitia ad haec, quae supra memorauimus, direximus 4o inquirenda, ut cuncta suo ordine discussa nobis relationis obsequio lucidentur, quatinus, quid de singulis rebus aut de praesumptoribus earum fieri oporteat, more nostrae iustitiae censeamus. Adhibete nunc studia, praestate solacia, ut inquisitionem, quam debueratis petere, grata uideamini mente com45 plere.

DOXCNIRE GEMELLO V. S. THEODERICVS REX à. 510 1

Constat apud nos fidelium non perire seruitia, sed in tristibus impensa recipere in meliore fortuna. Arelatensibus itaque, qui nostris partibus perdurantes gloriosae obsidionis penuriam ; pertulerunt, per indictionem quartam fiscalia tributa nostra relaxat humanitas, ita ut futuro tempore ad solitam redeant functionem, quatinus et nos bene meritis uicissitudinem red-

2

non negetur. Satientur in libertate qui pro nobis in angustiis 10 esurire maluerunt : sint laeti qui tristitiam fideliter pertu-

didisse uideamur et ab illis, cum res poposcerit, solita deuotio lerunt. Non decet statim de tributis esse sollicitum, qui casum

uix potuit declinare postremum. AÀ quietis ista, non obsessis inquirimus. Quid enim a domino agri exigas, quem eum non LRKPD (deficit XXXI 28 in minimum) AMONXEF 31 Cf. Hyg. fab. 274, 4 et 6 ; Lucan. 6, 402. 28 aes] est M N, e O, et E, etis F 29 est oz;. L, R. K, post diteptioni 7A 31 ionaMONXEF thessalli(a)e LL. R À M IN X, thassallie E!, thesallie F 32 frigiae fere codd. 386 potius fuisse MON XEF.A malorum IL 41 pr(a)sumptionibus M O N X Et 42 censeamus] sentiamus M O E?, senci*** (abscis.) IN XXXII, 4 perdurantem P AX E! F

VARIARVM

III, xxxu-xxxIV

I2I

coluisse cognoscas ? Pretiosum uectigal iam nobis dederunt 1;fidei. suae. Iniustum est ut uiles pecunias exigantur qui gloriosas conscientias obtulerunt. DENXOGIILR ARGOLICO Y 1.PRAEFECTO VRBIS THEODERICVS REX à. 510[511

1

Gratum nobis est uota nostra circa sacri ordinis augmenta proficere. Laetamur tales uiros | emergere, qui senatoria PL mereantur luce radiare, ut laude conspicuis deferatur gratia 595 Curia namque disciplinis ueterum patet : nec ei I dignitatis. iudicari potest extraneus, qui bonarum artium est alumnus. Atque ideo illustris magnificentia tua in clarissimo Armentario atque Superbo eius filio ea faciat exhiberi, quae circa referen2 dos curiae cana dictat antiquitas. Hic est enim praefatus 10 Armentarius, qui et parentum bono et suo nobis commendatur ingenio, exigens meritis quam sperat precibus dignitatem. Nam quid dignius, si et senatorio uestiatur honore togata professio, ut in illa turba doctorum audeat liberam proferre sententiam, nec frenetur imperitiae terrore, quem hortantur ad 3 15 uocem iura facundiae ? Gloriosa est denique scientia litterarum, quia quod primum est in homine, mores purgat : quod secundum, uerborum gratiam sumministrat : ita utroque beneficio mirabilis ornat et tacitos et loquentes. Ducantur ergo ad penetralia Libertatis laudati merito suo, ornati nostro iudicio, 20 habituri

sine dubio

gratissimum

senatum,

quorum

ars est M 97

facere de irato beniuolum, de suspecto placatum, de austero mitem, de aduersante propitium. Quid ergo patribus imponere non possit, qui flectere animum iudicantis eualuit ?

X CAT MASSILIENSIBVS THEODERICVS REX à. 505[511

1

Propositi nostri est probatas fortitudine et moderatione per-

LRKPAMONXEF

14 uectigal iam] uectigale M IN -X E FP, uectigalem O — . 15 pecuniae O E F exigant P JN, exigamus 24 ab illis az7e qui adZ. K? A 8 superno M O X E F (defici IN) uiro (oz. ill.) A XXXIII, 1 agricolo K iudicantis eualuit] 23 flectere] plectere L? P reuerendos P? ? X EF iudicantis se: ualuit L, R. K A, iudicanti se ualuit P XXXIV, 1 messiliensibus I, masiliensibus K, massileensibus A

122

VARIARVM

III, xXxIV-XXXVI

sonas ad ordinationem uestram defensionemque dirigere, ut et prouincialium ratio subleuetur et utilitas publica bonis 2 5 praesidentibus augeatur. Proinde comitem Marabadum nobis aequitate compertum ad Massiliensem ciuitatem credidimus dirigendum, ut quicquid ad securitatem uel ciuilitatem uestram pertinet, deo iuuante perficiat memorque gratiae nostrae curam Io

possit habere iustitiae, minoribus solacium ferat, in-

solentibus seueritatem suae districtionis obiciat, nullum denique opprimi iniqua praesumptione patiatur, sed omnes cogat ad iustum, unde semper floret imperium. Quapropter designato uiro in his, quae uobis pro publica utilitate praeceperit, libentibus animis oboedite, ut fides uestra, quae iam prioribus

I

I

monstratur exemplis, subsequentibus quoque declaretur indiciis, quia gratius est obsequium quod deuotione perpeti custoditur. Nos autem reddere cogitamus locum uicissitudini, qui impensa seruitia non possumus obliuisci. PL $96

XXXV ROMVLO

THEODERICVS

REX

a. 507[51I Liberalitatem

VA

nostram

firmam

decet tenere constantiam,

quia inconcussum esse debet principis uotum nec pro studio malignorum conuelli, quod nostra noscitur praeceptione firmari. Atque ideo praesenti iussione censemus, ut, quicquid ex nostra ordinatione patricium Liberium tibi matrique tuae per pittacium constiterit deputasse, in suo robore debeat permanere, nec a quoquam metuas irrationabilem quaestionem, qui nostri beneficii possides firmitatem. XXXVI ARIGERNO

V.1. COMITI THEODERICVS

REX

4. 507/51I

Pietatis nostrae propositum est miserandis fletibus audien-

LRKPAMONXEF

3 ornationem L

4 publica ozz. L, R. K1

5 matadum M IN X E F A, mara-

clum O * uestram arfe uel add. /A ciuilitatem] ciuitatem M O IN X E F!, caritatem F?, utilitatem 74 — 13 utilitate] auctoritate M O IN E? — 16 gratius] gratum MON XEF

XXXV, 2 libertatem M» O E! uestram K M*(?2)O E? NXEF. ? pitacium L R A N, pictacium ze/ pictatium XXXVI, 1 autigerno X, atigenno E

debet esse M O K POX E F .A

VARIARVM

III, XXXVI-XXXVII

123

tiam non negare, maxime cum moris nostri sit ad leges cuncta

remittere,

ut et conquerens

mereatur

effectum

et pulsatus

; nullum se queratur sustinuisse praeiudicium. Proinde Firminus contra magnificum uirum patricium Venantium se dicit habere negotium et frequenter ab eo eius propositiones fuisse con- M 98 2 temptas. Et quia in causis semper est suspecta potentia, dum uelle creditur quod posse iudicatur, antefatum seruata 1o reuerentia a te praecipimus ammoneri, ut sub sponsione legitima instructam personam ad comitatum nostrum dirigere se promittat, qui apud delegatos motu nostro iudices eius intentionibus ualeat praebere responsum : actor hic poenam Suae recepturus audaciae, si contra magnificum uirum habue15 rit falsitatis euentum. XXXVII PETRO EPISCOPO

THEODERICVS

REX

4. 507/511 1

Si in alienis causis beatitudinem

tuam conuenit adhiberi,

ut per uos iurgantium strepitus conquiescat, quanto magis ad uos remitti debet quod uos spectat auctores ? Atque ideo ;sanctitas uestra a Germano nos aditos flebili allegatione cognoscat, qui se filium legitimum asserit quondam Thomatis, dicens partem facultatis patris sui a uobis detineri sibimet 2 legibus competentem. Quae petitio si ueritate fulcitur et genitoris eius substantiam probatis | iure competere suppli- PL 1o canti, considerata iustitia, quam monetis, sine obseruationis

longae dispendio debita tribuantur, quoniam causarum uestrarum qualitas uobis debet iudicibus terminari, a quo spectanda est magis quam uobis imponenda iustitia. Quod si hanc causam sub aequitate uestrum minime definit arbitrium, noue15 ritis supplicis querelam ad nostram audientiam perducendam. Vos enim docetis uoces pauperum non debere neglegi, quas potest iustitia comitari.

LRKPAMONXEF

B firmius P* 4, firmanius E F 6 certum anie se add. MONXEF 9 antefactum P M O 12 motus L R K A, monitu X E F, oz. in rasura trium litt. A nosttos À iudices] iudicio L, R K A XXXVII, 2 tuam] uestram K? E F 74 9 hereditatis az/e iure ad. spectanda est] est spectanda 74, expectanda est Morzzzsen

EF

12

597

124

VARIARVM

III, XXXVIII-XXXIX

DNGOPIAI VVANDIL THEODERICVS REX

a. 508 1

Quamuis pietatis nostrae constet esse uotum, ut ubique ciuilia, ubique moderata peragantur, maxime tamen optamus bene geri in regionibus Gallicanis, ubi et recens uastatio non portat ; iniuriam et ipsa initia bene plantare debent nostri nominis famam. Principis siquidem opinionem longe lateque dissemi-

2

non grauandi, sed defendendi potius aestimentur. Atque ideo praesenti auctoritate delegemus, ut in Auinione, qua resides, io nulla fieri uiolenta patiaris. Viuat noster exercitus ciuiliter cum Romanis : prosit eis destinata defensio nec aliquid illos a nostris sinatis pati, quos ab hostili nitimur oppressione libe-

nat subiectorum custodita securitas, et ubi exercitus dirigitur,

fari.

AXE FELICI V. 1I. CONSVLI THEODERICVS REX

à. 51II

1

Aequitatis ratio persuadet, ut exercentibus laetitiam publicam consuetudinem seruemus antiquam, praesertim a consule uenientem, cuius constat esse propositi, ut debeat ex M 99 ; liberalitate laudari, nec uideatur aliud dignitas promittere et

aliud senatorem uelle complere. Quocirca sub opinione munifici parcum non decet inueniri, quia inumbrat famam publicam 2 in consule tenacitatis obscuritas. Quapropter illustris magnitudo tua a Mediolanensibus aurigis nos aditos esse cognoscat 1o illa sibi uestris temporibus fuisse subtracta, quae mos priscus indulserat, cum praestante tempore munificentia sit pro lege. Proinde si nullo mendacio asserta uitiantur, sublimatem ues-

tram sequi conuenit uetustatem, quae suo quodam priuilegio uelut debita quae donantur exposcit. Nec licet negari, quod te 15 cognoscis sub antiquitate largiri.

LRKPAMONXEF

XXXVIII, 1 uualdin L, uuadel K, uuandiu O 9 in ane ipsa add. M O IN 6 opinioni M O E? $8 aestimentur] existimentur L, R. ez Mozzzzsen, extimentur K 2e M O N, estimentur P A» X, extimetur E F, aestimetut 74 9 qua] quam L : d3s (2).A tesides] regis L, R K, residis A.M O nullam fieri uiolentiam

XXXIX, 1 u.i. consuli oz. uelut] uult P A

X

EF

5 nec] ne L. K O JA ez Mommsen

14

VARIARVM

III, xr-xri

125

2d VNIVERSIS PROVINCIALIBVS IN GALLIIS CONSTITVTIS THEODERICVS REX

a. 510 ante Sept. r 1

Quamuis sensum nostrae pietatis turba multiplex cogitatio- PL nis intraret et diuersas regni partes consueta sedulitate respi- 598 5 ceret, festine tamen remedia uestrae utilitatis aspeximus, quo-

niam apud conscientiam nostram laesionis genus est profutura tardare nec possumus aestimare iuduncum, quod ingrata fuerit dilatione suspensum. Nam aegrescentibus morbis laesio debac2 chari permittitur, cum medicina differtur. Vobis itaque hostili 1o feritate uastatis pro qualitate laesionis per indictionem quartam

relaxatam

agnoscite tributariam

functionem,

quia non

gratulamur exigere, quod tristis noscitur solutor offerre. Ita tamen ut de illis, quae constat intacta, exercituales iuuentur

expensae: quia in totum deuotio deserere non debet quos pro 15 se laborare cognoscit. Inualidus est siquidem ieiunus defensor nec animus ministrat audaciam, cum uirtus corporeo fuerit robore destituta. AGE GEMELLO V.S. THEODERICVS REX

4. 508

1

Tolerabile fit omne quod aequabili ordinatione disponitur, quia diuisum onus sub communione subiectos certum est non grauare : pars enim extrema ad unumquemque redit, cum sum2 s ma uniuersos incluserit. Tritici itaque speciem, quam ob exercituales expensas nostra prouidentia de Italia destinauit, ne fatigata prouincia huius praebitione laederetur, ad castella supra Druentiam constituta de Massiliensibus horreis constat 3 esse portanda. Quapropter iubemus ut studium deuehendi ro supradictae speciei commune subeatur, quatinus celeriter possit fieri, quod uniuersitatis studio uidetur assumi.

LRKPAMONXEF

$8 egtessentibus L, R, XL, 1 in galliis (gallia F 74) constitutis] gallie K, oz. P 13 iubentur L, R. 2» Ms, 10 ferocitate X E F 4 excrescentibus X E F A praebeantur AP, iurentur IN 9 portanda] portandum K? X? F 4 ez Morsen ;. atJeED dares] uu P'A zractionem q.d. inuersam subesse puto

126

VARIARVM

III, xr11-xrimr

ZCICDT

M roo

VNIVERSIS PROVINCIALIBVS IN GALLIIS CONSTITVTIS THEODERICVS REX

à. 506

1

Non occurritur sub principe benigno remedia postulare subiectos, quoniam 'supplicationem praecedit humanitas et miro modo posteriora fiunt uota quam praestita. Nuper siquidem moti iustitia iusseramus, ut pars aliqua illaesa pro2 uinciae Gothis nostris alimonia reperta praestaret. Sed quia licet principem semper humaniora censere, dum uarietatis non habet uitium, quod pro beneficio fuerit immutatum, sed 10 ut nec minima possessores illatione grauarentur, ex Italia destinauimus exercituales expensas, ut ad defensionem uestram directus exercitus nostris humanitatibus aleretur solumque auxilium prouinciae de tam magna congregatione sentirent. 3 Ducibus etiam |ac praepositis sufficientem transmisimus pe- PL 15 cuniae quantitatem, ut eorum praebendae, quae non potue- 599 runt conuehi, ibi debuissent sine alicuius dispendio comparari, quia delectu uestro nec ila uolumus imponere, quae uos A

A

potuistis, ut arbitramur, offerre.

XLIII VNIGIS SPATHARIO THEODERICVS REX à. 508 aestate

1

Delectamur iure Romano uiuere quos armis cupimus uindicare, nec minor nobis est cura rerum moralium quam potest

esse bellorum. Quid enim proficit barbaros remouisse confusos, 2 5nisi uiuatur ex legibus ? Quapropter cum deo propitio Gallias exercitus noster intrauit, si qua mancipia seruitium declinantia ad alios se, quam quibus uidebantur competere, contulerunt, prioribus dominis iubemus sine aliqua dubietate restitui, quia confundi non decent iura imperante iustitia nec potest 3 1o abiecto fauere seruitio libertatis defensor. Aliorum forte regum proelia captarum ciuitatum aut praedas appetunt aut ruinas : nobis propositum est deo iuuante sic uincere, ut subiecti se doleant nostrum dominium tardius acquisisse. LRKPAMONXEF

XLIL 1inoz.L

RPAMO

gallia F 74

1* delectu] Traube, p. 532, di-

lectà L/, dilectu L? K P A M* Xt, delectui R K? A e? Mozimsen, dilectui M» O N F, dilecto Xv E

XLIII, 1 ungis K, uuigis X, uiugis F ? uidebantur competere] debebantur X E

3 mortalium P X!, uictualium E 9 debent M&« E F

VARIARVM

III, xr1v-XLv

127

XLIV VNIVERSIS POSSESSORIBVS ARELATENSIBVS THEODERICVS REX

à. 508/509 hieme Quamuis primum sit laesos incolas refouere et in hominibus magis signum pietatis ostendere, tamen utrumque humanitas ; nostra coniungit, ut et largitatis remedio ciuibus consulamus et ad cultum reducere antiqua moenia festinemus. Sic enim fiet, ut fortuna urbis, quae in ciuibus erigitur, fabricarum quo-

que decore monstretur. Pro reparatione itaque Arelatensium uel turrium uetustarum certam

murorum pecuniae 1o direximus quantitatem. Victualia quoque, quae uestras releuare uideantur expensas, fecimus praeparari, ut uobis desti- M 1o: nentur, cum tempus nauigationis arriserit. Releuate nunc animos et de |nostra promissione recreati futurae copiae spem PL tenentes diuino fauore habetote fiduciam, quia non minus est 6oo 15 quod nostris uerbis quam quod horreis continetur. XLV ARIGERNO

V.T. COMITI

THEODERICVS

REX

4. 507/[51I Iustitiae nostrae conuenit, ut de indultis beneficiis calumnias

fieri non sinamus, et quicquid praua interpretatione tegitur, fugata mendacii nube reuelemus. Defensores itaque sacro5 sanctae ecclesiae Romanae conquesti sunt beatae recordationis quondam Simplicium domum in sacratissima Vrbe positam ab Eufraxio acolutho instrumentis factis sollemniter comparasse, quam per annorum longa curricula ecclesiam Romanam quieto iure suggerunt possedisse et in usus alios transtulisse 1o securitate dominii. Nunc autem existere Samareae superstitionis improba fronte duratum, qui synagogam ibidem fuisse iniquis conatibus mentiatur, cum ad humanos usus habitacula longe aliter formata doceantur, quam potest esse memorata constructio. Quapropter magnitudo tua conscientiae suae pro-

LRKPAMONXEF

XLIV, 1 atbatensibus K — 10 reuelare L' M* (?) — 14 tenente L R P 2, tenete K

XLV, 1 autigetno X, arigenno E

4 eufraxo O, euftagio E F, eufrasio JA :

10 samate M?, amat(aee MMON XE foriasse Euptaxio ^ acolyto fere codd. 11 populum ane improba ad. K* X EF 74 — 12 ad humanos] humanitas F P, humanos A, in humanos MON XEF

128

VARIARVM

III, Xrv-xrvi

15 bata iustitia causam diligenti examinatione discutiat et, si uera cognouerit quae ueniunt in querelam, considerata aequitate definiat. Nam si humanis actibus sunt calumniae summouen-

dae, quanto magis emendanda credimus quae contumeliam diuinitatis tangere iudicamus ! 2X2 ADEODATO

THEODERICVS

REX

à. 507[511

1

Materia est gloriae principalis delinquentis reatus, quia nisi culparum occasiones emergerent, locum pietas non haberet. Quid enim salu|bris ordinatio gerat, si morum pro- PL s bitas cuncta componat ? Arida siccitas beneficium pluuiae 6o: madentis exoptat. Salutiferis medentium manibus nisi infirma ualitudo non indiget. Sic dum imbecillitati succumbitur, conuenienter remedia tribuuntur. Quapropter casibus asperis praestandum est sub iustitiae laude moderamen, ut nec uindic10 tam sinamus superare peccata nec culpam insultare patiamur 2 legibus impunitam. Datis itaque precibus allegasti uiri spectabilis Venantii Lucaniae et Bruttiorum praesulis odiorum te acerbitate compressum,

custodiae longo situ laborantem,

in

confessionem raptus adultae puellae Valerianae fuisse com:; pulsum, ut gratius fuerit spem citae mortis expetere quam tormentorum crudelia sustinere. Inter supremas enim angustias anhelantis uotum est perire quam uiuere, quia detestabilis sensus poenarum excludit dulcissimae salutis affectum. Illud etiam, quod minime iustitia pateretur, adiciens defenso-

20 rum tibi patrocinia saepius postulanti fuisse subtracta, cum M 1oz aduersarii florentes ingenio etiam innocentem te possent legum 3 laqueis obligare. Quae supplicatio cum efficaciter animum nostrae pietatis intraret paulatimque ad misericordiae iura deflecteret,

occurrit

Bruttiorum

praesulis missa

relatio,

quae

2; priuatam allegationem tragoediae suae uoce compressit, negan4^ do credi contra fidem publicam fallaciter supplicanti. Ideoque asperitatem poenae nostra lenitate mollimus, statuentes ut ex

LRKPAMONXEF

XLVI, 3 pietatis I, R P A 4

4 haberent P A

5 beneficium madentis plu-

uiae L R K P ez Mozamsen, beneficium Palmae madentis pluuiae À, madentis pluuiae

beneficium O E A iilegibus] rebus MONXEF 12 brutciorum L R, bructiorum K, brutiorum zz/ bruciorum plerique et sic fere deinceps 17 hanelantis (anhelantis 24) ang. M O N X E? F A, melantis ang. E! potius ase petite add. X B F.A 2* nostra] nostrae O, misericordie Mh IN, zn. M

VARIARVM

III, XLVI-XLVII

I29

die prolati oraculi sex mensium patiaris exilium, ita ut nulli

post constituta nostra sub qualibet interpretatione tibi liceat 3o obicere crimen infamiae, quando fas est principi maculosas notasuitiataeopinionis abstergere, sed hoc exacto tempore patriae

rebusque omnibus reformatus, ius tibi sit liberum omne quod primitus, quia nulla te ingemiscere probri adustione censemus, quem temporali uolumus exilio detineri : poenam trium 5; librarum auri nihilominus comminantes, si quis aut obuiando aut aliter intellegendo praesens nostrum uiolare temptauerit 5 constitutum. Sed quoniam haec statuta ad innocentes nolumus usque protendi, ne sua cuique minime uideatur ignorantia profuisse, praesenti auctoritate eos a formidine liberamus, quos 4o utpote nescientes in eadem causa quolibet loco uel tempore interfuisse constiterit. Similis enim uidetur absentis, qui conscientiam non habet criminosi. XLVII HAVSTOPPOTHEODERICVS

REX

à. 507/511

1

In partem pietatis recidit mitigata districtio et sub benefi- PL cio punit qui poenam debitam considerata moderatione pal- 6oz pauerit. Iouinum curialem, quem corrector Lucaniae Brut;tiorumque humani nobis suggerit sanguinis effusione pollutum (ob hoc cum mutuae contentionis ardoribus excitatus rixam uerborum usque ad nefarium collegae deduxit interitum, sed conscius facti sui intra ecclesiae saepta refugiens declinare se credidit praescriptam legibus ultionem) Vulcanae insulae 1o perpetua relegatione damnamus, ut et sacrato templo reuerentiam habuisse uideamur nec uindictam criminosus euadat in 2. totum, qui innocenti non credidit esse parcendum. Careat proinde patrio foco cum exitiabili uicturus incendio, ubi uiscera terrae non deficiunt, cum tot saeculis iugiter consumantur. 1; Flamma siquidem ista terrena, quae alicuius corporis imminutione nutritur, si non absumit, extinguitur : ardet continue

inter undas medias montis quantitas indefecta nec imminuit,

LRKPAMONXEF

28 sex mensium] (a)emensum M O IN X, emersum E F EXPENFI liberum oz. MON XEF 33ingemescete Iz, 38 minima M* X E F

32 reformato M^ O IN M' — 36 temperauerint

9 perscriptam P A.M IN LM O IN X 5 nobis] uobis XLVII, 1 ppo] epo A uulcani(a)e M O IN X E F A 12 credit M IN X, zuc. O 16 continue] 1? undas medias] undas (ozz. medias) M O!, medias undas cot(t)idie M! O IN

EXIST

,

I30

VARIARVM

III, xrviI-XLVIII

quod resolui posse sentitur : scilicet quia naturae inextricabilis potentia tantum crementi cautibus reponit, quantum illi 2o uorax ignis ademerit. Nam quemadmodum saxa incolumia 3 permanerent, si semper inadiuuata decoqueret ? Potentia siquidem diuina sic de contrariis rebus miraculum facit esse perpetuum, ut palam consumpta occultissimis instauret aug- M ros mentis, quae uult temporibus stare diuturnis. Verum cum et 2; alii montes motibu$ uaporatis exaestuent, nullus simili appellatione censetur : aestimandum, quia grauius succenditur, qui 4 Vulcani nomine nuncupatur. Mittatur ergo reus capitis in locum praedictum : uiuus careat quo utimur mundo, de quo alterum crudeliter fugauit exitio, quando superstes. recipit 3o quod euentu mortis inflixit: salamandrae secuturus exemplum, quae plerumque deget in ignibus. Tanto enim naturali frigore constringitur, ut flammis ardentibus temperetur. Subtile ac paruum

animal,

lubricis

lumbricis

associum,

flauo

colore

uestitum. Vitam praestat soli, quod mortalia cuncta consumit. 5 55 Memorant

autem aeui pristini seruatores hanc insulam ante

aliquot annos undarum rupto terrore imitus erupisse, cum Hannibalapud Prusiam Bithyniae regem ueneno secum ipse pugnauit, ne tantus dux ad Romanorum ludibria perueniret. Plus inde mirabile, ut mons tanta flammarum congregatione

4o succensus marinis fluctibus haberetur absconditus | et ardor

PL

ibi indesinenter uiueret, quem tanta unda uidebatur obruere.

605

Pen sgg

VNIVERSIS GOTHIS ET ROMANIS CIRCA VERRVCAS CASTELLVM CONSISTENTIBVS THEODERICVS REX

4. 507/[51I

1

Laetitia debet esse cunctorum prouida iussio dominantum, quando illud, quod uos debuistis expetere, nos uidetis offerre. LRKPAMONXEF XLVII, 30 Cf. Plin. z27. 10, 188 ; Aug. ciu. 21, 4 ; Atist. Dist. an. 5, 19 (552 b 16); "Theophrast. de gne 6o ; Ael. na. an. 2, 51. 3* C£. Oros. Jisz. 4, 20, 29 ; Liu. 39, 56, 6-7 ; Obseq. 4. 18 scilicet ozz. E F 21 inadiuuata] ea inadiuuata uis P^, ignis adunata M O IN AXES dequoqueretur L!, dequoqueret L?, decoquerent Mozzzzsen 25 motibus] montibus L, R K P! 2, ignibus P? 29 quando] quoniam E F 31 degit P X E F 4A e? Mommsen 32 subtili LL R M O 33 lubricis ozz. LL.R K X? lumbticis ozz. P E F 34 quod] Kruscb, quae L, R. K P A e Mozzzzsen, qui MONXEFA mortua MONXEF 36 imitus] primitus P A 74, rus N X E F, ingnitus O 3* hanibal L1 R A E, anibal F brusiam XLVIII, 1 et ... consistentibus ozz. K

E

A

E, uertrucha F, uetucam 74

uerruca L, R À, uerrugas P, curruca X,

2 existentibus E F

3 dominantium R

VARIARVM D)

III, xrvii

I3I

Quid est enim gratius quam humanis rebus cautelam semper adhibere, quae aut fit necessaria aut non grauat esse super-

fluam ? Et ideo Leodefrido saioni nostro praesenti delegauimus iussione, ut eius instantia in Verruca castello uobis domi2 10

I

32

VA

o

cilia construatis, quod a positione sui congruum nomen accepit. Est enim in mediis campis tumulus saxeus in rotunditate consurgens, qui proceris lateribus, siluis erasus, totus mons quasi una turris efficitur, cuius ima graciliora sunt quam cacumina et in mollissimi fungi modo supernus extenditur, cum in inferiore parte tenuetur. Agger sine pugna, obsessio secura, ubi nec aduersarius quicquam praesumat nec inclusus aliquid expauescat. Huic Athesis inter fluuios honorus amoeni gurgitis puritate praeterfluit causam praestans muniminis et decoris : castrum paene in mundo singulare, tenens claustra prouinciae, quod ideo magis probatur esse praecipuum, quia feris gentibus constat obiectum. Hoc opinabile munimen, mirabilem securitatem cui desiderium non sit habitare, quam uel externos delectat inuisere ? Et quamquam deo iuuante nostris temporibus prouinciam securam credamus, tamen prudentiae nihilominus est cauere etiam quae non putantur emergere. Munitio tractanda semper in otio est, quia tunc male M 1o4 quaeritur, quando necessaria iudicatur. Mergi, quibus nomen

ex facto est, cohabitatores piscium, aquatiles uolucres futuras

tempestates naturaliter praeuidentes sicca petunt, stagna derelinquunt. Delphini fluctus pelagi metuentes uadosis litoribus 5 3o immorantur.

35

Echini, qui sunt mella carnalia, costatilis teneri-

tudo, croceae deliciae diuitis maris, dum futuras tempestates agnouerint, loca mutare cupientes, quia illis pro leuitate corporis nandi nulla fiducia est, lapillos, quibus pares possunt esse, complexi, quadam anchorarum ponderatione librati scopulos petunt, quos fluctibus uexandos esse non credunt. Aues ipsae aduentu hiemis patrias mutant. Ferae pro qualitate temporis cubilia quaerunt. Hominum sollicitudo non debet prouidere quod potest in aduersitate requirere ? Non est in mundo

LRKPAMONXEF

XLVIII, 26 C£. Varto /ing. 5, 78 ; Paul. Fest. P. 124, 1 ; Diff. $uet. p. 281, 6; 30 Cf. Plin. 727. 9, 100 ; 18, 361 ;

Ambr. Jex. 5, 13, 45 ; Isid. Orig. 12, 7, 54Ambr. ex. 5, 9, 24.

8 uetuca LL. M IN 7 leodefrido] L1, leodifredo p/erique, lufrido K, leodifrido 74 16 ateses LL, R PA M N, 14 inferiori P M ON E F .A E A, uettucha F 25 tractanda] coaptanda LR. 24 quae] quod X E atteses K .X E, atheses O MIN X E F.A 30 constatilils M OIN X — 33 possint K et Mommsen

132

VARIARVM

III, xrvit-L

unum: humanae

res mutabilitate quatiuntur. Et ideo pro-

4 o uidentia dicitur, ut quae sunt futura tractentur.

PL

nx

604

HONORATIS POSSESSORIBVS DEFENSORIBVS ET CVRIALIBVS CATINENSIS CIVITATIS THEODERICVS REX

;

A

IO

18 MA

2o

à. 507/511

Optabilis nobis est et grata deuotio, quae bonam praecesserit iussionem, et merito acceptum redditur, si quid, quod possumus imperare, poscatur. Felicitas enim regnantis est famulantes amare quod expedit, quando labor nobis cogitationis aufertur, dum subiecti sibi profutura disponunt. Atque ideo suggestionis uestrae tenore comperto, quam caritate ciuica in communiendis moenibus suscepistis, absolutam huius rei uobis censemus esse licentiam : nec quicquam de hac re uereamini, unde gratiae nostrae expectare praemia mox debetis. Vestra enim munitio nostra est nihilominus fortitudo : et quicquid uos ab incerto eripit, famam nostrae defensionis extendit. Saxa ergo, quae suggeritis de amphitheatro longa uetustate collapsa nec aliquid ornatui publico iam prodesse nisi solas turpes ruinas ostendere, licentiam uobis eorum in usus dumtaxat publicos damus, ut in murorum faciem surgat, quod non potest prodesse, si iaceat. Quocirca perficite confidenter, quicquid cautio ad munimen, quicquid ornatus expetit ad decorem, tantum nobis scituri gratum fore quod facitis, quantum exinde gratia uestrae se ciuitatis extulerit. JE PROVINCIALIBVS

NORICIS

THEODERICVS

REX

C. à. 507 Grate suscipienda est ordinatio, quae dantem iuuat et accipientem pro temporis necessitate laetificat. Nam quis putare possit onus, ubi magis meretur in commutatione compendium ? Et ideo praesentibus decernimus constitutis, ut AlaLRKPAMONXEF

39 unum] unde INN E F A XLIX, 1 catinensis ze/ cathinensis 5/erigue, catinensi A MM, catheniensis X, cataniensis E, cattaniensis F, catanensis J4 8 partem ange quam addendum

censuit Traube — 10 quicquam] quam M?, quem M? O! N, quemquam O? 15 20 se uestrae Me X E F A ornatu I.! P L, 1 norticis K, noticis E F 5 constitut (// c) ionibus M O N X E F, alemannorum M O N X institutis 74

VARIARVM III, r-r1

133

mannorum boues, qui uidentur pretiosiores propter corporis granditatem, sed itineris longinquitate defecti sunt, commuta- M x65 ri uobiscum liceat, minores quidem membris, sed idoneos ad

3

laborem, ut et illorum profectio sanioribus animalibus ro adiuuetur et uestri agri armentis grandioribus instruantur.

Ita fit ut illi acquirant uiribus robustos, uos forma conspicuos et, quod raro solet emergere, in una mercatione utrique uidea-

mini desiderata compendia percepisse. JE FAVSTO

PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511 1 ;

1o

2 15

3 2o

Quantum histrionibus rara constantia bonestumque uotum, tanto pretiosior est, cum in eis probabilis monstratur affectus. Carum est enim homini |repperisse, ubi aliquid se laudabile PL non putauerat inuenire. Dudum siquidem Thomati aurigae ex 6o5 Orientis partibus aduenienti annonas rationabiles consideratio nostra largita est, donec eius artem probaremus et animum. Sed quoniam in hoc agone primatum noscitur obtinere eiusque uoluntas patria derelicta nostri sedes fouere delegit imperii, menstrua eum duximus largitate solidandum, ne adhuc ambiguum redderemus, quem Italiae dominatum elegisse cognouimus. Is enim frequenter uictor per diuersorum ora uolitauit, plus uectus fauore quam curribus. Suscepit partem populi protinus inclinatam et quos ipse fecerat tristes, laborauit iterum reddere laetiores, modo agitatores arte superans, modo equorum uelocitate transcendens. Frequentia palmarum eum faciebat dici maleficum, inter quos magnum praeconium uidetur esse ad talia crimina peruenire. Necesse est enim ad peruersitatem magicam referri, quando uictoria equorum meritis non potest applicari. Spectaculum expellens grauissimos mores, inuitans

leuissimas

contentiones,

euacuator

honestatis,

fons

irriguus iurgiorum, quod uetustas quidem habuit sacrum, sed contentiosa posteritas fecit esse ludibrium. Primus enim hoc apud Elidem Asiae ciuitatem Oenomaus fertur edidisse : LRKPAMONXEF LI, 24 Cf. Hyg. fa^. 274, 5. 6 uidebantur P A, uinduntur M?

LI, 1 prefecto (ozz. praet.) L R K P 2 histrionibus] in istrionibus IL, R K A 242siaeom. N, MON XEF.4 16dicifaciebat 4enimoz.MONXEF

oenomaus] inomagus ze/ ynoApiae coni. Knaak, Herz. vol. 16 (1881), p. 587 magus Jerique, enomagus MY O^, enomaus IN?, aenomaus A

I34 2 w^

30

VARIARVM

III, r1

quod post Romulus in raptu Sabinarum necdum fundatis aedificiis ruraliter ostentauit Italiae. Sed mundi dominus ad potentiam suam opus extollens mirandam etiam Romanis fabricam in uallem Murciam tetendit Augustus, ut immensa moles firmiter praecincta montibus contineret, ubi magnarum rerum indicia clauderentur. Bis sena quippe ostia ad duodecim signa posuerunt. Haec ab hermulis funibus demissis subita aequalitate panduntur, docentes totum illic, ut putabant, consilio geri, ubi imago capitis cognoscitur operari. Colores autem in uicem | temporum quadrifaria diuisione funduntur : prasi-

3 nus uirenti uerno, uenetus nubilae hiemi, russeus aestati flamVA

40

PL

606

meae, albus pruinoso autumno dicatus est, ut quasi per duode-

cim signa digrediens annus integer signaretur. Sic factum, ut naturae ministeria spectaculorum composita imaginatione luderentur. Biga quasi lunae, quadriga solis imitatione reperta est. Equi desultorii, per quos circensium ministri missus denuntiant exituros, luciferi praecursorias uelocitates imitantur. Sic accidit ut, dum se colere putarent astra, religionem M 106

suam ludicra similitudine profanarent. Alba linea non longe ab ostiis in utrumque podium quasi regula directa perducitur, 4 vA ut quadrigis progredientibus inde certamen oriretur, ne, dum se praepropere conantur elidere, spectandi uoluptatem uiderentur populis abrogare. Septem metis certamen omne peragitur in similitudinem hebdomadis reciprocae. Ipse uero metae secundum zodiacos decanos ternas obtinent summitates, quas 8 5o ad instar solis quadrigae celeres peruagantur. Eoae Orientis et Occidentis terminos designant. Euripus maris uitrei reddit imaginem, unde illuc delphini aequorei aquas influunt. Obeliscorum quoque prolixitates ad caeli altitudinem subleuantur, sed potior Soli, inferior Lunae dicatus est, ubi sacra priscorum 55 Chaldaeicis signis quasi litteris indicantur. Spina infelicium captiuorum sortem designat, ubi duces Romanorum supra dorsa hostium ambulantes laborum suorum gaudia perceperunt. Mappa uero, quae signum uidetur dare circensibus, tali casu

LRKPAMONXEF

28 sauinarum L R K*A 29 continet M 35 ruseus K, roseus MvOP»N XYEF A

ON .X — 34prasinus MON XEF 38 ministeriis] mysteriis Meyer 40

desultatorii L, R. K^ P X? A, desulatotii K2, desaltatotii 4, desolutorii E F

mis-

sos codd. 42seom.X EF 44 utrumque] utrum L R 45 oreretur A! M. se propropete R3, semper propere X E F 74 48 similitudine M O IN 50

€oae] rotae 74, eae W. Meyer, Jabrb. d. deutschen arch. Inst. 1870, p. 242

51 eutip-

pus M O ? N, (a)etippus X E! 52 oboliscorum L K M O N X F, oboliseorum R X, oboliquorum E 54 soli] sol L. R P* A 95 chaldaicis R. A^ 4

VARIARVM III, r1

135

fluxit in morem. Cum Nero prandium protenderet et celerita6o tem, ut assolet, auidus spectandi populus flagitaret, ille mappam, qua tergendis manibus utebatur, iussit abici per fenestram, ut libertatem daret certaminis postulati. Hinc tractum est, ut ostensa mappa certa uideatur esse pro|missio circen- PL 10 sium futurorum. Circus a circuitu dicitur, circenses quasi cir- 6o7

6; cuenses : propterea quod apud antiquitatem rudem, quae necdum spectacula in ornatum deduxerat fabricarum, inter enses et flumina locis uirentibus agerentur. Nec uacat quod XXIIII missibus condicio huius certaminis expeditur, profecto ut diei noctisque horae tali numero clauderentur. 7e Nec illud putetur irritum quod metarum circuitus ouorum erectionibus exprimatur, quando actus ipse multis superstitionibus grauidus oui exemplo geniturum se aliqua profitetur. Et ideo datur intellegi uolitantes atque inconstantissimos inde 11 mores nasci, quos auium matribus aptauerunt. Cetera circi 7 Romani longum est sermone decurrere, dum omnia uideantur

ad causas singulas pertinere. Hoc tamen dicimus omnimodis stupendum, quod illic supra cetera spectacula feruor animorum inconsulta grauitate rapiatur. Transit prasinus, pars populi maeret : praecedit uenetus et potius turba ciuitatis affli8o gitur. Nihil proficientes feruenter insultant : nihil patientes grauiter uulnerantur

et ad inanes contentiones

sic disceditur,

tamquam de statu periclitantis patriae laboretur. Quod merito creditur dicatum numerosae superstitioni, ubi ab honestis moribus sic constat excedi. Haec nos fouemus 8; necessitate imminentium populorum, quibus uotum est ad talia conuenire, dum cogitationes serias delectantur abicere. 13 . Paucos enim ratio capit, raros probabilis oblectat intentio : M ro7 ad illud potius turba ducitur, quod ad remissionem curarum constat inuentum. Nam quicquid aestimat uoluptuosum, hoc 9o et ad beatitudinem temporum iudicat applicandum. Quapropter largiamur expensas, non semper ex iudicio demus. 12

LRKPAMONXEF

66/6? Seru. ad georg. 3, 18 ; ad Aen. 8, 636 ; Isid. orig. 18, 27, 5 et 28, 2.

61quan

MON X . 62postulasti K*, postulanti

MX

EF? ^ 64 circum enses

K M* O N, citcumensens M^3, circuensens E 67 fulmina E F? 68 missilibus R? O X", mensibus P F? 74 69 profecto ozz. M JÀ 71 ereptionibus M8 O IN X E et Mommsen 72 grauibus M IN X JA profitetur] K 74, profiteretur re//. et Mozumsen 73 constantissimos PA 79 potius] potior 4A, ocius Movzzsen,

protinus I. Meyer, /.c.

Sisiccontentiones

PA — S4excidi L'

87 raros] aut L. R. Ki, et raros K? (deletis uerbis aut probabilis) 74 dinem] beatitudini E F

MN X E F.A 90 ad beatitu-

136

VARIARVM

III, ri-L11

desipere, ut populi possimus desiderata

Expedit interdum gaudia continere.

LII CONSVLARI V.1. THEODERICVS REX

j

1

à. 507/511

Sicut inuidiosa nimis interpellantium suggestione comperimus, inter Leontium atque Paschasium spectabiles uiros finalis orta

contentio

est, ita ut terminos

casarum

suarum

non

;legibus, sed uiribus crederent uindicandos. Vnde miramur tanta animositate fuisse litigatum, quod aut terminis testibus aut iugis montium aut fluminum ripis aut arcaturis constructis 2 aliisque signis euidentibus constat esse definitum. | Quid isti PL facerent, si in Aegyptiacis partibus possiderent, ubi Nili flumi- 608 ro nis superueniente diluuio indicia finium uastissimus gurgis abradit et indiscreta terrae facies redditur, ubi omnia limus

tegere comprobatur ? Quapropter nec tunc ad arma concurrere debuissent, si excitata lis nulla satisfactione superata discederet. Hoc enim per geometricas formas et gromaticam 15 disciplinam ita diligenter agnoscitur, quemadmodum litteris 3 omnis sermo conclusus est. Geometriam quippe, ut est hominum genus nimis acutissimum atque sollicitum, Chaldaei primum inuenisse memorantur, qui rationem ipsius disciplinae generaliter colligentes et in astronomicis rebus et in musicis 20 et in mechanicis et in architectis et in medicinam et ad artem logisticam, uel quicquid potest formis generalibus contineri, aptam esse docuerunt, ut sine ea nihil horum possit ad agni4 tionem uerissimam peruenire. Hanc post Aegyptii, non dissimiliter animi calore feruentes, propter augmenta Nilotica, quae 25 singulis annis uotiua inundatione patiuntur, ad dimensionem terrae et recuperandas formas finium transtulerunt, ut fieret arte distinctum, quod litigiosae confusioni uidebatur ob5 noxium. Quapropter agrimensorem peritissimum, cui ab arte nomen est, uestra nihilominus adhibeat magnitudo, ut iam 3o omnia, quae manifesta ratione distincta sunt, per euidentia debeat documenta monstrare. Nam si hoc egit illa disciplina

LRKPAMONXEF

LII, 3 pascasium L P N A 4causarum R? X E F 4 arcturis P, atchatutis À (ZZ£. a posterzore loco erasa) X E. F 10 diluuii P ?* gurges RR P3? XEF -A et Mommsen, gragis O — 14 gromaticam] Cziacius, grammaticam uel gramaticam codd. 16 hominis P A 20 architecticis P A 24

VARIARVM

III, riri

137

mirabilis, ut indeterminatos agros ratione certa distingueret,

quanto magis iste monstrare debet omnia, quae iam probantur suis finibus terminata ? Augusti siquidem temporibus orbis 3 II Romanus agris diuisus censuque descriptus est, ut possessio sua nulli haberetur incerta, quam pro tributorum susceperat quantitate soluenda. Hoc auctor Heron metricus redegit ad dogma conscriptum, quatinus studiosus legendo possit agnoscere, quod deberet oculis absolute monstrare. Videant artis 40 huius periti, quid de ipsis publica sentit auctoritas. Nam disciplinae illae toto orbe celebratae non habent hunc hono- M ro$ rem.

Arithmeticam

dicas, auditoriis uacat.

Geometria,

cum

tamen de caelestibus disputat, tantum studiosis exponitur. Astronomia et musica discuntur ad scientiam solam. Agrimen4 VA sori uero finium lis orta committitur, ut contentionum proteruitas abscidatur. Iudex est utique artis suae, forum ipsius agri deserti sunt : fanaticum credis, quem tortuosis semitibus ambulare conspexeris. Indicia siquidem rerum inter siluas asperas et dumeta perquirit, non ambulat iure communi, uia DP sua, osten|dit quod dicit, probat quod didicit, 609 vAo ili est lectio gressibus suis concertantium iura discernit et more uastissimi fluminis aliis spatia tollit, aliis rura concedit. Quapropter auctoritate nostra suffulti talem eligite, post quem partes erubescant impudenti fronte litigare, quatinus possessorum 05 iura confusa esse non debeant, quibus est necessarium rebus propriis adhibere culturam. IDEE APRONIANO

ILLVSTRI VIRO COMITI PRIVATARVM THEODERICVS REX

à. 507/511

A

Magnitudinis uestrae relatione comperimus aquilegum Romam uenisse de partibus Africanis, ubi ars ipsa pro locorum siccitate magno studio semper excolitur, qui aridis locis aquas dare possit imatiles, ut beneficio suo habitari faciat loca

LRKPAMONXEF

37 heron] iron L. à, yton

R

KP

MON X E F, hyrum Z4

redigit I, R P AO E, 43 47 E?,

4i ilae ozz. X EF 42 atithmetica L, R. O, arimethicam M IN, atismettica atismetricam F, indicas L| R. K P ez Mozzsen, dictis 74, dicis Garezus tamen| tantum P M O IN X ez Mommsen 46 utique] itaque Kk MON XE semitis RS MONXEF. 50 sua] tua E F 52 rura] puta M O IN

plura

X E! F

LIII, 1 apro K, apronio P

NXBEF

imatiles] uernatiles

comiti priu. ozz.

M

KX E s 6 possit dare MO ON X E FA, uenatiles Gare/us — habitare LL

VARIARVM III, r1 2 nimia sterilitate siccata. Hoc nobis gratum fuisse cognosce, quatinus industria illa maiorum libris exposita nostris temporibus uenerit approbanda. Signis.quippe uirentium herbarum ro ac proceritate arborum uicinitatem colligit decenter undarum. Terris enim, quibus dulcis umor non longe subest, ubertas quorundam germinum semper arridet, ut est iuncus aquatilis, 138

canna leuis, ualidus rubus, salix lenta, populus uirens et reli-

qua arborum genera, quae tamen ultra naturam suam felici 3 15 proceritate luxuriant. Sunt et alia huius artis indicia : cum nocte adueniente lana sicca in terram ponitur iam prouisam et rudi caccabo tecta relinquitur, tunc, si aquae proximitas arriserit, mane umida reperitur. Sole autem declarato intuentur etiam magistri loca solliciti et ubi supra terram uolitare 20 spissitudinem minutissima|rum conspexerint omnino musca- PL rum, tunc promittunt laetificale quod quaeritur inueniri. Ad- 61:0 dunt etiam in columnae speciem conspici quendam tenuissimum fumum, qui quanta fuerit altitudine porrectus ad summum,

tantum in imum latices latere cognoscunt,

ut hoc sit

2; mirabile, quod per haec aliaque signa diuersa mensura definita praedicitur, quanta profunditate quaesita monstretur. Praedicunt etiam sapores aquarum, ut nec aspera dispendioso labore debeat quaeri, nec dulcis necessariaque inhonora contemni. Hanc scientiam sequentibus pulchre tradiderunt apud M ro9 4 3o Graecos ille, apud Latinos Marcellus : qui non solum de subterraneis fluentis, sed de ipso quoque ore fontium sollicite tractauerunt. Dicunt enim aquas, quae ad orientem austrumque prorumpunt, dulces atque perspicuas esse et pro sua leuitate saluberrimas inueniri, in septentrionem uero atque 35 occidentem quaecumque manant, probari quidem nimis frigi5 das, sed crassitudine suae grauitatis incommodas. Atque ideo, si memorato illi uiderit sapientia uestra et lectione codicum

et usu

rerum

quae

sunt

praedicta

constare,

con-

petentibus annonis de publico deputatis peregrinationem eius 4o inopiamque releuabis : accepturus mercedes, cui artis suae

LRKPAMONXEF

LIII, 11/12 Cf. Vitr. 8, 1, 5 ; Plin. n7. 31, 44 ;Pallad. 9, 8, 4. 16 Cf. Vitr. 8, 1, 5 ; Plin. "a£. 31, 46 ; Pallad. o, 8, 6. 19/21 Cf. Vitr. 8, 1, 1 ; Plin. zz. 31, 44 ; Pallad. 9, 8, 1.

13 lenta] A X? E F .A, laeta rel. e£ Mozzzsen 14 tamen] tantum MON XEF i9super MON XEF 21 laetificale] laeti facile M O IN X E F 74 25 quod per] quicquid L. K, quidquid R 30 subterraneis] terraneis IL, R. K 37 uiderunt M ON X 40cui] ubi Mozzzzsen 41 praestiterunt MON XEF

VARIARVM

III, riu

139

dona praestiterit. Nam quamuis Romana ciuitas aquis abundet irriguis sitque fontibus gaudens et formarum inundatione ditissima, reperiuntur tamen plurima suburbana quae hanc uideantur desiderare peritiam, et merito continetur, qui uel pro 4; parte necessarius esse cognoscitur. Huic tamen mechanicus omnino iungendus est, ut undas, quas iste repperit, ille leuet et arte subire faciat, quod ascendere non praeualet per naturam. Habeatur ergo et iste inter reliquarum artium magistros, ne quid desiderabile putetur fuisse, quod sub nobis non potuit 5o Romana ciuitas continere. LRKPAMONXEF

49 ne] et ne M O, et IN explicit uatiarum liber tercius L, explicit liber uariarum tercius R, explicit lib. iii K, explicit liber iii* P, magni aurelii cassiodori senatoris uiti consulis et illustri (sc) e À, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uc et inl exquaest palacii excons oro exmag off ppo atque pat uatiarum liber iii explicit M, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri consulis et illustris ex equestris palacii exconsulis ordine exmagistti officii papae atque patricii uariarum liber III** explicit X, explicit liber tertius E F

LIBER OVARTVS

M r1o

. Herminafrido regi Thoringorum Theodericus rex. Regi Herulorum Theodericus rex. Senario u. i. comiti priuatarum Theodericus rex.

Ti. ERR . ! VI. VII. VIII.

Senatui urbis Romae Theodericus rex. Amabili uiro deuoto comiti Theodericus rex.

Symmacho u. i. patricio Theodericus rex. Senario u. i. comiti priuatarum Theodericus rex. Honoratis, possessoribus et curialibus Foroliuensisibus Theodericus rex.

IX. Osuin u. i. comiti Theodericus rex. P. Iohanni u. s. consulari Campaniae Theodericus

Te

XI. Senario u. i. comiti priuatarum Theodericus rex. XII. Marabado u. i. comiti et Gemello u. s. Theodericus M 111 rex. XIII. Senario u. i. comiti priuatarum Theodericus rex. XIV. Gesilae saioni Theodericus rex. XV. Benenato u. s. Theodericus rex. XVI. Senatui urbis Romae Theodericus rex. XVII. Ibbae uiro sublimi duci Theodericus rex. XVIII. Annae Uu. s. comiti Theodericus rex. XIX. Gemello u. s. Theodericus rex. XX. Geberic u. s. Theodericus rex. LRKPAMONXEF incipiunt capitula quarti L, incipiunt capitula libri quarti R. K, incipit quartus

P, incipit eiusdem liber iiii M, incipit iiii** X, hec sunt rubrice siue capitula quarti

libri E, rubtice quarti libri F Jr II. III. VI. VII. VIII.

germinafrtido X ^ thuringorum R P, turingorum K

herculorum K E, erulorum P ez Morzzzzsen ü.i.] uito P A, e£ ia saepius symmacho] R, corraperunt ut antea rell. ü.i.] uito A O, oz. K ü.i.] uu M, uu. NN, oz. K senatotio IN E foroiulensibus P, forol — A, foroliuiensibus M XN, liuientibus O8, liuiensibus O^, forouiliensibus E, oz. K IX. osuuin L R, *suum K, osum O X, osium E, osui F X. ü.$.] uito X E F, om. K XI. senatotrio IN E üji]uitóüAMONXE XII. maftabado - et oz. K marabido L9, matabodo P, mitabado F üi]uito A X E F, oz. MO N ü.8.] senatoti F, oz. K XIII. senatotio IN ü.ii]uirtoMàM ONXEF,om.K

XIV. XVII. XVIII.

*ile K, gefile E, gesilio FF ib(a)e zn /a/. codd. praeter K P. AP ane K, amne IN

. gamello O

XX.

geberich L R, giberio IN, gebetie E, giberic F

VARIARVM IV, Capitula

XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX. XXXI.

Gemello Argolico Arigerno Helpidio Argolico

I41I

u. s. Theodericus rex. u. i. p. u. Theodericus rex. u. i. comiti Theodericus rex. diacono Theodericus rex. u. i. p. u. Theodericus rex.

Vniuersis Massilia constitutis Theodericus rex. Tutizar saioni Theodericus rex. Dudae ü. s. comiti Theodericus rex.

M. 112

Argolico u. i. p. u. Theodericus rex. Albino u. i. patricio Theodericus rex. Aemiliano uiro uenerabili episcopo Theodericus rex.

XXXII. Dudae saioni Theodericus rex. XXXIII. Vniuersis Iudaeis Genua constitutis Theodericus XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII. - XXXIX. XL. XLI. AXLIT. XLIII. XLIV.

rex. Dudae saioni Theodericus rex.

Actoribus Albini u. i. Theodericus rex. Fausto ppo Theodericus rex. Theodagundae illustri feminae Theodericus rex. Fausto ppo Theodericus rex. Theodahado u. i. Theodericus rex. Actoribus Probini u. i. Theodericus rex. Iohanni archiatro Theodericus rex.

Argolico p. u. Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex.

Antonio uiro uenerabili Polensi episcopo Theodericus rex.

LRKPAMONXEF

XXVIII. XXIX. XXXIIL XXXIV. XXXV. XXXVI.

gamello O post ilustti ed. comiti L, XX — — znser. oz. P argelico L, R argerno R, angerno JN helpido E, elipido F p.ü.] pontifici E F massilie IN?, in assilia E F tutitar R, tzutizar P, tzuttzat À, tzutzat M IN, tuzuzat O, tezuzzat X, terzuzzat E, terzuzat F dudd(a)e L R. P A p.ü.] prouin. IN, pontifici X E F dudde K dudde K auctotibus O abini O, oz. K üiox.MONXEF ppo] patticio M O IN

XXXVII.

t(h)eodagunt(ae L R A M O N, theodegunde K, teodagundae P,

XXXIX.

theodagunthae X, theodigunte E, theodacuncte F *heodadtachodo K?, theodohado P, theodadachado M O X, teodadrachodo AN, theodochado E, theodocado F inser. oz. Ka

XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVIL

XL.

auctotibus O

pluni O

üi]ez

XLII. p.à.] ui ptouint. N, pontifici E F XLIV.

polensi ozz. in Ja£. codd. praeter P

KXEF

M 11:3

142

VARIARVM

IV, Capitula

XLV. Comitibus, defensoribus et curialibus ciuitatis Theodericus rex. XLVI. Marabado u. i. Theodericus rex. XLVII. Gudisal saioni Theodericus rex.

Ticinensis

XLVIII. Eusebio u. i. Theodericus rex. XLIX. Vniuersis prouincialibus et capillatis, defensoribus et curialibus Siscia uel Sauia consistentibus Theodericus rex. L. Fausto ppo Theodericus rex. LI. Symmacho patricio Theodericus rex. LRKPAMONXEF

XLVI. XLVII. XLIX.

morabodo P, marabdo NN, mitabado E godiscalco P inser. om. K IN scithia M* IN X, sisthia M^, sithia O, schitia E, oz. Mommsen, suauia plerique, sueuia R. K L. fasto M LI. simmacho L R, re//. corruptius

KF

sauia]

expliciunt capitula LR, expliciunt K, explic tituli libri quarti M, expliciunt tituli libri quarti O, expliciunt tituli JN

VARIARVM IV, 1

143

T

M 114

HERMINAFRIDO REGI THORINGORVM THEODERICVS REX

PL 609

à. 507/511

1

Desiderantes uos nostris aggregare parentibus neptis caro pignori propitia diuinitate sociamus, ut qui de regia stirpe ; descenditis, nunc |etiam longius claritate Amali sanguinis ful-

PL

geatis. Mittimus ad uos ornatum aulicae domus, augmenta 6:o generis, solacia fidelis consilii, dulcedinem suauissimam coniugalem : quae et dominam uobiscum iure compleat et nationem 2 uestram meliore institutione componat. Habebit felix Thorin1o gia quod nutriuit Italia, litteris doctam, moribus eruditam, decoram non solum genere, quantum et feminea dignitate, ut non minus patria uestra istius splendeat | moribus quam suis PL 3 triumphis. Quapropter salutantes gratia competenti indicamus 611 nos uenientibus legatis uestris inpretiabilis quidem rei, sed 1; more

gentium

suscepisse

pretia destinata,

equos

argenteo

colore uestitos, quales decuit esse nuptiales. Quorum pectora uel crura sphaeris carneis decenter ornantur : costae in quandam latitudinem porriguntur : aluus in breuitate constringitur : caput ceruinam reddit effigiem, imitantes uelocitatem 20 cuius uidentur habere similitudinem. Hi sunt sub pinguedine nimia mansueti, magna mole celerrimi, aspectibus iucundi, usibus gratiores : incedunt enim molliter, sessores insanis festinationibus non fatigant : quiescitur in ipsis potius quam laboretur et compositi delectabili moderatione agilitate norunt 4 25 continua perdurare. Verum hunc quamuis nobilissimum gregem beluasque morigeras uel alia quae direxistis eximia uicta cognoscitis, quando omnia iure superat, quae decus regiae potestatis exornat. Destinauimus et nos quidem, quae principalis ordo poscebat : sed nihil maius persoluimus, quam quod 3o uos tantae feminae decore copulauimus. Assint uestro diuina coniugio, ut sicut nos causa iunxit affectionis, ita et posteros

nostros obliget gratia parentalis.

LRKPAMONXEF

incipit liber quartus L E F, incipit liber quartus uar. R, incipit lib. iii K L 1 hetrmanifrido P hamali L. R. K e£ Momzesen ONXBEF.A et Momrsen

XEHF»

thuringorum R P, tutindorum K D amali] P A, imperialis M O IN X E F A 8 dominatum M iure nobiscum M O N X E F 4Á 14 nostris M*

20hiRKMONXEF!. sunt oz. X EF 21magnam. MON XEF 30 decori X E F 44 copulamus M O N X

c. a. iucundi o». HESSEN

144

VARIARVM

IV, rnr-i1

TI REGI HERVLORVM THEODERICVS REX à. 507/511 1

Per arma fieri posse filium grande inter gentes constat esse praeconium, quia non est dignus adoptari, nisi qui fortissimus meretur agnosci. In subole frequenter fallimur: ignaui autem M r:5 ; esse nesciunt, quos iudicia pepererunt. Hi enim gratiam non de natura, sed de solis meritis habent, quando uinculo animi

obligantur extranei, et tanta in hoc actu uis est, ut prius se uelint mori quam aliquid asperum patribus uideatur infligi. Et ideo more gentium et condicione uirili filium te praesenti mu10 nere procreamus, ut competenter per arma nascaris, qui bellicosus esse dinosceris. Damus tibi quidem equos enses clipeos et reliqua instrumenta bellorum : sed quae sunt omnimodis fortiora, largimur tibi nostra iudicia. Summus enim inter gentes esse crederis, qui Theoderici sententia comprobaris. 3 1; Sume itaque arma mihi tibique profutura. Ille a te deuotionem petit, qui te magis defensare disponit : proba tuum animum et opus non habebis obsequium. Adoptat te talis, de cuius gente tu potius formideris. Nota sunt | enim Herulis Gotho- PL rum deo iuuante solacia. Nos arma tibi dedimus : gentes 6:2 4 2o autem sibi olim uirtutum pignora praestiterunt. Salutantes proinde gratia competenti reliqua per illum et illum legatos nostros patrio sermone mandamus, qui uobis et litteras nostras euidenter exponant et ad confirmandam gratiam quae sunt dicenda subiungant. 2

III SENARIO

V.1. COMITI PRIVATARVM

THÉEÉODERICVS REX

4. 509/510

1

Ad ornatum palatii credimus pertinere aptas dignitatibus personas eligere, quia de claritate seruientium crescit fama dominorum. Tales enim prouehere principem decet, ut ; quotiens procerem suum fuerit dignatus aspicere, totiens se recta iudicia cognoscat habuisse. Moribus enim debet esse LRKPAMONXEF

II, 1 erulorum P e Mozzzzsen, cuzulorum K, herculorum E

BhiRKAMO

NXEF . enimoz MONXEF . 1iquidemtibi MON XEF.A 14 theodorii PAMONXEF 16 probat MON XEF A 17 habebit M ONXBEEF.A

18 formidaris E F

herculis A* E?, erulis Mozzzzsen

III, 1 ü.i] uiro P A e ia saepius / 4 principem prouehere X E F dignatus] dignatur E F

5 fuerit

VARIARVM

IV, ni-1v

I45

conspicuus, qui datur imitandus. Facile est qualemque sibi de2. gere: multis autem electum uiuere decet. Cape igitur per indictionem tertiam illustris comitiuae nostri patrimonii dignita10 tem, quam tibi non immerito tribuit regalis auctoritas. Diu namque nostris ordinationibus geminum mutuatus obsequium et consilii particeps eras et disposita laudabili assumptione complebas. Subisti saepe arduae legationis officium : restitisti regibus non impar assertor, coactus iustitiam nostram et illis 15 ostendere,

qui rationem

uix

poterant

cruda

obstinatione

sentire. Non te terruit contentionibus inflammata regalis auctoritas, subiugasti quin immo audaciam ueritati et obsecutus ordinationibus nostris in conscientiam suam barbaros per3 culisti. Quid studium tuum longa lucubratione sollicitum et 2» laboris continui inculpabile referamus obsequium ? Vsus es sub exceptionis officio eloquentis ingenio : fauebat ipse sui delectatus auditor, dum meliora faceres, cum recitare coepis-

ses. Pronuntiatio tua nostrum delectabat arbitrium, quia tantum dictantium reficiebas animum, quantum se lassare po25 terat cura cogitantum. Fuit quoque in te pars altera uitae laudabilis, quod arcana nostra morum probitate claudebas, 4

multorum conscius, nec tamen, cum plura nosses, elatus. Colle-

gis gratia, superioribus humilitate placuisti. Sic omnium pro M ::6 te factus est unus animus ex magna diuersitate sociatus.

3» Carpes

certe

probatae

institutionis

gratissimum

fructum,

quando prouectus tuus ita potuit omnes laetos efficere, ut uniuersi in te iudicent sua desideria profecisse. Tuere igitur | hanc uirtutum amabilem praeclaramque constantiam nos- PL traeque domus auctoritate subnixus tanto studiosius gra- 6:5 3; tiam quaere, quantum te locum beneficiis respicis inuenisse. Tende itaque adhuc bonis actibus tuos ad potiora successus, sciens gratiam nostram in illo semper augeri, qui se dignum adepto culmini desiderat inueniri.

IV SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX à. 509 ante Sept. x T

Gloriosum

quidem

nobis est, patres conscripti,

honores

LRKPAMONXEF

? qualemcumque P XX E F 4, qualem O N, quemque Mozzzseg — 8 uidete LL R KP A.A 24laxate E PF — 25 cogitantium P E F JA 24 elatus] elata sunt LROKOOUS6tuis*X EF potiora successus sciens] potiores (potciores O) uoces (uices E F) suscipiens MONXEF

VARIARVM

146

IV, 1iv-v

passim impendere, sed laudabilius meritis digna praestare. Quicquid enim talibus tribuimus, pro generali potius utilitate . Cunctis siquidem proficit recti tenax prouectus nec largimur ; locus relinquitur iniuriae, cum ad bonos peruenit regula disciplinae. Hoc itaque praeclaro desiderio illustrem uirum 2 Senarium comitiuae patrimonii dignitate subueximus, qui uenalitatis

obscura

claritate

animi

refugiat,

qui calumnia

ro non laetetur, nec patrimonii auctoritate suffultus de nostro sibi faciat terrore compendium, sed ius aequabile possit tenere cum ceteris, unde nobis placere respicit seruientes. Haec de illo futura promittere praeteritorum facit temporum fides. 3 In ipso quippe adulescentiae flore palatia nostra meritis 1; maturus intrauit et, quod robustas quoque fatigat aetates, nullo deceptus nouitatis errore ad imperantis conuersus arbitrium effectum bonarum

praestitit iussionum, nunc ad collo-

quia dignus, nunc ad exceptiones aptissimus, frequenter etiam in honorem legationis electus, cuius multiplex meritum 20 incertum apud nos reddebat officium. Non enim unius loci uir 4 debet dici, a quo multa uidentur impleri. Sed haec amplius commendabat humilitas, quae tam clara quam rara est. Nouum | est enim sub amore principis custodire modestiam, quia PL gaudia semper animos inquietant : modus enim raio laetis 614 5 25 rebus imponitur, qui magis in tristibus inuenitur. Verum inter haec stupenda meritorum originis quoque simili claritate resplendet, ut haereas, qua parte sit ditior, cum copiosius utraque possideat. Habent ergo singulatim distributa praeconium, iuncta miraculum. Quapropter, patres conscripti, 3o assurgat primaeuis introeuntibus cana Libertas. Nihil de genio uestro subtrahitur, quando uenientium nouitas honorabiliter inuitatur. Parentes publici de clementia nominati, duplex uos ratio benignitatis inuitet : incipiens mereatur gratiam, prouectus fauorem. V AMABILI

VIRO DEVOTO

M 117

COMITI

THEODERICVS

REX

à. 508/51I 1

Nullum decet nostras grauanter suscipere iussiones, quae magis utilitates noscuntur extollere deuotorum. In Gallicana

LRKPAMONXEF

IV, 13 facit praeteritorum

M

O.N X

25 imponitut ... inuenitur] interuenit

N X, sigillatim E F 74

EF — 22 tam] tantum MONXEF XEF 28 singillatim R K M O

MON

VARIARVM IV, v-vi

147

igitur regione uictualium cognouimus caritatem, ad quam ; negotiatio semper prompta festinat, ut empta largius angustiore pretio distrahantur. Sic euenit ut et uenditoribus satis2 fiat et illis prouisio nostra subueniat. Atque ideo deuotio tua praesenti auctoritate cognoscat omnes nauicularios Campaniae, Lucaniae siue Tusciae fideiussoribus idoneis se debere

r0 committerre, ut cum uictualibus speciebus tantum proficis3

cantur ad Gallias, habituri licentiam distrahendi sic ut inter

emptorem uenditoremque conuenerit. Grande commodum est cum indigentibus pacisci : quando famis totum solet contemnere, ut suam necessitatem possit explere. |Nam cum ambitioni DIE 15 Suae seruiat, prope modum donare uidetur, qui uendit rogatus. 615 Ad saturatos cum mercibus ire certamen est : suo autem pretium poscit arbitrio, qui uictualia potest ferre ieiunis. VI SYMMACHO

V.I. PATRICIO

THEODERICVS

REX

4. 507/511 1

Rationabiles petitiones supplicum libenter amplectimur, qui etiam non rogati iusta cogitamus. Quid est enim dignius quod die noctuque assidua deliberatione uoluamus, nisi ut ; rem publicam nostram sicut arma protegunt, aequitas inuiolata custodiat ? Spectabilis itaque Valerianus in Syracusana ciuitate consistens reuerti se ad lares proprios supplicauit, qui studiorum causa liberos suos ad Romanam ciuitatem deduxit. 2 Quos illustris magnificentia tua ex nostra continens iussione 1o in supra dicta urbe faciat commorari : nec illis liceat ante discedere, nisi hoc noster proloquatur affatus. Ita enim et illis studiorum prouectus acquiritur et nostrae iussionis reuerentia 5 custoditur. Non ergo sibi putet impositum, quod debuit esse uotiuum. Nulli sit ingrata Roma, quae dici non potest aliena, 15 illa eloquentiae fecunda mater, illa uirtutum omnium latissi-

mum

templum. Sentiatur plane, quod clarum est : non sine

gratia esse creditur, cui habitatio tanta praestatur.

LRKPAMONXEF

V, B latgius angustiote pretio Mozzzsen 13 fames P à» O X E F JA et Mommsen VI, 2 rationales IL, M O ez Mommsen N X E? F, cautum E!

augustiore L, congustiore P»

11 affectus M! X E

16 carum M O

VARIARVM

148

IV, vir-viit

VII SENARIO

V.1. COMITI PRIVATARVM THEODERICVS REX

a. 509/510 PL Propositum nostrae pietatis est iniuste periclitan|tium 1 6:6 tum, imposi constat ui aliena subleuare fortunas; quia quod ut ;trahere non possumus ad delictum. Iniquum est enim, et , regitur non ate uolunt eius quod tur depute uitio s homini Atque . euadere datur raro 2 illud imputetur periclitanti, unde ideo sublimitas tua prosecutores frumentorum, qui de Sicilia fuerant ad Gallias destinati, lacrimabili nos aditione pulsasse io cognoscat, dum susceptum onus promouisset in pelagus, M 1:8 aduersis flatibus fuisse susceptum : ubi fatiscente compage trabium, omnia uis absorbuit undarum nec quicquam miseris 3 de aquarum nimietate nisi solas lacrimas restitisse. Vnde illustris sublimitas tua, praesenti auctoritate commonita, mo1; diationem tritici quam sub hac sorte perisse probauerint, supradictis prosecutoribus sine aliqua faciat cunctatione reputari. Crudelitatis enim genus est ultra naufragium uelle desaeuire et illos ad dispendia cogere, quibus inopem uitam probantur inmania elementa cessisse. VIII

HONORATIS POSSESSORIBVS ET CVRIALIBVS FOROLIVENSIBVS THEODERICVS REX

à. 507/511

Graue uideri non debet, quod nostra ordinatione censctur, quia nouimus aestimare, quod uos oportet implere. A nobis ; quippe potestis rationabiliter custodiri, quibus proficitis non grauati. Proinde deuotioni uestrae praesenti auctoritate decernimus, ut accepto pretio competenti de locis uestris ad Alfuanum trabes sine aliqua dilatione deuehatis, quatinus et nostra ordinatio sortiri possit effectum et perceptis mer10 cedibus nec uos uideamini sustinere dispendium. LRKPAMONXEF

10 ? imputet LL, K* PAMORN VII, 4 quod aliena ui constat oz. P A 17 enim genus est] promouissent P X M» O? IN X F .A et Mogumsen, inc. Ot 19 elementa cessisse] pericula est enim genus M O IN X, enim est genus E F concessisse X E F VIII, 2 forolinensibus K, foroiulensibus P, foroiuliensibus E 24, foroliuiensibus 5 profecistis L, R K! A ez Mozsen, prospicitis K?, profuistis M O IN FE, om. X 2C etiam anfe non add. E F 8 alfianum P 2?, alsuanum ^4

VARIARVM

IV, ix-x

I49

IX

PE

OSVIN V.I.COMITI THEODERICVS REX

617

à. 507/511

Innocentiae professio est nostram elegisse praesentiam, ubi nec uiolentiae locus datur nec auaritiae uitia formidantur. Maurentius atque Paula patris auxilio nudati multorum se ; iniuriis testantur exponi : quorum adolescentia peruia uidetur incommodis, cum facile possit subripi uel iuuenibus destitutis. Et ideo nostrum merentur praesidium, a quibus se calliditas non abstinet improborum. Proinde sublimitas uestra tenorem praesentis iussionis agnoscens supra memoratos adultos, ro S1 quis iurgantium pulsare maluerit, ad nostrum comitatum nouerit dirigendos, ubi et innocentia perfugium et calumniatores ius possunt inuenire districtum. X

IOHANNI

V.S. CONSVLARI CAMPANIAE THEODERICVS REX

à. 507/511 1

Foedum est inter iura publica priuatis odiis licentiam dare nec ad arbitrium proprium uindicandus est inconsultus ; feruor animorum. Iniquum quippe nimis est quod delectat M 119 iratum. Furentes iusta non sentiunt, quia dum commoti in uindictam saeuiunt, rerum temperantiam non requirunt. Hinc est quod legum reperta est sacra reuerentia, ut nihil manu, nihil proprio ageretur impulsu. Quid enim a bellica confusione 2 1o pax tranquilla distabit, si per uim litigia terminentur ? Prouincialium igitur Campaniae atque Samnii suggestione comperimus nonnullos neglecta temporum disciplina ad pignorandi se studia transtulisse et quasi edicto omisso per uulgus licen-

tiam cre[|uisse uitiorum. His multo acerbiora iungentes: alienis PL

15 debitis ad solutionem alios trahi solamque causam probabilem 6:8 uideri, si aliqua debitori potuit uicinitate coniungi. O iniquum persuasionis errorem ! Diuiduntur causae germanis : filius LRKPAMONXEF X, 13. Ed. Theod. 123 sq. IX, 1 osuuin L, R. A O IN, osum K M X, otuim E, osium F, osuni 74 6 subrepi Mozzzzsen suadente Krauscb 11 profugit M IN 12 possint IL RK Ee Mozisen X, 1 uiro illustri L, R, ozz. K, uito E F 4 iudicandus M& X E JA 10 distabat L uim] iura X E! F non afe tetm. add. X E^ F 13 omisso]

Mommsen, praef. b. XXXV, misso codd. tos L, R

d

uulgus] 44, uulgos cod. * n

14 mul;

VARIARVM

150

IV, x-xi

obligationibus paternis, si non sit heres, exuitur : uxor mari-

talibus debitis nisi per successionis uincula non ad solutionem

2o et audacia

3 25

30

trahit extraneos,

cum

tenetur

:

absoluant

iura coniunctos. Hoc hactenus fieri nostri ignorantia fortasse pertulerit : nunc necesse est remedium de legibus habeat, quod nostram potuit intrare notitiam. Proinde edictalis programmatis tenore comperto spectabilitas uestra in cunctorum faciat notitiam peruenire, ut quisquis quod repetere debuisset pignorandi studio fortassis inuaserit, uoce iuris amittat nec liceat cuiquam sua sponte nisi obligatum forsitan pignus auferre. Si uero alterum pro altero, quod nefas dictu est, pignorare maluerit, in duplum cui uim fecit direpta restituat, quia scelera damna plus cohibent et sola detrimenta cogitant qui pudoris fecere iacturam. Quem uero ab hac redhibitione foedum patrocinium tenuitatis excusat, pro admissi qualitate facinoris in eum fustuario supplicio uindicetur. Non enim patimur impunitum quod nolumus esse permissum. XI SENARIO

V. I. COMITI PRIVATARVM

THEODERICVS

REX

à. 509/510

A

Spes est certa remedii uota supplicum ad prudentis remisisse iudicium, ut per ordinationis beneficium confusionis abrogetur incertum. Proinde magnitudo tua, cuius ordinationi uidetur subiacere prouincia, inter possessores Volienses atque curiales causam diligenti examinatione discutiat, quatinus inter eos sopiatur querela a uobis patefacta iustitia. Non enim decet post audientiam uestram negotium trahi, a quo post alios iudices debuisset audiri.

MARABADO V. 1. COMITI ET GEMELLO V.S. THEODERICVS REX à. 508/511

Propositi nostri est, ut prouincias nobis deo

auxiliante

LRKPAMONXEF

23 nostram ozz. P^ O, inc. P* 25 uocen MON XE 28 dictum est L! R At M O N, est dictu K 32 amissi 4! M IN X! 44, commissi E, ammissi F 33 fustario P A

XI, 1 uiro (oz. ill.)

AX

EF

5 uolientes O, udienses E

XII, 1 morabodo P, mirabado X E F

PL 619

XII

üi]uitoAXEF

ü.8. om. K A

VARIARVM

IV, xri-Xim

I5I

subiectas, sicut armis defendimus, ita legibus ordinemus, quia ; semper auget principes obseruata iustitia et quantum probabili institutione uiuitur, tantum summis adhuc prouectibus 2 aggregatur. Arcotamia itaque illustris femina flebiliter inge- M 120 miscens nepotis sui calamitatem tali conquestione deplorauit, dum semper auiae cura tenerior est suorum, asserens Aethe-

10 riam nurum suam, mariti postposita dilectione, cuidam se Liberio iugali foedere sociasse et cum ornatior cupit nouis thalamis apparere, studuerit prioris uiri facultates euertere, allegans ditatam filiorum spoliis, quibus magis decuit congre3 gari Ideoque nos, qui desideria supplicantum consueuimus 15 remittere ad statuta diualium sanctionum, ut nec insinuatio-

nem

supplicum

renuamus

nec aduersarii negotium credula

facilitate damnemus, sublimitatis uestrae iudicio hanc causam

legibus committimus audiendam, ut omni inciuilitate summota mediis sacrosanctis euangelii cum tribus honoratis, quos 20 partium consensus elegerit, qui legum possint habere notitiam, quicquid prisci iuris forma constituit inter eos, considerata disciplina nostri temporis, proferatis, quia non decet per uim eos aliquid agere, qui ad nostra meruerunt regimina peruenire. PL 620

XIII SENARIO

V. 1I. COMITI PRIVATARVM

THEODERICVS

REX

4. 509/510 1

Emolumenta

deesse laborantibus non oportet, ut et bonae

spei aditus aperiatur et desudantium querela iusta compensatione claudatur. Atque ideo prouidentiam nostram, quae s omnes rei publicae partes sub caelesti fauore circumspicit, ordinasse cognosce, ut Colosseo illustri uiro pro laboribus et meritis ad Sirmiensem Pannoniam destinato iuxta consuetudinem ueterem uictualia praebeantur, quatinus, dum memorato uiro necessaria fuerint praeparata, locus iniustis praesumptio21onibus abrogetur. Disciplinam siquidem non potest seruare ieiunus exercitus, dum quod deest semper praesumit armatus. Habeat quod emat, ne cogatur cogitare quod auferat. Necessitas moderata non diligit, nec potest imperari multis quod nequeunt custodire paucissimi. LRKPAMONXEF

? arcothamia P, atchotamia M IN X E F .A, archotomia O 14 supplicantium K P O F — 20 possunt L XIII, 6 coloseo IN E

moderamen .X E F 24

ingemescens M E!

? syrmiensem P M O IN X E A, sirmiensen A

13

152

VARIARVM

IV, xiv-Xv

RV GESILAE SAIONI THEODERICVS REX à. 507[511I

1

2

Magni peccati genus est alienis debitis alterum praegrauare, ut qui potest exigi non mereatur audiri. Sua quemque damna respiciant et is soluat tributum, qui possessionis noscitur ; habere compendium. Atque ideo praesenti tibi auctoritate delegamus, ut Gothi per Picenum siue Tuscias utrasque residen-

tes te imminente cogantur exsoluere debitas | functiones. In PL

ipsis enim initiis comprimendus excessus est, ne foeda imita- 62: tio quasi turpis scabies paulatim reliquos comprehendat. Si 1o quis ergo iussa nostra agresti spiritu resupinatus abiecerit, casas eius appositis titulis fisci nostri uiribus uindicabis, ut qui iuste noluit parua soluere, rationabiliter uideatur maxima perdidisse. Qui enim debent ad fiscum celerius esse deuoti, nisi M zz: qui capiunt commoda donatiui, quando amplius de nostra hu1; manitate recipiunt quam stipendii iure praestetur ? Nam si liberalitatis nostrae causa tractetur, nos potius uoluntaria tributa soluimus, qui fortunas omnium subleuamus. EXTA BENENATO

Y. S. THEODERICVS

REX

à. 507/511 1

Illustris et magnifici uiri comitis patrimonii suggestione comperimus dromonarios uiginti et unum de constituto numero mortis incommodo fuisse subtractos. Vnde prouiden;tiam nostram, cuius est proprium quod casu subducitur recuperare consilio, hoc statuisse cognosce, ut supra dictos dromonarios probare sine aliqua dubitatione festines, qui 2. tamen ad hoc opus possint idonei reperiri. Remigum enim labor operosus ualentes animo et uiribus quaerit, ut confiio dentia mentis procellis obuiare possit undosis. Quid enim audentius quam illud infidum ac uastissimum mare intrare paruo nauigio, quod eluctari facit desperationis sola prae-

LRKPAMONXEF

XIV, 1 selisae L., sesil(a)e R. K, gefile E F 10 agresti spiritu tesupinatus] agrestis (grestis IN) spiritus iure supinatus (spumatus F?) MONXEF iuribus L, (2) K P X O F (in L utrumque legi potest) 14 donatiuis X E F XV,1

uito illustri I, R. K, ü.1. A

6 reparare

MON X E F JA

3 drom*narios M*, dromanarios

X Et F 74

* dtom*natios M, dromanatios X E* F 4

VARIARVM

IV, xv-xvil

I53

sumptio ? Quapropter iussis te nostris hanc cautelam conuenit adhibere, ut querelam de congregatis debilibus non facias, 15 cum nos robustissimos quaesisse cognoscas. XVI SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODERICVS

REX

à. 509/511 1

Vtilitatis publicae causa, quam noster animus semper aspectat, uirum illustrem comitem Arigernum ciuem paene uestrum dudum ad Gallias aestimauimus dirigendum, ut eius maturi; tate consilii titubantium potuissent corda firmari. Nouitatem quippe sollicitam prudentes conuenit habere rectores, ut quemadmodum fuerit uitae formatus ordo, sic currat instituta deuotio. His rebus ad nostra uota compositis et gloriam ciuilitatis retulit et quod inter uos didicit diligenter ostendens et bel2 1o lorum insignia reportauit. Quem desideratum, sicut putamus, coetui uestro reddidimus, ut qui uobis longa aetate placuit, nunc gratior fiat, cum eum adiecta bona commendant. Quapropter disciplinae se praefati uiri Romanus ordo restituat et quod quietis amore praecipitur, deuotis |animis impleatur: PL 15 quatinus et excessibus tollatur licentia et quod optamus 622 3 maxime, locum nequeat inuenire uindicta. Si qua etiam per eius absentiam culpa prouenit, inter uos iustitiae consideratione corrigite, sicut nobilitati uestrae conuenit agere, cui semper probitas placet : quoniam nos specialiter iniunxisse cognos20 cite, ut error, qui ab auctoribus suis minime fuerit emendatus,

legum districtione resecetur. Pareatur ergo, patres conscripti, uiro multis temporibus iam probato, cui necesse est praedicanda sequi, qui se hactenus sub uestra omnium laude tractauit et in tanta frequentia nullius repperit aduersa iudicia. XVII IBBAE

VIRO SVBLIMI

DVCI

M 122 THEODERICVS

REX

à. 508/511

1

Definitam rem ab antiquo rege, quam tamen constat ratio-

LRKPAMONXEF

XVI, 2 asspectat R! 4, spectat MON XE F.A 9 et ane bellorum ozz. M? XEFP 4 10insignita reportarat 74 15 optimus à MOI X 16 uindictae MONXEF 17 prouenerit X E F 4 20 error] tertor M O IN. 22 cui] cuius MON X E F .A 23 nostra E F

XVIL 1ib(2e] O X EF .A

154

VARIARVM

IV, xviI-XVIII

nabiliter esse decretam, nulla uolumus ambiguitate titubare,

quia decet firmum esse quod commendatur probabili iussione. ; Cur enim priora quassemus, ubi nihil est quod corrigere debeamus ? Atque ideo praesenti tibi auctoritate praecipimus, 2 ut possessiones Narbonensis ecclesiae secundum praecelsae recordationis Alarici praecepta, a quibuslibet peruasoribus occupata teneantur, aequitatis facias contemplatione restitui, 1o quia uersari nolumus in ecclesiae dispendio praesumptiones illicitas, dum nostra deceat tempora sedare confusa. Esto 3 contra talia omnino sollicitus, ut qui es bello clarus, ciuilitate quoque reddaris eximius. Sic et arma tua deo iuuante corroboras, si iustitiam mediocribus seruare contendas. Impro1; bis enim (non)? potuisse resistere non praeuales excusare, quando omnes tibi libenter cedunt, quem gloriosum in bellorum certamine cognouerunt. Ignauus forte audacibus iubere nihil possit : nemo plus praesumentibus imperat, quam quem sua facta commendant. XVIII ANNAE

V.S. COMITI THEODERICVS

REX

4. 507[51l

Consuetudo est nostrae clementiae probatae nobis fidei agenda committere, ut cum iudices delegamus praeditos tractatu maturo, locum praua nequeat inuenire surreptio. Dudum ; siquidem ad nos multorum suggestione peruenit Laurentium presbyterum effossis cineribus funestas diuitias inter hominum cadauera perscrutatum concussionemque mortuis intulisse, quem oportet uiuentibus quieta praedicare. Non abstinuisse

perhibetur tam crudeli contagio piis dica|tas consecrationibus PI 19 manus : aurum exsecrabili quaesisse fertur affectu, quem 625 suam decuisset egentibus dare substantiam uel sub aequi2 tate collectam. Quod te diligenti examinatione praecipimus indagare, ut, si ueritati dicta perspexeris conuenire, hominis ambitum eo tantum fine concludas, ne possit supprimere quod 1; eum non licuit inuenire. Scelus enim, quod nos pro sacerdotali

LRKPAMONXEF

2 quam tamen] quantum E F

$8 alaticis

EF

9 occupatae

P MPONXE

F JA et Mommsen 10 quia] quoniam X E F A uersati] aduersati Mb O IN X E F, aduetsatio M*& 15 non an/e potuisse add. Meyer ap. Mommsen 16

quando] quoniam E F — 1v audacra XVIII, 3 praedictos K M! O N X .A

MONXEF

13 dictaoz,.

MON XEF

VARIARVM

honore relinquimus uindicandum.

IV, xvii-xx

impunitum,

maiore

155

pondere

credimus

XIX GEMELLO

V.S. THEODERICVS REX

a. 508/511 1 Decet principalem prouidentiam fessa refouere, ut asperitatem casuum mitiget lenitas iussionum. Non enim sentitur incommodum, si, quod per aduersitatem constat oppressum, 2 5 concessa prosperitas ostenderit subleuatum. Siliquatici namque praestationem, quam rebus omnibus nundinandis prouida definiuit antiquitas, in frumentis, uino et oleo dari praesenti tempore non iubemus, ut haec remissio solutionis copiam possit praestare prouinciis et respirent aliquatinus fessi 3 1o praesentis salubritate decreti. Quis enim ad uendendum non incitetur largius, cui solita dispendia subtrahuntur ? Portus nostros nauis ueniens non pauescat, ut certum nautis possit esse refugium, si manus non incurserint exigentum, quos frequenter plus affligunt damna, quam solent nudare nau1; fragia. Sit hoc forsitan sub quiete tolerandum : nunc autem, dum prouincialibus praestare cupimus, mercium dominis interim consulamus. A GEBERIC V. S. THEODERICVS REX

à. 507/511 1

Si desideramus locum beneficiis inuenire, ut titulos nostrae

possimus pietatis erigere, quanto magis aliena beneficia intacta uolumus defendi, qui propria cupimus sponte largiri, maxi; me quando et illud conscientiae nostrae reponitur, quod de fisco sub antiqua sollemnitate praestatur ! Proinde uiri uenerabilis episcopi Constantii supplicatione comperimus sacrosanctae ecclesiae ipsius unum iugum, ueterum principum pietate collatum, et nunc quorundam usurpatione uiolenta retineri. 2 1o Sed quia nos uti nullum uolumus fraudibus suis, praesertim LRKPAMONXEF

XIX, 6 Nou. Val. 15 (a. 444][5). XIX, 6 quam]

quem LL R K PA3MOINN

*? datioz. MON

incurrerint R? X E 74, incursatint K ez Mozzzzsen, inciderint F

MONXA

XX, 1 gebetrio E, geberich 74

XEF

13

exigentium K

M 123

156

15

VARIARVM

IV, xx-XXiI

cum in dispendio | pauperum detestabili mente uersetur, PL praesenti auctoritate decernimus, ut ea, quae retro principum 624 constiterint humanitate deputata, supra memorata ecclesia sine aliqua imminutione percipiat, manente poena etiam peruasori, qui et ueterum dona et ecclesiae probatur uiolasse compendia.

XX GEMELLO V.S. THEODERICVS REX à. 508/511

Quamuis efficaciam tuam insistere credamus iniunctis et studiose deflectere quae nobis cognoueris displicere, tamen sollicitum ammonitio nostra non deserit, ut instructior reddaII

IO

ris, dum infra scriptis breuibus definita susceperis. Proinde ordinatio nostra nulli uideri debet ingrata, cum necessitas temporis excuset onera iussionis. Esto itaque ad iniuncta sollicitus, quia licet sit semper adhibenda, maxime tamen utilis est in necessitate custodia. Parebis ergo commonitus, ut sic possis cum prouincialibus agere, quemadmodum nos eis respicis uelle praestare, quatinus securus de nostra gratia consequaris, quicquid sollicitus de prauo studio habere contemp-

seris.

XXII ARGOLICO V. 1. P. V.THEODERICVS REX à. 510/511

Intolerabilis excessus est, qui supernae maiestatis affectat iniuriam et oblitus pietatis crudelia sectatur erroris. Quem enim sperauit ueniae locum, qui reuerendum contempsit M 1:24 ? Abscedat ritus e medio iam profanus : conticescat I auctorem poenale murmur animarum. Versari non licet in magicis artibus temporibus Christianis. Magnitudinis itaque tuae relatione comperimus Basilium atque Praetextatum, artis sinistrae iam diu contagione pollutos, in accusationem tui examinis persoIO narum intentione deductos. Super qua re nostram te asseris spectare sententiam, ut confidentius fiat quod pietatis nostrae LRKPAMO(

fini: XX 16 in compendia) NXEF

XXI, 10 eis ozz. MN

XXII, 1 argelico M TE MINNXHEEF

X

EF

4 superabit L, sperabit R K E F ez Mozsen Lj 8 praetestatum K, praestatum M IN, praetextatum

VARIARVM

5

IV, xxiI-XXIHI

157

mandat auctoritas. Sed nos, qui nescimus a legibus discrepare, quorum

cordi est in omnibus

moderatam

tenere

iustitiam,

praesenti auctoritate decernimus, ut quinque senatoribus, id :; est ma|gnificis et patriciis uiris Symmacho Decio Volusiano IB atque Caeliano nec non illustri uiro Maximiano, hanc causam 625 legitima examinatione pensetis. Et per omnia iuris ordine custodito, si crimen quod intenditur fuerit comprobatum, ipsarum quoque legum districtione plectatur, ut rei abditi atque secre20 ti per hoc uindictae genus a culpis talibus arceantur, quos ad 4 leges trahere non potest incerta notitia. De qua re illustri uiro comiti Árigerno praecepta direximus, ut omnium uiolenta defensione summota, si se occulunt, ad iudicium protrahat impetitos et uobiscum in hac causa residens nec opprimi faciat 25 innoxios nec leges sinat euadere criminosos. EXOXODIA ARIGERNO V.1. COMITI THEODERICVS REX

à. 510/511

?1

Quamuis

oporteat commissam

tibi disciplinam Romanae

ciuitatis in omnibus custodiri, tamen in eis maxime studiosior

esse debes, quae nostra tibi auctoritate delegata cognoscis, ; ut circa te augeat gratiam custodita iustitia et augmenta sumas nostri iudicii, qui nobis hactenus de integritate placuisti. 2 Praefectus igitur urbis sua nobis relatione declarauit Basilium atque Praetextatum magicis artibus inuolutos impeti accusatione multorum : quos elapsos intimat mentis alienatione cus10 todum. Eos te praecipimus ubicumque repertos ad iudicium quinqueuirale ducere, quod in praesenti negotio nostra delegauit auctoritas, ubi te residere censemus, ut uiolenta omnium defensione summota hanc causam discuti facias legibus 3 etfiniri. Et si rei criminis, cuius impetuntur, fuerint approba15 ti, sententiam subeant, quam iuris definita sanxerunt. Si uero

innocentia eorum detestabili pulsatur inuidia, opprimi eos nulla ratione patiaris, quia in omnibus causis consideratione diuina illud fieri uolumus, quod opinionem nostrae pietatis accumulat.

LRKPAMNXEF

16 ceciliano P

XXIII, 1 autigerno X, atigenno E, arrigerno F 4 cognosces PAM IN X 7 igitut ozz. M» X EF $8 praetaxatum K, prtaetexatatum X, praetexatum E F 9 custodiendum M IN E F, custodiendis X 17 quia] qui X E F 18 opinationem MNXFE '

158

VARIARVM

IV, xxiv-XXxv

XXIV HELPIDIO DIACONO THEODERICVS REX 4. 507/511I

1

In lucrum cedunt quae bene meritis conferuntur et de ipso munere magis adquiritur, cum optimis digna praestantur. Petitionis tuae proinde tenore comperimus loca in Spoletina PL ; ciuitate, quae iam longo situ | squalor uetustatis obnuberat,

626

splendorem reparationis expetere, ut rebus antiquitate confu- M :25 sis nouitatis facies adulta reddatur et beneficio tuo rediuiua consurgant, quae annositate inclinata corruerant. Quod nos, respectu meritorum tuorum et impensi longa sedulitate seruitil, 1o libenti animo duximus annuendum, ut et uotis iusta poscentium tribuatur effectus et ciuitati reparationis crescat ornatus. 2 Atque ideo petitioni tuae robur praesenti humanitate largimur, ut porticum cum areola post Turasi thermas, si tamen publico usui non deseruit, absoluta liberalitate potiaris : quia 15 in licentiam reparationis accipiuntur potius praemia quam donantur. Hac igitur auctoritate suffultus in supra dictis locis aedificandi sume fiduciam nec aliquam in posterum metuas quaestionem, cum te et ciuitatis tuetur utilitas et reuerenda principis uoluntas. XXV ARGOLICO V.1. P. V. THEODERICVS REX

à. 510/511

1

Constat eum de se praesumere, qui ad sacri ordinis cupit fastigia peruenire. Merita enim suggerunt bonae appetentiae nisus et in qualitate desiderii potest mens honesta cognosci. ; Quis enim palaestricae artis ignarus in stadium luctaturus introeat ? Aut quis certamini misceatur, quod uirtutis conscientia non suadet ? In ipsis conatibus aegra languescunt, quae 2 meritorum praesumptionibus non iuuantur. Praeconiorum ergo professio est collegium desiderasse summorum bonumque ro de se iudicium tradit, qui celsae gradus expetit dignitatis.

LRKPAMNXEF

XXIV, 1 elpido E, helpido F 4 spoletina] 74, spolitina ?/erigue, spolitana R. 5 obnuberat] obnuuerat L|. R. K P X?, obnuerat 1!, obnupserat M IN X A obmiserat E, obduxerat F 13 post tdurasi thermas] positurus t(h)ermas P X, post tura si *** M!, post tura sitam M?, post rura situm Z N, post thurasi termas X, post urasi termas E, post curasi thermas JA ;fortasse legendum post Torasi 14 libertate K E! F thermas, cf. CIL XI, 4815 Ab

XXV, 1 p.à.] pontifici

X E F, oz. K

VARIARVM

IV, xxv-xxvit

159

His igitur desideriis pietas se nostra libenter indulget, qui etiam in spe erigimus uota marcentia, ut, dum prouectus quae3 ritur, probitatis studia plus amentur. Proinde illustris magnificentia tua Petrum parentum luce conspicuum suaque 1;iam grauitate senatorem in album sacri ordinis secundum priscam consuetudinem curet referri, ut et tanto coetui proficiat numerus et candidato de sacro ordine crescat ornatus.

XXVI VNIVERSIS MASSILIA CONSTITVTIS THEODERICVS REX à. 508/[51I

1

Libenti animo antiqua circa uos beneficia custodi|mus, cum

PL

noua utilitatibus uestris praestare cupiamus. Seruare quippe 627 terminos ignorat humanitas et nouellis decet blandiri bene2 sficüs post longa tempora restitutis. Proinde immunitatem uobis, quam regionem uestram constat principum priuilegio consecutam, hac auctoritate largimur nec uobis aliquid novae praesumptionis patiemur imponi, quos ab omni uolumus grauamine uindicari. Censum praeterea praesentis anni 10 relaxat uobis munificentia principalis, ut et illa possitis accipere quae uos non contigit postulasse. Ipsa est enim perfecta pietas, quae antequam flectatur precibus, nouit considerare fatigatos.

XXVII TVTIZAR SAIONI THEODERICVS REX

M 126

a. 508/511

1

Detestabilis est quidem omnis iniuria et quicquid contra leges admittitur iusta execratione damnatur : sed malorum omnium probatur extremum inde detrimenta suscipere, unde s credebantur auxilia prouenire. Exaggerat enim culpam in contrarium uersa crudelitas et maius reatui pondus est inopinata 2 deceptio. Vir spectabilis itaque Petrus ammiranda nobis sorte conquestus est saionis Amarae tuitionem, quam ei contra uiolentos indulsimus, in se potius fuisse grassatam, ita ut ictum

LRKPAMNXEF

11 igitur] ergo

MN X E.A

12 spem K E F A

XXVI, 1 massilia constitutis] massiliensibus P 44 XXVII, 1 tutisar K, tzutizar P, tzuttze A, tzuttzar M, tezutzat X, terzuzat E F,

teruthar /4. — 2est quidem] quidem est tuitione

LL, R K

M.

9 crassatam

R K N — 3amititurAMNNX!

PM X E F A

8

160

VARIARVM

IV, XxvII-XXVIII

1o gladii in se demersum aliquatenus postium retardaret obiectio : subiecta est uulneri manus, quae ut in totum truncata non caderet, ianuarum percussa robora praestiterunt : ubi lassato im3 petu corusca ferri acies corporis extrema perstrinxit. O execrabilem casum ! Impugnauit hominem auxilium suum et solacii 1; prosperitate subtracta creuit ex defensione necessitas. His multo acerbiora subiungens, ut quasi laesio ueniret ad pretium, ita scelus proprium enormi exactione taxatum est. Atque ideo iuste in illos pietatis nostrae ira consurgit, qui benigna iussa in truculenta ministeria mutauerunt. Nam quae erunt 20 refugia supplicantibus, si et nostra beneficia uulnerabunt ? 4 Proinde praesenti iussione censemus, ut quicquid suprascriptus Amara commodi nomine de causis memorati supplicantis accepit, quasi oppugnator ingratus a te constrictus in duplo ei cogatur exsoluere : quia sub poena restitui dignum est, quod im525 proba temeritate constat extortum. De plaga uero, quam educto gladio temerarius praesumptor inflixit, ad iudicium comitis Dudae saepe dictus saius te compellente ueniat audiendus, ut secundum edictorum seriem |quae male commissa claruerint, sine aliqua dilatione componat. Tuitionem uero postu3o lanti contra inciuiles impetus ex nostra iussione salua ciuilitate praestabis, non exemplo accusati, sed consideratione decenter electi.

XXVIII DVDAE V.S. COMITI THEODERICVS REX à. 507[51I

Conscientiam probamus, cui iudicanda committimus, quia dignus est inter alios sequenda decernere, qui sibi modum uisus est legitimae conuersationis imponere. Petrus itaque uir 5; spectabilis Amaram saionem nostrum, qui contrario omine pro eius tuitione directus est, educto gladio se asserit uulnerasse defensoremque fecisse, quod uix inimicus potuisset audere. Hoc te et legitima uolumus disceptatione cognoscere et probabili sententia terminare, quatinus nullus temptare ausus sit,

10 quod nobis displicere cognoscit.

LRKPAMNXEF

10 subiecta] subiectaque E F 14 et] ut M8 IN X? A 16 ut] et L1 17 inormi M E F 20 uulnetabuntur E F 24 saàio M IN X E F JA et Mommsen compellante M IN X ^ ueniat] uadat E! F XXVIIL 1 duddag)ee LL R KPAMON defensoremque] et defensotem E F

5 homine L. X, nomine E F

ri

IDIZ

628

VARIARVM

IV, xxiX-XXX

IÓI

XXIX

M 127

ARGOLICO V.1. P. V.THEODERICVS REX à. 510[511

1

Si loci uestri cogitaretur auctoritas, si reuerentiae cura Romanae, ultro debueratis expetere, in quibus arguimini. Quid enim praesenti tempore potuistis culmini urbano tam s proprium

2

quam

senatus

crementa

cogitare,

quando

famae

praesulis proficit, quod ordo sacer acquirit ? Sed quantum uiri clarissimi Armentarii testatur missa suggestio, in contrarium foedo ambitu de mora quaeritis commoda, cuius uos optare de-

buisse constat augmenta. Quid enim amplius esse possit incon10 gruum, quam nostris iussionibus expeditis supplicantium uota suspendere et post sacrae praeceptionis affatum, si dici 3 fas est, adhuc regium suspendisse iudicium ? Sed nos, quibus cordi est post primam culpam non statim desiderare uindictam, ad ammonitionem potius iussa conuertimus, ne sit nostra 15 districtio nimia, quam lenis patientia non praecedat. Ideoque praesenti auctoritate decernimus, ut iussionibus nostris nulla dilationis calliditas afferatur, quia non habet ueniae locum, qui delinquit ammonitus. AXX ALBINO

V.1I. PATRICIO

THEODERICVS

REX

à. 507[51lI

1

Decet quidem cunctos patriae suae augmenta cogitare, PL sed eos maxime, quos res publica sibi summis honoribus obli- 629 gauit, quia ratio rerum est, ut eum necesse sit plus debere, qui 2 5 uisus est maiora suscipere. Porrecta itaque supplicatione testatus es Curuae porticus, quae iuxta domum Palmatam posita forum in modum areae decenter includit, superimponendis fabricis licentiam condonari, ut et priuatarum aedium habitatio protendatur et antiquis moenibus nouitatis crescat aspectus. 1o Íta fit, ut, quod per incuriam poterat labi, manentum uideatur diligentia sustineri, quia facilis est aedificiorum ruina incolarum subtracta custodia et cito uetustatis decoctione LRKPAMNXEF

XXIX, 10 C£. epist. III 55. 3 ultra L 2. nostti P..E E XXIX, 1 p.à.] patticio M, pontifico X E F *?in|per E F atgui L R K P A, atgui*** M!, arguimini peccate E RKPA 9 possit esse M IN 15 praecedit E F XXX,1ü.i.oz.KA

6 curiae K?, cutbae

ticu M* IN, porticum A? E, pottichii F

PAM N X

E.A, tutbe F

10 manentium P X E F 44

pot-

162

3

VARIARVM

IV, XXX-XXXII

resoluitur, quod hominum praesentia non tuetur. Vnde nos, qui urbem fabricarum surgentium cupimus nitore componi, 15 facultatem concedimus postulatam, ita tamen, si res petita aut utilitati publicae non officit aut decori. Quapropter rebus speratis securus innitere, ut dignus Romanis fabricis habitator appareas perfectumque opus suum laudet auctorem. Nulla enim res est, per quam melius possit agnosci et prudentis inge20 nium et largitatis affectus. XXXI AEMILIANO VIRO VENERABILI THEODERICVS REX

EPISCOPO

à. 507/511

1

Ad finem debet perducere, quae prudentum intentio uisa est suscepisse, quia sicut perfecta laudem pariunt, ita uitupera; tionem generant, quae in mediis conatibus aegra deseruntur. M 128 Defectus enim rerum aut consilium titubare aut uires arguit defuisse. Quapropter sanctitas uestra a tali oblocutione refugiens, quae in aquae ductu reficiendo probabili cura ex nostra auctoritate suscepit, celeriter ad effectum faciat peruenire. 2 1o Nam quid aptius quam ut sitienti plebi prouideat aquas sanctissimus sacerdos et humana prouidentia satiet quos etiam miraculis pascere debuisset ? Imitaris enim antiquissimum Moysen, qui Israhelitico populo longa ariditate siccato de saxi sterilitate copiosos latices eduxit et ad implendum miraculum 1; inde fecit currere umidos liquores, ubi erat sicca durities. Tu

autem si fontes irriguos saxorum constructione deducis, hoc labore tuo praestas populis, quod ille miraculis. XXXII DVDAE

SAIONI THEODERICVS

REX

4. 507/51I 1

Cum

in omnibus

causis uelimus iustitiam

PL custodiri, quia 630

LRKPAMNXEF XXXI, 13 Cf. Exod. 17, 6 ; Num. 20, 11 ; Psalm. 71, 16 ; 104, 41 ; 115, 8 ; Ies.

48, 21.

13 nosoz. XEF 18 perfectumque] et perfectum E F actorem M IN X 20 effectus 74 ez Mosen BF XXXI, 1 uiro oz. RKA uenetabili ozz. A 4 et post ita add. MN X E.A $8 in aquae ductu] in aquae ducto L, A, *** queductu Me, iamqu(a)eductu IN X!, iam ductu X? 11 ille azze sacerdos add. E F ;A 13 israhelitico] L R, israelitico P, ysraelitico F, Plerique compendio saxis L.! R1 2» 14 copiosas L R K 2a XXXII, 1 dudd(a)e L R K M

VARIARVM

wA

2 Mo

3 I

VA

IV, xxxr-XXxiI

163

regni decus est aequitatis affectus, in eis maxime quae fisci nostri nomine proponuntur nequaquam detestabilis calumnia in inuidiam regnantis afíligat. Patimur enim superari salua aequitate per leges, ut inter arma semper possimus esse uictores. Nam quem licenter subiectus superat, non debellat aduersus. Marini itaque relatione comperimus res Tufae apud Iohannem quondam sub emissione chirographi fuisse depositas. Et quia nobis competere manifestum est quod ad proscriptum poterat pertinere, ideoque praesenti auctoritate praecipimus, ut uxorem supra dicti Iohannis filiumque eius Ianuarium moderata exsecutione conuenias. Qui si intentata iniuste se retinere cognoscunt, aequitatis consideratione restituant : minus ne, competenti sponsione praemissa ad consularem Campaniae ueniant legibus audiendi, ut coram partibus positis te imminente, quod forma continet sanctionum diualium, censeatur

: ita tamen,

ut nullo

praeiudicio,

nulla

iniuria,

nullo

damno innocentia praegrauetur, ne alienae accusationis inui20 diam tuam facere uidearis offensam. XXXIII VNIVERSIS IVDAEIS GENVA CONSTITVTIS THEODERICVS REX

à. 507/511 1

Custodia legum ciuilitatis indicium et reuerentia priorum principum nostrae quoque testatur deuotionis exemplum. ; Quid enim melius quam plebem sub praecepto degere uelle iustitiae, ut conuentus multorum disciplinabilium sit adunatio uoluntatum ? Hoc enim populos ab agresti uita in humanae conuersationis regulam congregauit. Haec ratio a feritate diuisit, ne arbitrio casuali uagarentur, quos regi consilio diuina uo2 1o luerunt. Oblata itaque supplicatione deposcitis priuilegia uobis debere seruari, quae Iudaicis institutis legum prouida decreuit antiquitas : quod nos libenter annuimus, qui iura ueterum ad M :29 nostram cupimus reuerentiam custodiri. Atque ideo praesenti auctoritate censemus,

ut quaecumque

legum statuta moue-

LRKPAMNXEF XXXIII, 11 Cf. Cod. Theod. 16, 8, 2-5. 8-15. 20-21 cett.

lh) 4 nequaquam] ne quemquam M NN, nec quamquam X, nequicquam E F regnantes Momzzsen affipgat E F inuidia M 9 cyrographi, cyrografi 13 ideoque] ideo L. R K M* E F 4 11 peruenire E F similiterue codd. intemtata P, inte*tata M*, intestata MMN X EF EF MN X qui] quod consistentibus P XXXIII, 1 ganua K, geneue 78, in genua E F, genuae /4 monuetrunt M 14 instituta E F 3 est ane indicium adZ. L. R. K e? Mozzsen E F JA, monuetrint IN X

164 IA

VARIARVM

IV, xxxrli-XXXV

runt, circa uos illibata seruentur, quatinus quod ad ciuilitatis

usum constat esse repertum, perpeti deuotione teneatur. AX

Dn

DVDAE SAIONI THEODERICVS REX

à. 507/511

Prudentiae mos est in humanos usus terris abdita |talenta

A

IO

reuocare commerciumque uiuentium non dicere mortuorum, quia et nobis infossa pereunt et illis in nullam partem profutura linquuntur. Metallorum quippe ambitus solacia sunt hominum. Nam diuitis auri uena similis est reliquae terrae, si iaceat : usu crescit ad pretium, quando et apud uiuos sepulta sunt, quae tenacium manibus includuntur. Atque ideo moderata iussione decernimus, ut ad illum locum, in quo latere plurima suggeruntur, sub publica testificatione conuenias : et si aurum,

I

A

2o

2

A

ut dicitur,

uel argentum

fuerit tua indagatione

detectum, compendio publico fideliter uindicabis : ita tamen ut abstineatis manus a cineribus mortuorum, quia nolumus lucra quaeri, quae per funesta possunt scelera reperiri. Aedificia tegant cineres, columnae uel marmora ornent sepulcra : talenta non teneant, qui uiuendi commercia reliquerunt. Aurum enim sepulcris iuste detrahitur, ubi dominus non habetur : immo culpae genus est inutiliter abditis relinquere mortuorum, unde se uita potest sustentare uiuentium. Non est enim cupiditas eripere, quae nullus se dominus ingemiscat amisisse. Primi enim dicuntur. aurum Aeacus, argentum Indus rex Scythiae repperisse et humano usui summa laude tradidisse. Quod nos in contrarium neglegere non debemus, ne sicut latentia cum laude sunt prodita, ita inuenta cum uituperatione uideantur esse neglecta. DOX OU ACTORIBVS ALBINI V.T. THEODERICVS REX 4. 507/511

Consulto prouida decreuit antiquitas minores

contractus

LRKPAMNXEF XXXIV, 21 Cf. Hyg. fab. 274, 4.

15 ciuitatis MN XEF XXXIV,1dudd(ageL

RKM

ingemiscit K, ingemescat A M! IN

. 12compedio L

13 abstineas E F

20

21 eucus K, tacus E, cathus F

XXXYV, 1 actitotibus.L, R, auctotibus 74 bussL RK,oz. MXEF A

albini ozz.

LR K

uitis illustri-

PI 631

VARIARVM

5

2

ro

3 15

20

IV, XXXV-XXXVI/

165

liberos non habere, ut et insidiantium laquei frustrarentur et lapsis aetas lubrica subueniret. Obrueretur quippe innocentia, si relaxaretur audacia, essetque cunctis fallendi studium, si fraussubrepticium lucraretur effectum. Et ideo priscae consuetudinis supplicatione porrecta suggeritis patronum uestrum in annis minoribus constitutum facultatibus suis potius aggregasse dispendia, dum ignara pueritia contraria gerit, quae profutura putauerit, et nunc id tempus aetatis agere, quo lapso possimus per ignorantiam subuenire, allegantes, ut quod iura tribuerunt, nostra quoque beneficia largiantur. Atque ideo, si petitio uestra a ueritate non deuiat et intra annorum spatia deget, quibus hoc |beneficium leges sacratissimae PL praestiterunt, nihilque est quod iure contra referatur, patro- 632 num uestrum sollemniter causa cognita in integrum restitui M r5o nostra quoque permittit auctoritas, ita tamen, ut omnia secundum iustitiam legesque peragantur, quia sic supplicantibus consulere uolumus, ut eorum aduersarios per iniustitiam non grauemus.

XXXVI FAVSTO PPO THEODERICVS REX a. 509 ante Sept. 1 1

Prouidentissimi principis est grauiter imminutis relinquere tributariam functionem, ut rediuiuis studiis ad implenda sollemnia recreentur qui pressi damnorum acerbitate defecerant. ; Nam

si fessis minime

releuetur

onus,

necessitate

cernitur

iacere prostratus. Melius est enim praesentia damna contemnere quam exiguo quaestu perpetua commoda non habere. 2 Atque ideo illustris magnificentia tua prouincialibus Alpium Cottiarum assem publicum per tertiam indictionem nos rer»laxasse cognoscat, quos transiens noster exercitus more fluminis, dum irrigauit, oppressit. Nam licet pro generali securitate frementi adunatione proruperit, praeteriens tamen LRKPAMN (deficit XXXV

5 inliberos) XEF

XXXV, 2 Cod. lust. 5, 72, 5 (2. 295) ; Cod. Theod. 5, 1, 3 (a. 362) ; C£. Dig. 4, 414 Cod. Theod. 2, 16, 2 (a. 315).

$8 in ante facultatibus ad4. 6 subripentium E, subrepentium F 3 libros L 11 lapso] Krzusch ap. Mozmsen, lapsu L, R. X, lapsui K P, lapsis M X? MXEF 14 degit P X? uestra] tua L. R K 12 quod] que E F E F A, lapsus X! 15 nihilque] nichil M X, et nichil E F EF M* EF — 11 irrigauit] irtuit E F, irrigat 44 9cotarum EF XXXVI,5feso

166

VARIARVM

IV, XXXVI-XXXVII

istorum culta uastauit. Radit enim semper fluuius alueum suum et licet molliter egrediens uicina fecundet, illud tamen 3 15 reddit sterile, quo collectus influxerit. Vnde necesse fuit ciuica uastatione deiectis porrigere dexteram salutarem, ne ingrati dicant se perisse solos pro defensione cunctorum : misceantur potius laetitiae, qui uiam Italiae defensoribus praestiterunt. 'Tributa enim non debent tristes exigi, per quos tributarios zo feliciter acquisiui. Dicat pro illis noster animus, quod regi non potest imputare subiectus. Emimus nostro dispendio prosperitatem Gothorum : nos neccessaria praebuimus, ut hostis uinceretur illaesus. XXXVII THEODAGVNDAE ILLVSTRI FEMINAE THEODERICVS REX

à. 507/511 1

Decet prudentiae uestrae curam subiectorum negotiis adhibere custodiam, quia uobis ordinantibus illa | fieri debent PL ; quae regiam possunt demonstrare praesentiam. Sic enim cre- 655 dimus, quia memor natalium tuorum a te abicias omne uitio-

sum et illa sola diligere possis, quae et nos amare cognoscis. Proauorum forsitan oblitterentur exempla, si longi generis minus facta recolantur : similes autem filii patrum praeconia 21o mox sequuntur. Renatus itaque flebili nobis aditione conquestus est uobis delegantibus cognitores iudicatum se contra Inquilinam nomine post longa temporis interualla meruisse et excubiis damnisque confecto uestram tandem prospexisse iustitiam : nec tamen litigatoris improbam cessare calum15 niam, dum rediuiuis litibus tenuitatem insequitur supplicantis, ut non tam uincendi uotum quam aduersarii uideatur 3 quaesisse detrimentum. Quapropter si uobis iubentibus 1udicata cognoscitis nec constat aduersarium prouocasse legaliter, M 13:

finitum iure negotium

in sua manere

facite firmitate,

ne

LRKPAMXEF

16 ne] nec P À M! X A ingrati] ingrauati F? probabiliter EET 19 decent X, decet E F 291 eminus IL.MXEF

EXSIEJAES

18 uiam] iam M prospetitati M

XXXVII, 1 theodagunt(a)e R A M E, theodegunde K, theogunde P, theodagunthae X, theodagute F 3 nostrae K E F A 4 uobis] u*** M!, uestris M?, nobis E F A ordinationibus M X, ordinatoribus E F 8 prauorum M XXE-F sioz.AM XEEF A, fortasse recte 12 iquilinam 24, uidetur subesse nomen Gotbicum 13 excutiis X E F petspexisse E F A 14 litigatores I.!,

litigantis

E F

16 tam] tantum

M X E F

VARIARVM

IV, XXXVII-XXXIX

167

20 longa quaestio litigantium non tam augeat patrimonia sed euertat, et quod fit ambitu lucri, causa uideatur esse dispendii. XXXVIII FAVSTO PPO THEODERICVS

REX

à. 507/511

1

Cum omnes rei publicae nostrae partes aequabiliter desideremus augeri, crementa tamen fiscalium tributorum iustissimo sunt pensanda iudicio, quia seruientium imminutio est huius ;illationis accessio quantumque pars illa proficit, tantum se haec a firmitate subducit. Sed a nobis, qui fisci utilitatem stabili uolumus diuturnitate consistere, excludenda est dispendiosa semper enormitas, ne augmento suo tumens summa deficiat incipiatque magis deesse, quia immaniter uisa est accre2 1o uisse. Proinde illustris magnitudo tua Grauassianos atque Pontonates nobis supplicasse cognoscat a Ianuario, sed et Probo discussoribus iniquis se oneribus ingrauatos, cum sterilitas ieiuna locorum nulla sibi fieri augmenta patiatur. Repugnante siquidem natura quaelibet cedit industria, nec prodest stu15 dium laboris impendere, quem ubertas loci non cognoscitur adiuuare. Ibi potest census addi, ubi cultura profecerit. Inde 3 et uaria tributa, quia non est agrorum una fecunditas. Atque ideo consuetudinem eis pristinam censemus esse reuocandam, ut sicut Odouacris tempore tributa soluerunt, ita et nunc ab 20 eis publicis utilitatibus seruiatur : et si quid amplius probatur adiectum,

consideratione

defectarum

uirium

summouemus.

Nolumus enim tale aliquid indici, quod sit necesse remoueri. XXXIX THEODAHADO V.I. THEODERICVS REX

4. 507[511I

1

Inter ceteras, quibus humanum genus sollicitatur, inlecebras PL praecipue uitanda est alienarum rerum turpis ambitio, quia 634 in immensum iactata rapitur, si iustitiae ponderibus non pre; matur. Auaritiam siquidem radicem esse omnium malorum LRKPAMXEF XXXIX, 5 1 Tim. 6, 1o.

20 urgeat E F XXXVII, 4 huius] huiusmodi P A 5 quantumcumque E F . 10 grauasianos M X E 4 pontonatas P,pontonatos K! X EF — 20ctom. EF 21 consideratione] consuetudine E F, oz. K! XXXIX, 1 theoado P, theodadtachado M, theodochado E, theodobaldo F

.. VARIARVM

168

IV, XXXIX-XE -

et lectio diuina testatur, quae tali sorte punita est, ut cum multa rapiat, semper egeat, quam propter uicinitatom generis nostri sic in animis uestris coalescere nolumus, ut illi nec

2 initia concedamus. Quid enim faciunt sordes animorum in :o splendore natalium ? Illud te potius decet eligere, quod nos possit ornare. Amali sanguinis uirum non decet uulgare desiderium, quia genus suum esse conspicit purpuratum. Corrigamus itaque te per incitamenta praeconii, in quo adhuc non debemus 3 esse districti. Domitius itaque uir spectabilis data nobis suppli15 catione

4

conquestus

est, possessiones

iuris sui, id est illam

atque illam, ab hominibus uestris neglectis legibus fuisse peruasas, dum ciuiliter oportuit recipi, si iure uidebatur exposci. Sed quia de uobis non patimur diutius obscura iactari, qui generis claritate fulgetis, praesenti auctoritate censemus, ut

2o imminente

Duda

saione nostro, si momenti

tempora suffra- M :52

gantur, occupata nuper cum omnibus, quae direpta sunt, supplicanti faciatis sine aliqua dilatione restitui. Et si quid partibus uestris de legibus creditis posse competere, instructam personam ad nostrum comitatum destinare uos conuenit, 25 ut intentionibus partium sub aequitate discussis feratur sententia, quam iuris dictat auctoritas. Generosos quippe uiros omnia conuenit sub moderata ciuilitate peragere, quia tantum potentibus laesionis crescit inuidia, quantum premi posse creditur, qui fortuna inferior comprobatur. XL ACTORIBVS

PROBINI

V.I. THEODERICVS

REX

à. 507[511I

1

Districtius aliqua iubere compellimur amore iustitiae, dum circa minores fortunas clementiora sunt nostri pectoris instituta. Trahit enim ad misericordiam, qui potuit subdi, et hoc has bet beneficium mediocritatis suae, ut probatione salua interim

2

moueat ad dolorem, quia credulitas subleuat humiles, premit inuidia potiores. Datis itaque precibus allegatis Basilium uirum spectabilem nostra dudum praecepta meruisse, ut posLRKPAMX (bi duo deficiunt XXXIX 29 in comprobatur) EF

6 punita] polita M X EF * qua P M^ E? F A, qua* E! 8 nostis MEF calescere E F uolumus E F 4 11 amalis L2, hamalis I^ 74, hamali R ez Mommsen, amate M X EF 12 conspicit esse K P M X E F ez Mommsen 13 itaque] ergo E F 17 opottuerit M X E F.A 20 duda] X?, guda cozZ. 22 facias E F XL, 1 actitotibus I, R, auctotibus 74 albini ozz. L. R K uitis illustribus EUR SK OZIATMISNSRESEEQE ZI 3 nostri pectotis sunt P A 6 crudelitas L, e AMonsen, cf. Traube 9029 * potentiores P A

VARIARVM

IV, xr-xr1

169

sessio Arcinatina, quam patronus uester a coniuge | eius Aga10 pita iuris fuerat sollemnitate mercatus, postposita dilatione cum documentis omnibus praedicto coniugi redderetur, dum a suis penetralibus sollicitatam lacrimabili conquestione quereretur uxorem : addentes more nostrae iustitiae postea fuisse praeceptum, ut, si patroni uestri de causae qualitate 15 praesumerent,

ad

nostrum

comitatum

ocius

PL 62;

destinarent,

ut quae ratione conuenire poterant, uelut a iustitiae fontibus 3 emanarent. Quapropter si nullo mendacio asserta uitiantur, per officium nostrae sedis Basilium decernimus ammoneri, ut, si nihil est, quod pro suis partibus possit opponere, quo2o minus in hac causa pulsetur, uestris intentionibus responsurus Occurrat, seu ad comitatum uenire seu in competenti foro iurgare maluerit, quia nullis necessitatem longinquitatis imponimus, nisi qui suis hoc commodis expedire cognoscunt. In locum siquidem beneficii nostram praesentiam damus : 25 et ideo non debet inuitis imponi, quod meretur optari. XLI IOHANNI

ARCHIATRO

:

THEODERICVS

REX

4. 507/511

1

Propositum regale est pressis labe fortunae pietatis remedio subuenire et acerbos casus iniuriae meliore sorte mutare. Data siquidem supplicatione conquereris uirum spectabilem Viuia; num legum artificio, quo callet, elatum, personam tuam obiectis criminationibus insecutum et eo usque peruentum, ut indefensus contra iuris ordinem uicarii urbis Romae sententia damnareris : nunc autem religiosae mentis affectu odia mundana damnasse auctorique suo tuum displicuisse periculum. 21o Et ideo, si nulhs impugnationibus eneruantur asserta, laesionem non patimur miseris inhaerere, quam suis constiterit M :55

machinatoribus displicere. Quapropter in abolitum missa sententia, quae a uicario urbis Romae super hac parte cognoscitur promulgata, patriae te rebusque omnibus nostra 15 reddit auctoritas, nec ullo tempore calumniam super hac parte 3 formides. Sed ne cuiusquam forsitan plectenda temeritas in te impetus reparare possit audaciae, patricii Albini saluis legibus

LRKPAEF

9 arcinatiua E, artinatiua PF 12 conquestione] quaestione K E F /4 15 ocius] socios P A 16 rationi P A F 17 uitiantut asserta E F 4 19 non ane nihil add. Mozzzzsen 22 jugate P À XLI, 1 azciatro L. À, atthatro K

b calet L* E! F

13 noscitur

KE F A

VARIARVM

170

IV, XLI-XLIII

tuitio te deputata communiet, quia | nihil fieri uolumus inciuile, cuius cottidianus labor est pro generali quiete tractare.

PL 656

XII ARGOLICO P. V. THEODERICVS REX à. 510/511 Bene principalis clementia suscipit quos pietas paterna destituit, quia sub parente publico genitoris minime sentiri debet amissio. Ad nos siquidem iure recurrit infantia destituta, 2 s5quibus uniuersorum hominum proficiunt incrementa. Clarissimorum igitur adultorum Marciani atque Maximi nos querela pulsauit, cum paschalibus diebus paterni luctus essent uulnere sauciati et in ipso laetitiae tempore soli cogerentur tristitiam sustinere, utilitatem suam pio neglexisse contemptu, cum uel 1o firmae aetati inter lacrimas ista cogitare genus uideretur insa1

niae. Cessat enim lucri ambitus, cum uacatur ad planctus, nec

3

mens quodlibet aliud capit, cum eam qualitas pietatis impleuerit. Hac crudeli subreptione captata turrem circi atque locum amphitheatri illustris recordationis patris eorum detes15 tabili ambitu a uestris suggerunt fascibus expetitum. Quorum insidiatorem

non

humanitatis

ullus reuocauit

affectus,

non

similis terruit casus : grauauit infantiam, cui non subuenire 4 merito pudoris aestimatur esse iactura. Sed nos, qui regulas ueterum, qui seruamus momenta pietatis, salubri ordinatione 20 censemus, ut, si quondam patricius atque magnificus uir Volusianus pater supplicum supra memorata loca communi iure possedit, filiis perire non debeant, praesertim cum germen senatorium nouis cupiamus beneficiis enutrire quam inter ipsa initia spem adultae aetatis aliqua laesione comprimere. Atque 25 ideo illustris magnitudo uestra, si quid tale factum esse meminit, ilico nouerit corrigendum,

ne uenerandum

examen

senatorii ordinis iniqua praesumptione temeretur. Xn SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX 4. 509/511

1

PL

Vrbis Romanae celebris opinio suo conseruanda |est nihilo- 657

LRKPAEF XLII, 1 agricolao K, argholico E 15 faucibus P A 19 monimenta R P 25 magnificentia tua K E F A XLIII, 1 senatui] zzzzo data est ad magistratum 5 de praefecto urbis cogitauit Gaudenzi, B. 4, de uicario urbis Meyer

VARIARVM

; 2 1o

15 3 20 4

IV, xr1I-XLIV

IR

minus instituto, nec uitia peregrina capit, quae se semper de morum probitate iactauit. Leuitates quippe seditionum et ambire propriae ciuitatis incendium non est uelle Romanum. Ideoque in auctoribus facti legum est seruanda districtio, ne detestabilis aspectus incendii ad imitationem nefandam uulgi pectora comprehendat. Viri illustris itaque comitis Arigerni suggestione comperimus Iudaeorum querela se fuisse pulsatum, quod in dominorum caede proruperit seruilis audacia : M 134 in quibus cum fuisset pro districtione publica resecatum, statim plebis inflammata contentio synagogam temerario duxerunt incendio concremandam, culpas hominum fabricarum excidio uindicantes, dum, si quis Iudaeorum probaretur excedere, ipse debuisset iniuriae subiacere, non autem iustum fuit ad seditionum foeda concurri aut ad fabricarum incendia festinari Sed nos, quibus deo propitiante cordi est perperam commissa dirigere, ut cunctis possit placatis moribus conuenire, praesenti auctoritate decernimus, ut causam supra memoratam legitima discussione noscatis et in auctoribus paucis quos potueritis huius incendii reperire, habita districtione resecetis : quia nolumus aliquid detestabile fieri, unde Romana grauitas debeat accusari. Illud pari ratione censentes, ut, si

aliquid sibi contra Iudaeos rationabiliter quispiam crediderit 25 suftragari, ad uestrum iudicium ueniat audiendus, ut quem reatus inuoluerit, censura condemnet. Hoc enim nobis uehemen-

ter displicuisse cognosce, ut intentiones uanissimae populorum usque ad euersiones peruenerint fabricarum, ubi totum pulchre uolumus esse compositum. XLIV ANTONIO

VIRO VENERABILI POLENSI EPISCOPO THEODERICVS REX

à. 507/51I

1

Inuidiosa est contra eum querela, cui sunt reuerentiae iura seruanda, quia nescio quid admissum graue creditur, ubi ; contra tales silentium non tenetur. Stephanus siquidem flebili aditione conquestus est casam iuris sui ante decessorem

LRKPAEF

10 prorupit

K E, prorumpit

XLIV, 1 anthonio L R causam E F JA :

F — iireseratum E F uiro uen. oz. K A

28 nostrum BERE polensi oz. K E F

6

172

VARIARVM

IV, XLIV-XLVI

prodecesso|remque uestrum longa aetate possessam ante hos

PL

fere nouem menses ab hominibus ecclesiae, cui praesidetis, despecto ciuilitatis ordine fuisse peruasam. Quod si ita factum

658

1o esse cognoscitis, eam iustitiae consideratione momenti iure re-

2

stituite supplicanti. Decet enim a uobis corrigi, quod a uestris familiaribus non debuisset admitti. Verumtamen si partibus uestris in causa momentaria uel principali iustitiam adesse cognoscitis, tractato prius diligenter inspectoque negotio, quia 15 sacerdotem protendere non decet improbam litem, instructam legibus ad comitatum nostrum destinate personam, ubi qualitas negotii agnosci debeat et finiri. Quapropter sanctitatis uestrae animus non grauetur nec se fallacibus uerbis doleat accusatum : multo maior est opinio purgata, quam si desi2o nentibus querelis non fuerit impetita. XLV COMITIBVS DEFENSORIBVS ET CVRIALIBVS CIVITATIS THEODERICVS REX

TICINENSIS

4. 507[51l

Ad comitatum supplices Herulos auctore deo nostris uenire iussimus constitutis, quibus nauis est praebenda subuectio, ne ;in patria nostra adhuc prouinciae suae laborare uideantur inopia. Itaque praesenti iussione commoniti et nauis eis usum usque ad Rauennatem urbem et annonas dierum quinqueM :55 sine aliqua dilatione praeparate nec aliquid eis necessarium deesse faciatis, quatinus prouinciam se deseruisse ieiunam de r0 COpiae inuentione cognoscant sitque illis uberior peregrina terra quam patria. CITTA MARABADO

V.I. THEODERICVS

REX

à. 507/511

Conuenit pietatem nostram petitiones supplicum salubri ordinatione disponere, quia subiectorum animi releuantur, quotiens maerentium querela componitur. Vir spectabilis ;itaque Liberius dolenda nobis aditione suggessit coniugem LRKPAEF * praedecessotemque decet] licet P

RP. K

PA EF

A

XLV, 3 etulos Mozzesen ÜsuaEF ii patria] propria E F 9 deoxz.EF

15 non decet protendere

K E F 4A

8 ptaeparate] praestate

KE F 4

XLVI, 1 matrabado L, R, morabodo P, mirabado E, mirabaldo F

VARIARVM IV, XLVI-XLVII

173

suam in uestro iudicio contra iuris ordinem praegrauatam. PL Quod si ita est, remotis praeiudiciis apud arbitros, quos 659 partium consensus elegerit, te imminente causa legibus audiatur. Quod si illic finis negotii nequiuerit inueniri, per instructas ro personas, si tamen ipsae uenire non eligunt, nostro comitatui occurrendi licentiam partibus non negamus, ubi nec redemptio sit forte suspecta nec insidiosa possit nocere calumnia. XLVII GVDISAL

SAIONI THEODERICVS

REX

à. 507[511I

1

Assidua sollicitudine refouenda sunt, quae continuis exercitiis subiacere noscuntur. Quemadmodum enim subuectio ueredorum necessario sufficiat labori, si permittatur excedi? ; Incitamentum siquidem improbae praesumptionis est neglecta custodia. Legatorum itaque nostrorum suggestione comperimus cursuales equos frequenti usurpatione fatigari et quos nos necessitatibus publicis cupimus custodiri, in usum cog2. nouimus priuatae uoluntatis assumi. Atque ideo in urbe Roma 1o ordinatione praefecti praetorio et magistri officiorum, quousque - utilitas publica suaserit, te residere censemus, ut nullum Gothorum uel Romanorum exinde egredi patiaris, nisi quos 3 praedictarum dignitatum uices agentes forte dimiserint. Et quod nobis frequenter usurpatum esse suggeritur, si quis 15 inuitis his quibus haec cura mandata est, ueredos praesumere fortassis assumpserit,

cuiuslibet nationis fuerit uel honoris,

per unum equum centum solidos multae nomine cogatur inferre : non quod tanti aestimanda est unius iumenti laesio, sed quia grandi damno reprimenda est importuna praesump4 2o tio. Nullum praeterea saionum discursus facere patiaris, sed ad causam, quam directus fuerit, uno tantum itinere permittatur accedere uel redire. Quibus in superiorem multam cadat inter5 dicta frequentia. Parhipporum quin etiam onera centum librarum nullus excedat. Expeditos enim properare mitten25 darios

uolumus,

non

migrare

censemus.

Inertiam

| suam

LRKPAEF

12 forte sit P A

XLVII, 1 guodiscalco L, gotiscalco R, godiscalcho K, godiscaleo P 24, godescalco A 3 subuectio ueredorum] P^ F?, subuectiu(a)e tedorum (uerodorum K*) L R K P? À E F!, subiecti ueredorum 74 19 quia] quod E F 23 pathippotum] Cz/acius, pahipporum L R K E F, phaipporum P A, paphipporum 44 id est anze centum add. P A 24 properare mittendarios] propter mittenda nos

PL 64o

174

VARIARVM

IV, xrviI-XLVIII

prodit quisquis secum multa portauerit, nec cogitat de celeritate qui delicata se maluerit conuersatione tractare. Grues denique pelagus transiturae paruos lapillos uncis pedibus amplectuntur, ut nec eorum leuitas nimio uento rapiatur nec ;onatiua celeritas iniquis ponderibus ingrauetur. Hoc imi-M :56 tari nequeunt, qui se ad publicas necessitates electos esse cognoscunt. Et ideo quinquaginta solidorum multam iam non ueredarius, sed catabolensis incurrat, quisquis ultra 6 centum libras parhippum crediderit onerandum. His autem, 55 qui supra scriptarum dignitatum uicibus in urbe praesunt, te obseruare praecipimus, quatinus excessus, qui ab illis detectus fuerit, exsecutione tua supra dicta condemnatione puniatur. Si quos autem intemperans culpa perculerit, collectam quantitatem per uices agentes mancipibus mutationum 7

4o uolumus applicari, ut cursualis tractus inde habeat remedium, unde hactenus sumpsit incommodum. Mundanis siquidem rebus frequenter nascitur de aduersitate prosperitas et homines cum laedere cupiunt, beneficia frequenter impertiunt. Sed omnia sic efficaciter ac diligenter implebis, ut 4; prouocati bonis actibus deuotioni tuae maiora committere debeamus.

XCEVIIT EVSEBIO V.1. THEODERICVS REX

à. 507[511I 1

Post tumultuosae urbis sollicitudines taediosas et obserua-

tionum molestias ingrauantes magnitudo tua prouinciali desiderat amoenitate recreari, asserens occupationum tibi ; causas praesentibus emersisse temporibus, quibus expeditis 2 rurali desideras suauitate gaudere. Et quia uere illa securitas est, quae nostris iussionibus datur, cum tempus tibi fuerit occupationis emensum, octo mensium indutias in Lucaniae dulces recessus nostra auctoritate concedimus, ut ex illo tempore 1o supputentur, cum te egredi ex urbe diuino fauore contigerit. Quibus peractis multorum desiderio ad Romanas sedes LRKPAEF

XLVII, 2 Cf. Plin. za. 10, 6o ; Sol. 12, 12 ; Plut. so//. az. 10 (967 B) ; Ael. sar. 4f. 5, 13 ; Aristoph. aues 1157.

28 pelagos codz. 30 imitarine queunt Mozzzzsen pahibpum L2, pahippum L^ R A, paphip(p)um 4 pertiuntur E F XLVIII, 8 emersum E F A

33 uetedarios L. R P& 43 frequenter ozz, P A

34 im-

VARIARVM

uenire festina, conuentui conuersatione reddendus.

IV, xrvirt-r

nobilium

175

et digna tuis moribus

XLIX

VNIVERSIS PROVINCIALIBVS ET CAPILLATIS DEFENSORIBVS ET CVRIALIBVS SISCIA VEL SAVIA CONSISTENTIBVS THEODERICVS REX

4. 507/[51I Districtio semper subtrahi non debet regiae iussio|nis, ut et PL ; audaces metus comprimat et laceratos spes futura refoueat. 64: Plerumque enim denuntiata comminatio plus efficit quam poena componit. Et ideo deo auspice Fridibadum locis uestris praeesse censuimus, qui abactores animalium legitima seueritate

coerceat,

homicidia

resecet,

furta

condemnet

10 quietosque uos ab sceleratis ausibus reddat, quos nunc praesumptio iniqua dilacerat. Viuite compositi, uiuite bonis moribus

instituti,

nullum

natio,

nullum

promeritus

honor

excuset. Necesse est uindictae subiaceat qui prauis moribus obsecundat. E

M 157

FAVSTO PPO THEODERICVS REX

4. 507[51l

1

Campani Vesuuii montis hostilitate uastati clementiae nostrae supplices lacrimas profuderunt, ut agrorum fructibus enudati subleuentur onere tributariae functionis. Quod fieri debere 2 5 nostra merito pietas acquiescit. Sed quia nobis dubia est uniuscuiusque indiscussa calamitas, magnitudinem uestram ad Nolanum siue Neapolitanum territorium probatae fidel uirum praecipimus destinare, ubi necessitas ipsa domestica quadam laesione grassatur, ut agris ibidem diligenter inspectis, in quan1o tum possessoris laborauit utilitas, subleuetur : quatinus mensurate conferatur quantitas beneficii, dum modus integer

3

cognoscitur laesionis. Laborat enim hoc uno malo terris defloLRKPAEF

12 et digna] condigna E probabiliter (et — 7, con — 9) XLIX, 2 siscia oz. (cuz uel) K F 4, sichia E sauia] Mozzzzsen, sueuia L, R, sueuis K, in sueuia F, suauia re//. 3 constitutis LL R K F 4etom.EF 5 motus L, R * fridabadum E, fundibatum F ioabaKEF. 12 pto metitis P A L, 2 uesunii

K' E, uexuuii F

9 crassatut

PA F

176

VARIARVM

IV, r

rata prouincia, quae ne perfecta beatitudine frueretur, huius timoris frequenter acerbitate concutitur. Sed non in totum du15 rus est euentus ille terribilis : praemittit signa grauia, ut tolerabiliussustineantur aduersa. Tantis enim molibus natura rixan4 te montis illius hiatus immurmurat, ut excitatus quidam spiritus grandisono fremitu uicina terrificet. Fuscantur enim aera loci illius exhalatione taeterrima et per totam paene Italiam 2o cognoscitur, quando illa indignatio commouetur. Volat per inane magnum cinis decoctus et terrenis nubibus excitatis transmarinas quoque prouincias puluereis guttis compluit, et quid Campania pati possit, agnoscitur, quando malum eius in 5 orbis alia parte sentitur. Videas illic quasi quosdam fluuios 2;ire puluereos et harenarum sterile impetu feruente uelut liquida fluenta decurrere. Stupeas subito usque ad arborum cacumina dorsa intumuisse camporum et luctuoso subito ca|lore uastata, quae laetissima fuerant uiriditate depicta. Vomit fornax illa perpetua pumiceas quidem, sed fertiles ;o harenas,

quae

licet diuturna

fuerint

adustione

siccatae,

in

uarios fetus suscepta germina mox producunt et magna quadam celeritate reparant, quae paulo ante uastauerant. Quae est ista singularis exceptio unum montem sic infremere, ut tot mundi partes probetur aeris permutatione terrere et sic 3; suam substantiam ubique dispergere, ut non uideatur damna 6 sentire ? Longe lateque pulueres rorat, uicinis autem quasdam moles eructuat et tot saeculis mons habetur, qui erogationibus tantis expenditur. Quis credat tam ingentes glebas usque in plana deductas de tam profundis hiatibus ebullisse et spiri4o tu quodam efflante montis ore consputas quasi leues paleas 7 fuisse proiectas ? Alibi cacumina magna terrarum localiter uidentur ardere : huius incendia paene mundo datum est posse cognoscere. Ouemadmodum ergo non credamus incolis, quod testimonio potest uniuersitatis agnosci ? Quapropter, ut 45 dictum est, talem eligat uestra prudentia, qui et remedia laesis conferat et locum subreptionibus non relinquat.

LRKPAEF

L, 20/21 Cf. Verg. ecj. 6, 51.

20 inane] mare K F! 4 23 non anze agnoscitur add. I? 25 arenatum LR P A, (h)artenam K E A sterilem I, R K E? F? A, subtilem E, s** li F1 28 uestita P A, uestata E! 29 pumiceas] R? F?, puniceas f/erique, punices P 32 uastauerat L! R /4 39 plena P A 40 de ane montis add. E; F? consputas] conspicias E F?, consp**ns F!

VARIARVM

IV, r1

177

Ll SYMMACHO PATRICIO THEODERICVS REX 1

IO

4. 507/51I Cum priuatis fabricis ita studueris, ut in laribus propriis quaedam moenia fecisse uidearis, dignum est, ut Romam, quam domuum pulchritudine decorasti, in suis miraculis continere noscaris, fundator egregius fabricarum earumque comptor eximius, quia utrumque de prudentia uenit, et apte disponere et extantia competenter ornare. Notum est enim, quanta laude in suburbanis suis Romam traxeris, ut, quem illas fabricas intrare contigerit, aspectum suum extra urbem esse non sentiat, nisi cum se et agrorum amoenitatibus interesSe cognoscat : antiquorum diligentissimus imitator, modernorum nobilissimus institutor. Mores tuos fabricae loquuntur, quia nemo in illis diligens agnoscitur, nisi qui et in suis sensibus ornatissimus inuenitur. Et ideo theatri fabricam magna

15 se mole soluentem

20

25

30

M. 138

consilio uestro credimus esse roborandam,

ut quod ab auctoribus uestris in ornatum patriae constat esse concessum, non uideatur sub melioribus posteris imminutum. Quid non soluas, senectus, quae tam robusta quassasti? Montes facilius cedere putarentur, quam soliditas illa quateretur : | quando et moles ipsa sic tota de cautibus fuit, ut PL praeter artem additam et ipsa quoque naturalis esse crede- 645 retur. Haec potuissemus forte neglegere, si nos contigisset talia non uidere : caueas illas saxis pendentibus absidatas ita iuncturis absconditis in formas pulcherrimas conuenisse, ut cryptas magis excelsi montis crederes quam aliquid fabricatum esse iudicares. Fecerunt antiqui locum tantis populis parem, ut haberent singulare spectaculum, qui mundi uidebantur obtinere dominatum. Sed quia nobis sermo probatur esse cum docto, libet repetere, cur antiquitas rudis legatur haec moenia condidisse. Cum agri cultores feriatis diebus sacra diuersis numinibus per lucos uicosque celebrarent, Athenienses primum agreste principium in urbanum spectaculum

collegerunt, theatrum Graeco uocabulo uisorium nominantes, quod eminus astantibus turba conueniens sine aliquo impe6 55 dimento uideatur. Frons autem theatri scaena dicitur ab umbra luci densissima, ubi a pastoribus inchoante uerno

LRKPAEF

LI 13 et oz. K E F 18 quae] qui E F 23 apsidatas Mozzzzsen optinere L, R, habere K E! F 4 36 lucis LL, K

28

178

VARIARVM

IV, r1

diuersis sonis carmina cantabantur. Ibi actus musicus et prudentissimi saeculi dicta floruerunt. Sed paulatim factum est, ut honestissimae disciplinae improborum consortia fu7 4o gientes uerecunda se exinde consideratione subtraherent. Tragoedia ex uocis uastitate nominatur, quae concauis repercussionibus roborata talem sonum uidetur efficere, ut paene ab homine non credatur exire. Erigitur autem in hircinos pedes, quia si quis inter pdstores tali uoce placuisset, capri munere 4s donabatur. Comoedia a pagis dicta est : comus enim pagus uocatur, ubi rustici gestientes humanos actus laetissimis carminibus irridebant. His sunt additae orchestarum loquacis8 simae manus, linguosi digiti, silentium clamosum, expositio tacita, quam musa Polymnia repperisse narratur, ostendens ;o homines posse et sine oris affatu suum uelle declarare. Musae uero Eoa lingua quasi homousae dicuntur, quod inuicem sicut uirtutes necessariae sibi | esse uideantur.

9

His leuium pinna- M 139

rum acumina ideo in fronte pinguntur, quoniam earum sensus celeri cogitatione subuectus res altissimas intuetur. Pantomi5; mo igitur, cui a multifaria imitatione nomen est, cum primum

in scaenam plausibus inuitatus aduenerit, assistunt consoni chori diuersis organis eruditi. Tunc illa sensuum manus oculis canorum carmen exponit et per signa composita quasi quibusdam litteris edocet intuentis aspectum, in illaque leguntur 6o apices rerum et non scribendo facit quod scriptura declarauit. Idem corpus Herculem designat et Venerem, feminam praesentat in mare, regem facit et militem, senem reddit et iu10

uenem, ut in uno credas esse multos tam uaria imitatione discretos. Mimus etiam, qui nunc tantummodo derisui habetur,

65 tanta Philistionis cautela repertus est, ut eius actus poneretur in litteris, quatinus mundum curis edacibus aestuantem laetis11 simis sententiis temperaret. Quid acetabulorum tinnitus ? Quid dulcissimi soni referam uaria percussione modulamen ? Quod tanta gratia iucunditatis accipitur, ut inter reliquos senJo sus auditum

sibi ad munus

summum

tunc

homines

aesti-

ment fuisse collatum. Vbi aetas subsequens miscens lubrica

LRKPAEF

LI, 44 Cf. Euanth. 4e coz. 1, 2 ; Don. de coz. 5, 7. 45 C£. Euanth. de coz. 1,5 ; Don. 4e coz. 5, 2 ; Diom. gram. 1, 488, 5 ; Scbol. Ter.p. 165, 11. 50/51 C£. Plut. frat. am. G.

39 inhonestissimae E! F

44 capre E F

etiam E.F 51 eoa] eoia P, eoea E F facit] farit E!, fatur E? F 69 quod] quo

4* horcistarum codd. homuose EF

P, homuse

E 74

50 et] 60

PL 644

VARIARVM IV, r1 12

179

priscorum inuenta traxit ad uitia et quod honestae causa delectationis repertum est, ad uoluptates corporeas praecipitatis

mentibus impulerunt. Hos ritus Romani sicut ceteras culturas 7; ad suam rem publicam inutiliter trahentes aedificium alta cogitatione conceptum magnanimitate mirabili condiderunt. Vnde non inmerito creditur Pompeius hinc potius Magnus fuisse uocitatus. Et ideo siue masculis pilis contineri siue talis fabrica refectionis studio potuerit innouari, expensas uobis de

8o nostro cubiculo curauimus destinare, ut et uobis acquiratur tam boni operis fama et nostris temporibus uideatur antiquitas decentius innouata. LRKPAEF

** pompegius L R

$1tam om.

EF

operis] hominis E F

explicit uatiarum liber quartus L, explicit liber uariarum liber quartus R, explicit lib. iii" K, Magni aurelii cassiodori senatoris uenerabilis et illustri (sc) exconsulari

ordine ex magnis officiis pp5 atque patticio (sic) uatiatum liber explic quartus A

LIBER

L II. III. IM Vi VI. MIT: NITE IX. X. QUE. AID XIII. ZLV. XV.

M. 140

OVINTVS

Regi VVarnorum Theodericus rex. Hestis Theodericus rex. Honorato u. i. quaestori Theodericus rex. Senatui urbis Romae Theodericus rex. Mannilae saioni Theodericus rex. Stabulario comitiaco Theodericus rex. Iohanni u. c. arcario Theodericus rex. Anastasio consulari Theodericus rex. Possessoribus Feltrinis Theodericus rex. Verani saioni Theodericus rex.

Gepidis ad Gallias destinatis Theodericus rex. Theodahado u. i. Theodericus rex. Eutropio et Agroecio Theodericus rex. Seuerino u. i. Theodericus rex. Vniuersis possessoribus in Sauia prouincia con- M r4r stitutis Theodericus rex. XVI. Abundantio ppo Theodericus rex. XVII. Abundantio ppo Theodericus rex. XVIII. VViliae u. i. comiti patrimonii Theodericus rex. ELA. Gudinando saioni Theodericus rex. 2S. Aliulfo saioni Theodericus rex. XXI. Capuano u.s. Theodericus rex. XXII. Senatui urbis Romae Theodericus rex. LRKPAEF

incipiunt tituli libri quinti L, incipiunt capitula libri quinti R, incipit liber quartus (5c) P, incipit quintus À, hec sunt capitula libri quinti E, rubrice libri quinti F . uarnorum FE üioxm.KEF

quaestoti oz.

K EF

mamile P, mannille F . comitiaco ozz.

K EF

ü.c.] uito comiti L. R, uito consulati EF

K E F, u1 P

arcatio om. K

. uerano K P? EE constitutis P üilom.KEF . theodado L5, theodehado K, theodobado E F eutrepio K E F et actecio L R A, et acretio P, oy. KE F seueriano K E F ülom.KEF

BBÉM. És«H. XV. suauia plerique, sueuia E F XVI. XVII . XVIII. . XX. XXI.

ppoom.KEF ppooz. KEF uuile E, uiule F gudinardo E F auulso E, aiulfo F capiano L^?

prouincia ozz.

EF

VARIARVM

V, Capitula

I8I

AUXIII. Abundantio ppo Theodericus rex. XXIV. Epiphanio u. S. consulari prouinciae Dalmatiae Theodericus rex. XXV. Bacaudae u. s. Theodericus rex. XXVI. Vniuersis Gothis per Picenum et Samnium constitutis Theodericus rex. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX. XXXI. XXXII. XXXIII.

Guduin saioni Theodericus rex. Carino u. i. Theodericus rex. Neudi u. i. Theodericus rex. Guduin u. s. Theodericus rex. Decorato uiro deuoto Theodericus rex. Brandilae Theodericus rex. VVilitanco duci Theodericus rex.

M 142

XXXIV. Abundantio ppo Theodericus rex. XXXV. Liuuirit comiti et Ampelio u. i. Theodericus rex. XXXVI. Starcedio u. s. Theodericus rex. XXXVII. Iudaeis Mediolanensibus Theodericus rex.

XXXVIII. Vniuersis possessoribus Theodericus rex. XXXIX. Ampelio u. i. et Liuuirit u.s. Theodericus rex. XL. Cypriano comiti sacrarum Theodericus rex. XLI. Senatui urbis Romae Theodericus rex. XLII. Maximo u. i. consuli Theodericus rex.

XLIII. Transimundo regi VVandalorum Theodericus rex. XLIV. Transimundo regi VVandalorum Theodericus rex. LRKPAEF

XXII.

ppo]pp PA

XXIV. XXV.

/pithiano K, epifanto E F bacande F

XXVI.

per piceum E

XXVII. XXIX.

XXX. XXXI. XXXII.

ü.s.om.KEF

et samnium oz.

K

dalmatiae o». K E F

EF

gudui L R A, uduui K, guduim zz/ gudium E F heudi P

ülox.KEF

gudui L R A, auduin K, guduim ze/ gudium E F R E F, uito deuoto A, oz. znser. om. À, cf. 32

uiro sublimi I,

KP

blandila)e L R P A, [radile K — Znser. 32 ad ep. 31 A

XXXIII /uillitantho K, uiulic(h)anc(ho E F XXXIV.

habundantio P

XXXV. XXXVI. XXXIX.

lirit K E F, liutfrid P amplelio EF — üiow.KEF ü.s.] uito sublimi A, ozz. K ampledio F ^ üi ow. K EF libertino L R P A, liuerit K E,

XL. XLII.

XLIII. XLIV.

lurit F ü.s.om. KEF cyptiano] L, cipriano fJerique consuli oz. K E

sacratum oy.

K EF

transmundo K E F, trasimundo P trasimundo P, transmundo F uandalotum K A, uualandorum F tr. - tex] idem eidem E

expliciunt tituli libri quinti L, fin cap R

VARIARVM

182

V, r-i1 M 143

I

VVARNORVM THEODERICVS REX a. 523/526 Cum piceis timbribus et pueros gentili |candore relucentes, REGI

1

quod

eius manibus

formabatur,

non

opus

mortalium,

sed

crederetur esse diuinum. Proinde per illum et illum legatos uestros soluentes debitae salutationis affectum arma uestra 20 libenter nos accepisse declaramus, quae bonae pacis studia transmiserunt : uicissitudinem muneris pro expensarum uestrarum consideratione tribuentes, quae tantum uobis reddantur accepta, quantum nobis uestra fuere gratissima. Praestent diuina concordiam, ut haec inter nos grata mente facientes z; gentium nostrarum uelle iungamus et inuicem solliciti mutuis possimus utilitatibus obligari. II HESTIS

THEODERICVS

REX

a. 523/526

1

645 PL

spathas nobis etiam arma desecantes uestra fraternitas desti- 644/5

nauit, ferro magis quam auri pretio ditiores. Splendet illic ; claritas expolita, ut intuentium facies fideli puritate restituant, quarum margines in acutum tali aequalitate descendunt, ut non limis compositae, sed igneis fornacibus credantur effusae. Harum media pulchris alueis excauata quibusdam uidentur crispari posse uermiculis : ubi tanta uarietatis um1o bra conludit, ut intextum magis credas uariis coloribus lucidum metallum. Hoc uestra cotis diligenter emundat, hoc ues2 ter splendidissimus puluis ita industriose detergit, ut speculum quoddam uirorum faciat ferream lucem, qui ideo patriae uestrae natura largiente concessus est, ut huius rei opinionem 15 uobis faceret singularem : enses, qui pulchritudine sui putentur esse Vulcani, qui tanta elegantia fabrilia uisus est excolere, ut 3

PL

Illo et illo legatis uestris uenientibus grande uos studium notitiae nostrae habuisse cognouimus, ut in Oceani litoribus

LRKPAEF

incipit eiusdem liber V L, incipit liber quintus R. E F, incip. lib. u*» K I, 1 uurnotum K, uualandotum F, unatnorum 24 2 cymbtibus E!, ymbtribus E?, imbribus F relucentes] lucentes E F But] ubi EF 9 uarietas umbrtam E F 10 concludit R K E 44, includit F 16 uulcanii LL R K A 18

peroz.L RK II, 1 haestis 74

19 nostros E F JA

20 nos libenter

EF

VARIARVM

V, rr-imi

183

constituti cum nostra mente iungamini : suauis nobis admo; dum et grata petitio, ut ad uos perueniret fama nostra, ad quos nulla potuimus destinare mandata. Amate iam cognitum, quem requisistis ambienter ignotum. Nam inter tot gentes 2 uiam praesumere non est aliquid facile concupisse. Et ideo salutatione uos affectiosa requirentes indicamus sucina, quae a uo-

1o bis per harum portitores directa sunt, grato animo fuisse suscepta. Quae ad uos Oceani unda descendens hanc leuissimam substantiam, sicut et uestrorum relatio continebat, exportat : sed unde ueniat, incognitum uos habere dixerunt, quam ante M :44

omnes homines patria uestra offerente suscipitis. Haec quodam 15 Cornelio describente legitur in interioribus insulis Oceani ex 3

arboris suco defluens, unde et sucinum dicitur, paulatim solis ardore coalescere. Fit enim sudatile metallum, teneritudo

perspicua, modo croceo colore rubens, modo flammea claritate pinguescens, ut, cum in maris fuerit delapsa confinio, aestu 20 alternante purata uestris litoribus tradatur exposita. Quod ideo iudicauimus indicandum, ne omnino putetis notitiam

nostram fugere, quod occultum creditis uos habere. | Proinde PL requirite nos saepius per uias, quas amor uester aperuit, quia 646 semper prodest diuitum regum acquisita concordia, qui, dum 2; paruo munere leniuntur, maiore semper compensatione prospiciunt. Aliqua uobis etiam per legatos uestros uerbo mandauimus, per quos, quae grata esse debeant, nos destinasse declaramus. 188! HONORATO

V.1. QVAESTORI THEODERICVS

REX

à. 524 anie Sept. 1 1

Vsu quidem prouenit bene meritos dona nostra suscipere : sed tu iure hereditatis principis tibi beneficia uindicasti. Honorem fratris adipisceris, quia sapientia quoque germanus ; es. Àb eisdem bonis non repellimus quem similem comprobamus. Eant nunc parentes ac liberi et bonarum artium studia

LRKPAEF

IL, 15 Tac. Gerz. 45.

4 mente] forzasse legendum gente * ambigenter K P tuosa rell. e? Mozumsen 10 suscepta fuisse R.E F 18 conspicua E F 26 aliqua] alia IL

III, 1 quaestoti oz. K E F

6 eant] fant

ILL RK E F

9 affectiosa] L A, affec15 scribente K E F .4

184

2 1o

15

3

20

2;

VARIARVM V, in

incitamento similitudinis aemulentur. Novam in te fecimus legem parentes in amministratione succedere. Hic prouectus non adimitur et mutatur : quia licet persona subrogata sit, familiae tamen non deficit quod gratissimus germanus adquirit. O uere uestris meritis electi et auspicio nominis honorati ! Praesentiunt quaedam parentes positis in prole uocabulis et ut uenturarum rerum cursus ex alto est imperio diuinitatis, cogitatio praesagantis instruitur : loqui datur, quod nos sensisse nescimus, sed post casum reminiscimur quod ignorantes ueraciter dixeramus. Tali igitur omine Decoratus eualuit : eualuit, inquam, ac se honoribus palatinis iudicio nostro laudatus immiscuit, dignitatem sumens quam solemus dare prudentibus, hoc plane supra ceteros adipiscens, quod potuit emergere post electos. Sub genii nostri luce intrepidus quidem, sed reverenter astabat, opportune tacitus, necessarie copiosus, curarum nostrarum eximium leuamen, et cum potestatis nostrae gratia ditaretur, morum magis laude contentus mediocribus se potius exaequabat. Viuit apud nos recordatio bonorum, quia fides hominis nescit cum morte deficere. M 145 Secreta nostra, quasi obliuisceretur, occuluit : iussa, quasi scriberet per ordinem, retinuit, sine auaritia serulens et gra-

4

tiam nostram summa cupiditate perquirens. Diuertimus quidem ad bene meriti laudes, sed compendio sermonis assumpti, 3o cum illum referimus, te docemus. Fuit nimirum gratus, quod apud nos et post fata esse non desinit : tristes quaerimus quem nos amisisse dolemus. Sed acerbum casum mitigat, quod ei uicaria uirtute succedis, quia nemo perdidisse se sentit quod in alterum inuenisse cognoscit. Non extranea secteris 3; exempla, cui domestica suppetunt tam magna praeconia. Tu

5

merita, quando se iunxere sic nomina. Nam de te iustius credimus meliora, qui sequeris, quia semper est diligentior imitator prioris, quando te praecedentis bona licet eligere et noua 4o cumulare. Atque ideo ab indictione tertia quaesturae |te digni- PL tate subuehimus facimusque nostri consilii claritate uiuere 647 Honoratum, ut esse nunc incipias, quod ante uocabaris. Age nunc inhaerendo iustitiae, ut, qui inexperto honorem dedimus, meliora tibi probatissimo conferamus.

Decoratus

ex illo es, ille Honoratus

ex te est. Adunent

se

LRKPAEF

* solicitudinis E F Sctiberentur E F 42 uocabetis IL

in te] inde E? F?, uite F1 16 homine L E JA 27 31 fata] facta, RK F 34 altero P^ Ab 36 ex] in E F

VARIARVM V, iv

185

IV

SENATYVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX a. 524 anie Sept. 1

1

Certum est, patres conscripti, prudentibus uiris uestrum florere consilium : sed et hoc probatur egregium, quod uobis permiscetur dignitas litterarum. Omnes enim, quos ad ; quaesturae culmen euehimus, doctissimos aestimamus, quales

legum interpretes et consilii nostri decet esse participes : dignitas, quae nec diuitiis nec solis natalibus inuenitur, sed tantum

eam doctrina cum coniuncta potest impetrare prudentia. Nam licet in alüs honoribus beneficia conferamus, hinc semper 10 accipimus. Est nimirum curarum nostrarum felix portio ianuam nostrae cogitationis ingreditur : pectus, quo generales 2 curae uoluuntur, agnoscit. Aestimate, quid de illo debeat iudicari, qui tanti particeps fit secreti. Ab ipso legum peritia postulatur : illuc uota confluunt supplicantum et, quod est om:5 ni thesauro pretiosius, penes ipsum ciuilitatis nostrae fama reponitur. Quaestore iusto innocentium conscientia fit secura, improborum tantum uota redduntur anxia, et cum malis subri3 piendi spes tollitur, studium bonis moribus adhibetur. Vnicui"que propria iura custodit, pecuniae continens, aequitatis pro20 fusus, nescius decipere, promptissimus subuenire. Ingenio principis seruit, quod uniuersa superat : illius ore loqui cogitur, cui nullus similis inuenitur. Hunc locum uitiis uacuum, uirtuti-

bus plenum qui sub nostra potuit expedire praesentia, nonne uobis dignus est esse collega ? Scitis enim qua glorietur 425 stirpe prouectus. Meministis igitur Decoratum aduocationis laboribus insudantem, qua se unicuique bonorum probitate coniunxerit. Causis uestris fidelis orator affuit : necessariis rebus insistens iudicantis portauit animum ad subsellia cognitorum : cui merito frequens palma contigit, quia sapienter 3o alleganda tractauit. Pudoris enim sustinere iacturam nesciunt,

qui se prius iudice corriguntur. Inferior gradu praestabat M 1:46 uiris consularibus se patronum et cum honoribus uestris impar haberetur, patricius ei dictus est in celeberrima cognitione 5 susceptus. Nimis rarum est, patres conscripti, solidum loqui et, 3; cui multa necesse est dicere, |titubantia non proferre. Hoc in PL Decorato

certissimum

fuit, hoc et ante nostra

iudicia uos

probastis. Quis enim tempore suo eum quasi gubernatorem li-

LRKPAEF

IV, 16 ft] sit P EF 24 nobis HE 3" suo oz. IL, R K*

R P* E F

24 nosttis E F

34 carum K

648

186

VARIARVM

V, iv-v

tium ignorare potuit, qui causarum scopulos transire contendit ? Legibus profecto minus indiguit, qui eius solacia non 4 o quaesiuit. Iam non de morte festinata conquerimur : ex huius fecunda pullulauit stirpe germanus. Nam qui prius fratris umbra tegebatur, illo naturae lege subducto famae suae comas per aperta distendit. Bona siquidem germinis iuste praecox intulit, qui nascendi ordine primus eualuit : sed fetura nobilis 4 fructum, quem in décessore perdidit, in successore seruauit. Concordat huic familiae ramus ille ditissimus qui Vergiliano carmine semper enascitur : hoc enim auulso non deficit alter aureus et simili frondescit uirga metallo. Nutriuit quippe et hic aduocatione facundiam : opinionem Romanae urbis cedens j o fratri Spoletinorum se maluit miscere negotiis : res tantum dura, quantum a uestra prudentia cognoscitur segregata. Inter bene moratos enim asseruisse iusta facillimum fuit : prouincialibus autem se uaga libertate tractantibus nimis arduum. Videtur iuris suasisse modestiam, ubi ipsi quoque 5 iudices improba plerumque cupiditate rapiuntur et quantum sibi inter mediocritatem uidentur esse praecipui, tantum non sinunt suis uoluntatibus obuiari. Inter talia leges uindicare difficile est et magnae persuasionis uis ad propositum recti uenalitatem reuocare iudicantis. Sumite ergo, patres con6 o scripti, libenter nostra iudicia et Honoratum quaesturae culmine prouectum gremium uestrum gratanter excipiat. Dignus est enim a uobis diligi qui par tantis honoribus meruit reperiri. MA

MA

V MANNILAE

SAIONI THEODERICVS

REX

à. 523[526

V

Laudabile est in illa parte geminare custodiam, quam constat rei publicae necessitatibus exquisitam. Per hanc enim et legationum utilitas et ordinationum nostrarum celeritas explicatur : hoc etiam aulicis potestatibus per uarias iussiones ministrat effectum : hoc crebris illationibus nostrum ditat LRKPAEF

IV, 44 Verg. Aen. 5, 143.

38 scrupulos E, scropulos F

44 fertura L, R! K F!, latura R?, foetura P A, fectura Et . 46infposquiadd. K EF uirgiliano codd. 50 spoletinorum] ZÁ , spolitinorum /erique, spolitunorum P 5* tales leges iudicare E? F V, 1 manuale K, mamile P A, mannille F 3 hanc] hoc E?, for/asse recte

VARIARVM

V, v-vi

187

aerarium, ut paene quicquid in re publica geritur, cursuali ministerio compleatur. Decet proinde semper esse paratum, quod utilitatibus publicis probatur accommodum, ne, quod 1o ad celeritatem repertum est, incongruam potius festinantibus 2 inferat tarditatem. Atque ideo praefecti praetorio et magistri offüciorum ubi pro publica utilitate delegerint ordinatione locatus, excedentium improbam praesumptionem tali te praecipimus districtione resecare, ut, siue Gothus sit aut Romanus

PL 649

15 qui sine nostra uel eorum quorum interest euectione ueredum M :47 praesumit attingere, per unum equum centum statim solidos a te cogatur exsoluere. Et de illis quoque pari seueritate censemus, qui supra euectionum numerum cursuales equos usurpare 3 praesumunt. Parhippis quin etiam non ultra quam centum li2o bras iubemus imponi. Nimis enim absurdum est, ut a quo celeritas exigitur magnis ponderibus opprimatur. ÁAuis ipsa onere grauata pigrescit. Carinae quae laborem non sentiunt repletae grauius mouentur. Quid quadrupes facere possit, qui pressus nimietate succumbit ? Si quis autem a modulo definito amplius 25 fuerit habere repertus, duarum unciarum auri damono feriatur. 4 Quamsummam protinus exactam, sicut jam anterioribus edictis constitutum est, per officium magisteriae dignitatis cursui proficere debere censemus. Iustum est enim ut cogatur illa uendere, unde publicum equum male noscitur onerasse : sit nudi3o tatibus expeditus qui uoluntate noluit esse celerrimus. Praeterea commonemus, ut praepositorum commoda non praesumas nec quicquid eos potestatis habere reuerenda sanxit antiquitas, aliqua usurpatione degenies. Nos enim per te geminare uolumus custodiam, non antiquae consuetudinis remouere 5; cautelam. VI STABVLARIO

COMITIACO

THEODERICVS REX

a. 523/526

1

Suscipienda precatio est quae publicis utilitatibus non repugnat et amplectenda desideria priuatorum, quae sic remedium quaerunt, ut nobis non uideantur generare dispendium. ; Viri itaque clarissimi Iohannis querela comperimus Thomatem domus nostrae certa praedia suscepisse, id est illud atque illud,

LRKPAEF

13 locatos AMomzzsen cognoscitur K E F

VI, 1 stapulatio K

19 parhippus L!, pathippis 33 degemines K^, deneges E F

E, pahyppis F

29

188

VARIARVM

V, vi-vil

et nunc decem milia solidorum reliquatorem nostris utilitatibus extitisse et per diuersas ludificationes non implere debitam quantitatem, quod apud nos quoque procerum nostrorum 2 1o suggestione perclaruit. Ideoque causam tali credidimus remedio muniendam, ut uniuersam substantiam supradicti Thoma-

tis sub hac condicione fixis titulis publico debeas applicare, | quatinus, si intra kalendarum Septembrium diem quod ratio- PL nabiliter exponitur a Thomate minime fuerit exsolutum, prae- 65o 15 dicta substantia Iohanni uiro clarissimo contradatur, qui eius debitum luere nostro promisit aerario. Quod si obligationem suam praedictus Thomas soluere intra praefinitum tempus fortasse potuerit, uniuersa ei quae sublata sunt illibata reddantur, ita ut nec fiscus noster sustinere uideatur incommoda et

20 nos cognoscamur subiectis solitam praestitisse iustitiam. Possemus enim adhuc ultra differre, si quid prodesset neglegentissimum sustinere, quem per tam longum temporis spatium semper inuenimus imparatum. VII IOHANNI

V.C. ARCARIO

THEODERICVS

REX

à. 523/526

1

Decet eorum uota in ratum reddere, qui malunt utilitates publicas continere : nec patimur de damno proprio esse sollicitos, qui nos a dispendiis fecere securos. Tua igitur sug- M 148 ; gestione comperimus per illam indictionem patrimonii nostri praedia in Apulia prouincia constituta, id est illud atque illud, honesto uiro Thomati

libellario titulo commisisse, sed

eum male amministrando suscepta usque ad decem milia solidorum de indictionibus illa atque illa reliquatorem publicis 1o rationibus extitisse : qui a proceribus nostris frequenter ammonitus debita reddere detestabili calliditate neglexit. Et ne tibi aliqua in posterum quaestio nasceretur, publicis utilitatibus debitam quantitatem sub hac ratione satisfacere te uelle testaris, si tibi praedia supradicti debitoris loco pignoris

2 15 contradantur.

Hinc est, quod desiderium tuum iusta ratione

conceptum praesenti iussione firmamus : primum, ut nullam LRKPAEF

9 ad anfe decem addendum coni. Meyer (cf. V 7, 8) exponitur] exposcitut Meyer VII, 1 à.c.] uiro consulati

10 credimus K E F 4A

L R K E F, ü.s. P, u.i. À

14

2 in ratum] E? F?, in

tantum L, R K* P A E! A, interdum K^, ingratum Ft B pos? indictionem excidisse uidetur comitem * commisisse] constituto R : commissa esse Meyer (cf. ad gu. 5)

VARIARVM

V, vir-IX

189

ex hac re nomine publico metuas quaestionem : deinde sub hac condicione

tibi

uniuersam

substantiam,

quam

uel

nunc

tenet uel primo tempore possidebat, cum nostris rationibus 20 obnoxius esse iam coeperat, Thomatis debitoris addicimus, quam pridem nostro nomine fixis titulis fecimus uindicari : 3 hoctantum humanitatis intuitu relaxantes, ut usque ad kalendas Septembres spatium habeat reddendi debitam quantitatem : minus ne, cum ad supradictum diem tu pecuniam uiro 25 illustri comiti patrimonii nostri, quae debetur, intuleris, facultas |eius uniuersa, sicut diximus, tuis compendiis applicetur.

Quod triste non credimus esse perdenti, quando nec ex toto uidetur amittere, quod te generum suum cognoscit adquirere : nam quod poteras adipisci iure successionis, condicione a te 3o possidetur emptoris. VIII ANASTASIO

CONSVLARI

THEODERICVS

REX

à. 523/526

Conuenit sublimitatem tuam nostris iussionibus oboedientiae tribuere sedulam firmitatem, quatinus ad effectum trahatur quod salubri ordinatione disponitur. Moderate siquidem ; nouit iniuncta sibi complere prudentia et sine ingratitudinis naeuo delegata explicabili procurare consilio. Atque ideo 2 ad Fauentinam ciuitatem ciuilem exsecutionem te praecipimus destinare, ut sine cuiusquam concussione uel damno quadrati ad Rauennatem urbem ex nostra iussione deuehantur, quati1o nus et nostro desiderio gratulemur impleto et querulis uociferandi amputetur occasio. 1

IX POSSESSORIBVS

FELTRINIS

THEODERICVS

REX

a. 523/526

Necessitas publica multorum debet deuotione compleri, quia non decet paucos suscipere quod constat plurimis expedire, ne regia iussa tepefacta lentescant, dum res utilis delegatur ; infirmis. In Tridentina igitur regione ciuitatem construi nostra praecepit auctoritas. Sed quia territorii paruitas magnitudi2 nem operis non potest sustinere, hoc sollicitudo nostra prospexit, ut acceptis mercedibus competentibus pedaturam 1

LRKPD (in. ab ep. IX) AEF

IX, 6 prauitas I.

PL 651

I9O

VARIARVM V, IX-XI

murorum omnes in commune subeatis qui uicinitate iungimi1o nij quatinus accommodato solacio securius impleatur, quod M 1:49 paucis inexplicabile fortasse cognoscitur : hac scilicet condicione definita, ut nullus ab his oneribus excusetur, unde nec

diuina domus excipitur.

|

:

PL X

652

VERANI SAIONI THEODERICVS REX a. 523/526

1

Cum deo iuuante pro defensione generali felicissimus producatur exercitus, prouidendum est, ne aut ipsi penuria inconsulta fatigentur aut (quod dici nefas et) uastationem ; nostrae uideantur prouinciae sustinere. Primus enim prosperitatis gradus est suis non esse damnosum, ut, pro quorum compendio laboramus, eorum non uideamur afflixisse fortunas. 2 Et ideo deuotioni tuae praesenti auctoritate delegamus, ut multitudinem Gepidarum, quam fecimus ad Gallias custo10 diae causa properare, per Venetiam atque Liguriam sub omni facias moderatione transire. Quibus ne aliqua excedendi praeberetur occasio, per unamquamque condamam sumptus eis tres solidos largitas nostra direxit, ut illis cum prouincialibus nostris non rapiendi uotum, sed commercii sit facultas. 31; Illud plane pro cunctorum quiete laborantibus indulgentia nostra concedit, ut, si aut eorum carpenta itinere longiore quassantur aut animalia attrita languescunt, te custode atque mediante cum possessoribus sine àliqua oppressione mutentur, ut, qui daturi sunt corpore aut qualitate meliora, quamuis par20 uis sanis animalibus acquiescant, quia incerta est uita eorum, qui nimia fatigatione lassantur. Ita fit, ut nec illis desit subuectio necessaria et nullus se laesum tali permutatione cognoscat. XI GEPIDIS AD GALLIAS DESTINATIS

THEODERICVS

REX

4. 525/526 Fuerat quidem dispositionis nostrae, ut uobis iter agentibus LRKPDAEF IX, 12 Nou. Val. 10 (a. 441) ; cf. Cod. Theod. 15, 3, 6 (a. 423). 9 uicinitate] in ciuitate E F X,1uerano R KPAEF 12 condomam P X, hebdomadam A plerique, tri F 14 uestris E F 19 meliores P D XI, 1 gelpidis P, gebidis D

13 tris

VARIARVM. V, xi-XII

IOI

annonas iuberemus expendi : sed ne species ipsae aut corruptae aut difficile praeberentur, in auro uobis tres solidos per ; condamam

elegimus destinare, ut et mansiones uobis, prout

herbarum copia suppetit, possitis eligere et quod uobis est |ap- PL tum magis, emere debeatis. Nam et possessorem haec res 655 occurrere facit, si uos necessaria comparare cognoscit. Mouete feliciter, ite moderati. Tale sit iter uestrum, quale decet esse

1o qui laborant pro salute cunctorum. Xr f. THEODAHADO

V.1. THEODERICVS

REX

a. 523/526

Si iustitiam colere uniuersos et amare praecipimus, quanto magis eos qui nostra proximitate gloriantur, quos omnia decet sub laude gerere, ut regiae possint fulgorem consanguinitatis s ostendere. Haec est enim indubitata nobilitas, quae moribus probatur ornata : quia pulchrum est commodum famae foeda neglexisse lucra pecuniae. Argolici itaque uiri illustris et Aman- M 15o 2 nobis aditione condiani uiri clarissimi heredes supplici questi sunt Pallentianam massam, quam eis pro compensa1o tione largitas nostra transfuderat, ut casae Arbitanae amissio1

nem hac commoditate solarentur, ab hominibus uestris nullis causis extantibus indecenter inuasam et inde creuisse

3

culpandae surreptionis uitium, unde dari debuit gloriosae moderationis exemplum. Quapropter si nullo mendacio

1; asserta uitiantur, magnitudo

uestra quae sunt ablata resti-

tuat : et, si quid uobis creditis posse competere, ad comitatum nostrum instructam iure personam modis omnibus destinate, ut ciuiliter plantata causatio finem de legibus sortiatur. Ibi enim quicquid geritur, inuidiae tuae potius applicatur et 20 maiora detrimenta famae suscipis, dum talia non uitare contendis : hic autem confligunt causae uiribus suis et sine derogatione quilibet mediocris addicitur, quando iustitia teste superatur.

LRKPDAEF

3 condanam Li, condomam P D X? E?, hebdomadam .A XII, 1 theodado L^, theodebado K, theodohado P, theodobado E, theodobaldo 9 palencianam K, pallencianam P, palenu.i.] uenetabili 4, ozz. P E F ys 21 13 uitium] initium P D A 12 excitantibus L;, R K tianam E F

uiribus] iuribus K E A, zs. D F

192

VARIARVM V, xil-xiv

EVTROPIO ET

XIII AGROECIO THEODERICVS REX a. 523/526

Studium uestrum rei publicae grata mente debetis impendere, quia nos agnouistis bene meritis multa praestare. Nam pietatis intuitu uicissitudinem pollicemur, cum tamen ; pro uobis omnia iubeamus. Atque ideo praesenti iussione uos credidimus ammonendos, ut annonas constitutas exercitui

praebere debeatis, quatinus nec illi neglegantur aduerso uoto nec prouinciales perniciosa debeat grauare direptio. Commodius enim sub expensarum lege tenetur exercitus, quam 10 Sj cuncta fuerit uastare permissus. Ignorat modum seruare praesumptio nec potest sub modo redigi, cui licentia fuerit uisa concedi. Quapropter consequatur exercitus alimoniam deputatam, ne qua pars praedictam possit sustinere molestiam. XIV SEVERINO

V.I. THEODERICVS REX

a. 523/526

1

Iustitiae ratio persuadet excedentes reprimere, ut | ad PL cunctos possit quietis suauitas peruenire. Nam quemadmo- 654 dum aequabilitas agitur, si uires mediocrium consurgere ; non sinantur ? Prouincialium itaque nostrorum saepius querela comperimus possessores idoneos Sauiae non solum casarum suarum tributariam functionem in tenuem relisisse fortunam,

uerum etiam scelerato commercio aliquid exinde suis applicare compendiis, ut functio publica commoditas sit priuata. 2 1o Hoc quidem per plurimos desiderauimus corrigi, sed hactenus in tuam laudem uidetur potuisse differri, quatinus fides haberetur acceptior, quando post multos neglegentes studium uestrum efficacissime comprobatis. Atque ideo prudentia, qua notus es, uniuersum possessorem considerata iustitia te iubemus 1; inspicere et aequalitatem tributi hac ratione moderari, M rs: ut quae sub alis facta est omni redemptione cassata pro possessionum atque hominum qualitate assis publicus impona-

LRKPDAEF

XIII, 1 eutrepio

EF

metitis bene (ozz. multa) P D tut E EF XIV,1seuertiano IL,

et acretio L, R D JA, et actecio

6 credimus

R K PP E A

plerique, sauuiae D, sueuiae E?

K EF

4 medioctum

PA, os.

K

EF

3

7? neglegantur] intelliganP

causarum E F! ( ?) .4

DAEF

6 suauiae

VARIARVM

V, xiv

193

tur. Sic enim et iustitia perficitur et uires nostrorum prouinciahumsubleuantur. Eos autem, quos sine iussione nostra censum 2o imposuisse constiterit et pro libito suo quorundam onera in alios proiecerunt, legum seueritas insequatur, ut omnia illis detrimenta sarciant, quibus incompetenter damna fecerunt. Ilud quoque praecipimus inquirendum, ut inter defensores, curiales et possessores illatorum ratio uestigetur et quicquid ab 25 Octaua indictione nuper exempta super tributarium solidum se possessor probauerit intulisse nec nostro aerario constat illatum aut in expensis necessariis, quae in prouincia factae sunt, iusta ratione non claruerit erogatum, iniqua praesumptio 4 modis omnibus corrigatur. Hanc quoque partem non aestimes 3

;o neglegendam,

ut si hoc, quod tabularius

a cubiculo

nostro

suscepit, rationabiliter non docetur expensum, ab iniusto retentatore reddatur. Quid enim tam absurdum, nisi ut liberalitas nostra, quam uniuersis proficere uolumus, nunc a 5 paucis furtiuo compendio opprimatur ? Iudices quoque pro;; uinciae uel curiales atque defensores tam de cursu quam de aliis rebus illicita dicuntur possessoribus irrogare dispendia : quod te perquirere et sub ratione legum emendare censemus. 6 Antiqui barbari, qui Romanis mulieribus elegerunt nuptiali foedere sociari, quolibet titulo praedia quaesiuerunt, fiscum 4o possessi cespitis persoluere ac superindicticiis oneribus parere cogantur. Iudex uero Romanus propter expensas prouincia7

lium, quae grauare pauperes suggeruntur, per annum in unumquodque municipium semel accedat : cui non amplius quam triduanae praebeantur annonae, sicut legum cauta 4; tribuerunt. Maiores enim nostri discursus iudicum non uoluerunt. esse prouincialibus oneri, sed compendio 8 Domestici comitis Gothorum nec non et uicedomini aliqua dicuntur prouincialibus concinnatis terroribus abstulisse : quibus iustitia uestra in examinationem deductis, quicquid super hac ;o parte inique gestum esse cognouerit, amotis dilationibus lega9 liter ordinabit. His ergo ac talibus, quae ad utilitatem publicam uel pro|uinciales pertinent, sub ommi ratione discussis PL ea te per omnia uolumus agere, quae nostrae mansuetudini non debeant displicere. Illud sane prouidentia nostra respexit,

LRKPDAEF

XIV, 44/45 INou. Maior. 7, 17 (a. 458).

43 40 supetindictis K D E F 34 opprimatur] comptimatur E F^, oz. F* 48 continuatis E F ^ 49 45 uesti P DA RKX E unum quoqe L super] in E, sub F examinatione K A.E F

655

I94

VARIARVM V, xiv-xv

5; ut omnibus a te sollicita atque aequabili indagatione compertis polyptychi iubeantur ascribi : quatinus et testimonia uestrae fidei clareant et nulla posthac, quae abrogari uolumus, semina fraudis iterentur. XV VNIVERSIS POSSESSORIBVS IN SAVIA PROVINCIA CONSTITVTIS THEODERICVS REX

à. 525/526

1

Licet cunctis laborantibus comitatus noster concedat deo auxiliante iustitiam et hinc remedia subiectis ad reliquas regni 5 partes quasi a uiuo fonte descendant, tamen frequenti aditione M 152 permoti ingeniosa pietate repperimus et aequitatem uobis concedere et fatigationem longi itineris abrogare, quia dulciora sunt beneficia, quae nullis difficultatibus obtinentur. 2 Misimus itaque illustrem et magnificum Seuerinum nostris roinstitutionibus eruditum, ut hoc apud uos gereret quod nobis semper placuisse cognouit. Vidit enim quam honorabilis apud nos iustus habeatur, quemadmodum bonis actibus clementia nostrae serenitatis arrideat. Exercet profecto quod nos aestimat gratanter accipere : nec potest amari rapacitas 15 continenti principi nulla redemptione placitura. Praesumenter ergo conueniat ad eum laesorum tumultus : speret reme3 dium qualibet pressus iniuria. Difficultatem uobis querelae summouemus,

dum

in

ipsis

cunabulis

scelera

commissa

resecantur : sine aliqua formidine alieni tributi sarcina gra2o uatus exclamet, accepturus remedium quod de legibus habet. Sic enim confidimus, quia per eos, quos instituta nostra componunt, innocentibus detrimenta non ueniant. Qualia uero pro quiete uestra uel aequalitate tributorum disponenda censui-

mus, oracula nostra, quae dedimus ad supradictum uirum il-

25 lustrem Seuerinum, uulgata declarabunt, ut unusquisque unde supplicare debeat, euidenter agnoscat.

LRKPDAEF

56 polyptici LR. K A F, pollyptici P D, poliptici E 44, polyptychis Gare? posthaJec K DE F XV,1sueuia L P E F, suauia

reliquias I, R1 IKE

K

DA.A

prouincia oz.

14 gratanter aestimat K E F 44

KP DEF

15 redemptione] "T

hri

A

4

ratione

VARIARVM V, xv1

I95

XVI

PL

ABVNDANTIO PPO THEODERICVS REX

656

à. 525/526

1

Quamuis utilia rei publicae nostra semper consuetudine censeamus et ob id omnibus possint esse gratissima quae iubemus, quia cunctis profutura noscuntur, tractandum ; tamen est, ut principis desiderium nulli existere debeat onerosum. Nam et si praeclare cogitata non bene agantur, ingrata sunt : illud autem solum perfectum dicitur, quod de uoluntate 2 simul et actione laudatur. Cum nostrum igitur animum frequens cura pulsaret naues Italiam non habere, ubi tanta lignoi rum copia suffragatur, ut alis quoque prouinciis expetita transmittat,

deo nobis inspirante

decreuimus

mille interim

dromones fabricandos assumere, qui et frumenta publica possint conuehere et aduersis nauibus, si necesse fuerit, obuiare. Sed tantae rei quem desideramus effectum magnitu3 15 dinis uestrae sollicitudine credimus esse procurandum. Ideoque per cunctam Italiam directis artificibus apta operi ligna perquire, et sicubi cupressos aut pinos reppereris in uicinitate litoris, dato competenti pretio dominis consulatur. Haec enim tantum sunt quae ad taxationem uocentur, cetera uilitate 4 2o sui non indigent aestimari. Sed ne prouisio nostra in mediis conatibus deserta languescat, nautarum te iubemus sub hac moderatione iam nunc competentem numerum diuinitate iuuante procurare. Et si is qui nobis necessarius aestimatur seruus fuerit alienus, aut conducat eum classibus seruiturum

25 aut, si hoc ipse magis elegerit, accepto pretio rationabili publico cedat sui iura dominii. Si uero libertate gaudet electus, quinos solidos donatiuum et annonam se nouerit accipere 5 competentem. Eo modo et illi tractandi sunt qui a suis dominis exuuntur, quando libertatis genus est seruire rectori M 155 3o (frequenter enim laborum patientes existunt, quibus districti domini colla presserunt) : ita tamen, ut supradicti nautae arrarum nomine pro hominum qualitate binos aut ternos solidos a uestra debeant sede percipere, quatinus unusquisque, cum fuerit ammonitus, paratus debeat inueniri. Piscatores uero non PL 55 |iubemus in hac definitione concludi, quia dolenter amittitur,

LRKPDAEF

is ? solum] solummodo E F 44 XVI, 1 ppo] preposito P, oz. K E F 19 utilitate 18 littoris - 19 uilitate ozz. L^ cipressos L, K E, cypressos R EF . 24conducas Meer — 26 domini P D — 32 trinos K T37À

657

196

VARIARVM V, xvI-XVII

qui ad procurandas delicias possidetur, quando et altera consuetudo est uentis saeuientibus occurrere et litora piscosa sulcare.

2CVTT ABVNDANTIO PPO THEODERICVS REX às 523/526 ante Iun. r3 1

Alacriter incumbendum

est inchoatis,

cum

iam

uicinitas

perfectionis arriserit, quando spes effectus taedium laboris excludit et magnum genus incitamenti credere desiderata com; pleri. Dudum igitur magnitudini uestrae ex Italiae litoribus offücia iussimus praeparare nautarum, ut dromones, quos industria fabricare ualuisset, manus remigum prouisa susciperet. Sed tu iudicio nostro electionique respondens ostendisti, quam fuerit indubitata perfectio efficacissimis imperasse, 10 quod quaeritur. Renuntias ilico completum, quod uix credi poterat inchoatum, ut paene quanta uelocitate nauigari 2 solet constructio nauium, tanta sit celeritate completa. Nec solum uerba narrata sunt : obtulisti oculis nostris subito classeam siluam, domos aquatiles, exercituales pedes, qui nullo :; labore deficiant, sed inconcussos homines ad destinata perducant, trireme uehiculum remorum tantum numerum prodens, sed hominum facies diligenter abscondens. Hoc primum instituisse legimus Argonautas. Quod et armatis aptum et congruum probatur esse commerciis, ut, qui peregrinas classes 20 optabamus aspicere, nunc mittamus aliis prouinciis et terro3 rem pariter et decorem. Ornasti rem publicam tua institutione reparatam. Non habet quod nobis Graecus imputet aut Afer insultet. Illud apud nos inuidi uigere respiciunt, unde illi per magna pretia sua uota complebant. Nunc praedictis 2; rebus armamenta procurate, uelà praecipue alas nauium facientia, lignum uolatile, quidam spiritus currentium carinarum, praenuntia mercium, auxilia quieta nautarum, quorum beneficio conficiunt otiosi, quod a celerrimis auibus uix 4 probatur impleri. Hoc Isis rati prima suspendit, cum per 35» maria Harpocran filium suum audaci femina pietate perquireret. Ita dum materna caritas suum desiderium festinat explere, LRKPDAEF

XVII, 29 Cf. Hyg. fab. 277, 5.

XVIL1ppooKEF 10 renunciaris K, renuntians E F 22 repatata LRDF 30 arpocran L. R. K P D 2, atpocram E, apoctam F, apochran 44

VARIARVM V, xvII-XVIII

I97

mundi uisa est ignota reserare. Atque ideo, diuino nobis auxilio suffragante, cuius uirtutis est hominum uota perficere, proximo die iduum Iuniarum ad ur|bem Rauennatem congregatio PL 55 nauium cuncta conueniat, quatinus res uicino fine gaudentes 658 5 ad plenissimum perducantur effectum. Sed quoniam dromonum numerum iuuante deo cupimus ampliari, si qua ligna fabricis eorum necessaria per utramque Padi ripam potuerint in- M 1:54 ueniri, nullo obsistente iubemus abscidi, quia sine praeiudicio

4o dominorum operi tantum praesenti uolumus inuenta concedi. Mittat Padus noster indigenas pelago naues et abies, quae fluentis amnicis nutrita surrexit, marinarum superare cumulos 6 discat undarum. Illud etiam magnopere credidimus amputandum, quod uestra fieri suggestione comperimus : ne quis in 4; fluminibus nauigeris diuersis territoriis meantibus, id est in Mincio Ollio Ausere Arno Tiberi, audeat fluminum alueos piscandi studio turpissima saepe concludere, et quae sunt praesumpta protinus auferantur. Pateat amnis in nauium cursus : sufficiat humano desiderio consuetis artibus delicias quaeso rere, non commento

rustico libertatem fluminis impedire, ne,

quod dici nefas est, utilitati publicae uoluptas priuata obstitisse uideatur. XVIII

VVILIAE V.1. COMITI PATRIMONII THEODERICVS REX

à. 523[526 ante Iun. 13

Vtilitas publica sicut ad conseruationem respicit omnium, ita debet perfici studio ac labore cunctorum, quia magnae ; laudis occasio est, si in causa communi aliquid singulariter uideatur impleri. Facit enim unde commendetur et reliquis, qui tamen et sibi se profuisse cognoscit. Pridem igitur nos iussisse meministi, ut per domum nostram nauigandi quaere2 rentur artifices. Quos deo auxiliante prouisos ad Rauennatem 1o urbem die iduum Iuniarum praecipimus incunctanter occur-

1

LRKPDAEF

32 mundo K E F A

3? numerum] nostrum E! F

40 tantum uol. ptaes. 43 49

cumulos supetate R. E F 42 amicis P D F P D, uol. tantum ptaes. A LR K 46 ausete] A, ansere pl/erigue, ausen F — atno]ano credimus E F

turpissimo E F 4 tamen] tantum E F 6etlaEF $e 077 EE ES XVIII, 1 uiule E 10 praecepimus igitur] siquidem E? F prodesse P D seom.EF incontanter E! F, incuntanter E? PD

198

VARIARVM

V, xvilI-XX

rere, ut aduentus eorum constructioni nauium opportune uideatur offerri, ne res diuisae generare sibi uideantur aliquam tarditatem et parum sit unam perficere, nisi contingat utraque 3 procurare. Si qua etiam per ripam fluminis Padi ligna fabri15 candis apta dromonibus in praediis regalibus potuerint reperiri, artificibus huic operi a magnifico uiro Abundantio praefecto praetorio deputatis abscidendi sit permissa licentia. Volumus enim hoc exerhplum a nostris praediis inchoare, ut nulli grauis sit iussio, quae constringit et principem.

BIA

PL

GVDINANDO SAIONI THEODERICVS REX

659

à. 523/526 ante Iun. 13

Maiora sibi facit credi, quisquis efficaciter iniuncta peregerit, quia indubitanter illi aliquid committitur qui optime comprobatur, et honestum suffragium est secundi iudicii ; documentum prioris. Atque ideo ordinatione magnificorum uirorum Abundantii praefecti praetorio atque VViliae comitis patrimonii ad illam priuinciam te iubemus excurrere, ut tam de domo regia quam in locis aliis habitantes secundum priora praecepta prouisos nautas ad urbem Rauennatem die M :5; 1o iduum Iuniarum deo auxiliante festinare compellas, quatinus nulla tarditas tam praeclaris iussionibus afferatur. Caue ergo ne te uenalitas maculet aut neglectus turpis inuoluat et tam magnae rei supra te ruentis pondere comprimaris, si tantis ac talibus rebus impar extiteris. XX ALIVLEFO SAIONI

THEODERICVS

REX

à. 523/526

1

Per utramque ripam Padi reperiri ligna comperimus fabricandis apta dromonibus, ideoque tibi praesenti iussione delegamus, ut secundum ordinationem magnificorum uirorum » Abundantii praefecti praetorio atque VViliae comitis patrimonii ad loca designata cum artificibus incunctanter accedas et, LRKPDAHF

13 utramque K E F 44 et Mommsen D, inueniri

K E F 4A

15 potuerit P D, potuerunt À

reppetiri

XIX, 1 gundinando L, cuudibando D, gudinardo E F $ aliis locis P D XX, 1 aluulfo K, aiulfo E F, auilfo A 2 padi ripam E F 5 uulie K F, 6 incontanter E F ulie E

VARIARVM V, xx-XXI

I99

siue in domo regia seu in priuata reperta fuerint, sine aliqua facies tarditate procurari, quia nulli graue credimus praebere, 2 quod deo auxiliante pro communi utilitate praeparatur. Verum 1o ita uolumus te iniuncta peragere, ut nihil ad laedendum possessorem studiose uideatur inquiri, sed tantum quae sunt necessaria utilitatis nostrae causa praesumantur. Non exquiratur aliquid a domino, quod postea publico non dicatur acceptum. Ligna siluestria iubemus caedi, non aliquid de 15; alienis facultatibus uiolenter abscidi. Talia nobis prosunt, qualia nostros grauare non possunt, quae, si causa praesens 3 non exquireret, ille se crederet non habere. In Mincio Ollio Ausere Tiberi et Arno fluminibus comperimus quosdam saepibus cursum fluminis, quantum ad nauigandi studium per20 tinet, incidisse. Quod te uolumus ordinatione magnifici uiri Abundantii praefecti praetorio modis omnibus amputare, nec tale aliquid permittatis quem|quam ultra praesumere, sed inui- PL olati aluei tractus nauium relinquatur excursibus. Scimus enim |66o retibus, non saepibus esse piscandum. Nam hinc quoque detes2; tabilis auiditas

proditur,

ut sibi tantum

festinet includere,

quantum ad multos poterat peruenire. XXI CAPVANO

V.S. THEODERICVS

REX

à. 523/526

1

Si te tironem iudicia nostra delegissent, si ad examinis trutinam uenisses incognitus, monendum aestimaremus, quali te

prudentia, quo decore tractares. Sed omnium crederis intels legentiam habere uirtutum, qui exerceri meruisti militia litterarum. Aestimas enim, qua te debeas modestia continere, qui alieni negotii uisus es uota peregisse. Nam si te iudicis suspicio saeua tetigisset, laudando iustitiam leni ac penetrabili remedio eius animum corrigebas, obtinens suaui persuasione, quod 1o Superiori non potuisses imponere. Quis ergo dubitat illa te dili2 gere, quae constat publica uoce suasisse ! Professa bona non habentur ambigua : nec cuiusquam acquiescit ingenium, ut quod ipse potuit emeritus prosequi, ab aliis tamquam rudis

LRKPDAEF

7 siue EF

8facias

P EF

12 necessatia sunt E F

derent E F 18 ansete L, R. P D A, auxete E, auzere F 24 hinc ozz. L!, hinc n L?, hic P D

XXI, 8 saeua oz. L R K lene P Ai, leni F publica E F .4 13 ut] ubi E F! A

ivilaEF cte22 permittas E F

10 nonoz.

EF

11 uoce

200

VARIARVM

V, xxIi-XXII

uideatur edoceri. Prolati documenti fidem fieri legitima uoce 1; poscebas examinans, si retinerent incorruptam scrinia ueri- M 156 tatem. Iudex nunc exhibe, quod te uolebas apud alios obtinere. Age, ne tua tibi obiciatur oratio, quia pondus est pudoris grauissimi propria uoce conuinci. Sume igitur auctore

deo recturam decuriarum, humanorum actuum ueracissimum

2o testem, securitatem possidentium, publicae fidei splendidissimum templum. Vide tantum tibi laudis adquiritur, quan3 torum illic utilitas incorrupta seruatur. Viuat ibi perpetuis saeculis decedentium uoluntas : transeant in posteros iudicia parentum : scriniis tuis seruetur omnium quies. Alii honores 25 habeant et terribiles fasces : tibi humanae uitae gratissimi uidentur militare custodes. Ibi enim absolutiones sunt hominum, uincla causarum, catena litium, carcer furoris. De quo uerius

diceret uates Mantuanus : clauduntur litis portae, furor impius intus inclusus fremit horridus ore cruento. Decuriales 3oigitur habita meritorum aestimatione deligito, quia non decet tantae urbis appellare quod uile est. Maioris etiam natu utere, cum fuerit necesse, sententia, factus tot patribus

senior, tantis tacentibus uox senatus. Vide quid dignitatis accepe|ris, ut inter tot eloquentes uiros sis dicendi primarius, PL 3; quos etiam nobis profitemur esse reuerendos. Assume ergo 66: concedere quae iubemus, praestare quae cedimus, ut illis aperias ianuas curiae, quos nostra electio aulam iusserit Libertatis intrare.

XXII SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX à. 523/526

1

Licet caute semper eligendus sit qui uobis mittitur approbandus, quia ipse magis traditur examini, cuius sententia noscitur prolata pensari, illas tamen prudentibus uiris sociari ; cupimus dignitates, quae Romanis arcibus quasi gemmae nobiles affiguntur. Vbi enim dignius eloquens quam in ciuitate proficiat litterarum, ut ibi declaret meritum, ubi nutriuit LRKPDAEF

XXI, 28 Vetg. 7en. 1, 294 sq.

19 uerissimum K E F 7A 22 uiuat tibi P D A» E F A, uiua tibi 19 25 uitae humanae K E F 4A 27 uincula E F clausatum L Ri carceres P^ D, catceles P* 30 diligito E F 31 maiores P D 386 credimus E F JA

XXII, 4 probata P D

b artibus

EF

VARIARVM

V, xxiI

20I

ingenium ? Aptum est omne bonum locis suis et laudabilia quaeque sordescunt, nisi congrua sede potiantur. Requirit

:0 pugna ualidas manus, desiderat nauigium pectus animosum : 2

1;

20

3

25

3o

4

sic scrinia uestra fidele propositum, sic curia facunda disertum. Multa ergo deliberatione pensandus esse creditur, qui cottidie uestris sensibus offeratur. Capuanum igitur spectabilem uirum aestimatio nostra respexit, qui curiae uestrae sententiam maioris natu auctoritate facundus ediceret et senatus scrinia conscientiae puritate seruaret, ut actus illos mundo celeberrimos sua reddat integritate laudandos. Magnum munus est, patres conscripti, ad integritatem deligi, nec mediocriter probatur conscientia, cui est ueritas commissa saeculorum. Nam si praedicatur testis qui in praesenti negotio uera dixerit, qua laude censeri poterit, qui cunctis temporibus certa transmittit ? Sed quamuis alumni uestri habeatis cuncta notissima, iuuat magis illa repetere quae omnium consensus M :57 possit agnoscere. Adest semper electo quaedam sermonum gratia, blanditur auribus, mentem trahit, utitur perspicuitate facundiae, qualem de pura conscientia decet emanare. Est enim quoddam speculum morum agentis oratio nec maius potest mentis esse testimonium quam qualitas inspecta uerborum. Nam ut eius propria describamus, patitur in simplicibus rebus linguae retinacula : his eo tamen torrentior cum perorat : et hoc illi ad gratiam datum est prouidente natura, ut quem prae foribus haesitantem uideras, eloquentem in certaminibus obstupescas. Illa uero memoria, quae oratorum thesaurus

iure uocitatur,

tanta

in eum

firmitate

consedit,

3; ut semel audita scripto apud eum putes esse recondita. Magnum beneficium obliuionis nescire defectum : et quaedam similitudo uere caelestium est tempore decursa semper habere praesentia. Quae nunc ideo declaramus, ut cognoscatis subiectorum gratas nos habere uirtutes et iudicium nostrum non

| studium doceamus

PL

esse conceptum. His ergo, patres conscripti, Capuanum bonis dotatum a praesenti indictione decuriarum rectorem esse praecipimus, maioris etiam natu auctoritate subuehi-

662

4» per casuale uotum, sed per electionis 5

LRKPDAEF

XXII, 33/34 Quint. /n57. 11, 2, 1.

13 nostris LL RKP DA.A 14 nostre R E F 18 deligi] A, diligi cogz. 28 esse mentis K E F JA 30 tertentior L, R.K ez Morzisen, texte E? (n fine lineae in spaiio uacuo ut uidetur), per compendium ser. F 40 causdlle LL RK PDAE: 43 maiores P D .

202

VARIARVM

V, XXII-XXIV

mus, ut, qui se morum cana maturitate tractauit, quod est 4; amplissimum

reuerentiae

genus,

ordine

in uestro

aetatis

honore gratuletur. Augebit eloquentiam officio meliore ditatus,quoniam multum facundiorest qui sententiam dictat quam ille qui supplicat. Libertas uerba nutrit, metus autem copiam frequenter intercipit. Actus quoque ipse longe dissimilis, ut 5o qui pridem assistebat etiam mediocribus humilibusque fortunis, nunc introducat uestrae curiae consulares. XXIII ABVNDANTIO

PPO THEODERICVS

REX

à. 525/526

Tatanem saionem nostrum cum sagittarüs ad illustrem uirum comitem VViliarium aestimauimus esse dirigendum, ut maius sumeret robur duplicatus exercitus. Ostentent iuuenes ; nostri bellis, quod in gymnasio didicere uirtutis. Schola Martia mittat examina : pugnaturus ludo, qui se exercere consueuit in otio. Atque ideo illustrem magnitudinem uestram eis annonas et nauigia secundum consuetudinem praebere censemus, quatinus iuuante deo quo directi sunt debeant 1o peruenire. Vestrae enim sollicitudini damus nostrarum efficaciam iussionum, quia nullatenus destitui posse creditur, quod ordinationibus tuis iuuante deo inchoatur. XXIV EPIPHANIO

V.S. CONSVLARI PROVINCIAE THEODERICVS REX

DALMATIAE

à. 525/526

Iohanna Andreae quondam iugali suo successisse legis munere perhibetur, quae intestata nullis existentibus proximis ; luce dicitur esse priuata. Cuius substantia a diuersis nullo legitimo iure suffultis usurpatione uoluntaria suggeritur possideri, et quia caduca bona fisco nostro competere legum cauta M :58 decreuerunt, ideo te praesentibus oraculis ammonemus, ut huLRKPDAEF Y

* Cf. Cod. T'beod. 10, 8, 5 (a. 455) ; 10, 10, 30 (a. 421) ; INow. Maior. 5, pt.

a. 458).

47 muto R EF XXIII, 2 patanem P, gatanem K, tutamen F?, pc. F1, oz. D 3 uuiliarum R K P D, iulianum E F SscolalLRKEF .A * uestram] tuam K E F A XXIV,1u.s.om.KAEF dalmatiae oz. KAE F $8 ideo te] ideox« L* 2, ideoque te L?, ideo P D

VARIARVM

V, xxIV-XXVI

203

ius rei ueritate discussa,si re uera, ut ad nos perlatum est,

ro nullus ei aut testamento heres extitit aut proximitatis iure successit, fisci nostri eam facies compendiis aggregari : quando innocentiae nostrae professio est iusta compendia non neglegere, apud quem calumnia numquam locum potuit inuenire. 2 Rogari enim in talibus causis, non fraudari principem decet, 1; quia neglegentiae uitium est praesumptiones relinquere, quas iura praecipiunt amputare. Si quid autem contra reppereris, quietos dominos habere patieris, quia magis illa nostra sunt patrimonia, quae a subiectis legitime possidentur. PL XXV

BACAVDAE

665

V.S. THEODERICVS REX

à. 523/526 Fessos annos munificentia nostra corroborat, dum aetatem

occiduam penuriae non facit detrimenta sentire. Iuuenum siquidem uirtus praesumptione laboris animatur : sola senum ; uita est quietis inuenisse remedia. Atque ideo tua supplicatione permoti designati tribunatus curam in Mediolanensi urbe diligentissime peragendam ad te decernimus pertinere ita, ut, quod est in rei publicae militia nouum, donec uixeris, numquam tibi successorem tribuat cuiusquam plectenda praesumpro tio, quatinus in exhibendis uoluptatibus officii huius cura, mansuetudinis nostrae beneficio, iugiter perfruaris, habens in utroque, quod tuam consoletur aetatem, loci commodum et laetitiam uoluptatum. XXVI

VNIVERSIS GOTHIS PER PICENVM ET SAMNIVM CONSTITVTIS THEODERICVS REX

a. 523/526 ante Iun. 6

1

Quamuis munificentia nostra sit omnibus ubique gratissima, multo tamen acceptiora credimus quae nostri praesentia confe; runtur, quia maiora de conspectu principis populi sumunt, quam de largitate beneficia consequuntur. Nam paene similis est mortuo, qui a suo dominante nescitur nec sub aliquo honore LRKPDAEF

iifacias

EF

17 patiatis

RAP EF

XXV, 1 bacande K, tacaude E, becalde F consuletur I, P!

? pertinete decernimus P D

XXVI, 1 gothis oz. P D, gottis A — per piceum L. R BF,oz.K nium om. K E F. — 6 similis paene P D

12

etsam-

204

VARIARVM

V, xXXxVI-XXVIII

uiuit, quem regis sui notitia non defendit. Et ideo praesenti iussione

mandamus,

ut

octauo

iduum

Iuniarum

die

deo

auxiliante ad praesentiam nostram uenire debeatis : qui sollemniter regalia dona suscipitis, si uenire protinus festinatis.

Io

Illud tamen necessario commonentes, ut uenientium nullus prouenire possit excessus, ne possessorum segetes aut prata

H

b]

uastetis, sed sub omni continentia properantes de cu|stodita disciplina grata nobis esse uestra possit occursio, quia ideo exercituales gratanter subimus expensas, ut ab armatis custodiatur intacta ciuilitas. XXVII GVDVIN

SAIONI

M

THEODERICVS

REX

à. 523/526 ante Iun. 6

Consuetudine liberalitatis regiae commonemur, ut Gothis nostris debeamus sollemnia dona largiri. Et ideo deuotio tua millenarios prouinciae Piceni et Samnii sine aliqua dilatione ut eos, qui annis singulis nostrae mansuetudinis vA commoneat, praemia consequuntur, pro accipiendo donatiuo ad comitatum faciat incunctanter occurrere, quatinus, qui bene nobis meriti fuerint, maiore munificentia gratulentur. Inculpabiliter enim necesse est uiuat, qui suam praesentiam nouit principibus I o offerendam : bonos enim laus, malos querela comitatur. Decet etiam nos sub hac occasione singulorum facta perquirere, ut nulli possit perire quod fecit in acie. Nam si semper consuetudinarias res expectet exercitus, uirtutem non potest amare neglectus. Trepidus discat ad iudicem uenire, qui se non meminit aliquid audacter egisse : ut melius possit hostibus uiolentus insurgere, qui nostrae mauult imputationis uulnera declinare. XXVIII CARINO

V.I. THEODERICVS

BIS

664

REX

a. 523/526 Habent hoc gloriosum praeiudicium bonarum merita personarum, ut otio torpescere non sinantur qui probis actioLRKPDAEF * qui] quia E F 11 festinetis E F 14 uastentur P D 15 uestra possit esse occ. P D, esse uestra occ. possit ,4 XXVII, 1 gudui L R P D 2, guduim ze gudium K E F 4 11i etiam] enim ID DE 13 expetitit L!, expetitet IL? R, expediret K, expectat E F 15 audacter aliquid K E 4 16 uiolentus hostibus P D XXVIII, 1 ü.i.] uenerabili

159

VARIARVM

V, XxVIII-XXX

205

nibus innotescunt : et ideo tam desiderio uestro satisfacientes, 5 quam quod uos necessarios esse credidimus, iussis praesentibus euocamus, quatinus et uiris nobilibus obsequia nostra decorentur et quae utilia nobis credimus, per te expedire possimus. PL

AUCLX NEVDI

665

V.I. THEODERICVS REX

a. 523/526

Mouit nos quidem Anduit fusa precatio, sed magis miserabiliorem reddidit uirum luminis sui ademptus ornatus, quia necesse est ut amplius permoueat uisa quam audita ;calamitas. Is enim perpetua nocte superstes ad remedia nostra mutuati luminis beneficio festinauit, ut quem uidere non poterat, saltem clementiae suauitate sentiret. Clamat enim sibi Gudila uel Oppane incognitam suo generi condicionem seruitutis imponi, cum pridem sub libertate nostros 2 10 fuerit secutus exercitus. Mirati sumus talem in famulatum trahi, qui a uero domino debuisset expelli. Nouus ambitus talem quaerere, quem possis horrere seruumque dicere, cui debeas diuina consideratione seruire. Adiciens enim huiusmodi - calumnias Pitziae comitis celebratae opinionis uiri sibi exami15 natione summotas, nunc autem infirmitatis suae mole compressum manu uindicare non posse, quae patrona fortibus probatur assistere. Sed nos, quorum est proprium inter pares ac 3 dispares aequabilem 1iustitiam custodire, praesenti iussione

1

decernimus,

ut,

si in

iudicio

supra

memorati

quondam M 16o

o Pitziae se probauit ingenuum, calumniantes protinus amouete : nec audeant ulterius necessitatibus alienis illudere, quos semel conuictos decuerat sua uota damnare. XXX GVDVIN

V.S. THEODERICVS

REX

à. 523/526

Quos duces eligimus, eis simul et aequitatis momenta iure LRKPDAEF 4 nostro E F 8 credimus P DAE 3*reddit P D XXIX, 1 nendi P, meudi D — anduit] oceri K E F.A,om.D 8 gudila] oz. in sp. wuac. postea adiecit L, gondilia F 7 saltim L, P A, *saltim R 14 pithi(a)e L! (2) K E F .4, oppane] opacie E, operatie ( ?) F!, opatie F?

infirmitati L, R, infirmitas E* pitsiae À — 15 summotam ze/ submotam vodZ. 22 docuerat P D E 20 pithi(a)e K E F J4 uito XXX, 1 gudui L R , gaudium K, cudui D, guduim ze gudium E F sublimi

L.R D E F .A, uiro deuoto P A, oz. K

2 elegimus LP D

206

VARIARVM

V, xxx-xxxIl

delegamus, quia non tantum armis quantum iudiciis uos effici cupimus clariores. Costula igitur atque Daila cum deo propi; tio Gothorum

nostrorum libertate laetentur, onera sibi ser-

uilia a uobis causantur iniungi, quae nec ipsos deceat perpeti nec cuiquam irrationabiliter fas sit imponi. Quod si ita gestum esse cognoscis, sine aliqua dilatione facias amoueri, ne ad nos exinde ulterius querela reuocetur et incipiat grauis esse 1o animo nostro in ducem reuoluta causatio, quem magis oportet talia peragere, quae nos delectet audire. XXXI DECORATO

VIRO DEVOTO

THEODERICVS

REX

à. 523/526

1

Thomas uir clarissimus intra Apuliam Calabriamque prouincias de siliquatici titulo indictionum octauae nonae undecimae tertiae et quintae decimae, quas ad conductionem ;suam pertinuisse com|memorat, nonnullos maximam pecuniae quantitatem debere conqueritur. Et quia utilitatem publicam diuturna non

conuenit

ludificatione

differri, ideoque

deuotio tua praesentia decreta suscipiens Marcum presbyterum, Andream et Simeonium uel reliquos, quos breuis 1o Subter adnexus eloquitur, seruata in omnibus ciuilitate con-

2

ueniat, ut, si eos non per calumniam, sed manifestos re uera fisco constiterit esse debitores, summam, quae rationabiliter

postulatur, sine aliqua imminutione persoluant. Prouidendum est enim, ne spiritus contumacium personarum publicis ratio:; nibus aliquod uideatur afferre dispendium. Qui uero minus intentata cognoscunt, ad iudicium competens te imminente conueniant, ut quod aequitati congruit, utrarumque partium allegatione recognita saluis legibus impleatur. XXXII BRANDILAE

THEODERICVS

REX

4a. 523/526

1

Adiit nos innumeris uicibus Patzenis repetita conquestio, LRKPDAEF XXXI, 1 ad ep. 32 (ep. 31 inscriptione caret) P, inscr. 31 om. à, cf. 32 2 inter E FA 4 tertiae] Mozzzsen in app., primae secundae codd. 6 debere] Cacus, tedibere f/erique, redimere D, retinere Gare? — utilitas publica E F * ideoque] ideo K PDEF A 8 matchum E F 9 symeonium L, symonicum R, symeonum K, simonium E F XXXII, 1 blandile A (user. 32 ad ep. 31 A) 2 pathenis L/!, patzeius K, patzonis D, pattzenis A

PL 666

VARIARVM

V, XXXII-XXXIII

207

qui cum esset in expeditione felicissima constitutus, a Procula coniuge tua uxorem suam asseruit trina fuisse caede laceratam,

; ita ut solo beneficio desperationis euaderet, cum non plagis fessa, sed iam crederetur extincta. Hanc nos, si tamen uera M 161 est, in femina quam maxime mirantes audaciam, transire non

2

patimur

impunitam.

ammonemus, r0 querimoniam,

Atque

ideo

decretis

te praesentibus

ut, si factum euidenter agnoscis, delatam pudori tuo consulens, maritali districtione

redarguas, quatinus ex eadem causa ad nos querela iusta non redeat. Et legibus noueris resecari posse, quod te oportuerat 3 domestica districtione corrigere. Quod si mendacium magis petitoris accusans causam dicere fortasse uolueris, summoto 15 dilationis obstaculo ad comitatum nostrum cum supra dicta coniuge tua incunctanter occurre, exceptura aut de iniqua praesumptione uindictam aut de mulieris improbitate uictoriam.

OuOII VVILITANCO DVCI THEODERICVS REX

à. 523/526 1

Grauis

est Patzenis

clementiae

nostrae

sensibus intimata

conquestio. Qui se in expeditione Gallica constituto in eum Brandilam prosiluisse testatur excessum, ut uxorem eius Regi; nam proprio socian|dam duceret esse coniugio et in iniuriam PL nostrorum temporum adulterium simulata matrimonii fuerit 667 lege commissum. Haec nos, si uera sunt, transire nequaquam patimur impunita. Nam quando affectus tutos quis habeat, si tunc sceleri subiacebit, cum pro omnium salute pugnauerit ? 2 10 Respicite, impudicae, gementium turturum castissimum genus : quod, si a copula sua fuerit casu intercedente diuisum,

perpetua se abstinentiae lege constringit : gratiam coniunctionis non repetit, quam reliquit : fidem seruat, dum laudem pudoris ignoret, et moribus studere deprehenditur, quod nulla

LRKPDAEF

XXXIII, 11 Cf. Ambr. Jex. 5, 19, 62 ; Atist. Dist. an. 9, 7 (613 a 14) ; Ael. nat.

an. 5, 44-

XXXIII, 1 uuillicandocho K, dranuile P, uuilitaneo A, uiulic(h)anc(ho) E F, uuilitancho 74 2 pattenis L!, pazonis D, pagenis K 3 gallico P D! 8 tutos] tuos K E F 13 relinquid L, relinquit K D A F

208 t

vA

20

2

p

VARIARVM

V, XXXIII-XXXIIII

uiduitatis conuersatione gloriatur. Mulierum se, pro dolor! uota continere nequeunt, quibus castitatem ratio persuadet, poena legis imponit, terror maritalis extorquet. Perierunt profecto mores, si nec illis comparari possunt, quae ratione carentia temperantur. Et ideo sublimitas tua impetitos ad suum faciat examen occurrere et rerum ueritate discussa, sicut iura

nostra praecipiunt, in adulteros maritorum fauore resecetur, quia defensorem reí publicae redire noluerunt qui scelerata praesumptione coniuncti sunt. Confundi sine dubio desiderauerunt omnia, qui temptauerunt legibus inimica. Sed melius est paucorum damno malorum corrigatur intentio, quia omne matrimonium, quod absit, incertum relinquitur, si in tanta reuerentia sine aliquo terrore peccetur. XXXIV ABVNDANTIO

PPO THEODERICVS

REX

a. 523/526

Frontosum sui nominis testem frequenti nobis insinuatione suggestum est pecuniae publicae decoxisse non minimam quantitatem. Quem a diuersis iudicibus fecimus iusta examinatione I]

IO

IA

perquiri, ne forsitan, ut assolet, eum non ueritas, sed infirmaret

inuidia. Ille omnia confessus reddere se posse constituit, si ei largae praeberentur indutiae : quibus frequenter emensis M 162 immemor promissionis suae ad constituta semper imparatus occurrit, fugere quidem nescius, sed suae sponsionis |ignarus, PL obliuiosus cum relinquitur, trepidus cum tenetur. Mutat uerba, 668. uariat constituta nec in una dicti sui qualitate contentus diuersis imaginibus immutatur. Merito chamaeleonti bestiae conferendus, quae paruorum serpentium formae consimilis aureo tantum capite et reliquis membris subalbentis prasini colore distinguitur. Haec quotiens humanos aspectus incurrerit, dum ei fugiendi uelocitas denegatur, nimia timiditate confusa colores suos multifaria qualitate commutat, ut modo LRKPDAEF

XXXIV, 12 Cf. Plin. na7. 8, 122 ; Atist. Iisz. an. 2, 11 (503 b) ; Plut. so/J. an. 27 (978 EF).

15 gloriantur conuersatione L. R. À* E, gloriatur conuetsatione K A? e? Mozzsen

19 suum] nostrum P D

22 uoluerunt P D 23 coniuncti] conuicti D, cotrupti E F, conuincti 7A XXXIV, 1 abuncio P, abuntio D, habundantio A D infamaret E F ez Moz$en * emereis E F 9 quidem] siquidem E F 4 10 cum oz. P D 13 denegetur E F 16 ei ozz. P D serpentum E F 74

VARIARVM

V, xxxilI-XXXV

209

ueneta, modo blattea, modo prasina, modo possit cyanea reperiri. Vnde mirum est in una superficie tot diuersa conspicere. Quam non immerito pandiae gemmae dicimus esse consimilem, in qua unus se fulgor non potest continere : fluctuat aspectibus tremulis, dum lapis teneatur immobilis. Nam quod modo

uideris, mox

aliud ibi, si amplius intuearis, ad-

uertis : sic mutatum credis, quod neminem eripuisse cognoscis. His permutationibus aestimatis mens Frontosi simillima reperitur, quae dicti sui non habet fidem, quae tot uarie-

tates continet quot uerba protulerit : Protei fabulis iure sociandus, qui subito comprehensus substantiae suae formam 3o

55

omnimodis non habebat. Nam ut celaret hominem, aut

leo frendebat aut sibilabat anguis aut in undas liquidas soluebatur. Et quia sic notus est, cum facies ad tuum uenire iudicium, primum agito, ne promittat, caueto ne constituat, quia leuissimi animi mos est polliceri facile quae non disponit implere. Quicquid autem persoluere considerata aequitate potuerit, constrictus sine aliqua dilatione iam reddat, quia post tot falsitates argutiae suae reputare poterit, quod se frequenter iliusisse cognoscit. EXONEXSIA LIVVIRIT COMITI ET AMPELIO

V.I. THEODERICVS REX

à. 523/526

Cum pro incerti temporis euentu Romanas aedes inopia facie castigata pulsaret et quamuis rara, tamen tam pulchrae ciuiVA

IO

tati uideretur esse foedissima, | aequum iudicauimus Hispaniae triticeas illi copias exhibere, ut antiquum uectigal sub nobis felicior Roma reciperet. lussis quidem nostris uiri spectabilis Marciani laude digna seruiuit industria : sed parum diligenter impleta sunt, quae constat optime fuisse procurata. Hi enim, qui portanda susceperant, morarum taedia non ferentes destinatum frumentum in Africae partibus LRKPDAEF 20 Fortasse legendum pancbriae, cf. Plin. na£. 57, 178 ; Isid. orig. 16, 12, I.

23 atque aliud fos? ibi a4. 21 fulgur L, R1 18 cranea P, cynea E, cinea F 31cum]z4,eumceodd. ^ 32cauete L R. D, 30 sibilat L1, sibilauit P D TEES caue K E F A autelio P, amtelio D, XXXV, 1 lirit K E F, liuuti P, liuerit A, luuitit 74 2 pro incerti] prouecti R, pro certi P, üioxKDHBF.A amplelio E F 9 hi] D .A, hii p/erque, ii Momn6 quidem] siquidem K E F 74 inprocerti D sen 10 non ferentes] perferentes E F

PL 669

VARIARVM

210

2

V, XXXV-XXXVI

pro suo dicuntur uendidisse compendio. Quod quamuis inultum minime transire debuisset, ut amor proprii commodi tot populorum ieiuna uota suspenderet, tamen quia nobis insitum est culpas remittere, quas possumus cauta ordinatione 15 corrigere, Catellum et Seruandum uiros strenuos credidimus esse dirigendos, ut, quia naucleri ducentos octoginta solidos in triticum et in naulis septingentos quinquaginta octo solidos accepisse perhibentür, si apud uos facti ueritas innotescit, in summam ratione collecta, ab eis mille triginta octo solidorum M 165

2o quantitas inferatur, ut, qui uindictam remisimus, damna mui-

nime sentiamus. In qua parte ita se sublimitas uestra diligenter impendat, ut et iustitiae et publicis utilitatibus satisfecisse uideatur.

XXXVI STARCEDIO V. S. THEODERICVS REX a. 523/526

1

Continuatis laboribus attritum corpus debilitatem tibi causaris attulisse membrorum, ut, qui ante bellicis fueras aptus insignibus, nunc uel ad otiosam uitam uix idoneus approberis : ; expetens, ut ad expeditiones felicissimas non cogaris, a quibus non uoto, sed necessitate subduceris. Atque ideo allegationibus tuis diutius perquisitis et ad rerum fidem deductis otium tibi non ignobile praesenti iussione largimur, quia non est igna2 uiae culpa, quem excusat miseranda calamitas. Sed sicut tibi 10 remissam uitam concedimus, ita te donatiuo praesenti auctoritate priuamus, quia non est aequum, ut, cum de tuo cognoscaris idoneus, rem laborantium accipere debeas otiosus. Fruere igitur secura uita a diuersorum insidiis nostro munimine liberatus. Nec aliquis tibi imputabit desertoris opprobrium, 15 quando illi, quos contigerit a militia morbi causa suspendi, ex prioribus factis habendi sunt iure reuerendi. Nec enim dignus est a quoquam redargui, qui nostro iudicio meretur absolui.

LRKPDAEF

14 possimus P! D

16 esse credidimus E F 74

nauclerii LLK E F, naucleti* LL R K P 24 similae

(i"eras.) À 19 mille] Forzerius e coniectura Cutacii, simile D À, similiter E F

XXXVI, 1 ü.s.] uito sublimi P D A, oz. K $ ignobile] nobile P8, ignorabile EB 11 cum] quod P, quidem D 13 nostro munimine] minime P D

VARIARVM

V, XXXVII-XXXVIII

21lI

XXXEHI IVDAEIS MEDIOLANENSIBVS THEODERICVS REX a. 523/526

1

Libenter annuimus quae sine legum iniuria postu|lantur, maxime cum pro seruanda ciuilitate nec illis sunt neganda beneficia iustitiae, qui adhuc in fide noscuntur errare. Atque s ideo discant rerum

bonarum

suauissimum

saporem,

PL 67o

ut, qui

humanam iustitiam nituntur quaerere, sollicitius incipiant 2 diuina iudicia cogitare. Proinde quoniam nonnullorum uos frequenter causamini praesumptione laceratos et quae ad synagogam uestram pertinent perhibetis iura rescindi, opitu1o labitur uobis mansuetudinis nostrae postulata tuitio, quatinus nullus ecclesiasticus, quae synagogae uestrae iure competunt, uiolentia intercedente peruadat nec uestris se causis importuna acerbitate permisceat, sed ut religionis cultu, ita et actuum sint conuersatione discreti : hac tamen moderatione principalis 15 auxilii beneficium concedentes, ut nec uos quod ad praefatae ecclesiae ius uel religiosas certe personas legibus pertinere con3 stiterit, inciuiliter attrectare temptetis. Tricennalis autem humano generi patrona praescriptio eo, quo cunctis, uobis iure seruabitur nec commodalia uos irrationabiliter praecipi2o mus sustinere dispendia, ut hac pietatis nostrae defensione muniti petitio uestra ab illicitis se liberatam gratuletur incom- M 164 modis. Concedimus quidem clementiae nostrae consuetudine quae rogastis :sed quid, Iudaee, supplicans temporalem quietem quaeris, si aeternam requiem inuenire non possis ? XXXVIII VNIVERSIS

POSSESSORIBVS

THEODERICVS

REX

a. 523/526

1

Ammonet

nos formarum cura praecipua, ut quae possunt

noxie crescere, debeamus

celerius amputare, quatinus et soli-

ditas aquaeductus deo auxiliante incorrupta seruetur et uobis ; leue sit opus, quod in teneris arboribus adhibetur. Nam quae nunc uirgulta sunt, erunt, si neglegantur, et robora. Ista enim LRKPD (deficit XXXVII ro in opitulabitur) AEF XXXVII, 9 Cod. Theod. 16, 8. 31 (a. 451) ; Ed. Theod. 12 et 69.

1? C£. Cod. Theod. 14, 4, 1 (a. 424) ; Nos. Val.

& disc. bon. ter. P D, tet. bon. disc. F XXXVII, 3 sint E F PA 18 persctiptio L, R. 4

XXXVII, 6 ista] iacta

K

EF

17 attractare

IO

15

20

V, XXXVIII-XXXIX

VARIARVM

218

quae modo facili auulsione dirimuntur, postea uix securibus icta succumbunt. Atque ideo sociata debetis properatione contendere, ut praesenti diligentia futuri laboris euadatis incommoda. Haec est enim ciuilis euersio, sine oppugnatione discidium, aries, ut ita dixerim, fabricarum. Quapropter omnem siluam, quae parietibus inimica consurgit, de Rauennati forma iubemus radicitus amputari, ut signini aluei reparata constructio talem nobis deducat liquorem, qualem potuit a fontibus suscipere puritatem. Tunc erit exhibitio decora thermarum, tunc piscinae uitreis fontibus fluctuabunt : tunc erit quae diluat aqua, non inquinet, post quam lauari continuo non sit necesse. Additur etiam quod, si ad potandum unda suauis influxerit, omnia nostro uictui redduntur accepta,| quando PL humanae uitae nullus cibus gratus efficitur, ubi aquarum dulci- 671 um perspicuitas non habetur. Nam si lauari cupimus purissimis liquoribus, quanto magis satiari talibus festinamus ? Quae si nunc futura tractentur, nulli labor facit taedium, qui sumitur pro delectatione cunctorum. PXOXSXSIPSS AMPELIO

V.I. ET LIVVIRIT V. S. THEODERICVS REX

a. 523/526

2 1o

Decet prouincias regno nostro deo auxiliante subiectas legibus et bonis moribus ordinari, quia illa uita uere hominum est, quae iuris ordine continetur. Nam beluarum ritus est sub casu uiuere : quae dum rapiendi ambitu feruntur, inprouisa temeritate succumbunt. Agrum suum denique a dumosis sentibus doctus purgat agricola, quia laus excolentis est, si agreste solum dulcissimis fructibus amoenetur. Sic quies suauissima populi et dispositio tranquilla regionum praeconium probatur esse regnantum. Multorum itaque querela comperimus in prouincia Hispaniae, quod summum inter mortales crimen est, uitas hominum uaga praesumptione populari et leuium occasione causarum subire multos interitum. Sic mala pace quasi ludo corruunt, quanti uix potuissent cadere sub

LRKPAEF

11 acies

EF

12 rauennata K* E F, rauennate 74

13signum

K

PA EF

19 reddantur K E, darentur F

XXXIX, 1 ampellio L, amplelio F

0-1: 072. -K TEE liuerit LR, linerit u.s. 0zz. K E F, uito sublimi A EF . 14subnec.bell.cad. K EF

K, libertino P A, lintrit E, liurit F, liuetiae 74

10 regnantium P E F 74

12uitam

VARIARVM

1; necessitate bellorum. moris est, sed arbitrio um subiacere fortunae. ilius uoluntate dare, 3 festinat exigere. Cui

V, XXXIX

213

Dehinc non polyptychis publicis, ut compulsorum suggeruntur prouincialiQuod genus euidentis est praedae pro qui ad suum commodum amplius rel nos regali prouidentia succurrere

20 cupientes sublimitatem uestram per uniuersam Hispaniam loco muneris credidimus destinandam, ut sub ordinationis M 165 uestrae nouitate inueteratae possit consuetudini nil licere. Verum ut more medicorum saeuioribus morbis accelerata remedia tribuamus, inde curationis nostrae fiat initium, ubi 4 25 maius noscitur esse periculum. Homicidii scelus legum iubemus auctoritate resecari : sed quantum uehementior poena est, tanto eius rei debet inquisitio plus haberi, ne amore uindictae innocentes uideantur uitae pericula sustinere. Pereant itaque soli nocentes in correctione multorum, quando et hoc pietatis 3o genus est coercere infantiam criminis, ne iuuenescat augmentis.

5

Exigentes uero

assem

publicum

per grauamina

ponderum

premere dicuntur patrimonia possessorum, ut non tam exac-

tio quam praeda esse uideatur. Sed ut totius fraudis abrogetur occasio, ad libram cubiculi nostri, quae uobis in praesenti 3; data est, uniuersas functiones publicas iubemus inferri. Quid enim tam nefarium quam praesumptoribus liceat in ipsa etiam trutinae qualitate peccare, ut quod est iustitiae proprie datum, hoc per | fraudes noscatur esse corruptum ? Conduc- PL 6 tores domus regiae, quacumque gente sint editi, ad liquidum 672 4o ueritate discussa tantum decernimus soluere, quantum nostra praedia constiterit pensitare. Et ne cuiquam labor suus uideatur ingratus, solaria eis pro qualitate locatae rei uestra uolumus

aequitate

constitui.

Non

enim

nostra,

sed illorum

rura dicenda sunt, si pro uoluntate conducentis modus eueniat 7 4; pensionis. Transmarinorum igitur canonem, ubi non parua fraus fieri utilitatibus publicis intimatur, uos attonite iubemus exquirere atque statutum numerum pro uirium qualitate definire, quia contra fraudes utile remedium est nosse quod inferant. Monetarios autem, quos specialiter in usum publicum 8 5o constat inuentos, in priuatorum didicimus transisse compendium. Qua praesumptione sublata pro uirium qualitate func9 tionibus publicis applicentur. Telonei quinetiam canonem

LRKPABF

credimus 21 locum L 15 polypticis L. R A, politicis E? F 42 salatia L R K A E? F .A, solacia P^ si pos? quam add. E F 52 tholonei E! F . càtionem E, campsionem F

K EF — 36 eis] eius E F

214

5;

10

11 6o

6; 12

7o

VARIARVM V, XXXIX

nulla faciatis usurpatione confundi, sed modum utillimum, quem praestare debeat, imponentes commerciandi licentiam aequabili ratione reuocate, ne se tendat in uagum ambitiosa —enormitas exigentum. Actus praeterea Laeti, cuius conscientia summa pulsatur inuidia, sub consueta nobis censemus aequitate perquiri, ut nec fraus astutis machinationibus occulatur nec innocentia falsis criminationibus ingrauetur. Quoscumque uero' in furtiuis actionibus reperitis fuisse uersatos, pro fortunarum quantitate suppressam reddant uestra aestimatione pecuniam. Quod si haec per alios dispersa esse constiterit, et illi nihilominus teneantur obnoxii qui scientes passi sunt in tali actione misceri : complices enim extiterunt criminis, qui non detexerunt facta raptoris. Praebendarum tenor adscriptus, quem nostra diuersis largitur humanitas, prouincialibus suggeritur intolerabilis causa esse damnorum, quando et in species exigitur et impudenter eius pretium postulatur. Detestabilis cupiditatis sunt ista documenta competentia sibi distrahere et ad exigendi impudentiam mox redire. Quod nimis improbum, nimis uidetur absurdum, ut et nostra constituta praetereant et tributariorum, qui fouendi sunt, uideantur afflixisse substantiam. Sint

igitur praefixo modo contenti, siue ibidem positi, siue hinc ni- M 166 75 hilominus destinati : habeant liberum unum tantum de duobus

expetere, dummodo geminata exactione fortunas alienas non debeant ingrauare. Exactorum quoque licentia amplius fertur a prouincialibus extorqueri, quam nostro cubiculo constat inferri. Quod diligenti examinatione discussum ad hunc 8o uos modum functiones publicas reuocare decernimus, quem Alarici atque Eurici temporibus constat illatas. Paraueredo14 rum itaque subuectiones exigere eos, qui habent ueredos adscriptos, prouincialium querela comperimus. Quod nullum penitus sinatis praesumere, quando per turpissimos quaestus et 15 85 possessor atteritur et commeantium ce|leritas impeditur. Vili- PL

13

corum quoque genus, quod ad damnosam tuitionem queruntur

inuentum, tam de priuata possessione quam publica funditus uolumus

amoueri,

quia non

est defensio,

quae

praestatur

inuitis : suspectum est quod patiuntur nolentes. Nam hoc est 9o re uera beneficium, si sine murmure feratur acceptum. Seruitia

LRKPAEF

54 debeant E F 56 exigentium P 74 e? Morzumzsen 39 occultatur L/!, occultetut T2 60 rep(p)ereris E F 69 sunt ista doc. cup. R, cup. ista doc. (oz. sunt) K, cupiditas ista est doc. E F, cupiditatis ista sunt doc. 4 74 igitur] ergo RKEF 93 licentia] Cziacius, licentiam codd. ez 4A fertur amplius K E F /4 80 quem] que K, quo E F

675

VARIARVM

V, XXXIX-XL

215

igitur quae Gothis in ciuitate positis superflue praestabantur, decernimus amoueri. Non enim decet ab ingenuis famulatum quaerere, quos misimus pro libertate pugnare.

mh CYPRIANO COMITI SACRARVM THEODERICVS REX a. 524 anie Sept. r

Quamuis ultra desideria supplicum frequenter nos praestitisse beneficia gaudeamus et, quod est difficillimum, humanae ambitionis interdum uota superemus, haec tamen libentius amplectimur, quae nos merito fecisse gloriamur. Diu quippe trutinandus est, cui traduntur examina, talisque debet a principe deligi, qualis ab ipsa potest lege dictari. Gemmarum diuites uenae auri fulgore pretiantur et gratiam pulchritudinis capiunt, quia nulla degeneri uicinitate sordescunt. Sic bona 2 ro merita splendidis dignitatibus sociata alternis praeconiis adiuuantur et unius rei facies de adiuncta uenustate pulchrescit : non enim de te aliquid redemptae laudi aut loquaci famae credidimus, qui nobis expectantibus saepe placuisti. Interpellantium siquidem confusas querelas distincta nimis 1 ac lucida relatione narrabas, et qui proprios dolores expromere non poterant, tuis commendati allegationibus obtinebant, et ne fauoris alicuius putaretur excessus, desideria supplicum 3 ipsis praesentibus intimabas. Ori tuo altercantium desideria conuenerunt et, quod difficillimum gratiae genus est, alternae 2o parti indiscreta laude placuisti, quae res ipsos oratores quoque postponit. Nam cum illis sit propositum diu tractata unius partis uota dicere, tibi semper necesse fuit repentinum negotium utroque latere declarare. Additur etiam regalis praesentiae geniatissimum pondus, sub quo te ita facile contigit expe25 ditum, ut quod illi uix possunt artificiosis schematibus a iudicibus obtinere, tu probareris a principe puris allegationibus 4 impetrare. Erat nimirum serenitatis nostrae in bonum publicum parata sententia, quia nullam tarditatem in cognoscendo M 167 negotio sustinebat. Mox enim a te narrata causa conspecta

1

A

bou

3o est, et cur tardaret negotii finis, cum tu suggestionem lucida breuitate concluderes ? Didicisti, ut credimus, judicare

nostris seruiendo iudiciis : ita, quod efficacissimum discipulatus genus est, agendo potius instructus es quam legendo. LRKPAEF

? elegi K, sacrarum oz. K E F XL, 1 cypriano] L A, cipriano plerique exprimere 15 X? e? Mozzzzsen bus spectanti K, ibus expentant 13 diligi E F I S) dl

216

5

VARIARVM

V, Xr-XLI

Talibus igitur institutis edoctus Eoae

sumpsisti legationis

55 |officium, missus ad summae quidem peritiae uiros : sed nulla PL inter eos confusus es trepidatione, quia nihil tibi post nos 674

potuit esse mirabile. Instructus enim trifariis linguis non tibi Graecia quod nouum ostentaret inuenit nec ipsa, qua nimium 6 praeualet, te transcendit argutia. Accessit meritis tuis cunctis 4o laudibus pretiosior fides, quam diuina diligunt, mortalia uenerantur. Nam inter mundi fluctuantes procellas unde se humana fragilitas contineret, si nostris actibus mentis firmitas non adesset ? Haec inter socios amicitiam seruat, haec dominis pura integritate famulatur, haec supernae maiestati reuerentiam 4; plae credulitatis impendit et, si beneficium tantae rei latius quaeras, incommutabilis fidei est omne quod bene uiuitur. 7 Sume igitur per indictionem tertiam sacrarum largitionum deo propitio dignitatem. Vtere congruis tuis natalibus institutis. Meruisti hactenus, ut honorum fastigia cederemus : age nunc, so ut tibi gratiae nostrae celsiora nihilominus conferamus.

2D SENATVI VRBIS ROMAE THEODERICVS REX a. 524 ante Sept. I 1

Licet candidatos uobis frequenter genuerit munificentia principalis et fecunda indulgentia nostra uobis altera sit natura, habetis nunc profecto uirum, quem et nos elegisse 5 deceat et uos suscepisse conueniat. Cui sicut fortunatum fuit a nobis erigi, ita laudabile erit uestro coetui honorum lege sociari. Hoc tamen curiae felicius prouenit, quod nobis et impolitus tiro militat, ila uero non recipit nisi qui iam dignus honoribus 2 potuerit inueniri. Conuenienter ergo ordo uester aestimatur 10 eximius, qui semper est de probatissimis congregatus. Non enim illic profanis reseratur introitus, sed tales illuc permittuntur accedere, quales inde etiam cernuntur exire. Suscipite itaque collegam, quem palatia nostra longa examinatione probauerunt : qui regiis ita intrepidus militauit affatibus, ut iussa 15 nostra saepe nobis expectantibus atque laudantibus explicaret. 3 Cognoscitis profecto quae loquimur. Quis enim uestrorum a Cypriani deuotione summotus est ? Nam qui solacia eius petiit,

LRKPAEF

34 eoae sumpsisti] eo ac sumpsisti L, assumpsisti P, ea esumpsisti À, eae sumpsisti H, ea assumpsisti F5, ;jc. F 46 bene ozz. E F 49 crederemus F 74 XLI, 6 bonorum P E F 4 ipolitus E, ypolitus F 35en 16 uestrorum] uesttum R K E F

15 spectantibus Mozz:-

20

25

5 Oo

35

217 VARIARVM V, xLI-XLII mox beneficia nostra suscepit. Obtinuit ille saepius in uectationibus nostris, quod in consistoriis agi solebat antiquis. Si quando enim releuare libuit animum rei publicae cura fatigatum, equina exercitia petebamus, ut ipsa uarietate rerum soliditas se corporis uigorque recrearet. Tunc nobis causas multiplices relator delectabilis ingerebat eratque eius infastidita suggestio sub iudicis animo taedioso. Ita dum causas praestandi benignus artifex ingerebat, reficiebatur animus | PL beneficiorum auiditate succensus. His igitur adhaesit obse- 675 quiis candidatus, qui sic militauit animo nostro, ut nulla M. 168 eum grauaret offensio. Irascebamur saepe causis improbis, inmus damnaba : nec tamen displicere poterat lingua relatoris terdum negotium, cuius placebat assertor : et impetum nostri animi frequenter sustinuit, qui gratiae momenta possedit. Gloriatur etiam non extrema luce natalium. Nam pater huic, sicut meministis, Opilio fuit, uir abiectis quidem temporibus, ad excubias tamen palatinas electus. Qui multo amplius crescere potuit, nisi fides eius sub auidissima remuneratoris sterilitate

iacuisset. Quid enim conferre poterat tenuis donator ? Qui si tamen non ditauit, innotuit, quia magnae abundantia laudis est in penuria rei publicae uel mediocria munera meruisse.

40

45

Vicit iste maiores

suos

felicitate

saeculorum

et,

quod amplius euectus est, nostris est temporibus applicandum. Talis quippe est in subiectis mensura prouectuum, qualis fuerit et distantia dominorum. Quapropter, patres conscripti, praedictum Cyprianum suis meritis et natalium splendore fulgentem ad sàcrarum largitionum culmen eueximus, ut et uester augeatur numerus et incitetur deuotio seruientum. Aestimate, s, reuerentissimi patres, quid de uestro ordine senserimu multiplici credimus, os aggregand uobis quos eos, quando allegatione praedicamus. DILTT MAXIMO

V.T. CONSVLI THEODERICVS REX

à. 523 corpoSi consularem munificentiam prouocant, qui peruncta

LRKPAEF

34 (h)abundantiae laus E F, abundantiae lau20 reuelare L, R. K Et, leuare E? 46 seruientium 40 applicandus E F 39 iste] ille P, ipse K E F .4 dis 44

IRSDEA XLII, 1 consuli oz. F!, praeuenta F?.

KA E F A

2 peruncta] per cuncta L! R P E, peruenta

218

A

IO

15

20

rum flexibilitate luctantur : si organo canentibus redditur uicissitudo praemiorum : si uenit ad pretium delectabilis cantilena : quo munere uenator explendus est, qui ut spectantibus placeat, suis mortibus elaborat ? Voluptatem praestat sanguine suo et infelici sorte constrictus festinat populo placere, qui eum non optat euadere. Actus detestabilis, certamen infelix cum feris uelle contendere, quas fortiores se non dubitat inuenire. Sola est ergo in fallendo praesumptio, unicum in deceptione solacium. Qui si feram non mereatur effugere, interdum nec sepulturam poterit inuenire : adhuc superstite homine perit corpus et antequam cadauer efficiatur, truculenter absumitur. Captus esca fit hosti suo, et illum, pro dolor! satiat quem se perimere posse |suspirat. Spectaculum tantum fabricis cla- PL rum, sed actione deterrimum, in honore Scythicae Dianae re- 676 pertum, quae sanguinis effusione gaudebat. O miserae deceptionis errorem illam desiderasse colere, quae hominum morte placabatur ! Primum sibi per lucos et siluas agrestium populorum uota et uenationibus dedita hanc triplicem deam falsa imaginatione finxerunt, ipsam in caelo Lunam, ipsam in siluis dominam, ipsam apud inferos Proserpinam esse firmantes. Sed solum Erebi potentem non improbe forsitan aestimarunt, quando tali falsitate decepti in profundas uiui tenebras cum suis erroribus intrauerunt. Hunc ludum crudelem, sanguinariam uoluptatem, impiam religionem, humanam, ut ita dixerim, feritatem Athenienses primum ad ciuitatis suae perduxere culturam, iustitia permittente diuina, ut ad irrisionem M 169 spectaculi perueniret, quod falsae religionis ambitus inuenisset. Hoc Titi potentia principalis, diuitiarum profuso flumine, cogitauit aedificium fieri, unde caput urbium ««« potuisset. Et cum theatrum,

35

VARIARVM V, xr1iI

quod est hemisphaerium,

Graece dicatur,

amphitheatrum quasi in unum iuncta duo uisoria recte constat esse nominatum : oui speciem eius harena concludens, ut et currentibus aptum daretur spatium et spectantes omnia facilius uiderent, dum quaedam prolixa rotunditas uniuersa collegerat. Itur ergo ad talia, quae refugere deberet humanitas. Primus fragili ligno confisus currit ad ora beluarum et illud,

LRKPAEF

10 ergo est in fall. K P, ergo in fall. est F 13 assumitur E F JA 16 schytic(a)e LR, scyticie E!, scytice E? F1, scytie F? 21 fixerunt IL, R 22 dominam] dianam Ph A? 4 26 uoluntatem LL RK PA religionem impiam K E F 4A 27 perduxere] duxere E F 31 spectaculi nouitate decorati pos urbium ad. X

Jrobabiliter ; certe aliqua exciderunt Garet et Mommsen

— 34 oui] qui

K EF

specie eius harenam

VARIARVM V, xiu

219

quod cupit euadere, magno inpetu uidetur appetere. Pari in se 4o cursu festinant et praedator et praeda nec aliter tutus esse potest, nisi huic, quem uitare cupit, occurrerit. Tunc in aere saltu corporis eleuato quasi uestes leuissimae supinata membra iaciuntur et quidam arcus corporeus supra beluam libratus, dum moras discedendi facit, sub ipso uelocitas ferina discedit. JE S Sic accidit, ut ille magis possit mitior uideri, qui probatur illudi. Alter angulis in quadrifaria mundi distributione compositis rotabili facilitate praesumens non discedendo fugit, non se longius faciendo discedit, sequitur insequentem, poplitibus se reddens proximum, ut ora uitet ursorum : ille in tenuem 5 o regulam uentre suspensus inuitat exitiabilem feram et nisi periclitatus fuerit, nil unde uiuere possit acquirit. Alter se gestabili muro cannarum contra saeuissimum animal, ericii exemplo, receptatus includit, qui subito in tergus suum refugiens intra se collectus abscondi|tur et cum nusquam dis- PL cesserit, eius corpusculum non uidetur. Nam sicut ille ueniente

contrario reuolutus in sphaeram naturalibus defensatur aculeis, sic iste consutili crate praecinctus munitior redditur fragilitate cannarum. Alii tribus ut ita dixerim dispositis ostiolis paratam in se rabiem prouocare praesumunt, in patenti area 6 o cancellosis se postibus occulentes, modo facies, modo terga monstrantes, ut mirum sit euadere quos ita respicis per leonum ungues dentesque uolitare. Alter labenti rota feris 10 offertur : eadem alter erigitur, ut periculis auferatur. Sic haec machina ad infidi mundi formata qualitatem istos spe refouet, 65 illos timore discruciat : omnibus tamen uicissim, ut decipere possit, arridet. Longum est per tot periculorum casus sermoni11 bus euagari. Sed apte iungendum est, quod ait de inferis Mantuanus : quis scelerum comprehendere formas, quis omnia poenarum percurrere nomina possit ? Sed uobis, quibus necesE o se est talia populis exhibere, largate manus, fundite praemia, ut haec miseris faciatis esse uotiua. Alioquin uiolenta conpulsio est sollemnia dona subtrahere et mortes detestabiles

LRKPAEF

XLII, 68 Verg. 74er. 6, 625 sq.

D3tergum K EF — 56 46 angulus L! P» angulis K —— 48 poblitibus R K P O358 alii] A? F? .A, aliis re/.. sphaeram] 44, feram L. R À, speram K PE F 59 in se rabiem] inserabilem IL teolis L, R K P AA, o(b)staculis E F?, inc. F! .*0largitate LP JA e? Mommsen RKPA,m:.F!

677

220

VARIARVM

V, XLII-XLIII

imperare. Et ideo quicquid in longam consuetudinem antiqua liberalitate peruenit, sine aliqua dilatione concedite suppli- M :7o

12

(ivA canti, quia homicidii reatus est illis esse tenacem,

quos editio uestra inuitauit ad mortem. Heu mundi error dolendus!Si esset ullus aequitatis intuitus, tantae diuitiae pro uita mortalium

deberent dari, quantae in mortes hominum uidentur effundi.

. TRANSIMVNDO REGI

XEDIH VVANDALORVM THEODERICVS REX à. 5II

Quamuis a diuersis regibus expetiti pro solidanda concordia aut neptes dedimus aut filias deo nobis inspirante coniunximus nulli tamen aestimamus nos aliquid simile contulisse, quam nostram, generis Àmali singulare praeconium, vA quod germanam uestrum fecimus esse coniugium : feminam prudentiae uestrae parem, quae non tantum reuerenda regno, quantum mirabilis possit esse consilio. Sed stupeo uos his beneficiis obligatos Gesalecum, qui nostris inimicis, dum a nobis foueretur, adiuncIo

I^

tus est, in uestram defensionem sic fuisse susceptum, ut qui ad uos uiribus destitutus priuatusque fortunis uenerat, subita pecuniae ubertate completus ad gentes exteras probetur esse transmissus : qui quamuis deo iuuante laedere nihil possit, tamen animum uestrae cogitationis aperuit. Quid expectent extraneorum iura, si sic meretur affinitas ? Nam si causa miseri-

2o

cordiae susceptus est in regno uestro, teneri debuit : si nostri propter expulsus est, non oportuerat cum diuitiis ad | aliena PI regna transmitti, quae ne uobis redderentur infesta, nostra fe- 678 cerunt absolute certamina. Vbi est, quod tanta lectione saginatus alios solebas docere de moribus ? Hoc si uoluisses cum sorore nostra tractare, utique uobis non potuisset accidere, quia nec fratrem permiserat laedi nec maritum fecerat in rebus talibus inueniri. Atque ideo per illum et illum legatos nostros salutantes honorificentia competenti petimus, ut hanc iniustitiam deli-

2I

beratio uestra pertractet, ne parentum nostrorum

animus cau-

sis euidentibus excitatus cogitet aliquid temptare quod pacem uideatur irrumpere. Grauiter siquidem dolet iniuria, quae con-

LRKPAEF

45 edictio

EF

XLIII, 1 transmundo K E F A 5 amali]| 24 (corr. err. Zyp.), hamali p/erique, et ita Mozzmsen, hamalis K, humani F?, haniali Zz Zexzz A praeconium Oz. E F 13 nihil] nil K P A 21 nobis E F 25 euidentibus causis K E F 4

VARIARVM

22X

V, XLIII-XLIV

tigerit insperata et si inde proueniat dolus, unde credebatur auxilium. Quaedam uero per harum portitores uerbo uobis in3o sinuanda commisimus, ut aestimantes omnia, quid fieri in tanta causa oporteat, prouidentia uestra reponat, quia non est leue prudentes uiros in pacis constituta peccare.

XLIV TRANSIMVNDO REGI VVANDALORVM THEODERICVS REX 4. SII Ostendisti, prudentissime regum, post erroris euentum sapientibus subuenire posse consilium nec pertinaciae uitium uos amare, quod brutis hominibus uidetur accidere. Obligastis ; animum meum tanta uos in melius celeritate mutando. Nam cum rex satisfacit, quaelibet dura dissoluit, quia sic est in principibus humilitas gloriosa, quemadmodum in mediocribus odiosa potest esse lactantia. Nuper uobis obiecimus Gesaleci 2 quondam regis dolosa meditatione discessum : sed uos nobili- M :7: 1o tatis uestrae memores et honoris actum rei nobis sub ueritate declarastis. Vnde non fuit sic uituperabile hominem prauis suspicionibus locum dedisse, quantum gloriosum est dominantem tam celerrime se potuisse purgare. Ille enim, qui minus po3 terat cogi, animae non passus est arcana uiolare. Cui laudi 15; uicissitudinem, in qua possumus parte, reddentes sincerem purgationem pura mente suscepimus. Sed auri transmissi munera non tenemus, ut et ipsi intellegatis causam per iustitiam fuisse motam, quam nulla potuit finire uenalitas. Fecimus utrique regalia : sic nos superauimus tyrannicam cupidatem, sicut 2o et uos uicisse constat errorem. Redeant ad cubiculum uestrum munera, quorum tantum oblatio uidetur esse gratissima. Neglegatur aurum, ubi electum est conscientiae praemium : patiatur aliquando repulsam, quod semper auaris regibus imperabat. Eat nunc actus iste per gentes carum parentem 4; non excusasse culpam et laesos animos respuisse pecuniam. Ita, quod per bella solebat quaeri, amoris studio declaratum 4 est potuisse contemni. Intellegant parentes tales fuisse qui stu- PL

1

dio | auaritiae causas sibi nequiuerint excitare. Omnia siqui679 superauit affectus : tunc coepit petitio magis desinere,

dem

LRKPAEF

28 dolus] incommodum E? F 3 tr. - tex] idem eidem E XLIV, 1 traismundo K, transmundo F 4 uiolate] uclare K E F 14 arcana] secreta E. F sapientibus oz. L, R K! P E F

15 sinceram K? E.F

18 utique

E F

28 nequiuerunt

K P

222

VARIARVM

V, xriv

3o quando pulsatus obiecta non passus est abnegare. hecipite igitur munera sensibus suscepta, non manibus. Suauius nobis fuit ista reddere quam multo grandia suscepisse. Estote nunc

ad similia cauti, ad uentura solliciti : quia instructus redditur |

animus in futuris, quando praeteritorum commonetur 3 exemplis. Quapropter illo et illo legatis uestris redeuntibus plenissime reddimus salutationis affectum, optantes ut sospibz

tatem uestram diuiha concedant, cuius nobis animos ualidis-

sime cognoscimus esse sociatos.

|

LRKPAEF

explicit uariarum liber V L, finit liber uatiarum quintus R, explicit uariarum lib. quintus K, explicit liber quintus P E F, finis epistolarum librorum u * ccxl numero A

PL 68o

LIBER

SEXTVS

M 172

I. Formula consulatus.

II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII.

XIV. XV. XVI. XVII. XVIII. XIX. ^ XX. XXI. XXII. XXIII. XXIV.

XXV.

Formula patriciatus. Formula praefecturae praetorio Formula praefecturae urbanae. Formula quaesturae. Formula magisteriae dignitatis. Formula comitiuae sacrarum largitionum. Formula comitiuae priuatarum. Formula comitiuae patrimonii. Formula, qua per codicillos uacantes proceres fiant. Formula illustratus uacantis. Formula comitiuae primi ordinis. Formula magistri scrinii, quae danda est comitiaco quando permilitat. M 175 Formula de his qui referendi sunt in senatu. Formula uicariis u. R. Formula notariorum. Formula referendariorum. Formula praefecturae annonae. Formula comitis archiatrorum. Formula consularitatis. Formula rectoris prouinciae. Formula comitiuae Syracusanae. Formula comitiuae Neapolitanae. Formula honoratis, possessoribus et curialibus ciuitatis Neapolitanae. Formula [de comite] principibus militum de comitiua supra scripta.

LRKPAUEF

sexti R, formulatum liber sextus L, incipiunt capla formularum libri

incipit uariarum formularum incipit formularum lib. ui"? K; incipit sextus P, incipit sextus sexti libri F U, hec sunt capitula siue rubrice libri sexti E, tubtice i praetorio U E Iit. pr(a)posito L R K, praepositorum P, pporum à, praefect F, ppo Morzzmsen VII. sacr. larg. ozz. K VIII. primitarum U IX. comitis LL, R A U petcod. uac. oy. K EF codicellos LL, R A D quae L R U, quam P fiunt E F quae - petmil. oz. K E F scriniotum U XIII. magistri] primi R F E K is teferend de XIV. de - sunt] XV. uicarii K U E F XVIII. praefecti codZ. inser. om. U IE XXII. comitiuae ozz. K, pos? syracusanae /ranspos. JS. XXII. neap. zz. K E XXIV. et cut, ciu. neap. oz. K E F de com. ss. oy. K E F XXV. de comite delenda perspexit Mommsen

224

VARIARVM

VI, 1

I FORMVLA

M 174

CONSVLATVS

PL

4. 5II

1

679

Priscorum 1udicio qualis sit consulatus, hinc omnino datur intellegi, quando inter mundi dignitates eximias solus meruit habere palmatas uestes, quas felicitas dabat praemia uincen; tium. Nomen annorum, compensatio sola cui debebantur om-

nia. Statum rei publicae Romanae uiri fortis dextera tuebatur, fortunas omnium ac liberos ciuis consilia uindicabant : et tot magnis debitis sola erat huius retributio dignitatis, reperta 2 inlibertatis ornatum, inuenta ad generale gaudium. Per illam 1o nimirum status imperii iugiter creuit, illam semper felix Roma suscepit. Merito pridem genus habebatur imperi : merito supra omnes ciues poterat, qui ab hoste patriam uindicabat. Vtilitates publicas sub aequitate disponens ius dicebat etiam capiti : sed tuto illi commissa est potestas necis, qui fuerat auc315 tor salutis. Hinc est quod etiam fasces atque secures tantae potestati praeceptae sunt illigari, ut, cum tardius soluerentur,

moram deliberationis acciperent, si de caede aut nece hominis aliquid censuissent: ita cum omnia eius traderentur arbitrio, ne 4

insolesceret animo, consul dictus est a consulendo. Hinc tanta

20 largitas proflue|bat, ut illa dextera, quae sanguinem copiose PL fuderat hostium, uitae auxilium ciuibus manaret irriguum. Sic 68o quos felices per bella fecerat, studio largitatis explebat. In argumentum etiam publicae gloriae soluebat famulos iugo 5 seruili, qui libertatem tantae dederat ciuitati. Sed nunc sumi25 tis ista felicius, quando nos habemus labores consulum et uos

gaudia dignitatum. Palmatae siquidem uestrae nostrae probantur esse uictoriae et prosperrimae condicionis euentu uos in pace ingenuitatem ceditis famulis, cum nos securitatem demus per bella Romanis. Atque ideo per illam indictionem 6 5o consulatus te decoramus insignibus. Pinge uastos umeros uario colore palmatae, ualidam manum uictoriali scipione nobilita, lares proprios etiam calceis auratus egredere, sellam LRKPATUEF

I, 19 Cf. Cic. /eg. 5, 8 ; de or. 2, 165 ; Vatto Jing. 5, 80 ;Quint. znst. 1, 6, 32 ;

Flor. epiz. 1, 9, 2 ; Hier. in Is. 3, 5, p. 50 ; Aug. cis. 5, 12 ; Prisc. i251. 8,78 (ed. Keil), gramm. lat. 11,432,25 ; Pompon. dig. 1, 2, 2, 16.

incipit liber sextus

RE F

I, * ciuis] cuius K E, eius F, huius 44

fuerat auctor] bis (sezzel actor ez sic U) T censuisset T U ut onze cum add. E F A

10 felix ozz. I, R K*

14 necis qui

etiam quod T, etiam oz. U 32 auratis P E F ;4r

18

VARIARVM

225

VI, r-i1

curulem pro sua magnitudine multis gradibus enisus ascende, ut in otio subiectus merearis, quod nos post maximos labores 7 35 assumimus imperantes. Rem uictoriarum agitis, qui bella nescitis : nos iuuante deo regimus, nos consulimus et uestrum nomen annum designat. Vicistis felicitate principes, qui et

honores summos geritis et dominationis taedia non habetis. Quapropter erige confiden|tiam mentis tuae : consules esse M r75 4o magnanimos decet. Opes priuatas non cogites, qui gratiam PL publicam

8

donando

habere

decreuisti.

Hinc

est enim,

68:

quod

alios iudices etiam non rogantes euehimus, consules autem sperantes tantummodo promouemus, ut soli ad has largitates ueniatis, qui uos pares tantis expensis esse cognoscitis. Alio45 quin onera essent potius, non honores, si supra uires aliquid imponeremus inuitis. Fruere igitur decenter optatis. Hic est ambitus qui probatur. Esto mundo clarus, tibi prosperrimus, tuis autem posteris feliciter imitandus.

II FORMVLA PATRICIATVS d. 51I 1

Si antiquitatis ordinem perscrutemur origine dignitatum,

dei, patriciorum familia Ioui noscitur fuisse dicata, ut summi

sicut putauere, cultura locum primarium possideret. Sed quia s ; uos aliquid habere decebat eximium et nomen ipsum patribu ad ta derelic itione superst t, iungeba ate uicinit se magna uestrum coetum optima condicione migrauit, quia pontificalis ex aus conscientiae senatui recte poterat conuenire. Sic 2 iniuria, non tos, institu legitis quoque reges familia i augural ro quia decuit a tali proposito uenire qui publica poterat iura , tractare. Hinc est quod et honor ipse cinctus est, cum uacaret deponon um cingul tis iudican et habens ctionis iurisdi nihil amnens. In quo felicitas perpetua nascitur, dum successoris tempus uitae in fuerit, datus ut mox bitio non timetur : nam 15 reliquum homini

3

fit coaeuus

: ornatus indiuiduus,

cingulum

homines fidele, quod nescit ante deserere quam de mundo , unde icatus pontif m tudine simili ad contingat exire. Credo unt, depon non m dotiu sacer qui : tam forma fuisse rem uenerat, tanleges quod ur Addit nisi cum uitae munera derelinquunt.

LRKPATUEF

K T U — 48 non] quam R? E F, oz. R* ? optima] optata P, felici K EE 6 se magna E F IL 5 nos T U aguriali T, auguriali U 33enixus

9

226

VARIARVM,

VI, r1-111

2o tam illis reuerentiam detulerunt, ut in sacris positus, cum hoc

fuerit honore praecinctus, paternae potestatis nexibus exuatur, nisi contra specialiter a principe caueatur. Quod constat ratione probabili constitutum, ut qui amplissimum genium pretiosae libertatis acceperat, uilissimam condicionem cum 425 subditis non haberet. Praefectorios et aliarum dignitatum uiros praecedit, uni tantum cedens fulgori, quem interdum etiam a nobis constat assumi. Proinde necessario laudatam intellege digniltatem, ne aut nos parum dedisse uideamur PL aut tu neglegentius tractes, si te aliquid mediocre suscepisse 682 3o putaueris. Quapropter ab illa indictione nostro munere subleuatus patriciatus culmen ascende, quod quidam iuridicorum a patribus dictum esse uoluerunt, facturus omnia quae tantam reuerentiam decent. Nam quamuis magna contulerit nostra clementia, habes adhuc quod expetas, si te probabiliter 35 tractare contendas.

III FORMVLA PRAEFECTVRAE PRAETORIO d. 5II 1

Si honoris alicuius est origo laudabilis, si bonum initium sequentibus rebus potest dare praeconium, tali auctore praefectura praetoriana gloriatur, qui et mundo prudentissimus M 176 ;et diuinitati maxime probatur acceptus. Nam cum Pharao rex Aegyptius de periculo futurae famis inauditis somniis urgeretur nec uisionem tantam humanum posset reuelare consilium, Ioseph uir beatus inuentus est, qui et futura ueraciter praediceret et periclitanti populo prouidentissime subueniret. 2 1o Ipse primum huius dignitatis infulas consecrauit : ipse carpentum reuerendus ascendit : ad hoc gloriae culmen euectus, ut per sapientiam conferret populis quod praestare non potuerat potentia dominantis. Ab illo namque patriarcha et nunc pater appellatur imperii : ipsum hodieque resonat uox praeconis, LRKPATUEF

III, 8 Cf. Gen. 41.

25 aliorum T U 26 uni tantum] A? U F? e Cuiacius, unitatum L R PKM T E 34 ex(s)pectas L, R P À T U, expectes A pr III, 1 praeposito L, R K, praepositorum P, pporum A, praefecti praetorio al. populo U, praefecti praetotio E F, praef. praet. A — 3auctotitate TU EF 7 possit L, R 8 iosep T E F, inc. Ua 9 pericl. populo 5osz prud. T U ptu-

dentissime T U 74

poterat

E F

10 infulam T U

11 reuerenter T, reuerendum

14 ipsumque hodie T, ipsum quoque hodie U

U

12

VARIARVM VI, n1

227

15 instruens iudicem, ne se patiatur esse dissimilem : merito, ut,

cui tanta potestas potuit dari, uideretur semper subtiliter ammoneri. Quaedam enim huic dignitati et nobiscum iura communia sunt. Exhibet enim sine praescriptione longinquos, magna quantitate multat errantes, fiscum pro sua delie largitur, uacan20 beratione distribuit, euectiones simili potestat punit, uerbo iudicum iarum prouinc tia bona proscribit, delicta commissum, habeat non quod est, Quid dicit. am sententi cuius est uel ipse sermo iudicium ? Paene est, ut leges possit condere, quando eius reuerentia sine appellatione potest negotia terminare. Ingressus palatium nostra consuetudine frequenter adoratur et tale officium morem uidetur soluere, quod. alios potuit accusare. Potestate igitur nulla dignitas est aequalis. Vice sacra ubique iudicat. Nullus ei miles de fori sui auctoritate praescribit excepto officiali magistri militum : qui uidebantur PL 30 credo, ut uel illis | aliquid antiquitas cederet, qui ap- 685 uerberat, etiam Curiales tractare. bella pro re publica retinet ius suo pellati sunt legibus minor senatus. In officio etiam quos iubere, noscitur e singulare et talibus tantisqu re. contemne parte aliqua in audeant non iudices prouinciarum et tota animi um instruct efficax, , geniatum plane Officium 3 firmitate praeualidum, qui sic peragent iussa, ut nullis morentur dilationibus imperata. Militia perfunctis tribunorum et notariorum honorem tribuit et milites suos illis exaequat, qui inter proceres mixti nostris conspectibus obsecundant. et 6 4o Gratanter implemus quae ille constituit, cuius reuerentia ilnos ita constringimur, ut sine dubitatione faciamus quae lum decreuisse cognoscimus. Non inmerito, quando palatium sua prouisione sustentat, seruientibus nobis procurat annonas, uohumanitates ipsis quoque iudicibus facit, legatos gentium es dignitat aliae licet et : 4 races explet ordinationibus suis geritur, totum paene ista ab os, praefinit habeant titulos quicquid in imperio nostro aequabili moderatione tractatur. quod Hanc denique curarum omnium pulcherrimam molem, e indiction illa ab sit, publicae rei utile prosperum nobis, wA

w^

LRKPATUEF 31/32 Nou. Maior. 7, pt. (a. 458). 19 multa tetrantes T, multa tractantes 22 est] — 21 prouinciallum E F U e euection 20 euectionis L| P A T, U 30 illis] illi E F, oz. T U —— uideba24 quando] quoniam E F enim E F autem T, 36 peragent iussa ut] peragetet iussa ut E F, petagentius tut E. EF iussionibus K E F ibus] conspect 39 U T r exequatu 88 —— U aut is peragent (a)equali T U — 48 40 et nos ita oz. T U — 42 quando] quoniam E F — 4? curarum oz. T U .

18 perscriptione L, R A, prosctiptione K

228

VARIARVM

VI, rir-1v

;o tuis umeris decenter imponimus, quam tu et ingenii uirtute sustineas et summa fide tractare contendas. Quae quantum diuersis sollicitudinibus constringitur, tanto magis laudes am8 plissimas dignitas haec triumphat. Et ideo tantum lumen gloriae sit actionibus uestris, ut et palatio nostro fulgeat et in pro;; uinciarum longinquitate reluceat. Par tibi sit cum potestate M :77 prudentia : conscientiae tuae quadrifaria uirtus assideat. Tribunal tuum ideo tam excelsum factum esse noueris, ut locatus

ibi nihil humile abiectumque cogitares. Considera quid debeas 9 dicere, quod a tantis excipitur. Monimenta publica talia con6o tineant, quae se legisse nullus erubescat. Praesul mirabilis partem non habet cum delictis, qui nisi aliquid egregium assidue fecerit, culpam uel otiosus incurrit. Nam si praedictus auctor sanctissimus ille recolatur, quoddam sacerdotium est praefecturae praetorianae compenter agere dignitatem. PL IV

FORMVLA PRAEFECTVRAE VRBANAE à. 5II 1

Cum de dignitate commissa laus semper iudicis aestimetur et potior habendus est quam sunt illi quibus praeesse cognoscitur, nemo amplius uidetur erigi quam cui potuit Roma com; mitti. Grande est quidem procerem esse, sed multo grandius de proceribus iudicare. Senatus ille mirabili opinione gloriosus probatur habere praesulem, quem mundus suspicit iura condentem : eoque fit ut illi utantur in senatu potestate perfecta, 2 qui apud te trepidant dicere proprias causas. Verum haec ro quoque modestia cognoscitur esse praedicanda, ut optent se legibus teneri, quae ab ipsis sciuntur potuisse constitui. Quae res pro parte nobis absolute communis est : sed hac sola ratione discreti, quod alteri subdi non possumus, qui iudices 3 nos habemus. Respice tot doctos uiros et considera, quale 15 Sit his aliquid dicere nec erroris uerecundiam formidare. De talibus disceptas, quos tibi cognoscis esse potiores. Sic ergo locum tuum tracta, ut omnes te iudicem honoratae congregationis agnoscant. Consides supra omnes scilicet consulares :

LRKPATUEF

58 humile abiectumque] abiectum humileque K E F quid] id quod T, ad quod U 61 dilectis L 68 est oz. IL R K IV, 3sint E F A 9 quidem est R EF ? suscipit K P U E F A 11 d posse R F 4 18 consides] consides etiam R, considens E F, consicres Dam.

684

VARIARVM VI, iv-v

2209

sententiam primus dicis : et in illa Libertatis aula reuerendus 20 aspiceris, in qua commissos habere mundi primarios approbaris. Quis iam de obscuro uitio cogitare possit, qui se inter tot 4 morum lumina esse cognoscit ? Vis odium non recipere ? Studium a te gratificationis exclude. Publicum amorem necesse est habeas, si secretius nil promittas. Erit nimirum mag2; num et singulare praeconium, si iudices non accipiant, ubi 5 sunt qui multum dare contendant. Dicioni tuae non solum Roma commissa est, quamuis in illa contineantur uniuersa, uerum etiam intra centesimum potestatem te protendere antiqua iura uoluerunt, ne tantae ciuitatis iudicem muralis agger 3o includeret, cum Roma omnia possideret. Tu etiam ex designatislege prouinciis ab appellatione cognoscis. Aduocati tibi mili6 tant eruditi, quando in illa patria difficile non est oratores implere, ubi magistros eloquentiae contigit semper audire. Carpento ueheris per nobilem plebem, pu|blica te uota comi- PL fauores gratissimi consona tecum uoce procedunt. 68; tantur, 5; Bene age, quia te ueniente licet populis et tacere. Habes

copiose, unde tibi gratiam tantae ciuitatis acquiras, si merces diuersae sub nulla uenalitate uendantur, si exhibitio salubriter M 1:78

accensa thermarum rapinarum ardoribus non tepescat, si 4o spectaculum, quod praebetur uoluptati, non sit causa litigii. Suauiter enim cogit gratum esse populum, quisquis in certa7 minibus partium declinat iniustum. Tanta enim uis est gloriosae ueritatis, ut etiam in rebus scaenicis aequitas desideretur. Ammonitionum igitur ordine decurso per indictionem 4; illam habitu te togatae dignitatis ornamus, ut indutus ueste Romulea iura debeas affectare Romana. Nam si isti dignitati par fueris, nihil est quod a nobis minime consequaris. Ad omnia enim tali suffragio eris nihilominus dignus, si actionem tuam laudet senatus. Perfecta enim rei fides est, ubi consenta-

;o nei testes probantur esse summates. V FORMVLA

1

QVAESTVRAE

Si tantum clarae sunt dignitates quantum nostris aspectibus LRKPATUEF

IV, 28 Vlp. iz. 1, 12, 1, 4-

tot pos? lumina /ransp. 21 uitio]iudicio E F 20 approbraris L, approbatis P 33 98 ctiam oz. L R K, est U — 32 quando] quoniam E 3 IPEAEDE UT A 43 desideretur] 38 intensa E?, incensa F contingit T U E F JA fortasse recte desideret ut T U

230

VARIARVM

VI, v

perfruuntur, si praesentia frequens prodit dominantis affectum, nullus ita iudicum potest esse gloriosus quam ille qui s;est in cogitationum nostrarum participatione susceptus. Alis enim pecuniae publicae committimus procurationem, alis causas concedimus audiendas, aliis patrimonii nostri iura delegamus : quaesturam toto corde recipimus, quam 2 nostrae linguae uocem esse censemus. Haec nostris cogitatio1:0 nibus necessario familiriter applicatur, ut proprie dicere possit quod nos sentire cognoscit : arbitrium suae uoluntatis deponit et ita mentis nostrae uelle suscipit, ut a nobis

magis putetur exisse quod loquitur. O quam arduum est subiectum uerba dominantis assumere, loqui posse quod nostrum 15 credatur et prouecti in publicum decorem gloriosam facere 3 falsitatem ! Considerate quid ponderis habeatis pariter et decoris. Si quid dubitamus, a quaestore requirimus, qui est thesaurus famae publicae, armarium legum, paratus semper ad subitum et, ut ait Tullius magister eloquentiae, nihil 20 praestabilius uidetur quam posse dicen|do tenere hominum PL mentes, allicere uoluntates, impellere quo uelit, unde autem

686

uelit, deducere. Nam si oratoris est proprium grauiter et ornate dicere, ut possit animos iudicum commouere, quanto facundior debet esse, qui ore principis populos noscitur ammo25 nere, ut recta diligant, peruersa contemnant, bonos sine fine

laudent, pessimos uehementer accusent ? ut paene feriata sit districtio, ubi praeualet eloquentiae fortitudo. Sit imitator prudentissimus antiquorum, mores et alienos corrigat et suos debita integritate custodiat. Talem denique oportet esse quaes5o torem, qualem portare principis decet imaginem. Nam si nos, ut assolet, causam gestis audire contingat, quae auctoritas erit linguae, quae sub oculis regalem genium possit implere ? Adesse debet scientia iuris, cautela sermonis, ut nemo debeat

reprehendere

quod

3; erit praeterea

5

muneribus,

principem

firmitas

animi,

nullis terroribus

constiterit

censuisse.

ut a iustititae

auferatur.

Nam

tramite

Opus M r79 nullis

pro aequitate

LRKPATUEF

V, 19 Cic. de or. 1, 30.

V, 9 censemus] cognoscimus T U E?

ante uerba add. 24 esse debet a debita T^ U, regale genium

13 exisse] esse T, oz;z. U

14 esse

T U 18 publicae famae E F 21 uoluptates LL R K P AA T U populos oz. T U 26 sit feriata K E F 29 debita] a debitate T? 32 regale ingenium L R, regule regale genium 7, 3? T F A 36 proprie qualitate T, pro equalitate U

VARIARVM

VI, v-vi1

23I

seruanda et nobis patimur contradici, cui etiam *** oportet oboediri. Sed uide ut tantum doctrinae deferas, quatinus pro-

babiliter omnia perquisitus exponas. Aliae quippe dignitates 4o assessorum solacia quaerant : tua uero dignitas principi consilia sumministrat. Atque ideo prudentiae uel eloquentiae tuae fama prouocati quaesturam tibi, gloriam litterarum, ciuilitatis templum, genetricem omnium dignitatum, continentiae domicilium, uirtutum omnium sedem, per illam indictio-

4; nem deo praestante concedimus, ut sic agas, quemadmodum 6 te parem rebus praedictis esse contendas. Ad te enim prouinciae sua uota transmittunt : a te senatus iuris quaerit auxilium : a te docti probantur expetere quod nouerunt, et necesse tibi est omnibus sufficere, quantos a nobis contigerit legum 5o remedia. postulare. Sed cum haec omnia feceris, nullis elationibus efferaris, nulla mordearis inuidia, alienis calamitatibus

non laeteris, quia quod odiosum est principi, non potest conuenire quaestori. Exerce potestatem principis condicione subiecti. Sic ore nostro glorificatus eloquere, ut te tamen rationem 55 credas nobis iudicibus redditurum, ubi aut culpabilis uicissitu-

dinem recipit aut boni propositi gloriam laudatus acquirit. PL 687

VI FORMVLA

MAGISTERIAE

DIGNITATIS

Reuerendum honorem sumit, quisquis magistri nomen acceperit, quia hoc uocabulum semper de peritia uenit et in nomine cognoscitur, quid sit de moribus aestimandum. Ad eum ; nimirum palatii pertinet disciplina : ipse insolentium scholarum mores procellosos moderationis suae prospero disserenat. Tam multi ordines sine confusione aliqua componuntur et ipse sustinet onus omnium, quod habet turba discretum. Sic nominis sui grauitate perfunctus ornat actibus principatum. 2 1o Per eum senator ueniens nostris praesentatur obtutibus : ammonet trepidum, componit loquentem, sua quin etiam uerba 1

solet

inserere,

ut

nos

decenter

omnia

debeamus

audire.

Aspectus regii haud irritus promissor, collocutionis nostrae glo-

LRKPATUEF

37 pos! etiam aliqua excidisse uidentur ut puta praua iubenti siue ministrat

U

46 concedas

T, contendis

U

41 subministrant T, 50 omnium

T U

54

tamen] tantum P E F

VI, 8 quod] quid K, quem E F inc. At aut T, at. U

13 regii] tegi L.R P T E? A4, tegis X* U,

232 u

A

VARIARVM

VI, vi

riosus donator, aulici consistorii quasi quidam lucifer : nam sicut ille uenturum diem promittit, sic iste desiderantibus

uultus

nostrae

serenitatis

attribuit.

Causarum

praeterea

maximum pondus in eius audientiae sinibus optima securitate reponimus, ut eius curis fidelibus subleuati utilitatibus publicis uiuacius occupemur. Veredorum quin etiam opportunam 2o

uelocitatem,

quorum

status semper in cursu est, diligentiae

suae districtione 'custodit, ut sollicitudines nostras, quas consilio iuuat, beneficio celeritatis expediat. Per eum exteris gentibus ad laudem rei publicae nostrae ordinatur humanitas et nolentes redeunt, quos maerentes exceperit. Per eum quippe quamuis festinantium praenuntiatur aduen2 IS nobis legatorum tus : per eum nominis nostri destinatur euectio et isti principaliter creditur, quod tam necessarium esse sentitur. His etiam laboribus aestimatis potestatem maximam huic decreuit antiquitas, ut nemo iudicum per prouincias fasces assume3 o ret, nisi hoc et ipse fieri decreuisset. Subdidit eius arbitrio M 18o aliena iudicia, ut ad ipsum rediret quod alter uisus est praestitisse. Molestias quidem non habet exigendae pecuniae, sed late bono

fruitur potestatis indeptae,

credo, ut ex diuersis

titulis defloraretur dignitas ad leuamen principis instituta. II 6 5 Peraequatores etiam uictualium rerum in urbe regia propria uoluntate constituit et tam necessariae rei iudicem facit. Ipse enim gaudium populis, ipse nostris temporibus praestat ornatum, quando tales uiros copiae publicae praeficit, ut plebs querula seditionem nesciat habere satiata. Officium uero eius tanta genii praerogatiua decoratur, ut militiae perfunctus muneribus ornetur nomine principatus miroque modo inter praetorianas cohortes et urbanae praefecturae milites uideantur inuenisse primatum, a quibus tibi humile soluebatur obsequium. Sic in fauore magni honoris iniustitia quaedam 45 a legibus uenit, dum alienis excubiis praeponitur, qui alibi militasse declaratur. Adiutor etiam magistri nostris praesentatur obtutibus, ut uicaria sorte beneficii nos eliga|mus eius praesidium qui nobis praestat fidele solacium. Hanc igitur

LRKPATUEF

17 finibus T U F A 20 quotum - cutsu] cuius semper tantum in cursum T, quorum tantus semper in cursu U 24 excepetint T, extemperant U 27 quod] quo T U 28 decreuit oz. T U — 29 sumeret T U 33 indempte P X, inde cepite T, inde cepit U, incepte E F, adeptae JA 34 titulos T U 35 rerum ozz. T U 39 nesciat habete] habete (ozz. nesciat) LL R, habere non debeat IKOEPSES 40 militia IL, R K PA T U — functus T U — 45 praeponitur] Z4, proponitur codd.

PL 688

VARIARVM

VI, vri-vii

233

dignitatem, tot titulis claram, tot insignibus opulentam, per so indictionem illam gubernandam tibi congrua grauitate committimus, ut omnia quae gesseris magister fecisse uidearis : quia nihil moribus residuum relinquitur, si, quod absit, a tanta maturitate peccetur. VII FORMVLA

1

COMITIVAE

SACRARVM

LARGITIONVM

Grata sunt omnino nomina quae designant protinus actiones, quando tota ambiguitas audienti tollitur, ubi in uocabulo concluditur quid geratur. Donis enim praesidere regalibus ; comitiuam sacrarum largitionum indicia rerum uerba testantur. Quod uere decorum, uere fuit omnimodis exquisitum in donorum regalium parte sequestratam facere dignitatem et alterius honorem

dicere, dum

nos constet dona conferre.

Actus innocens, pietatis officium illud semper ingerere, unde 21ose fama principis possit augere. Regalibus magna profecto felicitas militare donis et dignitatem habere de publica largitate. Alii iudices optemperant residuis uirtutibus regnatoris : haec sola est, quae tantummodo seruiat ad momenta pietatis. Nihil enim per ipsam districtum geritur, nil seuerum 15 forte censetur, sed tunc obsequitur, quando pro nobis uota funduntur. Supplicum per te fortunas erigimus, kalendis Ianuariis affatim dona largimur et laetitia publica militia tua est. Verum 3 hanc liberalitatem nostram alio decoras obsequio, ut figura uultus nostri metallis usualibus inprimatur, monetamque 2o facis de nostris temporibus futura saecula commonere. O magna inuenta prudentium! O laudabilia instituta maio- M 18: rum ! Vt et imago principum subiectos uideretur pascere per commercium, quorum consilia inuigilare non desinunt pro 4

salute cunctorum. Sed huic, ut ita dixerim, munerariae digni-

2; tati praeconem largitatis nostrae, publicae felicitatis indicium, locum quoque primiceriatus adiungimus, ut per te demus honores, per quem et nostrae pecuniae conferimus largitates : merito, quando et simili gratia utraque praestantur et ab uno debuerunt iudice geri, quae parili uidentur laude coniungi.

LRKPATUEF

49 claram] decoratam K E F 6 uere] uere puto T, nunc puto U, uoce E, VII, 3 ambiguitas tota T U 18 libertatem * donorum] domo T, dono U — 13 setuit T U E onm. Ft 29 parili] pati E P? 22 principis T UE F de oz ES OTRO

234

VARIARVM VI, virI-Vilt

5 3o Parum est autem, quod prouinciarum iudices tuae subiacent dignitati : ipsis quoque proceribus chartarum confirmas, dum perfectum non creditur nisi a te fuerit pro sollemnitate completum. Vestis quoque sacra tibi antiquitus noscitur fuisse 6 commissa, ne quid quod ad splendorem regium pertinet tuis 7 55 minus ordinationibus oboediret. Curas quoque litorum aduenticia lucri prouisione committis. Negotiatores, quos humanae uitae constat necessarios, huic potestati manifestum est esse subiectos. Nam quicquid in uestibus, quicquid in aere, quicquid in argento, quicquid in gemmis ambitio humana potest 4o» habere

8

pretiosum,

tuis ordinationibus

obsecundant,

et ad

iudicium tuum confluunt qui de extremis mundi partibus aduenerunt. Salis quoque com [mercium inter uestes sericas et PL pretiosissimam margaritam non inepte tibi deputauit antiqui- 689 tas, ut sapientiam tuam euidenter ostenderet, cui talis species

9 4; deputata seruiret. Quapropter per illam indictionem comitiuae sacrarum et primiceriatus tibi conferimus dignitates, ut multis laudibus decorari possis, qui honorum numerositate praecingeris. Vtere igitur sollemniter titulis tuis et si quid tibi de antiquo priuilegio usus abstulit, plurima certe quae uin5o dicare debeas dereliquit, quando duarum dignitatum gloriosa quidem cura, sed et laboriosa custodia est, quae tibi copiosum fructum decoris afferunt, si probis moribus excoluntur. VET FORMVLA

1

COMITIVAE PRIVATARVM

Comitiua priuatarum, sicut nominis ipsius sentitur insonare uocabulum, per rationalium curam quondam principum priuatam fertur gubernasse substantiam. Et quia 1udicis fastigium ; exercere non poterat inter homines extremis condicionibus inclinatos, alios quoque titulos prouida deliberatione suscepit, ne dignitas Latialis causam tantum modo uideretur habere cum famulis, sed actibus urbanis tunc se felicius occupauit,

LRKPATUEF

31 anze cattarum zacat sp. 4 litt. P. : excidit fortasse decus ue] munus sigzileue uocabulum officium $05; confirmas add. K? F 34 ne quid] Mozzzsen, qui plerique, cui F?,om.U . 4iquiqueEF 42 salus T U siricas E, syticas F 44 cui talis species] ciuitalis expectet T, cui talis spectet U — — 48 seruitet] setuitia T, seruiti U 50 debeat E F B1 copiosum ozz. T U

VIII, 3 rationabilium

K E F

quondam]quando

TU . "uideatur

EF

VARIARVM VI, vii

235

postquam agrestium causas decenter amisit. Quid enim prius 1o facerent inter seruos iura publica, qui personam legibus non habebant ? Non ibi aduocatus aderat, non se partes sollemni actione pulsabant : erat secretarium impolita seditione confusum et appellabatur abusiue iudicium, ubi non allegabantur a pártibus dicta prudentium. Vtitur nunc dignitas libero1; rum causis et legitimus praesul ueraciter habetur, quando 3 de ingenuorum fortunis disceptare posse sentitur. Primum tibi contra nefarias libidines et humani generis improbos M 1:82 appetitus quasi parenti publico decreta custodia est, ne quis se probrosa commixtione pollueret, dum uicino sanguini 2o reuerentiam non haberet. Grauitas enim publica proximitatis

2

sanctitatem et coniunctionis gratiam habita | aestimatione

PL

discreuit, quia longe aliud debetur proximitatis naturae quam 69o corporali possumus indulgere licentiae. Contra hos eligeris unicus et continens inquisitor, ut, dum talia probra persequeris, 4 25 consequaris praeconia castitatis. Defunctorum quin etiam sacram quietem aequabilia iura tuae conscientiae commiserunt, ne quis uestita marmoribus sepulcra nudaret, ne quis columnarum decorem inreligiosa temeritate praesumeret, ne quis cineres alienos aut longinquitate temporis aut uoraci flamma 3o consumptos

scelerata

perscrutatione

detegeret,

ne

corpus,

quod semel reliquerat molestias mundanas, humanas iterum

pateretur insidias. Nam etsi cadauera furta non sentiunt, ab omni pietate alienus esse dinoscitur, qui aliquid mortuis abrogasse monstratur. Vide quae tibi commissa sunt : castitas 5 5; uiuentium et securitas mortuorum. Habes quoque per prouincias de perpetuario iure tributorum non minimam quantitatem. Canonicarios dirigis, possessores ammones, et cum aliis iudicibus non modica iura partiris. Caduca bona non sinis esse uacantia. Ita quod usurpator potuit inuadere, tu fiscum 4o nostrum facis iustis compendiis optinere. Proximos defunctorum nobis legaliter anteponis, quia in hoc casu principis persona post omnes est, sed hinc optamus non acquirere, dummo-

6

do sint qui relicta debeant possidere. Repositiuae quoque pecuniae, quae longa uetustate competentes dominos amiserunt,

LRKPATUEF

VIII, 10 Nos. Theod. 17, 1, 2 (a. 439)-

um P A ip TUE v! 9 primitus T U — 19 legibus] publicam T U — 16 ingenior 22 ptoximitati K 44 sentitur] fortunis T, uidetur U — 19 tibi] ibi P A 34 32 etsi] si T U, et E& 26 in ane tuae add. P A T U ?4 ut] et E F U T 85etom. U T r abrogatu abrogasse monstratur]

236

VARIARVM

VI, virt-1x

4; inquisitione tua nostris applicantur aerariis, ut qui sua cunctos patimur possidere, aliena nobis debeant libenter offerre. Sine 7 damnosiquidem inuenta perdit, qui propria non amittit. Proinde, quod felicibus applicetur auspiciis, per indictionem illam comitiuae priuatarum te honore decoramus, quam leges ;o praefectis quoque parem esse decreuerunt : est enim et ipsa aulica potestas palatio nostro iure reuerenda, quam tu facies ultra terminos suos crescere, si susceptam continenter egeris dignitatem. PL 691

IX FORMVLA

COMITIVAE

PATRIMONII

1

Antiquae consuetudinis ratio persuadet chartis nostris illos imbuere, qui longe positi transmissas accipiunt dignitates, ut quos non poteramus praesentes instruere, lectio probabilis ; commoneret. Sed te, quem ad patrimonii nostri curas regalis deflorauit electio, non destinatis praeceptionibus instruimus quam usu serenissimae collocutionis erudimus. Confabulationes siquidem nostrae erunt tibi instrumenta iustitiae, quando illud gratum nobis esse perspexeris, quod et diuinis po2 1o test conuenire mandatis. Patrimonium siquidem nostrum pro subleuandis priuatorum fortunis tibi credimus, non premendis. Nam si tranquillitatis nostrae uelis considerare rationem, quoddam regiae domus famulis praeiudicium humilitatis imponis. Proprias quippe utilitates improbus dominus quo15 quo modo nititur uindicare : ceterum qui bonae famae studere cognoscitur, suo semper iudicio plus grauatur. Insolens liberta- M :85 ti genus est rusticorum, qui adeo sibi putant licere uoluntaria,

quoniam ad nostram dicuntur pertinere substantiam. Esto igitur illis cum erecta potestate moderatus. Temperamentum 3 2o simul damus, cui posse concedimus. Considera, suscepta dignitas quo debeat splendore tractari, per quam supra ceteros iudices familiaritatem principis habere meruisti. Nam sicut sol ortus corporum colores fugata nocte detegit, ita se morum tuorum qualitas assidue uiso principe non celabit. Mens tua LRKPATUEF

49 Cod. Teod. 6, 9, 2 (a. 380).

E 2 etEF

4 perdit] prodit E F

üu

IX, ? quam] quem KOASETEIEESSEGEA

amittit] perdit R, ammittitur T, per-

K EF 11 subleuandis] saluandis E? F 23 detergit EF

16 libertatis

VARIARVM 25

3o

VI, 1x

237

et oculis nostris patebit et auribus. In uultu et in uoce cognoscimus seruientium mores. Si facies tranquilla, si uox moderata suggesserit, credimus esse probatissimas causas : quicquid enim turbulenter dicitur, iustitiam non putamus. Quapropter pensabit loqui tuum dominantis examen, quando nequeunt proprias tegere uoluntates, qui suos possunt proferre sermones. Speculum siquidem cordis hominum uerba sunt, dum illud moribus placere creditur, quod ipse sibi ad agendum legisse monstratur. Superbus quin etiam uaricatis gressibus patet : iracundus luminum feruore declaratur : subdolus terrenum

35

semper amat aspectum : leues inconstantia prodit oculorum : auarus obuncis unguibus explanatur. Et ideo ad quas prouecti estis, studete uirtutibus, quia nemo potest principem fallere,

qui etiam rerum naturalium causas in uobis optime probatur inquirere. Quapropter ad comitiuam patrimonii nostri te per indictionem illam deo iuuante promouemus, ut inauarum iudicem palatia nostra testentur, quem nos iudicauimus esse promouendum. Quid enim maius cupias quam si te linguas 4A

nobilium |laudare cognoscas ? Alibi forte iudices formidentur iniusti : hic ubi remedium praesens petitur, redempta sententia non timetur. Querimonias possessorum sine uenali protractione discinge. Omne siquidem iustum celeritatis commodo transit ad beneficium et quod debito redditur, tali gratia munus putatur. Possessiones nostrae uel quia sunt immobiles non egrediantur terminos constitutos, ne condicione contraria

50

quod non potest moueri, malis moribus contingat extendi. Trade etiam militibus tuis quam sectari delegeris animi

castitatem, quoniam ille iustus potest dici, sub quo non pro-

5i

6o

batur excedi. Vtere igitur auctore deo concesso tibi feliciter priuilegio dignitatis. Incitet te ad bonorum desiderium saepissime quod uideris, quia in his quae feceris iudex et testis ero. Nam et si epulas nostras sollicita ordinatione disponas, non solum nostro palatio clarus, sed et gentibus necesse est reddaris eximius. Legati enim paene ex tota orbis parte uenientes cum nostris coeperint interesse conuiuiis, ammirantur copiose repertum, quod in patria sua norunt esse rarissimum. Stupent etaim abundantiam unius mensae

LRKPATUEF

25 inaníeuoce om. L

82 elegisse E F

33 uatietatis

E F —— 36 ad quas]

46 quaT,quibusU ^ 42linguam T,linguis U — 44 petitur] patitur L, est F 52 probantur L protectione T, protractione U ——— 51 sectare IL RiPAU auctoritate T U ^ 89 ceperunt T U R A, prohibeatur 44

PL 692

238

VARIARVM VI, 1x-X

tantas seruientium turbas posse satiare, ut iudicent consump-

ta recrescere, unde tantae copiae probantur exire. Habent nimirum in sua patria quod loquantur, dum parentibus suis 86 dicere gestiunt quae uiderunt. Sic propemodum in toto mundo celeberrimus redditur, qui prouidus nostris apparatibus inuenitur. Adde quod tempora nostrae laetitiae secretaria tua sunt, cum pectus redditur curis alienum et tunc tibi tribuitur suggerendi locus, quando cunctis adimitur. Merito, ut qui es jjo iudex tanti apparatus et epularum, delinitus cibis tibi animus concedatur. VA

Dd FORMVLA

m

IO

QVA PER CODICILLOS PROCERES FIANT

M 184 VACANTES

Periclitarentur grauiter boni mores, si aut solis diuitibus aut corpore ualentibus praestarentur tantummodo dignitates, dum multos inuenias excubias palatii refugere, qui magis possunt laudabili conuersatione fulgere. Multis enim facultas sua non sufficit ad triumphum, multis philosophantibus corporis ualitudo subtrahitur et fit plerumque, ut sapientes inremunerati iaceant, si semper homines ad honores comitatensi obseruatione perueniant. Rarum est uni multa confluere, cum omnibus debeat regnantis pietas subuenire. Quid si expensas consulatus pauper nobilis expauescat ? Quid si sapientia clarus praefecturae nequeat sustinere molestias ? Quid si pondera quaesturae affluens lingua formidet ? Quid si reliqui |fas- PL

15 ces molestiarum taedio uitentur forte quam meritis

20

? Nonne si. 695

a magnis uiris talia fugiantur, in uerecundia nostrae mansuetudinis quandam repulsam suscipiunt dignitates ? Quanto iustius bono principi inremuneratum nihil relinquere, quod fecit natura laudabile! Sapientia est, quae honores meretur, totum aliud extrinsecus uenit. Sola est prudentia, quae rebus omnibus praeponitur, quando in homine feliciter inuenitur. Sit apud nos et fortunis integerrimus consularis, sint et sine

LRKPATUEF

63 tantae copiae] tantae quae L P A T, tante copie que R, tanta K, tante et U,

tanta copiae E?, tanta quae 74 67 nosttaT U — 68alienisIL RKATU X, 1 codicellos L| R. A pet cod. uac. ops. K E F 2fant E F b fugete

E F, resurgentes T 8 sit T, sic U 9 comitensi L!, committantes si T, comitantes si U 10 enim os; est add. TU EF uni multa] multa uni T, in multa U — 13 modestias T U . 16 in uerecundia] inuetecundia L? R P AT U JA, uerecundia L!, in uerecundiam K E F e£ Mommsen

VARIARVM

VI, x-X1

230

longo labore primates. Habeant exercitia praemia sua : sed et iste honorabilis locus sit, qui tantum meritis comparatur. 32; Neque enim absurde leges sacratissimae censuerunt eos, quos bonae opinionis fama commendat, codicillis uacantibus tales quaerere summitates. Quos etsi facultas in tanti honoris apparatu desereret, uirtus conscia non celaret. Animati sunt ad talia, qui de sua uidebantur desperare fortuna. Hoc et 3o ualidissimus ad labores, hoc et inbecillis corpore meretur ad laudes. Nam omnes sub diuersitate praedicantur, quos huiusmodi honoris nomen amplectitur et magis nescio quid amplius meriti extorsisse creditur, qui rem laborantium otiosus meruisse sentitur. Atque ideo praesentibus codicillis 4 35 ab illa indictione illud tibi propitia diuinitate defende, ut con-

siderata ratione praesentis temporis adepti honoris ordine potiaris : ita tamen, ut illi modis omnibus praeferantur, qui sudore maximo nostris aspectibus affuerunt. Necesse est enim, ut unum cedat meritum duobus euictum. Alioquin 4o omnes ad quietas possunt currere dignitates, si laborantes minime praeferantur otiosis. Consequantur illa qui possunt, nec uobis desint ista quae cedimus. Sic utraque gratia concitati et illi ad palatia nostra festinare poterunt et uos optati honoris gaudia comitantur. XI FORMVLA

1

ILLVSTRATVS

M 185 VACANTIS

Constat felicem esse rem publicam, quae multis ciuibus resplendet ornata. Nam sicut caelum stellis redditur clarum, sic relucent urbes lumine dignitatum : non quia fiat homo

; alter honoribus, sed quia modestior efficitur, a quo conuersa-

tionis ordo melior postulatur. Quis enim opinionem suam uituperabiliter tractare uelit, quam specialiter ad laudes electam esse cognoscit ? Illum siquidem honores glorificant, quem commendat et uita. Nam malo instituto uiuere nec principi

LRKPATUEF

X, 36/37 Cod. Theod. 6, 22, 5 (a. 381) ;7 (a. 381) ;8 (a. 425);6, 18, 1 (a. 412).

25 leges om. T U —— 28 uirtus conscia] uirtus conscientia L| R! K P& X, uirtus

33 conscienti(a)e A? T U, uirtus conscientiam E?, uirtutis conscientia L.? P^ 35 defendit E F 34 codicellis I. R. A, codicilli T, codicelli U meritis T U euictum] uictum T' U, euectum 74 39 cedat] credat L. R. P A A, cadat E! F

43 optati] adoptat T, adoptata U XI, 8 quem] quem ad modum T, quod U*

240 2.

VARIARVM

VI, xtr-Xi

1o fas est, quando et de illo populus occulte potest dicere, cui mores suos publice nullus ausus est imputare. Cape igitur pro fide ac laboribus tuis comitiuae domesticorum illustratum uacantem, ut et tuis ciuibus decoratus appareas, et, quod est dulcissimum mentibus bonis, iugiter propriis utilitatibus occu-

15 peris. Quid enim fortunatius quam agrum colere et in urbe lucere, ubi opus proprium delectat auctorem nec aliquid fallendo conquiritur, dum suaui horrea labore cumulantur

?

Quapropter nos dedimus delectabilem honorem, tu conuersationis associa dignitatem, nam utraque sibi coniuncta sunt : 2o unum pendet ex altero : non coale|scunt sparsa semina, nisi et PL terrae qualitas fuerit operata : habiturus messem de nostra 694 gratia copiosam, si a te iudicia nostra cognouerimus optime fuisse tractata. XII FORMVLA

COMITIVAE

PRIMI ORDINIS

1

Magnum quidem multis et inter uices uidetur esse geniatum publicae utilitati probis actionibus occupari : sed quanto felicius honorem splendidum sumere et cogitationum moles; tias non habere ? Interdum enim assidui labores et ipsas ingratas faciunt dignitates, dum inbecillitas humana cito solet sustinere fastidia et quod prius ambisse creditur, postea uitare uelle sentitur. Sed hoc multo praestantius adesse conspectibus regiis et abesse molestiis, gratiam habere loci et uitare con1o tumelias actionis. Dulce est aliquid sic mereri, ut nulla possit

2

tis sola gaudia sentiuntur. Hunc igitur honorem, quem tibi respicis otiosa remuneratione praestitum, quam nimium laborantibus antiqua noscitur prouisione collatus, ut rectores

anxietate turbari, dum multo gratius redditur, ubi prosperita-

15 prouinciarum anni actione laudatos uix ad tale culmen addu-

cerent, quibus confitebantur plurima se debere. Consiliarii quoque praefectorum conscientia clari, dictatione praecipui, qui in illo actu amplissimae praefecturae sic uidentur exercere facundiam, ut ad utilitates publicas expediendas alteram 20 credas esse quaesturam. Vnde frequenter et nos iudices as-

LRKPATUEF

17 conquiritur] cum quaeritur T, acquiritur U, quaeritur F 22 optime oz. T U XII, S uelleoz. LR K — hoc multo ...abesseom. T U —— 12 hic igitur honor EF quem]tam Morsen, attractionem q. d. inuersam subesse perspexit Traube 518

VARIARVM

3

VI, xii-Xi1

241

sumimus, quia eos doctissimos comprobamus. Quid ergo de tali honore sentiatur, agnosce, quando perfecti uiri pro tot M r86 laudabilibus institutis huius inueniunt praemia dignitatis et merito

cum

tanta

pompa

ceditur,

quae

senatorii

quoque

25 ordinis splendore censetur, spectabilitas clara et consistorio nostro

dignissima,

quae

inter

illustres

ingreditur,

inter

proceres aduocatur : otiosi cinguli honore praecincta dignitas, quae nullum nouit offendere, nullum cognoscitur ingrauare et 4 super omnia bona concitare nescit inuidiam. Quocirca prouo3o cati moribus tuis comitiuam tibi primi ordinis ab illa indictione maiestatis fauore largimur, ut consistorium nostrum sicut rogatus ingrederis, ita moribus laudatus exornes, quando uicinus honor est illustribus, dum alter medius non habetur.

5

Delectet te illos imitari, quos proximitate contingis. Tu lo3; cum amplum et honorabilem facis, si te moderata conuersatione tractaueris. Ammoneat te certe, quod suscepta dignitas primi ordinis appellatione censetur, utique quia te sequuntur omnes qui spectabilitatis honore decorantur. Sed uide ne quis te praecedat opinione, qui sequitur dignitate. Alioquin 4o graue pondus inuidiae est splendere cinguli claritate et morum lampade non lucere. XIII

FORMVLA

MAGISTRI SCRINII QVAE DANDA QVANDO PERMILITAT

EST COMITIACO

Si honor frequenter defertur otiosis, si interdum aut nobilitas eligitur aut ad promerendum aliquid personae tan; tum gratia suffragatur, quo studio remu nerandi sunt, qui ad PL agonis sui praemia peruenerunt ? Considerandum, qualilabore 695 seruitum est, et sic de remuneratione cogitandum. Harum quippe rerum mensura de contrario uenit, dum tale oboedientibus dari debet donum, quale indeuotis potuit esse periculum. 2 1o Grandia sunt, quae sustinent excubantes : personas contuma1

LRKPATUEF

23 22 pro] per L. P 21 doctissimos] edoctissimos esse T, electissimos esse U TU — 31 KP EF . 29inuida laudibus K T U EF . modi pos huius add. 33 et an/e uici32 laudatus] indutus E? F togatus E? F e£ sic coti. Cuiacius nus add. T U — 34 tibi az£e locum add. E F — 40 graue] grande T U XIII, 1 formula de referendis in senatu (zf. 14) E F contrario] detractio T, de tertio U

$8 rerum ozz. T U

de

242

VARIARVM

VI, xii

ces ad parendum cogunt, latentes in cubilibus suis prudenti sagacitate uestigant, superbis modestiam aequalitatis imponunt : ita quod a iudicibus breuiter dicitur, ab ipsis efficacia famulante completur. Notum est quae pericula sustineant, 15 cum ad causas mittuntur alienas.Si segnius agat, petitor queritur : si districte, pulsatus uociferatur. Sic inter utrumque diuersum rara laus est inuenisse praeconium. Dignitatum pace dicamus, facilius est laudatum iudicem reperire quam militem iniuncta sine offensione complere. Aliud est enim tantum dicededuxisse iustitiam. Laudabili2 o re legitima, aliud ad terminum ter quidem bonum dicitur, sed multo gloriosius statuta complentur. Verba tantum diriguntur a praesulibus, a militibus autem postulatur effectus. Post omnia periculis subduntur, si constricti aliquid uerisimile conquerantur. Frequenter nocuit 2 v^ alis ipsa quoque integritas actionis. Nam multos, quos in executione contristare nisi sunt, ipsos postea impensos iudices pertulerunt. Offendunt enim frequenter ignari quibus sunt postea parituri et dum causis alienis fidem custodiunt, interdum pericula propriae salutis incurrunt. Verum inter haec M :87 30 militem euasisse laudatum nonne iuste uidetur esse miraculum ? Talibus igitur meritis uicissitudo reddenda est, ut nimio labore torpentes indultis compensationibus excitemus. Vtere igitur confidenter quicquid ueteranis munifica iura tribuerunt, nullo sordido subiciendus oneri, qui te purissima conuersatione 6 5 5 tractasti. Comitiuam quoque tibi primi ordinis, quam tali militia perfunctis cana deputauit antiquitas, secundum statuta diualia uindicabis. Haec quidem priscorum beneficio consequeris, sed nostri nominis contra inciuiles impetus et conuen4o

tionalia detrimenta perenni tuitione uallaris, ut officium, quod nostris iussionibus speciali sollicitudine famulatum est, amplius aliquid a militibus ceteris promereri potuisse uideatur. Multa quoque tot librarum auri percellendum esse

censemus, si quis statuta nostra qualibet crediderit occasione

LRKPATUEF

1ó cum] dum EF 16 pulsatus uociferatur] pulsatus suum feratur T, pulsaturus infertur U sic] ssd K, si E F 18 iudicem laudatum T U 20 dicere tantum EE 24 si constricti] sicut stricti T, sicut secti U. 26 aliis] talibus Mommsen in app. 27 nisi] uisi E F impensos] forzasse infensos Mozzzzsen in app. 29 paritura T U causis ozz. T U 31 laudatur L R P A 33 indutis L| P X* T U, om. sp. uacante R3, inditis M, indulctis F, indictis A incitemus HER 33 nulli K E F ez Mozzzisen oneti] honori T U 39 etozm. T U 43 tot] decem K E F

VARIARVM

VI, xut-Xiv

243

uiolanda. Nec tamen aliquid contra te ualere permittimus, 45 quod dolosa fuerit machinatione temptatum. XIV FORMVLA

DE HIS QVI REFERENDI

SVNT IN SENATV

1

Optamus quidem curiam senatus amplissimi natu|rali fecunditate compleri subolemque eius tantum crescere, ut (quod difficillimum auviditatis genus est) parentum uideatur uota ; satiare. Sed minus amantis est non amplius aliquid quaerere, unde tantum numerum possit augere. Agricola diligens praeueniendo adiuuat imbrem caelestem et ante rigat plantaria, quam pluuias mereantur optatas. Arborum quin etiam fetus meliorare contendens diuersi germinis feturas instituit, 10 ut multiplicata dulcedine fructuum hortis sui conserat uarietatis ornatum. Sic nos uirtutum iucundissimas laudes in cinctum Gabini desideramus includere, ut germen alienum 2 amplexu gratiae colligatum curiae moribus inolescat. Sed haec cultura longe dissimilis est. Arboribus enim quod melius 15 putatur inseritur : ad illas peregrina ueniunt, ut de illorum potius suauitate dulcescant. Vobis autem, ut agrestia proficiant, offeruntur. Nam quamuis ignis nocte reluceat, soli tamen praesentatus obscurus est : hinc est quod ad illum ordinem nihil potest eximium deferri, nisi quod per ipsum proba20 tur augeri. Et ideo illum natalium splendore conspicuum et ingenii calore prudenter accensum senatus lumen excipiat. Hactenus enim fuit suis meritis clarus : sed iam erit de uestra conspicuitate perlucidus. Pandite curiam, suscipite candida3 tum

: iam

senatui

praedestinatus

est, cui nos

contulimus

25 laticlauiam dignitatem. Benignos esse necesse est publicos patres, quia hoc uocabulum non tantum suo debet germini quantum studio uotoque generali.

LRKPATUEF

B aliquid] est XIV, 1 formula magistri scrinii de referendis in senatu E F 9 germinis] generis E F ^ feturas] profuturas aliquid T, aliquod U, oz. 44 10 hortis sui] 74 X*, otti sui L. R. K, hottis R, fetatis T, ferás U, ferturas E? confetat L, 44 (hortus P2) sue P, hortis suis AP U E F ez Mommsen, otis suis T 13 ino12 gauini LR K P A T F, gaium E 44, gaudium U?, oz. in sp. uac. Ut 20 17 nocte] noster T U 16 nobis T U lescat] mollescat T, molescat U illum natalium] illuminat aliurn P A, natalium illum E F ^ splendorem L^ R 28 necesse est esse T U — 26 23 perspicuitate E F 74 22 nostra E F debent T U, debetur E F

244

VARIARVM VI, xv ap FORMVLA

A

IO

M. 188

VICARIIS V. R.

Vices agentium mos est sic iudicum uoluntatibus oboedire, ut suas non habeant dignitates. Splendent mutuato lumine, nituntur uiribus alienis et quaedam imago in illis esse uidetur ueritatis, qui proprii non habent iura fulgoris. Tu autem uicarius diceris et tua priuilegia non relinquis, quando propria est iurisdictio, quae datur a principe. Habes enim cum praefectis aliquam portionem : partes apud te sub praetoriana aduocatione confligunt : uice sacra sententiam dicis et, quod maxime fidei signum est, in inscriptionibus uita tibi committitur hominum, quod inter mortales constat esse pretiosum. Additur quod nec salutari te sine chlamyde iura uoluerunt, scilicet ut sub ueste militari semper uisus numquam credereris esse priuatus. Sed haec omnia ad praefecturae gloriam iudicamus esse concessa,

ut qui tantae sedis uicarium

diceret, umbratile nil

uideret. Considera qualia de te praestes, qui tanta auctoritate subueheris. Exuendus a crimine non nudetur ab innoxia facultate : nam quid tibi debere possit, si nummis suis impu|tet PL quod euasit ? Ad similitudinem quippe summorum carpento 697 Intra quadragesimum sacratissimae urbis iura custo20 ueheris. dis. Praeneste ludos edis in uicem consulis in honorem positus dignitatemque senatoris acquiris et illa tibi panduntur atria quae summatibus probantur esse collata. Hinc est quod in aula Libertatis locum patrium tenes et ibi mereris con2 i] sessum, ubi est uel intrasse praeconium. Ipsi quin etiam senatores, qui praecedunt ordine, aliqua uidentur a te necessaria postulare. Habes quod praestes potioribus te nec inmerito inter praecipuos censendus es, qui aut iuuare potes aut laedere consulares. Erige animos sub qualitate modestiae. Talis est unaquaeque dignitas, qualis administrantium est uoluntas. Nihil abiectum est, quod in re publica geritur, nisi malis fuerit

LRKPATUEF

XV, 12 Cod. Theod. 1, 15, 16 (a. 401).

XV,1uicarii

LL R

KA EF 24, deuicatiis

U — 6 quando] quoniam E F

i7

ab innoxia] an noxia T, a noxia U 18 nummibus E F!, minimis 74 21 ludo sedis LL R. 4* U, ludo sedes K X? E F^, in ludo sedis T 24 consensum E, concessum FE, esse consensum T' 25 introisse T U 24 te nec inmetito] tene eum merito T U 30 est administrantium RF 31 adiectum à T U A fuerit moribus] fuerit forte motibus L?, fuerit motibus forte R K E F 74, moribus fuerit forte T, moribus fueris U.

VARIARVM

VI, xv-xvi

245

moribus uitiatum. Nam si humilium priuatorum placet aequalitas, quanto magis grata est in potestatis culmine custodita, quae difficile modum seruat, dum ad suum uelle 4 55 festinat ? Proinde uicariae tibi dignitatem serenitatis nostrae aestimatione conferimus, quam sic Romae geras, ut conscien-

tiam tuam tanta ciuitate facias esse dignissimam. Vsurus omnibus priuilegiis, quae tuos decessores habuisse constiterit, quia sicut a uobis instituta antiquorum deposcimus, ita et 4o dignitati uestrae uetera non negamus. XVI FORMVLA

1

NOTARIORVM

Non est dubium ornare subiectos principis secretum, dum nulli aestimantur necessaria posse committi, nisi qui fuerint fide magna solidati. Publicum est quidem omne quod agimus : M 189 $ sed multa non sunt ante scienda, nisi cum fuerint deo auxili-

ante perfecta. Quae tanto plus debent occuli, quanto amplius desiderantur agnosci. Regis consilium solos decet scire grauissimos. Imitari debent armaria, quae continent monumenta chartarum, ut quando ab ipsis aliqua instructio quaeritur, tunc 1o loquantur : totum autem dissimulare debent, quasi nesciant scientes. Nam sollicitis inquisitoribus saepe et uultu proditur, quod tacetur. Assit innocentia, quae cuncta commendat, quiain placida mente regia decent uerba deponi. Sed quoniam 3 te probatis moribus institutum uenatrix bonae conuersationis

2

15 sollicitudo nostra respexit, ab illa indictione notarium te nos-

trum esse censemus, ut ordine decurso militiae ad primiceriatus feliciter peruenias summitatem. Honor, qui efficit senatorem, cui patrum aula reseratur. Non iniuria, nam qui nostris curis militat

assidua

lucubratione,

iuste uidetur

et curiam

4 2o Libertatis intrare. Additur etiam perfuncti laboris aliud mu-

nus, ut, si quoquo modo ad illustratum uel uacantem meruerit peruenire, omnibus debeat anteponi, qui codicillariis illustra-

tibus probantur ornari. Vnde absolute colligitur primiceriatus

meritis datum uti, ut in uno eodemque titulo dispar esset dig- PL 2; nitas aequaliter acquisita. Animari | debes igitur ad labores, 698 LRKPATUEF

XVI, 20 Cod. Theod. 6, 10, 4 (a. 425).

39 antiquorum instituta K E F 44 34 difficilem P A 17 summitatem] dignitatem XVI, 3 nullis P E F 24 e? Mozzzsen bratione T U E F!

19 lugu-

246

VARIARVM

VI, xvI-XVII

quando tibi tale praemium propositum uides, quale se gaudent inuenisse summates. XVII FORMVLA

REFERENDARIORVM

Quamuis tantum sit clara unaquaeque dignitas, quantum eam praesentiae nostrae conspectus illuminat, dum semper honorem suscipit, qui nostra colloquia decenter adquirit, nemo s tamen sermones nostros tantum meretur quam qui referendarius esse dinoscitur. Per eum nobis causarum ordines exponuntur, per eum interpellantium uota cognoscimus et ipsis responsa reddimus, ut negotia compedita soluamus. Magnum 2 est in hoc agone principali seruire prudentiae et ad subitum 1o sic dolores alienos asserere, ut conquerentium uideatur uota satiare. Quale est enim in tumultuosis processionibus nostris nulla permixtione confundi aut minime tantis clamoribus impediri ? Necesse habet a turbatis exquirere, quod nobis possit placabiliter intimare et distinctius referre quam potuisset 5 15 audire. Arduum est trepidantium dicta componere et uerum dicere : non tantum interpellator formidat negotii sui casum quantum sustinet iste in relatione periculum. Si quid minus 1

dixerit, inimicus asseritur, redemptus clamatur. Negotii domi-

nus timoris patrocinio potest sua uerba conuertere, referenti 20 autem non licet aliquid immutare. Sententiae uero nostrae tanta memoriae cautela tenendae sunt, ut nihil minus, nihil addi-

tum esse uideatur. Nobis plerumque audientibus nostra dicturus es et difficili condicione constrictus iudicio nostro subiaces, 4 dum alienas causas explanare contendis. Quapropter referen25 darium te electio nostra constituit : sed tu puritatem conscientiae et ueritatem linguae nostris iussionibus adhibeto. Erudi-

tionem uero mirabilem collocutio tibi nostra concedit, quae M 19o dum per te alios ordinat, qualitatem tuae mentis exornat. Sub nobis enim non licet esse imperitos, quando in uicem cotis inge3o nia splendida reddimus, quae causarum assiduitate polimus. 5 Quapropter illa cunctis iussisse nos referte, quae aut debuistis aut potuistis accipere. Nostra sic probatis, si iusta redicitis. Amate quod nos glorificat. Sit uelle uestrum quale uidetis nos-

LRKPATUEF

26 quando] quoniam E F XVII, 8 eum P U, cum A, enim T 24 tibi collocutio K E F referre P T U

EF? BF

— 156 estoz.PA 16 casum] causam L T 29 esse non licet T U 31 nos iussisse K

VARIARVM VI, xviI-XVII

247

trum esse propositum. Ad summum tales uos esse cupimus, ut ; etiam per uos iudices corrigamus. Peculiare de uobis aliquod uectigal exigimus, ut sicut uobiscum familiariter miscemus affatus, ita et nostra opinio specialiter a uobis mereatur affectum. XVIII FORMVLA

PRAEFECTVRAE

ANNONAE

Si ad hanc mensuram censendae sunt dignitates, ut tanto quis honorabilis habeatur, quanto ciuibus profuisse cognoscitur, is certe debet esse gloriosus, qui ad copiam Romani ; populi probatur electus. Tui siquidem studii est, ut sacratissimae urbi praepa|retur annona, ubique redundet panis copia et PL tam magnus populus tamquam una mensa satietur. Per offici- 699 nas pistorum cibosque discurris, pensum et munditiam panis exigis nec uile iudicas esse, unde te possit Roma laudare : 2 1o merito, quando gloria singularis est illius ciuitatis affectus. Et ne quod agis aliquid putetur extremum, carpentum praefecti urbis mixta gratificatione conscendis. Tu illi in spectaculis

1

coniunctissimus

inueniris,

ut

plebs,

quam

industria

tua

satiat, in suam reuerentiam te honoratum esse cognoscat. Nam 15 si querela panis, ut assolet, concitetur, tu promissor ubertatis seditiones ciuicas momentanea satisfactione dissoluis et per te 3 prospicitur, ne quid a populis conquerentibus excedatur. Non immerito Pompeius fertur copiae quantitate prouisa usque ad rerum peruenisse fastigia, quia merito singularis amor est 2o populi, cum potuerit a penuria liberari. Hinc ille gratificationem meruit plausumque popularem : hinc unice semper amatus est et in gratia ciuium omnium uicit facta maiorum : qui ne aliquando inhonore diceretur, cum nominis taxatione 4 uocabatur et Magnus. Hoc te exemplum inuitet ad prospera, 2; quando ille honoris tui locum egisse cognoscitur, quem felix Roma mirabatur. Ne quis autem putet abiectis te hominibus imperare, dignitati quoque tuae pistorum iura famulata sunt,

LRKPATUEF

34uos tales

K

UE F

4 copiam] 3 honorabilior T U E? PF XVIII, 1 praefecti codd. praeter P ^ 9 esse om. TU S cibosque] cibos P T, clibanosque Krsb cutiam T U roma possit K E F — 11 quod] quid T U — 12 glotificatione 74 — 19 21 popularem] populorum K E F est amot P A F A rerum] regum E? F 22 malorum P À T U E? .A 25 iura] tuta Krusch

23 inhonor E, inhonorus F

26 te abiectis

K EF

248

VARIARVM

VI, xvin-xix

quae per diuersas mundi partes possessione latissima tendebantur, ne inopia faciente uilesceret, quod Romanae

copiae

3olaudabili famulatione seruiret. Suari quoque, Romanae 5 copiae causa reperti, tuo deputati uidentur examini. Gloriare priuilegiis acquisitis. Tribunal tuum non est inter minimas dignitates, quando et Romana gratia frueris et prouinciis iussa transmittis. Sed ut actionis ipsius in totum merita 3; perscrutemur, triticeas quidem copias praefectura praetoriana procurat, sed non minor laus est dispensationem probabilem facere quam frumenta colligere, quando in quauis abundantia M 1:9: 6 querela non tollitur, si panis elegantia nulla seruetur. Sic Ceres frumenta dicitur inuenisse, Pan autem primus consparsas 4o fruges coxisse perhibetur, unde et nomine eius panis est appellatus. Ita et illa praedicata est quae repperit et iste laudatus 7 . est, qui decenter edenda humanis usibus applicauit. Atque ideo cognoscentes industriam tuam, quae semper est amica sapientiae, praefecturam annonae per illam indictionem nostra 45 tibi electione deferimus.

Considera

nunc,

quia non licet ali-

quid furari de populo : nam quod in ciuitatis damno committitur, silentio non celatur. Nescit plebs tacere, quando interdum et hoc loquitur, quod a nemine perpetratur. In fraudulentos distringe, panis pondera aequus examinator intende : solli5o citius auro pensetur, unde a Quiritibus uiuitur, quia gratior nobis est laetitia fauentis populi Romani quam copia |pretio- PL sissimi metalli. Intuere certe quod loquimur. Quid habes me- 7oo lius quod optes quam illius populi gratiam quaerere, quam nos etiam constat optare ? XLX FORMVLA

1

COMITIS ARCHIATRORVM

Inter utillimas artes, quas ad sustentandam humanae fragilitatis indigentiam diuina tribuerunt, nulla praestare uidetur aliquid simile quam potest auxiliatrix medicina conferre. Ipsa

LRKPATUEF

XVIII, 38 Cf. Hyg. fab. 274, 19.

85 triticas L. R P A A, triticias T $7 quando] quoniam E F 39 pan autem] panaum E F!, panaus F? 41 praedicata] appellata T' U 47 quando] quoniam EF et interdum T U F, et interdum et E 49 sollitius T, sollicitus U XIX, 2 utilissimas P F 74, humilimas T U —— 4 quod ase potest add. K? F .A auxiliaris L, R K P A T^ A4, auxiliares T?, auxiliatius U

VARIARVM VI, xix

240

;enim morbo periclitantibus materna gratia semper assistit. Ipsa contra dolores pro nostra inbecillitate confligit et ibi nos nititur subleuare, ubi nullae diuitiae, nulla potest dignitas subuenire. Causarum periti palmares habentur, cum negotia de2 fenderint singulorum : sed quanto gloriosius expellere quod zo mortem uidebatur inferre et salutem periclitanti reddere, de qua coactus fuerat desperare ! Ars quae in homine plus inuenit quam in se ipse cognoscit, periclitantia confirmat, quassata corroborat et futurorum praescia ualitudini non cedit, cum se aeger praesenti debilitate turbauerit, amplius intellegens quam 15 uidetur, plus credens lectioni quam oculis, ut ab ignorantibus paene praesagium putetur quod ratione colligitur. Huic peri3 tiae deesse iudicem nonne humanarum rerum probatur obliuio ? Et cum lasciuae uoluptates recipiant tribunum, haec non meretur habere primarium ? Habeant itaque praesulem, 20 quibus nostram committimus sospitatem : sciant se huic reddere rationem, qui operandum suscipiunt humanam salu-

tem. Non quod ad casum fecerit, sed quod legerit, ars dicatur :

alioquin periculis potius exponimur, si uagis uoluntatibus subjacemus. Vnde si haesitatum fuerit, mox quaeratur. Obscura 4 2; nimis est hominum salus, temperies ex contrariis umoribus constans : ubi quicquid horum excreuerit, ad infirmitatem protinus corpus adducit. Hinc est quod sicut aptis cibis ualitudo fessa recreatur, sic uenenum est, quod incompetenter

accipitur. Habeant itaque medici pro incolumitate omnium 5o et post scholas magistrum, uacent libris, delectentur antiquis : M 192 nullus iustius assidue legit quam qui de humana salute tracta5 uerit. Deponite, medendi artifices, noxias aegrotantium contentiones, ut cum

uobis non uultis cedere, inuenta uestra inuicem

uideamini dissipare. Habetis quem sine inuidia interrogare pos35 sitis. Omnis prudens consilium quaerit, dum ille magis studiosior agnoscitur, qui cautior frequenti interrogatione monstratur. In ipsis quippe artis huius initiis quaedam sacerdotii genere sacramenta uos consecrant : doctoribus enim uestris promittitis odisse nequitiam et amare puritatem. Sic uobis li6 4» berum non est sponte delinquere, quibus ante momenta scientiae animas imponitur obligare. Et ideo diligentius exquirite quae curent saucios, corroborent inbecillos : nam uidero, |

LRKPATUEF

9 est an/e expellere add. T i6petiiam T U TU 33 uestra] ZJasse legitur inbe(c)cil)es K T U E F

10 periclitantibus T U —— 11 despectare U E F .A 19 primatum T U — 31 for— 18lasciuiae L?^ R— 35 magis oz. T U — 42 nostra A E^ F, oz. E* TUE F nam]non A

250

VARIARVM

VI, xix-Xx

quod delictum lapsus excuset, homicidii crimen est in homi- PL nis salute peccare. Sed credimus iam ista sufficere, quando 7o: 7 4; facimus qui uos debeat ammonere. Quapropter a praesenti tempore comitiuae archiatrorum honore decorare, ut inter salutis magistros solus habearis eximius et omnes iudicio tuo cedant, qui se ambitu

mutuae

contentionis

excruciant.

Esto arbiter artis egregiae eorumque discinge conflictus, quos so iudicare solus solebat effectus. In ipsis aegros curas, si contentiones eorum noxias prudenter abscidas. Magnum munus est subditos habere prudentes et inter illos honorabilem fieri, quos 8 reuerentur ceteri. Visitatio tua sospitas sit aegrotantium, refectio debilium, spes certa fessorum. Requirant rudes, quos 55; ulsitant aegrotantes, si dolor cessauit, si somnus affuerit : de

suo uero languore te aegrotus interroget audiatque a te uerius quod ipse patitur. Habetis et uos certe uerissimos testes, quos interrogare possitis. Perito quidem archiatro uenarum pulsus enuntiat, quod intus natura patiatur : offeruntur etiam oculis 6o urinae, ut facilius sit uocem clamantis non aduertere, quam

9

huius modi minime signa sentire. Indulge te quoque nostro palatio : habeto fiduciam ingrediendi, quae magnis solet praemiis comparari. Nam licet alii subiecto iure seruiant, tu rerum domino studio praestantis obserua. Fas est tibi nos 65 fatigare ieiuniis. Fas est contra nostrum sentire desiderium et in locum beneficii dictare, quod nos ad gaudia salutis excruciet. Talem tibi denique licentiam nostri esse cognoscis, qualem nos habere non probamur in ceteris. XX FORMVLA

1

CONSVLARITATIS

Quamuis dignitatem tuam a consulibus descendere nominis ipsius uideantur testimonia declarare, tamen et insignia tanta circumstant, ut nullus possit ambigere te de illius lampa-

LRKPATUEF

4» qui] quod TU . 4? habeatur T, habeatis U —— 49 discinde T U E?, H!, distinge F 53 ceteri reuerentur K E F 53 uisitent T5 U quidem] perito si quidem P 44, peritos quidem A, peritos quos T, petito 61 signa minime R F palatio nostro P A 74 62 solent T U 74

distingue 58 perito qui de U 63 prae-

miis] pretiis K E F 74 64 dominos T U E? ez Mozzzzsen, cf. Traube 563 obseruas T U E! 66 excruciat E? F 67 den. tibi lic. nostri R, tibi den. nostti lic. E, tibi lic. den. nostri F nostri] nostram T U XX,3etozm.

TU

VARIARVM 5

IO

15

VI, xx

25I

dis claritate lucere. Secures enim et fasces, quos illi genio dicauit antiquitas, tuis uidentur phaleris deputata, ut M r95 iurisdictio concessa uel tacita possit ammonere prouincias. Sed quale tibi debet esse quod curules inclitas probatur ornare ? Vultus quin etiam regnantium geniata obsequii pompa praemittit, ut non solum summi iudicis, sed et dominorum re-

uerentia cumulatus orneris. O magnae temperationis inuentum! De nomine consulis promitteris clementissimus et de principum imagine metuendus. In aliquibus | adhuc prouin- PL ciis ornatus paenula carpenti etiam subuectione decoraris, ut 702 multis declaretur indiciis per expressas imagines rerum uices te praecelsae gerere dignitatis. Considera magnum esse quod suscipis, et nulla criminum deiectione uitieris. Nominis tui auctor multa conferendo praedicatur : tu age, ne ullis cupiditatibus accuseris, ut, si dare non praeuales, certe te moderari

uelle festines. Proximus enim habetur donanti, de quo potest dici abstinens est iugiter alieni'. Certe foedissimae contrarietatis uitium est studere furtis et habere uocabulum largitatis. Erigat ad laudem tuos animos, quod uocaris. Non te profecto meritis imparem facis, si turpissimae ambitionis delicta calca25 ueris. Nam errores noxios uincere, uitia maculosa superare, et iste re uera editus est de moribus consulatus. Nec enim superflue prudentissimi ueterum talia rebus nomina imposuerunt, dum continentiae magnae praesulem prouinciis mitterent consularem. Triumpha iura publica, largire iustitiam parte imitari praeuales, quem nominis proxi30 et ex fortiore mitate contingis. Pecuniis potest indigere mediocris, morum talenta non potest non habere, qui iustus est. Non pauescas largas consulum manus : habent et boni pauperes diuitias suas. Illud ergo a te quaeritur, quod in pectore humano nascitur, 35 non quod terrae uisceribus continetur. Quanto melius triumphare ex animi thesauro, unde numquam nascitur paenitudo, quia nec tenuis efficeris cum plura concedis, quin immo tantum locupletior redderis, quantum te bona conscientiae sparsisse cognoscis. Quapropter opinionis tuae laude pellecti per

20

LRKPATUEF

5 genio dicauit] T E F, genio deputauit U, dicauit genio re//. e£ Mommsen — 9 13 in 19 et] etiam T E pompa obsequii K E F genia T U, geminata F 24 22estuitium K EF aliquibus] inde T U — 19 moderarite K TUE F TU —— 29 mitterent] transmitterent 2posuerunt imparem facis meritis K E F T E?, transmisere U

30 forti T, forte U, fortiori F 4

32 non ane habete

34 humano pectote T U — 3 nisi az/e qui add. X om. L R.K.P A.E .A 39 opinionis tuae] opinationis T U TU | tantoTUEF immo]etiam

252

VARIARVM

VI, xx-XXI

4o illam indictionem in illa prouincia consularitatis te praecipimus agere dignitatem, ut tibi non sit acceptum, quod legibus probatur inimicum. Illa magis dilige, quae aequitatis iura com5 mendant. Nomen tuum actionibus proba. Consule fessis et tunc uere diceris consularis. Sed ut omnia aequabili modera4; tione pensentur, institue pecunias non quaerere et agnoscis munera tibi copiosa prouenire. Hanc enim condicionem humanis actibus diuina posuerunt, ut ille magis possit ditescere, qui lucra turpia nescit optare. Ignorantes accipiunt qui bene agunt, quia necesse est ut, dum parumper malorum ambitio 5o contemnitur, superno munere plus donetur. XXI FORMVLA

RECTORIS PROVINCIAE

T

Omnino prouide decreuit antiquitas iudices ad prouin- PL ciam mitti, ne possit ad nos ueniendo medio|critas ingrauari. 705 Quis enim latronum ferret audacium, si longe positam cog- M :94 ; noscerent disciplinam ? Absolute poterat uis permissa grassari, si conquerens tardius crederetur audiri. Sed quanto melius in ipsis cunabulis adhuc mollia reprimere quam indurata crimina uindicare ! In compendium mittimus mala, si praesentia faciamus esse iudicia. Quis enim audeat peccare, cum supra 2 1o ceruices suas districtionem cognouerit imminere ? Et ideo te illi prouinciae rectorem per illam indictionem nostra mittit electio, ut re uera corrigere nitaris quos tibi commissos esse cognoscis. Chlamydis tuae procul dubio inter alia clauos intende, quos scias non inaniter positos, nisi ut, cum publicum agentes 1; purpuram cernerent, de uigore semper principis ammonerent. Geniatus indutus, uestis gratiosa, quam filio suo Priapo Venus dicitur texuisse, ut eximiae pulchritudinis matrem singulariter 3 ornatus filius testaretur. Respice quantum dederint leges et ad mensuram te potestatis extende. Tibi fiscalium tributorum 20 credita monstratur exactio. Constat esse tuae fidei commissum

LRKPATUEF

44 aequali

T U — 456 agnosces

T U — 46 copiosa tibi E F

XXI, 1 prouincialis A 2 prouida E? F, proinde T 4 posite T, pe U cognosceret E F b crassati P A T E? F A 6 crederetur] meretur K, mereretur E F 11 rectorem (rector U) ili prouinciae T U pet illam indictionem oz. T U — mittit nostra A T, nostra te mittit U — 13 inter alia procul dubio T U extende E F 16 priamo E! F e? Cuiacius 17 exuisse T U 18 ornatus] indutus T U F quantum] quae E? F

VARIARVM

VI, xxI-XXII

253

principi renuntiare, quod in prouinciis probatur emergere. Tu etiam senatorem ibidem residentem iuberis audire : tu in praefectorum militem cum ipsius tantum conscientia uindicare : tuum nomen in subscriptionibus iusserunt honoratis 2; prouincialibus

4

anteferri.

Quid de te aestimatum

sit, datur

aduerti,cui tot uidentur nobiles potuisse postponi. Additur, quod a principe frater uocaris, ut nobilitate pretiosi nominis à uilitate criminum tollereris. Cogita tantorum hominum tibi commissas esse fortunas. Fama erunt nostri temporis tui mo-

3o res. Esto in te continens, ut possis in alios esse iudex. Prima |

aequitas est a se praesules inchoare, ut debeant criminosi me- PL tuere quem nequeunt similem reperire. Nullas enim in se 704 culpas timet reus, quas habere respexerit cognitorem, quando agentem male nisi bonis moribus non aestimat displicere. Suos

55 actus nullus damnat in altero, quia natura est humani animi

5

ut nitatur potius uindicare, quod se cognouerit admisisse. O quale est liberum tribunalibus insidere, non esse obnoxium reo suo, ne incipiat potior fieri qui redemit. Timeat districtum, timeat continentem, non audiat blandum. Da ut possit rigi4o dam formidare sententiam. Auari iudices nesciunt quantum delinquunt : nam cum uendunt aliena crimina, sua faciunt esse

peccata. Quapropter esto sollicitus, ut bonae actionis tuae laudes potius audiamus. A nobis confidenter exigis quod remittis, quia tantum de remuneratione tua cogitamus, quantum 45 te pecunias non quaesisse cognoscimus. XXII FORMVLA

1

COMITIVAE

SYRACVSANAE

Regalis est prouidentiae tales iudicum personas eligere, ut ad comitatum necessitatem non habeant ueniendi, quos in longinquis regionibus contigerit immorari. Nullum enim tale ; negotium est, quod Siculi itineris tantas pati possit expensas, dum commodius sit causam perdere quam aliquid per talia M 19;

LRKPATUEF

24 iusserunt] inserunt E! uindicate] iudicare E? F 23 tantum] tamen R F? commissa K, commissas tibi 28 F E U T um existimat m] 25 aestimatu 1g qauando] tibi T, commissas (oz. tibi) U — 88 cognitorem respexetit K E F'— 38 incipiat] timeat T 35 humani animi est T U quanto T, quoniam E PF

X44 iustitiam gne uen39:tigidam possit K EF —— 40 amari T U U E?F dunt add. T U —— 42 sollicitus esto T U 2 tales iudicum] tale studium T' U XXII, 1 comitiuae oz. L. R.

254

VARIARVM

VI, XXII-XXIII

dispendia conquisisse. Non enim querelas de Sicilia uolumus uenire, sed laudes, quia grauatur apud nos actio praesulis, si eam tam longinqui potuerint accusare petitores. Falsus enim IO

15

dolor esse non creditur, ubi tanti laboris taedia subeuntur. Et

ideo maiore cura tractanda sunt, unde inuidia plus timetur. Proinde per indictionem illam comitiuam tibi Syracusanae ciuitatis propitia diuinitate concedimus, ut |omnia sic agere nitaris, quemadmodum nos tibi praestitisse cognoscis. De proximis uota causantium sustinemus : inde autem ultro requirimus, unde ad nos difficile ueniri posse sentimus. Habes quae te decorare

20

29

debeant,

si tu tamen

ibi conscientia

defaecatus

adueneris. Militum tibi numerus nostris seruit expensis. Redderis inter arma geniatus : processio tua procinctualis ornatus est. Exercitu uteris pacato, nec pericula belli subis et armorum pompa decoraris. Verum inter haec ciuilem cogita disciplinam. Non permittas milites esse possessoribus insolentes. Annonas suas sub moderatione percipiant : causis non misceantur extraneis. Pro securitate se omnium cognoscat electum, qui se gloriatur armatum. Priuilegia dignitatis tuae nec uolumus minui nec iubemus excedi. Sufficiat tibi tantum gerere, quantum decessores tuos constiterit rationabiliter effecisse. AXIII FORMVLA

COMITIVAE

NEAPOLITANAE

Inter cetera uetustatis inuenta et ordinatarum rerum obstupenda praeconia hoc cunctis laudibus meretur efferri, quod diuersarum ciuitatum decora facies aptis amministra-

A

tionibus uidetur ornari, ut et conuentus nobilium occursione

celebri colligatur et causarum nodi iuris disceptatione soluantur. Vnde nos quoque non minorem gloriam habere cognoscimus, qui facta ueterum annuis sollemnitatibus innouamus. Nam quid prodesset inuentum, si non fuisset iugiter custoditum ? Exeunt a nobis dignitates relucentes quasi a sole radii, ut in orbis nostri parte resplendeat custodita iustitia.

LRKPATUEF

Ssed]ad T U grauatur] grauis est E? F 9 potuerit P, potuerunt su(b)stinentur T U F iimaiotil U — 16uenite TUE F 17 defaecatus conscientia K E F 18 adueniris L/!, ueneris K E XXIII, 1 neapolitanae oz. K E 8 cognoscimur K? E F, foríasse reducentes T U a sole radii] solis radii P X2, a solis radiis 4

T U. 10 tantum T U F recte

10

PL. 795

VARIARVM

VI, xxuiI-XXIV

Ideo enim tot emolumentorum

commoda

255

serimus, ut securi-

tatem prouincialium colligamus. Messis nostra cunctorum quies est, quam non possumus aliter recordari, nisi ut sub315iecti non uideantur aliquid irrationabiliter perdidisse. Et ideo ad comitiuam te Neapolitanam per illam indictionem libenter adducimus, ut ciuilia negotia aequus trutinator examines tantumque famam tuam habita maturitate custodias, quantum te illi populo uel in leui culpa facile displicere 2o cognoscas. Vrbs ornata multitudine ciuium, abundans marinis terrenisque deliciis, ut dulcissimam uitam te ibidem inuenisse diiudices,

si nullis amaritudinibus

miscearis.

Praetoria

tua

officia replent, militum turba custodit. Considis geniatum tribunal : sed tot testes pateris quot te agmina circumdare 4 z5 cognoscis. Praeterea litora usque ad praefinitum locum data PL iussione custodis. Tuae uoluntati parent peregrina com|mer- 706 cia. Praestas ementibus de pretio suo et gratiae tuae proficit M 196 quod auidus mercator acquirit. Sed inter haec praeclara fastigia optimum esse iudicem decet, quando se non potest oc;o culere, qui inter frequentes populos cognoscitur habitare. Factum tuum erit sermo ciuitatis, dum per ora fertur populi, quod a iudice contigerit actitari. Habet ultionem suam hominum 5 frequentia,

si loquatur

aduersa,

et de iudice iudicium

esse

creditur, quod multis adstipulationibus personatur. Contra 5; quid melius quam illum populum gratum respicere, cui cognosceris praesidere ? Quale est perfrui fauore multorum et illas uoces accipere, quas et clementes dominos delectat audire! Nos tibi proficiendi materiam damus : tuum est sic agere, ut sua beneficia principem delectet augere. XXIV

FORMVLA

1

HONORATIS POSSESSORIBVS ET CVRIALIBVS CIVITATIS NEAPOLITANAE

Tributa quidem nobis annua deuotione persoluitis : sed nos maiore uicissitudine decoras uobis reddimus dignitates, ut uos

LRKPATUEF

18 examinet L. R. K X, 14 recordare L P A 4 12 serimus] ferimus E! F 21 inuenisse ibidem K E, illic in20 abundans] ab undis P A exanimes U 26 uoluntati] iussioni T U 23 consides T U E, considens F uenisse T U 3S5quid]quod T U 84personatur] conprobatur TU 29 opimum L R K)* 388 nos] non T U KE F XXIV, 1 et cur. ciu. neap. oy,

256

VARIARVM

VI, xxiV-XXV

; ab incursantium prauitate defendant qui nostris iussionibus obsecundant. Erit nostrum gaudium uestra quies : suaue lucrum, si nesciatis incommodum. Degite moribus compositis, ut uiuatis legibus feriatis. Quid opus est quemquam facere, unde poenas possit incurrere ? Quaerat iudex inter uos 210 causas et non inueniat. Ratio motus uestros componat, qui rationales uos esse cognoscitis. Improbis iudicem, testem bonis moribus destinamus, ut nemo se cogi sentiat, nisi quem ordo legitimae conuersationis accusat. Atque ideo illi nos comitiuam Neapolitanae ciuitatis per illam indictionem dedis15 se declaramus, ut uestra gubernatione laudatus alteram mereatur de nostro iudicio dignitatem. Cui uos conuenit prudenter oboedire, quia utrumque laudabile est, ut bonus populus iudicem benignum faciat et mansuetus iudex grauissimum populum aequabili ratione componat. XXV

FORMVLA [DE COMITE] PRINCIPIBVS MILITVM DE COMITIVA SVPRA SCRIPTA

Omnes apparitiones habere decet iudices suos : nam cui praesul adimitur, et militia denegatur. Sed nos, quibus cordi ; est locis suis uniuersos ordines continere, indicamus illi comi-

tiuam Neapolitanam domino iuuante largitos, ut iudicibus annua successione reparatis uobis sollemnitas non pereat actionis. Quapropter designato uiro praestate competenter obsequium, ut sicut uos non patimur emolumentorum commoda perdere, 1o ita et uos parendi debeatis priscam regulam custodire. LRKPATUEF

* digete L^ 10 ratio] oratio F 413ilam A4 T U

L T U — 11 rationabiles uos E, uos rationabiles

XXV, 1 de comite] de comitiua 74, del. Mommsen praestate] praebete T U

* patatis T U

8

explicit uatiarum liber VI L, explicit uatiatum liber sextus R, explicit uiarum (5i) lib. ui** K, explicit liber sextus P E F, Fortunam teuerenter habe quicunque tepente Diues ab exili progrediere loco A (zzn. rec.)

M 197

LIBER SEPTIMVS . Formula comitiuae prouinciae. . Formula praesidatus. THE. Formula comitiuae Gothorum per singulas ciuitates. IV: Formula ducatus Raetiarum. . Formula curae palatii. VI. Formula comitiuae formarum. VAL Formula praefecturae uigilum urbis Romae. VIII. Formula praefecturae uigilum urbis Rauennatis. . Formula comitiuae Portus urbis Romae. . Formula tribuni uoluptatum. XI. Formula defensoris cuiuslibet ciuitatis. XI Formuia curatoris ciuitatis. XIII. Formula comitiuae Romanae. XIV. Formula comitiuae Rauennatis. XV. Formula ad praefectum urbis de architecto faciendo in urbe Roma. XVI. Formula de comite insulae Curitanae et Celsinae. XVII. Formula de praeposito calcis. XVIII. Formula de armifactoribus. v SXIXS Formula ad ppo de armifactoribus. XX. Formula binorum et ternorum, si per iudicem agantur.

XXI. Formula

binorum

et ternorum,

M. 198

si per officium

agantur. LRKPAUEFC incipiunt tituli in eiusdem librum septimum L R, incipiunt tituli libri uii qui Aurelii formule nuncupantur K, incipit septimus P, Liber VII A (gan. rec.), Magni E, septimi libti capitula sunt bec U, feliciter incipit septimus liber etc. Cassiodori C libri VII tituli incipiunt F, septimi rubtice libri HI. pet sing. ciu.] per singulas prouincias E C, pet singula F, oz. K IV. teciarum 4e] tetiarum plerique, totiarum U V. curae oz. K F utbis romae ozz. K EF C VII. praefecti codd. utbis tau. oz. K E C VIII. praefecti codd., pos? uigilum Zransp. KE IX. utbis romae ozz. K E F C XI. defensotum R, defensoriue A U KAU E F ciuitatum L XII. ptocutatofis P XV. fac. - toma oz. K E F cuttitanae P, teritane E, carintane FP, XVI. de comite] comitiuae P i et cels. ozz. K E cutitatie U. XVIII. armis facta Ei, armifactione F de F XIX. ppol pplm (— populum) L! R U, pp*m L?, praepositum K E armis E F C, oz. K XX. et] uel R. XXI. formula item alia (ozz. re.) K

VARIARVM VII, Capitula

258

NOSIP Formula commonitorii ili et illi scriniariis de binis et ternis. XXIII. Formula uicarii Portus. XXIV. Formula principis Dalmatiarum. XXV. Formula epistulae, quae ad commendandos principes comiti destinatur. XXVI. Formula comitiuae diuersarum ciuitatum. XXVII. Formula honoratis, possessoribus et curialibus de M 199 comitiua supra scripta. XXVIII. Formula principibus militum comitiuae s(upra) S(criptae). XXIX. Formula de custodiendis portis ciuitatum. XXX. Formula tribunatus prouinciarum. XXI Formula principatus in urbe Roma. XXXII. Formula qua moneta committitur. XXXIII. Formula tractoriae legatorum diuersarum gentium. XXXIV. Formula euocatoriae, quam princeps motu suo dirigit. XXXV. Formula euocatoriae, quae petenti conceditur. XXXVI. Formula commeatalis. XXXVII. Formula spectabilitatis. XXXVIII. Formula clarissimatus. XXXIX. Formula tuitionis. 5. pe Formula de matrimonio confirmando et liberis legitimis faciendis. XLI. Formula aetatis ueniae. M. 200 DIETE Formula edicti ad quaestorem, ut ipse spondere debeat qui saionem meretur. LRK (desini in ep. XLI) PAUEFC

XXII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII.

illi et illioz.

07.

XXIX. XXXI. XXXIII.

XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVII. XL. XLII.

KEF C

deb.ett.o».,

KPEFC

inscr. oz. E formula ad commendandos comiti principes K E F C diuersis ciuitatibus P C, ozz. K et ozz. IL, R.A U, hon. poss. et cut. ozz. K formula bonatum possessionum E F C principiis L, À, principis R K U E F C supra scriptae sublimibus L R, K P U, suis

FC

porte A* in urbe roma] urbis rom(a)e fJerique, romae (ozz. utbis) U tractotiae ozz. K EF C gentium diuersarum A U diuetsarumi ozz. L RKEFC euocatotiae ozz. K EF C motusuooz.KEFC euocatoria K E FC quae pet. conceditut oz. K E FC commetalis E C, commentalis U F clarismatus L, R

legitime E faciendis] confirmandis U respondere P E F qui] quis E F C

VARIARVM VII, Capitula

259

XLIII. Formula probatoriae chartariorum. XLIV. Formula de competitionibus. XLV. Formula qua census releuetur ei, qui unam casam possidet praegrauatam. XLVI. Formula qua consobrinae matrimonium legitimum fiat.

XLVII. Formula ad ppo, ut sub decreto curialium praedia uenundentur.

IERIDAUERG

XLII. XLV. XLVI. XLVII.

archariorum L!, carchatiorum L?, charcatiorum R, calcatiorum uel C cartatiariorum E, cattanariorum F, calcariorum uel cartariorum casam] causam P E F, cameram C c.m. leg. fiat] consobrina legitima fiat (uxor add. C) E F C uendat E F C curilis E, curialis F C Ppo] praepositum F C

260

VARIARVM

FORMVLA

VII, 1

S COMITIVAE PROVINCIAE

1

Quamuis omnium dignitatum officia a manu se|cludantur armata et ciuilibus uestibus uideantur induti qui districtionem publicam docentur operari, | tua tantum dignitas a ter5; roribus ornatur, quae gladio bellico rebus etiam pacatis accingitur. Vide quo-iudicio frueris euectus, quando aliis uigorem fascium uideamus esse creditum, tibi autem ab ipsis legibus ferrum constet esse porrectum. Rem cruentam dederunt animo pacato, ut et noxii nimium metuerent et laesi de optata 1o ultione gauderent. Alioquin culparentur priores, si temperata omnia non fecissent. Sed cum te intellegas ad moderamen 2 electum, humanum facile non concupiscas exitium. Reus qui dicitur, et probetur. Scito puniendi remedium datum tibi pro salute multorum. Arma ista iuris sunt, non furoris. Haec 15 ostentatio nimirum est contra noxios instituta, ut plus terror corrigat quam poena consumat. Non enim cogitur ferro succidere robustam qui adhuc teneram uerbis curuat audaciam. Ciuilis est pauor iste, non bellicus, quem tu sic facies esse 3 gloriosum, si habere non probetur excessum. Habes etiam et 20 ferrum nihilominus incruentum. Claudantur nexibus catenarum, quos leuium criminum pulsat inuidia. Cunctator esse debet, qui iudicat de salute : alia sententia potest corrigi, de uita transactum non patitur immutari. Signa tua abactores timeant, fures pauescant, latrones perhorreant, innocentia tan2; tum laeta respiciat, dum sibi auxilia uenisse credit, quae legum disciplina transmisit. Nemo redemptionibus tuum uelle deflectat : gladius contemnitur, ubi aurum suscipitur : tu te 4

inermem reddis, si a uirili animo cupiditate recesseris. Quocirca

per indictionem illam comitiuae tibi in illa prouincia tribui-

LRKPATUEFC

I, 2 Cf. Cod. Theod. 14, xo, x (a. 382).

. incipit eiusdem liber VII L, incipit liber uii R, incipit lib. uii** K, incipit eiusdem liber uii P, incipit liber septimus E F, incipit liber septimus Cassiodori C I, 2 seclaudantut T, seducantur U F 4 docentur] uidentur E? F C, dentur T tantum] tamen P E F C JA, autem U. a terroribus] et erroribus T U 6 frueris] fueris C e7 Cuiacius 16 succedere I. P1 17 curat E C 18 sic] nonA.A,om.R TU facis L, F 19 habes] habete T, habet U et] oz. T UE 2i criminum oz. T U 24 ex(h)otr(r)eant K E* F C 26 transmittit UHEIIRÉ ET 072 18! 29 illam indictionem U, illam indicunt T

M 201 PL 795

PL 796 PL 7o7

VARIARVM

VII, r-11

261

;o mus dignitatem, ut ad titulos tuos pertinentia ciuilitate potius laudabilis exsequaris nec quicquam praesumas tacere, nisi quod priuatus possis legibus uindicare. Ipsa est enim recta amministratio, quae et sine potestate defenditur, ut M 202 tunc probetur fuisse iustus, quando ei quae mauult obi|cere PL 555 possit inimicus. Nec tamen spes uestra uelut fastiditate 708 deseritur : nam si bene prouinciarum amministrationibus praesidetis, honores uos amplissimos sperare leges merito censuerunt. Vnde iam uidetur paene debitum, quod uobis a tanta auctoritate ultro noscitur fuisse promissum. TT FORMVLA

1

PRAESIDATVS

Prudenter omnimodis inspexit antiquitas prouinciarum dignitates annua successione reparari, ut nec diutina potestate unus insolesceret et multorum prouectus gaudia reperirent. ; Sufficit enim unicuique discessisse laudatum, quia dum tempus potestatis prolixum quaeritur, culparum obprobria non uitantur.

Illa enim uel in breuitate

declinare mirabile

est,

dum frequenter et his subripiunt, qui a fascibus sub uelocitate discedunt. Annus uniuersus et ad declaranda conscientiae bona 1o sufficit et facilius se ab errore custodit. Sit in uestro proposito amministrationem unius anni suscipere : nostrum est merentibus tempus augere, quia non facile remouere cupimus quos iustosesse sentimus. Idcirco conuersationis tuae moribus inuitati 2 per illam indictionem praesidatum tibi in illa prouincia propi15 tia diuinitate concedimus, ut sic debeas agere, quemadmodum nobis possessor gratias cum tributis uideatur exsoluere. Decessorum bona exempla sequere : a uitiosorum te imitatione disiunge : non putetur omnis consuetudo probabilis. Cautum debet reddere, non sequacem error alienus. Prodit stulti2o tiae culpam, qui sequitur accusatum. Sed illud melius eligitur, 3 unde praecedentis opinio sub ammiratione laudatur. Respice quantis sit prouincia plena nobilibus. Habes qui et bene de te

LRKPATUEFC

possis] possit P, posses E F 30 dignitatem] potestatem T U —— 32 nisi oz. T U 33etom. T U .— 84ei] et T U — 35 fastiditote] fastidita T U E F, fascidata C 38 paene uidetur K E F C — 39 commissum T U, prouisum (6 9 uniuetsus] unus T F, oz. U — 10 ab II, 8 subrepunt Meyer e? Mozamsen 14 in illa prouincia] illam prouinciam erroribus se T, ab errotibus (ozz. se) U L R À, in aliam prouinciam K, nulla prouincia U — 1* uitiotum E p CIS 21 ammiratione] administratione K P 74 probabilis] laudabilis T U

262

2i

3o

VARIARVM

VII, r1-11

loqui debeant et derogare praesumant, quia nulla potestas est, quae qualitatem famae suae de ore hominum pos|sit auferre. Contra qui fructus est opinione praedicabili per confines ire prouincias et ibi inuenire uerissimam laudem, ubi non imperas potestate! Additur, quod inremuneratum non relinquimus, si te egisse probabiliter audiamus. Horre uitium et principis mereris affectum. Voluntatem regiam in legibus habes : illis obtempeta et nostra cognosceris implere mandata.

PL 799

III FORMVLA

COMITIVAE

GOTHORVM

PER SINGVLAS

CIVITATES

Cum deo iuuante sciamus Gothos uobiscum habitare permixtos, ne qua inter consortes, ut assolet, indisciplinatio nasceretur, A

Io

I

MA

2o

necessarium

duximus

ilum

sublimem

uirum,

bonis nobis moribus hactenus comprobatum, ad uos comitem destinare, qui secundum edicta nostra inter duos Gothos M 205 litem debeat amputare, si quod etiam inter Gothum et Romanum natum fuerit fortasse negotium, adhibito sibi prudente Romano certamen possit aequabili ratione discingere. Inter duos autem Romanos Romani audiant quos per prouincias dirigimus cognitores, ut unicuique sua iura seruentur et sub diuersitate iudicum una iustitia complectatur uniuersos. Sic pace communi utraeque nationes diuinitate propitia dulci otio perfruantur. Scitote autem unam nobis in omnibus aequabiliter esse caritatem : sed ille se animo nostro amplius commendare poterit, qui leges moderata uoluntate dilexerit. Non amamus aliquid inciuile : scelestam superbiam cum suis detestamur auctoribus. Violentos nostra pietas execratur. In causa possint iura, non brachia. Nam cur eligant quaerere uiolenta, qui praesentia probantur habere iudicia ? Ideo enim emolumenta iudicibus damus, ideo tot officia diuersis largitatibus continemus, ut inter uos non sinamus crescere quod possit ad odium petinere. Vnum uos amplectatur uiuendi uotum, quibus unum esse constat imperium. Audiat uterque

LRKPATUEFC

21 potestatem E F

III, 1 per singulas prouincias E C 24, per singula F, ozz. K 3 ut assolet oz. T U indisciplinatio] disciplinatio E F!, indiscinatio T' 5 bonum T U nos T U * quod] quid À P 9 disiungere L, distinguere C 15 cantatem E F — commendare amplius K E F C 17 scelestem E F C 20 enim om. T U 22uos]fnos DL RKPATU 24 constat esse R T U constet I

VARIARVM

VII, i1-1v

263

25 populus quod amamus. Romani uobis sicut sunt possessionibus uicini, ita sint et caritate

coniuncti.

Vos

autem,

Romani,

magno studio Gothos diligere debetis, qui et in pace numerosos uobis populos faciunt et uniuersam rem publicam per bella defendunt. Itaque destinato a nobis iudici uos conuenit 3o oboedire, ut quicquid pro conseruandis legibus censuerit, modis omnibus impleatis, quatinus et nostro imperio et uestrae utilitati satisfecisse uideamini. T FORMVLA

DVCATVS RAETIARVM

1

Quamuis spectabilitatis honor unus esse uideatur nec in his aliquid aliud nisi tempus soleat anteferri, tamen rerum qualitate perpensa multum his creditum | uidetur quibus confinales PL ; populi deputantur, quia non est tale pacatis regionibus ius 7:o dicere, quale suspectis gentibus assidere, ubi non tantum uitia quantum bella suspecta sunt nec solum uox praeconis insonat, sedtubarum crepitus frequenter insultat. Raetiae namque mu2 nimina sunt Italiae et claustra prouinciae : quae non immerito 1o sic appellata esse iudicamus, quando contra feras et agrestissimas gentes uelut quaedam plagarum obstacula disponuntur. Ibi enim impetus gentilis excipitur et transmissis iaculis sauciatur furibunda praesumptio. Sic gentilis impetus uestra uenatio est et ludo geritis quod uos assidue feliciter egisse 3 15 sentitis. Ideoque ualidum te ingenio ac uiribus audientes per illam

indictionem

ducatum

tibi

cedimus

Raetiarum,

ut

milites et in pace regas et cum eis fines nostros sollemni alacritate circueas, quia non paruam rem tibi respicis fuisse commissam, quando tranquillitas regni nostri tua creditur sollici-

2o tudine custodiri. Ita tamen, ut milites tibi commissi uiuant

4

cum prouincialibus iure ciuili nec insolescat animus, qui se sentit armatum, quia clipeus ille exercitus nostri quietem debet praestare Romanis. Quos adeo constat appositos, ut

intus

uita felicior secura

25; responde

nostro

libertate

carpatur.

Quapropter M zo4

iudicio, fide nobis et industria placiturus,

LRKPATUEFC

31 uestris (nostris U) utilitatibus T U

IV, 3aliquid oz. T U — 4creditur T, crediturtum U — 8 ctepitus] strepitus

i5 uiribusetingenio T U — 21 nec insolescat 10 iudicauimus T U 18] e (6, 24 feliciter LR K E F C ez Mommsen 23 adeo] ideo 22 armatum oz. T U

JURE

264

VARIARVM VII, 1v-v

ut nec gentiles sine discussione suscipias nec nostros ad gentes sub incuriositate transmittas. Ad necessitatem siquidem rarius uenitur armorum, ubi suscepta surreptio custodiri posse sentitur. Priuilegia uero dignitatis tuae nostris tibi iussionibus 3o uindicabis. V FORMVLA

1

CVRAE PALATII

Aula nostra sicut agnoscitur peritis dispositoribus instituta, ita doctorum in ea diligens debet esse cautela, quoniam pulchritudo illa mirabilis, si subinde non reficitur, senectute

; obrepente uitiatur. Haec nostra sunt oblectamenta potentiae, imperii decora facies, testimonium praeconiale regnorum : haec legatis sub ammiratione monstrantur et prima fronte talis dominus esse creditur, quale eius habitaculum comprobatur. Et ideo magna uoluptas est prudentissimae mentis pulcherri1o ma iugiter habitatione gaudere et inter publicas curas animum 2 fessum reficere dulcedine fabricarum. Quas primum Cyclopes dicuntur ad antrorum modum amplissimas in Sicilia condidisse, postquam in cauernis montium Polyphemus ab Vlixe singularis oculi lugendam pertulerat orbitatem. Inde ad Italiam 15 fabricandi peritia legitur fuisse translata, ut quod tantis ac talibus institutoribus inuentum est, aemulatrix posteritas in | 3. suum commodum custodiret. Hinc est quod spectabilitatem PL tuam ab illa indictione curam palatii nostri suscipere debere 71: censemus, ut et antiqua in nitorem pristinum contineas et 20 noua simili antiquitate producas : quia, sicut decorum corpus uno conuenit colore uestiri, ita nitor palatii similis debet per uniuersa membra diffundi. Ad quae sic poteris idoneus inueniri, si frequenter geometram legas Euclidem, si schemata eius mirabili uarietate descripta in tuae mentis contemplatione 25 condideris, ut in hora commonito famuletur tibi copiosa 4 notitia. Archimedes quoque subtilissimus exquisitor cum LRKPATUEFC V, 13 C£, Hom. O4. 9, 382 sqq. 28 suspecta E? F V,3inea oz. T U 4 subinde] subito T U E? F, sub uel subito inde C 5 nostrae R. F ez Mommsen, uestra U 4 prima fronte ozz. T U 12 in sicilia oz. TU hó5talibusactantis K EF C 19 et auze antiqua oz. E F C 22 ad quae] atque ILL RKPAT4A4,adqueU EF C 23 geometrem T U — schemata] L 4A, scemata plerique, chemata P A 25 hota commonitus T U E?, horum cognitione F? C 26 archimidis IL, R. K X», archidimis À!, archimides T U E, atchimenides FP? quoque og, K BF C

VARIARVM

VII, v-v1i

265

Metrobio tibi semper assistant, ut ad noua reddaris paratissimus,

qui libris

ueterum

probaris

eruditus.

Non

enim

tibi

minima cura delegatur, quando animum nostrum fabricandi 3o Studio cupidissimum artis tuae ministerio probaris explere. Nam sicubi aut ciuitatem reficimus aut castellorum uolumus fundare nouitatem uel si construendi nobis praetorii amoenitas blandiatur, te ordinante ad oculos perducitur quod nobis cogitantibus inuenitur. Decorum magisterium, propositum om55 nino gloriosum in tam longas aetates mittere, unde te debeat 5 posteritas ammirata laudare. Quicquid enim aut instructor parietum aut sculptor marmorum aut aeris fusor aut ca- M zo; merum rotator aut gypsoplastes aut musiuarius ignorat, te prudenter interrogat et tam magnus ille fabrilis exercitus ad 4o tuum recurrit iudicium, ne possit aliquid habere confusum. Vide ergo quanta debet nosse, qui possit tantos instruere. Recipis certe bonae dispositionis tuae uberrimum fructum, cum tu de illorum labore laudaris, si ab eis diligenter facta monstraueris. Quapropter quicquid ad te pertinet, ita decen4; ter,

6

ita firmiter

uolumus

explicari,

ut ab

opere

ueterum

soladistet nouitas fabricarum. Sed haec possibilia facis, si dona nostra nulla cupiditate suppresseris. Efficaciter enim imperat artifici; qui eum competenti non patitur commoditate fraudari. Manus larga artium nutrit ingenia, quando qui de so uictu non cogitat, perficere iussa festinat. Illud quoque considera, qua gratificatione tracteris, ut aurea uirga decoratus inter obsequia numerosa ante pedes regios primus uidearis PL incedere,

ut ipso testimonio

uicinitatis nostrae

agnoscamur

tibi palatia commisisse. VI FORMVLA

1

COMITIVAE

FORMARVM

Quamuis Romuleae fabricae collatae sibi uix possint praecipuae reperiri, quia totum ad ammirationem noscitur ex-

LRKPATUEFC

27 macrobio E? C : Ctesibio proponitur apud Fabricium - Harless bibl. Gr. 4, 234, 28 qui — eruditus oz. LR K P AA petitissimus P EF C ef Vitr. D 000. tibi cura minima E F C, minima tibi cura T U — 3 aut gipsoplastes ane 38 gipsofastes E, gissofastes F, giplastes auteris T U — cameratum K EF C 41 nosse] 49 tecuttet L, R. P X T U, recurteret M musiatius P A C 49 48 incommoditate T' U 41 certe] ergo T U nosce K, noscere E F C 52 regios oz. T U — 53 agnoscaquando] quoniam E F C ^ Biut]autL mus T U A VI, 3 ad ammirationem] ad (ozz. C) administrationem K E! F C, ad (ue] m) mitatione R T U E? 4

71:2

VARIARVM

266

VII, vti

quisitum, quod ibi cernitur esse fundatum, tamen interesse ar-

s; bitramur, quod utilitas necessaria gratificat et quod pulchritudinis tantum causa commendat. Traiani forum uel sub assiduitate uidere miraculum est : Capitolia celsa conscendere hoc est humana ingenia superata uidisse. Sed numquid per ea uiuitur aut corporis salus aliqua inde delectatione recreatur ? 2:oIn formis autem Romanis utrumque praecipuum est, ut fabrica sit mirabilis et aquarum salubritas singularis. Quot enim illuc flumina quasi constructis montibus perducuntur, naturales

credas

alueos

soliditate

saxorum,

quando

tantus

impetus fluminis tot saeculis firmiter potuit sustineri. Cauati I montes plerumque subruunt, meatus torrentium dissipantur : et opus illud ueterum non destruitur, si industria suffragante seruetur. Respiciamus certe aquarum copia quantum Romanis moenibus praestat ornatum. Nam thermarum illa pulchritudo quid esset, si dulcissima quaedam aequora non 2 o haberet ? Currit aqua Virgo sub delectatione purissima, quae ideo sic appellata creditur, quod nullis sordibus polluatur. Nam cum aliae pluuiarum nimietate terrena commixtione uiolentur, haec aerem perpetue serenum purissime labens unda mentitur. Quis possit talia sermonibus idoneis explicare ? Claudiam per tantam fastigii molem sic ad Auentini caput esse perductam, ut cum ibi ex alto lapsa ceciderit, cacumen illud excelsum quasi imam uallem irrigare uideatur. Aegyptius Nilus certis temporibus crescens per campos iacentes superducto diluuio aere sereno turbulentus exaestuat : sed quanto M 206 3 o pulchrius est Claudiam Romanam per tot siccas montium summitates lauacris ac domibus liquores purissimos fistularum uberibus emisisse et ita aequaliter fluere, ut numquam se posV^

VA

3

VA

sit desiderata subducere ! Ille | enim dum recedit, limus est,

PL

dum uenit insperate, diluuium. Quis ergo famosum Nilum urbis nostrae fluminibus non aestimet esse superatum ? Quando Nilicolas suos aut ueniendo terret aut recedendo destituit. Verum haec non superflua commemoratione narrauimus, ut possis aduertere qualis a te diligentia perquiratur, cui pulchritudo tanta committitur. Qua de re per indictionem illam

715

LRKPATUEFC

9inde]jinL RKTUE creatut T U — 13 sol(l)iditates T U C A 18 prestet T, prebet U 19 quod T, quibus U 23 perpetuo P E? F C A 24 idoneis ozz. T U 25 ad auentini] aduentini I. 27 imam] unam K T U tigate BF C 29 serenissimo T U F 38 esse oz. T U 36 Nilicolas] Mozzzsen, illic incolas LL, R P A T U, ille incolas K E F 24, incolas C 37 nartrabimus LR 38quai T U

VARIARVM

267

VII, vi-vi1

4o comitiuam tibi formarum sub magna deliberatione credidimus, ut summo studio nitaris efficere quod tantis ac talibus 6 rebus respicis expedire. In primis noxias arbores, quae inferunt fabricarum ruinas, dum sunt quidam moenium importabiles arietes, censemus radicitus amputari, quia nulla laesio re4; mouetur, cuius origo non tollitur. Si quid autem conficiente senio fuerit demolitum, peruigili celeritate reparetur, ne crescente defectu augeatur nobis causa dispendii. Ductus aquae fortuna tua est, dum incolumis eris, si illa solidaueris, tantum-

que apud nos proficis, quantum te illis studuisse probaueris. 5o Agat ergo peritia fidesque tua, ut et constructio fabricae illibata permaneat et aquae distributio nulla se custodum uenalita-

te subducat.

VII FORMVLA

PRAEFECTVRAE

VIGILVM

VRBIS ROMAE

Quamuis nomen tuum ad ciuitatis te uigilias debeat excitare, ut possis implere quod diceris, tamen prouidentiae nostrae solita cautela non deserit, nisi eos quos ad agendum deligimus, ;ad parendum quoque suauiter inuitemus. Quid enim tibi pulchrius quam in illa urbe operam nauanter impendere diligentiae tuae, ubi tales testes uidentur assistere ? Cautela quidem tua, mox ut adhibita fuerit, per patriciorum et conet sulum ora discurrit : uix te contingit aliquid sollicite facere, dignita rem Medioc . 1o audis proceres cum ammiratione laudare e Romana Custos . uersaris e tem regis et in summa opinion s. ciuitatis diceris, quoniam eam ab intestino hoste defendi punileges tibi etsi 2 Quapropter circa fures esto sollicitus. Quos non re minime praecipiunt, tamen eos indagandi licentiam

1

15; tulerunt

: credo

ut

quamuis

essent

raptores

detestabiles,

dignitatamen, quia dicebantur Romani, maiori eos subderent us uigilib cturae praefe illam ti. Vtere igitur per indictionem : s potesta non est, us adempt um poenar tibi dignitate. Horror

LRKPATUEFC

46 raperetur L

48 si] oz. T, sed U

49 illis] illi L R K

PA.A

3 nostrae om. urbis romae o5. K E F C VII, 1 praefecti codd. praeter D r] grattantet nauante 6 C F E us delegim C F E quin 4 nisi] KISUEUC $8 quidem] siquidem 4 uideantur T U T, generaliter U, ouanter E? F*, om. C 13 circa] erga C F E habita ] adhibita — utom. P: T U et Mozzzsen TU 16 dicebant EF C quos]quiTU . 14non tulerunt] contulerunt U TU 18 horror] honor T, hort44 uigilis C, KUEF vigilum L, 1^7uigili TU | ectot U

268 2o

VARIARVM

VII, vrir-vir

nam lex a quo uoluit malos capi ipsum censuit plus timeri. Eris igitur securitas soporantium, munimen domuum, tutela claustrorum,

discussor

fallere insidiantes

obscurus,

arbiter

fas est et decipere

silentiosus,

gloria. Actus

cui M 207

tuus

uenatio nocturna est, quae miro modo si non cernitur, tunc tenetur. Furta magis in furibus facis, dum illos circumuenire 2 vA niteris quos omnibus illudere posse cognoscis. Praestigii genus est quod agitis, ut latronum | uersutias irretire possitis. PL Facilius enim aestimamus sphingae aenigmata comprehendi 714 potuisse quam raptoris fugacem praesentiam reperire. Ille circumspectus ad omnia, instabilis ad uentura, trepidus ad potest capi, qui more uenti nullo 3 o insidias quemadmodum situ cernitur contineri ? Vigila impiger cum nocturnis auibus : nox tibi pandat aspectus et sicut illae reperiunt in obscuris cibum, ita tu possis inuenire praeconium. Esto nunc ad iniuncta sollicitus. Venalitas tibi non adimat quod concedit industria. 35 Nam licet haec sub profunda caligine uideantur geri, nullus tamen actus est qui possit abscondi. Priuilegia quoque tua uel officii deputati ex nostra tibi auctoritate rationabiliter uindicabis, quia necesse est in tam magna ciuitate per diuersos iudices agi, quod ab uno non potest explicari. VIII FORMVLA

PRAEFECTVRAE

VIGILVM

VRBIS RAVENNATIS

Quamuis dignitate magni nominis prima fronte decoreris, quia non potuit antiquorum prudentia summa imaque simili appellatione censere, ne splendorem quem summis dabat uilitate pollueret, tamen hinc intellegitur, quid ^ alterius sentire maiorum potuisset auctoritas, quando praefectos uigilibus appellare uoluerunt qui pro generali quiete discurrunt. Tibi enim commissa est fortunarum securitas, ciuitatis ornatus, utilitas omnium, scilicet ut contra domesticos grassatores LRKPATUEFC

VII, 20/22 eris « gloria : CIL VIII 2297.

20 soporantion /zpis domorum P X A et lapis et Mommsen, domü X, dominum TEUD 21 discossor /apis, discursor T E, discurror U 22 tuus] tuos L K, tuis Rs, tui EF C — 263gitis]agis EF C — possis EF 31 cernitur] noscitur T EF C,potet U — 35geri] urgeri T U VIII, 1 ptaefecti codd. praeter P uig. ptaef. K E utbis tau. oz. K EF C 3 prudentiaoz. T U — imaque] unaque K PTUEC 5 tamen] tantum T U 8 commissa est 505; omnium K E F C 9 crassators ILL R KA LT E13 F! A cursatotes U

»

VARIARVM VII, vir-1x

269

1» bellum pacatum gereres, si quem ciuium laedendum esse sentires. Custodis fortunas omnium. Securus somnus te uigilante carpitur et molestia nulla sentitur. In pace positus sumis de nocturno fure uictorias. Tuis laureis mane ciuitas defensa laetatur, quae, dum captos respicit, tunc se occulto 15 hoste caruisse cognoscit. Cottidie triumphas, si bene uigilas, et cum rara sit gloria bellici certaminis, tibi iugiter latronibus famulatur inuentis. O ducatum nimia ciuium affectione susceptum ! Assumes praedones inquirere, quos pro se dominus non ualet inuenire et duplici ratione beneficus aut futura furta pro3 2o hibes aut admissa concludes. Nonne ista quaedam est ineffabilis gratia ciuitatis unum in se suscipere, quod uidet omnibus expedire ? Merito tibi gloriosum nomen praefecti prudens antiquitas deputauit, quia istud facere non poterat, nisi qui ciues a suis commodis plus amabat. Officium quoque tuum 2; non paruo constat munere subleuatum, quando et ipsis momenti iura dilatata sunt, qui pro securitate ciuium militare 4 noscuntur. Quae cum ita sint, praefecturam tibi uigilibus per illam indictionem, delectati tua opinione, concedimus, ita M 208 ut et curam huius dignitatis et priuilegia tibi competentia 3o modis omnibus exsequaris. Sed quamuis nomen odiosissimum furum generalis persequatur assensus, tamen quia de effusione humani san|guinis agitur, nihil subitum aut indeliberatum PL iubemus assumi. Modestiam sequere, qui damnas audaciam : 71:5 continentiam dilige, qui furta condemnas. Ad gesta perducti ; audiantur aliquid pro salute dicturi, quoniam quicquid non discutitur, iustitia non putatur. Conuictis uero atque confessis quae sunt decreta seruentur : quando crudele nihil efficit qui sequitur leges.

2

IX FORMVLA

1

COMITIVAE PORTVS

VRBIS ROMAE

Deliciosa magis quam laboriosa militia est in Portu Romano

LRKPATUEFC

17 famulantut 13 et az/e tuis add. E F 11 custodi L R K P A.A e£ Mosen 20 amissa L 19 beneficiis I 18assume T U, assumens E F C KTU quaedam K ineffabilis est — Mommsen e? 44 C concludis /A R K, commissa uidetut LR K IPIAJE: F2 21gtatia]gloria E F C — suscipitur EFC 26 TU — 24aom.TU — 26 ipsi P X, ipsa Cuiacius 23qua]qui TU TU — uigilum P E Jg (5 7l dilata T E F — ciuium secutitate E F — 2? sunt TU — 30 odiodissimum L tibioz. 29 huius] tue T UF IX, 1 utbis romae oz.

K

EF C

270

VARIARVM VII, 1x-x

comitiuae gerere dignitatem. Illic enim copiosus nauium prospectatur aduentus:illic ueligerum mare peregrinos populos ;cum diuersa prouinciarum merce transmittit et inter tot spectacula dulcium rerum commodum tuum est uenientes euasisse periculum. His primum faucibus Romanae deliciae sentiuntur et undis Tiberinis quasi per aluum uadunt quae ad 2

commercia

ciuitatis ascendunt.

Bene inuenta dignitas, quae

1o copias uidetur ornare Romanas. Nam quid elegantius potest agi quam unde probatur populus ille satiari ? O inuenta maiorum ! O exquisita prudentium ! Vt quia longius a litore Roma uidebatur posita, inde magis esse inciperet, ubi decorum ingressum nauium possideret. Duo quippe Tiberini aluei meatus 15 ornatissimas ciuitates tamquam duo lumina susceperunt, ne uacaret a gratia quod tantae urbi ministrabat expensas. Exi3 mia ergo res tibi committitur, si moderate peragatur. Tu copiam facis, dum ingredientes iuste tractaueris. Auara manus portum claudit et cum digitos attrahit, nauium simul uela 2o concludit. Merito enim illa mercatores cuncti refugiunt, quae sibi dispendiosa esse cognoscunt. Quapropter aduersus ibi uentus est immoderata praesumptio : nam placidum mare damnat, qui undas cupiditatis exaggerat. Vnusquisque pro 4 sollemnitate commonitus offerat uoluntarium munus. Xenia 25 sunt enim ista, non debita. A paucis accipit qui nimium quaerit : et sibi ipse nutrit uitae munera, qui moderatur oblata. Sit tibi ergo cura praecipua non solum te abstinere, uerum etiam cohibere praesumentium manus, quia non est leue in illa ubertate delinquere, quam decet cuntos indesinenter optare. 3o Quocirca per indictionem illam comitiuae Portus te honore decoramus, ut sicut tibi dignitas dulces delicias amministrat,

ita et tu honori opinionem laudabilem derelinquas. X

FORMVLA

1

TRIBVNI

M. 299

VOLVPTATVM

Quamuis artes lubricae honestis moribus sint remotae et his-

LRKPATUEFC

3 dignitates E F C $alueum K PUEFC.A 11 ille] iste E C 13 prudentum E F C JA post litore add. maris T, mons U 15 luminaria R! T Ups 162a oz. T U . ministratet K EF C 20 enim] ergo K EF C illa] illam L. R 21 dispendiosa IL R!, dispendia 74 24 xenia] exremnia K, zenia A, exenia T F?, emxenia E F1 C 26 ipse sibi T U, sibi ipsi F 74 32 laudabiliter I, relinquas T U etozm. K EF C

X, 2 ludictae comi. Cuiacius KEFC

ab an/e honestis add.

T U — moribus] studiis

VARIARVM

A

IO

15

VII, x-X1

271

trionum uita uaga uidea|tur efferri posse licentia, tamen moderatrix prouidit antiquitas, ut in totum non effluerent, cum et ipsae iudicem sustinerent. Amministranda est enim sub quadam disciplina exhibitio uoluptatum. Teneat scaenicos si non uerus, uel umbratilis ordo iudicii. Temperentur et haec legum qualitate negotia, quasi honestas imperet inhonestis, et quibusdam regulis uiuant, qui uiam rectae conuersationis ignorant. Student enim illi non tantum iucunditati suae, quantum alienae laetitiae et condicione peruersa cum dominatum suis corporibus tradunt, seruire potius animas compulerunt. Dignum fuit ergo moderatorem suscipere, qui se nesciunt iuridica conuersatione tractare. Locus quippe tuus his gregibus hominum ueluti quidam tutor est positus.

Nam sicut illi aetates teneras adhibita cautela custodiunt, sic

a te uoluptates feruidae impensa maturitate frenandae sunt. Age bonis institutis quod nimia prudentia constat inuenisse

maiores.

Leue desiderium

etsi uerecundia non cohibet, dis-

trictio praenuntiata modificat. Agantur spectacula suis consuetudinibus ordinata, quia nec illi possunt inuenire gratiam, nisi imitati fuerint aliquam disciplinam. Quapropter tribunum te uoluptatum per illam indictionem nostra facit electio, ut omnia sic agas, quemadmodum tibi uota ciuitatis adiungas, ne ad culpas 25 quod ad laetitiam constat inuentum, tuis temporibus uideatur fuisse transmissum. Cum fama diminutis salua tua opinione uersare. Castitatem dilige, cui subiacent prostitutae : ut magna laude dicatur : uirtutibus studuit, qui uoluptatibus miscebatur'. Optamus enim ut per ludicram amministratio350 nem ad seriam peruenias dignitatem.

20

XI FORMVLA

DEFENSORIS

CVIVSLIBET CIVITATIS

Si ad cuiuslibet negotium peragendum talis eligitur, qui consilio et grauitate laudetur, quanto praestantior esse debes, qui suscipis negotia ciuitatis ? Nam si periculum est unum deci-

LRKPATUEFC

9 imperent E F, imparent C 8 honesta E F C 15 tutot est 14 conuetsatione] moderatione K E F C positus] tutores positum T, tutor expositus U — 17 uoluntates T U — 19 de22 20 praenuntiata] praedicta K E F C, pronuntiata 74 sidetium] desi T U 26 fuisse] iure T U 24 ne] nec E F C aliam T U

*? umbraticus T U iuuant T, uiuunt U

XI, 1 defensotum R, defensotiue U

PL 716

272

VARIARVM

VII, xi-X1U

; pere, quid erit imparem tantorum iudiciis extitisse ? Causa enim multorum bene acta nobilitat, quando totum bono proposito agere creditur, qui generalibus desideriis adesse 2 sentitur. Defensorem te itaque illius ciuitatis per indictionem illam, ciuium tuorum supplicatione permota, nostra concedit 1o auctoritas, ut nihil uenale, nihil improbum facere uelis, qui

tali nomine nuncuparis. Commercia ciuibus secundum temporum qualitatem *aequabili moderatione dispone. Definita Sserua quae iusseris, quia non est labor uendendi summas includere nisi statuta pretia castissime custodire. Imples enim | 15 re uera boni defensoris officium, si ciues tuos nec legibus pa- PL tiaris opprimi nec caritate consumi. 7217 XII

FORMVLA

1

M 210

CVRATORIS

CIVITATIS

Quamuis per se honorabilis habeatur, qui uel minimam sollicitudinem ciuitati propriae uidetur impendere et inter suos magna reuerentia perfruatur, qui ciues se amare professus est, ; tamen

indubitatus honor est qui nostra electione confertur,

quia praeditus bonis institutis creditur, cui aliquid principis 2. auctoritate delegatur. Et ideo ab indictione illa illius ciuitatis curam ad te uolumus pertinere, ut laudabiles ordines curiae sapienter gubernes, moderata pretia ab ipsis quorum interest 1o facias custodiri. Non sit merces in potestate sola uendentium : aequabilitas grata custodiatur in omnibus. Opulentissima siquidem et hinc gratia ciuium colligitur, si pretia sub moderatione

seruentur,

ut

uere

curatoris

impleas

tibi sollicitudo fuerit de utilitate cunctorum.

officium,

cum

Consuetudines

15; autem tibi ex nostra auctoritate defende, quas in eodem loco

tuos constat habuisse maiores. XIII FORMVLA

1

COMITIVAE

ROMANAE

Si clausis domibus ac munitis insidiari solet nequissimum

LRKPATUEFC

B iudicii L; R. K A, iudicio P C? 74, iudice C

XII, 1 procuratotis P À

AA ? illius] illam I, R A 15 quasi K-BOESG, TU

ciuitatum DL

8 itaque teK P A

RKUEF

5 nostrae electioni P 9 gubernes oz. T U — 12 ciuium et hinc gratia

VARIARVM

VII, xii-xiv

273

uotum, quanto magis in Romana ciuitate uidetur illici, qui in VA

plateis pretiosum reperit quod possit auferri ? Nam quidam populus copiosissimus statuarum, greges etiam abundantissimi equorum, tali sunt cautela seruandi, quali et cura uidentur affixi, ubi, si esset humanis rebus ulla consideratio, Romanam

pulchritudinem non uigiliae, sed sola deberet reuerentia custodire. Quid dicamus marmora metallis et arte pretiosa? IO Quae si uacet eripere, rara manus est quae possit a talibus abstinere. Vbi sunt exposita, quae facere potuerunt diuitiae generales et labor mundi, quem inter ista deceat neglegentem ? Quis in causa tali patitur esse uenalis, quando grauissimum damnum potest fieri in pulchritudine sigulari ? Qua de re per I j illam indictionem comitiuae Romanae cum priuilegiis et iustis commodis suis tibi concedimus dignitatem, ut fideli studio magnoque nisu quaeras improbas manus et insidiantes aut priuatorum fortunis aut moenibus ad tuum facias uenire iudicium et rei ueritate discussa congruam subeant de legibus ultionem, 2 o quia iuste tales persequitur publicus dolor, qui decorem ueterum foedant detruncatione membrorum faciuntque illa in monumentis publicis, quae debent pati. Officium tuum et milites consuetos noctibus potius inuigilare compelle : in die autem ciuitas se ipsa custodit : vigilans enim studio non indiget alieno. Furta quidem persuadent : sed tunc praesump2 tus facile capitur, cum custos minime superuenire sentitur. Statuae nec in toto mutae sunt, quando a furibus percussae custodes uidentur tinnitibus ammonere. Proinde diligentiam VA

tuam $o

deuotione laudabili sentiamus,

ut cui nunc laboriosos

fasces iniungimus, securos honores postea conferamus.

M 211

XIV FORMVLA

COMITIVAE

PL

RAVENNATIS

Si aestimanda est dignitas ex labore, si laudabilis sollicitudo

LRKPATUEFC

TU — 10 Sdebet P EF C, debere 4 ulla] illa E F: XIII, 3 allici E? F 12 esse 5os/ deceat LAT U A TU — 11 ibi ualet E! F — atalibus possit 16 suis] tuis T U add. P A et ita Mommsen — i8 talicausa K,causaista T U E? 24 custodiat K E F C 22 inoz. PA EF i? prauotum T U — 19 deoz. 25 persuadent] aix sanum, permanent prop. Mommsen, (facete tenebrae» persuadent 26cum] cui LL RKTU praesumptor E F C Wistrand, Eiranos, 69, p. 52 28 tinnitibus] tinientes auribus P,tinnitis 27 totum] T U E F C fortasse recte

autibus A, tetmitibus T, in uitibus U, timitibus E, tinnitibus uel nutibus E?, finitibus C

718

VARIARVM VII, xiv-Xv

274

actuum publicorum parit gratiam liberaliter seruienti, summa gratificatione locus tuus habendus est, qui suis necessitatibus ; probatur adimere nostris ordinationibus tarditatem. Quis enim nesciat quantam copiam nauium leuiter procures ammonitus ? A dignitatibus palatii nostri uix in euectionibus scribi2 turetiam a te summa celeritate completur. Nam inter dimissorum festinationes anxias uix sufficit alter aduertere quod te io uiuaciter contingit implere. Negotiatorum operas consuetas nec nimias exigas nec uenalitate derelinquas. Sit modus qui non

potest grauare laborantes,

ut, cum

res querelosas sine

querimoniis egeris, maiora de nostro examine merearis. 3 Proinde comitiuam Rauennatem per illam indictionem tibi 15 serenitas nostra concedit, ut dignitatis tuae priuilegia subeas et labores. Officium tuum aequitatis consideratione moderare. Semper enim et laedendi et praestandi causas inuenit, qui publicis actionibus adhibetur. Sed quantum amministratio tua inter mediocres agitur, tanta debet aequalitate trutinari, quia 2o illum potius expedit tenere mensuram, qui defectam noscitur gubernare substantiam. Idonei damna uix sentiunt, tenues autem leui dispendio uulnerantur, quando uel mediocri iniuria totum uidetur amittere, qui exiguum cognoscitur possidere. XV FORMVLA

1

AD PRAEFECTVM VRBIS DE ARCHITECTO FACIENDO IN VRBE ROMA

Romanae fabricae decus peritum conuenit habere custodem,

ut illa mirabilis silua moenium diligentia subueniente seruetur ; et moderna facies operis affabris dispositionibus construatur. Hoc enim studio largitas nostra non cedit, ut et facta ueterum exclusis defectibus innouemus et noua uetustatis gloria uestia2 mus. Proinde illum illustris magnitudo tua Romanis arcibus ab illa indictione datum architectum esse cognoscat. Et quia ius1o tis commodis studia constat artium nutrienda, ad eum uolu-

mus pertinere quicquid decessores eius constat rationabiliter

LRKPATUEFC

XIV, 3 seruiendi K, seruientium T U

9 festinationem P À anxius P A? euertere E F C 12 potest] poterit T U 17 enim] tibi E F! 21 tenuis a.l.d. uulnetatur (uulnetantur A?) P A 22 quando] quoniam E F

XV, 2 faciendo oz. K EF C in utbe oz. K F C A roma oz. KUEF (6 Ul D afabris K U E!, a fabticis T, affabilis E? F, afrabicis C 6 non cedit] concedit P A 44 8 illum] F C coniectura, illa plerique, oz. JA artibus K^ T F, actibus K* U — 9 cognoscas T U 10 arcium IL, R P E! C 24

VARIARVM VII, xv

275

consecutos. Videbit profecto meliora quam legit, pulchriora quam cogitare potuit, statuas illas, auctorum suorum scilicet adhuc signa retinentes, ut quamdiu laudabilium personarum 15 opinio superesset, tamdiu et similitudinem uiuae substantiae

imago corporis custodiret : conspiciet expressas in aere uenas, nisu quodam musculos tumentes, neruos quasi gradu tensos et sic hominem fusum in diuersas similitudines, ut credas potius 3 esse generatum. Has primum Tusci in Italia inuenisse referun20 tur, quas amplexa posteritas paene parem populum urbi dedit quam natura procreauit. Mirabitur formis equinis signa etiam M 212 inesse feruoris. Crispatis enim naribus ac rotundis, constrictis membris, auribus remulsis credet forsitan cursus appetere, cum se metalla nouerit non mouere. Quid dicamus columnarum 25 iunceam pro|ceritatem ? Moles illas sublimissimas fabricarum PL quasi quibusdam erectis hastilibus contineri et sub tanta 71:9 aequalitate concauis canalibus excauatas, ut magis ipsas aestimes fuisse transfusas. Ceris iudices factum, quod metallis durissimis uideas expolitum, marmorum iuncturas uenas dicas 3o esse genitales, ubi dum falluntur oculi, laus probatur creuisse

4

miraculis. Ferunt prisci saeculi narratores fabricarum septem tantum terris adtributa miracula : Ephesi Dianae templum : regis Mausoli pulcherrimum monumentum, a quo et mausolea dicta sunt : Rhodi solis aeneum signum, quod colossus uo55 catur : Iouis Olympici simulacrum, quod Phidias primus artificum summa elegantia ebore auroque formauit : Cyri Medorum regis domus, quam Memnon arte prodiga illigatis auro lapidibus fabricauit : Babyloniae muri, quos Samiramis regina latere cocto sulphure ferroque construxit : pyramides 4o in Aegypto, quarum in suo statu se umbra consumens ultra 5 constructionis spatia nulla parte respicitur. Sed quis illa ulterius praecipua putabit, cum in una urbe tot stupenda conspexerit ? Habuerunt honorem, quia praecesserunt tempore et in rudi saeculo quicquid emersisset nouum, per ora hominum 45 iure ferebatur eximium. Nunc autem potest esse ueridicum, si

LRKPATUEFC

22 enim] etiam E F, in C ytaliam T, italiam U 19 generatum esse E F C 26 24 nouetit (-int U) metalla T U 23 reuulsis E? F ac]et B FC sub tanta aequalitate] substantiae qualitate LL R K P A 74 tectis T P, om. U 33 mauosoli K E? F1, mauesoli F?, mansoli C 31 miraculi L? E F C, mirabili K 35 olympicis L, olimpicis R, 34 colosus codZ. manosolea F!, mansolea C

37 mennon A, menon T, fidias plerique, sidias T, fudias E olimpiaci P 38 semiramis K P^ U? E F C .A, samiramus Ps, menozi U, memmom E F sulpure P ez Mosen — 44 quis illa] quia T U inc. U* — 39 tegia L| R. EF 42teputabit K EF C, — 43etopm.

VARIARVM

276

VII, xv-xvi1

uniuersa Roma dicatur esse miraculum. Quapropter talia uirum peritissimum suscipere decet, ne inter illa nimis ingeniosa priscorum ipse uideatur esse metallicus et intellegere non possit, quae in illis artifex antiquitas, ut sentirentur, effecit. Et

jo ideo det operam libris, antiquorum instructionibus uacet, ne quid ab illis sciat minus in quorum locum cognoscitur subrogatus. XVI FORMVLA

1

DE COMITE INSVLAE

CVRITANAE

ET CELSINAE

Constat plerumque bene posse agi, ubi non defuerit persona monitoris. Omnia enim sine priore confusa sunt et dum unusquisque iuxta uoluntatem suam cogitat uiuere, regulam cognoscitur omittere disciplinae. Itaque antiquae consuetudinis morem secuti Curitanae et Celsinae insulis iudicem per illam indictionem nostra cedit auctoritas. Iustum est enim ut qui a reliquorum hominum sunt conuersatione diuisi, ad habitationes eorum uadat qui eos probabili ratione componat, ne ro quaedam sit necessitas iniustitiae communes actus longe positos ignorasse. Habetis igitur, supra dicti, qui inter uos emergentes causas et audire debeat et finire. Et si quid etiam a nostra fuerit pietate decretum eodem commonente peragite, quia erroribus locus tollitur, quando uobis cui debeatis obserMA

1; uare

declaratur.

Quem

credimus

ita bonis

actibus

M 213

studere,

ut augmenta nostrae gratiae possit accipere. Necesse est enim ut a nobis remunerationem sumat, si uobis quae sunt profutura disponat. | XVII FORMVLA

DE PRAEPOSITO

CALCIS

Gloriosum opus est seruienti unde Romana ciuitas probatur ornari, dum tantum quis apud nos proficit |quantum praedic-

LRKPATUEFC

41 uirum peritissimum talia E F C XVI, 1 de comite] comitiu(a)e P A cuttitanae P 74, tutitanae E, turritanae FF 4 juxta] secundum P A 44, ad T U 6 mortes T U cuttritan(aJe L R A T A, critanae U, tuttitane E F iudicem] te iudicem L? K P 74 e? Mommsen, indicere T, iudicem te F 4 concedit E F 8 conuetsione P A 9 eorum oz. T U i32aoz.T U | 18 componat T U

XVII, 2 est opus T, opus (oz. est) U

pis 720

VARIARVM

VII, xr1-XVIII

277

tae Vrbi proprio labore contulerit. Dubium non est coctilem ; calcem, quae est niuibus concolor, spongiis leuior, instrumentum esse maximum fabricarum. Haec quantum ignis adustione dissoluitur, tantum

exinde parietum firmitas roboratur :

petra solubilis, saxea mollities, harenacius lapis, qui tunc potius accenditur, quando aquis copiosissimis irrigatur : sine 1o quo nec saxa fixa sunt nec harenarum minuta solidantur. Et ideo maius studium meretur accipere, quod primum locum in 2 Romanis moenibus noscitur optinere. Quocirca industriam tuam multorum sermone celebratam ad coctionem distributionemque calcis ab indictione illa nostra praeponit auctoritas, rj; ut tam publicis quam priuatis fabricis abunde procurata suffüciat

et ad aedificandum

cunctorum

animi

concitentur,

dum uiderint paratum esse quod quaeritur. Priuilegia uero loci tui nostris 1ussionibus rationabiliter uindicabis, ut maiora

mereri possis, si bene tibi delegata compleueris. XVIII FORMVLA

DE ARMIFACTORIBVS

1

Considera quid suscipis, et intellegis locum te dare non debere peccatis. Arma enim bene construere hoc est salutem uelle omnium custodire, quia prima facie ipsis terretur ini5 micus et incipit animo cedere, si se cognoscit similia non habere. Atque ideo ab indictione illa militibus te et fabris armorum, inuitati morum tuorum opinione, praefecimus, ut tale opus ab artificibus exigas, quale nobis placere posse cognoscis. Securitas te nostrae non inducat absentiae. Quicquid feceris 1o nos uidemus. Age qui usu ipso subtilissima perquisitionis errores artificum possumus prima fronte reprehendere et laudabi2 liter operata iudicare. Vide ergo qua diligentia, quo studio faciendum est quod ad nostrum uenturum constat examen. Age itaque ut nulla te uenalitas, nulla culpa demergat, quia

LRKP (deficit in ep. XVII fin.) NTUEFC

BspungiisL A U,spumgnus T ^ Sharinacius LL K À E, harinatius R,hatenatius P, harmatius T, hatinacis U, atinacius C 11 merentuft T U. :. 17 pariter E F XVIII, 1 armorum factuta A, atmis facta E, atmifactione P, armorum factotibus

(Gil 4omnium uele K EF C — 6etoz.L 4 perfecimus L, ptaeficimus RK 10agequi]agete qui K? X2, age quod F? C, qui 4A, forzasse recte, cf. u. 14, atque Meyer, edocti Mozzzzsen in. app. subtilissim(a)e K? 3? E F C A et ante ettotes add. A T U E F 4A ; participium aliquod ante exrores excidisse puto, e.g. eruditi 11 deprehendere ed4. (efiaz Morzuzzsen) 2:

VARIARVM

278

VII, xvilI-XX

ueniale esse non potest quod in tali causa delinquitur, ne inde puniaris de qua parte peccaueris. Opus quod mortem generat

1j

et salutem, interitus peccantium,

custodia bonorum,

contra

improbos necessarium semper auxilium. Hoc primum Phoro- M z14

neus Iunoni dicitur obtulisse, ut inuentum suum numinis, ut putabant, auspicio consecraret. Haec in bello necessaria, in

20

pace decora sunt : haec denique imbecilles fragilesque mortales

cunctis beluis efficiunt fortiores. XIX FORMVLA

MA

IO

AD PPO DE ARMIFACTORIBVS

Multorum insinuatione comperimus illum probis moribus institutum commissa sibi posse fideliter expedire. Idcirco illustris magnitudo uestra nos eum elegisse cognoscat, ut Et militibus praesit secundum morem pristinum et artificibus iubere possit armorum, quatinus consuetudines suas sic eleganter adimpleant, ut nulla in eis inueniri possit offensio. Quia licet ubique culpa laedat, hic tamen grauiter per|cutit, si PL bellorum instrumenta neglexerit. Proditionis quippe instar 721 est exercitui subtrahere quod eum constat armare. Quibus consuetudines suas prouidentia uestra deputabit, ut, dum illis excusatio uictualium tollitur, necessaria uiuacius exigantur. XX FORMVLA BINORVM ET TERNORVM,SI PERIVDICEM

MA

AGANTVR

Ad genium dignitatis tuae credimus pertinere, si competentia tibi uideamur iniungere, quia tanto quis gratior redditur, quanto parendi causas amplius suscepisse monstratur. Et ideo binorum et ternorum titulos, quos a prouincialibus exigi prisca decreuit auctoritas, per illam indictionem, officio tuo LRKATUEFC

XVIII, 18/19 Cf. Hyg. fa^. 274, 8. XX, 5 Fortasse respicit ad Nov. Maior. 7, 16 (a. 458).

18 foroneus codd. 19suiTUF efhcit LL R KAT U A

20consecrarent

L

KATUEF C.A

22

XIX, 1 de eodem (oz. rel.) A ad praepositum L, R K E F .A, ad pplm (— populum) U de armis E F C, de atmotum factoribus 24, oz. K * inuenire possit L, possit inueniri T U 12 excusatio] ex L. R K X F!, lex 3* AA (pos? uictualium Zransp.) summa ane tollitur add. K FP, ape uictualium C XX, 1 bonorum L* R.

et] ue!

RU

iudicium A, iudices E F

VARIARVM

VII, xx-XxiI

279

procurante, ad scrinia comitis sacrarum largitionum transmittere maturabis, ita ut omnis quantitas intra kalendarum Martiarum diem sollemniter impleatur, ne de proprio reddere cogaris quod procurare neglexeris. Tuam enim tetigisset iniuriam, si alter eos titulos uideretur exigere, quos ad te praeceperunt leges sacratissimae pertinere.

IO

XXI FORMVLA

VA

Xo

BINORVM

ET TERNORVM, AGANTVR

SI PEROFFICIVM

Quamuis prisca consuetudo binorum et ternorum exactionem ad te iusserit pertinere, tamen, ne te multiplex occupatio praegrauaret et impedimenta tibi faceret sollicitudo geminata, illum et illum scriniarios officii nostri duximus destinandos,

ut tibi officioque tuo debeant imminere, quatinus cum eorum solacio intra kalendarum Martiarum diem ad illustrem uirum illum comitem sacrarum largitionum sollemnis quantitas deferatur, ne opinionis publicae reus efficiaris, si largitiones sacras per moram aliquam putaueris esse tardandas. Ita ut te exci- M z:5 piendum esse non aestimes, quem nos credidimus adiuuandum. Nam si quid minus fuerit quam oportebat illatum, de tuis hoc noueris facultatibus eruendum. XXII FORMVLA

bol

COMMONITORII ILLI ET ILLI SCRINIARIIS DE BINIS ET TERNIS

Non dubitamus esse gratissimum, quando quis commonetur officium implere susceptum, quia illud est potius graue, si miles uiuat otiose, cui quaestus est actio sua, honor principalis iniunctio. Similis enim discincto habetur, qui ignobili torpori relinquitur. Quapropter per indictionem illam ad illam uos prouinciam iubemus accedere : ut cum iudice uel eius officio intra diem kalendarum Martiarum quae de binis et ternis LRKATU (bi duo deficiunt XXI, 10 in opininis) EFC

11/12 Cf. Nou. Maior. 2, 2 ex. (a. 458).

14 sanctissimae K E A, ozz. F*

XXI, 1 formula item alia (oz. rel.) K — et] uel U — si per off. ag. om. E F (G

12 aestimes] 74, existimes L. R.K e? Mommsen, estimes , $8 inter T 4, iur U extimes E F C credimus K E F C de b. et t. oz. K E F A XXII, 1 illi et illi ozz. K EF

280

VARIARVM

VII, xxir-XxivV

1o quantitas sollemniter postulatur, ad comitis sacrarum scrinia,

postposita dilatione, dirigatis, sic tamen, ut nec aerarium nostrum aliquid minus a consuetudine percipiat nec |possessor PL supra modum professionis exsoluat. Et non dubitetis commo- 722 tionis nostrae periculum sustinere, si quid actum contra 15 priscum ordinem potuerimus agnoscere. E

XXIII

FORMVLA

VICARII PORTVS

Beneficia nostra gratiae tuae specialiter damus, si te agere commissa rationabiliter approbemus. Nec enim inremuneratus iaces, si et populos peregrinos prudenter excipias et nostrorum s commercia moderata aequalitate componas. Nam licet ubique sit necessaria prudentia, in hac potius actione uidetur accommoda, quando inter duos populos nascuntur semper certamina, nisi fuerit iustitia custodita. Quapropter arte placandi sunt qui mores afferunt simillimos uentis, quorum nisi prius ro animi temperentur, in contemptum maximum natiua facilitate prosiliunt. Qua de re modestiae tuae fama prouocati curas illius portus per illam indictionem te habere censemus, ut omnia ad tuum titulum pertinentia sic agas, quemadmodum ad meliora peruenias. In paruis enim discitur, cui potiora 15 praestentur. ACC FORMVLA

PRINCIPIS DALMATIARVM

1

Magna inter collegas suos praerogatiua decoratur, quisquis gerit militiam nomine principatus. Cognoscitur enim agere locum primarium : quando in rebus humanis magna pars nomi;num asserit excellentiam dignitatum. Hoc etiam tui loci probatur exemplo, sine quo nec secretarii praestatur accessus nec postulationis pompa peragitur, totusque ille iudicis genius ita tibi legibus probatur creditus, ut sine te nequeat esse 2 perfectus. Comiti quidem prouinciarum potestas data est, sed M 2:6

LRKP (redit ab ep. XXIV) ABFC (om. ep. XXIV)

13 commonitionis R .E F ez Momzsen, comotonis C

K*A.A

XXIV, 1 inser. oz. EF Moramisen

C (totam epistulam om. C)

14 uos a5/e periculum adZ. 3 locum agere R. P e£

VARIARVM

VII, xxiV-XXVI

281

1o tibi iudex ipse commissus est. Tu uitem tenes improbis minantem : tu disciplinam inter iura custodis : tibi insolentiam perorantis fas est distringere, quam praesuli non licet uindicare : gesta quin etiam totius actus te subscribente complentur et consensus tuus quaeritur, postquam uoluntas iudicis expli15 catur. Age, ut qui talibus praeponeris, ea implesse merito senti3 aris. Itaque per indictionem illam ad illam te prouinciam iubemus excurrere, ut mixtus iudicis officio competentia loco tuo peragas et qui princeps a nobis egrederis, nullis uilitatibus accuseris. Reuerentissimum enim te omnibus facis, si quod 2o de nomine tuo creditur, et in moribus sentiatur. XXV FORMVLA EPISTVLAE, QVAE AD COMMENDANDOS PRINCIPES COMITI DESTINATVR

1

Inuitat nos consuetudo sollemnis et uobis ornatum officii dirigere et pristinos ordines excubantium | custodire. Nostra PL s enim laus est, si uos militia Romana comitetur, quando tali- 725

bus ministris potestis agere, quod uidetur priscis sanctionibus conuenire. Sic enim Gothos nostros deo iuuante produximus, utet armis sint instructi et aequitate compositi. Hoc est, quod reliquae gentes habere non possunt : hoc est, quod uos efficit 1o singulares, si assueti bellis uideamini legibus uiuere cum Romanis. Quapropter ex officio nostro illum atque illum ad 2 uos credidimus esse dirigendos, ut secundum priscam consuetudinem qui tuis iussionibus obsecundant eos rationabili debeat antiquitate moderari. Cui gratiam tuam in conseruan15 dis annonis et consuetudinibus suis ex nostra iussione praestabis. Debet enim a te diligi, qui a nobis meruit destinari. XXVI

FORMVLA

1

COMITIVAE DIVERSARVM

CIVITATVM

Saeculi huius honor humanae mentis est manifesta proba-

LRKPATU (bi duo redeunt ab ep. XXVI) EFC

11 in az/e insolentiam addendum censet 10 uitam P à? E? Fi uicem E! F? 44 12 distinguere L! E?, disttinguete L^, restringere R, discingere A Traube, 536 BF; XXV, 1 formula ad commendandos comiti principes K E FAA(Gd34 ad 25 formula comitiue E F), f. ad commendandos principes comiti destinanda C 14 debeant E F C A (ane rationabili /rausp. F C) 12 credimus K E F C A XXVI, 1 diuersis ciuitatibus P A, oz. K C, per singulas ciuitates U

282

VARIARVM

VII, XXVI-XXVII

tio, quia libertas animi uoluntatem propriam semper ostendit, dum se contemnit occulere, qui sibi alios cognouerit subia5; cere. Sed humanae mentis felix illa condicio est, quae arbi-

2

trium prouectionis suae intra terminum moderationis includit et sic peragit dignitatis breuissimum spatium, ut uniuersis temporibus reddatur acceptus. Quapropter interdum, iudices, ad blanda descendite.

Laboriosum

quidem, sed non est

1o impossibile iustitiam suadere mortalibus, quam ita cunctorum sensibus beneficium diuinitatis attribuit, ut et qui nesciunt iura rationem tamen ueritatis agnoscant. Necesse est enim, ut, quod a natura conceditur, summonente iterum eadem suauiter audiatur. Et ideo non laboretis populis imponere quod eos 15 constat et propria uoluntate sentire. Facile enim sequuntur 3 uestigia uerbi alieni, qui se possunt monitore compelli. Propterea per indictionem illam in illa ciuitate comitiuae hono- M 2:7 rem secundi ordinis tibi propitia diuinitate largimur, ut et ciues commissos aequitate regas et publicarum ordinationum 20 jussiones constanter adimpleas, quatinus tibi meliora praestemus, quando te probabiliter egisse praesentia senserimus. XXVII

FORMVLA

HONORATIS POSSESSORIBVS ET CVRIALIBVS DE COMITIVA SVPRA SCRIPTA

Vtile est unum semper eligere, cui reliqui debeant oboedire, quia, si uoluntas diuersorum uaga relinquitur, confusio culpa;rum amica generatur. Itaque ciuitatis uestrae comitiuam per indictionem illam nos illi largitos fuisse noueritis, cui saluberrimam parientiam commodate, ut causis uestris ferat remedium, et iussionibus publicis procuret effectum : scituri quod, si quis se probabili deuotione tractauerit, similia de 1o nostris sensibus haud irrite postulabit.

LRKPATUEFC

B condicio est] condictione T, condictionem U 10 quam ita] qua ita T, quanta U 13 summouente T U E? F 14 laboratis LL. R K U F!, laborantis T 19 ordinationes iussionum K E F C

XXVII, 1 et oz. IL, RAU, hon. poss. et cur. oz. K — supta scripta ozz. K U JA formula bonarum possessionum E F C 5 nostr(a)e T U 4 patientiam uel pacientiam K TUEFC commendate L, R. T E! C, commendat U 10 haud]aut L T E! C, aud M U C? postulabat L U, postulabis T, postulauetrit C

VARIARVM

VII, XXVIII-XXIX

283

OCNETEI FORMVLA

1

PRINCIPIBVS MILITVM S(CRIPTAE)

COMITIVAE

S(VPRA)

Gratum uobis esse confidimus, quando militiae uestrae iudices destinamus, quia tunc ordines uestros |agitis, quotiens

PL

; uobis non defuerit praesentia iudicantis. Relatiua ista intel-

724

lectu sunt nomina : si praesulem ademeris, militem non relinquis : apparitio enim tollitur, quotiens qui iubere poterat abrogatur. Vobis ergo actum cedimus, dum ad uos dirigimus dignitates et tam diu uos militare facimus, donec iudices des1o tinamus : nec istud leue credatis beneficium, ut cum uos sitis

2

obsequium, uobis occurrat electio cognitorum. Et ideo per indictionem illam illum comitem militiae uestrae cognoscite destinatum. Quem ita acturum esse putamus tam in causis publicis quam priuatis, ut eum laus optata comitetur. Cui

15; deuotionem

iustisimam

commodantes

in

his

quae

uobis

praeceperit sollemniter oboedite, quia reuerentiam nostram

honoratam sentiamus.

esse

credimus,

si bene

habitos

nostros

iudices

XXIX FORMVLA

DE CVSTODIENDIS PORTIS CIVITATVM

Nullatenus de eius fide dubitatur qui ad custodiam ciuitatis eligitur, quia probatae conscientiae constat esse credendum quod fuerit pro securitate multorum. Atque ideo curam portae ; illius ciuitatis nostra tibi auctoritate concedimus, ut et improborum non pateat aduentibus et bonorum non retardet accessus. Nam si porta semper obserata sit, instar est carceris : si ite- M 218 rum iugiter pandatur, murorum nil proderit habere munimima.Sit ergo utrumque moderatum, ut et custodiae nocturnae 2 io satisfacias et incompetenter eam claudere non praesumas. Eris nimirum uia ciuium et ingressus mercium singularum,

1

LRKPATUEFC

supta scriptae ozz. K P U F .A XXVIII, 1 principis L R K U E F A 9 diuoz. PA intellectus tui T, intellectus U, intellectui 74 e£ Mozzzzsen

5 10

15 quae] quas LR. T, quam nos U — 1" iudices nostros Jens scitis E? F 74 8 scienciae L, R K 2 fide] fiducia T U E? XXIX, 1 ciuitatis E F C 4A etom.PATU. TE F C S iugiter oz. TU ^ patitur T, panditur U RE meantium singulorum E? F 5 ciuitatis illius

4 obsecrata T, obseruata E F 1i mercium singularum] com-

284

VARIARVM

VII, XXIX-XXXI

amicus scilicet copiae quam optas intrare. Stude ergo cum alimoniis inuitare uenientes. Non tibi quod despiciatur est creditum. Quibusdam faucibus ciuitatis praeponeris, qui 1; ingredientibus uictualibus praeesse monstraris. Quod te oportet sine querela perficere, ut in paruis agnoscere possimus, cui maiora credere debeamus. * FORMVLA

1

XXX TRIBVNATVS

PROVINCIARVM

Aequitati conuenit ut unus quisque ad fructum militiae emenso tempore debeat peruenire et laboris recipiat praemium pro compensatione meritorum. Vnde quia priscae consuetu; dinis ratio persuadet, ut a nobis debeat designari, qui uobis

tribunus esse mereatur, ideoque hac auctoritate censemus, ut ille, quem locus uidetur exposcere, uobis in supradicto honore praesideat, quatinus, cum ad tempus uenerit constitutum, optato honore potiatur. Diuina sunt ista iudicia, non :) humana, ut quem superna ad debitum tempus uoluerunt perducere, merito uideatur et laboris sui praemia suscepisse. 2 Excubiarum suarum igitur competentia priuilegia consequatur, quia nullum emolumento consueto fraudari desideramus, quem sine culpis ad primatum uenisse cognoscimus. Qua1; propter illi pro utilitate publica disponenti modis omnibus oboedite, quoniam partem iudicis habent priores, quando ab ipsis requiritur, si quid a uobis insolentius excedatur. PLE

XXXI FORMVLA

1

PRINCIPATVS

725 IN VRBE ROMA

Cum in urbe Roma plurima fieri censeamus et necesse sit partem ibi esse comitiaci officii, ut utilitates publicae uideantur impleri, more nostro prospeximus, ut, quia principem ;cardinalem obsequiis nostris deesse non patimur, tu eius locum uicarii nomine in urbe Roma sollemniter debeas conti-

LRKPATUEFC

XXX, 1 tribunatis IL, R 2 quisque] quis R M T 3emerso TUEFC . prouenire L, R P A 5 uobis] a uobis P À T 74, a nobis U 6 ideoque] et ideo K, ideo E F C A Sadoz.T U 15 disponendi P5, oz. T U XXXI, 1 in urbe Roma] P, utbis Romae ferigue, utbis (oz. Romae) R 4 ut quia oz. T U nostro mote P A A

VARIARVM

VII, XXXI-XXXII

285

nere, quatinus et ille primatus sui laboribus perfruatur et tu in alterius honore possis discere, quod in tuo debeas feliciter exhi2 bere. Si quos etiam comitiacorum ad comitatum iudicaueris i» esse dirigendos consulens obsequio nostro, tuo subiacebit arbitrio. Eos autem, quos retinendos putaueris, indulta securitate potientur, ita tamen, ut uicissim omnia modereris,

quatinus nec excubantes continuus labor atterat nec segnes iterum rubigo otii fugienda consumat.

xxxi FORMVLA QVA MONETA COMMITTITVR Omnis quidem utilitas publica fideli debet actione compleri,

1 ;

1o

2

15

3 zo

quia totum uitiosum geritur, ubi conscientiae puritas non habetur : tamen omnino monetae debet integritas quaeri, ubi et uultus noster imprimitur et generalis utilitas inuenitur. Nam quid erit tutum, si in nostra peccetur effigie, et quam subiectus corde uenerari debet, manus sacrilega uiolare festinet ? Additur quod uenalitas cuncta dissoluitur, si uictualia metalla uitiantur, quando necesse est respui quod in mercimoniis corruptum uidetur offerri. Quis ergo patiatur unius esse commodum dispendia scelesta cunctorum, ut detestabile uitium uenire possit ad pretium ? Sit mundum quod ad formam nostrae serenitatis adducitur: claritas regia nil admittit infectum. Nam si uultus cuiuslibet sincero colore depingitur, multo iustius metallorum puritate principalis gratia custoditur. Auri flamma nulla iniuria permixtionis albescat, argenti color gratia candoris arrideat, aeris rubor in natiua qualitate permaneat. Nam si unum laedere legibus putatur esse damnandum, quid ille mereri poterit, qui in tanta hominum numerositate peccauerit ? Pondus quin etiam constitutum denariis praecipimus debere seruari, qui olim penso quam numero uendebantur : unde uerborum uocabula competenter ab origine trahens

LRKPAT (defuit XXXII, 9 in necesse) U (deficit XXXII, 8 in uenalitas) EFC

XXXI, 22 Cf. Paul. Fest. p. 72 ; Diff. gramm. V1, p. 525, 25 ; Isid. Ziff. 1, 470.

10 $8 dicere P A ? laboris sui primatibus T U E?, primatus sui laboris 6 13 sequens T, segnies U 11 eos] hii E F C consequens T U E? 4 debet monetae K E 3 uitiose T U E* F XXXII, 1 formula monete À 19 tantam — numetositatem P X? 74 — 21 tam 6quidnam P À.A FC uidebantur P A E?, obnoxii 5os£ uid. agg. P^ ante penso add. K? P € E F C A

M 219

286

VARIARVM

VII, xXxiII-XXXIV

compendium et dispendium pulchre uocitauit antiquitas. Pecunia enim a pecudis tergo nominata Gallis auctoribus sine 2; aliquo adhuc signo ad metalla translata est. Quam non sinimus faeculenta permixtione fieri contemptibilem, ne iterum 4

in antiquam cognoscatur redire uilitatem.

Proinde

te, cuius

nobis laudata est integritas actionis, ab illa indictione per iuge quinquennium monetae curam habere praecipimus, 3o quam Seruius rex in aere primum inpressisse perhibetur : ita ut tuo periculo non dubites quaeri, si quid in illa fraudis potuerit inueniri. Nam sicut casus asperos subibis, si quid fortasse deliqueris, ita inremuneratum non derelinquimus, si te egisse inculpabiliter senserimus. PL 726

XXXIII FORMVLA

TRACTORIAE

LEGATORVM

DIVERSARVM

GENTIVM

Quis dubitet utilitatis publicae interesse rationem, ut, quibus

nos

constat

dona

conferre,

nullam

uideantur

itineris

iniuriam sustinere, quando nec uobis morarum detrimenta s faciunt et illi se bene habitos fuisse cognoscunt ? Atque ideo humanitatem subter annexam uel ad equos capitum definitum illius gentis legatis sine aliqua tarditate praestabitis, quatinus ad sedes suas inremunerati non debeant peruenire, quia festinantibus gratior est celeritas in redeundo quam 10 quaelibet munerum magnitudo. XXXIV

FORMVLA

1

EVOCATORIAE,QVAM DIRIGIT

M 220

PRINCEPS MOTV SVO

Non dubitamus ultronea grate suscipi, quae in locum muneris solent postulata conferri, quia domini recordatio concedit ; semper augmenta nec possunt esse principis uacua gratificationis indicia. Quapropter ad comitatum nostrum iussis te

LRKPAEFC

23/24 Cf. Varro Jing. 5, 17.

24 redire] redigi prexisse E F!

R.K E F C, rsediri A

XXXIII, 1 tractoriae ozz.

K EF C A

30 seruus P A, seuerius E? F C

gentium diuersarum L

in-

diuersarum

ou.KAEBEFC 4 iniuriam itineris E F C $8 inremorati L, irtemorati P A XXXIV, 1 euocatotiae ozz. K E F C, euocatotiis A motusuooz.KEFC.A

VARIARVM VII, XXXIV-XXXVI

287

praesentibus euocamus, ut non mediocri gaudio perfruaris. Et ideo otii delectatione postposita ad illam diem ad urbem illam uenire depropera, ut et tibi aspectum nostrum gratum 1o fuisse iudicemus, cum te festinasse cognoscimus. Desiderat enim aula nostra praesentiam bonorum, dum nescio quo pacto quicquid regali sapientiae gratum esse cognoscitur, et diuino iudicio comprobatur, quia ille qui corda nostra regit, ipse etiam quod debeamus sentire concedit.

2

XXXV FORMVLA

EVOCATORIAE,

QVAE PETENTI

CONCEDITVR

Manifestatio est conscientiae bonae praesentiam iusti principis expetisse, quam solus ille desiderare potest, qui de magna mentis puritate confidit. Aspectum solis nisi clara ; lumina non requirunt, quia illi tantum possunt rutilantes pati radios, quos constat oculos habere purissimos. Sic praesentiam principis ambiunt qui de cordis sinceritate praesumunt. Hinc 2 est quod ueniendi tibi ad comitatum fiduciam grata mente largimur, ne honor euocationis, qui pro uestra gloria constat 1o inuentus, ad iniuriam conuertatur, dum aliqua fuerit dilatione tardatus. Inuitamus quin immo desideria uenientum, quia inde magis crescimus, si uiros nobiles nostris obsequiis aggregamus.

1

XXXVI FORMVLA

1

COMMEATALIS

Nemo dubitat homines suaui uarietate recreari, quia in continuatione rerum magnum mentibus constat esse fastidium. Dulcedo mellis, si assidue sumatur, horrescit : serena ipsa, ; quamuis magnopere desiderentur, iugiter adepta sordescunt : suae non immerito, quia dum sit homo commutabilis, naturae

2

desiderat habere qualitates. Et ideo festinanti tibi prouinciali oblectatione refoueri copiam tot mensuum in supra dicta

LRKPATU (bi duo redeunt post sp. uac. ab ep. XXXVI) EFC

9 deuenire propera P À 74 S delectatione otii K EC quae pet. conceditur oz. XXXV, 1 euocatotia K À E F C .A (oz. formula) 11 7 sinceritate] puritate K E F C — 9 nostra. DOIESBICIA T wdglesue, 74 A mus aggtege 12 A C F E P K uenientium

2 ad tempus dati U XXXYVI, 1 commetalis E C, commentalis F, commeatus festinanti]

suaui] sua IL RK PAEL P! C A desideranti T E?, desiderata U sum KPATUEFCA

6 dum]cum

$8 foueti T U

TU E F* C A

4

tot] decem K E F C

men-

288

prouincia

VARIARVM

concedimus

VII, XXXVI-XXXVIII

immorandi,

quia

paene

reclusus

ro aduertitur, cui mutare solum liberum non uidetur : ita tamen,

ut cum promeritas indutias domino iuuante transegeris, ad urbanas sedes redire festines. Nam si taedium est continuatim uiuere in urbis celebritate, quanto magis in agris diutina tempora peregisse ! Libenter ergo damus indutias discedendi, :; non ut Roma debeat deseri, sed ut amplius commendetur absenti. :

XXXVII FORMVLA SPECTABILITATIS

Mag PL 727

Optamus nobis deo auxiliante subiectos uaria dignitatum praerogatiua gloriari : desideramus probabile genus hominum inpressa gratia dignitatis ornare, ut laudabilius unus quisque ; possit uiuere, cum se honores reuerendos cognouerit accepisse. Sic enim et ad uirtutis studia decenter ascenditur et a bonis ciuibus res publica plus amatur. Atque ideo te spectabilitatis nitore decoramus, ut sententiam tuam in conuentibus publicis spectandam esse cognoscas, cum inter nobiles decorus 1o assederis, ut, si haec praedicabili conuersatione tractaueris, in

futurum praemiis melioribus augearis. XXXVIII FORMVLA

CLARISSIMATVS

Constat iucundum esse rerum bonarum saporem et utilem ambitum laudis, qui appetitur per augmenta uirtutis. Hoc nos studium prouidae liberalitatis infundimus, ut maior sit ; cultus morum, dum crescunt desideria praemiorum. Clarissimatus igitur honorem, ornamenta iudicii nostri, regia tibi largitur auctoritas, quod praebeat et exactae uitae testimonium et futurae prosperitatis polliceatur augmentum. Quapropter nihil iam obscurum agere patiaris, qui clarissima:»tus dignitate resplendes. Grande siquidem uitae testimo-

LRKPATUEFC

9 commorandi T U 10 cui mutare] cum uisitate P A dendi T, accedendi U E? 15 roma debeat oz. T U

14 discedendi] accen-

XXXVII, 3 hominum genus L 4 impensa (ze in-) T U E F? C quis I! R At UÜseom.T U accepisse] percepisse K! E F C $ nitote] honore T U E? C om. T U XXXVIII, 4 libertatis

T E! F

quisque] 6 et ane ad

VARIARVM VII, XXXVIII-XL

289

nium est non tam clarum quam clarissimum dici, quando paene totum de illo optimum creditur qui tanti fulgoris superlatiuo nomine uocitatur. XXXIX FORMVLA

1

Superfluum quidem uidetur tuitionem specialiter a principe petere, cuius est propositi uniuersos communiter uindicare. Sed quia securitatem tuam quorundam uiolentorum exsecran5 da temeritas inquietat, non piget dolentium querelis ad hanc partem pietatis adduci, ut quod omnibus praestare cupimus, supplicanti potissimum conferamus. Atque ideo diuersorum te, quemadmodum quereris, dispendiis sauciatum in castra defensionis nostrae clementer excipimus, ut cum aduersariis tuis ro non, ut hactenus,

2

TVITIONIS

campestri certamine,

sed murali uidearis

protectione contendere. Ita fit ut, truculentis uiribus pressus, reddaris auxiliis regalibus exaequatus. Quapropter tuitionem tibi nostri nominis quasi ualidissimam turrem contra inciuiles impetus et conuentionalia detrimenta nostra concedit auctori15 tas : ita tamen, ne, his praesumptionibus subleuatus, ciuile

despicias praebere responsum et tu uidearis insolens calcare iura publica, | quem primitus detestanda premebat audacia. PL Et quia ministros efficaces nostra debet habere praeceptio nec 728 decet principem loqui quod non uideatur posse compleri, prae-

20 sentis beneficii iussione, aduersus Gothos illa, aduersus Roma- M 222

nos illa, facile te fides et diligentia custodibit : quia nemo laborat defendere quod timetur offendi, dum praestans dominus fieri formidatur ingratus. Fruere igitur nostra clementia : beneficio laetare suscepto. Nam si ulterius a quoquam sub 25 inciuilitate temptaris, tua de inimicis potius uota complebis. XL

FORMVLA

1

Aeternum

DE MATRIMONIO CONFIRMANDO LEGITIMIS FACIENDIS

est beneficium

ET LIBERIS

quod posteritatis fuerit fauore

LRKPATUEFC

TU — * concedamus P Y, XXXIX, 3 petere] quetere T U — 4 ex(s)ecrata Squetetis] conqueretis K E F, pateris T, quetetes patetis U, conquetis C om.M 21 custodibit Moezzgsen in app., 11 sit T U, fiet 4 castta] claustra T U E 22 quod] nisi quod E F? C, nisi que 44 custodiuit codd.

XL, 2 legitime E F 44

290 5

2

VARIARVM VII, xr-XLI

collatum nec plus est conueniens regi quam si humanae praestet origini. In lucem quippe uenturus casus suscipere non meretur

aduersos,

ne

ante

grauamen

districtionis

incurrat

quam gaudia supernae lucis inueniat. Oblata itaque supplicatione depromis mulierem quam tibi placitus illigauit amplexus, beneficio nostro iugali honestate debere sociari, ut ex ea liberi 10 nati nomen nanciscantur heredum. Nam cum spontanea copula animantia cuncta consociet dignumque unicuique uideatur esse quod placuit, durum est ibi libertatem liberam non haberi,

9

unde

liberi procreantur.

iure praecipitur,

honestate

Et ideo illam

non

fuisse

quae,

probatur

sicut

aequalis,

15 legitimam tibi fieri censemus uxorem et filios ex eadem coniu-

ge, siue qui suscepti uolumus iura sortiri, absolute successores tibi praestitit filios,

sunt siue qui sunt suscipiendi, heredum ut sub nulla dubietate diligas quos tibi futuros esse cognoscas. Natura enim sed nos tali securitate facimus esse

20 carissimos. EXIT FORMVLA

r

A

AETATIS

VENIAE

Gloriosa est supplicatio, quae ueniam quaerit aetatis quando se grauitatem de moribus profitetur accipere, quam maturitatem uitae adhuc non contigit intulisse. Minor nascendo grandaeuus cupis esse consilio. Ita quod in humanis rebus

audacissimum

est,

ad

erroris

auxilium

beneficium

contemnis annorum. Quapropter oblata supplicatione depromis, ut, cum tibi sit ratio firma prudentiae, actiones tuae non Io

relinquantur ambiguae, ne infirmetur iure quod non potest utilitate titubare. Hoc nos, quibus cordi est bona desideria perficere, libenter accipimus, quia nullas se captare uelle profitetur insidias, quisquis habere liberos contractus constanter PL affectat. Atque ideo, si id | tempus constat elapsum, quo ad 729 LRKPATUEFC

XLI, 13 Cod. Theod. 2, 17, 1 pt. et 4 (a. 321).

4 conueniens] continens E F! si] ut P X? A4, sub X D originis illuce T, origini illuoe U 6 moretut T U, mereatur E! F? C 8 illigat P A, alligauit F 9 debere oz. T U 10 nam oz. T U | 12dudum T U ibi] tibi P A T U, om. E.A 13 habere K PA E F A, hinc C 14 probatur fuisse K TUEFC 15 qui an/e ex add. T U — 16 suscipiendi sunt T U, sunt oz. E FC A 19 faciamus T U

XLI, 4 contingit LL R K P A T U C et Mommsen

(h)ostentanter affectant T U

*? armorum E FP

12

VARIARVM VII, xXrI-XLII

291

hanc ueniam accedi iura uoluerunt, nos quoque probabilibus 15 desideriis licentiam non negamus, ut in competenti foro ea quae in his causis reuerenda legum dictat antiquitas, sollemniter actitentur, ita ut alienandis rusticis uel urbanis praediis constitutionum seruetur auctoritas : ne cum opinioni praestare uolumus, utilitatem supplicis laedere uideamur. Cape M zz; 2o igitur nostro beneficio potiorem annis aetatem et quod petis ab oraculo, moribus exhibeto. Nam professio maturitatis acerbae locum denegat actionis, quando multo grauior est culpa, quam suae promissionis impugnat auctoritas. EXIT FORMVLA

1

EDICTI, AD QVAESTOREM, VT IPSE SPONDERE DEBEAT,QVI SAIONEM MERETVR

Frequenter saiones, quos a nobis credidimus pia uoluntate concedi, querelis maximis cognouimus ingrauatos. Corruptum ; est, pro dolor ! beneficium nostrum, creuitque potius de medicina calamitas, dum ad alios usus petentium malignitate translati sunt quam eos nostra remedia transtulerunt. Vnde nobis necesse fuit remedio salubri uotis pestiferis obuiare, ne,

dum pietatis studio ad aequabilia beneficia trahimur, subrep2 1o tionum iniquissima patiamur. Atque ideo edictali programmate definimus, ut, quicumque contra uiolentas insidias propter ineluctabiles necessitates suas mereri desiderat forte saionem,

officio nostro poenali se uinculo cautionis astringat, ut, si praecepta nostra eius inmissione plectibili satus quem mere15 tur excesserit, ipse poenae nomine det auri libras tot et satisfacere se promittat quaecumque aduersarius eius potuerit tam

LRKPA (Bi omnes deficiunt in ep. XLI fin.) B (inc. XLI, € ab unde) TUEFC

18 cum] dum T U 17 in ane alienandis aZ. E F C A 15 ca oz. I U supplices P, ipsius legis T U E?, publicam E! F 4, supplicibus publicam C

19 23

denegat] derogat T U E? — 23 impugnet T U

3 incipit uatiate ad ep. XLII adserzbit C XLII, 1 respondeat (oz. debeat) F B uestrum U — cteuitque] cernitque U, credendumque E F C credimus T C necessitate C v transtulerunt] expertes destinarunt potentium C 4 ttahimuf] murmuti T, tertimur U, trahimus C, 9 equalia U E C A, om. F 12 ineuitabiles 11 uiolentos C 10 programine T, gramate C trahitur 44 14 nostra eius] abstringat B fortes T, fottem C 4 F, elluctabiles C

inmissione] missione U, oz. C ^ plecnostra ius E!,nostraeiussionis F? C 4 15 saius] ze sayus plerique, sauis U, is apud Monzzzsen tabili T, pletibilia C eius aduetsatius T U E F C JA TUEFCA i6seoz. poenae] paene B

292 3

VARIARVM, VII, xr11-XLIV

commodi quam itineris sustinere detrimenta. Nos enim cum reprimere inciuiles animos uolumus, praegrauare innocentiam non debemus. Saius autem, qui sua uoluntate modum praecep20 tionis excesserit, donatiuo se nouerit exuendum et gratiae nostrae, quod est damnis omnibus grauius, incurrere posse periculum nec sibi ulterius esse credendum, si iussionis nostrae, cuius executor esse debuit, temerator extiterit. M 224

XLIII FORMVLA

PROBATORIAE

CHARTARIORVM

Constat militiam bene geri, quae probatis moribus uidetur imponi, quando ipse secum potest reuoluere, quod iudex eum potuit admonere, maxime cum ad patrimonia diuinae domus 5; talis mereatur accedere, ut detestabili cupiditate non possit accendi. Deinde cum splendidissimum officium censoria quadam grauitate reluceat et turpe sit illi misceri qui dignis moribus non potest approbari, congruum uidetur tales quaerere qui in nullo debeant displicere. Atque ideo tribuni charI o tariorum suggestione comperta, penes quem officii est digna reuerentia, ab illo die chartarii te uolumus nomen adipisci, ut qui nobis bene acturus promitteris, documentis laudabilibus approberis. Auaritiam declina : fuge longius iniqua compendia. Multo melius proficitur, si bonis operibus seruiatur. XLIV FORMVLA

DE COMPETITIONIBVS

Nescio quid grande de se uidetur promittere, qui loca desiderat publica possidere. Hoc enim ita fieri decet, si res squalida in meliorem loci faciem transferatur et reuocetur ad ornatum

BT'U (deficit XLII, 19 i5 nos enim cum) EFC

19 saius] ze/ sayus plerique, saios F?, oz. C, saio Morzsen C 21 est] pos? grauius T, ozz. B damnis] damus T'

praeceptiones modum

XLIII, 1 calcatiorum E C 2 qui T 98 secum potest] se conpotesti T 4 potuit admonere] admonere debuit B e7 Momuzsen patrocinia T 5 cupiditati delectabili T, cupiditate detestabili E F C A Vet]jut T ilis T E F 4 immisceti C 8 motibus oz. F potest] possunt E F C JA quaerete] quaerules C 9 debeat C 10 est digna] indigna C 13 longius fuge E F CA 14 operibus] B motibus re//.

XLIV, 1 competitotibus 74 tes squalida] tei qualitas C

2deom.T E1 C.A

publica desiderat F

3

PL YER

VARIARVM

VII, xr1v-XLv

293

5; quod pridem iacere uidebatur incultum. Atque ideo desideranti tibi illum locum proprietario iure concedimus, praeter aes aut plumbum uel marmora, si tamen ibi fuerint latere comperta. Age itaque ut per te decorem sumat quod neglectum incuriosa uetustate iacuerat, quatenus boni ciuis laudem inuenire merea1o ris, si faciem tuae ciuitatis ornaueris, securus etiam ad quosli-

bet uel ad posteros transmissurus quod proprio fuerit labore compositum, quia tanto firmius unusquisque talia possidebit, quanto se auctoresque suos amplius expendisse probauerit. XLV FORMVLA

1

QVA CENSVS RELEVETVR EI QVI VNAM POSSIDET PRAEGRAVATAM

M 225 CASAM

Cum de agri utilitate uiuatur et omnibus inde certum sit iustum uenire compendium, tributum illud possessionis in illa ; prouincia constitutae ita quereris onerosum, ut uniuersas tibi

uorauerit facultates hiatus ille uastissimus functionis et quod aliunde magno labore potest colligi, per illam uideatur absumi, cuius utilitatem nimia transcendit illatio, dum plus compulsoribus redditur quam a sedulo cultore praestetur. Quapropro ter credimus te euadere posse nuditatem, si dominium huius - ruris amiseris, cui iugis sterilitas de compulsoribus uenit, ne condicione miserabili seruias necessitati, cuius dominus

2

esse

meruisti. Sed quia hoc genus beneficii praestari mediocribus

leges sacratissimae censuerunt, ut qui unius cespitis enormi15 tate deprimitur nec alterius commodo subleuatur, mode-

ratione habita ei debeat subueniri, magnitudini uestrae, cui cordi est cogitare iustitiam, praesenti auctoritate decernimus,

BIEFC

XLV, 13 Cod. Theod. 15, 11, cf. praesertim leg. 15 (a. 417).

decotem] fuerit T — 8 ag**e B 6 proptietati T — 7 tamen] tantum T meteatis] 9 ciuis] cuius C incutiosa] incuria E F C 4 C 10 ciuitatis] ttucitatis T — etiam] est T — 11 quod] qui T — 13 possis B que oz. T ^ ptobauetis C 6 hiatus] iatus B, 5 uniuetsa T 4 illum B! XLV, 1 causam codd. assumi el sz. collegi B 4 potest] zu. B^ latus T E!, lacus E? F C .A 9 a om. T illato T' transedit C 8 utilitate T T E F A, adsumi C 11 ruris] B e? Cuiacius e cotii., urbis 10 si] sed C cultote oz. T E F C A compulsionibus C sterelitas B! cui iugis] coniugis B!, cum iugis B? rell. i3prestareC ^ 14proanieunius add. E F C A 12 dominus ozz. T, domus C* com(m)oditate innormitate Bl, in enotmitate B? cepistis B! (ezz. zz. rec.) decreuimus T' 17 corde B! 16 nostrae C A TEPFC.A honotem

294

VARIARVM VII, XLv-XLVI

ut, si ita est, tot solidos tributarios supradictae posses|sionis

PL

datis praeceptionibus ad eos quorum interest ita faciatis de 75: 2o uasariis publicis diligenter abradi, ut huius rei duplex uestigium non debeat inueniri, sed per saecula sine errore seruetur quod una tantum summa concluditur.

XLVI FORMVLA QVA CONSOBRINAE MATRIMONIVM LEGITIMVM FIAT 1

;

1o

2. 15

20

Institutio diuinarum legum humano iuri ministrauit exordium, quando in illis capitibus legitur praeceptum quae duabus tabulis probantur ascripta. Sacer enim Moyses diuina M 226 institutione formatus Israhelitico populo inter alia definiuit, ut concubitus suos a uicinitate pii sanguinis abstinerent, ne et se in proximitatem redeundo polluerent et dilatationem prouidam in genus extraneum non haberent. Hoc prudentes uiri sequentes exemplum multo longius pudicam obseruantiam posteris transmiserunt, reseruantes principi tantum beneficium in consobrinis nuptiali copulatione iungendis, intellegentes rarius posse praesumi quod a principe iusserant postulari. Ammiramur inuentum et temperiem rerum stupenda consideratione laudamus hoc ad principis remissum fuisse iudicium, ut qui populorum mores regebat, ipse et moderata concupiscentiae frena laxaret. Et ideo, supplicationum tuarum tenore permoti, si tibi tantum illa consobrini sanguinis uicinitate coniungitur nec alio gradu proximior approbaris, matrimonio tuo decernimus esse sociandam nullamque uobis exinde iubemus fieri quaestionem, quando hoc et leges nostra permitti DIBEBG,

XLVI, 5/6 Cf. Leu. 18, 6 sqq. 9 Cod. Theod. 3, 12 ; Gai. znsf. 1, 59 sqq. De lege Theodosii Magni deperdita uide Gothofred. ad Cod. Teod. 5, 1o, 1.

11

18 tributarie T, tributario E F C A 19 de oz. C 20 diligenter] decenter F dupplex B, suplex T, duplatum E C 74, duplatium F 21 sine errote setuetur] sincero reseruetur B! (ezz. zz. rec.) XLVI, 1 c. m. leg. fiat] consobtrina legitima fiat (uxor ad. C 44) E F C .A 2 ministrat E F C A 4 praeceptum Pos/ tabulis T quae] quem T b moses B! A4 6 hisrahelitico B * ne - $8 polluerent oz. T 8 et oz. C dilationem B T C 9 in genus] ingenuus C haberet C 10 multo om.T EFC. pudicam] publicam C 12 ungendis B^, iungendi T 15 ad] a B! fuisse remissum E F C JA 16 ipse regebat C 18 tantum] tamen TESEPEE consobrina C uicinate B^ constringitur C 19 gradum T apptoberis C 20 decreuimus C nullaque T 21 uoluntate ane quaestionem ad4. Bt (cf. infra) nostrae B? T

VARIARVM

VII, xrvi-XLVII

295

uoluntate consentiunt et uota uestra praesentis auctoritatis

beneficia firmauerunt. Erunt uobis |itaque deo fauente posteri PL sollemniter heredes, castum matrimonium, gloriosa permixtio, 2; quoniam quicquid a nobis fieri praecipitur, necesse est ut non culpis, sed laudibus applicetur.

732

XLVII FORMVLA

AD PPO, VT SVB DECRETO CVRIALIVM PRAEDIA VENVNDENTVR

1

Patitur hoc inprouida mortalium plerumque condicio, ut, cum laedere putatur, consulat et cum consulere uidetur, affli; gat. Sed illud magis est eligendum, quod prodesse cognoscitur. Nam uenena ipsa si iuuare probantur, accepta sunt : et contra refugienda est suauitas mellis, quae inferre dinoscitur laesiones. Finis ergo sapientis est amare quod expedit : M 227 sic nec aegri uotum respicit qui prodesse contendit. Praedia 10 quidem curialium non facile distrahi prudens definiuit antiquitas, ut ad necessitates publicas melius sufficerent, si 2 substantiae iuuamina plus haberent. Sed in hac iterum parte prospexit, ut, si apud uos ineluctabilis necessitas appareret, ei rerum suarum distractio subueniret. Nam quid prodest, si quis15 piam uideatur idoneus et fieri non possit a contractis nexibus absolutus ? Egenti similis est, qui reddere nequit alienum, nec dici potest proprium, quod liberare dominum non uidetur addic3 tum. Sed quamuis hoc uestrae potestati fuerit legum auctoritate concessum, tamen, ne quam uel rarissimi facti sustineretis

20 o inuidiam,

illius municipis allegatione permoti, nos

quoque

BUPEBG:

XLVII, 9 Noz. Maior. 7, 9 (a. 458) ; cf. Cod. Theod. 12, 5, x (a. 586).

265 praesenti auctoritate C nostra B! 92 uoluntati B?, oz. B! (ef. supra) permistio B C, promissio T, permissio E? F 2 cutilis E, cutialis F, curiali C 24 XLVII, 1 ppo] praepositum F 4 4 et cum] est T 3 inprouida] in **'eeee* pi uendat E 74, uendantur F Vecontta E F C .A 5 eligendum] dicendum B! (ez. zz. rec.), intelligendum C contenditur T — 11 ad]et T ^ sufficerent] B e£ 9 aegri] igitur E F C 24 in hac] ac T 12 habent T Cuiacius e coti., efficertent E C 44, proficerent F 14 suarum ei oz. T 4À appeteret C 13 inluctabilis B!, ineuitabilis E? F 15 uidetur T E F A, uideresi ozz. T ptodesset F terum B ez Mozumsen 17 abdictum B, additum F! C /4, a debito a contractis] attratis T tut C quam] quaquam 19 tantum T 18 nostrae F Cuiacius, aditum Mozmsen sustineritis T, substinentis E! F* C, rarissime D^ uel oz. E F C A B substineatis E? — 20 inuidia C, inuidam A

296

VARIARVM VII, xrvit

eminentiae uestrae praesenti iussione permittimus, ut ad liquidum ueritate discussa, si aliter solui nequeunt contracta ligamina, praedii sui, quod propria | uoluntate delegerit, habeat li- PL centiam distrahendi, ita ut reddat debitum quod probatur 755

25 esse contractum, ne uitio uoracitatis imbutus facultates suas

absorbere uideatur esse permissus. Constet apud uos probabilis causa damnorum, quoniam illi uolumus subueniri qui duris necessitatibus probatur astringi : |utrumque enim potest esse PL culpabile aut malis moribus frena laxare aut iustas iterum que- 734 ;o relas excludere. Quapropter prouide uobis permisit antiquitas de illa causa

decernere,

cui est utile curiam

custodire.

A

quibus enim urbium munia poterunt sustineri, si ciuitatum nerui passim uideantur abscidi ? BTEFC 21 ad liquidum] aliqui dum B, aliquid 74 22 contracta] distracta T E! C A, districta E? F 24 reddatur T ^ 25 uerocinatis C — 26 nos T —— 27 illis TURBO 28 probantur T E F C A abstringi B T — 30 prouide] proinde C, inc. Ft nobis E F C 44 permisit C 32 utbium oz. T E F C .A munia] nimia T ciuitatum ozz. C 33 abscindi C

explicit liber septimus E F

LIBER OCTAVVS I. II. III. IV. V.

VI. VII. VIII.

Iustino imperatori Athalaricus rex. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. Populo Romano Athalaricus rex. Diuersis Romanis per Italiam et Dalmatias constitutis Athalaricus rex. Diuersis Gothis per Italiam constitutis Athalaricus rex. Liberio ppo Galliarum Athalaricus rex. Vniuersis prouincialibus per Gallias constitutis Athalaricus rex. Victorino uiro uenerabili episcopo Athalaricus rex.

IX. Tuluin u. i. patricio Athalaricus rex. X. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. XI. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. XII. Aratori u. i. Athalaricus rex.

XIII. Ambrosio u. i. quaestori Athalaricus rex. XIV. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. XV. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

XVI. Opilioni comiti sacrarum Athalaricus rex. XVII. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

XVIII. Fideli u. i. quaestori Athalaricus rex. XIX. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

ZNMKEF

Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiti (uiris Z^) clarissimi et illustrissimi ex-

quaestoris palatii exconsulis ordinarii exmagistti officialis praepositi primi officii atque patricii libri uariatum epistolarum incipiunt transmissarum Romanis imperatoribus senatui populo quaestotibus patriciis episcopis a regibus Gothorum incipiunt capitula libri primi Z, incipiunt capitula primi libri IN, incipiunt capitula epistolarum Cassiodori M, Magni Aurelii Cassiodori Senatotis uiri clarissimi et illustris exquestor. sacti palacii et consulis ordinarii exmagistri officii praepositi officiorum atque patricii liber uatiarum iUS incipiunt capitula (fimi? quaternio) inciMagni ... uariarum liber iUS (u/ supra. ; sacti oz., exconsulis pro et consulis) piunt capitula libri primi K, hec sunt capitula libri octaui E, tubtice siue capitula octaui libri F dalmatiam N K EF IV. uniuersis M F forzasse recte V. uniuetsis M — Znser. om. Z VI. ppo] populo M VIL. galliam K VIII. uito oz. Z IN IX. toluin N, tulum M, luluim E F — üi]uiro N E F, ueri M inscr. on. XI. athalaticus tex] Tolum (/zzzz0 Tuluin.) u.i. Cujacius NK XII ü.i]ueti M K XIII ü.i]ueti M, uiro E F XVIII. ü.i]ueti M K

VARIARVM VIII, Capitula

298

XX. XXI. AUXIL XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII.

Auieno u. i. ppo Athalaricus rex. Cypriano u. i. patricio Athalaricus rex. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

Bergantino u. i. comiti patrimonii Athalaricus rex. Clero ecclesiae Romanae Athalaricus rex. Iohanni u. s. referendario Athalaricus rex. M 230 Vniuersis Reatinis et Nursinis Athalaricus rex. Dumerit saioni et Florentiano uiro deuoto comitiano Athalaricus rex.

XXVIII. Cunigasto u. i. Athalaricus rex. XXXIX. Honoratis, possessoribus et curialibus Parmensis ciuitatis Athalaricus rex. XXX. Genesio u. s. Athalaricus rex. XXXI. Seuero u. S. Athalaricus rex. XXXII. Seuero u. s. Athalaricus rex. XXXIII. Seuero u. s. Athalaricus rex. ZNMKEF

XX. XXI. XXIII. XXV. XXVII. XXVIII. XXX-XXXIII.

abieno codd. Ppo] populo M, ozz. IN ü.i.] ueri M, uito E F coZZ. ü.i.] uito codZ. patrimonii] patricio E F, E F

ü.1.] uito bergamo om. IN ü.$.] uito dumetiht

F M, dumedit E F

cumgasto E, cumgamasto F ü.8.] ui IN ubique

expliciunt capitula Z M

299

VARIARVM VIII, 1 I IVSTINO IMPERATORI 1

VA

M 231

PL 735

ATHALARICVS REX

a. 526 post Aug. 30 Iuste possem reprehendi, clementissime principum, si pacem uestram quaererem tepide, quam parentes meos constat ardentius expetisse : aut in qua parte dignus heres existerem, si auctoribus meis impar in tanta gloria reperirer ? Non nos maiorum purpuratus tantum ordo clarificat, non sic regia sella sublimat quantum longe lateque potens gratia uestra nobilitat. Omnia enim regno nostro perfecte constare credimus,

si hanc

nobis

minime

deesse

sentimus.

Sed

ut

pietati uestrae praeconiale est diligere quorum patres contigit uos amasse — nemo enim creditur impendisse ueteribus puritatem innocuam, nisi qui eorum stirpem habere probatur acceptam — claudantur odia cum sepultis : ira perire nouerit cum proteruis : gratia non debet occumbere cum dilectis : sed maest, qui ad regni causas innocens I 5 gis affectiosius tractandus inuenitur. Perpendite quid a uobis mereatur successor bonorum. Vos auum nostrum in uestra ciuitate celsis curulibus extulistis, uos genitorem meum in Italia palmatae claritate decorastis. Desiderio quoque concordiae factus est per arma Hoc nomen 2 o filius, qui annis uobis paene uidebatur aequaeuus. adulescenti congruentius dabitis, qualia nostris senioribus praestitistis. In parentelae locum uester iam transire debet affectus : nam ex filio uestro genitus naturae legibus uobis non habetur extraneus. Atque ideo pacem non longinquus, 2 sed proximus peto, quia tunc mihi dedistis gratiam nepotis, quando meo parenti adoptionis gaudia praestitistis. Introducamur et in uestram mentem, qui adepti sumus regiam hereditatem. Illud mihi est supra dominatum tantum ac talem

To

A

BTZNMKEFHGI incipit liber primus uariarum Cassiodori Senatotis Z, incipit liber primus uariarum epistolarum Cassiodori Senatoris N, incipit liber primus uariarum cassiodori K, Senatoris uiri clarissimi M, incipit lib. iu$ uariarum Cassiodorum (sic) Sen. incipit liber octauus E F imp-.), I, 1 iustiniano 5/erique, iustini IN, ad iustinum K, senatui rome H (oz. 3 reprehendi possem E F 2 possum B, possim T Z N H G I» om. 1 15 12 probatur habere H G T ? potens] patens Mozzzzsen ttepide H G HGI qui^B . 18palmataZF affectiosius] B Z, affectuosius re//. e? Mozrusen G I, quaH qui IN, unis qui M?, unus quia A4, K M! Z B unis quia annis] 20 qui 21 uobis uidebatur paene B, paene uidebatur uobis E FE muis Cuiacius

GI ^ 22 uester] noster Z N M K F H, qualia] qui talia T C, qui* talia P, quale heredi2? etom. H GI BT H G I» 23ex]et tatem] dignitatem E? F — 28ac] et H GI

nostrum T .4, nostro E

300

VARIARVM

VIII, 1-11

rectorem habere propitium. Primordia itaque nostra solacia ;o mereantur principis habere longaeui : pueritia tuitionem M z52 gratiae consequatur et non in totum a parentibus destituimur, 5 qui tali protectione fulcimur. Sit uobis regnum nostrum gratiae uinculis obligatum. Plus in illa parte regnabitis, ubi omnia caritate iubetis. Quapropter ad serenitatem uestram 3; illum et illum legatos nostros aestimauimus esse dirigendos, ut amicitiam nobis illis pactis, illis condicionibus concedatis, quas cum diuae memoriae domno auo nostro inclitos decessores uestros constat ha|buisse. Aliquid forsitan et amplius PL mereor sinceritatis, cuius nec aetas uidetur esse suspecta nec 734 4o generatio iam probatur extranea. Quaedam uero per supra scriptos legatos nostros serenissimis sensibus uerbo intimanda commisimus, quae clementiae uestrae more ad effectum facite peruenire.

II SENATVI VRBIS ROMAE

ATHALARICVS REX

& 526 post Aug. 30

1

Plenissimum gaudium constat esse, patres conscripti, cognoscere dominantis exortum, ut qui creditur uniuersos posse protegere, audiatur ad regni culmina peruenisse. Mensura ;laetitiae de magnitudine nuntii uenit et tanta fit alacritas 2. animi, quanta fuerit et consideratio rei. Nam si prudentes uiros erigunt commoda praedicta sodalium, si amicorum releuat sospitas nuntiata, quanta exultatione suscipi debet omnium rectorem feliciter prouenisse terrarum, quem non protulit commota 1o seditio, non bella feruentia pepererunt, non rei publicae damna lucrata sunt, sed sic factus est per quietem, quemammodum uenire decuit ciuilitatis auctorem ! Magnum profecto felicitatis genus optinere sine contentionibus principatum et in illa re publica adulescentem dominum fieri, ubi multos t; constat maturis moribus inueniri. Non enim potest cuilibet aetati deesse consilium, ubi tot parentes publicos constat

5

inuentos. Praelata est ergo spes nostra cunctorum meritis et

BTZNMKEFHGI« (I, 36 condicionibus — II, 13 sine contentio)

30 habere principis HG I tutionem B 36 concedatis ozz. B 37 diuae] digne H G uestrae ane domno add. P! domino H G I» 39 suspecta esse B 40supradictos EF H GI — 41 uestris az/e uetbo a4. T MMEF HGlIeft Mozamsen II, 6 et] ex B' (ezz. zz. rec.), om. H G Iv si] etsi E F * corda ane xeleuat add. E F 13 felicitatis genus] fel. est genus K?, fel. genus est E F, ciuilitatis genus est IN, genus fel. H G, genus est fel. I

VARIARVM

VIII, 11

301

certius fuit de nobis credi quam quod de aliis potuit approbari : non iniuria, quoniam quaeuis claritas generis Amalis cedit et 2o sicut ex uobis qui nascitur, origo senatoria nuncupatur, ita qui ex hac familia progreditur, regno dignissimus approbatur. Probata sunt praesenti facto quae loquimur. Nam cum 4 domni aui nostri pro beneficiorum quantitate dulcissima nobis recordatio

urgeretur

extremis,

magnitudinem

dominationis

a; suae tanta in nos celeritate transfudit, ut non tam regnum

quam uestem crederes esse mutatam. Tot proceres manu consilioque gloriosi nullum murmur, ut assolet, miscuerunt : sed

3o

5 55

4o 6

7 45

ita cum magno gaudio secuti sunt principis sui iudicia, ut M 255 uoluntatem ibi potius agnosceres confluxisse diuinam. Quapropter necessarium duximus propitio deo |deorturegninostri PL uos facere certiores, quia dilatatum quam mutatum uidetur 755 imperium, cum transit ad posteros : nam quodammodo ipse putatur uiuere, cuius uobis progenies cognoscitur imperare. Hoc habuerunt uestra uota, haec illius fuit indubitata sententia, ut heredem bonorum suorum relinqueret qui beneficia eius in uobis possit augere. Amore principum constat inuentum, ut simulacris aeneis fides seruaretur imaginis, quatenus uentura progenies auctorem uideret, qui sibi rem publicam multis beneficiis obligasset. Sed quanto uerior est qui uiuit in posteris, per quos plerumque et forma corporis redditur et uigor animi protelatur !Et ideo nobilitatis uestrae fidem maiore nunc studio debetis ostendere, quatenus et priora munera meritis uideantur esse collata et futura indubitanter eis praestemus, quos praeteritorum immemores fuisse minime senserimus. Noueritis etiam diuina prouidentia fuisse dispositum,

ut

Gothorum

Romanorumque

nobis

generalis

con-

sensus accederet et uoluntatem suam, quam puris pectoribus 8

offerebant, iuris etiam iurandi religione firmarent. Quod uos secuturos esse minime dubitamus tempore, non amore : nam

jo a uobis potuit inchoari quod praeuenti longinquitate sequimini. Constat enim excellentissimos patres tanto amplius posse diligere, quanto maiores honores a ceteris ordinibus uisi sunt acce-

quos - 64 BTZNMKEFHGI« (II, 18 quod de aliis - 38 auctorem uideret ;44 augere)

22 ergo pos? probata 19 hamalis IN e? Mozzzisen, amalus E! — credit H G* I» 23 uobis T Z IN cum] dum B! sunt ost facto transp. H G.— add.H GI x, cognosceres F B' s agnosceti 29 F E? iussa iudicia] 28 kx MEHGI X44 praeTF HGI 86poset 32 imperum B ^ 34 uota uestra IN M F gothorumque M, teritorum] posteriorum H I, posterorum G — 46 romanorum EH GI . 48 quod] quos assensus gothorum et (ac G) romanorum HGI 52 a ante ceteris del. Mommsen TH GI? S5ienimoz. HGI

302

VARIARVM

VIII, n-11

pisse. Sed ut primordia nostra et circa uos benignitatis possitis agnoscere, quia decet curiam uestram beneficiis introire, illustrem Sigismerem comitem nostrum uobis cum his qui directi sunt fecimus sacramenta praestare, quia inuiolabiliter seruare cupimus quae publica auctoritate promittimus. Si qua autem a nobis creditis postulanda, quae uestrae securitatis incrementa multiplicent, indubitanter petite commoniti, quos ad fundendas preces nos etiam uidemur hortari. Promissio enim est ista quam commonitio : nam qui reuerendum senatum supplicare praecipit, quod impetrare possit nihilominus compromisit. Nunc uestrum est tale aliquid sperare, quod communem rem publicam possit augere.

55

10

6o

III POPVLO ROMANO ATHALARICVS REX à 526 post Aug. 30

VA

Io

15

Si uos externus heres imperii suscepisset, dubitare forsitan PL poteratis, ne, quos prior dilexerat, inuidendo subsequens non 736 amaret, quia nescio quo pacto, cum successor amplius laudari M 234 nititur, praecedentis fama lentatur. Nunc uero persona tantum, non est autem uobis gratia commutata, quando recte nobiscum agi credimus, si aui ueneranda iudicia subsequamur. Nostrae siquidem opinionis interest, ut, quos ille benignissime tuitus est, nos etiam statuta copia et beneficiorum ubertate pascamus. Minus cogitant qui obscuris principibus et uersatis in mediocri actione succedunt : nos talis praecessit, ut exquisitis uirtutibus eius sequi uestigia debeamus. Quapropter, quod auspice deo dictum sit, gloriosi domni aui nostri ita uobis nuntiamus ordinatione dispositum, ut Gothorum Romanorumque in regnum nostrum suauissimus consensus accederet, et, ne aduersis rebus aliqua possit remanere suspiBTZNMKEFHGIk (II, 44 quos — 64 augete ; III, 6 gratia — 27 romanae)

53 nostra et] nostre T E? F* G uos] nos « benignitatem M K E Iv 44 54 positis B « nostram E F AA 55 sigismere T Z M K E? x, ligismere E!, segismerem PF, sigismem H G, s. Iv, sigisinem 4 56 inuiolabiter B 57 quae] quod M? K F G A, non M! 58 postulanda creditis Z N M K E F A 61 enim] enim potius N F G I, potius M K A, potius enim E 62 compromisit] cum pftomisit K H III, 2 suscepiscet B forsitam B T — ? uobiscum N E'F HGI.A agi ante uobiscum /ragsp. H G I aui 5osz iudicia B ez Mozzzzsen subsequamur] consequamur H GI ^ 8utq.i. b. tuitus (timus T, tutus E F G) est oz. B1 9 copia] constantia IN E! F H G" I, constantia copia M .A, stantia (ozz. statuta con) Ga ubertate] copia H G I 11 actione] natione Z K 74, ratione M 15 in regnum nostrum 057 consensus B e£ Mozzzsen 16 aliqua adu. rebus H G I remate TZ IN

VARIARVM

VIII, rir-1v

303

cio, uota sua sacramentorum interpositione firmarunt : se dominatum nostrum tanto gaudio subire, tamquam si illis domnus auus noster fatali sorte non uideretur esse subtractus,

2o ne solis linguis, sed etiam imis pectoribus probarentur esse 4 deuoti. Quod si uos, ut opinamur, libenti animo similia feceritis, harum portitores sub obtestatione diuina uobis fecimus polliceri iustitiam nos et aequabilem clementiam, quae populos nutrit, iuuante domino custodire et Gothis Romanisque apud 25 nOS ius esse commune

nec aliud inter uos esse diuisum, nisi

quod illi labores bellicos pro communi utilitate subeunt, uos autem ciuitatis Romanae habitatio quieta multiplicat. 5 Ecce ad condicionem clementissimam sacramenti inclinando nostrum eueximus principatum, ut nihil dubium, nihil formi3o dolosum populi habere possint quos beatus noster auctor enutriuit. Ecce Traiani uestri clarum saeculis reparamus exemplum : iurat uobis per quem iuratis, nec potest ab illo quisquam falli, quo inuocato non licet inpune mentiri. Erigite nunc animos et deo propitio meliora semper optate, ut, sicut 35 à caritate potestatem regiam inchoauimus, ita tranquillitatem deo placitam sequentibus temporibus exequamur. PL

IU

737

DIVERSIS ROMANIS PER ITALIAM ET DALMATIAS CONSTITVTIS ATHALARICVS REX

à. 526 fost Aug. 30

1

Honorabile credimus indicare quod fama potuistis teste cognoscere. Iure siquidem de se bene arbitrabitur aestimatum, ;qui regium meretur alloquium, quia dignitas est subiecti affatus meruisse dominantis, in ea praesertim causa, in qua omnium corda sic uidentur esse sollicita, ut, si non cog- M 255 noscant prosperum, credant semper aduersum. Nam qui audit

mutatum,

nouum

nihilominus

formidat

imperium,

1o et re uera nescio quid triste creditur cogitare, qui tardat inter 2 initia benigna promittere. Quapropter locum sinistris cogitaBTZNMKEFHGIKk (III, 6 gratia - 2€ romanae)

III, 31 Cf. Plin. paneg. 64, 1-5.

20 ne] nec H GI 19 esse oz. Z M K F A 17 sua] sua ne B5, oz. H G I 29 exuimus 27 ciuitatis Romanae os quieta B ez Mozzzzsen 21 opin*amur B 30 habere populi H GI ^ 31 repatauimus E* H GI ENG 4 atttribuitut T, atbitratut 8 potestis E? HH GTI IV,1 dalmatiam Z N E F 9 nouum mutatum B ZN EI, asbitrauitut M?, atbitatur H!, arbitretur H? G

304

VARIARVM VIII, 1v-v

tionibus amputantes aliter de nobis non patimur credi, quam quod de nostris parentibus potuit aestimari. Et ideo, quod diuinitate propitia dictum sit, glorioso domno auo nostro 15 feliciter ordinante, tam Gothorum quam Romanorum praesentium pro munimine, indepti regni sacramenta suscepimus. Quod uos quoque

facturos

esse libentissime

iudicamus,

ut,

qui fideles parentibus nostris extitistis, nobis quoque simili 3 deuotione pareatis. Suauius enim diligit heredem, qui benefi20 ciorum recordatur auctorem. Sed ut uobis beniuolentiae nostrae iam nunc integritas innotescat, iuris iurandi uobis fecimus religione promitti, quod et nostrum possit declarare propositum et spem debeat munire cunctorum. V DIVERSIS GOTHIS PER ITALIAM CONSTITVTIS ATHALARICVS REX

à. 526 post Aug. 30 1

Voluissemus quidem uobis domni aui nostri longaeuae uitae gaudia nuntiare : sed quoniam diligentibus dura condicione ;subtractus

est,

nos

heredes

regni

sui

deo

sibi

imperante

substituit, ut successione sanguinis sui beneficia uobis a se collata faceret esse perpetua, dum nos illa et augere et tueri cupimus, quae ab illo facta esse cognoscimus. Cuius ordinationi, adhuc eo superstite, in regia ciuitate ita sacramenti interposi1o tione cunctorum uota sociata sunt, ut unum crederes promitte2. re, quod generalitas uidebatur. optare. Hoc uos sequentes exemplum pari deuotione peragite, ne quid a praesentibus minus fecisse uideamini, a quibus creditur totum similiter posse compleri. Illum uero comitem uobis fecimus iurata uoce 15 promittere,

ut,

sicut

nobis

uestrum

animum

deuotissime

proditis, sic optata de nostris sensibus audiatis. Recipite itaque prosperum uobis semper nomen, Amalorum regalem

BTZNMKEFHGI

13 potuit patentibus TZ NMKEF.A 16 indempti Z K?, incepti E F H G IP, 20 auctorum 18 nostris ozz. B 17 esse om. H G Iv recepti Iv, ozz. IN Ei, auctoris E? F 21 nostrae] uestrae B nunc] tunc B fecimus uobis

V, 1i uniuersis K 4A 3 uobis oz. H G I A 9 imperante] s *? nos ozm.H GI $8 esse facta H G I» 14 uero ozz. comitem H G I fecimus] comitem Be 15/16 proditis Mozamsen 17 semper uobis B E F ez Mozzisen nomen oz. lorum T NN ez Mozmsen lorum sque ad 18 purputatam oz.

co(h)opetante E HG I uobis deuotissime B e H GI hamasp. uac. relicto Bt

VARIARVM

2o

2

VIII, v-vi

305

prosapiam, blatteum germen, infantiam purpuratam, per quos deo iuuante parentes nostri decenter euecti sunt et inter tam prolixum ordinem regum susceperunt semper augmentum. Credimus enim de diuinitate propitia, quae maiores nostros dignanter adiuuit, nunc quoque gratiam suae dignatio|nis impendere, ut et nobis regnantibus bonarum rerum PL fructus dulcissimos afferatis, qui sub nostris parentibus copio- 758

5 sa uirtutum

laude floruistis. VI

LIBERIO PPO GALLIARVM ATHALARICVS REX

&. 526 post Aug. 30

Scimus animum uestrum de obitu gloriosae memoriae domni aui nostri acerbo dolore fatigari, dum omnia bona grauiter defleantur amissa : plus enim quaeritur, dum dominus desideabrogatur. Expedit autem studio pietatis afflictam VA rabilis mentem compensatiuo remedio consolari, quia uix sentitur amissus,

Io

9I

A

cul non

succedit

extraneus.

Sic enim deo sibi im-

perante prospexit, dum esset et post fata prouidus, ut regionibus suis pacem relinqueret, ne aliqua nouitas quieta turbaret. In sellam regni sui nos dominos collocauit, quatinus decus generis, quod in illo floruit, in successores protinus aequali luce radiaret. Cui ordinationi Gothorum Romanorumque desideria conuenerunt, ita ut sub iurisiurandi religione promitterent fidem se regno nostro deuoto animo seruaturos. Quod ad illustris magnitudinis uestrae notitiam credidimus perferendum, ut ab his, qui in Galliis regno pietatis nostrae deuoti sunt, simile proferatur exemplum et, sicut animos nostros circa se minores non desiderant effici, ita pari condicione teneantur astricti.

BTZNMKEFHGI

18 prosapiem TZ IN MK blatteum] balateeum B?, balt(h)eum NY H I A4, bractalum E! F, baltaum E? G 19 uestti P-TZNMEHIY 21 de oz. HGI.(add) 94 coposa B!

VL1ppo]populoZ M,epo GI

H G — 2uestri

B — 4 deflentur P, doleantur H

? sibi deo imperante B e£ Mozzsen, deo imperante (oz. sibi) F G!, deo

sibi properante H, deo preparante sibi G?, deo sibi praestante T BE

GI HGI

NKEF

9 suis ozz. B

10 sella** B

12 ordinatione B* Z M, ordini H G I 14 se fidem E F animodeuoto H GI 15 credimus TZNMKGI.A

galie

19 abstricti E! F ,

H GI

8 facta T* K1

11 successore T E F, successoribus EI

pietati uestrae

H GI

nostto 07. 16 hiis

— 19 de uotis B! (s eras.)

306

VARIARVM

VIII, vrI-viII

VII VNIVERSIS PROVINCIALIBVS PER GALLIAS CONSTITVTIS ATHALARICVS REX

a. 526 post Aug. 30 1

Licet gloriosae memoriae domni aui nostri pro excellentibus meritis tristis uobis uideatur occasus, tamen, quia ille humana s condicione decubuit, ad continuandam gubernationem, quam singulariter gesserat, nos reliquit, ne damnum boni principis sentiretis, cuius uobis noscitur regnare progenies. Nullus enim apud nos perdit, quod illi paruit, sed duplici largitate munifici et illius debita reddimus et futuris obsequiis benefi2 1o cia ingenita pietate mutuamur. Atque ideo fidem pristinam maiore nunc uos conuenit deuotione monstrare, quia bene prospicit rebus futuris qui regnantium seruit initiis, dum ipse et in reliquum perseuerare creditur, qui primordia fouere sentitur. Indicamus autem fauore diuino, cum ad regni culmi1; nà perueniremus,

omnia nobis sic felicia, sic tranquilla ces-

sisse, ut unum loqui crederes quod generalitas insonabat nec putaretur humanum, quod tot uota ingentium populorum 3 nihil probata sunt habere contrarium. Vnde uos quoque praedicta conuenit imitari, ut Gothi Romanis praebeant 201usiurandum et Romani Gothis sacramento confirment se M 237 unanimiter regno nostro esse deuotos, quatenus et nobis uestra sinceritas laudabiliter innotescat et ad quietem uestram proficiat inuicem promissa concordia. Eat inter uos legalis missa tran|quillitas : potior minori non sit infestus. Habetote PL 2; animum

pacatum,

qui bellum

non

habetis

externum,

quia

primum inde nobis placere poteritis, si uobis hac ratione prospicitis. VIII

VICTORINO VIRO VENERABILI, EPISCOPO ATHALARICVS REX 4. 526 post Aug. 30 1

De fide atque constantia tales sunt commonendae personae, BTZNMKEFHGI

VlLidiuersis

N H GI

— galianZ

NMKGI A,italiam H

4uobis oz.

HGI.A 8 largitatem T, largione H, largitione G I 10 ingenita] ingenua HGI mutuamus N EF I A 12 prospicit] proficit IN? E F H G IP, pro Iv 17 putaretur] crederetur H G T 18 uos] nos T E F G^, ozz. M! Ga 23 uos om.HGI 24 et ane habetote add. E: F 26 inde] hiac H G I

"€

1 uiro uenetabili ozz.

N H GI

episcopo oz. Z

3 ammonendae

739

VARIARVM VIII, vir-IX

307

quae desideriis humanis diuersa sorte quatiuntur. Vos autem,

s quos sapientia firmos efficit et mens religiosa consolidat, ad prouincialium potius conuenit adunationes animari, quia iuste debitor fit alieni arbitrii, qui a pluribus meretur audiri. Quapropter salutantes ueneratione qua dignum est, quod uobis quidem maerorem possit indicere, transitum gloriosae ro memoriae domni aui nostri cum dolore maximo nuntiamus. 2 Sed inde potest uestra tristitia temperari, quia nos in sede regni sui diuinitate propitia collocauit, ut in totum desiderio uestro non uideatur ereptus, qui uobis consurgit in successione reparatus. Fauete nunc orationibus sacris nostris liben15 ter auspiciis, ut rex caelestis humana nobis regna confirmet, gentes externas atterat, peccata absoluat, consolidet et conseruet propitius quod parentibus nostris dignatus est praesta3 re gloriosus. Quapropter sanctitas uestra prouinciales cunctos ammoneat, ut inter se habentes concordiam regno nostro 20 per omnia debeant esse purissimi. Cupimus enim in subiectis fidem reperiri, quam larga possimus pietate munerari. IX TVLVIN V.T. PATRICIO

ATHALARICVS REX

a. 526 fin.

Licet ad regendos populos idoneos efficiant, quos ad augustum culmen diuina prouexerint — quando nec aetas impedit, ubi se potentia caelestis infundit —, tamen ad releuandam s florentissimae nostrae aetatis sollicitudinem uisum est te uirum prudentissimum conuenienter adhibere, quem constat etiam domni aui nostri tractatibus iugiter et laudabiliter adhaesisse. Quod si dignum fuit hoc illum talem tantumque facere, quanto magis nobis conuenit solacium quaerere, quod 1o pro adulescentiae flore decenter adhuc possumus indigere! 2 Magna est enim infinitaque prudentia, quam nemo sic asse- M 258 quitur, ut eam non necessarie et per alios quaerere uideatur. Senes ipsi consiliis sapientiam discunt et a maturis in com- PL mune quaeritur quod | pro omnium utilitate tractatur. Sola- 740 1

BTZNMKEFHGI 10 dolote] dote B», meto$ plurimus B, plurimis T 6 adunationem E! F 13 12 in totum] HP? I e? Cuiacius, toto B, in toto re//. te H? G I, memote H! 19 gloriosis Mozzzzsen 17 praestate dignatus est E F surgit H G I concotdiam habentes

ZiIN

MK E F A

20 enim oz. H E F

IX, 1 tuluno N, tuluim M, tulluin K, lulium uel tulini E, lulium F? iulio F?, thoü.i.] ueti M, uiro IN K E F A, praecelso uito (oz. luin G, tholoni I, tulum 74 instr. diuersis prouincialibus per galliam constitutis a.r. H patticio) I, oz. G MK.Ae 4se] seseZIN 3 prouexerunt N EF H G 2 efficiaptur G Iv HG I B aetatis nosttae H E F — 9 quod] qui N F, quo AMozansen

308

VARIARVM

VIII, ix

15 cium curarum frequenter sibi adhibent maturi reges et hinc meliores aestimantur, si soli omnia non praesumunt. Quod si longaeui domini subiectorum ingeniis adiuuantur, consulte relaxamus

aetatis nostrae breues ferias, ut suis incrementis

aucta prosperius robustior ad imperii pondera sustinenda 3 2o consurgat. Atque ideo te cum fauore diuino suggestu praesentalis patriciatus euehimus, ut pro re publica nostra tractantem

25

3o 4

3;

5 4o

sedis celsa sublimet,

ne sententia

salutaris,

cui decet

humiliter pareri, a loco uideatur uenisse communi. Hic est honor, qui et armis conuenit et in pace resplendet : hunc illa diues Graecia, quae multa gloriosissimo domno auo nostro debuit, gratificata persoluit : uelauit fortes humeros chlamydum uestis, pinxit suras eius calceus iste Romanus et dignanter uisus est accipere, quod se cognoscebat sumere per honorem. Crescebat uisendi studium eois populis heroam nostrum, dum nescio quo pacto in eum, qui bellicosus creditur, ciuilia plus amantur. Hac igitur honoris remuneratione contentus pro exteris partibus indefessa deuotione laborauit et praestare cum suis parentibus principi dignabatur obsequium, qui tantorum regum fuerat stirpe procreatus. Sic se magnorum beneficia semper extollunt, ut et quibus imperare nequeunt, iura uenerationis imponant. Diligunt crementi sui prouecti semper auctorem et moralitatis iura nesciunt, qui beneficis non tenentur. Sed longum est de eius gloria sufficienter loqui, quem singularem gentibus saecula fecunda genuerunt. Ipsius te labor instituit, ut nos minus laborare debeamus. Tecum pacis certa, tecum belli dubia conferebat et,

quod apud sapientes reges singulare munus est, ille sollicitus ad omnia secure tibi pectoris pandebat arcana. Tu tamen 6 nullos responsis ludebas ambiguis. Amasti in audiendo pa4; tientiam, in suggestione ueritatem : saepe quae ad eum falso peruenerant, recti studio corrigebas et , quod rarum confidentiae genus est, interdum resistebas contra uota principis, sed pro opinione rectoris. Patiebatur enim inuictus ille proeliis pro BTZNMKEFHGI 15 sibi frequenter E F

19 aucta] T F, tota B, uota Z, uita IN E? H G I, deuota

M K A, augta Et robustior] tobustiorque B 22 sedis] sedes K F? e Mozumisen 25 glorioso E! F 26 et ag/e uclauit add. E F 24 suras eius] T E, suta sericis IN FH" I, seris (ozz. suta e£ ss. zz. 1 uel cis) M, furas eius F, sutas Setis B, sura seris Z K, sura sesicis FH, suras sericis G Cujacius, suta setis 74 28 sumere] assumete M K E F 4A 29 heroem E? 74, heream F!, heroa F? H?( ?),

etcam H! $0 eum] eo Mozzzzsen cum dett. 35 attollunt E? H G I 36 inponunt T H G diligunt crementi] T, diligunt ore mens B, diligit more (mire Z*) mens Z M' K, diligunt omnes IN Mv E? F G I, diligit crementi E!, diligunt omnes isti H, diligit omnes morem mens JA, diligit memor mens Ceacizs 97 prouecti] T, prouectis B', prouectus PZN MKEFHGI. sempot 077. HGI mortalitatis T F H GI.A 40 ipsius] ipse E* H GI 41 bella Z IN 44 ludebas] fallebas N H GI

VARIARVM VIII, 1x-x

309

sua fama superari et dulcis erat iusto principi rationabilis 7 5o contrarietas obsequentis. Ama nunc sublimior iustitiam, quam seruiens diligebas. Ostende te illius esse discipulum, qui numquam laborauit in cassum : iunctus Amalo generi nobi- M 239 lissima tibi facta consocia. Omne siquidem bonum regia suadere debet affinitas. Acturus es consueta prudentia, ut laude 855 morum fastigium contigisse uidearis excelsum. Extat gentis Gothicae huius probitatis exemplum : Gensimundus ille toto orbe cantabilis, solum armis filius factus, tanta se Amalis de-

uotione con|iunxit, ut heredibus eorum curiosum exhibuerit PL famulatum. Quamuis ipse peteretur ad regnum, impendebat 74: 6o alis meritum suum et moderatissimus omnium quod ipsi conferri poterat, ille paruulis exhibebat. Atque ideo eum nostrorum fama concelebrat : uiuit semper relationibus, qui . quandoque moritura contempsit. Sic quamdiu nomen superest Gothorum, fertur eius cunctorum adtestatione praeconium. 65 Vnde fas est de te meliora credere, quem nostri constat generis affinitate gaudere.

25 SENATVI VRBIS ROMAE ATHALARICVS REX a. 526 fin. | 1

Habetis, patres conscripti, unde glorioso principi gratiam referre debeatis, quando praecelso uiro Tuluin et nostra affinitate fulgenti uestri ordinis contulimus dignitatem. Auctus ; est enim pacis genius de ferri radiantis ornatu nec discincta iacet toga iam procinctualis effecta. Ante uobis contulimus honores, sed nunc ipsam ereximus dignitatem. Per omnes est nimirum splendor refusus, quem praesens potest habere patricius : quando illa est natura purissimi luminis, quae 2 1o relucet et proximis. Sed quamuis sit uobis notissimus candidatus, qui domni aui nostri tam claris ac diuturnis adhaesit obsequiis, tamen iuuat illa repetere, quae constant ad institu3 toris eius gloriam pertinere. Primum, quod inter nationes eximium est, Gothorum nobilissima stirpe gloriatur. Qui mox ut 15 inter parentes infantiam reliquit, statim rudes annos ad sacri BTZNMKEFHGI 53 tibi hamalo T'IN e£ Momisen 62 cassum] casu B Z M K, caü T, oz. E 56 gesimundus 54 es] est Z N M K, etiam E F?, om. T, inc. Pt om.HGI

T N H? G I, gensumundus Z, gesimun H?

57 hamalis IN ez Mozzzsen

61

patuulus IN K* E? T 63 quandoque] quando Z 3 tuluin] tolum B» T X, 1 utbis romae oz. HI

MK F H G Iv A, toluin B» B genus E! G, Z et Mommsen, tholuin IN, colum E! I?, solum E?, tollimus G* ornatu]affectu M! K E! F — 6 effecta] affecta T H, oz. B genis H, genium I MK B F G I et Mommsen 12 constat ZN i0et]ex H G, in I" — iiclaris** B instituris Bl, institoris B?, instutoris IN, institutionis E? ut] oz. B! 74 e? Mommsen

14 glariatur B*

310

VARIARVM VIII, x

cubiculi secreta portauit, agens non ut aetas, sed ut locus

20

25

potius expetebat. Nam licet omnia regum obsequia sub cautela peragenda sint, illic tanto amplius timoris adquiritur, quanto proximus plus habetur. Arduum nimis est meruisse principis secretum, ubi si quid cognoscitur prodi, uel ab alio formidatur. Has procellas moderator sui sine offensione transmisit, carus summatibus, collegis semper acceptus, ut iam tunc magnae felicitatis uideretur esse praesagium gratiam meruisse cunctorum. Cuius ut coepit aetas adulescere tenerique anni in robustam gentis audaciam condurari, ad expeditionem M 240

directus est Sirmiensem : ut quod ab illo | Martio uiro uerbis

didicerat, in camporum libertate monstraret. Egit de Hunnis

30

inter alios triumphum et emeritam laudem primis congressibus auspicatus neci dedit Bulgares toto orbe terribiles. 'Tales mittunt nostra cubicula bellatores : sic paratae sunt manus,

ubi

exercetur

animus.

Nutritus

in otioso

seruitio

laboriosos subegit et quod exercitatione non didicit, uirtus prona compleuit. Rediit subito ad principem ueteranus egressus primaeuus, ut non pacatis obsequiis, sed armis semper studuis3 A se crederetur. Hoc rimator ille actuum et bonorum remunerator inspiciens uigorem illi regiae domus uirtutis contemplatione commisit, ut quem ingeniosum bella probauerant, fortissimi regis consiliis misceretur, ad inuenienda subtilis, ad im-

plenda robustus, ad celanda cautissimus. Egit locum merito 40 publici secreti : cum ipso proelia, cum ipso negotiorum aequabilia disponebat et in tantam se similitudinem eius cogitationis adiunxerat, ut causis recognitis, quod ille uelle poterat, iste

45

sua sponte peragebat. Defensorem omnium suis tractatibus adiuuabat et ministrando consilium regebat ipse rectorem. Ammonet etiam expeditio Gallicana, ubi iam inter duces directus et prudentiam suam bellis et pericula promptissimus ingerebat. Arelatus est ciuitas supra undas Rhodani constituta, quae BTZNMKEFHGI« (X, 21 sui sine - 41 disponebat)

16 cubilis IN H G I, cublis

T — 19 obsequium B!

18 timoris amplius Z IN

M^ K A 19 est nimis F H GT 21 has procellas] hos processus IN? E? F H GI sui moderator H G T 22 sumantibus B!, sumatibus P? 23 tunc] tot

T,om.H GI

24adolescere T «

26 sirmiensem] 74, sirmensem /erique e£

Mommsen, frisirmensem H G fusitmensem [?, susumensem Iv didicerat uerbis Z N MKEF A 27 hunnis] K, unnis B, inimicis T, unius Z, hunis IN M, annis E F, huius H G, huius uiribus I, hymnis 74 28 cum ane congtessibus a44. B 29 burgates K, bulgatos F, bugares H GT 30 cubicula] cunabula NM*"KEFHGIe Mommsen, inc. M9 34 in ane pacatis add. T E F 35 hoc] heco s actum « bonorum] honorum B Z NN K A 39 locus B Z « metito] inito H, inicio I 42 recognitis] recunditis B 48 callicana B H* 46 suam] suis HG I promptissimus] proputissimus E? F 41 harelatus T, garelatus IN, arelata E F!, arelate F? 74, galeratus H G* I, alerates G^ todanis B!, trodani B?

PL 742

VARIARVM

VIII, x

SII

in orientis prospectum tabulatum pontem per nuncupati fluminis dorsa transmittit. Hunc et hostibus capere et nostris ;o defendere necessarium fuit. Quapropter excitata sunt Gothorum Francorumque ualidissima (ea) tempestate certami7

na. Affuit illic dubiis rebus audacia candidati, ubi tanta cum

globis hostium concertatione pugnauit, ut et inimicos a suis desideriis amoueret et uulnera factorum suorum signa suscipe55 ret : uulnera inquam, opinio inseparabilis, sine assertore praeconium, propria lingua uirtutis, quae licet ad praesens periculum ingerant, reliquum tamen uitae tempus exornant. Eget enim astipulatoribus corpus illaesum, quaerit alios, qui uisa diuulgent : de fortitudine probata non ambigitur, quae tali tes6o timonio comprobatur. Conflictus uirorum fortium mutua tela refluit nec semper tutus fuit, qui cum numeroso hoste contendit. Vnius forsitan ictus sollerter eluditur : qui multis restitit, | a parte qua non credidit uulnus excepit : quae in tantum nunc PL sunt gloriosa, quantum tunc habuere pericula. Iuuat igitur 745 65 fortissimi uiri narrare quietum felicitatis exemplum, quia non est in duce perfecta laus asserere semper anxios labores. 8 Mittitur igitur, Franco et Burgundione certantibus, rursus ad M 241 Gallias tuendas, ne quid aduersa manus praesumeret, quod noster exercitus impensis laboribus uindicasset. Adquisiuit rei 7o publicae Romanae aliis contendentibus absque ulla fatigatione prouinciam et factum est quietum commodum nostrum, ubi non habuimus bellica contentione periculum : triumphus sine pugna, sine labore palma, sine caede uictoria. Tantum ergo eius gloriae debemus, quantum utilitatis accepimus : quem et 7;ill earbiter rerum largitione redituum iudicauit esse prosequendum, ut ibi fieret dominus possessionum, ubi utilitati

9

publicae procurauit augmentum. Aquileiensem quoque tempestatem inter eius prospera iure memoramus, quia discrimina,

dum

$o relinquunt.

feliciter cedunt,

Cum

uentis

suauissimae

saeuientibus

memoriae

furentem

sensum

pelagum

BT (desinit X, 80 zelinquitur) ZWMKEFHGI

48 noncupati B 51 ea] add. Momuusen 59 diuulgetur T, diuulgant H G I 60 cumptobatur B tela mutua H GI 61 refluit] Momzzsen, tepluit B T Z, non ftespuit IN E F I, reppulit M K Gv .A, respuit H Gv, respicit Gt 62 forsitam Jc dT resistit F e? Mozsen, om. H G I 63 credidit pos; uulnus G*, pos? accepit H I excipit B Z M e£ Mommsen, accipit E| P, accepit H G I nunc sunt] non sunt IN, sunt nunc E F, ei nunc sunt 74 6? burgundione certantibus] I, burgundio (re. ozz.) B, burgundio sie certantibus T, burgundio decertantibus ZNM K HF et Mommsen, burgundio nec certantibus H G rursus pos; quid transp. B 68 uias o5 gallias «47. H G I quid] quidem Z aduersa manus] aduersa munus Z, munus aduersa M 70 piplice B ** aquilee in se quoque tempestate T, acquilienses quoque tempestates 74 S0 relinquitur T'

312 spuma

VARIARVM testaretur undarum,

VIII, x-X1

diu iactatum

nauigium tumens

fluctus absorbuit, nullum relinquens forti uiro solacium nisi tantum remigia brachiorum. Tunc iste nautis pereuntibus cum caro pignore solus euasit. Ibi amor piissimi regis, ibi 10 8; meritum probatum est periclitantis, quando regnator ille uix litori constitutus, ut eum exitio praeualeret eripere, undas iterum desiderabat intrare. Tunc eius pericula formidauit, qui saluti propriae timere nesciuit. Nonne uobis, patres conscripti, 11 asperis casibus diuinitus uidetur exemptus, cui praesens go parábatur euentus ? Hunc itaque uirum bellis exercitatum, felicitate clarum, prudentia comprobatum, quod deo auspice dictum sit, ad patriciatus praesentalis culmen eueximus. Fauete nunc auspiciis candidati et uiris nostris Libertatis atria reserate. Conuenit gentem Romuleam Martios uiros 95 habere collegas. SENATVI VRBIS ROMAE

ATHALARICVS REX

à. 526 fin.

Confido, patres conscripti, quod ad agendas optimo regi gratias omnium uestrum studia debeant concitari, quando prouectum meum excogitatum noscitis pro utilitate cunctorum. ; Atque ideo alacriter excipiendum est, quod necessarie fuisset optandum. Omnibus quidem utile est iudicia principum se2 qui,sed ipse facit propria, qui gratanter susceperit aliena. Retinetis me senatus semper fouisse coetum, sed nunc maxime, cum uestrum uideor intrare collegium. Assumptio dignitatis roordinis uestri nobis gratiam duplicauit, quando me inter eos esse sentio, a quibus me amari posse confido. Accedit etiam illud animi uestri gratissimum pignus, quod patriciorum genius per nos constat erectus, quando nemo gentilium in uobis putabit abiectum, quod in me respicit honoratum. PL 5 1; In expe|tendis quoque honoribus apud gloriosae memoriae 744 Theodericum principem regum mea uobis saepe uota coniunxi, M 242 1

BZNMKEFHGIk (XI, $ [exci]piendum — 26 fa[lici]ssi[mum])

$1 tumens] spumans H GT 85 est] oz. H GI quando] quoniam E F testitutus E F 90 parabatur] sperabatur H? G I 92 ueximus B! romanam H G I

86 94

XI, 1 urbis tomae oz. H athalaticus rex] Tolum (/zzzo Tuluin) u.i. Cuiacius 2 regis B! 3 concitare E!, incitati E? H GI * suscipit E F A 10 uobis EFGI 11 amaret B! 12 illud etiam H G I 13 genus p. n. c. (c. p. n. H I) erectum (exemptum I) E F H I JA, genus compat uobis iterum sociaui G 14 putauit codd. prospicit E F 16 theodoricum B E F G x, thedoticum IN

VARIARVM

VIII, xi-xrI

313

ut quadam praesentia talia uidear praemisisse, ad quos me cum gratia decebat intrare. Confidentius enim illud expetitur,

ubi

post

collata

beneficia

festinatur.

Saepe

consules,

20Saepe patricios, saepe praefectos habita intercessione promoui, uobis inpetrare contendens, quod mihi ardue potuisset optari. Congaudete nunc, patres conscripti, meis auspiciis, 4 qui uestris faui semper honoribus. Vultis scire, qua uos affectione complectar ? Insertus stirpe regia uocabulum uobiscum 2; uolui habere commune. Viuite deo propitio securi et, quod est felicissimum suauitatis genus, exultate cum liberis uestris. Studete, sicut semper, praedicari moribus Romanis et bonorum actuum famam sub alta quiete perquirite. Interest nostrae gloriae, ut, quorum numerum auximus, eos propitia diuinitate 3o tueamur. XT ARATORI

V.I.

ATHALARICVS REX

4. 526 fin. 1

Perfectionem necessariarum rerum completam esse iudicamus, si, quemammodum eligendo uirum magnificum patricium - armatae rei publicae parti prouidimus, ita et de sociando ei ;litterarum peritissimo consulamus. Decet enim tractatores habere doctissimos, quibus potestas summa

committitur, ut,

nullo defectu impediente meritorum, prouisa rei publicae utilitas explicetur. Alii sunt honores qui se ordinaria prouisione componunt : de generali autem securitate sollicito talis ro associandus fuit, qui parem in suis studiis non haberet. 2. Neque enim adhuc minus probatus agnosceris, licet primaeuus ueneris ad honores. Aduocationis te campus exercuit : te iudicii nostri culmen elegit. Nam ita intra te fuit quamuis ampla professio litterarum, ut tuum ibi consenescere non 1; pateremur ingenium. Auspicatus es militem, cum implere potueris cognitorem, et quamuis traheret te eloquentia pro defensione dicere, suadebat tamen aequitas iudicanda proferre. Probatum est, quid utilitatis habeat moribus armata facundia.

BZNMKEFHGI« (XI, 5 [exci]piendum — 26 fe[lici]ssi[mum]) 17 praescientia M K F H G I A 18 gratia] gloria M K E F 24 21 contempnens D* potuissem BZ N MK E? H G I et Mommsen (def. «) 22 optate IN EH Ie Mommsen cumgaudete B nunc] meorum Z IN consctiptis Bt 24 complector H G* I insettus quippe regiae stirpi E F 286 cum-

mune B! 27sicut] sic E F G praedicati oz. B XIL1üi]uetiZ.4,oz.NGH | 3quem]quidem BZM HG tate] prouisione H G I 11 minus adhuc H G? I, adhuc oz. G*? potueris ad. H G* I

9 secuti16 non ane

314

VARIARVM

VIII, xi

Nam sicut perniciosum est doctos praua suadere, sic salutare 20 munus est, cum ueritatis terminos disertitudo nescit excedere.

3

2

VA

Sed ut merita tua exemplis potius laudabilibus asseramus, iuuat repetere pomposam legationem, quam non communibus uerbis, sed torrenti eloquentiae flumine peregisti. Directus enim de partibus Dalmatiarum ad domnum auum nostrum sic necessitates prouincialium, sic utilitates publicas allegabas, ut apud illum magra cautela sollicitum et copiosus esses et fastidia non moueres. Abundantia siquidem uerba cum suauissimo lepore defluebant et cum finem faceres, adhuc dicere quaerebaris : delectando mouendo implebas magis ueri orato-

4 soris nisum, cum

iam causidici deseruisses officium. Genitoris

quin etiam tui facundia et moribus adiuuaris, cuius te elo- PL quium instruere potuit, etiamsi libris |ueterum non uacasses. 745 Erat enim, ut scimus, egregie litteris eruditus. Et ut aliquid M 245 studioso exquisitum dicere uideamur, has primum, ut frequen55 tior tradit opinio, Mercurius repertor artium multarum uolatu

5.

MA

Strymoniarum auium collegisse memoratur. Nam et hodie grues, qui classe consociant, alphabeti formas natura inbuente describunt : quem in ordinem decorum redigens, uocalibus consonantibusque congruenter ammixtis, uiam sensualem 4 o reperit, per quam alta petens ad penetralia prudentiae mens possit uelocissima peruenire. Hinc Helenus auctor Graecorum plura dixit eximie uirtutem eius compositionemque subtilissima narratione describens, ut in ipso initio possit agnosci 6 magnarum copia litterarum. Sed ut ad propositum redeamus, 4; paterno igitur exemplo ingenium extendisse credendus es, qui in Romano foro eloquentiam non nutristi. O beatum magistrum felicissimumque discipulum, qui affectiose didicit, 7 quod alis doctorum terror extorsit! Romanum denique MA

BZNMKEFHGI

XII, 29/30 C£. Cic. de or. 2, 27, 1314; Quint. 257. 3, 5, 2 ; 12, 10, 45. 35 Cf. Hyg. fab. 277, 1. 36 Cf. Cic. naf. deor. 2, 125 ; ZAdn. Lucan. 5, 711-715 ; Plut. sol]. at. xo (967 B). 41 Cf. Cassiod. 7z57. 2, 1, 1 (ed. Mynors p. 95, 15 sqq.).

19 est perniciosum H G T 20 terminos ozz. H GI 22 iuuas B! 23 torrentisM . dilectus M X 24damaltiarum B 252llegebas Z IN, allegatas M 29 mouendo delectando M K E F A uiti E F 30 nisum] misum B!, usum DANTES 31 tui quin etiam M 34 studioso] studiose Z IN M K E F, studio H G I (ante aliquid zransp. G) ut] ozz. H GI 35 multarum artium IN H GT 3* grues] grues quibus nomen ex facto est penitus aerem (haerem F) secantes E F classem N F H I se an/e consociant add. Traube 527 consotiantur B 39 que oz. H G I amixtis B 41 elenus E! F H G I, hellen 24 42 cumpositionemque B, compositionem H G, compositionis I 43 narratione] ratione JS2S PERGIT, 44utoz. NEFHGI 46 enuttristi M K 7A 47 affectuose NMKEFHGI.A et Mommsen

VARIARVM

VIII, xiI-XIII

315

eloquium non suis regionibus inuenisti et ibi te Tulliana lectio ;o disertum reddidit, ubi quondam Gallica lingua resonauit. Vbi sunt, qui Latinas litteras Romae, non etiam alibi asserunt esse

discendas ? Euaserat

Caecilius

pondus

uerecundiae,

si

hunc prouectum saecula priora genuissent. Soluta est quippe uis illa sententiae : mittit et Liguria Tullios suos. Cognosce

8

55 quid ex meritis tuis aestimauimus,

quando te illius consilio

uides esse sociatum, qui nostri inperii tractat arcanum. Hinc est quod te comitiua domesticorum illustratum isto honore decoramus, ut merito maiora de nostris debeas sperare iudiciis, qui in te adhuc meliora credimus inueniri. Grande 6 o tibi negotium uides esse commissum : quidquid egeris, generalitas sentit. Nam qui potest in uniuersitate peccare, gloriosus nimis est, si nescit excedere. DOLLE AMBROSIO V.I.

QVAESTORI

ATHALARICVS REX

a. 526 fin.

Securus celsa conscendit, qui se in paulo minoribus approbauit et certo procedit uestigio, qui gradatim desiderio potitur -accepto. Sine merito siquidem remuneratum putatur omne quod subitum est nec inexplorati suspicionem refugit, quod repente prouenerit. Contra omnia deliberata robusta sunt et totum bonis actibus optinuisse creditur, qui post documenta PL laudatae militiae promouetur. Dudum |inter gymnasia littera- 746 2 M 244 rum adscitus ab illo inspectore meritorum, qui iudiciis suis i0 etiam futura praedicebat, priuatarum largitionum fascibus praefuisti : honor, nisi ex te creuisset, exiguus, quem tu suscipiens patrocinium meritorum ita gratia dominantis auxisti, ut 1

VA

BZNMKEFHGI

52 Haec uetba spectate uidentur ad Ciceronis de Caecilio Statio iudicium, Brwf. 2585 cf. AZ. 7, 5, 10. De Caecilii Siculi comparatione Demosthenis et Ciceronis cf. Plut. De;zosth. 5. (Plut. Dezz. 3, 2) cogitabat Mommsen ; 51 litteras latinas 50 cundam B, quidam E, condam F 54 mittit et] mittet H G, mutet T dicendas M K I

52 MK E F A4 Z IN stullios B*, tullianos

85 exstimauimus P^, estimauimus B», existimauimus E, extimauimus te pos! consilio esse are consilio Zraumsp. H G^, om. G* I quanto B Je 5? comitiua] Traube 523, comiciis B, transp. Z IN K E F, utroque loco babet .M comitiu(ale Z N M K E F H I? A, comitis G, continue IV, comitiis Mozzzzsen 58 deillustratu E?, illustrium G, illustrator Fi! isto ozz. codd. praeter B corauimus H G I 60 quiquid B 5 inexplotati B, inexploratis M K NH GT XIII 1 ü.i] uiro E F 4, oz». 11 honot ... quem tu MK EF H GI A 6 contra] quia E! F — sunt robusa EFHI.A MKiam grat 12 patrociniEoF om BZNMKHGI.

NHGI

316

VARIARVM

VIII, xri

tibi saepe committeretur quod dignitas non habebat. Quod si laudabile est uel mediocribus esse honoribus parem, quanto 15 praestantius uicisse moribus aulicam dignitatem. Haec cum tu sub tanto iudice laudata pérageres, gratiam quoque loci 3 alterius inuenisti. Dictationibus enim probaris adhibitus, cum sit offensionibus alter expulsus, et ita suspensum honorem tuum sustinebat ingenium, ut palatio deesse non sineres 20 iudicem, cuius ad tempus abrogatam cognouimus dignitatem. Non sunt imparia tempora nostra transactis : habemus sequa4 ces aemulosque priscorum. Ecce iterum ad quaesturam eminens euenit ingenio. Redde nunc Plinium et sume Traianum. Habes magna quae dicas, si et tu simili oratione resplen25 deas. Fama temporum de legitima atque eloquenti iussione generatur. Omnia siquidem bona cumulat lingua diserta et quod a nobis praecipitur, gratia dictantis ornatur. Esto nobis ad bona suggerenda promptissimus et aduersum improbitatem male praesumentium constanter erectus. Dic 30 etiam auribus nostris quod est omnino pro nobis. Bonus princeps ille est, cui licet pro iustitia loqui, et contra tyrannicae feritatis indicium audire nolle constituta ueterum sanctionum. Renouamus certe dictum illud celeberrimum Traiani : sume 35

dictationem,

si bonus fuero, pro re publica et me, si

malus, pro re publica in me. Sed uide quid a te quaeramus, quando nec nobis aliquid iniustum licere permittimus. Decreta ergo nostra priscorum resonent constituta, quae tan-

tam suauitatem laudis inueniunt, quantum saporem uetustatis assumunt.

40

45

Praeiudicia, quae nos horremus,

in aliis non

amamus. Obligamus te certe generalitati, dum absolute praecipimus iura seruari. Quod ideo nunc dicimus, ut opportune omnibus in te consuluisse uideamur. Decet enim praemonere, ne te iam tardius post aliena pericula uideamur uelle

corrigere. Bonorum exempla sequere et nobilitatis tuae memor incede. Illi digne ad uitia generis sui redeunt, qui contemptibili stirpe nascuntur. His igitur in bonum publicum BZNMKEFHGI

XIII, 33 Cf. Dio Cass. 68, 16, 12 ;Vict. Caes. 13, 9 ; Plin. Paneg. 67, 8.

13 committeret E H I 14 est oz. M . esse om. M 15 praestantior M 17 dictatio] bus B 18 alter offensionibus M et om. EF 19 palati Z sineres] feceris H G I 23 eminens euenit] Mozzzesen, oz. in sp. uac. 9 litt. B,

cominens euenit Z, cum immenso uenit IN, commens euenit M, cum mens euenit K, commenso euenit E F, cummenso uenit H I, cum inmenso uenis G, commeans

euenit 74 plenium B 28 ad] aduersus E F A $0 est oz. H G I 32 instituta M H G I 235 fuero pos? malus add. H G1 3$ ergo] igitur E F 40 precepimus B 46 stirpe] genere M — his NEF

VARIARVM

5o

VIII, xir-xiv

317

praedictis per quintam feliciter indictionem quaesturae tibi insignia deo praestante concedimus, honorem prudentium, fontem omnium dignitatum, quando exinde procedit, quod indulgentiae nostrae largitate manauerit. Age ut, qui ad consilium nostrum adscisceris, prudentia cunctis et grauitate praeminere noscaris. Nam quid tibi conueniat, uides. | Vox legum diceris, dum nos iura condamus. Incumbe nunc probitati

PL T4

uel fidei, ut, sicut te prior honor dignum fecit alteri, ita secun55

dus tertiae faciat dignitati. M 245

XIV SENATVI

1

A

15

VRBIS ROMAE

ATHALARICVS

REX

à. 526 fin. iudicium quod initia nostra conscripti, patres Accipite, protulerunt, quando plus cogitantur omnino quae cauta sunt, quia talis subsecutio creditur, quale primordium uenisse sentitur. Nemo enim futurum putat esse diligentem, quem in ipsa nouitate opinionis suae non uidet esse custodem. Prouidus institutor hortum suum fecundis nititur ornare plantariis, ut reddant fructus optatos, quae sollicitis fuerant exculta laboribus : quanto magis regnum decet inter initia pacis amoenitate componi, ne habere speciem agri uideatur inculti ! Et ideo beneficiis nostris quasi quandam ianuam cogitauimus dare quaestorem, per quem uenientium dignitatum culmina decenter exirent. Sunt uobis certe de candidato nota, quando et moderna, quae loquimur. Nam cum transitum gloriosae memoriae domni aui nostri subiectorum anxia corda lugerent — bonum quippe amissum dum quaeritur, plus amatur —, per eum uobis et nostri auspicii et uestrae securitatis optata patuerunt. Intellegite, quali nos aequitate constringimus in futuris, ut ipse uobis legum fieret custos, qui conseruandae iustitiae fuerat promissor effectus. Affuit mandatis regalibus eloquens et decorus orator, permulcens etiam inspectus, quos gratissimos reddebat auditus. Tales enim decet esse aulicos uiros, ut naturae bona indicio frontis aperiant et possint BZNMKEFHGI

53 condimus Z K? E F .A, 52 pracheminere E FP 48 prudentum E F concedimus M, condicimus K!, concedamus H! cauta] acta E? F 3 omnino] animo E F XIV, 1 urbis romae oz. H 17 14 quae] qui B? 13 quanto B ? secundis Z 4 quia] quid M equalitate H, equali 18 nos oz. H GI uestrae] nostre Z IN G auspii B constringimur IN F! H Gv I, constrinximus K, constringantur Gt aequitate G^ 23 iudicio M Gt 19 in] cum H G I

318 2

I

VARIARVM

VIII, xiv-xv

agnosci de moribus, cum uidentur. Tacens enim plerumque despicabilis est, si eum tantum lingua nobilitat : semper autem

in honore

manet,

si, cuius

est tranquillus

animus,

eum quoque serenissimus commendet aspectus. Hoc denique facto testamur copiam nos habere prudentium, quando talis eligitur, qui ex utraque parte laudetur. Eloquentiae uero bona 3 o ineptum est in quaestore praedicare, cum ad hoc specialiter probetur adscitus, ut opinionem temporum commendet qualitate dictorum. Aliis enim iudicibus prouinciarum committatur exactio, aliis priuati aerarii custodia delegetur : hic autem aulicae famae insignia reponuntur, unde per totum mundum 3 A opinio uulgata laudetur. Quod uobis adeo, patres conscripti, aestimauimus esse repetendum, ut tales nos quaerere credatis, quales et nostrae laudi et uestrae securitati expediat inueniri. Agnoscite, docti, bonum principis uotum : confidite de beneficiis, qui litterarum probamini habere notitiam. Segnissimi est 4 o torpere, cum | se ad prouectum cognoscat rerum dominos inuitasse. Quapropter, patres conscripti, illustrem Ambrosium quaesturae culmine decoratum fauor uestrae benignitatis excipiat. De illo enim non debet dubitari, qui a uestro ordine iam in prima dignitate meruit approbari.

XV SENATVI VRBIS ROMAE

M 246

ATHALARICVS REX

à. 526 fin.

m]

Gratissimum nostro profitemur animo, quod gloriosi domni aui nostri respondistis in episcopatus electione iudicio. Oportebat enim arbitrio boni principis oboediri, qui sapienti deliberatione pertractans, quamuis in aliena religione, talem uisus est pontificem delegisse, ut nulli merito debeat displicere, ut agnoscatis illum hoc optasse praecipue, quatenus bonis sacerdotibus ecclesiarum omnium religio pullularet. Recepistis itaque uirum et diuina gratia probabiliter institutum et regali examinatione laudatum. Nullus adhuc pristina contentione teneatur. Pudorem non habet uicti, cuius uotum contingit a BZNMKEFHGI

25 est si] etsi

B Z N M K F H G I, quamuis etsi E

26 manet] remanet H G T

om.H GI

si] etsi

prouinciarum oz. B

N H GI

IPIZ

748

tantum oz.

28 prudentum E F

EH GI 32 enim

33 delegatur M K F! Gv A 36 aestima41 conscripti] kmi H I, clarissimi

bimus B, estimabamus Z NN, extimabimus F 43aomz.HGI G

XV, 5 regione H G 6 pontificem delegisse] delegisse pontificem delegisse F^, pontificem elegisse E? H I, elegisse pontificem G 10 examine H GI 11 contigit B T

VARIARVM VIII, xv-Xvi

319

principe superari. Ille quin immo suum efficit, qui eum sub puritate dilexerit. Nam quae sit causa doloris, quando hoc et in isto reperit, quod alteri in partem ductus optauit ? Ciuica 15 sunt ista certamina, pugna sine ferro, rixa sine odio : clamori-

bus, non doloribus res ista peragitur. Nam etsi persona summota sit, nihil tamen a fidelibus amittitur, cum optatum sacer-

3

dotium possidetur. Quapropter redeunte legato uestro inlustri uiro Publiano rationabile duximus ad coetum uestrum saluta20 tionis apices destinare. Magna enim iucunditate perfruimur, quotiens cum nostris proceribus uerba miscemus. Et hoc quoque suauissimum uobis minime dubitamus, si quod illius fecistis imperio, nobis etiam cognoscitis esse gratiosum. XVI OPILIONI COMITI

SACRARVM

ATHALARICVS

REX

à. 527/528

1

Solent quidem uenientes ad aulicas dignitates diutina exploratione trutinari, ne imperiale iudicium aliquid probare uideatur ambiguum, quando gloria regni est reperisse iudices ; exquisitos. Sed tam frequens est familiae uestrae felicissimus prouectus, tam in multis personis declarata prudentia, ut licet aliquis uos eligat ad subitum, nihil fecisse uideatur incertum. Similitudinem suorum felix uena custodit, quando pudet 2 delinquere, qui similia nequeunt in sui genere reperire. Hinc roest, quod melius agnoscitur elegisse nobilem quam fecisse

felicem : quia iste | commonitus per ueterum se facta custo-

PL

dit, ille exemplum non habet nisi quod fecerit. Quapropter 749 secure tibi credimus, quod totiens tuo generi commissum fuisse gaudemus. Pater his fascibus praefuit : sed et frater eadem 15 resplenduit claritate. Ipsa quodammodo dignitas in penatibus uestris larem posuit et domesticum factum est publicum decus. 3

Nam militiae ordinem sub fraterna laude didicisti, cui mutuo

conexus affectu implebas laboribus socium et consiliorum participatione germanum, ad te potius pertinere diiudicans M 247 20 quod frater acceperat. Hoc baculo reclinabatur ille felicior, astu quaedam neglegens praesumptione tui, quia per te omnia BZNMKEFHGI

12 inmo B sub putitate] supetitate D! 13 et hoc publiano oz. H G I puplicano P^, pupliano B^ IN XVI, 1 opioni JN

5 familiae] fame H G Iv, fama IP

HG I

18 inlustti uito

6 decorata

NY H GI

11 facta se H G I 9 in suo genere nequeunt H G I 9 uos aliquis IN M 21 actu E F ille oz. Z 20 accepetet B^ 19 poscius B 14 hiis E PF! HGI

320 4

VARIARVM

VIII, xvi

cernebat impleri. En dulce fratrum obsequium et praesentium temporum antiqua concordia. Bene talibus sensibus iudicium creditur, qui seruare mores naturaliter sentiuntur. Quod si 2j amoeni

5 30

55

40

45

5o

55

recessus et prouinciale otium forte libuissent, ad te

cateruae causantium et anxia currebant uota laesorum. Boni iudicis inter eos assumebas officium ut futurorum quodam urgente praesagio, quod a nobis accipere poteras, meritorum assumptione peragebas. Meminimus etiam, qua nobis in primordiis regni nostri deuotione servieris, quando maxime necessarium fidelium habetur obsequium. Nam cum post transitum diuae memoriae domni aui nostri anxia populorum uota trepidarent et de tanti regni adhuc incerto herede subiectorum se corda perfunderent, auspicia nostra Liguribus felix portitor nuntiasti et sapientiae tuae allocutione firmati maerorem, quem de occasu conceperant, ortu nostri imperii in gaudia commutabant. Innouatio regis sine aliqua confusione transiuit et sollicitudo tua praestitit, quod nos nullus offendit. Atque ideo probato talibus institutis ab indictione feliciter sexta sacrarum largitionum comitiuam propitia tibi diuinitate concedimus. Vsurus es omnibus priuilegiis atque emolumentis, quae ad tuos decessores pertinuisse noscuntur : absit enim, ut aliqua calumniae machinatione quatiantur qui actionis suae firmitate consistunt. Fuit enim tempus, cum per delatores uexarentur et iudices. Deponite iam formidinem,

qui non habetis errorem : fructibus uestrarum

utimini

di-

gnitatum: nam quod uobis per decessores prodecessoresque uestros temporibus domni aui nostri consuetudo longa dedit, indulgentia quoque nostra custodit. Conferimus tibi honorem germani : sed tu fidem eius imitare seruitii. Nam si illum sequeris, multos laude praecedis, uirum auctoritatis maximae, probatae constantiae, qui sub tanto principe et sine culpa paruit et iudicia laudatus exercuit. Promptum est enim aestimare quid egerit, quando sub ingrato successore palatinum officium praeconia eius tacere non potuit. Difficile non est itaque moribus sequi posse germanum, quia et in conuersationis fructu plerumque consentiunt, qui unius semine procreantur.

BZNMKEFHGI

23 fotte] fette H G I 27 inter eos] interdum H G I assumbas B ut] et B 4A et Mommsen 28 accipere] assumere H G I 35 firmata NN, firmasti K H GI 38 nos] nobis H G* T 40 comitatu IN, committatus iam FH, commutatus iam G, comitatum iam IP, commtatum iam Iv tibi oz. H GI 46 debellatores H G* I 46 habitis B, habeas H 47 praedecessotesque Z IN M E F I, E j.H, quoque G 54 quid] qui B? 56 itaque azZe non Zransp. Z IN M K

VARIARVM

VIII, xvii

321

APT SENATVI VRBIS ROMAE

ATHALARICVS REX

à. 527/528

1

Tanta est, patres conscripti, in candidato copia meritorum, PL ut uereamur, ne tardius putetur electus quam non sit iudicio 75o comprobatus. Nam cum diuae memoriae auus noster optimos uiros exquireret, nobis eum inremuneratum prosperior fortuna seruauit. Illi paruit, illi multa officiositate seruiuit et a domino largissimo beneficiorum sine aliqua retributione M 248 constat esse derelictum. Credo dilata est compensatio meriti, ut nobis aptior fieret causa praestandi : commendat enim se 10 pietas nostra lege naturae, cum dignum est ab herede solui, quod collatum constat auctori. Cur enim munificentia nostra eum differret, cum eum proficere consuetudo suae nobilitatis VA

2 E MA

3

urgeret ? Pater huic manu clarus ac summa fuit morum nobilitate conspicuus, quem nec feruentia bella respuerunt et tranquilla otia praedicarent, corpore ualidus, amicitia robustus aeui antiquitatem gestabat, abiectis saeculis Odouacris ditatus claris honoribus. His temporibus habitus est eximius, cum princeps non esset erectus. Sed quid antiquam parentum eius repetimus nobilitatem, cum uicina resplendeat luce

20 germani ? Cuius

non

dicam

proximitati,

sed uel amicitiae

coniunctum fuisse potest esse laudabile. Huius uirtutibus ita se sociauit atque conexuit, ut hoc potius sit incertum, qui 4 magis praedicetur ex altero. Amicitiis ille praestat fidem : sed magnam promissis debet iste constantiam. Ille quoque 25; auaritia uacuus : et iste a cupiditatibus probatur alienus. Hinc est quod norunt regibus seruare fidem, quia nesciunt uel inter aequales exercere perfidiam. Ibi enim mores facilius probantur, ubi natura sub libertate monstratur. Quomodo ergo sub puritate non seruiant dominis, qui nesciunt illusisse colle5 3o gis ? His laudibus electus a coniuge Basilianae sociatus fertur

BZNMKEFHGI

XVII, 3 putetut] uideatut IN H G I * retributione] remuneratione H G I 9 commendat] FriZb, conueniat codZ., congeminat Mozzzzsen 10 cum dignum]

quod dignum M, condignum E F H G I JA e? Mommsen 1i uestta Z 14 cunspicuus B, perspicuus H G IP et] et cum M, cum K EF H G I A 1ó amitia B 16 saeculis odouactis] seculi odouactis IN, seculi adiuuatris K, seculi auatritiis E? F, seculi sodouactis G, seculis odonactis Iv, saeculi uitiis 74

17

hiis :N E F estom.H GI 22 contexuit F, coniunxit HH G I ^ quis EF 18 amicis H G I 19 magna B 25 cupiditatebus B, cupiditate FI G I e£ Mommsen — ptotinus am/e probatur edd. E, pos? probatur FP 26 seuate Z 28 monstra*tur B 380 hiis E F

322

VARIARVM

VIII, xvir-Xvii

esse familiae, quod plerumque uenit a meritis coniungi posse

nobilibus. Inspicite in eo, si placet, etiam familiarem uitam,

quia saepius maioribus uestris uiros industrios haec signa prodiderunt. Res huic priuata tanta fuit moderatione dispo3 sita, ut nec aliqua tenacitate sorderet nec iterum nimia effusione laberetur. Gentiles uictu, Romanos sibi iudiciis obligabat et unde ingratitudo dignitatibus plerumque uenit, iste disceptando sibi amicitias colligebat. Videte quid faciat nobilis natura. Ex iudicibus natus arbitrum agebat, quod nisi ex 4 o morum probitate nulla potest contingere ratione. Nam fascibus oboedire plerumque potestatis necessitas cogit : priuato iudici parere sola sententiarum probitas facit. Vnde nobis plus laudis uidetur habere uoluntarius iudex, quando ad audientiam non eligitur nisi qui iustus esse moribus aestimatur. 74 Quapropter, patres conscripti, fauete uestris alumnis et nostris fauete iudiciis. Secundo ad uestram curiam uenit, qui et ex senatore natus est et aulicis dignitatibus probatur honoratus. VA

VA

Ms249

XVIII FIDELI V. I. QVAESTORI

ATHALARICVS REX

a. 527/528

b]

Professionem constat esse iustitiae legum peritos iudices ordinare, quia uix potest neglegere qui nouit aequitatem nec facile erroris uitio sordescit, quem doctrina purgauerit. Dudum te forensibus negotiis insudantem oculus imperialis aspexit, nec latere potuit, qua fide suscepta peregeris, qua luculentia tractata peroraris. Aequo gradu eloquentia tua atque conscientia pariter incedebant : nullus susceptus quod amplius desideraret habuit: nullus iudicum quod 1n te corrigere posset inuenit. Accessit enim uenustas oris et castitas animi : iuuenem te solus decor ostendit : ab ore primaeuo cana uerba manauerunt. Contendit flos aetatis et maturitas mentis : sed potius illa superauit, quae nos ad uirtutum gradus gloriamque perducit. Quapropter aptamus munera nomini et meritis tuis, ut

BZNMKEFHGI

31 euenit M K A 33 saepius] sepe E I, seF uestris ozz. H G T! 34 tanto fuit moderamine M K E F A 36 in ane iudiciis ad. H G I 37 et unde ...

colligebat oz. H G^] — 39arbittium MEF HG 41 plerumque oboedire H GI 42 judici priuato parere IN K E F, patere iudici priuato 74 44 aestimatur] iudicatut IN H G I, comptobatut M!

46 et anze ex om.

E F H G»I A

XVIII, 1 fideli] felici M K .A, felici fideli IN G, felici uiro fideli H I ü.i.] * petrtractata B 8 quod] aquoquod N,quoH G,aquol 9iudiium M E F ueri M, uito E F, uito suo G, oz. H I (uide supra)

75

VARIARVM

VIII, xviI-xix

323

1; arcana regia Fidelis accipias et uir eloquens litteratam reperias dignitatem. Nunc causas gloriose iudica, quas laudabiliter perorabas : assideat tibi propria et exercitata doctrina. Modo est felix et certa condicio negotiorum, quando ille sententiam dicit, qui non potest ignorare quod legit. Non enim decet 2o iudicem ministrum esse uoluntatis alterius, ut magis alteri pareat, cui tot milites obsecundant. Certe si in aliis utcumque tolerandum, nimis in quaestore pudendum est, ut qui eligitur ad principis consilium, solacium expectet alienum. Et ideo, 4 quod deo auspice dictum sit, per sextam indictionem quaestu2; rae tibi conferimus dignitatem. Sed tuus honor imperitis opprobrium est. Nam sicut conscientia laeta est, quae prouehitur meritis, ita sub reatu iacet, qui se imparem cognoscit muneribus consecutis. Habes priscos uiros, quos te deceat imitari. Praecede fama quem sequeris dignitate. Nam si te pri3o uata uita uirtutibus exercuit, quanto melius prouecta declarabit ? Sumpsisti nomen ex meritis : custodi, ut semper laeteris 5 ueritate uocabuli. Nam cum omnis appellatio ad declarandas res uideatur imposita, nimis absurdum est portare nomen alienum et aliud dici quam possit in moribus inueniri. Verum 3; haec bonae conscientiae dicta sufficiant, quia dubitari de illo

creditur, qui plurimis ammonetur. XIX SENATVI

VRBIS ROMAE ATHALARICVS

REX

a. 527/528

1

Licet coetus uester genuino splendore semper irradietur, clarior tamen redditur quotiens augetur lumine dignitatum. Nam caelum ipsum stellis copiosissimis plus refulget et de numero;sa pulchritudine mirabilem intuentibus reddit decorem. Naturae siquidem insitum est, ut bonorum copia plus delec- PL tet. Prata denique floribus pingun|tur innumeris : laudatur 752 pinguis arui densior seges. Antiquitas uos fecerit nobiles M 25o haberi : nos senatum uolumus etiam de numerositate praedi-

BZNMKEFHGI

19 legit] B spazio ante 1 relicto, elegit ZIIN MK H I, 17 assideat] assit H G I tolerandum utcumque (utrumque E) Z 21 tot oz. H GI eligit E F G A cognoscit (cognouit H G, nouit I) imparem 27 reatum B NMKEFA 32 res declarandas H G I inmittati D 28 quod P* FHGI F .A, ingenio H!, ingenuo H? GT E K gemino XIX, 2 genuino] in gemino IN, 4 copiosis H G I ittaditur B, irredietur B?, irradiet F?, irradiatur H G $ fecerit] fet N MK EF HG IA

324

VARIARVM

VIII, xix

2 1o cari. Hinc est quod uobis aggregare cupimus quem repererimus ubicumque praecipuum. Nam licet apud uos seminarium sit senatus, tamen et de nostra indulgentia nascitur, qui uestris coetibus applicetur. Alumnos cunctae uobis pariunt aulicae dignitates, quaestura autem uere mater senatoris I est, quoniam ex prudentia uenit. Quid enim dignius, quam curiae participem fieri qui adhaesit consilio principali ? Sed quia prudenti uiro generaliter non sufficit conclusa laudatio, eius VA

nota propriaque tangamus. Quaestorem 20

qe

N

A

Eo

3A

4o

nostrum, patres con-

scripti, cognoscite eloquentia prius exercitata placuisse et sic aduocationis suae crebras egisse uictorias, ut merito sibi eum electio triumphalis asciuerit, quatenus palmis felicibus inauguratus nobis daret omina laurearum. Ad forense gymnasium prima aetate deductus studuit semper integritati mentis et nobilissimo pudore castitatem corporis sub nimio labore transegit. Orator facundus, grauissimus patronus susceptas causas suis praeconiis adiuuabat, quando credi non poterat negotium inprobabile, cui talis uidebatur assistere. Nonne praetermittere hunc uirum esset publicum damnum ? Quid enim aut nobis aut uobis esse debet acceptius quam nostro coniungi lateri, qui inter leges meruit approbari ? Amare namque eas potest, per quas doctus enituit, dum affectat unusquisque gloriam suam nec obliuisci potest animus, ex qua nobis fuerit parte sociatus. Creditis forte, principes uiri, nouam in hunc imparatamque apparuisse prudentiam ? Origo eius hereditarias sibi litteras uindicauit, cuius pater ita in Mediolanensi foro resplenduit, ut et trino fratrum et Tulliano cespite pullularet. Proinde quamuis sit uel inter mediocres difficillimum placendi genus, tamen aduocationis laudem inter primarios eloquentiae frequenter meruit inuenire. Is contra magnum Olybrium stetit, is palmarii Eugenetis linguae ubertate suffecit, et illis par extitit, quos singulares Roma cognouit. Quid enim generosius quam tot litterarum proceres habuisse maiores ? Nam si inueteratae et per genus ductae diuitiae nobiles faciunt, multo

BZNMKEFHGI

10 rep(p)erimus IN M K E F G .A, tepetremus H, reperiemus T 11 ubique N* HGI 13 cunctae] certe H G I nobis E F G A 15 est an/e enim add.

ZN

1*nonsuffiit generaliter Z2 N MKEF G.A 19 prius eloquentia E F excitata Z N IY — 23integritate B EF H GI 24 nobilissimos M, nobilissimus 74 25 susceptus H, susceptos I, suscepta G 26 causas oz. H G I 29 debet esse M 7A uestro E F1 T A4 32 patte fuerit N MK EF .A 34 imperatamque B M?, impetratamque JA, plerique compendio ambiguo 35 mediolanesi B 36 et trino fratrum et] aeterno fructu e 74 37 quamuis] grauius H GI medictes Z 39 meruit ozz. M olimbrium IN M E 40 palmarum MKEF .A, palmati H G 43 faciunt nobiles H GI

VARIARVM

VIII, xix-Xx

325

magis praestantior est, cuius origo thesauris prudentiae locu4; ples inuenitur. Quapropter, patres conscripti, fauete nostro iudicio ac suis meritis candidato : quando si collegae manum clementiae porrigitis, uos potius subleuatis. XX AVIENO V.I. PPO ATHALARICVS

REX

à. 527[528

1

Assertio meritorum est potuisse eligi post improbitatem iudicis accusati, quando excessus praecenden|tium non corri-

PL

gitur, nisi cum successor optimus inuenitur. Contrariis 755 ; rebus plerumque medicina succedit, nam, dum calor uitalis M 251

adhibitus fuerit, frigus pestiferum tunc recedit. Nubila ipsa uentorum spiratione terguntur et aquilo faciem caeli tranquillam reddidit, quam australis aura turbauerit. Sic nos decessorem tuum summouimus amore generalitatis, ut tu saluberri2 10 mus aduenires. Contraria prioribus imitare et laudanda peregisti. Illi calumniis odiosus : tu stude, ut iustitia reddaris acceptus. Rapax ille : tu continens. Bonorum omnium breuis est definitio uitare quae fecit, quando illa uere laudanda sunt, quae suo iudicio non probauit. Respice denique in illo odium 15 publicum, et tu amorem affectare cunctorum. Tanti tuis moribus gratias agant, quanti illius acerbitatem actionis accusant.

Animare igitur dedecore praecedentis, quando post illum professae malitae uirum uel a malis abstinuisse laudandum est. Nam quale erit, si beneficia prouinciis tribuas quae hactenus 20 non habebant ? Bonum insolitum plus amatur et sequenti gaudio confert dulcedinem temporum praemissa tristitia. 3. Atque ideo praefecturae tibi fasces per sextam feliciter indictionem deo auxiliante conferimus, quae quanto fuit hactenus laesione terribilis, tanta nunc habere debet beneficia lenitatis, 25 Siquidem sauciata cura tua refouenda sunt. Non tuis, non alienis manibus quisquam grauetur. Nam ultra omnes impietates est nocere laesos, qui sanare creditur uulneratos. ReBZNMKEFHGI

44locuplex B K

46 si] A, sic codd. ez Mosen XX, 1 abieno p/erigue, autheno H ü.i] ueri M, uiro E F, oz. H G — ppo] epo NH G, praeposito M 2 potuisse] potius se Z IN M, se potius H^ G I, sepe potius FH& 6 inadhibitus B 8 reddit Z N MK E F e? Mommsen — tutbauit B E e£ Mozmsen, tutbauerat I — 14 non probauit] comprobauit Z M K E F.A,non comprobauit N ^ 16 actionis oz. H G I 18 laudabile est Z IN M . K E F A, laudandus es H G e? Momansen 19 prouinciis beneficia FI G I 23 fuerit H GI 24 tanta nunc] tanto nunc Mv K H G 1, tantum misericordiae 74

25 tuacutaZIN

MKEPFP A

326

VARIARVM

VIII, XX-XXx1I

deat ad nomen antiquum praefectura illa praetorii toto orbe laudabilis : cuius si principium quaeramus, per Ioseph a bene3 o ficiis inchoauit. Nec inmerito a legibus nostris pater prouinciarum, pater etiam praedicatur: imperii, quia sic iuste, sic prouide agi uoluerunt, ut non districtum iudicis nomen, sed uocabulum illi pietatis imponerent. Iustis ac debitis compendiis nostrum per te crescat aerarium. Lucra rennuimus, quae 3 VA legum cauta profanmant : pecunias illas uolumus, quibus libra iustitiae suffragatur. Aedes nostras nequitiam non patimur introire, quia nec priuatim intromittere possumus quam publica uoce

damnamus.

Audite,

iudices,

quid

amemus,

nolite

aliud in malum publicum suspicari. Nam cui uos per iniquas 4 o prouisiones creditis esse placituros, cum nos cognoscatis sola illa diligere, quae possunt iustitiae monitis conuenire ? Vestris iam moribus peccatis, si post ista delinquitis. Sed illi forte talia gesserint, qui ad dignitates suis parentibus incognitas peruenerunt : tu post patris praefecturam laudabilem aliquid 4 quod melius praedicetur adiunge, quia diligentior semper debet esse qui sequitur, dum bona parentum probabiliter et imitari cupimus et uincere festinamus. Accedit etiam tuis laudibus, quod dictis prudentum probaris imbutus. Graue est sa|pienti offendere, ubi alterum reperit incidisse. Ius forte j o praetereat, qui iura nesciuit : totum a te legitimum quaeritur, cuius origo indocta fuisse nescitur. Aequales tibi sunt libri ueterum et actiones parentum. Praesta opinioni tuae, praesta nostro iudicio, ut impar non sis meritis quorum aequasti per nostra beneficia dignitates. bm

PL 754

XXI CYPRIANO

V.I. PATRICIO

ATHALARICVS

REX

C.d. 527

M^

Licet propriis frequenter honoribus et germani tui fueris dignitate laudatus, tamen, quia natura bonorum non expenditur cum refertur, quasi ad indictum reuertimur, de quo iam praeconia multa sonuerunt. Testificatum est de te, quicquid de fidelibus, quicquid debuit de bene meritis aestimari. Sed BZNMKEFHGI

29 iosep E F, iosehep K 34 per te nostrum H G T lucta oz. H GI 37 intrare H G T nec] non H G I introducere H G T 43 gesserunt Z IN M KEFGI 46 esse debet Z2M K F G A 48 prudentium IN M HI 50 quaeritur ozz. H G I XXI, 1 ü.1] uito fjerique, o. meritis Zransp. ZIIN MK EF.A

HG I

4 quasi] quia si B»

6 debuit 5osz

M 252

VARIARVM VIII, xxi

327

digne laudum cum uoluerit nouitates emittit, qui se actionis probitate compleuit. Natura perennis fontis est gloriae uena manabilis : nam sicut ille fluendo non expenditur, sic nec ista ro celebri sermone siccatur. Quod et si transacta taceantur, tu noua probaris suggerere quae dicantur, qui cum aetate crescis semper et meritis. Cursus annorum laudis tibi procurat augmentum. Senescis quidem corpore, sed laude iuuenescis. Merito tibi prolixior aetas optatur, in quo fama semper robustior 3 15; inuenitur. Habuisti sub diuae memoriae auo nostro in utraque parte laudatas semper excubias. Vidit te adhuc gentilis Danubius bellatorem : non te terruit Bulgarum globus, qui etiam nostris erat praesumptione certaminis obstaturus. Peculiare tibi fuit et renitentes barbaros aggredi et conuersos terrore sec20 tari. Sic uictoriam Gothorum non tam numero quam labore

2

4

iuuisti. Postea uero, quod non minus ipsis certaminibus fuit,

referendarii officium laboriosis contentionibus exhibebas. Fuerunt enim apud illum uirtutum omnium uirum exercitualia uel pacata seruitia. Quis enim non ageret bellum, qui illi potuit 25 competens exhibere responsum ? Qui tantam firmitatem animi semper exegit, tantam uerborum in asserenda ueritate constantiam, ut merito se uicisse diceret hostem, qui illo praesente uitare ualuisset errorem. Hinc fuit, quod eius obsequia reddiderunt prudentes, quia cautela semper adhibita erigit sensum 3o et, dum culpam quis formidet incurrere, sapientibus se nititur 5 aggregare. Contulit etiam dignitatem sacrarum largitionum, hoc est laborum tuorum aptissimum munus, quam sic casta, sic moderata mente peregisti, ut maiora tibi deberi faceres, quamuis eam in magna praemia suscepisses. Per haec te flori5; da iuuentus

exercuit,

sed nostris temporibus

aetas matura

seruauit. Consilio quidem plurimum uales, nec fractus tamen aetate co|gnosceris : sic enim adeptus es senectutis bona, ut PL eius non subires incommoda. Haec sunt quae in te aestimamus

augenda, ut, sicut es conscientia praeditus, reddaris quoque 6 4o honore reuerendus. Sunt enim beneficiis nostris consentanea in te et superna iudicia, quando talium filiorum pater effectus natura ipsa uideris esse patricius. Quorum bona uernantia non est absurdum referri, quando educantium felicior laus est de

BZNMKEFHGI

$ fontis] fortis B Z M PF! H G* 9 manabilis] mabilis B2, laudabilis M K E! F 74 i3iuueniscis Dh 14quaB»NHGI semperoz.NN*H GI 16 excubias semper laudatas (laudandas I) H G I danuuius Mozzzzsen 18 obstiturus B K G!, obstatur H 21 ini(i)sti H G I 25 exhiberes sponsum B! 27 praesentare ualuisset Bl, ate eras. 30 formidat Z N M K E F Iv .A 31 etiam] et H G I 33 facere B! 39 agenda Z E! 4 es om. Z 40 rcferendus B! 43 felicium H G* I

755

VIII, xxti-XX1I

VARIARVM

328

filiorum probitate laudari. Primum, quod non minimae laudis M 255

45 praestat initium, infantia eorum est nota palatio. Sic fetus tui, more aquilae se probantes, regales oculos ab ipsis paene cunabulis pertulerunt. Relucent etiam gratia gentili nec cessant 7 armorum imbui fortibus institutis. Pueri stirpis Romanae nostra lingua loquuntur, eximie indicantes exhibere se nobis ;» futuram fidem, quorum iam uidentur affectasse sermonem. Habemus, unde tibi, felix pater, praemium debeat referri, qui et filiorum tuorum nobis animos optulisti. Quapropter multis laboribus multaque fide et constantia comprobato patriciatus tibi deo auspice conferimus dignitatem, honorem quidem 55 celsum, sed qui tuis meritis probetur aequalis. Fruere igitur probatissimis institutis, ut cum tu bona geminaueris, nostris Iterum beneficiis augearis. XXII SENATVI

VRBIS ROMAE ATHALARICVS

REX

Cc.. 527 1

Si fauore uestro dignus est, qui uel semel regale potuit impetrare iudicium, quid, patres conscripti, uir magnificus merebitur

Cyprianus,

qui uobis

totiens

gratior

debet

effici,

; quotiens a nobis dignitates acceperit ? Certantes in stadio numerosior corona glorificat, Olympicos currus frequens palma nobilitat : sic uel in leuibus rebus gloriosior efficitur, cui frequenter praemia conferuntur. De primo denique prouectu potest esse cunctatio, dum multi fallunt principis animum, 1o quando facile est illudere, cui semper uotum est praestitisse : sed talem mentis exhibuit constantiam, tantum bonorum ha-

buit propositum, ut semper in se prouocauerit regium munus. 2 Haecest certa gloria, haec indubitata sententia frequenter potuisse mereri, per quod homines constat ornari. Hos etiam in1; trare in uestram curiam decet, qui ad primos honores non expendunt meritum suum, sed cum magna susceperint, iterum maiora promerentur. Ornant quoque tales et nostra iudicia, BZNMKEFHGI 45 nota est Z IN M K E F, nota esse 7Á

tui ozz. .M 46 seom. H GI 49 nostra] nam H GI ^ locuntur B! iudicantes M F H G 55 probatur E 74 esse anfe aequalis add. IN M E H G I A, ante probetur K F aequalis] qualis N M H8 G 56 tu bona] bona tua M K F 4, bona (oz. tu) E XXII, 2 nostto NME*HGI 8 magnificiis B 4 effici] esse H G Iv, or. I? 5 a nobis ozz. Z IN dignitatem B& 6 cursus H G I A 8 ftequeter B conferuntur] referuntur M K E F 4 10 est oz. Z 11 exhibuisse H G I habuisse H G I 183 haec (posteriore loco)| uel H G I 14 coronati B Gt ez. Mommsen 18 nottamZIN MK EF A extendunt NY HGI 17 uestra B

VARIARVM

VIII, xxir-XXIV

329

quando bene prius electus creditur, qui saepius approbatur. Natura ipsa boni adhibita perseuerantia pretiatur, quia minus 20 est laudanda incipere quam bonorum propositum custodire. 3

Similes habuistis olim, patres conscripti, Decios, similes uetus-

tas praedicat fuisse Coruinos. Neque enim hic uir, de | quo

PL

nobis

756

sermo

est,

nostrum

sibi

tantummodo

conciliauit

arbitrium. Ab uno quippe principe prouehi uidetur forte 25 gratiosum : nam et sub altero meruisse prouectum apud utrosque integrum constat fuisse iudicium. Cunctos ergo sequaces 4 habet, qui aliquid ex ueritate decernit. Hunc prouectus sui auctorem meruit, ut nos augmentatores dignissime reperiret. Ille in eum fundamenta posuit honorum, nos culmen constru- M 254 3o ximus dignitatum. Et ideo, patres conscripti, tot laboribus, tot laudibus clarificato illustri uiro Cypriano suggestum quoque patriciatus addidimus, ne maior esset meritis suis quam honoribus nostris. Fauete nunc collegae quem saepe decorastis extranei. Securus ad uos redit, qui iam honores suos in Liber555 tatis aula reposuit. Habet etiam, unde uobis reddatur accep-

tior, quando tales curiae uestrae alumnos protulit, de quibus quamuis auidus pater tamen propria uota superauit, non infantia trepidos, non ad respondendum, ut licebat, ignaros : uariis linguis loquuntur egregie, maturis uiris communione miscen4o tur. Sic cum nobis noti sunt, in ipso aetatis primordio adulescentiam transierunt. Praestet diuina maiestas, ut, sicut de patre eorum munificentiae nomen extulimus, sic et in eis pietatis nostrae titulos augeamus. XXIII

BERGANTINO V.I.COMITI PATRIMONII ATHALARICVS REX

C.d. 527 1

Licet munificentiam regis cotidie deceat cum sole relucere et iugiter aliquid facere, quo possit largitas principis apparere, ; hinc tamen conscientiae debitum soluitur, quotiens parentibus sub aequitate praestatur. Lucrantur principes dona sua et hoc

BZNMKEFHGI 21 olim] enim Z 24quippe]quoque H GÍ fotte] sepe E F 24 discernit IN M, decteuit H G, decteuetit T 28 metuit] inuenit E? FT 29 posuit fundamenta E F bonorunzZ N MKEFHG*.A 32 rne] nec B* 33 uesttis HGI 38 nobis E F.I 4 37 quauis B 39 uitis] liuotis E, honoris G!, iurgiis 40 ad az/e adulescentiam adZ. E, in F

XXIII, 1 berguntino K, bergamo E F, bertatino G, bargantino I ZIMSKUCENE TI, isis om. Z :

patticio

N E F

ü.i.] uiro

5 parentibus] parenti IN H G I,

VARIARVM VIII, XXIII-XXIV

330

uere thesauris reponimus, quod famae commodis applicamus. Absit enim, ut negemus

affini, quod solemus custodire sub-

iectis: quando qui nobis sanguine coniungitur, plus meretur ro nec fraudari potest proprio desiderio, qui militat sub iudice so 2 gratioso. Atque ideo illustrem magnitudinem tuam praecel tot s annexa subter massas hado atque amplissimo uiro Theoda solidos pensitantes ex patrimonio quondam magnificae feminae matris ipsius praecipimus reformari, eius feliciter dominio 15 plenissime uindicandas, cuius successionis integrum ius in ea 3 qua praecipimus parte largimur. De cuius fide ac sinceritate praesumimus, ut sequenti tempore reliqua supra memorati patrimonii cum adiecta quantitate mereatur. Quid enim tali uiro negare possimus, qui etiam meliora suis obtinere possit 20 obsequiis, uel si non probaretur affinis ? Vir quem nobilitatis suae nulla inflat elatio, modestia humilis, prudentia semper

aequalis quid a nobis mereatur, intendite, quando ad gloriam nostram trahimus, quod eum | proximum confitemur. 4 Quapropter aequissimae iussioni operam nauanter impendite 2; delectisque sedis uestrae chartariis designatas massas actoribus eius sine aliqua dilatione contradite, ut summa nobis caritate sociatus gratia praesentis muneris reddatur acceptior.

XXIV

M 255

CLERO ECCLESIAE ROMANAE ATHALARICVS REX

C.d. 527 Tanto diuinitati plurima debemus, quanto a ceteris mortalibus maiora suscipimus : nam quid simile rependat deo, qui potitur imperio ? Sed licet pro tanto munere nihil compensari ; possit idonee, ipsi tamen gratia redditur, dum in seruientibus honoratur. Itaque flebili aditione causamini hoc fuisse longae 2 1

consuetudinis

institutum,

ut, si quis sacrosanctae

Romanae

ecclesiae seruientem aliqua crederet actione pulsandum, ad

BZNMKEFHGI

BIN K

11 illustre B

14 domino

ERGUIT74

cartetiis H G I

HG I .A

15 iudicandas F H G? I, indican-

tali ... etiam oz. 18 mereantur Z? ea qua] equa H G? I, qua G*? das G! MKH A ZIN 24 opeta posset E F MK EF 19 possumus HGI nauanter] gnauiter IN, gratanter E? F I, gnauit (— generauerit) H, generaliter nostrae E F 25 delectisque] Mozzzzsen, dilectisque /erigue, dictisque I G

sauctotibus H, fautoribus G, auctoribus I 74

26 aliqua oz. H GI ^ contradicte B^ H, contradicite IN gratias B! XXIV, 1 romanae ecclesiae H G T 2pluraN E? F TEGERE quod E F 6 auditione M ^ Saliquaoz. INN E? F I, ac ratione H Gt

PL 751

24 sociato Momzzsen 8 suscepimus M K E H GI accusatione

VARIARVM

VIII, xxiv

gar

supra dictae ciuitatis antistitem negotium suum dicturus ocIO

E I5

curreret, ne clerus uester forensibus litibus profanatus, officiis

potius saecularibus occupetur : addentes diaconum quoque uestrum ad contumeliam religionis tanta executionis acerbitate compulsum, ut saius eum propriae custodiae crederet mancipandum. Presbyterum quin etiam ecclesiae Romanae pro leuibus causis asseritis criminaliter impetitum. Quod nobis pro ingenita reuerentia, quam nostro debemus auctori, displicuisse profitemur, ut, qui pridem sacris meruerant inseruire mysteriis, conuentionibus inreuerenter expositi nefariis iniuriis sub-

iacerent. Sed aliorum plectenda subreptio nobis contulit ple-

20

25

nissimae

laudis

euentum,

ut causa

contingeret

praestandi,

quae nos caelestibus commendaret auxiliis. Atque ideo considerantes et apostolicae sedis honorem et consulentes desiderio supplicantum praesenti auctoritate moderato ordine definimus, ut, si quispiam ad Romanum clerum aliquem pertinentem in qualibet causa probabili crediderit actione pulsandum, ad beatissimi papae iudicium prius conueniat audiendus, ut aut ipse inter utrosque more suae sanctitatis agnoscat aut cau-

sam deleget aequitatis studio terminandam, et si forte, quod credi nefas est, competens desiderium fuerit petitoris elusum, 30 tunc ad saecularia fora iurgaturus occurrat, quando suas petitiones probauerit a supra dictae sedis praesule fuisse contemptas. Quod si quis extiterit tam improbus litigator atque omnium iudicio sacrilega mente damnatus, qui reuerentiam tantae sedi exhibere contemnat et aliquid de nostris affatibus crepromerendum, ante alicuius conuentionis effectum dediderit 35 cem librarum auri dispendio feriatur, quae a palatinis sacrarum largitionum protinus exactae per manus saepe memorati antistitis pauperibus erogentur, carensque impetratis negotii quoque sui amissione multetur. Dignus |est enim duplici poena PL 40 percelli, qui et diuinam reuerentiam et nostra iussa temerauit. 758 Sed iterum uos, quos iudicia nostra uenerantur, ecclesiasticis

uiuite constitutis. Magnum scelus est crimen admittere, quos nec conuersationem decet habere saecularem : professio ues-

BZNMKEFHGI

13 saius] satius IN Gv, sauius M?, sauis K!, suauis K3, suauius E? (delezum) F H G* I

20 consurgeret 18 expositis H G I, oz. A 14 romanae ecclesiae IN H G I A supplicandesideriis M K E F.A 22 et ante consulentes oz. H GI TEES 28 equitati 24 cognoscat Mozzzzsen 24 clericum B tiun Z NMKGI.A 33 mente sacti32 fuerit ane iudicio add. M E F H I .A, post iudicio K B: 39 38 negotiis B H G 34 antistis B 35 confectum H G I lega E F temera40 reuerentiam diuinam H G I admissione B Z IN H, admixtione G aeccle41 iterum] item Mozzzzsen, interim 24 uetit IN E? H G I, temetatit A siasticis B

42 institutis M& H G^ I 74

332 45

VARIARVM

VIII, xxIv-Xxv

tra uita caelestis est. Nolite ad mortalium errores et humilia uota descendere. Mundani coerceantur humano iure,. uos sanctis moribus oboedite. M 256

XXV IOHANNI V. S. REFERENDARIO

,

ATHALARICVS

REX

C.4. 527

Valde dignum est in eis aliena seruare, quibus nos oportet propria dona conferre. Quid enim de illa munificentia possis ambigere, quando a nobis te intellegis mereri, quod a nostris accepisti ? Profitemur itaque alterius quidem v^ decessoribus donum, sed nostrum esse iudicium et modernam principis mentem praeuenisse tantum uelocissimam largitatem. Hinc est quod diuae memoriae auum nostrae clementiae domum in castro Io

r5

zo

Lucullano

positam,

obsequiorum

tuorum

sedulitate

prouocatum, constat uoluisse largiri. Cuius dispositionem secutus patricius Tuluin posteaquam illi nostra est liberalitate concessa, praefatam domum actu legitimo in tua optime iura transmisit. Quapropter serenitas nostra uel inchoatae uoluntatis desiderium uel Tuluin plenissimae donationis effectum praesenti auctoritate corroboramus, ut saepe dicta domus patriciae recordationis Agnelli in Lucullano castro posita cum omnibus ad se pertinentibus in tua uel heredum tuorum possessione permaneat, et quicquid de hac facere malueris, habebis liberam potestatem, cuiuslibet uel priuati uel publici nominis posthac inquietudinem summouentes : ubi et si quid esset quolibet casu, qualibet inquisitione fortassis ambiguum, huius auctoritatis nostrae iudicio constat explosum. Fruere iuuante deo rebus propriis ex nostra quoque auctoritate solidatis. Alii enim tibi iura legitima praestiterunt, nos possessionis quietem et cunctis saeculis securam conferimus firmitatem. Sed ne quis forsitan tam egregiae uoluntatis nostrae inuidus temerator existat, iubemus eum qui ex hac re quolibet tempore

BZNMKEFHGI

44 uita zz,

HG I

46 uota humilia et errores

Z IN

MK E F.A

XXV,iioneeHGI ü.$.] uito F, oz. H GI 5 praedecessoribus E F 9 sed utilitate B H G, sed et utilitate I 11 tuluin] Mozzzzsen, tholui B Z N M K E

F IP, thloui H1, tholui H?, tholoni G, tholu I, tholuit 4 libertate M EF HG 12 praefata Z domum praefatam H G I 14 tuluin] Mozzzzsen, toluit B, tholuit Z M K A, tholui IN E F H, tholoni G, tholi I 19 uel zz/e priuati ozz. H GI 920 post hanc codd., corr. B? 22 esse pos? constat add. E, anfe constat F 23 quoque] que Z 25 et cunctis] exeuntis E!, ex cunctis E? F 26 inuidiis B 24 hacoz. H GI

VARIARVM VIII, XXV-XXVI

333

uel fisci nomine uel priuati mouere temptauerit aliquam quaestionem, dare tibi, uel ad quem pertinere uolueris domum supe3o rius designatam, poenae nomine auri libras tot et frustratum suis ausibus infamatumque discedere. Hunc enim uoluntatis suae meretur inuenire fructum, qui aliquid contra nostrum uidetur quaesisse iudicium. XXVI VNIVERSIS REATINIS ET NVRSINIS ATHALARICVS REX

Cc.&. 526 1

Gloriosus domnus auus noster desideria uestra cognoscens

Quidilanem Sibiae filium priorem uobis | quidem facere dis- PL ; ponebat : sed quia interueniente mortali condicione nequiuit

2

ro disciplina seruanda,

ubi nostra

maxime utilitas continetur, M 257

in omnibus oboedire debeatis, quia sic domni aui nostri estis 3 moribus instituti, ut et leges libenter audiatis et iudices. Hoc est enim, quod nostrum comit imperium, quod opinionem uestram inter gentes amplificat, si talia geratis, quae et nobis :; accepta et diuinitati possunt esse gratissima. Robustius enim inimici nostri uincuntur moribus bonis, quia quos superna protegunt, felices aduersarios habere non possunt. Pugnatis enim efficaciter foris, dum in sedibus uestris iustitiam fouere contenditis. Ita enim duo mutua se amplexatione 20 consociant

4

759

cogitata complere, necesse nobis est eius uota perficere, ne tantus uir de aliquo inaniter iudicaretur bona potuisse sentire. Atque ideo praesenti auctoritate praecipimus, ut eum priorem feliciter habere debeatis et quae ordinauerit pro

: qui

aequitatem

coluerit,

fructum

uictoriae

possidebit. Nam quae necessitas ad iniusta compellat, cum uos et sortes alant propriae et munera nostra domino iuuante ditificent ? Nam et si cui aliquid expetendum est, speret de munificentia principis quam de praesumptione uirtutis, quia

25; uobis proficit, quod Romani

quieti sunt, qui, dum

aeraria

nostra ditant, uestra donatiua multiplicant.

BZNMKEFHGI

32 meremur B, mereatur H G I 31infitmatum H GI ^ queom.HG 4quidilamen nostaH GI XXVL iimwr.om.H GI | 8domusB H' * quidem am/e nobis fransp. H GI — 6nobisom.H GI nobisB HI B 14 nostram IN E? F H? G I A, iudic*aretur B, iudicetur M K E! JA, oz. F 16 bonis motibus 15 possint IN FH G I? et ante nobis add. H G I on. FH 22 adiuuante amplexione F GI,amplexiones H. EF 419semutua HGI MKEF.A

334

VARIARVM VIII, XXVII-XXVIII

APTE DVMERIT

SAIONI ET FLORENTIANO COMITIANO ATHALARICVS

VIRO DEVOTO REX

C.d. 527 1

Seueritas publica sicut ab innocentibus uacat, ita necesse est, ut in sceleratis operam suae districtionis impendat, quia ; non semper unum mierentur iudicium diuersa merita personarum. Morbi ipsi dissimilibus sucis sanantur herbarum : aliis cibi, aliis ferrum optatam reuocat sospitatem et pro qualitate 2 passionis praeceptum merentur artificis. Et ideo deuotio uestra per Fauentinum territorium incunctanter excurrat et, si 1o quos Gothorum atque Romanorum in direptionibus possessorum se miscuisse reppererit, secundum facti aestimationem et damnis affligantur et poenis, quia grauius plectendi sunt qui nec ammonitionibus iustis nec initiis principis oboediendum esse crediderunt, quando maior ambitus est nouis dominis :; uelle seruire, ut commendati bonis initiis reliquam uitam securitatis munere perfruantur. XXVIII CVNIGASTO

V.I. ATHALARICVS

REX

C.d. 527 1

2

Permouit serenitatem nostram Constanti atque Venerii dolenda conquestio, qua sibi a Tancane iuris proprii agellum, quod Fabricula nominatur, cum |suo peculio causantur abla-

PL

; tum, adicientes, ne rerum suarum repetitionibus imminerent,

76o

liberis sibi condicionem ultimae seruitutis imponi. Atque ideo magnitudo tua, decretis obsecuta praesentibus, praefatum suo M 258

iubeat adesse iudicio, ubi omni inter partes ueritate discussa iuri consentaneam et amicam uestris moribus proferte iustiro tiam : quia sicut graue est de suo dominos iure decedere, ita nostris est saeculis inimicum seruitutis iugo libera colla depriBZNMKEFHGI

XXVII, 1 dumerth K, dumedith tino 74 2 comiti K, comitiaco add. E F 10 directionibus K dominis B Z N E F H, dominis

E, dumedit 74 inser. H G 13 nobis M K

relinquam uitam B$, reliqua uita E F

F, iuc. IN florentano IN, florenom. H G I 6 et os? herbarum initiis] nuntiis E F 14 nobis JA 15 commendatis B^ IN H I

XXVIII, 1 cumgasto K E F, guinigasto G, inigasto 74

o Unser. om. HI b repetionibus iustitiam] sententiam M K E! F A BU EC

ü.i.] uito N, oz. G BH. Subi]jut NMKFHI.A 9 10 discedere IN E? H G I, cedete M K

VARIARVM

3

VIII, xxviit-xxx

335

mere. Momenti iure si competunt, primitus reddantur inuasa, ita tamen, ut persona legitima disceptationibus non desistat. Cesset uiolenta praesumptio, ut causa iudicis cognoscatur 15 arbitrio et aut conuictos seruos cum rebus sibi competentibus

possideat aut probatos liberos indemnes atque integros derelinquat. Sufficit enim quod ei relaxamus poenam qui facere praesumpsit iniuriam. XXIX HONORATIS

POSSESSORIBVS ET CVRIALIBVS CIVITATIS ATHALARICVS REX

PARMENSIS

C.ü. 527 1

Dignum est, ut libenti animo faciatis quae iuberi pro urbis uestrae utilitate cognoscitis : nam quod proprio sumptu decuit ; aggredi, compendiose uobis constat offerri. Ciuitatem siquidem uestram diutina siccitate laborantem iuuante deo domnus 2 auus noster saluberrima unda rigauit. Cul nunc studio uestro cloacarum

ora

pandantur,

ne, sordium

obiectione

tardata,

reciprocans unda uestris aedibus illidatur et quas debuit ablu1o ere, easdem uobis cogatur inferre. Cui operi, quamquam uos ur-gere debeat ciuicus amor, uirum spectabilem Genesium praecipimus imminere, ut nos ad meliora prouocetis, si quae iussimus gratanter efficitis. XXX GENESIO V. S. ATHALARICVS

REX

C.d. 527 1

Amore ciuitatis uestrae antiqui operis formam domnus quidem auus noster regia largitate construxit. Sed nihil prodest aquarum copias urbibus inmisisse, nisi nunc prouidea5; tur cloacarum opportuna digestio : more uitae humanae, cuius ista salubritas continetur, si quod ore quis suscipit, alia parte

BZNMKEFHGI

XXVIII, 12 Cf. Cod. Theod. 4, 22, 4 (a. 396), et 6 (a. 414); x1, 57, 1 (a. 386).

12 iura IY e? Mommsen 17 ei] tes E F XXIX, 1 parmensis ciuitatis oz. IN — insr.om.H GI ^ 6deoiuuante H GT domnus oz. H G I 9 uestti sedibus DB!, uestris sedibus B* H G I 11 ciuiciis B XXX, 1 Ipser. om. HI

2 antiquam H G T

336

VARIARVM

VIII,

XXX-XXXI

corporis relaxatus effuderit. Et ideo sublimitas tua Parmenses municipes huic faciet operi nauiter insistere, quatenus antiquos cuniculos siue subterraneos siue qui iunguntur marginiro bus platearum diligenter emendent, ut cum sollemniter optatus uobis liquor influxerit, nulla abiecti laetaminis obiectione tardetur : quia gratiam unda non habet nisi quae iugiter influit et uisa semper abscedit. Illa enim quae pulchre riuis Mjz59 exercitata ridet, quam deformis est in lacunis : palus | enim PL 3 15 nec uisu grata, nec iumentis accommoda. Elementum pulcher- 76: rimum quidem, sed cum in naturali puritate seruatur. Sine hoc

2

agri squalent, urbes anhela siccitate fatigantur, ut merito anti-

qua prudentia quos a ciuica conuersatione segregandos esse iudicauit, aquarum interdictione punierit. Ouapropter tam util20 limae rei omnium debet studere consensus, quia ciuis animum non habet, qui urbis suae gratia non tenetur. SX SEVERO

V.S.

ATHALARICVS REX

La, B2 1

Cum te praefectorum consilis laudabiliter inhaerentem omnia didicisse credamus, quae ad rei publicae statum pertinent componendum, maxime cognouisti litteris eruditus ; pulchram esse faciem ciuitatum, quae populorum probantur habere conuentum. Sic enim et in illis splendet libertatis ornatus et nostris ordinationibus necessarius seruit effectus. Feris datum est agros siluasque quaerere, hominibus autem focos pa2 trios supra cuncta diligere. Aues ipsae gregatim uolant, quae 1o innoxia uoluntate mitescunt : canori turdi amant sui generis densitatem : strepentes sturni compares sequuntur indesinenter exercitus : murmurantes palumbi proprias diligunt cohortes et quicquid ad simplicem pertinet uitam, adunationis BZNMKEFHGI

XXXI, 9 Cf. Ambt. ex. 5, 14, 47-48.

8 gnauitet IN H G, nauanter K F, grauitet E I, nouiter 74 10 emundent IN. M^ E F? H? G I, euendent H1 11 lutaminis INY H G^ IP», luctaminis G? Iv 13

pulchre riuis] pulchtarius B!, pulcrius H G I 19 puniuerit B I e? Mozzsen, puniunt FH, puniuetunt H^, punietunt G9 tam oz. B I utilissime FH G I 20 omium B XXXI, 1 ü.5.] uito uenerabili IN, oz. G instr. og. H I 2 perfectorum BHG 6 ciuitatium B ? seruit] proseruit H G I?, procerum Iv 8 autem om.H GI patrios] patricios Z E, proptios IN I 10 turni IN H G Iv 12 palumbos He, palumbes G I 13 pertinet az/e ad zransp. H G I

VARIARVM

3 15

20 4

25

5

3»

35

6

4o

VIII, xxxi

997

gratiam non refutat. Contra animosi accipitres, aquilae uenatrices et supra omnes alites acutius intuentes uolatus solitarios concupiscunt, quia rapaces insidiae innoxia conuenticula non requirunt. Ambiunt enim aliquid soli agere, qui praedam. cum altero non desiderant inuenire. Sic mortalium uoluntas plerumque detestabilis est, quae conspectum hominum probatur effugere, nec potest de illo aliquid boni ueraciter credi, cuius uitae testis non potest inueniri. Redeant possessores et curiales Bruttii in ciuitatibus suis : coloni sunt, qui agros iugiter colunt. Patiantur se a rusticitate diuisos, quibus et honores dedimus et actiones publicas probabili aestimatione commisimus, in ea praesertim regione, ubi affatim ueniunt inelaboratae deliciae : Ceres ibi multa fecunditate luxuriat : Pallas etiam. non minima largitate congaudet : plana rident pascuis fecundis, erecta uindemiis : abundat multifariis animalium gregibus, sed equinis maxime gloriatur armentis : merito, quando ardenti tempore tale est uernum siluarum, ut nec muscarum aculeis animalia fatigentur et herbarum semper uirentium satietatibus expleantur. Videas per cacumina montium riuos ire purissimos et quasi ex edito profluant, sic per Al|pium summa decurrunt. Additur, quod utroque latere PL copiosa marina possidet frequentatione commercia, ut et pro- 762 priis fructibus affluenter exuberet et peregrino penu uicinitate litorum compleatur. Viuunt illic rustici epulis urbanorum, me- M 26o diocres autem abundantia praepotentum, ut nec minima ibi fortuna copiis probetur excepta. Hanc ergo prouinciam ciuitatibus nolunt incolere, quam uel in agris suis se fatentur

omnino diligere ? Quid prodest tantos uiros latere litteris defaecatos ? Pueri liberalium scholarum conuentum quaerunt et mox ut foro potuerint esse digni, statim incipiunt agresti habitátione nesciri : proficiunt, ut dediscant : erudiuntur, ut 4; neglegant et cum agros diligunt, se amare non norunt. Quaerat eruditus, ubi possit existere gloriosus : prudens frequentiam non respuat hominum, in qua se nouit esse laudandum. Alioquin uirtutibus fama tollitur, si earum merita 7 in hominibus nesciantur. Nam quale desiderium est ciuium

BZNMKEFHGI

15 superra B 17 requiescunt Z soli aliquid E H GI 18 inuenite] uenire Bt 20bonioz.Z NMKEFHGIA 22 bruttii] B, brutii ze/ btucii rell.

25 praesentim B

inelaboratae] elaboratae B?

27 etiam] enim H G» I X 28

fecunda H G* I 30 siluanum Z NN, sillarum H! 91 aculneis B 33 edicto EMESEBG HE: 34 decurtant H G I quoque 20s? additur ad. H G I 35

copiosa ozz. H G T 36 fluctibus M K F! Gv /4 38 praepotentium Z IN M K ge minima oz. H G&* I 43 ut ozz. B et Morzasesen potuetunt FI G IP 45 diligant Z! G — 48 metita poi? hominibus ramp. H G I

VARIARVM

338

VIII, XXXI-XXXII

yo frequentiam deserere, cum aliquas quoque auium conuersationi humanae se uideant uelle miscere ? Mortalium enim penatibus fiducialiter nidos philomena suspendit et inter commanentium turbas pullos nutrit intrepida. Foedum ergo nimis est nobili filios in desolationibus educare, cum frequentationi hu;; manae uideat alites sua pignora commisisse. Redeant igitur ciuitates in pristinum decus : nullus amoenitatem ruris prae8 ponat moenibus antiquorum. Quomodo potest in pace refugi, pro qua oportet bellum, ne uastetur, assumi ? Cui enim minus grata nobilium uideatur occursio ? Cui non affectiosum sit 6» cum paribus miscere sermonem, forum petere, honestas artes inuisere, causas proprias legibus expedire, interdum Palamediacis calculis occupari, ad balneas ire cum sociis, prandia mutuis apparatibus exhibere ? Caret profecto omnibus his, qui uitam 9 suam uult semper habere cum famulis. Sed ne ulterius in 6; eandem

consuetudinem

mens

aliter inbuta relabatur,

datis

fideiussoribus tam possessores quam curiales sub aestimatione uirium poena interposita promittant anni parte maiore in ciuitatibus se manere, quas habitare delegerint. Sic fiet, ut els

nec ornatus desit ciuium nec uoluptas denegetur agrorum. QOUXUR SEVERO

V. S.

ATHALARICVS REX

0:8:5527 1

Cum Nymphadius u. s. pro causis suis ad comitatum sacratissimum festinaret, itineris longinquitate confectus, animalia fessa reparare contendens, ad fontem Arethusae in Scyllacino ; territorio constitutae elegit ponere mansionem, eo quod ipsa PL loca et pasturarum ubertate fecunda sint et aquarum inunda- 765

BZNMKEFHGI

51/52 Ambt. Dex. 5, 17, 56.

51 humanae] hominum Z uideantur N, uideamss MEFHGI 52 phylomenaMEF 53 nobilis IN, nobiles H Gt I, ozz. A 55 uideasZ2 NMKEF, uideant Iv 59 affectio sumpsit B?, affectuosum sit IN Mv K E F JA et Mommsen 61 interdum oz. B 62 balnea B 68 se in ciuitatibus ZI N MKEF.Ae Monza sen fiat Z2IN MK E F A, fiant Ze», fit Momsen (errore typogr. ?) XXXII, 1 ü.s.] uito JN inscr. om. H G I 2 nymfadius B, nimfadius Z IN K H, nimphadius M, nimfandius E, ninfandius PF, limphadius G, nifandus Iv, n. I?, infadius 74 à.8.] uir sublimis Z IN M K E! F G, uit senatorius E? I 3 confectum Z, confessus H G 4 aruthuse Z K A, atuthuce M», zn. M*, aruthese E, arthuse F

syllacino B, scillacino Z M K F, siciliano IN H 1, scillatino E.

sciciliano G, scyllatino 7A

1

VARIARVM

VIII, xxxi

339

tione pulchrescant. Est enim, ut dicitur, sub pede collium supra maris harenam fertilis campus, ubi fons uastus egrediens cannis cingentibus in coronae speciem riparum suarum ora 1o contexit, amoenus

2

15

3 2o

25

43o

admodum et harundineis umbris et aqua- M 26:

rum ipsarum uirtute mirabilis. Nam cum ibi tacitus homo et studiose silentiosus aduenerit, aquas fontis irrigui reperit sic quietas, ut in morem stagni non tam currere quam stare uideantur. At ubi concrepans tussis emissa fuerit aut sermo clarior fortasse sonuerit, nescio qua ui statim aquae ibidem concitatae prosiliunt : os illud gurgitis ebullire uideas grauiter excitatum, ut putes aquam rigentem succensae ollae suscepisse feruorum : silenti homini tacita, loquenti strepitu et fragore respondens, ut stupescas sic subito perturbatam, quam nullus tactus exagitat. Noua uis, inaudita proprietas aquas uoce hominum commoueri, et, quasi appellatae respondeant ita hominum sermonibus prouocatae, nescio quid inmurmurant. Credas ibi aliquod animal prostratum somno quiescere, quod excitatum magno tibi strepore respondeat. Legitur quidem nonnullos fontium uariis scaturrire miraculis, ut aliqui potati animalibus reddant uarium colorem, alter greges albos efficiat, quidam in saxeam duritiam suscepta ligna conuertant. Sed has causas nulla ratio comprehendit, quia supra intellectum humanum esse cognoscitur quod tantum rebus naturalibus applicatur. Sed ut ad querellam supplicantis cito redeamus, hic cum mansionem supradictus Nymphadius habuisset, insidiis rusticorum abactos sibi asserit caballos : quod temporum nostrorum habere non decet disciplinam, ut delectatio illius loci tali damno redderetur horribilis. Quod uiuacitatem tuam

55 diligenti censemus examinatione discutere, quae et de palatio

5

nostro auctoritatem et de legibus uisa est iustitiam collegisse, ut more ipsius fontis scelus quod actum est uidearis ulcisci. Perquirantur fures summo silentio, teneantur in suis laribus quieti, dum, mox

ut executor increpuerit, eorum corda tur-

4o bentur, in uoces prosiliant et se terribili murmuratione confundant. Sic aquas suas omina sibi iudicent dedisse poenarum. Sit ergo in eis competens uindicta, ut loca sint peruia : inuitet posita disciplina studium commeantium, ne latronum exBZNMKEFHGI

13 more Z 19 stupeas H G I 20 aquam B? F! 22 immurmurent M! 24 tibi strepore] strepitu tibi M K E F A 28 apprehendit H G I ^ super

HGI

hominum

H

GI X 31 nymfadius B K, nimfadius Z IN, nimphadius

M H, nymfandius E, ninfandius F, limphadius G, minphandius IP, n. Iv, infadius A 33 non decet habere H GT 37 ut oz. HGI 389 dum mox ut] Traube

561, ut dum mox ferique e? Mommsen, ut dum (oz. mox) ot. B (spatio uacuo relicto) H G I

H

GI ^ 41 poenarum

340 4A

VARIARVM VIII, XxxiI-XXXIII

cessibus uitetur tale miraculum, cognoscitur inquisitum.

quod

semper

laetificare

EXSXOXS TUDT SEVERO

V. S. ATHALARICVS REX

C.d. 527

3

Sicut incognita uelle nosse prudentis est, ita comperta dissi- PL mulare dementia est, eo praesertim tempore, cum noxia res ad 764 correctionem possit celerrimam peruenire. Frequenti siquidem didicimus Lucaniae conuentum qui prisca superA probatione stitione Leucothea nomen accepit, quod ibi sit aqua nimio M 26z candore perspicua, praesumptionibus illicitis rusticorum facultates negotiantium hostili direptione saepe laceratas, ut qui ad natale sancti Cypriani religiosissime uenerant peragenmercimoniisque suis faciem ciuilitatis ornare, egentes IO dum turpiter inanesque discederent. Hoc nos simplici ac facili remedio credidimus corrigendum, ut spectabilitas uestra praedicto tempore una cum possessoribus atque conductoribus diuersarum massarum, quietem conuenientium anticipata E) debeat cautela procurare, ne atrocis facti reos inueniat, quos poena consumat. Quod si aliquis rusticorum uel cuiuslibet loci homo causam nefandae litis adtulerit, inter ipsa initia comprehensus fustuariae subdatur protinus ultioni et pompatus mala uota corrigat, qui prius occultum facinus excitare 20 temptabat. Est enim conuentus iste et nimia celebritate festiuus et circumiectis prouinciis ualde proficuus. Quicquid enim praecipuum aut industriosa mittit Campania aut opulenti Bruttii aut Calabri peculiosi aut Apuli idonei uel ipsa potest habere prouincia, in ornatum pulcherrimae illius uenalitatis ex25 ponitur, ut merito tam ingentem copiam iudices de multis regionibus aggregatam. Videas enim illic conlucere pulcherrimis stationibus latissimos campos et de amoenis frondibus

BZNMKEFHGI

XXXIII, 1 ü.5.] uito IN inscr. oz. H I 4 possit celerrimam] non celerrime E I, non celebetrrime H G 5 conuentu Cuiaczus e£ Mommsen, anacolutbon subesse uidit Traube 515 6 locotea B Z E, locotoe IN, locothea M F H G Iv, locorea K, lochotea I?, leucotea 74 9 natalem H G* I peragendum oz. H G I 10

uidentur $057 ornate add. E F 15 atrocis] I Garezus, attoces re//. 17 causam] Fridb,causa B IN E? F H G I e£ Mommsen, causas Z M K E! 4A aduenetit IN E? F H G I ez Mozazmsen

19 extare B

21 festinus Z IN K

citcumuentis E? F, circumuectis H G?, circumuenientibus T proficuus H G?, perspicuum I 23 brittii B, brucii IN 26 congregatam ZIN MKEFPFI.A

circumuentus E,

22 praecipuum] calabrii B Z M

VARIARVM

VIII, xxxi

341

intextas subito momentaneas domos, populorum cantantium laetantiumque discursum. Vbi licet non conspicias operam 3c moenium, uideas tamen opinatissimae ciuitatis ornatum. Praesto sunt pueri ac puellae diuerso sexu atque aetate conspicui, quos non fecit captiuitas esse sub pretio, sed libertas : hos merito parentes uendunt, quoniam de ipsa famulatione proficiunt. Dubium quippe non est seruos posse meliorari, qui de 35 labore agrorum ad urbana seruitia transferuntur. Quid uestes referam innumera uarietate discretas ? Quid diuersi generis animalia nitere pinguissima ? Vbi tali cuncta taxatione proponuntur, ut quamlibet emptor fastidiosissimus inuitetur. Sic de illo commercio nemo ingratus redit, si cuncta probabilis 5 4o disciplina componit. Est enim et locus ipse camporum amoenitate distensus : suburbanum quoddam Consilinatis antiquissimae ciuitatis, qui a conditore sanctorum fontium Marcel|lianum nomen accepit. Hic erumpit aquarum perspicua et dul-

4

cis ubertas, ubi in modum 45

naturalis

antri

absidis

fabricata

PL

765

concauitas sic perspicuos liquores emanat, ut uacuum putes lacum, quem non dubitas esse plenissimum. Hic perlucidus usque ad fundum patet, ut aspectibus tuis aerem potius apparere iudices, non liquorem. Aemulatur serenum diem aqua

subtilissima, nam quicquid in imo geritur, inoffensa oculis 6 56 claritate monstratur. Conludunt illic gregatim laetissimi pisces,

qui ad manus pascentium sic intrepidi ueniunt, tamquam se nouerint non esse capiendos : nam qui tale aliquid praesumpsit efficere, mox poenam diuinitatis cognoscitur excepisse. Longa sunt illius fontis memoranda describere. Veniamus ad MESS illud singulare munus sanctumque miraculum. Nam cum die Ssacratae noctis precem baptismatis coeperit sacerdos effun-

M 265

dere et de ore sancto sermonum fontes emanare, mox in altum

unda prosiliens aquas suas non per meatus solitos dirigit, sed in altitudinem cumulumque transmittit. |Erigitur brutum ele- PE 6o mentum sponte sua et quadam deuotione sollemni praeparat 766 se miraculis, ut sanctificatio maiestatis possit ostendi. Nam cum fons ipse quinque gradus tegat eosque tantum sub tranquilitate possideat, alis duobus cernitur crescere, quos

BZNMKEFHGI

29 petspicias EF UNDKSEIES IE

36 ueritate B — 38 quamlibet] quilibet 81 ac] atque E F 40 componit] proponitur FH, proponuntur G, proponit ] 42

sanctarum B Z M? K H G, sacrarum E F!, sactorum P? I

matrcilianum B! Z IN

44 apsidis Mozzzsen — 46 MK E A, mattilianum F — 43 rumpit E F B8 D? sermonum fontes] sermone H, sermones G T dubites E F H GI 60 more ane 59 altum H G T meatus solutos M? K, solitos meatus FI G T quadam add. H G I

342

VARIARVM

VIII, xxxii

numquam praeter illud tempus cognoscitur occupare. Ma6; gnum stupendumque miraculum fluenta labentia sic ad humanos sermones uel stare uel crescere, ut eis credas audiendi 8 studium minime defuisse. Fiat omnium sermone uenerabilis fons iste caelestis : habeat et Lucania Iordanem suum. Ille exemplum baptismatis praestitit, hic sacrum mysterium annua 7o deuotione custodit. Quapropter et reuerentia loci et utilitas rei dare debet populis sanctissimam pacem, quia cunctorum iudicio sceleratissimus habendus est, qui talium dierum gaudia temerare contendet. Relegantur populis et proponantur ista quae diximus, ut cum inulta esse minime creduntur, ex-

75 cedendi licentia non quaeratur. BZNMKEFHGI 67 uenerabilis omnium sermone contendit Z N MK EF G.A

Z IN M K E F A "A4inult] muta

69 praebuit H G I 73 ZK EFT explicit liber primus uariarum Cassiodori Senatoris Z, explicit liber primus

epistolarum Cassiodori Senatoris IN ; expic (5/c) liber primus Cassiodori Senatoris M, explicit liber octauus E F

LIBER NONVS I. Hilderico regi VVandalorum Athalaricus rex. II. Edictum Athalarici regis. III. Bergantino u. i. comiti patrimonii Athalaricus rex.

IV. Abundantio ppo Athalaricus rex.

V. Episcopis et honoratis Athalaricus rex. VI. Primiscrinio Athalaricus rex. VII. Reparato praefecto urbis Athalaricus rex. VIII. Osuin u. i. comiti Athalaricus rex. IX. Vniuersis Gothis siue Romanis Athalaricus rex.

X. Honoratis,

possessoribus,

defensoribus

Syracusanae M 26;

ciuitatis uel uniuersis prouincialibus Athalaricus rex.

XI. Gildilae uiro sublimi Athalaricus rex.

comiti

Syracusanae

ciuitatis

XII. Victori et VVitigisclo uu. ss. Athalaricus rex. XIII. VViliae u. i. comiti patrimonii Athalaricus rex. XIV. Gildilae uiro sublimi comiti Syracusanae ciuitatis Athalaricus rex. XV. Iohanni papae Athalaricus rex. XVI. Saluentio u. i. praefecto urbis Athalaricus rex. XVII. Saluentio u. i. praefecto urbis Athalaricus rex. XVIII. Edictum Athalarici regis. XIX. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. XX. Ad uniuersos iudices prouinciarum Athalaricus rex.

ZNMKEF

incipiunt capitula libri secundi Z IN M K, hec sunt capitula noni libri E, rubrice noni libri F IL hildeberto N, bildeberto K, hilderigo E, helderigo F —— uuanlandotum II. IH. IV. V. VIL. VIII

F,ox.ZNK athalaticus tex Mozzzesen bergancio K, bergantino E ^ ü.i] ueri M, uiro E F ppo] praeposito /erique, praepositi K etom. EF Znser. oz. IN K osum M!, osuim (ud osium)

EF E F — ü.i]uel M, uito NK X. etaníe defensoribus add. E F XI. gudile EF — uiro]juZiNK XII. ubitigisclo Z M, ubitigisolo IN K, uiutigeselo E, uiutigisco F uitis usque sublimibus M, uiris senatoribus E P, oz. IN K patrimonii] patti Z IN, paterri K XIII ü.i] ueri M, uiro E F XIV. gudile E F XVI. ü.i] ueri M, uito E F inser. om. IN K E XVII. ü.i] ueri M, uito E F XVIII. athalaticus rex Mozzzzsen

inscr. om.

üu. Ss.]

344

VARIARVM IX, Capitula

XXI. Senatui urbis Romae Athalaricus rex. XXII. Paulino u. c. consuli Athalaricus rex. XXIII. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

M 266

XXIV. Senatori ppo Athalaricus rex.

XXV. Senatui urbis Romae Athalaricus rex.

ZNMKEF

XXII. saulino Z M, saluino E F ü.c.] ui.N K, nunc M, uiro XXIIL inser. oz. K El, post 25 babet E2, post 24 F XXIV. ppo] ptaeposito cogZ. expliciunt tituli Z, expliciunt capitula M

EF

VARIARVM

IX, 1

345

"

M 267

HILDERICO REGI VVANDALORVM ATHALARICVS REX

PI

c.d. 526

765

Durissima nimis sorte constringimur, ut quos ante dulces parentes

diximus,

nunc

eis causas

amarissimas

imputemus,

quas nemo potest relinquere, qui pietatis noscitur momenta Quis enim nesciat diuae recordationis Amalafridam, vA cogitare. generis nostri decus egregium, uiolentum apud uos reperisse lucis occasum, et quam pridem habuistis dominam, passi non estis uiuere nec priuatam ? Haec si contra fas parentelae grauis esse uidebatur, remitti ad nos debuit honorabilis, quam mag-

nis supplicationibus expetistis. Parricidii genus est, ut quam uobis fecerat affinem coniunctio regis, nefandis ausibus in eius uos interitum misceretis. Quid tantum mali a suo coniuge relicta promeruit ? Si successio debebatur alteri, numquid femina in eo ambitu potuit inueniri ? Mater quin immo haberi quae uobis regna transfudit. Nam et hoc nobilitati I ) debuit, uestrae fuisset adiectum, si inter Hasdingorum stirpem retinuissetis Amali sanguinis purpuream dignitatem. Hoc Gothi nostri ad suum potius opprobrium intellegunt fuisse - temptatum. Nam qui dominae alienae gentis intulit necem, 20 omnino eius parentum uisus est despexisse uirtutem, quando resecandum credit, putat esse temptandum. Et quod nemo ideo morali ratione commoniti per illum et illum legatos nostros uerbis prius a uobis expetimus aequitatem, spectantes [e]

qualis excusatio |tantis casibus afferatur. Nam etsi quodlibet

2I

negotium in tali persona fuisset enatum, nobis debuit intimari, ut et nostro iudicio periret, quae se pessimis actibus miscuisset. Restat ut naturalis eius fingatur occasus. Inpossibilia non dici-

mus, noua non quaerimus : illum et illum atque illum tradite,

per quos res facta debeat elucere. Sit in eis totius causae absoBZNMKEFHGI

incipit liber secundus Z M, incipit liber ii IN, incipit lib. ii^ K, incipit liber nonus E F Liheldotigo E,helderigo F ^ uandalorum Z, gunandalorum N, ualandorum 4 HG I 320unc] non.N 2consttingimus B H.— insr.om.H GI F 5 momenta] Traube 560, monimenta plerique e? Mommsen, monumenta dz 6 amalifridam IN K I, amalafridarum H, amalastidam G?*, amalefridam G^ pattici10 expetistis suppl. H I, expetistis ozz. G reperisse] inuenisse FH G T debeatur tani H GI X 13detelicta H GTI 12 interitu H G I» diu E TP has digno16 fuisset ozz. H GI 15 transfudit] profudit H G I B&NG rum Z N Et, has dingorum M, asdungorum E? F I?, asdiugorum H, aldiugorum 17 amalis B, hamali IN G e stripem B G, ascungorum IV, hasdiuorum 24 23 aequitatem] pietatem B 20 eius omnino H G I Mommsen, admali H 28 ut oz. H G I:

PL 766

346

VARIARVM

IX, r-i1

;o luta probatio, sine bello, sine caede, aut nos efficiat placatos,

aut uos reddat obnoxios. Quod si creditis esse temnendum nec

4

uos

ad rationabilia

responsa

componitis,

condicione

initae M 268

pacis absoluimur, qui laesi foederis uinculo non tenemur. Vindicet nunc superna maiestas scelus qualibet arte commis5; sum, quae ad se clamare profitetur fraterni sanguinis impiam caedem.

II EDICTVM ATHALARICI REGIS £1 527 1

Qui rei publicae statum et generale cupit stare fastigium, ad uniuersa debet esse sollicitus, quia non est salus in corpore, nisi quam et membra potuerint optinere. Iniuria unius loci compago tota concutitur et tanta conuenientiae uis est, ut unum uulnus ubique credas accipi, quando illa coeperit condolere. Res publica siquidem non est unius ciuitatis cura, sed totius regni prouisa custodia : quapropter si quid ex ipsa minuitur, in origine dispendia sentiuntur. Minus enim habere 10 necesse est, cui aliquid perit. Et ideo diuersarum ciuitatum peruigil nos cura sollicitat, ne permissa longius mala possint grauare palatia. |Arborem, quam florere uides, quam summa PL conspicis uiriditate laetari, subterraneo suco fecunditatis 767 animatur, reddens in superficiem quod continet in radice. Ho:1; minum quoque uultus magna hilaritate decoratur, si uisceribus sanis grauamen nullius sentiat laesionis. Sic regnum iure dicitur integerrimum, si nusquam fuerit inminutum. Hoc fieri potest, cum undique summouetur effrenata licentia nec datur ausus menti malignae sub abominabili libertate peccare. 2 o Curiales, quibus a prouida sollicitudine nomen est, grauissima dicuntur infestatione quassari, ut quicquid eis honoris causa w^

BZNMKEFHGI

I, 35 Cf. Gen. 4, 10.

II, 20 Isid. orig. 9, 4, 24.

30sinecedesinebello

HGI ^ 31quodoz.EF

II, 1 athalaricus tex G ez Mozzzzsen

35 caedem impiam Z IN M A

inscr. om. HI

4 loci] membti Iv, oz. H G I» 9 dispendium (dispendii et H, dispendii G) inuenitur N E? H G I 10 ciuitatium B e? Momsen 11 nostra 5os; mala add. NMKEFI.A 12 palatia as/e possint Zransp. Hi G IP atbor K? G A, atbor enim E F e£ Mowzzzsen, cf. Traube 518 14 superficie E F 15 decorantur M?» EF H G I 16 sentiant M9» EH GI 18 submouentur Z

VARIARVM delegatur,

ad iniuriam

347

IX, r1

potius uideatur

esse perductum.

O

nefarium scelus, importabile malum ! Quando debuit rei publicae seruiendo proficere, tunc libertatem suam cum fortunis uidetur amittere. Quocirca edictali programmate definimus, ut si quis uersatus fuerit aut in iniuria aut in dispendio curialis uel aliquid ei, praeterquam iussum fuerit a nobis uel ab aulicis quorum interest potestatibus, imponere fortasse praesumpserit, aut decem librarum auri dispendio feriatur, ipsi qui E)o aliquid tale pertulit nihilominus

profuturum, aut, si facultas

uindictae non sufficit, per fustuaria supplicia laceretur, et reddat debitum poenis, quod non potuit compensare pecuniis, ita tamen, ut, quae pro publica utilitate fuerint delegata, ingenua sollicitudine compleantur, quando plus incipiunt debe3.35 re, quos alienas iniquitates non permittimus sustinere. Praedia curialium, unde maxime

mediocribus parantur insidiae, nul-

lus illicita emptione peruadat, quia contractus dici non potest, nisi qui de legibus uenit. Circa saionum et militantum molestias iudicum protegantur auxilio. Ab ipsis quoque M 269 moderatoribus eos nostra uindicabit auctoritas, quando grauius plectendus est, si ille, cui delegatur

auxilium, probetur

inferre detrimentum. Erigite colla, depressi : subleuate animos, . malorum sarcinis ingrauati : date studium recuperare quae uos male cognoscitis amisisse. Vnicuique ciui urbs sua res publica ea uoluntate iusti45 est. Administrate ciuitatum sub consentan Nolite grauare meuiuant. er aequabilit uestri Ordines tiam. diocres, ne uos merito possint opprimere potiores. Poena ista peccati est, ut unusquisque in se recipere possit quod in alte-

rum proteruus exercuit. Viuite iuste, uiuite continenter, quia

5o

uix audet quisquam in illos excedere, quibus culpas non potest

inuenire. Grues moralem nouerunt exercere concordiam, inter

quas nullus primatus quaeritur, quia iniquitatis ambitus non habetur. Vigilant uicissim, communi se cautela custodiunt,

est. Sic honor

ipse pastus alternus

nullis adimitur,

BZNMKEFHGI

B1 Cf. Ambr. Jex. 5, 15, 50-52.

30 tale 28 fortasse imponere E F 24 uisum H G* I 26 uexatus Bh Iv A profuturum] IN 24 coniectura ut nihilominus oz. H I aliquid K E F Iv A profutuuidetur, profuturam B Z M K, profutura E H I, profututi F, profuturo G, 40 uindicauit fJerique, 32 debetum B 31 et] ut B, sic .M rarum Mozzzzsen MK E ZN 43 malorum om. H G^ I — 4? opptimere possint uindicauetit I 52 culpam NN H GI 50 in ane quibus add. N MKEFHGI E.A

iniquitatisoz. H

GIL. — 54nullus

P

NEF 1G]»nuliF?

adimititur B

348

VARIARVM

IX, rr-1I1

s; dum omnia sub communione seruantur. His etiam uolatus uicaria aequalitate disponitur : ultima fit prima et | quae PL primatum tenuit, esse posterior non recusat. Sic quadam 768 communione sociatae sibi sine regibus obsequuntur, sine dominatu parent, sine terrore famulantur. Voluntarie seruiendo 6 o liberae sunt et inuicem se diligendo muniuntur. Quarum morem scriptores rerum naturalium contuentes politiam quandam inter ipsa$ esse commemorant, quas ciuico affectu uiuere cognouerunt. Has si uos imitemini, omnes a uobis prauitatum calumnias excludetis. Nam uos, qui recti uota reci65 pitis, habetis per leges potestatem in ciuibus uestris. Non enim in cassum uobis curiam concessit antiquitas, non inaniter appellauit minorem senatum, neruos quoque uocitans ac uiscera ciuitatum. Quid in ista appellatione non habeatis uel potentiae uel honoris ? Nam qui senatui comparatur, a nullo Yio genio claritatis excluditur. III

BERGANTINO V.I. COMITI PATRIMONII ATHALARICVS REX

C.d. 527 Si labor omnis assiduus adeo diuersos exigit fructus, ut aurum argentumque solita commutatione mercetur, cur non exquirimus, propter quae alia poscere uidebavA ipsa diligenter mur ? [talia diues inferat nobis et aureos fructus. Omnis prouentus adquiritur, ubi metallum fuluidum reperitur. Nam quid necesse est terram multiplici fecunditate lassari, si ipsa magis pretia in ea potuerint inueniri ? Frumenta nobis 1o usualiter natura industria suffragante concedit : passim se uina profundunt : metallum raro proditur, ut studiosius expetatur. M z7o BZNMKEFHGI

62/68 Nou. Maior. 7, br. (a. 458).

05 his K EF! GI uolatus etiam H G I 58 sotiatae B, societate K H, Societatem G sibi ozz. B K 61 mores K EF HG naturalium ozz. H G I

62 ipsas ozz. H G* T 65 legem E F 64 uocitans ozz. H G I 68 qui B3, habetis N EFT quod H G III 1 ü.i] uito IN E F 44, uiro iusto M comiti patrimonii oz. Z M K inser. om. H G I 4 communione B Z M Salas BHTI poscere alia ZNMEF.A,pascete alia K — uideamur B» F, uidebantur H GI 6 nobis inferat E F * prouenctus E!, prouectus F H G I A teperituf] inuenitur HGI namquid|namque H GI 10seuina]semina N H GI — 11 ptofudunt H, profunduntur G I expectatut H G& Iv

VARIARVM

IX, ri

349

Quapropter ad massam iuris nostri Rusticianamin Bruttiorum prouincia constitutam magnitudinem tuam iubemus

-

chartarium destinare et si, ut ab artifice harum rerum Theodicitur, memoratis rebus terra fecunda est, officinis

15 doro

20

25

sollemniter institutis montium uiscera perquirantur : intretur beneficio artis in penetrale telluris et uelut in thesauris suis natura locuples inquiratur. Cameris enim ingeniosa praesumptione reuolutis, talpinum animal imitantes, itinera fodiunt quae nullis ante patuerunt. Sic ambitio nil relinquit absconditum nec ubi interdum sustinere possit extremum. Intrant homines caligines profundas, uiuunt sine superis, exulant a sole et, dum sub terris compendia quaerunt, nonnunquam lucis gaudia derelinquunt. Est illis aliquando ruina uia sua et reditus procurare nequeunt, qui pedibus suis semitas operosis manibus effecerunt. Sed quibus cautior ars, uita felicior est, intrant egentes, exeunt

opulenti

: sine furto diui-

tias rapiunt, | optatis thesauris sine inuidia perfruuntur et PL soli sunt hominum qui absque ulla nundinatione pretia 769 uideantur adquirere. Mox enim ut supernae luci fuerint restituti, minuta quaeque grauiora discernentibus aquis a genetrice terra separant ac fictilibus recondita uasta fornace decoquunt, donec soluantur utiliter in liquorem, riuosque de flamma uenientes tanto igne depurgant, quousque pulchritudinem

3A

40

sui prodant, quam terrena uiscera, ne cuperentur, abscondemeliorat industria. Pulrant. Vincitur natura, dum eam

chrior est dum arserit, potior dum decoxerit, quia tantum crescit ad pretia, quanta fuerit sinceritate mundata. Origo quidem nobilis, sed de flamma suscipit uim coloris, ut magis credas inde nasci, cuius similitudine uidetur ornari. Sed cum auro tribuat splendidum ruborem, argento confert albissimam lucem, ut mirum sit unam

45

substantiam tradere,

quod rebus dissimilibus possit aptari. Proinde quicquid ad exercendam huius artis peritiam pertinere cognoscitis, ordinatio uestra perficiat, ut et terra Bruttiorum ex se tributum quod dare possit inueniat, quae fructibus copiosa luxuriat. Decet enim ut inter tanta bona nec illa desint quae putantur

BZNMKEFHGI

bruttiorum B, brutiorum, brutthiorum, rusticanam H G Iv 12 nostris B 16 sollerter IN H G I forasse recfe — 18 natura locuplex bruciorum /erique 27 opulenti] locu24 ruina pos/ sua Zransp. H G I K E, diues natuta H G I testituta B 30 fuerunt B! 28 suis 5os/ thesautis add. H G I pletes H GT 32 dequoquunt B, genetrice] B, genitrice re/. 31 minuta] inimica H G I 39 est om. H G I — assetit requoquunt H, recoqunt G I — 36 pulchior B 34 quidem oz. H G I 39 H B cum dum] FT E? exatsetit K* H Gt, plerique sizr. el brutiorum Z, B bruttiorum] 45 exercendum B&

350

5

VARIARVM,

ri-tv

esse praecipua. Cur enim iaceat sine usu, quod honestum potest esse compendium ? Aurum siquidem per bella quaerere nefas 5o est, per maria periculum, per falsitates opprobrium, in sua uero natura iustitia. Honesta sunt lucra per quae nemo laeditur et bene adquiritur quod a nullis adhuc dominis abrogatur. Grypes aurum iugiter leguntur effodere atque huius metalli inspectione gaudere : quibus quoniam non est ambitus 55 lucri, cupiditatis crimine non dicuntur accendi, scilicet, quia omnis actus in qualitate propositi est et non est uituperandum quod nulla fuerit uoluntate lasciuum. Sint ergo sedula operatione continui quaestus, inuidiam non pauescant : quod ars dicitur, a crimine liberatur. D

ABVNDANTIO

M 271

PPO ATHALARICVS REX

c.a. 527 1

Felix querella est, quando leges pietate superantur, et beata condicio subiectorum, si cognoscant illum aliis misertum, quem et sibi optant esse propitium. Neque enim ob aliud ; curiales leges sacratissimae ligauerunt, nisi ut, cum illos soli principes absoluerent, indulgentiae praeconia reperirent, hoc est, ubi dominus aduersum sua iudicia amabili concerta-

tione dissentit, quando et ipsius quaedam iustitia est, ut qui pius dicitur, districtionis termino minime teneatur. Nam et is1o te quidam rationabilis ordo est militia tandem soluere, qui inpares laboribus probantur existere. Curialis enim, si nulla ualitudine corporis continetur, ad solas deceptiones apponitur, |et PL adesse quid proderit, si eum contingat defectum uiribus inue- 77e niri ? Similis est quippe absenti, a quo non poterint imperata 1; compleri. Deinde dum curia multiplici numerositate laetetur, non uidetur perculsa damnis paucos perdidisse de plurimis. 2 Quapropter illustris magnificentia tua Agenantiam uxorem BZNMKEFHGI (ep. IV om. HGI, post VII, 40 collocat F)

III, 53 C£. Plin. a7. 33, 66 ; Ael. na£. an. 4, 27.

48 usu] cultu

H GI

omnis] communis H G I

53 gripes B, griphes IN G, grifes E F I, griphe H 5? lasciuium B

sunt H G Iv

56

98 pauescat Z IN

HGI M, pauesas EF IV, 1 ppsosito Z, epo NN, praeposito periue $ ipsius] ipsum B! 12 dum post et add. E F A, tum A, cum Cuiacius 14 quippe est Z IN K E F A e? Mozizzs absenti a quo] 74, absentia quod B Z IN M, absenti quod K, absenti pet quem E F poterunt E, potuerunt F, potuerint 74 17 agetiantiam E F?, agentiantiam F1

VARIARVM IX, tiv-v

35I

Campaniani uiri disertissimi in Lucania prouincia constitutam filiosque eorum de albo curiae suae faciat diligenter abradi, 20 ut uentura posteritas nesciat fuisse quod uetatur obicere, quia calumnia non praesumitur, ubi aliqua probatio non habetur. Proinde in possessorum numero potius collocentur passuri nihilominus molestias quas ipsi aliis ingerebant. Ad tributa 3 enim solita turbabuntur : faciem compulsoris horrebunt — 25 à postestatibus iussa prius uenisse nesciebant

—,

et uotiua

ignorantia fatigati formidare delegata incipiunt per quae antea timebantur. Nam et ex ea parte bonis moribus uixisse probandi sunt, quando patiuntur inter illos otiosi uiuere, quorum se non cognoscunt odia meruisse. Alioquin non paterentur 3o sub illis esse, quos se cognoscebant malis actibus incitasse. Fruantur ergo beneficio principali : uiuant remissa pace tranquilli, qui fuerunt in actionum suarum qualitate compositi. V EPISCOPIS ET HONORATIS ATHALARICVS

REX

cui 527 1 .

;

1o

2

15

Possessorum territorii uestri querella comperimus supra temporis necessitatem quorundam ciuium suorum execrabilem. sustinere saeuitiam, dum primo tempore panicii speciem coemptam in propriam recondidere substantiam spectantes caritatem mediocribus grauem, ut parcius reponentibus detestabilem inferant nuditatem, quando homines in famis periculo constituti rogantes offerunt quos se spoliare posse cognoscunt. In necessitate siquidem penuriae pretii nulla contentio est, dum patitur quis induci, ne possit aliqua tarditate per- M 272 cell. Haec igitur uota damnantes praesentes direximus portitores, ut siue in gradu siue in aliis locis frumentorum condita potuerint inuenire, tantum sibi unusquisque dominus uel familiae suae retineat, quantum se expendere posse cognoscit, reliquum periclitantibus uendat, praesentibus scilicet harum gerulis, qui ad eam rem destinati esse noscuntur, moBZNMKEFHGI (ep. IV om. HGI, post VII, 40 collocat T

20 obicere] 19 diligenter os. E F 18 campanii E, campatii F, tampanini 44 26 incipient 24 facie B E? e Cuiacius, obigere B Z M K E, abigere IN T3574 28 patiuntur] propatiuntur K E F, 'perpetiuntur 44 4A et Mommsen V,ietoz.K 5 recondidete] I?, expectantes sibi tantum H dise H GI

4 sustinuisse IN H GI 2 nostri E F inser. om. H GI EF spectantem B! Z redigere B Z IN M K E! .A, redegere Cuiacius 13 $8 quo se spoliati Mozzzzsen 6 caritatem ozz. B! Cuiacius expen14 domus ane retineat add. IN E F, dominus IP G I cognoscuntur IN H G IP, inr. Iv .16 qui] quid B

352

VARIARVM

IX, v-vi

derata tamen pretii quantitate, quam eum constiterit a suis prouincialibus comparasse, ut nec nimium grauetur qui emit et aliquo compendio foueatur ille qui distrahit. Quapropter 3 20 libentibus animis implete quae iussa sunt, quia uobis debetis inuicem in hac parte consulere, ne, dum

caritatem nimiam

quaeritis, scelestum uobis aliquid potius, quod absit, optetis. Ne quis ergo uenditionem sibi inpositam conqueratur, sciat libertatem in crimine non requiri, sed illud boni ingenii magis 25 esse, |si non festinet excedere. Vendat itaque sub iusta ratione qui distrahit. Si consentit, operatur laudem suam : si discrepat, nostrum facit esse praeconium, quando bonum est iubentis, si iustitia imponatur inuitis. VI PRIMISCRINIO

ATHALARICVS

REX

(08527 Cum diuturnis laboribus excubares, ita te inbecillitate corporis asseris grauiter sauciatum, ut nec ad famam militiae percipiendam possis occurrere, ad quam constat uoto te praecipiti ; festinasse, metuens ne per absentiam tui ab ipsis paene faucibus dulcissimus tibi fructus uideatur auferri, postulans etiam ut, algentis corporis necessitate constrictus, Baiani lauacri sic2 citate laxeris. Dignum plane quod inter praemia summa praestemus, ut, sicut conferimus uictis spem, ita tribuamus suppli1o cantibus et salutem. Quapropter et a uinculo te emolumenticii 1

terroris absoluimus et praedicti lauacri munere

subleuamus,

ut primum mentis gaudio recreatus facilius membrorum recipias sospitatem. Naturalis siquidem cura est aegris dare 5)

laetitiam : nam

fac inualidum gaudere, sanatus est. Perge

1; igitur ad amoenos recessus : perge ad solem, ut ita dixerim,

clariorem : ubi salubritate aeris temperata terris blandior est natura. Illic miraculis alta cogitatione perpensis cum arcanis mundi mens humana colloquitur nec admirari desinit quae ibi agi posse cognoscit : primum Nerei fluenta marinis deliciis 20 esse completa, tot portus naturae prudentia terrenis sinibus BZNMKEFHGI (ep. VI oz. HGI)

17 quam] qua 24 e? Mozzzzsen eum] cum IN F H!* Iv, eos G 19 aliquando H!, aliquanto H? Iv, aliquantulo IP ille ozz. H GI 21 inuicem fos? consulere fransb. Z IN M K E F, ante consulere H GI in hanc partem H GT 22 potius aliquid H GI ^ 24 ingenui B 26 consistit FI G*, constitit I suam ozz. H si] se B GI VI, 2 excuhates B 4 occutte Bi 16 salubritate] salubri Bt 17 per20 sinibus] finibus E F pensis] conpensis Z JN.

PL 771

VARIARVM

IX, vi-viI

353

intermissos, tot insulas nobiles amplexu pelagi dotatas : deinde inmissum Auerno stagneum mare, ubi ad uoluptatem hominum uita regitur ostreorum, industriaque mortalium fieri, ut res alibi fortuita ibi semper appareat copiosa. Quantis ibi 4 2; molibus marini termini decenter inuasi sunt ! Quantis spatiis in uisceribus aequoris terra promota est ! Dextra laeuaque greges piscium ludunt. Claudantur alibi industriosis parietibus copiosae deliciae : captiui teneantur aquatiles greges : hic ubique sub libertate uiuaria sunt. Adde quod tam amoena est M 275 3o Suscepta piscatio, ut ante epulosum conuiuium intuentium pascat aspectum. Magnum est enim gaudium desiderata cepisse : sed in huiusmodi rebus gratior est plerumque amoenitas 5 oculi quam utilitas captionis. Sed ne longius euagemur, inter Neptunias gazas habitare creditur, cui otia Baiana praestan35 tur. His itaque rebus deliciosa exercitatione saginati ad pulcherrima lauacra contenditis, quae sunt et miraculis plena et salutis qualitate pretiosa. Nam etsi hominum cura fabricata noscuntur, naturalibus certe ministeriis exhibentur. Fornaces

ibi non robora conuecta succendunt : cessante flamma perpe4o tuus calor operatur : illic globi fumiferi nesciuntur : aura est purissima, quae ministrat uapores, sudores prouocat dulciter

anhelos : |et tantum a communibus balneis salubriorinuenitur,

PL

"quantum ab humana industria celsior est natura. Videas illic 772 undas perpetuis fumare gurgitibus, quae ita uidentur lauan4; tum explere desideria, ut humano credas studio temperatas. 6 Cedat corallici pelagi laudata semper opinio : adsurgat Indici maris de albarum candore fama locupletior. Quid mihi cum pretiis, si animus non fruatur optatis ? Baianis litoribus nil potest esse praestantius, ubi contingit et dulcissimis deliciis ues;o ci et impretiabili munere sanitatis expleri. Fruere igitur bonis nihilominus expetitis : nostris beneficiis ad tua emolumenta peruenies : Baianis remediis consequere rem salutis. VAIT REPARATO

PRAEFECTO

VRBIS ATHALARICVS

REX

C.d. 527 T

Post parentum

claras administrationes bene conferuntur

BZNMKEFHGI (ep. VI om. HGI)

26 equoteis E F 39 ibi] ipsi excitacione Z IN — 3? ptesciosa B 52 perueniens E F

22 inmensum auernum E! F

VIL 1 znser. oz. H I

35 33 oculi oz. Z IN E F — 42 hanelos IN E F

VARIARVM IX, vit

354

posteris eminentissimae dignitates, dum nullius adquiescit in-

genium iacere intra aestimationem suorum, quando quidam ; honestus ambitus est quos sequimur tempore, uelle praeconis

anteire. Additur etiam, quod priscorum dogmatibus eruditi

opinionis gratia delectentur augeri. Nam quanto se unusquisque melioribus cognoscit artibus studuisse, tanto amplius 2 grandiora praesumit appetere. Dudum itaque illustris recor:o dationis genitoris tui res publica sensit Romana diligentiam. Comitiuae siquidem largitionum praesidens, functus etiam uicibus praefectorum, praetorianam egit integerrime dignitatem, curiam reparans, pauperibus ablata restituens et quamuis liberalibus studiis fuerit impolitus, placere non omisit in15 dustriis, quando naturaliter per se commendari potest bonum ingenium, etiam cum rebus accidentibus non uidetur ornatum. 3 Sed hoc quantum est ad tuarum notitiam litterarum ? Doctrina siquidem quos ab imperitis discernit, sapientibus amica societate coniungit, cui perfacile est ornare generosum, quae 2 o etiam ex obscuro nobilem facit. Crescit quoque praeclaris meritis tuis, quod in affinitatis gratiam te talis elegit, quem semper contigit de iudicii sui integritate praedicari, moribus communis, conscientia singularis, qui se semper suis moribus et amicorum conuersatione et sua fecit probitate laudari. Qua- M 274 25 lem ergo suo sanguini aestimandus est sociasse, qui numquam inprobum uel communioni suae decreuit adiungere. Et ideo 4 licet primaeuus uenias ad honorem, post tanti uiri iudicium ineptum est te dicere non probatum. Nam si bene illis suggerentibus in extraneis causis placidas aures praebemus, cur magis in 3 o genere suo eorum iudicia non sequamur, ubi semper studiose sibi prospiciunt etiam qui in aliis actibus frequenter excedunt ? Atque ideo, quod feliciter dictum sit, per indictionem illam urVA

banae tibi tribuimus infulas dignitatis, ut, sicut in illo ordine

5

primus, ita habearis et meritorum laude praecipuus. Paene 55 Siquidem terrarum oculis offertur | quod in illa ciuitate peragitur. Quem iam sibi iudex placatum faciat, si illum senatum tantae benignitatis offendat ? Quid sit maturitatis, quid prudentiae, in ordinis ipsius aestimatione cognoscis, cuius primaeA

BZNMKEFHGI

* quando B IBSXEUEDGOT comitatus

G?

8 amplius grandiota] ampliora H G, meliora I 10 romanam 11 comitiuae] F* ( 2) 4, comitiui B Z IN M K E F?, commitui H, comitatui

G^, comitue

ÍP, continue

Iv

14 obmisit

E F,

amisit FH G?, ammisit IP industrius Z N MK EF .A 15 commendati pet se naturaliter H G I 16 accedentibus Gare/us probabiliter 22 contingit B M E F H fortasse recte 23 semper ozz. H G I 29 placidas] sibi placitas H G I 31 actionibus H GI 94 benignitatis] dignitatis E* F H GI 38 aestimatione] ordinatione H G* IT

PL 775

VARIARVM

355

IX, vil-VIII

ua germina mox ut adoleuerint, patres uocantur. Adulescentia 4o illic inchoat a maturitate consilii : tractant iuuenes cum modestia senum : ibi morum pondus in flore praemittitur, quod uix alibi cana aetate generatur. Talem te ergo habita moderatione tractabis, ut cum tot proceres ad curiam uocas, dignam ante illos sententiam tuae uoluntatis aperias. Nimis 4; quippe arduum est aliquid tale inter illos dicere, quod ne-

queat tantis prudentibus displicere. Ideoque non unius dignitatis uir aestimandus est, qui ab illa turba doctorum bonum potuit referre iudicium. Nam si gratum est uel sub raritate praedicari, quid illi gaudii prouenire possit, quem tot nobilium ;o uota laudauerint ? Iustitiam dilige : oppressis te dignanter impende : redde laudes posteris tuis, quas tu a maioribus accepisti.

VIII OSVIN V.1I.COMITI

ATHALARICVS REX

à. 526

Propositi nostri est honestos labores palma remunerationis ornare, ut uicissitudine, qua prouecti gaudent, desides mortem.deantur sibique imputare possint quod clementissimis ideo Atque r. merentu non a praemi nostri poribus iudicii atillustrem magnitudinem tuam deo iuuante ad Dalmatiarum quicut andam, destin mus que Sauiae prouincias iterum credidi ordinaquid pro utilitatibus nostris esse cognoscis, aequabili am iustiti tuam per m deuotu nobis mque populu s dispona tione tur, applica s laudibu rum $ o facias esse gratissimum, quia domino cum se probabiliter tractat electus. Non exempla aliena perquiras : memor esto quae feceris et non indiges ammoneri. Quid est enim quod de tua quisquam debeat actione dubitare, quando ipsis prouinciis adhuc propria bona redolere cog? Quodam modo iam debitum est illi uelle praestare, I noscis apud quem te scis fuisse laudabilem. Oboedientibus enim iuste M 275 indulgetur animus et quos scimus memores bonorum, indubiV^

VA

BZNMKEFHGI

42 in ane premitur H G, promitur I, petmittitur 74 41 ibi] ubi H G I A 43 moderatione] generatione HI Gt, teom. H GI NEF H GI cana add. I

generationem I — 465 tale aliquid Z NMKEF4ZA sG1. aom. HGI NV Ht 51 quo VIII, 1 osum K A, usuin NN, osuim (uel osium) E F I 4 sibique ... merentur oz. H' G I prouinciarum G 7? suaui(a)e plerique, sueuie E. — credimus Mogamsen 13debeatquisquam H GI — 16scis te om.E F.A

50 laudauerunt E F

inser. om. H, s. praesidi 6 delmatiarum B e

IN K EX Guide Z IN MKHERE-À

356

20

VARIARVM

IX, vir-Ix

tanter eis denuo praebemus affectum. Aetas quidem tua prouecta est, sed actus quoque maturior : quid tibi nunc subripere ualeat, in quo nec iuuentus reprehensibilis fuit? Sed haec in domni aui nostri regno fecisti : nunc talia demonstra, ut temporibus nostris reseruasse uidearis, quicquid probitatis addideris. i

IX

VNIVERSIS GOTHIS SIVE ROMANIS ATHALARICVS REX

a. 526[527

Per prouincias nobis deo praestante concessas tales uiros cupimus destinare, qui sunt armis praediti et iustitia gloriosi, et extranearum gentium metus et calumniosis vA ut absit a uobis non pateatis |insidiis, quia non minus est malum bellicum uitasse quam saeua discussionis euadere. Ipsa est enim uera securitas, quae de nulla iudicis iniquitate formidat. Atque ideo, quod deo auspice dictum sit, illustrem comitem Osuin et palatio nostro clarum et prouinciis longa conuersatione notissimum Dalmatiis decreuimus praesidere. Cui pro utilitate nostra iubenti parere procurate, quoniam tantam eius estis iustitiam frequenter experti, ut et sine regia iussione ei deberetis priorum memores oboedire. Habet enim proprium ius ille i qui iustus est : nam etsi terrore minime potestatis erigitur, aequitate tamen suadente semper auditur. Simul etiam et uirum illustrem Seuerinum ad uosaestimauimus dirigendum, ut compositi consona uoluntate possint uobislaudanda praecipere. Nam si disparibus calamis conuenit unum melos edicere, multo 2 o magis uiris prudentissimis aptum est iusta concordi uoce suadere. Verum ut primordia nostra a praestitis inchoarent clementissimumque dominum in ipso regni limine sentiretis, per quartam indictionem quod a uobis augmenti nomine quaerebatur, illustrem uirum comitem patrimonii nostri nunc iussiA

mus remouere. Hoc etiam uobis insuper concedentes, ut, cum

deo propitio supra dictum uirum ad nostra obsequia uenire fecerimus, tales homines destinate, per quos possimus euidenter agnoscere, quemadmodum in futurum census doceatur BZNMKEFEHGI (ep. IX om. HGI praeter 14 habet proprium — 16 auditur)

18 effectum E FP! Hv

— 19 quoqueoz.

H GI

tibi] enim tibi E F, enim M 4A

IX, 4 praedi*ti B 5 nobis E! F etom.EF 9 osuin] osum M E F .A, omnium K 11 nostra] uestra E F 14 ius hoc H G I 15 etsi] sS E F 22lumineZ INK F 25 insupet uobis Z IN K E A et Mozusen 26 uestra

EHE

PL TI4

VARIARVM IX, 1x-x

357

impositus, ut, si grauatos uos esse cognoscimus, pro parte 3o nobis qua uisum fuerit considerata aequitate releuemus. Ita fit ut habeatis spem et futuri beneficii, qui estis iam pro parte 5 remedia consecuti. Quapropter seruire uos conuenit utilitatibus nostris, quando ea quae magis precibus sperare potuistis, ultro contulit munificentia principalis. Sic enim 35 tradente clementissimo nobis auctore didicimus, ut a subiec-

torum beneficiis non uacemus. Disciplina uidelicet imperandi est amare quod multis expedit, quoniam res publica nimium soliditatis accipit, si tributariorum facultas inlaesa constiterit. X

M 276

HONORATIS POSSESSORIBVS DEFENSORIBVS SYRACVSANAE CIVITATIS VEL VNIVERSIS PROVINCIALIBVS ATHALARICVS

REX a.

1

526[527

Dudum quidem uobis ortum nostri imperii aestimauimus ; nuntiandum : nunc decet subsequi beneficium pro laetitia augenda cunctorum, ut, quibus fuit gratissimus noster exortus,

sit illis regalis animus in aliqua parte munificus. Crescere -nobiscum deo praestante cuncta desideramus, quia ille uere 2 noster est census, quem laetus possessor exsoluit. Proinde ro subtrahimus pecuniae quod augmentetur gloriae et auari ad laudes profuse nitimur subleuare cultores. Pridem diuae memoriae domnus auus noster de suis beneficiis magna. praesumens, quia longa quies et culturam agris praestitit et populos ampliauit, | intra Siciliam prouinciam sub consueta pruden- PL 15 tiae suae moderatione censum statuit flagitari, ut uobis cres- 775 ceret deuotio, quibus se facultas extenderat. Sed illius praedicanda iustitia locum nostrae benignitati praeparauit, ut, quod ei offerri iuste potuit, nos clementi animo quasi illata stipendia donaremus : et quodam praesagio mentis diuinae 32ofecit etiam pium, cui parabat imperium. Atque ideo per quartam feliciter indictionem quicquid a uobis supra consuetudinariam functionem augmenti nomine uel petebatur uel constat exactum, liberalitas nostra concedit. Quod etsi iuste

potuistis pendere, gloriam uos potius nostrae largitati iubemus

BZNMKEFHGI (Bi tres : IX, 86 disciplina — 3€ expedit ;X, 10 subtraximus — 11 cultotes)

33 sperare precibus Z IN M K E F .A er Mommsen 31 fit] sit Z IN M uidelicet] scilicet K, igitur iudicis EF, ozz. IN X, 1 et an£e defensotibus add. EL F 24 perdere E F.

9 census est B

36

10 subtraximus H G I

358

VARIARVM

IX, x-XI

4 25 inferre. Sed ut latius extendatur nostra clementia suauemque dominum impensis beneficiis sentiatis, quicquid a discussoribus noui census per quintam indictionem probatur affixum, ad nostram eos fecimus deferre notitiam, ut, quod rationabile

fuerit aestimatum, libentibus animis perferatis, quia nullum 5 5o laedit obseruata iustitia. Sed ne credatis pro ordinatorum tantum arbitrio uos grauari, si quis est qui de eorum facto aestimat conquerendum, ad remedia nostrae pietatis occurrat, ut iudicantes corrigamus, qui etiam non rogati beneficia clementer indulsimus. Nam et gloriosae recordationis domnus auus 35 noster

de eorum

commotus

fuerat

tarditate,

ut erat

altae

prudentiae perscrutator, aestimans eos tamdiu in prouincia non sine uestro grauamine residere, quos repetita iussione cen6 suerat iam redire. Sed nos, quos decet implere quicquid ille sub aequitate disposuit, deo auxiliante eius nunc in uobis inchoata 4o perficimus. Reddite modo largitati nostrae prosperrimum uotum et fidele seruitium. Habetis principem, qui uobis cum beneficiis probatur exortus et quod subiectis dulcius est, augetur ingenio beniuolo cum aetatis augmento. In quam rem Quidilanem saionem nostrum credidimus dirigendum, per 45; quem uobis iussa prosperrima deo largiente pandantur. XI GILDILAE

VIRO SVBLIMI COMITI SYRACVSANAE ATHALARICVS REX

CIVITATIS

d. 526[527

1

Ad Victorem et VVitigisclum spectabiles uiros Siciliae prouinciae censitores praecepta nostra direximus, ut quicquid pos; sessoribus tributariae functionis per eos nuper uidetur adiec- M 277

2

tum, de quarta indictione non exigant, quia grauis est eius rei ilatio, cuius adhuc iustitia non probatur. De ordinationibus uero eorum nobis fecimus instructiones deferri, ut, si aestimatis

uiribus sub aequalitate sit dispositum, debeat permanere mo10 deratum, sin uero aliquem contra rationem constat esse praegrauatum, nostro releuetur arbitrio, ita tamen ut, si aliquid per quartam indictionem probatur illatum, possessoribus PL sine aliqua immi[nutione reddatur, quia sine querella suscipi

BZNMKEFRHGI (Bi tres : X, 42 augmentatur — 43 augmento)

42 augmentatut H GI

X 44 credimus IN K A

XI, 1 gildi(a)e M .4, gudile E F uiro iusto sublimi comiti Z M K, uiro comiti sublimi NN — 3 uuitigisdum B, mutigisclum K, uiutigisclum E F, uintigisclum 4 8sioy. MKEF .10sin]si EF 11 reueletur B

776

VARIARVM

IX, xi1-xiJI

359

debet onus impositum, quod longis temporibus constat esse 31; portandum. Nunc quod restat, prouinciales uos conuenit admonere, ut quibus beneficia dedimus, eorum deuotionem per omnia sentiamus, et quod debetur principi, grato animo uideatur exsolui. XII VICTORI ET VVITIGISCLO VV. SS.

ATHALARICVS REX

à. 526/527

1

Tarditas uestra apud gloriosae memoriae domnum auum nostrum merito uos fecit esse suspectos, quos etiam secundis praeceptionibus credidit ammonendos, ut relicto tandem ; prouincialium grauamine ad eius deberetis iustitiam festinare : et nunc quoque suspicionis maxime fecit augmentum, ut nec ad initia nostra uoluissetis occurrere, quod libera conscien2 tia potuisset optare. Et ideo praesenti auctoritate censemus, ut, si quid super tributarium solidum per quartam indictio1o nem a prouincialibus exegistis, sine aliqua eis inminutione reddatis, quia supra ueterem censum nulla indictionis praedictae 3 eosuolumus damna sentire. Hoc etiam addendum esse credidimus — quando amore clementiae errores nolumus inuenire, ne coacti potius resecemus quod salua iustitia dissimulare non 15 possumus — ut, si aliquem studio laesistis prauo, uestro magis

4

emendetis arbitrio, quia hoc est propria delicta corrigere quod et non facere. Et ne forsitan credatis longinquitatis difficultate latere quae gesta sunt, Siculis fiduciam uos dedimus subsequendi. Videte nunc, si uoces possitis ferre queru20las, quas etiam nostra inuitauit auctoritas. Ammonuimus igitur quos pios decet : iam suo uitio uidetur accusari, qui spontanea noluit uoluntate recorrigi. XIII VVILIAE V.1. COMITI PATRIMONII ATHALARICVS REX

à. 526[527

1

Magnitudinis

tuae suggestione

comperimus

de domesti-

BZNMKEF

XII, 1 ubitigisculo Z, ubitigisclo IN M K, uiutigisclo E F, uitigisclo 44 uu. $s.] àu 8s usque sublimibus Z, uniuersisque sublimibus NN, uitis usque sublimibus M, uiris usque sublimi K, uiris senatoribus E F $ posset E F 14 recensemus Z IN 15 aliquo E F i7et] est E F 18 uos] nos E F XII, 1 uulieE F, uilliae 74

ü.i] uito IN E F, uiro iusto M

360

VARIARVM

IX, xrii-xiv

corum excessibus, qui destinatis comitibus obsequuntur, prouinciales damnis plurimis ingrauatos : quod credimus emo; lumentorum paruitate nutritum, quia sub quadam excusatio2.

nepeccare creditur, cui necessaria non praebentur. Et ideo spe-

ciali beneficio generalia compendia largientes magnitudini tuae praesenti auctoritate praecipimus, ut supra ducentos solidos et decem annonas, quas hactenus acceperunt, a quinta feliciter ro indictione quinquaginta eis solidos annuos faciatis incunc- PL tanter adiungi, |qui uestris rationibus debeant imputari, ut, 777

dum mater criminum necessitas tollitur, peccandi ambitus au- M 278

3

feratur. Si quis autem iussionum nostrarum inprobus temerator exstiterit, ut aliquo casu in damnis prouincialium aut 15 praeiudiciis implicetur, emolumentis careat uniuersis, quia ille dignus est praemia consequi, qui parere cognoscitur aequitati : ideo enim a nobis accipit, ne ab aliis quaerat. Nostrum dare nobilitas est : dona regalia quamuis parua sublimant, quia simul et meritorum gratiam reperisse creditur, qui principali 2o munere subleuatur. XIV GILDILAE

VIRO SYBLIMI COMITI SYRACVSANAE ATHALARICVS REX

CIVITATIS,

1

Prouincialium Siculorum nobis est suggestione declaratum quaedam a tua potestate fieri, unde eorum fortunae uideantur ; affligi. Quod ideo leuiter accepimus, quia ipsi uindicari praeterita noluerunt. Constat enim esse dubium, quod concedit aduersarius : et percelli non potest iure, cui mauult querelosus ignoscere. Sed ut suspiciones iniquas futuris casibus abrogemus, obseruanda iugiter praesenti iussione decernimus, ut 1o nec isti aliquid de futuro metuant nec tu per ignorantiam quae 2 dicuntur incurras. Prima fronte pro reparatione murorum pecuniae diuersis prouincialibus dicuntur extortae, cum tamen nulla exinde surrexerit promissa constructio. Hoc si constat ammissum, aut muri exinde pro eorum munimine con15 struantur aut unusquisque recipiat quod ei probatur incompetenter ereptum. Nimis enim absurdum est spondere munitio3 nes et dare ciuibus execrabiles uastitates. Ouorundam etiam substantias mortuorum sine aliqua discretione iustitiae fisci

BZNMKEFHGI (bi tres : XIII, $ sub quadam — 6 praebentut ; 12 cui mater — 13 aufertur)

*? compedia B IN — 11 nostris E F 74 12 aufertur H G T XIV, 1 gildi(2)e M 74, gildio K, gudile EF 11 pro reparatione) preparatione J8idgEs 13 exinde nulla E F 14 amissum B!, admissum B?

VARIARVM

IX, xiv

361

nomine caduci te perhibent titulo uindicare, cum tibi hoc 2o tantum de peregrinis uideatur esse commissum, quibus nullus heres aut testamentarius aut legitimus inuenitur. Nefas est enim, ut, quod a nobis praecipitur, a te nostro nomine per iniuriam uindicetur. Praeterea conuentionibus se grauari omnimodis ingemiscunt, ut ad iudicium deducendi paene tanta ui25 deantur amittere, quanta uix probantur addicti dispendia sustinere. Vocatio enim iudicis spes iustitiae debet esse, non multa. Nam ipse iuste suspectus redditur, ante cuius audientiam grauamina sentiuntur. Vnde censemus, ut, si nostra conueniunt decreta pulsatos, tantum commodi percipiat exsecutor, 3o quantum gloriosus domnus auus noster pro honoribus persona|rum debere saiones accipere expressa quantitate constituit. PL Commodum enim debet esse cum modo : nam si mensuram 778 aequalitatis excesserit, uim sui nominis non habebit. Si uero tua iussione conuentio destinatur dumtaxat in illis causis atque 55 personis, ubi te misceri edicta uoluerunt, mediam portionem exsecutor accipiat, quam de praeceptis regiis sumere potuisset, quia non potest conuenire iustitiae, ut tantum a te directo tribuatur, quantum pro reuerentia nostrae iussionis offertur. $i quis autem saluberrimi constituti temerator extiterit, in 4o quadruplum iubemus ablata restitui, ut, quod delectatione cupiditatis ammittitur, asperitate dispendii uindicetur. Edicta uero gloriosi domni aui nostri uel uniuersa praecepta, quae M 279 ad Siciliam pro commonendis uniuersorum moribus destinauit, sub tanta uolumus oboedientia custodiri, ut sacrilegii reus 45 habeatur, quisquis beluinis motibus excitatus munimen irrum-

pere temptauerit iussionum. Duorum negotia Romanorum etiam his inuitis ad tuum diceris uocare iudicium : quae si cognoscis facta, ulterius non

praesumas,

ne dum

uis iudicium

incompetenter quaerere, reatum potius uidearis inuenire. Me;o mor enim prius esse debes edicti, qui inter alios mauis a te sequenda constitui : alioquin tota tibi decernendi auctoritas tollitur, si a te illa regula minime custoditur. Ordinariis iudicibus amministrationum suarum potestas inlibata seruetur. Cognitores suos legitima turba comitetur. Obseruationum illarum s; non mordearis inuidia. Gothorum laus est ciuilitas custodita.

BZNMKEFHGI (Bi tres : 32 commodum - 33 habebit)

19 titulo perhibent

EF

23 iniuriam] inuidiam E F

24 ingemescunt B K

25 additi E! F, aditi E? 27 iuste] iustus debet esse E, qui iustus esse debet F 38 tribuantur B* 41 amittitur B! Z IN 44, admittitur B?, amititur .M 45

temptauerit irrumpere Z IN M K E F e? Mommsen — 41 hiis N E FP, in hiis K 50 debes esse Z IN M K E FP e Morzsen maius Z 44 51 decernendi oz. Z IN 55 ciuitas E! F

VARIARVM

362

6o

IX, xiV-xv

et. Vos Tota ad uos fama confluit, si uobis rarus litigator obseru Nauie. litigar pace legum sinite os armis iura defendite, Roman cupidigiis uecta commercia te suggerunt occupare et ambitu ur a credit non tatis exosae solum angusta pretia definire : quod Quam. uicinu e action sit non suspicione longinquum, etiamsi propter si rumorem

huiusmodi, ut conuenit,

uitare

festinas,

assisepiscopus ciuitatis et populus conscientiae tuae testes perest e necess orum tant. Omnibus placeat, quod ad cunct cone ration delibe debent ni commu tinere fortunas. Pretia r inuitis. 6 stitui, quia non est delectatio commercii, quae iubetu dimus credi ntibus Quocirca sublimitatem tuam iussis praese 10 nec s amamu quos us nolum re ammonendam, quia excede um alior quos per dici, ur patim rum sinist s talibu aliquid de mores putamus esse recorrigi. A

XV IOHANNI PAPAE ATHALARICVS

REX

à. 533 fin.

Si antiquis principibus studium fuit leges exquirere, ut subiecti populi delectabili tranquillitate fruerentur, multo praestantius est talia decernere, quae possunt sacris regulis conue-

nire. Absint enim a no|stro saeculo damnosa compendia. Illud

PL

tantum uere possumus lucrum dicere, quod constat diuina iu- Uo dicia non punire. Nuper siquidem ad nos defensor ecclesiae Romanae flebili allegatione peruenit, cum apostolicae sedi peteretur antistes, quosdam nefaria machinatione necessitatem temita facultates pauperum extortis promissioIO poris aucupatos ut, quod dictu nefas est, etiam sacra uasa sse, nibus ingraua emptioni publicae uiderentur exposita. Hoc quantum fuit crudele committi, tanto gloriosum est adhibita pietate resecari. Atque ideo sanctitas uestra statuisse nos praesenti definitione 15 cognoscat, quod etiam ad uniuersos patriarchas atque metroA

politanas ecclesias uolumus pertinere, ut a tempore sanctissimi papae Bonifatii, cum de talibus prohibendis suffragiis patres conscripti senatus consulta nobilitatis suae memores condi-

BZNMKEF

59 angusta] antiqua

M K? E F 4

60 uicinum] uitiosum Monmsen

— 66 cre-

69 esse recortigi] B Z M, recorrigi 67 amanus B dimussZ N M? K EF .A N K3 E!, debere trecorrigi K?, esse corrigendos E? F, esse recorrigendos 74, posse recorrigi Mozzzsen

12 uende8 sedis E? F XV, 6 luctum possumus (possimus F) uere E F 17 bonfatii Bl, bonefatii B? Z IN K, bonefacii M, bonifacii E F prohibendis talibus B

rentur Z IN

VARIARVM

IX, xv

363

derunt, quicumque in episcopatu optinendo siue per se siue per 20 aliam quamcumque personam aliquid promisisse declaratur, 4 ut exsecrabilis contractus cunctis uiribus effetetur. Si quis M 280 autem in hoc scelere deprehenditur fuisse uersatus, nullam relinquimus uocem, uerum etiam si aut repetendum aut quod acceptum est non reddendum esse crediderit, sacrilegii reus z; protinus habeatur, accepta restituens compulsione iudicis competentis. Iustissimae siquidem leges ut bonis aperiunt, ita 5 claudunt malis moribus actionem. Praeterea quidquid in illo senatus consulto decretum est, praecipimus in eos modis omnibus custodiri, qui se quoquo modo uel interpositas quascumque 6 5o personas scelestis contractibus miscuerunt. Et quia omnia decet sub ratione moderari nec possunt dici iusta quae nimia sunt, cum de apostolici consecratione pontificis intentio fortasse prouenerit et ad palatium nostrum perducta fuerit altercatio populorum, suggerentes nobis intra tria milia solidorum 35 cum collectione chartarum censemus accipere. À quibus tamen

omnes idoneos rei ipsius consideratione remouemus, quia de ecclesiastico munere pauperibus est potius consulendum. 7 Alios uero patriarchas, quando in comitatu nostro de eorum ordinatione tractatur, in supra dictis condicionibus atque 4o personis intra duo milia solidorum iubemus expendere. In ciuitatibus autem suis tenuissimae plebi non amplius | quam quingentos solidos se distributuros esse cognoscant. PL Reliquos accipientes et edicti praesentis et senatus consulti 780 nuper habiti poena constringat : sed et dantes canonum seueri8 4; tas persequatur. Vos autem, qui patriarcharum honore reliquis praesidetis ecclesiis, quoniam constitutio nostra ab illicita promissione liberauit, restat ut bona imitantes exempla sine aliquo ecclesiarum dispendio dignos maiestate pontifices offeratis. Iniquum est enim, ut locum apud uos habeat ambi9 5o tus, quem nos laicis diuina consideratione perclusimus. Qua-

propter si quis apostolicae praesul ecclesiae uel patriarcharum episcopum siue per se siue per parentes uel seruientium quascumque personas aliqua suftragii crediderit ambitione promouendum, et ipsum reddere accepta definimus et quod est cano-

5; nibus statutum, eum modis omnibus esse passurum.

Si quis

uero quae dederit aut promiserit eodem superstite timuerit publicare, ab heredibus uel proheredibus eius ecclesia repetat, cuius suffragio antistes deprehenditur ordinatus, nota infamiae BZNMKEFHGI (bi £res : XV, 26 iustissimae leges — 2? actionem ; 30 omnia [merita H'G, minima H*?] decet — 32 nimia sunt) 28 decretum est consulto Z NM KEF A 21 exsequabilis B, inexecrabilis F 33 producta M K E F A 31 certa ane tatione add. H G I et Morumsen 82 uel] uos M, nos K E F .A 50 praeclusimus JN F!

364

VARIARVM

IX, xv-Xvi

nihilominus superstites inurente. Reliquos quoque ordines sub 10 6o eadem fieri districtione praecipimus. Quod si forsitan dolosae machinationis inuento sacramentis persona intercedentibus fuerit obligata, ut saluo statu animae commissam iniquitatem neque approbare possit neque audeat accusare, damus licentiam quibuslibet honestis personis in singulis quibusque ciuita65 tibus apud iudices competentes hoc crimen deferre, et quicquid ex ea potuerit probatione recolligi, ut ad probationem insequentes animemus, tertiam partem indicatae rei ille percipiat, qui tale facinus uoluerit approbare : reliqua ipsis ecclesiis proficiant quae uidentur extorta, aut in fabricis earum aut in mi7e nisteriis nihilominus profutura. Decet enim ad usus bonos con11 uertere quae uoluit peruersitas iniqua fraudare. Quiescat igitur malignantium praua cupiditas. Quo tendunt, qui a fonte praeclusi sunt ? Recolatur et timeatur Simonis iusta damnatio, qui M 28: emendum credidit totius largitatis auctorem. Orate ergo pro 7; nobis edicta nostra

custodientes, quae

diuinis noscitis

con-

uenire mysteriis. Sed quo facilius principis uotum uniuersorum mentibus innotescat, hoc sena|tui, hoc populis per praefectum urbis praecipimus intimari, ut generalitas agnoscat nos illos persequi, qui maiestati potius uidentur aduersi. Vos quo8o que hoc uniuersis, quos deo propitio regitis, episcopis intimate, ne qui sit alienus a culpa qui potuit agnoscere constituta. XVI

SALVENTIO V.1. PRAEFECTO ATHALARICVS REX

VRBIS

a. 533 fin. 1

Grata res est cunctis profutura uulgare, ut generale fiat gaudium, quod potuit esse uotiuum. Alioquin laesionis causa nos; citur, si beneficia potius occulantur. Dudum siquidem senatus amplissimus ab splendore suo cupiens maculam foedissimae suspicionis abradere prouida deliberatione constituit, ut in beatissimi papae consecratione nullus se abominabili cupidi-

BZNMKEFHGI (Bi tres :

XV, 93 timeatur — 74 auctotem)

59 inurente] 74, inurenti codd., fortasse legendum inutendi 63 approbare possit neque audeat] ad B 68 facimus B apptobare] publicare E? F1, applicare 74

. Ptoficiat Mozzzsen inimica M K E F 4

tiis D^

69 quae] quod B Z IN M K! ez Mommsen *1 iniqua] *5 quae] B^, que B$, quia re//. *6 mysteriis] pro miste-

— 81 ne qui] B^, ne quis B^ e Mozzzisen, neque rell.

XVI, 1 soluentio H G, saluantio 74A

ü.i.] uito

E F, oz. IN H1 GI

fecto utbis romae Z, oz. K I 9 occultantur Ht Gt T *? suspicionis] opinionis E? Ht G I GI

ptrae-

6abaB NKEFH

PL

78:

VARIARVM

IX, XVI-XVII

365

tate pollueret, poena etiam constituta, qui talia praesumere 1o temptauisset : non iniuria, quia tunc electi uere meritum quae2 ritur, cum pecunia non amatur. Quod nos laudantes et augentes inuentum ad beatissimum papam direximus constituta, quae his antelata praefulgent, ut ab honestate sanctae ecclesiae profanus ambitus auferatur. Hoc uos ad notitiam senatus et 1; Romani populi uolumus sine aliqua dilatione perducere, quatenus cunctorum figatur cordi, quod cupimus omnium studio 3 custodiri. Verum ut principale beneficium et praesentibus haereat saeculis et futuris, tam definita nostra quam senatus consulta tabulis marmoreis praecipimus decenter incidi et ante zo atrium beati Petri apostoli in testimonium publicum collocari : dignus enim locus est, qui et gloriosam mercedem nostram et senatus amplissimi laudabilia decreta contineat. In quam rem illum direximus, quo redeunte noscamus impleta quae iussimus. Incertum enim uidetur habere quod praecipit, cui 25 rerum effectus tardius innotescit. XVII SALVENTIO V.1. PRAEFECTO ATHALARICVS REX

VRBIS

4. 533/534 Si principes antiqui moenia Romana in populorum exqui- PL siuere laetitiam, ne ciues illi merito singulares aliquid commune 782 ;cum ceteris possiderent, nefas est inter tot rerum iucunda eos longam sustinere tristitiam, quia exultatio ciuitatis illius generale uotum est, dum necesse est laetari reliqua, si mundi 2 caput gaudere proueniat. Apostolici siquidem papae Iohannis et procerum nostrorum relatione cognouimus illum atque 1o illum Romanos pro sola suspicione seditionis tam longae custodiae poena maceratos, ut cuncta ciuitas maerorem de illo- M 282

1

rum continua calamitate contraxerit, ut eis nec dierum festiui-

tas, nec ulla, quae apud nos est gratissima, nominis sui dignitas subueniret. Quod nobis pro sui facti acerbitate displicuit, ij; ut qui in iudicio conuicti minime feruntur, debita malis 3 tormenta cruciatusque pertulerint. Et ideo magnitudinem tuam iussis praesentibus ammonemus, ut quocumque loci

BZNMKBEFHGI (Bi tres om. XVI, 19 et ante — 25 innotescit)

11 etaugentes oz. H! G I — 12 instituta

H GI

— 13 hiis INSK&EN- ToU

romanae ane ecclesiae add. Z IN onestate B», a honestate Bh ü.i] uiro E F, oz. N H GI XVII, 1 saluantio 44, oz. N H G I 13sui]tuu 6 longam sustinuisse K, sustinuisse longam HGI nec B*

ab 4 ne] EF

366

VARIARVM

IX, xviI-XVIII

reperire potueris, eos absoluere non moreris. Quos etiamsi aliquo reatu inuolutos esse claruerit, intercessionibus supra 20 dictis eos iam a metu liberos esse censemus. Si uero innocentes se tormenta sustinuisse confidunt, damus querellis eorum liberam uocem, ut iustis legibus uindicent quod iniquis ausibus pertulerunt, quia nolumus innocentes a iudicibus 4 deprimi, quos ad eorum praesidia constat eleuari. Reuocent 2; nunc

5

ad laetitiam pristinam animos

Romani

nec

nobis cre-

dant placere posse nisi qui eos eligunt modesta aequalitate tractare. Intellegant parentes nostros pro sua quiete laboriosa subire pericula, nos autem multis expensis agere, ut illi debeant garrula exultatione gaudere. Nam et si quid inique uel 3o acerbe hactenus pertulerunt, non credant a nostra mansuetu-

dine neglegendum, qui nec nobis otia damus, ut illi secura pace ac tranquilla laetitia perfruantur : cito sentiunt quia nos amare non possumus, quos illi pro suis excessibus horruerunt. Nam quorum gratiam impetrare possunt, qui suis ciuibus displicere 5; meruerunt et, dum tempus habuissent amoris publici, egerunt unde iuste debeant execrari ? XVIII EDICTVM ATHALARICI REGIS

à. 533/534 Prouide decreuit antiquitas uniuersitatem edictis genera- PL libus admoneri, per quae et delictum omne corrigitur et exce- 785 dentis uerecundia non grauatur. Cuncti enim sibi aestimant 5 dici, ubi nullum constat exponi et similis fit innocentis, quem contigerit sub communione purgari. Hinc et nostra uere pietas custoditur, dum feriato gladio nascitur metus et prouenit sine cruore correctio. Commouemur enim placati, minamur otiosi et clementer irascimur, quando uitia sola damnamus. 1o Diu est, quod diuersorum querellae nostris auribus crebris susurrationibus insonarunt quosdam ciuilitate despecta affectare uiuere beluina saeuitia, dum regressi ad agreste principium ius humanum sibi aestimant feraliter odiosum. Quos 8 (/nc. XVII, 32 [o sentiunt) BZNMKEFHGI (XVIII, 32 cito sentiunt — 36 exectari

om. Gl, XVII, 32 quia — 36 execrati ozz. H)

i8aliquooz.

NKH GI

X 19claruit B e? Mozzisen, clatuetat IN, oz. inter alia H

26 diligunt K HG I 28 expensis] exemplis E F 29 garrula] gerula E! F, gemina E? 30 pertulerint H G I 32 sentiant 7A probabiliter 86 execari B, exsecati 8 Z IN M XVIII, 1 athalaricus rex 8 I e? Mozzzesen

uere E Oz.

HGI

| 8commonemus

EF

Binnocent

Z

NMKEFI.A

6

13 sibi 5057 aestimant Zrazsp. IN K,

VARIARVM

IX, xvin

367

nunc apte iudicauimus comprimendos ut eo tempore inimica 15 bonis moribus crimina persequamur, quo hostibus reipublicae diuina uirtute resistimus. Vtrumque quidem noxium, utrumque pellendum : sed tanto grauius grassantur uitia quanto probantur interna. Vnum recumbit in altero. Facilius quippe inimicorum

acies cadunt,

si nostrorum

delicta

subducimus.

1 2o Primam humano generi noxiam peruasionem, sub qua nec dici M 285 potest ciuilitas nec haberi, seueritate legum et nostra indignatione damnamus

statuentes, ut sanctio diui Valentiniani ad-

uersum eos diu pessime neglecta consurgat, qui praedia urbana uel rustica despecto iuris ordine per se suosque praesumpse2; rint expulso possessore uiolenter intrare. Nec aliquid de eius districtione detestabili uolumus temperatione mitigari, insuper addentes ut, si quis ingenuorum ad satisfaciendum legi superius definitae idoneus non habetur, deportationis protinus subiaceat ultioni, quia plus debuit cogitare iura publica, qui se no5o uerat alibi non posse sustinere uindictam. Iudices igitur competentes, ad quos potest admissum facinus pertinere, si inuasorem, cum possint amouere, pertulerint tenere praesumpta,

3; ^

2 4o

45

et

adepti cinguli honore priuentur et fisco nostro tantum fiant obnoxii, |quantum praesumptor potuisset addici, in auctori- PL bus tamen facinoris manentibvs constitutis. Quod si quis in 784 tantam raptatus amentiam tyrannico spiritu iuri publico parere neglexerit uiribusque praepotens destinati offici spreuerit paucitatem, relatione iudicis nostris auribus notabilis ingeratur, ut indulta executione saionum ultionem sentiat uigoris regii, qui oboedire noluit cognitori. Et quia summis principibus iuris communione uiuendum est, si quis legum ordine praetermisso nomine publico titulos praesumpserit uel praesumpsit affigere, in tantum possidenti fiat obnoxius, quantum sanctio superius memorata testatur. Merito enim et sacrilegii poena percellitur, qui iniquo peruasionis pondere ausus est maiestatem regii nominis ingrauare. Litis quoque expensas iudicio superatus exsoluat, quia hinc dantur fomenta 5 (XVIII, 38 facinoris — 38 auribus fere euanuerunt) BZINMKEFHGI (bi tres om. 36 insuper — 35 constitutis ; 40 et quia — 4? exsoluat quia)

XVIII, 22 Nou. Val. 8, 1, 2 (a. 440) ; cf. Cod. Theod. 4, 22, 5 (a. 389). 19 nostrotum delicta] Mowzzsen, 17 grauius] magis H G I 14 ut] in B! nostro eum delicta 8 B E!, nostro eum delicto Z M K! E?, nostro cum delicto IN, 20 primam] primam Z, primo IN Mv nostto (nostrorum F!) aeuo delicta K? F

26 destesta940rdineiuris H GI ^ presumserit 9* KHGlI,ptimum F 74 28 depor| tionis(/n Zransitu a pag. ad paginam) oet 24 legis 8 B Z IN bili B& 38 paucitatem ZiN HI 34 queozm. NK HI 36 raptus 4 BZNME

om.H GI

43 uel praesumpsit oz. N K E? A

368

VARIARVM

IX, xvii

detestabilis iurgii, cum improbi uincuntur illaesi, nec dolet calumniantibus pudoris damnum, si euaserint dispendia facul3 so tatum. Si quis autem de nostris scriniis aliquid crediderit promerendum, aduersario suo, quantum ad causam eius pertinet, de consecuta serie iussionum nihil aestimet supprimendum : ni fecerit, careat impetratis, uel si aliquid ex eo agere temptauerit, nihilominus habeatur infirmum, quia illos solos uolumus.

5; uti beneficiis nostris, quos non cognoscimus studere uersutiis. 4 Qui suasione plectenda matrimonia diuidere nititur aliena, ipsius coniugium habeatur illicitum : ut magis contigisse sentiat sibi, quod in altero malignus exercere temptauit. Si uero pro coniunctionibus caritate priuatur, futurum illi matrimonium 6o iure denegamus, quia non meretur iugalis reuerentiae praemia consequi, qui in genialis tori ausus est diuisione grassari. Sed ne aliquos huius sceleris reos ultio nostra derelinquat, illos, quos spes non habet praesentis coniugii uel futuri, si quid in alienos thalamos dolosa machinatione praesumpserint, facul6s tatum suarum priuentur media portione fisci protinus uiribus applicanda. Si uero prohibente pauperie in aliquorum substantia nequiuerit uindicari, poena religentur exilii, ne, quod dictu nefas est, ideo uideantur comminationem publici iuris eua5 dere, quia uilissimae noscuntur subiacere fortunae. Sed haec 7o de sollicitatoribus affectus alieni pietas nostra decreuit. Cete-

rum in adulteris totum districtissime uolu|mus custodiri, quic-

quid diuali potuit commotione decerni. Vno tempore duabus nemo copuletur uxoribus, quia se nouerit rerum suarum amissione plectendum. Nam aut libido est, et recte perfrui non 7 7; Sinitur : aut cupiditas, et iure nuditate damnatur. Si quis autem superflua turpique cupidine coniugali honestate despecta ad concubinae elegerit uenire complexus : si ingenua fuerit, iugo seruitutis cum filiis suis modis omnibus addicatur uxori, ut illi se per honesta iudicia sentiat subdi, cui per illici$o tam libidinem credidit posse praeponi. Quod si ad tale flagitium ancilla peruenerit, excepta poena sanguinis matronali subiaceat ultioni, ut illam patiatur iudicem, quam formidare 6

8 (derini? 60 in iure denega) BZNMKEFHGI (bi tres deficiunt 50 in facultatum)

90/71 Nou. Maior. 9 (a. 459) ; cf. Cod. Theod. 9, 7, 2 (a. 326).

50 promouendum E F! 4 53 quod ane ni add. B? D5 uersutis 8^ — 58 si uero] siue B e? Morazsen (deficit 8) 59 matrimonium illi E F 74 60 iugalis] coniugalis B? 62 illos] illi E F? 65 uiribus] sc zz iuribus B, iutibus /erigque 68 iuris publici Z N M K E 2A et Momesen *2 communitione B!, commonitione B? M! A e? Mommsen, comminatione E P? «9 ile E Ft

PI 785:

VARIARVM

IX, xvi

369

8

debuisset absentem. Donationes nullius terror extorqueat : nullus adquirere per fraudem uel execrabilem lasciuiam con8; cupiscat : sola enim honestas merito cupit lucra de legibus. In allegationem iustissimae largitatis illam districtrionem uolumus custodiri, quam pro ueritate sollicita legalis sanxit antiquitas. Sic enim, ut ipsa testatur, et fraudi non patebit occasio et ueritati maior crescit auctoritas. Alioquin nulli prae9o cipimus uideri firmum, quod ipse conditor, non implendo quae 9 leges uel iura praecipiunt, fecit incertum. Maleficos quoque uel eos, qui ab eorum nefariis artibus aliquid crediderint expetendum, legum seueritas insequatur, quia impium est nos illis esse remissos, quos caelestis pietas non patitur impunitos. 95 Qualis enim fatuitas est creatorem uitae relinquere et sequi

potius mortis auctorem ? Turpis actus ex toto sit a iudicibus alienus. Nemo faciat quod iura condemnant, quia decretali poena plectendi sunt, qui se prohibitis excessibus miscuerunt. Quid enim in aliis damnent, si ipsi se inhonesta contagione 10 1oo commaculent ? Sit etiam sub diuitibus tuta mediocritas. A caedis temperetur insania. Nam praesumptio manuum actus probatur esse bellorum, maxime in eis, quos tuitionis nostrae munit auctoritas. Si quis autem contra facere improba praesumptione temptauerit, uiolator nostrae iussionis habeatur. 11 105 Appellari a suspecto iudicibus ordinariis in una causa secundo non patimur, ne, quod ad remedium repertum est innocentis, asylum quodam modo uideatur existere criminosis. Si quis uero 12 uetita iterare temptauerit, negotio priuatus abscedat. Sed ne pauca tangentes reliqua credamur noluisse seruari, omnia PL 110 edicta tam nostra quam domni aui nostri, quae sunt uenera- 786

bili delibe|ratione formata, et usualia iura publica sub omni M 284 censemus districtionis robore custodiri, quae tanto munimine se tegunt, ut nostra quoque iurisiurandi interpositione cingantur. Quid per multa discurrimus ? Legum usualis regula et 115 praeceptorum nostrorum probitas ubique seruetur.

BZNMKEF

87 C£. Cod. Teod. 8, x2 (inptimis leg. 1 et 8; cf. etiam E. T'/eod. 51-53).

83 nullus] nullos B Z IN M S5 honestas] 44, honesta codd. e? Mommsen 93 impium] pium B illis nos E F 99 damnant E F se oz;. Z IN Ft 100 commaculentur B?, commaculant E F 105 suspecto] subiecto M K E F A 107 asylum] auxilium K E F 108 ueto] autem E F 111 firmataZ NMK EE 114 qui B 1185 nostrorum] tuorum B!, oz;. P?

VARIARVM

370

IX, xIX-XX

AU SENATVI VRBIS ROMAE ATHALARICVS REX c.4. 533 Laudabilium iussionum causas plerumque praebet uitupera1 bilis excessus alienus et miro modo momenta iustitiae de iniquitatis occasione nascuntur. Silet enim aequitas, si culpa non ; uociferetur admissa et feriatum quiescit principis ingenium, 2. quod non fuerit aliqua querella prouocatum. Conquerentium siquidem uocibus adacti et frequentium populorum de rebus quibusdam interpellatione commoniti necessaria quaedam Romanae quieti edictali programmate duodecim capitibus, sicut 1o ius ciuile legitur institutum, in aeuum seruanda conscripsimus, quae custodita residuum ius non debilitare, sed potius

corroborare uideantur. Haec in coetus uestri splendore recitentur et per triginta dies praefectus urbis locis celeberrimis faciat sollemni more proponi, ut nostra ciuilitate recognita spes 1; truculentis moribus auferatur. Nam qua confidentia proteruus assumat quod principis agnouerit damnasse clementiam ? Redeat amor omnibus disciplinae, per quam et parua coales4 cunt et potiora seruantur. Ideo enim exercitus nostros iuuante deo crebris expeditionibus commouemus, ut uniuersitatem 20 compositam uiuere legibus sentiamus. Reddatur haec animo nostro uicissitudo praemiorum, ut, quem rei publicae utilitatibus cognoscitis occupatum, rarissima querellarum aditione pulsetur. Teneant iudices legitimas districtiones : uotum foedissimae uenalitatis abiciant. Metus cuncta componit, si reus cri25 men in iudicante non inuenit. 3

XX AD VNIVERSOS IVDICES PROVINCIARVM ATHALARICVS REX

c.a. 533 1

Cum uos prouinciis nostris iuuante deo annua reparatione praestemus nec desint iudicia per uniuersos fines Italiae distri-

BZNMKEFRHGI (Ui tres : ep. XIX)

XIX, 1 utbis romae oz. H G, repetit inscr. ep. XVIII 9 edictiali B, dictali H G 13 utbi Z 16 cognouetit F, agnouit H GI ^ 19 commonemus uersalitatem H G I aditi E F

XX,3nosEF

4 nascantur B^

7

15 conscientia H G I

NMKHGI.

uni-

VARIARVM

IX, xx-XxI

371

5 buta, intellegimus de inopia iustitiae copiam uenire causarum. Culpa siquidem uestrae probatur esse neglegentiae, quotiens a nobis coguntur homines legum beneficia postulare. Nam |quis PL eligeret tam longe petere, quod in suis uideret sedibus aduenis- 787 2. se? Sed ut uobis uersutas excusationes et duras necessitates 1o prouincialibus tolleremus, de aliquibus casibus hactenus pessimo torpore neglectis edictalis programmatis definitione censuimus, ut et uobis cresceret confidentia recte iudicandi et paulatim audacia maligna possit inminui. Quod more sollemni per conuentus publicos triginta dierum facite propositione uulgari, 15 ut iure condemnatus habeatur qui post haec remedia manere praesumpserit desperatus. XXI SENATVI

VRBIS ROMAE ATHALARICVS

M. 286 REX

071155339 1

Filorum causas iure ad patrum cognoscimur remisisse personas, ut ipsi de illorum prouectu debeant cogitare, quorum interest studia Romana proficere. Neque enim cres dendum est uos inde posse minus esse sollicitos, unde et generi uestro crescit ornatus et coetui prouenit assidua lectione consilium. Nuper siquidem, ut est de uobis cura nostra sollicita, quorundam susurratione cognouimus doctores eloquentiae Romanae laboris sui constituta praemia non habere et ali10 quorum nundinatione fieri, ut scholarum magistris deputata 2. summa uideatur imminui. Quapropter, cum manifestum sit praemium artes nutrire, nefas iudicauimus doctoribus adulescentium aliquid subtrahi, qui sunt potius ad gloriosa studia 3 percommodorum augmenta prouocandi. Prima enim gramma15 ticorum schola est fundamentum pulcherrimum litterarum, mater gloriosa facundiae, quae cogitare nouit ad laudem, loqui sine uitio. Haec in cursu orationis sic errorem cognoscit absonum, quemadmodum boni mores crimen detestantur externum. Nam sicut musicus consonantibus choris efficit 20 dulcissimum melos, ita dispositis congruenter accentibus 4 metrum nouit decantare grammaticus. Grammatica magistra uerborum, ornatrix humani generis, quae per exercita-

BZNMKEFHGI

(bi tres : XX, 5 intellegimus — causatum ; XXI, 11 manifestum

est — 12 nutrire)

13per]proZ ^ 14 propositione uulgari] F, propositione (-em K') BZ N -A, proponi 44, proponi editione Mozzzsen XXI, 2 cognoscimur] Mosen, cognoscimus codd. 16 facudiae B excitationem .B!

MKE 23

372

25

5 5o

55

6 4o

VARIARVM

IX, XXI

tionem pulcherrimae lectionis antiquorum nos cognoscitur iuuare consiliis. Hac non utuntur barbari reges : apud legales dominos manere cognoscitur sin|gularis. Arma enim et reliqua PL gentes habent : sola reperitur eloquentia, quae Romanorum 788 dominis obsecundat. Hinc oratorum pugna ciuilis iuris classicum canit : hinc cunctos proceres nobilissima disertitudo commendat et ut reliqua taceamus, hoc quod loquimur inde est. Qua de re, patres conscripti, hanc uobis curam, hanc auctoritatem propitia diuinitate largimur, ut successor scholae liberalium litterarum tam grammaticus quam orator nec non et iuris expositor commoda sui decessoris ab eis quorum interest sine aliqua imminutione percipiat et semel primi ordinis uestri ac reliqui senatus amplissimi auctoritate firmatus, donec suscepti operis idoneus reperitur, neque de transterendis neque de imminuendis annonis a quolibet patiatur improbam quaestionem, sed uobis ordinantibus atque custodientibus emolumentorum suorum securitate potiatur, praefecto urbis nihilominus constituta seruante. Et ne aliquid pro uoluntate praebentium relinquatur incertum, mox ut sex menses exempti fuerint, statutae summae consequantur prae-

7

45A

8 5o

9 5;

6o

dicti magistri mediam portionem, residua uero anni tempora cum annonarum debita redhibitione claudantur: ne cogantur de alieno pendere fastidio, cui piaculum est uel horarum aliquo uacasse momento. In tantum enim quae sunt decreta uolumus firmissime custodiri, ut si quis cuius interest differendam putauerit hanc quasi debitam functionem, procurato more usurarum dispendia ipse patiatur, qui iusta commoda laudabiliter laborantibus plectenda cupiditate subtraxit. Nam si opes nostras scaenicis pro populi oblectatione largimur et ea studiosissime consequuntur qui adeo necessarii non habentur, quanto magis illis sine dilatione praebenda sunt, per quos et honesti M 287 mores proueniunt et palatio nostro facunda nutriuntur ingenia! Hoc autem praesentibus litterarum magistris uenerando coetui uestro praecipimus intimari, ut sicut nos agnoscunt de suis commodis esse sollicitos, ita a se prouectus adulescentium enixius nouerint [nos] exigendos. Cesset nunc illa satyricis doctoribus querulis usurpata sententia, quia duabus curis ingenium non debet occupari. Ecce iam habere tolerabile proban- PL tur hospitium : unde nunc merito, uni sollicitudini iugiter 789

BZNMKEF

25 reliquae E F 24 237 ciuili B^ 28 disfertitudo B 33 semet B! 34 imminuendis] minuendis E F 38 atque custodientibus ozz. B 40 urbes B^ 41 ut ozz. B* e£ Mommsen 42 exempti] excepti E? F 49 qui] quia K? E F JA laudabiter B 58 nos ozz. F? recte satyris E! PF! 74, satiri P?

VARIARVM

IX, Xxxi-XXII.

inhaerentes, toto uigore animi transferantur.

ad bonarum

373

artium

studia

XXII PAVLINO

V.C. CONSVLI ATHALARICVS

REX

4. 533 fin. 1

;

2 1o

15 3 20

25

4

3o

Indiscreti hominum mores confusique uagarentur, si aut culpa formidinern aut uirtus praemia non haberet. Sed cum utraque suis finibus propriaque terminatione claudantur, de illo nefas est ambigi, qui meruit eligi iudicio principali. Non enim quicquam aut odio decernimus aut pellecti aliqua gratificatione laudamus. Electio nostra de meritis uenit et tanto quis regali animo proximatur, quanto bonis studiis societate coniungitur. Non uereamini absentes nec sitis de principis ignoratione solliciti. Latere potest forsitan uulgare hominum genus : nesciri non potest proles senatus, quando bene noti sunt, qui meritis asseruntur et abunde cognoscitur, quisquis fama teste laudatur. Quapropter te longissime constitutum mentis nostrae oculus serenus inspexit et uidit meritum, quod non habebatur occultum. Propositum siquidem tuum celebrata dilatauit opinio, faciens fidem generis morum pondere, non aetate. Neque enim fas erat, ut quem familia tanta produxerat, sententia nostrain eocorrigendum aliquid inueniret. Semen generis morum fructibus reddidisti. Nil uobis aetas longa subduxit : antiquos in te Decios Roma cognouit, Decios inquam, priscis saeculis honorata prosapies, libertatis auxilium, curiae decus, Romani nominis singulare praeconium : cui specialiter adscriptum est quod immanissimum hostem status rei publicae periclitatus euasit et in tanta uirorum fortium multitudine solus inuentus est, qui patriam plus amasset. Haec uos exempla submonendo semper accendunt, quia magnus uerecundiae stimulus est laus parentum, dum illis non patimur esse impares quos gaudemus auctores. Et ideo, quod deo auspice dictum sit, per indictionem duodecimam sume insignia consulatus, honorem quidem arduum, sed familiae uestrae domesticum. Vos enim completis

BZNMKEFHGI (hi tres om. ep. XXI)

ü.C.] uito clarissimo Z, XXII, 1 saulino Z, saluino M K E F, polinio H animo regali 6discernimus H GI — '" meritas B! uiro E F,om.iN H GI 15 celebrata dilatauit] diuulgatum cel. dil. IN K, 9 nec] ne H G I HGI Eante EF TH deuulgatum cel. H, diuulgauit cel. G, diuulgatcel.] ^ 19nobis 23 manu missum E F 20 dicios B! ^ inquam]si quidem H G T quos B! periclitante B Z N M E F? A, periclitantem K NMKEF.A BZ satu F!, periculum peticlitatus I

VARIARVM

374

IX, XXII-XXIII

paginam consularem : uos crebro nominat cursus annorum et dum copia plerumque soleat habere fastidium, uestrum nomen repetitum semper efficitur gloriosum. Huic denique generi superna fauerunt praestando desideriis patrum felicia germina PL 5; masculorum. Hinc est quod in illo rerum capite collegam uix 799 uidetis extraneum : hos habetis iudices quos parentes. O tem- M 288 porum singulare praeconium ! Curia Romana completur paene uestra familia : ecee uere nunc unum dicendum est corpus, 5 quando constat uicini sibi generis societate permixtum. Sed 4o non remittas animos confidentia tuorum nec credas posse sufficere, quod tibi contigit de illorum praedicatione gaudere. Plus exigitur heres bonorum, quando sine cessatione compellitur, qui maiorum uirtutibus admonetur. Adde laudes egregias : senioribus tuis sequens aetas cum aliqua opinabili nouitate 45 succedat. Nam si gloriosum est posteris auitas extendere facultates, quanto praestantius est hereditarias augere uirtutes! Mores tuos domestica conuersatione laudauimus : sed maius aliquid nunc decet publicis exhibere conspectibus, unde sibi nec aetas tenera blandiatur nec metus quicquam uindicet nec so magister assumat. XXIII SENATVI

VRBIS ROMAE

ATHALARICVS

REX

a. 533 fin. Quid, patres conscripti, de uobis iudicemus, expendite, ut ad summarum culmina dignitatum germinis uestri uiros quos numquam uidimus eligamus, non fastidio neglegentiae, sed ; honorabili praesumptione naturae. Ad examen ueniant quae putantur incerta : nam quis de illa re aestimet deliberandum, 2 ubi nihil reperitur ambiguum ? Omnes quidem benignitas nostra complectitur, sed tales ueritatis testimonio praedicamus. Praecedit quidem gratia, sed sequitur incorrupta sentenio tia. Nam sicut idem curiae corpus est uobis, ita in unum laudabili proposito conuenitis. Vos ergo dilexisse iudicium est, unde libertatis augmentum et nostri imperii crescit ornatus. Rerum causae semper in semine sunt : fructus editus prodit

1

BZNMKEFHGI

35 capite rerum H GI 39 uicinum H Gt I?, neutrum Iv 41 contingit E F illorum] eorum H G I 42 bonorum] iustorum N K H GI sine oz. Z 46 si bis B poteris B! 47 mores] maiores E? H GT 50 magister] magis

NHGI XXIII, 1 urbis romae oz. 12 crescat H GI

H GI

2 expedite B!

6 nam] num Mozzzzsen

VARIARVM

IX, xxrrI

375

auctores et quicquid a diuinitate meremur, de felici prole colli315 gitur. Hinc est quod patricium Venantium sub admiratione pensamus et fecunda prole gaudentem et tot consularibus patrem.

Educauit

enim

liberos

nulla

discretione

laudandos,

pondere moderationis aequales, ingenii uiuacitate consimiles et morum societate uere germanos, quorum infantiam bonis | 20 artibus enutritam iuuentutem quoque armis exercuit, formans

PL

animum litteris, membra gymnasiis :tradens amicis exhibere 79: constantiam, dominis fidem : et quicquid in illo uiro gratia diuina concessit, integra perfectione transmissum cernas in posteris. Iactent se alii possessione locupleti summumque bo2; num

4

solas putent esse diuitias.

In hac autem

domo

tantum

patrimoniis, sed et uirtutibus aditur hereditas. Hoc est profecto quod uere diuites facit, quando nullum melius potest esse compendium quam laudibus successisse maiorum. Probatum est etiam in eo bonis dispensatoribus nil deesse. Alieni 3o continens,

propria sub moderatione

distribuens et inusitata M 289

laude mirabilis, nulli grauis tot protulit consulares. Recipiat haec audiens fructum bonorum : agnoscat se praeconem habere quem dominum et inter tot lumina procerum singulariter fuisse laudatum. Nam si homines ornat semel accepisse palma5; tam, quid ille censendus est, qui tot meretur in filiis consula5

tus?

Et ideo, patres conscripti, alumnum uestrum Paulinum

aurea dignitate uestimus, ut iuuentus eius, quae fulget meritis, trabea quoque resplendeat triumphali. Hunc honorem Deciorum familia non miratur, quia eorum plena sunt atria fascibus 4olaureatis. Alis rara dignitas ista contingit : in hoc decursu 6 generis paene nascitur consularis. Fauete ergo, patres conscripti, nostris muneribus et uestro

nihilominus

candidato. Nam

licet nuncupemini omnibus generaliter patres, huic etiam estis specialiter et parentes. Nomen uestrum a curae similitu4; dine deriuatum fidelissima rerum translaticia usitatione uocabuli,

appellatione confirmat, non sed honora sorte nascendi.

Cedant uobis hanc felicitatem diuina perpetuam, ut licet gratiam praestetis exoticis, prole uestra uiuacius gaudeatis.

BZNMKEFHGI

16 pensemus E! F 74 consularibus] consulatibus B Z M E? F A, consulibus IN patrem] Mozzzzsen, partem codd. 19 infantia ... enutrita Momzzzsen 20 quoque] quoque usque H G, quousque I 24 aliis B 25 putent solas (summas E?)EF 26 etom. EF additur K FP HGI 28 maiorum] maioribus B (em. m. rec.) 29 etiam oz. H GT 30 inusitata] usitata B 32 haec] hoc H G I, om. K 35 in filiis] insidiis HI G*, insulas I 41 paene] pena H G I? 42 nostto H G I» 46 translatici usitatione D, translatiua usitatione K, translati a (ab I) usitatione H I, translatione G

VARIARVM IX, XXIV

376

XXIV SENATORI PPO ATHALARICVS REX a. 533 fin.

ii

A

Io

Si te uoluntas nostra adhuc latentem aut inhonorum forsitan inuenisset, gauderemus quidem repertum, sed bene dubitaremus acturum, quia spes magis quam fructus in nouo est. Sed cum domni aui nostri innumeris prouectibus magnoque iudicio glorieris, inconueniens res est disceptationi subdere, quem uix possumus sub admiratione praedicare. Tanti quippe principis non examinanda, sed ueneranda sententia est, quia non potest de factis eius ambigi, cum et nos ab ipso cognoscamur electi : qui diuinae supplicationi semper assiduus exegit meritis, ut illa faceret quae superna | gratia custodiret. Nam quem ille uirum aut exercitibus praeficiens cum uictoria

2

IA

3

2o

PL 792

non recepit aut iudicem cingens non iustissimum comprobauit ? Cum futuris rebus eum crederes habere tractatum : nam quod concepisset animus, reddebat semper effectus miroque sapientiae studio non habebat dubium, quod ueraciter praeuidebat esse uenturum. Denique ex te probare possumus eximium principis institutum. Quem primaeuum recipiens ad quaestoris officium mox repperit conscientia praeditum et legum eruditione maturum. Fuisti nimirum summa temporum laus, ut illum sic ad omnia

mulatione securum,

sollicitum

dum molem

inoffensa

redderes

fa-

tantam regalis ingenii fa-

cundiae tuae uiribus sustineres. Te in dictationibus amoenum,

te ad iustitiam rigidum, te habuit a cupiditatibus alienum. 4 z5 Beneficia quippe ipsius nulla abominabili taxatione uendebas, ut honor tibi ad opinionis diuitias proficeret, dum minime pretio subiaceret. Hinc est quod uidebaris aequissimo principi M 290 gloriosa dilectione sociatus, quia eras a uitiis probabili sequestratione diuisus. Interpellantium te ponderibus sapien3o tissimus arbiter onerabat tantumque de animi tui cognita disceptatione praesumpsit, ut in beneficii locum tuum prae5 staret aestuantibus sine aliqua cunctatione iudicium. Quotiens ille te grandaeuis proceribus inputauit, dum non sufficerent ad primordia tua, quos tanta longaeuitas aetatis instruxerat ?

BZNMKEFHGI

XXIV, 1 ppo] pr(a)eposito M K E F H G .A, paulino T 8 est sententia B e/ Mommsen, sententia (ozz. est) H G 10 cognoscamus DB? 13 cingens] ungens BZ M B! F1, augens E?, agens F? 158 concepit Z IN K, concupiscebat F 16 sapientiae] semper B 21 redderes inoffensa H GI 31 beneficiis B Z IN F1( ?) DÀ locum] litium 74 tuum] tum Z, tamen H G, tantum I, oz. BNKF? 32 aliqua] ulla H G I

VARIARVM

IX, xxiv

347

5; Erat plane quod in te praedicaret eximium, animum ad promerenda beneficia patulum et contra uitia cupiditatis obstructum, dum nescio quo pacto rara est in hominibus manus clausa et aperta iustitia. Veniamus ad magisteriam dignitatem, quam non pecuniae largitate, sed morum nosceris 4o suffragio consecutus : quo loco positus semper quaestoribus affuisti. Nam cum opus esset eloquio defaecato, causa tuo protinus credebatur ingenio. Exigebaris a benigno principe quod se tibi nouerat minime commisisse et quadam gratia praeiudiciali uacuabat alios labore, ut te sententiae suae copiosa lau4; de compleret. Non enim proprios fines sub te ulla dignitas custodiuit,

quando

conscientiae

tuae

constat

creditum,

quod

a multis fuit proceribus sincerissime peragendum. Nesciuit quisquam de te summurmurare contraria, cum tamen de principali gratia sustineres inuidiam. Derogare cupientes uicit ;o integritas actionis : aduersi tui coacti saepe locuti sunt quod animus non habebat. Nam quaelibet malitia formidat contra manifesta bona aliquid profiteri, dum generalibus odiis ueretur exponi. Egisti rerum domino iudicem familiarem et internum procerem. Nam cum esset publica cura uacuatus, sententias 5; prudentium a tuis | fabulis exigebat, ut factis propriis se aequaret antiquis. Stellarum cursus, maris sinus, fontium miracula rimator acutissimus inquirebat, ut rerum naturis diligentius perscrutatis quidam purpuratus uideretur esse philosophus. Longa fiunt, si cuncta proferamus : quin potius ad 6o beneficia nostra conuertimur, ut quod ab illo cognoscebatur deberi, ab herede inperii tibi sentias iuste persolui. Quapropter iuuante deo, quo auctore omnia prosperantur, ab indictione duodecima in praefecturae praetorianae te suggestu atque insignibus collocamus, ut probatum iudicem sine metu prouin6$ ciae suscipiant, quas hactenus inproborum cognouimus actione fatigatas. Sed quamuis habeas paternam praefecturam Italico orbe praedicatam, aliorum tibi tamen exempla non ponimus : utere moribus tuis et omnium uota complesti. Percurre iuuante deo gloriae campum, quem semper a te 10 7o nouimus expetitum. Nam si te continentem,

ut credimus, et

dignitas ista probauerit, hoc est saeculi ambitiosa superasse.

BZNMKEFHGI

NKEFI S$7rato 36 uitia] iuditia H G I»(^), iudia ze/ uidia I*(?) ZIN 50 coacti 55s? sunt /ransp. creditum oz. H GI bat H GI

post saepe T

51 animis non habebant E! F

46 constaM K E F A,

55 prudentum E F, procerum

56 sinus] motus IN K E? F I, sui E!, cursus H G prudentum (Cium H) H GT 68 utere] Mozzzsen, uetera 62 actote Z EF HGI 59 fiunt] sunt N MK

codd.

etog.

E FT

40etom.EF

71 ita B

PL 795

378

VARIARVM

IX, xxIV-XXV

Solitus es quidem iusta non uendere : sed nunc oportet inpensius laesis per iniuriam subuenire. Inuigilet incorruptibilis sensus aduersus male consuetas manus : excludatur undique 75studium fraudulentum, quia hoc dignum est per iudicem prouenire sincerum. Diutius quidem differendo pro te cunctorum uota lassauimus, ut et beniuolentiam in te probaremus ge- M 291 neralitatis et cunctis desiderabilior aduenires. Habet hoc enim humana condicio, ut celerius adepta fastidio sint, dum omne

8o pretiosum uilescit oblatum et contra dulcius accipitur, quod 11 sub aliqua dilatione praestatur. Sed non sumus tantummodo de tuorum temporum laude contenti : perquire omnia ad titulos praefecturae praetorianae pertinentia, quae aliorum uisa est fraudare cupiditas. Non liceat quemquam gloriari furtis 8; aut praeiudiciis suis. Lumen te inmisimus rebus celatis, quando nec prudentiae tuae quisquam poterit illudere nec 12 fidem aliqua oblatione lentare. Constitue et huic regulam dignitati, qui ante actis fascibus mirabilis continentiae exempla praebuisti. Nam licet omnes paene honores summos aequagoliter egeris, habes tamen proposita conscientiae bona, ubi nullam decet esse mensuram. Hic enim decorum est terminum non habere : hic honesta probatur ambitio, cuius etiam et nimietas placet. Omne siquidem praedicandum quanto profusius quaeritur, tanto gloriosius inuenitur. XXV SENATVI

VRBIS ROMAE ATHALARICVS

REX

4. 533 fin. 1

Cumulauimus quidem, patres conscripti, beneficiis nostris copiosum uirtutibus, diuitem moribus, plenum magnis honoribus Senatorem : cuius si merita consideretis, debemus omne

; quod soluimus. Qua enim compensatione commendandus est, qui aures dominantium luculenta saepius praedicatione compleuit, dignitates sibi creditas eximia grauitate tra|ctauit et PL nisus est tempora facere quae merito laudarentur in principe. 794 Trahebat regnantis animum ueritas et disertitudo dictorum, 2 10 cui sic omnia retulit, ut miraretur ipse qui fecit. Allegauit solus quod omnes iuuaret et dum purpuratas auditori suo

BZNMKEFHGI

*5 fraudulentium B! *6 dis*erendo B, disserendo B^ S0ct] e EF licet H GI quequam B $88actis] latis NY H G* I — 89 paene omnes et Morumsen 90 bona conscientia H G T XXV, 4 consideretis B!

92etom.

K

HG I

84 BK

VARIARVM

IX, xxv

379 fenerat laudes, gratiosum uobis nostrum fecit inperium. Commendat enim suam gentem, qui oratione placabili permulcet regiam summitatem,

quando ex uobis et alter talis creditur,

3 15 a quo similia postulentur. Patrem quoque clementiae nostrae in ipsa curia Libertatis qua disertitudine deuotus asseruit ! Recolitis quemadmodum facta eius orator nobilis excolebat, uirtutes ipsius plus mirabiles faciens quam honores. In absoluto datur probare quod dicimus. Aestimate, patres con20 Scripti, quali gratia potuistis ab illo respici, a quorum se corpore sic uidebat ornari. Gloriosis quippe dominis gratiora sunt praeconia quam tributa, quia stipendium et tyranno penditur, praedicatio autem nisi bono principi non debetur. Quid, praeconiales

uiri, creditis his tantum

fuisse contentum,

ut

2; dominos niteretur laudare superstites, a quibus dum uicissitudo praemiorum forsitan quaeritur, laboris taedia non uitan4 tur ? Tetendit se etiam in antiquam prosapiem nostram, lectione discens quod uix maiorum notitia cana retinebat. Iste reges Gothorum longa obliuione celatos latibulo uetustatis 3o eduxit. Iste Amalos cum generis sui claritate restituit, euiden- M 292

ter ostendens in septimam decimam progeniem stirpem nos habere regalem. Originem Gothicam historiam fecit esse Romanam, colligens quasi in unam coronam germen floridum quod 6 per librorum campos passim fuerat ante dispersum. Perpendi35 te, quantum uos 1n nostra laude dilexerit, qui uestri principis nationem docuit ab antiquitate mirabilem, ut, sicut fuistis a maioribus uestris semper nobiles aestimati, ita uobis antiqua regum progenies inperaret. Cedimus, patres conscripti, et si 7 adhuc referre uolumus, beneficia collata superantur. Nostris 4» quoque principiis quanto se labore concessit, cum nouitas regni multa posceret ordinari ? Erat solus ad uniuersa sufficiens : ipsum dictatio publica, ipsum consilia nostra poscebant, et la8 borehuius actum est, ne laboraret inperium. Repperimus eum quidem magistrum, sed impleuit nobis quaestoris officium et

5

4; mercedes iustissima deuotione persoluens cautelam, quam ab

auctore nostro didicerat, libenter heredis utilitatibus exhibe-

BZNMKEFGHI

14 et anfe ex add. ZiN K 15 uestrae H G T 17 nobilis] nobis Z IN M K, uobis E F 19 didicimus B! 20 potuisti B! respici] concupisci JN, despici E F, concuti respici H, concitti G^, concuti I 21 gratiosa K H .4, gratiosiora E F, generosiora I 22 et] de P? impenditur E F 24 hiis NEF 27 etiam se E F 30 hamalos B Z IN M E et Mommsen, aymmales G* 31 progeniem] prosapiam E! F I, prosapiem H G 32 gotycham B 36 rationem E F 31 regum] rerum Z N MK HG I» A 40 principis BA H1 42 nostra consilia B et ante consilia ad. H T 43 huius] eus ZIN MKEF.A 44 repleuit B 46 exibeat B!

380

9 50

10

55

6o

VARIARVM

IX, xxv

bat. Verum his aliquid maius adiciens primordia regni nostri et armis iuuit et litteris. Nam dum curae litorum regias cogitationes incesserent, subito a litterarum penetralibus eiectus defuit hostis, moribus triumphauit eximiis. Nam deputatos par suis maioribus ducatum sumpsit intrepidus, cui quia Gothos propriis pauit expensis, ut nec prouinciales percelleret nec fiscum nostrum expensarum oneribus ingrauaret. Arma eius nulla possessorum damna senserunt. Fuit nimirum prouinciarum uerissimus custos : nam ille defensor proprie dicendus est, qui tuetur innoxie. Mox autem ut tempus clausit | nauium commeatum bellique cura resoluta est, ingenium suum PL legum potius auctor exercuit, sanans sine damno litigantium 795 quod ante sub pretio constabat esse laceratum. Talem Metelli in Asia, talem

Catonis

in Hispania legitis fuisse ducatum,

qui plus de sua disciplina quam per arma laudati sunt : non iniuria, quia hostem congredi uarius semper euentus est, indubitata uero gloria morum custodisse mensuram. Quid ergo ? 11 numquid tali actione praesumens aliqua se elatione iactauit, 65 dum familiare est hominibus extolli, cum bene de se cognouerint aestimari ? Nonne tanta se communione tractauit, ut principis sibi gratiam ad beneficia tantum crederet esse concessam, beniuolus cunctis, moderatus in prosperis, ignorans nisi grauiter lacessitus irasci ? Qui cum sit iustitia rigidus, ad remis79 siones irarum non perdurat austerus : suarum rerum distributor egregius et dum nesciat aliena quaerere, nouit | propria PL largus offerre. Hos igitur mores lectio diuina solidauit, quando 796 semper bene geritur, si caelestis metus humanis motibus obponatur. Hinc enim uirtutum omnium sumitur manifesta 75 cognitio : hinc sapientia ueritatis sapore conditur. Sic ad 12 omnia redditur humilis, quem inbuit doctrina caelestis. Huic ergo, patres conscripti, deo auspice a duodecima indictione praefecturae praetorianae regendam tribuimus dignitatem, ut querellas omnes infidelium nundinatione collectas deo 8o praestante sua integritate componat faciatque tam nimium desideratus, ut cunctis possit esse beneficus. Assint superna

BZNMKEFHGI

47 his NK EF 49a oz.H GI 50 moribus] maiotibus B 57 auctor] H G coniectura, ductot plerique, doctor Iv 58 constat H G T 59 metelli in] metellum B, metalli in H IP(1) legitis] legimus E F 4, o». H GI 61 aggredi H G I, ingredi I (t) 62 gloria] est gloria B, uictoria H G T 63 num] non B se aliqua H G T 65 se tanta M EF HI communhitione Z IN 66 sibi] sui E F 970 nescit K H GI proprias B 71 igitur] Zis B, ergo H GT *3 omnium uirtutum sumitur manifesta E: F, omnium manifesta uirtutum sumitut HGI ?4 ueritatis] uirtutum IN K H G, uirtutum al. (uel I) ueritatis I 75 huic] hinc B! H 80 beneficiis Z

VARIARVM

IX, xxv

381

dispositis, ut quem nos probauimus longa conuersatione prudentem,

utilis

rel

publicae debeat inueniri et relinquat posteris famam, 85 quam gloriosam saeculis suam faciat esse familiam.

prosperrimus

sibi,

fidelissimus

nobis,

per

BZNMKEFHGI

explicit liber secundus uatiarum Magni Aurelii Cassiodori Senatoris Z, explicit liber ii uariarum epistolarum Magni Cassiodori Senatoris IN, explicit liber secundus uatriarum Cassiodori Senatoris M, explicit liber nonus E

LIBER DECIMVS

I. Iustiniano imperatori Amalasuintha regina. IE Iustiniano imperatori Theodahadus rex. LIE Senatui urbis Romae Amalasuintha regina. IV. Senatui urbis Romae Theodahadus rex. V. Theodosio homini suo Theodahadus rex. MI Patriciou. i. quaestori Theodahadus rex. MIL Senatui urbis Romae Theodahadus rex. VIIE Iustiniano Augusto Amalasuintha regina. IX. Tustiniano Augusto Theodahadus rex. X. Theodorae Augustae Amalasuintha regina. WE Maximo u. i. domestico Theodahadus rex. ZI. Senatui urbis Romae Theodahadus rex. ALI, Senatui urbis Romae Theodahadus rex. XIV Populo Romano Theodahadus rex. XV. Iustiniano imperatori Theodahadus rex. XVI. senatui urbis Romae Theodahadus rex. XVII. Populo Romano Theodahadus rex. XVIII. senatui urbis Romae Theodahadus rex. XIX. Iustiniano Augusto Theodahadus rex. XX. Theodorae Augustae Theodahadus rex. XXI. Theodorae Augustae Gudeliua regina. XXII. Iustiniano imperatori Theodahadus rex. XXIII. Theodorae Augustae Theodahadus rex. AATV. Theodorae Augustae Gudeliua regina. B (om. a miniatore inde ab ep. V' prima quoque littera) ZNMKEF

incipiunt tituli libri tertii Z IN, incipiunt capitula libri tercii M, hec sunt capitula

decimi libri E, rubrice decimi libri F I. iustino IN* M amalasuntha IN Jui. iustino M* theodahatus B, theodohadus IN (za semper in laterculis, ubi perstribitur), theodahaldus M, theodobaldus F (i/a sezzper ubi perseribitur) II. amalasuntha N, theodahadus K rex K IV. theodabadus Z VI. ü.1.] ueri M, uito E F VIII. amalasuinta Z F X. amalasuinta F XI. domestico ui Z N, domestico ueri M, domestico (oz. ü.1.) K, domestico uito questori E F XIII. inscr. om. IN K XVII-XIX. inscr. om. M XVIII-XIX. transbonunt E. F XIX. augusto] imperatori K ^ theodobaldus F XX. iustiniano augusto theodahadus rex E F, oz. BZ N K XXI. guduliua B, gundelina M, gudelina IN K E F XXIII. inser. om. IN K XXIV. gudeuela B, gudelina Z K F, gundelina M Inscr. omn, IN.

M 294

M 295

VARIARVM

XXV. XXVI. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX. AAXI. XXXII. XXXIII. XXXIV. XXXV.

X, CAPITVLA

Iustiniano imperatori Theodahadus rex. Iustiniano imperatori Theodahadus rex. Senatori ppo Theodahadus rex. Senatori ppo Theodahadus rex. VVisibado comiti Theodahadus rex. Honorio praefecto urbis Theodahadus rex. Vniuersis Gothis VVitigis rex. Iustiniano imperatori VVitigis rex. Magistro officiorum V Vitigis rex. Episcopis suis V Vitigis rex. Praefecto Thessalonicensi V Vitigis rex.

B (ozz. prima quoque littera) ZNMKEF

XXV. XXVII. XXVIII. XXIX. XXX. XXXI. XXXII. XXXV.

inscr. oz. IN ppo] populo B N, praeposito M K E F Ppo] populo B, praeposito E F inscr. om. IN. MK uisibado B, uuisibado Z IN K E F, uuisiuano M profecto B thedadus Z, theodoaldus IN

uuitisgis K (//a sezzper), uiutigis E (ifa passim) F (ia semper) inser. om. IN praefato JN thesalonicensi B

expliciunt tituli Z, expliciunt capitula M

383

M 296

384

VARIARVM

X, 1

i IVSTINIANO IMPERATORI

M. 297

AMALASVINTHA REGINA

a. 534 Adeo uobis, clementissime

»

2

PL

795

principum, distulimus hactenus

indicare filii nostri gloriosae recordationis occasum, ne amantis laederemus animum per tristia nuntiorum : sed nunc iuuante deo, qui consueuit casus asperos in prospera commutare, illa magis elegimus in uestram deferre notitiam, de quibus nobiscum possitis participata exultatione gaudere : iuuat enim diuina munera diligentibus confiteri. Perduximus ad sceptra uirum fraterna nobis proximitate coniunctum, qui regiam dignitatem

10 communi

nobiscum consilii robore sustineret, ut et ille auo-

rum suorum purpureo decore fulgeret et animos nostros solacium pruden|tis erigeret. Iungite nunc uota felicia, ut, sicut PL nos in imperio pietatis uestrae omnia fieri prospera desideran- 796 ter expetimus, ita nobis fauere uestram beniuolentiam com15 probemus. Peracto itaque nuntio, quod uobis pro ingenita clementia credimus esse uotiuum, addimus etiam gratissimae legationis officium, ut pacem, quam mente semper geritis et iam mihi specialiter retinetis esse collatam, adiectione quoque temporum proteletis. Nam licet concordia principum semper 20

deceat, uestra tamen absolute me nobilitat, quando ille reddi-

tur amplius excelsus, qui uestrae gloriae fuerit unanimitate coniunctus. Sed quoniam epistularum breuitate uniuersa sufficienter nequeunt expediri, salutantes reuerentia competenti quaedam legatis nostris uerbo uobis insinuanda commisimus, 2 vA quae consuetudine uestrae serenitatis libenter accipite, ut ab omnibus euidenter possit agnosci quod iuste nobis probamus de uestra mansuetudine polliceri. Conuenit enim de uobis indubitanter prae|sumi, quando et nos pro desiderio uestro in

BZNMKHEFHGI

incipit liber tertius Z, incipit liber tercius M, incipit liber iii"* K, incipit liber decimus E F L1 iustino IN M malasuinta Z, amalasunta IN, amalasumpta K, amalathuinta E, amalafiunta F, amalasuincula H, amatundis G, amalasuincha I, amalasuentha 44

Senzper 2ideo BH GI(adeo B»? ?) ^ adeoclem. princ. uobis amore inhaesimus ut distulerimus (distuleremus Z M E, distulissemus IN) Z N K E F .A 4 sed om.BK iuuante] uibrante B 6 eligimus NMFHGI deferre in uestram HGI * possitis] positi B Z M K? E F! 4, positis IN, potius F? gaudete] gaudeatis B Z M K E F A, gauderetis IN 9 conuinctum B 10 uobiscum Z IN 17 semper mente H GT iSiamozm.EF additione H GT 19 temporum] temporis F, meorum Mozzzzsen 20 quando] quoniam E F 74, quod H G, quia I 21 unanimiter H G T 29 commendatis K H GI uos] nos H G Iv

PL 9o»

VARIARVM X, r1

385

his quos commendastis talia facimus, qualia uos sperasse 3o cognouimus. II IVSTINIANO IMPERATORI

THEODAHADVS

REX

a. 534 1

Nouis regibus mos est per diuersas gentes prouectus sui gaudia nuntiare, ut adquirant affectum principis externi de ipsa communione regnandi. Quod facienti mihi, piissime impera- M 298 ; tor, multo melius diuina tribuerunt, quando uestram gratiam securus expeto, quam praecellentissimam domnam sororem 2. meam uobiscum pepigisse cognosco. Ab eius enim iudicio me nullatenus deuiare certissimum est, quae tanta sapientiae luce resplendet, ut et propria regna mirabili dispositione compo1o nat et promissam cunctis gratiam robusta firmitate custodiat. Ideo enim me curarum suarum fecit esse socium, quatenus et ego illos desiderem habere reuerendos, quos sibi ipsa fecit esse pacificos, prudentiae suae more diiudicans, ut talium amicitias 3 eligeret, qui in toto orbe simile nil haberent. Neque enim noua 15 est ista dilectio : nam si decessorum uestrorum facta recolatis,

agnoscitis quandam esse consuetudinis legem cum illo imperio amicitiam Àmalos semper habuisse. Quae tantum certior quantum uetustior, quia facile mutari non potest quod per longa saecula custoditur. Suscipite itaque affectiosis mentibus et 2o nostra primordia et domnae sororis nostrae, cui singulariter studetis, fauete iudicio. Nam si me similiter diligitis, regem 4 quodammodo pariter efficitis. Sed quoniam nos amplius loqui desideria nouitatis exposcunt et litterarius sermo narrare plura non patitur, ideo tantis meritis, sicut dignum est, salu-

2; tationis honore completo, harum portitoribus legatis nostris aliqua pietati uestrae delegauimus intimanda, quia nemo utilius tractat quam qui uestrae mansuetudini committere sua uota deliberat. BZNMKEFHGI

theodaldus IN, theodahaldus M, /heodaldus II, 1 iustinoano JN, iustino M? 6 expecto IN K, theodobaldus F (//z semper), theobaldus H G, theodealdus I

KEHGI

petexcellntissimam H G I ^ dominam

H G L, om. A

7

11 suarum 10 et (ane prom.)] ut B (ezz. zm. rec.) nobiscum] nobis M K E F 74 nil] non 14 similes E F 13 mote ozz. Z 12 esse oz. Z IN om.HG'I 1? hamalos B Z IN nostrorum H G I JA 18 predecessorum E F Tots 19 amalos pos! sempet £ransp. F, ante amicitiam H G I M K E et Momusen K E?) (fauete fauete iudicio 21 Mommsen e? I.A HG EF MK N Z2 affectuosis 24 plura] plutima Z IN M K E F, plutimum Á, ante nattate /ransp. K F BA 27 consuetudini H G? I

386

VARIARVM

X, rim

III SENATVI VRBIS ROMAE

AMALASVINTHA REGINA

a. 534 1

Post flebilem filii nostri diuae recordationis occasum uicit animum piae matris generalitatis affectio, |ut non maeroris PL sui causas, sed uestra potius augmenta cogitaret. Quaesi- 798 ; uimus regales curàs quo solacio fulciremus. Sed auctor ille castitatis et misericordiae singularis, qui nobis primaeuum subtracturus erat filium, maturi fratris reseruauit affectum.

2 1o

1;

3.

20

4 25

;»

5

Elegimus deo auspice consortem regni nostri felicissimum Theodahadum, ut quae hactenus rei publicae molem solitaria cogitatione pertulimus, nunc utilitates omnium iunctis consiliis exequamur, quatenus in tractatibus duo, in sententiis unus esse uideamur. Astra ipsa caeli mutuo reguntur auxilio et uicario labore participata mundum suis luminibus amministrant. Ipsi quoque homini duplices manus, socias aures, oculos geminos diuina tribuerunt, ut robustius perageretur officium quod duorum fuerat societate complendum. Exultate, patres conscripti, et factum nostrum supernis commendate uirtutibus. Nihil reprehensibile desiderauimus agere, quae cum alterius consilio cuncta delegimus ordinare. Communio siquidem regni mores asserit, quando placabilis esse iuste creditur, qui potes- M 299 tatis suae habere participem comprobatur. Reserauimus itaque deo iuuante palatia uiro nostri generis claritate conspicuo, qui Amalorum stirpe progenitus regalem habeat in actibus dignitatem : patiens in aduersis, moderatus in prosperis et, quod difficillimum potestatis genus est, olim rector sui. Accessit his bonis desiderabilis eruditio litterarum, quae naturam laudabilem eximie reddit ornatam. Ibi prudens inuenit, unde sapientior fiat : ibi bellator reperit, unde animi uirtute roboretur : inde princeps accipit, quemadmodum populos sub aequalitate componat : nec aliqua in mundo potest esse fortuna, quam litterarum non augeat gloriosa notitia. Accipite, quid

BZNMKEFHGI

III, 1 urbis oz. H I amalasuinta Z, ymalasunta IN, amala K H I, amalathuinta E, amalasuita F, amalasundis G 2 diuae (ozz. G?) recordationis filii nostri H G I 5 fulcitemur Z IN 6 caritatis E! F $8 eligimus H G I regni nostri consortem F, consortem nostri regni H G T 10 cognitione H G I 12 unum NHGI 16 fuerat ozz. B (est ins. zz. rec.) 18 nihil] nil H GI desideramus HGI. consilio alterius Z N M K E F A 21 participem habere H G I 22 palatio B*, palati B^ 23 hamalorum Z IN M E I ez Mommsen 25 genus potestatis est HI G, genus est potestatis T 28 repperit B, inuenit H G T 29

quem ammodum B!

VARIARVM

X, ir-1v

387

maius generalitatis uota meruerunt. Princeps uester etiam ecclesiasticis est litteris eruditus : a quibus semper quicquid est pro homine, commonemur : iudicare recte, bonum sapere, 535 diuina uenerari, futura cogitare iudicia. Necesse est enim, ut

sequatur iustitiae uestigium, qui de sua sententia causam se credit esse dicturum. Viderim quae lectio acuat ingenium : di6 uina semper efficere nititur pium. Veniamus ad illam priuatae uitae largissimam frugalitatem, quae tantam procurabat donis 4v abundantiam, conuiuiis copiam, ut considerato eius antiquo studio nihil noui habere uideatur in regno. In hospitalitate promptus, in miseratione piissimus : sic cum |multa expenderet,

census

eius

caelesti

remuneratione

crescebat.

Talem

uniuersitas debuit optare, qualem nos probamur elegisse, qui 4; rationabiliter disponens propria non appetat aliena : tollitur enim necessitas principibus excedendi, quotiens assueuerint propria moderari Laudata est nimirum sententia, quae 7 rerum praecipit modum, quia nimium non placet etiam quod bonum putatur. Gaudete nunc, patres conscripti, et supernae ;o gratiae pro nobis uota persoluite, quando talem mecum constitui principem, qui et de nostra aequitate bona faciat et propria suae pietatis ostendat. Hunc enim et maiorum suorum commonet uirtus et auunculus efficaciter excitat Theodericus. IV SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

a. 534 1

Diuina uobis beneficia, patres conscripti, prouenisse feliciter nuntiamus, dominam rerum toto orbe gloriosam consortem me regni sui larga pietate fecisse, ut nec illi deesset fidele sola; cium et nobis auitum congrue praestaretur imperium. Suscipiatur gratissime quod generalitatem constat optasse : reserentur nunc sine metu uota cunctorum : ut unde periculum pertuli, inde me uniuersitas cognoscat ornari. Praesumpsistis enim me inconscio susurrare, quod palam non poteratis assumere. 10 Quantum

uobis debeam,

hinc datur intellegi, ut illud mihi

BZNMKEFHGI

33 litteris est imbutus H G I

EFI INIEEGEME

38piumnititur

H

36 sententia] iusticia FI G* T

GI ^ 4iuideaturhabere

H

37 uideamus JN

GI — 53 theodoticus

IV, 1 theodahaldus NN, /heodaldus K, thod. P, theobaldus G, theodoaldus I ? 5 auitum] Cwiacius, habitum codd. 4 me oz. B» N EH GIA 2nobis

$ inde] unde B pertuli oz. H G I pala B sorcio IV, consoticio I?

9 inconscio] in consortio IN H G*, con-

PL 799

388

I VA

VARIARVM

X, 1v

festinaretis diuinitus euenire, quod meus animus non audebat appetere. Hoc nobis est potius nouum quam uobis incognitum. Magna ergo gratia completum debet accipi, quod uelociterM 5oo quam oportebat uidebatur aperiri. Sed si quid de uobis meremur, cum tamen plurimum apud uos ualere nostram gratiam confidamus, domnae et sororis nostrae gloriosas laudes iugiter personate : quae magnitudinem imperii sui nostra uoluit participatione roborari, ut tamquam in duobus luminibus unus esset aspectus et concordem sensum nemo crederet

segregatum. Sic sunt enim, simul quos et gratia iungit et parentela conciliat. Arduum sibi hoc forsitan aestiment impares mores. Difficile est illos aliter uiuere, qui sibi possunt bonarum cogitationum similitudine conuenire. Consilium quippe mutuari detrectat inprouidus : sapientiam uero ille quaerit in altero, penes quem est scientiae magnitudo. Sed inter diuersa munera, quae nobis cum regia maiestate diuina tribuerunt, illud amplius permulcet animum nostrum, quod nos sapientissima domina trutina magnae disceptationis elegit : cuius prius ideo iustitiam pertuli, ut prius ad eius prouectionis gra30 tiam peruenirem. Causas enim, ut scitis, iure communi nos fecit dicere cum priuatis. O animi nobilitas singularis ! En aequitas mirabilis, quam mundus lo|quatur. Non dubitauit parentem prius iuri publico subdere, quem paulo post uoluit ipsis quoque legibus anteferre. Explorauit conscientiam, cui erat 3 A regni traditura censuram, ut et illa domina cognosceretur esse cunctorum et me probatum perducere dignaretur ad regnum. Quando his muneribus, quando soluamus tantae gratiae quae debemus, ut quae cum paruulo filio imperauit sola, nunc mecum delegerit regnare sociata ? In ipsa est enim decus regnorum omnium, in ipsa nostrae originis flos bonorum. Quicquid fulgemus, ab eius claritate suscipimus, quando non solum parentibus laudem contulit, sed ipsum quoque genus humanitatis ornauit. Quis possit sufficienter edicere, quanta pietate, quanto morum pondere decoretur ? Discerent pro4 fecto noua philosophi, si uiderent et minora libris suis faterentur condita quam huic cognoscerent attributa. In tractatibus acuta, sed ad loquendum summa moderatione grauissima. Haec est regalis procul dubio uirtus celerius necessaria VA

MA

BZNMKEFHGI

11 eueniret ( ?) Z 158 apud uos oz. H G I uestram H G 16 sorori E H GI 21 forsitan] fortasse H G I aestiment] imputent FP, existiment H I, existimarent G 23 cognitionum E F mutuari] Traube, mutari B Z M E Ft K, imitati IN F? H G I JA ez Mommsen 24 detractat N E! F HG impauidus JEU E 25 scientiae] sententiae B 34 uoluit fos? legibus Zrazsp. E F 37 soluemus EF I 41 suscepimus E F T 43 posset E F sufficere ad dicendum H GI 44dicerent H GI X 4jsuislibtis EF H GI

PL $800

VARIARVM

X, 1iv-v

389

sentire et tardius in uerba prorumpere. Nescit enim paeniten5o da loqui, qui proferenda prius suo tradit examini. Hinc est quod eius doctrina mirabilis per multiplices linguas magna ubertate diffunditur, cuius ingenium ita paratum reperitur ad subitum, ut non putetur esse terrenum. In libris regum regina austri uenisse legitur ad discendam sapientiam Salomonis : 5; hic

7

principes

audiant

quod

sub

ammiratione

cognoscant.

Paucis uerbis sensus clauditur infinitus et summa facilitate componitur, quod ab aliis nec sub longa deliberatione formatur. Beata res publica quae tantae dominae gubernatione gloriatur. Minus fuit, ut generalitas sub libertate seruiret : M so: 6o additum

est tantis meritis,

ut ei subderetur

et reuerentia

principalis : hoc enim obsequio dignissime dominamur. Nam cum tantae prudentiae pareo, cunctis uirtutibus obsecundo. Sub tali siquidem monitore regni pondere non grauamur, dum si quid sit pro nouitate incognitum, fiet nobis eius in8 65 structione

certissimum.

Ad bonum

publicum

ueritatem

non

pudet confiteri. Agnoscite, principes uiri, sapientissimae esse dominae, quod in nobis potuerit plus placere. Illam enim aut interrogando melius sentimus aut eius imitatione proficimus. Viuite nunc felices, uiuite deo auxiliante concordes et

7» aemulamini gratiam, quam regiam cognoscitis tenere concordiam. V THEODOSIO HOMINI SVO THEODAHADVS REX 1

a. 534 Potestatis nostrae censuram rerum uolumus esse modestiam,

ut, quantum diuina beneficia percepimus, tantum aequabilia plus amemus. Priuata siquidem studia a nostro animo pro; bantur exclusa, quia | generalis dominus custos factus sum PL deo auxiliante cunctorum. Et ideo praesenti iussione praecipi- 8or mus, ut quicumque ad domum nostram noscitur pertinere et curae tuae probatur esse commissus, nullis praesumptioBZNMKEFHGI IV, 53 Cf. III Reg. 10, 1-13.

salemonis B, solomonis K 24 54 legitur] dicitur H GT 50 suo prius H GT 64 eius oz. H G* I 55 hinc E H GT salomonis sapientiam H G 90 quam] qui NN H GI X nosciiis E F V, 1 theodaldus N, /heodaldus K, theodobaldus F, theobaldus H G, theodoaldus praecipimus iussione 6 et ideo] ideo H I, ideoque G 5 quia] et E! F I HGI

390

VARIARVM

X, v-vI

nibus insolescat, quia solus dicendus est ille meus, qui legibus 1o potuerit esse tranquillus. Augete famam nostram per patientiam uestram. Si quis habuerit cum altero forte negotium, ad 2 communia iura descendite : fora uos tueantur, non iniqua praesumptio. A domesticis inchoare uolumus disciplinam, ut reliquos pudeat errare, quando nostris cognoscimur excedendi 15 licentiam non praebere. Mutauimus cum dignitate propositum et sj ante iusta districte defendimus, nunc

clementer omnia

mitigamus, quia domum exceptam non habet princeps, sed quicquid diuino auxilio regimus, nostrum proprie confitemur. 3 Estote ergo circa eos, qui iuri nostro ante fuere subiecti, omni2o no solliciti : nullum contra legem aliquid permittatis excedere. Laus ad me uestra potius perueniat quam aliqua querella procedat, quia bona conscientia tunc uere imperat, cum generaliter praestare festinat.

VI PATRICIO V. T. QVAESTORI THEODAHADVS REX

a. 534 1

Necessarium probatur esse rei publicae personas dignitatibus aptas eligere, ut cui iustitia committitur, malis moribus non grauetur. Alioquin inefficax est ab homine exigere quod ag; noscitur non habere : contra confidenter quaeritur, quod inesse 2 sentitur. Et ideo primum nobis placuit tuos mores inspicere, sine quibus possunt quaelibet optima displicere. Ornamentum enim bonorum omnium est sincera benignitas, quae non est sola, quia de uirtutibus cognoscitur esse generata. Ordinem ser10 uà nostri iudicii, ut, sicut haec prima quaesiuimus, ita te 3

custodire iustitiam prae omnibus

sentiamus.

Secunda

nobisM so

cura fuit eloquentiae tuae fluenta perquirere, quam licet singulariter diligamus, moribus tamen iuste postponimus. In illis enim uita cognoscitur, hic tantum lingua laudatur. Sed 15 in te ualde decorum, quia utrumque nosceris habere sociatum. Aequaliter enim splendes actionis merito et dictionis eloquio, ut iuste possit intellegi per te uoluntas principis expediri. Nam inter ceteras artes oratoriam sic diligimus, ut eam orna4 mentum litterarum omnium esse fateamur. Quicquid enim 20 in qualibet disciplina concipitur, ab ista sub decore profertur. BZNMKEFHGI 16 destricte B

18 gerimus H G I proptie confitemur] profitemur H G I 20 promittatis B 21 uestra] ozz. B .4, unde E VL1ü.i]uiro INN E F, uiro iusto MK,oz. H GI theodahaldus IN, thodobaldus F, theobaldus H G, theodoaldus I 6 et ideo] ideo H 1, ideoque G 7 optima quaelibet H G, optima queque 7 9 cognoscitur] uidetur H G I .A ordini Z 15 est ^os decorum add. E F I» 17 iusta H G T 19 omnium litterarum Z2 N MKEF A 19 circa] cura Z

VARIARVM

X, vi-vit

39r

Reperiat quamuis magna philosophus : quid proderit sentire, si laudabiliter non possit excolere ? | Naturale est inuenire, sed facundi decenter adserere. Quale est enim cunctis desiderantibus loqui et res communes ita diserte dicere, quas etiam 2; prudentes se mirentur audisse ? In hac te cognouimus arte praeualidum, ut et suadere possis suauiter et suggestionibus 5 tuis nescias maligna miscere. Atque ideo quaesturae tibi fasces per tertiam decimam indictionem propitia diuinitate concedimus, ut saties generalitatis uotum iuridicorum sequendo 3o iudicium. Totum te legibus, totum responsis trade prudentium. Sic nobis optime famularis, si priscorum servias constitutis. Considera in uerbis tuis laudem positam principalem : fama nostra est quod loqueris, conscientia sine dubitatione 6 quod sentis. Intellege quantum sit, quod a te exigatur, cui opi3; nio nostra committitur. Haec subiectos nostros amplectitur :

haec per gentes exteras peruagatur : per hanc ubi non uidemur, agnoscimur. Decreta nostra tradunt ciuitatibus prouinciisque sermones : iudicare de nobis possunt etiam qui nostris iussionibus obsequuntur. Summo ergo studio constat esse seruandum, 4o quod de nobis potest ferre iudicium. VII SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

8. 534 Post primordia nostri imperii uobis feliciter nuntiata congrua nobis contigit, patres conscripti, causa sermonis ut iudicem nos cognoscatis elegisse, cuius nos lingua possit or; nare. Quaestor enim eloquens rei publicae decus est, qui et uota nostra optime uideatur edicere et antiquorum iura firmo consilio custodire. Hic est enim Patricius suis iam uocabulis 2 honoratus : nam perpetua fruitur laude, cui est honor in nomine : cuius affluentem facundiam studia Romana ge10 nuerunt : ostentans merito de loci dignitate peritiam. Nam qui illic potuit imbui, meruit ubique laudari : ibi defaecatus BZNMKEFHGI 21 reppatat uel teppetat Z, repperiat M 22 naturalis E? F est] est enim E!, enim est F, oz. Z N K 29 iuridicorum] uetridicorum K H G* I ZÀ 30 te ante responsis add. H G I e? Cuiacius prudentum K E F 81 constitutis] constitutibus B5, institutis IN» E? F H G I, inconstitutis K . 32 tuam fos laudem add. B» 34 uestra opinio H, nostra opinio G I 37 prouinciis ciuitatibusque 38 etiam qui] etiam K! E, qui F!, et qui H G I, qui etiam 44 HGI

VII, 1 utbis romae oz. H GI theodoaldus N I, /heodaldus K, theobaldus causa ane patres /ransp. H 3 contingit E F Iv 2 post oz. H G I HG 6 optime] apertissime H G I 4 uos lingua ZN M A, lingua nos H G GI

Vgiamoz.HGl

-

i

4 ON

oC sebum

EI 802

VARIARVM

302

X, vir-VIII

sermo Latinus est : ibi discuntur uerba toto nitore lucentia. Aliae regiones uiua balsama et olentia tura transmittant : Roma tradit eloquium, quo suauius nil sit auditum. Sic bonis i;artibus eruditus mox est forensibus aptatus excubiis, ut M 35 oratores, quos longa meditatione perceperat, consimili declamatione monstraret. Notum est etiam quanta cum collegis 3 suis moderatione contendit. Certaminibus eius modestia sem-

per affuit : dicendi calore raptatus studuit laudabilibus inuen|2o tis, non, quod plerique faciunt, uacauit iniuriis : qui sic perora- PL uit causas sub tranquillitate, ut mores proprios semper 805 assereret. Contendisse siquidem, non litigasse repertus est. Alienam enim causam faciebat suam gloriam. Nam sic cognitus est uincere, ut probaretur contrarii animum non laesisse. 4 2; Talem itaque uirum non decuit diutius iustitiam petere, sed docere : quia iudiciaria uirtus est linguae bonis abundare et mentis temperantiam custodire. Cognoscite, patres conscripti, quid fieri uelimus, quando in iudicibus primum mores elegimus, in ea praesertim dignitate quae iura consueuit edicere. 3o Non enim temporibus nostris potestate regia est armata quaes5 tura, sed legibus probatur esse composita. Velle nostrum antiquorum principum est uoluntas, quos in tantum desideramus imitari, quantum illi iustitiam sunt secuti. Illa est enim reuerenda priorum auctoritas, quae a recto tramite non decli5; nat. Sequendi enim necessitatem relinquit posteris, qui iustitiam suis miscuerit constitutis. Et ideo, patres conscripti, per tertiam decimam indictionem illustri Patricio quaesturae contulimus dignitatem, ut qui est clarus nomine, magnificus etiam sit honore. Fouete in eum nostra iudicia : ut quod nos 4o praestitimus, uobis placitum nihilominus sentiatur. VIII IVSTINIANO

AVGVSTO AMALASVINTHA

REGINA

à. 534 1

Ita nos gratia uestrae pietatis oblectat, ut quicquid ad decorem nostrum potest proficere, libenter a uestris uelimus partibus postulare : quia talia uobis diuina tribuerunt, ut et s uos eius affluenter muneribus abundetis et sperantibus benigno 2. animo quae sunt necessaria concedatis. Et ideo mansuetudiBZNMKERHGI (Bi tres om. eb. V.IIT)

13 uiug unaZ IN K EF A transmittunt H G I 14 sit] est H GI 16 declaratione H G* I 19 laudibus E F 28 selegimus B5, eligimus K E F I 29 praesertim] magis K E F 74 36 institutis E? F HG I VIII, 1 amalasuinta Z F, amalasunta IN

VARIARVM

X, vir-x

393

nem uestram reuerenter salutans harum portitorem illum ad excellentiae uestrae beneficia destinaui, ut marmora

uel alia

necessaria quae quondam CaJogenitum comparare fecera10 mius, per praesentium portitorem ad nos peruenire domino fauente iubeatis, ut cognoscamus nos a pietate uestra re uera diligi, quorum facitis uota complen. Vestra enim gloria est noster ornatus, quando uos praestitisse cognoscitur quod nostris laudibus adplicatur. Decet enim ut et orbis iste Romanus 15 jiuuamine uestro resplendeat,

quem

amor

uestrae serenitatis

illustrat. PL IX

IVSTINIANO

AVGVSTO THEODAHADVS

804

REX

a. 534 1

Aequum est, sapientissime imperator, ut illa nobis libenti animo faciatis impendi, ad quae si essemus desides, a uestra potius clementia deberemur hortari. Vobis enim gratum esse ; non dubium est, quicquid per nos ad Italiae decorem contigerit expediri, quia laudibus uestris iure proficit, quando uidetur crescere quod ad nostrae rei publicae potest gloriam pertinere. M 3o4 2 Quapropter exhibens principatul uestro reuerentissimum salutationis affectum harum portitorem ad illa direximus exhiben1o da, ad quae quondam Calogenitus fuerat destinatus, ut, etsi persona rebus humanis subtracta est, beneficia tamen uestra ad nos domino iuuante perueniant, ne cassetur desiderium quod conuenienter est de nostra praesumptione securum. X THEODORAE AVGVSTAE AMALASVINTHA

REGINA

4. 534 Cum propositi nostri sit illa quaerere quae probantur ad gloriam pii principis pertinere, dignum est uos sermone uenerari, quos bonis omnibus constat semper augeri. Concordia 5 non est sola praesentium : quin immo illi se melius respiciunt,

BZNMKEFHGI (i tres : X, 4 concotdia — 6 coniungunt)

8 uestra Z 16 illustret B! IX, 1 theodahaudus IN?, theodahaldus IN, /heodaldus K, theodobaldus F a sanctissime E F 4 deberemus Z N M* E F.A b contigetat B! 6 quia] qui BLZ N . $8 nostro B, oz. Á 12 domino do ZI N MKEF.;4 13 uestta ZINMKEF.A X, 1 amalasuintà Z, amalasunta IN, amalasiunthia F 2 cum] dum Z N .A

VARIARVM

394

X, xX-XI

qui animi caritate se coniungunt. Atque ideo reddens Augustae reuerentiae salutationis affectum spero, ut redeuntibus legatis nostris, quos ad clementissimum et gloriosissimum principem destinauimus, de uestra nos faciatis sospitate gaudere, 10 quia prospera uestra ita nobis grata uidentur ut propria et necesse est sospitatem desideranter suscipere, quam nos iugiter constat optare. XI MAXIMO

V.1I. DOMESTICO

THEODAHADVS

REX

4. 535 Si gloria est bonorum principum incognitas honoribus clarid ficare personas, dum quicquid a subiectis proficitur regnantum laudibus applicatur, quanto nobis praestantius est nobilissimae ; familiae reddere, quod eam cognoscimus etiam nascendi sorte meruisse! Sic enim iustitiam sequimur, si bonis heredibus parentum praemia non negemus. Decet enim etiam priores suos 2 uincere, qui ad nostra meruerunt | tempora peruenire. Anicios quidem paene principibus pares aetas prisca progenuit : 10 quorum nominis dignitas ad te sanguinis fonte perducta collectis uiribus hilarior instaurata rutilauit. Quis ergo relinqueret in posteris minus honoros, quos tamdiu constat fuisse praecipuos ? Accusarentur saecula, si talis potuisset latere familia. Atque utinam nobis Marios uel Coruinos annosior I uita seruasset ! Vix satiaretur principis uotum, si nos contingeret personas illas talium possidere meritorum. Quemadmodum nunc profecto neglegamus inuenta, qui desideramus habere 3 praeterita ? Atque ideo, quod feliciter dictum sit, primiceria-

PL 805

A

tus, qui et domesticatus

nominatur,

ab

indictione

quarta

20 decima tibi conferimus dignitatem. Vsurus es omnibus titulis qui ad eius pertinent actionem. Hic honor quamuis tantis natalibus

uideatur

inferior,

cunctis

tamen

fascibus

tuis

uidetur esse felicior : cuius tempore meruisti coniugem regiae stirpis accipere, quam in tuis curulibus nec praesumpsisses M 3o5 4 25 optare. Age nunc, ut sicut tibi est uotiuus, ita nobis reddatur BZNMKEFHGI (Ai tres ozz. ep. X inde a v. 6 atque ideo)

6 se caritate E F for/asse recte XI, 1 u.i. domestico] domestico uiro iusto Z K, domestico uiro IN, domestico uiro questoti E F, senatoti G, ozz. H I, domestico ui 74 theodoaldus NN I, theodobaldus H, theob' G 2 sin B! 3aom.HGI regnantium Z IN M KEPGI:.A 4 amplicatur Bà 5 familiae] femine FI G* I etiam ozz. H GI ? suos oz. Z IN 11 quis] quos H GI 12 minus oz. B! honotes KE*ESBZEIOE 19 domesticus H G I 20 est B* 22 tuis oz. H G I 24.

curulibus] ciuilibus Z

25 optasse H G I

VARIARVM

X, xi-XII

395

acceptus. Considera quid merueris et dignum te nostra affinitate tractabis. Nam qui familiae regnantis adiungitur, in laudum gremio collocatur. Nunc maior opera mansuetudini detur : nunc omnibus communio benigna praebeatur, ut talem 3o probemur elegisse, quem nulla possit prosperitas immutare. Humilis age rem gloriae, quia de modestia laus sumitur, de elatione odium concitatur. Prouectibus quidem proxima est indubitanter inuidia, sed tolerantia melius uincitur, quae con-

5

tentione semper augetur. Supra ceteras uirtutes amicam 5; sapientibus ama patientiam : erectus ex nobis sustinendo potius quam uindicando laudaberis. Iram uince : benigna dilige : caue, ne maior uideatur esse felicitas moribus tuis, sed qui nostro iungeris generi, proximus gloriosis actionibus comproberis. Laudati sunt quidem hactenus parentes tui, sed tanta non 4o sunt coniunctione decorati. Nobilitas tua non est ultra quo crescat. Quicquid praeconialiter egeris, proprio matrimonio dignissimus aestimaris. XII SENATVI

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 in honoribus dandis non aesconscripti, patres nos, Ne quis 1 timet habuisse rationem, quod post insignia consulatus minora magis posterius conferamus. Quin immo suaserunt nobis ; merita candidati, ne iam ma|turus nulla uideretur sumere, PL qui primaeuus emerita cognoscitur accepisse. Auari quippe 806 principis erat in uno honore spatia uitae tam magna concludere et ideo magis nihil praestare, quia prius cognoscitur summa meruisse. Quin potius omnia miscue concedamus : nulla digni1o tas minor est, cum bene geritur, quando reuerentiam plerumque actio uidetur accipere de claritate personae. Haec autem tunc sunt gradibus distincta, cum diuersis fuerint attributa. Nam honorem suum semper aequaliter retinet quicquid probe gesserit consularis. Sic minorum fluminum uocabula 1; maior amnis absorbet et quamuis plurima fluenta Tiberis 2 uester excipiat, tamen a proprio nomine non declinat. Et ideo, quod feliciter dictum sit, illustri uiro atque magnifico patricio Maximo primiceriatus, qui et domesticatus nominatur, a BZNMKEFHGI (Bi tres om. ep. XII praeter 10 teuerentiam — 11 personae e/ 14 minorum — 18 absorbet) 27 qui oz. Z

32 indubitanter proxima est H G I — 36laudabilis

H G — 37

39 non] nunc E F, oz. H G I 38 actibus E F T esse oz. H G 4 magis] amagis B^, magnis B^ 8 consolatus B! XII, 2 estimat B* absorbit B 16 declinet B»

15

396

VARIARVM

X, XxiI-XIII

quarta decima indictione gerendam tribuimus dignitatem, 20 ut mediocritas honoris merito cresceret praesidentis. Neque enim fas est humile dici quod gerit Anicius : familia toto orbe praedicata, quae uere dicitur nobilis, quando ab ea actionis 3 probitas non recedit. Sed his bonis addimus, patres conscripti, ut nostrae affinitati praecelsae clara familiae uestrae gratia 25 misceatur. Verum hanc gloriam non sibi tantum potest unus assumere, quam nos probamur Romano nomini contulisse. Reddite affectui meo plenissimam caritatem. Plus est amandus a domino, qui parentis nomen dignatus est praestare subiecto. 4 Sed aequum est, patres conscripti, ut carus existat, per quem 5o uobis tam felicia contigerunt. Exultate generaliter et has nup- M 306 tias laetitia profusa celebrate. Vnde profecit nomen omnium, uota debent esse cunctorum. Quae preces a me exigere potuerunt, quod meus animus spontanea deliberatione concessit, ut uestri ordinis uiros parentes uere appellare possimus, qui no55 bis affinitatis claritate iungendi sunt ? XIII SENATVI

1

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 Postquam uenerabiles uiros episcopos agnita legatione remisimus nec petitionibus uestris, quamuis essent quaedam reprehensibilia, noster animus obuiasset, uenientes ad nos ; aliqui retulerunt ciuitatem Romanam adhuc inepta sollicitudine laborare et id agere, ut, nisi nostrae mansuetudinis in-

teresset, pericula sibi potius certa ex dubiis suspicionibus concitaret. Vnde aestimate, cui debeat populorum inanis leuitas imputari nisi uestro ordini, a quo de|cuerant cuncta PL 21o componi. Per uestram siquidem sapientiam ammoneri pro- 807 uincias oportuit uniuersas, ut talia probarentur assumere, quae principis primordia uiderentur ornare. Verum quae ciuitas non fiat excusabilis, si Roma deliquerit ? Res minor ad potioris currit exemplum et alieni facti iure inuidiam sustinet, 15 quae peccatis praestat exemplum. Sed gratias diuinitati referi3 mus, quae dona sua uestris potius ornauit excessibus. Ecce prius culpas ignoscimus quam deuotiones aliquas sentiamus. Nil debemus et soluimus : ante benefici sumus, ut postea gratisBZNMKEFRHGI (bi tres om. ep. XII praeter 21 familia — 23 tecedit,e? XIII praeter 12 quae — 13 deliquerit)

25 sibi| tibi Z IN — 29 carius B! 30 uota os; felicia add. Z IN — 31 proficit 32 exire poterunt B! SES XIII 3 quaedam oz. B — 5inepta** B — 6labore B! — 13&GetH GI delinquetrit Z 14 et] ut B!

VARIARVM

X, XiII-XIV

397

simos inuenire possimus. Sed licet in hac parte nostrae modes20 tiae grauitas asseratur, nolumus tamen nos tantum praedicari,

nisi ut et deuotionis Romanae benignitas possit ostendi. Plus enim uestra opinione pascimur, quam si de nostra semper tranquillitate laudemur. Amouete suspiciones ab ordine uestro sempér extraneas. Non decet senatum corrigi, qui debet alios exhortatione moderari. Nam ex quibus habebunt 2 A paterna genium mores, si parentes publicos minores contigerit inueniri ? Sufficiunt haec nobilibus, sufficiunt ista uerecundis, ut

ad studium perfectae deuotionis incitemus quos paululum de praua suspicione culpauimus. Nos enim quod praesentiam

3o uestram expetiuimus, non uexationis iniuriam, sed utilitatis

uestrae causas profunda cogitatione tractauimus, ut illud magis debuissetis efficere, quod uobis cognouimus expedire. Certe munus est uidere principem. Hoc a uobis pro rei publicae utilitate uolumus fieri, quod praemiis solebat optari. Sed 5; ne ipsa remedia in aliqua parte uiderentur austera, cum res poposcerit aliquos ad nos praecipimus euocari, ut nec Roma suis ciuibus enudetur et nostra consilia uiris prudentibus adiuuentur. Redite ergo in pristinam deuotionem, et sollicitudines meae, quas pro generalitate sustineo, uestro potius adiuuentur 4 o ingenio, quia hoc uobis semper insitum fuit principibus uestris uotum puritatis offerre nec parere necessitate terroris, sed potius amore dominantis. Reliqua per harum portitorem illum uerbo dicenda commisimus, ut summotis cogitationibus ambiguis nostris ammonitionibus credere debeatis. M 307

XIV

POPVLO ROMANO

A

THEODAHADVS

REX

4. 535 Licet uobis sit insitum dominos uestros pura mente diligere et obsequiis id agere, ut regnantis animum possitis habere placabilem, hoc tamen maiorum uestrorum semper proprium fuit, ut tamquam membra capiti, ita suis principibus uiderentur adiungi. Quam enim uicissitudinem reddat qui maximo labore defenditur, cuius per dies singulos ciuilitas custoditur, nisi ut illos diligat supra omnia, per quos habere probatur uniuersa ? Absit enim a temporibus nostris, ut in uobis aliquid ta-

BZNMKEF

29 quod] qui 28 cohottatione E, cohattatione F 22 uestra] nostra E F 40 sempet uobis E F MK EF .ÀA 38e]ut 33minssEF EF XIV, 1 theodahaldus N, theodobaldus F

398

VARIARVM

X, xiv-xv

1o le | reperiamus, quod nostris indignationibus esse possit ido- PL neum. Fides uestra, quae uos hactenus asseruit, modo potius euidenter ostendat. Non uarium, non dolosum, nec seditio-

nibus plenum populum decet esse Romanum. Mali mores uestro nomini probantur aduersi. Sed hoc quoque mirabile est, 1; quod grauitatem uestram cogimur ammonere, quam constat semper sponte sapuisse. Nullae uos ineptae suspiciones, nulla timoris umbra deterreat. Habetis principem, qui pietatis studio optet in uobis inuenire quod diligat. Hostibus uestris, non defensoribus obuietis. Inuitare, non excludere debuistis 32o auxilium. Sed sensus iste fortassis eorum est, qui minus

probantur intellegere quae generaliter poterant expedire : ad uestrum potius redite consilium. Numquid uos noua gentis facies ulla deterruit ? Cur expauistis, quos parentes hactenus nominastis ? Qui relictis familiis ad uos uenire properabant, 2; de uestra erant potius securitate solliciti. Quando, rogo, talis ab illo uicissitudo recepta est, cui salutis praemia debebantur ? 4

Ilud enim, quod ad nos attinet, scire debuistis, quia die noctuque incessanter optemus, ut quod parentum nostrorum

temporibus constat enutritum, sub nobis potius diuinis ;» auxiliis augeatur. Vbi enim fama regnantis erit, si uos, quod absit, patiamur imminui ? Nolite talia cogitare, qualia nos minime uidetis assumere. Immo magis, si quis aliqua iniquitate depressus est, spem de bona conscientia non amittat, quando subleuare cupimus quos studere probis moribus inuenimus. 5 55 Aliqua etiam uobis per illum uerbo dicenda commisimus,

ut

nostrum circa uos in omni parte animum propitium sentientes, iugibus, sicut oportet, obsequiis et oratione sincera deuoti esse debeatis. XV IVSTINIANO IMPERATORI

THEODAHADVS

REX

4. 535 Constat desiderium nostrae uoluntatis expleri, quotiens ad pietatem uestram salutiferos apices contigerit destinari, quia BZNMKEFHGI (Bi tres om. ep. XIV praeter 14 mirabile — 16 sapuisse)

13 decet fortasse delendum |—— 14 esse anfe aduetsi add. E F 15 uestram gtauitatem H GT 16 sponte sua H G I 22 nostrum E F noua] nostra Z IN 2 uos Z IN 28 optamus M E F A4 29 tempore E F 33 ammittat B.

34 studere] Mozzzsen, tudere B, tundere Z N, intendere M K E F .A 88 per illum uobis E F uetbo oz. MK EF A XV, 1 iustino IN theodoaldus N I, thodobaldus F, theobaldus H, theob! G 2 expleri ozz. H G Ip 8 quia] et HG I

8o$

VARIARVM.

X, xv-Xvi

399

semper felici gaudio repletur, qui uobiscum sincera mente 5 colloquitur. Et ideo salutans clementiam uestram honorificentia competenti harum portitorem pro negotio Rauennatis ecclesiae uenientem gratissima uobis petitione commendo : M 308 quando talis offertur causa praestandi, ubi merces uideatur adquiri, quam uos facere semper exoptant qui serenitatem ues1o tram florere desiderant. Non est enim dubium meliora recipere, quos contingit iusta praestare. EXT, SENATVI

1

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 Imperiosa nimium res est, patres conscripti, pietas |nostra, PL quando propria uoluntate uincimur, qui alienis condicionibus 809 non tenemur. Nam cum deo praestante possimus omnia, sola 5; nobis credimus licere laudanda. Cognoscitis, prudentes uiri, uerba quae loquimur : uel nunc clementiam, quam uobis ante promittere debuistis,

agnoscite.

Ecce nec sollicitos patimur,

quibus infensi esse putabamur. Sic est a principe grauis uincenda suspicio : sic curare debuit, qui noxius esse non uoluit. 10 Postulata siquidem sacramenta uobis ab illo atque illo praestari nostra decreuit auctoritas, quod bene imperaturo non est difficile persuasum, quia sic uobis securitatem dedimus, ut 2 nihil nostro proposito addere uideremur. Talia siquidem qualia promittimus eramus acturi, quia deo debemus ista, non 15 homini. Nam qui per lectiones sacras antiqua regna cucurrimus, quid aliud optare possumus, nisi quod diuinitati in aliis placuisse sentimus ? Ipse enim remunerator est bonorum omnium deus : nam quicquid in subiectos pietatis efficimus, illum nobis repensare sine dubio iudicamus. Quapropter con20 scientiam fidelem adepta securitate monstrate, quia post talia redditur clementiae nostrae potius quam offertur affectus.

BZNMKEFHGI

meliora] maiora 10 sempet az/e florere add. H G I 4 gaudio] animo E F HGI 11 contigit B theodoaldus NN I, theb' H, theobaldus G XVI, 1 urbis romae oz. H G I 5 licere ctedimus Z N MK E 4 omnia possimus E F 3 alienis] aliis Z IN 8 infessi B, inprensi FI Gt, ? agnoscitis E F MFHGI 6 nobis qd 13 proposito nostro H G I — 15 9 non uoluit] noluit E F impensi I 17 renumerator B cucutrimus] cognouimus IN H G T

400

VARIARVM

X, XVII-XVIII

CURA POPVLO ROMANO THEODAHADVS REX

4. 535 1 Cognoscite, Quirites, quali uos princeps uester firmitate dilexerit, ut temptatus asperis rebus non uos pateretur esse sollicitos, nec uoluimus amplius uota uestra differri, quos semper ; optamus in summa rei publicae celebritate laetari. Vestra enim securitas noster ornatus est et hoc uere gratanter accipimus, cum gaudia uos habere sentimus. Quapropter, flexi petitionibus uestris, per illum atque illum praestari uobis sacramenta censuimus, ut regis uestri animum non habeatis 10 incognitum : nec liceat falsis suspicionibus errare, dum mani2. feste teneatur quod credatis in principe. Aestimate quid uobis benignitatis uideatur impendi, quando ille iurat, qui non potest cogi. Scimus enim pro remedio nos datos esse cunctorum : non despicimus sanare subiectos : et ideo, licet 15 culmini nostro uideretur incongruum, libenter adquieuimus facere, quod generalitatem probamus optasse. Intellegite, quantum nobis imponere uester uideatur affectus : fide uobis constringimur, qui uel solo uerbo promissa seruare sacris lectionibus ammonemur. Ostendite nunc deuotionem uestram : M 3o9 20 Supernae maiestati iugiter supplicate, ut tranquilla tempora, quae uos habere cupimus, caelesti munere concedantur. XVIII SENATVI

1

VRBIS ROMAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 Remedium, quod pro uobis, patres conscripti, pia | mente PL tractauimus, non sinimus uobis fieri acerba suspicione con- 8:0 trarium, quia laesionis instar est occulte consulere et aliud ; uelle monstrare. Cognoscite itaque arma nostra pro salute uestra potius destinata, ut qui uos temptauerit appetere,

BZNMKEFHGI (Hi tres om. ep. XVII) XVII, 18 Cf. Matth. 5, 34-37.

XVII, 1 theodoaldus IN

4 uolumus K E F A

debeatis B!, abeatis B?, haberetis Z IN, habe (/n fine Jineae) M

* nos B

9 habeatis]

11 creditis

K E A,

credimus F quid oz. Z IN 12 benignitas E P! 17 noster Z IN 21 nos E F JA XVIII, 1 urbis romae oz. H G I theobaldus H, theob? G, theodoaldus I inscr. XVIII e? XIX fransponunt E. F 3 acerba susp.] seua suspicione H G, 6 temptauerint K E F seuo auspice IT

VARIARVM

X, XVIII-XIX

40I

diuino auxilio Gothorum manus ei debeat obuiare. Nam si insidias gregis strenuus pastor excludit, si pater familias diligens decipientibus locum subreptionis intercipit, qua nos conuenit 10 cautela Romam defendere, quam constat in mundo simile nihil habere ? Summa non mittuntur in casu, quia probatur 2 minus diligere, qui neglegit aduersa tractare. Sed ne in aliquo uobis grauis existeret uel ipsa defensio, exercitui destinato ordinante illo annonas fecimus secundum forum rerum 15 uenalium comparari, ut et illis tolleretur necessitas excedendi et uobis auferretur causa dispendii. His etiam praefecimus maiorem domus nostrae V Vaccenem, qui pro suarum qualitate uirtutum bellatoribus esset iure reuerendus, cuius exemplo et excessus uitarent et fortitudinis instrumenta perquirerent. 3 2o Quos tamen locis aptis praecepimus immorari, ut foris sit armata defensio, intus uobis tranquilla ciuilitas. Intellegite quid excogitauerit consolatorium principis pro uobis ingenium : defensio uos obsidet, ne manus inimica circumdet et a

periculis excipimus quos nostrorum sanguine uindicamus. 25 Absit enim ut nostris temporibus urbs illa muris uideatur protegi, quam constat gentibus uel sola opinione fuisse terrori. Ita enim de diuino speramus auxilio, ut quae semper fuit libera, nullius inclusionis decoloretur iniuria. XIX IVSTINIANO

1

AVGVSTO THEODAHADVS

REX

4. 535 Gratias diuinitati referimus, cui est regum semper accepta

tranquilitas, quod prouectum nostrum clementiae uestrae gratissimum esse declarastis. Constat enim amare uos posse, ; quem gaudetis ad regni culmina peruenisse. Sic decuit suscipi qui se per uos praesumpsit augeri. Praestate igitur mundo uestrae benignitatis exemplum, ut detur intellegi quantum promo2 ueat, qui se pura uobis affectione commendat. Non enim rixas uiles per regna requiritis : non uos iniusta certamina, quae sunt 10 bonis moribus inimica, delectant, quia nihil aliud uos constat appetere, nisi quod opinionem uestram possit ornare. QuemBZNMKEHGI (hi tres om. ep. XVIII inde a v. 16 his etiam e£ ep. XIX praeter 10 nihil — 11 ornate)

? gothorum ane debeat M K E F A ei] eis B K E F A 10 defendite B! similem B Z N M E F.A 11 ille zz/e ptobatut add. B? 13 grauius E F uel ozz. Z IN 14 secundum forum] pet fora IN H GI ^ 41* uaccenem M 22 consulatorium B Z N MK 20 praecipimus Z NK E F A OWESEQETA 23 ne manus inimica circumdet ozz. Z IN XIX, 1 augusto] imperatori K 24 theodoaldus NN, theodobaldus F i uos ozz. B 6 pet Zn sp. uac. 8 litt. om. B', add. B*

402

VARIARVM

X, xIX-XX

admodum enim pacem exorati poteritis abicere, quam pro ingenita pietate et iracundis gentibus consuestis inponere ? Totum creditur M 510 Bona quidem uestrae concordiae non tacemus. '

1; eximium, quicquid uobis fuerit praedicabili caritate sociatum. 3 Sed et uobis, gloriosi principes, cum sitis absolute mirabiles, aliquid tamen additur, cum uos omnia regna uenerantur. Nam commune est cunctis in suis imperiis praedicari, sed illud est omnimodis singulare in ex|tranea gente laudes proprias in- PL 20 uenire, quia ibi sunt uera iudicia, ubi neminem

comprimit

ulla timiditas. Diligeris quidem, piissime imperator, in propriis regnis : sed quanto praestantius est, ut in Italiae partibus plus ameris, unde nomen Romanum per orbem terrarum constat esse diffusum ! Oportet ergo uestram pacem seruari, quae uoexordia gloriosa uocabuli. Sed ut sacris affatibus A o bis contulit ordine respondere uideamur, reuerentissima salutatione decursa piis sensibus indicamus beatissimum papam urbis Romae uel amplissimum senatum nostra praeceptione commonitos, ut uir eloquentissimus Petrus legatus serenitatis uestrae et 3o doctrina summus et conscientiae claritate praecipuus sine aliqua dilatione competentia responsa reciperet nec contra uestram uoluntatem moras incongruas sustineret, quia totum illud desideramus efficere, quod uestro nequeat iudicio displicere : quando et pietatem uestram hoc studere cognoscimus, 5 55 quod nobis per omnia prodesse sentimus. Cui uirum uenerabilem illum legatum nostrum adiungendum esse credidimus, ut non per occasionem legationis uestrae, sed propria potius destinatione nostra possitis uota cognoscere. MN

XX THEODORAE

AVGVSTAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 1

Litteras pietatis uestrae gratia, qua desiderata semper sumuntur, accepi et colloquia oris uestri muneribus omnibus celsiora reuerentissima gratulatione promerui, cuncta mihi ; de tam sereno animo promittens, quando quicquid optare po2 tui, in tam benigna collocutione suscepi. Hortamini enim ut BZNMKEFHGI (Bi tres om. ep. XIX praeter A8 commune — 21 timiditas)

13 consueuistis E F 74 19 omnibus modis H GT proptias ozz. H GI 23 inozm.EF italiae] talia e B 25 exordia 5os/ gloriosa £ransp. Z IN M .A, post uocabuli E F 32 uoluntatem uesttam MK E F A . XX, 1 theodore (theodere H G) auguste theodoaldus (theob' H G) tex H G I, iustiniano augusto theodahaldus (theodobaldus F) rex E F inscr. om. Z IN M

K .A, qui bic babent inscr. ep. XXI (similiter inscriptiones transponunt Z M K usque ad frneza libri)

8::

VARIARVM X, XX-XXI

403

quicquid expetendum a triumphali principe domno iugali uestro credimus, uestris ante sensibus ingeramus. Quis iam dubitet ad effectum peruenire, quod talis potestas dignabitur 1» allegare ? Ante quidem de causarum nostrarum aequitate praesumpsimus, sed nunc amplius de uestra promissione laetamur. Non enim poterunt uota nostra differri, quando interest, quae meretur audiri. Nunc implete promissa, ut rem 3

tenere faciatis, cui spem certissimam contulistis. Additum est

1; etiam gaudio meo, quod talem uirum uestra serenitas destinauit, qualem et tanta gloria debuit mittere et uestra decet obsequia retinere. Dubium enim non est illam mores deligere, cui obseruatur assidue, dum constat defaecari animum bonis

praeceptionibus institutum. Hinc est quod uestra reuerentia 20 commoniti duximus ordinandum, ut siue beatissimus papa siue senatus amplissimus sine aliqua dilatione respondeant, M s1: quod ab eis expetendum esse iudicastis, ne gloria uestra minus reuerenda putetur, cui studium dilationis opponitur, sed potius de celeritate facti uotiua gratia possit augeri. 4 2; Nam et de illa persona, de qua ad nos aliquid uerbo titillante peruenit, hoc ordinatum esse cognoscite, quod uestris credidimus animis conuenire. Desiderium enim |nostrum tale est, ut PL interueniente gratia non minus in regno nostro quam in uestro 812 iubeatis imperio. Significamus itaque supra dictum ante nos a 3o uenerabili uiro papa egredi fecisse, quam uester legatus harum portitor de urbe Roma potuisset exire, ne aliquid acce5 deret quod uestris animis obuiaret. Quapropter salutans ueneratione, quae tantis debet meritis exhiberi, uirum uenerabilem

illum et moribus 5; honore reuerendum

et doctrina

pollentem

sanctitatis

etiam

ad uestram clementiam legationis officio

peculiariter curauimus destinandum, quia gratas uobis illas credimus esse personas, quas diuinis mysteriis iudicamus acceptas. XXI THEODORAE AVGVSTAE

1

GVDELIVA

REGINA

4. 535 Aestimare te conuenit, Àugustarum prudentissima, quanBZNMKEFHGI (Ai tres om. ep. X X inde a v. 19 hinc est)

$nosttoN MKEF Iv .A integramus B 10 casarum D^ 12 deferri B 13 merentur E F JA 14 deligere] Mozzzzsen, diligere( ?) B?, de (sp. zac. 4 1.) se Z, de re M K, date N E F H G? I, oz. B* (in sp. uac.) Gt 24 celeritati Z 34 et doctrina] doctrtinaque M K E F 24 XXI, 1 gudelina M N K E F G, gudinella H, gudelena I

404

VARIARVM

X, XXI-XXII

tis cupiam nisibus gratiam uestram quaerere, quam etiam domnus iugalis meus magno studio desiderat optinere. Nam 5 licet hoc illi sit omnimodis carum, mihi tamen cognoscitur esse praecipuum, quando me tantae dominae ita potest amor erigere, ut supra regnum cognoscar maius aliquod inuenire. Quid enim gratius quam si gloriae uestrae uidear caritatis participatione sociari, ut quia uos abunde fulgetis, nobis libenter

IO

I VA

20

de proprio splendore mutuemini, cum damnum non est lumini alteri de sua claritate largiri ? Fouete desideria nostra, quae cognoscitis sinceritate praecipua. Gratia uestra per omnia nos regna commendet. Debetis enim nos claros reddere, qui de uestra uolumus luce fulgere. Quapropter serenitati uestrae reuerentiam salutationis inpertiens affectiosa me animis uestris praesumptione commendo, sperans, ut sic omnia mirabilis prudentia uestra componat, quatenus fiducia, quae nobis de animo uestro data est, uberius augeatur. Nam cum nullam inter Romana regna deceat esse discordiam, emersit tamen et qualitas rei, quae nos efficere cariores uestrae debeat aequitati. XXII IVSTINIANO IMPERATORI

THEODAHADVS

REX

4. 535 Retinetis, sapientissimi principum, et per legatos nostros et

A

IO

per uirum disertissimum Petrum, quem nuper ad nos uestra pietas destinauit, quo studio concordiam Augustae serenitatis optemus. Et nunc iterum per illum uirum sanctissimum eadem credidimus esse repetenda, ut uera atque affectiosa iudicetis quae frequenter expetita cognoscitis. Pacem siquidem sub omni sinceritate petimus, qui causas certaminis non habemus. Talis ergo ad nos ueniat, sic composita, sic decora, ut eam tantis uotis merito quaesisse uideamur. Absit autem ut quod nobis committitur debeat ingrauare. Pro nobis potius tractate quod conuenit. Trahitur enim ad beniuola, cui causa creditur rationabiliter ordinanda, nec potest utilitatem propriam an|teferre, cui magis decorum est credenti profutura

BZNMKEFHGI (hi tres om. eb. XXII)

8 etiam] et E F 4

* cognoscat

nobis libenter ozz. H GI et Mommsen 19 et oz.

E H G* T

13 debitis B^ HG I

aliquid

Z

16 affectuosaZ

NMKEFPFI.

9

NMKEFHGI.A

XXII, 1 theodoaldus IN, /heodaldus K, theodohadus E 2 sapientissime K 15,12 dl 6 eandem E F credimus IN M K A repetendam E F affectuosa Z N MK E F A et Mommsen 8 cettauimus B 11 potius ozz. Z IN 13 propriam] uestram Z JN

M 312

PL 815

VARIARVM

X, xxrr-xxrii'

405

1; praestare. Considerate etiam, principes docti, et Ablabi uestri historica monimenta. Recolite, quantum decessores uestri studuerint de suo iure relinquere, ut eis parentum nostrorum foedera prouenirent. Aestimate, qua gratia debent oblata suscipi, quae consueuerant postulari. Non arroganter loquimur, qui ue20 ritatem fatemur. Gloriae uestrae potius proficit quod demonstrare contendimus, quando nunc illi uestram gratiam ultro quaerunt, qui suis parentibus meliores se esse cognoscunt. Associentur amicitia gratuita uestris animis quos prius uobis largitatis studio iungebatis, ne bona tantum illorum temporum 25 fuisse credantur, quae uos et copiosa benignitate uincitis et 3 affluenti munere superatis. Atque ideo salutationis honorificentiam praelocuti illum uirum uenerabilem sacerdotio clarum, doctrinae laude conspicuum legationis nostrae ad pietatem uestram fecimus uota deferre. Confidimus enim in uirtute diui;3o na, quod et suis meritis uobis abunde placeat et desideria probae petitionis optineat, sperantes ut eum cum effectu rerum celerius recipere debeamus. Sed quia epistularis series continere non poterat uniuersa, aliqua sacris sensibus uerbo insinuanda commisimus, ne fastidium uobis faceret lectio prolixa

5; chartarum. XXIII THEODORAE

1

AVGVSTAE

THEODAHADVS

REX

4. 535 Suscipientes legatum uestrum uirum eloquentissimum Petrum et, quod est ipsis dignitatibus honorabilius, uestris obsequiis inhaerentem, optata nobis Augustae gratiae moni; menta

fulserunt,

ut per

eum

disceremus

acceptum

uobis

esse, quod in hac re publica constat euenisse. Ostendistis uos diligere quicquid ad iustitiam cognoscitur pertinere, quando per diuinam prouidentiam omni suspicione detersa desiderabilis potest unanimitas permanere. Nunc est potius quod regna 2 1o coniungat promissio fixa et uotiua concordia. Et ideo illum uirum uenerabilem uestris conspectibus uere dignissimum 1egatum nostrum ad uos specialiter credidimus esse dirigendum, ut, uobis annitentibus, serenissimi iugalis uestri pacis gratia

BZNMKEF

15 ablabi] Mozzsen, ablaui Meyer, abaui codd. nostti E F 4 B 19 consueuerant] suerant Bl, consuerant B* e? Mozzzsen BZNMK 81 affectu B .A XXIII, 2 uitum oz. B 4 monumenta B K 5 diceremus credimus N K E F.A 13 annuentibus E F 24

16 monumenta 22 associetut B K

EF

13

406

VARIARVM

X, XXIII-XXIV

solidetur, quatenus generalitas euidenter agnoscat merito uenisse nos ad suauitatem foederis per tale uinculum caritatis. Et quia semel bene inita nulla debent contraria occasione Suspendi, si quid est quod difficultate sui nobis non oportet imponi, sapientiae uestrae moderatione mitigetur, ut affectum, quem circa regnum uestrum habere coepimus, iugibus studiis DA [9] augeamus. Quapropter erigite uestrae sapientiae firmitatem et hanc uobis palmam concordiae specialiter uindicate, ut, sicut clementissimi imperatoris fama in proeliis inclita dicitur, ita in pacis stu|dio opinio uestra cunctorum ammiratione laudetur. Familiariter uos et frequenter uideat harum poreJ titor quem direxi, quatinus effectum possit celerem promereri, qui ad praesumptam gratiam uisus est destinari. Speramus enim iusta non grauia, cum tamen nihil uideatur inpossibile, quod per talem gloriam cognoscimus allegare. I

A

m

A

XXIV THEODORAE

AVGVSTAE

GVDELIVA

REGINA

a. 535 Veniente uiro sapientissimo Petro ita nos amor uestrae serenitatis expleuit, ut uidisse nos aestimemus, cuius colloquia benigna suscepimus. Quis enim tanta affabilitate suscepta non reddat uenerationis eximia, cui ante dignationis eloquium iure ab omnibus commendationis suae debetur officium ? Et ideo per illum uirum uenerabilem legatum domni iugalis nostri ad uos specialiter directum salutiferos apices curauimus destinandos, ut recurrens uestrae serenitatis affatus et de optata 1 o incolumitate laetificet et de firmijssimae gratiae nos faciat exultatione gaudere. Tali enim compendio et causarum bene disponitur ordo et uestrae tranquillitatis geminata crescit affectio. Suscipiamus ergo uestri animi bona, quia hoc est uere regale propositum gloriose uiuere amore cunctorum. Quaedam I uobis per harum portitorem uerbo suggerenda commisimus, quae pro ingenita mansuetudine et libenter accipite et efficaciter deo auxiliante praestate. A

BZNMKBEFHGI (bi tres om. ep. XXIID)

25 affectum B!

XXIV, 1 gudelina N MKEFG I, gudilena H 10 affectus BS H GT talia B 1* accipere D? auxiliante] annuente H G I

11

VARIARVM X, Xxv-Xxvi

407

XXV IVSTINIANO IMPERATORI THEODAHADVS REX 4. 535 Per uenerabilem uirum Heracleanum presbyterum Augusta nobis pagina uestrae serenitatis illuxit, gratiam sermonis benigne tribuens et apte munera salutationis inpertiens, ut re ; uera magnum sit beneficium tam suaue principis meruisse colloquium. Cui reddimus quanta ualemus caritate responsum, optantes ut et sospitatem uestram saepius nos audire contingat et regni uestri felicitas semper accrescat, quia tale uotum nos decet habere, quod gloriam salutemque uestram iugiter 2. 10 possit extendere. Significamus etiam pro uestro uoto ad papam urbis Romae nos litteras destinasse, ut praesentium gerulo litterarum sine aliqua dilatione respondeat, quatenus qui a uobis dirigi meruit, celeritatis gratiam consequatur. Nostri enim uoti est causas emergere, in quibus possimus uestris desideriis 15 oboedire, quia sic uos ad reddendam dilectionem efficaciter commonemus, si uobis in aliqua parté pareamus.

1

PL XXVI IVSTINIANO

1

IMPERATORI

815

THEODAHAD VS REX

0:5 09:5; Intellegimus serenitatis uestrae gratiam muneribus omnibus

ditiorem,

quando

illa nos

hortamini

facere,

quae

ad

mercedem nostram possint omnimodis pertinere. Tale siqui; dem uotum semper amantis est, ut causas nos misericordiae uelitis agere, quae nos diuinae possint commendare potentiae. 2 Et ideo significamus gloriae uestrae monasterium famularum dei, quod uobis insinuatum est tributorum graui sorte laborare, eo quod ager eius nimia inundatione perfusus sterilitatis uitia 1o de inimica humectatione contraxerit : ad uirum eminentissi-

mum Senatorem praefectum praetorio dedisse nos nihilominus iussionem, ut eius ordinatione prouida ad praedium, de quo querella est, diligens inspector accedat et, rebus moderata inquisitione trutinatis, quicquid grauaminis potest habere

BZNMKEFHGI (bi tres om. ep. XXVI)

XXV, 1 theodoaldus NN I, the' H, theob' G 2 Etacianutu K, etadeanum EFP,h.HGI 8 et ante gratiam add. E. F 4 ut] et B! B alloquium H G I» NECTIOZZ CEU TER contingat audire E F 13 claritatis D!

XXVI, B causa Z IN 6 penitentiae B tione] Mozzzsen, ordinatio codd.

10 contraxit

K EF

12 ordina-

M 314

408

VARIARVM

X, XXVI-XXVII

15 possessio, rationabiliter abrogetur, ita ut competens atque sufficiens dominis remanere possit utilitas, quia uere nobis lucrum pretiosissimum iudicamus, quod pro mansuetudinis 3 uestrae uoluntate concedimus. De Ranildae quoque causa, unde uestra serenitas me commonere dignata est, quamuis 2 o ante longum tempus sub parentum nostrorum regno contigerit, tamen necesse nobis fuit negotium de propria largitate componere, ut tah facto eam non paeniteret mutata religio. 4 Earum siquidem rerum iudicium non praesumimus, unde mandatum specialiter non habemus. Nam cum diuinitas 2 vA patiatur diuersas religiones esse, nos unam non audemus imponere. Retinemus enim legisse nos uoluntarie sacrificandum esse domino, non cuiusquam cogentis imperio : quod qui aliter facere temptauerit, euidenter caelestibus iussionibus obuiauit. Merito ergo pietas uestra inuitat nos ad talia quae no3 o bis praecipiunt diuina mandata. XXVII SENATORI

PPO THEODAHADVS

REX

a. 535/536 1

V^

2.

Non dare, sed reddere uidetur expensas, quisquis tributariis aliquo remedio subuenire festinat. Quid enim iustius est quam petenti conferre quod intellegitur ipse laborasse ? Ad misericordiam forsitan pascantur otiosi : cultor agri ad futuram famem

deseritur, nisi ei, cum necesse fuerit, subuenitur.

Qua-

propter industriosae Liguriae deuotisque Venetis copia subtracta dicitur esse de campis : sed nunc nascatur in horreis, quia nimis impium est plenissimis cellis uacuos esurire cul10 tores. Atque ideo illustris magnitudo uestra, quorum dignitas ad hoc legitur in|stituta, ut de repositis copiis populum PL saturare possetis, Liguribus, quos tamen indigere cognoscitis, 81:6 tertiam portionem ex horreis Ticinensibus atque Dertonensibus per solidum (ad) uiginti quinque modios distrahi cen3 15 sitote. Venetis autem ex Taruisiano atque Tridentino horreis BZNMKEF XXVI, 26 Cf. Psalm. 55, 8.

18 unde causa P* 22 religione M K E F .A 23 rerum] certum E F 28 qui aliter] qualiter B! 29 obuiabit E F e£ Mommsen inutat Z 30 precipiunt B XXVII, 1 senatori] senatui utbis romae K, honorio 74 Ppo] populorum NN, praeposito M K E F, praefecto 7A theodoaldus N, theodericus K B pascantur] Mozzzzsen, poscantur B Z IN M K A, poscatur E F 13 orre*is B 14 ad add. Traube 15 teruisino E F

VARIARVM

20

X, XXVII-XXVIII

409

ad definitam superius quantitatem idem dari facite tertiam portionem, ut miserata diuinitas copiam largiri possit, quam homines in se exercuisse cognoscit. Et ideo tales uiros his distributionibus adhibete, ut indulgentia nostra maxime ad illos perueniat qui suis uiribus pasci minime potuerunt. XXVIII SENATORI PPO THEODAHADVS

REX

4. 535/536 Decet regiam iustitiam custodire quod a iudicibus bene agentibus fuerit ordinatum, maxime quorum conscientia sic nota E]

IO

15

20

25

est, ut nihil incaute,

nihil uenalitatis

studio

fecisse

uideantur. Et ideo arcarios prorogatores tritici, uini et casei, macellarios, uinarios, capitularios horreariorum et tabernariorum, fenerarios et cellaritas, qui ad urbem Romam uel ad mansionem pertinent Rauennatem, sed et eos, qui ripam Ticinensem et Placentinam siue per alia loca quicumque publicos titulos administrare noscuntur, quos a uobis conperimus ordinatos, cuius iudicia sic libenter amplectimur, sic seruari desideramus, tamquam a nobis facta esse credantur, nec sinimus contra illos cuiusquam pracualere malitiam, qui uestro iudicio amministrationes publicas susceperunt. Quapropter in designatis titulis ambitio, inimica semper iustitiae, conquiescat : consuetudinarium bene agentibus locum protinus tollamus inuidiae : non liceat cuiquam intra quinquennium praedictis uelle succedere, si tamen uestra inquisitione eos nulla culpa respuerit. Sint ergo intrepidi, qui uestra uoluntate uel sunt uel fuerint ordinati : procurent sibi necessaria securi : non timeat intra hoc quinquennium expelli, quem commendauerit probitas actionis. Propter sterilitatem quoque praesentis temporis de singulis speciebus, prout eminentiae uestrae rationabiliter uisum fuerit, pretia facite temperari, ut hi, quibus commissum est exercere singulos apparatus, de iniusto grauamine non querantur. Sed quoniam humana ambitio nisi per metum damni non potest inhiberi, si qui a uobis titulis ordi-

natis, siue suffragiis siue patronorum precibus nisus fuerit

BZNMKEF 16 idem] item 44 e? Mozzzzsen theodoaldus N, theodoXXVIII, 1 ppo] praeposito M K E F, populo 4 $8 ticenensem 5 uideantur] oz. Z, noscitur (an£e fecisse Zransp.) IN baldus F 19 respexerit E? F 11 sic azze libenter delendum censuit Mommsen BZNE 25 si] 26 curantur B! 25 apparatos B! Z IN M! K! 20 fuerunt E F 4 28 patriciorum E! F ^ uisus K E F A, nisus Mommsen, is plerique, hiis K uisus Mozzzesen

410

VARIARVM

X, XXVIII-XXIX

cuique succedere, statim triginta librarum auri multa feriatur,

a uobis nihilominus exigenda. Quod si ad hoc damnum idoneus |non potuerit inueniri, corporali supplicio poenam luat qui non potuerit in supra dicta perculsione sufficere et frustretur ausibus suis, poena etiam inurendus infamiae, qui contra interdicta nostra aliqua tergiuersatione uenire temptauerit. Nihil enim securum, nihil poterit stabile reperiri, si semper 3 inuidentium uota ad illicitas accedere permittantur insidias. Quod magnitudo uestra in omnium faciat peruenire notitiam, ne quis per ignorantiam se existimet excusandum, quod non intellexerit fuisse prohibitum.

PL 817

A

XXIX VVISIBADO COMITI THEODAHADVS REX a. 535/536

vA

IO

Cum generis tui honoranda nobilitas et magnae fidei documenta suasissent, ut tibi urbem Ticinum, quam per bella defenderas, gubernandam pace crederemus, limosae podagrae subita inundatione completus, aquas Bormias potius siccatiuas, salutares huic specialiter passioni, uelle te expetere postulasti. M 5:6 Desiderium tuum remediali iussione sanamus, ut sospitatem, quam merito in te quaerimus, iussionis beneficio compleamus. Absit enim, ut bellicosissimum uirum tyrannis grauissimae calamitatis exarmet, quae miro modo membra uirentia infusione poenalis umoris cogit arescere nodosque mobiles replet marmoreo tumore crescentes. Cum norit alia cuncta uacuare, iunctu-

I VA

2o

rae petit concauas lacunas, ubi palustri statione pigrescens saxa perficit de liquore et quae ad decorem inflexionis natura laxauerat, in turpissimum rigorem peregrina soliditate constringit. Haec passio insanabilis et sanitas passibilis ligat solutos, contrahit uiuos et decrescere facit corpora, quae nulla sunt mutilatione truncata. Constantibus membris proceritatis mensura perit et minor cernitur, cui nihil subductum esse sentitur. Subtrahuntur superstiti ministeria membrorum corpus uiuum est nec mouetur et inter insensibilia redactum

BZNMKEFRHGI (Bi tres om. ep. XXVIII) 38 extimet K E F, aestimet /A XXIX, 1 uuisiuado Z I, uulfiuado NN, uuisiaiado M, uiusiuado E F, uuisiuida K, guusinado H, uuinsibaldo G, uinsiuado /4 theodoaldus NN 1, /heodoaldus K, theobaldus H, theb? G 2 cum] dum (errore zziniatoris) Z genetis tui] gentistuaeZN MKEF .A 8 ticenum B H G I, ticinam E 5 botinias E! F, hocetinias E?, bromias H G I potius age bromias H G I 9 tirampnitas E? F, tyrannus H I, thirannus G 10quae] qudiZ NT 14 inflectionis E F! 15

soliditate peregrina]

M K E F .A

solidate B

VARIARVM

X, xxix

41II

iam non proprio uoto, sed motu fertur alieno. Haec uiua mors supra omnia tormenta sana dicitur et melius habere

fertur,

qui euasisse causam tanti periculi non probatur. Desierit qui25 dem dolor, sed dimittit reliquias fortiores et, nouo infelicitatis

exemplo, passio uidetur abscedere et aeger non desinit aegrotare. Appendia ipsa cruciatis debitoribus aliquando soluuntur : ista enim uincula sunt quae, cum semel potuerint illigare captum, nesciunt in tota uita dissoluere. Infelicia signa relin3 o quit abscedens et more gentium barbararum hospitium corporis occupatum suis indiciis uiolenta defendit, ne ubi ferox ista coepit succedere, aduersa illuc iterum sanitas audeat fortassis intrare. Hoc licet omnibus uideatur esse contrarium, illis maxime, qui armorum exercitatione floruerunt, ne membra 55

illa durissima langoris deco|ctione mollescant, et qui ab hoste foris superari minime potuerunt, ab interna potius contrarietate uincantur. Perge igitur auctore deo gressibus tuis ad locum praedictum. Absit enim, ut bellator noster ambulet passibus

4o

alienis,

Equino

dorso,

non

humana

PL 818

subuectione

portetur, quia uiro forti graue est sic uiuere, ut nec inermem possit implere. Quae ideo tibi exaggerata narratione retulimus, ut ad studium sanitatis uotiua nimis cupiditate rapiaris. Vtere

igitur aquis illis, primum poculis delutoriis, deinde thermarum exhibitionibus 4

VA

siccatiuis,

ubi merito

indomabilis

ceruix illa

flectitur passionis, quando interna plurima effusione mundantur, exteriora attractiua uirtute libera fiunt et uelut duobus

auxilis congregatis in medium missa superatur. Amentur illic munera concessa diuinitus. Contra illam humani generis debellatricem data sunt opportuna munimina lauacrorum $9

et quam

non

edomat

iuge decennium,

non

mille potionumM 51:7

mollit introitus, uoluptuosis illic remediis effugatur. Praestent optatum diuina beneficium, ut famam loci uerissimam tua poBZNMKEFHGI XXIX, 27 Cf. Cod. Theod. 11, 7, 5 (a. 320). 233 super

H GI

sana] fera E? F, sani prop. Monzusen

24causssZNMKE

F 44, causa H G desierit] Frid, desiderat B H, deserit Z IN M E F A, deetit K, desierat G, desinit I, desederat Mozzzzsen 28 potuerunt B*, potuerit FI IP, poterunt G 29 signa ozz. H GI reliquit H T 30 barbarum Z E F 32 succedere aduersa] abscedere reuersa prop. Mommsen 34 exetcitatio B,

exetcitio prop. Mommsen 35 hoste oz. H G I 34 uincuntur ZIN E F 39 equino dorso] equi non dorso B! Z, equina N H GI 40 inertem BZ MK B! F, mortem E? 4 43 poculis] Fridb, poto B Z N, potu M K E F I? A, pote H G, og. Iv

potae Mogzzzsen

delitoriis

B IN M E? F, delittotiis Z K, deicotiis E,

44 exthemarum Z delenitoriis [?, delinitoriis I* 74, dilutoriis Mozzzzsen habitationibus E F! H Gt, exhalationibus F?, uel exalationibus uel exibitionibus plu45 passionis flectitur Z IN .M K E F A G*, exhalitationibus Mozzzzsen tatia B 31 ut a7/e uoluptuosis 244. B

412

VARIARVM

X, XXIX-XXX

tius salubritate noscamus, quem nobis desiderabile est euadere quicquid adimit corpoream sospitatem. XXX HONORIO

PRAEFECTO

VRBIS THEODAHADVS

REX

4. 535/536 Relationis uestrae tenore comperimus

1

in uia sacra, quam

multis superstitionibus dicauit antiquitas, elephantos aeneos uicina omnimodis

ruina

titubare,

et qui solent

in

carnali

substantia supra millenos annos uiuere, occasum uideantur proximum in simulacris aereis sustinere. His prouidentia uestra reddi faciat propriam longaeuitatem uncis ferreis hiantia membra solidando : aluum quoque demissam subdito pariete corroboret, ne illa magnitudo mirabilis soluatur turpi2 1o ter in ruinam. Nam et uiuis ipse casus aduersus est, qui, dum in genus cubationis arte hominum succisis arboribus ingentia membra commiserint, toto pondere supinati nequeunt propriis uiribus surgere, quos semel contigerit corruisse, scilicet quia pedes eorum nullis inflectuntur articulis, sed in modum co15 lumnarum rigentes atque incuruabiles iugiter perseuerant. Ibi tanta mole prostrati sunt, ut tunc magis metallicos possis credere, cum se uiuos aspicias non mouere. Iacent superstites similitudine cadauerum : mortuos putes, quos uiuos esse non dubites et more cadentium fabricarum, nesciunt locum sponte o relinquere, quem suis membris potuerint occupare. Magnitudo illa terribilis nec formicis minutissimis par est, quando beneficium non habet naturae, quod ultima uidentur animalia me5

2

MA

ruisse. Humano solacio consurgunt, cuius arte |iacuerunt. Be-

PL

lua tamen suis gressibus restituta nouit memor esse beneficii : in magistrum quippe recipit quem sibi subuenisse cognoscit : ad ipsius arbitrium gressus mouet, ipsius uoluntate cibos capit, et, quod omnem intellegentiam quadrupedum superat, non

819

BZNMKEFHGI

XXX, 11 Cf. Ambr. ex. 6, 5, 31-32 ; Agathatch. geogr. gr. zzin. 1, 146 ; Strabon T6294: TO.

XXX, 1 theodoaldus NN 1, theodobaldus F, theobaldus H, theb? G 3 dedicauit H G I 4 omnimodo H G I B annos ozz. Z 6 aeris B e? Morzzisen,

eneisZINHGI

8 aluum] alium B! E? H GI

quoque] que Z IN

demis-

sum H I", dimissum G IP subito B! IN I»? 10 uiuis] auus B!, unus E H G qui dum] quibus B 11 in genus] ingeniis Z N MK EF! A 14 articulis inflectuntut Z2 NMKEF.A 15 ibi] ita IN H G, itain I 16 sunt ozz. H GT 18 ese oz. NNH GI 20 potuerunt B! IN K E F I, potetunt G? 25 in ozz.

Z NN

299 quadtupedium B, quadrupedii

H I

VARIARVM

X, xxx

413

dubitat primo aspectu adorare quem cunctorum intellegit esse rectorem : cui si tyrannus appareat, inflexa permanet nec 3o imponi potest beluae hoc et malis pendere, quod a se nouit bonis principibus exhibere. In uicem manus promuscidem tendit et magistro profutura gratanter accipit, quia se ipsius cura uiuere posse cognoscit. Est enim, ut ita dixerim, praedictae beluae nasuta manus, per quam data suscipit et ori suo uoran3 5 da transmittit. Nam cum sit altum animal, breuissima ceruice compositum est, ut quod cibos ex humo non praeualebat carpere, hoc se ministerio uideretur posse satiare. Temptando solum cautus semper incedit, retinens initio captiuationis suae fuisse sibi noxiam ruinam. Flatum suum, quia dolori capitis 40 humani mederi dicitur, rogatus exhalat. Hic dum ad aquas M s18 uenerit hauriendas, per cauum promuscidis in modum pluuiae imbrem postulatus effundit et sic agnoscit quod petitur, ut libens faciat quod rogatur. Motu corporis ab diuersis postulat quod magistro porrigat et nutritoris compendia sua putat 45 alimenta. Quod si aliquis praebere contempserit postulata, uesicae collectaculo patefacto tantam dicitur alluuionem egerere, ut in eius penatibus quidam fluuius uideatur intrare, contemptum uindicans de fetore. Nam et laesus seruat offensam et longo post tempore reddere dicitur, a quo iniuriatus esse sentitur. Oculi quidem parui, sed grauiter se mouentes. Credas aliquid regium eius intendisse conspectum. Despicit scurriliter ludentes : honestum aliquid gratanter adtendit et aduertis recte iudicare, cui leuia cognoueris displicere. Cutis huius ulcerosis uallibus exaratur, a qua transportaneorum nefanda pas5

V^

sio nomen accepit, quae in tantam duritiam solidatur, ut putes esse osseam

cutem.

Haec nulla ui transmittitur, nullo ferri

acumine penetratur, ideoque Persarum reges hanc beluam ad bella traxerunt, quae et nullis ictibus pulsata cederet et aduersarios sua mole terreret. Quapropter eorum uel formas habere 6 Oo gratissimum est, ut qui uiuam substantiam non uiderunt, BZNMKEFHGI 28 Cf. Plin. zz. 8, 5 ; Matt. epigr. 17.

39 Cf. Plin. za/. 28, 88.

31 principibus bonis H G I 30 et oz. H GI 29 rectorem esse Zi N K E.A promuscilem B Z K E F!, promuscibilem exhibere] exhiberi debere H G T EF H GI 38 est] ec F?, promuscide H, promuscidete Gt, promuscida Gv 38 in initio H GT 37 misterio H Gt Iv beluae praedictae E F H GI alimenta az/e postulata ad. IN H G T A4baliquid B» 43abaEFHGI BZM E 50sed]|seu 48 seruat] seuiat B*, seruus seruat IN H G5, serius seruat Jr 53 recte] 522liquod H GI ^ grauiter NMHGI 51aliquod HI RB 56 et az/e nullo 54 nefande B» cutis huius] cuius cutis H G T cette E T. uiuam] ueram 60 A EF MK N Z Zransp. eorum ane habere 59 F E add.

NH'GI

414

VARIARVM

X, XXX-XXXI

opinatum animal tali imaginatione cognoscant. Et ideo non patiaris perire, quando Romanae dignitatis est artificum ingeniis in illa urbe recondere, quod per diuersas mundi partes cognoscitur diues natura procreasse. XXXI VNIVERSIS GOTHIS

VVITIGIS REX

à. 536 Quamuis omnis prouectus ad diuinitatis est munera referendus nec aliquid constat bonum, nisi quod ab | ipso dinos- PL citur esse collatum, tamen quam maxime causa regiae digni- 820 supernis est applicanda iudiciis, quia ipse nihilominus A tatis ordinauit, cui suos populos parere concessit. Vnde auctori nostro gratias humillima satisfactione referentes indicamus parentes nostros Gothos inter procinctuales gladios more maiorum scuto subposito regalem nobis contulisse praestante E o domino dignitatem, ut honorem arma darent, cuius opinionem bella pepererant. Non enim in cubilis angustiis, sed in campis late patentibus electum me esse noueritis, nec inter blandientium delicata colloquia, sed tubis concrepantibus sum quaesitus, ut tali fremitu concitatus desiderio uirtutis ingenitae re15 gem sibi Martium Geticus populus inueniret. Ouamdiu enim fortes uiri inter bella feruentia nutriti principem ferre poterant non probatum, ut de eius fama laboraret, quamuis de propria uirtute praesumeret ? Necesse est enim talem de cunctis opinionem currere, qualem gens meruerit habere rectorem. Nam 2 o sicut audire potuistis, parentum periculis euocatus adueneram M 519 communem cum omnibus subire fortunam : sed illi ducem me sibi esse non passi sunt, qui exercitatum regem quaerere uidebantur. Quapropter primum diuinae gratiae, deinde Gothorum fauete iudiciis, quia me regem omnes facitis, qui 25 unanimiter uota confertis. Deponite nunc damnorum metum : dispendiorum suspiciones abicite : nihil sub nobis asperum formidetis. Amare nouimus uiros fortes, qui saepius bella peregimus. Additur, quod unicuique uirorum uestrorum testis adsisto. Ab alio enim mihi non est opus facta uestra narrari, qui

BZNMKEFRHGI (bi fres om. ep. XXXI)

XXXI, 1 uultigis IN sezzper, uuitisgis K sezper, uiutigis E passim, F semper, uitigis 74 sezzper 2 est] sit E F 3 constet E F dinoscitur] cognoscitur INAECE: 6 actori E F 10 domino] deo Z N M E F A (ost dignitatem /ransp. TISES) hominem E! F 11 angustis BhE F 17 ut] et Z INN 18 enim ante est zransp. E.P, om. Z IN 19 quale ingens B 22 passi anze esse fransp. E.F 25 deponite] de penite'***** pi 24 bella] arma Z IN 28 uestrorum ozz. B

VARIARVM

X, XXXI-XXXII

415

3o omnia uobiscum laboribus sociatus agnoui. Arma Gothorum nulla promissionum mearum uarietate frangenda sunt : ad gentis utilitatem respiciet omne quod agimus : priuatim nec nos amabimus : hoc sequi promittimus quod ornet regium nomen. Postremo nostrum per omnia pollicemur imperium, 3 5 quale Gothos habere deceat post inclitum Theodericum : uir ad regni curas singulariter et pulchre compositus, ut merito unusquisque principum tantum praeclarus intellegatur, quantum consilia illius amare dinoscitur. Idcirco parens illius debet credi, qui eius facta potuerit imitari. Et ideo pro regni nostri 4 o utilitate

estote

solliciti,

de interna

conuersatione

domino

iuuante securi. AXXXII IVSTINIANO IMPERATORI

VVITIGIS REX

à. 536

Quanta sit nobis, clementissime imperator, gratiae uestrae uotiua suauitas, hinc omnino datur intellegi, ut post tot grauissimas laesiones et tanta effusione sanguinis perpetrata sic uiVA

Io

1

A

deamur pacem uestram quaerere, tamquam nos nemo uestro-

rum putetur ante possunt offendere sine culpa, damna potuisset, non in probatur

|laesisse. Pertulimus talia, qualia et ipsos qui fecerunt, insecutiones sine reatu, odium sine debitis. Et ne pro paruitate sui neglegi prouinciis tantum, sed in ipso rerum capite

inflictum.

Aestimate,

quos

dolores

abicimus,

ut

uestram iustitiam reperire possimus. Talis res effecta est, quam mundus loquatur : quae sic a uobis meretur componi, ut aequitatem uestram generalitas debeat ammirari. Nam Si uindicta regis Theodahadi quaeritur, mereor diligi : si commendatio diuae memoriae Amalasuinthae reginae prae oculis habetur, eius debet filia cogitari, quam nisus uestrorum omnium perducere decuisset ad regnum, ut cunctae gentes potuissent agnoscere uicissitudinem uos gratiae tanto pignori reddidisse. Illud etenim uos debuit permouere, quod distributione

BZNMKEF

35 theodoricum B 34 postremum B 32 respicit E? F 29 uestra oz. Z IN illius] ipsius B? Z IN 38 parens] par E F NN E F (ante inclutum £ransp. E F) ] Z N MKEF.A ino do 49 dom M.A 4 perpetratas ZIIN MK E tot] tam K E? F, oz. À XXXII, 3 suauitatis B 10 dolores ozz. B offendere possunt Z IN M E F A 6 putatur B 1g ol 15 ama14 theodohadi NN, theodaadi F!, theodoaldi F? 11 nostram E F ae 74 amalasuenth F, E e) amalesuinth (;4/ e amalesiunth IN, amalasiunte K, Z lasuinte 19 promouere E? F debuisset B? E! F 17 perducere* B 16 ni**sus B

PL. 821

416

VARIARVM

X, XXXII-XXXIII

20 mirabili ante regni fastigia inuicem nos diuinitas nostram fecit habere notitiam, ut amoris causam tribueret, quibus aspectus gratiam contulisset. Quali enim reuerentia principem colere potui, quem adhuc in illa positus fortuna suspexi ? Sed potestis et nunc omnia redintegrare quae facta sunt, quando non est M 320 25 difficile illum in affectum retinere, qui gratiam constat deside-

4

ranter expetere. Et ideo salutantes clementiam uestram honorificentia competenti indicamus nos legatos nostros illum atque illum ad serenitatis uestrae sapientiam destinasse, ut omnia more uestro cogitetis, quatinus utraeque res publicae 3o restaurata concordia perseuerent et quod temporibus retro principum laudabili opinione fundatum est, sub uestro magis imperio diuinis auxiliis augeatur. Reliqua uero per legatos praedictos serenitati uestrae uerbo insinuanda commisimus, ut et aliqua epistularis breuitas perstringeret et causas nostras 55 suggerentes plenius intimarent. XXXIII MAGISTRO

OFFICIORVM

VVITIGIS REX

4. 536/537 1

Illum et illum legatos nostros ad serenissimum principem dirigentes congruum fuit magnitudini uestrae per eos salutiferos apices destinare, ut in omni parte uestra beneficia mererentur,

2 s;cum

nostrae

deportarent

collocutionis

affectum.

Et

ideo

epistularem gratiam uestris meritis exhibentes speramus, ut apud clementissimi imperatoris animos eis uestra prudentia suffragetur, quia sic sunt iusta quae petimus, ut omnium

sapientium mereantur adnisum. Facile enim a | uobis debet

PL

r» corrigi; quod non decuisset admitti. Sed potestis omnia 822 gratanter, omnia placabiliter ordinare, quia dulcior solet esse gratia post amaritudines expiatas. Refugere uos enim potuisset ignotus : ego autem, qui ornatum rei publicae uestrae uidi, qui tot nobilia procerum corda cognoui, non me desidero a 1; piissimi principis gratia diuidere, si in me uelit quae sunt iusta 3 cogitare. Nam si alter offensam meruit, ego debeo gratissimus haberi, qui odioso cum uindicta successi. Vestros animos sum secutus : praemia mihi fuerant reddenda, non laesio. Et ideo BZNMKEFHGI (bi tres babent

XX XIII, 11 dulcior — 12 expiatas)

20 nos] uos Mozzsétn ^ uesttam K — 23 positum Z2 NMKEF A 24 reaum IESU 25 qui] quem E F 2*7 nostros oz. B 93 serenitatis NM , XXXIII, ? animum E F 9sapientum E F 13ignatus E F 14 nobilumZ NMKEF.A corda procerum Z N MK E.A desiderio B» 16 aliter Ba

17 cum] eum Z IN

18 fuerunt Be

VARIARVM X, XXXIII-XXXV

417

non negetur gratia, cui nulla sunt penitus imputanda. Atque 2o ideo sepultum sit odium cum morte peccantis. Nam etsi de uobis aliquid minus forte mereamur, Romana libertas cogitetur, quae per bellorum tumultus ubique concutitur. Pauca dixisse sapientiae uestrae sufficiunt, quia in alto pectore protenditur, quod consideratum semper augetur. XXXIV EPISCOPIS SVIS VVITIGIS REX

à. 536/537 Si sacerdotibus etiam ignotis honorem debemus, quanto ma-

gis illis quos amabili ueneratione conspeximus ! Aliter enim requirimus notum et aliter appellamus incognitum. Visorum ; maior semper affectus est, dum gratissime retinetur qui assiduo et suaui sermone coniungitur. Et ideo per harum portitores legatos nostros, quos ad serenissimum principem destinauimus, sanctitati uestrae praesentamus debitae uenerationis obsequium, sperantes, ut pro nobis orare dignemini et, ubi 1o usus exegerit, solacia uestra reperiant, quia necesse est, ut bene uelitis quos uobis religione iunctos esse cognoscitis. XXXV PRAEFECTO

THESSALONICENSI

M 321 VVITIGIS REX

à. 536

Illum et illum legatos nostros ad serenissimum principem deo fauente direximus, per quos necesse fuit magnitudini uestrae reddere salutationis affectum, quando honori uestro et ssapientiae debetur, ut uobiscum collocutionis gratia perfruamur. Speramus autem ab excellentia uestra, ut moram non debeant sustinere, quos nos sub celeritate perspicitis destinasse, quatenus uestris beneficiis applicemus, si eos remota tarditate peruenire cognoscimus.

BZNMKEF

XXXV, 1 tassalonicensi E F

explicit liber tertius uariarum Magni Aurelii Cassiodoti Senatoris uc et illü exquestoris palatii atque patticii Z, explicit liber tercius uariatum Aurelii Cassiodoti Senatoris uiti clarissimi et illustris exquestoris palatii exconsulis ordinarii exmagistti officii praepositi atque patricii M, explicit lib. iii? Cass. Sen. K, explicit liber decimus E F

LIBER

VNDECIMVS

M 322

Praefatio chartarum praefecturae. p Senatui urbis Romae Senator ppo. Te Iohanni papae Senator ppo. LIE Diuersis episcopis Senator ppo. IV Ambrosio u. i. agenti uices Senator ppo. Va Ambrosio u. i. agenti uices Senator ppo. VI Iohanni cancellario Senator ppo. VII. Vniuersis iudicibus prouinciarum Senator ppo. MIB Edictum per prouincias. Senator ppo. DX Iudicibus prouinciarum Senator ppo. M 325 ost Beato u. c. cancellario Senator ppo. XI Edictum de pretiis custodiendis Rauenna. AIL Edictum pretiorum per Flaminiam. ZCITI, Iustiniano Augusto senatus urbis Romae. XIV. Gaudioso cancellario prouinciae Liguriae Senator ppo. PAS Liguribus Senator ppo. XVI. Liguribus Senator ppo. DARE: Promotiones officii praetoriani, quae natale domini fiunt. XVIII. De corniculario qui egreditur. LA. De corniculario qui accedit. XX. De primiscrinio qui egreditur. CAT, De primiscrinio qui accedit. AUXIT, De scriniario actorum. XXIII. De cura epistularum. M 324 XXIV. De scriniario curae militaris. XXV. De primicerio exceptorum.

ZNMKEF

incipiunt tituli libri quarti Z, incipiunt capitula M, incipiunt capitula libri quarti NN, incipiunt capitula libri iii K, hec sunt capitula libri undecimi E, incipit liber undecimus rubrice undecimi libri F IE II. IV. V. X. XI. XII. XIV. XVI. XVII. XX-XXI. XXII-XXIV.

ppo] praeposito IN F iahanni N ^ ppo]ptaeposito F ü.i]uiro iusto M, uiro EF — ppo] oz. K ü.i.] ueti M, uiro E F inscr. og. K ü.c.] uiro K, nc E, nuc F inser. om. Z. IN. praediis cog4. prediorum Z IN flaminia Z IN M, flumina K, flamina E F candisio K Inscr. om. M EF praetoriam K ad natale N, in natali E F. inscr. 07m. Z IN oz. substitutis titulis XXVIII, XXIX, XXII M

VARIARVM

POE "must XXVIII. XO X. XXX. XXXI. XXXII. XXXIII. XXXIV. XXXV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII. XXXIX. XL.

XI, CAPITVLA

419

De sexto scholario. De praerogatiuario. De commentariense. De regendario. De primicerio deputatorum et de primicerio augustalium. De primicerio singulariorum qui egreditur. De primicerio singulariorum qui accedit. De concedendis delegatoriis. Anthiano suggerente dictum est. Delegatoria. Anatolico cancellario prouinciae Samnii Senator M 325 Bpo: Lucino u. c. cancellario Campaniae Senator ppo. Iohanni canonicario Tusciae Senator ppo. Vitaliano u. c. cancellario Lucaniae et Bruttiorum Senator ppo. Indulgentia.

ZNMKEF

XXIX. XXX. XXXIV. XXXVI. XXXVII. XXXVIII. XXXIX.

regerendario K augusta Z!, augustattum Z?, augustatum IN, agustalium E antiano p/erique, anciano K E, de antiano F prouinciales amnii Z N M K anatholico f/erique, anathalico IN ü.c.] ui N, nc M, nuc K, uice E F inscr. og. E cancellario F bruttionum Z, btutuoü.C.] nunc M, uiro K, uice E, oz. N F num N, brutthiorum M, btruccioni K

expliciunt tituli Z, expliciunt capitula M

420

VARIARVM

XI, PRAEFATIO

PRAEFATIO CHARTARVM PRAEFECTVRAE

a. 537/538 1

M 326

PL 82

Praefationis auxilium ex contrarietate plerumque nascitur actionum, quando illud opitulatur scri|ptori, quod potuitimpe- PL dire cogitanti. Quae res etsi laudes adimit, clementer tamen 822 ; ueniam tractata concedit, quia quod constat otiosos debere, nemo | potest occupatos exigere. Quapropter administrator PL amplissimus si uacasse credatur, obprobrium est, cuius etiam secretum dicitur, quod tumultuosis actionibus uerbera-

tur. Sed uix nobis aliquid praestabit ad effectum ducta proba1o tio, quando et occupati fuisse credimur et male scribere minime 2 debuisse iudicamur. Nam multo satius est uitiosa tenebris occulere quam

1;

3 20

4 2;

3o 5

culpanda praesumpta

inportunitate uulgare.

Verum hoc mihi obicere poterit otiosus, si uerbum improuida celeritate proieci, si sensum de medio sumptum non ornauerim uenustate sermonum, si praecepto ueterum non reddiderim propria personarum : occupatus autem, qui rapitur diuersitate causarum, cui iugiter incumbit responsum reddere et alteri expedienda dictare, non me addicere poterit, qui se in talibus periclitatum esse cognoscit. Facile enim absolutor est alieni conscius sui : neque enim semper in illis ualemus, quae interdum posse iudicamur. Argutum inuentum laetum fundit ingenium : tepentia dicta mens concipit occupata. Aliquando acutum iugiter decet esse compositum, quia dicendi ars in nostra sita potestate cognoscitur, alacritas mentis diuinis tantum muneribus applicatur. Remanet itaque ad excusandum breuitas insperata librorum, quam nemo purgat diutius nisi qui bene creditur esse dicturus. Sed ne quis forsitan possit offendi, quod in praetoriano culmine constitutus sic omnimodis actioso pauca dictauerim, accipiat uiri prudentissimi Felicis praesumptione factum, cuius participatus sum in omni causa consilium. Etenim uir primum est morum sinceritate defaecatus, scientia iuris eximius, uerborum proprietate

BZNMKEFHGI

Pr., 1 chartarum praefecturae om. JA, inscr. om. B K E F, praefatio cartharum praefecturae M 2 praefationis - contrarietate ozz. H G I nascitur plerumque actionum E F /A, plerumque nascitur actio non H G, plerumque nascuntur actiones I 9 in an/e tractata add. Bi * cteditut H G I 11 satius] sanctius E F 18 expedienda] impendenda H G I» adicere Z IN 20 semper fos; illis

irausb.Z

MNKEF.A

signat I

22 tepentia] temperantia E F

21 argentum H G I

fundit] sigt H, significat G,

23 debet E*

HG I

24 tantum]

tamen Z IN 24 forsitan] fortis H, forte G I 28 constitutus ozz. H GI 29 actioso] affectuoso IN, actio E, actuoso F, oz. H G^ I uiti] in H G IP, oz;. Iv

31 sinceritate B

32 iuris ozz. E F1

825

VARIARVM distinctus,

senilis

iuuenis,

XI, PRAEFATIO altercator

421

suauis,

mensuratus

eloquens : qui necessitates publicas eleganter implendo ad fa55 uorabilem opinionem suo potius labore perduxit. Alioquin tantis causarum molibus oneratus aut impar esse potui aut forte arrogans inueniri. Sed melius, quod eius fatigatione recreatus sic regalibus curis affui, ut non potuissem in arduis rebus M 527 6 deficiens approbari. Duos itaque libellos dictationum mea4orum de praefecturae actione subiunxi, ut qui decem libris ore regio sum locutus, ex persona propria non haberer incognitus, quia nimis absurdum est in adepta dignitate con7 ticescere, qui pro aliis uidebamur plura dixisse. Sed postquam duodecim libris opusculum nostrum desiderato fine concluse45 ram, de animae substantia uel de uirtutibus eius amici me dis-

serere coegerunt, ut per quam multa diximus, de ipsa quoque dicere uideremur. Modo parcite diserti, fauete potius inchoantes : nam si nihil mereor eloquentiae munere, considerandus sum potius ex officiossimo labore, qui tantis rei publicae 5o necessitatibus occupatus sic uacare potui sub urentibus curis, si me gloriari contigisset fluminibus Tullianis. Nam ipse quoque fons eloquentiae cum dicere peteretur, fertur excusasse, quod pridie non legisset. Ouid iam aliis accidere poterit, si tanta laus facundiae auctorum uisa est bene|ficia postulare ? Aegres- PL 5; cit profecto ingenium, nisi iugi lectione reparetur. Cito ex- $824 penduntur horrea, quae assidua non fuerint adiectione fulcita. 9 Thesaurus ipse quam facile profunditur, si nullis iterum pecuniis compleatur. Sic humanus sensus, cum alieno non farcitur inuento, cito potest attenuari de proprio. Si quid autem in

8

6o nobis redolet, studiorum flos est, quod nihilominus marcidum

redditur, si a matre lectione carpatur. Illic enim potest esse laetissimum, unde docetur et natum, quando omnia in origine

sua plenissime uiuunt, quae necdum a. naturalibus sinibus

auferuntur. Proinde ueniae magna pars est, si scribimus non 6s uacantes, si legimur non legentes. Sed iam remoueamur ab

excusationis uoto, ne magis offendat nimis affectata defensio.

BZNMKEFHGI

45 de oz. H G I 42 adempta B 33 iuuenilis B uacati B! Z IN 50 sic] si H G 49 e anfe tei add. B 54 53 si] sit B? 52 se pos? excusasse add. Mozumsen 8S sarcitur 5? ipse] ille H G, illius IP tione E? F 60 est ozz. Z quis Z adiumento zz. rec. superscr. D

64 magna(ae

BM NE! H

65legims

K

eius uittutibus H G I subruentibus H G I 56 addiagressit B! 59 inuento] K FT 63 finibus E FH GI A

HGI

Magni Aurelii Cassiodori Senatoris liber quartus uariarum incipit Z IN, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiti clarissimi et illustris exquestoris palatii exconsulis ordinarii exmagistti officii ppositi (sc) atque patricii liber quartus incipit M, incipit liber undecimus E

422

VARIARVM XI, 1 I SENATVI

-

IO

IA

2o

EN

D

VA

30

VRBIS ROMAE

SENATOR

PPO

a. 533 Commendatis mihi, patres conscripti, prouectum meum, si uobis intellego fuisse uotiuum : credo enim euenisse prosperrime quod tot felices constat optasse. Desideria quippe uestra bonorum omnium probantur auspicia, quando nemo potest talium fauore suscipi, nisi quem diuinitas praecepit augeri. Mutuamini ergo gratiam, ut exigatis obsequium. Natura rerum est amare collegam. Laudes quin immo uestras extollitis, si honorem qui Senatori datus est erigatis. Sollicitudo patrum ad publicas me utilitates instanter impellat, ut uestro magis imputetur praeconio, cum tali meruero placere solacio. Secunda mihi est cura uobis me commendare post principes, quia illud uos amare confidimus, quod et rerum dominos iubere sentimus : primum, ut hoc putemus utile quod honestum, ut nostros actus quasi pedisequa semper iustitia comitetur et quod a continenti principe non emimus, nulli turpiter uenditemus. Audistis, principes uiri, quae rerum pondera praedica- M 328 tus exceperim. Supra uires exigitur, qui dignitatis culmina laudatur ingressus. Haec non audemus falsa dicere, sed confitemur esse potiora : nam talia iudicia non inuenerunt merita, sed fecerunt : neque enim nos inde iactamus, qui intellegimus dominos nostros humilia uoluisse sustollere, ne uideantur inmeritis tam ingentia praestitisse. Rapiunt nos praedicandi temporis bona et uelut longa ariditate sitientes ad haustum dulcissimi saporis inuitant. O saeculi beata fortuna ! Sub principe feriato matris regnat affectio, per quam totum Sic peragitur, ut generalis nos tegere caritas sentiatur. Huic gloriosum praestat obsequium cui omnia seruiunt et mirabili temperamento concordiae, antequam possit populos regere, PL suis iam coepit moribus imperare. Hoc est profecto | difficilli- 825 mum regnandi genus exercere iuuenem in suis sensibus

BZNMKEFHGI

L, 1 ppo] populorum Z IN M e£ szc fere deinceps, praeposito K, praepositus E, p. H e£ sic deinceps, poiipeis G, pplo I e£ sic deinceps, populo 44 e£ sic deinceps 3 intellego oz. H GI fuisset H GI 5 comprobantur H GT 6 nisi ozz. Z IN vutozm.HGI 8 nostras H G I» 9 exigatis K H GI 11 solacio] patrono KEF.A 12 est mihi F H GT 14 utile] ut ille B Z 185 comittetur B 16 uendicemus K H G I AA, uendicamus E

19 hac H G, ac T

22 subtollere

H G Iv 23 nos] uos E F praestitistisse B 24 tam ane praedicandi agg. AERE GST 27 peragitur] peragitur uel pie redditur E, pie redditur F I, pie regitur H G?, regitur G* nos tegere caritas] castitas nos tegere H Gt, caritas nos tegere Gv T 31 regai H G I

VARIARVM

5

6

7

8

9

XI, 1

423

principatum. Rarum omnino bonum est dominum triumphare de moribus et hoc consequi in florida aetate, ad quod uix creditur cana modestia peruenire. Gaudeamus, patres conscrip55 ti, et supernae maiestati gratias supplici deuotione referamus, quando nulla erit accessu temporis difficilis clementia nostro principi, qui in annis puerilibus didicit seruire pietati. Sed hoc miraculum utriusque moribus demus : nam tantus est genius maternus, cui etiam iure princeps seruire debuisset extra4o neus. Hanc enim dignissime omnia regna uenerantur, quam uidere reuerentia est, loquentem audire miraculum. Qua enim lingua non probatur esse doctissima ? Atticae facundiae claritate diserta est : Romani eloquii pompa resplendet : natiui sermonis ubertate gloriatur : excellit cunctos in propriis, cum 4; sit aequaliter ubique mirabilis. Nam si uernaculam linguam bene nosse prudentis est, quid de tali sapientia poterit aestimarij, quae tot genera eloquii inoffensa exercitatione custodit ? Hinc uenit diuersis nationibus necessarium magnumque praesidium, quod apud aures prudentissimae dominae nullus eget 5o interprete. Non enim aut legatus moram aut interpellans aliquam sustinet de mediatoris tarditate iacturam, quando uterque et genuinis uerbis auditur et patriotica responsione componitur. Iungitur his rebus quasi diadema eximium inpretiabilis notitia litterarum, per quam, dum ueterum pruden55 tia discitur, regalis dignitas semper augetur. Sed cum tanta gaudeat perfectione linguarum, in actu publico sic tacita est, ut credatur otiosa. Paucis litigia nodosa dissoluit : bella feruentia sub quiete disponit, silentiose geritur publicum bonum. Non audis praedici quod palam uidetur assumi et tempe6o ramento mirabili dissimulando peragit quod adcelerandum esse cognoscit. Quid tale antiquitas honora promeruit ? Placidiam mundi opinione celebratam, aliquorum principum prosapia gloriosam purpurato filio studuisse percepimis, cuius dum remisse administrat imperium, indecenter cognoscitur im- M 329 65; minutum. Nurum denique sibi amissione Illyrici comparauit factaque est coniunctio regnantis diuisio dolenda prouinciis. Militem quoque nimia quiete dissoluit. Pertulit a matre protecBZNMKEFHGI

33 quod] quos B — 38 demus] debemus K H GI ^ 42aticae B — 44 excedit TRES improptiis B 48 sit ozz. H G, pos? aequaliter /rausp. I ^ uerniculam D 46 deozm. EF 47 inoffensio B! 52 et genuinis] JA, et ieiunis B! Z IN, et ienuinis B? K, et geminis E F, et (oz. I) equanimis H I, et quamuis G 53

his NKEF'!GI B? pacis E F 58 disponit] dissoluit H G* I 60 ad 62 principum ozz. M K 61 placidam B» H G*, placida E! I celebrandum B! prosapiam IN? K IP 4, prosapiem E, prosapie (— pro sapiente) H, 18272 vl 65 ammissione B Z M, gloriam E!, gloriosa E?, generosa F prosapie G 67 quoque] qe H GI 66 que oz. H G I admissione E F H*.

424 10

7o

11

75

8o 12

8s

VARIARVM

XI, 1

tus quod uix pati potuit destitutus. Sub hac autem domina, quae tot reges habuit quot parentes, iuuante deo, noster exercitus terret externos : qui prouida dispositione libratus nec assiduis bellis adteritur nec iterum longa pace mollitur. In ipsis quoque primordiis, quando semper nouitas incerta temptatur, contra Orientis principis uotum Romanum fecit esse Danubium. Notum est quae pertulerint inuasores : quae ideo praetermittenda diiudico, ne genius socialis principis uerecundiam sustineat perditoris. Quid enim de nostris partibus senserit, hinc datur intellegi, quando pacem contulit laesus, quam aliis concedere noluit exoratus. Additur quod tantis nos legationibus tam raro requisitus ornauit et singularis illa potentia, ut Italicos dominos erigeret, reuerentiam Eoi culminis inclinauit. Franci | etiam, tot barbarorum uictoriis praepotentes, quam ingenti expeditione turbati sunt ? Lacessiti metuerunt cum nostris inire certamen qui praecipiti saltu proelia semper gentibus intulerunt. Sed quamuis superba natio declinauerit conflictum, uitare tamen proprii regis nequiuit interitum. Nam Theodericus ille diu potenti nomine gloriatus in triumphum principum nostrorum langoris potius pugna superatus occubuit : ordinatione credo diuina, ne nos aut affinium bella

polluerent aut iuste 9o non haberet. Macte cundior, qui hostem ultimi fata subducis. 15 deuotus

productus exercitus uindictam aliquam procinctus Gothorum omni felicitate iuregalem capite caedis et nobis nec unius Burgundio quin etiam ut sua reciperet,

effectus est, reddens

se totus, dum

accepisset

exi-

guum. Elegit quippe integer oboedire quam imminutus obsis95 tere : tutius tunc defendit regnum, quando arma deposuit. Re-

cuperauit enim prece quod amisit in acie. Beatam

te, do-

mina, laude multiplici, cui diuino beneficio necessitas tollitur

cuncta certaminis, quando aduersos rei publicae aut caelesti felicitate uincis aut tuis imperiis spontanea largitate coniun14 1oo gis. Exultate, Gothi pariter ac Romani : dignum miraculum, quod omnes loquantur. Ecce praestante deo felix domina quod habet eximium uterque sexus, impleuit : nam et gloriosum regem nobis edidit et latissimum imperium animi fortitudine uindicauit. Haec quantum ad arma pertinent, utcumque refe15 BZNMKEFHGI

*0 externus

B Z, extraneos F *1 adterritur B *4 danuuium AMozesen quae] quod Z IN 81tot]tadm EF H GI 83 praecipiti saltu] praecipitis saltu B^, praecipitis saltibus Z IN M K? .A, praecipitibus saltibus K* F, praecipuis saltibus E $6 theodoricus IN E H G Iv, theodricus I? 89 perductus E F 90 haberunt E F macte] matcte E!, marte Ev F procinctus] prouinctus B, prouinciis H, in prouinciis Gt 92 fata] Mosen, facta. codd. recupetaret E F I, recuperet H G 93 totum N MKEFHGI.A 96 ammisit B dominam H G I,.. 101 loquentur H G T

PL 826

VARIARVM XI, 1

425

105 runtur : nam si pietatis eius atria uelimus intrare, uix nobis poterunt centum linguae centumque ora sufficere : cui par est quidem aequitas et uoluntas, sed maior benignitas quam potestas. Dicamus igitur parua de magnis, pauca de plurimis. Scitis quanta bona nostro ordini caelesti benignitate largita est : 1o nihil est dubium, ubi est testis senatus. Afflictos statu meliore

restituit, illaesos sublimauit honoribus et singillatim bona tribuit, quos sub uniuersali munimine custodiuit. Ea quae asserimus iam creuerunt. Respicite namque patricium Liberium M 330 praefectum etiam Galliarum, exercitualem uirum, communio-

16

II

VA

ne gratissimum, meritis clarum, forma conspicuum, sed uul-

neribus pulchriorem, laborum suorum munera consecutum, ut nec praefecturam, quam bene gessit, amitteret et eximium uirum honor geminatus ornaret : confessus meritum, cui solus non sufficit ad praemium. Accepit enim et praesentaneam dig120 nitatem, ne de re publica bene meritus diu absens putaretur

17

ingratus. O admiranda beniuolentia dominorum, quae in tantum extulit praedictum uirum, ut donatis fascibus et patrimonium iudicaret addendum : quod sic ab uniuersis gratanter . exceptum est, ut in munere eius cuncti se potius crederent 125 esse ditatos, quando quicquid digno ceditur, hoc multis sine dubio collatum esse sentitur. Quid ergo de animi firmitate loquar, quae uicit et philosophos ualde praedicatos ? Procedit enim ex ore dominae beneficus sermo et manens sub 18 securitate promissio. Non sunt nobis, patres conscripti, 130 o minus probata quae loquimur : uerus testis est, qui laudat expertus. Co|gnouistis enim quae contra me uota conflixerunt : non aurum, non magnae ualuere preces : temptata sunt

19

uniuersa, ut probaretur sapientissimae dominae gloriosa constantia. Ordo flagitat dictionis Augustarum ueterum pom135 pàm

moderna

comparatione

discutere.

Sed quemadmodum

illi sufficere poterunt exempla feminea, cui uirorum laus cedit BZNMKEFHGI I, 105/106 Cf. Verg. 7er. 6, 625. 15, 89 ; Stat. Tbeb. 12, 403.

132 Cf. Verg. /Aen. 11, 228 sq. ; Ou. zzef.

103 uelimus atria Z IN MK E F JA poterint B, fortasse recte (cf. 9, 4, 1) 106 109 uestro ordini F, nostri ordinis H G T 110 enim az/e dubium add. E F 111 sigillatim Z IN F 4, singulatim H GI 112 quos] quod Z IN ea] ecce H GI 114 communione aZ 84 uirum oz. H G I 118 gemitatus hora B^

Bi gemnatus B? — ii9accipit

H

GI ^ 121inoz.

H GI

125 ceditur] cre-

127 128 beneficiis B IN — 129 patres] frs uincit H I quae] qua B^ e Mommsen 132 ualete B& 131 confluxerunt INP F H G I, fluxerunt E (— fratres) B» 135 discutere] gloriosa oz. H GI 133 sapientissimae] gloriosissimae H G T 136 illis BZ HG scutere B Z K H, scuttere M. excuctere Mozzisen ditur

NMKE!

F

HGI

A, reditur E?

126 esse] est Z

de ozz. B:

PL 827

VARIARVM

426

XI, 1-11

uniuersa ? Hanc si parentum cohors illa regalis aspiceret, tamquam in speculum purissimum sua praeconia mox uideret. Enituit enim Amalus felicitate, Ostrogotha patientia, Athala

140 mansuetudine, VVinitarius aequitate, Vnimundus forma, 'Thorismuth castitate, VValamer fide, Theudimer pietate, sa-

pientia, ut iam uidistis, inclitus pater. Cognoscerent hic profecto uniuersi singillatim propria, sed feliciter faterentur esse superata, quando unius praeconium cum turba se iure

20 14; non potest aequare uirtutum. Aestimate quale eis esset de tali

herede gaudium, quae merita potuit transire cunctorum. Quaeratis forsitan sequestratim principis bona : abunde praedicat subolem, qui eius laudat auctorem. Deinde retinetis facundissimi Symmachi eximium dictum : 'Specto feliciter 15o uirtutis eius augmenta, qui differo laudare principia". Subuenite, patres conscripti, et agendo pro me communibus dominis gratias debitum meum uestra satisfactione persoluite : nam sicut unus satiare non ualet omnium

uota, ita multi

unius

possunt complere disposita. Jit

M 331

IOHANNI PAPAE SENATOR PPO

1

a. 533 Supplicandum uobis est, beatissimi patres, ut laetitiam quam per uos deo largiente percepimus, custodiri nobis uestris orationibus sentiamus. Quis enim dubitet prosperitas tem nostram uestris meritis applicandam, quando honorem adipiscimur, qui a domino diligi non meremur, et permutatione officii bona recipimus, dum talia non agamus ? Ecclesiasticis siquidem ieiuniis famis est exclusa popularis : decoris lacrimis tristitia foeda discessit et per sanctos uiros acceleratum est, BZNMKEFHGI

I, 149 In sctiptis deperditis.

139 hamalus B Z IN M K^ E? H G et Mommsen, ahamalus K?, hamaliis E athila F?, italia H G, itala I 140 iuunitatius IN, uinitarius M, uiuitarius E F, uiunitharius H, munitatius G, munitautius 74 thorismuh B8, thotismuht M, thotismut

K, thotismich F, et orismuth H G, thorsimuth IT 141 sapientie D^ 143 sigillatim Z IN E F .4, singulatim G 147 bona principis H G I 149 symmachi] Z IN, symachi B, szzziliter rell. 151 dominis] dominio B! 153 ualet] potest H GT II, 1 ppo] prefelcio K, praepositus E, praeposito EF, p. G e/ sic deinceps 2 beatissime pater 74 e? Mozzzzsen 4 dubitet ozz. IN, dubitat K E* HG I 4 officii] effici B Z K, efficaci IN E F I .A, efficii H

EF G Iv A et Mommsen

est ozz. Z IN

agamur B

8famesZ IN K

VARIARVM

XI, i

427

2 1o ne traheret diutius quod grauabat. Et ideo salutans officiositate, qua dignum est, precor ut uiuacius oretis pro salute regnantium, quatenus eorum uitam caelestis princeps faciat esse longaeuam, Romanae rei publicae hostes imminuat,

tempora tranquilla concedat : deinde, quod ornat pacem, 1; necessariam nobis copiam de abundantiae suae horreis largiatur : mihique filio uestro intellegentiae sensus aperiat, ut 3 quae uere sunt | utilia, sequar, quae uitanda, refugiam. Vigor PL ille rationabilis animae nobis consilium praestet : facies ueri- 828 tatis albescat, ne mentem nostram innubilet caligo corporea : 20 sequamur quod intus est, ne foris a nobis simus : instruat quod de uera sapientia sapit : illuminet quod caelesti claritate resplendet. Talem denique iudicem publicus actus excipiat, qualem filium catholica mittit ecclesia. In suis nos etiam muneribus uirtus sancta custodiat, quia grauiores insidias 2; antiqui aduersarii tunc subimus, quando eius dona suscipimus. 4 Nolite in me tantum reicere ciuitatis illius curam, quae potius uestra laude secura est. Vos enim speculatores Christiano populo praesidetis : uos patris nomine uniuersa diligitis. Securitas ergo plebis ad uestram respicit famam, cui diuinitus est 3o commissa custodia. Quapropter nos decet cogitare aliqua, sed uos omnia. Pascitis quidem spiritaliter commissum uobis gregem : tamen nec ista potestis neglegere, quae corporis uidentur substantiam continere. Nam sicut homo constat ex dualitate, ita boni patris est utraque refouere. Primum penuri3; am temporis, quam delicta promerentur, orationibus sanctis amouete. Si quid tamen, quod absit, acciderit, tunc bene necessitas excluditur, quando contra eam sub ubertate tractatur.

Monete me quae sunt gerenda sollicite. Bene agere uel correptus exopto, quia difficilius errat ouis, quae uoces desiderat 4o audire pastoris nec facile efficitur uitiosus, cui ammonitor insistit assiduus. Sum quidem iudex Palatinus, sed uester non desinam esse discipulus : nam tunc ista recte gerimus, si à uestris regulis minime discedamus. Sed cum me à uobis desiderem et moneri consiliis et orationibus adiuuari, iam uobis est applicanSe6 4; dum, si quid in me fuerit aliter quam optabatur inuentum. , cultores one affecti tegat s proprio is des illa £oto orbe mirabil M 532 icognosc etiam nobis ta, praesti sit mundo is general quae licet

5

BZNMKEFHGI 22 excipiat 18 rationalis B 15 necessatiam] solitariam H Gf, solitam I HGI etiamom. 23 filium oz. H GI ante publicus /ransp. Z N M K E F GY 25 eius] et B!, for24 sancta ozz. H G I, diuina pos! custodiat IP, anfe cust. Ji 30 quia propter B! 28 uos oz. B' 26 uestta potius E F lájse eius et 36 amouere B. H G! 35 dilecta B? spiritualiter E F H GI.A 31 pascis D! ndum B' amplica 44 T G H agenda gerenda] 38 et Mommsen

428

VARIARVM

XI, r1-111

tur et localiter attributa. Tenemus aliquid sanctorum apostolorüm proprium, si peccatis diuidentibus non reddatur alienum, so quando confessiones illas, quas uidere uniuersitas appetit, 7 Roma felicior in suis sinibus habere promeruit. Nihil ergo timemus talibus patronis, si oratio non desistat antistitis. Arduum est quidem multorum desideriis satisfacere, sed nouit diuinitas magna praestare. Ipsa retundat inuidos : ipsa nobis 5 ; faciat ciues caelesti aspiratione gratissimos et supplicationibus uestris tempora tribuat, quibus superna gratia praedicetur indulta. PL III

829

DIVERSIS EPISCOPIS SENATOR

-PPO

8. 533 Corporalium patrum naturalis mos est de filiorum prouectione gaudere, dum eorum institutionibus applicatur quicquid laudis in clara prole conceditur. Vos autem spiritales parentes, ;qui auctorem rerum illuminata mente conspicitis, pro me sanctae trinitati sedulo subplicate, ut splendere laetum faciat in medio positum candelabrum, quatenus nec mihi interior desit uisus et de me aliis pandatur aspectus. Numquid proderit iudicem aliis esse perspicuum, si sibi potius reddatur r»Obscurus ? Dignitatem conscientiae donet, qui tribunalia praestare dignatus est. Faciat inoffensum iudicem, ne damnet errantem. Sit nobis prosperrime praesens, ut infausta uitia reddantur absentia. Amorem suum tribuat, ut peccandi ambitum miseratus excludat. Quapropter, animae ueri parentes, I affectiosa et probabili petitione uos deprecor, ut indicto ieiunio domino supplicetis, qui uitam principum nostrorum florenti regno protendat, hostes rei publicae defensor imminuat, donet quieta tempora et ad laudem sui nominis copiosa faciatque rerum omnium tranquillitate, ut me uobis reddere digneo tur amabilem. Sed quo facilius uestra quoque exaudiatur oratio, estote circa eos quos destinamus attoniti. Quod a]

BZNMKEFHGI

51finibsNEFGI. III, 1 ppo] praefatio K

nihil] nil Z M K E F .A 4spirituades E F HI . pattes

EF HGI

6

laetum] late N E F I .A, oz. G? e£ in 5D. 4a4t. H, me letum G^ * immedio B!, in medium H GI $num]nam M?» EF HGI 9 p (— prae) ane perspicuum B! (eras.) 11 praestare] conferre Z M IN K E F, spectate H G* 12 prosperrime] proxime uita B^ 13 tribuat ozz. B! i5affeetuosaZ NKEFHG IA e: Monnzsen indicto] inclito E F 16 nos az/e domino adZ. E F nos-

trum B

EFIA

17 puplicae B&

donec B K H Gv

19 tranquillitatem Z M IN K

20 quo] quod B E? Gv IP, quidem H Gt, ut Iv

attoni Bl, attenti B? H G I»(2) e? Mozzsen

21 eos ozz.

H GI

VARIARVM

XI, niv

429

nescimus, nobis non debet imputari. Actus eorum testimonia

uestra prosequantur, ut aut laudatus gratiam aut accusatus apud nos inuenire possit offensam. Neque enim nobis imputare 2; poterunt, si delinquunt, quando non iubentur male dare, ut

perperam cogantur accipere. Orfanis uiduisque impetus deo placita praestate solacia, ita tamen, dit per nimiam pietatem, dum miseris subuenire cum legibus auferatis. Nam si aliquid offendit

5

contra saeuos ne, quod acciquaeritis, loforte distric-

3o tum, talia date cunctis monita, ut iura possitis reddere feriata.

Excludite, sanctissimi, inter immundos spiritus implacabiles uitiorum furores, uiolentiam temperate,

auaritiam depellite,

55 uincitis, si eius persuasiones de humanis

cordibus auferatis.

furta remouete, depopulatricem humani generis luxuriem M 555 a uestro populo segregate. Sic auctorem iniquitatis efficaciter

6

7

Episcopus doceat, ne iudex possit inuenire quod puniat. Administratio uobis innocentiae data est. Nam si praedicatio uestra non desinat, necesse est ut poenalis actio conquiescat. Et ideo dignitatem meam in omni uobis parte commendo, nostri

4o quatenus

actus

4; epistulae

affectioso

sanctorum

orationibus

adiuuentur,

qui minus in humana potestate praesumimus. Familiariter etiam mihi suadete quod iustum est. Non sum callidus abiurator : quod generaliter debeo, incoactus exoluo. Dependo etiam PL sanctitati uestrae honorificae salutationis officium textumque 85o fine concludo,

ut in mentem

uestram

dulciora remaneant, quia bene sibi animus posteriora commendat. AA AMBROSIO

V.1. AGENTI

VICES SENATOR PPO

4. 533 Secure uobis, deo iuuante opinionem nostram credimus, 1 cuius conscientiam per causarum uarios usus longa aetate probauimus. Nam si in aduocationis studio iustitiae claritate ful; sistis, quid nunc prouecti ad consilia nostra facietis ? Crescit enim in illo meritum, cui maius datur officium, quando iam ha-

BZNMKEFHGI 25$ potuerunt 24 uobis E F A 23 laudatum B! 22 eorum] illos H G I 28 H G I acciderit 91 I G H uidentut B, iuuentur G*? potura I, HG" 31 Bt feratis aut .29 B. quiritis quaetitis] T G H e subuenire] succurrer 39 33 luxuriam M K E F I» A 32 expellite E? F H GT excludit B! 423 mihi etiam E F, et mihi H T 41 minus] nimis E F meam ozz. H GI 45 43 inchoatus H G I adiutor B!, adiurator Z^ IN M* F .A, atbitrator IV ZN K EF H G I A et Mormrisen affectuoso

IV, 1ü.i]uiro EF, o».

HGI

ppolpraeposito

K — 4sioz.

HGI

430

VARIARVM

XI, iv-v

bendus est in iudicum partem, qui meruit aulicis potestatibus assidere. Ornentur ergo subsellia cuius ore fora tonuerunt. Absens adhaere nostro lateri pleniorem laudem inde sumpturus, 10 quia integrum tibi reputabitur quod bene ordinaueris solus. Hanc coram positus mecum curam participareris et gloriam : nunc autem tibi tantum cogimur debere, quicquid inde prae2 stante deo laudis potuerimus accipere. Quapropter officium tibi obseruare censemus, quod nostris iussionibus obsecundat, 1; praeceptis etiam tuis pro publicis utilitatibus iustissime designatis praecipimus oboediri, quatinus et tibi sit pro publica utilitate mittendi fiducia et nullus te contemnendi sumat audaciam. Si quos etiam fideiussoribus committere necessarium aestimaueris, confidenter assume, quia illud magis re2 o leuare potest animum nostrum, si aliquid per uos cognoscamus impletum. Praesenti enim sola uerba praestares : nunc 3 autem facta potius debentur absenti. Consilium quippe tantae sedis ingens est procul dubio fama meritorum : sed considera quid exigatur cui tale nomen imponitur. Labor uester 2 IA procuret mihi omnium quietem. Scitis quae turpia neglectus intulerit. Scopulus uitandus est, ubi alter offendit. Sed haec uos monere mea potius curiositas quam uestri diffidentia facit. Nam omnia uos illa gerere credimus, quae iuuante deo famae nostrae et rei publicae utilia esse iudicamus. V AMBROSIO

1

A

2

V.I. AGENTI

M 354 VICES

SENATOR

PPO

4. 533 Gaudere uos quidem in eis credo, quae caritatem uestram optasse diiudico : nam ipsius quodammodo res agitur, cuius in alterum uota complentur. Sed hinc intellego antiquae amicitiae fructum, qui uenustate felicior est, in suauissimi saporis emanasse dulcedinem, si prius Romanae ciuitatis copiam per | eos quorum interest tamquam munus eximium PL nostris hospitiis offeratis. Ideo enim peregrinationis incommo-. 851 da, ideo tot angusta cogitationis intrauimus, ut populus ille BZNMKEFHGI

4 partem] patrem E F potestatibus] dignitatibus E F 11 hanc] nam H G T patticiperis IN, participaueris E F H G I 13 poterimus H G I 13

publicibus B! 19 reuclare B! 20 aliquid] quid H G I 28 omnia oz. IT.G. I gerere] agere K E F A 29 uestrae E F G V,1üi]uitoN EF,ow.HGI Ppo] populorum IN M, praeposito K 2 nostram E F 5 qui] quae E F 4 6 sopotis B *? tamquam oz. Z IN 8 uestris E F tot pos? enim ss. B? 9 augusta B! H

VARIARVM

XI, v

431

1o antiquis delectationibus assuetus beatissimis regnantium temporibus explosis necessitatibus perfruatur. Procul enim sit, ut aliquo illius ciuitatis esuriente satiemur. Illorum, quod absit, indigentia nostra penuria est. Quid plura ? Laeti esse non possumus, nisi et illos gaudentes communiter audiamus. 3 15 Atque ideo tota uiuacitate incorrupta frumenti species congregetur, ut panis inde coctus non horrori, sed deliciis uideatur esse propositus. Ponderatio iusta seruetur. Vincant copiae mentium desideria. Non putatur abundare quod quaeritur. Fugite scelerata lucra, uitate nefanda compendia. Quicquid 20 ibi male praesumitur, in mei animi laesione grassatur. Nemo putet ueniale, quod in ista temptauerit parte consumere. In nobis facilius consentimus excedi quam Romanorum utilitates patiamur imminui: : non ut fauorem captem plausumque popularem, sed ut iuuante deo meum in illis compleam dilec4 25 tionis arbitrium, Ciues siquidem omnes fouendi sunt, sed Romani aliquid plus merentur. Vrbs ornata tot eximiis senatoribus, beata tam nobilibus populis laudes debet nostrorum principum personare, quas homo nationis exterae se miretur audisse. Nam iuste se illic extollit laetitia popularis, quae 5 3o dominos cognoscitur habere uictores. Quapropter impendendum est, quicquid fides, quicquid magna potest exhibere cautela, quia illud uere nostrum est commodum, quod illorum mihi procurat affectum. Laetentur praesentibus gaudiis qui erant de nostra actione suspensi : illorum me desideria, illorum uota iu3; uerunt et hoc mihi apud rerum dominos profuit, quod ab eis uniuersaliter audiebatur optari. Agite nunc, ut amor iste 6 iuuante domino perseueret, quia eos amplius in reliquum credo facere, quod se in me feliciter sentiunt inchoasse. Abundantiam nunc petamus communibus uotis : supernae miseri4o cordiae humiles supplicemus, ut primum nobis salutem dominorum clementia diuina concedat : ceterum prouentum quem praestiterit non neglegentia diminuit, non uenalitas ulla subducit. Fidem meam promitto, sed cum ipsis diuinitatis donà sustineo : cautelam offero, turpia fraudulentissimae nun-

BZNMKEFHGI

14 communiter ane et £ransp. H G I 11 expulsis E! F 10 delectationis B! i6 uideantur B? species frumenti Z IN M K E F A 15 incorrumpta B 21 20 crassatur B T 19 scelerata] seculatia E! H Gt T 1? praepositus E F consumere] sumere B? Z N M* K et Momzisen, praesumere M* tempetrauerit B! 28 se miretur] seminetur B! 25 fodendi B! 24 complaceam B' JETER A 34 me azfe uota add. 32 est og. B! H 31 est oz. H G I 30 domino B! amplius 5057 reliquum Zransp. H G I 31 domino] deo F H GT KORR neglegentiam B!, negligentiam Z N M H G* 42 quem praestiterit oz. H G I 43 subducat B? e Monzisen diminuat B? e? Mommsen, non minuit M

432

VARIARVM

XI, v-vi

45 dinationis excludo. Ipsi autem in domino de promerita ubertate glorientur. VI

M 555

IOHANNI CANCELLARIO SENATOR PPO

a. 533

1

Quamuis statutis gradibus omnis militia peragatur |et tempora sibi custodiant,

qui iudicum

iussionibus

obsecundant,

tuus honor cognoscitur sollemni ordine non teneri, qui suis pri; matibus meruit anteponi. Tibi enim reddunt obsequia, qui te praeire noscuntur et reflexa condicione iustitiae illis reuerendus aspiceris, quos subsequi posse monstraris. Hanc inaequabilem aequitatem, speciale decretum, singulare beneficium sub aspectu iudicis agis nec potest rationabiliter culpari, quod in2 1o pugnante ordine uideatur assumi. Nullus tibi de temporis qualitate praescribit. Transgressio matriculae actio tua est et solus confidenter neglegis quod alios seruare compellis. Sed talia tibi pro excellentibus meritis conceduntur, dum credi debet omnes industria fideque superare, quem nos constat ele15 gisse. Nemo enim sequentem probat, nisi quem sibi laudanda uirtus associat, quando uituperabile est inferiorem erigere 3 nisi meritis alios uideatur excellere. Hoc igitur laudabile praeiudicium, sententiam gratiosam, militiam domesticam a duodecima indictione cancellorum tibi decus attribuit, ut consisto-

20 rii nostri secreta fideli integritate custodias, per te praesentandus accedat, per te nostris auribus desiderium supplicis innotescat, iussa nostra sine studio uenalitatis expedias omniaque sic geras, ut nostram possis commendare iustitiam. Actus enim tui iudicis opinio est et sicut penetrale domus de foribus potest 2; congruenter intellegi, sic mens praesulis de te probatur agnosci : non iniuria, quia talem unusquisque ad responsa sua 4 uidetur eligere, qualem se cunctos decreuerit aestimare. Vestes ipsae, quae nostris corporibus applicantur, nonne nos deformare possunt, si aliquo inquinamento sordescant? Quanta uero 3o gratia nos decorare uidentur, cum laudabili puritate nituerint ! Sic miles ad secreta iudicis proximatus praesulis sui famam

BZNMKEFHGI

VI, 1 ppo] praefecti K Inscr. op. IN (substituens inscr. V IIT) tuus B?, tamen IN, tuus tamen K, cuius H G* I 4 quis B!

9 in pugnam te B!

10 uideantur B'

12 quod] quo B!

4 tuus] tamen * quos] quod B!

alius B!, aliis M

KI? A,alii H Gt 13 tibi ozz. H GI credi debet] Mozzzzsen, credideris B H G, credetis re//. 18 a] ad B» 19 consestorii B! Z, cum sistorii H 24 estimati

ZNM.A

30 nos gratia Z IN

PL 852

VARIARVM

XI, vr-vi1

433

aut ornat aut maculat. In nobis siquidem peccant, qui alios grauant et dum spolium obsecrantis ambitur, fama 5 praesidentis exuitur. Considera, si neglegere debemus unde 55 nos culpari posse cognoscimus. Vltra omnes dementes est, qui ulcisci non appetit quem grassatum in suo dedecore comprehendit. Respice, quo nomine nuncuperis. Latere non potest quod inter cancellos egeris. Tenes quippe lucidas fores, claustra patentia, fenestratas ianuas et quamuis studiose clau4o das, necesse est ut te cunctis aperias. Nam si foris steteris, meis non emendaris obtutibus : si intus ingrediaris, obseruanti6 um non potes declinare conspectus. Vide quo te antiquitas uoluerit collocari : undique conspiceris, qui in illa claritate uersaris. |Proinde ad nostra monita aures animumque conuer- M 556 4; te : fige menti omnia quae iubemus. Non te tamquam uacuam PL fistulam dicta perexeant, quae tamdiu plena conspicitur, 855 quamdiu in eam undae influere posse noscuntur. Esto potius conceptaculum, quod audita custodias, quod suscepta non fundas : quia nihil proderit, si auribus tuis transitura placeant 5o et in cordis sinibus se omnia non defigant. VII VNIVERSIS IVDICIBVS PROVINCIARVM SENATOR PPO

à. 533 ante Sept. r

1

Iustissime quaeritur quod annua deuotione praestatur, quando sub quodam gaudio constat inferri, quod soluitur lege ; generali. Stipendium namque est, quod subiectum facit munificum dici et offerentis nomen accipit, qui se quod penditur debere cognoscit. Quam lautum est intrepidum foro assis-

2

cari, qui pudorem non sinitur habere compulsi. Inhonorum est 1o enim omne quod cogitur nec offerentis habet gratiam, qui damnis suis perducitur ad tributa : contra quam libero dignum est compulsoribus nil debere ! Ille solus delectabilis ager est domino, in quo superuenire non timetur exactor. Merito

tere, publicum non timere et inter deuotos laudabilem collo-

33 grauant] maculant Z IN MK E3 F A 34 considero Z IN obsecrationis F A

crassatum

BI — 3* nuncupatis D^

obserantis B! Z.M K!, obseruantis IN, 36 clementes 35 posse] bene H G* I 40 stetetis] ceteris B Z M, exieris G*,

47 confluere BZINMEEHI 42 potest 41 meis] modis A 48 quod suscepta non fundas oz. H G T posse pernoscuntur B^ ( 2) 5 gene2 ppo] praefecti K, po H VII, 1 uniuersis ozz. IN H I, epistola G 10 cogitur] agitut M K A 6 penditur] petitur E! F rali] naturali K E? F 4 12 solus quam] quod E? H G^ I 11 tributam B! M! K, tributum Z IN I .A om.H GI

caettis /Á HGt*I

434

VARIARVM

XI, viI

ergo testimonium solutionis securitas dicitur, de qua non solüm 3 15 animus, sed substantia communitur. Et ideo, quod feliciter dic-

tum sit, indictione duodecima per dioecesin dicationis tuae sollemni moderamine custodito possessorem te officiumque . tuum praecipimus ammonere, ut trina illatione deuotus constitutis temporibus suam compleat functionem, ita ut cesset 2o uenalis illa dilatio, quae non ad tributariorum compendia, sed fraudis ambitu cognoscitur exquisita. Nam qui se huiusmodi onera subleuare dicunt, aliud magis pondus abomina4 bilis nundinationis imponunt. Absit a nostris temporibus detestabilis et fugienda uersutia. Possessor nihil aliud, nisi 2; quod publico debetur, exoluat : nam sua damna potius agunt, qui sub nobis aliqua fraudare contendunt. Quapropter sicut fiscalia onera nulla occasione uolumus aggrauari, ita constitutis temporibus praefinitas illationes praecipimus deo iuuante compleri, quatenus et possessorum deuotio gratissima domi3o nis innotescat et tarditatis inuoluta confusio nostris rationibus

auferatur. Vnde singulis quibusque temporibus sollemni more factos breues ad scrinia nostra transmittite, sicut te et prisca legum et nostrae iussionis praesens commonere uidetur auctoritas, ne, si aliquid horum aestimaueris neglegendum, tu tibi 5 55 |absolute facias esse periculum. Verumtamen ut iustissimarum

PL

praeceptionum diligentior procuretur effectus, illum atque 834 illum praecedentibus meritis comprobatos tibi officioque tuo iussimus imminere, ut nihil possit nocere neglegentia, ubi adhibetur sollicitudo geminata. Vnde continenter agite, si prouec- M 357 40 tum uestrum magis desideratis extendere. Impia lucra sint a uobis omnimodis aliena : uos possessorem deuotum redditis, si fraudulentis non grauetur incommodis. De aequitate potius quam de rapacitate proficitur. Semper metuit iniusta praesumptio : quid enim adquiri putatur, ubi bona conscientia 4 I perditur ? Aut in qua parte possit homo proficere, si innocentiam probatus fuerit amisisse ? Nolite sine praemio credere, quae uidentur ad bonam conscientiam pertinere. Habebunt nos bene agentes, in quo possumus, adiutores. RemuneratoBZNMKEFHGI

VIE, 32. Cod. Theod. 1, 16, 3 (a. 319). 16 diocesin] B, diocesim re/.

dedicationis E? F, dictationis H' G^,dictionis

G?*, dicois I», diconis Iv 21 exquisita] attributa E? F I 22 magis] maius TNICESPEST 25 publice H G I debe£ EXE. EL GT sua - 26 aliqua ozz. B^, add. in marg. B^ 26 aliqua subter nobis B^ 34 neglegendum] ne legendum Bt 35 iustimarum B! 36 affeces BZ iN MKHG A 39 nunc ane agite add. Z IN. 40 uestrum] nosttum BZ NMKEHG 43 potius] magis HGI 48nos]uos NK F deo iuuante az/e nos add. H I, post nos G. adiutores] Gt, auditores f/erique, auctores Iv

VARIARVM XI, vir-viii

435

rem enim illi me esse promitto, quem se aliqua honestate trac5o tasse cognouero. Agite ergo : laudes ad me potius uestri perueniant quam querellae. Maius commodum non quaeratis, quam si nihil uenditis. Illa tantum sequenda sunt lucra, quae potest ' laetus offerre et miles sollemniter securus accipere. Non censor, sed laudator uester esse desidero. Cauete ergo, ne reddatur ;; infestus qui uobis cupit esse beneficus : nam grauius semper irascitur, qui contra propositum commouetur. VIII EDICTVM PER PROVINCIAS.

1

SENATOR

PPO

a. 533 Priscorum mos fuit noua iura decernere, ut succedenti populo aliquid quod omissum uidebatur adiungerent : nunc autem sufficiens satis conscientiae ueterum decreta seruare. Erat ; ante genus hominum

sub hac nouitate sollicitum, dum regu-

lam uitae suae in aliena cognoscerent uoluntate pendere : modo uero unusquisque nouit fixum, quod ab antiquis plenissime non dubitat constitutum. Sufficiunt ergo uobis iura, si non desit uoluntas eximia. Quid praeconum uoces, quid periculosas 2 1o sententias praesulum erectis auribus sustinetis ? Propriae uitae imponit modum, qui sibi se iudicem intellegit constitutum. Studete cuncti actibus bonis et formidanda nescitis. Nolite inardescere ad praesumptiones illicitas : amate uiuere quieti : transigite semper innoxii. Quid litibus honesta confunditis ? 15 Cur facitis quae mox timere possitis ? Si quaeritis lucra, uitate potius damnosa litigia. Si quod tamen emerserit ciuile certamen, legibus patriis estote contenti : nullus ad seditiosa consurgat, nullus ad uiolenta confugiat. Furoris genus est in sae3 culo pacato turbulento studere proposito. | Sed quia de nobis

PL

20 iudicibus etsi non uerus, tamen oritur rationabilis metus, dum

855.

inexperta potestas trahit potius ad timorem, quantum ad meum propositum pertinet, iuuante deo rerumque dominis BZNMKEFHGI

49meoz.BZINMKEF.4,ue H . G0uesttae D? EF ptaeueniant B M KE 52 uendatis E FP? H GI 53 possessot pos; laetus add. Cuiacius cum Guelf. 54 uesti H G I B5 beneficiis B VIII, 1 ppo] p£ K pet -ppo oz.H GI inser. ad ep. VI IN (substituens bic inscr. XI) — 8 omissum] commissum B Z IN M H G? Is, obmissum E!, ozz. F 4satis]laassZI NMKEF G*.A est ane ueterum add. B» Z IN K E F A, ante satis G 5 ante] autem EF H GT 6 cognosceret E F * unusquisque] unusquis B! 8nobis EF HI 13 quiete Z! IN 14 transire H G?*, transite G^] 15 cut] quid H G I quaesistis H G I. 19 sedutiosa Bà 20 oriatur B?

VARIARVM XI, vii regnantibus omnia uobis iusta, omnia moderata promittite.

436

Primum, quod maxime iudicem dehonestat, nundinatio a me

25 foeda nescibitur. Non enim mea uerba more uestium suspensa uenduntur. Sperari a uobis aliquid sola specierum indigentia faciet, non

malitiosa uenalitas.

Vbi tamen

erit quae

M 558 tem-

pus mitigat moderata praeceptio, non indicimus quod. ematur nec ad taxationem trahimus quae necessaria non haben4 3o tur. Estote tantum

ad consueta solliciti, de nouitate securi,

quia illud solum nobis iudicauimus esse commodum, si uos iuuante domino seruemus illaesos. Non uos quisquam militum pro sua uoluntate concutiet : non exactor adiecticiis grauabit incommodis : non solum nostras, sed et officii innoxias custo-

35 dibimus manus. Alioquin inutile bonum est iudicem non accipere et multis accipiendi licentiam praebuisse. Neque enim sic a nobis egrediuntur, ut ea quae passi fuerint aliis merito fecisse uideantur. Imminuta sunt enim uestro amore suffragia, quae 5 hactenus omnium detrimento crescebant. Ostendimus in nobis 4o deo iuuante continentiam, ut eam militibus sine pudore imperare possimus. Non enim potest auctoritatem habere sermo qui non iuuatur exemplo, dum iniquum sit bona praecipere et talia non fecisse. Ordinatio igitur nostra utilitatem publicam tantummodo respiciet, non furta priuata. Scimus quae pro 45 nobis uota fuderitis, qua fuistis anxietate suspensi. Deforme nobis est talia facere, ut minus possitis in uestra exultatione 6 gaudere. Patebunt deo propitio aures nostrae ad suscipienda desideria supplicantum : actor causae suis nos oculis sub libertate uisurus est : non redempta, sed propria lingua loquejo bitur. Nobis enim nec seruitus imperabit nec a nobis nobilitas ueneranda fatigabitur. Praetoria denique nostra nullus turpis actus intrabit, nemo a nobis quam uenerat minus locupletior redit. Nescibit domesticum penetrale a subselliis discrepare. Iudicem me obseruans inueniet, quocumque res7 55 pexerit. Verecundiae memores iuuante deo sic agere nos optamus, quemadmodum a rerum dominis mandata suscepimus. BZNMKEFHGI 23 promittite] permittere E!, promitto E* F H GTI 24 mundinatio B* 25 F Gv I, nascitur H, non nascitur G*, nescietur 74 uetba mea H ubi] ubique B? 31 iudicamus Z IN E F G Iv 32 iuante B» deo H G I seruemus 07z. 5p. uat. relicto B*, seruamus B? 34 innoxii H G* J custodiuimus B Z M K H G I, custodimus E F A 37 a nobis sic H GT ea oz. H GI fecisse merito H G I 40 ea militibus Z IN 74, militibus eam H G I 42 juuantur B! 43 nostta ozz. H G I utilitatem] auctoritatem H G I 46 qua] quae B! 46 nostra E F 44 popitio B* 48 supplicantium H G I actof] I, auctor re//. 49 loquetutf ZUNSIKCBOESEPG!DSA 50 impetauit B! Z IN M E! H, imperabat I 52 intraduit BZ NMKEFH A 53 rediit B I, fortasse legendum tediet (cf. INeue W'agener 3, 327) nescibit] Traube 526, nesciuit codd. e£ Mommsen nesc. d. p. a. S. discrepate oz. H G I 54 inuenitet BZ iN M!EFH

nescitur K E G I A 27 domino] offitium B!

VARIARVM

XI, xix

437

Vos ad omnia iusta estote deuoti, ut me prouinciarum patrem faciatis esse quam iudicem, quia iterum grauius irascitur, qui minime de prauitatum actione pensatur. Nam si praebuistis 6o laesionibus obsequium, quid illi impendere debetis, quem uobis magnopere studere cognoscitis ? Sollemnia commoda sedis nostrae laborantibus militibus non negentur, quia ipse praebet 8 uiam excedendi, qui non patitur iusta persolui. Praeceptis etiam nostris oboedientiam aequabili modera|tione praestate. PL 6; Compellat rationabiliter proprius animus, ne uos urgeat terror 856 armatus. Odium sibi excitat, qui iustis resultat imperiis. Quem iam coegero, non amabo. Sic enim cuncta quae agenda sunt uolumus explicari, ut uos nullo compulsore faciamus imminui. Seruari uobis cupimus concessa pridem dominorum 7» beneficia nulla abominabili praesumptione distracta. Honorem nostrum sola uos optamus gratulatione sentire et regnantibus bona petere, qui uestra desideria uisi sunt praesti9

tisse. Viuite nunc adepta securitate gaudentes. Quem fas non M 539

fuit cogere, potuistis uoluntariis sponsionibus obligare. Nam 75 qui dubitat sub dei confidentia iusta promittere, uult habere liberum, quod non est pollicitus, immutare. Tenete igitur arbitrii mei idoneum uadem, speculum

cordis,

imaginem uolun-

tatis, ut quibus non sum facie notus, fiam morum qualitate recognitus. In hac me potius parte conspicite, qua latent 8o praesentes. Non est uobis damnum absentiae meae : utilius est iudicem mente nosse quam corpore. IX IVDICIBVS PROVINCIARVM

SENATOR

PPO

4. 533 Sciens ab eis contrarium posse credi, qui praecedentibus ma1 lis fuerant imminuti, dum mens humana facile suspicatur de quolibet illa quae pertulit, propositi nostri uotum edictali ; tenore promisimus, ne iuuante deo quos securos esse cupimus

BZNMKEFHGI

58 magis ane esse add. B?

59 prauitatum] probitatum B Z N M K E A fortasse

rele — 60ilis BL (2)K — 6istudere magnopete Z N $3 ante uiuite 2 Jf. eras. quam P^ . 69 nobis H G IP? securitate adepta H G I

48 fiam oz. sp. uac. relicto D*

meae Zransp. H G I IX, 1 ppo] praefecti K, om. FI.—

faciles B^

MK E.4 — 66 quem] B, nunc om. H G* I 80 damnum pos

inser. om. IN (substituens. bic inser. XII) ,..3 WW 4 — 4 proposito B8, praepositi E F H

438

IO

-AVARIARVM XI, Ix

uel de ipsa sollicitudine grauaremus. Non enim est paruum tormentum aduersum aliquid formidare uenturum, dum semper grauius aestimatur emergere quod timetur. Absit a nostris temporibus uel minima credulitas laesionis. Reo iam uicinus est qui malus putatur, quia tunc aliquid persuadetur animo, cum intrauerit pectus apta suspicio. Quapropter dicatio tua per loca celeberrima proponi faciat destinata. Aptum est enim ab his iussa cognosci, quos decreuimus ammoneri. Excitetur nunc amor omnium circa dominos felices, ut, sicut nos

15

20

nullum contraria uoluimus cogitatione suspendere, ita se et illi deuotos debeant pie regnantibus exhibere. Sponsiones autem nostras uos ueras efficitis, si prouincialibus aequabiliter praesidetis. Diligite iustitiam, quae uos et amabiles faciat et gloriosum commodum sua participatione concedat. Scitote officia uobis quasi actuum uestrorum testes assistere. Et ideo quam magnum est in tantorum conspectu facere quod omnium possint ora praedicare ? Iudicium quasi iuridicium cognoscite uocitatum. Praesulem agere non decet quod alter accuset. Quid timeat reus, cum uiderit crimen in fascibus constitutum ? Sola

25

30

35

malis |illa tormenta sunt, si publica uota moribus suis sentiant PL esse contraria. Dici enim non potest disciplina, quando ipsa 857 fuerit corrigenda. Studete ergo nobiscum, ut boni mores prouincialibus dentur, sed nuditas auferatur. De remediis potius quam de laesione tractetur. Graue malum est quemquam ad largienda iuris beneficia fieri et mixtum laesionibus inueniri. Sic agite, ut, cum iustitia probata quaeritur, annus uester breuis esse uideatur. Honores uobis potius offerantur. Necessitatem quippe ambitus amittetis, si prouincialium uobis uota societis. Nullos uestrorum actuum facimus esse custodes nec sub priuato arbitrio ingenium iudicis inclinamus : sed omnia sic gerite, ne fiat necessarium quod nunc credimus esse turpissimum. Instar nostrae geritis dignitatis, si uos conscientiae puritate tractetis. Obuiate malis, fouete nihilominus inno- M. 340

centes. Si quis tamen est, qui ausu temerario contra uestros 40 fasces

erigatur nec possitis exercere quod iustum est, aut petitorem protinus cum uestra relatione transmittite aut, si

BZNMKEFHGI IX, 22 Cf. Cassiod. in psalzz. 36, 50 (lin. 569). 6 graueremus B^

8 grauius ozz.

H GI

9 crudelitas

Z IN H G*

11 apta]

alta H G I, acta Á i3his NKEF 15 contraria uolumus Z E F, contraria nolumus N, uolumus contraria H G I 17 cfficitis ueras H G T 19 pattipatione Z G 20 existere E? F 22 iuridicium] iudicium B! G?, iuridicum K E

F, uetidicium M! sedete H Gt I?

24 in fascibus crimen H G I 25 publica** uota B 30 mixtum] mutum H G I 32 potius uobis K E F 4

23 33

ammittitis B Z, amittis M!, ammittatis E I, ammictatis F, amittitis F1 G^, oz;7. G?

si] sed

EF

38 ingenium] genium H G I

VARIARVM

XI, 1ix-x

439 uiribus deseritur ueniendi, negotium destinata relatione declaretur, quando et euectiones publicas accepistis, et nobis gra-

tum sit audire de talibus. Atque ideo totius uobis excusationis 45 causa summota est, quando aut per dignitatem uestram potestis recta gerere aut certe nobis quae sunt necessaria nuntiare. X BEATO V.C.

CANCELLARIO SENATOR

'PPO

4. 533/537 1

Cum rerum domini clementia de famuli sui Dani salute cogitaret, cuius uotum est de cunctorum sospitate laetari, remedia

Lactarii montis eum iussit expetere, ut cui medella humana ; nil profuit, uulgatum loci beneficium subueniret : qui crebra tussi retonans anhelo pectore membra tenuauit, dum ministeria naturae nimia concussione debilitata uirtutes suas explicare nequeunt ad salutem. Escas enim in auxilium humani corporis contributas, dum apte non transigit, reddit inutiles. Nec inter-

roest talibus an sumere cibum an sustinere ieiunium. In. dies singulos substantia uiua deficit et uelut rimosum dolium 2 paulatim defluens donec euacuetur, expenditur. Huic igitur ferocissimae passioni beneficium montis illhus diuina tribuerunt, ubi aeris salubritas | cum pinguis arui fecunditate 15 consentiens herbas producit dulcissima. qualitate conditas, quarum pastu uaccarum turba saginata lac tanta salubritate conficit, ut quibus medicorum tot consilia nesciunt prodesse, solus uideatur potus ille praestare, reddens pristino ordini resolutam passionibus uim naturae. Replet membra uacuata, 20 uires effetas instaurat et fomento quodam reparabili aegris ita 3 subuenit quemadmodum somnus labore fatigatis. Haec itaque armenta in tam abundanti pabulo exhausta uidere miraculum est, ut umor ille lacteus non praestet origini suae, qui corpora mortalium probatur laesa reficere, miroque modo herbis ani2; malia non proficiunt, unde hominum membra. pinguescunt. Exiles per dumeta discurrunt montium, tenues uidentur et BZNMKEFHGI (hi tres om. ep. X)

44 uobis totius

Z IN M? K E F A, uobis de talibus totius M!, totius nobis H

xou:c. nnnc P inscr. om. Z et (substituens bic inscr. XIV)IN. 2? cogitarent B 5 nil] non E F subueni*ret B 6 resonans E F anhelo] hanelo B IN? E, heleno hanelo IN? 10 à sumere (asumete B!) cibum an B, aut sumere cibum aut K E F .A 12 igitur] ergo M K E F, oz. A 13 passionis B Z IN M: 16 lac tanta] lactante B! 17 nescitunt B9 20 effetas] aeffectas. B!, effecatas Z IN M K, affectatas E, eflecatos F 21 haec] hic B? 25 non ozz. D* 26 motium B, in ocium Z N^, in ocicium IN?

PL 858

440

VARIARVM

XI, x-xit

instar eius cui medentur sustinent passionis. Lac autem tam pingue, ut haereat digitis, cum exprimatur in uasis. Qua de re annonas deputatas subuectionemque necessariam praebete

3 o uenienti, ut in supra dicto loco armentali suco salubriter pastus

eodem alimento reparetur eius iuuentus, quo nutritur infantia. Consurgite, animi tali passione laborantium : iam non amaro antidoto horrebitis dulcissimam uitam. Voluptuose bibite quae

saluberrima sentiatis. Felicitatis genus est inde curari, unde 3A

libens animo aeger possit expleri. M. 341

XI EDICTVM DE PRETIIS CVSTODIENDIS

RAVENNA

a. 533/537

A

:í o

Venalitas uictualium rerum temporis debet subiacere rationi, ut neque in uilitate caritas nec in caritate uilitas expetatur, sed aequalitate perpensa et murmur ementibus et grauamen querulis negotiatoribus auferatur. Atque ideo trutinatis omnibus et ad liquidum calculatione collecta diuersarum specierum pretia subter affiximus, ut omni ambiguitate summota definitarum rerum debeat manere custodia. Si quis autem uendentium non seruauerit quae praesentis edicti tenor eloquitur, per singulos excessus sex solidorum multam a se nouerit exigendam et fustuario posse subiacere supplicio, quatinus eum et damni metus terreat et praedicta poena uehementer affligat. XII EDICTVM

A

PRETIORVM

PER FLAMINIAM

Si otiosi populi urbium singularum sub pretiorum iustitia PL continentur, quanto magis debet laborantibus subueniri, ne 859 utilitas commeantium saucietur discrimine fortunarum ! Et ideo susceptio transeuntium requies debet esse curarum, ne quod ad leuamen inuentum esse constat, detestabile potius BZNMKEF

29 subiectionemque Z IN M K .A, subuentionemque F ptrebet B!, prebe B? $0 suco] fuco B XI, 1 pretiis] praediis Z iN K E inscr. ad ep. VIII IN (substituens bic inscr. XIV) 9 te edicti tenor D^, tenor edicti E F 10 ecessus B multa B? Z M, muclta N, mulctam K E F A 11 exigendum B Z N M fustiatio B posse] debet Z NN, possit A XII,1flaminia Z N M, flamina K EF inscr. ad eb. LX IN (subst. bic inser. XV.) 3 continetur Z IN Kt 4 fortunorum B Z NN M K, fortuitorum 4A e? Mommsen 6 leuamen] iuuamen E? F

VARIARVM

XI, xir-XiI1

441

grauamen infligat. Recipiatur hospes ad pretia definita : iniquitatem non patiatur auaram qui inuitatur ad gratiam, quando turpis aucupatio est terrere enormitate pretii et susceptione blandiri. Praedoni similis est, qui sub iniqua cupit 1o 2 uoluntate distrahere : utrosque enim constat aliena uelle diripere et considerationem iustitiae non habere. Nescitis

quanta possitis adquirere moderati ? Vltro ad commoda uestra ueniunt, qui uos temperanter agere posse cognoscunt. Nul1; lus ergo se aestimet, quod est familiare semper absentium, longinquitatis obliuione defendi, quando ad nos cotidie ue3. niunt qui uestra mercimonia patiuntur. Cauete potius damna multarum, qui lucrorum auiditates appetitis. Sex enim solidorum dispendium se nouerit sustinere et laceratione corpo2o ris affligendum, si quis aliter uendendum esse crediderit, quam miles noster in rer directus pretia cum ciuibus atque episcopis locorum habita deliberatione censuerit. Sufficere enim debent omnibus honesta lucra de ciuibus, ne obsessa potius itinera uideantur esse latronibus. XIII IVSTINIANO

AVGVSTO SENATVS

VRBIS ROMAE

4. 535 Honestum nimis et necessarium uidetur esse negotium pro securitate Romanae rei publicae pio principi supplicare, quia conuenit a uobis expeti quod nostrae possit proficere libertati. M 342 ; Nam inter cetera bona, quae uobis singulariter diuina tribuerunt, nihil gloriosius probatur accedere, quam quod uos cognoscitis ubique posse praestare. Rogamus ergo, clementissime imperator, et de gremio curiae duplices tendimus manus, ut pacem uestram nostro regi firmissimam praebeatis ro nec nos patiamini abominabiles fieri, qui semper de uestra concordia uidebamur accepti. Romanum siquidem nomen 2 uos commendatis, si nostris dominis benigna conceditis. Gratia uestra nos erigit ac tuetur et hoc mereri cognoscimus, quod

1

BZNMKEF

16 obliuioni B! 15 abstinentium B» 11 uelle oz. Z IN 4 diffinita codd. 23 uideantur itinera 18 multorum K E ;4 17 patiuntur] partiuntur E F

ZNMKE.A XIII, 1 inscr. ad ep. 10 IN (subst. inscr.160) ^ &nobisEF — 8 duplices] supplices Mommsen. cum. uar. lect. Montispess. 294, lectionem codd. tuetur Traube 537. coll. Verg.

Aen. 1, 9à

442

VARIARVM

XI, xim

de uestra mente sentitur. Quietem ergo Italiae foedera uestra 1; componant, quia tunc amari possumus, si per uos dilectio uotiua copuletur. Cui rei si nostrae preces adhuc non uidentur posse sufficere, aestimate patriam nostram in haec precato3 ria uerba prorumpere : 'Si tibi aliquando grata fui, ama, piissime principum, defensores meos. Qui mihi dominantur, 20 tibi debeant esse concordes, ne incipiant talia in me facere,

quae a uotis tuis cognouerint discrepare. Non mihi sis causa crudelis exitii, qui semper uitae gaudia praestitisti. Ecce alumnos meos sub tua | pace geminaui, ecce ciuibus ornata

. PL

resplendui. Si me laedi pateris, ubi iam nomen

840

tuae pietatis

25 ostendis ? Quid enim pro me nitaris amplius agere, cuius religio, quae tua est, cognoscitur sic florere ? Senatus meus 4 honoribus crescit, facultatibus indesinenter augetur. Noli per discordiam dissipare quod deberes per bella defendere. Habui multos reges, sed neminem huiusmodi litteratum 3o habui prudentes uiros, sed nullum sic doctrina et pietate pollentem. Diligo Amalum meis uberibus enutritum, uirum fortem mea conuersatione compositum, Romanis prudentia carum, gentibus uirtute reuerendum. Iunge quin immo uota, participare consilia, ut tuae gloriae proficiat, si mihi aliquid 55 prosperitatis accedat. Noli me sic quaerere, ut non ualeas inuenire. Tua sum nihilominus caritate, si nullum facias mea

5.

6

membra lacerare. Nam si Libya meruit per te recipere libertatem, crudele est me amittere quam semper uisa sum possidere. Impera motibus iracundiae, triumphator egregie. Plus est 4o quod generali uoce petitur quam si uester animus cuiuslibet ingratitudinis

offensione

uincatur.

Haec

Roma

loquitur,

dum uobis per suos supplicat senatores. Quod si adhuc minus est, beatorum apostolorum Petri atque Pauli petitio sanctissima cogitetur. Nam qui securitatem Romanam saepe defen45 disse probantur ab hostibus, quid erit quod eorum meritis uester non tribuat principatus ? Sed ut omnia reuerentiae uestrae congruere uideantur, per illum uirum uenerabilem legatum piissimi regis nostri ad uestram clementiam destinatum preces nostras credidimus porrigendas : ut tam multa debeant 5o efficere, quae uel singula potuerunt apud pios animos optinere.

BZNMKEF

15 per ozz. B 20 debent Mozzzzsen cum B? in me talia incipiant E F 22 prestiti B 28 per discordiam] discordia M? K E F .A, discordiam (oz. per) Mt 29 litterarum B! 4 34 hamalum Z IN M K E ez Mommsen 32 mea] ma B 48 nostri regis B

VARIARVM

XI, xiv

443

XIV

GAVDIOSO

CANCELLARIO PROVINCIAE LIGVRIAE SENATOR PPO

4. 533/537 1

Cum multis itineribus Como ciuitas expetatur, ita se eius possessores paraueredorum assiduitate suggerunt esse fatis; gatos, ut equorum nimio cursu ipsi potius adterantur. Quibus M 345 indultu regali beneficium praecipimus iugiter custodiri, ne urbs ila, positione sua libenter habitabilis, rarescat incolis frequentia laesionis. Est enim post montium deuia et laci purissimi uastitatem quasi murus quidam planae Liguriae. Quae 1o licet munimen claustrale probetur esse prouinciae, in tantam

2 1;

3 2o

2;

4 5»

pulchritudinem perducitur, ut ad solas delicias instituta esse uideatur. Haec post tergum campestria culta transmittit et amoenis uectationibus apta et.uictualibus copiis indulgenter accommoda : a fronte sexaginta milibus dulcissimi aequoris amoenitate perfruitur, ut et animus recreabili delectatione satietur et piscium copia nullis. tempestatibus subducatur, merito ergo Como nomen accepit, quae tantis laetatur compta muneribus. Hic profecto lacus est nimis amplissimae "allis profunditate susceptus, qui c€oncharum formas decenter imitatus spumei litoris albore depingitur. Circa quem conueniunt in |coronae speciem excelsorum montium pulcherrimae |PL summitates, cuius ora praetoriorum luminibus decenter ornata 84: quasi quodam cingulo Palladiae siluae perpetuis uiriditatibus ambiuntur. Super hunc frondosae uineae latus montis ascendunt. Apex autem ipse quasi quibusdam capillis castanearum densitate crispatus ornante natura depingitur. Hinc riui niueo candore relucentes in aream laci altitudine praecipitante descendunt. Huius sinibus ab austro ueniens Addua fluuius faucibus apertis excipitur. Qui ideo tale nomen accepit, quia duobus fontibus acquisitus quasi in proprium mare deuoluitur, qui tanto impetu uastissimi aequoris undas incidit, ut nomen

retinens et colorem in septentrionem obesiore aluei uentre BZNMKEFHGI (i ires : XIV, 10 urbs ad tantam— 12 uideatur)

XIV, 1 ppo] ptefatio K e7 sic fere deinceps. inscr. ad ep. 12 IN (subst. bic inscr. 18) 3 cum] dum Z M A, /um IN 38 como] camo IN, chomo M, comum AMorzzzsen 4 parauerendorum ZMKE jg: parauendorum IN suggerunt esse] suggerentes se B! B in ane cursu add. p? 9 uastitate B? 10 tantum E! F 11

pulcritudine E F, fortitudinem pulcritudinem H G ptoducitur H G, prouehitur JV, perueniat IP 12 cultra B 13 uenationibus E F 14 militibus B* 1? como] cumo B, chomo M, comum Morzzzzsen

torum E F diuoluitut

liminibus E F B Z N E F

nomen] non B!

27 aream] (h)aera E F

32 albei B

22 prtae-

28 fluius B

20

VARIARVM

444

XI, xiv-Xv

generetur : putes quandam lineam fusciorem in aquis albentibus esse descriptam miroque modo influentis discolor natura 555 conspicitur, quae misceri posse simili liquore sentitur. Hoc et in marinis quidem fluctibus fluuiorum inundatione contingit : sed ratio ipsa uulgariter patet, ut torrentes praecipites limosa faece corrupti uitreo sint aequori discolores. Hoc autem 1ure putabitur stupendum, quod simile tantis qualitatibus elemen4 o tum per pigrum stagnum uideas ire celerrimum, ut amnem per solidos campos putes decurrere, quem se peregrinis undis non uideas colore posse miscere. Quapropter incolis harum rerum iure parcitur, quando amoena omnia delicata sunt ad labores et facile onus 45

afflictionis sentiunt, qui uti suauibus

deliciis

consuerunt. Fruantur ergo munere regali perpetuo, ut sicut gaudent natiuis epulis, ita eos exultare faciat munificentia principalis. XV LIGVRIBVS SENATOR

PPO

a. 534

MA

Regale munus impetratum gaudium debet esse cunctorum, ut prouocetis ad meliora, cum de uobis concessa probaueritis esse gratissima. Nam si subuenire semper amantis est, cuiusmodi uos aestimatos intellegitis, quos releuatos esse sentitis ? Sed ne uestram laetitiam longis praelocutionibus differamus, quia bonarum rerum celerrima semper desideratur agnitio, gloriosissimi domini deuotae Liguriae necessitatibus consulentes centum libras auri per illum atque illum de cubiculo suo M 344

Io

pietate solita destinarunt, ut, iudicio uestro quibus est causa notissima, tanta unusquisque huius muneris participatione laetetur,

quanta

necessitate

grauatus

esse

cognoscitur,

ne

quod afflictis datum est usurpet inlaesus, sed illi reparatis uiribus consurgant, qui damnorum sarcina premente corruerant. Astensis autem ciuitas, quae supra ceteras suggeritur ingrauata, dispositionis uestrae iustitia maxime subleuetur, ut secundum modum dispendii commoditate beneficii perfrua-

PE

tur. Sumite

842

| pietatis stipendium,

tributarii, et dominorum

BZNMKEFRHGI (Ji tres : XIV, 43 amoena — 45 consuerunt)

33 quondam BZ N MK! E! F lineum BZ N MKF: fusiorem E F 33 quae] circa quem B! 36 quidem] quoque E F 31 corrumpti B 41 quam B 42 misceri E F 44 deleciis B! consueuerunt K E F G A 46 e anie munificentia add. B* Z M1, pos? mun. IN XV, 1 inscr. ad ep. 12. IN (subst. bic inscr. 18) 3deom.EF $8 nessitatibus Z 10 destinauerunt Z N MK E F A 13 usupet Z 15 hastensis Mozzzsen ciuitas az/e cetetas B!

VARIARVM

XI, xv-XvI

445

aestimate clementiam, qui condicione mutata hoc uos ab aera20 rio uidetis accipere, quod consueueratis inferre. Sed ut beneficia dominorum subtractis exactionum incommodis augeantur, celerius relatio uestra nos instruat, quid unicuique de hac summa relaxandum esse iudicatis, ut tantum de prima illatione faciamus suspendi, quantum ad nos notitia directa uulgauerit. Quapropter piissimis dominis uotis salutaribus 2 reddite quae debetis, ut ratio uestra supplicando peragat, quod se in ipso uniuersitas recepisse cognoscat. VA

XVI LIGVRIBVS

SENATOR

PPO

a. 534

V^

Xo

2o

Studiose nos oportet erigere, quos statuit regalis pietas subleuare : nam quibus dominorum clementia uoluit descendere, conuenit his etiam subiectos de propria dignitate praestare. Nuper mihi gratias retulistis, quod spem uobis bonorum quam fructum aliquem contulissem. Inuitastis me ad beneficia quia magna suscepistis gratulatione promissa. Absoluimus uotum iudicis obligati. Quae fuerunt praedicta, nunc probantur impleta. Initium igitur a libra faciemus, quia

ubi conscientiam fas est intendere, inde debet sermo iudicis in-

choare. Hinc est, quod in ponderibus atque mensuris uos suggeritis ingrauatos. Et ideo nostra cura prouidebit, ut nullius uos ulterius ex ea parte uexare possit iniquitas, quia graue scelus esse iudicamus aut mensuras modum excedere aut libram aequissimi ponderis iustitiam non habere. Milites etiam sedis nostrae nec non exactores atque susceptores, a quibus grauia uobis inferri dispendia suspirastis, praeceptis nostris fecimus conueniri, ut deductis ad liquidum ratiociniis si quid fraudis potuerit inueniri, sine aliqua dilatione persoluant : quia hoc nostris temporibus profitemur inimicum, ut alter alterius laetetur incommodo. Nunc ad apparatum florentissimi exercitus uota conuertite, uniuersa sine querella uel tarditate aliqua procurantes. Efficaciter enim me ad omnia benigna constringitis, si gratanter quae sunt iussa completis. Laetus oboediat, quem BZNMKEF

25 pissimis B 8 condescendere Z IN M? K E? F, XVI, 1 user. ad ep. 13 IN (subst. inscr. 19) B tam ane 4 etiam his Z M .A, etiam hiis iN K E F conscendere M! 74 18 17suspitatis IN K F 11 imponderibus B spem add. Cuiacius cum Guelf. 24 iussa 21 ad om. B! F 20 profiteri B, confitemur 74 reductis E! F sunt compleatis E F

446

VARIARVM

XI, xvI-XVII

25 causa generalitatis inuitat. Illa sola dolere debent dispendia, quae studio uidentur cupiditatis imposita. Nam quod pro rerum necessitate praecipitur, inde prudentum animus non grauatur.

; SOEIT

M 345

PROMOTIONES OFFICII PRAETORIANI, NATALE DOMINI FIVNT.

QVAE

à. 534 ante Dec. 24

1

Si hodierno die redemptionis inuenimus uitale remedium, si caelesti beneficio panditur spes salutis, conuenit etiam ; nos longo labore fatigatis gaudii de|ferre medicinam, ut super- PL na bona quae periclitanti mundo collata sunt, generaliter senti- 845 antur. Alioquin piaculum quoddam est inter tristes uelle gaudere, et humanitatis refugit affectum, qui dolorem non sequitur alienum. Contra quantose melius excitat de communio:»ne laetitia, quando incitamentum magnae alacritatis est 2 plurimos uidere gaudentes ! Hinc est quod sapientes mortale genus unum hominem esse testati sunt, quoniam omnes a cunctis casibus suis indiuisos esse uoluerunt. Quapropter unusquisque iuxta matriculae seriem tua designatione uulge1; tur, ut quem loci ordo postulat, gradibus promotionis accedat. Egrediatur unus, ut anteponat uniuersos. Totam sequentium seriem ad prouectum trahit, dum prior militiam perfunctus : exierit. XVIII DE CORNICVLARIO

QVI EGREDITVR

Amplectenda est promotionum grata sollemnitas, quae bene meritorum soluit excubias, quia tironibus conceditur spes

laboris,

dum

uicissitudo

fuerit

reddita

ueteranis.

Et

ideo

; Anthianum, qui praetorianis inculpabiliter paruisse perhibetur obsequiis, inter tribunos et notarios ad adorandos asBZNMKEFHGI (i £res om. ep. XVI) 21 prudentium M K A XVII, 1 praetotiani officii IN H G 2 in natali IN (priore Joco) E F Iv, natali IN (posteriore loco) H G IP Znscr. et ad ep. 14 et bic IN 3 uitale] natale H GI 5 longo labore] langore B 9 quanto] tanto B? 10 quando] quanto B M, oz. Z N,tanto E F H G I, quantum A est ane magnae H G T 13 cunctibus Z t aqdqge MKE'FA promonitionis B! accendat E! F 16 ut oz. H

G

XVIII, 1 znscr. e? ad ep. 15 ef bic IN. 3 soluit] nouit E F 4dum]si E* H G I, cum F 5 antianum ferique, antinianum IN, anzianum E inculpabiliter ptaetorianis H G I 6 adorandos] decores F, decotandos H G I

VARIARVM XI, xviI-xxIi

447:

pectus properet principales, ut iuxta consuetudinem praesentatus spectabilitatis decoretur insignibus. XIX DE CORNICVLARIO

QVI

ACCEDIT

Optatus ad optata perueniens sui nominis sortiatur effectum. Et ideo supradictum assiduis laboribus comprobatum corniculariorum sumere censemus officium, ut iure inter prima5 tes assistat, qui tironum inculpabiliter egit excubias. XX DE PRIMISCRINIO

QVI EGREDITVR

Olim quidem efficaciter peragens imperata multorum meruisti bona iudicia : sed nunc et diuino fauore commendatus erigeris, quando militiae laboribus perfunctus esse mon;straris. Quapropter spectabilitatis honore suffultus inter tribunos et notarios uenerandam purpuram adoraturus accede, ut per sacros aspectus principis tuae subsistat firmitas dignitatis. XXI DE PRIMISCRINIO

QVI ACCEDIT

Differri non patimur merita fidelium, ut ad studia bonorum actuum prouocemus uota cunctorum. Demus igitur quae sunt iusta laboribus, ut prouectu priorum inuitemus corda se; quentium. Atque ideo Andreas, qui praetorianis fascibus inculpabiliter noscitur obsecutus, gradum feliciter primiscriniatus ascendat, ut locum, quem uersutia nesciuit exquirere, se

gaudeat probis moribus inuenisse.

BZNMKEFHGI

sociatur 2 optatus] adoptatus H G I XIX, 1 znser. e? ad ep. 16 et bic IN effectui E! F D assistat] existat E! FT 6 8 sed nunc oz. H GI 2 quidem] si quidem E F XX, 1 Znser. om. IN.

ueneranda purputa

E F H GI ^ adoraturus accede] adotatus accede E!, adorna-

tus accede E? F, adornatus H, adornatus exhiberis G, sedeas adhornatus I 5 praetorianis] praeto4 corda] uota E? F H GI XXI, 1 inser. om. Z IN H 8 probis] 4 locum oz. H GI 6 obsecutus] executus H G* T tiis finis B

pro his B, proptiis K, bonis G, prohiis IP(!)

M 346

448

VARIARVM

XI, xxiI-XXV

Pop DE SCRINIARIO

ACTORVM

Iuste potentiora consequitur, qui de commissa sibi |negotii PL perfectione laudatur. Et ideo Castellum, quem matriculae 844 series fecit accedere, nostra auctoritas quoque actorum scrinia; rii curam praecipit obtinere. XXIII DE CVRA

EPISTVLARVM

Constantiniani merita licet plures asserant, adstipulatio quoque nostra commendat. Tanta est etenim in eo sinceritas mentis, ut et iudice mereatur teste laudari. Hic itaque epistu; larum canonicarum curam prouectus accipiat, ut amplius momenta suae integritatis exhibeat, quando fidem publicam sibi respicit esse commissam. XXIV DE SCRINIARIO

CVRAE MILITARIS

Conuenienter honoris praestat augmentum probitas actionis nec decet differri, quem frequenter efficacem contigit approbari. Hinc est quod Lucinum scriniarium curae militaris esse ; praecipimus : exhibiturus obsequium cui se merito non dubitat attributum. XXV DE PRIMICERIO

VA

EXCEPTORVM

Decet nos incunctanter tribuere promotionis ascensus, quos labor militiae meretur assiduus. Sicut enim aequum est desidiosis laborantium praemia denegare, ita conuenit exM 347 cubantibus remunerationis optata concedere. Et ideo Patricius BZNMKEFHGI (Bi zres om. ep. XXIII-XXV)

XXII, 1 inscr. ad ep. 24 Z K (subst. inscr. 28), et ad ep. 20 et ad ep. 21 et bic IN uste (i a zziniatore omissa) B.— prosequitur H I, persequitur G— commissi

2 EF

3catellum Z N MK EF A 4 nostra oz. H G I auctorum Z IN M E F, om.HG scriniarii] crismatrii B, scriniarum K D praecepit BZ IN K IP A et Mozamsen

XXIII, 1 zeser. ad ep. 25 Z K (subst. inscr. 29) 2 constantini E F 3 tanta] iudice teste meratur Z IN E F 4A e Mormsen,

auta B 4etut B tudice B teste iudice mereatur K

XXIV, 1zssr.adep. 20Z K. XXV, 1 insr.adep. 2? Z K

4lucillunm

MK EF .A

crismarium B

VARIARVM XI, XXV-XXVIII

449

exceptorum primicerium se a nobis nouerit institutum, ut ad tale perductus officium placuisse suarum merita gaudeat actionum. XXVI DE SEXTO SCHOLARIO

Dignus est nostro iudicio promoueri, qui a multis praesulibus meruit approbari. Vni enim acceptum fuisse interdum gratia est, multis placuisse iudicium. Iustus igitur locum ;sexti scholaris se nouerit consecutum inuenturus militiae praemium, cum se actibus studuerit sociare fidelibus. XXVII DE PRAEROGATIVARIO

Quis Iohannem non aestimet merito esse promouendum, qui nostro iudicio cancellorum olim sumpsit officium et tunc iam praerogatiuam conscientiae meruit, quando secreti munus ; iudicialis accepit ? Fruatur itaque gaudio et ordinis et honoris, qui moribus noscitur placuisse laudatis. Hunc igitur praerogatiuarium sententia nostra confirmat, ut gradu potitus emeriti deuotioribus animis publicae pareat iussioni. XXVIII DE COMMENTARIENSE

Iuuat bene meritorum uotis beneficiis respondere uicariis, ut deuotiore mente possit obsequi, qui meruit anteferri. Quapropter Heliodorus commentariensium fruatur officio. Digne ; siquidem eius integritati committimus quae custodienda esse censemus.

et B (ep. XXVIII e XXIX post XXXVII) ZNMKEFHGI (hi tres om. XXV XXV IL, collocant XXVIII et XXIX inter XXXVI et XXXVIII)

6 ad] et B

6 HGI seo. XXVI, 1 inser. ad ep. 28 Z K — 6 scholatii scribendum sociati H G I 6 K74 sumpserit 30limcancellorum B XXVII, 1 inser. ad ep. 29Z K * gradu 4 pre**rogatiuarium BD!, preerogatiuarium P?, praerogatiuarum K potitus] gradus potius M K E F A4 deuotioti mente XXVIII, 1 inser. ad ep. 22 Z K — 8 deuotione mentis H G? I, IP, et diadorius 4 cheliodorus Z N M K H G, theliodorus E FP, cereliodorus Gh Iv

450.

VARIARVM

XI, XXIX-XXXI

XXIX

&ps

DE REGENDARIO

PL 845

Aequitati uidetur accommodum, si efficaci actione laudatis digna moribus uicissitudo praestetur. Habet enim suam gloriam, qui pensatis excubiis militarem noscitur promouere fortu; nam.

Hinc est quod Carterium regendarii locum feliciter ob-

tinere censemus, ut spe futuri prouectus auidius praetorianis possit inhaerere laboribus. XXX DE PRIMICERIO

A

M 348

DEPVTATORVM ET DE PRIMICERIO AVGVSTALIVM

Dignum est ut sequatur uota fidelium fructus laborum et superior gradus excipiat, quos gestarum rerum integritas affectata commendat. Hinc est quod Vrsum primicerium deputatorum atque Beatum primicerium Augustalium esse censemus : ut qui ad maiora prouecti uidentur officia, praedicanda conscientiae sequantur exempla. XXXI DE PRIMICERIO

A

SINGVLARIORVM

QVI EGREDITVR

Decet palmae praemia consequi, qui sacramentis militaribus uidentur esse perfuncti, quia diutinus labor sibi uindicat quod inexperta uix potest inuenire nobilitas. Et ideo, quoniam Vrbicus primiceriatus sui noscitur tempora peregisse, inter domesticos et protectores sacram purpuram adoraturus accedat, ut uenerandis clarificatus aspectibus militaribus excubiis se gaudeat liberatum.

BZNMKEFHGI (Bi tres ont. ep. XXX et XXXI)

XXIX, 1 /nser. ad ep. 22Z K regerendario Z M H, regundatio G, tege dario I?, tegetedario Iv 2 uidetur (55. 4c.) modum B, uidetur esse accommodum H I 4 depensatis H G, de peractis (pactis IP) pensatis T ad ane militarem add. H G I.A promoueti H G, peruenire I 74 D arterium B, cartharium Z, cartarium IN, charterium M, charterium K, carcherium HG, cartherium I?, cachetium Iv regerendarii B M H G I, regerendatum Z IN.

XXX, 1 de ptimicetrio (poszeriore Joco) oz. IN deom.EF 2 augtalium Z, augustarum IN 6 atque oz. B ? uidentur] tenduntur M K E! F 4 XXXI, 1 singulariorum oz. Z 3 uideantur B, probantur E! F 5 utbichus EF

VARIARVM

XI, XXXII-XXXIV

451

AXXIT DE PRIMICERIO SINGVLARIORVM QVI

ACCEDIT

Adest militaribus obsequiis integritas iudicantis, quia gratanter exsoluit quod deberi iuste cognoscit. Quapropter Pierius primicerium singulariorum se nostra auctoritate cognoscat ; effectum. Si.qua sunt alia, fiducialiter suggerantur : quia non est. haesitationis metus, ubi non est iudicis uenalis auditus. XXXIII DE CONCEDENDIS

DELEGATORIIS

Moras intercipit, quem praestandi consuetudo constringit, quia plus ille ad beneficia compellitur, qui innata beniuolentia commonetur. |Neque enim decet, ut nostrorum factorum dis- PL s similes esse debeamus, dum oporteat crescere numerositate re- 846 medii, cui administrationis tempora uidentur augeri. Et ideo de praesenti uobis delegatorios nostra largitur humanitas, ut tunc habeatis commoda praemii, quando estis et sudoris terminum consecuti. Non uos anxia mora suspendimus nec cru-

ro ciabili dilatione fatigamus. Vnus sit finis sollicitudinis et laboris. Nam differendum quis putet, si beneficia sua uendere non retractet ? XXXIV ANTHIANO

tuam

Petitionem

M 349

SVGGERENTE

retinebit

DICTVM

officium,

EST

donec

consensum

sequentium, dum facultas fuerit, inquiramus, quia uni incaute creditur quod est a plurimis asserendum. Ite omnes prouecti. ; Estote

cuncti

feliciter

approbati.

Nil

sustinuistis

dubium,

dum omne iudicium habeatur incertum. Sola uos alpha complectitur : ubi ea littera, non timetur. Sic enim unusquisque proprio usus est uoto, tamquam de alieno non pependisset arbitrio.

BZNMKEFHGI

(hi tres : XXXII, 6 non est — 7 auditus ; XXXIII, 3 plus ille -

4 commonetut ; XXXIV, 3 uni — 4 asserendum)

alia] talia B Z IN M K A XXXII, 6 a si cozzza incipit B XXXIII, 2 hotas Z (zzin.) 4 pluribus H GT XXXIV, 1 antiano plerique, anciano E timetur] metitur, B, timeatur E

? ubi] nisi E F

452

VARIARVM

XI, XXXV-XXXVI

XXXV DELEGATORIA à. 534 ante Dec. 24 Si Olympiaci currus agitator rapit praemia post labores, 1 si ferarum certamen inhonestum uelociter solet coronare uictores, quam celeritatem remunerationis merebitur, a ; quo laudabiliter rhilitiae sacramenta peraguntur ? Cur enim agentum in rebus miles officii post tot laboris incerta aliquid patiatur ambiguum, qui crebris actionibus excubando ideo principis nomen habere promeruit, quia militiae sacramentis ceteros antecellit ? Obseruauit enim iugiter imperialibus iussis 1o et ut reuerentiam praetorianae sedis extolleret, tunc ad eius uenit obsequium, quando uocabulum coepit habere praecipuum. Tales ergo tardare piaculum est, quia post palmam nemo dilatus est. Votiuum non potest dici quod tristis suscipit. Grauamina nulla metuant absoluti, ne portus hoc ingerat 3 15 liberis quod facere potuit procella uexatis. Quapropter experientia tua de illa prouincia ex illatione tertia fiscalium tributorum solidos, quos principi Augustorum prouida deputauit antiquitas, sine aliqua | dilatione persoluat, quos noueris PL tertiae decimae indictionis rationibus imputandos. Sed caue 847 20 uenales moras : declina damnosa fastidia, ut qui desideras similia consequi, exemplum tibi non uidearis intulisse dispendii. Qua enim poscentem ratione summoueas, si te actionis tuae qualitate constringas ? Honorabiles quidem a cunctis habendi sunt ueterani, sed ab his maxime, qui militiae labore z detinentur. Tibi ergo praestas quod parcis alteri, quando indemnitas prioris lucrum potius fit sequentis.

2

MVÁA^

XXXVI

ANATOLICO CANCELLARIO PROVINCIAE SAMNII SENATOR

PPO

a. 534 1

Qui laboriosas excubias et officia magnae sedulitatis inuenit, BZNMKEFHGI (i tres : XXXV, 2 si— 8 peraguntur ; 14 grauamina — 15 uexatis ;

ep. XXXVI)

XXXV,2cursus HGI agitatur B! capit E! F 6 agendum B, argentun MEF 9 ceteros ozz. B obseruabit B Z NM K F.A 14 grauamina] grauia H GI 16 deoz.EF 17 augustorum principi B 22 enim] propter MKEF.A tationem E F si]sed E F 24 habenda B hiis K EF XXXYVI, 1 anatholico f/erigue, antalico IN, anotholico E, anatholio H, anathelio G, anatolio I

prouinciales

M K,sannii E F, oz.

HG I

Z N M K, oz.

HG I

2ppo]ow.H GI

annii Z, ammui IN, amnii

VARIARVM

XI, xxxvI

453

rationabiliter et temporis definita constituit, ut: quod erat ; sub uitae termino positum praemium, non haberet incertum. M 55o Alioquin quis sufficere semper et spectare posset, cum se mortalibus lux ipsa subduceret ? Qua de re sub incerta uita certa militia est nec habet quod possit metuere, qui ad designatum 2. tempus.inoffense meruit peruenire. Astra ipsa, ut astrono10 mi

uolunt,

licet

assidua

repetitione

uoluantur,

cursus

sui

definita custodiunt. Nequit esse ambiguum, quod fine proprio tenetur inclusum. Saturnus annis triginta constituta sibi caeli spatia peruagatur. Stella Iouis duodecim annis attributam sibi regionem illustrat. Martis sidus ignea celeritate rapta1; tum decem et octo mensibus deputata sibi discurrit. Sol anni spatio zodiaci circuli signa praeteruolat. Astrum Veneris mensibus quindecim spatia concessa transcendit. Mercurius uelocitate succinctus tredecim mensibus proposita sibi interualla praeteruehit. Luna peculiari nobis uicinitate proximior triginta 20 diebus peragit, quod anni spatio sol aureus circumactus 3 impleuerit. Merito ergo laboris finem mortales inueniunt, quando, ut philosophi dicunt, et ipsa, quae deficere nequeunt nisi cum

mundo,

cursus

sui terminos

rationabiliter

acceperunt,

hac tamen interueniente distantia, quod illa opus suum finiunt, 2; ut ad principium redeant, humanum genus ideo militat, 4 ut peractis sudoribus conquiescat. Et ideo illi, qui inculpabiliter cornicularii est perfunctus officio, septingentos solidos, quos et longaeua consuetudo deputauit, per illam indictionem de Samnii prouincia ex illatione tertia sine ambiguitate 3o contrade : quia non potest dubitare de praemio, quem uera iudicis commendat assertio. Praefuit enim cornibus secretarii praetoriani, unde ei nomen est deriuatum, laudatis actionibus comprobatus : eo ministrante caliculum scripsimus inempti, quod magnis pretiis optabatur impleri : gratificati sumus, 55 cui leges fauerunt

5

: negauimus,

cui

iustitia non

promisit.

Nemo tristis extitit de uictoria sua, quia saluis facultatibus

BZNMKEFHGI

6 sufficeret H G^ ] etom.H GI expectare Mosen 9 astronomici H GI i0suicutsus HG I 11 custodiant Z IN! M! ne quid esse E!, ne quid eset FH GI 12 teneretur B!, non tenetetur H G, non tenetur T 13 ad-

ttibutas sibi regiones H G I 14collustrat H I sidus] syrus B! taptatus B Z N, tegnum raptum H G, raptum I 15 sibi oy. H GI annis D* 16 cicli H GI 24 hac] at B 25 principem Z E* M'!, principum H 97 pet31 inHG I 29 tertia ozz. 28 et] ei Mozzzzsen fectus B», functus H GT cotnibus] Cuiacius, cutibus B Z M K, cutiis IN, dicis] principis M K E F Z4 32 cutis E! F, curribus E? H G, cuttilibus I?(!), currulibus I?(?), curalibus I" in33 calculum H G I enim ane actionibus add. H G T deriuatiuum B HGT — 36 35fauerunt]suaserunt 34preibusH GI epiZNEFHGI tristis ozz. E F extitit] excedit E? F

454.

VARIARVM

XI, XXXVI-XXXVII

obtinuit, quando ut fieret su|perior, non redemit. Nostis omne quod loquimur : neque enim in cubiculis nostris secretaria uestra peracta sunt : quod egimus, cohortes nouerunt. ad nocendum fpriuati, ad praestandum 40 Fuimus nimirum iudices. Districtio nostra in uerbis est habita et in factis sensa benignitas. Irascebamur placati, minabamur innoxii et ne potuissemus 45

laedere, terrorem

uidebamur

inferre. Habetis,

PL 848

ut

solebatis dicere, castissimum iudicem : relinquam uos integerrimos testes. XXXVII LVCINO V.C. CANCELLARIO

CAMPANIAE

SENATOR

PPO

a. 534

I

Bene antiqua moderatione prouisum est, ut laboris sui pretia recipiant qui publicis utilitatibus obsecundant, ne quis haberetur praeteritus, qui probabili fuerat actione laudandus. M 551 Nam cui officio remuneratio solueretur, si praetorianis laboribus praemia tardarentur ? Quicquid enim paene in re publica geritur, eorum strenuitate completur et, quod difficillimum seruiendi genus est — sic enim omnia cogitur implere, ut non permittatur

Io

I

5

2o

2 v^

excedere

—,

exercitibus

paret,

armatis

obtem-

perat et inde reportat gratiam, ubi inuenire potest alter offensam. Quid publicas illationes per difficiles minutias referamus esse collectas, quas magna subtilitate compositas et ab illis exigunt, quos offendere non praesumunt ? Eorum est etiam sudoribus applicandum, quod uictuales expensae longe quidem positae, sed tamquam in urbe regia natae sine querela prouincialium congregantur, quia dum suis temporibus aliquid apte quaeritur, danti dispendium non putatur. Actus ipsorum nostra gloria est, opinio temporum, uirtus explicabilis iussionum, et quicquid pro continendis omnibus gratificationis accipimus, eorum iuste prouisionibus applicamus. Splendescunt usu ipso laboribus attributi, qui reddunt homines semper instructos : labores, inquam, uiolenti magistri, solliciti paedagogi, per quos cautior quis efficitur, dum incurri pericula formidantur. Erudiatur quis forensibus litteris : alter qualibet disciplina doceatur : ille tamen instructior redditur, BZNMKBEFHGI (Bi tres om. ep. XXXVII)

38 omne] esse E F G 45 testes oy. H G I

enim oz.

FH GI

secreta

HG I

4i cetom. EF

XXXVII, 1 àü.c.] nc IN M, nüc K, uice E F, nunc A 2 pretia] praemia E F 9 parat BZiN E* F obtemperat] imperat E? F 10 reportat] reparat E F 11 illationes] actiones M K E F .A, rationes Cuacius minutas E F 20 amplicamus B

VARIARVM

4

XI, XxXxvII-XXXVIII

455

qui actu continuae deuotionis eruditur. Et ideo talibus cum honore soluendum est quod merentur, ut et sibi aliquando accipiat, qui semper rei publicae utilitatibus adquirebat. Quocirca ilii primiscrinio iam militiae labore perfuncto ex 3o canone prouinciae Campaniae tertiae illationis tot solidos sollemniter te dare censemus, ut et ille iustis laboribus perfruatur et posteri eius exemplum liberae famulationis accipiant, cum eum pro sua fide bene habitum fuisse cognoscunt. XXXVIII IOHANNI

CANONICARIO

TVSCIAE

SENATOR

PPO

a. 534[535 1

Moderatrix rerum omnium diligenter considerauit antiqui- PL tas, ut, quoniam erat plurimis per nostra scrinia consulendum, $849 copia non deesset procurata chartarum, quatinus, cum iudices ; multis profutura decernerent, odiosas moras dulcia beneficia non haberent. Hoc munus supplicantibus datum est, ne auare constringerentur ad commodum, pro quibus a largitate publica constabat acceptum. Ademptus est impudentissimus exactionibus locus : specialiter a damnis exemit propter quos princi2 10 pis humanitas dedit. Pulchrum plane opus Memphis ingeniosa concepit, ut uniuersa scrinia uestiret quod unius loci labor elegans texuisset. Surgit Nilotica silua sine ramis, nemus sine frondibus, aquarum seges, paludum pulchra caesaries, uirgultis mollior, herbis durior, nescio qua uacuitate plena et pleni15 tudine uacua, bibula teneritudo, spongeum lignum, cui more pomi robur in cortice est, mollities in medullis, proceritas leuis,

sed

ipsa

se

continens,

foedae

inundationis

pulcherrimus M 552

3

fructus. Nam quid tale in qualibet cultura nascitur, quam illud, ubi prudentium sensa seruantur ? Periclitabantur ante 20 hoc dicta sapientium, cogitata maiorum. Nam quemadmodum uelociter potuisset scribi, quod repugnante duritia corticis uix poterat expediri ? Ineptas nimirum moras calor animi sustinebat et cum differebantur uerba, tepescere cogebantur inge4 nia. Hinc et priscorum opuscula libros appellauit antiquitas : BZNMKEFHGI (hi tres om. ep. XXXVII) XXXVIII, 24/25 C£. Cassiod. Zu5/. 2, praef. 4 (ed. Mynors, p. 91, 5). 26 est ane cum Zransp. E. FP 29 illa B ex] eu B XXXVIII, 1 canonico IN, cancellario F H I, concellatio G tusciae oz. Z G 10 menphis B IN F, memphys E ingen*osa B! 11 nostta pos; scrinia add. HGI 414quauacuitate] a qua ciuitate B', quacuitate H —— 15 teneritudine M KB spungeum B Z IN 17 ipsa] quia Bt, ozz. B? foedae] fide K E! F 18 non az/e nascitur add. E F 19 illud oz. H GI 20 sapientum E F G JA quem] que B I

456

VARIARVM

XI, XXXVIII-XXXIX

2; nam hodie quoque librum uirentis ligni uocitamus exuuias.

Erat indecorum, fateor, doctos sermones committere tabulis

impolitis et in ueternosis ramalibus imprimere, quod sensualis poterat elegantia reperire. Grauatis manibus paucis memoriam commonebat nec inuitabatur plura dicere, cui se talis pagina 3o uidebatur offerre. Sed hoc primordiis consentaneum fuit, quando rude principium tale debuit habere commentum, quod prouocaret' ingenia sequentium. Inuitatrix pulchritudo chartarum affluenter Tdicitur, ubi exceptionis subtrahi materia 5 non timetur. Haec enim tergo niueo aperit eloquentibus cam3; pum, copiosa semper assistit et quo fiat habilis, in se reuoluta colligitur, dum magnis tractatibus explicetur. Iunctura sine rimis, continuitas de minutiis, uiscera niuea uirentium her-

barum, scripturabilis facies, quae nigredinem suscipit ad decorem, ubi apicibus eleuatis fecundissima uerborum planta4o ta seges fructum mentibus totiens suauissimum reddit, quotiens desiderium lectoris inuenerit : humanorum actuum seruans fidele testimonium, praeteritorum loquax, obliuionis inimica. Nam memoria nostra et si causas retinet, uerba 6 commutat : illic autem secure reponitur, quod semper aequa45 liter audiatur. Quapropter deputatam summam tot soli|do- PL rum de Tuscia prouincia illi ex illatione tertia te praebere cen- 85o semus tertiae decimae indictionis rationibus imputandam, quatenus scrinium publicum integritatem fidei suae laudabili debeat perpetuitate seruare. Quod defectum inter mortalia nesso ciens annua cumulatione semper augescit, noua iugiter accipiens et uetusta custodiens. | XXXIX

VITALIANO

V.C. CANCELLARIO LVCANIAE SENATOR PPO

ET BRVTTIORVM

a. 533/537 1

Apparet, quantus in Romana ciuitate fuerit populus, ut eum BZNMKEFHGI (Ji tres om. ep. XXXIX)

25 uocitatus B?, uocamus H G I exu*ias B!, excubias Z IN M! E F I, exsuias M?, exubias K 28 memotia E F 31 quanto B 32 quod oz. H GI

prouocauit H G I 33 crucem app. Fridh. ; fortasse legendum describitur uel dictione describitur ; exhibitarum iure dicitur prop. in app. Mommsen

ubioz.

MK!

BF A

34 haec] hocZ

NH . enim] ergo E F 37 44 committat B! 46 prouintie 5os7 te add. Z IN 51 uetusta] cuncta H Gt T

continuata H G I 39 apitibus B 43 causam E F illi] illi subadiuuae Mozzzzsen cuz H G (subadume G) 41 tertiam (tertia H G) de decimae BZ NMKHG

XXXIX, 1 ü.c.] nc N, uice E F, nunc M A brutionum Z NN, brucionum K 3 quantus fos? ciuitate /ransp. Z IN populus fuerit E F eum ozz. EF

VARIARVM

XI, xxxiX

457

etiam de longinquis regionibus copia prouisa satiaret, quate; nus circumiectae prouinciae peregrinorum uictui sufficerent, cum illi se ubertas aduecta seruaret. Numquam breui numero 2 esse poterat, qui mundi regimina possidebat. Testantur enim turbas ciuium amplissima spatia murorum, spectaculorum distensus amplexus, mirabilis magnitudo thermarum et illa 10 numerositas molarum, quam specialiter contributam constat M 555 ad uictum. Hoc enim instrumentum nisi fuerit usuale, neces-

1; 3

2o

4

25;

3o

5

sarium non habetur, quando nec ornatui potest proficere nec parti aliae conuenire. Denique haec quasi uestimenta pretiosa corporum ita sunt indicia ciuitatum, dum nullus adquiescit superflua facere, quae se nouit magnis pretiis explicare. Hinc enim fuit, ut montuosa Lucania sues penderet, hinc ut Bruttii boum pecus indigena ubertate praestarent. Fuit nimirum utrumque mirabile, ut et prouinciae tantae ciuitati sufficerent et sic ampla ciuitas earum beneficiis uictualium indigentiam non haberet. Erat quidem illis gloriosum Romam pascere : sed quanto dispendio uidebatur posse constare adducere tam multis itineribus quae darentur ad pondus, dum quae probabantur decrescere nullus poterat imputare! Redactum est ad pretium, ubi pati non poterant detrimentum, quod nec itineribus imminuitur nec laboribus sauciatur. Intellegant prouinciae bona sua. Nam si antiqui eorum fuerunt ad dispendia deuoti, cur isti non sint ad compendia soluenda munifici ? Et ideo ambos titulos in assem publicum iam redactos diligentia tua statutis illationibus procurabit, ne meis temporibus neglegentes esse uideantur qui alienis dignitatibus laudabili integritate paruerunt. Nam licet et alias

prouincias studuerim reficere, nihil tamen in illis actum est quod uoluerim uindicare. Senserunt me iudicem suum et quibus priuatus ab auis atauisque profui, uiuacius nisus sum ;; in meis fascibus adiuuare, ut me

agnoscerent retinere affec-

tum patriae, quos in meis prouectibus | sentiebam propensa PL exultatione gaudere. Pareant ergo non compulsione aliqua, 85: sed amore, quando et hanc summam illis imminui, quae solebat offerri. Nam cum mille ducenti solidi annuis praestationi4» bus soluerentur, ad mille eos regia largitate reuocaui, ut exultarent gaudiorum crementis de oneribus imminutis. BZNMKEF seruiaducta Z 6 illi se] Mozzzzsen, illis codd. B circumuecte Z IN K E? 4 10 esse 50s; constat add. E, ante numquam] Fridb, nam quam codd. Xr. 16 sues penderet] suspen14 iudicia K E? F 13aliiZ IN E?F constat F 17 btutum B Z N, bruthii M, brutii E F 74 ut] est quod E F deret E! Ft 22 itineribus] muneribus K 21 quando B roma B 20 haberent B M K 30 meis] in 29 procutauit codd. 23 probantur Z NM K E F.A BFP.A MK EF.A — illis]aliis EF — 34 prefui B, praeeisZN — 32studuetintZN 40 largitate regia E PF 38 amores D* fui Mommsen

VARIARVM XI, xr. . XL INDVLGENTIA

458

a. 533/537 1

Quamuis nomen ipsum iudicis dicatum uideatur esse iustitiae et totius anni orbitam aequitatis iubeamur ambulare uestigiis, his tamen diebus in domicilium pietatis iure de; flectimus,

ut ad redemptorem

omnium

remissionis

itinere

peruenire possimus. Ex hac enim uirtute suauissimos fructus legimus et remittendo aliis nobis parcimus. Nam qui periculose iusti sumus, sub securitate semper ignoscimus. Quapropter poenas abdicimus, tormenta damnamus et tunc uere iudices su2 1o mus. Macte, indulgentia, quae soluis et praesules. Tu patrona humani generis, tu afflictis rebus medica singularis. Quis tuo non egeat munere, cum sit peccare commune ? Ab uniuersis necessario peteris, quando sub te spes uitae sumitur, quae sub iustitia non habetur. Nam dum tribus aliis sorori- M 554 15 bus caelesti gratia perfruaris et amabili amplexatione nectamini, omnes tibi, quamuis et ipsae uirtutes sint, honorabiliter cedunt, quando te humano generi salutiferam esse cognoscunt. Sed quid tantum de terrena conuersatione dicamus ? Pietas est, quae regit et caelos. O si tecum liceret longis habitare 2o temporibus ! Totus excluderetur reatus, et parcendo fieret ut 3 parcere tolleretur. Sed prouidentissime tanta res sacris solum temporibus uidetur esse concessa, ut gratius mundus acciperet, unde pro rerum nouitate gauderet. Quapropter abstine noxiam, lictor, securem, cui licet impune facere quod in aliis

25 cognosceris uindicare : ama paulisper ferrum splendidum, non cruentum. Catenas tuas lacrimis madidas felicior rubigo suscipiat : illud potius reconde, quod solebat includere. Auditoria feralium uocum meliore sorte mutescant. Sic re uera nomen custodis sine mortibus alienis. |Quid semper inferis laboras ? PL 3o Aliquando et superis milita. Otium tibi clemens actus indicit. 852 Qui iustitiae inexorabili excubat necesse est, ut eum pietas benigna discingat. Et ideo cella gemituum, tristitiae domus, 4 apud superos Plutonis hospitium, locus perpetua nocte caecatus, tandem infusione lucis albescat : in quo non unum torBZNMKEFHGI XL,4 his

N K

EF

flectimus Z?, flectimur E!, deflectimur F G* I

addicimus H G? I, abdicamus 74 cum K, oz. E. F, dum cum Momzsen

13 quando] quoniam H G I 16 et oz.

E F

9

14 dum]

18 de terrena oz. in

fine pag. B et anfe pietas add. B 19 est oz. F H G* I temporibus habitare ZNMKBEF.A 21 parcere] patce M K E A 24 secutin Z N M B F A, securium K impunens B^ 24 solebas H G I 28 uocum oz. H G I mitescant H G, nitescant T sic] sit BZ IN MP, si.A 30 clemens tibi ZN 31 domini os iustitiae adZ. B' xA M

VARIARVM ;; mentum

XI, xr

sustinet reus, qui antequam

459

incurrat

necis exitus,

a superis probatur abscisus. Primum pedor ille collega catenarum abominabili maerore discruciat : auditum alieni gemitus et lamenta conturbant : gustum ieiunia longa debilitant : tactum pondera prementia defetigant : lumina diutinis tenebris 4o obtusa torpescunt. Non est unum clausis exitium : multifaria 5 morte perimitur, qui carceris squalore torquetur. Nunc ergo reos de Auerno tuo uicturos emitte : redeant ad superos, qui ex magna parte inferos pertulerunt : atria tua uacuitatibus impleantur. Locus ille perennium lacrimarum quondam tris45 tes incolas perdat. Non sunt inde qui laeti sunt : qui tunc profecto habebit gratiam, si desertus appareat. Exite, inclusi,

6

yo

55 7 6o

8 65

uicina semper morte pallentes : redite ad lucem, quos caligantes tenebrae possidebant, nihil amplius optata morte passuri, nisi quod adhuc poteratis occidi. Sed uos, qui nulla debetis ambitione iam decipi, delicta relinquite cum catenis, dierum beneficiis absoluti. Viuite nunc honestate, qui didicistis superstites mori. Cognoscite quam beneficialis sit bona conuersatio : altera contulit teterrimum carcerem, haec nouit splendidam tribuere libertatem : ista praestabit ut uelis uiuere, illa dedit ut eligeres iam perire. Si leges astringunt, ulterius uos nullus includit. Secreta pauescite : ad forum sine trepidatione uenite. Illa iuste refugitis, per quae tristia pertulistis. Mirentur uos liberos, qui uiderunt reos. Odisse debetis quod uos tradidit neci. Pecora ipsa uitare norunt, quae se laesisse M 555 cognoscunt : itinera illa non repetunt, ubi in foueam corruerunt. Tenaces laqueos auis cauta declinat, haerentem uiscum alis suspecta non insidet. Pisceus lupus harenis se mollibus, ut plumbati lini insidias euadat, immergit : cuius ut superducta retia eius tergum frustra diraserint, alacer in undas exilit et uitati periculi gaudia liberatus agnoscit. Scarus esca pellectus, BZNMKEFHGI XL, 62 Cf. Ou. Jal. 25 sqq. ; Plin. na. 32, 11 ; Plut. so//. an. 26 (977 F) ; Oppian. 65 Ou. Jal. 9-18 ; Plin. na£. 32, 11 ; Plut. so/.. an. 25 (9077 OQ; bal. 5, 121 sqq. Ael. za£. an. 1, 45 Oppian. /z/. 4, 49 sqq.

E F 37 maerore] terrore E!, fortasse legendum matcote (an foetore ?) — alienus

39 defestigant B!, defatigant HGI

Z N

squalore*** B, scalore

MK E GI ^ 40estom. HGI

Z M K 181

42 reos] eos

H GI

Ad44ptremitur

46 habebunt

48 possideant 44 sempet ozz. Z IN G* deserti appareant Hi G* I HG*I 51 absolute B oz. beneficiis dierum Mozsen ez B e derelinquit 50 p 54 illa] ista H GI 56 includet E F honeste E F Gh, fortasse recte Ba 61 uiscum ozz. H G* I EF H G 60 illa] ipsa tristitia B He, tristitiam T 64terga H GI — in 63 plumblati K, plumbeati H G IP 62 ales Mosen desilit H G I undas] inundans B Z M, in undis E

460

VARIARVM

XI, xr

cum iunceum carcerem coeperit introire, | mox ut se ad exi-

PL

tium suum inuitatum fuisse cognouerit, in caudam labitur, paulatim se ab angusto subducens. Quem si alter eiusdem

855

generis cognouerit inretitum, extrema eius mordicus trahit, ut

7o qui sibi captus non potest subuenire, alterius solacio probetur euadere. Sic et sauri argutum piscium genus a uelocitate nominati cum se in insidias nexuosas impulerint, quasi quibusdam funibus aequabiliter illigati totis nisibus trahentes retrorsum socium cónantur liberare captiuum. Plura sunt, si 7; talia perquirantur.

Omnia

enim,

quae

possunt

habere

con-

traria, facilis casus absumeret, si curam salutis propriae non haberent.

8o

8 VA

Ad

te, claustrorum

magister, uerba

reuo|cemus.

Patere poenale secretarium tuum innocenter esse secretum. Torqueris quidem, quod nullus affligitur : a communibus gaudiis maestus exciperis, dum tibi soli non parcitur uenia generali, liuidae inuidiae comparandus. Sustine de omnium securitate iacturam, qui habuisti de multorum afflictione laetitiam. Sed ut tuos quoque gemitus consolemur, illos tibi tantummodo uindica, quos lex pietatis gratia non relaxat, ne, cum truculentis parceret, asperrima facinora leuigaret. Soluamur ergo cuncti saecularibus actibus implicati. Patitur omnis homo periculosos nexus, quos festinet euadere. Claustra reos dimittant : nos uincula improbae cogitationis absoluant. BZNMKEFHGI

66 mox] mor Z ut ozz. B e? Momrusen exitum E! H GI 67 suum oz. Z INLE iuitatum B cognoscit H G I 68 augusto BH I aliter B 69 nouerit H G I *0 non potest captus (cantus 7) H G I euadere probetur (probatur H) H GI *1 sauri] scauri E? H G I *2inoz. MKHI 73 equaliter B K H I 74 retorsum Z 76 assumeret E F?, assummeret F1 si curam] securam B 7* uerba oz. H G I 80 exceperis B? parcit uenia generalis H I, parcit genialis (generalis G^) uenia G 81 liuidae inuidiae] laude libide in inuidiae B 85 soluamus E F 4 86 ergo oz. Z IN cuncta M KEP.4,cuncüsH GTI 88 demittant B

Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustrissimi exquaestotis

palatii exconsulis ordinarii exmagistri officialis praepositi officiorum atque patricii lib. V uariarum explicit Z, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustris ex quaestoris palatii exconsulis ordinarii exmagistti officialis prefecti primi

ordinis atque patricii liber quartus uariarum explicit M, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustris exquestor. palacii exconsulis ordinarii exmagistri officialis praefecti primi ordinis atque patricii lib. iiii uatiarum explicit lib. iiii"* K, explicit liber undecimus E F

PL 854

M 356

LIBER DVODECIMVS I. Diuersis cancellariis prouinciarum singularum Senator ppo.

e

TR Vniuersis iudicibus prouinciarum Senator ppo. III. Vniuersis saionibus, qui sunt cancellariis deputati, Senator ppo. IV. Canonicario Venetiarum Senator ppo. V. Valeriano u. s. Senator ppo. VI. Vniuersis praefecturae titulos administrantibus Senator ppo. VII. Canonicario Venetiarum Senator ppo. VIII. Consulari prouinciae Liguriae Senator ppo. IX. Paschasio praefecto annonae Senator ppo. X. Diuersis cancellariis prouinciarum Senator ppo. XL Petro u. c. erogatori opsoniorum Senator ppo. XII. Anastasio cancellario Lucaniae et Bruttiorum Sena- M 557 Mr tor ppo. XIII. Edictum. XIV. Anastasio cancellario Lucaniae et Bruttiorum Senator ppo. XV. Maximo u. c. cancellario Lucaniae et Bruttiorum Senator ppo. XVI. Canonicaria. XVII. Iohanni liquatario Rauennati Athlaricus rex. XVIII. Constantiniano uiro experientissimo Senator ppo. XIX. Maximo uicario urbis Romae Senator ppo. ZNMKEF incipiunt cap incipiunt tituli libri quinti Z, incipit liber u uariatum Cassiodori imi exquaestolibri u Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustriss patticii IN, inciris palatii exconsulis ordinarii exmagistti of officialis (ic) atque libri duodecimi capitula sunt hec K, incipit u*? lib. M, piunt capitula libri quinti F libri duodecimi tubtice E, incipit liber duodecimus semper aut ppo I. ppo] populorum M praepositus F? (ita semper F*? ; F* aut praeposito) ppo] populorum M iüg duniuersis Z (culpa miniatoris) Ii. ppo] populorum M (e£ i/a saepius in laterculis, in textu semper) IV. canonicatum F IV ü.&.] uiro sublimi K E F IX. pascasio fere codd. XI. ü.c.] uiro K, nc E, om. IN DAE uniuersis M plerique et bruttioXII. brutiorum ze] bruciorum uel btuctiorum Dic et deinceps XIII-XV. XIV. XVII. XVUI.

rum ozz. IN inscr. om. IN

ü.c.] uito K, nunc (fos? canc. transp.) ppo] praefatio K ath. tex] se. ppo IN constantiano Z, constantino JN

E.F

462

LIBER DVODECIMVS, CAPITVLA

DUNS XXI. XXII. XXIII. XXIV. XXV. XXVI. XXVII. XXVIII.

Thomati et Petro uu. cc. arcariis Senator ppo. Deusdedit scribae Rauennati Senator ppo. Prouincialibus Histriae Senator ppo. Laurentio uiro experientissimo Senator ppo.

Tribunis maritimorum Senator ppo.

Ambrosio u. i. agenti uices Senator ppo. Paulo uiro strenuo Senator ppo. Datio episcopo Mediolanensi Senator ppo. Edictum.

ZNMKEF

XXI.

XXII. XXIV,

XXV. XXVII.

trauennatis

Z IN K

hystotiae K rubinis F

ambroxio E datio] dicio E

expliciunt tituli IN

mautitanorum Z IN, marinitinorum E

üi]uirtoK EF

M 558

" VARIARVM XII, :

463 M 559

I

DIVERSIS CANCELLARIIS PROVINCIARVM SENATOR PPO

SINGVLARVM

a. 533/537 Nescio quis magnus esse creditur, qui de penetralibus iudicis destinatur, quoniam tanto plus aestimatur quis amare iustiti; am, quanto ab illo frequentius constat auditam. Per milites suos intellegitur iudex et sicut discipuli magistri scientiam produnt, sic nos obsequentium mores aperiunt. Praeceps non putatur obseruasse moderato, auarus paruisse non aduertitur continenti, stultus prudentibus seruisse non creditur. PericliIo

tamur,

fateor, in actionibus uestris, si uos mala intentione

tractetis et, quod nulli accidit uestrum, alienum uitium nostrum celebratur obprobrium. Sustinemus tales casus, quales nos in alios iudicare non possumus et lex, qua fruuntur cuncti, in nobis non potest custodiri. Sed habemus iterum ex alia parI te solacium, quod uestra bona nostra creduntur esse mandata et nobis otiosis adquiritur, quicquid gloriae uestris laboribus expeditur. Si te enim aliquis sapienter agere uideat, statim famam tui praeceptoris exaltat, dum tale institutum fuisse creditur, qualia gesta nihilominus sentiuntur. Vna est senten20 tia plebis tales esse iudices, quales uos contigerit approbari. Et ideo magnopere cauendum est, ne ille de uobis incipiat iudicare, cuius uos opinionem contigerit ante lacerasse. Vlciscitur poenis quod misistis in fabulis et tormentis uestris compensat, quod populus uulneratus exaggerat. Quam periculosum est ^

2; pati iudicem rationabiliter iratum et illum de fortunis tuis decernere,

quem

te constat

grauiter irritasse ! Quapropter

stude magis, ut nostra potius uoce lauderis, quia sicut te potest iudicis uel sermo aduersus deprimere, ita prosperrima sententia subleuare. Perge igitur per illam indictionem iuuante

BZNMKEFHGI

incipit liber quintus uatriarum Z M, incip lib. u. NN, incipit lib. u**? uariarum K, incipit liber duodecimus E 2 senatot oz. H G T I, 1 prou. sing.] diuersarum prouinciarum H G I 3 ppo] prepositus offitiorum Z, populorum N, preposito K, oz. H G I 6 iudex intellegitur Z IN M K E F 24 penetrabilibus E F nescio] scio Z 12 10 nostris B E I e? Moruisen 8 obseruisse H GT ? praeceps] preces B 15 creduntur] uidentur etom.H GI 13 alio H GT celebrabitur H G I est oy. H GI 21 magno ptecauendum B 20 uos oz. H GT TEUETIGS, te 23 laudatis B! 26 discernere Z IN 24 est ozz. H GI 22antea E F T perge] pet te B 29subleuare]eleuate Z IN 28prospetrrime D* om.H GI

PL 855

464

VARIARVM XII, 1-11

3o deo ad illam prouinciam, cancellorum pompa decoratus et gloriosa grauitate praecinctus. Absens cogita prae[sentis PL

pudorem. Nam quid debeas temptare uile, qui militas sub 854

honore ? Fasces tibi iudicum parent et dum iussa praetorianae sedis portare crederis; ipsam quodammodo potes-M 56o 3; tatem reuerendus adsumis. Edicta nostra tu primus obserua : ostende bonam te intendentibus uiam. Nam cuius est iudicis custodire mandata, si milites nostra uideantur neglegere con5 stituta ? Reginam illam procacium uitiorum auaritiam fuge, cui cuncta crimina detestabili deuotione famulantur : quae 4o dum pectus hominis ingressa fuerit, gregatim quoque maleficas cohortes admittit. Ferri non potest recepta, quia nescit esse solitaria. Agmen habet blandissimum, arma suscipit ex talentis et per dulcedinem superat quos amara deceptione captiuat. Proinde ad utilitates publicas esto sollicitus : iniunc4; ta morali compulsione procura. Plus agit inculcator rationis quam possit exercere terribilis. Persona tua refugium sit oppresso, infirmi defensio, praesidium aliqua calamitate concluso. Sic enim proprie nostros cancellos agitis, si laesorum impia claustra soluatis. II VNIVERSIS IVDICIBVS PROVINCIARVM SENATOR PPO

à. 534 ante Sept. 1

1

Gratias diuinitati refero, quia et prouinciales fecerunt quae monui et ego compleui omnia quae promisi. Nam nec me sensit ; quisquam aliqua uenalitate pollutum nec ego pertuli tributarios indeuotos. Habemus utrimque quod in nobis diligere debeamus : illi repererunt affectiosos iudices, nos adquisiuimus integerrimos praecones. Agamus itaque deo praestante quod coepimus. Possessor mihi publicas pecunias libens inferat : 2 1o ego illi inconuentus iustitiae tributa persoluam. Vobis autem commode repetitur, quod ueraciter actum esse sentitur, quan-

BZNMKEFHGI

32 quid] quidem Z, qui H uilles BZIN MK 33 faces Z IN( 2) M8, facis E F iudicium DB, iudicem E! F parent] parem E! F, patent E? I 37 custodire] obseruate H G I 39 crimina] uitia H GT de stabili B 40 malefidas BZNMKEFA 41 ferre B, feri H GI potest oz. Z 44 inuicta D?

II, 2 ppo] populorum Z IN M e? i/a fecerunt] referunt H Gt Iv, reserunt quisquam sensit (sentit B2) B NMKEHGI.A et Mommsen

saepius, praefatio K et ila saepius, ppllo 1 3 IP 4 compleo E F omnia oz. E F 6 utrique Z2 NMKEF.A * affectuosos 10 in conuentu H G I e? Morzzzsen

VARIARVM XII, i1

465

do de rebus praeteritis spes magna redditur in futuris. Probastis enim, quia nullum coegimus dare quod non debuisset of|ferre. Non publicis, non priuatis a me quisquam damnis terrores fecimus ignorari. Nec 15 afflictus est. Discussorum extraordinaria quaesiuimus, qui cuncta gerilegibus optabamus. Sed nec uos sitis in ea parte dissimiles. Praesules imitatores esse dignitatis nostrae iura uoluerunt, quibus paene eandem quam nobis iurisdictionem per prouincias contulerunt. Nul20 lum repudiat sequenda iustitia : omnes clarificat, quos sui participatione sublimat : minorem se ille solus facit, qui ab ipsa discesserit. Cur accipiendi uota sectemur ? Nullam gloriam recipit qui diues uocatur : contra omni laude decoratur qui iustus edicitur. Desideremus potius quod nos pretiosiores locupletibus facit. Fasces accipimus, ut graues esse debeamus : tribunalia conscendimus, ut morum gradibus euehamur. Nil uile, nil cupidum iudices decet. Claras enim suas maculas reddunt, si illi ad quos multi respiciunt aliqua reprehensione sordescunt. Alioquin expedit non uideri quam cunctorum irri30 sione signari. Omnes ergo, qui gremiorum celsa petimus, uitiorum humilia deseramus.

55

40

45

6

PL 855

M. 361

Sit in nobis frons libera, ut aliorum

possimus emendare peccata. Aequat crimen omne quos inquinat et ideo dissimilis ab accusato debet esse qui iudicat. Haec nos annuo sermone conuenit loqui, quia bonarum rerum nulla satietas est. Fateor auiditatem desiderii mei : cupio me uobiscum uelle praedicari. Veniamus nunc ad consueta : quae ideo debent suscipi grata, quia probantur esse sollemnia. Quapropter, quod feliciter dictum sit, te officiumque tuum cum dei iuuamine possessorem praecipimus ammonere, ut tributa indictionis tertiae decimae deuota mente persoluant, quatenus trinae illationis moderamine custodito debitam rei publicae inferant functionem. Tempora exactionum statuta seruentur, ita tamen, ut nullus sub immaturae compulsionis iniuria se ingemiscat exactum nec iterum sub turpi uenalitate indutiarum largitas damnosa praebeatur. Dilatio enim tributi maior fit causa dispendii, quando irrite suspenditur quod nullis protractionibus euitatur. Expensarum quoque fidelem notitiam quaternis mensibus comprehensam consuetudine custodita ad BZNMKEFHGI 15 discorum H G?*, priscorum G^, discolorum I 13 debuisset] habuisset B 22 sectamut E! F in ea] mea B H, in aliqua F 17 sitis] scitis K, ozz. H GT 30 signari] 28aliquando E? H GI 26 ascendimus Z IN 24 nos ozz. H GI 33 haec] nec 32 omnes N K E H G Iv et Moramsen, quaeuis IP seruati E! F 42 inferat 40 persoluat G e? Mozzisen 39 possessotes E F T ZHGI 45 maioris E? F B G et Mommsen, xefetat I/— A3 iniuria B^ — ingemescat B custo48 consuetudine comprehensam H G? I fit] fuit B! et Monanisen dita] concustoditam H, et custoditam G?* I P, custoditam Iv

4066

VARIARVM

XII, ri1-111

scrinia nostra dirigere maturabis, ut totius erroris detersa cali;o gine publici ratiocinii possit claritas apparere. Nam si aliter facias, te damna respiciunt, quae per neglectum tuum publicis utilitatibus ingeruntur. Et ut facilius possis deo auxiliante quae sunt statuta perficere, illum atque illum sedis nostrae milites tibi officioque tuo consuetudinarie praecipimus im;; minere, quatinus ordinatio nostra inculpabiliter sortiatur effectum. Caue ergo, ne te imparem nostris praestes ammonitis,

quia nimis foedum est ut a quo laudanda reposcimus, resecanda potius approbemus. PL 856

III VNIVERSIS SAIONIBVS

QVI SVNT CANCELLARIIS SENATOR PPO

DEPVTATI

a. 533/537 1

Oportet quidem cuncta sub tranquillitate peragi, quemadmodum possit bonis moribus conuenire. Sed tanta est in re pu; blica de morum

uarietate

diuersitas,

ut nemo

ualeat

leges

defendere, nisi terror uideatur aliqua temperare. Aegris non una causa salutis est : alter cibis reficitur, alter per abstinentiae beneficia tenuatur : hic lauacra mollia, ille ferrum quaerit ad uulnera : et uarium poscit remedium diuersa qualitas passio10 num. Sic qui populis praeesse cognoscitur, non uno consilio praeditus inuenitur. Feroces districtione premendi sunt, mansueti ciuiliter ammonendi : dolosi caute, simplices sub lenitate tractandi sunt. Et ideo ubique probatur necessaria esse prudentia, quoniam rebus omnibus adhibere uidetur accommoda. 2 15 Quapropter deuotionem tuam solaciis illius uiri clarissimi cancellarii nostri sollemni more deputamus, ut contra nullum alium erigaris, nisi qui legibus parere despexerit. Ad forum trahe qui iusta non recipit : sub continentia irascere, sub maturitate M. 362 distringe. Timeri te amplius uolumus quam probari, quia maxi20 me illud uigori tuo reputabitur, si nullius praesumptione 3 peccetur. Cogitetur prae omnibus pecuniae publicae fidelis

BZNMKEFHGI

51 negligentiam tuam H G I 52 ut oz. Z IN* possis deo] possideo B! 54 que oz. EF tuo] nostro K E F A immunere B! 55 inculpabiliter az/e ordinatio Zransp. Z IN 56 praestes nostris H G I e? Mozzzesen praestes ozz. B ammonitionibus H G I III, 3 oporteret B 4 pote sit B e? Mozzmsen bonis oz. E F 6 non] in Ba 10 sic qui] si quis H G2 I» 11 destrictione B? 13 probatur ubique ZIN 15 solatius B! uiti oz. H GI 16 deputemus B? alium nullum ZIN 18 iuxta B! K I»(1) 20 imputabitur Z IN

VARIARVM

XII, ri-1v

467

exactio. Sit tuum commodum contemptus alienus. Coactus faciat, quod sponte complere neglexerit. Causis tantum te delegatis impende. Si praecepta sequeris, deuia non requiris. Caret 25 culpa, qui imperata perfecerit. In executore illud est pessimum, si iudicis relinquat arbitrium. Non inde iacteris, quod tibi non potest obuiare, nec assumere superbiam uelis, quia te multorum humilitas pertimescit. Viri fortes semper in pace modesti sunt et iustitiam nimis diligunt, qui frequenter proelia tracta4 3o uerunt. Quam gratum est, si inter parentes reuersus querellarum non reportes opprobrium, sed ita te cognoscant egisse, quemadmodum diligentes probantur optare ! Nos etiam gratanter excipimus cum laude uenientem et otio uacare non sinimus, quem probabiliter egisse sentimus. His etiam et rerum 5; dominus maiora credit, quos bona conscientia utilitates suas gessisse probauerit. Quanta sunt, quae possunt tollere sapientes ! Nemo amplius adquirit quam qui se bona conuersatione tractauerit. IV CANONICARIO

VENETIARVM

SENATOR PPO

à. 533/537 1

. Mensae regalis apparatus ditissimus non paruus | rei publi- PL cae probatur ornatus, quia tanta dominus possidere creditur, 857 quantis nouitatibus epulatur. Priuati est habere quod locus s continet : in principali conuiuio hoc profecto decet exquiri, quod uisum debeat

ammirari. Destinet

carpam

Danubius, a

Rheno ueniat anchorago, exormiston Sicula quibuslibet laboribus offeratur, Bruttiorum mare dulces mittat acernias : sapori pisces de diuersis finibus afferantur. Sic decet regem pascere, 2 10 ut a legatis gentium credatur paene omnia possidere. Et ideo procuranda sunt uina, quae singulariter fecunda nutrit Italia, ne qui externa debemus appetere, uideamur propria non quaesisse. Comitis itaque patrimonii relatione declaratum est acinaticium, cui nomen ex acino est, enthecis aulicis fuisse tenuaBZNMKEFHGI (Li tres deficiunt IV/, 6 in aymmirati)

22 faciat] fiat B 23 quod sponte] quod iuste M, quod iuste sponte K E F, quod spondet IP, qui iusto sponte 74 tantum] tamen E! F I» 26 iactere Z IN 27 obuiati K E F H^ G I JA e? Mommsen 31 reportat H G I 33 cum] eum Z 34 hiis IN E F 35 maior N E F 36 gessisse] egisse E F G 74 37 inuetsatione Z IV, 2detepublica H GI — 3dominusom. H GI ^ 4continet locus H GI B profecto ozz. Z IN, post decet Zransp. K 6 danuuius Mozzzzsen * reno codd. ancotago fere codd. exornustto K, exotimiston E F $8 offerantur Z IN brutiorum (B Z) ze/ bruciotrum e bructiorum f/Jerique ; similiter alibi ^ acetnas EE 9 sinibus B sic] si B! 13 patrimonium Z IN — 14 fuisse oz. ZI teneatum B

468

VARIARVM XII, 1v

3 15 tum. Et quia cunctae dignitates inuicem sibi debent necessaria ministrare, quae probantur ad rerum dominos pertinere, ad possessores Veronenses, ubi eius rei cura praecipua est, uos 1ubemus accedere, quatenus accepto pretio competenti nullus tardet uendere quod principali gratiae deberet offerre. Digna 2o plane species, de qua se iactet Italia. Nam licet ingeniosa

Graecia multifaria se diligentiae subtilitate commendet et uina sua aut odoribus condiat aut marinis permixtionibus insapo- M 565 ret, sub tanta tamen exquisitione reperitur simile nil habere. Hocest enim merum et colore regium et sapore praecipuum, ut 4 25 blattam aut ipsius putes fontibus tingi aut liquores eius a purpura credantur expressi. Dulcedo illic ineffabili suauitate sentitur : stipsis nescio qua firmitate roboratur : tactus eius densitate pinguescit, ut dicas esse aut carneum liquorem aut edibilem potionem. Libet referre quam singularis eius uideatur esse 3o collectio. Autumno lecta de uineis in pergulis domesticis uua resupina suspenditur, seruatur in uasis suis, thecis naturalibus

custoditur. Rugescit, non liquescit ex senio : tunc fatuos humores exsudans magna suauitate dulcescit. Trahitur ad mensem Decembrem, donec fluxum eius hiemis tempus aperiat, miro3 que modo incipit esse nouum, quando cellis omnibus reperitur antiquum. Hiemale mustum, uuarum frigidus sanguis, in rigore uindemia, cruentus liquor, purpura potabilis, uioleum nectar deferuet primum in origine sua et cum potuerit adulescere, perpetuam incipit habere nouitatem. Non calcibus iniuriose tundi4o tur nec aliqua sordium ammixtione fuscatur, sed, quemadmodum decet, nobilitas tanta prouocatur. Defluit, dum aqua durescit : fecunda est, cum omnis agrorum fructus abscedit. Distillat gemmis comparem liquorem : iucundum nescio quid illacrimat et praeter quod eius delectat dulcedo, in aspectu 6 4 singularis eius est pulchritudo. Hoc quantocius perquisitum et competentibus pretiis adgregatum chartariis qui in rem directi sunt tradite deferendum. Nec illud neglegendum putetis, quod lacteo poculo relucescit, quando plus est mirabile quod potueritis difficilius inuenire. Albedo ibi | decora est et serena PL

5

A

VA

j o puritas,

ut illud de rosis, hoc credatur natum

esse de lilüs.

Colore quidem extraneum, sed sapore germanum est : aspectus dispar et similis in utroque suauitas. Nam quod acute sapit,

BZNMKEF

i7 praecipua cura E F 18 competentis B! 20 iactat italie B» 21 multifarie Z IN 24 precipium B 25 blatam B, batram Z IN, blactam E F 44 tangi Z IN 29 esse oz. Z IN esse uideatur eius M K E F A 30 petrsingulis B!, pertigulis B? 35 eius pos; cellis add. Z IN 39 tonditur Z IN 44 dulcedo delectat E F 45 quam totius E F 46 catrariis E PF? 48 mirabilis Bt 50 de liliis] deliciis B! B1 extranea B&

858

VARIARVM

XII, 1v-v

469

quod cito reficit, commune illis intellegitur, sed magna est distantia quae uidetur. Istud intueris rubore laetum, illud 55 conspicis candore festiuum. Et ideo procuratio eorum debet esse celerrima, quando ambobus inesse cognoscitur quod pariter expetatur. V VALERIANO V.S. SENATOR PPO

4. 535/536 1

Generaliter quidem amplissimum cognitorem decet beneficia dilatare, quoniam qui omnibus praeesse cognoscitur, cunctis impendere profutura censetur. Sed gratificante natura illis am; plius debemus, qui nobis aliqua proximitate iunguntur, dum quoddam genus recti uideatur esse propositi ab aequalitate dis2. cedi. Nam modestiam collegis impendimus, reuerentiam patribus exhibemus, ciuibus debemus gratiam communem, sed affectum filiis singularem : et tanta necessitudinum uis est, 1o ut nullus se contemptum esse diiudicet, si sibi aliena pignora praelata esse cognoscit. Et ideo non est aliquid iniustum de patria plus esse sollicitum eo praesertim tempore, cum eius uideamur periculis subuenire. Plus enim eos diligere credimur, M 564 3 quos eripere festinamus. Veniens itaque numerosus exercitus, 15 qui ad defensionem rei publicae noscitur destinatus, Lucaniae Bruttiorumque dicitur culta uastasse et abundantiam regionum studio tenuasse rapinarum. Sed quoniam et illis dare et istis sumere pro temporis qualitate necesse est, pretia quae antiquus ordo constituit ex iussione rerum domini cognoscite 20 temperata, ut multo artius quam uendere solebatis in assem publicum praebita debeant imputari, quatenus nec possessor 4 dispendia nec exercitus laborans sustinere possit inopiam. Nolite igitur esse solliciti. Euasistis exigentium manus, tributa uobis praesens adimit apparatus. Sed quo facilius instrueretur 25 uestra notitia, imputationum summas infra scriptis breuibus credidimus exprimendas, ut nemo uobis uendat beneficium quod publica noscitis largitate collatum. Continete ergo possessorum intemperantes motus. Ament quieta, quos nullus ad incerta praecipitat. Dum belligerat Gothorum exerciBZNMKEF 54 istud] illud E F 44 illud] istud E F, hoc 74 56 eotum an/e inesse add. VIN 51 expectatut BK E ] V,1ü.s.]uirosublimi Z2N K EF 6 uidetur E F $8 communem gratiam ZOUNUMPKOECE: 74 9 uicissitudinem E F 13 eos oz. Z IN 16 brutiorumque B 19 antiquis Z 20 in assem] masse Z IN 22 dispendio B 23,

nobis Z

470

VARIARVM XII, v

3o tus, sit in pace Romanus. Felicium uotum est quod iubetur, ne rustici, agreste hominum genus, dum laborandi taedia fugiunt, illicitis ausibus efferentur et contra uos incipiant erigi, quos 5 uix poteratis in pace moderari. Quapropter ex | regia iussione PL singulos conductores massarum et possessores ualidos ammo- 859 3; nete, ut nullam

contrahant

in concertatione

barbariem,

ne

non tantum festinent bellis prodesse, quantum quieta confundere. Arripiant ferrum, sed unde agros excolant : sumant cuspides boum stimulos, non furoris. Defensorum maxima laus est,

si, cum illi uideantur praedictas regiones protegere, isti non 6 4o desinant patrioticas possessiones excolere. Sit iudicibus uigor ex legibus : subsellia non desinant iura malis moribus intonare : timeat latro iudicium quod semper expauit : adulter gremium iudicis intremiscat : falsarius uocem praeconis exhorreat : fur fora non rideat, quia tunc libertas gaudet, si talia non laeten4 tur. Sic enim prosperrime geri non sentiebitis bellum, si uobis sit communiter de ciuilitate consilium. Nullus opprimat indigentem : inuadite peruasores, insequimini persequentes. Est uobis competens pugna ciuilis. Omnia pacata uos redditis, si duces scelerum comprimatis. In annonis uero reputandis so esto sollicitus, ne aliquem cuiusquam possit fraudare uersutia. 7 . Rectoribus autem exercitus a rerum dominis sub mea praesentia cognoscite delegatum, ut, dum a uobis necessario

fuerint

commoniti, grauatis per iniuriam debeat subueniri. Custodiant nihilominus disciplinam, unde robustius armatur semper exer55 citus. Additum est etiam beneficii genus, ut a praesenti deuotione praeceptis regiis nec diuina domus uideatur excepta, sed

totum communiter sustineatur, quod pro generalitate censetur. Nunc ergo cum fratribus uestris studiose consurgite et sub omni cautela necessaria prouidete, ut prosit re uera no6o bilissimae patriae talia uolumina praetulisse. Quieta enim regere et ex usu administrare prouincias homines uel mediocris intellegentiae possunt : sed hoc opus, hic labor est illud M 56; magis regere, quod se relictum non potest continere. Cessat enim nautarum in tranquillitate peritia nec nomen praestat 9 65 artifici, nisi fuerit uis magna periculi. Habetis ergo tempus, ubi et famam sapientum possitis adquirere et in omni parte uos laudabiliter iuuante domino custodire. Meos autem ultra cete-

8

BZNMKERGI (i tres : V, 60 quieta — 65 periculi) S0sit|fitZ — 31genushominumZ IN 32efferantut EF quos] quod B K 38 in concertatione] concertationem E F 36 quiete BMKEF 37 accipiant E F 39 preductas B 41 iura pos motibus /ransp. Z IN 43 intremescit B, intremescat Bb praeconis uocem Z IN 4bsentietisiIN MK E F.A 48 peccata B, paccata Z IN 50 fraudere B^ 56 regis coz. 60 forasse uos lumina enim oz. Z IN H GI . 63 continere] sustinere Z IN 64 enim] autem Z

VARIARVM ros minime commendo,

XII, v-vi

471

quia omnibus hoc cupimus accidere,

quod nostris desideramus laribus euenire. Mihi enim propria 7e cura dilapsa est, postquam generalem coepi cogitare custodiam. Opto meis bene, sed quod possit esse commune, quia magnae iniustitiae genus est aliud sibi iudicem uelle quam potest generalitas sustinere. VI VNIVERSIS PRAEFECTVRAE TITVLOS ADMINISTRANTIBVS SENATOR PPO

4. 533/537 Quamuis abunde sufficiant quae rerum domini in|genita pietate praeceperunt, interminationes tamen importunis et fatuis ; adhibita districtione geminamus, ut qui nequeunt erubescere,

saltem se contineant per timorem. Quis enim de sua praesumptione gratuletur, quando famam perditurus est qui interdicta temptauerit ? Retundatur ambitio caeca cupientum : proterua refrenetur audacia : qui lucrum de malo quaerit, poe1o na. proposita terreatur : qui honorem per nefanda desiderat, amissa potius opinione turbetur. Additur etiam quod nostris temporibus sceleratae pecuniae non ualebunt nec culpam suam redimit, qui se reum esse cognoscit. Iniquis fraudibus non patebit occasio : persequimur, non uendimus excedentes. Vbi iam,

15 male capientes, spem habebitis, quando uobis et rerum domini et uestri iudices comminantur ? Vos tamen, quos ad publicas amministrationes peruenire nostra fecit electio, de actionum honestate confidite, quia uos nulla uenalitas excludit, si probitas

continuerit

actionis.

Publicis

utilitatibus

seruite

fixi,

20 quando uos nulla priuata damna concutient. Reddite hanc uicissitudinem iudicio meo, ut qui uos nullo proprio suffragio grauari feci, studeatis in uobis mea facta laudari. Praefixum itaque tempus a rerum dominis noueritis esse seruandum, ita tamen, ut ea, quae uobis pro publica utilitate decreta sunt, 25 prouidere ac soluere debeatis. BZNMKEFRHGI (hi tres om. ep. V) 68 hoc oz. E F laribus desideramus Z IN M, laboribus cupimus K, latoribus desideramus E F, laboribus desideramus 74 $2 genus est ane magnae /ransp.

ZEEINI VI 1 uniuersis ozz. H GI 3 pietate] probitate E F 4 intetminatores E F 6 timorem] amorem Z IN 8 cupientium H G? I, insipientium G^ 10 desidetata Bà iiinanz/enostrisadd.Z IN ^ 18 cupientes E F GP forfasse recte — speciem Z IN habebatis E!, habetis F, habeatis H G I uobis (nobis H) posz iudices /razsp. H GI ^ 16 uesttiiudices] rerum iudices uestri Z IN 18 honestate] hereditate H1 G* T 19 continuauit H G, continuauetit I 21 uos oz. HGI 25 ac soluere] absoluetre H G I

PL 860

472

VARIARVM

XII, vir-vii1

VII CANONICARIO VENETIARVM SENATOR PPO

a. 536/537

A

Io

I

A

Sub clementia boni principis nihil constat licere fortuitis, quando sinistros casus corrigunt, qui praestare prosperrime censuerunt. Nam quemadmodum ferret nudus saeuam M 366 barbariem et districtum principem, quando spoliatus iure negat quod affluens inferre didicerat ? Atque ideo illi uel illi Sueborum incursione uastatis fiscum quintae decimae indictionis serenitas regalis indulsit, sicut te poterit instruere relecta praeceptio. Vnde oboedientiam commendantes a supradictis possessoribus de praediis, quae tamen cognoueris esse uastata, praesentis indictionis tributa non exigas : reliqua uero sollemni compulsione procura, ut constitutis temporibus arcario nostro residuam compleas quantitatem. Caue ergo, ne grauior fias hostibus, si adhuc nudare uelis exutos : chlamydes non pauescant, qui arma timuerunt : rapinas non sentiant post praedones. Validas contra te apochas inuenerunt : inuictas securitates illis dedit calamitas sua : uiolentus abstulit quod quaerebas. Cui nihil uidetur relictum, a tributis constat esse liberatum. VIII CONSVLARI

PROVINCIAE

LIGVRIAE

SENATOR

PPO

4. 533/537 Nouum genus uidetur esse compendii postulantes adquirere et praestantes nulla damna sentire. Nam sic accipitur ab uno, ut perire non possit ab altero : donatur sine dispendio : ceditur et nomen habet munificentiae quod iura dovA sine imminutione mini nescit exire. Quapropter ille casarum suarum fiscum in illa prouincia constitutarum, quas breuis subter conscriptus BZNMKBFHGI (bi tres deficiunt VIII, 6 in exire)

VII, 1 canonico IN K, cancellario H G I 4 censuerunt] consueuerunt E F G I, consuerunt H foríasse recte saeuam] suam E F 5 quando am/e et add. Z destrictum B 6 didiscetat Z illi uel illis B, illi et illi E F, illis uel illis TAG. ? sueuotum /erique, suauotum H IP, siranorum G $8 indulsit] inclusit H G I», ****indulsit Iv teoz. HGI 9 commodetantes H G T 10 uastatam B 13 compleas] suppleas B M K E F .A 14 uelis nudate Z IN 16 inuicta B, inuitas E F HGI 17 dedit illis H G I 18 constat] uidetur HG'I

VIII, 2 ergo 5os? nouum add. H G I (epistulae principium adiungentes praecedenti) genus pos! esse Zranspb. H G, pos? uidetur I 4 creditur E F I, ceterum H G& 6 causarum IN E F JA

PL 861

VARIARVM

1o 3 1;

20

2;

XII, vir-Ix

473

eloquitur, exactorum suggerit enormitate uexari, desiderans sine aliqua imminutione publicae utilitatis inferre se debere nostris arcariis debitam functionem. Quod nos, qui nullorum damnis studere cognoscimur, dummodo fisco competentia rationabili satisfactione soluantur, libenter annuimus, quia hocest bona desideria suspendere quod illicita perpetrare. Qua de re spectabilitas tua commonitis curialibus uel compulsoribus nec non et his, quorum interesse cognoscit, ab illa indictione praedictis casis exactionem facies sub hac condicione remouerij ut, si intra illas kalendas summa quae competit non fuerit arcario persoluta, intra prouinciam sollemnis exactio peragatur, minus ne, si fidem suae promissionis arcariorum apochis probauerit esse completam, ab omni inquietudine compulsorum designata praedia liberentur, quia illa magis debent eligi, quae sine suspicione damni libenti animo probantur offerri. Grata enim nobis est sine instantia compulsoris exactio et hoc deuotum facere, quod uix poterat coactus implere. Atque utinam possessor ultroneus et nobis necessitatem morarum tolleret et sibi damna competentibus illationibus abrogaret ! Ipse enim imminentem necessarium facit, qui sollemnia praebere distulerit. JO PASCHASIO

PRAEFECTO

M 367

ANNONAE

SENATOR

PPO

4. 533/537 Pietate plenum est peregrinam gentem publicis beneficiis 1 obligare et non tantum consanguineos ad substantiae lucra permittere quantum ipsos quoque aduenas inuitare : hereditas ; quae est sine proximis, absque parentela successio solaque fides generis est patrios sonare sermones. Afer enim sic expetit beneficia,

ut sibi olim doceat

fuisse concessa

: donum

sine

accipientis nomine, praeter personam largitas, quia primum collatum est genti, ut postea petentium uocabulum potuisset 2 1o affigi. Hinc est quod iure quodam postulant hereditates alienas

et illis tantum uidetur competere, quod Romanus non potest

in causis similibus optinere. Beneficium tale non habuerunt in

patria sua, sed hic omnes sub hac condicione parentes sunt : uniuersa natio, quantum ad successionis beneficium, una famiBZNMKEFHGI (bi tres om. ep. VIII praeter 13 hoc est -perpetrare e/ ep. IX)

16 ilisZ 15hisK EF 11 cognoscimus B M K A 10 fugtionem B 19 atchatiorom Z, faciens E F!, faciet P? exactione B praeditis E F 22 susceptione DB! archatio K 11 compere B 9 potuisse B IX, 1 pascasio Z

474

VARIARVM XII, 1x-x

3 15 lia est. Quocirca experientia tua preces illius diligenti examinatione discutiat et si re uera ille, quem suggerit de hac luce transisse, filios non reliquit nec ab alio constat rationabiliter

possideri, introductio|nem memoratae rei officium uestrum ce- PL

Fi o

qe

hv VA

3o

lebrabit ex more, quatinus antiqua pietas regnantum prae- 862 sentium reparetur beneficio dominorum et possit pro illis supplicare, sub quibus se magis intellegit uotiua meruisse. Resumat facultatem, quam se suspirauerat amisisse. Peregrinum se ultra dicere non potuit, qui optata rura conquirit. Habeat possessorum similem dignitatem et iam tributa reparatus inferat, qui opem ab alienis manibus expetebat. Gaudeat se ad hoc perductum, ut daret quod utique nisi habenti non probatur emergere, ceteris dominis in hac tantum sorte deterior, quoniam alienare nequit quod possidere praeualuit. Sed et hoc quoque magna credimus aequitate repertum, ut qui loco succedit pignoris, substantiam suam affectu patris iure seruet extraneis. Miseratione pastus nunc pascat et alios : felix illi contigit et praedicanda captiuitas Romana ciuitate perfrui et Afrorum priuilegiis potuisse misceri. X DIVERSIS CANCELLARIIS

PROVINCIARVM

SENATOR

PPO

4. 533/537 1

A

2 1o

Rationum publicarum reliquiae infaustae sunt aegritudini comparandae, quae grauant, debilitant, nisi sub celeritate discedant. Reatus quidam est esse sub debito nec liber potest ueraciter dici, qui probatur obnoxius reperiri. Prudens se ipse compellit : minus cautus est, qui urgetur ab altero. Nam quid egit totius anni suscepta compulsio ? Summa futurae indictionis et quantitas exigatur. Parcendo non parcitis : exonerando praegrauatis et dum uenales moras quaeritis, tributi onera duplicatis. Relinquite tandem crudelem misericordiam, beneficia tota detestatione fellita. Grauius percutit qui blandiendo M 568 BZNMKEFHGI (bi tres om. ep. LX et X praeter 4 teatus — 6 altero e/ 10 beneficia — 12 grassatur) IX, 19 Nou. Val. 34 (a. 451). 18 celebrabit Fridb, celebrant B, celebrate Z N M K E? F, celebrare E, celebret 44, celebrato Mozzzzsen 20 reparetur beneficio] Mozzzzsen in app., tepatet beneficia B K E F A, beneficia reparet Z IN 22 amisse amisisse D» 23 poterit E F 24iamom. EF 25 manibus] manus B?, nominibus Z IN 27 sorte] patte E! F 91 extraneus E! F 32 predicantia B 33 potuisse] potius se B X, 2 rationum] illationum E! F sunt ozz. Z IN 3 grauanter E! F 4

sub debito esse

H G I ^ 5 prudentes

Z N — 9 tributi onera] ttibutionem Z IN

VARIARVM

I5

XII, x-x1

475

grassatur et sub indulgentia laedit, qui consuetis temporibus exigere tributa distulerit. Et ideo desinite aliquando possessorum damna mercari, quia totum constricti per incommoda redditis quod iniquis dilationibus abstulistis. Post ista enim non uos credatis uerbis iterum commoneri, sed inremissi-

3

2o

bili exactione compelli. Quapropter si ad illum diem arcario nostro, quae de prouinciis sollemniter postulantur, dispunctis rationibus non aut per te intuleris aut destinaueris quantitatem, degeniatus in prouincia uelociter reddis quae te male distulisse cognoscis, quia nimis iniquum est, ut assis publicus sub tua neglegentia iaceat et arcarius mutuatam pecuniam publicis utilitatibus incessanter expendat. Ex PETRO

V.C. EROGATORI OPSONIORVM SENATOR PPO

a. 533/537 Probatae debet esse conscientiae, qui principalia beneficia praeponitur erogare, ne aliqua cupiditatis |sorde desicce- PL tur quod a tanta liberalitate profunditur. Mutant enim 865 largitates rapientium manus et sicut fontis puritas v quaslibet per limosa corrumpitur, sic affluentia boni regis auaris distri"butoribus immutatur. Aurum ipsum cum soluitur in liquorem, nisi mundissimo caliculo suscipiatur, inficitur, quando puritatem sui illa sola custodiunt, quae nulla sordium ammixtione Quam gratum per niueos calculos riuulos uidere I o fuscantur. currentes et ipsam quodammodo naturae liberam ridere puritatem, quando nullis maculis iniuriata turpatur! Sic dona rerum domini nulla debent pollutione fuscari, sed sicut ab ipso exeunt copiosa, ita debent ad Romanos peruenire purissima. Nam licet omnis fraus grauis esse uideatur, illa tamen importabilis redditur, quae in Romulea plebe grassatur : turba quae uiuit quieta : populus qui nescitur, nisi cum

BZNMKEFRHGI (hi fres om. ep. X praeter indicata)

12 crassatur B F intelligentia Z JN 14 constticti] conscriptum K, consctipti Et A, disctipti E? E 16 iterum uerbis Z IN — 18 postulatur B 20 prouinciam Z reddes Cuiacius 22 arcariis Garefus pecuniam ozz. Z IN 23 expendas BZN MK EF! A XI, 1 petto oz. H GI ü.C]nunc N MK E F A4, om. HG T etrogatorio H G,etogatatio I 2 conscientiae debet esse H GI ^ 3cupiditate Za — sorte BZNMKHI.A 4 quod a] qui de H I, qui G * cum soluitur] consoluitur B, cuta soluitut H G 8 mundo H GI 9 sui] suam H GI ammixione B 10 est 5057 gratum add. H G I 11 quodammodo naturae quodammodo liberam Z^, natutae quodammodo liberam Z^ IN, quodammodo liberam naturae H G I 12 iniurita E! F 14 ipso] ceo H GI 16 crassatur B

476

VARIARVM

XII, Xi-XII

laetus est : clamor sine seditione : strepitus furoris nescius,

quibus sola contentio est paupertatem fugere et diuitias non amare. Nesciunt enim esse lucripetes nec aliqua se negotiationis calliditate discruciant, : uiuunt. fortuna mediocrium et conscientia diuitum. Nonne piaculum est talibus rapere, qui nesciunt aliena fraudare ? Quapropter opsonia Romano populo distribuenda ab illa indictione propitia tibi diuinitate 2 vA concedimus, ut sine aliqua imminutione percipere possit quod regia largitate promeruit. Caue ne quod illi meruerunt, alter accipiat et tu a gratia nostra peregrinus reddaris, si a ciuico amore discesseris. Non fiat Latialis pretio, qui ciuitatis illius non habet iura nascendo. Honorandum semper est 3 o quod nomen gentibus dedit, quando potior in humanis rebus M 569 redditur, de cuius aliquid claritate praestatur. Munera ista Quiritium sunt. Non subripiat locum liberi fortuna seruilis. In maiestatem populi Romani peccat, qui sanguinis illius puritatem famulorum societate commaculat. 2o

XII ANASTASIO

CANCELLARIO LVCANIAE SENATOR PPO

ET BRVTTIORVM

4. 533/537 Cum apud dominum rerum sollemni munere pranderemus et diuersae prouinciae de suis deliciis laudarentur, ad uina BrutI

tiorum et Silani casei suauitatem currente, ut assolet, sermo-

ne peruentum est : quod herbarum beneficio tanta ibi naturae iucunditate

Io

conficitur, ut non

credas deesse mellis gustum,

quem nulla conspicis qualitate permixtum. Manat illic leuiter prouocatum lac uberibus fistulosis et quasi in alios uentres naturae ubertate collectum non guttis impluit, sed quibusdam repentinis torrentibus influescit. Redolet suauis et uarius odor herbarum : naribus agnoscitur pecudum pastus, qui | PE fragrans uirtute diuersa thuris sentitur inspirare similia. 864 BZNMKEFHGI (bi tres om. fin. ep. XI inde a 26 caue et ep. XII praeter 8manat—13 similia) 20 lucripetens B nec] ne B M! H G negotiationis calliditate] negatione lucripetes Z*, negatione Z^ NN, negociis calliditate K, negocii calliditate F 21 mediocrum Z IN E F, mediomediocrum K 24 ab illa indictione oz. H G I tibi concedimus propitia diuinitate Z IN 25 diminutione Z NM KEF.A 32 quititum Z NMKEF A 33 maiestate E F XII, 1 brutiorum ze/ bruciorum ze/ bructiorum zc e£ deinceps plerique, brutionum Z7 3 rerum dominum ZIN MK EF A munere] more M K E F A 4 brutiorum B 5 silani casei suauitatem] e coniectura Ctiacii Fornerius in marg., silanica (sillanica E F) ei suauitate cod. 6 in ane herbarum add. B tantu Z *? confititur B, perficitur F 8 leuiter ozz. H GI 13 flagrans B MMK H I .A diuersa oz. H G I

VARIARVM

XII, xrr-XiI1

477

Huic tanta pinguedo sociatur, ut arbitreris simul decurrere :5 Palladium liquorem, nisi quod ab illa prasina uiriditate niueo candore discernitur. Tunc cadis late patentibus copia illa mirabilis laeto nimium pastore suscepta cum ammixtione coaguli in callosam coeperit teneritudinem condurari, ad pulcherrimum orbem forma perducitur, quae subterraneis 2o horreis aliquantulum congregata diuturnam casei facit esse substantiam. Hoc quantocius superimpositum nauigiis destinabis, ut desideriis regalibus paruo munere satisfecisse uideamur. Vinum quoque, quod laudare cupiens Palmatianum 3 nominauit antiquitas, nos stipsim, asperum, sed gratum 2; suauitate perquire. Nam licet inter uina Bruttia uideatur extremum, factum tamen est paene generali opinione praecipuum. Ibi enim reperitur et Gazeto par et Sabino simile et 4 magnis odoribus singulare. Sed quia illud famam sibi nobilissimam uindicauit, hoc et in suo genere nimis elegans perquijo ratur, ne prudentia maiorum aliquid appellasse uideatur inproprium. Est enim suaui pinguedine molliter crassum, uiuacitate firmissimum, nare uiolentum, candore quoque perspicuum, quod ita redolet ore ructatum, ut merito illi a palma 5 nomen uideatur impositum. Viscera defecta constringit, uul-

2

5; nera madida desiccat, lassum reficit pectus et quod uix prae-

- ualet implere potus arte compositus, hic naturaliter praestat infectus. Sed prouide ut supra dictas species exactas debeas destinare, quia falli non possumus, qui hoc patriotica ueritate M 57o retinemus : ad praesens enim de cellariis nostris quae desidera4o bantur optulimus. Tu autem tuo periculo dissimilia facis, quorum iam indicia teneri posse cognoscis. SD EDICTVM

a. 533/537 1

Nisu contineri debet omnium largitas impensa dominorum,

BZNMKHEFHGI (Bi tres om. ep. XII) ióniueo]miro

ZIN ^ 16]1ate] labe E! F

18 teneritudine Z

20 congtega-

grassum E! F

32 uiuacitate]

23 uinum] unum 21 quam tocius B, quam totius E F caseam B tam B stipsim] in( pos? sp. nac. 4 lif.) B —— fortasse legen24nos]non N K! EF B est tamen 26 tamen ozz. B dum non stipsi nimis asperum zone? Traube 586 uin28 sibi pos? nobilissimam JN, an/e famam K 24 gazato E F JTOEIS

dicauit nobilissimam E F

in uacitate B

31 melliter B?

firmissimum uiuacitate E F

34 esse an/e impositum add.

33 eructatum B?, luctatum Z IN

Z IN — 38 possimus B^

39 retimus Z

XIII, 2 nisu] /isi (//. oz. zziniator) B, nisi M K, usu E? I A, nisum F, uisu

G

HG

478

VARIARVM XII, xir

quando necesse est uniuersis proficere, quod illos impulsu diuinitatis probatum fuerit effecisse. Pietas siquidem prin;cipum totum custodit imperium et dum illis uicissitudo digna redditur, incolumia rei publicae membra seruantur. Dudum siquidem imperialia constituta per Bruttios atque Lucaniam sacrosanctas ecclesias aliqua munerum deuotione iuuerunt. Sed ut est sacrilegis mentibus familiare et in ipsa 10 quoque diuina reuerentia peccare, nonnullam exinde partem numerariorum

2.

nomine

canonicarii

subtrahebant,

facientes

laicum commodum substantiam clericorum. Quod sedis nostrae numerarii execratione detestabili respuentes | num- PL quam sibi illatum fuisse suggerunt, quod de tali scelere 86; 1, manus

impiae

fraudauerunt.

Quid

adhuc,

minime

audacia

humana, temptabis, si et ibi furta porrigis, ubi te minime latere posse cognoscis ? Vt inludas oculis fortasse mortalibus, quamuis iniqua, tamen aliqua uidetur esse praesumptio quanta uero caecitate damnatus est, qui se aestimat perpe3 2o trare quod diuinitas non possit aduertere ! Sed ne ulterius similis grassetur forte praesumptio aut diuinam patientiam frequens prouocare possit excessus, edictali programmate definimus, ut qui in hac fuerit ulterius fraude uersatus, et mili-

tia careat et compendium propriae facultatis amittat. Gra2; ulore siquidem poena plectendus est, qui usque ad iniuriam diuinam suam nihilominus tetendit audaciam. Habeant pauperes dona regnantum : possideant aliquid quibus nulla 4 facultas est. Cur aliena substantia in regali posita largitate peruaditur ? Possessio eius principis munus est. Quemad;o modum praesumat subiectus contingere quod deo respicit humilitatem dominantis offerre ? Additur quod talibus non dare tulisse est, et merito : quando qui potest esurientibus subuenire, si non pascit, extinguit. Pudeat illis tollere, quibus

iubemur offerre. Vltra omnes crudelitates est diuitem uelle

5; fieri de exiguitate mendici. Amentur honesta lucra, horrean-

tur damnosa compendia : nullus audeat inde tollere quod possit collecta dispergere. Addendo perdit, qui retinendo

BZNMKEFHGI 3 uniuersi B!, uniuersitati Z N MK EF A 4 principium Z ? brutios B 10 quoque oz. Z IN reuerentia diuina B M K E F I .A, fortasse recte 13

numerati B Z IN M! K, numerati in H, munetarii 4

exectabili detestatione

IN EF 15 impia effraudauerunt B, impiae effraudauerunt Z M E, impiae effundauerunt K humana audacia H G I ez Morzzzzsen 17 posseom.ZNEF 18 alinqua B 19 existimat H GT 20 similis ulterius Z N MK E F.A 21 crassetut B H I 24 ammittat B 24 regnantium N MK FHGI 28 regalium H G I 29 munus principis Z IN manus H G I 30 contingere] praesumere H Gt [ 31 dominantis] regnantis H G I 34 iuberemur B, iubetur E F, iubemusur H 36 inde] illud E? F 3* retinendo] renuendo H G, ren(n)uenda I et oz BE

VARIARVM

XII, xiut-XIv

479

collegerit et paupertatem potius ad se trahit, si egentium pecunias non repellit. XIV ANASTASIO

M 571

CANCELLARIO LVCANIAE SENATOR PPO

ET BRVTTIORVM

à. 533/537 1

Regenses ciues ultimi Bruttiorum, quos a Siciliae corpore uiolenti quondam maris impetus segregauit, unde ciuitas ; eorum nomen accepit — diuisio enim p»ywv Graeca. lingua uocitatur — iniqua suggerunt exactorum se praesumptione fatigari, implorantes non aurium, sed oculorum nostrorum nota remedia, qui possumus scire territorium eorum quod petitur non habere. Est enim montanis lapillis terra rarissima, 1o arida pascuis, sed undosa uindemiis : segetibus aduersa, sed oliuis accommoda : et ideo cultura eius omnis in sarculis est,

quia superficies ipsius sicca nutrire non ualet superne nascentia. Tergore ilic ager nudus industria potius quam natura 2 uestitur. Nam Palladiae siluae uiriditate contegitur qui in solo 15 aridissimus approbatur. Talibus enim locis illa proficiunt, quae radicibus proceris ad humi penetrale descendunt. Segetes -rigantur ut uiuant et condicione mutata hoc aristis impenditur, quod oleribus exhibetur. Quanta seges est, quae manu colitur ? Raro illic ab area uenit umeris grauatus agricola, ut non 20 messes in horreis colligere, sed | uix possit aliquos cophinos PL de summa ubertate complere. In hortis autem rusticorum $866 3 agmen habetur operosum, quia holus illic omne saporum est dum marina inroratione respersum : quod humana industria fieri consueuit, hoc cum nutriretur accepit. Contra Maronis 2; autem

sententiam

intiborum

illic fibrae

dulcissimae

sunt,

BZNMKEFHGI XIV, 24 Vetg. georg. 1, 120.

egentium] ex gentium 38 potius oz. in sp. uac. 5 litt. B, post se transp. N H G Iv MK A B, exigentium Z N lucanie et brutiorum Z, lucanie bruciorum H G, XIV, 1anastasio oz. H GI quondam pos? impetus FI 4 uiolenti] uehementi H. uehementis G I om. K 6uocatuzi N HGI — sug5 region plerique region B, regionum H G^ GI fatigatione gerunt se exactorum M K E F I A, exactorum se suggerunt G ? nostrorum] nostra H G T praesumptione Z?, fatigari praesumptione Zh IN i2nuttice BL — 1T7irrigantur E F — 19 10 uindemus B! $8 territorum Z 20 massas B IN M K E? F H*? G I, massos E!, masses He, messis 74 EF atcaIN 23 dum omne] om B 22 illic ozz. B colligitur M K, colligatur 74 in25 autem oz. H G I 24 matronis] romanis B NMKEF. om.Z ciborum K E F Iv, uitiborum H, uirorum aquarum G

480

4

VARIARVM

XII, xiv

quae praecinctae foliis tortuosis callosa teneritudine conglobantur : unde in morem uitri aliquid decerptum frangitur, dum a fecundo cespite segregatur. His uictualibus, si uis

nosse, regio illa fecunda est : nam et marinis deliciis copiosa

3o iucunditate perfruitur, quia ibi mare supernum atque infernum, insertis frontibus adunatum, delicias utriusque pelagi in unam congregationem sinus sui uolubilitate perducit. Necesse est enim illic et pisces properare, ubi constat et 5 undam posse defluere. Exormiston quoque, inter pisces re55 gium genus, compar murenis corpore uel colore, distans naribus setosis, colostrea delicatitudine praeditum, oleoso ac suaui liquore coagulatum, appetibilis grataque pinguedo, cum spumis fluctuantibus inter aeris confinia coeperit enatare, nescit ad cubilia redire quae deserit : credo aut immemor reuersionis 4o aut teneritudine summa mollitus nequit undis eleuantibus con- M 372 traria obluctatione demergere. Fertur uelut corpus exanime, nullis nisibus periculum, nulla arte deuitans et hinc uiribus destitutus redire non creditur, quia nec fugere posse sentitur. Hic plane tantae dulcedinis esse dinoscitur, ut ei nemo 6 4; piscium comparetur. Haec sunt in litore Regino quae diximus, quod non alio referente cognouimus, etsi uisuali probatione retinemus. Quapropter laridi atque tritici species nullis temporibus coemptionis nomine inde decernimus postulari, quia nimis calumniose petitur, quod loci beneficio non habeso tur. Deinde sufficere debet defensio ueritatis et testimonium iudicis, quia nimis execrabile malum est, si, cum aliud nouerit

conscientia, aliud lingua decernat. Additur etiam quod tantis commeantium

fatigatur

aduentibus,

tanta

excurrentium

laceratione deteritur, ut rationabiliter illi remitti 5; uel quod apud ipsam nasci posse constaret.

debuisset

BZNMKEFHGI

28 secundo B hiis N K E EF 80 superum B 32 congregatione in.B 34 exomiston H I, exonustero G 35 uel] sed G e£ Mozzzzsen 36 delicatudine K F, delicata teneritudine H G I predium B licore BZ M 38 enarrare Za 39 aut] autem K HG I 40 summa oz. H G I 41 emergere H G, immergi I 44 nemo] nullus E F 46 etsi uisuali] sed uisuali E F I, et usuali 53 commantium B! 47 ladiN H GIA HG

VARIARVM

XII, xv

481

XV

MAXIMO

V.C. CANCELLARIO LVCANIAE SENATOR PPO

ET BRVTTIORVM

à. 533/537 1

Scyllaceum prima urbium Bruttiorum, quam Troiae destructor Vlixes legitur condidisse, inrationabiliter dicitur ; praesumentium nimietate uexari, quod nobis praesidentibus non oportuisset assumi : quia laesiones eius cogimur plus dolere, dum patriotica nos probatur affectione contingere. Ciuitas supra sinum Hadriaticum constituta in modum botryonis pendet | in collibus, non quod difficili ascensione PL 1o turgescat, sed ut uoluptuose campos uirentes et caerula maris 867 2 terga respiciat. Haec nascentem solem ab ipsis cunabulis intuetur, ubi uentura dies non praemittit auroram,

sed mox

ut oriri coeperit, lampadem suam uibrans fulgor ostendit. Gaudentem respicit Phoebum : propria illic luminis claritate I resplendet, ut ipsa magis solis putetur esse patria Rhodi opinione superata. Fruitur luce perspicua : aeris quoque temperatione donata apricas hiemes, refrigeratas sentit aestates et sine aliquo maerore transigitur, ubi infesta tempora non timentur. Hinc et homo sensu liberior est, quia temperies 32ocuncta moderatur. Patria siquidem feruens leues efficit et acutos, frigida tardos et subdolos : sola temperata est, quae mores hominum sua qualitate componit. Hinc est quod antiqui Athenas sedem sapientium esse dixerunt, quae aeris puritate peruncta lucidissimos sensus ad contemplatiuam partem 25 felici largitate praeparauit. Numquid enim tale est corpori aquas caenosas sorbere, quale perspicuitatem dulcissimi fontis haurire ? Sic animae uigor oneratur, dum spiritu grauiore M 375 comprimitur. Subiacemus enim necessario talibus rebus, quando nubilo tristes efficimur et iterum naturaliter ad E]

BZNMKEFHGI

uito cancellario IN, nunc cancellario M, nuo cancelXV,1 maximo oz. H GI btulatio K, cancellario nunc E F A4, cancellario H G I, u.i. cancellario 24 3 scillaceum Z M K E H, /cillaceum NN, scillacthrum tionum Z, bructionum K quam troie districtor B, post F, squillatium G, squillaceum I, scillacium 74

5 praesumentibus Z IN E 4 ulyxes B, ulysses 4 troie destructionem JN 8 adriaticum p/erique, adrianum E? F, adriacum 6 potuisset E F, oportuisse H

721

9 botrionis plerique, botrinis B, butrionis F^, brotronis H?, botronis EI^

14 ptaemittat DB! 12 ubi] ibi E F ascentione Z K pendat B^ luminis]lucis H GI — 15 rodi plerique, stodii HG I febum B phebum H GI 16 perspicua] perpetua H G I — 17 temperie donata H I, donata temperie G EF H GI ^ essesapientium sapientum 23 sedem ozz. E F aptiscas Z 26 quale ozz. in fine pag. B 25 enim] enit B? 24 partem] uitam Z IN ZNI 28 subiaceamus Z IN 27 animi H G IP dulcissimi ozz. Z IN

482

VARIARVM

XII, xv

serena gaudemus, quia caelestis animae substantia ad infecta et purissima quaeque laetatur. Fruitur marinis quoque copiosa deliciis, dum possidet uicina quae nos fecimus claustra Neptunia : ad pedem siquidem Moscii montis saxorum uisceribus excauatis fluenta Nerei gurgitis decenter immisimus, piscium sub libera captiuitate ludentium et 55 ubi agmen delectatione reficit animos et ammiratione mulcet optutus. Currunt auidi ad manus hominum et antequam cibi fiant, escas expetunt. Pascit homo delicias suas et dum habet in potestate quod capiat, frequenter euenit, ut repletus omnia 5 40 derelinquat. Spectaculum quoque pulchre laborantium non adimitur in ciuitate sedentibus. Cernuntur affatim copiosae uindemiae, arearum pinguis tritura conspicitur, oliuarum quoque uirentium uultus aperitur. Non eget aliquis agrorum amoenitate, cui datum est de urbe cuncta conspicere. Hoc 4

350

45

50

5

quia modo non habet muros, ciuitatem credis ruralem, uillam

iudicare possis urbanam et inter utrumque posita, copiosa noscitur laude ditata. Hanc dum frequenter inuisere desiderant commeantes, dum taedia laboris refugere cupiunt, amoenitate ciuitatis in paraueredorum et annonarum praebitione propriis ciues fatigantur expensis. Quapropter ne laedat urbem amoenitas sua aut res praeconii fiat causa dispendii, paraueredorum et annonarum praebitionem secundum euectiones concessas in assem publicum constituimus imputari. Pulueratica quoque iudicis funditus amputantes trium tantum etiam dierum praesulibus annonas praeberi secundum uetera constituta decernimus, suis expensis facta tarditate uicturi. Leges enim administrantes remedio, non oneri esse uoluerunt. Qua de re aequitatis | intuitu, ciuitas nostra, releuare : iudi-

ciarium est, quod tibi referimus, non remissum. Viue iuuante

6o

deo iustitia saeculi et securitatis gaudio singulari. Alii dicant insulas, ego habitationes tuas appellem potius Fortunatas. BZNMKEFHGI (Bi tres finiunt

XV, 9$ in uoluerunt)

XV, 31/40 Cf. Cassiod. iz5/. 1, 29, 1 (ed. Mynots, p. 75, 3 Sqq.).

Maior. 7, 12 et 17 (a. 458).

54 INoz.

30 infesta B! ^—pos; infecta aliquid excidisse putat. Mommsen (ttistatur add. dedi. quida) 31 quaeque aue et Zransp. ZI N MK BF A 32 uicinia E F! ( ?), uiuaria F? clausa B 36 mulcit B obtutus] optimos B, obtuitos Z, obtuitus N H G, obtutos M! K E^ F 44 cuncta (-am Z) de utbe Z IN 46 utramque Z IN posita] per omnia H G I (noscitur az/e pet omnia Zransb. G, posita an/e noscitur add. GV) 47 dicata Z N E 48 fugere (re- oz.) H G I refugiunt laboris (cupiunt ozz.) Z IN 49 pareuerendorum Z IN, parauerendorum K E! F1 50 proprii G? e? Mozzzzsen fatigant E F 52 parauendorum Z (utroque loco) IN, patauerendorum K F! — os; euectiones repetit proptiis (38) - praebitionem (37) Z 54 amputantes funditus Z& 55 etiam oz. H GI 56 instituta Z IN uicturi] iuncture Z IN, uicture M K, uicturis E F G, incerti I?, uecturae 74, uectutis Mozzzzsen 88 pos nostra quaedam excidisse putat Mommsen, cf. Traube 554

PL 868

VARIARVM

XII, xvi

483

XVI

M 574

CANONICARIA à. 537 ante Sept. 1 Tempus ammonet humanis rebus indesinenter accommodum, dum res nobis etiam asperas captata semper opportunita-

1

te conciliat, ut illationum fiscalium curam wA

DS

20

menses 2

30

annua festiuitate

reparemus, quando rei publicae ordo tali consistere cernitur instituto. Et merito uotiuum, quod pro cunctorum utilitate praestatur. Diligenda sunt ista, unde res publica uidetur esse firmissima, quae dum redeunte censu reficitur, status sui firmissimo robore continetur. Quapropter magna est quolibet tempore monstrata deuotio, sed tunc acceptior redditur, quando necessaria plus habetur. Praebeant igitur possessores stipendia suae gratiae profutura. Debitum siquidem quod non potest euitari, prona debet mente semper offerri, ut fiat beneficium, quod sine compulsione constat illatum. Atque ideo, quod feliciter dictum sit, per indictionem primam in dioecesi tua possessorem te praecipimus ammonere, ut trina illatione seruata assem tributarium deuotus exsoluat, quatinus nec aliquis se sub immatura compulsione ingemiscat exactum nec iterum remissione plectenda quisquam se dicat esse praeteritum. Nullus quantitatem iustae ponderationis excedat sitque libra iustissima : modus non erit rapiendi, si pondera fas sit excedi. Expensarum quoque fidelem notitiam per quaternos ad scrinia

nostra

sollemniter

destinabis,

ut totius

erroris obscuritate detersa rationibus publicis ueritas elucescat. Sed quo facilius possis iuuante deo quae sunt statuta complere, illum atque illum sedis nostrae milites tibi officioque tuo periculorum suorum memores praecipimus imminere, quatinus quod agnoscis iussum, inculpabiliter sortiatur effectum. Caue ergo ne te aut improbae redemptionis aut torpentis desidiae culpa respiciat et quod expedire neglexeris, tuis inferat damna fortunis.

BZNMKEF

XVI, 3 dum] des Z?, oz. E F 4 adlationum B annua] anime B* 5 6 sistete cernitur (cernere sistere Z?, cernitur sistere Z^ IN M», quanto B 11 stipendia] 4, cernitur consistere 7M) pos? uotiuum repetunt codd., delent edd.

138diocesiBZ MK stipendie B, stipendium Z?, stipendii Zn N MK EF 19 plectenda] Frid, 18 ingemescat B 17 deuotum B dictione 44 que 20 quantitam B (ezz. zz. rec.) codd. ,entata A, protelata Momzzzsen statuta] NMKEF.A 25 deo iuuanteZ ont. in sp. uac. 8 litt. B tutaZ NMKBHEF.A compellere E F! ( ?)

EF,

letata libra

insti-

484

VARIARVM

XII, xvir-Xvir1

XVII IOHANNI LIQVATARIO RAVENNATI

ATHALARICVS REX

Munitio ciuitatum spes est certa cunctorum, quando in pace ab exteris gentibus discitur, quod ueraciter in certamine timeatur. Plena est enim diuersis generibus hominum habitatio urbium singularum. Quis |nouit cum qua gente confligat ? PL Ideoque omnes debent agnoscere quod futuris hostibus gratum 869 non sit audire. Quapropter ex nostra iussione possessores ammonere curabis, ut iuxta montem Caprarium et loca circumiecta muris fouearum ingentia ora pandantur talisque I o ibi pateat hiatus, ut nullus ibi relinquatur introitus. Cur, nefandi homines, perscrutamini accessus inlicitos, quibus portarum permittitur licenter ingressus ? Nescio quid uidemini tegere, qui palam non desideratis intrare. Conscientia recta uiasM 57; publicas tenet, obuiorum collocutione gratulatur et cum 8 i] diuersos gratanter inquirit, laboris taedio non grauatur. A

Amicum est autem crimini uelle nesciri et qui uias suas occulit,

conscientiam prodit. Proinde in usus generales itinera prisca reuocentur, 20

ne,

dum

compendium

laboris

quaerunt,

uitae

dispendia patiantur. Ille enim iure habendus est hostis, qui munimina nititur uiolare ciuitatis. XVIII CONSTANTINIANO

I

Io

VIRO EXPERIENTISSIMO

SENATOR

PPO

Regius apparatus sicut neglegentibus affert periculum, sic strenue laborantibus praestat ornatum, quia praemium est uitae domino uidente seruire, cui nec culpa celari nec bonum possit abscondi. Quam gratum est sine offensione aliqua iter agere destinatum, uidere indicia diligentiae, dubia sine timore transire, gressu facili montuosa conscendere, in pontibus cum trabium mobilitate non tremere uiamque sic conficere, ut omnia probentur animo conuenisse! Militiam uestram transcenditis, si rerum domino placere possitis. Nam cui nos parere contendimus, magnus prouectus est si mereamini ad eius placidos uenire conspectus. Quocirca iter Flaminiae BZNMKBEFHGI (bi tres om. ep. XVIII)

XVII, 1 liquatorio Z K, oz. H G I, siliquatario Cu. e coni.

Athalaticus rex]

0m. H, p.s. G, se ppo I, senator populo 74 3 ueraciter] singulariter H G I 4 enim oz. N H GI 6 non sit gratum Z IN 4 adire Mozzzsen 9 circumuecta EF H G pandentur B 11 accessos Z 16 qui] quia Z 17 per-

dit Et E

Ba

XVIII, 1 constantino Z E F, constantouano K 8 mobilitate] mollitate E F, oz. M K .A

5 posset E F 12 flamine N K

abscondit EF

VARIARVM

XII, xvilI-XIX

485

riuis sulcantibus exaratum, hiantes ripas latissima pontium interiectione coniungite, oppressas margines platearum asper1; rimis siluis enudate. Paraueredorum adscriptus numerus procuretur cum electa qualitate membrorum : annonarum designatarum copia sine aliquo possessorum dispendio congregetur, quia sic omnia grata redditis, si in nulla parte peccetis. Res una subtracta cuncta deformat et totum deesse credi32otur, ubi uel minima querela asperitas commouetur. Species praeterea, quae mensis regiis apparantur, exactas tota sedulitate perquirite. Nam quid proderit exercitui satisfacere, si uos contigerit in ipsa dominorum pastione peccare ? Pareant prouinciales ammoniti : ciuitates singulae declarata breuibus 2; subministrent. Nam quotiens laeto principi occurritur, efficaciter beneficia postulantur. Cogitate etiam, quod praesens facta uestra diiudico : aut gratias uobis domini gaudens reddo aut commotionem principis iratus attribuo. Agite ergo, ne mihi imputetur uester excessus, quia cunctis de uobis satisfacio, 3o quos culpis uestris offendero. Persoluat mihi potius gratiam | PL uniuersus exercitus. Magna uobis erit gloria et me securum 870 reddere et tantorum bona iudicia meruisse. XIX MAXIMO

VICARIO

VRBIS ROMAE

SENATOR

PPO

a. 535/536 1

Aduentum quidem regium ex ipsa potestis cognoscere frequentia commeantum, quia necesse est ut res magna competentia praemittat semper indicia. Venturum diem Lucifer M 576 demonstrat exortus : serena secutura fauens uentus ostendit : imminentia bona quadam animi praesagatione dinoscimus et difficile magna res geritur, quae signorum praecursione 2 minime declaretur. Verumtamen et nos necessario commonemus, ut pontis iunctione Tiberinos fluctus sollemniter uestia10 tis, quatenus transitum praebeat intremulum fixum concatenatione nauigium et de suo situ celerem nobis praestet excursum. Non moueatur pigris funibus, ut solebat : non manibus A

BZNMKEFHGI

(hi tres : XVIII, 18 sic - 20 commouetut ; XIX, v difficile - 8

declaretur)

13 latissimas K* E F

14 coniugite B 14 asperrimus D^ 15 enudate] emundate Z NN, fortasse recte parauerendorum Z M K E F!, parauendorum IN 16 annorum B8 E! 21 apparentur B^ 23 pastione] de//. (M? X1), passione codd. zueliores et A 25 principi] eZZ., principio codd. ez 74 28 commonitionem MNKE F.A et Mommsen 30 quos] quod Z N MK EF.A 31 et] etiam Z XIX, 3 com(m)eantium Z N MK E A 4 sempet ozz. Z IN 4 decursione HGI 9 unctione B 10 fixum ozz. B 11 nobis oz. Z IN

486

VARIARVM

XII, xiX-XX

trahentium moles tanta torpescat : celeritatem potius fixa conferat, quam se mouens antea non praebebat. Ambulent :1; commeantium greges profecto, non nauigent : incisa nos unda deportet. Sic decet dominum suscipi, ut aliqua debeat 3 nouitate gratulari. Tabularum fortiter iunctura constricta soliditatem debet praebere necessariam, ut pauorem undas dubitantium terrena similitudine possit auferre. Optetur quin 2o immo longior fuisse, cum transitur innocue. Cancellorum tutamen dextra laeuaque decenter aptetur : prosper datur transitus, cum fuerit casus asper exclusus. Vide quemadmodum reliqua ad te pertinentia praepares, qui te occursurum esse cognoscis. Quale est enim in tanta frequentia non potuisse 25 culpari ! Vniuersos affligit, qui regi aliquid necessarium subtrahit, quia, dum laetus optatur ab omnibus, cunctos contris-

4

tat,si probetur offensus. Adde quod sic praeclarum est sub tanta senatorum occursione laudari, principem sic suscipere, ut omnes intellegant nil deesse, ante ipsum quoque dominum ;o uenire laetum quam aliqua trepidatione confusum. Insperatum bonum: est, si is ad quem deceptionis pertinet periculum sibi gratiae procuret augmentum. In quam rem illum sedis nostrae militem nos direxisse cognosce, qui tibi officioque tuo debeat imminere, quatenus nobis omnia parata renuntiet, quia 5; committi non potest casui, quod nostro periculo constat adscribi. XO THOMATI ET PETRO

VV.CC. ARCARIIS SENATOR

PPO

a. 536

1

Retinetis mecum, fidelissimi uiri, sanctum Agapitum urbis Romae papam, cum ad Orientis principem legationis gratia mitteretur iussione regia, datis pignoribus a uobis tot libras ; auri facto pittacio sollemniter accepisse, ut cui prouidus dominator | iussit ad subitum, eius etiam urgeret egressum. Primim quidem benigne praestitit qui in necessitate mutuas pecunias dedit : sed quanto gloriosius fecit etiam illud largiri, 2. quod cum gratiarum actione potuisset offerri! Victa est sine 1» damno necessitas : manus papae dabat quod eius substantia BZNMKEFHGI

(i tres : XIX, 25 uniuersos — 27 offensos; ozz. ep. XX)

15 nauigent] Mozzzsen, nauiget B, nauigiis Z N MK E F A 18 necessarium D* 21 decenter oz. E F 25 aliquod H GI 26 optatur] captatut H G I hominibus H GI 21 sic] sicut B! 31 est bonum Z IN 34quia]quiZINM E XX,1thomato E F — 4pignetibus E F 6 pitatio B 10 non habebat substantia Z IN

PL 871

VARIARVM

15 3 2»

4 2;

3o 5

XII, xx-Xxti

487 non habebat et iter illud est indemne redditum, quod donis constat expletum. Quale, rogo, uidebatur antistitem petentibus profundere et ecclesiam nulla detrimenta sentire ? Distributor fuit potius quam donator, quia necesse est illi applicari, de cuius facultatibus uidebatur expendi. Quid non agat apud pium principem talis legatio, quam destinatam singulari constat exemplo ? Quapropter nostra praeceptione commoniti et M 577 regia iussione securi sanctorum uasa cum obligatione chirographi actoribus sancti Petri apostoli sine aliqua dilatione refundite, ut lucrose reddita celeriter impetrare uideantur optata : referantur manibus leuitarum ministeria toto orbe narranda : donetur quod proprium fuit, quando iuste per largitatem recipit quod sacerdos legibus obligauit. Superatum est exemplum quod in historia nostra magna intentione retulimus. Nam cum rex Alaricus urbis Romae depraedatione satiatus apostoli Petri uasa suis deferentibus excepisset, mox ut rei causam habita interrogatione cognouit, sacris liminibus deportari diripientium manibus imperauit, ut cupiditas, quae depraedationis ambitu admiserat scelus, deuotione largissima deleret excessum. Sed quid mirum, si reuerenda sanctorum diripere noluit, qui tanta se urbis uasta-

tione ditauit ? Rex autem noster religioso proposito reddidit uasa, quae iure pignoris propria üidebantur effecta. Et ideo talibus factis frequens praestetur oratio, quando laeta con-

35 cedi posse credimus, cum retributionem bonis actibus postu-

lamus.

XXI DEVSDEDIT

SCRIBAE RAVENNATI

SENATOR

PPO

4. 533/537 1

Scribarum officium securitas solet esse cunctorum, quando ius omnium eius sollicitudine custoditur. Alios enim depopulantur incendia : alios nudat furtiua subreptio : nonnullis ; neglegentia perit quod diligens auctor adquirit : sed de fide pu2 blica robustissime reparatur quicquid a priuatis amittitur. DiBZNMKEF

11 illud iter (ita K, inter EZ NKEF.A 13 profundere et ecclesiam] profundere et ecclesia B, ecclesiasticam et ecclesiam K, ecclesiam profundere et ecclesiam H F, ecclesiam et ecclesiam M A 14 quia] qua B amplicati B 15 de cuius] decus Z 16 singulare constat exemplum B 18 cirography B, citogtaphi ze/ cyrographi re//. 19 auctoritatibus Z IN M, auctoribus K E F 4A 81 reuerendorum M K A 32 dilatauit Z IN 383 pigneris E F 34 ftequens] praesens Z IN XXI, 1 Znser. om. K

6 ammittitur B, admittitur

Z IN M! F

488

VARIARVM

XII, xxI-XXII

ligentior est in alienis quam potest esse cura de propriis : non admonitus facit quod uix rogatus impleret et requisitus non potest negare quod is cuius interest se fatetur amisisse. Arma1o rium ipsius fortuna cunctorum est et merito refugium omnium dicitur, ubi uniuersorum securitas inuenitur. Ad paterna transit officia, si incorrupte sit ueritas custodita. Nam sicut diligens genitor seruat quod otiosus successor inueniat, sic arbiter partium nullum patitur propria utilitate fraudari. Et ideo tantae | PL I rei iugiter praecipimus esse custodem, ut qui hactenus de inte- 872 gritate placuisti, nulla debeas uarietate fuscari. Vide quid tibi committitur : antiqua fides et cotidiana diligentia. Dirimis 1urgantium litem : apud cunctos praesules de tua cura litigatur et tu potius iudicas, qui causarum uincla dissoluis. Hoc honora2o bile decus, indisputabile testimonium : uox antiqua chartarum cum de tuis adytis incorrupta processerit, cognitores reuerenter excipiunt : litigantes quamuis improbi coacti tamen oboediunt, et cum fas sit promulgatam sententiam suspendi, tibi non licet obuiari. Quocirca non habeat uenale propositum. Tinea documentorum est oblatio maligna redimentis, dum 2 quaerunt consumere quod se cognouerint impedire. Pascat te editio decora ueritatis : facultas tua habeatur integritas. Da A

A^

petentibus quae olim facta sunt. Translator esto, non conditor M 378

antiquorum gestorum. Exemplar uelut anulum ceris imprime, ut sicut uultus expressa non possunt signa refugere, ita manus tua ab authentico nequeat discrepare. Quod si te aliquis iniqua subreptione traduxerit, quemadmodum in alia causa tibi adquiescat credi, quem scit potuisse corrumpi ? Inpugnat te fraude sua et facile conuincit, quem in una parte 3 A deceperit. Ama iustitiam, de qua nemo queritur, ut etiam iratus testimonium salubre possit dicere, qui te in cassum uoluit deuiare. Publicum est omne quod feceris, dum aut laudatus gratiam aut accusatus inuenire possis offensam.

5o

AUXII PROVINCIALIBVS

HISTRIAE

SENATOR

PPO

a. 537/538 Expensae publicae diuersa temporum uarietate titubantes BZNMKEF

9 is oz. B admisisse E? F 13 partium] Mozzzzsen, artium codd. 15 te ante esse add. E. F 16 quid] quod Z N M K E F 4A ez Mommsen 20 testomonium B 21 additis K E? F, actibus E! praecesserit E F A 23 sit] sis Z promulgantam Z 24 habeas E F e? Mommsen 26 cognouerunt K E F 7A 33 scis E F potuisset B 35 ut] tut B?

VARIARVM

XII, xxi

489

hac ratione se poterunt continere, si prouentum locorum se-

quatur salubritas iussionum. Illic enim facilis est procuratio, ; ubi fuerit fructus uberior. Nam si indicatur quod sterilitas ieiuna denegauit, tunc et prouincia laeditur et effectus optabilis non habetur. Commeantium igitur attestatione didicimus Histriam prouinciam a tribus egregiis fructibus sub laude nominatam, diuino munere grauidam uini, olei uel tritici, prae10 senti anno fecunditate gratulari. Et ideo memoratae species in tot solidos datae pro tributaria functione [qui] uobis de praesenti prima indictione reputentur : reliqua uero propter sollem2 nes expensas relinquimus deuotae prouinciae. Sed quoniam nobis in maiore summa sunt quaerenda quae diximus, tot soli15 dos etiam de arca nostra transmisimus, ut res necessariae sine

uestro

dispendio

uberrime

debeant

congregari.

Frequenter

enim, dum extraneis urgemini uendere, so|letis damna sentire,

PL

eo praesertim tempore, cum uobis peregrinus emptor ereptus est, et rarum est aurum capere, quando mercatores cognoscitis 20 non adesse. Quanto uero melius est parere dominis quam praestare longinquis et debita fructibus soluere quam emen3 tum fastidia sustinere ! Prodimus etiam amore iustitiae quod nobis suggerere poteratis, quia in pretio laedere non debemus, unde naulorum praebitionibus non grauamur. Est enim 25 proxima nobis regio supra sinum maris Ionii constituta, oliuis

875

referta,

segetibus

ornata,

uite

copiosa,

ubi

quasi

tribus

uberibus egregia ubertate largatis omnis fructus optabili fecunditate profluxit. Quae non immerito dicitur Rauennae Campania, urbis regiae cella penaria, uoluptuosa nimis et 3o deliciosa digressio. Fruitur in septentrione progressa caeli 4 admiranda temperie. Habet et quasdam, non absurde dixerim, Baias suas, ubi undosum mare terrenas concauitates ingrediens in faciem decoram stagni aequalitate deponitur. Haec loca et garismatia plura nutriunt et piscium ubertate gloriantur. 55 Auernus ibi non unus est. Numerosae conspiciuntur piscinae Neptuniae, quibus etiam cessante industria passim ostrea nascuntur iniussa. Sic nec studium in nutriendis nec dubietas in 5 capiendis probatur esse deliciis. Praetoria longe lateque lucentia in margaritarum speciem putes esse disposita, ut hinc 4o appareat, qualia fuerint illius prouinciae maiorum iudicia, M 579 BZNMKEF XXII, 5 ubi ozz. B 7 igitur] itaque E F didiscimus Z IN — 8a tribus] €d2., mattibus codd. e? A 10 memoratas K 74 11 qui de/. Momzzsen 14 querentia B 17 urgimini B 18 erectus ZI NMKE! 21 ementium (ze -cium) MK F 24 gaudemus Z?, grauamus E F 26 uite ozz. B 23 largitis ZNMEIF A, largitatis K 29 campaniam B 30 disgressio IN K E F, degressio 74 33 equabilitate Z IN — 35 ibi pos; conspiciuntur add. Z, anze conspiciuntuf IN 37 inuisa B! K incapiendis nec az/e in nutr. add. Z in nutrt. nec dub. ozz. IN

VARIARVM

490

XII, xxII-XXIII

quam tantis fabricis constat ornatam. Additur etiam illi litori ordo pulcherrimus insularum, qui amabili utilitate dispositus et a periculis uindicat naues, et ditat magna ubertate cultores. Reficit plane comitatenses excubias, Italiae ornat imperium, 4 primates deliciis, mediocres uictualium pascit expensis et quod illic nascitur, paene totum in urbe regia possidetur. Praestet nunc copias suas sponte magis deuota prouincia : amplius pareat, dum speratur, quando gratissime faciebat, cum minime quaereretur. Sed ne aliqua iussionibus nostris du$0 bietas nasceretur, Laurentium uirum experientissimum et magnis nobis in re publica laboribus comprobatum cum praeA

senti auctoritate direximus, ut secundum breues subter anne-

xos incunctanter expediat quod sibi pro expensis publicis iniunctum esse cognoscit. Nunc procurate quae iussa sunt. Vos 5 enim facitis deuotum militem, cum libenter suscipitis iussionem. Pretia uero uobis moderata sequenti occasione declaramus, cum nobis praesentium gerulus natiuitatis modum missa relatione suggesserit. Taxare enim aliquid non potest iuste, nisi copia rei euidenter potuerit indagari. Inaequalis est 6 o quippe arbiter, qui sententiam mittit in cassum, et male sibi probatur conscius, qui est indeliberata dicturus. A

XXIII LAVRENTIO

VIRO EXPERIENTISSIMO

SENATOR

PPO

4. 537/536

A

Deliberatio iudicis probatos uiros debet publicis |actionibus adhibere, ut facile possit impleri quod sub sterilitate temporis uidetur inquiri. In abundantia rerum quaelibet se potest expedire persona : electis opus est militibus, cum fuerit necessitatis impulsus. Atque ideo experientiam tuam frequentibus &x nobisque tali deuotione gratissimam ad Histriam prouinciam iubemus excurrere, ut in tot solidos uini, olei uel tritici

Io

species de tributario solido debeas procurare, in aliis uero tot solidis, quos a nostro arcario percepisti, tam a negotiatoribus quam a possessoribus emere maturabis, sicut te a numeraBZNMKEFHGI

(hi tres XXIII, 4 in abundantia — 6 impulsus)

43 et oz. E F 49 cum] dum Z IN M K E F .A et Mozzusen dubietas an/e iussionibus Z IN nosttis ozz. IN 50 expertissimum E F 52 subter annexos] subterraneos B 56 nobis B sequente E F occasione] iussione MKEF.A 51 gerulus praesentium Z IN M K A DS taxati 74 cu dett. et Momzzsen 59 inequabilis E F quippeestZIN MK B E.A 60 in casum IDA mali K 24 e? Mozzzsen 1 XXIII, 5 est opus H GT 6 5os£ frequentibus quaedaz exciderunt, buta occasionibus comprobatam (Mozzzzsen) " que oz. EF S uel oz. E EF

PL 874

2

491 VARIARVM VII, xxil-XXIV riis instruxit porrecta notitia. Quapropter erige nunc animos ad parendum, qui tantis excubiis indiscreta sorte placuisti. Ammoneat

te prioris conuersationis

exemplum,

quia nimis

15 graue est emeritum delinquere, quem tironem nullatenus con-

stat errasse. Qualis autem supra dictarum specierum ubertas

se optata laxauerit, ueraci nobis, ut de te credimus, relatione

significa, ut nos habito modo constituere debeamus quod nec prouinciales laedat nec publicas grauare possit expensas. XXIV TRIBVNIS MARITIMORVM

SENATOR

PPO

4. 5371536 Data pridem iussione censuimus ut Histria uini, olei uel tritici species, quarum praesenti anno copia indulta perfruitur, ad Rauennatem feliciter dirigeret mansionem. Sed uos, qui M 580 ; numerosa nauigia in eius confinio possidetis, pari deuotionis gratia prouidete, ut quod illa parata est tradere, uos studeatis sub celeritate portare. Similis erit quippe utrisque gratia perfectionis, quando unum ex his dissociatum impleri non permittit effectum. Estote ergo promptissimi ad uicina, qui 2 1o saepe spatia transmittitis infinita. Per hospitia quodammodo "uestra discurritis, qui per patriam nauigatis. Accedit etiam commodis uestris, quod uobis aliud iter aperitur perpetua securitate tranquillum. Nam cum uentis saeuientibus mare fuerit clausum, uia uobis panditur per amoenissima fluuiorum. 15 Carinae uestrae flatus asperos non pauescunt : terram cum summa. felicitate contingunt et perire nesciunt, quae frequenter inpingunt. Putantur eminus quasi per prata ferri, cum eorum contingit alueum non uideri. Tractae funibus ambulant, quae stare rudentibus consuerunt, et condicione 20 mutata pedibus iuuant homines naues suas : uectrices sine labore trahunt, et pro pauore uelorum utuntur passu prosperiore nautarum. luuat referre quemadmodum habitationes 3 uestras sitas esse perspeximus. Venetiae praedicabiles quon-

1

BZNMKEFHGI

(bi tres : XXIII, 14 nimis — 16 errasse)

19 laedat] negat ledat B 18 nos] no Z, non JN uel tritici] et ante olei add. M K E F JA XXIV, 2 histria prouintia E F disF KE hiis Z! unus $ B^ am rauennat 4 JA K ozz. M, triticique 12 10 per ane spatia add. E F 9 promtissima diucina B sociatus Z? 20 19 consueuetunt N K E F 13 tranquillitate secutum Z aperitis Z? uelocem autunuectrice B Z N M K1 E, uectticem E? — 21 fauore Bongarsius respexiesseom.Z N 93 sitasom.N 22 anautarum B* tut passo B mus Z N, prospeximus M K E F 4

492 25

35

VARIARVM

XII, xxiv-Xxv

dam plenae nobilibus ab austro Rauennam Padumque contingunt, ab oriente iucunditate Ionii litoris perfruuntur : ubi alternus aestus egrediens modo claudit, modo aperit faciem reciproca inundatione camporum. Hic uobis aquatilium auium more domus est. Nam qui nunc terrestris, modo cernitur insularis, ut illic magis aestimes esse Cycladas, ubi subito locorum facies respicis immutatas. | Earum quippe PL similitudine per aequora longe patentia domicilia uidentur 875 sparsa, quae non natura protulit, sed hominum cura fundauit. Viminibus enim flexibilibus illigatis terrena illic soliditas aggregatur et marino fluctui tam fragilis munitio non dubitatur opponi, scilicet quando uadosum litus moles eicere nescit undarum et sine uiribus fertur quod altitudinis auxilio non iuuatur. Habitatoribus igitur una copia est, ut solis piscibus expleantur. Paupertas ibi cum diuitibus sub aequalitate conuiuit. Vnus cibus omnes reficit, habitatio similis uniuersa con-

cludit, nesciunt de penatibus inuidere et sub hac mensura degentes euadunt uitium, cui mundum esse constat obnoxium. In salinis autem exercendis tota contentio est : pro aratris, pro falcibus cylindros uoluitis : inde uobis fructus omnis enascitur, quando in ipsis et quae non facitis possidetis. Mone4 I ta illic quodammodo percutitur uictualis. Arti uestrae omnis fluctus addictus est. Potest aurum aliquis minus quaerere, nemo est qui salem non desideret inuenire, merito, quando isti debet omnis cibus quod potest esse gratissimus. Proinde naues, quas more animalium uestris parietibus illigatis, dili$0 genti cura reficite, ut, cum uos uir experientissimus Laurentius, qui ad procurandas species directus est, commonere temptauerit, festinetis excurrere, quatenus expensas necessarias nulla difficultate tardetis, qui pro qualitate aeris compendium uobis eligere potestis itineris. EXACTA

M 381

AMBROSIO V.T. AGENTI VICES SENATOR PPO

4. 533 Plerumque solliciti fiunt, qui mutatos rerum ordines intuenBZNMKEFHGI (Bi tres : XXIV, 46 nemo - 48 gratissimus e ep. X XV)

24 nobilibus] moribus Z IN rauennem B! 30 immittatis B', immittatas B?, imminutas K

contingunt 505/ oriente Z IN 32 non oz. B ;4 e? Mommsen

protula B! 34 aggregitur B! 41 constat esse Z IN M! E A 42 salmis B 43 chilindros Z IN uobis fructus uobis B& 44 quando] quoniam E F 4b arti] arci E! F!, arce Kv F? 46 fructus E? F additus E F minus aliquis Z IN 48 quod] qui N H GI 49 illigastis Z M^ E? A XXV,1üi]uiro

N E F, sexto I, oz.

K HG

2 fiunt] sunt

HG I

VARIARVM

XII, xxv

493

tur, quia saepe portendunt aliqua, quae consuetudini probantur aduersa. Nihil enim sine causa geritur nec mundus fortui5 tis casibus implicatur, sed quicquid uenire uidemus ad terminum, diuinum constat esse consilium. Suspenduntur homines, cum sua reges constituta mutauerint, si aliter induti procedant quam eorum usus inoleuerat. Quis autem de talibus non magna curiositate turbetur, si uersa uice consuetudinum a sideribus

10 aliquid uenire uideatur obscurum ? Nam sicut certa securitas est suis uicibus tempora notare currentia, sic magna curiositate 2.

complemur, cum mutari talia sentiuntur. Quale est, rogo, stel-

larum primarium conspicere et eius solita lumina non uidere ? Lunam noctis decus intueri orbe suo plenam et naturali splen15 dore uacuatam? Cernimus adhuc cuncti quasi uenetum solem: miramur media die umbras corpora non habere et uigorem illum fortissimi caloris usque ad extremi teporis inertiam peruenisse, quod non eclipsis momentaneo defectu, sed totius paene 3 anni agi nihilominus constat excursu. Qualis ergo timor est 20 diutius sustinere quod uel in summa solet populos celeritate terrere ? Habuimus itaque sine procellis hiemem, sine temperie uernum, sine ardoribus aestatem. Vnde iam | speretur posse uenire temperiem, quando menses qui fructus decoquere poterant boreis flatibus uehementer algebant ? Quid enim fertili2; tatem producat, si terra aestiuis mensibus non calescat ? Quid

germen aperiat, si matrix pluuiam non resumat ? Duo haec elementis omnibus probamus aduersa rigorem perpetuum et contrariam siccitatem. Mutauerunt se tempora non mutando et quod mixtis imbribus solebat effici, ex ariditate sola non 4 5o potest optineri. Atque ideo de ueteribus frugibus prudentia tua futuram uincat inopiam, quia tanta fuit anni praeteriti felix ubertas, ut et uenturis mensibus prouisa sufficiant. Reponatur omne quod ad uictum quaeritur. Facile priuatus necessaria 5 reperit, cum se publicus apparatus expleuerit. Sed ne te 35 praesens causa magna

haesitatione

discruciet,

ad considera-

tionem reuertere naturalium rerum et fit ratione certum, quod stupenti uulgo uidetur ambiguum. Sic enim constat diuina ordinatione dispositum, sic astra praesentis anni in domiciliis suis mutuis amministrationibus conuenerunt, ut supra soliBZNMKEFHGI 11 uiribus 10 uideatur uenire Z 8 inoleuetat] uioleuerat B ? induci E F 17 extremam Z IN K E F.A, HG 1 12 rogo] ergo E! natate E F p ES 21 sine temperie uernum teporis] Mozzzsen, tempotis codd. extremitatem M 25 mensibus] soliZ? solent poterant] I» N Z B e dequoquer 23 B om. 29 I B Z M E F H, matrem K A, maris G, materies

busZ NN

26 mattis

pinam B!

44 32 et uenturis] uenturis E FP, euenturis H G I, etiam uentutis

omnibus elementis Z IN

sufficiat B? ]P

28 tempora se Z IN

38 causa praesens Z IN

30 tuam B! Z IN

maligna E F

31 ino-

494

VARIARVM

XII, XXV-XXVI

4o tum hiems sicca redderetur et frigida. Hinc aer niuibus nimio rigore densatus ardore solis in nulla raritate perductus est, sed

in assumpta crassitate perdurans et caloribus eius obstitit et aspectum humanae fragilitatis elusit. Media enim quae sunt, nostris dominantur obtutibus et per ipsa tantum uidere possu6 4 A mus, quantum nobis sui corporis tenuitate concedunt. Hoc M 382 enim inane magnum, quod inter caelum terramque elementi more liquidissimi peruagatur, dum contigerit esse purum et solis claritate respersum, nostros ueraciter pandit aspectus : si uero aliqua fuerit permixtione congregatum, tunc tenso qua5 o $i quodam corio nec colores proprios nec calores peruenire facit astrorum. Quod etiam aliis saeculis aere nubilo pro tempore frequenter efficitur. Hinc est quod diutius radii siderum insolito colore fuscati sunt, quod nouum frigus messor expauit, quod accessu temporis poma duruerunt, quod uuarum senectus 7 5 i] acerba est. Sed si hoc diuinae prouidentiae tradatur, satagere non debemus, quando ipsius imperio prodigia quaerere prohibemur. Illud tamen sine dubio terrenis fructibus aduersarium esse cognoscimus, ubi alimonia consueta nutriri lege propria non uidemus. Proinde agat sollicitudo uestra, ne nos unius 6 o anni sterilitas turbare uideatur, dum sic ab illo primo amministratore dignitatis nostrae prouisum est, ut praecedens copia sequentem ualuisset mitigare penuriam. XXVI PAVLO

VIRO STRENVO

SENATOR

PPO

à. 533/537 1

wA

Frequenter utilitas publica compendiosa pietate seruatur, quando illud magis acquirit, quod bonorum intercessione remiserit. Veniens itaque uir uenerabilis Augustinus uita clarus et nomine Venetum nobis necessitates flebili allegatione declarauit, non uini, non tritici, non panici species apud ipsos fuisse |procreatas, asserens ad tantam penuriam prouincialium per- PL uenisse fortunas, ut uitae pericula sustinere non possint, nisi 877 BZNMKEFHGI

XXV, 56/5? Cf. Matth. 12, 39; 16, 4.

41 densatur B H G I, densatis F

42 crassitudine MK EFHGIA 49 denso B HGI qua*si B 54 diruerunt Z& 55 satagere] sagete B! 58 propria oz. H G I 60 amministrare B XXVI, 1 datio episcopo mediolanensi s. p.HGI 5 uenenum B 8 non o. BMKEF?A

VARIARVM

XII, XXVI-XXVII

495

eis pietas regalis solita humanitate prospexerit. Quod nobis 1o crudele uisum est aliquid a petentibus postulare et illud sperare, quod prouincia cognoscitur indigere. A talibus enim solas lacrimas exigit qui quod non inuenitur imponit. Et ideo tanti uiri allegatione permoti uinum et triticum, quod uos in apparatu exercitus ex Concordiense, Aquileiense et Foroiuliense T - ciuitatibus colligere feceramus, praesenti auctoritate remittimus, carnes tantum, sicut breuis uobis datus continet, exinde

prouidentes. Hinc enim, cum necesse fuerit, sufficientem tritici speciem destinamus. Et quoniam in Histria uinum abunde natum esse comperimus, exinde, quantum de supra dictis ciui20 tatibus speratum est, postulate, sicut in foro rerum uenalium reperitur, quatenus nec ipsi laedi possint, cum eis pretia iusta seruantur. Quapropter praesentem indulgentiam nulla credatis uenalitate taxandam, ut, dum fuerit remedium gratuitum, 2

A

possit existere nihilominus gloriosum. Noueritis enim graui uos subici posse uindictae, si quod interdictum est dari, a uobis uideatur acceptum. EXE XaPATm DATIO EPISCOPO MEDIOLANENSI

M 5385 SENATOR PPO

4. 535/536

x]

Io

Minus prodest bonum iubere, nisi hoc per uiros sanctissimos uelimus efficere. Auget enim beneficium uoluntas recta iustorum et quicquid sine fraude geritur, hoc uere donantis meritis applicatur. Decet enim, ut munificentiam principalem sacerdotalis puritas exequatur. Nam cui est studium bonum de proprio facere, laudabiliter potest aliena uota complere. Et ideo sanctitatem uestram petimus, cuius propositi est diuinis inseruire mandatis, ut de horreis Ticinensibus et Dertonensibus panici speciem, sicut a principe iussum est, tertiam portionem esurienti populo ad uiginti quinque modios per solidum distrahi sub uestra ordinatione faciatis, ne cuiusquam uenalitate ad illos perueniat, qui se de proprio uidentur posse transigere. AcBZNMKEFHGI (i tres om. XXVI, 18 et quoniam — 22 seruantur)

XXVII, 10 Cf. ep. X, 27.

10 est uisum E F 11 quod| qo ZuN MKEF HGI A 12 non oz. B 13 uos]nosK E F H I .A, oz. Z IN appatatum Mozzzzsen 14 aquiliense B MEFEHXGI,aquiliniense Z N, aquilegiense K 16 tantum] tamen H G I 18 historia B 19 ciciuitatibus B? 21 possint laedi Z IN 24 uos graui K GI XXVII, 1 ratio IN, dilecto K idem qui supta H, item cui supta G, oz. I 2 sanctissimos Z 13 uidetur B Z IN M!

496

20

VARIARVM

XII, XxVvII-XXVIII

cipiat minus habens indulgentiam principalem. Egentibus iussum est, non diuitibus, subueniri. Fundit potius, qui mittit in plenum, nam illud potius reconditur, quod uasis uacuis congregatur. Quapropter sanctitas uestra miserationis officia non putet iniuriam : quia totum uobis dignum est, ubi pietas inuenitur, siquidem aliena desideria fideliter gerere hoc est bona propria perfecisse. Ad quam rem deo iuuante procurandam illum atque illum curauimus destinare, |qui sanctitatis PL uestrae ordinationibus obsecuti nihil ex se faciant, sed tantum-

2^

878

modo uobis oboedire contendant. Solidi uero, quanti ex supra dicta quantitate panici potuerint congregari, uestra nobis relatione declarate, ut apud arcarium reconditi ad supra memoratam speciem reparandam futuris reseruentur deo auxiliante temporibus : more uestis rediuiuae, cuius adunatio per fila resoluitur, ut in nouam faciem splendido potius decore texatur. XXVIII EDICTVM

4. 535/536

^

Io

Quis nesciat prouidentiam diuinam usibus nostris aliqua uelle subducere, ut humanum possit animum comprobare ? Nam si nullum penitus indigere contingeret, locum proinde largitas non haberet. Data est prouinciis in regis nostri laude penuria : steriles facti sunt agri, ut ubertas domini possit agnosci. Minus esset acceptissimum donum, nisi praecessisset incommodum. Gaudete, prouinciae, malisque uestris potius gratiam referte, quando talem probatis animum principis, ut nullis cedat aduersis. En pietas mirabilis, quae ubique nostris repugnat incommodis. Nam cum se feritas gentilis prioris temporis

15

animasset,

Aemilia

et Liguria

uestra,

sicut

uos

retinere necesse est, Burgundionum incursione quatereturM 584 gereretque bellum de uicinitate furtiuum, subito praesentis imperii tamquam solis ortus fama radiauit. Expugnatum se hostis sua praesumptione congemuit, quando illum cognouit nominatae gentis esse rectorem, quem sub militis nomine probauerat singularem. Quotiens se optauit de suis finibus non BZNMKEFHGI (bi tres om.

15 uisum propter B agere Z IN

HG I

XXV II, 23 solidi — 29 texatur)

subuenire Z IN I A

potius] tutius H G^ J»

17 qua*-

18 putet] imputet B, putauit H, putauerit G, putabit I 19 gerere] 23 uobis ozz. H G I 24 potuerunt B e? Momsen, poterunt 4A XXVIII, 5 laudem Mozzzzsen 10 uestris M(2)KEFH 11 ferocitas E F 12 nostra N K I A 13 burgundiorum K! E F 14 gerentque H G T 15

radiant B!

VARIARVM 20

3

25

35

4o

XII, xxvii

497

exire Burgundio, ne principe nostro pugnaret aduerso, cuius licet praesentiam releuatus euaserit, felicitatem tamen praecipitatus incurrit ? Nam mox ut Gothi ad belli studium genuina se fortitudine contulerunt, ita prospera concertatione caesa est rebellium manus, quasi inde nudos, hinc stare contigisset armatos : diuini aequitate iudicii, ut in ipsis campis praedo corrueret, quos uastare praesumpsit. Exulta, aduersariorum cadaueribus ornata prouincia : aceruum ride funerum, quem inimicorum exitio constat effectum. Nunc melius culta Liguria, cui negato fructu segetis messis prouenit hostilis : nam etsi tributa tua minus potuerunt accipi, triumphos in te natos feliciter optulisti. His additur Alamannorum nuper fugata subreptio, quae in primis conatibus suis sic probatur oppressa, ut simul aduentum suum iunxisset et exitum quasi salutaris ferri execatione purgata, quatenus et male praesumentium uindicaretur excessus et subiectorum non omnino grassaretur interitus. Possem quidem uobis dinumerare, quanta in aliis locis hostium turba ceciderit : sed more humani animi ad uestra felicia festinantes illud nos tantum dicere cupitis, quod ad uos specialiter pertinere sentitis. Redeamus ergo ad suaue principium, quando qui uos defendit a belli clade, nec inopiae patitur pericula sustinere : nam qui perculit hostem prouinciae, et famem iussit exire. O certamen toto orbe praedicandum ! Contra indigentiam saeuam gloriosi principis pugnat humanitas, cuius uere castra sunt horrea referta, quae si claudere

uoluisset, tunc importabilis intrasset inimica, sed quia magis 6 45 aperuit, saeuientem aduersariam mox fugauit. Nescio quae principis nostri bella mundus potius ammiretur : ego tamen dicam quod sentio. In usum est uiris fortibus feliciter egisse pugnas, sed supra humanam uirtutem esse constat uicisse penuriam. Verum cum his tantis ac talibus bonis nulla potuissent supplicum uota sufficere, adhuc et dimidiam relaxare pertulit fiscalis calculi functionem, ne tristes in aliqua parte faceret, quibus tot felicia praestitisset. Ioseph legimus contra famem BZNMKEFHGI

20 praecipitatus oz. H G^I ^ 21genuinase] geminaseZ NMKEFHGIY A, geminasse IP 22 concertatione B cessa DB 23 state] constare H G 1I 24 ut] et B 2? exitio] Mozzzzsen, uitio codd. 28 hostis H G I 29 minus] non B in te] inde H G I 80 his K E F halammannorum B, alammannotum Z, alammanorum IN, alemannorum H G IP nupet ozz. Z IN fugato B, fugatio I1 G T 32 iuxisset Z excecatione B Z IN M F? Iv, exercitatione E! F, ececatione G^ 34 crassatetut E! FT 36 felicia uestra H G T

39 qui uos] que uos B!, quos Z IN M K, quis uos H9, qui nos I, uos 44 40 pet45 aduersatium Z IN 44 inimicitia E F I tulit K E F! H .A, pepulit I 41 46 potius az/e rnundus H G, ante bella I mox] mot Z, mots IN 48 esse oz. H G I fortibus uiris Z IN usu H GI quod] quae Z IN T uotas 50 supplicium B! H EF GI hisK 49 ctiam ane cum add. E F Bp 52 iosehp Z, iosep E F IP

PL 879

498

VARIARVM

funestam

emendi

quidem

XII, XXVIII

tritici dedisse licentiam,

sed tale

posuisse pretium, ut suae subuentionis auidus se potius uen;; deret

6o

65

7o

7»

8o

10

85

alimonia

mercaturus.

Quale

fuit, rogo,

tunc

miseris

uiuere, quibus acerba subuentio libertatem suam uidebatur M 585 adimere : ubi non minus ingemuit liberatus quam potuit flere captiuus! Credo uirum sanctum hac necessitate constrictum, ut et auaro principi satisfaceret et periclitanti populo subueniret. Pace tanti patris dixerim : quanto praestantius est libertate salua frumenta uendere et propter indigentiam tributa laxare ! Gratis constat ista uenalitas, quando et unde ematis cessit et pretium quod uos oblectet imposuit. Vendit itaque largitas publica uicenos quinos modios, dum possessor. inuenire non possit ad denos. Ordi|nem rerum saeculi mutauit PL humanitas : nos iubemur uile distrahere, cum esuriens paratus 88o sit carius comparare. O nouum praedicationis euentum ! Affectu damni negotiatio prouenit et uotum est uendenti magis perdere, ut quaestum comparans debeat inuenire. Talia profecto regem decet tractare commercia : talem conuenit nundinationem exercere pietatem, ut tunc minus adquiescat accipere, quando emptor plurima praecipitatur offerre. Libet referre, qualis in uobis sit dominantis affectus, quia et primo cessit quantum sufficere credidit et nunc iterum postulata geminauit. Verecundum uobis erat aliquid sperare post dona, cum se adhuc ad beneficia principis reseruaret humanitas : non audita despexit, quando ipse uisa testatus est. Felix illa calamitas, quae prius miserantem reperit testem, ut post districtum iudicem non haberet. Gaude igitur, assuete lam bono Ligur : in usu tuo secunda uenerunt : nam collatos tibi Aegyptios magna prosperitate uicisti : euadis tempora necessitatis et libertatis praemia non amittis : immo illo tempore securus es ab hoste redditus, quando et de famis periculo cognosceris esse liberatus. Adhuc te praedictum ornat exemplum : adhuc est in qua parte superetur. Legitur enim Ioseph fratribus

BZNMKEFHGI

XXVIII, 52/538 Cf. Gen. 47, 18 sqq. 83/86 Cf. Gen. 42, 25.

54 potuisse B! K H dulgentiam H G* I E F I, oblectat H G

5* ubi] unde E* FI 61 frumentum M K E F JA in62 laxaret B! 63 concessit Z IN, cessat K oblectaret 65 posset E F ad oz. H G* I 66 nos] non E F

68 dam(p)ni s/erique, dampnet B, damni et Mozzzzsen

deuedenti B!, uedenti B?,

uendentis K, uendendi H, uendendo G^ 69 ut] quam E F debeat] ualeat ZNMKEFA *0 exercere nundinationem Z IN 433 nobis Z IN .A 75 nobisZ NI ** ipse] iste H GI 948 quae ozz. H GI miserante B 79 destrictum B 80 bona ligur H I, bona liguria G2 secunde B?, secula E F H G^ ] A collatus B 81 egyptos D* 85 iosep E F IP

VARIARVM

9o

XII, xxvii

499

suis tantum saccis occulta pretia reddidisse. Quid mirum, si natura compellente proximis suis humanior uisus est extitisse ? Hic autem cunctis large uendidit, functionem debitam reliquit et plus iste generaliter contulit tributariis quam ille solis uisus est praestitisse germanis. Breuiter dicantur effusa : hinc bona sua discat uniuersitas, quando non regibus comparantur nostra saecula, sed prophetis. Sed ne diutius beneficiorum re-

95

galium cupidos occupemus, praecepta nostra ad eos quorum interest manasse cognoscite, ut secundum tenorem iussionis ad uos perueniat munificentia principalis. BZNMKEFHGI

86 reddisse Z 87? uisus] iussus praestitisse] praebere H G I

Z IN

— 89 quam] quod E F, quia]

90

Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri consularis et illustris exquest. palatii excons. ord. exmag. off. ppo atque pat expl liber formularum B, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustrissimi exquaestoris palatii exconsulis otdinatii exmagistri officialis praepositi officiorum atque patricii lib. V uariarum explicit Z, Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustrissimi exquestoris palatii exconsulis ordinarii exmagistri offitialis praepositi offitii atque patricii lib. //// uatiartum iexpl IN, Magni Aurelii Casiodori Senatoris uiri clarissimi et illustris ex questoribus palatii exconsulis ordinarii exmagistri officii prepositi officiorum atque patricii liber quintus uariarum formularum explicit feliciter.

amen. M, Magni Aurelii Cassiodori sanatotis (sc) uiri clarissimi et illustris exquestor. palacii et consulis ordinarii exmagistti officii praepositi officiorum atque patticii lib. u** uatiarum explicit K, explicit liber uatiarum Magni Aurelii Cassiodori Senatoris uiri clarissimi et illustris exquestotis palacii exconsulis ordinarii exmagistri officii prepositi offitiorum atque patricii E

"cobidend oia ER

eto! and Buc rigent cfe" Led mo E E

|

Sisonu

-

.;

epe be

—

ES T

aln

PR

E

ct

] i - zeB

citaprion MRDRW, hats bree d "-

16.59) deREOS. wii uvm erat dne

BI

6s d

£zu

ad

VeafRt

MC

Pha

closed eS Serra Sae. Purmrtogf bw Vo TN CN

à

"

:

u.

fim

| E SOM - bin. ia bep: ti LE

-n av

A

NIIS E

ation

vie! fa

Mg AMeScrageet;]i Mi apos

ie stu"

:

LIrus ài 3314 d

fd Lo «Sm vacatjocimeonoo: sk sagerpi d LM inm hst LT

D

EMT Pado i exte d

Dén:HTLLILTE i^a

Afebqua agitis: tuyen Ania

"i

moe

xà ay

;

EXSD

Nu.

Lada Eat ademas ad. Re

ie

orales tha

aeiae omne

iile Apr at V nda iasna

ius

irre i

—

in ddp

fS sinacill 75 Vid Mete 6odE P

i

MA.n

—Ó— muros iiem ey Tor Enter edeIS iiie &8Y RyvetsA^Hos cdd. echo cent: Sad Lr z yerndtietr dilimocae: Webog sth opina! à fun j eia m 2h Maliegar arie itum xj Sta mot :

1

M ;

"HM

"3r

;

pédaditss,

Dee

Utist

an

quar-er-

s

cq

I

E

ters. Oe é nte ede

Ld

ohial-rtmplms

Uy

là

d

io Aempone le

Gepweaecichits

ep

!

o Prod

S,

rar

61

DN

!

x

9

Sesto

s ADAC

P

v4 (5, mt d 1.204 Mrd

rm

|

!

1^ 4

Pte

. i

"

^w dg

t2

2 p

2

oos] een ET

-

wd

edax

a.

Nd

P.

ie-Ow " ^

uw

es

. n «tj

"2

he i 3

- died iR. pK

zu

b

cáp oS

ud

Chsctie

2m

2

E AN.

LIBER MAGNI

AVRELII

CASSIODORI DE ANIMA

CVRA ET STVDIO JAMES W. HALPORN

SENATORIS

INTRODUCTION *... colligens quasi in unam coronam germen floridum quod per librorum campos passim fuerat ante dispersum' (Variae 9.25 [292.3ff. Mommsen] CCL 96.379)

It is now almost three hundred years since Dom Garet published as part of the complete works of Cassiodorus (!) the last printed edition of Cassiodorus' treatise On the Soul. The present edition (?) is intended to offer a critical text of the work based on a study of the manuscript evidence, but does

not attempt to give an explanation of the entire history of the text transmission. The afjaratus criticus does, however, represent the readings of the best specimens of the various manuscript families which constitute the major evidence for the text. I have collated all MSS of the ninth century and have studied all the MSS of the tenth and eleventh centuries, as well as a representative selection from later periods. Although I am perfectly aware that in studies of MSS age does not bring wisdom, and that there are many surprises, I am rather confident that the ajjfaratus fairly (and perhaps too fully)

represents the major lines of the tradition. The secondary

apparatus is designed as a guide to the sources which Cassiodorus used in compiling his treatise, but it is in no way exhaustive. The availability of a critical text will, I hope, lead someone better versed in Patristic literature than I to produce a full commentary. I wish to thank all those who aided me in the preparation of this work although I know that it is not possible to name them all. First of all, I am grateful to Professor Harry Caplan for his help in discussing the many problems of language and textual readings which arose during my work in Ithaca, New York, as well as to Professor Friedrich Solmsen for his

helpful suggestions. The late Professor M.L.W. Laistner brought to my work his deep and extensive knowledge of Late Latin and Patristic authors. The study of the MSS was aided by the kindness of scholars in England, France, Germany, Italy, and Austria. My especial thanks go, as it must from all those who edit Latin texts today, to that esteemed palaeographer and great gentleman, Professor Dr. Bernhard Bischoff. To Frau Dr. Ludmilla Krestan (1) For further information on Garet's edition and other, earlier, editions, see below, p. 519-521. (2) This work began as a dissertation for the Ph. D. degree at Cornell University, and an earlier version of this text and introduction appeared in T7adizio 16 (1960) 39-109. I wish to thank the publishers, Fordham University Press, for their permission to republish a revised version of that work here.

504

INTRODUCTION

of the Akademie der Wissenschaften in Vienna I owe the use of the facilities of that organization. In Paris and by correspondence I had help in the location of MSS and the obtaining of photocopies from Mlle Jeanne Vielliard of the Institut de Recherche and Mlle M.-Th. d'Alverny of the Bibliothéque Nationale. Professor Harald Fuchs of Basel, who had been working on a text of De Anima, kindly allowed me the use of microfilms which he himself had collected, and

was a kind host tome during my stay in that lovely Swiss city. My particular thanks go also to the editor of the Variae in the present volume, Professor Ake Fridh, for his corrections and suggestions for improvements in the text. I owe a special debt of gratitude to the editor of the earlier version of this text, Professor Bernard Peebles, who encouraged and helped me to publish this work. I. THE Darse or 'DE ANIMA'

The closing years of the Ostrogoth kingdom of Italy were critical ones in the life of Cassiodorus. In September, A.D. 533,

after a period of retirement from public service, (?) he was appointed praetorian prefect by the regent Amalasuentha. He remained in this post during the years following the murder of Amalasuentha (April 30, 535) and the accession of Theodahad. The murder of the regent was one of the causes of the attack against Italy by the forces of the Eastern Empire under the direction of Belisarius. ( Having captured Naples in the summer of 536, Belisarius proceeded to march on Rome. The

successes of the Eastern troops brought about the fall of Theodahad and the election of Witiges as the new Ostrogoth king. Cassiodorus accepted the change in rulers and remained in office as praetorian prefect. Witiges, however, did not go out to meet the enemy, and Belisarius, with the aid of the Catholic party in Rome, entered the city on December 9 or ro, 536. (5?) Justinian nominated a new praetorian prefect when the general announced the capture of Rome. (5) The lifting of the siege of Rome by the Goths in March of 538 resulted in the final retirement of Cassiodorus from public life, though it was already clear that he had lost most of his authority, for he was unable, in the spring of 537, to prevent the massacre of the Roman senators who (3) He had been Master of Offices in the reign of Theodotic from 525 to 527 A.D. ; see A. van de Vyvet, *Cassiodore et son ceuvte, Speculum 6 (1931) 247. (4) Ernest Stein, Histoire du Bas-Ezzpire 11 (Paris 1949) 338f. (5) Stein, op. c. 347. (6) Stein, op. ci?. 348 ; cf. Procopius, Gozbic Wars 1.20.19f.

INTRODUCTION

505

had been taken as hostages by Witiges. (?) Furthermore, he -had already found time at the end of 537 to publish a selection of his official correspondence, the so-called Variae, which he

collected as models of the various types of governmental communications. (8) .It is of little moment whether Cassiodorus was discharged by the Gothic king or left voluntarily. His career and his later writings would indicate that he foresaw the fall of the ItaloGothic kingdom, and was only too glad to cast off any responsibility for that government and to apply himself to the problems of a spiritual nature which had occupied his mind for some time. (?) After leaving his post, Cassiodorus continued to live in Ravenna where he maintained friendly relations with the court, since the treatise De anima. is addressed

to the

suaue collegtwm of his friends. This work was composed shortly after he completed the Variae, for he inserted into the second preface of the letters (Book rr, $vaef. a phrase which concerns itself with this treatise, (19) a phrase which interrupts the text and must have been placed there shortly after the twelve books had been edited as a whole. De Aqma,

further, must have been composed before the edition of the Variae was published, (1!) but after he had resigned from the praetorian prefecture. (1?) A. van de Vyver, in trying to establish a date for De Ami7a, points to a phrase included in Chapter 18 (!9)) of the treatise : 'inuidit (sc. diabolus), pro dolor, tam magnis populis, cum duo essent. According to his interpretation, the two (7) Stein, op. c7. 353. (8) Th. Mommsen, ed., Cassiodorus, l/ariae, MGH. Au. 12 (Berlin 1894) x1, xxx ; cf. van de Vyvet, op. ci7. 252. (9) Cassiodorus, Exfositio Psalzzorum praef. (CCL 97.3.1-5) : *Repulsis aliquando

in-Rauennati urbe sollicitudinibus dignitatum et curis saecularibus noxio sapore conditis, cum psalterii caelestis animarum mella gustassem, id quod solent desiderantes efficere, auidus me perscrutator immersi, ut dicta salutaria suauiter imbibexem post amatissimas actiones. (10) Mommsen 327.4ff. CCL 96. : *Sed postquam duodecim libris opusculum nostrum desiderato fine concluseram, de animae substantiae uel de uirtutibus eius amici me disserete coegerunt, ut pet quam multa diximus, de ipsa quoque dicere uideremur.' Cf. De ZAnizia 1.1-10. - (1x1) Cassiodorus refers to De ZAnizza as Book XIII of the collection ; Exp. Ps. 145.2 (CCL 98.1299.50£.) : ^... in libro animae, qui in Variarum opere tertius decimus continetur ... (12) Cf. De Anima 2.1 : *Dixi propositiones has non praeceptis regum quae nuper agebantur ..." Also 2.11-12 : *Deinde qualia fatigatus possim disserere qui iam ad laboris terminum auida mente ptoperatem ?' The treatise is obviously eatrlier than the Exp. Ps. ; see note x1, supra, and Exp. Ps. 37.8 (CCL 97.347.186£.), Exp. Ps. 123.5 (CCL 98.1161.86£.). The Exp. Ps. was begun before the fall of Ravenna in May, 540. See supra, note 9. via (13) De JAnima 18.10-11. Gatet's edition of De ZAniza(PL 70.1279C-1508) divides the treatise into twelve chapters. The MSS of most irmportance (indeed the majority of them) list eighteen chapters. For further discussion of this matter see 777a, II.

506

INTRODUCTION

peoples can only be the Ostrogoth-Roman kingdom of Italy and the Eastern

Empire.

The

phrase,

then, refers to the

assaults against the Gothic rule by the armies of Justinian. Accordingly, once the empire was reunited following the fall of Witiges in 540, that comment would not be applicable. He therefore dates the composition of De Amima to 537/8. (15) Although Cassiodorus dates the beginning of his conuersio to the time when he began his Commentary on the Psalms, (15) De Anima marks the crucial point of his turning away from a secular life. (1$ By attaching De Amvma to the Variae as Book XIII, he caps his secular cursus honorum with the first work of his religious life. (!?) The final prayer of De Anima contains, following the allusion to the political disaster, (13) a phrase which can only refer to his future desire for the devotional life : (1?) "Tibi denique nobilius est seruire quam mundi regna capessere, quando ex seruis filii, ex impiis iusti, de captiuis reddimur absoluti.' (14) van de Vyvet, op. cif. 253; J.J. van den Besselaar, Cassiodorus Senator en xin Variae (Diss. Nijmegen 1945) 42f. ; D.M. Cappuyns, art. *Cassiodore, DHGE II (1949) 1369 ; Günter Ludwig, Casszodor. Ueber den Ursprung der abendlàndiscben Sebule (Frankfurt a. M. 1967) 19. Mommsen (op. ci/. xi, xxxi), on the other hand, dates the resignation of Cassiodorus and the publication of the V/arize not later than the beginning of 540, when Ravenna was taken by the troops of the Eastern Empire. De 74niza followed shortly thereafter. Mommsen thinks that the phrase refers to the Catholic Romans and the Arian Goths in Italy proper, and thus to the intrigues between the two peoples, which were evident in the execution of Boethius and the conspiracies against the Arian Goths led by the Catholics of Rome under the direction of the pope. Once Belisarius had taken Ravenna and put an end to the Ostrogoth kingdom, there would no longer be any need for a division between Goths and Romans; he dates De /Aniza, therefore, to $49 ot shortly afterward. So, too, M. Schanz, Geschichte der rümischen Literatur IV 2 (Munich 1920) ror. (15) Cassiodorus, De ortbograpbia (ed. Keil, Grammatici latini 7.144.1£.) : "Post commenta psalterii, ubi, praestante Domino, conuersionis meae tempore primum studium laboris impendi.' He does not mention the Variae ot De /Anizza here in the list of his works, since they were written before his corzersio. (16) The meaning of conzer.sio is disputed ; tied up with its meaning is the question whether Cassiodorus entered the monastery of Vivarium as a monk.I agree with the arguments put forward by van de Vyvet, op. cif. 261-263, 274-275, that Cassiodorus did not become a monk. Cf. per contra Hans Thiele, *Cassiodor, seine Klostergründung Vivarium und sein Nachwirken im Mittelalter, S/zudiem und Mitteilungen O.S.B. so (1932) 378-380. Cassiodorus conuersio, whatever its nature, was no spectacular change from his earlier career. Like a great number of his Roman contemporaties he was a Catholic serving a tolerant Arian regime. Cf. also (and for bibliography on Cassiodorus), A. Momigliano, «Cassiodorus and the Italian Culture of His Time," Proceedings of tbe British "Academy 41 (1955) 207-245 ; teprinted, with bibliographical additions, in A. Momigliano, Secundo contributo alla storia degli siudi classici (Rome 1960) 191-229. (17) Cappuyns, op. cif. 1356 ; he also notes that, after the Variae, Cassiodorus no longer mentions his governmental or honorific titles (///ustrissizus and patricius) at the beginning of his works. (18) 18.10-11. (19) De ZAnima 18.31-33 ; cf. Cappuyns, op. ci. 1356; van den Besselaar, op. &iZ. 43.

INTRODUCTION

507

II. TrTLE AND CHAPTER DiIvISION

The original title of the treatise is surely De Anima, since

Cassiodorus refers to it directly by this name twice in the Exp. Ps. 37.8 and 123.3. (?9) It appears under this title in the

majority of the MSS. In the Variae (1x $rae[. ; 327.5f. Mommsen CCL 96. pg. 421) Cassiodorus says that his friends asked him to write a book about the substance of the soul or about its virtues ('de animae substantia uel de uirtutibus eius'). It appears under a title which reflects this phrase in two MSS, Bologna Bibl. univ. 1850 : de anima et uirtutibus eius, and Munich lat. 14716 : de amimae substantia et eius uirtutibus. There are a few other variations : de origine animae (Douai 295), and de ratione animae (Oxford Bodl. Laud. Misc. 87). The MSS used in this edition indicate that the treatise is divided into eighteen chapters. Garet divides it into twelve chapters with a preface and concluding prayer, which are not numbered.

This division occurs in some of the late MSS, in

particular among the 'Variae' group. The scribes evidently knew of Cassiodorus' predilection for the number 12, (?*) or were attempting to bring the chapter divisions into line with the r2 books of the Variae. ln the Recajfitulatio (De Anima 17.19-25) Cassiodorus devotes a few lines to discuss the meaning of this number. He is surely referring to the twelve questions he has answered (cf. De Anima 17.1-19) and the evidence of the majority of the MSS is strongly against Garet. III. THE Sounczss or 'DkE ANiMA'

Cassiodorus has made no pretence of originality in his treatise. At one point he states that he will collect the 'diuersa lectio' on the subject (14.2). He divides his authorities into three classes : Holy Writ, the 'magistri saecularium litterarum,' and the 'veraces doctores' (4.1, 4). Secular teachers are

(20) CCL 97.347.186f.: *... in libro quem de anima pro nostra mediocritate consctipsimus.' CCL 98.1161.86f. : *... sicut in libro dictum est, quem de anima, Domino praestante, conscripsimus." (21) His definite interest in *mystical number theory is evident in the InsZiZuiones and other writings. Christ lived on eatth 33 yeats ; there are 33 chapters in Ipszi/utiones I. Cassiodorus also speaks of the human head, made up of six bones, a perfect number (De /Aniza 11.5-7). Fot a further discussion of the use of numbers see Ernst R. Curtius, European Literature and tbe Latin Middle AAges (Transl. by Willard R. Trask, Bollingen Series 36 ; New York 1952) 501-514.

508

INTRODUCTION

also called simply 'auctores' or *ueteres.' (??) Only St. Augustine ("Pater Augustinus' [9.21, 11.54]) is actually mentioned by name : for his praiseworthy hesitation in accepting a theory for the origin of the soul, and for his proof of the theory of vision which assumes that light-rays emanate from the eye. a) Patristic Sources All literary historians who have discussed De Amima say that Cassiodorus was influenced above all by the works of Augustine and De statw animae of Claudianus Mamertus (CSEL rir, ed. A. Engelbrecht). (?) It is obvious from the citations that appear in the secondary apparatus to the text, that Cassiodorus made extensive use of Augustine's writings, but I have been unable to find even one precise verbal parallel between our author and Claudianus. Any parallels in subject matter that can be pointed out may well be referred to the fact that Claudianus, too, used Augustine, (?*) and that both

Cassiodorus and Claudianus deal with the same general subject. Though Cassiodorus quotes his sources word for word, he often combines them with his own writing in such a fashion that he removes the quotation from its original context. As an example of his method, note the following passage from Boethius Instituto arienetica r.x (ed. Friedlein [Leipzig 1867] 8.29-9.1) : Magnitudinis uero alia sunt manentia motuque carentia, alia uero quae mobili semper rotatione uertuntur nec ullis temporibus adquiescunt.

Here. Boethius is speaking of magnitudes in general. The (22) Cassiodorus may have wished to indicate his allegiance to the religious life by not mentioning the names of any secular authors. Note his eulogy of Boethius by name in l/aríae 1.45 (39.26-41.33 Mommsen), and his use of Boethius! work on arithmetic in De 7Aniz;a without mention of the author. C£. P. Courcelle, Les lettres grecques en occident (2nd ed. Paris 1948) 5316 n.4. The recent English translation of Courcelle's book, Lae Latin Writers and tbeir Gree& Sources (Cambridge, Mass. 1969), adds no new material to the second, French, edition.

(23) This statement was first made by Adolf Ebert, Gescbicbte der chrisHicb-lateinischen Literatur Y (Leipzig 1874) 489. It is repeated in M. Schanz, Geschichte der róümischen Literatur YV 2 (Munich 1920) 101 ; M. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters Y (Munich 1911) 42 ; and by A. van de Vyvet, *Cassiodore et son ceuvre,' Speculum 6 (1951) 253, among others. Tt has been repeated recently by E.A. Fortin, Christianisme et culture philosophique au cinquitme siàcle (Pasis 1 959) 23, but he presents no convincing evidence. Ludwig, op. ci/., 19 fn. t, states the communis obinio, but regards more important than originality what questions Cassiodorus formulates and what kinds of answers he presents. (24) Ebert, op. cif. 452. August Engelbrecht, Unfersuchungen über die SS,"pracbe des Claudianus Marertus (Vienna 1885) 54-56 (— $5. Akad. Vienna 1xo [1886] 474-76) exhibits a few of Claudianus' parallels with Augustine, De quantitate animae.

INTRODUCTION

509

same phrase is quoted by Cassiodorus in speaking of the stars (r.19-22) : Sunt enim ex eis alia manentia motuque carentia, alia uero quae mobili semper rotatione uertuntur nec ullis temporibus conquiescunt.

Again, note his 'conflation' of Augustine : Aug. Ef. 166.2.4 (CSEL 44.551.7ff. ed. A. Goldbacher, Vienna 1904) : ... per totum quippe corpus, quod animat, non locali diffusione sed quadam uitali intentione porrigitur ; nam per omnes eius particulas tota simul adest nec minor in minoribus et in maioribus maior sed alicubi intentius alicubi remissius et in omnibus tota et in singulis tota est. Aug. De quantitate animae 33.70 (PL 32.1074) : ... colligit in unum atque ia uno tenet, diffluere atque contabescere non sinit ;

alimenta per membra aequaliter, suis cuique redditis, distribui facit; congruentiam eius modumque conseruat, non tantum in pulchritudine, sed etiam in crescendo atque gignendo. (Referring to the first level in the soul's ascent to God). Cass. De Amima 4.65-71: Tota ergo est (anima) in partibus suis, nec alibi minor, alibi maior est, sed alicubi intentius, alicubi remissius, ubi tamen uitali intentione porrigitur. Coiligit in unum atque copulat membra

sua ; non sinit defluere uel contabescere,

quae uitali uigore custodit ; alimenta competentia ubique dispergit, congruentiam in eis modumque conseruans.

.

In addition to his use of De quantitate animae and Efistula 166,0f St. Augustine, Cassiodorus borrowed some of his proofs of the eternity of punishment for the wicked after death from

De ciuitate Dei, and elsewhere he makes use of De Trinitate

and Confessiones (see the secondary apparatus to the text). The chapter, De $ositione corporis (x1), and his praise of the power of reason (4.82ff.) show that Cassiodorus took material

íÍrom Lactantius! De ofificio Dei. (29)

b) Biblical Sources (29)

The problem of the source of Cassiodorus' Biblical quotations is complicated in De Am?ma by the fact that, in most cases, Cassiodorus seems to be copying his citations directly (25) J.H. Waszink, in his edition of Tertullian De 74g (Amsterdam 1947) *49, says that the treatise of Tertullian had no influence on Cassiodorus, and that the parallels he showed in his dissertation, Terzul/lian De zAnima, mit Einleitung, Uebersetzung, und Kommentar (Awmsterdam 1933)16-17, are either unimportant or refer to

common views. (26) In his introduction to his edition of the Exposizio Psalmorum (CCL 97. xix), M. Adtiaen states that the Psalm text used by Cassiodorus was the Psalterium Romanum, but that it is not cleat which form of this text he had before him.

510

INTRODUCTION

from Augustine, who did not follow the Vulgate text. One citation, 'et lumen habitat inaccessibile' (1 Tim. 6.16) does not appear in this form in Augustine, whose text is here the same as some Vulgate MSS, 'et lucem inhabitat inaccessibilem.' It is probably safe to say that Cassiodorus here is quoting from memory and is influenced by the context where he is speaking of /wmen as the substantial quality of the soul (5.13). c) Secular Sources

Cassiodorus' work contains many reminiscences of classical writers such as Cicero and Seneca. The image in the opening paragraph of the ship at sea now finding safe harbor has a long and distinguished tradition. (??) The second paragraph, which opens with a version of nosce ie ipsum, belongs to still another tradition which is found both in secular and religious writers. (23) The difficulty in stating a definite source for Cassiodorus' borrowings from the 'magistri saecularium litterarum' is the same problem that occurs in searching for the sources of Macrobius : the loss of many Neoplatonic treatises of Porphyry and Marius Victorinus makes it impossible to give exact verbal parallels. (??) The Neoplatonic doctrines which appear in Cassiodorus (cf. his proofs of the immortality of the soul, 4.II5ff.: that it is self-moved, simple, and incorruptible) can be found partially in Macrobius, Chalcidius, as well as in Cicero and St. Augustine, but there is no proof that he used any of these sources here. His 'secular' definition of the soul, specifically, goes back in the last analysis to Plato and Aristotle, but there is little doubt that Cassiodorus did not go back to the original sources. Such definitions were commonplaces in his age. (39) The list of books at Vivarium (3!) indicates that Cassiodorus gave an important place to secular science. In De Amima he (27) The phrase quietus portus (1.2) contains an echo of Apuleius Metarorpboses 11.15 : Multis et uariis exanclatis laboribus magnisque Fortunae tempestatibus et maximis actus procellis ad portum Quietis et aram Misericordiae tandem, Luci, uenisti" (277.5-7, ed. Helm). In spite of the reading quietis in E Z I have kept the quietus of the other MSS because the personification used by Apuleius would be out of place here, and the variation of Cassiodorus fits the context better. (28) For this theme, see Pierre Courcelle, ** *Nosce Teipsum' du bas-empire au haut moyen-áge," in I/ passagio dall anticbità al sedioevo in occidente (Spoleto 1962) 265-295 (— Settimane di studio del centro italiano di studi sull? alto zzedioevo, YX). (29) See William H. Stahl, trans., Macrobius Commentary on tbe Dream of Scipio (New York 1952) 23ff. (30) Cf. P. Courcelle, op. ci. 328 and n. 7. (31) R.A.B. Mynors, ed., Cassiodori Institutiones (Oxford 1937) 184ff. Cf. Courcelle, op. ci., 382ff., for a discussion of the texts of medical wtitings of Gteel physicians to be found at Vivarium.

INTRODUCTION

5II

twice quotes the 'artifices medendi' to illustrate what he is

discussing. He first mentions the physicians to prove that the brain is the source of sensation (ro.18-26). He states that when doctors try to repair a fractured skull they first cleanse the membrane (dura mater) which covers the brain. As long as they press on the brain with their hands, the body is paralyzed ; when the pressure is removed sensation returns. This was observed by Galen. (32) The source of the following theory remains unknown to me. In discussing the origin of the soul, Cassiodorus observes that physicians say the soul enters the body on the fortieth day after conception when the foetus begins to move in the womb (9.rr-13). This statement does not occur, to my knowledge, in the ancient writers on medicine. (??) Cassiodorus also made a selection of medical texts in vulgar Latin, but we are no longer able to identify them. (34) | On the subject of the moral virtues, Cassiodorus quotes the definitions of the four cardinal virtues that are found in Cicero, De énventione, and refers the definitions to the 'uete-

res' (7.2). To prove that the soul has no quantity, he uses the definition of quantity given by the 'arithmetici' (6.37-40), which must have come from Boethius, Inst. arith. 1.x (Friedlein 8.15-23). The Exfositio Psalmorum and the Institutiones show that Cassiodorus continued to employ earlier authorities in a manner which he began in the Variae (39) and extended much further in De Amima. He was no original thinker, but he obviously had no illusions that he was. His only desire in De Anima was to fulfill his friends' request, *ut aliqua quae tam in libris sacris quam in saecularibus abstrusa compereram de animae substantia uel de eius uirtutibus aperirem ...' (1.5-

7hest/2)

(32) De symptomatum causis Y (ed. Kühn, 7.110f.) ; De Hippocratis et Platonis decretis Z (ed. Kühn 5.520).

(33) The theory depends perhaps on a commentary to the LXX text of Exodus

21.22. Cf. J.H. Waszink, op. cif. 425f.

(34) Gerhard Baader, "Lo sviluppo del linguaggio medico nell antichità e nel primo medioevo," :4A/ese e Roma N.S. 15 (1970) 11. Unfortunately, the same author's article, *Zur Uebetlieferung der lateinischen Literatur des frühen Mittelalters," Forschung. Praxis. Fortbildung 17 (1966) was not available to me. (35) See Mommsen, op. ci? xxi f. (Cassiodorus' use of Hyginus) ; Helmut Nickstadt, De digressionibus quibus in. Variis usus est Cassiodorus (Diss. Marburg 1921) for i ] his use of Ambtose's Exameron. (36) For a summaty of the content of De anima see Artur Schneider, "Die Erkenntnislehte bei Beginn der Scholastik," PAZosophiscbes Jabrbucb der GórresGesellschaft 34 (1921) 227-252 ; James W. Halporn, Traditio 16 (1960) 45-48 ; Günter Ludwig, op. ci£., x9f., 4of., 70-77.

512

INTRODUCTION IV. TuE AncHETYPE OF 'DE ANIMA'

There can be no doubt that Cassiodorus originally published De Amima

in connection

with. the Variae, but whether he

issued it later as a separate treatise is by no means clear.

I have already (*") referred to the fact that he only mentions De Anima as Book XIII of the Variae and that he does not include De Anima among the works that followed his conversion, in the treatise De orthographia, which he wrote in his

ninety-third year. The work does appear in many MSS separated from the Variae; Mommsen traces the whole tradition of the MSS of the Variae back to a MS which was written not long before the eleventh century, (39) while we have a great number of MSS of De Anima from the ninth and tenth centuries. The argument for the belief that the archetype contained the Variae and De Anima together has two bases. First, there is the close relation between the text of De Anima as exhibited in Z and E. (39) Second, the archetype of the Variae, according to Hofmeister, (4?) in all likelihood goes back to a MS mentioned in a ninth century catalogue from Lorsch. The listing reads : '—Libri epistolarum Senatoris diaconi, postea presbyteri, ad diuersos numero XVII in uno codice.' (4!) As Mommsen points out, there is no other evidence

that Cassiodorus

was

ever

a deacon or a priest, (9?) and there are no codices exhibiting 17 letters. Karl Christ (4) suggested that XVII is an error for XII, but it is just as likely, and perhaps more defensible, that the reading should be XIII. (44)

(37) C£. supra, I, note 11. (38) Mommsen, op. ci/. xxxix ff., cix. (39) The MSS of Class I (b) are Getman, perhaps from Aachen, Palace School. On connections between that School and Lorsch, cf. E.A. Lowe, Codices latini antiquiores 9 (Oxford 1959) ix. (40) A. Hofmeister, Zur Uebetlieferung von Cassiodors Variae, Historische Vierteljabrschrifi 26 (1931) 24 and 27 n. 38. (41) G. Becker, Catalogi bibliotbecarum antiqui (Bonn 1885) 37.585 ; Mommsen, op. cif. cix. Becker dates the catalogue to the ninth/tenth century, but Bernhard Bischoff dates the catalogue to the second quatter of the ninth century. The catalogue Becker 38 can be dated to the third quarter of the ninth centuty. (42) Bede, Cozzmentary on Esdras 2.7 (cf. H. "Thiele, 0p. cif. 411) tefets to Cassiodorus as a 'senator' who became a doctot of the Church ; Paul the Deacon, His;. Lang. 1.25 (cf. A. van de Vyvet, op. cif. 265 n. 4) wtites : *Cassiodorus primitus consul, deinde senator, postremo monachus exstitit. (43) Karl Christ, Die Bibliothek des Klosters Fulda im 16. Jabrbundert : Die Handscbriften- Verzeichnisse (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 64; Leipzig

1933) 191.

(44) In 1502, a Bishop Dalberg saw, at Lotsch, a codex of the Variae containing only five books instead of the twelve mentioned in the table of contents. It is possible that this was not the same codex as the one mentioned in the catalogue ; rather, it was probably a MS of Class II or Class IV, several of which contain a complete table of contents and number Books VIII-XII as I-V. Cf, Christ. op.

INTRODUCTION

513

My own belief is that the archetype did contain both the Variae and De Anima and that the separation originally: occurred in the ninth century, when interest in psychology was pronounced, (55) just as later, in the twelfth and following centuries the Variae were often copied without including De Anima, at a time when interest in epistolary style was strong. (1 It must be remembered, however, that many separate MSS of De Amima continued to be issued in the twelfth through fifteenth centuries. These texts do, in many cases, bear evidence of contamination by the 'Variae' tradition. V. STYLE

There has been no general study of the style of Cassiodorus: although there have been some works specifically devoted to the syntax and vocabulary of the Variae and Institutiones. (5) I here make only a few observations. The most obvious feature of Cassiodorus' style in De Anima is the lack of long or intricate periods. Nevertheless, Cassiodorus was enough of a rhetorician to vary his sentences by a careful use of introductory conjunctions and adverbs (e.g., 2.4-I3 : Nec ideo ... Oculus enim ... Nares etiam ... Cerebrum denique ... Deinde qualia ... Postremo ...). There are not many sentences in De Anima which do not include «ero, autem, lamen, enim, ergo, to mention but a few of his favorite coor-

dinating particles. ££. 191 ; Paul Lehmann, 'Johannes Sicatdus und die von ihm benutzten Bibliotheken und Handschriften,' Qzue//en und Untersuchungen ur lateinischen Pbilologte

des Mittelalters YV 1 (Munich 1911) 134. (45) C£. the use of De ZAnizza by Hrabanus Maurus (c. 776-865) and Hincmar of Reims (c. 805-882).

(46) Cf. the development of the interest in rhythmical clausulae in the late eleventh century as seen in the documents of the Papal Chancellety in the time of Urban II ; also the great development of ars dictazzinis (ot dictandi). Note in medieval catalogues the references to the Variae, e.g. Chur (1457) : fFormolarium Cassiodori secundum curiam Romanam' ; Arezzo (1338): *Formulae senatus Cassiodoti'; Blois (1518) : *Eiusdem formulatum libri septem.' C£. Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters Y (Munich 1911) 40f. (47) Cf. Mary G. Ennis, T/e Vocabulary of tbe Institutiones of Cassiodorus (Washing-

ton 1939 ; Catholic U. Studies in Medieval and Renaissance Latin 9) ; A. J. Fridh, *Études critiques et syntaxiques sur les Vatiae de Cassiodore, Goófeborgs Kungl. Vetenskaps- och. Vitterbets-Sapmbálles Handlingar, 6.4.2. (Góteborg 1950); idem, Terminologie et formules dans les Variae de Cassiodore (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 2 ; Góteborg 1956) ; idem, Contributions à la critique et à interprétation des Wariae de Cassiodoré (Acta Regiae Societatis Scientiarum et Litterarum Gothburgensis, Humaniora 4; Góteborg 1968); Leslie W. Jones, *Notes on the Style and Vocabulary of Cassiodorus! Institutiones, Classical Pbilology 40 (1945) 24-31; Bernard H. Skahill, TZe $ys/ax of tbe Variae of Cassiodorus (Washington 1934; Catholic U. Studies in Med. and Ren. Latin 3) ; Ludwig Traube, Index rerum et verborum, in Variae (ed. Mommsen), MGH 4r. 12.510-597.

514

INTRODUCTION

Like other writers of his age, Cassiodorus consistently uses clausulae, both internal and final, which are in most cases

both metrical and accentual at the same time. His favorite form is the cursus lanus (cretic spondee), though the other types of clausal arrangements appear. (49) The periphrasis of the nominative and infinitive as substitute for the present or perfect may be employed in order to establish the clausula. (19) His usual method in De Amima is to use noscitur, frobatur, widelur, with the infinitive ; e.g., (animae fieri discessio non

probatur (sc. non fit) (4.96), "lumen aliquod substantiale animas habere haud improbe uidemur aduertere (sc. aduertimus)' (5.37-38). As Ludwig Traube points out, (59) byperbata, which often are most unusual, occur in the work of Cassiodorus

in order to preserve the rhythmical arrangement. I here present an interesting example from De Anima (4.62) : 'Quod si uirtus eius tantum calorque uegetaret ...' (lantum before wegetaret would create an hexameter ending). As pervasive as his use of the internal and final clausula is Cassiodorus' delight in rhymed prose, with the rhymes appearing at the cadence ; e.g., 15.24-32 : Nam et talis esse poena potest quae torqueat, non imminug ; et talis substantia quae sensum doloris augeat, non defectum mortalitatis incurra/. Ipsa denique anima nostra quantis hic cruciatibus

afficifuy,

cum

tamen

non

soluafwr

..

Salamandria

incendio reficitur et ignis calore reparatur ... Sic istis dat uictum quod aliis mina£ur interitwm.

The other rhymes and parallelisms of structure are easy to see in this passage, and similar examples could be quoted from every page of the treatise. Word play of all types abounds in the work (e.g., 12.27-28 : ' ... ut merito mors witalis ac wita morialis talibus prouenisse dicatur.") In this treatise Cassiodorus varies his indirect statements by using both the classical accusative and infinitive construction and the dependent clause introduced by quia or quod. At times he uses both forms in one sentence; e.g., 'Opinione quoque fertur aliquorum qued creator ille potentissimus sicut

(48) See. À.]. Fridh, "Études (note 47, supra) 5-8. The figures given in Mary

J. Suelzer, The Clausulae in Cassiodorus (Diss. Catholic U. ; Washington

1944) 6

for De Zniza ate in large part useless, since they ate based on Garet's text. Her analysis is, in general, much too unctitical. Cf. Fridh's remarks 6-8 concerning this dissertation ; also the review by Leslie W. Jones, C/ass. Philol. 4x (1946) 118I2I. (49) J.J. van den Besselaar, Cassiodorus Senator en xn Variae (Diss. Nijmegen 1945) 179 has collected a list ot the frequency of his use of this petiphrasis in the Variae and Institutiones. (50) Op. cit. 545f.

INTRODUCTION

515

de corpore nostro semen carnis educit, ita et de animae qualitate animam nouam Posse generari? ... (9.13-16).' (8) There are several unusual uses of pronouns in De Aw«ima : tlle ... ille — 'the latter ... the former' (6.21-22) ; illud appears referring back to a feminine subject, 'Illud autem (sc. anima) quod diximus sui corporis uiuificatrix (4.39). Cassiodorus is inclined to use the superlative of adjectives and adverbs where the positive or comparative would serve (e.g., modestissime, 1.33 ; purissimum auditum, 2.4). De Amima is naturally much less stilted than the official letters of the Variae, but it exhibits the same pecularities of syntax and vocabulary. The style indicates that this is a work of transition ; 'scholastic' in tone, it bridges the gap between the official writings of the public figure and the man who is turning more and more to serious religious thought. (82) VI. ORTHOGRAPHY

In Institutiones 1.15.9 and De orthographia Cassiodorus sets down a few general rules for spelling, and in the latter work also collects excerpts from certain grammarians to guide the scribes. I quote the general rules from the Institutiones in the translation of L.W. Jones : (99) Do not allow b to remain for v, v for b, o for wu, or & for m if the

letters are corrupt and contrary to the rules of correct spelling ; remove an aspiration if it is superfluous or add one if it is fitting ... Do not allow a (i.e., ae) to stand at the end of an adverb ; do not, on the other hand, remove a from the genitive case. For the sake

of euphony, moreover, we do well to change many letters because of those which follow, as for example in such words as ?liwminatio,

irrisio, àmmutabilis, àmpius, àmprobus. Take away the superfluous y from narratio ; for a spelling of the noun with a single » comes from gzaxus, that is 'skillful or 'practiced.' Qwod should be written with d, not 7, when it is a pronoun ; with 7, not d, when it

is a numeral adverb. Quicquam — for the sake of euphony, which we are taught to observe, c ought to be placed in the first syllable rather than d.

(51) See T. Stangl, *Cassiodotiana," B/arzer fZr das bayerische Gymnasialschulwesen

34 (1898) 519.

(52) Günter Ludwig, op. c//., 31, notes that by the time of the InsZzzutiones, twenty years later, Cassiodorus' affectata eloquentia disappears. So also he notes, op. ci/., 42, that the soul knows that zarietas ui/iosa is punished with eternal damnation (De 4f. 15.6-7), and that the greater the separation from the place of spiritual rest and contemplation, the more emphatic and glorifying the language. After his conuersio his language takes on the form of "Biblical rhetoric." (53) Leslie W. Jones, trans., Cassioderus, 7Am Introduction 1o Divine and Human Readings (New York 1946) 108.

516

INTRODUCTION

With the exceptions of writing narrata (10.69), narrauimus (r7.1ri), and not assimilating 4 before m (e.g. quemadmodwm, not quemammodum) and thus following the majority of the MSS, I follow the rules of Cassiodorus where applicable. BisLicAL NawEs : Moyses in all MSS. Helias : Helyas E Helias cett ; Heliseus : Helisaeus P Eliseus Z Helyseus E OTHER SPELLINGS :

a) Interchange of Vowels : ae : used correctly in most cases, except DZ which generally admit e (que — quae ; genitives of the first declension, etc.). ae used for e in adverbs by PE ; in E often corrected by later hand. $re- and $rae- about equally accepted : praesto PZE preceptum LPZ. Inestimabilis LZP. Greci codd. e and i : delinitur codd ; aeris E aeriis Z aereis cef? ; quatenus LZ quatinus ceít. i and g : magestate EZ 1 and y : mistica LZ ; martires ZE*e o and « : mutatione L b) Asirates : hanelum Z anhelum cett ; hora : ora E ; frothei : protei P ; thorax ZE

c) Interchange of Consonaníts : ad : adp- PE app- ceit; adm- and amm- about equally accepted. b and v : confusion of these letters in riwulus (15.20) led to an error in the text : widetur riuulus becoming, from ribulus,

uidit turibulos (-um L) LD ci and £ : confusion occurs in Z fasstim. con- : conl- Z coll- cett. in- ;: inl : LE ill- cett ; imm- P sub- : surripiunt LZ

MSS vary between diffinitio and de(di-)finitio ; reperiri ZP

repp- cett.

This list is not a comprehensive survey of the orthographical pecularities of the codices used in this edition, but is added to serve as a guide.

VII. MENTION or 'De ANIMA! IN MEDIEVAL LIBRARY CATALOGUES

The widespread popularity of the treatise is clearly seen in the number of references to it in the catalogues of medieval

INTRODUCTION libraries(?5)). Where the later history of a MS is known me I have added that information.

517 to

AGGSBACH Carthusian Monastery. s. xv (MBÓ 1.569.9) :

D 7,3. Liber Magni Aurelii Cassiodori senatoris de anima. AREZZO. 1338 (Archiwio storico Italiano ser. V 4.253) : Formulae senatus Cassiodorii. Cassiodorum variarum et de anima. BAMBERG Michelsberg. s. x and c. 1120 (Lehmann 3.359.16-

17 and Becker 80.165) : Cassiodori de anima. Cassiodorus de anima I. Now Bamberg B.I1I.13 (Patr. 23). See also Lehmann

3.343.9, 367.37, 377.12. BAUMGARTENBERG. s. xiii (M BÓ 5.17.17) : ... Cassiodorus.de origine anime ... Now Linz Studienbibl. 238 (1). BAYEUX. 1142-1164. (Becker 199.91) : ... uariarum Cassiodori et liber de anima. BEC. s. xii. (Cat. gén. départ. [89] 2.397.94) : et liber uariarum Cassiodori et liber eiusdem de anima. BEC. s. xii. (Becker 127.114 ; cf. Nortier) : in alio Cassiodorus de anima lib. I. Brors. 1518 (Omont 1.64.431) : Cassiodori epistole uariarum rerum. Eiusdem formularum libri septem, uariarum rerum libri quinque, et de anima. BoLocnaA Convent of San Domenico. 1386. (Laurent 73 and (54) Note the following abbreviations : Becker : Gustav Becker, Cazalogi bibliotbecarum antiqui (Bonn 1885). Bücherverzeichnis : P. Lehmann, *Ein Büchervetzeichnis der Dombibliothek von Chur aus dem Jahre 1457,' Erforschung des Mittelalters 11 (Stuttgart 1959) 171-185 (2 Sb. Akad. Municb 1920, Abt. 4). Christ : Karl Christ, De Bibliothek des Klosters Fulda im 16. Jabrbundert : Die Handschriften- Verzeichnisse (Zentralblatt für Bibliothekswesen, Beiheft 64 ; Leipzig

1953).

Delisle : Leopold Delisle, I.e Cabznet des zzanuscri?s de la Bibliotbógue INationale 5 v. (Paris 1868-81). Indagini storiche : G. d'Adda, Indagini storiche ... sulla libreria Visconteo-Sforzesca...

di Pavia (Milan 1875-79). James : M.R. James, T/e zAncren? Libraries of. Canterbury and Dover (Cambridge 1902). James, Trans. : M.R. James, Lszs of MSS Forzzerly in Peterborough Abbey Library (Bibliographical Society Transactions, Suppl. 5 ; Oxfotd 1926). Kibre : P. Kibte, Te Library of Pico della Mirandola (New York 1936). Laurent : M.-H. Laurent, Fabio Vigili et les bibliotbiques de Bologne au début du XV Ie sicle (Studi e Testi 105 ; Vatican City 1942). Lehmann : Paul Lehmann, Mizzelalerliche Bibliotbees&ataloge Deutschlands und der Sebweiz 1-III (Munich 1918-1939). :

MBÓ : Mittelalterliche Bibliothekskataloge Ósterreicbs 1-V (Vienna 1915-1971).

Montebaut : J. Montebaur, S/udien zur. Gescbicbte der. Bibliotbe& der Abtei St. Eucbarius-Matibias gu Trier (ROóm. Quartalschr., Suppl. 26 ; Freiburg Br. 1931). Notrtiet : G. Nortiet, Les bibliothéques médiévales des Abbayes bénédictines de Normandie," Rev. Mab. 48 (1958) 5, 5 and 51 (1961) 336. Omont : H. Omont, zAncens inventaires et catalogues de la Bibliotbógue nationale (Patis 1908). Some of the matetial presented in this section may be found in M. Manitius, *Handschtiften antiker Autoren in mittelalterlichen Bibliothekskatalogen,' Zentralblatt für Bibliotbe&swesen Beiheft 67 (1935) 319-522.

518

INTRODUCTION

213) : 281. Augustini opera uidelicet... Aurelii Magni Cassiodori senatoris de anima liber, XVIII capitulis distinctus. BoLocNA Convent of San Domenico. s. xvi in. (Laurent 49) : 198. Aureli Magni Cassiodori senatoris ... (variae). Cassiodori Aurelii Magni eiusdem de anima eiusque uirtutibus libellus, XVIII capitulis distinctus. - BorocNA Monastery of San Salvatore. c. 1533 (Laurent 303) : 145. Cassiodorus de anima et uirtutibus eius. Now

Bologna Bibl. univ. 1850.

CANTERBURY Christ Church. c. 1300 (James r4.r5) : Cassiodori Senatoris de anima. CHUR. 1457 (Bücherverzeichnis 176) : 33. Cassiodorus de amore. 34. item ex Cassiodoro quedam de anima et uirtutibus. CLUNY. s. xii (Delisle II.466) : 226. Volumen in quo continentur Cassiodorus de anima ... 227. Volumen in quo continetur Cassiodorus de anima ... CORBIE. s. xii (Becker 136.216) : Cassiodorus de anima. EnrunT Collegium Amplonianum. 1412. (Lehmann 2.82.30) : Item liber Cassiodori de anima et corpore. Now Erfurt Ampl.

IO5. Furpa. Inventory of 1561 (F) (Christ 257) : Quarti Reposi-

torii Ordo Secundus : r7. ... Cassiodorus de anima ... FULDA. s. xvi (Christ 93) : Ordo XII. 126 : Omilie Origenis super librum numeri XXVIII. End. 'Conuenit enim ut postquam se creatura cognouit, ad creatorem suum pura mente

festinet — De Anima 13.97-98. FUrLDA. s. xvi (Christ 1rr) : Ordo XX. 223 : Epistola Cassiodori senatoris ad Theodericum regem, et de anima. HEILIGENKREUZ. ante 1381 (M BO 1.50.33) : Cassiodori Senatoris de anima et corpore. " KLOSTERNEUBURG. s. xiii in. (MBO 1.94.25) : Cassiodorus de anima. Maximus phylosophus. Augustinus de magisterio. Notationes Notgeri. Now Vienna 766. (id. 95.18): Item Cassiodorus de origine anime et epistola Augustini de eodem ... LrEGE. s. xi (Becker 60.35) : Liber Magni Aurelii Cassiodori Senatoris de sede anime. Lonsca s. ix, second quarter (Becker 37.383) : Libri epistolarum Senatoris diaconi, postea presbyteri, ad diuersos numero XVII in uno codice. (For further discussion of this entry, see p. 512). See also Becker 38.38. LYRE. s. xiii (Nortier) : 106. Cassiodorus de anima. Now Rouen 490. MIRANDOLA, Library of Pico. (Kibre, 192) : 547 M. Augustinus super genesim et cetera. C, 38 adds after genes?m : ... et contra phaustum et primo Cassiodorus de anima. NUREMBERG St. Agidien. s. xv ex. (Lehmann 3.450.34) : B69. Cassiodorus de anima.

INTRODUCTION

519 PassAU. s. x (Becker 28.29) : Opus Cassiodori oratoris de disputatione anime. Pav1A. 1431. (Indagini storiche 2.9.71) : Cassiodori epistole. Inc. : 'Cum discretorum gratiam' et finitur *meruerunt conuersatione tractare."

PrETERBOROUGH Abbey Library. (James Trans. 35.25) : D ii. Beda super uerbum Neemie sacerdotis liber. liber i Magni Aur. Cassiodori Senatoris de anima. Now Oxford Bodl. 96. REGENSBURG St. Emmeram. s. x (Becker 42.395) : Cassiodorus de anima 1. Now Munich clm. 14716. ST. AMAND. s. xii (Delisle IT.450) : 43. Cassiodorus de anima. Now Valenciennes 294. ST. BERTIN. s. xii (Becker 77.63) : Cassiodorus de anima. Cassiodorus super psalmum 'Quid gloriaris?' Cassiodorus de septem artibus. Perhaps Bowlogne-sur-mer 67. SALVATORBERG Charterhouse. s. xv (Lehmann 2.546.11f.) : Librum de racione anime eleganter composuit. SALZBURG Domkapitel. 1433 (M BÓ 4.33.29) : 104. Cassiodorus de anima ... Now Munich clm. 15826. H SALZBURG St. Peter. s. xii (Becker 115.152, MBÓ 4.69.23) : Cassiodorus de anima et dialogus Augustini de qualitate anime in uno uolumine. Now Salzburg St. Peter a.IX.22. - TnrER St. Eucharius-Matthias. s. xvi (Montebaur 349) : ... quedam ex libro Cassiodori de anima ... Now Tier Stadtbibl. 162. UrM. 1465 (Lehmann r.369.9) : Cassiodorus uariarum et libri de anima ... " VIENNA Dominikanerkonvent. 1513 (M BÓ 1.290.7) : Cas-

siodori de anima. Now Venna Dominikanerkonvent 233 (261).

ZWETIL. s. xiii (M BO 1.514.12) : Liber Cassiodori Senatoris. (516.5) : Cassiodorus de illustribus uiris (acc. to Gottlieb, perhaps Ordo generis Cassiodoriorum, but actually Notker De illustribus uiris). Now Zwettl 328. VIII. PRINTED EniTIONS Or 'DE ANIMA'

I. 1500 — listed in the British. Museum General Catalogue of Printed Books [1965] (VII.1251 ; XXXIV 1131) : — Aurelii cassiodori magni senatoris díio donante cóuersi liber de anima per modü dyalogi contextus. — (s.v. Athanasius, doubtful or supposititious

works) Illustrum uirorum opuscula. Diui Athanasii contra

Arriüi hereticü de homousio ... Aurelii Cassiodori atqs alterius. non penitendi authoris de anima rationali profunda rimatio ... (Edited by Cyprianus Beneti) A. Bocard; Vendunantur a. Iohanne paruo : parrhisiis, ad quartü Calendas Iulias (28 June) MD. Gothic letter. fol. 58 leaves. Sig. : a-i9 k*. 53 lines.

520

INTRODUCTION

Hain 1906; Pellechet r4r4. (55) ' 2. 1507 — Franz (59) saw a copy of this book in the Breslau Universitátsbibliothek. Fol. 1 : Cassiodorus senator de anima (Gothic letter ; rest is Roman letter). Cassiodori ad lectorem Barbasculum / Epigramma ... Fol. 2 : Cassiodori laus. Fol. 3 : index capitulorum XVIII. Fol. ult. : Phorce (Pforzheim) in edibus Thome Anshelmi. Anno MDVII Mense Junio. 49. Franz adds that according to Ferrerius (Hístoria tripartita, ed. Francof. 1588, p. 3) the treatise appeared also in Basel, published by Robert Winter, under the title Jtber de ratione animae. I have been unable to locate any other reference to these editions. 3. 1533 — M. Aurelii Cassiodori Variarum libri XII, item de Anima Liber unus, Recens inuenti et in Lucem dati a

Mariangelo Accursio. Ex aedibus H. Silicei. Augustae Vindelicorum (Augsburg). Cal. Mai MDXXXIII. Fol. 327 pp. Editio rinceps of the Variae (cf. Mommsen, p. cx), based on a MS found in Spain by Accursius during his trip, 15251529. In his dedication to Albert, Archbishop of Mainz, he says : 'inueni dum in comitatu Caesaris Hispaniam peragro, uariarum libros ...' Mommsen states that the text of Accursius is similar to that of Breslau

MS

R 62, contaminated

with

readings of MSS of Class II. 2 and VI. It is not certain, however, whether some of the good readings of Accursius are from the MSS or his own conjectures, since he includes no variant readings in his edition. He says (Index, ad fin.) that he removed 363 errors from the text of De Anima. 4. &. I579 sqq. — Publications of Sebastian Nivellius in Paris. Magni Aurelii Cassiodori Senatoris V. C. Variarum libri XII. De Anima liber I. De Institutione diuinarum literarum scripturarum libri II. De Schematibus et Tropiis sacrae scripturae libri II. De orthographia ... liber I. De septem disciplinis. Computus Paschalis. Chronicon ... Jordani ... de origine actibusque Getarum liber I ... G. Fornerii ... Notae in libros Variarum

...

Parisiis,

Apud

Sebastianum

Nivellium,

sub

Ciconiis, via Jacobea MDLXXIX. Cum Privilegiis Caesareae et Regiae Maiest. 2 parts in 1 vol. in-fol. 1583 — in 49, a few non-Cassiodorian items omitted. 1588 — in-fol. 1589 — in-fol.

1599 — in 49. (55) A. Franz, M. ;Aurelius Cassiodorius Senator : ein. Beitrag zur. Geschichte. der zbeologischen Literatur (Diss. Breslau 1872) 136. (56) Franz, op. cif. 136.

INTRODUCTION

521

Fornerius used the notes placed in the margin of a copy of

Accursius' edition by D. Cujacius (f 1590). He used MSS listed as deteriores by Mommsen, and he made excessive emendations in the text of Accursius. (57) b. 1588, 1600 — Publications of Marcus Orry, Paris. Except for the addition of Ps.-Cassiodorus De amicitia, and

the omission of a few non-Cassiodorian items, they agree the first edition published by Nivellius. (55) 5. 1609-1663 (various cities) — Publications of P. J. Chouet. Edited by Peter Brossaeus following the edition of Nivellius. 6. 1679 — Magni Aurelii Cassiodori Senatoris ... Opera

with

and first om-

nia ... ad fidem MSS codd. emendata et aucta, notis et obser-

uationibus illustrata ... Opera et studio Joannis Gareti ... 2 vol. L. Billaine and A. Dezallier. Rotomagi (Rouen), 1679. fol. Reprinted in Venice in 1729, and again in Migne PL 69, 7o (1865). Contains De Anima pp. 627-640 (PL 70. 1279-1308). For his edition Garet used a MS of his own monastery S. Ouen (now Rouen MS 490, an inferior MS of Varéae Class II.2) and one from the Cistercian abbey of la Noé (diocese of Evreux) which I was unable to locate. In addition he employed the notes which Francis Juret had made from other MSS. The Venice and Migne reprints do not always do justice to Garet, since they have many misprints (e.g., PL 70.1281 D : widebatur ; Garet : uideatur, with the MSS). The edition leaves much

to be desired. Garet accepted the emendations of earlier editors uncritically, even where the MS text did not require it, and

does not always indicate the MS readings when he makes an emendation. He includes a few notes which attempt to indicate the sources of the treatise, but most of them are incorrect.

IX (a). THE MaNuscniPrTs or 'DE ANIMA' The text of De Anima appears both alone and attached to the Variae. Some manuscripts contain only the last section, the Oratio : *Tu ergo, Domine Iesu Christe, qui sic pro nobis flexus es ... conuersatione tractare' (18.1ff.). The list below is divided into two main sections. The first arranges, in alphabetical order, those manuscripts in which the De anima is found independent of the Variae ; the second,

what I call the 'Variae' manuscripts, these grouped in the classes set out by Theodor Mommsen in his edition of the Variae (MGH, Auct. x2 [Berlin 1894]. References to the shelf-£marks

are made

as brief as possible.

(57) Mommsen, op. ci/. cxiii ff. ; Franz, op. cif. 157. (58) Franz, op. cif. 130.

Thus,

'Angers'

522

INTRODUCTION

implies 'Bibliothéque publique, bliothek,

etc., and 'Paris BN'

'Bamberg, means

'Staatliche Bi-

'Paris BN

lat; etc.

Where a city has several libraries more information The roman numeral following the shelf-mark supplies of the manuscript. An asterisk indicates that I have manuscript, whether directly or through photocopies.

is given. the date seen the (59)

"De anima' independent of the 'Variae'

ANGERS 294. Xii. AREZZO Fraternità dei Laici 215. xv. Incomplete MS. ARRAS 732. xi. From S. Vaast. A copy of Valenciennes 294 p).

(so

arae B.III.13 (Patr. 23). x in. (8!) BaAMBERG DB.V.30 (Patr. 38). xv. *BASEL B.IV.23. xiii. BasEL B.X.9. xi/xii. Fol. 235" contains an excerpt of De anima (4.166-227). BERN 225. xii. (8?) BERN 702. xii. BoroGNA Univ. 1850. xiv. (93) BOoULOGNE-SUR-MER 67. xii. (94) BnussELs Bibl. Royale 1120 (20760-83). xiv. BnussELs Bibl. Royale II 1134. xiii. CAMBRIDGE Univ. 951 (Ee.2.33). xiii. Only sections of De anima. CAMBRIDGE Univ. 1249 (Ff.4.6). xv. CAMBRIDGE Univ. Add. 3576 (olim CugrrENHAM Phillipps 23021). xii. | CAMBRIDGE Gonville & Caius 126 (64). xii ex. Ends : "fuerint segregata' (18.29). (85) CAMBRIDGE Gonville & Caius 131 (71). xv. (89)

(59) The present list is a revised and enlarged version of a list originally published by the author as *'The Manusctipts of Cassiodorus' *De anima," Traditio 15 (1959) 585-387. It is now reasonably complete, although in the sea of medieval manuscripts, I should not be surprised that there are some omissions and inaccuracies remaining. I wish to thank all those who supplied me with further information on the manuscripts, especially Mr. A.N.L. Munby of King's College, Cambridge who supplied me with the present location of the Phillipps MSS, and in particular, Professor Paul O. Ktisteller of Columbia University, who offered numerous corrections and additions to my original list. (60) Contains Inszizutiones ;cf. Mynors, xl. (61) A French MS, perhaps from Rheims, according to Prof. Bernhard Bischof. (62) Mynors MS z, containing Inszi£utiones I (c£. xli). (653) From the monastery of San Salvatore. (64) From Saint Bertin. (65) From Fountains Abbey. (66) Written and given by Walter Crome.

INTRODUCTION

y.

n

523

Ye Gonville & Caius 238 (124). xiii. 'Oratio' on-

CAMBRIDGE St. John's 126 (E.23). xii. (88) CAMBRIDGE Sidney Sussex 71 (4.4.9) xii/xiii. ($9) CESENA Malatestina XIII.2.Dext. xiv. CuicAGOo Newberry Ry.16.S. xii. (7?) COLOGNE Stadtarchiv G.B.f.166. xv. COPENHAGEN Kongel. Bibl. S.31 fol. xv. (*!) Cus 62. xiii?. Dovuar 295. xii. (??) DunnaM Bishop Cosin V.II.4. xv. DunnHAM Cathedral A.I.ro. xii/xiii. Incomplete MS. (79) DunnHaAM Cathedral B.III.2. xiv. EDINBURGH Univ. roo. xii. (75) ERFURT Amploniana Q.ror. xv. Excerpts only. EnrunRT Amploniana ().105. xiv ex. ERLANGEN Univ. 163. xiv in. (?9) Esconiar P.III.4. xii/xiii. EscoRiar OQ.III.5. xii. *FLORENCE Med.-Laur. Edili IX. xi. *FLORENCE Laur. XVIII.19. xv. *FLORENCE Laur. XIV.Dext. 9. xii ex. -GENT Univ. 2909 xdi (45) GÓTEBORG Stadtbibl. 16. xv ex. Incomplete Ms. (**) KREMSMÜNSTER 27. xii. KREMSMÜNSTER I34. XV.

*LEIDEN *LEIDEN *LEIDEN LErPziG

Univ. B.P.L. 85. ix ex. (L) Univ. Voss. f? 108. xi ex. (79) Univ. Voss. 4? 75. ix/x. (?9) Univ. 399. xiii/xiv. Lacks 'Oratio'.

(67) From St. Augustine's, Canterbury. (68) From Waltham (Augustinian Abbey of the Holy Cross). (69) From Warden (Cistercian Abbey of the B.V.M.). (70) From Admont (Austria), Benedictine Abbey. Akin to VIENNA 766 (see below and Mynors, xli, note). (71) An Italian MS. (72) Derived from the ARRAS or VALENCIENNES MS (Mynors, xl). (73) Missing two leaves containing parts of chapters 6-8 and chapter 17 onwards. Fot a facsimile of the first page of De amiza and a colored reproduction of the hand (commentary on Matthew), see R. A.B. Mynors, Durbaz Cathedral Manuscripts 1o he Eind of tbe Twelfth Century (Oxford 1939), plates 40, 41(d) ; listed as no. 66 in Mynots. (74) From St. Mary's Abbey, Reading. (75) From Heilbron. (76) From the abbey of Cambron. (77) Ends at 15.52 : *malum iam". From Ttier. (78) A French codex, perhaps from Bourges, once in the possession of Paul and Alexander Petau. (79) A copy of ST. GALLEN Stiftsbibl. 159 (E) or its exemplar and written at St. Gallen, according to Prof. Bernhard Bischoff.

524

INTRODUCTION

LzNiINGRAD Salt.-Shched. Erm. 6. xiii. (89) Liwz Studienbibl. 238 (1). xii. LisBoN Alcobaga 262. xiii ex. *LoNDoN BM Royal 5.A.III. xii. *LoNDoN BM Royal 6.A.IX. xiii in. (F) *LoNupoN BM Royal 7.D.II. xii ex. (8!) Lucca Capit. 7. xv. MEZTZ 138. xi.

5

*MILAN Ambrosiana A 48 sup. xii. *MILAN Ambrosiana I rr3 inf. xiv. MONTE CassiINO 458. xiii. *MUNICH 2550. xi ex. *MUNICH *MUNICH *MUNICH *MUNICH *MUNICH

3730. xi. I433I. Xv.

I47106. ix (M) 14728. xi. 15826. xi. Orowovc Univ. II.VI.8. xiv med. *OxroRD Bodl. Auct. T.2.23 (20618). x. (82) *OxronD Bodl. 516 (2570). x in. (83) *OxroRD Bodl. Canonici Misc. 286 (19762). xv. 'Oratio' only. *OxroRD Bodl. Laud Misc. 87 (867). xi. (84) *OxroRD Corpus Christi D.139. xii ex. (85) *PADUA Seminario 527. x/xi. *Panis Arsenal 773. xii?. (89) Panis Mazarine 512. xiii med. (87)

*PARIS *PARIS *Panis offendi' *Panis *Panis *PARIS *Panis *PAnIS *PARIS

BN 1781. xiv. (55) BN 2025. xii. BN 2040. xii/xiii. Contains "Tu domine ... possis

(18.1-54). BN 2094. xiv. BN 220r. xii. (89) BN 2202. xii. BN 2304. xii. BN 2980. ix. (P). BN 14477. xiv.

(80) From the Premonstratensian monastty of Weissenau near Ravenbutg (Swabia). (81) From St. Augustine's Canterbury. (82) From Clermont. (83) Fotmerly in the possession of Salisbury, Cathedral Church of the B.V.M. (84) Formerly a possession of the Carthusians near Mainz. (85) From Lanthony, Augustinian priory of the B.V.M. (86) From the library of Saint-Martin des Champs. Previously belonged to the monastery library of SS. Peter and Paul of Reuil, diocese of Meaux. (87) From the Séminaire des missions étrangéres. (88) Written at Pisa in 1586.

(89) Originally part of the library of the Dukes of Milan, from where it passed into the libraries of Blois and Fontainebleau. Contains matginal notes by Petratch.

INTRODUCTION

525

*Panis BN 17399. xiii. *RoME Vallicelliana B.26. xiv. ROUEN 553. xii/xiii.

* SALZBURG Stiftsbibl. a.IX.22. x ex. *ST. GALLEN Stadtbibl. 317. ix. Ends : *... cum nos in oratione.' (4.211). *ST. GALLEN Stiftsbibl. 159. ix. (E). *ST. OMER 350. xi in. (?*) *STUTTGART theol. 89 65. xi/xii. (?!) SUBIACO Abbazia 31II. xiv. [TonrNo Nazionale 666. xiii.] Lost in the fire of 1904. Touns 247. xiii. Extracts from De anima. *TRIER Stadtbibl. 149. ix ex. (D).

TnriER Stadtbibl. 162. xiv. Excerpts from De anima. TRIER Stadtbibl. 163. xiv/xv. TROYES 957. xiii. TROYES 1314. xii. (??) UPPSALA Univ. C. 249. xiv. UPPSALA Univ. C. 250. xii. VALENCIA Univ. 29. xv. *V ALENCIENNES 204. ix. (9?)

*VATICAN Vat. 208. xiv/xv. *VATICAN Vat. 458. xv. *VATICAN Vat. 568. xiv. *VATICAN Ott. 1499. xiii. *VATICAN Reg. 54. x/xi. (?4) *VATICAN Reg. 205. xv med. Ends : 'pietate fuerint segregata' (18.29). *VATICAN Reg. 231. xii ex. (95) *VENICE San Marco I.26 (1748) 4- III.55. xv. *VIENNA 766. xii med. (?9) *VIENNA IO07I. xiv/xv. *VIENNA 4382. xv. *VIENNA Ser. nov. 12896. xv.

VIENNA Dominikanerkonvent 233 (261). xv. WOLFENBÜTTEL 4542. xv. (??)

(90) From St. Bertin. Closely related to VALENCIENNES 294. (91) From Zwiefalten. (92) From Clairvaux. (93) First sheet of MS is lacking ; begins : *... concitentur. Haec nobis praestante (1.51). Written in a hand similar to LEIDEN B.P.L. 85 (L)) and probably contemporary with it, but omits several passages included in L. Belongs to the same class of MSS as L.

(94) MS is cleatly a copy of PARIS BN lat. 2980 (P) ; see page 550 below. (95) A French MS, belonging to the family of which L is an eatly representative; see below, pg. 528. (96) Written at Gottweig and closely related to CHICAGO Newberry Ry.16.S wtitten at Admont.

(97) From the monastety of the Augustinian canons near Arnheim.

526

INTRODUCTION

ZünicH Rheinau 84. xii. ZWETIL 328. xii/xiii. (98)

'Variae' Manuscripts Class I.r *LoNpoN BM Harl. 3022. xiv. (??) Class I.2

BERLIN Lat. fol. 672 (olim CHELTENHAM Phillipps 6666). xii. De anima listed as Bk. r3. *FLoRENCE Med.-Laur. Strozz. 23. xii. De anima listed as IBEX: *FLORENCE Laur. LIII.22. xv. De anima listed as Bk. 1o. *LoNpoN BM Add. 10098. xiv. De anima listed as Bk. ro. *OxronDn Bodl. 96 (1919). xiii/xiv. De anima listed as Bk. r3. *PanIS BN 2192. xv. De anima listed as Bk. ro. *Panis BN 2193. xv ex. De anima listed as Bk. ro. ROUEN 490. xii. (199) VATICAN Barb. XIV. r2. xiv. VATICAN Urb. 85. xv. De anima listed as Bk. ro. Class I1.2 BnESLAU R 62. xiv. CARPENTRAS 38. xv.

EsconiAL D.IIL.21. xiv. De anima listed as Bk. 6. (191) ESCORIAL'Q-HELAI8 sxinoi(195) *FLORENCE Med.-Laur. XXIII. Dextr. 9. xiii. De anima listed as Bk. 12 by scribe, Bk. 13 by corrector.

*FLORENCE Laur. Gadd. LX XXIX.sup.23. xiii. *FLORENCE Laur. LX XXIX.sup. 26. xv in. GENOA Bibl. priv. Marchesa Matilde Negrotto Giustiniani (olim Durazzo 16). xiv. MiLAN Ambrosiana C r9 inf. xiii/xiv. MUNICH 11052. xv. NAMUR Sem. 38. xiv/xv. OrLowouc Univ. I.II.23. xv med. *PaRIS BN 2187. xiv. *Panis BN 2188. xiv/xv. *PAnIs BN 219r. xv.

Cambiaso

(98) May be related to MUNICH 2550. (99) Since no true MSS of Class L1 contain De amiza (cf. Adolf Hofmeister, "Zur Überlieferung von Cassiodors Variae," Historische Vierteljabrschrift 26 [1931] 25-26), and this MS is mutilated and much has been lost, it probably should not have been considered by Mommsen as belonging to Class I.1 ot else De anzzza was added from another MS. (100) Preceded by Variae I-IV.39, VII-XII, books unnumbeted, and followed by Institutiones 1 (Mynors, r, xliv). From Lyte and St. Ouen. Codex was one of the MSS used by Garet in his edition (1679) of these works. (101) MS may be from Chartres.

(102) Codex related to MILAN Ambrosiana C 19 inf. which is probably a copy.

INTRODUCTION

527

*PAnIs BN 2790. xiv. Rowr Vallicelliana D.39. xv. 'Oratio' only. SrENA Comunale F.V.r15. xiii. ToULOoUsE 472. xv med. TRENTO Comunale (olim VIENNA 365). xv. VATICAN Vat. 570. xiv. VATICAN Pal. 272. xiii/xiv. *VENICE San Marco Il.22 (2090). xiv. *VIENNA 924. xv. *VIENNA 3II2. XV. WOLFENBÜTTEL 3032. xiii. Class IV

*PaniS BN 21854. xiii. (Z). Class VI CESENA Malatestina XIII.3.Dext. xv.

*FLORENCE Med.-Laur. XLV.rr. xiv. 'Oratio' only. FLORENCE Riccardiana 303. xv. 'Oratio' only. *OxroRD Bodl. Canonici Misc. 178 (19654). xv. 'Oratio' only. VATICAN Chigi. A.VII.217. xiii. 'Oratio' from beginning to "dicta sufficiant' (18.56) and De anima itself ending *monstrarentur indicia" (17.77). - VATICAN Ott. 174. xiv. VATICAN Ott. 335. xiv. VATICAN Reg. 148. xiv?. MSS 'Incerii ordinis! (not listed by Mommsen) EsconiAr F.III.18. xiv. LjJUBLJANA 55. xv. Ends : 'ni[tantur abstergere]|' (12.04). VALENCIA Catedral 252 (183). xv. VALENCIA Univ. 507 (221). xv. (193)

IX (b). MaNuscniPTS OF 'DE ANIMA' USED IN THIS EDITION 'The MSS of De Anima

fallinto two classes. Class I, MSS

containing De Aw«ima only, with extant codices from the ninth century on ; and Class II, containing the Variae and De AmWma, the earliest texts from the beginning of the thirteenth century. Class I (a) — A group of MSS descended from an insular manuscript, which traveled to N.E. France and S. Germany. L Leyden Rijksuniversiteit B.P.L. 85: 270 x 195 (205 X I45) mm, 70 foll., 21 lines, s. ix**, containing 1-32Y De Amtma, 33-70 Julianus Pomerius (Ps.-Prosper) De wita contemplatiua ; foll. 1-35 written by one hand. The MS occasionally employs the insular symbols for enim and est for reasons of space. The (103) Identical with Mommsen's Hispanus V'alentianus, no. 71 (pg. CIX).

528

INTRODUCTION

provenance of L, according to Bernhard Bischoff, is perhaps N.E. France, either Beauvais or Corbie. It is subscribed : *Pax legenti, uita credenti, salus scribenti ; Gloria deo largitori in secula seculorum regnanti.' (194)

M Munich Staatsbibliothek lat. 14716 : 195 x 138 (130 X 94) mm, 118 foll., 19 lines, s. ix, containing, in addition to De Anima (59-103Y), titled De animae substantia et eius uirtutibus, parts of Hrabanus Maurus De énstitutione clericorum, written in the ninth century ; and three works of Bernard of Clairvaux of the fourteenth century. The MS, from St. Emmeram (Ratisbon), is described fully by Bernhard Bischoff, (195) who places it as one of a group of MSS (Cim. 14077/[78) written about the middle of the ninth century by a Celtic (?) scribe, with a Lerminus ost quem of about A.D. 833. The MS is in one hand, with the exception of a few lines on 837, whose

more vertical, though similar writing belongs to a second contemporary hand; foll ror-103" were restored in the fifteenth century by a scribe who followed the missing pages of the Carolingian MS, for he leaves a space where he could not read the text. The MS seems to have been copied from an insular exemplar. The text is incomplete; two chapters are omitted, De cognoscendis malis hominibus (Chap. XII) and De cognoscendis bonis hominibus (Chap. XIII). The MS does not indicate any omission, nor have the leaves dropped out, since Chapter XIV follows on the same page immediately after Chapter XI. The capitula (59Y) originally contained the headings of chapters XII and XIII, but they were erased and the later cafitula were moved up to fill the space. Another ninth-century hand (perhaps the one of fol. 83 ; see above) has added in the space below : 'Qui nescit scribere nullum / putat esse laborem. (DIla / De deo De futuro sclo. The MS is subscribed 'Pax legenti,' efc. (in the fifteenth-century hand which filled in the last folios ; see above). E Sankt Gallen Stiftsbibliothek 159 : 237 x 3ri2 mm, 384 pp. (pp. r, 2 missing), 2 coll. (pp. 51-384), quires of four sheets marked with Roman numerals, s. ix, contains De Anima

(pp. 147-184), St. Jerome, Ejistulae XL, St. Augustine, Epistulae VI ad Hieron., etc. The MS was written in the time of Abbot Grimalt (841-872) by a group of scribes whose names were written by a contemporary hand, each in the (104) Closely related to L is Valenciennes Bibl. mun. 294, S. ix, from St. Amand, which contains in addition to De 7Anizza (the fitst sheet conta ining the text of 1.1-50 is missing) Cassiodorus, Inszitu£iones 1 (cf. Mynors, Institutiones xiii, MS V). V is written in a hand similar to L and is probably contempotary with it. The text of De ZAnizma lacks several passages included in L.. (105) B. Bischoff, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerxeit, Y : Die Bayerischen Diózesen (Leipzig 1940) 180f., 217ff. (espec. 221).

INTRODUCTION

529

lower margin of that page where the new scribe begins. (195) The parts to be copied were assigned to the various scribes at one time — the words are crowded at the ends of certain sections. (19) Of equal importance is the corrector, Ekkehart IV (c. 1000-1060), a pupil of Notker the German (9501022), who came to be the most important librarian of St. Gall, and indeed the most active of the monks in philological matters. He undertook the direction of the school at St. Gall in I03I after he returned from Mainz, where he charge of the school in the time of Archbishop Most of his notes are in the form of interlinear corrections, though these at times appear in the indicates his corrections with 'R(equirendum)' in

had been in Aribo. (198) glosses and margin. He the margin.

Class I (b) — descended from a German MS., perhaps from & center connected with Lorsch. The parent MS may have contained, in addition to De Anima,

a collection of St. Au-

gustine's writings on the soul. (199) P Paris BN lat. 2980 : 150 x 110 (112/115 x 76/80) mm, 193 foll. (De Anima 154-193", originally numbered 1-40), 21 lines, s. ix, was originally a separate MS, as the numbering shows, now bound up with a fifteenth-century codex. It is written in at least three contemporary hands, the second larger and more vertical, employing a large initial to begin each sentence. The cover page of the MS (i.e., 153Y) contains a. fifteenth-century ex-libris of the Convent of the Celestines at Metz. It was written somewhere between 820 and 850, since it employs / with the '2' symbol (sloping to the right) for -ur, but uses both cursive open a and closed a ; (19) semi-uncial N appears at times within the word. The corrections (P?) are contemporary and written in red ; insertions of single words are marked by .:. or | ; longer additions are placed in the lower margin and marked both there and in place by 4.

The MS originally consisted of six quires of eight pages, the signatures marked at the end in the center of the last page by 'Quat' followed by a Roman numeral. Two quires have fallen out before the initial numbering : IV — containing detentiora (8.27) to si inde (11.42), and VI, omnnumerabiles (16.38) to the end, and the last page (193) is so badly damaged by dampness that it is practically illegible. (106) e.g., p. 165, *Abraham' (beginning of quat. XI). (107) Fot a complete description, see Albert Bruckner, Serzpzoria sedii aeui belueZica, YII : Sebreibschulen der Diüzese Konstanz, S1. Gallen 11 (Geneva 1938) 26£., 75. (108) A. Brucknet, op. ci£. 46f. An example of his hand can:be seen in Bruckner, 0p. cif. 174 (plate 239). (109) i.e., So/zloquia, De natura et origine animae, De immortalitate animae, De quanzitafe animae, Epistula 166 (a letter to St. Jerome on the nature and origin of the soul). Rm Cf. W.M. Lindsay, INo/ae latinae (Cambridge 1915) 577.

530

INTRODUCTION

The missing quires must have been lost by the beginning of the eleventh century, since Vatican Reg. lat. 54, which is

a copy of this MS, lacks these sections. A. Wilmart

(!U)

suggests that the scribe of Vaf. Reg. lat. 54 was French, perhaps from Fleury. If so, there is a possibility that his exemplar P, was also at (but not necessarily written at) that monastery, since it seems hardly likely that he would otherwise have copied a defective text. Another MS, of later date, however, copied from the parent

of P, supplies the missing sections : F London BM Royal6.A.IX :1o X 277 (135 X 190) mm, 89 foll., 2 coll., 46 lines, s. xiii'^, containing De Anima (51-62) and works of St. Ambrose and St. Augustine. The codex contains marginal glosses and a note at the end of De Anima in the hand of the glossator referring to the so-called 'friends' of Cassiodorus. (11?) D rer Stadtbibliothek 149 : 145 X 215 mm, 175 foll., 34 lines, s. x'^, contains De Anima (x11Y-126Y), St. Augustine's Sohloquia,

De

quantitate

animae,

De immortalitate

animae,

Epistula 166, De natura et origine animae. This codex was used by C. Urba and J. Zycha for their edition of St. Augustine, De natura ei origine animae, CSEL 60 (1913). Urba assigns first place in establishing the text to this MS (D, o5. cit. xii f.). Class II — descended from a ninth century MS at Lorsch. Z Paris BN lat. 2185A : 260 x 175 (220 X r30) mm, 95 foll., 2 coll., 51 lines, s. xiii, contains Variae I-IV.39 (Mommsen, no. 4; attached later to the following MS) and Variae VIII-

XII (Mommsen's Class IV, no. 87), and De Anima (87-94). It is MS Z of Mommsen's edition of the Variae (MGH, Auct. I2.xii, xvii, lxii, Ixxx, cii). The stemma codicum of the Variae

MSS as arranged by Adolf Hofmeister (!!*) makes it clear (114) (111) A. Wilmart, Codices Reginenses latini Y (Vatican City 1937) 122. (112) The note reads : *Leo Gauensis episcopus, Petrus Forosimphroniates episcopus, Iohannes Tuscanensis episcopus, Iohannes Aritinus episcopus. Isti coegerunt rogando Cassiodorum beatum uirum ista promulgare.' These bishops took patt in the Synod of Ponthion in A.D. 876. See Bernhard Bischoff, "Vier angebliche Freunde Cassiodors,' $zudien und Mitteilungen O.S.B. $5 (1937) 100-101, who suggests that these names were found in an exemplar of the text of Cassiodorus.

The copyist, either well-intentioned or careless, made a clumsy attempt to unite

the text and the names.

(113) Adolf Hofmeister, *Zur Ueberlieferung von Cassiodors Vatiae, Historische

Vierteljabrschrift 26 (951) 58. (114) A. Hofmeister, op. cz£. 5 7f. classifies the Variae MSS as follows, simplifying the Mommsen classification (MGH, ^u. 12.xli-Ixxxvii) : (A) — Class I.x, MSS ending IV.59 or earlier (no MSS containing De /Anmiza ;London BM. Harl. 3022, listed by Mommsen as belonging to this class does contain De zAnizza ; collation of De /Aniza shows that it is related to F/orence Med.-Laur. Gadd. LX XXIX. 25 [Mommsen's K, no. 55], a MS of Class II.2). (B) — Class II.1, MSS ending VII.41 ot between IV.39 and VIL41 (no MSS containing De Anima). (C) — Class III, MSS containing VI-VIII.1o (no MSS containing De "Aniza). (u) — atchetype of Class I.2 pt. ii (I-IV.39, VIII-XII), Class II.2 (I-VIIL.41, VIII-XILI), and Class IV

INTRODUCTION

531

that Z is the only 'Variae' text of De Anima necessary to be considered in establishing the text, all other MSS which contain the treatise being copies of, or under the influence

of, ZS(99) Z exhibits errors similar to E, but differs from E in several

important instances where it alone preserves the correct reading against E and all other MSS of Class I. Further, it includes a passage (... positae fortiores sunt angelis malis adhuc inditae, 13.19) omitted by the other MSS. (119) On the other hand, Z changes the word order to suit his own ideas

of Latin style, often destroying the clausal arrangement of Cassiodorus. (!!?) These changes in word order can be corrected by comparison with Class I MSS of De Anima and with certain other Variae MSS containing De Anima, though these latter add nothing new to aid in the constitution of the text. Indiana Umersity, University of California, Berkeley. (VII.42-XIT). (D) — Class IV (VIL42-XII). (E) — Class V, MSS containing an epitome of VIII-XII. (F) — Class VI, MSS containing all twelve books. It is obvious that only (u), (D), and (F) would have MSS containing De /Aniza. (115) As Mommsen himself saw, op. ci/. cii : "Sequitur liber de anima ... cuius editori futuro hic liber praecipue consulendus etit." (116) Z omits (by homoeoteleuton) : **Adiciunt ... igitur immortalis est" (4.125127), but this passage does appear in other MSS containing the Variae and De ania (e.g., Laurentianus 89. sup. 23) (117) See Áke J. Fridh, "Études ctitiques ...," e//. supra p. 515, n. 47.

ADDENDA

: To page 511, fn. 35. See also F. Dólgetr, *Das Lebenstecht des

ungeborenen Kindes," z4m/ike und Christentum 4 (1934) 22 and fn. 78, 35£. 'The dissertation of M. Hofinger, Cassiodors und Tertullians *De anima, Wien 1970, as reported in Bo//e?£ino di studi latini 2 (1972) 176, was not available to me.

SIGLA L Leidensis B.P.L. 85 (s. ix). M | Monacensis lat. 14716 (s. ix). P Parisinus lat. 2980 (s. ix). F | Londinensis Mus. Brit. Reg. 6. A. IX (s. xiii). D "Treuitensis Bibl. mun. 149 (s. x). E Sangallensis Bibl. monasterii S. Galli 159 (s. ix). Z Parisinus lat. 2185 A (s. xiii). I?* L^ L? E?

et similia librum ante cotrectionem indicant. etsimilia manu librarii correctionem indicant. etsimilia manu secunda correctionem indicant. manu Ekkeharti IV correctionem indicat.

STEMMA CODICVM a (Variae I-XII 4- De ZAniza)

(De zAnima)

ERISUSD I(a) (insular ?)

TENE

NSM,

I (b) (Germany)

Pp

(Variae 1-XII -- De Ztiza; Lotsch)

D

I (Variae VIH-XII 4- De AAnizza)

F

7

INCIPIVNT CAPITVLA LIBRI MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS DE ANIMA | Quid amici requisiuerint. II Quid eis responsum sit. 5 III Quare anima dicatur. IV. De definitione animae. V De qualitate animae. VI. Formam animam non habere. VII. De uirtutibus eius moralibus. IO VIII. De uirtutibus eius naturalibus. IX. De origine animae. X. De sede animae. XI. De positione corporis. XII. De cognoscendis malis hominibus. 155 XUI: De cognoscendis bonis hominibus. XIV. Quid agant animae post hanc uitam. EV De futuro saeculo. XVI. De Deo. XVII. Recapitulatio. 20 XVIII. Oratio. LMPFDEZ

Incipi? : 1/2 LIBER MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS DE ANIMA P F (DB oz P), INCIPIT LIBER MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS DE ANIMA D E, Incipit eiusdem liber de anima. Incipiunt tituli (post finem libri XII Variarum) Z CASSIODORI ORATORIS M? 9 requisierint I, 6 De oz; D** Z Diffinitio Z 9 Ziulum om L 9/10 74 inu Pase 14 hominibus malis E ZHiiomM 18 hominibus bonis E (malis i» ras anie hominibus) Ht om M 16 5; o» Z 17/18 27; scrib M? (M in ras) 19/20 Zi5; oz; . M 20 Ratio Desc EXPLICIVNT CAPITVLA add EF

INCIPIT LIBER MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS DE ANIMA Jj QVID AMICI REQVISIVERINT

Cum iam suscepti operis optato fine gauderem, meque duodecim uoluminibus iactatum quietus portus exciperet, ubi etsi non laudatus certe liberatus adueneram,

amicorum

me

PL 1279C Gat 627

suaue collegium in salum rursus cogitationis expressit, postup lans ut aliqua quae tam in libris sacris quam in saecularibus abstrusa compereram de animae substantia uel de eius uirtutibus aperirem, cui datum est tam ingentium rerum secreta reserare ; addens nimis ineptum esse si eam per quam plura cognoscimus quasi a nobis alienam ignorare patiamur, dum ad IO omnia sit utile nosse qua sapimus. Nulla enim peregrina res est de sensu proprio loqui, quando sibi natura interrogata respondet, nec longe tendit ut se inuenire praeualeat. Nobiscum semper est ipsa quam quaerimus ; adest, tractat, loquitur, et, si fas est, inter ista nescitur. | Proinde nota esse debet quae PL z I] sibi praesto est, quia tunc magis ante se ponitur, cum subtilius 1289C de ipsa tractatur. Nam dum a sapientibus praeceptum sit ut cognoscamus nosmetipsos, quemadmodum sustineri potest, si nos habemus incognitos ? Cupimus enim nosse planetarum caelo contrarios cursus, signorum consentaneum lapsum. Sunt 20

enim ex eis alia manentia motuque carentia, alia uero quae

mobili semper rotatione uertuntur nec ullis temporibus conquiescunt. Haec, ut mundani doctores exquirere temptauerunt, harmoniacis

delectationibus

inaestimabili modulatione

LMPFDEZ I. 1/2 Cf. Cass. Variae XI, ptaef. (ed. Mommsen 327.4-7 ;CCL 96.421.43-47 Fridh) 6/7 C£. Cass. Exp. Psalzz. (CCL 97.547.186-7 ; 98.1161.86-87 ; 98.1299. 30-31) 19/22 Boeth. Ins. aribzm. i.x (ed. Ftiedlein 8.29-9.1) 22/24 Cf. Boeth. Inszif. zz4s. 1.2 (ed. Ftiedlein 187.23-188.15) Titulus: MAGNI AVRELII oz L, CASSIODORVS DE ANIMAE STANTIA ET EIVS VIRTVTIBVS M, Zitoz DP F E

SVB-

I. Capitulum : QVESIERINT Z cap om P. M 1 obtato F aptato M 2 xiiM quietis E Z portus] opus Z 4 saltum De E rursunM 4 Secreta oz M — $8 serate Mac Si pet eam pet quam L 9 aliena L, Eae ignotari E? 10 que F 11/12 respondit P F M 13 tractatur M 15 subtilibus zs ras F 18 ignotos D P F planarum Mae planetarum nosse Z caelo pos cursus Z 20eis]his M ^ eisaliqua Z 20 uero ss P? 23 armonicis M illis Zee 21 moli Dc ratione M

DE ANIMA I-II

535

uoluuntur, quorum tinnitus atque concentus adunatum efficit 2; dulcisonum melos. Desideramus etiam comprehendere altitudinem aetheris, mensuram telluris, nubigeras pluuias, saeuae grandinis procellas, tremorem stabilium terrarum, naturam

uagantium uentorum, profunditatem inconstantis maris, potestates uirentium herbarum, quat|tuor elementorum per 5o omne corpus dissociatas complexiones ; et ferendum est ipsam Sese scire non posse cui superne datum est tanta discutere ? Non enim aliquid contentione quaerimus, sed res profundissimas modestissime nosse desideramus. Discamus ergo primum quare anima dicatur, deinde qualis

PL 1281

35 sit eius definitio ; tertio, quae sit eius qualitas substantialis ;

quarto, si formam aliquam habere credenda est ; quinto, quas

uirtutes habeat morales, quas Graeci aetas uocant, ad decus eius et gloriam contributas; sexto, quae illi sint uirtutes

naturales ad substantiam scilicet corporis continendam ; 4o septimo, de origine animae disseratur ; octauo, cum sit per omnia membra diffusa, ubi potius insidere credenda est; nono, de corporis ipsius forma et compositione noscamus; decimo, quas proprietates habeat anima peccatorum per competentia nobis signa declarentur ; undecimo, qua noscan4; tur discretione iustorum, quatenus quos oculis istis uidere non possumus per indicia probabilia colligamus ; duodecimo, in resurrectione, quam uere sapiens credit, quid de singulis fieri sentiatur maxime desideramus agnoscere, quatenus fragilia corda mortalium ad diuinitus promissa desideria conciso tentur.

Haec nobis, praestante Deo, ordine custodito responde, ut

et nos facile possimus imbui et tu gloriam debeas inuenire doctoris. TUE QVID EIS RESPONSVM

SIT

Dixi propositiones has non praeceptis regum quae nuper agebantur, sed profundis et remotis dialogis conuenire qui non tam istas aures corporeas sed interioris hominis intentum atque purissimum quaerere probantur auditum. Nec ideo 5; facile posse de ipsa dici, quia | per eam innumera nouimus explicari. Oculus enim qui usque ad sidera tendit se uidere non praeualet, et palatus noster, cum diuersa gustu sentiat, 25 dulcisonum sonum Je 25 altitudines M 26 saeuae (P?»e M E)] seu L, saeu P!, seui D, siue F, uerb om Z 381 seZ est datum Z 32 contentiose E*Z 34 Dicamus D secundo pos; deinde ad PF ^ 36 aliquem Mae

quinta P*c ^ 3? habeat s; P? — 38 sunt L. P*e€ M 43 peccatorum fos? competentia M . 44 competentias M&e ^ 45 discretiones M ^ quas P F 51 Domino E Il.cap om M

X S3istasoz M

| 6 qui usque] cuiusque Z

Gat 628

536

DE ANIMA II-III

cuius ipse sit saporis ignorat. Nares etiam fragrantium corporum uarios odores attrahunt, sed quid oleant ipsae non io sentiunt. Cerebrum denique nostrum licet sensum membris reliquis tradat, ipsum tamen sensum legitur non habere.

Deinde qualia fatigatus possim disserere qui iam ad laboris terminum auida mente properarem ? Postremo, tam suaues amici, imponitis iterum cogitare, quod a cogendo dici absoluta 15 cognoscitis ratione constare ; praesertim cum haec res a multis

disputata sed paene inexplicabilis uideatur esse derelicta. Sed cum his ac talibus ingenia illorum multis allegationibus superare nequiuerim nec mihi concedere meum uelle decreuissent, uictus petii ut me saltem diebus aliquot sustinerent nec zo praecipitanter quaererent quod plenum difficultatibus imperarent. Quocirca illud mihi accidit Prothei, qui, quod uoluntate non eligebat pandere, constrictus uinculis cogebatur absoluere. Hoc tamen inde tolerabile |uisum est, quia de tali re urgebar dicere quae si, Deo fauente, ueraciter exprimatur,

z; et audientem merito recreat et sensum bene persuadentis illuminat. Quapropter, antequam rem ingrediar expetitam, oportet prius nominum similitudines, quasi ramos obuiantes, abscidere ne semitam disputationis nostrae uocabulorum consonantium 3o silua umbrosis imaginibus uideatur intexere. ZELD QVARE ANIMA

DICATVR

Anima igitur hominis proprie dicitur, non etiam pecudum, quia illorum uita in sanguine noscitur constituta. Haec uero, quoniam immortalis est, anima recte appellatur, quasi anema, II. 10/11 C£. Arist. De par?. anizual. 2.7 (652 b5) 14/15 C£. Cass. Exp. Psalz. 39.15 (CCL 97.370.326-7) ;Aug. Conf. 10.11.18 (CSEL 233.240.7sqq.) ;Vatro De ling. lat. 6.43 III. C£. Aug. De gen. ad litz. 7.2x ; De din. quaest. LX XXIII 7 ; De Trin. 5.1.1 ; De nat. et orig. an. 4.22.36-23.57 8/10 Cf. Cass. Exp. Psalz. 123.5 (CCL 98. 1161.85-86) $8 flagrantium D, franglantium F 9 ipseF Z 9/10 sed ... sentiunt adZ in zzg ps 10 sentiant M?^ — 11 tradit M*c Ese? — ipse E?e Z (in se s; E?) 12 Denique F fatigatus az/e disserere M ^ possum M quia Ese 13 ptoperem M, propetatam ss; E? 15 cognoscitis absoluta Z cum (L D? P. F)] dum M E Z urb om D^^ — 19acomZ eorum Z multis allegationibus ozz Z 18 meum] mecum M?* . 19 saltim D 19/20 nec ... quaeretent a7 in zzg P? 21 Quodcirca E8* ^ accidat Eee Prodei D 23 intolerabile E quia] quiM 24utgebatut iz ras P urguebamut M dicete ozz M 25 suadentis E 26 inluminet M . 27" tem s; P? expeditam Z 29 semita D 30 imaginationibus I, uidet Ec III. 2 tantum os sanguine add E Z anaema E, anima Dee

3 tantum appellatur recte appellatur Zae

PL 1282

DE ANIMA III

537

id est, a sanguine longe discreta, quando et post mortem cor; poris perfectam eius constat esse substantiam sicut in subsequentibus suo loco declaratur. Alii uero appellatam animam dicunt eo quod animet substantiam corporis sui atque uiuificet. Animus uero dicitur afo tu animu, id est, a uento, quod

uelocissima cogitatio eius ad similitudinem uenti motu celeri 1o peruagatur. Fit autem ex appetitu animae pro desiderii eius qualitate commotus. Mens autem dicitur a »ene, id est, a luna,

quae licet uaria uicissitudine commutetur quadam se tamen in id quod fuit perfecta nouitate restituit ; modo enim tribulationibus attenuata, quasi probatur obscura, modo iterum in uigo1; rem naturalem laetitia commeante reparatur. Spiritus itaque triplici modo dicitur. Appellatur enim ueraciter et proprie spiritus nullis indigens, ipse uero a creaturis omnibus indigetur ; inspirans quod uult et dispensans omnia prout uult ; complens uniuersa, totus in toto, immobilis loco et uoluntate 20 aeternus, cunctaque quae summa sunt singulariter potens. Vocamus et spiritum substantiam tenuem nobisque inuisibilem, creatam,

immortalem,

quantum

illi utiliter datum

est

ualentem. Tertio, spiritum dicimus per totum corpus emissum atque receptum per quem uita mortalium flatu necessario 2; continetur, nec aliquando otium capiens, iugi mobilitate reparatur. Atque ideo sciendum est animum et mentem proprie animam non uocari, sed quia res istae in anima excellunt interdum per licentiam sic dicuntur. Nec pro anima utique spiritus distincte ponitur quia hoc illi nomen est commune 5o cum ceteris, id est, angelis, potestatibus aeriis, et quaecumque spiritu continentur. Nec iste spiritus ueraciter potest dici anima qui aeris alternatione resoluitur, quando cum pecoribus illi res ista communis est. Restat ut segregatim atque significanter anima hominis 55 dicatur spiritalis substantia quae nullatenus sanguinis effusione consumitur. Nunc de ipsius animae substantia liberius disseramus, quando eam a similitudine nominum necessaria 8/10 C£. Lact. De opif. Dei 17.2 (CSEL 27.55.13) 26/28 C£. Aug. De Trin. 15.1.1 (CC 504.460) ; De diu. quaest. LX XXIII 7 (PL 40.13) 28/31 C£. Claud. Mam. De statu an. 1.21 (CSEL 11.76.13) 30 Cf. Eph. 2.2 34/36 Cf. Lact. De opif. Dei 17.5 (CSEL 27.55)

4 quasi az/e a add D

6 declarabiturt

L P F E?

Sto D . animi D P F, ane-

muZz quia M 10peruagat E(peruagetur E?),peragatut M ^ autM — 141 cum o5; Mens add D ^ Mens ... est scrip M? menae M 12 uatias Zse 1? deus pos?spititus 2/2 Z — nullius EZ —— ipso E? 18 quo Z 21 etiam

E*

. tenuem substantiam F 22 creatum L, — 24ílatur E?*^ —— 25 accipiens 294animam] anima Pe, animum Ee non add P? excellant E 28 utiqueoz L 29distincto DP — 29est] eius F — 30 cum aneangelis ad E aeris D F E, aereis P 31 dici potest E 32 altetratione F 33 illi om M 36 concipitur sumitur Z^? ^ 37 ad similitudinem P Fee M

538

DE ANIMA IILIV

separatione discreuimus. Quapropter | imprimis praegnantem rerum definitionem cautissima deliberatione formemus ut 4o consequentia, quae inde potuerint nasci, fide generis sui facillime uideantur agnosci. i JE DE DEFINITIONE

ANIMAE

Magistri saecularium litterarum aiunt animam esse substantiam

simplicem,

speciem

naturalem,

distantem

a materia

corporis sui, orzanum membrorum, et uirtutem uitae habentem. Anima autem hominis est, ut ueracium doctorum consen-

; tit auctoritas, a Deo creata spiritalis propriaque substantia, sui corporis uiuificatrix, rationabilis quidem et immortalis, sed in bonum malumque conuertibilis. Editum est quasi parturiale ouum, ubi uita futurae auis pennarumque grata uarietas continetur. Nunc aperiatur in partes, quia hominum conro suetudo est facilius discere quae diuisa possunt euidentius elucere. A. Deo fieri uel factas animas prudentium nullus ignorat, quando omne quod existit aut creator est aut creatura. Creatrix igitur nulla creata potest esse substantia, quoniam ut ipsa 15 subsistat indiget Deo, et dare non potest alteri subsistentiam quam tantum ut haberet accepit. Superest ut eam uerissime a diuinitate conditam esse fateamur quae sola potest creare mortalia et immortalia. Euidenter enim legitur in Salomone : el reuertetur puluis in terram sicut erat, et spiritus veuertetur ad 20 Deum. qui dedit eum ; et alibi : omnem flatum ego feci. Hanc proinde spiritalem substantiam probabilis et absoluta ratio confitetur, quia, dum omnia corporalia tribus nouerimus lineis contineri,

longitudine,

latitudine,

profunditate,

nihil

tale probatur in anima reperiri. 2; Deinde quod corpori sociata, quamuis ipsius mole praegraIV. 1/2 Cf. Chalcid. In P/at. Tim. 227 (ed. Wrobel 265) 2/4 Cf. Arist. De part. animal. 1.5 (645 b14) 4/6 C£. Aug. De quant. an. 1.2 (PL 52.1036) 6/7 Cf. Aug. De quant. an. 13.22 (PL 32.1048) 19/20 Eccles. 12.7 20 Isaias 57.16 20/24 Cf. Aug. De gen. ad litt. 7.21 (CSEL 28.217.18sqq.) ; Ep. 166.2.4 (CSEL 44. 551.3-7) ; De quant. an. 3.4 (PL 32.1037)

38 primatem Z

40 potuerunt Ec Z

IV. Capitulum : num om P. .M DEoz»MZ DI(F)FINITIO MZ ANIMAE 1 magistro Pac 2 distantem esse a substantia Zae 3 uitae] uitalem F 4 est hominis Z doctotum] auctorum D P F 9 substantia ad P? *? bonaque Pac Edictum F 7/8 pattuliale P 8 uitae M 8/9 uarietas

grata

M — 9 quae M 13 est fos? creatura L, est o; M 15 subsistit Mac alteri «dd P? 16 accipit Ec 1* cteate potest Z 19ut ILLDPF reuertatut I, P F reuerteretur D in terram puluis Z reuertatur I, 20 Deum (Z)] eum cezz omne P Hanc] ac L 21 prouide Z 24. in anima probatur E

PL 1285

DE ANIMA IV

539

uetur, opiniones rerum sollicita curiositate perpendit, caelestia profunde cogitat, naturalia subtili indagatione uestigat, et de ipso quoque conditore suo ardua nosse desiderat. Quod | si esset corporalis, cogitationibus suis spiritalia nec cerneret ;o utique nec uideret. Cesset ergo de eius corporalitate suspicio, quando et definitionem corporis a se omnibus modis reddit alienam et tales causas exquirit, ad quas solus sublimis spiritus peruenire contendit. Hinc est quod et Scripturis Sanctis iustissime commonetur omnia mundi istius uisualia contem3; nere; quoniam ipsa incorporea est ut merito ad spiritalia

Gar

629

tendat, quibus se similem cognoscit esse formatam.

Propria est utique illi substantia, quando nullus spiritus alter carnem suscipit ut eius passionibus aut condoleat aut laetetur. Illud autem quod diximus sui corporis uiuificatrix, 4o quia, mox ut data fuerit, ineffabili condicione diligit carcerem suum, amat propter quod libera esse non potest. Do|loribus eius uehementer afficitur, formidat interitum quae non potest mori, et sic est ad corporis sui casus trepida, ut ipsam magis sustinere credas extrema, quae non potest deficere per natu-

4; ram. Saluberrima quoque carnis temperatione perfruitur, oculorum speculatione depascitur, sonoris delectatur auditibus, suauissimis iucundatur odoribus, necessaria gustus epulatione delenitur, et licet his rebus nullatenus ipsa uescatur,

subductis tamen talibus grauissimo maerore conficitur ; desi5o derans non sibi naturaliter accommoda sed adiunctis artubus profutura. Hinc nonnumquam surripiunt uitia contraria rationi, quando anima dilecto corpori indulgentius remittendo locum noscitur praebere peccato. Vita igitur corporis susceptae animae praesentia est ; mors autem eius probatur absces55 sus. Sic diem dicimus lustrante sole, qui cum discesserit nox

uocatur. Viuit ergo corpus animae praesidio et ex ipsa probatur accipere unde se praeualet commouere. Sed quoniam et hoc quoque ad uitae genus, de quo loquimur, noscitur pertinere, sciendum est, cum se partibus cor30/33 Cf. Aug. De gen. ad litt. 7.21 (CSEL 28.218.11sqq.) 37/39 Cf. Aug. De gen. ad li4f. 7.27 (CSEL 28.224.24sqq.) ^ 39/41 Cf. Aug. Conira JAcad. 1.5.9 (ed. Green, 18.24-26) ; Ep. 166.9.27 (CSEL 44.583.16) 26 opinio Zt solita M ^X 27inuestigat D 28 a ane nosse add Mec 29 ne Mae cernerent Pac 30 utique s; P? 91 reddidit IL, D E?c — 34 uisibilia M? 36 se milem Me?* (similem se M?) cognoscat F 88 suscepit M 40 ineffabi P illud os? condicione add P F 41 suum add D* que fos? amat SEE? 42 quia F 43 tropida D! 44. credes M?c* . . 45 tempetatione] stabilitate M, temperantia F 46 despascitutr] detrahitur Z delinitur Dae 48 nullatenus 50s? licet Z 49 conficitur] concutitur Z 50 artibus D»e — 852

animo D . dilecta M .— 85dum MM? . B6etozD B? se oz M ualet D commoueti I, M, commonete Z&c 59 nosciter M*e E?€ — cum] quod Z 59/60 cotpoteis Z

PL 1284

540

DE ANIMA IV

6o poris ille uigor ignitus infuderit materiamque carnalem spiritus uitalis afflauerit, si quod fortasse uulnus acceperit, statim condolet, quia ubique substantialiter inserta est. Quod si uirtus eius tantum calorque uegetaret, incisum digitum non poterat condolere. Sicut nec sol probatur quicquam sentire, 65 si eius radios secare temptaueris. Tota ergo est in partibus suis, nec alibi minor, alibi maior est, sed alicubi intentius,

alicubi remissius, ubi tamen uitali intentione porrigitur. Colligit in unum atque copulat membra sua ; non sinit defluere uel contabescere, quae uitali uigore custodit ; alimenta com-

7o petentia ubique dispergit, congruentiam in eis modumque conseruans. Mirum praeterea uidetur rem incorpoream membris solidissimis colligatam, et sic distantes naturas in unam conuenientiam fuisse perductas, ut nec anima se possit segregare cum 7; uelit, nec retinere cum iussionem creatoris agnouerit. Clausa illi sunt uniuersa, cum praecipitur insidere ; aperta redduntur omnia,

cum

iubetur

exire.

Nam

si acerbus

dolor uulneris

infligatur, sine auctoris imperio non amittitur, sicut nec sine ipsius munere custoditur. Hinc est quod frequenter grauiter 8o uulneratos uidemus euadere et rursus leuibus occasionibus interire. Rationem uero homini inesse, quis dubitet ? Quando diuina tractat, humana sapit, artibus docetur egregiis, disciplinis eruditur eximiis, et hinc cetera animalia

decenter

excellit,

8; quod eum ratio decora componit. Rationem uero dico animi probabilem motum, qui per ea quae conceduntur atque nota sunt ad aliquid incognitum ducit, perueniens ad ueritatis arcanum. Haec coniecturis atque argumentis ad illud properare | cupit, quod in rerum natura esse cognoscit. Ipsa enim

PL

9o uera et pura et certa ratio est dicenda, quae ab omni imagine 1285

falsitatis redditur aliena. Datum est ergo illi cogitationes suas quodammodo apprehendere et per obsequium linguae uolubili motatione disserere. 65/67 Aug. Ep. 166.2.4 (CSEL 44.551.7-12) 68/91 Aug. De quant. an. 35.70 (PL 32.1074) 72/81 — Hincm. Rem. De diuersa e£ multiplici ratione animae (PI. 125.956B) 83/86 Cf. Aug. De ordine 2.11.30 (ed. Green, 135.23-24) 85/88 C£. Aug. De quant. an. 27.52 (PL 32.1065)

60 infunderit F — 61 fortasset Zac acciperit D 63 uigot Z colotque M?*, calor quae E* (calorque E?) membta 5057 calotque add E uegetatit IL, uagetatet E inciso digito E? 64 condolore Mae 65 est ergo F 67 alicubi remissius]alibi remissius LLM ^ ubique E Z 68 Colligitur Z ^ sua non add P? 74 perdutas D^, perductus Ee ** et pos? Nam add E? aceruus D M . dolore D? (dolor Dac) 78 admittitur Z *9 quia M 19/80 uidemus az/e grauiter Z 82 dubitat Mac 84 decentet oz L 85 quia M eum] cum L M E, eam P tatione IL, M 81 ignotum L, M 90/91 quae ... aliena a4d zz zzg IL 91/92 quodammodo zz/e cogitationes Z 92ut M 93 motione E Z

DE ANIMA IV

541

In corpore posita anima, quam multa uidet ; non a se egre9; diens, quam diuersa circumspicit ; ubique quasi distenditur, et animae

fieri discessio

non

probatur.

Mouetur,

erigitur,

fluctuari cognoscitur, et in seipsa, tamquam in magno currens spatio, peragatur. Haec non exit ad causas sed tractatibus suis sibi repraesentat quod sua cogitatione respiciat ;modo 100 quod oculis uidit carnalibus, modo quod phantastica imaginatione concepit. Cogitat plane singillatim sicut et loquitur; per ordinem sensus nihil perficit, cum se diuersitate confundit,

quia diuinitatis est proprium multa disponere et omnia simul modulis competentibus explicare. Rationis itaque dotata lar105; gitate, quot bona munere diuinitatis inuenit : litterarum formas repperit, diuersarum artium utilitates disciplinasque protulit, ciuitates defensibili muro cinxit, uarii generis amictus

eiecit, meliores fructus per industriam exigit terras, transcurrit abyssos alato nauieio, uastos montes in usum uiantium 110 perforauit, portus ad utilitatem nauigantium lunari dispositione conclusit, ornauit pulcherrima fabricarum dispositione tellurem. Quis iam de eius ratione dubitet, quando ab auctore suo illuminata facit arte conspici quod debeat sub omni celebritate laudari ? 11; Conuenit nunc de eius immortalitate disserere. Immortales animas auctores saecularium litterarum multifarie probauerunt, dicentes : si omne quod uiuificat aliud in semetipso uiuit, (utique immortale est» ; anima autem, quoniam uiuificat corpus, in semetipsa uiuit ; utique immortalis est. Dicunt etiam : 120 omnia immortalia simplicia sunt ; anima autem non est harmonia neque constat ex pluribus, sed simplex natura est ; anima igitur immortalis est. Iterumque proponunt : quicquid a contrarietate originali non corrumpitur immortale iugiter perseuerat ; anima enim, quoniam simplex atque pura est, sine dubio 94/114 Cf. Lact. De opif. Dei 16.9 (CSEL 27.53) — 104 sgg. C£. Aug. De ciu. Dei 22.24 (CSEL 40.2.644.17sqq.) ; De quant. an. 33.72 (PL 32.1074-1075) 115/119 C£. Chalcid. In Pjaz. Tz. 227 (ed. Wtobel 264sq.) ; Mactob. In Somn. Scip. 2.13 (ed. Willis, 2.122.11-135.6) ; Claud. Mam. De s/a£a. att. 2.7 (CSEL 11.125sq.) 94 possit M ^ 95 diuetsa] multa F, -sa 444 P? 96 quasi az/e discessio ad LL 97 fluctuatia M ipsam P F in magno] in ozz L, imago D cuttitur F 98 tractatus M26, tractibus Z 100 uidet L, quo dit Pe catnalibus uidit Z 101 concipit L^ D 102 nil E Z proficit M ^ confudit Dae 103 diuinitates M E 104 modis L ditata E 104/105 largitate dotata Z 105 quod D?v* Z, quotquot M munera M?9 107 ciuitas M** — concinxit M . amictu L, P E*€, amictum F, amictis Dae 108 eiecit] efficit D?c, effecit D? E exegit L, D E?, exiit Eae tertis E?, terram D 109 alto FM — nauio Mec 113atque amíeatte add M —— conspicit M ^ sub omni az/e debeat F 113/114 celeritate M EZ 113 tunc Eàe 116 esse ze animas 242 E? multifatiam Z i17 seipso F 118 utique immortale est oz codd — 119 et ane inadd EZ 120 ut az/e harmonia add E? 122 a oz E 123/124 pet se uenit Fac 124 enim] autem E

542

DE ANIMA IV

12; immortalis est. Adiciunt quoque : si omne rationale quod se ipsum mouet, immortale est ; anima autem rationalis se ipsam mouet; igitur immortalis est. Nos autem immortales esse animas facile ueridicis lectionibus approbamus ; nam cum ad imaginem et similitudinem auctoris sui legamus effectas, quis 15» audeat contra sanctam auctoritatem mortales dicere ut impudenter potius asseratur eas a creatoris sui similitudine discrepare ? Nam quemadmodum poterat esse imago aut similitudo Dei, si animae hominum mortis termino clauderen-

tur ? Ille enim ineffabiliter semper uiuens, ineffabiliter semper 155 manens, perennitatem ipse custodiens ; qui omnia continet, omnia disponit, potens est sine dubitatione immortalis immortalia facere et pro suo modulo uitae competentiam dare. | Dicit aliquis : quomodo sum similis Deo, cum | immortalia minime creare praeualeam ? Cui sic per aliquam compara14o tionem respondendum esse iudicamus. Numquid pictura quae nobis est similis potest imitari quae facimus ? Imago enim potest aliquam habere similitudinem, ceterum hoc non potest implere quod ueritas. Nam et hinc immortalem debemus agnoscere, quod appetit de aeternitate cogitare. Desiderat 14; enim post corporis mortem relinquere sui nominis famam, cupit sine fine laudari, et bona conscientia plus est de futuris attonita ne a posteris maculetur relata. Hinc est quod inter sublimiores constat auctores quia quicquid dignitate rationis erigitur, mortis iniuria non prematur. Adde quod ueritas 15o absolute profitetur malis iuge supplicium, bonis perpetua gaudia se daturam, ut non sit fas cum haesitatione recipi, quod dignatur omnipotentis diuinitas polliceri. Verum hanc immortalitatem animae non talem debemus aduertere quae nullam recipiat passionem. Est enim mutabilitati obnoxia et maerori15; bus peruia, sed tamen inter quaeuis taedia uel anxietates continuationis beneficio perseuerat. Singulariter autem immortalis

Deus

est, singulariter

iustus,

singulariter

potens,

129 Cf. Gen. r.26 138/143 Aug. De quani. an. 2.5 (PL 52.1057) ;cf. Claud. Mam. De s/atu. an. 5.16 (CSEL 11.185.10sqq.)

125/127 Adiciunt ... igitur immortalis est oz Z 125 si de/ E? ratione D 127 igitur oz M — immortale M 128 eas 50s; cum add P F 129 dei os imaginem zd L 130 ut] aut F 130/131 impudentes Fc 131 asserat D PFM a]autemZ 132 poterant E? 134 semper uiuens a4 iz z;zg D* 135 ipse] semper Z et 505? continet add E 136 disponit] custodit I, 137 fecete E 138 Dicet E? Deo oz Z 140 iudicauimus D 141 similis est E — est ss; M! — 142 aliquam potest Z 144 accipere Z 145 sui pos cotpotis adZ I. mortem corporis Mac mottalem E (uel mortem ss E?) non a5/e relinquete add F 147 acconita M*^ (conita M! conipta M?) 149 premamur Eae 151 daturum D 152 omnipotens P F Z diuitatis Ese (diuinitatis E?) 153 debemus talem Z 154 inmutabili Eae 154/155 memotibus Pae quae uix D que quamuis F 156/15? Deus immottalis I. 157 potens z7/e Deus add Zac est Deus DP FZ

Gar

630 PL 1286

DE ANIMA IV

543

singulariter bonus, singulariter sanctus. Quoniam licet ista uel his similia hominibus uel angelis inesse dicantur, nulla tamen 16o ad eius altitudinem reuerendae potestatis attingunt. Omnes enim arduae uirtutes in summitate illa plenissimae atque perfectissimae sunt quae creaturis uniuersis ipsius largitate pro suo modulo conceduntur. Nunc sciendum est haec immortalis anima quemadmodum 16; degere sentiatur. Viuit in se post huius saeculi amissionem, non reflante spiritu sicut corpus, sed aequali mobilitate quae illi attributa est : pura, subtilis, cita, aeterna, uidet, audit,

tangit, ac reliquis sensibus efficacius ualet ; non iam ex partibus suis haec intellegens, sed omnia spiritaliter ex toto cognos17o cens. Alioquin absurdum est putare minus posse liberam quam mole brutissimi corporis ingrauatam. Talia enim intellegere posse non dubium est et angelos et potestates aerias uel cetera quae sublimi atque immortali substantia constare noscuntur. Reliquum est ut nunc obnoxiam mobilitati currenti ordine 17; doceamus. Atque utinam esset ambiguum et non facile probaremus in qua parte frequenter occurrimus. Quis autem dubitet modo nos esse gaudio subleuatos, modo maerore deiectos, modo pietate mites, modo indignatione terribiles, nunc ad uirtutes animos erigere, nunc iterum ad uitia decli180 nare ? Alia tenaciter assumimus,

alia obliuione

respuimus;

quod nunc placet, post displicet. Bonorum etiam sermonibus aedificamur, malorum collocutione destruimur, et quantum proficimus cum rectis, tantum deteriores nouimus esse cum pessimis. Nam si nos unus rigor, unum propositum contineret, 18; nec boni ex malis, nec beati ex improbis mutabilitatis beneficio redderemur. Sed ut causa uarietatis huius | euidentius possit agnosci, recordemur, ut dictum est, prudentiam non esse nobis immutabilem

contributam ; et ideo sapimus, cum

diuina illuminatione bene gerimus, atque iterum desipimus, r9o cum delictis caligantibus obcaecamur. Affectio enim quae uenit et recedit semper incerta est. Solus omnipotens Deus est, cui hoc est esse quod sapere, hoc est posse quod uiuere, hoc uelle quod facere, et merito, quando uniuersa quae uere bona sunt non ad illum ueniunt sed ab ipso procedunt.

159 nullam M . 160 2ltitudinis P FME feuerendam M potestatem F? ME 163 modico Z*e 164 anima oz; L 168 degenere E?6 —— 166 cita jos! quae add D 167 pura] purpura Fe cita] uita D P F 168ac] deZ 171 molem P 172 posse oz; L ceteras M ^ 174 mobilitatem LL, mobilitate P M Ese cuttente Z 175/176 Atque ... occutrimus a4 in z;g P? 176 incurrtimus Z 180 respuermus P 181 post] nunc Z displicest Mae 186 huius uatietatis F Z 187 est oz; P F*€ (est add F?*) — 187/188 non esse

prudentiam P ^ 188 attibutam Z — 189 diuinatione E?e bene add is z;g P? 191 semper fos uenit Z 191/192 est Deus Z 192hocenim posseZ 193/ 194 uere 5057 sunt Z

PL 1287

544

DE ANIMA IV

15

Quapropter haec animae quam diximus origo : non intellegenda est pars Dei, ut quidam dementium irreligiosa uoluntate putauerunt, quia conuertibilis est; neque angelorum, quia carni sociabilis est, neque ex aere, neque ex aqua, neque ex terra, neque ex eis quae mutua complexione iunguntur ; sed 20 simplex et propria quaedam natura et ab aliis spiritibus discreta substantia, quam longe subtiliorem aeri et lucidiorem debemus aduertere, quando istum uulgariter intuemur, illam

uero condicione cárnis aspicere non ualemus. Hanc speciem naturalis mobilitas semper exagitat ad cogitationes suas 205 comiter explicandas. Hinc est quod per quietem remissi, dum materia nobis fuerit solitae cogitationis abstracta, nec intenti ad cotidianas fuerimus sollemniter actiones, res uarias, nunc falsis, nunc ueris inspectionibus, somniamur. Parum est quod

sopitis sensibus uolatica imaginatione deludimur, dum fre210 quenter etiam uigilantes a nostra contemplatione traducimur. Saepe enim cum nos in oratione magna intentione dirigimus, ludo nescio quo inspiratis subito cogitationibus amouemur, et ita prouenit ut menti nescio quid aduersum suggeratur quod dispositum non habemus. Constat ergo animam in hoc mundo 21; instabili et uariabili uoluntate conuerti bonarumque

rerum

esse amissibilem ac receptibilem, nec uno semper uoluntatis

suae rigore subsistere, sed etiam contra dispositum suum multiplici se conuersione mutare. Nec de illis sumus qui dicunt recolere magis animas quam discere usuales artes et reliquas 220 disciplinas, cum et ad interrogata sint paratae, ubi potuerint intellectu perueniente contingere, et noua sic audiant quasi nihil ex eis ante didicissent. Ecce grauida definitio illa iam foeta est, ecce in lucem (ni 195:4g. Cf. Aug. Ep. 166.2.5 (CSEL 44.549.4) 197/199 Aug. De quant. an. 1.2 (PL 32.1036) ; cf. Aug. De gen. ad lit. 7.21 (CSEL 28.217.13sqq.) 209 Cf. Aug. De quant. an. 1.2 (PL 32.1036) 211/214 Cf. Cass. Ex. Psalz;. 57.8 (CCL 97. 347.180-187) 218/222 Cf. Aug. De quant. an. 20.34 (PL 32.1055) ; cf. per contra, Refract. 1.7(8).2 (CSEL 35.1sqq.) ; cf. Boeth. Philos. Cons. 3. met. 11.9-10 e 12.18qq.

195 anima P F E*?0 Z est pos! animae a7 M ^ mutabilitati obnoxiam 5os/ diximus add E origo ozz F cuius diximus originem Garezizs 197 pats est jos! angelorum ss E?

198 est oz; Z

198/199 neque ex aqua os; terta Z

199 in mutua D9e 200 spiritalibus D 200/201 est an/e discreta add E? 201 quas L longe oz L 202 uulgabitur Ec 203 condicionem I, 204 et agitat Eae 205 communiter P F pet inquietem F 206 solutae M cogitationes Fac 209 imaginatio Mae 210 trucidamur Ec (trucidemur EF?) 211 cum nos add in zzg P? orationem M E dirigimutr ante intentione Z2 (uerb del Z?) 212 subito ozz Z et om Z 213 suggetatur] proueniat Z — 214 dispositiZ ^ animal, 215stabiiL DM E 917 suum ozz E 218 multipli Ec 219 magis tecolere F teliquis Mc 220 sunt Z 221 intellectum F ueniente M ^ audiunt IL 223 Ecce] ea M facta Z ni] nisi F 223/224 ni fallor az/e in lucem Z

DE ANIMA IV-V

545

fallor) quae fuerunt clausa proruperunt. Non est quicquam 225 de proposita complexione derelictum, cuius talis est disciplina ut id quod intendit, ita explicet atque determinet ut neque minus neque amplius aliquid dixisse uideatur. Nunc ad substantialem eius qualitatem sollicitis sensibus accedamus, quam interrogationis uestrae tertium locum tenere memoramini. V DEQVALITATE

ANIMAE

Qualitatem itaque substantiae huius auctores igneam esse dixerunt propterea quod mobili semper ardore | uegetetur PL et iuncta corpori calore suo membra uiuificet. Deinde quod 1288 cuncta caelestia flammeo referunt uigore constare, non isto ; fumeo, consumptibili, et temporali, sed ex tranquillo nutritore atque immortali. Hoc neque minuitur neque crescit, sed in susceptae originis dignitate iugiter perseuerat. Quod ideo finiri nequit, quia nulla, ut corpus aliquod, elementorum diuersitate concretum est. Vnum enim atque simplex habere 1o nescit aduersum et ideo | semper manet, quoniam in essentia Gar sua non habet litem. Sicut immortalia cuncta creata dicunt 65: quibus spiritalis est concessa substantia. - Nos autem lumen esse potius non improbe dixerimus propter imaginem Dei, quam inter conditiones rerum, quantum 15 illi pro modulo suo necessarium fuit, decenter accepisse memoratur. Ipse enim Deus omnipotens solus habet immortalitatem et lumen habitat inaccessibile, quod super omnes claritates uel admirationes sanitas mentis intellegit, sed imago aliquam habet similitudinem ; ceterum hoc lumen non potest habere 20 quod ueritas. Illud autem, quod ineffabile ueremur arcanum,

V. 13sq. C£. Aug. De gen. ad litt. 4.28 (CSEL 28.127.10-16) ;Coníra adu. leg. 1.7.10 (PL 42.609) ;Soll. 1.1.5 (PL 32.870) ; De Trin. 8.2.5 (CC 50.271) ;Conira

Faust. 20.7 (CSEL 25.541.4-544-16) ;Lact. De opif. Dei 17.5 (CSEL 27.55) 16/19 1 Tim. 6.16

224fuerant DP F prorumpetrunt Fe post dixisse add Z*e (uerb del Z') — ab Dae

clause Z 223 aliquid oz Z fate — 229 memorauimus M memoramut

E?

V. Capitulum : num om P F E cap add F? 2uetetur D?? uegetut Mae — 3 sua F?€ | suo membra afe calore L,— Denique L 4 flamineo P ex anteisto add E Z 4/8 tefetunt ... fumeo oz; F 5 consumptili P 6 Haec D iiSicEZ petrseueret M?e —— Saliquid E»^ — 10 diuetsum D * sed] si Z hai6 omnipotens Deus Z — habensZ . 1vlucem P F mottalia L, bet Fae

inaccessibilem P F Z (im ras E)

18/19 habet aliquam E mut M?

19 habere non potest Z

supta Z

18 imago o» Z

20 ueneremur L F, ueneta-

546 quod ubique

DE ANIMA V totum

et inuisibiliter

praesens

est, Pater,

et

Filius, et Spiritus Sanctus est; una essentia et indiscreta maiestas, splendor super omnes fulgores, gloria super omne praeconium, quod mundissima mens et. Deo dedita potest 25 quidem ex aliqua parte sentire, sed idonee non ualet explicare. Nam quemadmodum fas est sufficienter de illo dici qui creaturae sensu non potest comprehendi ? Egrediamur licet pietate nimia modum animae nostrae et

immensa religione supra nosmetipsos alta cogitatione silea-

3o mus. Transeamus etiam potestates caelestium creaturarum profundeque tractemus qui sit qui tam magna una iussione, uno momento fecerit ; tamen quicquid miramur, amplius est, quicquid sentimus, excelsius, dum ad illam imperspicabilem maiestatem mens humana non penetrat. Vna ergo ratio poten3; tiae huius est uenerari quod inuestigabilis est, non definitiue quaerere qualis quantusque sit. His itaque rebus edocti, lumen aliquod substantiale animas habere haud improbe uidemur aduertere, quando in Euangelio legitur : Jumen. quod illuminat omnem hominem uenientem in 4o hunc mundum. Deinde quod in cogitatione positi, nescio quid tenue, uolubile, clarum in nobis esse sentimus, quod respicit

sine sole, quod uidet sine extraneo lumine. Nam si ipsum in se lucidum non esset, rerum tantam conspicientiam non haberet. Tenebrosis ista non data sunt ; omnia caeca torpescunt. Istius 45 enim tam uiolenta sunt lumina ut etiam intueantur absentia. Quae tamen tunc multo clariores atque immutabiles efficiuntur, cum a Dei gratia bonis actibus non recedunt. Earum enim speculatiua uirtute multa atque ardua quae in arcano naturae recondita sunt inspici et comprehendi usu | ipso certissimum PL 5o est.

Nunc inspiciamus utrum formas animae habere credantur quas incorporeas esse iam diximus.

89/40 Ioh. 1.9

23 supra omnes Z supra omne Z 24. dicata Z 25 alia M ^ idoneae L P Esc 26 de illo sufficienter Z a post qui add D 28 nima ane pietate Pase 29/30 saliamus E?, transileamus i» zzz M?, sutrgamus So/rzsen 31 tractamus Mec qui sit (E)] quid sit cezz (ui. Lüfsfedz, Syntactica 2.84) qui tam] quid tam Z 33 inspicabilem M, per inspicabilem D 34 non s; M? 365 est inuestigabilis M (est ss M?), inuestigabiles Dec, inuestigabile Zee ^ indefinitiue Z 36 quantusue L 88 uideamur D 40 quodoz DP F inozD 42/43 lucidum in se F 44 ex ante Tenebtosis a7 Z non oz; P non ista F 45intuenturt M ^ absentiam P Mec Eae 46 clariora M? E? inmutabilia M? 126 44 factis Z Eorum E? 49 condita D F E 52 esse oz; . M

1289

DE ANIMA VI

547

VI FORMAM

ANIMAM

NON HABERE

Prius scire conuenit definitione maiorum formae ipsius ueracissimam complexionem. Formam uero dico quae aliquod spatium linea lineisue concludit, et sic facile datur intellegi, si eam possunt animae suscipere quas spiritali certum est ; uigore subsistere. Nam cum omnis forma aut in superficie sit aut in corpore, superficies non nisi in corpore — corpus uero solidum atque palpabile — ab his autem rebus animam manifeste constet exceptam, residuum est ut formas animae nullatenus habere putandae sint sed infiguratae atque incorporales 1o in sua qualitate permaneant. Nec illud moueat quod Apostolus de Christo Domino dicit : qui cum 1n forma Dei esset non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, et cetera; ibi enim naturam uult intellegi. Ceterum incorporeus Deus, qui ubique totus atque incomprehensi15 bilis est, quam potuit habere formam ? Illud autem quod in Euangelio legitur, post huius lucis occasum Abrahae sinibus egentem Lazarum fuisse susceptum, diuitem uero flammis adurentibus aestuantem guttam postulasse unde eius temperaretur incendium, ideo intellegitur positum ut humani generis 2o rerum ruinosa praesumptio quid formidare debuisset agnosceret. Ceterum nec ille lingua locutus est quam constat esse corpoream, nec ille digitos habuit unde cadentibus guttis incendium diuitis temperare potuisset. Nam et reliqua in hunc modum suscipienda sunt quae lec25 tione simili continentur. Parum est enim quod de creatura ista memorantur ad consuetudinem humani generis instruendam. Ipsum quoque auctorem impassibilem, immutabilem, perenniter uno modo manentem, furere legimus, dormitare frequenter

audiuimus, non quod talia possint Domino conuenire, sed ut VI. 2/3 Aug. De quant. an. 7.11 (PL 32.x041) 12/13 Philipp. 2.6 15/19 Cf. Luc. 16.23-24. 21/23 Cf. Aug. De ciu. Dei 21.10 (CSEL 40.2.538.12sqq.) ; Claud. Mam. De sza£u at. 3.9 (CSEL 11.168-70) 24/31 Cf. Claud. Mam. De sza£u an. 1.3 (CSEL 11.29.17 sqq.)

VI. Capitulum : num om

P M Z — idefinitionem M — et 5os/ ipsius add .M

2 ueracissimam oz P, uerissimam D F ueto oz Z quae] quod Z aliquid Mac 3 lineisque F, linei sui E (lineis suis ss E?) 4 recipete Z 6 aut add ]8Eet anfe supetficies add P? sit an?e non add Z — /8 manifeste animam anie exceptam Z Sconstat P F M X exemptamZ 9sunt Mee F Z dif(Digurat(a)e L E, a Deo figutatae M ^ 10 permanent M ^ 14 est az/e Deus add

LDPIFIM tetum oz Z

A15igitr pos quam add F? — 18/19 temperetur P^c M 21 illae E

22 candentibus Ese

24/25 lectioni IL

— 20 2i

simplici M . cteaturtis Z — 26 memoratur L. E? ^ instruenda M 27/28 perhennem Z 28 furere] esutite M? (furere 75 ras) fote P! 29 audimus P E Domino possint talia M

548

DE ANIMA VI-VII

;o res aliquae ex humana consuetudine facilius compendiosiusque noscantur.

Sic animas,

nobis informes,

formas

legimus

frequenter accipere. i Solet etiam aliquos permouere si anima non habeat quantitatem, dum eam constet intra corpus hominis contineri ; sed

55 Si definitionem ueracissimam quantitatis reuocemus in medium, quae res singulas breuiter semper absoluit, facile nobis

probata ueritas elucescit. Sic enim arithmetici eam compendiosa ueritate describunt : omnis quantitas aut de continuatis constat ut arbor, homo, et mons, aut de disiunctis ut chorus,

4o populus, uel aceruus, et his similia. Sed cum anima neque de continuatis, neque de disiunctis sit, quia corpus non est, clarum est eam quantitatem penitus non habere, sed ubicumque est, nec formam recipit nec habere nobis dicenda est ali-

quam quantitatem. Creatori tamen circumstantias earum et 4; quantitates patere posse credendum est,quia omn?a sub mensura, numero, et bondere creauit, | et ipsi soli sunt nota uere, qui

fecit ea, qui mira potentia ipsas quoque cogitationes nostras quasi res uisibiles intuetur, qui innocentis sanguinem audit clamantem ; ad postremum, qui nouit omnia et antequam ;o fiant. Tempus est uenire ad uirtutes morales quae sunt ambiendae diuitiae et reuera pretiosus census animarum, quas Graeci aretas uocant, quibus contra immunditiam corporalem suam nititur bona conscientia uindicare puritatem.

PL 1290

VII DE VIRTVTIBVS EIVS MORALIBVS

Primum

aduersum

praua

uel iniqua iustitiae munimen

obiectum est cuius, ut ueteres definire uoluerunt, talis noscitur

esse complexio. Iustitia est habitus animi, pro communi utilitate seruatus, suam cuique tribuens dignitatem. | Contra con; fusa et incerta prudentia utiliter adhibetur. Prudentia uero est rerum bonarum et malarum uerax scientia. Contra aduersa 37/40 Cf. Boeth. Ins. arifb. 1.1 (ed. Friedlein 8.15-23) 49/50 Cf. Dan. 13.42 48/49 Cf. Gen. 4.10

45/46 Sap. r1.2r

VII. 1sgg. Cf. Cicero De inuenz. 2.160-165

80/31 compendiusque L| P M 82 accipere frequenter M 33/34. qualitatem Zee 94 constat Ec 37 clucessit L, F elucesset Z Si M Eac arimetici Z 38 distribuunt D M 39 constant Pee mons] mors Z coniunctis Zac chorus] forus D 40 ucdloz FZ 41 sit] fit D oz L 44. circuminstantias D P F M Esc 45 qui F M* Z 46 uere nota Z 49 etiam Z 50 fiat Eac B1 est oz M 52 sensus M Z 54 uendicatre F?

VII. Capitulum : num om E Z — 11aduersa L,

6 aduersalis Ec

Gar

632

DE ANIMA VII

549

uel prospera remedialis opponitur fortitudo. Fortitudo autem est considerata periculorum susceptio et laborum firma perpessio. Contra delectationes igitur illicitas et uoluptates fer1o uidas moderatrix nobis temperantia suffragatur. Temperantia quippe est aduersus libidinem atque alios non rectos impetus animi firma et moderata dominatio. His igitur munitionibus diuina opitulatione concessis, uelut quadruplici thorace circumdata, in hoc mundo mortifero salus animae custoditur nec 15 potest a uitiis adiri quae tanta meruit tuitione uallari.

Sed hoc uirtutum quadripertitum decus trina (ut ita dixerim) parte completur. Prima est contemplatio quae aciem nostrae mentis extendit ad res subtilissimas intuendas. Secunda,

iudicialis

quae

discretionem

boni

malique

rationabili

20 aestimatione pertractat. Tertia, memoria, cum res inspectae atque deliberatae in animi penetrabilibus fida commendatione reponuntur ut, quasi in quodam conceptaculo, suscipiamus quae frequenti meditatione combibimus. Vestiaria nostra, cum fuerint plena, nihil capiunt ; hoc thesaurarium non grauatur 2; oneratum

requirit. cordem gaudere - Solent

sed, cum

multa condiderit, sciendi desiderio plus

Tetigimus supradictas partes quasi harmoniam tri: tali enim numero delectatur anima ; ipso noscitur diuinitas. commouere aliqui subtilissimas quaestiones, dicen-

3o tes : si diuinitas perfectas et rationabiles animas creat, cur aut

posito sensu uiuunt infantes aut iuuenes inueniuntur excordes ? Sed quis non intendat animas paruulorum imbecillitate corporis nec officia sensuum nec ministeria posse explicare membrorum?

Vt si ignem angusto uase concludas, altum, ut

55 illius moris est, nequit appetere, quia eum artissimum obstaculum constat operire. Tunc enim unicuique rei facultas sua uidetur suppetere, cum illi nihil contrarium praeualet impedire. Sic stultis iuuenibus obuiat quod aut imparilitate partium aut crassitudine humorum materni uteri uitio suscepto, 4v anima inepta nimis habitatione deprimitur et uim suam 20/22 Cf. Aug. Corf. 10.8.15 (CSEL 33.237.10), 10.11.18 (240.5) Conf. 10.8.12 (CSEL 33.225.7sqq.)

2252. Cf. Aug.

* prospere Ese remediabilis D P F mediabilis E opponetur E? $8 est oz L, M (est pos? susceptio add M, pos? laborum ad4 L) 11 est quippe E aduersum P D M E Z (vef. S&ahbill, 104 sq.) 15 inuallari D 16/17 dixerimus M 18 sublimissimas Z 19 discretione L D P FM 21 penetralibus L Z 23 et F — receptaculo LM — suscipiamus] sequestrantur ac sic suscipiantur F 23 qua E conuiuimus L D E, condiuimus P F 26 sciendo M . 26 requiret Dac PFME 24 enim oz IL ipsa E etiam.pos? ipso add Z 29/ 28 gaudere noscitur LL 29 commouete solent Z 30/31 aut posito] apposito Lautem posito M X 32attendat Z 33 nec officia sensuum ad4 P? sensu D misteria D»e ^ 34 includas Z 35 illi EZ est motis M ^ 36 opcetiri

D unicuique enim F 38 et pos/ sic add Z — 39 crassitudo 40 hebetatione E? reprimitur Z

L D P FM

550

45

50

55

DE ANIMA VII-VIII

exercere non praeualet, | inconuenientis domicilii sede prae- PL pedita; quod stultis accidere hodieque conspicimus quos 129I Graeci niniones uocant. Nam ut de usuali quoque dicamus euentu, quam multi morbis accidentibus aut onerato cerebro aut praecordiorum stupore confusi acumen solitae sapientiae perdiderunt. Quanti etiam momentanea laesione mutati sunt ? Nam et ipse qui celeberrime sapiens habetur, copioso prandio refertus, quam facile in crapulam dilapsus obtunditur, ut uirum illum prudentissime disserentem difficile uel uiuum credas quem se nec mouere posse conspicias. Vnum tamen certissime scio, sapientes nimis felicissimos fieri qui misericordia Domini a talibus aduersitatibus redduntur alieni. Forte sint et aliae causae quae rationabili animae ad motus proprios explicandos aduersum ire uideantur. Ceterum animae nec crescunt cum paruulis nec fatuis aliae uaria discretione tribuuntur, sed sicut immortalitatem iugiter sumunt, ita et rationales esse generaliter sentiuntur. Paruulis enim ratio crescit longa meditatione, non anima. Nunc ad reliqua currente ordine transeamus. VIII DE VIRTVTIBVS EIVS NATVRALIBVS

Virtutes animae naturales quinquepertitas ueteres esse uoluerunt. Prima est in utraque parte sensibilis quae nobis tribuit intellegentiae sensum per quam omnia incorporalia uaria imaginatione sentimus. Facit etiam corporales uigere MA

sensus, id est, uisum, auditum, gustum, odoratum, et tactum

quo dura et mollia, lenia asperaque sentimus. Secunda, imperatiua quae iubet organis corporalibus motus diuersos quos implere decreuerit, hoc est, transferri de loco ad locum, uoces

edere, membra curuare. Haec exempli causa posuimus ut in

43 niniones] cf. CGL 2.153.46 : popus (sc. pupus) : wwvíov (cf. Hesychius : vivvov Tóv karaf(avkoAduev»ov [romi. Fridb]), sed thema huius uocabuli o litteta, illius n littera terminatur. 97/58 Cf. Aug. De quant. an. 16.28 (PL 32.1051) VIII. 2 Cf. Lact. De opif. Dei 8.10 (CSEL 27.30) 5/6 Cf. Aug. De lib. arbit. 2.25 (CSEL 74.43.11) 43 niniones] mones Z 44 multis IL, D M Ese 44 celeberrimus Z copios(a)e D P F M copiosiore IL 48 reffertur Z^ res festus Eae crapula Z 49 uirum] uix M dissertum E? 50 mori E (uel memorati ss E?) posse om PF 91 quia L D Esc in ase misericordia add D 52 Domini zd D? aduersitatibus $os/ alieni Z redduntur] sunt I, 53 sunt IL, E causaeon DPF 94 iti L B7 sentiunt M etiam IL, M 59 transeam M VIII. Capitulum : num om P. Z 1 anima P 2 utramque partem P F 3 sensuum F?^ — quem F corporalia Z 4 imaginatione] in cogitatione M Fecit Ec Z 5 odoratum gustum D E 6 aspera leniaque M 9 exempla Pase

DE ANIMA VIILIX 10 his similia dixisse uideamur.

551

Tertiam, principalem, cum

ab

omni actu remoti, in otium reponimur et, corporalibus sensibus quietis, profundius aliquid firmiusque tractamus. Hinc est quod aetate maturi melius sapere iudicantur quia, senescentibus membris et corporalibus sensibus mollitis, pro maxi1; ma parte in consilium transeunt. Vbi dum mens ampliu s occupatur, robustior uirtute adunationis efficitur, sed iterum desipiunt, cum nimia debilitate deponuntur, quoniam datum est animabus ad tempus suorum sequi corporum necessitates. Quartam, uitalem, id est, calorem animi naturalem, qui nobis

20 propter suum feruorem moderandum aut auras aetheri as hauriendo atque reddendo uitam tribuit et salutem. Quintam, delectationem, hoc est appetitum boni malique, quem sub iucunditate animus concupiscit. Ecce iterum quadripertita subdiuisione ad sustentationem 2; Corporis explicandam pars ista refunditur. Prima est attractiua, rapiens de naturali quod sibi |necessarium sentit. Secunda, PL detentoria, assumpta retinens donec ex his utilis decoctio 1292 procuretur. Tertia, translatiua quae accepta in aliud conuertit atque transponit. Quarta, expellitiua quae, ut natura fiat

3o libera, sibi nocitura depellit. Soluimus, ut datum est, quasi alium nodum, inclinauimus

uelut sextum collem, ut, difficultatis cacumine deplanato, inoffense ad reliqua gradiamur. Nunc ad originem animae quoniam difficultatibus plena est cautissime ueniamus. IX DE ORIGINE ANIMAE

Legimus in conditione rerum mox de limo terrae corpus LDFEMEZ, deest? P pos? VIII.26 19/21 Cf. Arist. De respiraz. 478 a 11sqq. (ed. Willis, 1.410.23sqq.)

— 24/30 Cf. Macrob. .fa/urn. 7:4-148q.

IX. 1/3 C£. Gen. 4.7

10 simplici P F*e, simpliciter D F? uocant 057 'lertiam s; E? 12 qui et his F 13 quia] qui M 14 emolitis Z 14/15 pro maxima] proxima L D P F.M 416 0ccupata M — sed] si M — 18 animalibus D — 19 Quartum L animae M 20 aut] ut E?6, o; E? Z auras] curas Mae 21 et] atque 23 anima L, 25 adttactatiua D 26 rapiens ozz IL, de]inZ fposzSecunda unus quaternio deest in P 2* decentoria L D —— absumptam M . 99 ex-

pellatiua D M —— 30 noscitura F — 31 datum est oz L modumIL

sime oz Z

DFME

32 sexum D

ct pos; quasi ss E?

collem (Z)] zerb ozz cez?

34 cautis-

IX. Capitulum : num om M Z 1 quod ?os/ legimus s; E? conditio Mse ut pos? mox add Z (ef. S&abill, 230sq. 5 per contra, Traube, 560sg.)

552

DE ANIMA IX

effectum est, et statim Dominum

A

1o

Ij

20

insufflasse factumque esse

Adam in animam uiuentem. Insufflauit enim dictum est ad exprimendam operis dignitatem, ut agnosceretur aliquid eximium quod eius ore prolatum est. Ceterum hoc significat insufflatio eius quod mandatum et iussio. Nam insufflare quemadmodum potest qui neque spiritum resoluit neque buccas habet quae constat esse corporea ? Hoc nonnulli secuti dixerunt, mox ut.semen humanum coagulatum fuerit in uitalem substantiam, i|lico creatas animas corporibus dari discre-

sunt quae nosse non potest nostra mediocritas.

25

30

Gar

tas atque perfectas. Medendi autem artifices quadragesimo 655 die humanum ac mortale pecus animam dicunt accipere, cum se in utero matris coeperit commouere. Opinione quoque fertur aliquorum quod creator ille potentissimus, sicut de corpore nostro semen carnis educit, ita et de animae qualitate animam nouam posse generari, quatenus originalis illius peccati, quod Catholica confitetur Ecclesia, per traducem delicti Nam rea possit ostendi, nisi dono fuerit baptismatis absoluta. quemadmodum infans qui peccandi non habet uotum, reus debeat ullatenus inueniri, nisi aliqua ratione in ipsa origine animarum culpa uideatur esse transfusa ? Vnde Pater Augustinus, religiosissima dubitatione laudandus, nihil temere dicit esse firmandum, sed in ipsius esse secreto sicut et alia multa Hoc autem

ueraciter fixeque credendum est, et Deum animas creare et occulta quadam ratione iustissime illis imputare quod primi hominis peccato tenentur obnoxiae. Melius est enim in tam occultis causis confiteri ignorantiam quam periculosam assumere fortassis audaciam, cum dicat Apostolus : quis emm cognouit sensum Domini aut quis eius consiliarius fuit ? Et iterum : ex farte scimus et ex parte prophetamus. Sed quoniam in hunc locum tenor nos disputationis adduxit ut animas reas per traducem peccati generaliter esse diceremus, conuenit animam

Christi Domini in medium

deducere

11/13 Cf. Exod. 21.22; J.H. Waszink, Terzulliami De /Anizma (Amsterdam 1947) 425sq. ; cf. ( ?) Lact. De opif. Dei 12.6 (CSEL 27.44.10sqq.) 21/24 Cf. Aug. De lib. arbii. 3.188-202 (CSEL 74.135.11-138.27); De gen. ad litt. xo (CSEL 28. 296sqq.) ; Epp. 145 ;166 (CSEL 44.250sqq., 545Sqq-.) 29/30 Rom. 11.34 31 1 Cot. 13.9

2estom LL DFM | etomZ b significatur Z 6eiusoz; M | 8qui Mese (quam M?) constant Z cotpoream M 9 ut oz M mox semen humanum ut L dum pos? humanum add M! coactum M 10 dare D Fee M Eae 12 diei D mottalem Ese 15 et oz; D 16 posse nouam Z 17 traductionem Z delicti] peccati Z 18 bastimatis D 19 peccati M 20 nisi] non L ne pos? nisi add Fe Ee (nisiin E?) 21 contransfusa Eac 22 deuotione Z 24 nosse add M? nostta non potest nosse D F E Z 25 Dominum F 27 0bnoxia E! (obnoxiam E8€) obnoxii Z ^ estozm M ^ 28 causis 0m E 28/29 fortassis assumere Z 29 dicit I, 30 consiliarius eius F E Z 31 cognoscimus F 34 Domini Christi D F E Domini oz; M Z (add M?) ducere E

DE ANIMA IX-X

553

55 ne quis calumniosa intentione peruersus simili eam putet condicione constrictam. Audiamus igitur originem eius sanctae Mariae semper uirgini digno praecone | fuisse prophetatam.

PL

Ait angelus : S$iritus Sanctus superuentet in te el wirtus Altissi- 1295

mi obwmbrabit tibi. Propterea quod nascetur ex te sanctum uocabitur filius Dei. Quis, rogo, in hac maiestate nascendi aut originalis peccati credat esse culpam aut profanam aliquam carnis suspicetur offensam ? Absque peccato sine dubio uenit qui erat omnium peccata soluturus. Conceptus mystico inspiramine, natus ex uirgine, nihil de Adam traxit qui ut malum 4; Adae uinceretur aduenit. Funis ille longissimus quo nos ligabamur abruptus est. Torrens qui nos rapiebat ibi siccatus est. lura sua mors perdidit, dum condicio nostra uitam redemptoris accepit. Nam primus homo posteris transmisit 4o

exitium ; ueniens Christus Dominus credentibus contulit regna caelorum. Per istum enim reparat amissum statum qui per illum perdiderat meritum. Natus in gloria, conuersatus sine macula, quid potuit de illo trahere quem contraria uenit actione destruere ? Sanctae origini uita sancta respondit. Qui sine peccato est genitus, nulla est mundi labe superatus. 5; Suscepit uerum hominem natura, non uitiis. Respuit quod protoplastus deliquit et assumpsit hominem purissimum quem creauit, non peccatum suscipiens, sed carnem peccati sine aliqua iniuria pollutionis assumens. Suauis quidem nimium mihi facta digressio est, dum suspi6 o ciones improbas amouere contendo, sed dum ad aliud tendimus, hinc dicere multa non possumus. Restat nunc ut ordinem et propositum persequentes de sede animae dicere debeamus. 5o

X DE SEDE ANIMAE

Quidam sedem animae, quamuis sit corpore toto diffusa, in corde esse uoluerunt, dicentes quod ibi purissimus sanguis 38/40 Luc. 1.55

X. 1/3 C£. Lact. De opif. Dei 16.5 (CSEL 27.52) 36 Audiuimus E sanctam Z 37 uirgini sempet Z fuisse an/e digno F prophetam Z prophetatum E 38 enim fos£ Ait s; E? 39 cbumbtauit Eae — 43/44spiramine Z 44/45 Adae malum Z — 45 quos M?c* — 462abrep-

tus M*?* adruptus D?* ^ desiccatus Z — 49 Dominus Christus Z —— 50 enim amissa D E 53 sancta uita Z respondet L, M? 55 Suscipit L naturam D uitia D 56 protoplastas E9e, prothoplaustus Z 59 suspicio est az//e digressio Z?€ (gerba del Z?) 59/60 suspicationes M — 60 ad add D? M? 61 huic Ze 62 prosequentes D E?, exsequentes F omr

X. Capitulum : uum om M Z ubi D

iin os sitadd Z ^ totocotpoteFZ

— 2

554

DE ANIMA X

et uitalis spiritus continetur ut inde etiam cogitationes siue malas siue bonas MA

exire confirment ; quod animae

uirtutem

operari posse non dubium est. Plurimi autem in capite insidere manifestant,

si fas est cum

reuerentia tamen

dicere,

ad

similitudinem aliquam diuinitatis, quae licet omnia ineffabili substantia sua repleat, Scriptura tamen caelos insidere confirmat. Dignum enim fuit ut arcem peteret quae se nouerat T o caelesti operatione sublimem et tali loco prae ceteris uersari unde reliqua menibra debuissent competenti regimine gubernari. Nam et ipsa figura capitis sphaeroides pulcherrima est in qua sibi immortalis atque rationalis anima dignam faceret mansionem. H5 Certe corporalia uideamus. Ignis iste mortalis semper tendit ad summum et quod habet subtilissimam naturam ad superiora sine dubitatione festinat. Sunt et aliqua huius credulitatis indicia. Nam cum medendi peritissimi testam capitis humani grauissima percussione confractam in soliditatem pristinam 2 o reuocare contendunt, membranam qua | teneritudo cerebri PL communitur, cum a sanguinea faece detergere cupiunt, fre- 1294 quenter attingunt. Quae statim ut tacta fuerit, in tantum stuporem homo peruenit ut uel percussus alibi grauiter sentire non possit. Sed mox iterum ut se manus a cerebri impressione 2

5 suspenderit,

30

ad intellectum

consuetudinarium

redit, uocem

sensumque recipiens, quid de ipso iam agatur agnoscit. Quod in aliis quoque membris non probatur accidere, quamuis immanium uulnerum foueis excauentur. Additur etiam quod et sano corpori ad hanc rem pertinentia non minima signa proueniunt. Nam cum fuerit aliquis nimia indignatione flammatus animumque suum aestu cogitationis accenderit, non fluctu

uiscerum, non pectoris commotione uexatur, sed statim capitis

3A

dolore percutitur ut illic uideatur anima fatigationis signa reliquisse ubi magna uisa est uirtute contendere. Ibi etiam fieri absolute sentimus animae nostrae quosdam fluctus, quos5/6 C£. Lact. De opif. Dei 16.4sqq. (CSEL 27.52sqq.) 17/26 Cf. Galen. De Hippocratis et. Platonis decretis Z. (ed. Kühn 5.520) ; De syzzptomatum causis Y (ed. Kühn 7.110sq.)

8utozL 4 bonas siue malas Z seu bonas F $8 eam 505! tamen add E* deum o5; insidere adZ D? F? 10 tali] alio F 12 sphero idem Z, spheto id est E 13 rationabilis Z anima pos?immortalis F —— 15 ut anze corporalia God EC iste ignis Z 17 alia M EF! 19 soliditate pristina F 20 quae Fac teneritudine Z6, teritudo Ec 21 communitur] uel comminuit n zzg M? 25 reddit E et pos; teddit ss E! 26 se pos? de add IL agnoscent Mae, agnoscet M!, cognoscit D 27 quoque] utique D F EZ 27/28 immanium] in magnum L E, in magnorum D F, in magnis M! (magnum iz ras) 28 hiatum ante uulnerum add E? 30 dum L 31 cogitationum Z $2 pecatoris Me&e 32/33 sed ... percutitur ad D* dolore capitis Z 34 est uisa Z

DE ANIMA X

555

dam impetus grandiores, ut ante oculos nostros ueniant quae absentia nullus ignorat. Tendimus quidem uigorem animi in

diuersas partes multasque regiones et phantastica imaginatione ad capitis nostri iudicium perducitur quod per diuersas 4o mundi partes cognoscitur exquisitum. Denique oculos nostros defigimus omnino cogitantes, aurium sensus obstruitur, gustus cessat, nares uacant, lingua non habet uocem, et multis modis

per talia signa cognoscitur anima in suis quodammodo cubiculis occupata. Haec ergo, ut putatur, in edito constituta quasi 4; pro tribunali sedens, appetitorum suorum noscitur esse moderatrix, boni malique iudex, ambigua discernens, noxia Gar respuens, cum tamen | ei gratia diuinitatis infulserit. Fuit quidem in primo homine beatitudo naturalis, arbitrii 634 liberi potens et inuiolata sententia, sed infelici transgressione 5o deceptus, diabolica fraude perdens quod posteris traditurus acceperat, ad nos transmittere non potuit quod amisit. Inde propagatus interitus, inde humani generis nutrita defectio, inde ignorantia

rationi

contraria,

inde

noxiae

curae,

inde

paenitenda consilia, inde obscurata cognitio, turpe desiderium, 55 iustitiae neglectus ; inde mille criminum lapsus et plura nobis cum pecoribus communia quae diuinitas fecerat esse discreta. Praenuntiat enim, pro dolor, nobis solis discessio serenitatis aduentum, futuras tempestates uentorum commotione dinoscimus, uenturam saeculis ubertatem temporum ratione colli6o gimus, laetitiam nobis interdum ignari animi praesagatione promittimus ; sed quid tale ignorare potuisset anima, si eius fuisset dignitas custodita ? Depressa est iuste ad ignorantiam quae scire uoluit contumaciter uetita. Modo enim signis aut coniecturis sapit aliqua quae sine labore nosse potuit uniuersa. 6s Ilud | tamen, sancta conuersatione purgata, diuinitatis auxilio recepit quod insidiis decipientis perdidit ; illuminata uidet a creatore quae fuscata non potest a semetipsa cognoscete; 40/44. Cf. Aug. De gen. ad litt. 7.20 (CSEL 28.216.18sqq.) 36 impetus] conspectus L, affectus D, aspectus F M, pactus E 38 phantasmatica M? 38/39 imagine M 39 petsoluitur Z 40 adquisitum E 42 odotantibus pos; nares add Z multi Z 43 talia] alia ID animam L Z 43/44 cubitis D, capitulis Z 44 occupatam L Z putamus M . edicto Dae 4l sedes D 4S/A9liberiarbitrii Z — DO tradituris D?e —— 52 estane propagatus add E? ^ propagatur D deficio F?* ^ 54poenitendi M? ^ consilia] consolatio D — estan/eobscutata add E? cogitatio MF ^ 55 sunt pos; criminum add

E? Bb5/56cumnobisZ?e ^ 36factasunt pos/pecoribusadg E? ^ fecit F 89 Pronuntiat Z nobis esfepto D F E Z B8 commotionem M dinoscimus] uel colligimus ss FP! 60 interdum nobis F ignari] gnari L, ignora .M ignorari D ^ presagione F, prosagatione M ^ 61 quid oz E ignotate oz LD non ane potuisset add E? 64. uniuersa] immensa Z 66 recipit D Ip decipiendis D F perdidit oz D F, amisit Z —— perdidit pos? insidiis s; E? 67 semetipso Eee

PL 1295

556

DE ANIMA X-XI

Narrata sunt de anima quanta probantur esse concessa, sed

79

conuenit ut et de eius templo dicamus, quoniam illa imago Dei non patitur ut corpori deformi coniuncta esse uideatur. XI DE POSITIONE

CORPORIS

Procerum animal et in effigiem pulcherrimae speculationis erectum ad res supernas et rationabiles intuendas, cuius har-

moniaca dispositio ingentia nobis sacramenta declarat. Imprimis caput nostrum sex ossibus compaginatum in similitudinem A

caelestis

sphaerae

rotundae

concauitatis

formatum

est, ut

senarium illum perfectissimum numerum sedes nostri cerebri, in cuius organo sapimus, contineret. Hinc oculi, quasi sacrorum testamentorum pulcherrima duo

uolumina, collocantur ad quorum similitudinem omnia nobis IO

15

combinata descendunt, ut aures, nares, labra, bracchia, latera,

crura, tibiae, pedes. In hac enim mystica dualitate compago totius corporis continetur, et sicut illa testamenta ad unum respiciunt, unum sapiunt, ita haec officia in unam se conuenientiam operationemque coniungunt. Sed licet haec parilitas pulcherrima se distributione consociet et alterutrum sibi mutuetur ornatum, sunt etiam singularia in medio constituta ne in unam partem praeiudicialiter

uergentia alteram 20

25

competenti

decore

nudarent

: nasus,

os,

guttur, pectus, umbilicus, et genitalium uirga descendens, quae laudabilia et honora monstrantur quando in medio locata consistunt. Capiti autem nostro, quod sensus capit uniuersos, recte ceruix quasi quaedam columna supponitur, docens nos religionem sanctam in unam fidei consistere ualidissimam firmitatem. Lingua quoque, uocis nostrae decentissimum plectrum, data est ad sermonum nostrorum conuenientiam temperandam ut nos articulata uerba ab animalium confusione distinguerent. Nec illud uideatur incassum quod uni gutturi duae XI. C£. Lact. De opif. Dei xo (CSEL 27.52sqq.) ;Aug. De ciu. Dei 22.24 (CSEL 40.2.646.12-647.29) 6/* Cf. Aug. De Trin. 4.7 (PL 42.892) 69 esse oz L

70 ut oz; Ec

eto

DME

XI. Capitulum : num om M Z 8 declarant LL 4exZ 5 rotunditate Z concaua Z, concauatis Fac petfectum Z 6 sedis L. Fae Z nosttae I, VinozZ nos a5/e sapimus add Eae continerent I, D? Mee 9 lumina Z 10 concubinata F 10/11 crura latera Z 11 dualitate mystica Z 12 unam Mae 16 mutuet D, uel mutuatur 77 zzg M*? 1" predicaliter Z 17/18 uergentia ptaeiudicaliter F 20 honorabilia F M?, honoranda L, honorata D 22 quod (E)] qui cezz 24 una D E fide D 24/25 ualidissima firmitate E 2óLinguam L M*€ ^ uocdiM decentiuum L D F M, dentium E 28 Ne M uidetur Mec uni] dum M

DE ANIMA XI

557

seruiunt digestiones, scilicet ut omnis intellectus prudentis 5o animae, quasi cibus acceptus et rationis calore decoctus, per

gemina testamentorum itinera competentibus tractatibus explicetur. Et quoniam neque cornu neque dente neque fuga, sicut alia animalia, corporis humani forma se praeualet uin-

dicare, robustus illi thorax bracchiaque concessa sunt ut illa5; tam iniuriam manu defenderet et obiectu pectoris quasi quodam clipeo uindicaret. Genitalia uero | nostra in magnum mysterium quis dubitet PL attributa ? Vnde, praestante Deo, hominis reparatio fecunda 1296 procedit, unde mortales nesciunt habere defectum, quando

4o personis pereuntibus genus noscitur posse seruare continuum. Decorum membrum si non fuisset turpi libidine sordidatum. Quid enim illo pretiosius esset, si inde humanum genus sine culpa descenderet ? Sic omnia praeconialia creata sunt, si peccatis polluentibus non redderentur obscena. 45 Hoc autem corpus animatum quinque sensibus administratur ac regitur, qui, licet sint communes cum beluis, a nobis tamen rationabili iudicio melius distinguuntur atque complentur. Primus eorum uisus est qui aere illuminato colores respicit corporales et in eis suas proprietates agnoscit. Aspectus enim ;o est, ut ueteres definire maluerunt, uis animae spiritalis, egre-

diens per oculi pupillam, res non adeo longinquas attingens, sed ad quas potuerit peruenire diiudicans, illud uidens ad quod destinatur ut uideat. Nam si de interioribus suis oculi uiderent, et se ipsos sine dubitatione conspicerent. Hoc etiam Pater ;;sensit Augustinus. Secundus auditus est qui concauis ac cocleatis auribus sonos accipit, aeris uerberationes concrepantes, ratione diiudicans quid sit auditum. Tertius odoratus est qui diuersos odores assumens, uim redolentium corporum, quasi quodam inuisibili fumo naribus suscepto, competenti LDFMEZ, P íncip post inde (42)

37/38 Cf. 32/36 Cf. Lact. De opif. Dei 2 (CSEL 27.7sq.) ; 3.15 (CSEL 27.13) 45/46 Cf. Aug. De lib. arbit. 2.25 Lact. De opif. Dei 13.1-4 (CSEL 27.47) 49/53 C£. Aug. Degen. ad litt. 4.34 (CSEL 28.135.14sqq.) ; (CSEL 74.43.11sqq.) 03/58 Cf. Aug. De quant. an. 23.44 (PL 52. De quant. at. 23.43 (PL 32.1060) 55/56 C£. Aug. De zusica 6.5.11 (PL 32.1169) 1060) 34 brachia M? —— 35 defenderat M** 33 se preualet forma F 80 calot Z homi38 Deo add E?, Domino M pectotis] corporis Z obiecto D? 39 mortalis M! ^ profectum Z?? ^ 40 personis o» M — setuati ni D F possepossetuatiZ ^ 4i membrumdecorum Z ^ sinon]nisi F — 42 FZ 4vtationali E — 48 Primum E —— 49 suas oz M ..humanum genus imp P potuit L, 52 quos D 51 adeo non M propietas Mec (corr in zzg M?) 55/56 ac DD sentit M ^ conclauis M et pos? etiam add LL 54 et om Z cocleatis (P F Z?)] atque cleatis ( ?) Z&&, ac cloceatis D E** (cluceatis E?), ac uetberationibus Z 56 et ane aeris add E? cloaceatis I M (acloaceatis M?) uerba rationes E?e —— 5 diiudicantes L

558

DE ANIMA XI

aspiratione perpendit. Quartus est gustus quo multarum rerum saporem palati diiudicatione cognoscimus. Quintus est tactus qui etiam cunctis membris communiter noscitur attributus. Elegantior nobis in manibus est quae singulariter datae sunt ad multas cogitationes nostras communiter explicandas. 65 Altera enim per illas euenit firmiorque memoria ; nam quod obliuisci possumus istis scribentibus sine labore retinemus. Haec sunt diuersarum artium opifices et paene totius nostrae operationis effectus. Nam quid prodesset sensum aliqua facienda concipere, si haec laboriosa manus non probare70 tur implere ? Nec illud arbitror praetereundum quod pedes nostri manusque denaria digitorum quantitate formantur ut 6o

cursus

uitae

nostrae

atque

operatio

sacramenta

caelestis

decalogi contineret ne praeter le|gem Domini aut cogitare Gar aliquid aut agere deberemus. 655 Facies ipsa quemadmodum prudentiae suae patefacit in35 dicia ? In effigiem nostram exeunt occultae cogitationes et ex hac parte cognoscitur qualis intus animus uoluntasque uersetur. Vultus siquidem noster, qui a uoluntate nominatur, speculum quoddam est animae suae et quod substantialiter 80 non cernitur per eius habitum euidentissime declaratur. Quanta possint de eius |membris reliquis dici ? Cur triginta PL duobus dentibus gingiuarum nostrarum ordo clauatus est? 1297 Quare ceruix nostra septem nodis spina uiginti tribus spondulis colligetur? Costae uiginti quattuor radiis pro uiscerum 85 defensione flectantur ne teneritudo illa interaneorum importuna facillime laederetur iniuria. Nerui quam congrua dispersione corpus omne contineant ! Quomodo uenae nutribili sanguine competenter irrigent membra ? Quemadmodum ossa nos medullata corroborent ? Cur unguibus nostris commune 90 sit iugiter crescere cum capillis ? Quam decore, quam utiliter, *8 Cf. Isid. Ezyz. 11.1.34

61 sentimus I, perpendimus Z 65 illos M 67 Hae M* E?

63 et ane Elegantior ed E? 68 operationis nostrae Z

64 comiter L, Z prodest D et

aníe sensum D — sensu F?, sensus e/ sensum Z —— 68/69 ad are aliqua ad Z

*0 pretereundem Dae *1 quantite M — scilicet ag/e ut add Z *2 sactamentis M caelestis a/e sacramentis M *3 continetur M, contineantur M? nec F 55 agere] facere F debemus L deberemus as/e aliquid M 95 patefecit D Mac E 76 occultae oz; F 7$ hacoÁ DPF *8 seruetur Z siquidem] quidem M — 79 est aue quoddam 5; E 81 possunt L P F E? membtis eius Z 82 nostrorum D caluatus E 83 pendulis D 84 colligitur LL.D P F M E** colligatur E? uicerum Z uiscerem Eae 85 nec Z teneritudo 7 zzz M* ^ interaneorum] uel interiorem ir mg M? impottuna oz Z 86 facillim E86, faciliue E? ledatur P F, leteretur Dac (laedetur D!)uideretur Ze? ^ dispositione D 87 in tribula D*€ in riuuli D? nutribile F 89 communiter Ze

DE ANIMA XI

559

carnes nostras uestiat cutis ut nec humor internus turpiter

defluat nec pulchritudo colori subducta uenustate dispereat ! Sed cum membra singula diuersa corpori praebere uidean-

tur officia, aliudque nobis sublime, aliud mediocre, aliud sit in 95 ultimo constitutum, in tantam complexionis gratiam conuenerunt ut omnia sint necessaria, omnia probentur accomoda, sicut Apostolus ait, cum Ecclesiam Dei studio caritatis aduna-

ret : non jotest dicere oculus manui : non es mihi necessaria. Aut ilerum caput pedibus : mon desidero operam uestram. Sed 100 7Hulto magis quae uidentur membra corporis infirmiora esse, necessaria sunt, e quae putamus ignobiltora esse corporis, his honorem abundantiorem circumdamus. Deus enim ita temperauit corpus atque distribuit ut membra se mutuis adiutoriis indigerent. 105 Sed hoc propter nimiam prolixitatem in summam dictum abunde sufficiat, nullum corporale animal in tantam mysteriorum significationem fuisse formatum. Debuit enim consilio summo fieri quod uidebatur rationabili animae coniungi. O summi opificis creatura mirabilis quae sic humani corporis 110 lineamenta disposuit ut si primi hominis non esset peccatis grauantibus onerata, magnis muneribus non fuisset exuta. Qualia enim meruit tunc libera habere quae nunc tot bona noscitur retinere damnata ? Verum ista caro, quamuis diuersis

uitiis appetatur, multisque uulneribus lacerata subiaceat, ipsa 115 tamen est quae caeleste psalterium canit, quae gloriosos martyres facit, quae conditorem suum uisitata promeruit, quae ipsam quoque uitalem crucem sancti redemptoris accepit; merito iam spiritalis futura creditur quando et hic mortalis tanto munere perfuncta gloriatur. Sic enim ista magna quidem 120 natura sed originali delicto peccatis cotidianis obnoxia, ieiuniis, elemosinis, assiduisque orationibus diuina se suffragatione componit, sic emundatis sordibus peccatorum, lucidam 98/102 1 Cot. 12.21-25

91 uestiat cutis (Z)] uestiat anus E*c (uestiamus E?), cutis a5/e uestiat P F, cutis oz;

L D M E (cotium pos? capillis cogd ali, e.g. Oxon. Bodl. AAuct. T.2.23 et Leid. Voss. f? 108) cutis] augustinus codd ali, e.g. V ind. 166 e£ Stuttgard. 89 65 ne humot M 92 defluant Esc coloris D Mese seducta D a anie uenustate

add E?

. depereatZ ^ 9B tamen pos; tantam add E?

complexiones Z ^ 96

sunt M** sibi Z 9? sic D ait Apostolus E Dei (Z)] uerb oz L, de cez£ statu M? 97/98 admonetet LL 98/99 non potest dicere oculus manui : non desidero opera tua aut iterum caput pedibus non estis mihi necessatii P F 99 opera uestra L;, D? M X nostram Ese 100 multum D 101 necessatiora TP 102 ita oz; LL 106 abunde ozz F nimis os/ abunde add Z 106/

107 significationem mistetiorum Z ^ 108 esse 5o5s/ animae add M E?* ^ posse peccatibus Zàe 112 Quali 120 de pos; sed ad4 M? . delecto Fac — 121 et as/e diuina aZ D —— 121/122 suffragatio P

pos! animae add Z 110 susposuit I, etoE D habere libeta Z 117 sancti] sui D?

560

DE ANIMA XI-XII

praeparat

mentem

ut suum

suscipere mereatur auctorem,

fidei templum quae se criminibus non concessit hospitio. 12; Credo diuina miseratione prouisum ut corpus subderet animae, animam sibi,totumque salutariter ad Deum respiceret creatorem. Peractis his quae dicenda fuerunt, congruum uidetur de animarum signis indiciisque disserere, quia | licet earum PL 130 substantia una esse uideatur, longe tamen disparibus qualita- 1:298 tibus segregantur. Ac primum dicam quemadmodum malorum hominum consuetudo moresque declarentur, quatenus quos interius uidere non possumus, quibusdam indiciis extrinsecus approbemus. XII DE COGNOSCENDIS

MALIS HOMINIBVS

Omnes igitur animae sine recta fide teterrimae sunt, ut philosophorum quae non creatoris legem sed humanum potius sequuntur errorem, et quamuis doctores uideantur esse moralium et se disciplinarum cotibus nitantur abstergere, supersti; tionis tamen aerugines non declinant. Qualis enim dementia est illum colere quo melior est et credere praestare posse qui sibi non praeualet subuenire ? Nihil enim cuiquam prodest uitasse noxias cupiditates, eneruatam non amasse luxuriam, deceptricem

fugisse fallaciam, alienum

se a terrenis uitiis effecisse,

1o quia necesse est laboret incassum qui remuneratorem bonorum omnium sibi reddit infensum. Cuius enim praeceptis oboediet, si latorem legis ignoret ? Graditur sine uia, respicit sine lumine,

cogitat sine sapore, currit ueloci gressu nec reperit ad quod peruenire disponit. 1; Hi possunt ad praesens florere, sed fructum non probantur inferre, quia gratia eorum non in radice uiguit sed in foliorum se tantum ostentatione iactauit. Nam et illi in eadem parte sunt qui, etsi recte credunt, foedis tamen sceleribus polluunLDPFEZ, M deest post XI.131

123 preparant L D, prepatet Z meteantur D mereatur suscipere Z 124 fitei DP FfitdeiZ hospitium F Z 126 Dominum D F 128 uidetur] uideretur Z, duxi F — 131 segregentur M —— pos; segtegentur desun? duo capitula in M (nullo interuallo inib QVID AGANT ANIMAE) dicamus Z

XII. Capitulum : num om P Z |HOMINIBVS MALIS E 3/4 moralia P mortalium Z 4 a ante se add E? cotidiebus L1, cutibus P F 5 declinat Dac 6 ipse zn/e et add E* — posseom D P F "* prodest] potest F ptodesse as/e uitasse a4 F ^^ uitare D 9 uitiis terrenis E sine deo uero ane effecisse add E? 11 in zz/e Cuius add D E obediret P 12 ignotat D Gradietur L, Dec 13 repperit D F ad om Z quo Z 14 uenire Z disponit] disposuit Z contendit F 16 afferre P F

DE ANIMA XII

561

tur ; quoniam cum se grauibus peccatis conectunt, a creatore 20 dissoluunt. Tunc immortalis anima fit mortua tenebris suis;

25

3o

3;

4o

incipit amare quod pereat, incipit odisse quod uiuit, uirtutes odit, uitia semper affectat in lamentabili obscuritate fuscata ; rationem mundissimam non habet quia in gurgitem se peruersitatis immersit; mox antiquo hoste captiua, ad uitia praeceps agitur et per corporis illecebras sumit de eius obnoxietate uictorias. Est enim aegra et peccati semper anxia ; ipsa se condemnans quam nullus accusat, ut merito mors uitalis ac uita mortalis talibus prouenisse dicatur. Hanc si miserator ille respexerit oculumque mentis corporeis excessibus obcaecatum fuerit illuminare dignatus, ad liberatricem paenitudinem trahit, euadendi donat effectum quae pereundi primitus uidebatur habuisse desiderium. Tunc felicior, cum fleuerit, tunc celsior, cum se prostrauerit ;lacrimis reparat quod gaudendo perdiderat, et quae ad hostem uoluptatibus inuitata peruenit, ad salutarem Dominum prosperrime contristata festinat. Sed quamuis eas non sit fas hominibus intueri, tamen euidentibus indiciis suas qualitates aperiunt ut et illos possimus aduertere de quibus aliquid non probamur audisse. Malis nubilus uultus est in qualibet gratia corporali ; maesti etiam

cum laetantur, agunt unde paulo post | paeniteant. Deserti impetu

uoluptatis

suae,

subito

in tristitiam

redeunt,

interdum super quam necesse est commouentur.

PL

oculi 1:299

Iterumque

cogitantes infixi sunt, incerti, uagi, fluctuantes, ad omnia 4; trepidi, de cunctorum uoluntate suspensi, curis anxii, suspicionibus inquieti, alie|na de se iudicia sollicite perscrutantur Gar quia dementer propria perdiderunt ; quaerendo uitam calami- 656 tatem infernae mortis incurrunt, et dum lucem temporalem auide cupiunt, tenebras perpetuae noctis acquirunt. Relasotiones suas inexplicatas saepe derelinquunt, saltu quodam ad aliud transferuntur, cum nihil agant semper eos aestimes

occupatos. Formidolose uiuunt etiam cum nullius insecutione

19 conectant E 21 quo peteat D? Z perit L quo uiuit D? Z 22 affectat] amat L, effectat D*c in] et Z lamentali Ee 23 seom Z 24 emersit D — ab os? mox add E? captiuata E*e ^ 25/26 obnoxietates Z8€ 26aegre E?^ — peccatis PFZ 29 prospexetit Z 8S0excaecatum Z — beatricem L 381 plenitudinem D ^ affectum Z 32 uidebat L P F . habere Z 84 uoluntatibus D Ese 35 salutem D 36 festinat] peruenit Fc (uel festinat s; PF!) | 3? hominibus fas F 397/38 uidentibus Z —— 39 probamus LDiP 40 nubibus P mestitiam Z etiam oz Z 41 unde (17))] quod D P F cum Z uerb om E si ante paeniteant add E Deserti (Z)] detectum D desertum ce££ (ad ane desertum add E?) 42 impetu (Z)] pactum E (uel pectus sf E?), pectus ce/? in] inter E? 43 supta Z 46 persctutentut IL 47 clementer P F Z mundanam pos/ uitam add Z 48 inferae L,, inferneae D P Jd incurrit Ec 49 noctis] mottis F E $0 derelinquit Ese 51 alaPF et anie cum add D aestimens P*?9 extimes D 52 inexsecutione Ee

562

55

6o

DE ANIMA XII-XIII

uexantur. Poena illis est conscientia sua et a se omnia sustinent, cum ab aliis grauia nulla patiantur, eorum et ipse odor acerbus est, nisi cum suauissimis inhalationibus superstites condiuntur. Necesse est enim ut odore delectetur peregrino qui offenditur proprio. Veniamus ad sanctae Trinitati fideles animas quae praedicatam retinent apostolicam disciplinam et in gloriosissima uoluntate constantes reuera similitudinem supernae seruare probantur imaginis. XIII DE COGNOSCENDIS

BONIS HOMINIBVS

Sanctarum igitur animarum et in ista communi uita magna iam uirtus est. Nam carnem expugnatricem humani generis per quietem debellant, uictrices sui sunt dum studendo conscientiae uiuo corpori mortem delectantur infligere. Vae autem quae hic superata non fuerit ! Nam quae in hac conuervA carni satione uincitur illic sine dubio coronatur. Vir denique fixus, purus, innocuus, omnes laudat, se semper accusat, et cum placeat uniuersis, sibi soli displicet. Nimia enim magnitudo est suam intellegere paruitatem, nec praeualet hoc IO nosse, nisi cum iam coeperint diuina patescere. Hi tantum expeditius ad superna uolant quantum se onerosius in humana conuersatione castigant. Imperant corpori quia famulantur auctori, et dum se exiguos cognoscunt, ad culmen magnae perfectionis euadunt. Nullum laedere cupiunt, laesi semper 15 ignoscunt; caritatem et illis impendunt qui eos scelerato odio persequuntur. Tales animae, Domino praestante, etiam noxiis spiritibus imperant, et illi quos mundus patitur infestos, a creatura mi20

nore superantur. Adhuc in corpore positae fortiores sunt angelis malis, adhuc inditae carni iubent potestatibus aeris; quorum temptationibus non cedunt, eis diuina uirtute dominantur. Istae enim immortales proprie sunt dicendae, quas 93 est illis Z 53/54 sustinent omnia Z 54 odot ipse Z 55 aceruus D 58 Videamus L ad (Z)] o» L D P F ad ane fideles E — illas pos? ad add Z sancta Trinitate E (fauente as/e sancta add E?) Trinitatis Z fides D 58/59 praedictam E 59 doctrinam F in oz L gloriossimam D P F 60 uoluntatem D P F uoluntates Z 61 imaginibus P F XIII. Capitulum : num om P Z HOMINIBVS oz Z 2 illam post carnem add Z 3 suae D studend(a)e L P F E?e, studente D 3/4 uiuo corpoti anie conscientiae Z conscientia D $ et cum placeat] ut complaceat D P F displicet soli I, 10siZ Cui Hic Eae 11 ad superna oz L euolant E in oz F 14 conuersationis E 1*7 spiritalibus F 18 quo E?* ^ partitur Ze€ ^ infesto Eae 19 in ;; D? 19/20 positae ... inditae o LDPFE 20carnis L P F E aeriis E Z, aeteis F 21 et az/e quorum add Z uirtute diuina Z 22 proptiae D

DE ANIMA XIII

563

nulla paenitudo discruciat, nullus maeror affligit, quae sibi nequeunt reputare quae probantur existere. Inopia ditescunt, |

PL

25 carceribus laetae sunt, et inter haec iure secunda illis oboediunt 1300

quia semper bonos sequuntur. Contra persecutores fortiore semper eriguntur audacia, quando finis lucis illis principium est bonorum, et in aeterna beatitudine recipiunt quod in temporali conuersatione gesserunt. 3o Sic sanctorum animae adhuc in isto saeculo commorantes, dum longa sint habitationis contrarietate districtae, tamen bonis angelis uidentur esse conciues, etiam ex magna parte consortes. Moyses enim per maria terrenum iter aperuit, aquarum domicilia siccis pedibus transmeauit, et tam magni 5; fluctus, quasi latere utroque constructi, in speciem rupis peregrina soliditate riguerunt. Meruit Helias ne plueret, obtinuit

etiam ut se desideratus imber

effunderet,

et unus

homo beatis supplicationibus egit quod generalitas, cum suspenderetur, impetrare non meruit. Istis enim qui se caelesti 4o conuersatione mundificant uirtus superna miseratione conceditur quam homo propter originale uitium habere non potest cum

creatur.

Per

mundum

transeuntes

maiestati

semper

affixi sunt, quibus tam assidue praestantur magnalia ut paene iure desinant esse miracula. Heliseus discipuli sui oculos cae4;lestem

militiam

non

uidentes

aperuit,

exercitus

hostium

caecitate percussit. Ademerunt nonnulli flammis incendia, uitalem calorem frigidis cadaueribus reddiderunt. Leones feroces ad sepeliendum corpus conuenire fecerunt et in uicem ratis homines legimus uexisse crocodillos, liquorem conuerteso runt in duritiam silicum, latices iusserunt manare de siccitate

saxorum, illaesis uestibus prunas accepimus fuisse portatas ; ambulare claudum, solem praeceperunt stare celerrimum. XIII. 33/36 C£. Exod. 14.21 36/39 Cf. III Reg. 17.: 44/46 Cf. IV Reg. 6. 17 49/49 Cf. III Reg. 17.20-25 ; IV Reg. 4.52-55 ; Actus Apost. 9.56-41 ; 20.9-12, efc. 47/48 C£. Hieron. Via 5. Pauli 16 48/49 Cf. Dion. Exig. Via 5. Pacboziii 19 (PL 73.241 D) 49/51 Cf. Exod. 17.5-6 ; Cass. Variae 4.31.2 (ed. Mommsen 128.5sqq. ; CCL 96.162.10sqq. Fridh) ^ 51 Cf. Dan. 3.19-25 (19-27) | 92 ambulare claudum] cf. Actus Apost. 3.1-7 ; 14.8-10, e£e. 52 solem ... celerrimur] cf. Ios. 10.12-13 23 afficit L 24 quod E Z accipere am/e existere add Z?c 25 iurae D secunda] saecula Z 26 bonis D autem fo5/ petsecutotes add Z fottiores P F E . 28 beneatitudine P in ane temporali ozz E 80 Si L D Ese 31longa pos? habitationis F —— longae E est pos conttatietate ad P — distinct(a)e D P F, disceptae Z, distractae E* — tam F — 32ciues Z — 85 cons39 quae LLE — 40 quo F tticti D — 36 solidatae D — 38 beatus D supernae miserationis LL. Z —— 41 potuit Z —— 42creatutae L creatura Z —— creatamen 43 affixae L sempet taiestati Z maiestate L, D P F totis E 46 Adimeapetuit az/e caelestem Z 45 uidentis L tanta P F LD runtD PF . nonnulli] non multi F ^ 47 uitalem oz F — 49 legimus homiL..D P F E86, crocodrillos E?, corcocrocodillos (scrzpsi)] corcodtillos nes F 52 celertimae P9e, celeberrimum D 51 portatas fuisse Z dillos Z

564

55

6o

DE ANIMA XIII

Humano uerbo facta est naturae diuersitas, et in tantam gratiam sunt recepti ut et ipsis potuisset famulari quod seruire mundus mirabatur auctori. Quid iam de imperio uocis dicamus, quando et uestis eorum tacta effectum sospitatis attribuit et apostolici umbra corporis periculum mortis exclusit ? Sic abundantia meritorum et per illud uidebatur sanare quod constat substantiam non habere. Talis anima absolute sentitur, etiam cum eius existentia non

uidetur.

Hilaris illi semper uultus est et quietus, macie ualidus, pallore decoratus, lacrimis assiduis laetus, promissa barba reue-

rendus, nullo cultu mundissimus ; sic per iustitiam mentis de 65 rebus contrariis redduntur homines pulchriores. Oculi laeti et

jo

honeste blandi, sermo ueriloquus, bonorum pectorum penetrabilis, cupiens amorem Dei omnibus suadere quo plenus est. Vox ipsa mediocris nec debilis uicino silentio nec robusta clamore dilatata, asperitate non frangitur, accedentibus gaudiis non mouetur; mo|ribus uultuque unus est. Templum

sanctum, domicilium uirtutum, cuius ora se nequeunt immu-

PL I3OI

tare dum semper probantur studere constantiae. Gradus quoque ipsius nec tardos conspicit nec ueloces, nullum propter semetipsum uidet, nulli propter alterum parcit, suasor recti 75

sine arrogantia docens, cum

humilitate

liber, cum

caritate

districtus, ut tam graue sit illum deserere quam inuitum est ab ipsa quoque uita discedere. Amator salutiferi secreti ubi nulla libidine sauciatur, contentione nulla succenditur, superbia non inflatur, inuidiam non habet fratrum, nulli loquitur 8o

85

quod paeniteat, nil audit absurdum. Multa turba uitiorum | Gar sine certamine uincitur quando solitudo grata suffragatur. 637 Tunicam postremo suam, quamuis more cutis una sit, suauissimis implet odoribus ; fragrat, quod diuitis Indiae pigmenta transcendat. Agnoscitur in illis humanum corpus habere aromata sua, scilicet dum nulla crapulatione distentum, nidores

56/38 C£, Actus Apost. 5.15

54 ut add P? 9? umbra] membra Zae 59 sonare D in se 505 constat add Z esse 505 constat add D E (et E?) 60 absoluta E 63 decorat D assiduus L ptolixa P F E premissa Z 66 honeste (serzpsi ; cf. "Aug. Conf. 8.11.27 : honeste blandiens)] honesti codd et pos? honesti L blandus E ueto

ante sermo add E ueriloquus oz; E 66/67 penetrabilibus D P. F amorem F quod Dae 68 uicina D P F 473 conspicis Z — *4seipsum EZ preter P F est bos? suasot add Z tectis Fac PER 81 solitudinis L, Z gratia L, Z 82 postremo] quippe flagrat DF E inuidiae D E? Z, inuidi L $4 transcendunt L. D 85 nitores F Esc

67 Dei preter F $80 nihil IL 83 P F Eae

DE ANIMA XIII-XIV

565

non exudat acerrimos. Facile est aduertere quem superna potentia dignatur inuisere. Nam et ipse quoque animus noster mox gaudet ad talem et non admonitus intellegit quem caelesti

9o

95

inspiratione cognoscit. Verum haec in sexu ualidiore non adeo miranda sunt. Quis autem digne sufficiat uirginum ac uiduarum maximas explicare uirtutes quae sic ad praecepta Dei sancto amore rapiuntur ut et magnae patientiae se uigore discrucient et ad martyrii coronam uicta carnis infirmitate perueniant ? Locuti sumus multa de anima ; diximus etiam de corpore nostro quae uisa sunt. Tendamus nunc acies mentis in futuras retributiones. Conuenit enim ut postquam se creatura cognouit, ad creatorem suum pura mente festinet. XIV QVID AGANT ANIMAE

POST HANC

VITAM

Quaeritis forsitan post hoc saeculum animae nostrae quid agant qualesque permaneant. Respondemus ut diuersa lectione collegimus. Mors est animae corporisque facta resolutio, uitae huius absentia, carnis desideria uel necessitates prorsus ignorans. Nam cum fuerimus hac luce imperio creatoris exuti, simul corporis appetitiones et imbecillitates amittimus. Non enim ulterius labore frangimur, non cibo reficimur, non ieiunii diuturnitate quassamur, sed in animae nostrae natura iugiter perseuerantes, nihil boni malique faciemus, sed usque ad tem1o pus iudicii aut de praeteritorum actuum prauitate maeremus aut de operationis nostrae probitate laetamur. Tunc autem recipiemus factorum omnium plenissimum fructum, quando uoce Domini aut repudiati fuerimus aut ad regnum perennitatis admissi. Hanc igitur mortem in ista uita paene quietus x5 somnus imitatur quando saeculi istius desideria ambitumque deponit, et | quicquid hic agitur tranquillus animus sopore mentis ignorat.

LDPFEZ, M incip cap XIV

86 exsudat F

93 potentiae E

96 aciem E Z

XIV. Capitulum : intib M — mum om PMZ DE FVTVRO SAECVLO Z 3 enim pos? Mots add E. — estss E? —— etanfeuitae add M? 6 amittemus P F ? frangimus L E Z — ienu P 8 in oz P ^ naturam P 10 meremur L Ese Z . 11 laetamur] gaudemus Z 12 recipiamus E?v . 15 cuncta pos desideria «47 Z ^ habitumque D P F

PI 1302

566

DE ANIMA XV XV DE FVTVRO SAECVLO

Nam dum corpora sexus suos die resurrectionis in illa celeritate qua sunt omnia creata receperint, quae erit calamitas miseris in aeternum cruciari numquamque deficere ? Ita enim perpetuae poenae traditur ut infauste semper existere com; probetur : dolor sine fine, poena sine requie, afflictio sine spe, malum incommutabile. Sic enim uarietas uitiosa punitur ut eius damnatio nullatenus immutetur. Miserrimi omnium et perdendo quod diligunt et iugiter patiendo quod nolunt : To

aeuum sine dulci uita, mors sine remediabili fine, ciuitas sine laetitia, patria exosa, amara domicilia, coetus tristium, turba

lugentium ; et quod supra omnes confusiones deterius est, illos ibi secum torqueri posse cognoscunt quos decepti numina crediderunt. In ipso tamen supplicio pro meritorum qualitate diuersitas est; nam et distans beatitudo bonos continet et 1; impios dispar poena constringit. Aetas plane omnibus una atque perfecta futura est. Nam quemadmodum ibi erit minor ubi non crescitur, aut quare senex ubi non deficitur ? Mutabilitates istae ad interitum tendunt, unum est quodcumque perpetuum est.

20

Ex hoc igitur quasi uasto flumine quidam uidetur riuulus altercationis exire, si iugi poenae concedatur aeternitas, dum

consumptio uix substantiam permittat existere quam nullo se tempore permittit reparare. Sed istud omnino superfluum est in causarum perennium ratione cogitare. Nam et talis esse 2 I] poena potest quae torqueat, non imminuat; et talis substantia

quae sensum doloris augeat, non defectum mortalitatis incurrat. Ipsa denique anima nostra quantis hic cruciatibus afficitur, cum tamen non soluatur !Montes quoque nonnulli quam nimio torrentur incendio, et tamen inter flammas suas stabiles 3o perseuerant! Salamandria incendio reficitur et ignis calore XV. 1/2 Cf. Aug. De riv. Dei 22.17 (CSEL 40.2.625.9-10) De ciu. Dei 21.4 (CSEL 40.2.517.6sqq.)

28/31 Cf. Aug.

XV. Capitulum : num og P MZ | DE DEOZ 1 lam E sexum L, sexu DPF M**E — siooLDPF M**E 20mniaozF quiaD*e — illa ante calamitas add M ^ 4perpetua L. — poena L tradetur P F tradentur E? 4/6 comprobentur E | 5 paene D — 9dulce D trediali Ev remediali M E? iisupetF ^ omnia M? confusiones(Z)]ozzce/? ^ estdeteriusL, 12 posse o" Z — quiM? 14et post continet o» M — 16 plena E — 16 non anre erit add M* 17 ubi os? senex ozz Mec Ese D 18 istae oz; L 20 quoddam M uidit L D P F uiditutibulum M triuulos P F, tutibulum L, turibulos D 22 inde $os; substantiam add Zee permittit existere F 23 tempore

50s! permittit Z 27/28 efficitur M

permittat I 24 cogitatio ratione Ze 25 minuat ^28 cum tamen] cunctamen P nonoz;LDMZ

illa defectione 50s? tamen a7 Z —— nonnulli oz; 380 Salamandra M sua E?

29 inter o»; E

M Z in

flamma

DE ANIMA XV

567

reparatur. Vermiculi quidam aquis aestuantibus nutriuntur. Sic istis dat uictum quod aliis minatur interitum. Quod si inter has mortales materias talia nos exempla corroborant, quid de illa aeternitate credendum est ubi mortalem non 5; inuenit quem poena consumat ? Erit ergo miseris conflagratio inextricabilis et aeterna combustio. Bonorum autem dona quis dubitet esse perpetua, cum se cognoscunt laetitiam percipere et ulterius tristitiam non

timere, mereri gaudium quod norunt esse continuum ? Illic 40 animus sua prospera non pauescet sed exultationem propriam semper retinet in aeternum cogitata prosperitas. Aduertunt enim beatitudinem suam in summa

esse securitate, cum se

intellegunt iam non posse peccare. Nulla ibi iam quatitur uarietate nostra securitas; |fixa mens non nutat, non fluctuat,

4; non mouetur, et in tanta pacis stabilitate defigitur aliud praeter illam contemplationem uel quaerere uel patiatur. Sic prouenit semper quod libeat quando quod paeniteat. Vacabimus ibi, si tamen creatoris concedatur,

non

torpore desidiae

ut nihil cogitare non erit munere

PL 1505

resoluti, sed ad gratiam

;o perfectionis intenti. Sensus noster complebitur puritate mitissima ; tranquillum erit omne quod uolumus, sine cogitatione sapiemus, sine errore sentiemus. Malum iam nec ab alio capietur nec extra uoluntatem generabitur. Habebimus hanc esuriem quae delectet, habebimus hanc ;; assiduitatem quam mens fastidire non possit, iugiter amando creatorem semperque eius gloriam suauiter contuendo. Non ibi molesta taedia praegrauabunt, non uarietas imbecilla confundet, quando talia sunt quibus afficimur ut nullum in eis finem optare patiamur : quies operosa, opera quieta, animi 6oindefecta unitas. Tunc enim diuinae sapientiae agnitione complemur,

nec

rerum

ueracissimus

intellectus

disciplinis

onerosis imbuitur sed inelaborato mentis lumine declaratur. Ibi numerus quantus est notus efficitur, ibi linearum discre |tio absolute conspicitur, ibi conuenientia musicae patet, ibi 31 Cf. Aug. De ciu. Dei 21.2 (CSEL 40.2.513.218qq.)

31 aquis (Z)] incendiis P F ozz cez£ (cf. Aug. De ciu. Dei 21.2) —— uelaestatibus uel aestubus 5$ E? — nutriantur E»c — 32 datistis Z — uitam D — quid aliis Mec 34 mortales D mots talem M — 38 quos D 86 et (Z M? E?)] oz ce? — combustio (Z)] oz cef? 89 perpetuum F 40 probra P F . pauescit D Z exultatione P 41 semper oz M — 43ibioz L iamibiM 45tanutoz DM E* X 46aliudozL M ^ contemplationem taeZ . pacisomL diuino am/e munere add Z — 48/49 concedatur illam Z —— 48 creatoris oz Z nec]nonD — 54quam D M pestamen Z ^ B2sentibimus Z ^ iamoz M 60 57/58 confundit M E Z posset Mae B5 satietatem P F quem L 61 complectimur Z?^ ^ 62 in as/e lumine a7 D M Ef — 64 defecta L musica M?

Gar

638

368

DE ANIMA XV

65 astrorum motus uisuali cognitione certissimus est, ibi ueritas

79

75

8o

8A

superna uidendo nota est ; Dei sapientiam contuebimur, qua maiestate singula quaeque disponat. Ibi uidebimus quam irrite acatholicis lacerabatur ecclesia. Ibi eam conspiciemus in uestitu deaurato astare a déxtris sponsi et regis sui. Ibi cognoscemus quanta fuerit sub sole uanitas uanitantium. Ibi reuera cernemus quam salubriter monebamur Dominum Deum tuum adorabis et illi soli seruies ; cui omnia comparata uilissima sunt, qui numquam aliter fuit, numquam aliter erit, cum quo esse nemo nisi feliciter potest, sine quo esse nemo nisi infeliciter ualet. Sic dum talis agnitio ab anima rationali et iam purgata reuoluitur, inueniri ab ea non potest quod amplius expetatur. Opinari quidem possumus spiritalis homo quarum causarum delectatione saginetur, sed quis sit ille suauitatis modus, sicut legitur, nec mente potest intellegi nec sermonibus explicari. Felices qui habent omnia quae uolunt et nulla aduersitate quatiuntur. Ibi enim caro animaque aeterna pace compositae nequeunt inter se sentire contraria, ibi erunt artus qui spiritali consensu ornent, non concupiscentia carnali degenerent, ibi denique caelesti sobrietate fulgebunt, non autem mundanis cogitationibus ebriae polluentur. Domicilia plane eorum, ut putamus, in supernis erunt et terras non appetent quarum usum necessarium non habebunt. Quocirca non erit permixta, sicut in hoc mundo, habitatio,

sed sequestratim ab impiis electi magna locorum qualitate et

9 o regione

diuidentur.

Ciuitas

caelestis,

mansio

secura,

patria

totum continens quod delectet ; populus sine murmure, incolae | quieti, homines humanarum rerum indigentiam non ha-

bentes, ubi nullum 95

auida molestat esuries, nullum morbida

aegritudo consumit. Nullus probatur liberam erubescere nuditatem nec quemquam grauia frigora contristant, non

68/69 Cf. Ps. 44.10 69/70 C£. Eccles. 1.2 De quant. an. 34.77 (PL 32.1077sq.)

65 cogitatione M

66 superne M?

68 acatholicis] a non catholicis

—

nó;

71/72 Matth. 4.10

933/78 Aug.

nata Z?*^ ^ contuebimus P

qui Z

D F Mt, a petuersis Z (cf. Traube, 530, s. datiuus

Hofman-Szantyr [1965], 122 ; S/angl, "Cassiodoriana." [1898], 272) catholica Z — eam] etiam L P9?9 ^ conspicimus D M E 69 dealbato Z adstate D E 9*0 cognoscimus D M E solae E uanitatum D F M?

E? Z (ef. Cass. Instit. 1.5.5, ed. Mynors, 23.25 ; "Aug. De quant. an. 33.76) 91 cernimus D M E cetnimur IL mouebamut Z Deum «edd E? *2 et anje

adorabis ag P^e ^ 73/74 cum quo .. potest oz L. M

$4 feliciter ualet Z

nemo esse nisi infeliciter I. *4/75 sine quo... ualet ozz Z Sic] uel sed s; M? 76 teuoluetur P F resoluitur Z9e expectetur D M! (expectatur M) *8 delectatio E?& — signetur I, quid F M?*, qui Z, quod D 82 artus zn

74 Z Sü poluuntuf E ^ Doimiciliae planae M 86 appetunt D*e P F M E? (appetant Eso) 89 sequestrati D P F Z 90 diuiduntut LL D M EZ caelestis oz M ^ 94 consumet D P F M Esc 95 constrictant E (uel contristant ss E!)

BE 1304

DE ANIMA XV-XVI

569 aestus anhelum corpus exurit, nullus reparatores appetit somnos ubi nemo cognoscitur esse lassatus. Omnia blanda, omnia suauia, cuncta tranquilla, quando et ipse mundus noxiam deponens intemperiem habebit saluberrimam perperoo tuis saeculis unitatem. Erit etiam illic dies continua et serenitas aeterna. Sol ibi quidem nulla nube fuscatur sed omnia de auctoris gratia plus lucebunt. Ibi enim beatis talis splendor mentis est et lumen intellegentiae ut ipsum, ut dictum est, sicut in maiestate sua 10; est, mereantur conspicere creatorem. Quocirca libris ueterum rationabiliter commonemur quod pars illa emundata atque meliorata diuino munere ueraciter speculetur auctorem, quae eius nihilominus portat imaginem. Inde denique uidebimus unde credimus, et ex ea parte illud summum, eximium, singu-

110 lare contemplabimur unde utique meliores sumus. Globus iste solis cum hic serenus infulserit, quemadmodum animi nostri sensa permulcet! Lumen quoque terrenum, quanta nos implet gratia cum uidetur ! Aspecti flores gratis-

sima nos iucunditate reficiunt ; terram uiridem, mare caeru115 leum, aeris puritatem, stellas micantes eximiis nunc delecta-

tionibus intuemur. Quod si magnam praestant dulcedinem, cum ad obtutus nostros uenerint res creatae, quid illa maiestas tunc uisa conferre creditur cui nihil simile reperitur ? XVI DE DEO

Tunc perfecte cognoscemus

quod modo salutariter credi-

mus. Nec enim aliter animaduertere merebimur, nisi nunc quae sunt uera fateamur ; hoc est, coaeternam, incommutabi-

lem, distinctam personis et inseparabilem Trinitatem, replen;tem

omnia

simul

substantiali

uirtute

sua,

unum

triplex

trinumque simplicabile, parilitas in omnipotentia, aequalitas 103/105 C£. 1 Ioh. 5.2 (Vetus Latina 26/1 [Beuton-Freiburg 1969] 300) 96 nullis Mae

97 ibi E nemo] nullus F lassatus esse Z 98 cuncta tranquilla ozz L, cunctranquilla P 99 noxia DP FM intemperiorem D P EB M Ese 101 illic etiam Z etiam] enim E 102 fuscabitur Z 104 ut dictum] sicut dictum F sicut in] ut in F 105 ueterum (Z)] uitotum L, uirum D P F E M (uel nimirum E? uel uero M?) 106 rationabilium IL commonemus DPF . 109eaozL M X eximiumque D ii0itqqueM 111 iste oz E! solus Fe 112 nostri animi Z nostri oz D sensus Z permulcent L| permulcentur M — 113 uideatur D —— Aspecta M? fotes M?* (foris M?) 114 uiridet Pac 115 puritate P iiS$tunc]estZ ^ conficere E cum L

XVI. Capitulum : num om P MZ | XV.L — cabom Z . 1 perfecta Esc cognoscimus IL, M E quid P, que M? . salubriter M Z — 2 animam aduettete Fe 38 fatemur Mee, fatem Ee ueram anie coaetertnam add L 3/4 immutabilem Z 6 simplabile E Z, simplicabilem D' ^ patilis E? omni patientia D P F ^ aequalis E

570

DE ANIMA XVI

in caritate, unitas in natura. Haec excellenter et singulariter simul iudicat iustitia sua, simul parcit pietate sua, simul cooperatur uirtute sua. Potestas incomprehensibilis, beatitudo

ro mirabilis ex qua beantur quaecumque beata sunt, uiuificantur quaecumque uiuentia sunt, continentur quaecumque subsistunt; cuncta librans, simul cuncta discernens, quae ideo in

iudicando non labitur quoniam in cognoscendo non fallitur. Cum non appareat, praesens bonis est, et cum nusquam desit, 15; absens malis est. Immobilis quia ubique tota est, incessabilis quia uoluntates suas semper operatur. De toto se audit, de toto se uidet, non ex aliqua parte, tamquam de membro respiciens, sed omnia undique ita ut sunt perscrutabili uirtute cognoscens.

Dicitur

etiam

odorare,

gustare,

ambulare,

sed

20 haec propter intellegentiam nostram humana consuetudine facere perhibetur, dum inenarrabili potentia maiestatis suae longe aliter cuncta perficiat. Virtus sancta, uniuersa creans atque disponens, regnat maiestate propria et gloria sempiterna. Incomprehensibilis, 25 inaestimabilis, et aeterna potentia caelos |mirabili suspensione consolidat,

terras super mare

defigit, dat fontibus cursum,

mari terminum ponit; serenus coruscat, pius fulminat, ima summaque sapientiae suae lege moderatur, scilicet quia in gubernatione ipsius consistunt omnia, non in suo posse dere5o licta. Irascitur placidus, iudicat tranquillus, et sine mutabili-

tate

eius prouenit

quod

delinquentium

reatus

exciperet.

Rerum humanarum ualde miserator, conuersis statim parcens,

peccantes expectando recorrigens, et cum pati nil possit contrarium, magna tolerantia sustentat aduersum. 3; Quantulum est quod hic de illa ineffabilitate sentimus ? Ibi plene cognoscemus quam subiecta sint in conspectu eius gloriae, quae miramur, cui praebet ministerium angelica magnitudo, carissimo famulantur excelsi principatus obsequio, in-

LDFEMEZ, P deest post XVI.59

"unus E nmatura]catitate I, excellentur P 8 iustitias suas M patat E 9 in zz/euirtute a4 P 11 uiuentia] uiuificata Z — quicumque D 12 liberansM . non fos;ideo Z 14 numquam Z 1? seanfeuidetoz L PDF E i8sedozZ 190dotrati DZ 20 hoc DPF humanamque PF consuetudinem P F 21 prohibetur Ee uenerabili Z 22 cunc P petficiet L D M E*c 24 in an/e maiestate add Z 25 pos? inaestimabilis Jegi sequi? P (finit obsequio [38]; quat ul! deest) 26 terras pos! mate Z mate (L M Z)]

inane D F E — 28 quia oz D F (quia ae scilicet add F?) ^ 929 constituit E sua Dee M E potestate E?, potentia M? 29/30 relicta E? 31 ptoueniunt M — quae M? excepetit D? F, excipiunt M?, exceperat uel excidetet

5$ E?, absoluit Z 33 corrigens D nihil L DF in zg D?) 36 plane Z cognoscimus LL DM E eius Z | 39 prebent M*c 37/38 multitudo D M

34 sustendat D? (sustinet

sunt L

36/3? gloriae

PIS 1505

DE ANIMA XVI-XVII

571

numerabiles potestates fideliter et constanter oboediunt quem 4o semper indiget quaeuis excellentia summitatis. Quid iam de eius singulari potentia coniciamus, quando nec illud modo comprehendere sufficimus quod ei parere posse minime dubitamus ? Tunc liberati intellegemus cui dementes resistere temptabamus ; ad quam magnifica prouocati, quibus 4; uidebamur sordibus occupari ! Illud in momento uidere sufficeret quod nos in aeternum promittit ueritas intueri. Illic conuincitur omnis prauitas quaestionum, illic male credita ueritatis ipsius facie superantur. Sine fine regnum, sine nocte lux, sine uitiis corpus, sine mortibus uita. Et cum omnia diri-

5o gantur ad aeternum, solum ibi morietur exitium. Magnum est his perfrui sed multo melius quod inde non probatur exiri. Vincunt uota qui uocantur ad praemia. Tunc uere cognoscunt Gar |quam feliciter creati sint qui ad tam magna peruenerint. O incomprehensibilis maiestas et pietas, nam inter operas 6359 s; rerum quibus mundi ambitus opificis laude completur nihil egregius probatur existere quam substantiae spiritales quae creatorem suum pura noscuntur mente cogitare. Reliqua enim facta sunt ad intellegentium delectationem ; haec autem ad suam beatitudinem quae uenerantur auctorem. 6o Tempus est ut quaestionum uarietate dimissa dictorum copiosissimam densitatem in quibusdam manipulis colligamus ut fideli calculo numerata horreis memoriae compendiosa breuitate condantur. XVII RECAPITVLATIO

Primo igitur ut retinetis, auditores prudentissimi, proprie dici hominis animam etymologiae ipsius consonatione docuimus, sequestrantes ab ea uocabula quae nominum similitu39feliciter D — quem]uel quo E? 40indigent L D F M E** dignitatis Z 41 coniciamusque I. 42 ullo ae modo a2 E* 43 dubitamus] uidemus F intellegimus D E?cZ —— 44atL, M — magnificam E? magnificae M? ^ quibus] qui E? 45 uidebamus F E?* ^ in momento (seripsi)] in aeternum L uel in momento D F M E Z, in atomo Laisner (fortasse recfe ; cf. 1 Cor. 15.51-52 [Vezus Latina] : *omnes quidem resurgemus sed non omnes. immutabimur, in atomo, in ictu oculi, in nouissima iuba.; 4Aug. Ep. 40$ [CSEL. 57.3355.1]) 46 Illuc Z 48 ueritas M? — luce pos ipsius ss F? — facie (Fridb)] facies LL.D M E, uoce Z, facile F — superantur (Z)] supetatur F, aperitur E!, operatur LL D M Ese — 49 hic $os/ omnia add E? 50 ubi D — in amie exitium ad7 D interitum E? 51 exire D 53 sunt D F M** Z peruenerunt M 54 incomprehensibiles FME maiestatis D, maiestates F M E . pietatis D, pietates FM E — opetaDFPFFZ Dólaudes E?^ — 5vpuro E X puta fos? noscuntur F mente pos! puta Z 8S intelligendum F hae DF 60 Tempus ... ad fin suppl al man in M (saec. X V^) ; sequitur, ut uidetur, M (saec. LX) ^— demessaZ ^ uictorum L uiciorum M

XVII. Capitulum :numom

DMZ

| XVLL

consona aÁ/fe consonatione add E

— cepon M | 2hominisomZ

572 5

dine audientes confundere potuerunt ; secundo, definitionem substantiae huius cum suis expositionibus, ut datum constat, absoluimus ; tertio, de substantiali eius qualitate decursum est;

IO

1j

DE ANIMA XVII

quarto,

monstrauimus

quemadmodum

anima

formam

habere non possit ; quinto, uirtutes morales relatae sunt quae contra uitia huius saeculi uelut quaedam arma fortiter | opponuntur ; sexto, de uirtutibus animae naturalibus non pauca professa sunt ; septimo, de origine eius quae sunt lecta narrauimus ; octauo, sedem ipsius iudiciumque descripsimus ; nono, de corporis nostri positione tractatum est; decimo, anima infidelis cum suis signis prout concessum uidetur ostensa est; undecimo, lucidam mentem et plenam diuinitatis pro captu nostrae possibilitatis attigimus ; duodecimo, de spe futuri saeculi nonnulla, Domino largiente, memorata sunt ut quam

20

2j

immortalem credimus perennes distributiones habere nihilominus sentiamus. Clausimus itaque nostrum munusculum numero duodenario, qui caelos signorum diuersitate decorauit, qui annum menstruali uenustate composuit, qui uentos principales terrenae indigentiae prouida dispositione concessit, qui diei noctisque spatia horarum congrua quantitate diuisit ut merito et animae dilucidationi haec supputatio adhiberetur quae tantarum rerum naturalium dispositionibus consecratur. Restat nunc, sapientissimi uiri qui floretis ingenio, ut, mole mundi istius salutariter transilita, diuinae misericordiae nos-

metipsos uelociter offeramus per quam plenissime illuminatur cogitantis obtutus. Intellegamus eum, diligamus ipsum, et 30

tunc animas

35

sapiamus. Ipse enim magister potens atque perfectus est qui et uera dicat animae nostrae et quae dixerit, eam faciat illuminata mente conspicere. In schola siquidem Christi cor indocile non potest inueniri qui se ei tota mentis integritate tradiderit, nec ignorare potest quod quaerit nec amittere quod pia remuneratione susceperit. Fit ergo magna, pretiosa, diues anima, cum se ex proprio pauperem esse cognoscit ; potens, si humilitatem saluberrimam non declinet, felicissima denique, si seruet in carne quae in aethere superbi angeli

40 probantur

nostras uere cognoscimus,

amisisse.

Ad

te enim,

sancte

si de illius largitate

Domine,

nemo

se

4 definitione D 5 huius] eius E? 6 discursum Z 6/7 tertio ... est] tertio quae sit eius qualitas substantialis I, $ eius fos? uirtutes add Z 9 fortitet o»; Z 10 non naturalibus non Z 11 profusa D 14 est ^os? concessum add

I? M 16attingimus DF 18retributiones Z 18/19 nihilominus habere Z 19utiquee D F 24 dilucidationem Z, dilucidatione M, delucidatione F 25 consecranturt ILL

MZ

26 floret Ec

molem M Ee, mora D

27 istius

mundi Z salutatiter transilita oz M (Jac indic) 28 lenissime L, D F 29 eum] eam F ipsum (E Z)] illum L D M illam F 32 dicat] dicit E? facit E?,faciet D F — 34 indocibile Z, indolece Fac quoniam age quiadd Z ^ 36 suscepit D F 3€ paupetam D F se ante esse add Z 38 de ane felicissima add Eae 39 quam L

PL 1306

DE ANIMA XVII

573

erigendo peruenit sed potius humiliatus ascendit. Cum altissimus sis, proximior redderis supplicatione curuatis. Nostra tibi humilitas accepta est; amas quod propter te non quaeris, desideras quod non indiges. Ipsa est enim uitae nostrae mater, 4; germana caritatis, aestuantis animae singulare praesidium, contraria debellatrixque superbiae, et sicut illa per diabolum origo criminum, ita ista per te noscitur fons esse uirtutum. Hanc tu, Domine Christe, sic nobilitare uoluisti ut eam non

solum praecipere sed etiam suscipere dignareris. Subisti quippe 5o in assumpta hominis natura iudicium qui iudicaturus es mundum ; caesus es flagellis qui exaltas et humilias reges ; pertulisti in faciem odiosos consputus quem insatiabiliter uidere cupiunt angeli; felle potatus es qui humanum genus sic habuisti | PL dulce ut rerum dominus naturam serui dignareris assumere ; 1307 55 patienter coronam spineam suscepisti qui comples orbem terrarum diuerso flore praemiorum ; condicionem subisti mortis qui uitam creaturis tribuisti uniuersis ; tantaque fuit in sancta incarnatione humilitas quanta est in diuinitate incomprehensibilis maiestas. 60

Per te enim, admirande Domine, poena facta est aeterna

requies, passio remediabilis, mors fidelium salutis introitus. Haec enim perpetue dat uiuere quae solebat extinguere, nn iniuria quoniam quae uitam omnium suscepit merito ius peremptionis amisit. Data in dedecore, manet in honore,

65 quando res quae pandebat inferos nunc perducit ad caelos. Vere omnipotens qui et ipsas miserias fecisti potentes, nullus regum egentibus tuis par est, nullae purpurae piscatorum tuorum retibus adaequantur, quando illae in mundanas tempestates impellunt, haec ad litus aeternae securitatis ad7e ducunt. Pauper de nobis, diues ex tuo. Factus es socius mortalitatis nostrae ut nos participes redderes aeternitatis tuae. Superbiam humilitate, aculeum leti morte prosternis. Nosti enim bona facere per iniquos, conuertens ad adiutorium quod paratum est ad nocendum, potentius esse diiudicans laesiones 75 ad utilitatem conuertere quam causas malorum radicitus am-

42inan/esupplicatione «Z7 E — curuatusL — 43 animas LL prol M 44 quo E? Z? enim fos? ipsa Z uita nostra D 45 caritas F ^ 46 et] ut D F M Ese illa] illic Z 41 est 50s! otigo add E? ita add D? ista oz L nescitut Z — fonszaz/enesciturtZ ^ 48nonssZ 50 assumpta] humana Z est Dos? iudicaturus Zac 51 es pos? caesus ozz D F? E? est Z 52 facie L, consputos LL, D F M B6 gremiorum Ze? — BVtribuis EZ — fuitoz L. DEM 63 non]nobis M ^ iniuriam LL M ^ quam E? uita Eae omnium] hominum Z suscepit] extinxit Z 64 eius Ec Dato M X 65 pendebat M ^ 66essepostfecistiad4 F — 6? nuliisregum Z —— purpurae oz M (Jac. indic) 68 ile DF MZ 72 humilitatis F M Ese aculeum] curas Z "3 enim] etiam Z —— cum pos? letum Z loetum L aculeo F seb oz L iniquos add D conuertis L, M F conuerteris D ad] in F M werb om Z 74 praeparatum L D F

574 putare.

DE ANIMA XVII-XVIII Nam quomodo beneficiorum tuorum cognoscerentur

signa, si et aduersae partis non monstrarentur indicia ? XVIII ORATIO

Tu ergo, Domine Iesu Christe, qui sic pro nobis flexus es ut homo fieri dignareris, non in nobis patiaris perire quod decreuisti miseratus assumere. Meritum nostrum indulgentia tua est ; dona quod offeram, custodi quod exigas ut uelis coronare ; quod praestas. Vince de nobis inuidam potestatem quae sic decipit ut delectet, sic delectat ut perimat; hostis dulcis, amicus amarus est. Nosti enim quam feraliter lubricus anguis illabitur, squamis repentibus minutatim corpus omne sollicitat, et ne eius intellegatur aduentus, fixum non habet imro pressa uaricatione uestigium. Inuidit, pro dolor, tam magnis populis, cum duo essent, et adhuc temporales persequitur quos impio ambitu fecit esse mortales. Se intercipit quod alios decipit, et nullo fine corrigi meretur quia de omnium deceptione damnandus est. Quapropter non possit iniquus ne con1; ualescat interitus, dominatum | in nobis non exerceat qui numquam praestitit sed uirtus tua nos possideat quae creauit. Doleat perisse quod fecit, dum nos non uiderit perire quos uoluit. | Domine, quia in nobis non est quod remunereris sed in te

20 semper est quod largiaris, eripe me a me et conserua me in te. Impugna quod feci et uindica quod fecisti. Tunc ero meus, si fuero tuus. Via sine errore, ueritas sine ambiguitate, uita sine

fine, dona noxia odisse et profutura diligere. In te ponam prospera, mihi applicem semper aduersa, quam nihil sim sine

2; te sapiam. Qualis uero tecum possim esse cognoscam.

Intel-

legam qui sum ut ad illud ualeam peruenire quod non sum. Nam sicut praeter te existere non coepimus, ita et sine te esse proficui non ualemus. Omnia uergunt nihilominus in ruinam quae a maiestatis tuae pietate fuerint segregata. Te

3o autem amare, saluari ; formidare, gaudere ; inuenire, creuisse ; $$ eto MZ

XVIII. Capitulum : num om M Z XRVAEEOUTS, cap om M 1 ergo s; D? lesu om Z 8 absoluete afe assumete add Z tua indulgentia Z 4 offeramus E — 5 Vince de] Vincendo D?e F inuidiae IL, qui sic F 6 delectet] delectat F ^ Somnecorpus M — 12habitu DF esseoz Z — commottales Z Sed Dae intercepit Dae quoL M 13 corrigere Dae, cottipi M ^ quiZ 14 damnatus E inimicus F ne] non D F, nec E Z 15 exercet E?*, exerat Dac 1* quod Z 19 quod] quo M E? 20 me po;7 eripe add in zzg I! et om Z 21 Tunc ero] tu eris D 24 amplificem M, amplicem E (uel amputem E?) nil L ME 26 sim M Eee ualeam] mereat E Z 24 sicut oz E pcepimus (5c) Z 28 profectui E (uel perfecta ss; E?) 30 saluate D est 555; saluate add D formidari E Z inuenisse Z

Gar

640 PL 1308

DE ANIMA XVIII 575 amisisse, perire est. Tibi denique nobilius est seruire quam mundi regna capessere, merito, quando ex seruis filii, ex impiis iusti, de captiuis reddimur absoluti. Quapropter contra peccata nostra misericordiae tuae munimen insurgat quae nominis

55 sui testimonio miseris datur ; ut trina remunerati condicione

sentiamus nobis propitiam Trinitatem. Petimus quia iubes, pulsamus quia praecipis, et sine fine conferre mauis qui semper commones ut rogeris. O altitudo pietatis, o clementiae incomprehensa profunditas, 4» cum nemo possit aliquid accipere si resistis, uim te precibus nostris pati posse testaris ; merito, quando a iudice petimus ut ad poenale iudicium non uocemur et per legislatoris gratiam speramus eripi ne possimus a promulgata constitutione damnari. Tibi, sancte Rex, confidenter dicimus dimitte peccata et 45 concede non debita. Omnis te creatura operis tui bonitate col-

laudat ; debemus tibi quod existimus, obligamur etiam quod cotidiano munere continemur. Gaudeamus et hinc quoque, gloriosissime Domine, quod tua beneficia non irrite postulamus. Tempera, bone artifex, organum corporis nostri ut har;o moniae mentis possit aptari, nec sic roboretur ut superbiat, nec sic languescat ut deficiat. Tu nosti quae uere moderata sunt. Vasa tua sic reple prosperis ut capacitas non praebeatur aduersis. Dominetur ratio, seruiat caro, quoniam a te solo potest

effici ne fragilitate corporis possis offendi. Verum haec pro nostro modulo, non pro rerum ipsarum magnitudine dicta sufficiant, quando et amplius quam expetebamur ediximus et alma lumina ueracium litterarum breuiter talia cauteque docuerunt. Illi enim potuerunt de his inoffense dicere qui purificati diuino munere probabili se meruerunt 6o conuersatione tractare. ;;

31 et anfe amisisse add M 35 trinae IL

32 compescere I, M E, concupiscete D, capescere F

temuneftatio D?e F?€, remunerationis IL, M

36 in ag£e nobis

add E? propriam E querimus quia hortatis add pos; iubes F 39 qui pfaecipis Fc 40 accipete oz; E 41 posset IL 43/44 dominari Z 44 peccata dimitte peccata M — 45 nonozL 4*7 Gaudemus L Congaudemus M 50 ne sic roboretur F 50/51 ne sic languescat F 51 languescant Ee tu uere nosti quam uere M — uera D F moderamina F — sint F 54 possit FZ offendi possis L, 55 modulo nostro M . 56/57? expectabamur D Z B1 litterarum uetacium Z 51/88 breuitet ... caute- ozz M (/ac indic) quae M

60 tractari F

EXPLICIT LIBER CASSIODORI DE ANIMA Pax legenti, ez. L? — EXPLICIT LIBER MAGNI AVRELII CASSIODORI SENATORIS DE ANIMA E D (oz? DE ANIMA D)

Explicit liber (Cassiodori Z7 725) Magni Aurelii Cas-

siodori Clarissimi Senatoris de Animae Substantia et eius uirtutibus, Pax legenti, et. M — EXPLICIT LIBER CASSIODORI DE ANIMA EF, sequuntur nomina episcoporum quorundam ete. (cf. supra, b. 530, n. 112) F? explicit om Z

"

f2304

!

*

A»

b

on

—ÁÀ

.

25711414

, *

dd

^

1M

f

VS

Gyr

v

uu

ECOHN y

-

pnt

"II

»

1

dixsrnd

c

Aire

d 3

POE

(333

P

IEROGM

LEE

Wir

x

kpni

LA

1j

BAL)

, cA

! A

M

i

P aM

j

à

L 21 L Sr

E

&

u

-

N

?

1

X

T

5i

«-

».

E

ERAS

H

en

H

s

i

94

á

- . LU

»

E

]

P

»

t

i

4

1

"n

|

8

-

i *

2

[ à

Í

"cy "9

*

L

z

j

1

pnus "

| .

j

|

) *

) r

*

* .

,

,

* $

"

x

eq

ied

*ntibroudati

']

bs

sod iz inrY A

INDICES INDEX LocoRvM SACRAE SCRIPTVRAE INDEX ÁAVCTORVM INbpEX NoMINVM

ET RERVM AD ÍNSCRIPTIONES VARIARVM

7T L|

T

.p

LI

ES " MIT

"E i

pm

En 25]

-

ZHOICGVWI !

—

-

^x"

w8] XAXaAG

Wero

WnOTAVA Bir

Wess uU Veomm

8

x3qxi

ts

xA

gu EP

*

ascwesatd xiii m ,

-

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Genesis :

1226 4» 7 4, IO

41

42, 25 47, 18 sqq. Exodus : 14, 21 17, 5-6

17, 6 ZI

Leuiticus : 18, 6 sqq.

Isaias :

An. 4, 129 (542) "An. 9, 1/3 (551) Var. YX, x, 55 (346); "An. 6, 48/49 (548)

Var. VI, 3, 5 (226) Var. XII, 28, 85/86 (498)

Var. XII, 28, 52/55 (498) Án. 15, 53/56 (565) "An. 15, 49/51 (563)

Var. IV, 31, 13 (162)

"An. 9, 11/13 (552)

Var. VII, 46, 5/6 (294)

Numeti :

20, II

I Regum : 16, 25

Var. l1, 40, 94 (90)

"An. 15, 46/47 (563) "An. 13, 44/46 (565)

55, 8 77, 16 I04, 41 115, 8

An. Var. Var. Var.

15, 68/69 (568) X, 26, 26 (408) YV, 31, 13 (162) IV, 51, 13 (162)

Var. IV, 31, 15 (162)

Ecclesiastes :

0.2 1277

Sapientia : 119271

3, 19-25 13, 42

"An. 15, 51 (563) An. 6, 49/50 (548)

Matthaeus :

4, 10 $5 34-37

An. 15, 71/72 (568)

Var. X, 17, 18 (400)

I2, 59

Var. XII, 25, 56/57 (494) Var. XI, 25, 56/57 (494)

16, 4

Lucas :

1, 55

16, 23/24

1,9

3, I77

9, 36-41

14, 8-10 20, 9-12

"An. 9, 38/40 (553) "An. 6, 15/19 (547) An. 5, 39/40 (546)

"An. 15, 69/70 (568)

"An. 4, 19/20 (538)

II, 34

15, 15, 15, 15, 15,

52 (563) 56/58 (564) 46/47 (563) 52 (563) 46/47 (563)

"An. 9, 29/30 (552)

I ad Corinthios : 12, 21-253 . Jm. 11, 98/102 (559)

13, 9 Ad Ephesios :

An. 9, 31 (552)

An. 5, 50 (537)

Ad Philippenses : 2,6 "An. 6, 12/15 (547) Iad Timotheum : 6, 10 Var. 6, 16 "An.

IV, 59, 5 (167) 5, 16/17 (545)

I Iohannis :

222

"An. 6, 45/46 (548)

An. An. "An. "An. An.

Ad Romanos :

2,2

Psalmi : 10

Daniel :

5» 15

IV Regum :

44,

An. 4, 20 (538)

Actus Apostolorum :

Án. 15, 52 (563)

II Regum : IO, I-I3 Var. X, 4, 55 (389) ITE An. 15, 56/359 (563) 17, 20-23 "An. 15, 46/47 (563)

4, 52-35 6, 17

Var. IV, 31, 13 (162)

57, 16

Iohannes :

Var. IV, 31, 13 (162)

Iosue :

IO, I2-I3

48, 21

"An. 15, 103/105 (569)

INDEX AVCTORVM Achilles Tatius

Augustinus

De Clitopbantis et Leucippes amoribus : 2,11, 4 Sq) Fani 1925 43 (11)

Confessiones 16, 8, 12 1038;15 IO, II, 18

"Adnotationes super Lucanum : 5, 711-713 Var. VIII, 12, 36 (314)

6, 675

1,4

Var. Xl, 40, 65 (459)

P dri 2T

Var. 1, 35, 18 (a1) Var. YII, 47, 50 (130)

5, 15

Var. YI, 14, 21 (65)

3, 44 4. 27

Var. V, 55, 11 (207) Var. IX, 5, 55 (350)

Agatharchides Geograpbi graeci zuinores : I, 146 Var. X, 30, 11 (412) Ambrosius Hexameron :

559, 24 5, 15, 43 $14, 47-48 $,15, 50-52.

Var. Var. Var. Var.

5, 17, 56 5, 18, 59

Var. VIIT, 51,51/52 (338) Var. I, 24, 19/20 (32)

6, 15, 15

Var. 1l, 14, 50 (65)

5, 19, 62 6,5,51-32.

VIL, 48, 50 (131) III, 48, 26 (131) VIII, 31, 9 (336) IX, 2, 51 (347)

Var. 1l, 14, 21 (65)

Var. V, 35, 11 (207)

Var. YV, 47, 27 (174)

Aristoteles De bistoria animalium :

2 DI

Var. V, 34, 12 (208)

5, 19 9. 7

Var. YII, 47, 30 (130) Var. Il, 14, 21 (65);

Var. V, 35, 11 (207)

De partibus animalium : 257

An. 4, 2/4 (538)

"An. 2, 1o/1x (536)

De respiratione : 478a 11 Sqq. .4m. 8, 19/21 (551)

Augustinus Rerractationes :

1,7(8,2

Contra "Academicos :

1,3,9

An. 4, 59/41 (539)

De ordine :

2, H1,.30

"An. 4, 85/86 (540)

De quantitate animae :

1,2 23 5.4 7,31 I3, 22 16, 28

"An. 4, 4/6 (538) ; An. 4, 197/199 (544); 44m. 4, 200 (544) An. 4, 138/143 (542) "An. 4, 20[24 (536) "An. 6, 2/5 (547) 4n. 4, 6/1 (538) An. 7, 51/58 (550)

25, 25, 27, 33, 33, 34,

"An. An. "An. "An. An. An.

20, 34

43 44 52 7o 72 T7

ZÁn. 4, 218/222 (544)

11, 49/55 (557) 11, 53/55 (557) 4, 85/88 (540) 4, 68/71 (540) 4, 104 sqq. (541) 15, 75/75 (568)

De musica :

6, 5, 11

An. 11, 55/56 (557)

De libero arbitrio :

JAues :

1,5

An. 5, 15 Sq. (545)

Var. X, 30, 11 (412)

Aristophanes

1137

Soliloguia :

1,153

Var. IV, 47, 27 (174)

25127

55116,0555

7, 20/22 (549)

Var. L, 55, 18 (41)

Aelianus Claudius De natura animalium :

: "An. 7, 22 Sq. (549) "An. 7, 20/22 (549) Án. 2, 14/15 (536) ; Am.

m. 4, 218/222 (544)

23028 3, 188-202

Zn.

8, s/6 (550) ; 24m.

11, 45/46 (557)

"An. 9, 21/24 (552)

Epistulae :

145

166

166, 2, 5

"An. 9, 21/24 (552) "An. 9, 21/24 (552)

"An. 4, 195 sqq. (544)

166, 2, 4

"An. 4, 20/24 (538) ; An

166,9,27

4» 65/67 (540) .Anm. 4, 39/41 (539)

De genesi ad litteram :

4, 28 4» 54 7, 20 7,21

An. 5, 13 sq. (545) "An. 11, 49/55 (557) "An. 10, 40/44 (555) "An. 5 (536/558) ; ZAn. 4, 20/24 (538) ;Z4n. 4, 30/

33 (539) ; Zn. 4, 197/199 (544)

INDEX AVCTORVM Augustinus De genesi ad litteram :

7, 27

"An. 4, 37/59 (539)

IO

d

ZAn. 9, 21/24 (552)

Cassiodorus Expositio psalmorum :

57, 8

De diuersis quaestionibus LXX XIII :

39, 15 125, 5

26/28 (557)

145, 2

"An. 5 (536-538) ; An. 5,

De ciuitate Dei :

S12 II, 30 21292

Var. VI, 1, 19 (224) Var. I, 10, 40 (21) ZÁn. 15, 31 (567)

21,4

Var. YN, 47, 30 (130);

21, 6 21, IO 22, 17

ZAn. Var. "An. An.

22, 24

An. 4, 104 sqq. (541);

15, 28/31 (566) 1, 45, 82 (51) 6, 21/23 (547) 15, 1/2 (566)

ZAn. 11 (556/560)

Conira Faustum Manichaeum :

20, 7

An. 5, 15 Sq. (545)

Conira aduersarios legis e£ prophetarum :

1, 7, 10

An. 5, 13 Sq. (545)

De zriniiate :

A43 8, 2,5 155358

"An. 11 (536/560) "An. 5, 13 Sq. (545) "An. 5 (536/538) ; Am. 5,

26/28 (557)

De natura ei origine animae : 4,22,

36 -4,

ZAn. 4, 218/222 (544) 3, met. I2, 1 Sqq. ZAn. 4, 218/222 (544) De institutione aritbzetica :

An. 1, 19/22 (534) ; An.

6, 57/40 (548)

Var. L, 1o, 40 (21)

De institutione zausica 1.2 "An. 1, 22/24 (534)

I, 20

Var. 1, 33, 4/5 (59)

T1855

Var. IV, 29, 10 (161)

IV, 31

"An. 13, 49/51 (563)

XI, Praef.

"An. 1, 1/2 (534)

X, 27

Var. XII, 27, xo (495)

Expositio psalmorum :

36, 30

2, 14/15 (536) 1, 1/2 (534) ; dn. 5, (536/537) 1, 1/2 (534)

Institutiones :

Var. XII, 15, 39/40 (482) Var. X1, 38, 24/25 (455) Var. VIII, 12, 41 (314)

2,5, 11 2, 6,5

Var. 1, 45, 26 (49) Var. L, 45, 24/27 (49)

Chalcidius Conaumentarius in Platonis Tizaeum :

227

"An. 4, 1/2 (538) ; An. 4, 115/119 (541)

Ciceto "Ad Atticum : 755539 Var. VIII, 12, 52 (315) Brutus : 46 258

Var. 1, 5, 29 (12) Var. VIII, 12, 52 (315)

Diuinatio in Q. Caecilium : 9, 28 Var. Y, 5, 29 (12) De inuentione :

2, 160-165

An. 7, 1 sqq. (548)

De legibus : 2,8

Var. VI, 1, 19 (224)

De natura deorum 25125 Var. VIII, 12, 36 (314) De oratore :

I, 20 2, II4 2, 165

Var. V1, 5, 19 (230) Var. VI, 12, 29/30(314) Var. V1, 1, 19 (224)

Claudius Claudianus Carmina zinora :

26

Var. Y, 59 (84/87)

Claudianus Mamettus De statu animae :

Cassiodorus Variae :

An. "An. 5/10 An.

15529501 2, ptaef. 4 APNDAT

"An. 5 (556/558).

3, met. 11, 9/10

I, 20

An. 1, 1/2 (554) ; dn. 4, 211/214 (544)

25, 37

Boethius Philosophiae consolatio :

Is

581

Var. X1, 9, 22 (438)

1,5 194l 2; 7 3,9 5, 16

"An. An. "An. "An. "An.

6, 27/51 ($47) 3, 28/31 (537) 4, 115/119 (541) 6, 21/23 (547) 4, 158/143 (542)

Codex lustinianus :

$5» 72, 3

12, 21,6

Var. IV, 55, 2 (165) Var. 1l, 28, 22 (77)

582

INDEX AVCTORVM

Codex Theodosianus : 121916 Var. VI, 15, 12 (244)

Donatus

1, 16, 5

52

De comoedia :

Var. XI, 7, 32 (434)

254162 2,17,I1pt. 2; 754.

Var. IV, 55, 14 (165) Var. VIL, 41, 13 (290) Var. VIL, 41, 15 (290)

$5.7

SETS aSIONT

Var. IV, 55, 2 (165) Var. VII, 46, 11 (294)

2,25,4

3, 12

Var. VI, 46, 9 (294)

4, 14, I 451225 4, 22, 4 452246

6,9,2

Var. YX, 18, 22 (367) Var. VII, 28, 12 (355) Var. VIII, 28, 12 (335)

Var. VI, 10, 36/57 (239) Var. VI, 10, 36/57 (239)

6, 22, 8 SU I2AMT 831228 CL d 10, 8, 5 IO, IO, 30 11:07:03 II275r I2, I, I18 12, 1, 178

Var. Var. Var. Var. Var. Var. Var. Var. Var. Var.

124, f

Var. VII, 47, 9 (295)

Var. Var. Var. Var. Var.

1I, 1L, 1l, 1I, 1I,

26, 26, 26, 26, 26,

28 28 28 28 28

(76) (76) (76) (76) (76)

I3, I1, 15. 14, 4, I

Var. VIL, 45, 13 (293) Var. V, 57, 17 (211)

I4, IO, I

Var. VI, 1, 2 (260)

15,346

Var V, 9, 12 (190)

Var. V, 37, 9 (211) Var. 1V, 35, 11 (163)

(Cornelius Fronto) De differentiis : p- 525, 25 Var. VII, 32, 22 (285) Digestae :

4.4

Var. IV, 35, 2 (165)

Dio Cassius Historia Romana *

68, 16, 12

Var. VIII, 15, 35 (316)

Diomedes "Ars grammatica :

P- 488, 5

Var. IV, 51, 45 (178)

Dionysius Exiguus

I9

Vila s. Pachonsii :

"An. 15, 48/49 (563)

Edictum Thbeodosianum : Var. 1, 18, 13 (27) ; Var. III, 31, 19 (119) ; Var. V,

37, 17 (211)

Var. IX, 18, 87 (569) Var. V, 37, 17 (211) Var. IV, 10, 15 (149)

Ennodius

Epistulae :

5,8

Vl, 10, 36/57 (259) IX, 18, 87 (369) IX, 18, 87 (369) 1X, 18, 70/71 (368) V, 24, 7 (202) V, 24, 7 (202) X, 29, 27 (411) VIII, 28, 12 (335) II, 18, 2 (69) IL, 18, 2 (69)

123.1, m 1351156 13.1.12 15,5 18 13,1, 19

Var. Y, 30, 40 (37)

51-53 69 123 Sq.

Var. VI, 8, 49 (256)

6, 22, 5 6522.7

16, 8 16, 8, 2-5

12

III, 51, 19 (119)

Var. VI, 16, 20 (245) Var. VI, 10, 36/37 (239)

Var. IV, 51, 44 (178)

' Commentum Terentii in Hec. :

Var. Y, 18, 13 (27) ; Var.

6, 10, 4 6, 18, 1

Var. IV, 51, 45 (178)

Var. lI, 39 (84/87)

Euanthius De comoedia :

152

Var. YV, 51, 44 (178)

1, j

Var. IV, 51, 45 (178)

Flotus

Epitoma de Tito Liuio : 129,72 Var. VI, 1, 19 (224) Gaius Inszilutiones :

1,59Sqq.

. Var. VII, 46, 9 (294)

Galenus

De Hippocratis et Platonis decretis :

"An. 10, 17/26 (554) De symptomatum causis :

An. 10, 17/26 (554) Gregorius Nazianzenus Orationes : 4,131 D Var. 1, 2, 45 (11) Hieronymus In Isaiam :

3,5

Var. VI, 1, 19 (224)

Vita s. Pauli :

16

"An. 15, 47/48 (565)

Hincmarus Remensis De diuersa et multiplici ratione animae :

2

An. 4, 72/81 (540)

Homerus

Odyssea :

I, 3 9,382sqq.

Var. Y, 39, 17 (44) Var. VII, 5, 15 (264)

13, 165-200 — Var. II, 40, 85 (89)

INDEX AVCTORVM Horatius De arte poetica : 388 Var., Praef. 17 (3)

Epistulae : 1,18, 7t Sazurae :

Var., Praef. 10 (3)

I, 5, IOI

Var. L, 30, 40 (37)

Hyginus Fabulae :

274, 4 274, 5

274, 6 274, 8 274, 19

274, 22 277, 1 277, 5

Saturnalia :

9, 28, 5

Var. YII, 31, 31 (120) Var. VII, 18, 18/19 (278) Var. VI, 18, 38 (248)

Var. 1, 30, 41 (37) Var. VIL, 12, 55 (314) Var. V, 17, 29 (196)

Il, I, 54

An. 11, 78 (558)

16.12.

Var. V, 34, 20 (209).

18, 27, 5

Var. VL, 51, 66/67 (155)

Var. III, 48, 26 (131)

Var. MI, 51, 66/67 (135)

De opificio Dei :

An. 11, 32/36 (557) "An. 11, 32/56 (557)

Án. 8, 2 (550) "Án. 11 (556/560) "An. 9, 11/13 (552)

An. 11, 57/58 (557) "An. 10, 1/5 (555) — 4n. 10, 5/6 (554) An. 4, 94/114 (541) "An. 5, 8/10 (557) An. 3, 54/56 (537) ; An. 5, 13 Sq. (545)

Liuius

Ab Vrbe condita :

39,56,6-7 .— Var. III, 47, 37 (150)

Var. I, 27, 25 (5)

Epigrammaton liber : Var. X, 30, 28 (413)

Martianus Capella De nuptiis philologiae e Mercurii :

7, 753

Var. 1, 10, 40 (21)

Nonnus Dionysiaca : 40,2304-310 Var. Y, 2, 43 (11) INouellae Maioriani : 2,2 ex. Var. VI, 20, 11/12 (279) 5 pt. Var. V, 24, 7 (202) 7 Var. YI, 18, 2 (69)

7,9

75112 7, 16

7,17 9

Lactantius

I5, 1/5 16, 5 16,4sqq. 16, 9 17,2 17, 5

17

7 pt.

Var. YX, 2, 20 (346)

8, 10 10 12, 6

Var. 1, 10, 40 (21)

Var. lI, 51, 24 (133)

Var. YV, 34, 21 (164)

Origines : 9, 4, 24

2 5, 15

73113,1310

Martialis Epigrammata : I ptaef. Var. Y, 27, 23 (35)

Isidorus De differentiis uerborum : (X,470 Var. VIL, 52, 22 (285)

18. 28.2

7,4. 14Sq. —Zn. 8, 24/30 (551)

Var. IL, 31, 51 (120);

Inscriptiones latinae : 8, 2297 Var. Vl, 7, 20/22 (268) 1o, 6850/1 Var. 11, 32, 9 (80)

12577, 54

583

Mactobius Cormentarii in Ciceronis somnium Sciionis : 1, 612 Var. 1, xo, 40 (21) 2, 15 "An. 4, 115/119 (541)

Var. 1I, 18, 8 (69) ; Var. VI, 5, 31/32 (227) ;Var. IX, 2, 67/68 (348) Var. VIL, 47, 9 (295) Var. Xll, 15, 54 (482)

Var. VIL, 20, 5 (278)

Var. V, 14, 44/45 (193); Var. XIL, 15, 54 (482) Var. YX, 18, 70/71 (368)

JNouellae Theodosii :

53 5,5

775 1,02

Var. 1I, 27, 7 (76) Var. 1L, 27, 7 (76)

Var. VI, 8, 10 (235)

INouellae Valentiniani *

SEI IO 15 31

Var. Var. Var. Var.

YX, 18, 22 (367) V, 9, 12 (190) IV, 19, 6 (155) V, 37, 17 (211)

34

Var. XII, 9, 19 (474)

Obsequens Prodigiorum liber

4

Var. III, 47, 57 (130)

Lucanus De bello ciuili :

Oppianus Halieutita : i,212sqq. —Var.1, 35, 18 (41) 3,121Ssqq. Var. Xl, 40, 62 (459)

6, 402

4.495sqq.

Var. TIL, 31, 31 (120)

. Var. XL, 40, 65 (459)

584

INDEX AVCTORVM

Orosius

Historiarum aduersum paganos libri V II: 4, 20, 29

III, 47, 57 (130)

Var.

. Quaestiones conuiuales :

Ouidius

2,7

Halientica :

9-18 23 Sqq. 99

Var. XI, 40, 65 (459) Var. XI, 40, 62 (459) Var. I, 55, 18 (41) &

Metamorpboses : 13, 89 Var. XI, 1, 132 (425) Paulus Diaconus

Epitoma Festi : 72 Var. VII, 32, 22 (285) I24, I Var. III, 48, 26 (131) Palladius Opus agriculturae : OsT8S X

III, 55, 19/21 (138)

Var.

9,8,4

Var. III, 55, 11/12 (138)

9, 8, 6

Var.

III, 55, 16 (138)

Philo

De opificio : 3, 13

Var. I, 16, 40 (21)

Plinius Naturalis bistoria :

8,3 8, 122 9, 79/80 9, 100 I0, 60

Var. Var. Var. Var. Var.

10, 188

Var.

18, 361

Var.

28, 88 31, 44

Var. Var. Var. Var. Var. Var.

31, 46 32, 5 32, 5 32207

Var.

22 LI 35, 66 27, 178

Var. Var. Var. Var.

X, 50, 28 (413) 54, 12 (208)

V. »

I 35, 18 (4x)

III, 48, 3o (131) IV, 47, 27 (174) III, 47, 3o (130) III, 48, 5o (131) X, 50, 59 (413) III, 55, 11/12 (138) ; III, 55, 19/21 (138) Ill, 55, 16 (138) I, 55, 18 (41) I, 35, 19 (41) I, 55, 31 (41) XI, 40, 62 (459); XI, 40, 65 (459) IX, 5, 53 (550) V, 34, 20 (209)

Plinius (minor) Paneg yricus : 36, 4 Var. I, 22, 25/26 (31) 64, 1-3 Var. VIII, 5, 51 (303) 67. 8

Var.

VIII, 13, 33 (316)

Plutatchus Var.

Var. I, 55, 18 (41)

De sollertia animalium : Var. YI, 14, 21 (65)

4

IO

Var. IV, 47, 27 (174);

25

Var. XI, 40, 65 (459)

Var. VIII, 12, 56 (314)

26

Var. XI, 40, 62 (459)

27

Var. L, 35, 31 (41) ; Var.

V, 54, 12 (208) Pollux Onomasticon :

I, 45-47

Var. Y, 2, 43 (11)

Pomponius Digesta : 132.516

Var. VI, 1, 19 (224)

Priscianus Institutiones : 8, 78 Var. VI, 1, 19 (224)

$, 14

Var. Y, 55, 12 (40)

Quintilianus Institutiones : 130322 Var. Vl, 1, 19 (224) 2:19 02 Var. VII, i2, 29/530

TI 295T I2, IO, 43

(314)

Var. V, 22, 32/34 (201) Var. VIII, r2, 29/30

(314) Ps.-Palaemon Differentiae sermonum : 281,6 Var. YII, 48, 26 (131) 525, 25 Var. VII, 32, 22 (285) Sebolia in Terentium :

163, 11

Var. 1V, $1, 45 (178)

Seruius

Ad JAeneidem : 8, 636 Var. VII, 51, 66/67 (135) "Ad Georgita :

3, 18

Var. lI, 51, 66/67 (135)

Solinus Collectanea rerum mirabilium :

12932

Var. IV, 47, 27 (174)

Statius Tbebais :

Demosthenes :

3,2

Plutarchus De fraterno amore : 6 Var. VI, 51, 50/51 (178)

VIII, 12, 52 (215)

I2, 403

Var. XI, 1, 132 (425)

INDEX AVCTORVM Strabo Geograpbicorum libri XVII : 16, 4, 10 Var. X, 30, 11 (412) 'J'acitus Gerziania : 45

"Terentianus Maurus De litteris, syllabis et metris : 1580 sq. Var. XL, 40, 74 (89) "Theophrastus De igne : 60 Var. 1I, 47, 30 (130)

Valerius Maximus Dicta et facta memorabilia :

2, 10, 8

Var. 1, 27, 25 (35)

Varto De lingua latina :

$17

5, 78

5, 80

6, 43

Vergilius "Aeneis : - 1, 294 Sq.

5, 143

6, 625

Var. V, 2, 15 (183)

Var. VII, 32, 23/24 (286)

585

Vergilius "Aeneis :

6, 625 sq. 6, 657 sq. 11,228 sq.

Var. V, 4, 47 (186)

Var.

XI,

x,

105/106

(425)

Var. V, 42, 68 (219) Var. IL, 40, 61 (89) — Var. XI, 1, 132 (425)

Eclogae : 6, 51

Var. IV, 50, 20/21 (176)

Georgica : I, I20 1,360sqq.

Var. XII, 14, 24 (479) Var. 1, 24, 19/20 (32)

Victot De Caesaribus :

15, 9

Var. VII, 15, 55 (316)

Vitruuius De architectura libri X :

"An. 2, 14/15 (536)

8, 1,5 8,1,5

Var. Yl, 55, 19/21 (138) Var. Yl, 55, 11/12 (158) Var. 1I, $3, 16 (138)

Var. V, 21, 28 (200)

Vlpianus Digesta : Y M2: I7

Var. Vl, 4, 28 (229).

Var. YII, 48, 26 (131)

Var. V1, 1, 19 (224)

8, 1A

INDEX NOMINVM ET RERVM AD INSCRIPTIONES VARIARVM (*) Abundantius praefectus praetotio

V,

16-17.::85V..23:53V5,54.5 IX. 4: acta : de sctinario actorum —XI, 22.

actot : actores

Albini

actotes Probini u.i.

u.i.

IV, 35;

IV, 40.

Adeodatus III, 46. Adila u.s. comes II, 29. aduocatus fisci : 4/de Matcellus. Aemilianus episcopus IV, 51. aetas : formula aetatis ueniae —VII, 41. Agapitus u.i. praefectus urbi I, 6; I, 32-33;1,41;— u.i. patricius 1,235; agens : agens curas portus Il, 12; — agens uices : zide Ambrosius. Agroecius V, 15. Alaricus tex Visigigotharum III, zr. Albinus u.i. patricius I, 20; IV, 30; auctotes Albini u.i. IV, 55. Aliulfus saio V, 20.

Aloiosus architectus

II, 39.

Amabilis executor I, 8 ; uit deuotus comes IV, s. Amalasuintha regina X, 1; X,5; X, SU DX XO.

Ambrosius u.i. quaestor VIII, 15 ; u.i.agens uices XI,4; XI, 5 ; XII, 25. Ampelius u.i. V, 35 ; V, 39. Ampelius u.s. Il, 25. Anastasius imperator I, r ; II, r. Anastasius consularis V, 8. Anastasius cancellarius Lucaniae et Bruttiorum XII, 12 ; XII, 14. Anatolicus cancellarius — prouinciae Samnii XI, 36. Andteas u.s. I, 21. Anna u.s. comes IV, 18. annona : formula ptaefectutae annonae VI, 18; praefectus annonae XII, 9.

Anthianus XI, 34. Antonius Polensis episcopus IV, 44. appatitort : zie Fertocinctus, Iohannes. Apronianus u.i. comes ptiuatarum III, 55. Arator u.i.

VIII, 12.

arcatius : z/de lohannes, Petrus, Thomas. archiatrus : zide lohannes ; — formula

comitis atchiatrorum —VI, 19. architectus : zide Aloiosus ; — formula

de architecto faciendo in urbe Roma VII, 15.

Arelatensis : uniuetsi possessores Arelatenses III, 44. "Atgolicus ui 9 HI; rr

IEN29

^H;

30 ; III, 35 ; IV, 22; IV, 25 ; IV, 29;

— praefectus utbi

Arigetnus u.i.comes IAPER

IV, 42. III, 36 ; I1], 45 ;

armifactort : formula de atmifactoribus VII, 18-19. Artemidorus u.i. pfaefectus urbi I, 221: 115254: DIES 22;

Athalaricus rex VIII (excepta epistula TXJOUXCG X PDT. Augusta : ide 'Theodora. Augustalis : de primicerio Augustalium XI, 30. Augustus : ide Iustinianus. Auienus u.i. et patricius I, 20 ;— u.i. praefectus praetorio VIII, 20. Auftigenes uir uenetabilis episcopus III, 14.

Bacauda u.s. V,25. batbari: uniuersi batbati et Romani pet Pannoniam constituti III, 24. Beatus u.c. cancellarius

XI, ro.

Benenatus u.s. IV, 15. Bergantinus u.i. comes patrimonii IVibibs225 EXCISbina : formula binotum et tetnotum si per iudicem agantur VII, 20; — si pef officium agantur VII, 21 ; formula commonhitotrii illi et illi scrinariis de binis et ternis VII, 22. Boethius u.i. patricius I, 10; I, 45; II, 40. Boio u.s.

I, 58. Brandila V, 232. Bruttii : cancellarius Bruttiorum : zie

(*) Indicem generalem in omnia opera Cassiodori inuenies in tomo XC? huius seriei. Interdum adhibere potes indices locupletissimos a "Theodoro Mommsen et Ludouico

Traube compositos (Monumenta Germaniae Historica, auct. ani. XII,

D. 487-597). Hic tantum require nomina titulosque eorum a quibus epistulae conscriptae uel ad quos directae sunt, necnon et res de quibus agitur, prout in inscriptionibus memorantur. Compendia codicum explanauimus omnia, praeter z.c., 1i. et 2.5., de quibus uide infra, sub uetbo ir clarissizius, etc.

INDEX NOMINVM ET RERVM Anastasius, Maximus, Vitalianus ; Venantius u.s. cottector Lucaniae et Bruttiorum III, 8. Burgundiones : Gundibadus rex Burgundionum I, 46; III, 2.

Caclianus u.i. patricius I, 25. calx : formula de praeposito calcis VII, 17. Campania: cancellarius Campaniae: uide Lucinus ; — consulatis Campaniae : side lohannes. cancellarius : uide Anastasius, Anatolicus, Beatus, Gaudiosus, Iohannes, Lucinus, Maximus, Vitalianus; — cancellatii prouinciatum XII, x;

XII, 10; — saionibus qui sunt cancellatiis deputati XII, 3. canonicaria XII, 16. canonicatius : zide Iohannes ; canonicatius Venetiarum XII, 4; XII, 7.

capillati Siscia uel Sauia consistentes

IV, 49.

Capuanus u.s. V, 21i. Carinus u.i. V, 28. casa praegrauata VII, 45. Cassiodorus u.i. atque patricius 1,5; III, 28. Cassiodorus Senator praefectus praetotio IX,24; X, 27-28 ; XI (excepta epistula 13), XII. Catinensis ciuitas : possessores defensotes et curiales Catinensis ciuitatis

III, 49.

Celsina insula

census : formula quae census releuetut ei qui unam casam possidet praegrauatam VII, 45. charta : praefatio chartarum ptaefectut2e XI, praef. chattarius : formula prtobatoriae chartatiorum VII, 45. Chlodouechus : Luduin rex Francorum

II, 41 ; III, 4.

ptianus, Opilio ; comes siliquatariorum Il, 12 ; - formula de comite principis militum —VI, 25 ; formula de comite insulae Cutitanae et Celsinae VII, 16; formula comitis archiattorum —VI, 19 ; forma epistulae quae ad commendandos principes comiti destinatur VII, 25. comitiacus : zide Speciosus, Stabularius; formula magistti scrinii quae danda est comitiaco quando petmilitat V152. comitianus : vide Florentianus. comitiua : formula possessoribus et curialibus de comitiua VII, 27; formula comitiuae patrimonii "VI, 9 ; formula comitiuae primi ordinis VI, 12 ; formula comitiuae ptiuatarum VI, 8; fotmula comitiuae

sacratum largitionum VI, 7; formula comitiuae diuetsarum ciuitatum VII, 26; formula principibus militum comitiuae VII, 28 ; formula comitiuae Gothorum per singulas ciuitates VII, 5 ; formula comitiuae formarum VII, 6; formula comitiuae Neapolitanae VI, 23 ; formula comitiuae ptouinciae VII, 1 ; formula comitiuae Rauennatis VII, 14; formula comitiuae Romanae VII, 15; formula comitiuae portus urbis Romae VII, 9; formula co-

mitiuae Syracusanae VII, 16.

ciuitas : formula

cutfatoris

ciuitatis

VII, 12.

clatissimatus : formula clatissimatus VII, 58. clerus ecclesiae Romanae VIII, 24. codicillus : formula qua pet codicillos uacantes proceres fiant VI, ro. Colosseus u.i. comes III, 23. comes : «ide Adila, Amabilis, Anna, Arigernus, Colosseus, Duda, Martabadus, Osuin, Simeonius, Suna, Wisibadus; - comes patrimonii : uide Bergantinus, Iulianus, Wilia ;—

comes primi ordinis et ex principe officii regis : 4/e Stephanus ; - comes priuatarum : zie Apronianus, Sena-

587

rius; — comes sacratum : uide Cy-

VI, 22.

commeatalis : formula commeatalis VII, 36. commentariensis : de commentatiense XI, 28. commonitotium : formula commonitotiiilli et illi scrinariis de binis et ternis VII, 22. competitio : formula de competitionibus VII, 44. consobrinus : formula qua consobtinae matrimonium legitimum fiat "VII, 46. Constantinianus uir expetientissimus XI 8. consul: zie Maximus, Paulinus; consul otdinarius : zide Felix. Consulatris u.i. III, 52. consularis : side Anastasius, Epiphanius, Iohannes ; consularis prouinciae Ligutiae XII, 8. consulatitas : formula consulatitatis VI, 20. consulatus : formulaconsulatus VI,1. cornicularius : de coftniculatio qui egteditur XI, 18; — qui accedit XI, 19.

INDEX NOMINVM ET RERVM

588

Dumeritsaio VIII, 27. dux ;:side Ibba, Seruatus, Wilitancus

corrector : u/de Venantius. Crispianus I, 37. Cunigastus u.i. VIII, 28.

cuta: de cura epistularum de scrinario curae militatis formula curae palatii VII, portus agens Il, 12. cutatot : formula curatoris

XI, 25; XI, 24 ; 5 ; curas ciuitatis

VITIS 2. curialis : cutiales Catinensis ciuitatis III, 49; Foroliuenses ' IV, 8; fot-

mula

curialibus

ciuitatis

Neapoli-

tanae VI, 24; cutiales Parmensis ciuitatis VIII, 29; cutiales Siscia uelSauiaconsitentes IV, 49 ; curiales Ticinensis ciuitatis IV, 45; cutiales Tridentinae ciuitatis II, 17 ; curiales Estunis consistentes III, 9 ;

- praedia curialium —VII, 47; fotmula curialibusde comitiua VII, 27. Curitana insula VII, 16. Cyprianus comes sacratum V, 40; u.i. patricius "VIII, 21.

Dalmatia : Epiphanius u.s. consularis prouinciae Dalmatiae

V, 24; formula ptincipis Dalmatiartum VII, 24 ; Romani per Dalmatias constituti VIII, 4.

Daniel III, 19. Datius episcopus Mediolanensis XII, 27. Decius u.i. patricius II, 35. Decotatus uir deuotus V, 31. decretum : sub decreto VII, 47. defensor : defensotes Catinensis ciuitatis III, 49; defensores Siscia uel Sauia consistentes

IV, 49 ; defenso-

res Ticinensis ciuitatis IV, 45 ; defensores "Tridentinae ciuitatis II, 17; defensotes Estunis consistentes

III, 9 ; defensores Syracusanae ciuitatis

IX, 10; — formula defensoris

cuiuslibet ciuitatis

VII, rr. delegatorius : de concedendis delegatoriis XI, 535; —delegatoria XI, 55. deputatus : de primicerio deputatorum XI, 30. Despotius u.s. II, 23. Deusdedit

scriba Rauennas

XII, 21.

diaconus : zide Helpidius. dignitas : formula magistetiae dignitatis VIs6. Dominus : Natale Domini PI Domitianus

I, r8.

dromonatrii Il, 5r. ducatus : formula ducatus Raetiatum VII, 4. Duda saio IV, 32; comes IV, 928.

IV, 34; - u.s.

ecclesia : clerus ecclesiae |Romanae VII 24: Ecdicius uir honestus II, 4. edictum XII, 15; XII, 28; edictum Athalatici regis IX, 2; IX, 18; edictum "Theodorici tegis II, 25;

II, 56 ; edictum de pretiis custodiendis Rauenna XI, 11; edictum ptetiorum pet Flaminiam -XI, 12; edictum per ptouincias XI, 8 ; fotmula edicti ad quaestorem ut ipse spondete debeat qui saionem meretur VII, 42. Epiphanius u.s. consularis prouinciae Dalmatiae V, 24. episcopus : z/de Aemelianus, Antonius, Aurigenes, Datius, Eustotgius, Gudila, Ianuarius, Petrus, Seuerus, Victorinus;.— «1X, 55 X,:34 ; XI. 3. epistulae : de cura epistularum —XI, 25 ; formula epistulae quae ad commendandos principes comiti destinatut SVP 2s: etogator opsoniorum : z/de Petrus. Eugenesu.i.magisterofficiorum I, 12. euocatotia : formula euocatotiae quam princeps motu suo dirigit VII, 34; quae petenti conceditur VII, 35. Eusebius u.i. IV, 48. Eustorgius uir uenerabilis Mediolanensis episcopus I, 9. Eutropius V, r3. exceptot : de primicerio exceptotum A125: executot : Zde Amabilis. Faustus

praefectus

ptaetotio

I, 14;

I, 26;1,54;1, 55 ; 11, 5; 11, 9; Hi, 26; II, 50; II, 57; II, 58; III, 47; 11,512 1V,:362 IV, 928521Vod50;

—ui. III, 21r. Felix u.i.consulordinarius

39.

II, 2 ; IIT,

Eelisimicep:

Feltrini : possessores Felttini V, 9. Fetriolus u.s. I, 56. Ferrocinctus appatitor III, 2o. Festus u.i. patricius. I, 15 ; I, 39; II, 22.5 III 210?

Fidelis u.i. quaestor VIII, 18. Flaminia : edictum pretiorum per Flaminiam XI, 12. Florentianus uit deuotus IVTTIS2 7; Florianus u.s. I, 5.

comitiacus

forma : formula comitiuae formarum VII, 6.

589

INDEX NOMINVM ET RERVM formula : formula aetatis ueniae VII, 41; formula binorum et tetnorum

Si per iudicem agantur VII, 20; si pet officium agantur VII, 21 ; fotmulaclatissimatus VII, 38 ; fotmmula comitis atchiattorum —VI, 19; formula comitiuae : uide comitiua;

formula commonitotii illi et illi scrinatiis de binis et ternis "VII, 22; formula consulatitatis VI, 20 ; fotmula consulatus VI, ri; formula

curae palatii VII, 5 ; formula curatotis ciuitatis VII, 12; formula defensoris cuiuslibet ciuitatis VII, II; formula ducatus Raetiarum VII, 4 ; formula edicti ad quaestorem

ut ipse spondere debeat qui saionem meretut

VII, 42 ; formula euocato-

tiae quam princeps motu suo dirigit VI

34;

quae

petenti conceditur

VII, 55 ; formula epistulae quae ad commendandos principes comiti destinatur VII, 25 ; formula illustratus uacantis VI, 11 ; formula magistetiae dignitatis

VI, 6; formula ma-

gistri scrinii quae danda est comitiaco quando permilitat VI, r5 ; formula notatiorum —VI, 16 ; formula

patriciatus

VI, 2; formula

fecturae annonae

ptae-

VI, 18 ; formula

praefecturae praetorio VI, 5; formula praefecturae uigilum urbis Romae VII, 7; urbis Rauennatis VII, 8 ; formula praefecturae urbanae Vl,4;formula ptaesidatus VII,2; formula principatus in urbe Roma VII, 31; formula principis Dalmatiarum —VII, 24; formula ptobatofiae chartatiorum —VII, 45 ; formula

quaesturae VI, 5 ; formula rectoris prouinciae VI, 21; formula referendariorum —VI, 17 ; formula spectabilitatis

VII, 37 ; formula tracta-

totiae legatorum diuersarum gentium —VII, 33; formula tribunatus prouinciarum VII, 30; formula tfibuni uoluptatum —VII, 1o; formula tuitionis VII, 39; formula uicarii portus VII, 23 ; — formula de armifactoribus VII, 18-19 ; fotmula de comite insulae Curtitanae et Celsinae VII, 16; formula (de comite) principibus militum de comitiua VI, 25; formula de competitionibus VII, 44 ;formula de liberis legitimis faciendis —VII, 40 ; fot-

mula de matrimonio confirmando VII, 40; formula de custodiendis portis ciuitatum —VII, 29 ;formula de praeposito calcis "VII, 17; for-

mula de his qui referendi sunt in senatu VI, 14 ; formula principibus militum comitiuae VII, 28; formula honoratis possessotibus et curialibus ciuitatis Neapolitanae Vl,

24;

formula

honoratis,

pos-

sessotibus et cufialibus de comitiua VII, 27 ; formula uicatiis urbis Romae VI, 15 ; - formula ad praefectum pfaetotio ut sub decteto curialium praedia uenundentur VII, 47 ; formula ad praefectum urbis de architecto faciendo in utbe Roma VII, 15 ; - formula qua census releuetut ei qui unam casam possidet ptaegrauatam VII, 45; formula qua consobtinae matrimonium legitimum fiat VII, 46; formula qua moneta committitur VII, 32 ; fotmula qua pef codicillos uacantes procetes fiant VI, 10; formula commeatalis VII, 36. Foroliuensis : possessores et cutiales Foroliuenses IV, 8. Franci: Luduin rex Francorum II,

41 ; III, 4.

Frumatith saio

1I, 13.

Galliae : prouinciales Galliae

III, 17 ;

VIII, 7; III, 4o; III, 42; Gepidae ad Gallias destinati ^W, rz.

Gaudiosus cancellarius prouinciae Liguriae XI, 14. Geberic u.s. IV, 20. Gemellus u.s. III, 16; III, 18; III,

a2 2b ors IV; xo5- INOIOSEVS

DT. Genesius u.s. VIII, 30. gens : formula tractatoriae legatorum diuersatum gentium VII, 33. Genua : Iudaei Genua consistentibus Il, 27; IV, 355.

Gepidae ad Gallios destinati. Gesila saio

V, xr.

IV, 14.

Gildila uit sublimis comes Syracusanae ciuitatis IX, rx ; IX, x4. Gothi : Vniuersi Gothi I, 24; I, 28 ; IX,9; X, 31 ; uniuersi Gothi Dertona consistentes I, 17 ; — uel hi qui pottibus uel clusuris praesunt II, 19 ; formula comitiuae Gothorum pet singulas ciuitates "VII, 5 ; Gothi per Italiam constituti VIII, 5; Gothi per Picenum et Samnium constituti V, 26 ; uniuetsi Gothi citca Verrucas castellum consistentes III, 48. Guarni :rex Guatnorum III, 5 ; V, x. Gudeliua tegina X, 21; X, 24. Gudila episcopus 1I, 18. Gudinandus saio V, 19.

INDEX NOMINVM ET RERVM

590 Gudisalsaio Guduin saio

IV, 47. V, 27; u.s.

Gundibadus rex AG TTIS 2:

liber : formula de liberis legitimis faV, 30.

Burgundionum

Helpidius diaconus IV, 24. Herminafridus tex Thoringorum

"e

I,

IV,

Heruli:rex Herulorum III, 5 ; IV, 2. Hesti V, 2. Hildericus rex VVandalórum IX, rz. Histria: prouinciales Histriae XII,

22. Honoratus u.i. quaestor V, 5. Honorius praefectus utbi X, 3o.

XI, ao.

VI, 1r.

nus, Iustinus.

indulgenta XI, 40. Inportunus patricius III, 5. lohannes u.s. consularis Campaniae III, 27 ; IV, ro.

u.s. treferendarius VIII, 25. archiatrus IV, 4r. papa IX, 15 ; XI, 2. apparitor Il, 2r. u.c. atcarius V, 7.

Iohannes cancellatius

Iohannes

XI, 6.

canonicatius

Tusciae

XI

38.

Iohannes liquatatius Rauennas I7. Italia VIII, 4-5.

XII,

Iudaei : Iudaei Genua consistentes

II, 27; IV, 35; Iudaei Mediolanenses

V, 37.

iudex : iudices prouinciarum NIST

EXISKocN

INE

IX, 20 ; Efonmula

binorum et ternorum si per iudicem agantur VII, 20. Iulianus comes patrimonii I, 16. Iustinianus imperator X, 1; X,2;augustus. X,8; X,9; X, 15; X, 105 X222: X022 50 X90» GINE

PIE Iustinus imperator

VIII, r.

largitio : formula comitiuae sacratum largitionum —VI, 7. Laurentius uir experientissimus —XII,

23. legatus, formula tractoriae legatorum diuersorum gentium VII, 33. legitimus : liberilegitimi

VII, 40.

I4-I5. Lucinus u.c. cancellarius super

Sontium *.

Campaniae constituti *

I, 29. Luduin : z/de Chlodouechus.

imperator : 4/de Anastasius, lustinia-

Iohannes lohannes Yohannes Iohannes Iohannes

VII, 40.

tum VIII, G. Ligures XI, 15 ; XI, 16. Liguria XI, 14 ; XII, 8. liquatarius : z/de Iohannes. Liuuirit comes V,35;u.s. V, 39. Lucania III, 8 ; XI, 39 ; XII, 12 ; XII,

Lucristani

Ianuarius uir uenerabilis episcopus Salonitanus III, 7. Ibba uir sublimis dux IV, r7. illustris femina : z/de Theodogunta. illustratus : formula illustratus uacantis

ciendis

Liberius ptaefectus praetorio Gallia-

magister officiorum : s/de Eugenes ; X, 35. magister scrinii VI, 15. magisteria : formula magistetiae dignitatis

VI, 6.

Mannilasaio V, 5. Marabadus u.i. comes IV, 1:2; u.i. IV, 46. Marcellus u.s. aduocatus fisci I, 22. maritima : tribuni matitimorum —XII, 24. Massilia IV, 26. Massilienses III, 34. matrimonium : formula de matrimonio confirnando VII, 4o ; formula qua consobtinae matrimonium legitimum fiat VII, 46. Maximianus u.i.

I, 2r.

Maximus u.i. consul V, 42 ; u.i. domesticus X, r1. Maximus uicatius utbis Romae XII, 19. Maximus u.c. cancellarius Lucaniae et Bruttiorum XII, 15. Mediolanensis : zie Datius; Iudaei mediolanenses V, 57. miles: pfincipes militum —VI, 25; formula principibus militum comitiuae

VII, 28.

militaris : de scrinario curae militaris XI, 24.

Natale Domini

XI, 17.

Neapolitanus : possessores et curiales ciuitatis Neapolitanae VI, 24 ; fotmula comitiuae Neapolitanae VI,

23:

Neudis u.i. V, 29. Noticus: pfouinciales

50.

notatius: formula 16. Nursini VIII, 26.

Notici

III,

notatiorum

VI,

.

INDEX NOMINVM ET RERVM offioium : promotiones officii praetoriani XI, 17; formula binorum et ternorum si pet officium agantur VII, 20 ; uide magister officiorum. Opilio comes sacrarum VIII, 16. opsonia : Petrus u.c. erogator opsoniorum XII, rr. Osuin u.i. comes I, 40; III, 26 ; IV, 9;—comes IX, 8.

palatium :formulacuraepalatii

VII, s. Pannonia : Barbari et Romani per Pannoniam constituti III, 24. Parmensis ciuitas VIII, 29. Paschasius praefectus annonae XII, 9. patriciatus :formulapatriciatus VI,2. Patricius u.i. quaestor X, 6. patricius : ide Agapitus, Albinus, Auienus, Boethius, Caelianus, Cassiodorus, Cyprianus, Decius, Festus, Inportunus, Probinus, Symmachus, 'Tuluin. patrimonium : formula comitiuae pa-

trimonii

VI, 9.

Paulinus u.c. consul Paulus uit strenuus

IX, 22. XII, 26. II, 37.

Petrus episcopus Petrusu.c.erogatot opsoniorum

XII,

29 ES Petrus u.c. atcatius XII, 20. Picenum : Gothi pet Picenum constituti V, 26. Polensis : 4e Antonius. porta : formula de custodiendis portis ciuitatum —VII, 29. portus : formula uicatii pottus VII, 253; pottus urbis Romae VII, 9; cutas portus agens Il, r2. possessot : uniuersi possessores V, 38; possessores Arclatenses III, 44; Possessotes Catinensis ciuitatis Ill, 49 ; possessores Feltrini V, 9; possessores Foroliuenses IV, 8; possessores ciuitatis Neapolitanae VI, 24 ; possessores Parmensis ciuitatis VIII, 29 ; possessores in Sauia prouincia constituti "V, 15 ; possessotes Syracusanae ciuitatis. IX, 10; possessotes Tridentinae ciuitatis II,

17 ; possessotes Estunis consistentes II, 9; formula possessoribus de comitiua VII, 27. praedium : formula ad praefectum praetorio ut sub decreto curialium ptaedia uenundentur VII, 47. praefatio chartarum praefecturae XI, praef. ptaefectura : formula praefecturae praetorio VI, 5; formula ptaefecturae urbanae VI, 4; formula prae-

59I

fectutae annonae VI, 18; formula praefecturae uigilum utbis Romae VII, 7; utbis Rauennatis

VII, 8;

praefatio chattartum — praefecturae XI, praef.; uniuetsis praefecturae titulos administrantibus XII, 6. praefectus annonae : z/de Paschasius. ptaefectus pfraetotio : side Abundantius, Auienus, Faustus, Liberius, Cassiodorus "VII, 19; VI, 47. praefectus Thessalonicensis X, 55. praefectus urbi : z/de Agapitus, Argolicus, Artemidorus, Honorius, Reparatus, Saluentius; - formula ad praefectum uftbis de architecto faciendo in urbe Roma VII, r5. praepositus : formula de praeposito calcis VII, 17. praerogatiuarius : de praetogatiuario XI, 27. ptaesidatus:formula praesidatus VII, 2. praetorianus : promotiones officii praetoriani XI, 17. praetorium : z/de praefectura, ptaefec-

tus. pretium : edictum de pretiis custodiendis Rauenna XI, 11 ; edictum ptetiotum pet Flaminiam —XI, 12. primicerius : de primicerio deputatotum et de primicerio Augustalium XI, 30; de primicerio exceptorum XI, 25 ; de primicerio singulatiorum qui egreditur XI, 31; qui accedit XI, 32. primiscrinius IX, 6; de primisctinio qui egreditur XI, 20 ; qui accedit XI, 21.

princeps : formula principis Dalmatiarum VII, 24 ; formula euocatotiae quam pfinceps motu suo dirigit VII, 34; formula epistulae quae ad commendandos principes comiti destinatur VII, 25 ; princeps militum VI, 25 ; formula principibus militum comitiuae

VII, 28.

principatus : formula ptincipatus in urbe Roma VII, 31. priuata : formula comitiuae priuatarum VAS: ptobatoria : formula probatoriae chartariorum

VII, 45.

Probinus u.i. patricius II, r1 ; actores. Probini u.i. IV, 4o.

procet: formula qua per codicillos. uacantes proceres fiant "VI, ro. promotio : promotiones officii praetoriani quae Natale Domini fiunt OCT

prouincia:

cancellarii

prouinciarum.

XII, 1 ; XII, 10; formula comitiuae-

INDEX NOMINVM ET RERVM

592 prouinciae ciarum

VII, r ; iudices prouin-

IX,20; XI, 7; X1, 9; XII,

2;formula rectoris prouinciae "VI, 21; formula tribunatus prouinciarum VII, 30 ; edictum per prouincias

XI, 8.

prouinciales : uniuersi

ptouinciales

IX,10;inGalliisconstituti III, 17 ; III, 40 ; III, 42 ; VIII, 7 ; ptouincia-

les Histtiae

XII, 22; ptouinciales Notici III, 5o; ptouinciales Siscia uel Sauia consistentes IV, 49.

quaestor : 4/de Ambrosius, Fidelis, Honotatus, Patricius ; formula edicti ad quaestorem VII, 42.

quaestura : formula

quaesturae

VI,

5.

Raetiae : Seruatus dux Raetiatum I, 11; formula ducatus Raetiarum VII, 4. Rauenna : edictum de pretiis custodiendis Rauenna XI, xr; formula comitiuae Rauennatis "VII, 14; liquatariusRauennas XII, 17 ; Deusdedit scriba Rauennas XII, 21i; utbs Rauennas :VII, 8. Reatini VIII, 26. rectot: formula. rectotis prouinciae IV Y: teferendarius : uide Iohannes ; formula teferendariorum —VI, 17.

regendarius : de regendario XI, 29. regina : side Amalasuintha, Gudeliua. Reparatus praefectus urbi IX, 7. tex : uide Alaticus, Athalaricus, Chlodouechus, Gundibadus, Hetrminafridus, 'Theodahadus, Theodericus, 'Transimundus, VVitigis. Roma VII, 15 ; formula ptaefectutae

uigilum urbis Romae

VII, 7; for-

mula comitiuae urbis Romae

VII,

9 ; formula principatus in utbe Roma VII, 31; Maximus uicatius urbis Romae XII, 19; fotmula uicatiis urbis Romae "VI, 15. . Romani: pet Italiam et Dalmatias constituti VIII, 4; per Pannoniam constituti III, 24 ; Gothi et Romani I, 28; IX, 9; Gothi et Romani Dertona consistentes I, 17; qui

portibus uel clusutfis praesunt II, I9 ; circa Verrucas castellum consistentes III, 48; formula comitiuae Romanae VII, 15; clerus ecclesiae Romanae VIII, 24; populus Romanus 1551: SVIT O5 NEA X317:

Romulus

IIl, 55.

Sabinianus u.s. I, 25. Ssacet: formula comitiuae sacrarum largitionum VI, 7. saio : wide Aliulfus, Duda, Dumetit, Frumatith,. Gesila, ^Gudinandus, Gudisal, Guduin, Mannila, Triuuila, Tutizar, Vera, Viligis; V saionibus qui sunt cancellariis deputati XII, 35; formula edicti ad quaestorem ut ipse spondere debeat qui saionem metetut

VII, 42.

Salonitanus : Ianuatius episcopus Salonitanus III, 7. Saluentius u.i. praefectus urbi IX, 16172 Samnium : Gothi per Samnium constituti

V, 26; cancellarius prouinciae

Samnii XI, 36. Saturninus u.s. I, 19. Sauia : prouinciales et capillati defensores et cutiales Siscia uel Sauia conSsistentes IV, 49; possessores in Sauia prouincia constituti "V, 15. Scholarius : desextoscholario XI, 26. sctiba:

Deusdedit

scriba

XII, 21.

Sscriniarius : de

scriniatio

Rauennas actorum

XI, 22 ; de scriniatio curae militaris XI, 24 ; formula commonitotii illi et illi scriniariis de binis et ternis VII,

22. scrinium : formula magistri sctinii IVISIa. Senatius u.i. comes ptiuatartum IV, 3:5 1V, 75 LV2SX SETV 55; Senator : uide Cassiodorus.

Senatus urbis Romae

I, 4; I, 15; I,

30 ;1,45 ; 1, 44 ; 11, 5 ; II, 16 ; I1, 24 ;

1I,5:52:5-11136,5 I1]; 12:5: IT» 3 T.51545

IV, 16;1V, 45 ; V, 4; V, 225 V, 41;

VIII, 2 ; VIII, xo-11 ; VIII, 14-15 ; IVIIT, 1755 VIID 1958 VIII; 22 0X.

19; IX, 215 135,25; IX5:3550,05 ;

X455: X3u2213 5 X365 IS. XI, 1; XI, 15 ; formula de his qui teferendi sunt in senatu —VI, 14. Seruatus dux Raetiarum I, rr.

Seuerinus u,i. V, 14. Seuetusu.s. VIII, 31 ; VIII,32 ; VIII, 55.

Seuerusuiruenerabilisepiscopus II,8. sextus : de sexto scholario XI, 26. siliquatarii: comes siliquatatiorum et cufas pottus agens II, 12. Simeonius u.c. comes III, 25. singularius : de primicerio singulariorum qui egreditur XI, 31; qui accedit XI, 32. Siscia : prouinciales et capillati defenSsotes et cutiales Siscia uel Sauia consistentes IV, 49.

INDEX NOMINVM spathiarius : side Vnigis. Speciosus 1, 27 ; uit deuotus comitiacus Il, 1o. spectabilitas : formula

spectabilitatis

VII, 57.

Stabularius : Stabulatius comitiacus V,

6. Starcedius u.s. "V, 36. Stephanus u.s. comes : primi ordinis et ex principe officii regis II, 28. Suna u.i.comes Il, 7. Sunhiuadus u.s. III, 15. Symmachus u.i. patricius IV, 6; patricis" LH; 14 ;IV, 5t. Syracusana ciuitas

IX, ro; IX, 11;

IX, 14 ; formula comitiuae Syracusanac

yeso

Tencilia u.s. II, 55. terna : formula binorum et ternorum si per iudicem agantur VII, 20; si pet officium agantur

VII, 21 ; fot-

mula commonitotii illi et illi scrinatiis de binis et ternis VII, 22. 'Theodagunda ill. femina IV, 57. 'Theodahadus u.i. III, 15; IV, 39;

V,12;tex

X,2;X,4-7;X,9;X,

II-20; X, 22-25 ; X, 25-30.

- Theodericus rex : passizz. 'heodora augusta X, 10; X, 20-21; X, 25-24. 'lheodosius X, 5.

'Theodulus u.s. 1l, 235. Theon u.s. I, 2. 'Thessalonicensis praefectus X, 35. 'Ihomas u.c. atcatius XII, 20. 'Thotingi : Herminafridus tex Thoringorum IV, r; epistula ad Thoringorum regem III, 3. 'Ticinensis ciuitas IV, 45. tituli : ptaefecturae titulos administrantes XII, 6. tractotia : formula tractoriae legatorum diuersartum gentium —VII, 33. 'ITransimundus rex VVandalorum V,

43-44-

tribunatus : formula tribunatus ptrouinciatum VII, 30. tribunus : tribuni maritimorum XII, 24; ttibunus uoluptatum VII, ro. 'Iriuuila saio III, 20. tuitio : formula tuitionis VII, 39. Tuluin u.i. patricius VIII, 9. Tuscia : Iohannes canonicarius Tusciae XI, 58. 'lTutizat saio IV, 27.

Valerianus u.s.

XII, 5.

VVandali : Transimundus

tex V Van-

ET RERVM

593

dalorum V, 43-44; Hildericus rex VVandalorum IX, rz. VVandil III, 58. VVarni: tex VVatnotum V, zx. Venantius u.i. Il, 15. Venantius u.s. cottector Lucaniae et Bruttiorum III, 8. Venetiae : canonicarius Venetiarum SI 45 XH uenia: formula

aetatis

ueniae

VII,

41. Verasaio V, 1o. Vettuca : Gothi et Romani circa Vetrfucas castellum consistentes III, 48.

uicatius utbis Romae : zide Maximus ; formula uicatii portus "VII, 25; formula uicatiis urbis Romae VI,

15. uices : agens uices : zide Ambtosius. IVÍCtOf u.s.

LX, I2.

Victorinus uir uenerabilis episcopus VIII, 8. uigil : forma praefecturae uigilum urbis Romae VII, 7; utbis Rauennatis

VII, 8.

VVilia u.i. comes patrimonii NOISE IX, 15. VVilia I, 18. VViligis saio Il, 20. VVilitancus dux V, 53. uit clarissimus (— u.c.) wide : Beatus, Felix, Iohannes, Lucinus, Paulinus, Petrus, Simeonius, "Thomas, Vitalianus.

uir deuotus : zide Amabilis, Decotatus, Florentianus, Speciosus. uit experientissimus : 2/4e Constantianus, Lautentius. uit honestus : zide Ecdicius. uit illuster (— ui): «de Agapitus, Albinus, Ambrosius, Ampelius, Apronianus, Arator, Argolicus, Arigernus, Artemidorus, Auienus, Betgantinus, Boethius, Caelianus, Catinus, Cassiodotus, Colosseus, Consularis, Cunigastus, Cyprianus, Decius,

Eugenes, Eusebius, Faustus, Felix, Festus, Fidelis, Honoratus, Marabadus, Maximianus, Maximus, Neudis, Osuin, Patricius, Probinus, Saluentius, Senarius, Seuerinus, Suna, Symmachus, Theodahadus, Tuluin, Venantius, Vilia. V uit spectabilis (— u.s.) : uide Adila, Ampelius, Andreas, Anna, Bacauda, Benenatus, Boio, Capuanus, Despo-

tius, Duda, Epiphanius, Fertriolus, Florianus, Geberic, Gemellus, GeneSabinianus, Saturninus, Seuetus,

594

INDEX NOMINVM ET RERVM

Starcedius, Stephanus, Sunhiuadus, Tancila, Theodulus, Theon, Valerianus, Venantius, Victor, VViti-

gisclus, Vmbisuus. uir strenuus : 4/de Paulus. uir sublimis : z/ze Gildila, Ibba. uir uenerabilis : z/e Aurigenes, Eustorgius, Ianuatius, Seuetus, Victotinus. VVisibadus comes X, 29. L

VVisigothae III, 1. Vitalianus u.c. cancellarius Lucaniae et Brutiiorum XI, 39. VVitigis rex X, 31-35. VVitigisclus u.s. IX, 12. Vmbisuus u.s. I, 19. Vnigis spatharius III, 25. uoluptas : formula tribuni uoluptatum VIfou0; urbs : z/de Roma.

CONSPECTVS

MATERIAE

INTRODVCTIO cura et studio

Àke FRIDH De uita.et scriptis Cassiodoftid41

93...

eeu.

Bibliographia Selecta Conspectus Bibliographiae Selectae ...... Tublbgraphi [OX ee PEDI ENOLASAURS. T Index Auctorum Bibliographiae ......... VARIARVM

V-XIII

XVI XVII-XXXII XXXIII-XXXIV

LIBRI XII

cura et studio

Àke FRIDH

Praefatio IDs codicibHse nos. eee esie tees enis BIBdIHODESER A cra Su Moss e vvs IH De'orihosraphia s. osea ees 4

IEEE. 0s ate e ais Ro Rote aon a HOXEUSCHOCHS

oTi Ete sien eiecie

XXXVII-XLIII XLIII-XLIV XLIV-XLV XLVI

1-499

DE ANIMA cura et studio James W. HALPORN Introduction ISIBe Dafeof De Anmma

e

II. Title and Chapter division ........... III. The Sources of 'De anima' .......... IV. The Archetype of 'De anima' ........ Woisilg ces RC D SUIS OFHOSTAply ee cessere tests ET VII. Mention

of (/De Anima'

in Medieval

LIDrarv CAtalogueS , e. cv ener ese rp VIII. Printed Editions of 'De anima" .... IX. The Manuscripts of 'De anima' ......

504-506

507 507-511 512-513 513-515

515-516

516-519 519-52I

521-527

596

CONSPECTVS

MATERIAE

X. Manuscripts of De Anima' used in this Lors rinforcie ae p ler NIE entere Sipla et'Stemma codicutmi : 2 5 SPINExe T'estusseritI6dssc ote

20. doen T PER OT S et

527-531 532 533-575

INDICES Index Locorum 5. 5cnpturae Dudex AuctofrQm

..247.

9025

420.95: 2A EBO S REFS

579 580-585

Index nominum et rerum ad inscriptiones VaDSPUND-.

eec * sl

der

oa tdi

ns CIE qi S

586-594

—Ó—ÁÓ' ipic — Mc Áwe ct unte Aie tá 1 0000 Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D[1973/0095[4

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF.

AST

Ás

4 Ge tre

AT

X. Maece ign not Ge Parens! blz

»

"D qid

2»

DO

24231

MM

ues 9s Stasttu) ees 86 2207 Bedv

dea

»

"

e

— C

:

!

id

Lj]

|

"

$

NT.

a!

$

heme 5: Sage J

E

em

pes €

E

Ad

JY

X

"

' *

E

.

X

*

P

:

z

"4a

»y

3E ».xM

E E: | à

" -

-

,-

FELD

A

, Mun ALIENO. er Pu

n

Ó

-—

P

A

A

yes

e

ELS

z

P

i

,

:

3

:

ux

v

-»

E

i

i "

"

-

3

-

1

-i

i

"in

3

i

É "i

v.

&-

1

h

»

E

;

x

"

L

"

E

v

P

f

A

Im

m

^

senptm,mer

| iP 2R

60

CA

u44 THEOLOGY

LIBRARY

5CHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT . CLAREMONT, CALIFORNIA

A

326d

oir Pid

E

gn

p Mnur

ij x

lideetgnus