Opera, Pars I Opera exegetica, 2A: Commentariorum in Esaiam libri XII-XVIII, In Esaia parvula adbreviatio

Citation preview

SEMES LATINA LXXffl A

TYPOGRAPHI BREPOLS TVRNHOLTI

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano073aunse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXIII A

cc LXXXH A

CORPYS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXIII A

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA PARS i, 2 A

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIII

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA

PARS I

OPERA EXEGETICA 2 A COMMENTARIORVM IN ESAIAM LIBRI XII-XVIII IN ESAIA PARVVLA ADBREVIATIO

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIII

v^

C

M ’X.'i

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

S. HIERONYMI PRESBYTERI COMMENTARIORYM IN ESAIAM LIBRI XII-XVIII

CVRA ET STVDIO

MARCI ADRIAEN

31998

SIGLA CODICVM ET EDITIONVM B

codex Brixianus, Queriniana A III 14, saec. VIII (lib. I-V).

G

codex Sangallensis 115, saec. IX (lib. VI-XIV).

M

codex Mediolanensis S 45 sup., saec. VII (lib. XII-XVI).

E

codex Londiniensis, B.M., Egerton 2831, saec. VIII (lib. XIVXVIII).

W

codex Parisinus, B.N., lat. 9526, saec. VIII (contulimus lib. 1,1). codex Parisinus, B.N., lat. 152, fol. 17-20, saec. IX (fragm. lib. II, iii; XVIII, lxvi).

P L

codex Parisinus, B.N., lat. 2739, saec. VII-VIII (excerpta e lib. II, vii, ix ; IV, xi).

0

fragmenta Aurelianensia (192 [169]) et Berolinense (Lat. Qu. 364), saec. VI-VIII (fragm. lib. II, iv-v ; XIII, xlviii-xlix).

Pal.

codex Vaticanus Palatinus 172, saec. IX (lib. I-X).

Vat. Vat}

codex Vaticanus Latinus 322, saec. XV. codex Vaticanus alter, quem adhibebat Dominicus Vallarsi (lib. X).

Ambr.

codex Mediolanensis E 43 inf., saec. XII (lib. XII-XVIII).

Er.

editio Desiderii Erasmi, t. V, Basileae, 1316.

Viet.

editio Mariani Victorii, t. IV, Parisiis, 1623. editio Maurinorum, cura et studio Iohannis Martianay, t. Ill, Parisiis, 1704.

V

editio Dominici Vallarsi, t. IV, Veronae, 1735 (editio altera Vallarsiana, Venetiis, 1767 [V2], interdum paulo emendatior, repetita est in Patrologia Latina, t. XXIV, 17-678 [edit. alt. 17706]).

PL

editio Migniana, Patrologia Latina, t. XXIV, Parisiis, 1845.

Ginsberg

Die Haggada bei den Kircbenvatern, VI. Der Kommentar des Hiero¬ nymus zu Jetaja, in Jewish Studies in Memory oj George A. Kobut, New York, 1935, p. 279-314.

Hagendahl

H. Hagendahl, Latin Fathers and the Classics, Gothoburgae, 1958.

LXX

Septuaginta, XIV. Isaias, ed. J. Ziegler, Gottingae, 1939 (singulorum codicum ac recensionum siglis usi sumus quae adhibuit Ziegler).

W

S. HIERONYMI PRESBYTERI

COMMENTARIORVM IN ESAIAM

LIBER DYODECIMVS

Nullus tam imperitus scriptor est, qui lectorem non inueniat n similem sui; multoque pars maiorest Milesias fabellas reuol- 307/308 uentium.quam Platonis libros. In altero enim ludus et oblectatio est, in altero difficultas et sudori mixtus labor. Denique Timaeum de mundi harmonia, astrorum cursu et numeris v disputantem, ipse qui interpretatus est Tullius, se non intel-493/494 legere confitetur. Testamentum autem Grunnii Corocottae Porcelli decantant in scholis puerorum agmina cachinnantium. Igitur et noster Luscius Lanuinus fruatur testibus, immo fautoribus suis ; uincatque multitudine, quia forsitan uincit ingenio. Mihi sufficit paucorum testimonium, et amicorum laude contentus sum, qui in expetendis opusculis meis, amore nostri labuntur, et studio scripturarum ; ac nonnullos fore arbitror qui hoc ipsum quod ad te, Eustochium, sermonem

Lib. XII, 2 Milesias fabellas] cfr W. Aly, in Pauly-Wissowa, xy, 2, 1932, c. 1580 sq. 5 Plato, Timaeus. 6/7 cfr Cic. de fin. ir, 15. 7/8 cfr Petronius, Satyrae, ed. Buciielf.r5, p. 268 sq. 9 Luscius Lanuinus] cfr W. SchanZ, Geschichte, I, 1, p. 166 sqq. - His nominibus Rufinus designator, cfr Hier. Hebr. Quaest. in Gen., prol. - C.C., lxxvii, p. 1, 5-17.

Lib. XII, 1 nullus] incip. M Ambr. inperitos M (ut semper) non] om. G 2 milisias M fabellas] et proem. MG 4 sudori m. labor] M G, sudor m. labori fi v 5 astrorum] M G, astrorumque /r u 6 interpraetatos M (ut semper) 7 gronni G corocotae M 8 scolis MG 9 luscis M, corr. a. m. lucius lauinius edd. /a 13 scribturarum M (ut semper) 14 eusthocium M

466

IN ESAIAM XII, prol.-xl, 27/31

facio, obtrectationi patere contendant, non considerantes, Holdam et Annam ac Debboram, uiris tacentibus, prophetasse. Et in seruitute Christi nequaquam differentiam sexuum ualere, sed mentium. Duodecimus ergo in Esaiam explanationum liber hoc habebit exordium. 27/31. Quare dicis, Iacob, et loqueris, Israel: abscondita est uia mea a Domino ; et Deo meo indi¬ cium meum transiuit ? Numquid nescis, aut non audisti ? Deus sempiternus, Dominus qui creauit j terminos terrae, non deficiet, neque laborabit, nec est inuestigatio sapientiae eius. Qui dat lasso uirtutem ; et his qui non habent fortitudinem, robur multiplicat. Deficient pueri et laborabunt, et iuuenes in infirmitate cadent. Qui autem sperant in Do10 mino, mutabunt fortitudinem, assument pennas sicut aquilae, current, et non labor abunt ; ambulabunt, et non deficient. LXX : Non enim dicas, Iacob : et quid locutus es, Israel. Abscondita est uia mea a Deo, et Deus mens indicium meum abstulit, et recessit ; et nunc nescis, et non 15 audisti ? Deus aeternus, Deus qui creauit terminos terrae ; non esuriet, nec laborabit, nec est inuentio prudentiae eius. Qui dat esurientibus fortitudinem ; et non dolentibus maerorem. Esurient enim iuuenes, et laborabunt adolescentes, et electi infirmi erunt. Qui autem exspectant Deum, mutabunt fortitudinem. Assument 20 alas quasi aquilae ; current, et non laborabunt ; gradientur, et non esurient. Cum omnipotentis Dei tanta sit magnitudo, ut nihil eum lateat, et omnia illius arbitrio gubementur, quare dicis Iacob, id est, duae tribus quae appellabantur Iuda ; et lo¬ queris Israel, decern aliae tribus in Samaria, quae iam captiuae 25 ductae estis in Assyrios : Abscondita est uia mea a Do¬ mino; et a Deo meo indicium meum transiuit? Et est sensus : Dicitis, ad Deum terrena non pertinent, nec considerat quid unusquisque nostrum gerat. Vnde et nos ab hostibus iniuste opprimimur, et in iumentorum et piscium similitudinem, 30 iuxta Abacuc, absque ullo rectore disperdimur. Quibus respondit Deus : Numquid nescis; nec praecedentium scripturarum te uerba docuerunt, siue iuxta LXX ignoras, quia non audisti, quod aeternus Deus et Creator omnium Dominus omnia nouit, omnia continet, omnia sua maiestate dispensat ? 35 Nec aliquando deficit, nec laborat ; ut tuum iudicium non 15

16 cfr IV Reg. 22, 14 ; I Reg. 2, 1-10 ; Iud. 27/31, 29/30, cfr Hab. 1, 8.14.

4, 4.

27/31, 3 transiuit] M G, v in marg., transibit fx u (cfr l. 26) 5 laborauit M 7 habent] del. G et add. s. 1. a. m. sunt robur] et praem. G 13 israel] dicens add. edd. n 14 meum] om. G transiuit] M, transibit G (corr.), fi u 32 iuxta] ut G 33 defecit M

PL

411 ft

309

v 493

v 494

IN ESAIAM XII, xl, 27/31-xli, 1/7

40

45

jo

55

60

5

467

inteUegat, et absconditae sint ab eo uiae tuae ? Nec est, in¬ quit, inuestigatio sapientiae eius, de quo loco illud apostoli sumptum reor : Incomprehensibilia indicia eius, et inuestigabiles uiae illius. Siue, ut LXX transtulerunt : Non esuriet, et non laborabit. Vbi enim cibus, ibi frequenter esuries, si cibum detraxeris ; et ubi esuries, ibi et labor. Cum autem haec in Deo non sint, cur ei humanas iungitis passiones ? quin potius ipse esurientibus et lassis dat fortitudinem, et qui uidentur in saeculo esse quasi nihili, uirtutem roburque multiplicat. Siue iuxta LXX, qui tribuit non dolentibus maerorem ; est enim tristitia quae ducit ad mortem, et est tristitia quae ducit ad uitam. Vnde his qui habent cor impaenitens, dat tristitiam ut sua peccata intellegant. Et quia multi gaudent in corporis sa¬ PL nitate, et adolescentiam atque pueritiam putant esse perpe- 412 tuam, iungit et dicit, quod florens aetas cito concidat, et cor¬ pora robusta marcescant. Qui autem non in suis uiribus, sed in Deo habeant fiduciam, et eius semper misericordiam praesto- v 495 lentur, mutent fortitudinem, et uadant dc uirtute in uirtutem. Et assumant pennas sicut aquilae, et audiant : Renouabitur sicut aquilae iuuentus tua. Currant ad Dominum, et eius desiderio non laborent ; ambulent, et numquam deficiant. Crebro diximus, aquilarum senectntem reuirescere mutatione pennarum, et solas esse quae iubar solis aspiciant et splendorem radiorum eius possint micantibus oculis intueri; pullosque suos an generosi sint, hoc experimento probent. Itaque et sanctos repuerascere, et assumpto immortali corpore, labo- H 310 rem non sentire mortalium, sed rapi in nubibus obuiam Chri¬ sto, et nequaquam iuxta LXX esurire, quia praesentem Do¬ minum habeant cibum. XLI. 1/7. Taceant ad me insulae, et gentes mutent fortitudinem. Accedant, et tunc loquantur ; simul ad indicium pr 0 pin qu emus. Quis suscitauit ab oriente iustum : uocauit eum ut sequeretur se ? Dabit in conspectu eius gentes, et reges obtinebit. Dabit quasi puluerem gladio eius, sicut stipulam uento raptam arcui illius. Persequetur eos : transibit in pace, semita in pedibus eius non apparebit. Quis haec operatus est et fecit, uocans generationes

38/39 Rom. il, 33.

54/53 Ps. 102, 5.

36 abscondetae At 38 inconpraehensibilia At 38/39 ininuestigabiles dub. prop, v 39 eius At 40 cibo * At ibi] est add. G 41 haec in deo] At G, ~ fj. v 42 quur At iungis G 44 roborque At 48 sua peccata] At G, ~ fj. v 49 aduliscentium At 51 pr. in] At s. 1. 52/53 praestolentur] At G v, praestolantur fi 54 adsumant At, G corr. 58 pinnarum At 61 repueriscere At, expuerescere G adsumpto At, G corr. xli, 1/7, 5 obtenebit At 7 raptatam G

468

IN ESAIAM XII, xli, 1/7

ab exordio ? Ego Do-minus, primus et nouissimus ego sum. Viderunt insulae, et timuerunt ; extrema terrae obstupuerunt, appropinquauerunt et accesserunt. Vnusquisque proximo suo auxiliabitur ; et fratri suo dicet : Confortare. Confortauit faber ae15 rarius percutiens malleo eum qui cudebat tunc temporis, dicens : glutino bonum est. Et confortauit eum in clauis, ut non moueatur. LXX : Innouamini ad me insulae, principes enim mutabunt uirtutem ; appropinquent et loquantur simul. Tunc indicium annuntient : Quis suscitauit 20 de oriente iustitiam. Vocauit earn ad pedes suos et uadet? Dabit in conspectu gentium ; et reges in stuporem mittet, et dabit in terrain gladios eorum. Et sicut stipulam proiectam arcus eorum ; et persequetur eos, transibit in pace uia pedum eius. Quis operatus est et fecit haec ? uocauit earn, qui uocat earn a genera25 tionum principio. Ego Deus primus, et in haec quae uentura sunt ego sum. Viderunt gentes et timuerunt ; termini terrae ob¬ stupuerunt et accesserunt. Venerunt simul, iudicans unusquisque proximo suo auxiliari et fratri. Et dicet: Praeualuit uir artifex et aerarius per cuti ens malleo simul producens ; ali quan¬ to do quidem dicit, solidatio bona est. Confortauerunt ea, in clauis ponent ea et non mouebuntur. Gentes, id est insulae, quae falIO

35

40

45

sis amarisque huius saeculi tunduntur fluctibus, iubentur audire et ora concludere, et illud nosse quod ad Israel dictum est : Audi, Israel, et tace ; et mutare fortitudinem, ne per imbecillitatem pristinam, Dei non possint audire sermonem, ut accedant prius ad Dominum, et quia non sint propria salute contentae ; sed quod didicerint, ceteros doceant, et cum Do¬ mino disputent, utrum omnium Deus iusta seruauerit. Sic autem interrogat eos, et ad respondendum prouocat, ut interrogatione doceat quod ignorant : Quis suscitauit ab oriente iustum, siue iustitiam ? Neque enim Iudaeorum tantum Deus, sed et gentium, qui uocauit Christum Domi¬ num Saluatorem, qui factus est nobis sapientia a Deo, iustitia et sanctitas, et redemptio. In quo iuxta eumdem apostolum Dei iustitia reuelatur. Vocauit autem eum, ut se in omnibus sequeretur, et opera Patris faceret; et illud impleret dicens :

xli, 1/7, 34 lob 33, 31 ?

43/44 I Cor. i, 30.

44/43 cfr I Cor. x, 30.

12 obstipuerunt M, G corr. adpropinquauerunt M (ut semper), G corr. 13 auxiliatur M 14 die* M, dicit G {corr.), /a v in marg. confortabit G {corr.) /a v in marg. 16 glutinum M 17 moueretur u in marg. 22 terra G 23 transiuit M 26 uidebunt M 26/27 obstipuerunt M {?) G, corr. 28 auxiliare M 30 soledatio M 33 alt. et] ut M 36 quia] M G, quod /a v 37 sed] om. G dedicerint M 38 iusta seruauerit] ipse sit qui ista dispensat an idola quibus uane iniusteque seruierunt M, rcete ? 40 doceant G 46 facerit M

v 496

PL

413

IN ESAIAM XII, xli, 1/7

469

Deus, ut facerem uoluntatem tuam uolui. In hums conspectu reges et gentes colla submittent, et gladio illius ac sagittis aduersariae potestates, quasi stipula subicientur, et puluis. 50 Persequetur eos, reges uidelicet et principes gentium singularum : Et pertr ansibit in pace, ad pacem cunctos uocans, ut reconcilientur Deo. Semita in pedibus illius non apparebit, id est, uiae laborem non sentiet, nec aliquam imbecillitatis humanae lassitudinem ; sed de torrente 55 bibet in uia, et propterea leuabit caput. Quis, inquit, haec operatus est et fecit ? Quis suscitauit iustum, siue iustitiam ? Quis ei gentes et reges tradidit ? Quis gladio eius et arcui uniuersa subiecit ? utique ille, qui ab initio mundi haec futura praedixit, qui omnium conditor est. Et quia dixerat 60 sciscitantis affectu : Quis suscitauit ab oriente iustum, et cetera, cunctis tacentibus sibi ipse respondit : Ego sum Dominus, primus et nouissimus ego sum. Ipse est qui et in Apocalypsi Ioannis loquitur : Ego sum a et a>, principium et finis. Viderunt insulae, id est, gentes, siue Ecclesiae de gen65 tibus congregatae, quae mundi huius sustinent tempestates ; et timuerunt Dominum : Principium enim sapientiae timor Domini. Omnes terrarum termini ad apostolorum uerba tremuerunt, appropinquantes, et ad Christi euangelium pariter accedentes. Cumque seipsos cernerent esse saluatos, id quod 70 supra audierant : accedant, et tunc loquantur, opere compleuerunt ; ut auxiliarentur proximis suis, et fratres suos uellent in Domino confortare. Et dicerent eis : Recedite ab idolis, simulacra daemonum antiqua contemnite, quae humana finxit manus, quae malleo cudente producta sunt, quae 75 compacta glutino, quae stabilita clauis, ut non moueantur ; et cum steterint, ambulare non ualeant. Quae nos super per¬ sona Christi et uocatione gentium et praedicatione euangelii atque idolorum condemnatione interpretati sumus, quidam ad Cyrum regem Persarum referunt, quod suscitauerit eum 80 aduersum Babylonios de oriente, et parere suae fecerit iussioni, prosternens ei gentes plurimas, et gladio illius et arcui cuncta subiciens. Et cetera quae sequuntur ad eius personam referunt, quod scilicet Babyloniis idola sua non profuerint, quae humano facta sunt studio, et arte aerarii suscitata. Non85 nulli Hebraeorum de Abraham dictum put ant, qui uocatus sit 47 Ps. 39, 9. 54/55 Ps. 109, 7. 63/64 Apoc. 1, 8 ; 22, 13. 9, 10. 84/85 cfr Ginzberg, p. 310 sq.

66/67 Prou.

53 parebit G 55 eleuabit G 55/56 quis est inquid (ut semper) h. operatus ~ At 60 adfectu Af iustum ab oriente ~ M 63 sum] om. G 68 christi] domini G 75 conpacta Af, G corr. 76 steterent Af 78 condempnatione Af 79 circum M (alt. c eras.) 80/81 iussione Af, corr. a. m. 82 ceta Af, corr. a. m. secuntur Af

/x 311 v 497

PL 414

470

90

95

100

105

5

10

15

IN ESAIAM XII, xli, 1/7-8/16

iustus ab oriente, id est de Chaldaeis, eo quod solus iustus inuentus est ; et secutus est eum, egrediens de patria sua in ter¬ rain quam nesciebat, et tradiderit reges in manu eius, qui aduersum Sodomam et Gomorram uenerant ; et ante gladium eius et arcum fecerit eos esse quasi stipulam et puluerem ; persecutusque sit illos, et reuersus in pace, et longi itineris cursum non senserit, et hoc non suis uiribus, sed Domini fece¬ rit misericordia, qui ab initio haec futura cognouerit. Viderunt, ait, insulae, id est gentes in circuitu, et illius uirtute perterritae sunt. Et extrema terrae. Sem uidelicet filius Noe, qui tempore extremo terrarum cum patre et cum fratribus de diluuio euaserat et usque ad tempus illud fuerat reseruatus ; quern Melchisedec intellegi uolunt, et uenisse obuiam Abraham de proelio reuertenti, et accessisse, et benedixisse ei, et eum Dei benedictionibus roborasse. Ipsumque esse fabrum aerarium qui Abraham conflauerit, et malleo suae artis ad meliora produxerit ; et dixisse ei: Bonum est, ut timore Domini glutineris et iungaris ei. Et confortauit eum, siue solidauit in clauis praeceptorum Domini, ut non moueretur, sed in timore illius permaneret. 8/16. Et tu, Israel serue mens, Iacob quem elegi, semen Abraham amici mei. In quo appr ehendi te ab extremis terrae, et a longinquis eius uocaui te, et dixi tibi.'Seruus meus es tu ; elegi te, et non abieci te. Ne timeas, quia tecum sum ego ; ne declines, quia ego Deus tuus, confortaui te, et auxiliatus sum tui. Et suscepit te dextera iusti mei. Ecce confundentur et erubescent omnes qui pugnant aduersum te ; erunt quasi non sint. Et peribunt uiri qui contradicunt tibi. Quaeres eos, et non inuenies. Viri rebelles tui erunt quasi non sint ; et ueluti consumptio homines bell antes aduersum te. Quia ego Dominus Deus tuus apprehendi manum tuam, dicens tibi : Ne timeas, ego adiuui te. Noli timere uermis Iacob, qui mortui estis ex Israel. Ego auxiliatus sum tui, dicit Dominus ; et redemptor tuus sanctus Israel. Ego posui te quasi plaustrum triturans no-

98/100 cfr Gen. 14, 17-20.

>.

80 de] om. G 87 alt. est] sit G 90 feceret M 91 illos sit ~ G longe iteneris M 92/93 fice**t M 94 circuitu] c***u*to M 99 accessisse] M G, accepisse fj. v 100 roborasse] G, robor***asse M, corroborasse p. v 102 meleora M 102/103 timori G 8/16, 2 adpraehendi M {ut semper), G corr. 6 deus] dominus praem. M 7 tibi v in marg. 10/11 uiros rebellos tuos M cum Vulg., uiros reb. tui G 11/12 consumpti G 13 tuus] om. G dicensque G 14 adiuuaui G, corr. 15 exiliatus G, corr. 10 dicit] bis in M

v 498

IN ESAIAM XII, xli, 8/16

20

25

30

35

40

45

50

471

uum, habens rostra serrantia. Triturabis montes et comminues ; et colies quasi puluerem pones. Ventilabis eos, et uentus toilet, et turbo disperget eos et tu exsultabis in Domino, in sancto Israel laetaberis. LXX : Tu autem Israel puer meus, Iacob quern elegi, semen Abraham quern dilexi, quern assumpsi ab extremis terrae, et a summitatibus eius uocaui te, et dixi tibi : Puer meus es ; elegi te, et non dereliqui te. Noli timere, tecum enim sum ne erres. Ego enim sum Deus tuus qui confortaui te, et auxiliatus sum tui, et roboraui te dextera iusta mea. Ecce confundentur, et erubescent omnes aduersarii tui. Erunt enim quasi non sint ; et peribunt omnes inimici tui. Quaeres eos, et non inuenies, homines qui insanient in te. Erunt enim quasi non sint, et non erunt pugnantes aduersum te. Quia ego Dominus Deus tuus qui teneo dexter am tuam ; qui dico tibi, ne timeas Iacob, paruule Israel. Ego auxi¬ liatus sum tui, dicit Deus, qui redimo te sanctus Israel. Ecce feci te quasi rotas plaustri trihirantes nouas in serrarum modum. Et triturabis montes, et comminues colies ; et ut puluerem pones et uentilabis, et uentus auferet eos, et tempestas disperget illos. Tu autem laetab eris in sanctis Israel et exsultabunt. Iacob et Israel esse carnalem et esse spiritalem, Paulus apostolus docet : Videte Israel secundum carnem. Ex quo intellegimus esse et alterum iuxta spiritum ; et ad carnalem did Israel : Si filii essetis Abraham, opera Abraham faceretis. Quibus et supra dicitur : Quare dicis, Iacob, et loqueris, Israel. Abscondita est uia mea a Domino et a Deo meo indicium meum transmit ? E contrario nunc ad spiritalem Deus loquitur Israel, qui Domini sui suscepit aduentum, quern primum seruum, dein electum, ad extre¬ mum semen Abraham uocat. Ante enim accepimus spiritum seruitutis in timore ; et postea electi, in amicitiam Dei iungimur. Post uocationem igitur gentium, quando uiderunt insulae et timuerunt, extrema terrae obstupuerunt ; appropinquauerunt et accesserunt, uocantur reliquiae, iuxta electionem gratiae, de quibus scribit et euangehum : Istos duodecim elegit Iesus, quos et apostolos nominauit, qui post seruitutem paedagogae legis, electi sunt in euangelio ; et semen Abraham amici Dei esse meruerunt. In illo enim apprehendit eos ab extremo

8/16, 38/39 I Cor. io, 18. 40/41 Ioh. 8, 39. cfr Rom. 8, 15. 51/52 Luc. 6, 13.

42/43 Is. 40, 27.

46/47

18 rostras M 21 exultabis MG 23 delexi M 24 eius] et add. G 27 iusta] M (ta s. 1. a. m.), iusti G, corr. mei G, corr. 29 queres M 29/30 insanent M, insaniunt G 33 dominus G sanctus] post israel ponit M, om. G, del. Viet. 34 triturantes] M G cum LXX, triturantis y v 37 in sanctis israel et exultabunt M (-b«**) G, cum LXX, in domino et in sanctis israel y v 39/40 et alterum esse ~ G 40 dicit* G fili M 41 feceritis opera abraham G 45 deinde G 47 timorem M 49 obstipuerunt G

y ill

PL 415

v 499

472

IN ESAIAM XII, xli, 8/16

terrae, et a longinquis eius et finibus uocauit Israel de uniuersis nationibus, congregans primum populum Iudaeorum, de quibus et Paulus apostolus dicit : Vobis oportebat primum praedicari sermonem, quoniam autem auertistis uos, imus ad gentes. Tibi ergo, qui et seruus meus, et electus meus, qui praedicatu6o rus in gentibus es, et persecutiones plurimas perpessurus, dico ne timeas, quia tecum sum, cui loquor in euangelio : Ecce ego uobiscum sum omnes dies, usque ad consummationem saeculi. Non erres, neque a ueritate declines, nee te falsa persuasione decipias, quod tuis uiribus imperitus et nudus, siluam gentium 65 penetres, et ferocissimas nationes ad mansuetudinem uoces. Ego sum qui confortaui te, et auxiliatus tui sum ; et suscepit te, siue protexit, dextera iusti mei, id est, Domini Saluatoris, siue dextera mea, ut LXX transtulerunt. Ecce enim aduersarii tui, populus Iudaeorum et omnes qui pugnant aduersum te, et v 500 70 persecutores tui uertentur in nihili, quaeresque aduersarios PL tuos, et non inuenies. Causaque redditur quare non inueniat 416 aduersarios suos : Quia erunt quasi non sint. Qui ad¬ uersarii insanire dicuntur contra apostolos, uel iuxta Hebraicum : esse consumpti. Idcirco autem timere non debes, quia 75 ego apprehendi manum tuam, qui dico tibi : ne timeas, ego adiuui te ; noli timere uermis Iacob, qui mortui estis ex Israel, siue ut LXX : Paucissimi ex Israel. Hoc quod posuimus, ego n 313 adiuui te : noli timere uermis Iacob, in LXX non habetur. Vermis autem qui Hebraice dicitur tholath, propter 80 humilitatem atque contemptum uocatur apostolorum chorus, imitans Saluatorem, qui loquitur in psalmo : Ego sum uermis, et non homo ; opprobrium hominum, et abiectio plebis. Sicut enim uermis terram penetrat. Ita sermo apostolicus penetrauit gentium ciuitates, et ingressus est prius corda durissima. Et 85 recte pauci appellantur ex Israel, quia ad comparationem om¬ nium, gentis Iudaicae paucissimi crediderunt, quibus in euangelio Dominus loquitur : Noli timere grex paruulus. Siue iuxta Hebraicum, mortui ex Israel, qui cum apostolo dicunt : Cotidie morior. Et alibi : Cum Christo crucifixus sum. 90 Viuo autem, non ego ; uiuit uero in me Christus. Quodque se55

57/58 Act. 13, 46. 89 I Cor. 15, 31.

61/02 Matth. 28, 20. 89/90 Gal. 2^ 20.

81/82 Ps. 21, 7.

87 Luc. 12, 32.

55 alt. et] M G, om. fj. v uocauis M 57 oportibat At 58 auertistis uos] M G, auertitis nos fj. v 60 persecution^ M dicam At 61 quia] ego add. G 62 omnibus diebus M 66 sum tui ~ G 70 persequutores M -que] om. At 71/72 et usque suos] G in marg. infer. 72 quia] At (i s. 1. a. ml) 73/ 74hebraeumM 70 uemis At, corr. a. m. 80 contemtum At, corr. 85 conparationem At 85/86 omnium] At, omnis G, totius orbis )x v 86 credederunt A1 89 morimur M

IN ESAIAM XII, xli, 8/16-17/20

95

100

105

5

10

15

20

473

quitur : Ego posui te quasi plaustrum triturans nouum, habens rostra serrantia, hoc significat, quod praedicatio euangelica conterat aduersarias potestates, et spiritalem nequitiam eleuantem se contra scientiam Dei, qui pro uarietate superbiae montes appellantur et colles. Illisque sublatis, et turbinis more dispersis, exsultet Israel atque laetetur in Domino sancto Israel. Possumus quoque dicere, quod ecclesiasticus uir habens euangelicae praedicationis rostra ser¬ rantia in plaustro nouo, quod nequaquam operatur in uetustate litterae, sed in nouitate spiritus, conterat incredulorum corda durissima. Separans triticum a paleis, et montes collesque comminuens, id est, omnes haereticorum principes, qui comminuti atque contriti, redigantur in puluerem, et nihil esse doceantur, ut qui male fuerant congregati, diuidantur in bonum suum. 17/20. Egeni et pauperes quaerunt aquas, et non sunt ; lingua eorum siti aruit. Ego Dominus exaudiam eos : Deus Israel non derelinquam illos. Aperiam in supinis collibus flumina ; et in medio camporum fontes. Ponam desertum in stagnum aquarum et terram inuiam in riuos aquarum. Dabo in solitudine cedrum et spinam, et myrtum, et lignum oliuae. Ponam in deserto abietem, ulmum, et buxum simul, ut uideant, et sciant, et recogitent, et intellegant pariter, quia manus Domini fecit hoc, et sanctus Israel creauit illud. LXX: Et exsultabunt pauperes et inopes : quaerent enim aquam, et non erit. Lingua eo¬ rum prae siti exaruit. Ego Dominus Deus exaudiam ipsos Deus Israel, et non derelinquam eos sed aperiam in montibus flumina, et in medio camporum fontes. Faciam desertum in paludes, et sitientem terram in aquaeductus. Ponam in terram absque aqua cedrum, et buxum, et myrtum, et cyparissum, et popidum, ut uideant, et sciant, et cogitent, et nouerint simul quia manus Domini fecit haec, et sanctus Israel ostendit. Gentium populus pauper et tenuis, qui non habebat scientiam ueritatis, quaerit per diuersos magistros, et uaria philosophorum dog¬ mata aquas salubres, et non inuenit, quia non sunt ; lingua eorum siti aruit sine lege ac prophetis. Omnem enim iuxta

17/20, 23/24

91 tritorans M

cfr

Luc. 8, 43.

94 qui] M G, quae y. v 102 hereticorum M 103 nihili G 17/20, 5 stagna M {cfr 30) 0/7 solitudinem G 8 desertum G 9 simul ut] et M, ut G, simul add. s. 1. 9/10 intelligant M, G corr. 12 quaerunt M 13 ipsos] om. M G, fort, rede (om. LXX praeter oil L"-233 403' Eus. Tbt.) 18 pupulum M {ut semper) 21 quaeret M diuersus M

v 501

PL 4J7

474

IN ESAIAM XII, xli, 17/20

euangelii fidem, substantiam suam in medicos comsumpserat ; et a cruore idololatriae, et sanguine uictimarum non poterat liberari. Propterea Dominus Deus Israel non eos penitus dereliquit, nec in aeternum perire passus est. Sed aperuit in supinis collibus, siue in montibus flumina, et in medio camporum fontes. Quae flumina ex illo fluuio duxere principium, qui in 30 psalmis legitur : Fluminis impetus laetificat ciuitatem Dei. Et in alio loco : Fluuius Dei repletus est aquis. Quae aquae et fontes de illo fonte manarunt, qui per Hieremiam loquitur:Me dereliquerunt fontem aquae uiuae. Et supra in hoc eodem propheta dicitur : Bibent aquam de fontibus Saluatoris. De 35 quibus et in psalmis canitur : Benedicite Dominum Deum de fontibus Israel. Et posuit, inquit : Desertum in stagnum aquarum, et terram inuiam in riuos aquarum. De quibus aquis et Saluator in euangelio mystico sermone dicebat : Qui biberit de aqua, quam ego dabo ei, non sitiet in aeter40 num, sed aqua quam ego dedero ei, fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam. Et iterum : Si quis sitit, ueniat ad me et bibat. Qui biberit de aqua quam ego dabo ei, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. Hoc autem, inquit euangelista, dicebat de Spiritu sancto, quern credentes in eo accepturi erant. Quia 45 igitur deserta quondam Ecclesiae multitudo, aquis uitalibus fuerat irrigata, propterea iuxta LXX nascuntur in ea cedrus, et buxus, et myrtus, et cyparissus, et populus. Iuxta Hebraicum et ceteros interpretes, cedrus setta et myrtus, et li¬ gnum oliuae et abies et ulmus et buxus simul. Quae uarieta50 tes arborum, diuersitatem significant gratiae spiritalis. Et quia omnibus natura earum nota est, de setta tantum Hebraico disseramus, quam spinam Theodotio transtulit. Est autem genus arboris nascentis in eremo, spinae albae habens similitudinem ; unde omnia ligna arcae, et tabernaculi facta 35 sunt instrumenta, quae appellantur settim ; quod lignum imputribile et leuissimum, omnium lignorum, tarn in fortitudine quam in nitore, soliditatem superat et pulchritudinem. Cedrus autem et cyparissus, et myrtus, odoris optimi sunt, et imputribiles. Vlmus quoque et populus, siue buxus, uel maritandis 25

30 Ps. 45,5. 31 Ps. 64, 10. 67, 27. 39/41 Ioh. 4, 13.14.

10.15.23.28.

32/33 Ier. 2, 13. 34 Is. 12, 3, 35/36 Ps. 41/44 Ioh. 7, 37-39. 54/55 cfr Ex. 37, 1.4.

k

25 poterant G 26 liberare M 29 fontesque G, corr. 32 hierimiam M 34 aquam] M G, aquas /j. v salutaris G 35 deum dominum ~ G 36 stagna M(cfr 5) 37 riuus M 38 mistico M 39 biberet M 45 condam M 48 cedros M secca G 49 simulque G 51 secca G 52 dissera¬ mus] (M ?) G, ed- fj. v 54 unde] om. G, de quo in marg. ligna] non om. M ut errore in v annotatur arcae] arae aliquot codd., in praem. MG 55 instru¬ ment© M G sethim G 58/59 inputribilis M

m 314

v 502

IN ESAIAM XII, xli, 17/20-21/24

475

60 uitibus iunguntur, uel ad diuersa opera aptissimae sunt. Haec autem omnia pariter ponuntur in solitudine, ne saltern una chorda de cithara Domini, et aliqua uirtus gratiarum Ecclesiae deesse uideatur. Vt omnes intellegant, et pariter mente cognoscant, quia manus Domini haec uniuersa perfecerit, ut in ari65 ditate gentium inuenirentur fiuenta uirtutum, et in terra quondam deserta plenaque salsuginis, cedrus et cyparissus, et aliae arbores nascerentur, quarum sublimitatem et uerticem ad caelestia festinantem, illuminaret lignum oliuae, quod nutrimentum lucis est, et laborantium requies. 21/24. Prope facite indicium uestrum, dicit Dominus ; afferte si quid forte habetis, dixit rex Iacob. Accedant, et nuntient nobis quaecumque uentura sunt. Priora quae fuerunt, nuntiate ; et ponemus 5 cor nostrum, et sciemus nouissima eorum ; haec quae uentura sunt, indicate nobis. Annuntiate quae uentura sunt in futurum et sciemus quia dii estis uos. Bene quoque aut male si potestis, facite, et loquamur, et uideamus simul. Ecce uos estis pro 10 nihili. Et opus uestrum ex eo quod non est ; abominatio est qui elegit uos. LXX : Iuxta est indicium uestrum, dicit Dominus Deus : uenerunt et appropinquauerunt consilia uestra, dicit rex Iacob. Appropinquent et annuntient nobis quae uentura sunt. Aut priora quae erant dicite ; et apponemus sen15 sum. Et sciemus quae sunt nouissima. Ventura quoque dicite no¬ bis, et annuntiate quae uentura sunt in nouissimo ; et sciemus quoniam dii estis. Bene facite et male et admirabimur. Et uidebimus simul unde sitis uos, et unde sit opus uestrum; de terra abominationum elegerunt uos. Quomodo supra diximus, duplicem esse 20 Iacob et Israel, non credentium atque credentium in Dominum Saluatorem. Ita uocatis gentibus, et in deserto quondam Ec¬ clesiae erumpentibus fluuiis fontibusque ; et mirum in modum comante uarietate arborum, cunctis ubertate plenissimis, qui in Christum ex gentibus credere noluerunt, prouocantur ad 25 iudicium, ut respondeant cur uidere, et scire et recogitare, et intellegere noluerint, quia manus Domini ista fecerit ; et sanctus Israel creauerit uniuersa. Accedant, inquit, idola uestra, quae putatis esse fortissima. Vel afferte, si quid forte habetis in uobis ; et uestra aperite consilia, qua ratione, quo 30 sensu nolueritis apertam suscipere ueritatem. Simulque fit apostropha ad ipsa idola, quae insensibilia sunt, et nec au-

00 iungitur G aptissima M 61 autem] om. M 02 eclesia M{et sir fere semper) 63 mente] et praern. G s. 1. OS inluminaret M 21/24, 2 adferte M, G corr. dicit M 3 accendant edd. /an1 4 fuerant G ponimus G 5 haec] M G n, et v 13 appropinquent] accendant v in rnarg. 14 apponimus G 15 sint G 10 futura G 18/19 abominationem M, abhominadone G 23 cumante M C.C. LXXUI A

PL 418

Y 503

f* 3

476

IN ESAIAM XII, xli, 21/24

diendi, nec respondendi possident facultatem. Dicite, inquit, nobis uel praeterita, uel futura, et ex rerum euentibus uestram potentiam demonstrate. Hoc autem significat, quod post ad35 uentum Christi omnia idola conticuerint,ubiApollo Delphicus, et Loxias, Deliusque, et Clarius, et cetera idola, futurorum scientiam pollicentia, quae reges potentissimos deceperunt ? Cur de Christo nihil potuere praedicere ; nihil de apostolis eius ; nihil de ruinis et abolitione templorum ? Si ergo suum 40 interitum non potuere praedicere, quomodo aliena, uel mala, uel bona potuerint nuntiare ? Quod si aliquis dixerit, multa ab idolis esse praedicta, hoc sciendum quod semper mendacium iunxerint ueritati, et sic sententias temperarint, ut seu boni seu mali quid accidisset, utrumque posset intellegi. Vt 45 est illud Pvrrhi regis Epirotarum : Aio te, Aeacida, Romanos uincere posse.

Et Croesi : Croesus Halym transiens perdet exercitum.

50

55

60

65

Aliud quoque signum est, idola deos non esse, quod nec bene possint facere, nec male. Non quo idola, uel daemones assidentes idolis, mala saepe non fecerint ; sed quo nisi concessa eis fuerit potestas a Domino, hoc facere non possint. Denique in euangelio deprecantur, ut habeant potestatem in porcorum gregem. Et in lob legimus, absque Domini iussione, eum uiri sancti ne iumenta quidem et possessiones ualuisse disperdere. Nec mirum hoc de Deo, cum etiam apostolus Paulus tradat quosdam satanae, ut discant non blasphemare. Siue hoc dicendum, quod muta simulacra hominum et insensibilia, nec bene possint facere, nec male, nec praeterita nosse, nec futura, quia ex nihilo sint, et ex eo quod non est, et non tarn ipsa, quarn ille qui ea colat, abominatione condignus sit. Idola enim gentium, argentum et aurum, opera manuum homi¬ num. Os habent, et non loquentur et cetera. Quomodo ergo possunt scire et nuntiare uentura, aut narrare praeterita, et bene facere, uel male, quae nec hominum sensum habent, nec bruto-

21/24, 8, 31.

48/48 cfr Ennius, apud Cic. de diuinatione II, 54/56 cfr lob 1, 12. 57 I Tim. 1, 20.

sq. 53/54 cfr Matth. 62/63 Ps. 113, 13.

115

35 conticuerunt At 39 ablutione G, corr. in abladone 41 potuerint] M y, poterint G, potuerunt v 43 temperarent G 44 aliquid G accedisset G possit At 45 pyrri M 46 taeacida At, teae acida G 47 croesse M (ir. alt. e), G 48 croessus At G halyn (alyn G, alin alii codd.) transiens perdet exercitum] At G cett. codd., transgressus Halym maxima regna perdet y. v 50 possent M quod G, mut. in quos 53 depraecantur At 55 nec G 60 nihili G 63 et cetera] At G, om. y v 64 nuntire At corr. 65 pr. nec] ne At {corr. ?)

v 504 PL 419

IN ESAIAM XII, xli, 21/24-25/29

5

10

15

20

25

30

35

477

rum animantium ? Nec interest, de qua materia facta uideantur, cum uniuersa terrena sint. 25/29. S uscitauit ab aquilone, et uenit ah ortu solis ; uocabit nomen meum, et adducet magistratus quasi lutum ; et uelut figulus conculcans humum. Quis annuntiauit ab exordio, ut sciamus ; et a principio, ut dicamus : Iustus es. Non est neque annuntians, neque praedicens, neque audiens sermones uestros. Primus ad Sion dicet : Ecce adsunt, et Hierusalem euangelistam dabo. Et uidi, et non erat neque ex istis quisquam qui iniret consilium ; et interrogatus responder et uerbum. Ecce omnes iniu- v 505 sti, et uana opera eorum : uentus et inane simula¬ cra eorum. LXX : Ego autem suscitaui eum qui ab aquilone est, et qui ab ortu solis, uocabuntur nomine meo. Veniant principes et sicut lutum figuli ; et sicut figulus conculcans lutum, sic conculcabimini. Quis enim annuntiabit uobis ea quae a principio sunt, ut cognoscamus ea quae in futuro. Et dicemus quia uerum sit ; non est qui praedicet, neque qui audiat uerba uestra. PL Principium Sion dabo; et Hierusalem consolabor in uia. Nam 420 de gentibus nullus est, et de simulacris ipsorum non erat qui ^316 annuntiaret ; et si interrogauero eos, unde estis, non respondebunt mihi. Sunt enim factores uestri, et frustra seducunt uos. Adhuc contra idola loquitur, et eos qui post aduentum Christi, ea relinquere noluerunt. Illisque permanentibus in errore, ipse ab aquilone suscitasse se dicit populum nationum. Ab aquilone enim exardescent mala super omnes habitatores terrae. Et ad Hieremiam dicitur : Quid tu uides, Hieremia? Et ille respon¬ ds : Ollam succensam et faciem eius a facie aquilonis. Suscitantur autem ab aquilone, ut credant in eum qui uenerit ab ortu solis. De quo supra legimus : Quis suscitauit ab oriente iustum, siue iustitiam ? Et in alio loco : Ecce uir Oriens nomen eius. Qui uocabit eos nomine meo, ut derelictis simulacris, unum colant Deum. Ipse enim loquitur in euangelio : Ego ueni in nomine Patris mei, et non suscepistis me ; alius ueniet in nomine suo, et suscipietis eum. Ipse principes et magistratus, et omnem mundi superbiam conculcabit, et subi-

23/29,20/27

Ioh.

Ier.

1, 13.

29/30 Is.

41, 2.

30/31 Zach.

6, 12.

33/34

3, 43.

25/29, 1 suscitaui p. uenit] At G, ueniet fx v 2 uocabit] At v, uocauit G (corr.) fi, v in marg. 3 conculcauit M, v in marg. 7 primum G post corr. dicit M adsum G fx {sed cfr l. 44) 11 inania PL 13 orto M uocabuntur] At G Ambr. v, uocantur edd., uocatur ^ nomini G 14/15 sic conculcabimini] om. At G, recte ? 15 nuntiauit G 17 praedicat G fx, v in marg. 19 ipso¬ rum] om. At G 25 exardiscent At 28 uenit G 31 uocauit G jx, v in marg. relictis G 33 mei] om. G 35 conculcauit G

478

40

45

50

55

60

5

10

IN ESAIAM XII, xli, 25/29-xlii, 1/4

cientur ei quasi lutum figulo, ut faciat ex eis aliud uas in honorem, aliud in contumeliam. Haec quae ego iuxta consuetudinem prophetalem fecisse me dico, quasi iam praeterita sint, uel iuxta Symmachum, futura polliceor, nullus daemonum et idolorum potest praedicere. Vnde oracula cuncta tacuerunt, quia nemo est qui annuntiet, nemo qui audiat, dum bruta prius corda gentilium intellexerunt errorem suum, et falsa uaticinia reliquerunt. Priusque Dominus loquetur ad Sion, id est, ad Ecclesiam suam et dicet ei : Ecce adsunt filii tui, quos tibi per meam donaui fidem. Significat autem apostolos, v 506 qui in toto orbe euangelium praedicarunt. Sion et Hierusalem nominibus differunt ; ceterum ut una urbs, sic et una Ecclesia est. Omnes igitur gentes, quae idolorum sequuntur errorem, interrogentur a nobis, ut respondeant unde sint. Et haec erit uniuersarum responsio, quod omnes uanitatem sequantur et uentos, et ado rent opera manuum suarum. Quidquid de idolis et gentibus diximus, referamus ad dogmata prauitatis ; et ad principes eorum haeresiarchas, quod Christo pacem Ecclesiae nuntiante, et monstrante eis ueritatis uiam, ipsi sequantur errorem ; et uento ac turbini comparentur. Hebraei, suscitatum ab aquilone, et uenire ab ortu solis, Assyrium interpretantur et Persam, qui uenerint Hierusalem, et omnes principes illius conculcauerint. Nullumque idolorum quae colebant, hoc scierit esse uenturum, nisi solus Dominus, qui ultus est eos pro PL peccatis suis. 421 XLII. 1/4. Ecce seruus mens, suscipiam eum ; electus mens, compiacuit sibi in illo anima mea. Dedi spiritum meum super eum ; indicium genti¬ bus proferet. Non clamabit, neque accipiet personam : nec audietur foris uox eius. Calamum quassatum non conteret et linum fumigans non exstinguet. In ueritate educet indicium. Non erit tristis neque turbulentus, donee ponat in terra indicium ; et le¬ gem eius insulae exspectabunt. LXX : Iacob puer mens, assumam eum. Israel electus mens, suscepit eum anima mea. Dedi spintum meum super eum ; indicium gentibus educet. Non clamabit, neque dimittet ; nec audietur foris uox eius. Calamum fractum non conteret, et linum fumigans non exstinguet. Sed in ueritate educet indicium ; splendebit et non conteretur, _

36/37 efr Rom.

k.'

9, 21.

36 luto G, corr. 37 contumiliam M, corr. 39 pollicior M 43 priusque] M G, priusquam p v1, primusque Viet, v2 loquitur M, loquentur G, corr. 45 quod G, corr. a. m. apostolus M 48 secuntur M 50 sequuntur G, corr. 53 heresiarchas MG 54 ipsae M, ipse G, corr. 56 orto M 58 idolum G xlii, 1/4, 6 lignum M, G corr. extinguet MG 8 turbolentus MG 9 iacob] ecce praem. p. 12 dimittit M 13 lignum G, corr. 14 splendibit M conterutur M

IN ESAIAM XII, xlii, 1/4

479

15 donee ponat super terrain indicium ; et in nomine eius gentes sperabunt. Iacob et Israel in praesenti capitulo non habentur, quod nec Matthaeus euangelista posuit, secutus Hebraicam ueritatem. Hoc dicimus in suggillationem eorum, qui nostra ft 317 contemnunt. De quo plenius in Matthaei commentariolis, et 20 in libro quem ad Algasiam nuper scripsimus, disputatum est. Et interim notandum, quod ubi de apostolorum scribitur choro, et Iacob et Israel, et semen appellantur Abraham, quibus v 507 quasi hominibus ac seruis consequenter dicitur : Noli timere uermis Iacob, et paruulus numero Israel. Vbi autem de Chri25 sto est uaticinium, absque Iacob et Israel legitur : Ecce seruus metis, suscipiam eum ; electus mens, complacuit sibi in illo anima me a. Et in consequentibus : Dedi te in testamentum generis, in lucem nationum. Aperire oculos caecorum, et educere de uinculis alligatos, et de domo carceris 30 habitantes in tenebris. Nec mirum si seruus uocetur, factus ex muliere, jactusque sub lege ; qui cum in forma Dei esset, humiliauit se, formam semi accipiens, et habitu inuentus ut homo. In quo complacuit sibi anima Dei, cernens in illo omnes esse uirtutes ; immo ipsum esse Dei uirtutem atque sapientiam. 35 Dedi, inquit, spiritum meum super eum, qui descendit in specie columbae. Indicium gentibus proferet, quod antea nesciebant. Non cl am ab it : erit enim mitis atque mansuetus ; et non accipiet personam in iudicio, siue non leuabit, subauditur, in altum uocem suam. Vel iuxta 40 Symmachum : non decipietur ; omnes insidias diaboli intellegens ; aut, secundum LXX : non relinquet, populum scilicet Iudaeorum, uocans eum ad paenitentiam. Nec audietur foris uox eius, neque enim extra Galilaeam atque Iudaeam in aliis gentibus euangelium praedicauit. Quod si legimus fuisse 45 eum in terminis Tyri et Sidonis, siue in confinio Caesareae Philippi, quae nunc uocatur Paneas. Tamen sciendum non esse scriptum, quod ipsas ingressus sit ciuitates. Calamum PL quassatum, siue confractum non conteret. Cunctis enim 422 placabilis erit, et ueniam dabit peccatoribus, dicens ad mu50 lierem : Confide, filia, dimittuntur tibi peccata. Et linum fumigans, siue ut ceteri transtulerunt, obscurum atque tenebrosum, non exstinguet. Qui uicini erant exstinctioni, Domini

xlii, 1/4, 17 efr Matth. 12, 18. 19 Hier. in Matth. II, 12, 16-19. 20 efr Hier. epist. 121, 2-5. 23/24 Is. 41, 14. 27/30 Is. 42, 6.7. 30/31 Gal. 4, 4. 31/32 Phil. 2, 6.7. 44/43 efr Matth. 15, 21. 30 Luc. 7, 48.

20 agalsiam G 21 ubi de] ubique G, mui. in ubicumque 22 appelleretur 24 iacob uermis ~ G 28 nationum] M (ti s. /.) 33 alt. in] M in mg. uirtutes usque dei] om. G per bomoiotel. 41 relinquit M 43 gallaeam iudeam M 49/50 ad mulierem] exp. Viet. 50 fili Viet. lignum 52 qui] sed praem. G s. 1. extinctione M corr.

M 34 M G,

480

IN ESAIAM XII, xlii, 1/4-5/9

dementia seruabantur, quae super Iudaeis et nationibus in supradictis opusculis disseruimus. Sed cum ueritate omnia 55 iudicabit ; nequaquam metuens scribas et pharisaeos, quos confidenter hypocritas appellabat. Quod autem sequitur : Splendebit, et non conteretur, donee ponat super terram indi¬ cium, Matthaeus euangelista non posuit, siue inter iudicium et iudicium media, scriptoris errore, sublata sunt. Significat 60 autem quod resurgens ex mortuis, cunctos illuminauerit, nec v 508 morte contritus sit, donee poneret super terram iudicium. Qui loquebatur in euangelio : In iudicium ego ueni in mundum istum, lit non uidentes uideant, et uidentes caeci pant. Pro quo nos interpretati sumus : Non erit tristis, neque turbu65 lentils. Sed aequalitatem uultus omni tempore conseruabit, quod falso de Socrate philosophi gloriantur, nunquam eum, plus solito, nec tristem fuisse nec laetum. Pro quo Aquila et Theodotio interpretati sunt : Non obscurabit, et non curret, donee ponat in terra indicium. Et est sensus : nullum uultus tri70 stitia deterrebit, nec festinabit ad poenam, qui iudicii ueritatem ultimo tempori reseruauit. Quodque sequitur : et legem illius insulae exspectabunt, manifestius posuere LXX : In nomine eius gentes sperabunt, quae in scripturis appellantur insulae, quia ex omni parte persecutorum incursionibus pa75 tent. Legem autem eius, non quae per Moysen data est, sed euangelium sentiamus : De Sion enim egredietur lex, et uerbum Domini de Hierusalem. De qua lege et Hieremias uaticinatur: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus ; et ponam testamentum no- ^318 uum, non iuxta testamentum, quod olim pepigi cum patribus 80 eorum. 5/9. Haec dicit Dominus Deus : Creans caelos, et extendens eos ; firmans terram, et quae germinantur ex ea ; dans flatum populo qui est super earn, et spiritum calcantibus illam. Ego Dominus uocaui 5 te in iustitia, et apprehendi manum tuam, et seruaui te ; et dedi te in foedus populi, in lucem gen¬ tium. Vt aperires oculos caecorum, et educeres de conclusione nine turn, de do mo career is sedentes in tenebris. Ego Dominus, hoc est nomen meum ; glo-

55/56 efr Matth. 6, 2.5.16 ; 7, 5 ^15, 7 ; 22, 18 ; 23, 13-15.25.27.29 ; Luc. 4, 42 ; 12, 56 ; 13, 15. 58 efr Matth. 12, 20. 62/63 Ioh. 9, 39. 76/77 Is. 2, 3. 78/80 Ier. 31, 31.32.

53 seruabuntur M G et] in G 54 disseruemus M 55 iudicauit G 56 appellauit G (-uit in ras.) autem] cum G, corr. 59 scribturis M 64/65 turbolentus M G 67 et] om. M 71 reseruabuit M {corr. ?) G 72 ipsius G 73 quae] om. M 75 mosen M 5/9, 1 creas G, corr. 5 manuum M 6 pr. te] om. M G {sed efr l. 37) 7 educeris M

IN ESAIAM XII, xlii, 5/9 IO

15

20

25

;o

35

40

45

481

riam meant alteri non dabo, et laudem meant sculptilibus. Quae prima fuerant, ecce uenerunt, noua quoque ego annuntio. Antequam oriantur, audita uobis faciam. Incertum erat quis ante dixisset : Ecce seruus mens, suscipiam eum : electus mens, complacuit sibi in illo anima mea. Dedi spiritum meum super PL eum ; iudicium gentibus proferet. Post condemnatio- 423 nem enim idolorum subitus sermo proruperat : Ecce seruus meus, et reliqua, quae nos ex persona Patris super Christo interpretati sumus. Itaque ne relinqueret ambiguum, quis superiora dixisset, iungit et dicit : Haec dicit Dominus Deus, creans caelos, et extendens eos. Siue ut LXX v 309 transtulerunt : Qui fecit caelum, et defixit illud. Vniuersitatis igitur Creator et Dominus, ipse Christi sui promisit aduentum, qui non solum extendit caelos atque defixit ; sed terram quoque alta mole firmauit, et omnia quae nascuntur ex ea, ut et inuisibilia eius ex his quae facta sunt, intellecta conspiciantur ; sempiterna quoque uirtus illius et diuinitas. Qui spiramen omnibus dedit qui uersantur in terra, lege prima mortalium. Insufflatiit enim Deus in faciem Adam, spiritum uitae, et factus est in animam uiuentem. Spiritum autem his proprie qui calcant terram ; et sapientiam carnis, suae subiciunt potestati. Ille igitur cuius tanta praeconia sunt, haec ad eum locutus est, cuius legem insulae praestolantur et gentes : Ego Dominus uocaui te in iustitia, de quo ipse loquitur in euangelio : Pater iuste, mundus te ignorat ; ut esset non solum Iudaeorum, sed et gentium Deus. Et apprehendi manum tuam, quia quidquid operatur Filius, operatur Pater. Et seruaui te, qui omnia ipse conseruas. Et dedi te in foedus populi Israel, cui te uenturum ante promiseram. Et in lucem gentium, quae sedebant in tenebris et in umbra mortis, ut aperires oculos caecorum qui Deum antea non uidebant. Et educeres de conclusione uinctos ; funibus enim peccatorum suorum unusquisque constringitur. Et in euangelio quam satanas uinxerat, soluit Dominus. De domo carceris sedentes in tenebris, qui in erroris nocte et caligine uersabantur. Quodque infert : Ego Dominus, hoc est nomen

3/9, 26 Rom. 1, 20. 5,17.

29/20 Gen. 2, 7. 35 Ioh. 17, 23. 37 cfr Ioh. 40 cfr Ps. 106, 10 ; lob 3, 5 ; Luc. 1, 79 ; Rom. 2, 19. 43/44 cfr Matth.

8, 16.28-32.

11 fuerunt G

17 subitus] G, mut. in -to 18 qua M, corr. 19 relinqueretur G 20 iungit] M G, adiungit ^ v 21 deus] om. M 28 nominibus G, corr. in hominibus 33 praestulantur AI 35 iuste] et add. M esses G 37 quidquid] quod G 40 alt. in] om. G 41 ante G 42 uinctos] M G, v in rnarg., uinctum i± v

43 et] om. M

482

IN ESAIAM XII, xlii, 5/9-10/17

meum ; gloriam meant alteri non dabo, non excludit Filium, cui dicenti in euangelio : Pater, glorifica me gloria qnam apud te habui priusquam mundus esset ; ipse respondit : Et 50 glorificaui, et glorifcabo. Neque enim dixit : Gloriam meam nulli dabo, quod si dixisset, exclusisset et Filium, sed gloriam meam alteri non dabo, praeter te, cui dedi, cui daturus sum. Vnde proprietatem sanctae scripturae uehementer admiror, quod uerbum aher omnes interpretes uoce consona 55 transtulerunt : alterum, qui in multis aliis soliti sunt discrepare. Vt autem sciamus per hanc sententiam non excludi Fi¬ lium, sed idola, sequentia uerba testantur : Et laudem meam sculptilibus. Pro quo LXX : Nec uirtutes meas simulacris. Cum enim Christus Dei uirtus sit, Deique sapientia, 60 omnes in se uirtutes continet Patris. Sequitur : Quae prima fuerunt, ecce uenerunt. Et est sensus : Quae locutus sum, quae per Moysen, prophetasque pollicitus sum, uniuersa completa sunt. Nunc autem annuntio uobis euangelium, uocationem gentium, passionem Christi, nouitatem fidei, ut quomodo 65 priora cernitis rebus expleta, sic et ea quae nunc polliceor, credatis esse uentura. 10/17. Canite Domino canticum nouum ; laus eius ab extremis terrae, qui descenditis in mare, et pleni¬ tude eius. Insulae et habitatores earum. Leuet desertum et ciuitates eius ; in domibus habitabit Cedar, 5 laudate habitatores Petrae, de uertice montium clamabunt. Ponent Domino gloriam, et laudem eius in insulis nuntiabunt. Dominus sicut fortis egredietur, sicut uir proeliator suscitabit zelum. Vociferabitur et clamabit ; super inimicos suos confortabitur. Ta10 cui semper, silui, patiens jui, sicut pariens loquar. Dissipabo et absorbebo simul. Desertos faciam montes et colies, et omne gramen eorum exsiccabo, et ponam flumina in insulas, et stagna arefaciam. Et educam caecos in uiam quam nesciunt, et in semitis 15 quas ignorant ambulare eos faciam. Ponam tenebras coram eis in lucem, et praua in recta ; haec uerba feci eis, et non dereliqui eos. Conuersi sunt retrorsum ; confundantur confusione, qui confidunt in sculptili, qui dicunt conflatili : uos dii nostri. LXX:

48/49 Ioh. 17, 5.

59 efr I Cor. i, 24.

51 et] om. G 62 sum] om. M G 64 at M 10/17, 1 domino] M G, deo/x v 2 terra M, corr. 3 subleuet G, subleuetur v in marg. (sed efr l. 59) 10 parturiens M 14 ducam G nesciunt] M G, et add. fx v simitis M 19 conflatili] G, -bus add. s. 1. di M (ut semper)

v 510

H 319

PL 424

IN ESAIAM XII, xlii, 10/17

483

20 Cantate Domino canticum nouum ; principatus eius glorificatur, et nomen illius a summitate terrae, qui descendant in mare et nauigant illud, insulae et habitatores earum. Laetare desertum et uici eius; uillae et habitatores Cedar. Laetabuntur qui habi¬ tant in Petra ; de summitate montium clamabunt. Dabunt Deo 25 gloriam, uirtutes eius in insulis nuntiabunt. Dominus Deus uirtutum egredietur et conteret bellum, suscitabit zelum, et clamabit super inimicos suos cum fortitudine. Tacui a principio, num semper tacebo et sustinebo ? sicut pariens patienter egi, erumpam et arefaciam simul, uastabo montes et colies, et omne fenum eorum 30 arefaciam. Et ponam flumina in insulas, et paludes siccabo. Et adducam caecos per uiam quam nesciunt, et semitas quas ignorauerunt, calcare eos faciam ; faciam eis tenebras in lucent, et praua in recta. Haec uerba faciam illis, et non derelinquam eos, ipsi uero conuersi sunt retrorsum. Confundamini confusione, qui 35 confiditis super sculptilibus, qui dicitis conflatis : uos estis dii nostri. Qui prius dixerat : Quae prima fuerant, ecce ite¬ nerant. Noua quoque ego annuntio ; ante quam orantur, audita faciam uobis ; et se promiserat, quod ignorabant esse dicturum, quae sint ilia noua, sequenti ser40 mone testatur, apostolis praecipiens, et apostolicis uiris, ut canant canticum nouum, nequaquam in uetustate litterae, sed in nouitate spiritus.Nec solum in ueteri instrumento,sed et in nouo ; et laus eius penetret usque ad extrema terrae. A summo enim caeli egressus eius et usque ad summum illius occur45 sus eius. In omnem terrain exiit apostolorum sonus, et in terminos orbis uerba eorum. Siue iuxta LXX : Glorificate nomen eius in terminis terrae, ut in uniuerso mundo Christi nomen annuntietur in gentibus.Qui sint autem isti qui canere debeant canticum nouum, sequentia uerba testantur : Qui descenditis, 50 inquit, in mare, et nauigatis illud, siue plenitudo maris. Apostolos enim uidens Iesus in litore iuxta mare Genesareth reficientes retia, uocauit et misitin magnum mare; utdepiscatoribus piscium faceret hominum piscatores, qui de Hierusalem usque ad Illyricum et Hispanias euangelium praedica55 runt ; capientes in breui tempore ipsam quoque Romanae ur-

10/17, 43/43 Ps. 18, 7.

30/52 cfr Luc. 5, 1-4.

53 cfr Matth. 4, 19 ; Marc.

1, 17.

G 23 uicini G habitores G 25 in] om. G 27 numquid 29 faenum At G (ut semper) 30 pr. et] ut G 33 in] inde At 34 confundemini G, corr. 37 ego] et praem. At 38 etsi M (pm. se) repromiserant G (om. se) 42 et] At, G s. 1. 43 in] At s. 1. 43/44 usque ad usque usque ad] om. G et add. in marg. infer. 44 caeli] At G, caelo fi v 45 exit At et G, et corr. 47 terminos G et G 48 in] AI G, om. /x v sint G 52 22 illud] in eo

G

retia] At G, sua add. fi v

v 511

PL

425

484

60

65

70

75

80

85

90

95

IN ESAIAM XII, xlii, 10/17

bis potentiam. Vel certe descenderunt in mare et nauigauerunt illud ; tempestates et persecutiones istius saeculi sustinentes. Insulas quoque et habitatores earum, uel diuersitatem gentium intellege, uel ecclesiarum multitudinem. Leuet,n 320 inquit, desertum et ciuitates eius uocem suam, de qua et supra diximus. Siue laetetur desertum et uici eius, et Cedar, quae quondam inhabitabilis fuit regio trans Arabiam Sarracenorum. Et habitatores Petrae, quae et ipsa urbs Palaestinae est. Hoc autem significat, quod gentium populus desertus prius notitia Dei, et idololatriae erroribus obligatus, ad laudes Do¬ mini conuertatur. Siue quia Cedar interpretatur tenebrae, et iuxta apostolum petra Christus, praecipitur cunctis credentibus, ut qui ante erant in tenebris, et nunc credunt in Domino Saluatore, de uertice montium clamitent, et aperte praedicent Christum, quibus et supra dictum est : In montem excel- v 512 sum ascende, qui euangelizas Sion. Eleua in fortitudine uocem tuam, qui euangelizas Hierusalem. Et ponam gloriam eius in insulis, de quibus prius diximus. Describitque sermo propheticus gloriosum Saluatoris aduentum, de quo et Paulus apostolus loquitur : Secundum illuminationem gloriae magni Dei et Sal¬ uatoris nostri Iesu Christi ; et eum uiro fortissimo comparat, qui pugnaturus sit contra aduersarios suos, suscitaturus zelum. De quo et in cantico Deuteronomii prophetatum est : Ip si me zelare fecerunt in eo qui non erat Deus, et irritauerunt me in idolis suis ; et ego zelare eos faciam in gente quae non est, et in gente stultissima irritabo illos. Vociferabitur quoque et clamabit contra inimicos suos, aperte eorum infidelitatem re¬ probans, et cum clamore pronuntians : Tacui, semper silui, patiens fui, siue ut LXX transtulerunt : Tacui, numquid semper tacebo ? Vt impleatur illud quod per Salomonem dicitur : Tempus tacendi, et tempus loquendi. Et est sensus : Diu uos delinquentes saepe portaui; sed quia ante tacueram, nequaquam ultra reticebo. Et quomodo pariens in lucem profun¬ di t infantem, et apertum facit esse quod prius clausum in uisceribus tenebatur : sic ego dolorem meum et dissimulationem quam semper habai super sceleribus uestris, nunc proferam, et dissipabo uestra consilia. Vnoque tempore absorbebo uniuersam gentem, et omnem superbiam montium tumoremque collium uestrorum. Et fenum, de quo supra dictum est : Vere fenum est populus, id est, tarn principes quam uulgus 07 cfr I Cor. io, 4. 70/72 Is. 40, 9. 32, 21. 86 Eccl. 3, 7. 95 Is. 40, 7.

75/70 II Tim. x, 10.

79/81 Deut.

59 cleuet M, v in marg., hebet G, corr. (cfr l. 3) 00 interpraetantur M G, rede ? 08/09 domino saluatore] M G, dominum saluatorem i± v 77 suscitaturus] et praem. G 82/83 reprobrans M, corr. 87 qui G 89 in] om. G 92 uno quoque edd. fj.

IN ESAIAM XII, xlii, 10/17-18/25

100

105

10

115

5

10

485

ignobile, in desertum redigam. Quod in LXX de Theodotionis editione additum est, qui haec uerba tacuerunt. Cumque PL uos a capite usque ad pedes exsiccauero atque deleuero, 426 tunc flumina doctrinae meae in insulis gentium currere faciam, et stagna uestra siue paludes redigam in ariditatem, ut in gentibus sit scientia scripturarum, et in uobis doctri¬ nae ariditas. Ducamque caecos per uiam, quam ante nesciebant, de quibus et supra legimus : Dedi te in foedus populi, in lucent gentium, ut aperires oculos caecorum. Hi ducentur per uiam, de qua Christus loquitur : Ego sum uia, siue uia scientiae v 513 Dei, et per semitas prophetales ambulare eos faciam. Tunc tenebrae eorum mutabuntur in lucem, et praua uertentur in recta, ut intellegant quae legunt, et cordis oculis clarum in ueteri testamento Christi lumen aspiciant. Simulque infert : Haec uerba quae f eci, siue faciam eis, nequaquam ultra futura promittens; sed quae ante promiseram, reddens. Me autem ista dicente, conuersus est retrorsum populus Iudaeorum, ut non crederet promittenti, et in suis confunderetur erroribus, et neglegeret sponsionem Dei, qui idolis ante crediderat.Siue cum intrauerit plenitudo gentium, tunc etiam Israel populus conuertetur, et paenitebit eum erroris sui, per quern idolis ante seruierat. Aut certe post uocationem gentium reuertetur ad 321 principium, ut dicat omnes gentes, quae post euangelium credere noluerunt, in suis idolis confundendas. 18/25. Surdi, audite, et caeci, intuemini ad uidendum. Quis caecus, nisi seruus meus ? et surdus, nisi ad quern nuntios meos misi ? Quis caecus, nisi qui uenundatus est ? et quis caecus, nisi seruus Domini P Qui uides multa, nonne custodies ? qui apertas habes aures, nonne audies ? Et Dominus uoluit ut sanctificaret eum, et magnificaret legem, et extolleret. Ipse autem populus direptus atque uastatus ; laqueus iuuenum omnes, et in domibus carcerum absconditi sunt! Facti sunt in rapinam, nec est qui eruat in direptionem, et non est qui dicat : Redde. Quis est in uobis qui audiat hoc, attendat et auscul1‘et futura ? Quis dedit in dir eptionem Jacob, et

103/104 Is. 42, 6.7.

105 Ioh. 14, 6.

115/116 cfr Rom. n, 25.26.

96 in] om. M redicam M 97 tacuerat PL 102 antea G 105 ult. uia] om. M, uiam G scientia .M 111 quante M, corr. 114/115 cum intr. pleni¬ tudo] G in marg. 117 reuertitur G 118 dicant G post euangelium] M, uos euangelium G, euangelio 71 v 18/25, 4 et] om. G

486

IN ESAIAM XII, xlii, 18/25

Israel uastantibus ? Nonne Dominus ipse, cui pec15 cauimus ? Et noluerunt in uiis eius ambular e, et non audierunt legem eius. Et efjudit super eum indignationem furoris sui, et forte bellum ; et combussit eum in circuitu, et non cognouit ; et succendit eum, et non intellexit. LXX : Surdi, audite, et caeci, suspi20 cite, ut uideatis. Quis est caecus, nisi pueri mei; et surdi, nisi qui dominantur eorum ? Quis caecus nisi qui recepit ; et excaecati sunt serui Dei. Vidistis saepe, et non custodistis. Apertae sunt aures, et non audistis. Dominus Deus uoluit ut iustifcaretur, et magnificaret laudem. Et uidi, et erat populus uastatus atque 25 direptus. Laqueus enim in cubilibus ubique et in domibus simul, in quibus absconderunt eos. Facti sunt in direptionem ; et non erat qui erueret praedam. Et non erat qui diceret : Redde. Quis est in uobis qui haec audiat, et futura cognoscat ? Quis dedit in depraedationem lacob, et Israel uastantibus ? Nonne Deus, cui 30 peccauerunt? et noluistis in uiis illius ambulare, neque audire le¬ gem eius. Et induxit super eos iram furoris sui ; et praeualuit aduersus eos bellum, et qui comburebant eos per circuitum ; et non cognouit unusquisque, nec posuerunt super animam. Ne quis putaret hoc quod dicitur : Surdi, audite, et caeci, 35 intuemini ad uidendum, ad gentium populum pertinere, qui prius surdus et caecus fuerat, ut Iudaei stulta interpretatione approbare contendunt ; ipse propheticus sermo demonstrat, qui surdi et caeci intellegi debeant. Quis, inquit, caecus, nisi seruus meus ; et surdus, nisi ad quern 40 nuntios meos mi si ? haud dubium quin prophetas significet. Quis caecus, nisi qui uenundatus est peccatis suis ? Quis caecus, nisi qui prius seruus fuit Domini ? Cui dicitur : O Israel qui uides multa, et babes prophetas plurimos, per quos Dei mandata cognoscas, nonne custodies quae 43 tibi praecepta sunt ? Qui apertas habes aures, nonne audies quae dicuntur, de quo et supra legimus : Auditu audietis, et non intellegetis ; et uidentes aspicietis, et non uidebitis. Incrassatum est enim cor populi huius. Dominus, inquit, uoluit ut sanctificaret eum, et magnificaret legem suam, et populum 30 iacentem extolleret ac leuaret. Sed ille Dei facere noluit uoluntatem ; et idcirco ab aduersariis suis direptus est atque uastatus, quos uel daemones, uel hostes intellegere debemus. Laqueus iuuenum omnesf et in domibus carcerum absconditi sunt. Siue ut LXX transtulerunt : Laqueus in cubilibus ubi18/25, 40/48 Is. 6, 9.

57/59 cfr Luc. n, 52-54.

20 est] enim G 21 quis] aut praem. M recipit M 26 cubicuiis G 27 praedam] in praem. G 29 depraedationem] M, pr^dationem G, direptionem /x v 32 conburibant M 36 caecus et surdus ~ M 39 meos M 52 daemonas G

v 514

PL 427

IN ESAIAM XII, xlii, 18/25-xliii, 1/13

487

55 que ; et in domibus simul, in quibus absconderunt eos. Scribas significans et pharisaeos, qui plebem miserabilem deceperunt, et ubique posuerunt insidias contra Dominum Saluatorem et apostolos eius ; habentes clauem scientiae, nec ipsi intrantes, et alios uolentes introire prohibentes. Pulchreque pectora eo60 rum in quibus habitabant cogitationes pessimae, carceres appellauit. Ideo facti sunt in rapinam, et in direptionem, nec fuit qui liberaret eos, et pro eis sermonem faceret. Simulque H 322 propheta cohortatur eos, ut si omnes audire non possint, sal¬ tern pauci futura cognoscant et intellegant, a quo ista perpessi 65 sint. Causasque suae uastitatis agnoscant, qui nec audire nec facere uoluerunt quae lege praecepta sunt. Ideo effudit Dominus super eos totam iram suam et indignationem furoris ple- v 515 nam, ut qui prius tacuerat, nequaquam ultra reticeret, nec sermonibus eos, sed poenis tormentisque corriperet, et com70 prehenderet eos bellum fortissimum, quod nequaquam possint euadere, ostendens ferociam Romanorum. Cumque ex omni parte combustus sit, et nihil in se habeat sanitatis, tamen non intellegit causam poenae suae quod idcirco punitus sit, quia Dei Filium non receperit. XLIII. 1/13. Et nunc haec dicit Dominus creans te, Iacob, et formans te, Israel : Noli timere, quia redemi te, et uocaui te nomine tuo ; meus es tu. Cum transieris per aquas, tecum ero, et jlumina non PL 5 operient te. Cum ambulaueris in ignem, non combu- 428 reris, et flamma non ardebit in te, quia ego Domi¬ nus Deus tuus, sanctus Israel Saluator tuus, dedi propitiationem tuam A egyptum, Aethiopiam, et Sa¬ ba pro te. Ex quo honorabilis factus es in oculis 10 meis et gloriosus ; ego dilexi te, et dabo homines pro te, et populos pro anima tua. Noli timere, quoniam tecum ego sum ; ab oriente adducam semen tuum, et ab occidente congregabo te. Dicam Aquiloni, da ; et Austro : noli prohibere. Adduc filios meos de 15 longinquo, et filias meas ab extremo terrae. Et omnem qui inuocat nomen meum, in gloriam meam creaui eum, et formaui eum, et feci eum. Educ foras populum caecum, et oculos habentem ; surdum, et aures ei sunt. Omnes gentes congregatae sunt simul 20 et collectae sunt tribus. Quis in uobis annuntiabit istud, et quae prima sunt, audire nos faciet ? dent testes eorum, et iustificentur ; et audiant, et di¬ cant : Vere uos testes mei, dicit Dominus, et seruus 71 euadire At 73 causam] G, s s. m 74 recepit G xliii, 1/13, 2/3 redimi M 3 alt. te] om. MG 4 aquas] M G, aquam /a v 5 ignem1 G

7 />r. tuus] et add. G

20 adnuntiauit G

11 populus M, G corr.

17 pr. et] om. G

488

IN ESAIAM XII, xliii, 1/13

meus quem elegi, ut sciatis et credatis mihi, et intellegatis, quia ego ipse sum. Ante me non est formatus Deus ; et post me non erit. Ego sum, ego stim Dominus, et non est absque me saluator. Ego annuntiaui, et saluaui ; auditum feci, et non fuit in uobis alienus. Vos testes mei, dicit Dominus, et ego 30 Deus, et ab initio ego ipse, et non est qui de manu mea eruat : operabor, et quis auertet illud ? LXX : Et nunc sic dicit Dominus Deus qui fecit te, Iacob, et creauit te, Israel. Noli timere, quoniam redemi te ; uocaui te nomine meo, meus es tu. Et si transieris per aquam, tecum sum,et flumina non 35 cooperient te. Et si transieris per ignem, non combureris; flamma non exuret te, quia ego Dominus Deus tuus sanctus Israel, sal- v 516 uator tuus. Feci commutationem tuam Aegyptum, et Aethiopiam, et Soennen pro te.Exquo honorabilis factus es,et in conspectu meo glorificatus ; et ego dilexi te, et dabo homines pro te, et princi4° pes pro capite tuo. Noli timere, quoniam tecum sum ; ab oriente adducam semen tuum, et ab occidente congregabo te. Dicam A quiloni, adduc ; et Africo, noli prohibere. Adduc filios meos de terra longinqua, et filias meas a terminis terrae, omnes qui uocantur nomine meo ; in gloria enim mea creaui ilium, et plasmaui eum, 45 et feci ilium. Et eduxi populum caecum, qui habent oculos, et stmt caeci, et surdae sunt aures eius. Omnes gentes congregatae sunt simul, et conuenerunt principes earum. Quis annuntiabit haec ? aut quae a principio sunt, quis annuntiabit uobis ? Adducant testes suos, et iustificentur, et audiant et loquantur uera. 50 Estote mihi testes, et ego testis, dicit Dominus Deus, et puer meus quem elegi, ut sciatis et credatis et intellegatis, quia ego sum. Ante me non fuit alius Deus et post me non erit. Ego Deus, et non est praeter me Saluator. Ego annuntiaui, et saluos feci ; expro- m 323 braui et non erat in uobis alienus. Vos mei testes, et ego Dominus 55 Deus ab initio, et non est qui de manibus meis eruat. Faciam, et quis auertet illud ? Hebraei de secundo Saluatoris haec interpretantur aduentu, quando post plenitudinem gentium omnis PL saluandus sit Israel. Nos autem nequaquam putamus ad eos 429 fieri repromissionem, quibus supra dictum est : Quis caecus, 60 nisi pueri mei, et qui surdi, nisi qui dominantur eorum ? et excaecati sunt send Dei. Et rursum : Factus est populus uastatus 25

25/20 furmatus M 29 dicet M 32 deus] M G cum LXX (praeter oil 407 Bo), om. fxv 33 redimi M meo] M G cum LXX (36c-93 ell 403' 538 S'a), tuo /x v 35 operient G 37 tuam] om. G 38 soennen] M G, syenen p. v conspecto M 39 glorificatus] M G, es add. /x v dilixi M 40 noli timere] bis in M 41 te] om. G die G 44 clreaui M corr. 45 eduxit G 47 adnuntiauit G 48 adnuntiauit G (ex -bit) 49 uere MG 52 pr. deus] M G Viet v om. /x v1 ego] et praem. M 56 auferat M de] in SI 60 alt. et] om. SI

2,

IN ESAIAM XII, xliii, 1/13

65

70

75

80

85

90

95

489

atque direptus, et his similia. Denique infert : Effudit super eum indignationem furoris sui, et forte helium ; et combussit eum in circuitu, et non cognouit ; et succendit eum, et non intellexit. Ergo quod supra diximus, duos esse Iacob, et duos Israel, unum camalem, et alterum spiritalem, eorum qui in Saluatorem credere noluerunt, et eorum qui receperunt Filium Dei : hoc etiam nunc intellegendum, quod prouocetur apostolorum chorus, et prima Christi Ecclesia de Iudaeorum populo congregata, ut intellegat Creatorem et fictorem suum, qui et animae et corporis eius sit conditor. Nec timeat persecutores quia redemptus sit Christi sanguine, qui uocauerit eum nomine suo ; et ob familiaritatem specialiter appellet populum suum ; sed praedicet incunctan- v ter, et nulla pericula reformidet. Quodque infert : aquas et flumina, et ignem et flammas, persecutorum impetum furoremque describit, qui saluti gentium inuideant, et nolint sermonem euangelicum praedicari. Quamquam Iudaei, in aquis Aegyptios, in fluminibus Babylonios, in igne Macedonas, in flamma Romanos intellegi uelint. Idcirco autem praecipit eis ne timeant, quia Dominus Deus Saluator eorum, et sanctus Israel sit cum eis, qui fecerit eos Aegypto et Aethiopiae et Soennae, et extremis mundi terminis praedicare. Pro Soenne, reliqui interpretes posuerunt Saba, unde fuit regina Austri, quae uenit sapientiam audire Salomonis. Quamobrem honorabilis factus est apostolorum chorus in conspectu Domini, et dilectus ab eo ; et cunctorum hominum salus atque populorum, qui per eos ad euangelium sunt uocati, et reputabuntur in salutem animarum eorum. Vnde iungit et dicit: Noli timere, ego tecum sum, qui uobis in euangelio loquor : Ecce ego uo~ biscum sum omnibus diehus usque ad consummationem saeculi. Ab oriente enim et ab occidente adducam filios tuos, qui requiescant in sinu Abraham, et de cunctis mundi partibus filiorum meorum et filiarum populus congregabitur, qui uel inuocent nomen meum, uel meo uocentur nomine, ut appellentur Christiani in gloriam creatoris sui. Quodque sequitur : Edue foras populum caecum, et oculos habentem ; surdum, et aures ei sunt, multi putant dici de populo gen¬ tium, qui per apostolorum doctrinam audire coeperunt et

xliii, 1/13, 82 sqq. efr Euseb. in Esaiam, 396 C.

84/85 efr III Reg. 10, 1.

90/91 Matth. 28, 20.

65 ergo] et G 68 dei] om. M 71 fictorem] At G, factorem /x v 72 qui G 76 persiquutorum At 80 uellent At praecepit G 82 pr. et] At G, om. /x v 83 soennae] obfuscatum in At, sohenne G, syenae fi v soene At, sohene G (add. n s. /.), syene fj. v 85 salamonis At 86 domini] At G, dei fi v 88 in] ad G 90 sum tecum ~ At 92 alt. ab] om. At 96 creatoris] At G, conditoris fi v 98 dici de] dicere G

99 coeperint G

490

IN ESAIAM XII, xliii, 1/13

100 uidere. Sed nos etiam haec de disperso intellegamus Israel, qui uocatus sit per apostolos, primusque crediderit ; quibus loqui¬ tur et Paulus : Vobis primxim oportuit praedicari sermonem Dei. Et ipse Dominus in euangelio : Ite ad ones perditas domus Israel. Denique sequitur : Omnes gentes congregatae 105 sunt simul, et collectae sunt tribus, id est, cum populo qui credidit ex Iudaeis, ut duplex uocatio sit, circumcisionis et praeputii. Quod autem dicitur, Educ, ad Filium sermo est. Siue, iuxta LXX, Pater de Filio loquitur, quod eduxerit populum suum caecum et surdum, et gentibus copularit, et fecerit no ex eis multos Ecclesiae principes. Miraturque propheta quod nullus in gentibus haec praescire potuerit, nec Dei nosse consilia ; sed tantum populus eius qui legem acceperit, et prophetas habuerit : Notus enim in Iudaea Deus ; in Israel magnum nomen eius. Siue ipse Deus testis suorum sermonum sit, et 115 patrator, et puer eius ac seruus quern elegit. Haud dubium quin Christum significet, cui et supra dicit : Magnum tibi est uocari te puerum meum. Et haec omnia fient, ut ueritas mundo praedicetur, et sciant, et credant, et intellegant, quorum mens prius bruta erat et insensibilis, quod praeter unum Deum, nul120 lus alius Deus sit, nec ante, nec postea. Neque enim temporum conditor habet aliquando principium, cum hoc ipsum, aliquando, sit temporis. Et quomodo nunc locutus est : Ego testis, dicit Dominus Deus ; et puer quern elegi, dicente hoc ipsum Domino in euangelio : Duorum hominum testimonium 125 uerum est. Ego sum qui testimonium perhibeo de me, et qui misit me Pater. Sic et de diuinitate illius sentiendum est, quod nullus sit Deus, nisi ipse qui loquitur, et puer eius quern elegit. Pulchreque praeter Deum Patrem alter nullus est Deus, quia Christus Dei uirtus est, et Dei sapientia, qui loquitur in euangelio : 130 Ego in Patre, et Pater in me est. Sicut enim unus Christus Do¬ minus non aufert Patri ne Dominus sit : sic unus Deus Pater, non aufert Filio ne Deus sit, qui in principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum ; hoc erat in principio apud Deum. Q uodque sequitur : Et non est absque 135 me Saluator, ostendit in Patre Filium cuncta saluare. De quo idem propheta testatur : Et dimittet eis Dominus Saluato-

102/103 Act. 13, 46. 103/101 Matth. 10, 6. 113/111 Ps. 75, i. 116/117 Is. 49, 6 iuxta LXX. 121/126 Ioh. 8, 17.18. 128/129 cfr I Cor. 1, 25. 130 Ioh. 14, 11. 132/131 Ioh. 1, 1.2. 136/137 Is. 19, 20.

101 apostolus At

102 praedicare G 106 credid G, corr. in credit 109 suum] om. G copularet At ficeret At 111 domini G 111 sermonum suorum ~ G 115 aut At 129 est] om. At 130 est] om. At 132 auferet v ne d. sit] om. At 136 et dimittet] mittet G

PL 430

v 5 18

M 324

IN ESAIAM XII, xliii, 1/13-16/21

491

rem, qui saluos faciet eos. Neque enim Deus sapiens et fortis, sine sua potest esse sapientia atque uirtute. Cum ergo ab initio ego haec futura praedixerim, nullus erit qui meae renuat uo140 luntati; immo quae ego fecero, possit irrita facere. Haec dicuntur quidem ad Iacob et Israel, sed referuntur ad apostolicum chorum et omnes qui de populo Iudaeorum in Christum uoluerint credere. 14.15. H aec dicit Dominus redemptor uester, sanctus Israel. Propter uos misi in Babylonem, et detraxi uectes uniuersos, et Chaldaeos in nauibns suis gloriantes. Ego Dominus sanctus uester creans, V519 5 Israel rex uester. LXX : Sic dicit Dominus Deus, qui rede¬ mit uos sanctus Israel: Propter uos mittam in Babylonem, et suscitabo fugientes uniuersos, etChaldaei in nauibus uincientur. Ego Dominus Deus sanctus Israel, qui ostendi Israel regem uestrum. Iuxta Hebraicum adhuc ad Israel propheticus sermo dirigitur, PL 10 quod redemptor eorum Dominus et sanctus Israel, haec ad eos 431 locutus sit : Propter uos qui meum euangelium praedicatis, quibus supra dixi : Noli timere, quoniam tecum sum ego, qui estis testes uoluntatis meae, et puerum meum alte¬ ram testem mundo incredulo nuntiatis, misi Filium meum in 15 Babylonem et confusionem huius saeculi. Et detraxi omnes uectes eius, qui Hebraice appellant ur barihim, et quos Theodotio fortes interpretatus est. Et Chaldaeos, inquit, subauditur 0.770 kolvov, detraxi, qui in suis gloriabantur nauibus. In his uidelicet, qui instar nauium inter idola fluctuabant. De 20 Chaldaeis nullus ambigit, quin daemones sonent. Ego Domi¬ nus haec futura praedixi, qui sum Creator uester et rex Israel. Porro iuxta LXX multo alter est sensus. Ego Dominus qui te de periculis liberaui, et sanctus Israel, propter uos mittam in Babylonem regem Medoram atque Persaram, et habitatores 25 eius fugere faciam ; et Chaldaei qui uos ceperant, uincti per mare Caspium ad gentes alias transferentur. Ego Dominus haec futura decreui, qui ostendi Israel regem credentium fore. 3*5 16/21. Haec dicit Dominus, qui dedit in mari uiam, et in aquis torrentibus semitam. Qui eduxit quadrigam et equum, agmen et robustum ; simul obdormierunt, nec resurgent ; contriti sunt, quasi 3 linum exstincti sunt. Ne memineritis priorum, et antiqua ne intueamini. Ecce ego facio noua et nunc 137 saluos faciet eos] G, saluus faciat eos M, saluos eos faciet ~ fj. v 141 qui¬ dem] om. G 14.13, 3 uniuersus M chaldaeos] detraxi praem. M 5 israhelem G 7 caldei M 11 meum] M G, mecum /x v 12/13 tecum sum ego] M, tecum ego sum ~ G, ego tecum sum ~ /x u 16 barichim M, v in marg. 23 pericolis M 25 fugire M (ut semper) coeperant M 26 mane G, corr. 27 fore] fortem G 16/21, 3

6 faciam M

et] M. G, om. /x v C.C LXXIII A

492

IN ESAIAM XII, xliii, 16/21

orientur ; utique cognoscetis ea. Ponam in deserto uiam, et in inuio flumina. Glorificabit me bestia agri, dracones et struthiones ; quia dedi in deserto 10 aquas, flumina in inuio, ut darem potum populo meo, electo meo. Populum istum formaui mihi ; laudem me am narrabit. LXX : Quia sic dicit Dominus, qui dat in mari uiam, et in aqua uehementi semitam. Qui educit currus, et equos, et multitudinem robustissimam. Sed dormierunt, el 15 non resurgent: exstincti sunt quasi linum exstinctum. Nolite meminisse priorum, et uetera ne recogitetis. Ecce ego faciam noua, quae nunc orientur, et cognoscetis ea, et faciam in deserto uiam, et in inaquoso flumina. Benedicent mihi bestiae agri, sirenes et filiae struthionum, quia dedi in deserto aquam, et flumina in 2.0 inaquoso, ut bibere faciam genus meum electum, populum meum, quern acquisiui, ut uirtutes meas narret. Dominus qui destruxit et abiecit Babylonem, et fortissimos illius detraxit de potentia omnesque Chaldaeos qui in fluctibus huius saeculi feliciter nauigabant, fecit esse captiuos. Ipse in aquis torrentibus maris 25 Rubri reperit uiam, ut transiret populus eius de Aegypto liberatus. Siue qui dedit in mari Rubro uiam, ipse et in aquis torrentibus Iordanis fluuii reperit semitam, ut et egressio ex Aegypto, et introitus in terram repromissionis haberet miraculum. Ipse currus et equos et omnem exercitum pharaonis 30 demersit in profundum, qui dormierunt somno perpetuo. Contriti sunt et exstincti, quasi linum in breui temporis spatio, et in puncto atque momento. Linum enim necdum igne correptum, pro leuitate substantiae statim exstinctum, in fauillam dissoluitur. Igitur hoc praecipio uobis, ut inter signa 35 mea atque miracula, quibus Babylon urbs potentissima dirut a est, et quibus in mari Rubro atque Iordane populo meo aperta est uia, nequaquam memineritis ueterum, quoniam in euangelio multo sum maiora facturus ; quorum comparatione, praeterita sileri debeant. Nequaquam enim ultra in mari Ru40 bro, sed in deserto totius mundi reperiam uiam. Nec unus fluuius, siue fons erumpet de petra, sed multa flumina, quae non corpora ut prius, sed animas sitientes reficiant, et impleatur illud quod supra legimus : Bibetis aquas de fontibus Saluatoris.

16/21, 43 Is. 12, 3.

7 cognoscitis M, G corr.

8 glorificauit MG

9 strutiones M G {ut semper) 15 exstincti] et praem. A1 17 cognoscitis M, G corr. 18 pr. et] om. M mihi] MG.mejio 19 qua M desertum M G 20 uiuere G 22 fortissimus M 23 infeliciter G 24 captiuus M 28/29 miracolum M 30 dimersit M sommo G 34 dissoluetur M 30/37 aperta est uia populo meo ~ G 38 multa G 41 erumpit M 12 narrabit] M, narrauit G, narrabunt /x v

v 520

PL 432

IN ESAIAM XII, xliii, 16/21-22/24

493

Tunc quod numquam factum est, fiet, ut omnes bestiae et dracones, et struthiones qui in solitudine gentium morabantur, et idololatriae sanguine, morumque feritate bestiarum similes erant, glorificent me atque collaudent. Pro draconibus, v 521 quos solus Theodotio, ut in Hebraico scriptum est, appellauit thannim, reliqui sirenas interpretati sunt, animalia porten50 tosa, quae dulci carmine atque mortifero nauigantes Scyllaeis canibus lacerandos praecipitabant. Hocque significat, quod uoluptati prius et luxuriae dediti, ad seruitutem Domini conuertantur. Licet melius sit dracones intellegi, quia iunguntur et struthiones, ut quia semel de bestiis solitudinis loquebatur, 55 haec animantia poneret, quae deserto familiaria sunt. Laudabunt autem, inquit, me, et glorificabunt bestiae agri, et dra¬ cones, et struthiones, quia dedi in deserto gentium aquas, et in ariditate nationum flumina, ut biberet populus meus, quern elegi mihi, siue genus meum electum, et populus quern acqui/x 326 60 siui sanguine meo, ut laudes meas uirtutesque narraret. 22/24. N on me inuocasti, I a cob, nee labor asti in me, Israel. Non obtulisti mihi arietem holocausti tui, et uictimis tuis non glorificasti me. Non te ser¬ in re feci in oblatione, nec laborem tibi praebui in 5 thure. Non emisti mihi argento calamum, et adipe uictimarum tuarum non inebriasti me. Verumtamen seruire me fecisti in peccatis tuis ; praebuisti mihi labor em in ini quitatibus tuis. LXX : Non modo uocaui te, Iacob, neque laborare te feci, Israel. Non attulisti mihi ones 10 holocausti tui, neque in uictimis tuis magnificasti me. Nec ser¬ uire te feci in hostiis, nec laborem tibi praebui in thufe, nec emisti mihi argento thymiama, nec adipem hostiarum tuarum concupiui; sed in peccatis tuis defendi te, et in iniquitatibus tuis. Bestiis agri, draconibus et struthionibus laudantibus me, tu 15 Iacob, nequaquam me inuocare uoluisti, nec postea laborare, ut peccatum emendares paenitentia. Quod autem arbitraris PL obtulisse te mihi uictimas, et arietes immolasse scias eos a me 433 non esse susceptos, quia mihi et idolis communes erant. IIlumque sensum repetit, de quo supra dixerat : Vt quid mihi 20 multitudinem uictimarum uestrarum, dicit Dominus ? Plenus sum holocausto arietum, et adipe agnorum, et sanguinem tauro-

45

22/24, 19/22 Is. 1, 11.

46 idolatrae G

47 similis M

49 thennim M G, v in marg.

49/50 porten-

tuosa G 50 scilleis M 60 ut] et G 22/24, 3 et usque me] om. MG 5 ture M G (ut semper) emisisti G, corr. (cfr I. 12) 8 modo] M G, nunc /x v 9 obtulisti M, adtulisti G 12 emisisti G, corr. {cfr l. 5) 13 alt. in] M s. 1. 16 arbitrates M 18/19 mihi usque supra] G in marg. infer.

21 adipem G

494

IN ESAIAM XII, xliii, 22/24-25/28

rum et hircorum nolo. Neque enim, ait, pretiosum a te quippiam requisiui, ut in parandis eis, laborare te facerem. Non exegi a te oblationes, nec thura quaesiui ; non calamum, neque 25 incensum, et diuersi pigmenta generis, quorum fumo ine- v 522 briares me atque satiares. Sed oboedientiam, quae est super sacrificium ; et sacrificium, de quo in psalmis Dauid canit: Sacrificium Deo spiritus contribulatus ; cor contritum et humiliatum Deus non despicit, ilia uolui, ilia quaesiui. Tu autem ser30 uire et laborare me fecisti in peccatis tuis, ut cogerer dicere : Laboraui sustinens ; et nequaquam ultra ferre te possum. Vnde et per Osee idem loquitur Deus : Quid tibi faciam, Ephraim; protegam te, Israel ? Quid tibi faciam ? quasi Adamam ponam te, et quasi Seboim ? Quod autem LXX po35 suerunt :Sed in peccatis tuis defendi te, et in iniquitatibus tuis, sic potest superioribus copulari, ut labor sit Dei, et lassitudo defendere peccatores. 25/28. Ego sum, ego sum ipse, qui deleo ini quitates tuas propter me, et peccatorum tuorum non re¬ cord ab or. Re due me in memori am, et iudicemur simul ; narra si quid habes ut iustificeris. Pater tuus 5 primus peccauit, et interpretes tui praeuaricati sunt in me. Et contaminaui principes sanctos, dedi ad internecionem Iacob, et Israel in blasphemiam. LXX : Ego sum, ego sum qui deleo iniquitates tuas, et non recordabor. Tu uero memento, et iudicemur. Die tu iniqui10 tales tuas primus, ut iustificeris. Patres uestri peccauerunt, et principes uestri inique egerunt in me, et contaminauerunt principes sancta mea. Et dedi ut perderem Iacob, et Israel in op¬ probrium. Tu me, inquit, Iacob et Israel, laborare fecisti in peccatis tuis, et onera iniquitatum tuarum portare uix potui, 15 quos nequaquam seruos meos nec pueros uoco, sed simplici appello nomine Iacob et Israel, ut ostendam et arguam pecca¬ tores. Ego autem propter me, quia misericors sum et patiens et multarum miserationum, delebo omnes iniquitates tuas in aspersione et sanguine noui testamenti. Delens uetus chiro20 graphum, quod aduersum te scriptum erat, et peccatorum

28/20 Ps. 50, 19.

32/33 Os. n, 8.

22 praeciosum At G 22/23 quippeam M 24 dura At, tura G 23 diuersi] M G, diuersa /a v 20 satiaris At super] At G, supra /a v 27 canit] At G, dicit /x v 28 domino At 29 despecit At 29/30 seruire elaborare me At, me seruire et ***» G (laborare usque sustinens /. 31 om. et add. in marg. a. mi), me seruire et laborare /a v 31 ultra] om. G possem At, G, mut. in possim 34 adamantem G 35 alt. in] M G, om. q.v 30 domini G 25/28, 1 pr. sum] om. G dileo At 3 et] At G, ut /a v 7 internitionem M (et sic semper) 9 et] ut G to iustifcceris M(ut semper) 15 quod G 19 delens] At G /a v, delebo PL.

|

IN ESAIAM XII, xliii, 25/28

25

30

35

40

45

50

55

495

tuorum ultra non recordabor, quae tibi, si credere uolueris, in baptismate dimissurus sum. Reduc ergo me in memoriam, si quid habes iusti quod respondeas mihi, libenter accipiam, ut iudicemur simul, et arguas me non fecisse tibi quod facere debui. Quern sensum in Michaea plenius legimus : Populus y 327 mens quid feci tibi, et quid molestus fui tibi ? responde mihi, quia eduxi te de terra Aegypti et de domo seruitutis liberaui te, v 523 et misi ante faciem tuam Moysen et Aaron et Mariam. Et in quinquagesimo psalmo Dauid loquitur ad Deum : Vt iustificeris in sermonibus tuis, et uincas cum fueris iudicatus. Narra ergo si quid habes, ut iustificeris. Et est sensus : Ego non lo- PL quar prior contra te, ne cppressum esse te dicas multiplica- 434 tione sermonum ; sed tu si quid iusti habes, ipse pro te loquere; ut uidearis tanta quae pateris, immerito sustinere. Et ut scias me misereri tui, non ob meritum tuum, sed propter meam clementiam, a patribus tuis repetam atque maioribus, ut intellegas te de peccatoribus esse generatum : Pater tuus pri¬ mus peccauit in solitudine. Omnis uidelicet populus Israel. Siue auctor generis tui Abraham peccasse conuincitur, quando Domino terram repromission is semini illius pollicente, re¬ sponds : In quo sciam quia possidebo earn ? Et interpretes, inquit, tui praeuaricati sunt in me, Aaron et Moyses ad aquam contradictionis, qui inter me et te medii loquebantur. Et ut intellegamus non esse uiolentam expositionem,sequitur : Et contaminaui principes sanctos, de quibus et in psal¬ mo canitur : Absorpti sunt iuxta petram indices eorum. Quos idcirco contaminasse se dicit, quod terram repromissionis non intrauerint. Dedique ad inter necionem Iacob, et Israel in blasphemiam ; ut nullus, praeter duos ex his qui de Aegypto egressi erant, intraret in Iudaeam ; sed cadauera eorum iacerent in solitudine. Iuxta LXX, qui addiderunt de suo : Die tu prior iniquitates tuas, ut iustificeris, ad paenitentiam eos prouocat Deus, ut intellegant scelera sua atque peccata, et ueniam consequantur. Scriptum est enim et in alio loco : Iustus accusator sui est in principio sermonis. Principesque eorum et patres dicuntur Domini sancta uiolasse, non seruientes legi Dei. Sed traditiones et mandata hominum requirentes, propter quod periit Iacob et in opprobrium datus

23/28, 25/28 Mich. 6, 3.4. 29/30 Ps. 50, 3. 39/41 efr Ginzberg, p. 311. 41 Gen. 15, 8. 42/43 efr Ex. 17, 1-7 ; Num. 20, 13.24. 46 Ps. 140, 6.

55 Prou. 18, 17.

22 memoria G 25 populus] G, mut. in -le 28 et aaron] om. M G 31/32 loquor G 33 iuste M 34 tanta] M G, ista y v alt. ut] om. G 35 ob] ut G 37 de] MG, a. y v 42 aron M 48 deditque G 51 addederunt M 52/53 poenitentiam M (ut semper) 54 alt. et] om. G 58 quod] M G, quos y v

496

IN ESAIAM XII, xliii, 25/28-xliv, 1/5

est Israel, eiectus de sua prouincia, et totius orbis exul atque 60 peregrinus. XLIV. 1/5. Et nunc audi, Iacob serue mens, et Israel, quem elegi. Haec dicit Dominus, faciens et formans te ab utero auxiliator tuus. Noli timere, V524 serue meus Iacob et rectissime quem elegi. Effun5 dam enim aquas super sitientem, et fluenta super aridam ; eff undam spiritum meum super semen tuum, et benedictionem meam super stirpem tuam. Et germinabunt inter herbas, quasi salices iuxta praeterfluentes aquas. Iste dicet : Domini ego sum, 10 et ille uocabit in nomine Iacob, et hie scribet manu sua : Domino ; et in nomine Israel assimilabitur. LXX : Nunc autem audi, Iacob puer meus, et Israel quem elegi. Ego Dominus Deus, qui feci te, et plasmaui te de uentre, adhuc habebis auxilium. Noli timere, puer meus Iacob, et dilecte Israel 15 quem elegi, adhuc ego dabo aquam in siti qui ambulant in inaquoso; ponam spiritum meum super semen tuum, et benedictiones meas super filios tuos. Et orientur ut in medio aquae fenum, et sicut salix iuxta praeterfluentes aquas. Iste dicet: Dei sum et iste clamabit in nomine Iacob. Et alius scribet in manu 20 sua : Dei sum ego, et in nomine Israel clamabit. Vbi accusatur populns Iudaeorum ob incredulitatem atque blasphemiam, absque ulla nominis dignitate, puris appellatur uocabulis : Non me inuocasti, Iacob, nec laborasti in me, Israel ; et iterum : Dedi PL ad internecionem Iacob, et Israel in blasphemiam. Vbi autem 435 25 ad apostolorum chorum, qui ex Iudaeis est, sermonem facit, ft 328 iunguntur et nominum priuilegia. Audi, Iacob serue meus, et Israel quem elegi / ut prima sit seruitus, secunda electio. Haec dicit Dominus, factor et formator tuus, qui ab utero auxiliatus est tui, ut adhuc in uentre matris 30 plantam fratris arriperes.Siue qui in principio nascentis Ecclesiae te de persecutorum manibus conseruauit.Noli timere crudelitatem eorum, serue meus Iacob, et rectissime quem elegi. Alio nomine Israelem uocat, isurun enim uerbum hebraicum, ceteri evdvTaTov, siue evOfj, id est, rectissimum, et rectum 35 interpretati sunt; soli LXX dilectissimum, iungentes de suo,

xliv, 1/5, 22/23 Is. 43, 22. 39 efr Gen. 25, 25.

23/24 Is. 43, 28.

28/29 efr Is. 44, 24.

29/

59 exsultatque G, corr. xliv, 1/5, 4 seruus ft, v in marg. 9 dicit G 10 uocauit M G scribit G 11 adsimulabitur MG 12 audi] M (u s. 1. a. m.) 14 et dilecte] om. G 15 ambolant M 17 orientur] G, n del. ut] om. G 19 pr. et] M G, om. ft v clamauit G 22 dignitatem G, corr. pueris G, s del. 31 persecutorum manibus] M G, persecutoribus ft v conseruabit G 34 eodrarov M

IN ESAIAM XII, xliv, 1/5-6/20

40

45

50

55

60

65

5

497

Israel. Proprie enim iuxta Hebraeos et litterarum fidem, Israel, rectus Dei dicitur. Vir autem uidens Deum non in de¬ mentis, sed in sono uocis est. Vnde et liber Geneseos appellatur evSeis id est, iustorum, Abraham, Isaac et Israel. Noli igitur timere, Iacob et Israel, quia effundam aquas super si- v 525 tientem et aridam, de qua saepe dictum est : Et effundam, siue ponam spiritum meum super semen tuum, et benedictionem meam super stirpem tuam, quae ex aqua et Spiritu sancto in baptismate renascetur. Quam et in euangelio Saluator promisit, dicens : Qui sitit, ueniat ad me, et bibat. Statimque infertur : Hoc autem dicebat de Spiritu Sancto, quern credentes accepturi erant. Comparat quoque in baptismate renascentes herbis uirentibus, et salici quae iuxta fluentes aquas oritur ; et contra rerum naturam affert fructus, quae prius sterilis erat, uel cuius semen in cibo sumptum, steriles tacit. Quod quidem in primo psalmo legitur : Et erit sicut lignum quod plantatum est secus decursus aquarum, quod fructus suos dabit in tempore suo, et folium eius non decidet. Alii inter herbas et renascentes salices duplicem uocationem intellegunt, ut in herbis populus nationum sit ; in salicibus, hi qui ex Israel crediderunt. Simulque describit uarietatem credentium : Alius dicet, Domini ego sum, qui iustitiae opera in se esse conhdit ; alius uocabit, subaudit ur, peccatores ad paenitentiam in nomine Iacob ; ut et ipsi supplantent uitia atque peccata. Alius scribet manu sua : Dei sum. Siue ut LXX transtulerunt : Scribet in manu sua : Dei sum, ut nouo tyrocinio seruitutis Christi se militem glorietur. Et in nomine Israel assimilabitur. Non enim omnes ex Israel, sed magna pars ex gentium multitudine, in nomine Israel assimilabitur, ut PL recipiat legem et prophetas, omnesque gratias Spiritus sancti, 436 quae Israel populo repromissae sunt. 6/20. Haec dicit Dominus rex Israel, et redemptor eius Dominus exercituum : Ego primus et ego nouissimus, et absque me non est Deus. Quis similis met ? uocat et annuntiet, et ordinem exponat mihi, ex quo constitui populum antiquum ; uentura et quae futura sunt annuntient eis. Nolite timere, neque conturbemini ; ex tunc audire te feci, et an-

44/45 Ioh. 7, 37.

40/47 Ioh. 7, 39.

38 sonu G 39 evOys M, evdous G 51 in] et praem. G 54 et renascentes] e nascentes G 55 et in salice M, ex salice G G 58 uocauit G 00 scribit G dei sum] domini sum G, 01 domini G 04 in] quae praem. MG 05 omnesque] quae gratiasque G 6/20, 2 eius] tuos M, tuus G (sed efr l. 01) non annuntient fj.

7 conturbemine M

4 uocet G

53 decidit M 50 crediderint domino Viet. G et expunxit

0 adnuntiet M G,

49§

IN ESAIAM XII, xliv, 6/20

nuntiaui. Vos estis testes mei. Numquid est Dens absque me, et formator quem ego non fecerim ? Pla10 stae idoli omnes nihil sunt, et amantissima eorum non proderunt eis. Ipsi sunt testes eorum, quia non uident, neque intellegunt, ut confundantur. Quis v 526 formauit Deum, et sculptile conflauit ad nihil utile? Ecce omnes participes eius confundentur. Fabri 15 enim sunt ex hominibus, conuenient omnes, stabunt, et pauebunt, et confundentur simul. Faber ferrarius lima operatus est ; in prunis et in malleis formauit illud, et operatus est in brachio fortitudinis suae. Esuriet, et deficiet, non bibet aquam, 20 et lassescet. Artifex lignarius extendit normam, formauit illud in runcina. Fecit illud in angulari- /x 329 bus, et in circino tornauit illud ; et fecit imaginem uiri, quasi speciosum hominem habitantem in domo. Succidit cedros, tulit ilicem, et quercum, quae ste25 terat inter ligna saltus. Plantauit pinum, quam pluuia nutriuit ; et facta est hominibus in focum. Sumpsit ex eis, et calefactus est ; succendit, et coxit panes. De reliquo autem operatus est Deum, et adorauit. Fecit sculptile, et curuatus est ante illud. 30 Medium eius combussit igni, et de medio eius carnes comedit. Coxit pulmentum, et saturatus est, et calefactus est, et dixit : Vah ! calefactus sum, uidi focum. Reliquum autem eius Deum fecit, et sculpti¬ le sibi ; curuatur ante illud, et adorat illud, et obse35 crat, dicens : Fibera me, quia Deus meus es tu. Nescierunt, neque intellexerunt ; obliti enim sunt, ne uideant oculi eorum, ne intellegant corde stto. Non recogitant in mente sua, neque cognoscunt, neque sentiunt ut dicant : Medium eius combussi igni, et 40 coxi super carbones eius panes. Coxi carnes, et comedi, et de reliquo idolum faciam, ante truncum ligni procidam, pars eius cinis ; cor insipiens ador auit illud et non lib er auit animam suam ; neque dicet : forte mendacium est in dextera mea. 45 Post praedicationem apostolorum, uocationem gentium, Saluatoris aduentum, et effusionem Spivitus sancti, quem cunctis

fecerim] G, ficerim M, nouerim y. v plastes M 13 sculptile] et add. M G 15 ex] M G v, om. y 17 alt. in] om. G 18 formabit G 18/ltt fortitudis G 20 lassisci* M formam M, v in marg. 21 runcena M 21/ 22 angulari G 22 in] M G, om. y u 31/32 et calefactus est] om. G 34 adorauit G 35 es] om. G 35/36 nescierunt] bis in M 30 igne M 41 idolum] M G, eius praem. y v 42 procedam At cinis] M G, est add. y v 43 adorabit ... liberabit aliquot codd. edd. y 44 dicit At 45 uocationum At 45/46 saluatori M

IN ESAIAM XII, xliv, 6/20

499

credentibus daturum se esse promisit, quando pro uarietate meritorum alius dicet, Domini ego sum. Alius uocabit in no- PL mine Iacob ; alius scribet manu sua se esse Domini, et cum 437 30 ortus sit de infideli turba gentilium, in nomine assimilabitur Israel, ut relictis idolis, unius Dei cultor sit. Incipit altera nepLKOTTrj, quam totam simul proposuimus, ne unius sensus diuideremus continentiam. Et quia Septuaginta in hoc capitulo exceptis paucis uerbis non discrepant ab Hebraico, v 527 53 nostra editione contenti sumus, qua intellecta, noscentur et ceterae. Est autem sermo contra illius temporis idololatras, quo Esaias propheta uentura populis nuntiabat, et arguit eos, qui Dei omnipotentis religione contempta, simulacris ligneis inclinentur, et adorent opera manuum suarum. Curramus ergo 60 per singula. Haec dicit Dominus rex Israel, qui in me crediturus est, et redemptor eius, qui Filii mei suscipiet aduentum : Dominus exercituum atque uirtutum, et Omnipotens. Hoc enim in Hebraico sonat Sabaoth. Ego sum primus, et ego nouissimus, ego A et Q ; et absque me 65 non est Dens, quia puer quern elegi, in me Deus est. De quo supra dixi : Ecce puer mens, quern elegi ; electus, quern suscepit anima mea. Indicium gentibus proferet; et in nomine eius gentes sperabunt. Nec dicit esse se solum, sed praeter uirtutem suam atque sapientiam nullum esse externum Deum, 70 deorumque multorum opinionem, et simulacra condemnans. Quis, inquit, si mil is mei est ? Vocet ea quae non sunt quasi sint, et exponat ordinem creaturae meae, qui cuncta ratione librauerim, ex quo feci hominem super terram. Nec hoc solum uolo, sed quaero etiam scientiam futurorum. Vnde 75 tu, Israel, cuius et rex et redemptor sum, noli timere simula¬ cra, quae esse nihil, in Sina monte didicisti. An forsitan Crea¬ tor est alius, quem ego non nouerim ? Aut praeter hunc alter est mundus, qui ignoti Dei monstret potentiam ? Neque uero ea solum quae hunt, sed et illi qui faciunt, habebuntur pro 80 nihili. Cumque uindictae tempus aduenerit, nequaquam poterunt eos manuum suarum opera liberare, quae caeca et insensibilia confundunt artifices suos. Quis enim possit hoc credere quod ascia, lima, et terebro malleoque formetur Deus ? Et uel in prunis simulacra fundantur ; uel norma, m 330

6/20, 66/08 Is. 42,

1.4 iuxta LXX.

48 dicit G uocauit G 49 scribit G esse se ~ G 50 de] ex A1, om. G, add. de in marg. 53 diuiderimus M 57 issaias propheta (e r. /.) A1 65/66 in usque elegi] om. At per bomoiotel. 65 de] et praem. G 66 electus] At G, meus add. fi v (cfr xlii, 1/4, 10) 68 esse se] At G, ~ n v 72 qui] qua At G 75 pr. et] ego At 76 nihili G dedicisti At 83 ascea A1, G corr. teretro G

500

IN ESAIAM XII, xliv, 6/20-21/23

85 runcina, et angularibus, circinoque in deos repente consurgant ? Praesertim cum fame et siti artificis, artis uilitas demonstretur. Fit enim lignea statua, humanam exprimens speciem, et quanto pulchrior fuerit, tanto Deus putatur augustior. Ponitur in fano, et aeterno clauditur carcere, quae longo 90 tempore creuit in saltibus, et pro uarietate arborum, cedrus et ilex et quercus uel pinus fuit. Mirumque in modum segmenta v 528 eius atque rasurae mittuntur in focum, ut calefaciant artificem Dei, et coquant diuersa pulmenta. Pars autem altera formatur m Deum, ut opere completo, adoret illam factor suus, et ope95 ris sui imprecetur auxilium. Nec intellegit, uel recogitat, immo nec carnis, nec mentis aspicit oculis, quod non possit esse Deus, cuius pars igne combusta est; nec hominis manu fieri diuina maiestas. Pleniusque super irrisione idolorum propheticus sermo contexitur, quae facilis intellegentiae sunt, PL 100 nec laciniosam, immo superfluam expositionem desiderant! 438 Super quo et Flaccus scribit in Satyra, deridens simulacra gen¬ tium.

105

Olim truncus eram ficulnus, inutile lignum : Cum faber incertus scamnum faceretne Priapum. Maluit esse deum : deus inde ego, furum auiumque, Maxima formido.

Quidquid autem de idolis dictum est, potest referri, et ad hereseon principes, qui simulacra dogmatum suorum atque mendacii, artifici corde componunt, et uenerantur ea quae a se no sciunt esse simulata. Nec sufficit eis error propius, nisi simplices quosque eorum adoratione deceperint. Qui quaestum putant esse pietatem, et deuorant domos uiduarum, abutentesque uulgi imperitia, ita arte dialectica, quasi ascia et terebro, lima et runcina formant Deum suum, et cudunt maln5 leo, atque inaurant sermonis rhetorici uenustate Deus uenter est, et gloria in confusione eorum. 21/23 Memento horum, Iacob et Israel, quoniam seruus meus es tu. Formaui te, seruus meus es tu, Israel, ne obliuiscaris mei. Deleui ut nubem ini quitates tuas, et quasi nebulam peccata tua. Reuertere

10.1/100 Horat. Satyr.

I, 8, 1-4.

111/112 cfr I Tim. 1, 6.

115/116 Phil. 3, 19.

85/86 deo repent* ***su**» nt M, deos repente cumsurgant G 88 deus] om G 89 poniturque G cluditur M 92 emittuntur G 93 coquandi diuersa' G 95 mpraetetur G 101 in satyra] isatura G 101/102 gentilium G 104 faceret me G 105 atque auium G 107-24/28, 80 obluscatum in M 111 adorationemG 113 et] om. G 114teretroG 115 sermones M aethonci G

21/23, 2 alt. es tu] om. G

IN ESAIAM XII, xliv, 21/23-24/28

501

5 ad me qaoniam redemi te. Laudate, caeli, quoniam fecit Dominus ; iubilate, extrema terrae, resonate, montes, laudationem, saltus et omne lignum eius ; quoniam redemit Dominus Iacob, et Israel glorificabitur. LXX : Memento horum, Iacob et Israel, quoniam finer 10 mens es tu. Formaui te fiuerum meum ; et tu, Israel, ne obliuiscaris mei. Ecce enim deleui sicut nubem iniquitates tuas ; et sicut caliginem fieccata tua. Reuertere ad me, et redimam te. Laetamim, caeli, quoniam misertus est Deus Israelis. Canite tuba, fundamenta terrae, clamate, montes, laetitiam ; colies et 15 omnia ligna quae in eis sunt, quoniam redemit Deus Iacob ; et Israel inclutus erit. Cum haec se ita habeant, et idola hominum scias esse figmenta, o Iacob, et puer meus Israel, ne obliuiscaris Creatoris tui, tibique ipsi iniuriam facias, ut incurueris operi manuum tuarum. Quae quia in aduentu pueri mei, quern 20 elegi, penitus destruenda sunt ; propterea tota mentis auiditate cognosce, quod sicut nubes, caligo et nebula, uel solis calore dissoluitur, uel uento raptante tenuatur. Ita iniquita¬ tes tuas, et uniuersa peccata, quibus prius me offenderas, dissolui faciam. Tu tantum reuertere ad me, et age paenitentiam, 25 quia redimendus es pretioso sanguine. Quod si feceris, scias in salute tua caelos terramque laetari, et omnia elementa concinere. Siue angelos qui morantur in caelis, et alias potestates, quibus terrae fundamenta portantur. Vel certe apostolos et prophetas, de quibus loquebatur et apostolus : Aediftcati sufier 30 fundamentum afiostolorum et firofihetarum. Montes quoque et siluae, siue colles, qui pro uarietate uirtutum prima et media loca et ultima possederunt, iubentur iubilare, et tuba canere, scientes quod redemerit Dominus Iacob, et in Israel conuersione laetetur, siue ipse Israel ab errore conuersus, inclutus 35 fiat. 24/28. Haec dicit Dominus redemfitor tuus, et formator tuus ex utero : Ego sum Dominus faciens omnia, extendens caelos solus, stabiliens terram, et nullus mecum. Irrita faciens signa diuinorum, et 5 hariolos in furorem uertens ; conuertens safiientes retrorsum, et scientiam eorum stultam faciens. Suscitans uerbum serui sui, et consilium nuntiorum suorum comfilens. Qui dico Hierusalem : habitaberis,

21/23, 29/30 Eph. 2, 20.

0 exultima G, rede icfr l. 32) ? 8/9 glorificabitur] G, v in marg. glorificab***Af, gloriabitur y. v 9 mementote G 12 et] om. G 13 dominus G 13 redimet M 17 et] om. G 21 caligo] M G, v in marg., et praem. y. v 30 funda¬ menta G 32 iubentur] om. A1 G, fort, recte 24/28, 5 conuertens] om. G 8 aedificaberis v in marg.

v 529

^331

PL

439

502

IN ESAIAM XII, xliv, 24/28

et ciuitatibus Iudae ; aedificabimini, el desetta 10 eius suscitabo. Qui dico fir0fundo : desolate, et flumi n a tua atefaciatn. Qui dico Cyto : pastot tneus es, et omnem uoluntatem tneam complebis. Qui dico Hietusalem : aedificabetis ; et templo : fundabetis. LXX . Sic dicit Dominus qui tedemit te, et fotnians te ex utero. 15 Ego Dominus, qui compleo omnia. Extendi caelum solus, et fitmaui tettam. Quis alius dissipauit signa pythonum, et diuinationes de cotde ? Qui auetto ptudentes tettorsum, et consilium eotum stultum facio. Et statuo uetbum pueti mei, et consilium angelotum eius uetum ptobo. Qui dico Hietusalem, habitabetis ; 20 et ciuitatibus Iudae : aedificabimini, et desetta illius otientur. Qui dico abysso, desolaberis, et flumina tua atefaciam. Qui dico Cyto, ut sapiat, et omnes uoluntates meas faciat ; qui dico Ierusalem, aedificabetis ; et domum sanctam meam fundabo. Destructis idolis et iniquitatibus Israel, peccatisque deletis, 25 quando omnis simul creatura gaudebit ■ et iuxta euangelii fidem, super paenitentia peccatorum angeli laetabuntur in caelis, describitur potentia Dei, quod nequaquam ei grande sit redimere Iacob, et Israel instaurare cor rectum, quern formauA ex utero. Et si hoc alicui non paruum uideatur, non sit 30 1II1 difficile qui extenderit caelos solus. Iuxta quod alibi legitur : Qui extendit caelum quasi pellem. Non quo Filius excludatur ab extensione caelorum : Omnia enim pet ipsum facta sunt ; et sine ipso factum est nihil, quod factum est ; sed quo, ut saepe diximus, per hanc_ sententiam excludantur idola. Nam 35 et in Prouerbiis Salomonis ex persona Christi Dei uirtutis Deique sapientiae dicitur . Quando patabat caelum, ego etam cum eo. Ipse enim dixit, et facta sunt, ipse mandauit, et cteata sunt. Et : Vetbo Domini caeli fitmati sunt, et spititu otis eius uirtus eotum. Haec frequenter ingerimus, ne ulla blasphemandi Chri40 stum haereticis occasio relinquatur. In stabilitate quoque terrae, quando illius fundamenta solidabat, nullus erat cum Deo, praeter eum qui erat in eo. Iste igitur tantus ac tabs, cum praefiniti mystern tempus aduenerit, ut cuncta idola destruantur, et Dei solius notitia praedicetur in mundo, omnia 45 uaticinia diuinorum, et pythonum, et hariolorum signa atcjue portenta, quibus humanum deceperunt genus, destruet atque subuertet. Et sapientiam philosophorum, quae et ipsa erroris

24/28, 26/27 cfr Luc. 15, 7.10. 31 Ps. 103, 2. 32/33 Ioh. Prou. 8, 27. 37 Ps. 32, 9 ; 148, 5. 38/39 Ps. 32, 6.

3-

36/37

i6 firmauij G Viet. v\ formaui p. v {obfuscatum in M) 17 potentes G 19 aedificabens G 22 faciet G 27 domini G 28 instaurare] et pram. G 29 pr non] om. G 35/36 uirtus (ex uirtutis G) ... sapientia G, v in mare. 38 uirtus] omnis praem. G

53°

IN ESAIAM XII, xliv, 24/28-xlv, 1/7

50

55

60

65

70

75

80

503

pars maxima est, stultam esse monstrabit, dum nequaquam humanis cogitationibus, Dei probantur comprehendisse sapientiam. Qui etiam uerbum pueri, siue serui sui, de quo supra diximus, et consilium nuntiorum eius, rebus explebit. Apostolorum scilicet omniumque doctorum, qui uoluntatem magistri sui gentibus nuntiabunt. Ipse ergo qui est tanta facturus, cuius potentiam breui sermone descripsi, etiam ad Hierusalem, quae destruenda erit a Babyloniis, nunc dicit antequam destruatur, quod rursum habitetur a populis ; et ciuitatibus Iudaeae, quod, instaurentur, qui et solitudines illius suscitabit, ut omnia cultoribus impleantur. Qui igitur dicit Hierusalem et Iudaeae et desertis eius, quod habitetur et aedificetur et suscitetur, hie dicit profundo siue abysso, id est, Babyloni, desolare et flumi na tua arefaciam, omnem regum potentiam. Siue quia profundum et abyssum dixerat, recte per translationem, et flumina posuit, de quibus et psalmista decantat : Super flumina Babylonis ibi sedimus et fleuimus.Etqui Hierusalem instaurat, et Babylonem destruit. Dicit quoque Cyro regi Persarum, qui primus destruxit Babylonem atque Chaldaeos : pastor mens es, siue ut Septuaginta transtulerunt, ut sapiat. Cuius differentiae causa manifesta est. Verbum enim Hebraicum roi si per res litteram legamus, intellegitur pastor meus ; si per daleth, sciens uel intellegens meus, quarum similitudo paruo apice distinguitur, ac per hoc saepe confunditur. Scriptum est in Esdrae principio, quod ad edictum Cyri regis Persarum at¬ que Medorum, populi Israel sit laxatacaptiuitas, et remissi in Hierusalem, qui redire uoluerunt sub Zorobabel filio Salathiel, et Iesu filio Iosedec sacerdote magno. Huic enim Dominus inspirauit ut suam faceret uoluntatem, et illius praecepta compleret. Signanterque addidit : qui dico Hierusalem, aedificaberis, et templo, fundaberis. Sub Cyro enim iussum est, ut aedificaretur Hierusalem et templum, cuius tantum illo uiuente iacta sunt fundamenta. Ceterum sub Dario, anno illius secundo, prophetantibus Aggaeo et Zacharia, templum aedificari coeptum est. XLV. 1/7. Haec dicit Dominus Christo meo Cyro, cuius appr ehendi dexter am, ut subiciam ante faciem eius gentes, et dorsa regum uertam, et aperiam co¬ ram eo ianuas ; et portae non claudentur. Ego ante

63/64 Ps. 136, 1.

51 expleuit G 54 describsi MG 56 habetetur M 57 instaurarentur v in marg. 58 iudae G 59 habetetur M 65 destruet M 70 meus] om. MG 75 hunc G enim] om. G 71) tanto M 80 iactata G dareo M, G corr. xlv, 1/7, 1/18 objuscatum in M

PL

44°

^ 33 v 55

504

IN ESAIAM XII, xlv, 1/7

te ibo, et gloriosos terrae humiliabo ; portas aereas conteram, et uectes ferreos confringam. Et dabo tibi thesauros absconditos, et arcana secretorum, ut scias quia ego Dominus, qui uoco nomen tuum, Deus Is¬ rael. Propter seruum meum Iacob, et Israel electum 10 meum, et uocaui te nomine tuo. A ssimilaui te, et non cognouisti me. Ego Dominus, et non est amplius / extra me non est Deus. Accinxi te, et non cognouisti me. Vt sciant hi, qui ab ortu solis, et qui ab occidente, quoniam absque me non est. Ego Do15 minus, et non est alter. Formans lucem, et creans v 532 tenebras / faciens pacem, et creans malum. Ego Do¬ minus faciens omnia haec. Scio in hoc capitulo non solum Latinorum, sed et Graecorum plurimos uehementer errare, PL existimantium scriptum esse : Sic dicit Dominus Christo 441 20 meo Domino ; ut intellegatur, iuxta illud quod alibi legimus : Pluit Dominus a Domino. Et : Dixit Dominus Domino meo. Neque enim Kvplco, quod Dominum sonat, sed Cyro dicitur, qui Hebraice appellatur chores, regi Persarum, qui Babylonem Chaldaeosque superauit. Et iunctis Medis, agitator bi25 gae, id est, cameli et asini, supra legitur. Iste appellatus est Christus, id est, unctus Domini, quod erat insigne apud Hebraeos regiae potestatis, ut quomodo apud nos diadema et purpura solis imperatoribus datur. Sic apud Hebraeos regnaturi perfundebantur unguento. Vnde et Saul Christus Domini 30 dicitur. Et in psalmis legimus : Nolite tangere christos meos ; et in prophetis meis nolite malignari. Huius dexteram apprehendit et tenuit, ut nullus fortitudini eius ualeret resistere. Legamus Xenophontis octo librorum Cyri maioris historiam, et prophetiam Esaiae cernemus expletam. Quae enim ciuitas 35 illi non patuit ? quis non regum terga subiecit ? Qui muri prius inexpugnabiles, non illius obsidione subuersi sunt ? Vnde ad n 333 ipsum Cyrum Deus apostropham tacit : Dedi tibi thesauros, et absconditas opes cunctarum urbium; ut qui prius colebas idola, beneficiis unum sentires Deum, praesertim cum scias, 40 multo antequam nascereris tuum nomen esse praedictum. Quod quidem et Iosephus in undecimo Iudaicae Antiquitatis uolumine refert, legisse Cyrum ab Esaia de se certo uaticinatum 5

xlv, 1/7, 21 Gen. 19, 24. 21/22 Ps. 109, 1. 29/30 cfr I Reg. 24, 7. 30/31 Ps. 104, 15. 41 cfr Iosephus, Antiquitatcs, XI, 1, 2, 5-7.

28/29 cfr I Reg. 10, 1, etc. 33 cfr Xenoph. Cyropaideia.

14 est] deus add. /x, v in marg. 18 et] G, om. /x v 19 **aestimantium sic] om. G 25 aseni M appellatur M 29 perfunderentur M G malignare M 31/32 dextram tenuit et adprehendit et ut G 32 fortitudine 34 cernimus M G 35 quis] M G, quae /x v 36 obsiditione G, corr. certum G

A1 31 M 42

IN ESAIAM XII, xlv, 1/7

45

50

55

60

65

70

75

80

505

nomine, et idcirco Iudaeos quasi Dei familiares plurimum dilexisse. Haec autem, inquit, tribui tibi propter Iacob seruum meum, et Israel electum meum, et uocaui te nomine tuo, sicut uocaui Abraham, Isaac et Iacob ; et multo ante praedixi, ut Isaac et Iosiam ; ne putareris ille esse Christus, cui assimilatus es, et in cuius typo et imagine praecessisti. Tu autem non cognouisti me, id est : simulacra coluisti, non Deum. Accinxi te fortitudine ; multarum gentium feci esse uictorem, et non cognouisti auxiliatorem tuum. In quo loco satis mirari nequeo, quae stultitia sit legentium ; ut v 533 haec ad Christum referant, per quern mundus reconciliatus est Deo. Ego, ait, Dominus, et non est amplius extra me. Praeter sermonem quippe atque rationem uirtutemque meam et sapientiam, quae in me est, nullus est alter Deus. Et haec feci, ut ab oriente et occidente omnis orbis agnoscat, nullum esse alium absque me Deum. Ego Dominus, et non est PL alter. Pater enim in Filio, et Filius in Patre. Qui loquitur in 442 euangelio : Ego et Pater unum sumus. Et in Esdrae uolumine positum est, scripsisse Cyrum ad omnes gentes, nullum esse Deum, nisi solum Deum Israel. Siue ita intellegendum, quod captiuorum laxatio, et Dei in populum suum dementia, cunctis gentibus Deum fecerit notiorem. Qui igitur tibi dedi fortitudinem, et Deus solus sum, ipse res inter se contrarias facio, lucem et tenebras, id est, diem et noctem. Pacem et malum, n 334 hoc est, otium et bellum, per quae significat et iratum fuisse se populo suo, quando tenebras captiuitatis, malaque sustinuit seruitutis. Et rursum misertum, quando remissi in patriam, pacem et gaudium receperunt. Quomodo enim luci contrariae tenebrae sunt ; ita paci contrarium bellum est. Vnde confundatur haeresis, quae malorum arbitratur conditorem Deum. Cum hie malum non contrarium bono, sed pro afflictione ponatur et bello, secundum illud quod in euangelio scriptum est: v 534 Sufficit diei malitia sua. Possumus iuxta tropologiam haec et de ecclesiastico uiro dicere, cui Deus dedit sermonem atque sapientiam, ut omnes sectas contrarias ueritati sua disputatione subuertat. Sicut et de Stephano sancta scriptura commemorat, quod nullus potuerit resistere sapientiae eius, et ut reges, id est, patriarchas singularum haereseon, suae subiciat potestati. Et aperiat atque confringat, quod prius uidebatur dialectica arte conclusum ; et in medium proferat arcana hae60 Ioh.

10, 30.

75 Matth. 6,

34.

78/79 efr Act. 6,

10.

45 dilectum M 46 pr. et] om. M 47 putereris G 48 typo et imagine] M G, typum et imaginem p. v 50 multarum] M (u s. a) 60 alt. et] om. G ezrae MG 62 dominum G 65 deus solus] MG, ~ n v 67/68 se fuisse ~ G 68 sustenuit M 69 remisit G 77 ueritate M 80 haeresum G

506

85

90

95

IN ESAIAM XII, xlv, 1/7-XIII, prol.

reticorum, superans eos atque conuincens, ut Christi secreta cognoscant, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Istiusmodi uirum uocat Deus ex nomine suo, quia defensor est pueri eius Iacob, et electi illius Israel. Hunc suscipit, et assimilat sermoni suo, qui cauere debet ne suum putet esse quod loquitur, sed omnia ad datoris referat gloriam ; ne et ipse mereatur audire : Accinxi te, et non cognouisti me. Cum enim instructus armatura apostoli, omnes docuerit non esse alium Deum nisi unum, qui sit Iacob et Israel Deus. Confundetur Marcion, duos deos intellegens, unum bonum, et alium iustum ; alterum inuisibilium, alterum uisibilium conditorem. E quibus prior lucem faciat, secundus tenebras ; ille pacem, hie malum ; cum utrumque pro diuersitate meritorum unus Deus idemque condiderit. P

LIBER DECIMVS TERTIVS

5

10

15

L 3 3 3/3 34

Multi casus opprimunt nauigantes. Si uehementior flauerit< uentus, tempestas formidini est. Si aura moderatior summa/53^554 PL iacentis elementi terga crispauerit, piratarum insidias perti- 441 mescunt. Atque ita fit, ut fragili animae ligno creditae, aut me-' tuant periculum, aut sustineant, quorum utrumque altero PL grauius est, uel mortem timere perpetuo, uel quam timueris 442 sustinere. Hoc mihi in Esaiae pelago nauiganti accidere uideo; dum enim inoffenso cursu uela tenduntur, et securis nautarum manibus, sulcans aequoris campos carina delabitur, subitus v 535/536 languoris turbo consurgens, tantis undarum molibus et colli- PL sorum inter se fluctuum fragore resonante, pauida amicorum 443 corda perterruit, ut dicere cogerentur : Magister, saluos nos fac, perimus. Quamobrem, Eustochium, in toto orbe terrarum unicum nobilitatis et uirginitatis exemplum, non sileat pupilla oculi tui; clamaque in corde : Abba pater. Et cum psalmista loquere : Exsurge, ut quid dormis, Domine ? ut iniunctum in Esaiarn opus, te oraute, et Christo miserante per-

84/85 Col. 2, 3. Lib. XIII, 12/13 Matth. 8, 25.

15 Rom. 8, 15.

16 Ps. 43, 23.

•S3 ut] uel G 84 cognoscat MG 86 eius] et G 92 confunditur AI deus M 96 condiderit] explicit in isaiam liber duodecimus incipit libe .111. x. add. M, feliciter explicit (in s. I. a. m.) esaia commt (ariorum in marg. a. m.) LIBER DVODECIMVS INCIPI (t S.

Lib. XIII,

1. a. t».)

XIII. LIB IN ESA PROPHETAM add.

G

2 formidini] om.G 4 flagili G corr. 5 susteniantM altero] uel alter alterum M 7 accedere A1 G 8 uela tenduntur] attenduntur G 9 dilabitur G 9/10 subitus languoris] M A.mbr. v, subito clangoris G edd. n 10/11 conlisorum AI 15 popilla M clamatque G 17 esaia G

IN ESAIAM XIII, prol.-xlv, 9/13

507

ficiam. Iam enim tertius decimus explanationum liber cuditur, qui necdum peruenit ad calcem. Et interim donee miseri20 cors et miserator Dominus, patiens et multarum miserationum, reddat pristinam sanitatem, hanc praefatiunculam tumultuario sermone dictaui ; ut quae habentur, in schedulis describantur ; et plena emendatio lectoris iudicio reseruetur. 8. Rorate, caeli, desuper, et nubes pluant iustum ; aperiatur terra, et germinet Saluatorem, et iustitia oriatur simul. Ego Dominus creaui eum. LXX : Laetetur caelum desuper, et nubes spargant iustitiam ; germinet 5 terra, et oriatur misericordia, et iustitiam germinet simul ; ego Dominus qui creaui te. Duplex huius loci interpretatio est. Quidam enim putant haerere cum superioribus quae dicuntur, et Cyro rege laxante captiuos, caelum terramque laetari: peTtuvw/ai/fd)?, pro eo quid est, illos qui in caelo morantur et terra. 10 Alii a superioribus separant et proprium capituli huius uolunt esse principium, ac de aduentu Domini prophetari, quod imperetur, nubibus, de quibus supra scriptum est : Mandabo nubibus ne pluant super earn imbrem, id est, uineam Israel. Et ad quas peruenit ueritas Dei, ut pluant mundo iustum siue iusti15 tiam ; terraque aperiatur et germinet Saluatorem. De qua et in psalmis canitur : Veritas de terra orta est, et iustitia de caelo prospexit / siue iuxta LXX : Terra misericordiam et iustitiam par iter germinauit, ut et peccatores misericordiam, et iusti praemia consequantur. Quodque sequitur : Ego Dominus zo creaui eum, uel: Ego Dominus qui creaui te, non scandalizabitur ad nomen creaturae, qui ilium uermem ac seruum et germinatum legerit esse de terra. 9/13. Vae qui contradicit fictori suo : testa de Samiis terrae. Numquid dicit lutum figulo suo, quid jacis ; et opus tuum absque manibus est ? Vae qui dicit patri, quid generas ; et mulieri, quid 5 parturis ? Haec dicit Dominus, sanctus Israel plastes eius. Ventura interrogate me super filios

10/20 efr Ps. 85, 15 ; 144, 8. 8, 12/13 Is. 5, 6. 16/17 Ps. 84, 12.

21/22 praefaciuncolam tumultoaria At 22 dictam G schidulis At 23 iuditio lectoris G 8, 3/4 laetur G, corr. 4/3 germinet usque iustitiam] om. G per homoiot. 5 iustitia coni. Viet. 7 cum] At G, om. fj.v 8 rege] om. M terramque] om. G 8/0 METAJ2N Y12KQ G, metonimko a. m. in marg. 9 quod G il¬ los] om. G 10 separant] separantur et terra alii a superioribus proem. A1 11 principi At, corr. a. m. 15 aperiantur G, corr. alt. et] At G, om. ft v 16 legitur G 18 germinabit G 10 quodque sequitur] om. At 22 esse de terra] sed & rra G 9/13, 2 dicet G 4 dicet G 4

C.C. LXXIII A

v 535 M 335

v 536

PL

444

5o8

IN ESAIAM XIII, xlv, 9/13

meos, et super opus manuum mearum mandastis mihi. Ego feci terram, et hominem super earn creaui ego ; manus meae tetenderunt caelos ; et omni militiae 10 eorum mandaui. Ego suscitaui eum ad iustitiam ; et omnes uias eius dirigam. Ipse aedificabit ciuitatem meam ; et captiuitatem mearn dimittet, non in pretio neque in muneribus, dicit Domimcs exercituum. LXX : Quid melius feci quam lutum figuli ? Numquid 15 arans arabit terram ? Numquid dicet lutum figulo, quid facis, quoniam non operaris, nec habes manus ? Vae qui dicit patri, quid generas ; et matri, quid parturis ? Sic enim dicit Dominus Deus, sanctus Israel, qui fecit uentura. Interrogate me de filiis meis, et de operibus manuum mearum mandate mihi. Ego feci 20 terram, et hominem super earn. Ego manu mea firmaui caelum ; ego omnibus stellis mandaui. Ego suscitaui eum cum iustitia regem : omnes uiae illius rectae. Ipse aedificabit ciuitatem meam, et captiuitatem populi mei conuertet ; non cum pretio neque cum muneribus, dixit Dominus Deus sabaoth. Qui ad Cyri personam 25 uolunt referre quae dicta sunt, sic locum istum interpretantur. Me ingentia pollicente, quod propter reuersionem populi mei in Iudaeam, omnia Cyro regna substernam. Vae ei qui incre- v 537 dulus est, et non putat uentura quae dico, quasi si lutum et testa confracta calumnietur figulum suum, quare facta, uel 30 cur ita facta sit ; et opus contra artificis loquatur manus. Et patrem ac matrem calumnietur filius, cur in terram naturae lege profusus sit. Cum igitur ego Dominus sanctus Israel plasmauerim Cyrum, et mea iussione generatus sit, superfluum facitis ambigere de futuris ; quin potius nosse debetis, 35 quod filios meos, populum Israel, et opus manuum mearum, non uestro arbitrio, sed mea uoluntate dispensem, ut qui prius eis tenebras et malum creaui, nunc lucem et pacem tribuam. Ego enim sum Deus, qui non in uacuum creaui terram ; ut esset deserta et squalida, sed ut homines habitarent in ea. 40 Ego extendi siue firmaui caelos, ut angelorum essent habitaculum. Stellarumque eos uarietate distinxi ; et imperaui sin- /x 336 gulis quo currerent ordine, et dierum ac mensium annorumque diuersa spatia complerent. Qui igitur caelum feci et ter¬ ram, quid magnum est, si unurn regem creauerim, qui mea

7 mandastis] At G, mandate /a v OomnemAt miliae G, corr. lOsuscitabo e. cum iustitia M 11 aedificauit G n, v in marg. 13 dominus] deus add. G 15 dicit G figuli G 16 manum G 18 me] om. G 21 suscitabo G 22 omnes] et praem. G aedificauit G 22/23 meam et captiuitatem] At in mg. 23 cum] in G 24 dicit G deus] om. G 25 referri G 26 pollicenti At 28 si] om. G 30 manum G alt. et] ad ( ? in ras. ?) G, mut. in si 34 facietis G 35 filius meus At, G {corr.) populus G, mut. in populos 37 eis] om. G 38 sum deus qui] dominus G 40 esset G 42 mensuum At, mensum G corr.

IN ESAIAM XIII, xlv, 9/13

509

mandata conseruet ; et omnes uias illius dirigam ? Ipse enim iussurus est, ut aedificetur ciuitas mea Hierusalem, et captiui redeant in Iudaeam. Non ob pretium, neque munera, sed ob meam uoluntatem, dicit Dominus Dens exercituum. Qui autem coeptam ad Christum refert intellegentiam, sic expla50 nationis suae uerba moderatur : Vae eis qui contradicunt Deo, et Christum non putant esse uenturum ; quasi lutum et testa de testis contradicat figulo suo. Vae qui dicit omnipotenti Patri : quare generas filium? et mulieri sanctae Mariae : quid parturis ? De qua scribit et apostolus : Quod Christus factus 55 sit de muliere, factusque sub lege. Haec ergo dicit Dominus sanctus Israel, qui plasmauit in utero uirginali Saluatorem, dicens per Gabrielem : Spiritus sanctus ueniet super te ; et uirtus Altissimi obumbrabit tibi quod autem nascetur in te san¬ ctum, uocabitur Films Dei. Interroget me testa, et futurorum 60 secreta perquirat. Et praecipiat mihi, quomodo adoptiuos filios, qui in meum Filium credituri sunt, debeam regenerare. Dicit et euangelista Ioannes : Quotquot eum receperunt, dedit eis potestatem filios Dei fieri. Sin autem ego feci terram, ut habitaretur ab hominibus, et caelos extendi desuper, et eos 65 astrorum uarietate decoraui, ut morarentur in terra cultores Dei, quid mirum si Filium meum, iustum regem miserim mundo, siue ab inferis suscitauerim, cuius omnes uiae rectae sunt ? Peccatum enim non fecit, nec dolus inuentus est in ore eius. Qui aedificet ciuitatem meam super petram, aduersum quam 70 portae inferi non praeualeant, et quae in monte posita, latere non possit. Daemoniacisque prius uinculis alligatos, omnes dimittat liberos, non in pretio neque in muneribus ; gratis enim salui facti sumus, audientibus apostolis atque facientibus : Gratis accepistis, gratis date. Nonnulli haec ad Zorobabel 75 referunt, qui eduxit captiuos de Babylone, et aedificauit ci¬ uitatem, et exstruxit templum, prophetantibus Aggaeo et Zacharia, atque dicentibus : Manus Zorobabel fundauerunt domum istam, et manus eius complebunt earn. Sed nos rectius dicimus et uerius, nec Cyrum aedificasse ciuitatem quae 45

9/13, 54/55 cfr Gal. 4, 4. 57/59 Luc. i, 35. 62/63 Ioh. 1, 12. 68 I Petr. 2, 22. 69/70 cfr Matth. 16, 18. 74 Matth. 10, 8. 77/78 Zach. 4, 9.

47 rediant At 49 referat G, corr. 51 putant non ~ At, putantes G, corr. 53 generas] MG, tupraem. fi v 54/55 factus sit ~ G 55 ergo] om. G 56 in ut. uirg. saluat.] At, saluat. in ut. uirg. ~ G, in uirg. ut. saluat. ~ /x v 59/60 secreta futurorum ~ G 60 et] ut G 61 regenerare] At v, regere G edd. fi 62 quodquod At eum] enim G et post receperunt add. eum s. 1. 65 ut] et At cultures M 69 aduersus G 70 inferni G 71 daemoniacisquae At, demonicisque G omnes] om. G 78 nos] hie add. G

PL 445

v 538

510

IN ESAIAM XIII, xlv, 9/13-14/17

80 postea exstructa est sub Neemia, nee omnes uias eius fuisse directas. Cui supra dictum est : Assumpsi, et accinxi te : et non cognouisti me ; et Zorobabel statum, qui sub nutu ac potestate Medorum fuit atque Persarum, omnia quae dicuntur excedere. Neque enim Zorobabel exstruxit ciuitatem, nec captiuitatem 85 dimisit, nec rex appellari potest, qui sub aliis uiuens regibus, hoc nomine caruit. Quid sibi autem uelint Septuaginta, qui in principio huius capituli transtulerunt : Quid melius feci quam lutum figuli ? Numquid qui arat, arabit terram ? Scire non ualeo : nisi forte Theodotionis sequar editionem, qui pro hoc 90 posuit : Vae ei qui contendit contra factorem suum, arans aran¬ tes terram ; quod scilicet uulneret in paenitentia corda mortalium, et in morem sulcorum ea subruat atque subuertat. SedPL446 et haec friuola interpretatio est. Porro quod figulus, hoc est, v 539 Creator noster et factor appelletur Deus, et apostolus Paulus 95 in epistola loquitur ad Romanos : Numquid dicit figmentum ei qui se finxit; quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere, aliud quidem uas in honorem, aliud uero in contumeliam? Et in Hieremia prolixius scribitur, qui narrat post cetera : Descendi in domum figuli, et ecce ipse n 337 100 faciebat opus in rota, et dissipatum est uas quod faciebat in manibus suis. Rursumque fecit ex eodem Into aliud uas, sicut placuit in conspectu eius. Et factus est sermo Domini ad me dicens : Si non possum sicut iste figulus facere uos domus Israel, dicit Dominus P Ecce sicut lutum in manu figuli ; sic uos estis 105 in manibus meis domus Israel. Illudque quod scriptum est : Ego omnibus stellis praecepi, occasionem quibusdam tribuit, quod astra rationalia sint, et animam sensumque habeant. Neque enim, aiunt, praeciperet, nisi intellegentibus. Non recordantes quod et in Iona scriptum sit: Praecepit Dominus spi110 ritui comburenti. Et rursum : Praecepit uermi matutino. Et quod in euangelio Saluator uentos et mare increpauerit, in quibus sensum atque rationem non esse, perspicuum est. 14/17. Haec dicit Dominus : Labor Aegypti, et negotiatio Aethiopiae, et Sabaim uiri sublimes ad te transibunt, et tui erunt. Post te ambulabunt, uincti

81/82 Is. 43, 5. 95/98 Rom. 9, 20.21. 99/105 Ier. 18, 3.4. 4, 8. 110 Ion. 4, 7. Ill efr Luc. 8, 24.

109/110 Ion.

80 noemia M 82 zorobabelis G ac] et G 84 zorobabelus M 86 uelint] uel in M, uellent G 87 quam] quasi G, corr. 88/89 ualioM 90/91 arantes] M Ambr. v, arantis edd. n 91 poenitentiam M 92 subuertat a. subruat ~ G 95 et] om. M 98 uero] quidem M, om. G contomeliam M hieremiam M 100 alt. in] om. G 101 aliud] om. G 103 sic G 105 illud quoque G 106 praecipi M (ut semper), praecipio G quibus ocasio G 109 et] M G, om. /an 111 uentus M increpuerit A1 14/17, 1/2 negutiatio M 3 ambolabunt At

IN ESAIAM XIII, xlv, 14/17

511

manicis pergent ; et te adorabunt, teque deprecabuntur. Tantum in te est Dens, et non est absque te Deus. Vere tu es Deus absconditus, Deus Israel, Saluator. Confusi sunt, et erubuerunt omnes ; simul abierunt in confusionem fabricator es errorum. Is¬ rael saluatus est in Domino salute aeterna ; non 10 confundemini, et non erubescetis usque in saeculum saeculi. LXX : Sic dicit Dominus Sabaoth : Laborauit Aegyptus, et negotiatio Aethiopum et Sabaim. Viri excelsi ad te transibunt, et tui erunt serui, et te sequentur uincti manicis, et transibunt ad te, et adorabunt te, et in te orabunt, quoniam in te Deus 15 est, et non est Deus absque te. Tu enim Deus es, et nesciebamus. Deus Israel Saluator ; confundantur et erubescant omnes aduersarii eius, et ambulent in confusione. Innouamini ad me insulae Israel saluatur a Domino salute aeterna ; non confundentur neque erubescent usque in aeternum. Et in hoc loco qui sequun20 tur historiam, dicunt Aegyptum, et Aethiopes gentesque Sa¬ baim, quae trans Aethiopiam sunt, seruisse Cyro, et ei gentes ultimas fuisse subiectas ; atque ex mirabili intellexisse uictoria, quod in eo esset Deus, et non esset alius praeter eum qui in illo habitaret Deus. Sed hoc quod sequitur : Vere tu es 25 Deus absconditus, Deus Israel Saluator, quomodo possit Cyri personae iungere, non intellego. Nisi forte Theodotionis utantur editione, qui transtulit : In te est fortis, et non est alius praeter eum Deus ; propterea tu fortis absconditus Deus Israel Saluator. Quocumque se uerterint, non ualebunt la30 queos ueritatis effugere. Fac enim esse in Cyro Deum, et non esse alium praeter eum qui sit in Cyro Deus, quomodo Cyri personae dici conueniet : Vere tu es Deus absconditus, Deus Israel Saluator ? Ergo Deus in quo est Deus, Do¬ minus noster Iesus Christus rectius intellegitur et uerius, qui 35 in euangelio loquitur : Ego et Pater unum sumus. Qui Deus appellatur absconditus propter assumpti corporis sacramentum, et Deus Israel Saluator, quod interpretatur Iesus. Hie enim iuxta angelum Gabrielem saluabit populum suum. Confusi sunt et erubuerunt omnes simul : scribae uidelicet et 5

14/17, 35 Ioh. 10, 30.

37/38 efr Luc. i, 31.32.

13/14 et tui usque adorabunt] G in marg. infer. sec. te] om. G 18 saluator M saluatur israel ~ G 19/20 loquuntur G 20/21 aethiopas gentemque sabaeam q. t. aethiopium M 21 sunt] est M, om. G cyro] om. G 23 deus] M G, dominus |iv 25 pr. deus] om. G 20 possent M, possint G iungere] M G, conuenire /an 33 deus est ~ M 35 in usque qui] om. M G per homoiotel. ? sumus] et ego in patre et pater in me est add. nonnulli codd. Viet. 30 adsumptionem G, corr.

38 saluat G

v 54°

PL 447

512

IN ESAIAM XIII, xlv, 14/17-18/26

40 pharisaei. Et abierunt in confusionem jabricatores er¬ ror is, qui in toto mundo disseminauere mendacium, ut eum dicerent ab apostolis furto esse sublatum. Israel autem saluatus in Domino salute aeterna, apostolorum intellegitur cho¬ rus, et hi qui per apostolos crediderunt. Vnde dicitur ad eos : 45 Non conf undemini neque erubescetis, non solum in praesenti saeculo, sed et in futuro. Seruisse autem ei Aegyptum et Aethiopas et Sabaim, excelsos uiros atque sublimes, nemo dubitat, cum ei mundum uideat esse subiectum, et ex n 338 paucarum nomine nationum, quae habitant in extremis fini50 bus terrae, cunctos caelorum cardines, et omnia terrae litora ei creditura perspiciat. Vnde pulchre quasi laborantibus in errore idololatriae, cessare labor Aegypti nominatur. Nulla enim gens ita idololatriae dedita fuit, et tarn innumerabilia portenta uenerata est, quam Aegyptus, de qua supra legimus : 55 Ecce Dominus ascendet super nubem leuem, et ingredietur Aegyptum, et mouebuntur simulacra Aegypti a jade eius, et cor Aegypti tabescet in medio eius. Porro quod in Septuaginta additum est : Innouamini ad me, insulae, sic exponere possumus, ut dicamus ecclesias de gentibus congregatas innouari in v 541 60 Christo, appellari insulas, quod persecutorum rabiem procellasque sustineant, et fundatae super petram, nulla turbinum mole quatiantur. Hebraei stulta contentione nituntur asserere, usque ad eum locum ubi legitur : T an turn in te est, Deus, et non est absque te, Deus, uel ad Hierusalem, uel 65 ad Cyrum dici. Hoc autem quod sequitur: Vere tu es Deus absconditus, Deus Israel saluator, subito ad omnipotentem Deum apostropham fieri, cum etiam stultis perspicuum sit, unum contextum esse sermonis, nec posse sensum diuidi qui in ipso narrationis ordine et ratione coniunctus est. 18/26. Quia haec died Dominus, creans caelos, ipse Deus formans terram, et faciens earn, ipse plastes eius ; non in uanum creauit earn, ut habitetur /ormauit illam. Ego Dominus, et non est alius. PL 5 Non in abscondito locutus sum, in loco terrae tene- 448 broso. Non dixi semini Iacob : frustra quaerite me. Ego Dominus loquens iustitiam, annuntians recta.

41/42 efr Matth. 28, 13.

55/57».Is. 19, 1.

40 habierunt M, inierunt G,corr. confusionem] M G, confusione /a v 46 et] om. G ei] om. G 47 aethiopes G 48 subiectum esse ~ G 40 paucorum G 51 ei ]om.G respiciat G 52 idolatriae G {ut semper) 55 ascendit M 50 eclisias M 60 christo] et add. G 61 susteniant M et] om. G super] M G, supra /x v 62 nitantur G 60 in] om. G 18/26, 3/4 habetetur M 4 earn G

IN ESAIAM XIII, xlv, 18/26

10

15

20

25

30

35

40

45

513

C ongr egamini, et uenite, et accedite simul, qui saluati estis ex gentibus ; nescierunt qui leuant lignurn sculpturae suae ; et rogant Deum non saluantem. Annuntiate, et uenite, et consiliamini simul ; quis auditum fecit hoc ab initio, ex tunc pr aedixit illud ? Numquid non ego Dominus, et non est ultra Deus absque me ? Deus iustus et saluans non est praeter me. Conuertimini ad me, et salui eritis, omnes fines terrae, quia ego Deus, et non est alius. In memetipso iuraui ; egrediettir de ore meo iustitiae uerbum, et non reuertetur. Quia mihi curuabunt omnia genua, et iurabit omnis lingua. Ergo in Domino dicet : Meae sunt iustitiae et imperium ; ad eum uenient, et confundentur omnes qui repugnant ei. In Domino iustificabitur, et laudabitur omne semen Israel. LXX : Sic dicit Dominus qui fecit caelum : Iste Deus qui ostendit terram, et fecit earn, ipse parauit earn. Non in uacuum fecit earn, sed ut habitaretur plasmauit earn. Ego sum Dominus, et non est idtra. Non in abscondito locutus sum, neque in loco terrae tenebroso. Non dixi semini Iacob, uanum quaerite. Ego sum Dominus qui loquor iustitiam, annuntio ueritatem. Congregamini et uenite, et consulite simul qui saluamini de gentibus ; non cognouerunt qui portant lignum sculptu¬ rae suae. Orant deos non saluantes. Si annuntiant, appropinquent ut sciant simul, quis audita fecit haec ab initio, tunc an- v 542 nuntiatum est uobis. Nonne ego Dominus Deus, et non est alius absque me ; iustus et saluans non est praeter me. Conuertimini ad me, et salui eritis ab extremis terrae. Ego sum Deus, et non est alius. Per memetipsum iuro, nisi egredietur de ore meo iustitia. Sermones mei non auertentur, quia mihi incuruabit omne genu, et iurabit et confitebitur omnis lingua Deo dicens : Iustitia, et gloria ad eum tieniet, et confundentur omnes qui separant se a Domino. Iustificabitur et in Deo glorificabitur omne semen filiorum Israel. Vocatis Aegypto et Aethiopia et Sabaim uiris excelsis, per quae monstratur salus uniuersarum gentium barbararum, et totius mundi ad Deum conuersio, ostendit Deus iusti- n 339 tiam suam ; quod non solum Iudaeorum sit Dominus, sed et gentium. Ipse enim caeli factor et terrae aequaliter omnium

8 accidite Af quia G, corr. 9/10 signum M G culturae At 12 praedixi G /x 18/19 curuabunt omnia genua] At G, curuabitur omne genu fx. v 19 iurauit G, corr. a. m. omnes At ego At corr. 20 dicent G 24 deus qui] om. G separauit G cum aliquot codd., prob. Viet. illam At 25 ea {pr. loci) At alt. earn] om. G 26 deus G 26/27 et usque non] om. At 26 absconso G 27 uacuum G 28 quaerete At, quaeritae G, corr. sum] om. At (abhincprosequitur alia manus) loquar G 29 et consulite] om. At G 31 adnuntient G 35 dominus G 37 sermonis G curuabit At 38 iurauit G, corr. a. m. 39 se] add. G s. 1. ante separant 40 iustificabuntur At gloriabitur G 44 deus G

514

IN ESAIAM XIII, xlv, 18/26

Deus est, et non ob aliam causam creauit terram, nisi ut hominum esset habitaculum, qui suum adorarent et intellegerent Creatorem, et idola uniuersa contemnerent. Nam et in monte Sina, de excelso eius uertice haec andientibus populis est locu50 tus : Non erunt tibi dii alieni absque me,nec facies tibi idolum. Sed melius, ut hoc dictum de euangelica praedicatione credamus : Moyses enim in abscondita solitudine uni tantum locutus est populo. Apostolorum autem sonus, in uniuersum or- PL bem exiit, et uerba eorum usque ad terrae terminos peruene- 449 55 runt. Non dixi, inquit, semini Iacob, frustra quaerite me. Caelorum enim illis regna promisi, et primum ad eos lo¬ cutus sum : Non ueni nisi ad ones perditas domus Israel. Et idcirco locutus sum iustitiam et annuntiaui recta, siue ueritatem, ut imaginibus legis et caeremoniis derelictis, sequerentur 60 euangelii ueritatem. Sed quia illi credere noluerunt et indignos.se iudicauerunt salute, propterea dico gentibus : Congregamini de toto orbe ; et uenite et accedite ad me simul qui saluati estis ex gentibus. Per quod ostendit, non statim omnes gentes esse credituras, sed paulatim et per partes. Denique 65 corripit eos qui in errore pristino permanserunt, dicens : Nescierunt qui leuant lignum sculpturae suae, et rogant Deum non saluantem. Et est sensus : Non intellexerunt sermones meos, simulacrorum suorum onere praegrauati, et sperantes in eis, v 543 in quibus nulla est salus. Vnde apostolis praecipitur, ut op70 portune, importune annuntient ueritatem, et ineant consilium salutis gentium. Hoc autem, id est, ut congregarentur et uenirent ex gentibus plurimi qui saluarentur, ab initio locutus est Deus, et cunctorum prophetarum ora cecinerunt, qui sermone Domini loquebantur, praeter quern nullus est alius. Filius enim 75 non absque eo, sed in eo Deus est. Pulchreque iungit : Deus iustus, nequaquam unius gentis, sed uniuersi mundi, cui loquitur : Conuertimini ad me, et salui eritis, omnes fines terrae ; impleto illo quod Pater Filio repromisit : Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et posses80 sionem tuam terminos terrae. Iuratque per semetipsum, quoniam sententia oris sui, et uerbum quod semel protulit super salute gentium, nequaquam irritum fiat ; sed repromissio eius

18/26, 50 Ex. 20, 3.4. 69/70 cfr II Tim. 4, 2.

53/55 cfrPs. 18, 3 ; Rom. 10, 18. 79/80 Ps. 2, 8.

57 Matth. 15

24.

54 illorum G terrae] om. G 55 inquit] om. G 00 ueritatem euangelii ^ G 02 de toto orbe post accedite ponit G 00 signum G, v in marg. (obfuscatum in M) 09 in] om. G nulla] non G ut] om. M 70 inoportune G, corr. ut G 71 id] om. G 73 deus] om. G 75 pr. eo] G s. 1. 79 a] M s. 1. a. m. 80 tuam] G s. 1. 81 mei, et s. 1. : de uerbo M semel protulit] MG, ~ n v (protuli v) 82 promissio G

IN ESAIAM XIII, xlv, 18/26-xlvi, 1.2

85

90

95

100

105

5

10

515

opere compleatur, dicentis supra : Conuertimini ad me, et salui eritis, omnes fines terrae. Iurat autem secundum apostolum, ut per duas res immobiles, in quibns impossible est mentiri Deum, firmam consolationem habeamus ; sed et hoc iurat, quod idolis derelictis, omne genu ei flectatur, caelestium, terrestrium, et infernorum, et omnis per ilium iuret lingua mortalium. In quo perspicue significatur populus christianus. Moris est enim ecclesiastici Christo genu flectere, quod Iudaei, mentis superbiam demonstrantes, omnino non faciunt. Sed et omnis lingua cunctarum gentium barbararum, non in synagogis, sed in Christi ecclesiis confitetur Deum. Omnis autem lingua Christum confitens, in Domino loquetur, et dicet : Meae sunt iustitiae, et meum est imperium, non populi Iudaeorum. Ad eum cunctae gentes uenient, et confundentur qui prius illius euangelio repugnabant ; et iustificabitur atque laudabitur omne semen Israel, quorum praedicatio et sementis fertilissima in toto orbe uberrimos attulit fructus. Siue iuxta Septuaginta omnis lingua iurans et confitens Deum, dicet quod iustitia et gloria totius orbis ad eum ueniat, et confundantur Iudaei, qui se ab eo separant. Hi autem qui de stirpe filiorum Israel orti sunt, et qui de apostolorum semine pullulauerunt, et crediderunt in Christo, habeant iustitiam et gloram sempiternam. XLVI. 1.2. Confractus est Bel, contritus est Nabo ; facta sunt simulacra eorum bestiis et iumentis, onera uestra graui pondere usque ad lassitudinem. Contabuerunt, et contrita sunt simul. Non potuerunt saluare portantem, et anima eorum in captiuitatem ibit. LXX : Cecidit Bel, contritus est Dagon ; facta sunt sculptilia eorum in bestias et iumenta, portatis ea colligata quasi onus laboranti, et deficienti, et estirienti, nec praeualenti simul, qui non poterunt saluare de bello ; ipsi autem captiui ducti sunt. Consequenter post uocationem gentium,et electionem credentium ex Israel, idola corruisse testatur. Cecidit, siue confractus est Bel, quern Graeci Belum, Latini Saturnum uocant. Cuius

85/86 Hebr. 6, 18.

87/89 cfr Phil, z, io.i i.

83 dicentes At 85 in] om. At 86 mentire At 87 ei] om. G flectat At 88 terrestrium] et praem. G omnium At 90 est post ecclesiastici ponit G 93 deum] om. G 95 dicet] G, i s. e est] om. G 96 ueniunt At 101 ueniet G, corr. (om. et) 101/102 confundentur G 102 separant ab eo ~ G xlvi, i.2, 1 conflatus G alt. est] om. M 2 eorum] Ms./. 6 dazon At fracta G 7 bestia G (om. in) 9 potuerunt saluari G capti G, corr. 10 consequenter] At G Ambr., om. ft v et] om. G 11 destruxisse At Ambr. cecidit] M G, bisponunt /r v conflatus G 12 cui G

PL 450

v 544 M 34c

S1^

IN ESAIAM XIII, xlvi, i.2-3/7

tanta fuit apud ueteres religio, ut ei non solum humanas hostias captiuorum ignobiliumque mortalium, sed et suos 15 liberos immolarent. Nabo autem et ipsum idolum est, quod interpretatur prophetia et diuinatio, quam post euangelii ueritatem in toto orbe conticuisse significat. Siue, iuxta LXX, Dagon, qui tamen in Hebraico non habetur. Et est idolum Ascalonis, Gazae, et reliquarum urbium Philisthiim. Et a 20 speciali transit ad generale : Facta sunt simulacra eorum bestiis et iumentis. Non quo simulacragentilium in praedam bestiarum et iumentorum exposita sint, sed quo religio nationum, simulacra sint bestiarum, et brutorum animantium, quae maxime in Aegypto diuino cultui consecrata sunt. De 25 quibus Vergilius : Omnigenumque deum monstra, et latrator Anubis.

Nam et pleraque oppida eorum ex bestiis et iumentis habent nomina, kvvu)v a cane, AeW a leone ; 6/j.oms lingua Aegyptia ab hirco, Xvkcov a lupo, ut taceam de formidoloso et 30 horribili cepe, et crepitu uentris inflati, quae Pelusiaca religio est. Haec, inquit, simulacra quae non possunt saluare portantes, nihil sunt aliud nisi onera sacerdotum, deprimentia eos v 345 usque ad lassitudinem. Quae cum captiuitas uenerit, pro pretio metallorum, de quibus facta sunt, ducuntur prima 35 captiua, et animam suam siue portantium, liberare non pos¬ sunt. Non quo muta simulacra habeant animam et aliquem PL sensum doloris, quae msensibilia sunt. Sed quo KaTa^prjcrTLKcijs 451 uocetur anima, et membra earum rerum quae absque sensu et membris sunt. Alioquin et in Prouerbiis legitur : In manu 40 linguae mors et uita, cum perspicue manum lingua non habeat. Vel hoc dicendum, quod grauissimum onus in gentibus, error fuerit idololatriae, quae cultores suos deprimebat ad terrain, et saluare non poterat, animasque eorum faciebat diabolo et daemonibus esse captiuas. 3/4, Audite me, domus Iacob, et omne residuum domus Israel, qui portamini a meo uter0, qui gesta-

xlvi, 1.2, 26 Verg. Aen. VIII, 698.

39/40 Prou. 18, 21.

13 relegio M (ut semper) humanas] om. G 14 capti»***uorum G 16 propheta G, corr. 20 fracta G 21/22 praeda bistearum M 25 et uirgihus M 20 omne genum quae M deum] om. G labratus a nobis M latratur a nobis G, corr. 28 knoj G cene G aeontcon G cummuis Af thimus G 29 hircu M, irco G lyco M, XyKw G de] a G 30 c(o)epi M G inflatique pelesia qua G pylosiaca M 32 dipraementes M 34 fracta G, corr. 35 et] ad G 36 hanimam (corr.) habeant ~ G 37 sed quo] om. G 38 eorum G, corr. rerum] om.G 40 cum perspicue manum lingua non habeat] M G n, om. v PL 43 poterant M

IN ESAIAM XIII, xlvi, 3/7

5

10

15

20

25

30

35

517

mini a mea uulua. Vsque ad senectam ego ipse, et usque ad canos ego portabo ; ego feci, et ego feram. Ego portabo, et saluabo. Cui assimilastis me, et adaequastis et comparastis me, et fecistis similem ? Qui confertis aurum de sacculo, et argentum statera ponderatis, conducentes aurificem, ut faciat Deum. Et procidunt et adorant. Portant ilium in humeris, gestantes et ponentes in loco suo, et stabit, ac de loco suo non mouebitur. Sed cum clamauerint ad eum, non audiet ; de tribulatione non saluabit eos. LXX : Audite me, domus Iacob, et omnes reliquiae Israel qui portamini de utero, et erudimini a paruulo usque ad senectutem. Ego sum, et donee senescatis ego sum. Ego sustineo uos ; ego feci m 341 et ego dimittam et ego suscipiam, et saluos uos faciam. Cui assimilastis me ? Videte, excogitate qui err atis et confertis aurum de sacculo, et argentum in statera appenditis, et conducitis auri¬ ficem. Fecerunt opera manuum, et incuruati adorauerunt; portant Mud in humeris, et uadunt. Si autem posuerint Mud in loco suo, manet, et non mouebitur ; et qui clamauerit ad illud, non audiet, et de malis non liberabit eum. Nequaquam eum appellat Iacob, nec Israel, quod et ipsum absque coniunctione serai et pueri et electi in sugillationem populi dici supra exposuimus. Sed multo uilius, domus Iacob, et reliquias Israel, ob propinquitatem carnis et sanguinis, et quasi faeces reliquiaram Is¬ rael. Docetque eos instar pueroram atque lactentium, ita a Deo, quasi matris utero, et uulua praegnantis, ex Aegypto esse portatos. Non quo ineffabilis Dei incomprehensibilisque maie- v 546 stas, aut uterum habeat, aut uuluam, pedesque, et manus, et cetera corporis membra ; sed quo nos affectum Dei per nostra uerbadiscamus. Alioquinet incentesimo nono psalmo ex persona Dei hoc idem canitur. In eo enim loco ubi Septuaginta transtulerunt : Ex utero ante luciferum genui te, in Hebraeo scriptum habet merehem, quod interpretatur : de uulua. In praesentiarum uero non solum de utero et de uulua scriptum est, hoc est mebeten et merehem, sed menni quae praepositio significat ex meo utero, siue ex mea uulua. Et est sensus : Qui uos genui 3/7, 24 efr lib. XII, xliv, 21/23, 16 sqq.

3/7, 3 a] om. G ego] et praem. M 9 procedent M umeris M 11 sed] et add. G 13/22 LXX usque eum] M in marg. a. m., sed legere fere non ualeo 13 israel] domus praem. G 14 et erudimini] om. G ad] om. G 15 pr. sum] om. G 16 dimittam et] G cum LXX, portabo 71 v 18 adpendetis G, corr. 18/19 artificem G 19 adorauerunt] et praem. et eras. G 20 posuerunt G, corr. 21 qui]om.G ad] et G 22 liberauit G appellauit G 23pr. et] om. M alt. et] om. G 25 multum M 25/26 propinquet autem M 26 alt. et] om. G facies G 27 lactantium G 28 domino G prignantis M, pregnantis G 30 pr. aut] ras. in G 34 hebraico G 35 MHPHXHM G 36 et] om. M alt. de] om. G 37 meceben G mereem M, merechem G memni A1, memjni G propositio G

518

IN ESAIAM XIII, xlvi, 3/7-8/11

ab infantia, et meo utero uuluaque gestaui, ipse usque ad senectutem protegam, non meam, sed uestram, ut eos doceat misericordia esse saluandos. Creator enim omnium parcit creaturae suae, et pastor bonus ponit animam suam PL pro ouibus suis. Qui autem mercennarius est, cuius non sunt 452 oues, cum uiderit lupum, fugit. Quia igitur feci et genui libe45 ros, ego ferarn et ipse portabo. Iuxta Septuaginta qui dixerunt: Qui portamini ex utero, et erudimini ab infantia usque ad senectutem, hoc significat, quod frustra legem Dei die ac nocte meditentur, non habentes notitiam Dei, sed hominum ac bestiarum simulacra uenerantes. Intantum ut correptione in50 digeant prophetali, per quam loquitur ad eos Deus: Cui assimilastis me, et adaequastis ? et reliqua, quod aurum argentumque contulerint, et conducto statuario fecerint idola, et adorauerint opera manuum suarum, quae portentur humeris, et confixa atque stabilita se non ualeant commouere, nec 55 prodesse his a quibus coluntur. Manifesta transcurrimus, ut Christi misericordia clausa reseremus. 8/11. M ementote istud, et fundamini, et redite, praeuaricatores, ad cor. Recordamini prioris saeculi, quoniam ego sum Deus, et non est ultra Deus, nec est similis mei. Annuntians ab exordio nouissi5 ma, et ab initio quae necdum facta sunt, dicens : consilium meum stab it, et omnis uoluntas me a fiet. Vocans ab oriente auem, et de terra longinqua uirum uoluntatis meae ; et locutus sum, et adducam illud,. creaui et faciam illud. LXX : Mementote horum, et 10 ingemiscite : agite paenitentiam qui erratis. Reuertimini corde, et mementote priorum a saeculo, quoniam ego sum Deus, et non est ultra praeter me. Qui annuntio prius nouissima antequam v 547 fiant et compleantur, et dixi, omnis uoluntas mea stabit, et cuncta quae cogitaui faciam. Qui uoco ab oriente auem, et de 15 terra longin qua, de quibus cogitaui : locutus sum, et a ’dduxi ; creaui et feci. Quia uos ipse genui, ipse portaui, et ab infantia usque ad senectutem, non uestro merito, sed mea pietate saluamini, deserite idola quae fecistis, et ad unius Dei cultum reuertimini. Agite paenitentiam, ingemiscite pro errore qui uos ^ 342 20 tenuit ; nnmo fundamini, ne rursum subitus idololatriae uos 4°

42/43 Ioh. io, ii.

39/40 senectatem G, curr. 43 suis om. G nem indegeant M 51 reliqua] cetera G 53 adorauerunt G portantur G 8/n, 1 confundamini M alt. et] om. G G 10 ingemescite G 12 nuntio G ingemescentes G

46 qui] om. M 49/50 correptio52 contulerunt G fecerunt G

2 priores M 4/5 nouissimum 17 uestri G potestate G 19

IN ESAIAM XIII, xlvi, 8/11-12/13

25

30

35

40

45

5

10

519

turbo subuertat ; et redite ad cor, id est, ad mentem uestram, qui simulacra uenerantes uelut furiosi in ligna impingebatis et lapides. Ab initio considerate mundi, quod praeter me nullus sit Deus, nec alius potuerit scire uentura, nisi ego qui per prophetas nuntio quae facturus sum, ut cum praedicta compleuero, diuinatione probem diuinitatem. Ego enim mysterium quod retro cunctis generationibus fuerat ignoratum, immo consilium meum staturum esse nunc dico ; ut cum illud uideritis effectum, nullum sciatis Deum, nisi eum qui haec futura cognouit, immo praecepit fieri. Ego sum qui ab oriente uoco auem, ut putant Hebraei, Cyrum regem Persarum, siue Darium Medorum principem ; et de terra longinqua uirum uoluntatis meae, qui expleat omnem uoluntatem meam contra Babylonem atque Chaldaeos. Siue ut nos uerum esse conuincimus, Dominum Saluatorem, de quo et Balaam uaticinatur : Orietur stella ex Iacob, et homo ex Israel, cuius nomen est PL Oriens, quem adorauerunt Magi de oriente uenientes. Hie 453 enim loquitur in psalmis : Deus ut faciam uoluntatem tuam uolui, de quo locutus est Pater. Et sponsionem suam opere comprobauit. LXX, pro eo quod nos de Hebraeo expressimus, iiirum uoluntatis meae, posuerunt ; de quibus cogitaui. Ergo iuxta eos uocatas de oriente aues, angelorum possumus intellegere ministeria, quae ad imperium Domini in toto orbe discurrunt ; qui sunt administratorii spiritus, et mittuntur ob salutem credentium. De quibus et in psalmo canitur : Qui facis angelos tuos spiritus, et ministros tuos ignem urentem. 12.13. A udite me, duro corde, qui longe estis a iu- v 548 stitia. Prope feci iustitiam meam, non elongabitur, et salus mea non morabitur. Dabo in Sion salutem, et in Israel gloriam meam. LXX : Audite me qui perdidistis cor, qui longe estis a iustitia. Adduxi iustitiam meam, et sa¬ lutem quae a me est, tardare non faciam. Dedi in Sion salutem Israel et gloriam. Quibus supra dixerat: Aiidite me, domus Iacob, et omne residuum domus Israel. Et iterum : Redite, praeuaricatores, ad cor, etiam nunc iuxta Hebraicum propter incredulitatem appellat eos duro corde, et

8/11, 36 Num. 24, 17.

36/37 efr Zach. 6,12.

38/39 Ps. 39, 9.

45/46Ps.

i°3, 4.

22 furiose M 24 poterit G 27 cunctis retro ~ G ignotum G 28 staturam G nunc] ras. in G 30 praecipit G 31 uoco auem] uocaui eum G ut] om. M, ut putant om. Ambr. regem] esse praem. Ambr. 32 et] om. M 38 tuam] in ras. G 40 de hebreo uos G 42 uocatos G, corr. 44 sunt] om. G administratores G (obfuscatum in M) ob] ad G 45 psalmis G 12.13, 3 minorabitur v in marg., obfuscatum in M 4 in] om. G 4/5 perdistis G, corr. a. m. 6 tardere G ( ?), corr. 7 israel et] M, israel in G, et israeli /x v

520

IN ESAIAM XIII, xlvi, 12/13-xlvii, 1.3

iuxta Septuaginta, qui cor mentemque perdiderunt. Quod secutus uir eruditissimus, et dignus nomine suo Stephanus martyr in Iudaeorum loquitur concione : Dura ceruice et in¬ ch cumcisi cor dibus auribusque, uos semper Spiritui sancto re15 stitistis, sicut patres uestri. Hi igitur longe sunt a iustitia Dei, quia non crediderunt in earn, quam pro sua dementia Deus fecit esse uicinam, et uenire ad terras, et nequaquam uult tardare nec procul fieri. Dedit enim Sion salutare suum, et Israel gloriam suam. Hoc de uaticinio dictum sit futurorum, et de 20 aduentu Domini Saluatoris. Ceterum iuxta historiam datur Sion salus, et Israel gloria ; quoniam Deus prope fecit suam esse iustitiam, ut uocaret ab oriente auem, et de terra longinqua uirum uoluntatis suae, qui Israelis et subuersae Hierusalem ulcisceretur iniurias, et Medis Persisque superantibus, Baby25 lonem Chaldaeosque deleret, sicut sequentia prophetae uerba testantur. XLVII. 1,3. Desc ende, sede in puluere, uir go filia Babylonis. Sede in terra, non est solium filiae Chaldaeorum, quia ultra non uocaberis mollis et tenera. Tolle molam, et mole farinam ; denuda turpitudi5 nem tuam, discooperi humerum, reuela crura, transi flumina. Reuelabitur ignominia tua, et uidebitur opprobrium tuum. Vltionem capiam, et non re- a 343 sistet mi hi homo. LXX : Descende, sede super terram, uir go PL filia Babylonis, sede in terram. Non est solium filiae Chaldaeo- 454 10 rum, quoniam nequaquam ultra uocaberis mollis et tenera. Tolle molam, mole farinam. Reuela operimentum tuum, denuda canos, discooperi tibias, transi flumina ; reuelabitur ignominia tua, apparebunt opprobria tua. Quod iustum est de te auferam, nequa¬ quam ultra tradam hominibus. QuomodoinHiezechielesubfigura v 549 15 nauis et omnis instrument eius, Tyri ornatus exponitur, quae negotiationibus dedita est, et propter aquarum abundantiam rex Aegypti draco appellatur, et squamae illius iuncusque ac papyrus et pisciculi describuntur, et Hierusalem cum idolis fornicationem scortorum ac lupanaris similitudo testatur. Sic in

12.13, 13/15 Act. 7, 51.

xlvii, 1.3, 14/15 cfr Ez. 26, 18 ; 27, 29.

13 conci*ne loquitur G duri G 14/15 restituistis M 16 eo M, eum G 17 alt. et] M G, om. /u. v 18 israel] M G, israeli fi v 20 aduentu M 21 gloria M 24 ulciscetur G

xlvii, 1.3, 1 discende M 5 discoperi M {ut semper), G {corr.) 8 homo] LXX mementote usque feci {cfr 8/11, 9/16) add. sed del. M 9 terra G 11 mole] et praem. G reuelabo G oprimentum M 13 apparibunt M 15 oratus G, corr. 16 negotiationibus] nauigantibus G 17 ex quameae M iuncusque] nunc usque G 19 scortorum] om. G

IN ESAIAM XIII, xlvii, 1.3

521

20 praesenti loco sub persona captiuae mulieris, quae quondam regina fuerit, Babylonis seruitus indicatur, diciturque ei ut descendat de regni superbia, et in puluere sedeat. Virgo autem appellatur et filia, uel quia omnes homines creatura Dei sumus ; nec est Babylonis iuxta haereticos natura damnabilis. 25 Vel ob luxuriam et ornatum urbis quondam potentissimae, quae cum senuisset, et uicina esset occasui, uirgunculam, et puellam se esse iactabat. Licet ex eo quod iuxta LXX scriptum est: filia Babylonis, non ipsam Babylonem quidam, sed Romanam urbem interpretentur, quae et in Apocalypsi Ioannis et in 30 epistola Petri, Babylon specialiter appellatur, et cuncta quae nunc ad Babylonem dicuntur, illius ruinae conuenire testentur, contra quern uocanda sit auis, Deique iustitia, ut postquam Sion, id est, Ecclesia saluata fuerit, ilia pereat in aeternum. Dicitur ergo Babyloni reginae et filiae Chaldaeorum, 35 a Chaldaeis enim condita est, quod nequaquam ultra uocetur mollis et tenera et deliciis affluens, quae cunctarum gentium manibus portabatur. Ita ut terrae plantas uix imprimeret, praecipiturque ei ut tollat molam, et molat farinam, quod est durae captiuitatis, et extremae seruitutis indicium ; ut quae 40 quondam regina fuerat, postea molendae farinae operi seruiat. Sed quia sequitur : Denuda turpitudinem tuam, etiam mola ab Hebraeis figuraliter intellegitur, quod scilicet in morem scorti uictorum libidini pateat. Illudque quod in Iudicum libro de Samson scribitur, ad molam eum a Philisthiim esse 45 damnatum, hoc significare uolunt, quod pro sobole robustissimus uirorum hoc in allophylas mulieres facere sit compulsus. In eo ubi nos interpretati sumus : denuda turpitudinem tuam, pro quo LXX transtulerunt : reuela operimentum ; Theodotio ipsum uerbum Hebraicum posuit samthech; 50 Aquila semmatech ; Symmachus to oLcovrjXov oov ; quod nos exprimere possumus taciturnitatem tuam, quod taceri debeat prae uerecundia. Quod quidem et in Cantico legimus cantico-

29/30 cfr Apoc. 14, 8 ; I Petr. 3, 13. cfr Iud. 16, 21.

38 sqq. cfr Ginzberg, p. 311.

43/45

20 super G quae quondam] qu»dam G, corr. 24 nec] haec G 25 et] om. G (sed post ornatum add. q’s. /.) 2(5 seruisset occasui G (cet. om.) 28 filiam G sed] si G 29 interpretantur G pr. et] At G, om. n v 31/32 testantur At (corr.), G 32 contra quam uocanda sit G in marg. infer, (om. in textu) post iustitia uerbum illis. add. Al 34 babyloniae At 35 ultra] om. G 37 imprimerit At 40 reginam At fuerit G opere At, G corr. 43 uictorem G, corr. libidine At 45 pro] G s. 1. 45/40 robustissimorum At G 48 pro quo] *** G 49 hebreicum G (ut fere semper) samtehaec At, sameth G, samtheaec Ambr., schimlathech edd. 50 aquila] om. G semmathec At, simmathec Ambr., om. G to oumtcvov At, tocico, Aquila ycoNe, semmatheh noncor G, to auoTreAov Ambr., ttjv ouoTrrjcnv edd. 51 tacere G 52 pro G 52/53 legimus canticorum] At G, ~ fx v

v 550

PL 455

522

IN ESAIAM XIII, xlvii, i.3-4/7

rum, ubi sponsae pulchritudo describitur. Ad extremum infert : Absque taciturnitate tua, nolentibus qui interpretati sunt 55 transferre nomen, quod in sancta scriptura sonaret turpitudinem. Recteque contra Babylonem inuerecundis utitur nomini¬ bus, licet nulla sit turpitudo, humani corporis membrum uocare nomine suo, cui praecipitur ut nudet pectora. Et crura ac femina aperiat, et uadat in captiuitatem, uideaturque igno60 minia eius, et opprobrio pateat sempitemo. Et hoc Dominus fecisse se dicit, ut ultionem caperet de ea, quae oppressit populum suum, et nullum pro ea audiat precatorem, qui iram /x 344 Domini suo lenire conetur occursu. Significat autem angelum gentis Babyloniae praesidem, qui cum ceteris angelis loqui65 tur : Curauimus Babylonem, et non est curata. Quod autem Septuaginta transtulerunt : Quod iustum est de te auferam, nequaquam idtra tradam hominibus, subauditur Babylonem ; uel certe hoc quod iustum est, et ablatum de Babylone. Dispu¬ tant Stoici, multa re turpia, praua hominum consuetudine, 7° uerbis honesta esse, ut parricidium, adulterium, homicidium, incestum, et cetera his similia. Rursumque re honesta, nomi¬ nibus uideri turpia, ut liberos procreare, inflationem uentris crepitu digerere, aluum releuare stercore, uesicam urinae effusione laxare. Denique non posse nos, ut dicimus, a ruta 75 rutulam, sic vitokopiotlkov mentae facere. Ergo semmathech, V551 quod Aquila posuit, ut diximus, uerenda mulieris appellantur. Cuius etymologia apud eos sonat : sitiens tuus ; ut inexpletam Babylonis indicet uoluptatem. 4/7. Redemptor noster Doniinus exercituum, nomen illius, sanctus Israel. Sede tacens, et intra in tenebras, filia Chaldaeorum ; quia non uocaberis ultra domina regnorum, iratus sum super populum 5 meum, contaminaui hereditatem meam, et dedi eos in m an u tua ; non posuisti eis mis eric or di as. Super senem aggrauasti iugum tuum ualde, et dixisti, in sempiternum er0 domina ; non posuisti haec super

54 Cant. 4, I (iuxta LXX). 74/75 cfr Cic. Fam. IX, 22, 3.

65 Ier. 51, 9.

68/74 cfr Cic. de Offlciis L 128.

53 ad] et praem. At 53/54 infertur At 54 qui] om. G 57 humane M (e s. /.) 58 denudet G crur At 59 -que] om, G 61 caperit G, corr. qui At . 63 suo lenire] soluere G 64 persidem G, corr. 66 de te] date G 66/67 nequaquam auferam ~ G 68 ablato M 68/69 disputant] M (n r. /.) 69 praua] et praem. G 70 homicidium adulterium ~ G 71/72 non homini¬ bus At * 2 uideri] alt. i in ras. G 73 degere G, corr. reuelare G uessicamAf 74 dineque nunc At 75 sic] om. At wropia/xa At, ui tpopycya G mentam a menta edd., mente semmathel G 76 appellatur G 77 etymozotia G 78 uoluntatem G 4/7, 2 tace G et] om. At 8 sempiterno eorum At

5 contaminaui] et praem. M

hereditem G

IN ESAIAM XIII, xlvii, 4/7-8/11

523

cor tuum, neque recordata es nouissimi tui. LXX : 10 Qui emit te Dominus sabaoth, nomen eius, sanctus Israel. Sede compunda, ingredere in tenebras, filia Chaldaeorum ; nequaquam ultra uocaberis fortitudo regni. Iratus sum contra populum PL meum, contaminaui hereditatem meam. Ego dedi eos in manum 456 tuam, tu uero non dedisti eis misericordiam. Seni aggrauasti 15 iugum ualde, et dixisti, in aeternum ero domina ; non intellexisti haec in corde tuo, neque recordata es nouissimorum. Primus uersus iuxta Septuaginta cum superioribus copulatur, ut sit sensus : Haec et haec faciet qui eruit te Dominus sabaoth, nomen eius sanctus Israel. Porro iuxta Hebraicum, ex per20 sona populi propheta loquitur, quod haec fecerit contra Babylonem Dominus exercituum, cuius nomen sit sanctus Israel. Rursumque ad ipsam Babylonem sermo dirigitur. Sede tacens, siue compunda, et tuorum criminum recordare. Ingredere tenebras : quia prae confusione et igno25 minia lucem ferre non sustines ; nequaquam uocaberis, non unius regni, sed nec omnium regnorum domina. Simulque quia occulta quaestio nascebatur. Cur irasceretur Deus aduersus Chaldaeos, quos ipse misit ad capiendum Israel; respondit, iratum se contra populum suum, corripere eos uoluisse, non 30 perdere, uerberare, non occidere. Illos autem abusos esse crudelitate sua, et plus imposuisse plagarum quam Dei ultio flagitabat, magnumque Babyloniae crudelitatis indicium est, ne senibus quidem pepercisse, quorum aetas etiam inter hostes uenerabilis est. Sed et hoc signum superbiae, quod praesenti 35 felicitate decepta, futurorum non cogitarit ambigua. Ergo v 552 semper in prosperis debemus cauere uentura, nec traditos nobis opprimere, qui ad hoc erudiuntur, ut meliores fiant. 8/11. Et nunc audi haec delicata et habitans conjidenter, quae dicis in corde tuo : Ego sum, et non est praeter me amplius. Non sedebo uidua, et ignorabo sterilitatem. Venient tibi duo haec subito y. 345 5 in die una, sterilitas et uiduitas. Vniuersa uenerunt super te, propter multitudinem maleficiorum tuorum, et propter duritiam incantatorum tuorum uehementer. Et jiduciam habuisti in malitiatua, et dixisti : Non est qui uideat me; sapientia tua et scientia tua haec 10 decepit te, et dixisti in corde tuo : Ego sum, et prae¬ ter me non est altera. Veniet super te malum, et nescies ortum eius, et irruet super te calamitas, quam 10

qui] At G cum pluribus codd. LXX, dixit praem. y v senex At, senes G, senis v2 in marg. 17 superibus G, om. G y v deus G 20 feceret G, corr. 25 om. At G 27 irascitur G 50 non] sed praem. G 35 cogitaret At, cogitauerit G 36 traditus At 37 8/n, 4 uenient] At G, et praem. y v 5 uno At om. G 10 decepit] G, decipi At, deceperunt y v 5

eruet At, corr. 14 corr. 18 pr. haec] At, sustinens G 20 nec] 33 perpecisse G, corr. quia G 8 in] et At 9 pr. tua] C.C LXXHI A

524

IN ESAIAM XIII, xlvii, 8/11-12/15

non poteris expiare, ueniet super te repente miseria, quam nescies. Duo simul ueniunt Babyloni, sterilitas et 15 uiduitas, ut nee filios habeat, id est, subiectos sibi populos ; nec uirum, quem regem possumus intellegere, quae dum non sperat, repente sustinuit. Neque enim poterat arbitrari quod PL Persae, nullius ante fortitudinis, earn, Cyro regnante, supera- 457 rent, et suae subicerent potestati. Quae perpessa es, inquit 20 non solum propter superbiam et abundantiam cunctarum opum atque delicias, sed et propter multitudinem maleficiorum tuorum et incantatorum tuorum, in quibus habuisti fiduciam. Et ueniet super te malum quod antea nesciebas, et cuius ignorabas ortum. Siue ut Septuaginta transtulerunt : Veniet super te perditio, et 2 j nescies , fouea, et incides in earn ; ut quae cunctis gentibus parabas captiuitatis malum, ipsa incidas in foueam quam parasti. Quae perspicua sunt, cito sermone transcurrimus. 12/15. Sta cum incantatoribus tuis, et cum multitudine maleficiorum tuorum, in quibus laborasti ab adolescentia tua, si forte quid prosit tibi, aut si possis fieri fortior. Defecisti in multitudine consi5 liorum tuorum ; stent et saluent te augures caeli qui contemplabantur sidera, et supputabant menses’, ut exeisannuntiarent uentura tibi. Ecce facti sunt quasi stipula, ignis combussit eos ; non liberabunt animam suam, de manu flammae; non sunt prunae 10 quibus calefiant, nec focus ut sedeant ad eum. Sic facta sunt tibi in quibuscumque laboraueras ; ne- v 553 gotiatores tui ab adolescentia tua units quis que in uia sua errauerunt : non est qui saluet te. LXX : Sta nunc in incantationibus tuis et in multis maleficiis tuis, quae 15 discebas ab adolescentia tua, si prodesse tibi possent. Et laborasti in consiliis tuis ; stent et saluam te faciant astrologi caeli qui contemplantur stellas ; annuntient tibi quid uenturum sit super te. Ecce omnes quasi phrygana in igne comburentur ; et non eruent animam suam de flamma, quia habes carbones ignis, 20 sedebis super eos. Hi erunt tibi in adiutorium. Labor asti in commutatione tua ab adolescentia. Homo in semetipso errauit ; tibi autem non erit salus. Habuisse Babylonem omnemque Chaldaeam, incantatorum et augurum, et hariolorum et Gazareno-

14 ueniunt] M G uenient fi v babyloniae et sterilitas G 17 superat G corr 19 subiecerent M 21 tuorum] am. M 22 et incantatorum tuorum] G in man. injer. uemetque G 23 ignorabis G 25 ut] et G 26 incedas M 12/15,5 salent G, corr. « messes G, corr. 9 animam suam] M G, animas suas n v 10 nec] et G 14 incantatoribus G quae] in quibus G 15 si] quae non edd. possent] M G, possunt /r v et] quae M 16 stant G corr. saluent G 18 ecce] et praem. G phrygana] figura G conburitur G 19 qui M 22/23 -que chaldaeam] om. G 23 augurorum G hariolorumque G 23/24 gazerenorum G

IN ESAIAM XIII, xlvii, 12/15

525

rum studium, quos nos auruspices appellamus, Danielis pro25 phetae lectio probat, qui ad eorum consilium, cuncta reges Babylonios fecisse commemorat. Pro eo quoque quod, nos iuxta Symmachum et Theodotionem interpretati sumus : Stent et saluent te augures caeli, Septuaginta manife¬ stos transtulerunt: Stent et saluam te faciant astrologi caeli ; 30 qui uulgo appellantur mathematici, et ex astrorum cursu lapsuque si derum, res humanas regi arbitrantur. Vnde et Magi de oriente uenerunt, Domini stellam se uidisse dicentes, uel ex artis scientia, uel ex uaticinio Balaam prophetae sui, qui in Numeris dixerat : Onetur stella ex Iacob, et homo de 35 Israel. Isti igitur qui supputant menses, annosque dinumerant, et horarum momenta librantes, futurorum scientiam pollicentur, dicant tibi quid super te Dominus cogitauerit, illisque tacentibus, quid uenturum sit, propheta respondit : PL 458 Ecce jacti sunt quasi stipula, ignis deuorauit eos / ^ 346 40 ut qui salutem aliis promittebant, sua ignorarent supplicia. Nec dubium quin, ardente urbe, habitatores eius uorax flamma consumpserit. Quodque sequitur : Non sunt prunae quibus calefiant, nec focus ut sedeant ad eum, sic Hebraei edisserunt. Nullam habent caloris scientiam, nec illuminantem 45 sensum, qui eorum tenebras possit discutere, et frigus erroris expellere. Pro quo nescio quid uolentes Septuaginta transtu¬ lerunt : Habes carbones ignis, sedebis super eos ; hi erunt tibi v 554 in adiutorium / nisi forte possumus hoc dicere, quod multo utilior sit ignis et incendium Babyloni, quam fuerunt magi et 50 Gazareni, astrologi et incantatores. Hie enim eos per poenas atque supplicia ad paenitentiam prouocat ; illi per errorem ducunt ad superbiam. Omnis labor eius et negotiatores illius, quos magos intellegimus, hoc profecit, ut unusquisque sua erraret uia ; et ipse perditus salutem alteri non praeberet. Inter55 rogemus eos qui diuersas asserunt esse naturas, utrum Babylon malae naturae sit, an bonae ? Si malae dixerint, quod eos responsuros esse non dubium est, quomodo prouocatur ad pae¬ nitentiam, et dicitur ei: Sede compuncta, intra in tenebras, filia Chaldaeorum. Ac deinceps post enumerationem peccatorum et 60 criminum : Habes carbones ignis, sedebis super eos : hi erunt

12/15, 34/35 Num. 24, 17.

25 quae G 29 saluent G 30 et] om. M 32 de] ab G 33 prophetiae suae M 34 de] in G 35 igitur] om. M 30 scientia M 37 cogitaret M 38 futurum G 39 deuorabit M 40 et G ignorabant G 42 prunae G 44 nec] om. G, atque add. in marg. 48 possum G 49 babylone M, babylonis G 52 omnes labores M 54 altere G, corr. 55 naturas esse ~ G 57 esse] om. G 58 et] om. G 59 dinumerationem G

526

IN ESAIAM XIII, xlvii, 12/15-xlviii, 3/11

tibi in adiutorium ? Et quid sibi uelit quod infertur iuxta eosdem Septuagiuta : Laborasti in commutations ab adolescentia ? Quae est ista commutatio ? Vtique de bono in malum. Ex quo perspicuum est, natura bonos, uoluntate malos fieri. Denique 65 infertur : Homo in semetipso errauit, non natura, sed mentis arbitrio. XL\ III. 1 2 Audits haec, domus Iacob, qui uocamini nomine Israel, et de aquis luda existis. Qui iurastis in nomine Domini, et Dei Israel recordamini, non in ueritate neque in iustitia. De ciuitate 5 enim sancta uocati sunt ; et super Dominum Israel constabiliti sunt : Dominus exercituum nomen eius. Haec Chaldaeis et Babyloniis uentura praedixi, et necesse est quod per prophetas meos locutus sum, rebus expleri. Tu autem, domus Iacob, et qui uocamini nomine Israel, et qui de 10 aqua luda existis, et cetera quae sequuntur, audi attentius quae dicturus sum. Et notandum quod nequaquam eos appellet Iacob, sed domum Iacob ; nec Israel, qui hoc falso appellantur nomine, cum opus non habeant nominis. Et de aquis, inquit, luda existis, oe/xvoTepcos aquas uocans pro semine, 15 ut nequaquam eos uirtutum patriarcharum filios ostenderet esse, sed carnium. Et recte aquas luda appellauit, quia sola tunc in terra Iudaea adhuc permanebat tribus ; et semen Dauid illo tempore regium seruabatur. Qui, inquit, iurastis v 555 in nomine Domini, non ut honoretis Deum ; sed ut as- PL 20 sumpto nomine faciatis iniuriam, dum eum testem uestri 459 uultis esse mendacii, et requiescitis in sancta ciuitate, et super Dominum Israel innitimini; ut iactetis habitatores uos esse urbis Hierusalem, et Domini sabaoth habere priuilegium, cum cassa Iacob et Israel, urbis sanctae et Dei omnipotentis assu25 matis uocabula. 3 11 Priora ex tunc annuntiaui, et ex ore meo exi er unt, et audita feci ea : r ep ent e op er at us sum, et uenerunt. Sciui enim quia durus es tu, et neruus ferreus ceruix tua, et frons tua aenea. Praedixi tibi 5 ex tunc ; ante quam uenirent, indicaui tibi, ne forte diceres : idola mea fecerunt haec, et sculptilia mea,

. .

/ .

xlviii, 1.2, 14 sqq. cfr Euseb. in Esatam, ed. Devreesse, p. 553, n. 44. 03 sit ista At, ista est ~ G om. At

commotio G, corr.

in] ad G

malo At

ex]

_ xlviii, 1.2, 2 nomine] om. At et] om. G 5 deum G cum X'ulg. 6 constabilitae At, stabiliti G 8/10 locutus usque existis] om. At Opr. et] om. G 11 et notandum] om. At 14 oepvoTrpepws At, cemnonoiC G, ocpvoirptTnns Ambr. cum nonnullis codd., ouip.aTu, primus et nouissimus, qui uiuo, et fui mortuus ; ut uitam ad principium referas, nouissimum ad eum, qui mortuus est. Qui se exinaniuit formamserui acci30 piens, et factus oboediens Patri, humiliauit se risque ad mortem, et mortem crucis. Manus mea fundauit terram (unde et in Prouerbiis dicitur : Deus sapientia sua fundauit terram, et dexter a illius mensa est) siue firmauit caelos uel caelum, ut LXX transtulerunt. Vocat autem caelos, 35 ut eius pareant iussioni, et enarrent gloriam illius. Si autem caeli oboediunt Domini uoluntati, et suo currunt ordine ; quid gloriatur terra et cinis, et ignorat fragilitatem suam ? Congregamini omnes uos, et audite, uel caeli, uel uniuersa creatura, uel omnis multitudo Israel. Quae sunt 4° quae iubentur audire? Quod Dominus dilexerit eum, haud dubium quin Cyrum Dariumque significet, qui fecit uoluntatem Domini contra Babylonem, et brachium suum exercuit in Chaldaeis. Et ipse locutus est et uocauit eum nomine suo, et adduxit eum, et directa est uia eius, ut nullus uiribus 45 eius auderet resistere. Vnde prouocat eos ut accedant et audiant, et Domino praedicente cognoscant uenturum esse regem Persarum atque Medorum, qui subruat Babylonem, deleatque Chaldaeos. Et ut haec annuntiet, dicit se propheta missum a Domino et spiritu eius. Hoc iuxta Hebraeos et 50 eorum opinionem. Ceterum iuxta Symmachum, qui inter- ^ 349 pretatus est : Quis ei annuntiauit haec? quern Dominus dilexit, qui facit uoluntatem eius in Babylone. Et iuxta Septuaginta : ut auferat semen Chaldaeorum, ad Domini perso¬ nam refertur, qui uere dilectus a Patre est; et qui fecit omnem 53 uoluntatem Patris ; et qui subuertit in Babylone, hoc est,

12/16,25 Matth. 22, 14. 27 Apoc. 22, 13. 29/30 Phil. 2, 7. Phil. 2, 8. 30/31 Phil. 2, 8. 32/33 Prou. 3, 19. 37 Eccli. 10, 9.

30 cfr

24 audite G ego] om. G 25 et] om. G unde] quomodo M eos] M 0 G, om. ft v electus O 26 receperunt G 29 se] G s. /. 30 factus] Af O G, est add. p v se] Af O, seipsum G n v 32 et] om. 0 dicitur] Af O G, loquitur fj. v 33 si Af firmauit] fundauit O 35 enarrant G corr. 36 obe*dient G domini uoluntati (-te O, corr. a. m.)] Af O G, ~ fj. v 37 terra] om. O pr. et] exp. O ignorant G 40 delixerit G aut Af 41 quin] om. G -que] om. Af signifecit O corr. 42 et] om. O 45 eius] O s. 1. a. m. 46 et] om. O praedicante G cognoscant] O (ant in mg.) 48 ut] om. Af nuntiet O dicet M 49 spiritu] a praem. O 52 faciet Af O babylonem O 54 est] O G, obfuscatum in At, om. /j. v facit G

IN ESAIAM XIII, xlviii, 12/16-17/19

60

65

5

10

15

531

in confusione hums mundi omnem semen Chaldaeorum, qui daemones interpretantur. Ipse locutus est, et audiuit Filium, et adduxit ilium, qui loquitur ad credentes : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis. Et audite haec quae a principio in abscondito sum locutus, hoc est per aenigmata et mysteria prophetarum, quod cunctis retro generationibus fuerat ignoratum. Quando fiebant omnia a Patre, ipse erat cum eo, cui adgaudebat, qui etiam nunc dicit : Ego qui semper eram cum Patre, et in Patre, et sine Patre numquam eram, etiam nunc loquor. Et iuxta fragilitatem carnis assumptae dico, quod Dominus Deus miserit me, et spiritus eius, breuique uersiculo, Trinitatis nobis ostenditur sacramentum. 17/19. Haec dicit Dominus, r edemptor tuus sanctus Israel : Ego Dominus Deus tuus docens te utilia, gubernans te in uia qua ambulas. Vtinam attendisses mandata mea, jacta fuisset sicut flumen pax tua, et iustitia tua sicut gurgites maris. Et fuisset sicut arena semen tuum, et stirps uteri tui ut lapilli eius ; non interisset, et non fuisset attritum nomen eius a facie mea. Quia Israeli futura promisit, reddit causas quare eos prius afflixerit; quas si uitauerit, nequaquam similia patiatur. Si, inquit, attendisses mandata mea, ut Septuaginta transtulerunt ; uel certe optantis affectu, utinam attendisses mandata mea : quae si fecisses, fuisset sicut flumen pax tua, et iustitia tua sicut gurgites maris ; abundantiam omnium rerum copiamque significans. Quodque sequitur : et fuisset quasi arena semen tuum, et stirps uteri tui ut lapilli eius. Videtur quidem permanere in populo Iudaeorum, qui usque in praesentem diem, instar uermiculorum pullulant filios et nepotes; sed quomodo hoc in promissione accipiendum

58/59 Matth. n, 28.

03/65 cfr lob. 14, 9-20.

57 audiuit filium] uocaui te Ambr. 59 laboratis et] om. O At honorati O quae] quid G 60 locutus sum ~ G per aenigmata] aiver/aara M 63 cui adgaudebat qui] At G, cui adgaudebant cui O, qui adgaudebat qui /a v nunc] At G, hunc Ofiu 64 et in patre] At s. 1. 65/66 assumptae carnis ~ G 66 adsumpti At miseri*t O spiritu 0, corr. 67 breueque O, corr. 17/19, 1 tuos et At 2 tuum O, corr., tuos At (et sic saepius -os pro -us) 4 adtendisset O, corr. 5 gurgitis O, corr. mar O, corr., maris G s. 1. 7 interisset] At G, interisset O, corr., interissent /x v 8post mea rasura in At, LXX add. G quis At, qui O G 9 promittit O reddet At eos] om. G quasi O (i del., qui s. /.), quas G et add. si s. 1. 10 attendisses] 0 (alt. s e corr.) 11 mea] om. G 11/12 otantis At 12 affectum At quae] quod G 13 flumen] At O G fj., flumina v 14 gurgitis O, corr. 15 arenam At, herena G, corr. 18 pullulant] G, pr. 1 eras. 19 promissione] At G, repromissione O /1 u

PL 462

v 559

532

IN ESAIAM XIII, xlviii, 17/19-20/22

20 est, cum pacem iustitiamque non habeant ? Aut enim iratus est eis, aut placatus. Si iratus, quomodo semen illius cotidie multiplicatur ? Si placatus, quomodo seruiunt, et pacem iustitiamque non possident ? Ex quo perspicuum est de apostolico dici nunc semine, de quo et supra legimus : Nisi 25 Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, quasi Sodoma fuissemus. Quod quia illo tempore nequaquam uidetur expletum, in Christi completur aduentu : et ante faciem illius semen permanet Israelis. 20/22. Egred imini de Babylone, fugite a Chaldaeis; in uoce exsultationis annuntiate, auditum facite hoc, efferte illud usque ad extrema terrae, et dicite : Redemit Dominus seruum suum Iacob. v 560 5 Non sitierunt in deserto cum educeret eos ; aquam de petra produxit eis, et scidit petram, et fiuxerunt aquae. Non est pax, dicit D0minus impiis. Qui supra in eo loco, ubi scriptum est : Ego ego 10 cut us sum, et uocaui eum ; adduxi eum, et directa est 10 uia eius, super Cyro Darioque intellegunt, etiam haec ad illius referunt tempora, quando egressus est populus de Babylone, et fugit de Chaldaeis, et redemptus est a Domino Deo suo. Hoc quoque quod dicitur : Non sitierunt in de¬ serto cum educeret eos, aquam de petra produxit eis ; et scidit 15 petram, et fluxerunt aquae. Licet secundum historiam explePL turn docere non ualeant. Neque enim sub Zorobabel et Ezra 463 uenerunt per desertum, et scissa petra praebuit eis aquas, quod de Aegypto exeuntibus accidisse narratur; tamen/i35o hyperbolice in similitudinem prioris felicitatis impleta tes20 tantur, quando per desertum nationum uenerunt in Iudaeam, et de captiuitate sunt liberati. Et ut sciamus, inquiunt, non esse de Christo, sed de Cyro prophetatum, iungitur : Non est pax impiis, dicit Dominus. Et esse sensum : Perfecta felicitas non erit nisi sub Christo, quod in

17/19, 24/26 Is. I, 9.

21 est eis] es G

multiplicabitur G (corr. a. m.)

aut] et M

illius] M 0, eius G fi v

seruiunt] ser G *■'

cotidie] 0 in mg.

24 nunc dici ~ M

22

25 reliquis O

20/22, 1 egrediemini G corr. a] de G 2 exultationis At adnunctiati O (c del., alt. i in e corr.), et nuntiate G corr. 3 efferte] O G (obfuscatum in M), afferte p v extrema] O M, extremum G/i» terrae] om. O 4 dicite] (ci s. 1. a. m.) 6 scidit] G p, v (cfr 1.14,17, 33), excidit At, excedit O (aqua de add.) 7 dicit d. impiis] MOG, -no 8 ibi O (corr. a. m.), ubi G, i s. 1. a. m. ego] om. G » adduxi] et eduxi G 16 ad haec ~ G 12 ad O, corr. 13 dicitur] om. G 14 educeret] O (ce x. /.) 15 secundum] per G 16 enim] om.G 17 aquam O 1H accedisse At 20 quando per] per quod G 20/ 21 iudaea M 21 captate G, corr.

6

IN ESAIAM XIII, xlviii, 20/22-xlix, 1/4

533

ultimo tempore reseruatur. Porro qui et uerius et rectius haec referunt ad Saluatoris aduentum, de quo dicitur : Annuntiare pauperibus misit me, praedicare captiuis remissionem, cohortationem esse intellegunt eorum qui euangelium annuntiant ipsius Domini Saluatoris, ut egrediamur de Ba30 bylone, id est, confusione istius mundi. Et fugiamus Chaldaeos, de quibus crebro dictum est : Redemit enim Dominus seruum suum Iacob pretiosissimo sanguine suo, et adduxit per desertum saeculi, et aquam scidit de petra. Super qua et apostolus loquitur : Petra autem erat Christus. Scinditur au35 tern sermo diuinus, et in multas partes diuiditur, ut quern totum suscipere non possumus, sumamus in partibus. Ac ne putaretur ista praedicatio dici omni semini Iacob, et non his tantum qui per apostolos credituri sunt, infertur et iungitur : Non est pax impiis, dicit Dominus. Illis ui40 delicet qui in errore pristino permanserunt; qui non meruerunt bibere de petra. Cuius ut noue loquar, latus lancea uulneratum, aquis fluxit et sanguine, baptismum nobis et martyrium dedicans. XLIX. 1/4. Audite, insulae, et attendite populi de longe : Dominus ab utero uocauit me, de uentre matris meae recordatus est nominis mei. Et posuit os meum quasi gladium acutum : in umbra manus 3 suae protexit me. Et posuit me sicut sagittam electam : in pharetra sua abscondit me. Et dixit mihi : Seruus mens es tu, Israel quia in te glorifiabor. Et ego dixi : In uacuum laboraui, sine causa et uane fortitudinem meam consumpsi ; ergo iudi10 cium meum cum Domino, et opus meum cum Deo meo. LXX : Audite me, insulae, et attendite gentes. Post tempus multum stabit, dicit Dominus. De uentre uocauit me, et ex utero matris meae uocauit nomen meum. Et posuit os meum quasi gladium acutum, et sub protectione manus suae 25

20/22, 26/28 Is. 61, 1 ; Luc. 4, iS.19.

34 I Cor. io, 4.

41/43 cfr Ioh. 19,

34-

25 ultio O (corr. a. m.) seruatur G quian M 29 nunciant O ipsius] sibe proem. M, siue proem. O 30 huius G 31 redimet M 32 sersuum O, corr. 33 pr. et] om. G aquas G 36 possimus O 37 putaritur O (corr.) asta O (corr.), om. G omni semini] omnis enim G 41 petra] quam (cuius Ambr.) et sanguinem lateris dominice (domini Ambr.) baptismum martirium (martyrium Ambr.) -que indecasse (indicasse Ambr) add. M Ambr. cuius] O s. 1. 42 aquis] quia O (in aqua mut.) xliv, 1/4, 5 prodixit O (corr. a. m.) me] O s. 1. a. m. quasi G 7 seruos O, corr. qui G glorificabor] M O G v in marg., gloriabor fj. v (cfr l. 17) 10/11 et usque meo] G in marg. infer. 12 tempus multum] M G cum L.XX, ~ O fi v dominus] deus add. G 12/13 uocauit usque utero] om. M G cum nonnullis codd. LXX, fort, recte

14 protectionem M

v 361

534

IN ESAIAM XIII, xlix, 1/4

15 abscondit me. Posuit me quasi sagittam electam, et in pharetra sua abscondit me. Et dixit mihi : Seruus mens es tu, Israel et in te glorificabor. Et ego dixi sine causa laboraui, in uanum, et in nihili dedi jortitudinem meam. Propterea indicium meum apud Dominum, et labor meus coram Deo meo. Scio et 20 haec et inferiora quae dicturi sumus, ad unius capituli intellegentiam pertinere, et omnia ex persona Christi debere PL accipi. Sed nolui simul omnia proponendo, lectoris onerare 464 sensum ; et quod per partes facilius disci potest, magnitudine sui confundere. Vnde et utramque editionem posui, ut quod 25 in altera uidetur obscurum, alterius lectione reseretur. Post uocationem ergo reliquiarum Israel, et abiectionem in incredulitate populi permanentis, de quibus dixerat : Non est pax impiis, dicit Dominus, transit ad ecclesias de gentibus congregatas, et eis sub insularum nomine loquitur. Quae ita 3° persecutorum insidiis, quasi maris fiuctibus patent, et ex omni parte saeuiente naufragio, tunduntur potius quam mouentur. Ac ne quis putet uiolentam esse expositionem nostram, et non ad gentes pertinere quod dicitur, sed ad synagogas populi Iudaeorum, sequitur : Et attendite populi, 35 siue gentes de longe, hoc est ab extremis finibus terrae. Vel ut Septuaginta transtulerunt : Post tempus multum stabit, hoc est, non hoc tempore quo dicuntur ; sed post multa v 562 fient tempora. Dominus, inquit, ab utero uocauit me, n 351 de uentre matris meae recordatus est nominis 4° mei. Quod nunc interim audientibus uidetur obscurum, postea autem cunctis gentibus notum fiet, quando Gabriel Ioseph de partu dixerit uirginali : Et uocabis nomen eius Iesum ; ipse enim saluum faciet popidum suum. Posuit quoque os eius quasi gladium acutum, ut spiritu oris sui inter45 hceret impium. De quo gladio et ipse in euangelio loquitur : Non ueni pacem mittere super terram, sed gladium, malos a

xlix, 1/4, 27/28 Is. 48, 22.

42/43 Match, i, 21.

40 Match. 10, 54.

15 posuit] ctpraem. G alt. mej/9 s. 1. a. m. et] om. M 16 seruos O, corr. meus] om. O 17 gloriaboPO G n ISnihiloO meam] om. O ’ 19 apud] ad G deo] domino G 20 dicturus sum G 20/21 intellegentiam] M O G, scientiam seu praem. fx v 22 proferendo G onerari G 23 per] O s. 1. a. m. disci] M O G, dici /j. v 24 utramque editionem] utrumque G 25 altero G alterum G, corr. lectionem O, corr. 20 in] om. O 20/27 incredoli O 28 transmit G ecclesiis G,corr. 29 qu e ta O 30 insidiis] om. M O patet O 32 potet O (corr. a. ml), putaret G 35 hoc est de longe ~ G 38 hunt G utero] sequuntur quattuor lineae in O, qnas legere non naleo et deficit usque ad cap. /, i, 50 - 2.3, 30 39 de] M G, et praem. fx v 42 nomen] G s. I.

44 ut] et praem. G

44/45 interficeret] M, interficiet G, interficiat /a v

IN ESAIAM XIII, xlix, 1/4

535

bonis separans : Veni enim diuidere hominem contra pattern suam, et filiam contra matrem suam, et nurum contra socrum suam. Et in umbra, inquit, manus suae protexit me, 50 ut carnis uilitas diuinitatis potentia tegeretur, angelo ad uirginem nuntiante : Spiritus sanctus ueniet super te, et uirtus Altissimi obumbrabit tibi. Posuit quoque me si cut sagittam electam, in pharetra sua abscondit me. Quando dicit : sagittam electam, ostendit habere Deum sagit55 tas plurimas, sed non electas, quae sagittae prophetae sunt et apostoli, qui in toto orbe discurrunt. De quibus et in alio loco canitur : Sagittae tuae acutae, potentissimae; populi sub te cadent. Et iterum : Sagittae potentis acutae cum carbonibus desolatoriis. Christus autem de multis sagittis et filiis pluri60 mis, una sagitta electa, et Filius unigenitus est ; quam in pharetra sua abscondit, id est, in humano corpore, ut habitaret in eo plenitudo diuinitatis corporaliter. Raraque est credentium tides, cui et supra dicitur : Tu es Deus absconditus, et nesciebamus. Qua sagitta et sponsa uulnus accipiens loquitur 65 in Cantico canticorum : Vulnerata caritatis ego sum. Et dixit mihi : Seruus meus es tu, Israel: quia in te glorifcabor. Seruus, quia cum in forma Dei esset, formam serai est dignatus assumere, et Israel, quia natus de semine Iudaeoram. Quodque de nullo alio seruorum intellegi potest, iungitur : 70 Quia in te glorificabor. Dicit enim et ipse in euangelio: Pater, glorifica nomen tuum. Qui in psalmo loquitur ad Filium : Exsurge, gloria mea, et exsurge, psalterium et cithara, id est, omnium uirtutum chorus. Dicente autem mihi Patre ista quae rettuli, ego respondi ei: Quomodo in me glorificatus es, 75 Pater, qui in uacuum laboraui, et magnam partem populi Iudaeoram ad te reuocare non potui? Haec autem uniuersa dicuntur, ut liberum hominis monstraretur arbitrium. Dei enim uocare est, et nostrum credere. Nec statim si nos non

47/49 Matth. 10, 33. 51/52 Luc. I, 33. 01/92 cfr Col. 2, 9. 03/64 Is. 45, 15. 71 Ioh. 12, 28. 72 Ps. 36, 9.

57/58 Ps. 44, 6. 05 Cant. 4, 9.

58/59 Ps. 119, 4. 67/68 Phil. 2, 6.7.

47 uenit G 48 norum M 49 suam] G /a, suum M v protexit me manus suae ~ G 50 utilitas G 50/51 adnuntiante ad uirg. G 51 ueniet super] M G, superueniet in /x v 52 obumbrauit te M quoque] M G, inquit fj. v 54 habere deum] MG, ~ n v 55/56 sunt et apostoli] on1. M 56 et] om. M 57 potentissimae M 61 id] hoc M 62 esset M 64 loquitur] om. G 65 caritatis] M G, caritate jx v 67 in] om. G 68 qui G natus] M G, est add. ft v 70 quoniam G glorificabor] M, v in marg., gloriabor G /x v dicet M 71 glorificaui G quia G 72 pr. et] om. M psalterios G, u add. s. o 73 autem] enim G 75 qui] M G, quia y. v 77 monstraretur] edd., monstretur M Ambr., demonstraretur G, monstraret n v

PL 465

v 563

536

IN ESAIAM XIII, xlix, 1/4-5.6

credimus, impossibilis Deus est; sed potentiam suam nostro 80 arbitrio derelinquit ut iuste uotuntas praemium consequatur. Quia ergo noluerunt per me in te credere, iudicium meum apud te est, quod omnia fecerim quae eis facere debui, dicens in euangelio : Ego te glorificaui super terram, opere completo quod dedisti mihi ut facerem. Et iterum : Manifestaui nomen 85 tuum hominibus. Et opus meum siue labor et dolor meus, hoc enim significat 770vo?, in conspectu tuo est. Fleuit enim et in euangelio Hierusalem, et in psalmo ob incredulorum multitudinem, quodammodo frustra passum se esse dicit : Quae utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? 9° Et iuxta Hebraicum pendens in cruce loquitur : Longe a salute mea, uerba lamentationum mearum. 5.6. Et nunc dicit Dominus, formans me ex utero seruum sibi, ut reducam Iacob ad eum, et Israel non congregabitur. Et glorificatus sum in oculis Domini, et Deus meus factus est fortitudo mea. Et 5 dixit : parum est, ut sis mihi seruus ad suscitan- /x 352 das tribus Iacob, et faeces Israel conuertendas. Dedi te in lucem gentium ; ut sis salus mea usque ad extremum terrae. LXX : Et nunc sic dicit Dominus qui formauit me ex utero seruum sibi, ut congregarem Iacob 10 ad eum et Israel ; congregabor et glorificabor coram Domino et Deus meus erit fortitudo mea. Et dixit mihi : Magnum tibi est ut uoceris puer meus, et suscites tribus Iacob, et dispersionem Israel conuertas. Ecce posui te in testamentum generis, in PL lucem gentium, ut sis salus usque ad extremum terrae. Dicente 466 15 me: In uacuum laboraui, sine causa et uane fortitudinem meam consumpsi, quia Iudaei credere noluerunt, v 564 et iudicium meum cum Domino est. Et opus meum, quod! ill° iubente, compleui, cum Domino ; respondit mihi’ Domi¬ nus, qui me formauit ex utero seruum sibi. Ex quo ostendit 20 eum appellari seruum, qui sit formatus ex utero. Qui et in psalmo dicit : De uentre matris meae Deus meus es tu. Quid

83/84 Ioh. 17, 4. 84/85 Ioh. 17, 6. 90/91 Ps. 21, t. 5.6, 21 Ps. 21, ii.

86/87 cfr Luc. 19, 41.

89 Ps 20 10 y’

79 est deus ~ M 80 derelinquit] G, n eras. iuste] M G edd., iusti /i v ei debui facere G 86 /7onoc] G, ncuSvos M 88 se passum ~ G sangui G corr. 91 lementationum meorum G

82 89

5.6, 3 con (corr.) gregabitur G 6 feces** G 11 mihi] ibi G 11/12 est tibi ~ G 13 te] om. v testimonium G (obfuscatum in M) 18 iubente] Af Ambr., uidente G, iuuante [i v compleui] M G Ambr., impleui fj. v do¬ mino] meo et add. M Ambr. 20 quia G 21 dicitur G

IN ESAIAM XIII, xlix, 5.6

537

ergo Dominus dixit ei ? Vt reduceret Iacob ad eum qui aberrauerat, qui, deserto Creatore, idolis seruiebat. Vnde et ipse loquitur ad discipulos : In uiam gentium ne ieritis, et in ciuita25 ies Samaritanorum ne intretis ; sed ite magis ad ones perditas domus Israel. Et in alio loco : Non ueni nisi ad ones perditas domus Israel. Haec igitur uoluntas Patris fuit, ut pessimi uinitores missum susciperent Filium, et fructus uineae redderent, qui interfecerunt eum dicentes : Venite, occida30 mus ilium, et nostra erit hereditas; et hoc est quod nunc eli¬ cit : Et Israel non congregabitur, id est non reuertetur ad Dominum. Satisque miror quomodo uulgata editio, fortissimum contra Iudaeorum perfidiam testimonium alia interpretatione subuerterit, dicens : Congregabor et glorifi35 cabor coram Domino, cum Theodotio et Symmachus nostrae interpretationi congruant. De Aquila autem non miror, quod homo eruditissimus linguae Hebraicae, et uerbum de uerbo exprimens, in hoc loco aut simularit imperitiam, aut pharisaeorum peruersa expositione deceptus sit, qui interpretari 4° uoluit : et Israel ei congr egabitur, hoc est Deo. Cum uerbum Hebraicum lo, in hoc loco non scribatur per lamed et uau ; quod si esset, significant ei uel illi; sed per lamed et aleph quod proprie non sonat. Quia igitur non est reductus Iacob ad Dominum, nec Israel congregatus ; propterea Fi45 lius loquitur illis non credentibus : glorificatus sum in oculis Domini. In me enim omnis mundus credidit : et Deus mens f actus est fortitudo mea, qui et consolatus v 565 est me tristem super abiectione populi mei; et dixit mihi : PL Parum est si seruias mihi ad suscitandas tribus 467 50 Iacob, quae suo uitio corruerunt; et ad faeces, siue reliquias Israel conuertendas. Hoc enim uerbum Hebraicum nesure sonat. Pro illis enim dedi te in lucem omnium gentium, ut illumines uniuersum mundum, et salutem meam, per quam omnes salui hunt, usque ad extrema terrae facias peruenire. 55 Illud autem quod in Septuaginta legitur : Congregabor, et

24/26 Matth. io, 5.

26/27 Matth. 15, 24.

29/60 Matth. 21, 38.

22 dixit] M G, dicit ft v ei] ad discipulus et linea obfuscata add. M 22/23 errauerat G (obfuscatum in M) 23 seruiebant M 24 iretis M, abieritis G 24/23 ciuitatem G 25 non intraueritis G 28 uineatores G, corr. suscipe¬ rent] om. G 29 redderint M interficerent G 30 eum G 30/31 dicitur G 31 et] om. G 31/32 reuertitur M 34 subuertirent dicentes M, subuerteret dicens G et] bis ponit G 35 cum] et G 36 autem] enim G 37 linguae hebraicae] hebraeorum G 38 ut simularet M, aut simulauerit G 39 sit] om. G 40 ei] om. G 41 hebraeicum G lo] om. G scribitur G lamet M(et infra) 43 sonat non ***** G 44 dominum] M G, deum ft v 45 loqtur G, add. i. s. 1. 46 credit M 48 super] om. G abiegonem M 49 paruum G ut sis seruus G 50 facies G, corr. 51 N’surae G 52

dedit M (te in om.)

54 fiant salui G

538

IN ESAIAM XIII, xlix, 5.6-7

glorificabor coram Domino, sic intellegi potest, ut congregatus sit Dominus cum credentibus. Quodque sequitur : Dixit mihi : Magnum tibi est ut uoceris puer meus, magnum referamus ad hominem et ad puerum, qui comparatione Dei par60 uus est. 7. Haec dicit Dominus redemptor Israel sanctus eius ad contemptibilem animam, ad abominatam gentem, ad seruum dominorum. Reges uidebunt te, et consurgent principes, et adorabunt propter Domi5 num, quia fidelis est; et sanctum Israel qui elegit te. LXX : Sic dicit Dominus qui emit te Deus Israel. Sanctificate eum qui despicit animam suam, qui abominationi est gen¬ tium, qui seruus est principum. Reges uidebunt eum, et consurgent principes, et adorabunt eum propter Dominum, quia 10 -fidelis est sanctus Israel, et elegit te. Pro eo quod nos diximus : ad contemptibilem animam, ad abominatam gen¬ tem, ad seruum dominorum, Theodotio transtulit : ei qui despicit animam, qui abominationi est genti, qui seruus est principum ; quod manifeste Christi personae conuenit. 15 Ipse enim bonus pastor posuit animam suam pro ouibus suis, et contempsit earn, qui abominationi est genti Iudaeorum, cui ter per singulos dies sub nomine Nazarenorum maledicunt in synagogis suis. Qui seruus fuit principum, et tarn humilis ut staret ante Annam et Caipham ; et crucifigendus 20 Pilato et Herodi mitteretur. Cui interpretationi Aquila consensit, et ex parte Septuaginta, licet in eo mutauerint sensum, et extenuauerint, quod pro gente, gentes ; et pro seruo, seruos interpretati sunt. Alii uero hoc dici arbitrantur ad gentem Iudaeorum, quae contempsit animam suam, et 25 abominationi est uniuerso mundo ; et seruit principibus, de quibus scriptum est: Qui deuorant plebem meam sicut cibum panis. Sed melior super Christo interpretatio. Quae igitur Pater, redemptor quondam et sanctus Israel, ad filium loquitur ? Reges uidebunt et consurgent principes, et adorabunt, quan30 do uenerit in gloria Patris cum angelis suis, et sederit in

7, 15/16 cfr Ioh. io, 11.

57 credentibus] ei praem. G 7, 1 redemptor] tuus add. G

26/27 Ps. 15, 8.

k

2 at {alt. /.) M, et G 3 te] M G, om. n v 5/6 elegite G, mut. in elegate 6/10 LXX usque te] om. M 6 deus] sanctus G 6/7 sanctificaui G 8 seruorum principum Viet. 9 eum] om. G 11 ad {alt.l.)]e.tpraem. G abominandam G, corr. 13dispicitG abominatione M, abommatio G 15 animam suam posuit ~ G 16 suis] om. M abomi¬ natione M 17 ter] te M 18 suis] om. G 19 stat M 20 pilato] a praem. G {a. m. ?) erode mitteritur M interpretatione G, corr. 21 mutauerit G, corr. 22 quod] om. G, quae edd. fx 23 seruus M dici] om. M 25 abominatione M 20 ut G 29 consurgunt M

M 353

v 566

IN ESAIAM XIII, xlix, 7-8/13

539

throno gloriae suae, iudicans uiuos et mortuos. Tunc omnes adorabunt eum propter Dominum Patrem suum, qui elegit eum. Siue ita intellegendum : Reges quorum cor in manu Dei est, et Ecclesiae principes, adorabunt te; quia fidelis 35 est Dominus, sanctus Israel qui elegit ie.Haecautem omnia ad eum refert, qui contempsit animam suam, qui abominatur a gente, qui seruus est principum. 8/13. Haec dicit Dominus : In tempore placito exaudiui te, et in die salutis auxiliatus sum tui. Et seruaui te, et dedi te in foedus populi, ut suscitares ter ram, et possider es hereditates dissipatas, 5 ut diceres his qui uincti sunt : Exite. Et his qui in tenebris : Reuelamini. In uiis pascentur, et in omnibus planis pascua eorum. Non esurient, neque sitient, et non percutiet eos aestus et sol, quia miserator eorum reget eos, et ad fontes aquarum 10 potabit eos. Et ponam omnes montes meos in uiam, et semitae meae exaltabuntur. Ecce isti de longe uenient, et ecce illi ab aquilone et a mari, et isti de terra australi. Laudate, caeli, et exsulta, terra; iubilate, montes, laudem, quia consolatus est Do¬ it minus populum suum, et pauperum suorum miserebitur. LXX : Sic dicit Dominus : Tempore opportuno exaudiui te, et in die salutis auxiliatus sum tui. Et plasmaui te, et dedi te in testamentum gentium, ut constitueres terram, et possideres hereditates desertas. Diceresque his qui in uinculis 20 sunt : Exite. Et qui in tenebris : Reuelamini ; in omnibus uiis pascentur, et in omnibus semitis pascua eorum. Non esurient, neque sitient, neque percutiet eos aestus neque sol; sed qui miseretur eorum, consolabitur eos, et per jontes aquarum ducet illos. Ponamque omnem montem in uiam, et omnem 25 semitam in pascua eis. Ecce isti de longe uenient, isti ab aqui¬ lone et mari; alii autem de terra Persarum. Laetamini, caeli, et exsultet terra, erumpant montes laetitiam, quia misertus est Deus populi sui ; et humiles populi sui consolatus est. Hoc testimonio apostolus Paulus in secunda adCorinthios usus est 30 dicens : Tempore opportuno exaudiui te; et in die salutis auxi-

8/13, 30/32 II Cor. 6, 2.

31 ac G 32 qui] quia fidelis zst praem. M 33/34 dei est ~ G 34 ecclesiae] M G, dei add. fx u 8/13, 4 possederis M 7 pascuae G 8 non] G s. 1. 9 miseratur M 10 portabit M Viet., G, corr. uia M 12 illi] om. G a] M G, om. fx v 18 constitueris M {corr. ?) 19 possideris M diceris M 21 nec G 22 nec {alt. /.) M 23 et] G s. 1. per] ad G 24 eos G uia M 23 ueniunt G 20 mare illi M 27 ii {exp.) laeticia O 28 et usque sui] om. Gper homoiot. 29 testimonium M secunda] M, epistola add. G n v 6

C.C. LXXIII A

PL 468

v 567

540

IN ESAIAM XIII, xlix, 8/13

liatus sum tui. Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies m 354 salutis. Si ergo uas electionis ad primi aduentus refert intellegentiam quae dicuntur, et nos sequamur expositionis eius uestigia, et instar paruuloram, super adumbratas lineas 35 praeceptoris, litteras imprimamus. Tempus placitum et opportunum, et dies salutis, passio Saluatoris est et resurrectio, quando orabat in cruce : Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? Et seruauit eum, siue plasmauit, morte superata, deditque in foedus populi Iudaeorum, his uidelicet qui ex illis 4° credere uoluerunt, ut suscitaret terram, quae in idololatriae iacebat erroribus, et possideret hereditates dissipatas, siue desertas, quae habitatorem non habebant Deum, et diceret his qui erant in uinculis :exite, qui peccatorum uinculis stringebantur, quia funibus peccatorum suorum unusquisque con45 stringitur. Et qui erant in tenebris : reuelamini. Qui sedebant in tenebris et umbra mortis, et lucem uidere non poterant. Qui postquam conuersi fuerint, et clarum Christi lumen aspexerint, pascentur in uiis et in semitis sanctarum scripturarum, et dicent : Dominus pascit me, et nihil mihi 50 deerit, in loco pascuae ibi me collocauit; super aquas refectionis PL educauit me. Qui autem in istiusmodi uiis atque semitis 469 pastus fuerit et nutritus, nec esuriet, nec sitiet, neque calorem sentiet solis ; et implebitur de illo quod scriptum est : Per diem sol non uret te, neque luna per noctem. Vt nec aduersa 55 nec prospera huius saeculi sentiat. Siquidem misericors et miserator Dominus, ipse consolabitur et reget eos, et deducet ad fontes aquarum. Siue potabit illos ad fontes, de quibus scriptum est : Benedicite Domino de fontibus Israel. Et in alio loco : Haurite aquas de fontibus Saluatoris. Hi fontes in ueteri 60 et nouo sunt testamento. Omniaque offendicula quae credentium poterant impedire gressus, Dominus eis uertet in pla¬ num, et excelsa humiliabit, atque humilia sublimabit, ut iter planum habeant atque campestre. Qui sint autem isti quibus praeparetur uia, ponit manifestius : Ecce isti de

37/38 Matth. 27, 46. 44/45 Prou. 5, 21. 58 Ps. 67, 27. 59 Is. 12, 3.

49/51 Ps. 22, 1.2.

54 Ps. 120, 6.

32/33 ecce nunc dies salutis] At G, etc. fx v refret At (ut saepius) 37 meus] Gs.l. 39 -que] om. G 40 idolatriae At {ut fere semper) 42 habebant] MG, habebat /x v dick eis G 43 qui] om. At 44/45 constringetur At 40 umbra] At G, in praem. /a v alt. et] om. G 49 pr. et] om. G dicens G, mut. in dicentes pascet M 52 neque] nec G 53 imprebitur At 55 sentiant G 50 ducet At, adducet G 57 portabit At G Ambr. (cfr l. 10) alt. ad] om. At 58 benedicite domino] om. At 59 montes G 00 et nouo s. testamento] At, et testomento (corr.) nouo sunt ~ G, test, et nouo sunt ~ fx v 00/01 credentium quae ~ G (poterant om.) eis] om. G euertet G, corr. 02 humiliauit ... sublimauit At G 03 sunt G 04 praeparitur At

IN ESAIAM XIII, xlix, 8/13-14/21

541

longe uenient ; et ecce illi ab aquilone et a mari, et v 568 isti de terra australi. Quattuor plagas orbis ostendens, orientem et septentrionem, occidentem et meridiem, pro oriente, longe posuit; pro australi plaga, in Hebraeo legitur sinim quod LXX Persarum interpretati sunt. Ceteri ita ut in 70 Hebraeo legitur expresserunt sinim, quod nos interpretati sumus ab austro; illud suspicantes quod mons Sinai in australi parte positus sit, iuxta Abacuc prophetam : Deus ab austro ueniet ; et sanctus de monte Pharan umbroso et condenso. Si autem sinim, ut LXX transtulerunt, Persas intellegimus, qui 75 ad orientem siti sunt, illud quod supra dicitur : Ecce isti de longe uenient, adaustrumreferrepoterimus.Praecipiturque caelis et terrae, uel his uirtutibus quae in caelo morantur et terra, uel angelis et hominibus, ut Dei concinant laudes. Et qui in excelso uirtutum positi sunt, mentis laetitiam iubilo 80 exsultationis testentur. Quia consolatus est Dominus populum suum, eos qui ex Iudaeis credere uoluerunt. Et pauperum humiliumque suorum misertus est; siue omnis populi sui, qui de oriente et occidente, aquilone et austro ad eum uocatus est, non habens legem nec prophetas nec diuitias 85 spiritales ; sed desertus, pauper et humilis, cunctis daemonibus subiacebat. 14/21. Et dixit Sion : Dereliquit me Dominus, et Dominus oblitus est mei. Numquid obliuisci po¬ test mulier infantem suum, ut non misereatur filio uteri sui ? Et si ilia oblita fuerit, ego non obliuiscar 5 tui. Ecce in manibus meis descripsi te : muri tui coram oculis meis semper. Venerunt structores ^ 355 tui ; qui te destruxerant et dissipauerant, exibunt a te. Leua in circuitu oculos tuos, et uide, omnes isti congregati sunt, uenerunt tibi. Viuo ego, 10 dicit Dominus, quia omnibus his uelut ornamento uestieris, et circumdabis tibi eos quasi sponsa, quia deserta tua et solitudines tuae, et terra ruinae tuae nunc angusta erunt prae habitatoribus, et PL 470 65

72/73 Hab. 3, 3.

63 pr. et] om. G a] M G, om. fj. v 66 terra] quib praem. M 67 occidentem] orientem M 71 austro] M, v in marg., australi G n v 80 exultationis M (-tionis obfuscatum) G, et exsultatione /r v dominus] G s. 1. 81 eos] om. G 83/84 austrum ad eo M 84 pr. nec] neque G 83 spiritalibus M 14/21, 1/2 et dominus] om. G per homoiot. 2/3 mulier potest ~ G 3 misereator At corr. 4 ego] tamen add. G cum t/ulg. obliuiscor G 3 tui] dicit dominus omnipotens add. G s. 1. 6 erunt G structoris M 7 qui] M G, et add. n v destruxerunt dissipauerunt et G 9 sunt] om. G 10 quia] om. G 13 angustiauerunt G

542

IN ESAIAM XIII, xlix, 14/21

longe fugabuntur qui absorbebant te. Adhuc dicent in auribus tuts, filii sterilitatis tuae. Au¬ gustus mihi est locus, fac spatium mihi, ut habitem. Et dices in corde tuo : Quis genuit mihi istos ? Ego sterilis et non pariens, tr ansmigr ata et captiua ; et istos quis enutriuit ? Ego destituta et sola 20 et isti ubi hie erant ? LXX : Dixit autem Sion : Dere- v liquit me Dominus, et Dominus oblitus est mei. Numquid obliuiscetur mulier paruuli sui, ut non misereatur partus uteri sui ? Sin autem et horum oblita juerit mulier ; sed ego non obliuiscar tui, dicit Dominus. Ecce super manus meas depinxi 25 muros tuos et coram me es semper. Citoque aedificaberis, a quibus destructa fueras ; et qui te dissipauerant, egredientur ex te. Leua in circuitu oculos tuos, et uide. Omnes isti congregati sunt et uenerunt ad te. Viuo ego, dicit Dominus, quia omni¬ bus his quasi ornamento uestieris, et circumdabis tibi eos qua30 si monile sponsae, quoniam deserta tua, et quae dissipata, et quae corruerunt. Nunc angustaberis prae habitatoribus; et longe pent a te qui te humiliauerant. Dicent enim in auribus tuis, plii tui, quos perdidisti : Augustus mihi locus est ; fac mihi locum ut habitem. Et dices in corde tuo : Quis genuit mihi 35 istos ? Ego absque liberis et uidua, et istos quis enutri¬ uit mihi ? Ego derelicta sum sola, et isti ubi erant? Hierusalem et Sion quattuor modis in scripturis sanctis debere inteilegi, saepe memorauimus. Vno, iuxta Iudaeos, quam plangit Domi¬ nus in euangelio : Hierusalem, Hierusalem, quae occidis prophe4° tas, et lapidas eos qui ad te missi sunt. Et in alio loco : Cum uideritis circumdari ab exercitu Hierusalem, tunc scitote quia appropinquauit desolatio eius. Secundo, sanctorum est con¬ gregate, qui in pace Domini et in uirtutum specula constituti, recte appellantur Sion, de qua dicitur : Fundamenta eius in 45 montibus sanctis ; diligit Dominus portas Sion, super omnia 15

14/21, 39/40 Matth. 23, 37.

40/42 Luc. 21, 20.

44/46 Ps. 86, 1.

14 fugabantur quia M 14/15 dicunt G 15 filiis aliquot codd. 16 mihi est] MG, ~ n v 17 mihi genuit ~ G 18 parturiens G 18/19 captiuata M 19 innotriuit M(en- corr.) 20 drant hie ~ G 20/21 derelinquit G corr. 21 et] om. M alt. dominus] M G, deus fx v 21/22 obliuiscitur G 22 miseriatur M posteris MG 23 si M et] om. G mulier] om. G 25 es] sic add. G 26 dissipauerunt G 28 et] M G, om. fx v ad te] om. G 29 his] om. G 30 munili (-le corr.) M sponsa M G quoniam] om. M G pr. quae] om. M G alt. quae] atque G (obfuscatum in M) 31 nunc] quoniam praem. G (obfuscatum in M) angustiaberis G 32 fiant G humiliauerunt G dicunt G 35 ego] M, ecce G, ego autem [x v uberis G 38 quas M, quo (ex quam) G 41 exercito M, exercitibus G 42 adpropinquabit G sanctorum] cum praem. M 43 uirtutem M

IN ESAIAM XIII, xlix, 14/21

543

tabernacula Jacob. Neque enim fundamenta Iudaicae Sion, quam uidemus esse destructam, a Domino sunt dilecta, aut quod a Domino dilectum est, destrui potuit. Tertio appellatur Hierusalem multitudo angelorum, dominationum, 50 et potestatum, et omne quod in Dei ministerio constitutum est. De qua Hierusalem et apostolus loquebatur : Quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater omnium no¬ strum. Et in alio loco : Sed accessistis ad Sion montem, et ciuitatem Dei uiuentis, Hierusalem caelestem. Quarto appellatur 55 Hierusalem quam Iudaei et nostri iudaizantes iuxta Apocalyp- v 570 sim Ioannis, quam non intellegunt, putant auream ataue gemmatam de caelestibus ponendam, cuius terminos et infinitamlatitudinem etiam in Hiezechielis ultima parte describi. Quae cum ita se habeant, nunc diligentius intuendum est, quae ex 60 quattuor dixerit Sion : Dereliquit me Dominus, et DomiPL nus oblitus est mei. Nec dubium est, quin congregatio sane- 471 torum,quae prior fuerat in Iudaeis, et a Domino derelicta est, ista commemoret, et uoce lacrimabili conqueratur se esse desertam, et Domini auxilio destitutam. Cui respondit Deus, 65 naturali utens similitudine : Si potest fieri, ut mater sui obliuiscatur infantis, et ad partum uiscerum suorum non flectatur misericordia, et ego obliuiscar tui. Plus aliquid dicam : etsi ilia oblita fuerit, uincens mentis duritia iura naturae ; ego tamen non obliuiscar creaturam meam, et sanctorum ani70 mas semper in meo corde retinebo. Scito enim tu, quae te ar- m 556 bitraris penitus derelictam, in meis descriptam esse te manibus atque depictam ; et muros tuos coram oculis meis iugiter permanere. Ex quo discimus, nequaquam Hierusalem in Palaestinae regione quaerendam, quae totius prouinciae deter75 rima est, et saxosis montibus asperatur, et penuriam patitur sitis, ita ut caelestibus utatur pluuiis, et raritatem fontium cisternarum exstructione soletur. Sed in Dei manibus, ad quam dicitur : Festinauerunt structores tui. Siue iuxta LXX : Cito aedificaberis a quibus destructa fueras. A Iudaeis 80 enim destructa, a Iudaeis aedificata est. Quae ob culpam scribarum pharisaeorumque deserta, ad praedicationem aposto-

51/53 Gal. 4, 26.

53/54 Hebr. 12, 22.

55/57 efr Apoc. 21, 10-21.

57/58

efr Ez. 40 sqq.

48 aut] *** add. M est] om. G 50 ** omne G 51 loquitur G 52/53 nostrorum M 53 ult. et] ad G et add. et s. 1. 56 hannis G, io add. s. 1. 57 deponendam M 58 describi] M Ambr. Viet, /r t>, describit G, descripsi edd., putant fj. in marg. 59 e M 64 deus] de se M 66 partem G non] Gt. /. inflectatur G 70 meo corde] me* G tu] om. G te] om. M 70/71 arbitraris penitus] A1 G, ~ fi u 71 te] M G, om. n v 73 permouere G, core. 75 saxis M, saxeis G, v in marg. 76 raritate G 77 saluetur G 78structoris tuae M

80 quia M

544

IN ESAIAM XIII, xlix, 14/21

loram Christi congregata est tam de Iudaeis, quam de gentibus. Sequitur : Et qui te destruxer ant et dissipauerant, egredientur ex te : doctores pessimi; ut nequa85 quam mandata et traditiones sequaris hominum, sed legem Dei. Diciturque ad earn, ut eleuet oculos suos in circuitu, et uideat filios qui ei fuerant congregati. De quibus et Dominus loquebatur : Leuate oculos uestvos, et uidete quia iam albae sunt segetes ad metendum. Et ut securos nos faciat : 90 Viuo, inquit Dominus, quod iuxta uetus testamentum, iurandi dicitur consuetudine, quia omnibus his uelut ornamento uestieris, et circumdabis tibi eos, quasi sponsa circumdat monile sibi. Felix qui tanti meriti est, tantaeque uirtutis, ut ornamentum dicatur Ecclesiae. Puto autem diuersas significari 95 gratias spiritales, per quassponsae ornatur ambitio. De qua et in quadragesimo quarto psalmo canitur : Astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uanetate. Quae enim prius deserta fuerant, et dilapsa in solitudines et ruinas, adueniente Christi euangelio, instaurabuntur et tantam ha100 bebunt habitatorum multitudinem, ut eos capere non possint. Ita dumtaxat, ut persecutores fugentur procul, uel hi de quibus supra diximus : Qui destruebant te, et dissipabant, exibunt a te. Filiique sterilitatis tuae quos putabas te penitus perdidisse, et illis te esse uiduatam, dicent in au105 gibus tuis : Augustus mihi est locus in synagogis, fac mihi spatium in ecclesiis, ut habitem latius, ut non comprimar blasphemiis Iudaeorum, ut totum orbem tua mecum capiat latitudo. Tu autem laetitiae magnitudinem non ualens ore proferre, in tuo corde tacita cogitabis, et dices : no Qui s mihi istos genu it ? Ego eram sterilis et uidua, deserta atque captiua in populo Iudaeorum, filios habere desieram, multo tempore non pepereram. PostAggaeum et Zachariam et Malachiam, nullos alios prophetas usque ad Ioannem Baptistam uideram; et quomodo quae fueram sola, 115 et uiri auxilio destituta, tantos filios habere nunc coepi? Vt autem sciamus super petram et fundamentum Christi ex

84/86 cfr Matth. 15, 3.

88/89 Ioh. 4, 35.

96/97 Ps. 44, 11.

83 te] om. G 83/84 dissipauemnt G 84/83 nequam et G, corr. 86 leuet M 87 fuerunt G 88 quia iam] quam M 89 alba est seges G amitendum M(d s. a) et] ** G faciet M 90 uiuo] MG, ego add. y v inquit] dicit add. M 94 puta G diuersas] M. G, has praem. y. v significare M 96 et] om. G et stetit M 97 uestito M 98 fuerunt G delapsa G 100 accipere G 101 ut] om. G 102 te] om. M 103 exibunt] et praem. M -que] om. M 104 illis] ab praem. M, v in marg. (loco et ?) te esse] aestimo G uiduata M dicunt G 105 est mihi ~ G 107 conpremar M 112 desideraueram G

v 571

PL 472

IN ESAIAM XIII, xlix, 14/21-22.23

120

5

10

15

20

25

545

utroque populo aedificari Sion, ad credentes Paulus apostolus loquitur : Aedificaii super fundamentum apostolorum et prophe¬ tarum ipso summo lapide angulari, qui est Iesus Christus. Ex quo perspicuum est, unum esse fundamentum apostolorum et prophetarum, Dominum nostrum Iesum Christum. 22.23. Haec dicit Dominus Deus : Ecce leuo ad gentes manum meam, et ad populos exaltabo signum meum. Et afferent filios tuos in ulnis, et filias tuas super humeros portabunt. Et erunt reges nutricii tui, et reginae nutrices tuae. Vultu in terram demisso adorabunt te, et puluerem pedum tuorum lingent. Et scies quia ego Dominus super quo non v 572 confundentur qui exspectant eiim. LXX : Sic dicit Dominus Deus : Ecce eleuo super gentes manum meam, et super insulas leuabo signum meum, et adducent filios tuos in m 357 sinu, et filias tuas in humeris portabunt. Et erunt reges nu¬ tricii tui ; et principes feminae nutrices tuae. Super faciem terrae adorabunt te, et puluerem pedum tuorum lingent / et scies quia ego Dominus, et non confundentur qui exspectant me. Ad id quod Ecclesia dixerat : Ego sterilis atque captiua, istos quis genuit mihi ? Ego destituta et so¬ la, et isti ubi hie erant ? respondit Dominus : Miraris cur ista sint facta ? Nequaquam miraberis cum audieris, quia ego ad gentes leuauerim manum meam. De qua et sanctus loquitur : Tu formasti me, et posuisti super me manum tuam. Et ipse Saluator : Nemo potest rapere de manu Patris mei. Et apostolus Paulus : Humiliamini sub potenti manu Dei, ut uos exaltet in tempore uisitationis. Ista manus ad gentes leuata, ipsa est de qua hie idem propheta loquitur : Erit radix Iesse, qui exsurget, ut princeps sit gentium ; in ipsum gentes sperabunt. Nec solum manum suam leuabit ad gentes ; sed et signum suum exaltabit in populis. Haud du-

118/119 Eph. 2, 20. 22.23, 20/21 Ps. 138, 4. Is. 11, 10.

21/22 Ioh. 10, 29.

22/23 I Petr. 5, 6.

23/26

117 utero populum aedificare M apostolus] M G, om. q. v 118 aedificate M supra G 119/121 ipso usque prophetarum] om. M per homoiot. 119 angulari lapide ~ G christus iesus ~ G 121 nostrum] om. M 22.23, 1 leuo] ego G, leuabo Vulg. 2 gentes] eleuo add. G 4 in hu¬ meris G nutricei G, corr. 5 et usque tuae] G in marg. infer. 5/6 demisso in terram ~G 9 leuo M 10 leuo G et]om.G llsinumM 11/12 nutriciae tuae M 12 nutrici M 13 pedum tuorum] om. G 14 scient G 15 me] eum G 19 quia] quod M et] om. G 20 tu formasti me] om. G 22 paulus] M, petrus G (in ras.) p v potentissima G 24 eleuata G 25 qui] et praem. M 26 ipso G eleuauit G 27 sed] id G, corr. et] om. G exaltauit G

546

IN ESAIAM XIII, xlix, 22.23

bium quin uexillum crucis, ut impleatur illud quod scriptum est : Laudibus eius plena est terra. Et iterum : In omni terra 30 admirabile nomen eius. Tunc afferent in ulnis, siue in sinu filios Sion, et filias eius portabunt in humeris. Qualis fuit et Lazarus, omnesque sancti qui requiescunt in sinu Abrahae et animae credentium, ad quas Paulus apostolus loquebatur: Lacte uos potaui. Et alibi : Filioli mei quos iterum parturio, PL 35 donee Christus formetur in uobis. Et in alio loco : Quasi nu- 473 trix foueat filios suos : sic desiderantes uos, cupimus impartire uobis non solum euangelium Christi, sed et animas nostras. Alioquin ridiculum est more Iudaico grandaeuos filios et filias in ulnis humerisque portare. Reges autem nutricii, et 40 reginae principesque nutrices, manifeste apostolos et apostolicos ostendunt uiros, qualis fuit et Abraham, ad quern dicitur : Rex a Deo tu in nobis es ; et quorum cor in manu Dei est, qui dicunt credentibus : Quasi modo nati paruuli, rationabile et absque dolo lac desiderate. Princeps quoque, id est, 45 apxovaa, quod Sarae nomen sonat : et reginae, siue regina, v 573 de qua in quadragesimo quarto psalmo canitur : Astitit regina a dextris tuis in uestitu deaurato, cotidie Christi nutrit paruulos, et ad perfectam ducit aetatem; omnisque aetas, sexus, et dignitas, adorabunt Sion propter eum qui habitat 50 in ea. Si enim caput Ecclesiae Christus est, caput adoratur in corpore. Et si ad quosdam dicitur : Exaltate Dominum Deum nostrum, et adorate scabellum pedum eius, non quo scabellum adorandum sit ; sed quo maiestas pedum illius indicetur : cur non adoretur Ecclesia quae totum Christi 55 corpus amplectitur, ut impleatur illud quod scriptum est in Sophonia : Adorabunt eum singuli de loco suo, omnes insulae gentium, ut nequaquam more Iudaico tribus per annum uicibus ueniant in Hierusalem, sed in loco suo adorantes Domi¬ num, possideant Hierusalem. Quodque sequitur : et puluerem 60 pedum tuorum lingent, hoc significat, quod reges

29 Ps. 8, 2. 29/30 Ps. 8, io. 32 efr Luc. 16, 22. 34 I Cor. 3, 2. 34/35 Gal. 4, 19. 35/37 I Thess. 2, 7.8. 42 Gen. 23, 6. 42/43 efr Prou. 21, 1. 43/44 I Petr. 2, 2. 49/47 Ps. 44, 10. 51/52 Ps. 98, 5. 59/57 Soph. 2, 11.

29 laudes M, laude G 31 humeris] eius add. M 33 quos G 35 formetur christus ~ G 39 confoueat G impertire G 37 et] om. G 39 portare] M G, portari fi v 42 tuo G edd. /x 43/44 rationabile] M G, rationabiles /x v absque] sine G concupiscite G principes G 45 zlPXOPGd G, alt. P eras, et add. in marg. super, archoya 49 psalmo quadragesimo IIIIt0 G et stetit M 49 intrabunt M 50 est christus ~ G si] G, e add. s. 1. 52 quod G 53/54 pedum usque totum] om. G 55 conplectitur M 59 singuli] uir(i) At suo]MG,om./xv 58 ueniant (-unt G) in hierusalem] adorent dominum M

IN ESAIAM XIII, xlix, 22.23-24/26

65

5

10

15

20

25

547

et principes, quidquid in pedibus Ecclesiae, terreni opens adhaeserit, suo sermone tergant atque delingant. Vnde et apostolis praecipitur, ut excutiant puluerem pedum suorum. Et ad Petrum dicitur, quod qui semel lotus sit, non habeat necesse nisi pedes lauare. Per quae omnia discit Ecclesia, non esse alium Dominum praeter eum, quern qui exspectauerint, aetemam gloriam possidebunt. 24/26. Numquid tolletur a forte praeda? ant quod captum fuerit a robusto, saluum esse poterit? Quia haec dicit Dominus : Equidern captiuitas a forte tolletur ; et quod ablatum fuerit a robusto, saluabitur. Eos uero qui iudicauerunt te, ego iudicabo ; /* 358 et filios tuos ego saluabo. Et cibabo hostes tuos carnibus suis, et quasi musto sanguine suo inebriabuntur. Et sciet omnis caro, quia ego Dominus saluans te, et redemptor tuus fortis Iacob. LXX : Numquid accipiet quis a gigante spolia ? Et si captiuum duxerit quis inique, saluabitur. Sic dicit Dominus : Si quis ceperit gigantem, accipiet spolia, et accipiens a forte saluabitur. Ego autem indicium meum iudicabo. Et ego filios meos eruam, PL et comedent qui tribulauerunt te, carnes suas, et bibent 474 quasi uinum nouum sanguinem suum, et inebriabuntur; et sciet omnis caro quia ego Dominus qui erui te, et adiutorium fortitudinis Iacob. Dominus noster atque Saluator, qui prius v 574 locutus fuerat per Esaiam, ipse in euangelio eumdem sensum repetit. Quomodo potest aliquis intrare in domum fortis, et uasa eius diripere, nisi primum ligauerit fortem, et tunc domum eius diripiet? Fortis et gigans, diabolus est, qui omnes gentes suo subiugarat imperio, audens dicere Saluatori : Haec omnia mihi tradita sunt, et dabo tibi ea, si procidens adoraueris me. Mundus enim in maligno positus est, quern nullus iustoxum uincere potuit.Nec iuxtaAmos,praedam deore leonis auferre. Proposita igitur quaestione, quod nullus possit for¬ tem et gigantem uincere, nec saluare quod ab eo raptum erat,

63 cfr Matth. xo, 14. 04/63 cfr Ioh. 13, 10. 24/26, 19/21 cfr Marc. 3, 27. 23/24 Matth. 4, 9. cfr I Ioh. 5, 4.5. 25/26 cfr Am. 3, 12.

24 I Ioh. 5, 19.

24/25

62 tergent M 65 qua M 66 eum] om. G 66/67 expectauerunt G 24/26, 1 forte] M G, forti [tv 3 equidem] A1 G, et add. n u forte] M G, ford n v 5 uiro M te] G s. 1. 8 sitiet M 9 saluatis M 10 captiuos G 11/12 gigantem coeperit G 12 accipient G a forte] M, om. G, a forti fj. v 14 te] G s. 1. 16 sitiet M adiutor sum AI 19 in domum fortis intrare ~ G domo M 20 eius] om. G prius alligauerit M 21 eius] om. G fortis] etpraem. G gigans] M G, gigas nv 22 suo] om. G subiugauit G saluatore M 23 ea] om. G 24 est positus ~ G 25 iustarum M

54§

IN ESAIAM XIII, xlix, 24/26-I, 1

respondit Dominus, suo aduentu omnia perpetranda, quod scilicet captae prius gentes a gigante tollantur, et omnis 30 illius supellex, uniuersaque familia apostolis diuidatur. Impleto illo quod scriptum est : Rex uirtutum dilecti, et speciei domus diuidere spolia. Iste est enim qui ascendens in altum, captiuam duxit captiuitatem, dedit dona hominibus. Eos uidelicet qui prius capti erant in mortem,recepit in uitam. 35 Vnde manifestius interpretatus est Symmachus : Sed et captiuitas fortis auferetur, et rapina horribilis salua erit. Fortem atque horribilem diabolum uolens intellegi, qui Domini uirtute superatus est. Ergo Dominus iudicans eos qui oppresserant Sion, siue iudicans iudicium eius, liberabit filios illius qui 40 capti fuerant a gigante, atque saluabit, et aduersarias potestates cibabit carnibus suis, et inebriabit quasi musto, ut nequaquam aliorum nece, sed sua morte saturentur. Et qui carnes sunt, quia Dei spiritum perdiderunt, suis uescantur carnibus. Quod quidem et sanctus loquitur in psalmis : 43 Cum appropinquarent mihi qui afjligebant, ut comederent carnes meas. Non enim spiritus qui incorporalis est, sed caro comeditur, ferocium bestiarum morsibus patens. Et tunc dicet Sion : immo omnis caro quae uidebit salutare Dei quod Redemptor atque Saluator eius ille sit qui luctatus est cum 50 Iacob, uel auxiliator fuit uirtutis Iacob. Vt in passione supereleuatus, crucifigentibus benediceret : Pater, ignosce eis ; quod enim faciunt nesciunt. L. 1. Haec dicit Dominus : Quis est liber repu- v 575 dii matris uestrae, quo dimisi earn? Aut quis creditor meus, cui uendidi uos ? Ecce in iniquitatibus uestris uenditi estis, et in sceleribus uestris 5 dimisi matrem uestram. Quia ueni, et non erat PL uir : uocaui, et non erat qui audiret. LXX : Sic 475 dicit Dominus : Qualis est liber repudii matris uestrae, quo di¬ misi earn ? Aut cui creditori et exactori meo uendidi uos ? Ecce peccatis uestris uenundati estis, et in iniquitatibus uestris dimisi 10 matrem uestram, quia ueni, et non erat homo. Vocaui, et non

31/32 Ps. 67, 13. Luc. 23, 34.

32/34 Ps. 67, 19 ; Eph. 4, 8.

43/46 Ps. 26, 3.

51/52

30 familia] spolia Viet. 32 species G est] om. G 33 hominibus] At G, in proem. ^ v 34 captiui G cepit G 38/30 oppresserunt G 39 liberauit G aduersa G 41 cibauit At inebriebit G (corr. in -uit) 43 carnis G, corr. 44 psalmo G 45 adpropinquaret G 48 discet G quae] qui G, corr. 49 eius] om. At illi M 50 in] om. G 50/51 superatus G Ambr., prob. v 52 quo At 1, 1, 1 liber] At G, hie proem, fj. v 2 quis] At G, est add. fx v 4 sceleribus] At G, in proem, /x v 6 et] om. At LXX] om. At 7 qualis] * * (qa ?) proem. At, sed del. repudite M 8 et] G s. 1. 9 peccatis] a proem. G dimi M

IN ESAIAM XIII, 1, i

15

20

25

30

35

40

45

549

erat qui oboediret. Post uocationem gentum, et reges ac principes, nutricios et nutrices, et captiuitatem fortis prius atque robusti, cuius praeda apostolis distributa est, et post daemonum uesaniam, qui suis saturati carnibus, suoque inebriati sunt sanguine. Quando omnis cognouit caro, quod f* Redemptor et fortis ipse esset Deus Iacob, loquitur ad populum Iudaeorum super Sion, quae prius dixerat: Dereliquit me Dominus, et Dominus oblitus est mei. Putatis mea duritia matrem uestram terrenam Hierusalem esse proiectam, et quod ego mentis rigidae dederim ei libellum repudii, et non potius, quod uerum est, intellegitis, illam suo a me uitio recessisse ? Dicente enim me ad earn : Quiescite inique agere, discite bonum facere, audire me noluit. Sed uertit contra me scapulam recedentem : Vnde locutus sum filiis eius : Vae illis, quoniam recesserunt a me. Manifesti sunt qui impie egerunt in me. Et ad ipsam : Erudiet te abscessio tua, et malitia tua corripiet te ; et scies quoniam malum tibi sit quod reliqueris me. Sed forsitan libellum repudii ostendere non potestis, et aliquis creditor meus exigens pecuniam, me non habente quod redderem, uos in debiti compensatione suscipit ? Non est ita, sed ego ostendam uobis, quamobrem matrem cum filiis dereliquerim. Scelera uestra atque peccata uosdaemonibusuendiderunt,ut praesentis saeculi uoluptatibus irretiti, et uos parentem, et ilia coniugem derelinqueret. Vnde adulteram matrem uestram ultra tenere non potui, sed uolentem abire permisi. Quod autem peccatis suis unusquisque uenundatur, dum proprio arbitrio derelicti, nostra uoluntate, uel ad bonum, uel ad malum ducimur, et Paulus apostolus docet : Ego autem carnalis sum, uenundatus sub v peccato. Qui enim facit peccatum, seruus est peccati. Et quomodo auari atque raptores serai sunt mammonae; sic omne peccatum dominatur peccatoribus. Quibus dicitur : Non regnet peccatum in mortali uestro corpore. Vt autem sciatis, non a me repudiatam matrem uestram; sed uoluntate propria recessisse, post multa beneficia humanum corpus assumpsi, et nequaquam per prophetas, sed praesens locutus sum. Veni, et non erat uir, siue homo. Omnes enim uiri et hominis

1, 1, 17/18 Is. 49, 14. 42/43 Rom. 6, 12.

22 Is. 1, 16.

39/40 Rom. 7, 14.

40 loh. 8, 34.

13 cuius] cum G 15 sunt] om. G cogitauit G, corr. 16 et] ac G est M 20 et] ostendere G 21 uirum M 23 benefacere G 26 in me] om. G 28 dereliqueris M. 30 compensatione] M G, conpensationem \i v 31 suscepit M, G corr. est] om. G 32 matrem] om. G filiis] om. G reliquerim G 33 uoluntatibus G 34 cogugia M ? dereliq»r*tM 37uendaturM nostri G 42 dominabitur M 47 alt. et] om. G homines M, G corr.

359

576

550

IN ESAIAM XIII, 1, 1-2.3

imaginem relinquentes, bestiarum et serpentium sumpsere imagines. Vnde et ad Herodem propter malitiam dicitur : 50 He, et dicite uulpi huic. Et ad pharisaeos.' Genimina uiperarum. Et ad libidinosos : Equi insanientes in feminas facti sunt. Et de uoluptuosis : Nolite mittere margaritas uestras ante porcos. Et impudentibus : Neque sanctum detis canibus. Et PL in commune de omnibus : Visio quadrupedum quae erant in de- 476 55 serto. Venit itaque Dominus, et non inuenit hominem. Homo enim cum in honore esset, non intellexit ; comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est eis. Vocaui, inquit, eos quasi rationale animal, et dixi : Inclinate aurem uestram in uerba oris mei ; et non audiuit populus mens uocem meam. 60 Clamaui, et dixi : Qui sitit, ueniat et bibat. Et in alio loco : Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis. Et non erat qui audiret. Vnde eis in euangelio sum locutus : Neque speciem Dei uidistis, neque uocem illius audistis, quia non habetis sermonem eius manentem in uobis. M 360 2.3. Numquid abbreuiata est, et paruula facta manus mea, ut non possit redimere ? Aut non est est in me uirtus ad liberandum? Ecce in increpatione mea desertum faciam mare, ponam flumina 5 in siccum ; computrescent pisces sine aqua et morientur in siti. Induam c a el os tenebris, et sac cum ponam operimentum eorum. LXX : Numquid non po¬ test manus mea liber are, aut non praeualet ut eruat? Ecce comminatione mea desertum faciam mare, et ponam flumina 10 deserta, et arefient pisces eorum ; eo quod non sit aqua, et morientur in siti. Et induam caelum tenebris, et quasi cilicium operimentum eius. Aduersum eos qui putabant Dominum non potuisse liberare populum suum de captiuitate, ponit rationem et exempla plenissima. Quod qui mare Ru15 brum fecit peruium populo suo, Iordanis fluenta siccauit, v 577 et arescentibus in Aegypto fluuiis, pisces uertit in putredinem’. f!^C',I3,35' 60/51 Matth. 23, 33. 51 Ier. 5, 8. 52/53 Matth. 7, 6. o3 Matth. 7, 6. 54/55 ubi ? 55/57 Ps. 48, 13. 58/59 Ps. 77, 1. 59 Ps. 80, 12. 60 Ioh. 7, 37. 61 Matth. 11, 28. 62/64 Ioh. 5, 37.38. 2.3, 14/15 cfr Ex. 14, 21.22. IScfrIos. 3, ij.16. 16 cfr Ex. 7 20 • 17 5 • Ps. 77, 44. " >'>-’>

rehnquentis M 49 imaginis M et] om. M propter malitiam herodem 51 et] om. G 53 porcus O impudentibus] de praem. O G 54 commune] M G, commone O, communi /x v erunt G 60 setit O ueniat] M O G ad me add. pv in] At G, om. O p v 61 honorati O 62 unde eis] bis in Al, corr. locutus sum ~ M 63 dei] om. M 2.3, 1 adbreuiata et p. f. est ~ M est] om. O 2 non] Gs.l. 3 est] om. G 4 faciem G, corr. 5 sicco M et] M G, om. O /xv 10 arefient] M (0) G H v, arescent PL 11 alt. et] om. G 12 operimentum] M (O) G, ponam praem. M u aduersus G 12/13 deum M 14 ponet M et] om. G exemplo plenissimam G quod] ut M qui] om. G

IN ESAIAM XIII, 1, 2.3

io

25

30

35

40

45

551

Et qui tribus diebus in Aegypto tenebras fecit esse palpabiles, ita ut caelum quasi sacco opertum uideretur et tenebris; utique potuerit et populum suum de periculo liberare. Siue quia supra dixerat : Veni, et non erat homo ; uocaui, et non erat qui audiret, illud possumus dicere, quod qui tantorum signorum patrator est, et caelum terrasque, et maria suo facit seruire nutui, etiam ipse crucem euadere potuerit, dicens in euangelio : An putatis quia non possum rogare Patrem meum, ut exhiberet mihi modo plusquam duodecim legiones angelorum ? Iuxta anagogen, ad increpationem Domini desertum fit mare, quando omnis huius saeculi amaritudo siccatur, et flumina desolantur, de quibus spiritalis draco dicebat in Aegypto : Mea sunt flumina et ego feci ea. Et de quibus in alio loco legimus : Quid tibi est et uiae Assyriorum, ut bibas aquas fluminum ? Pisces quoque, sagena missa in mari, computrescent, qui a bonis piscibus fuerint separati. v 578 Quodque sequitur : Induam caelum tenebris, et quasi cilicium erit operimentum eius, uel omne quod supra nos est, intellegamus caelum, sicut uolatilia quae in aeresunt, appellantur caelestia; et aduersariae potestates dicuntur PL esse caelestes, quae inter caelum terramque discurrunt. Vel 477 certe induitur caelum tenebris, quando obtexitur nubibus. Iuxta illud quod scriptum est : Qui operit caelum nubibus, et dat terrae pluuiam. Et in comminatione siccitatis loquitur Deus : Ponam caelum aeneum, et terram ferream. Non quod elementorum natura mutetur, sed quod per aes et ferrum poenarum magnitudo monstrata sit. Aiunt philosophi, non PL amplius decern stadiis a terra nubes in sublime sustolli, et 478 solis splendorem abscondere. Ergo non caelum sacco obuoluitur, sed intercluso caeli lumine aer qui subter est, nubistenebris obscuratur. Possumus caelos obuolutos tenebris, et sacco opertos, sic interpretari, ut dicamus omnes esse sub peccato, et sanctos quoque indigere misericordia Dei.

24/26 Matth. 26, 33. 41 Deut. 28, 23.

29 Ez. 29, 9.

30/31 Ier. 2, 18.

39/40 Ps. 146, 8.

17 esse] om. G palpabelis M (-es corr.) 18 indueretur M et] om. M 19 quia] quod G 21 quod] ut M 22 parator G, corr. 24 an] ut G potatis M, putasb'/V/. cum Vulg. 25 et G 25/20 duodecime M 20 ANA/TJEHN O G 27 facit G saeculi huius ~ M 28 desoluantur G 30 de quibus et ~ G quod est tibi G 31 piscis O sagina O, G corr. 32 fuerant M G 33 quasi] qua O 35 est] om. G intelligimus G, corr. 38 induetur M hoc texitur M 41 ferream] G in marg. quo MG 42 moueatur G 43 magnitudo paenarum ~ G 44 amplius] quam add. M a] e G 40 nobis G 49 quosque M explicit com. in isaiam lib TERTIVS DECIMVS M, EXPLICIT LIBER XIII IN ESAIAM PROPHETAM. AMEN G

552

IN ESAIAM XIV, prol.-I, 4/7 LIBER DECIMVS QVARTVS

^359/360 V

Dominus qui respicit terram, et facit earn tremere, qui tangit montes, et fumigabunt, qui loquitur in Deuteronomii 1577/578 PL cantico : Ego occidam, et ego uiuificabo; percutiam et ego All sanabo. Frequentibus morbis meam quoque terram fecit 5 contremiscere, cui dictum est : Terra es, et in terram ibis. Et oblitum conditionis humanae, crebro admonet, ut hominem et senem, et iamiamque moriturum esse me nouerim. De quo scribitur : Quid gloriatur terra et cinis ? Vnde qui me subito languore percusserat, incredibili uelocitate sanauit, ut 10 terreret potius, quam affligeret, et emendaret magis quam uerberaret. Itaque sciens cuius sit omne quod uiuo, et quod idcirco forsitan mea dormitio differatur, ut coeptum in prophetas opus expleam, totum me huic trado studio, et quasi in quadam specula constitutus, mundi huius turbines atque 15 naufragia, non absque gemitu et dolore contemplor ; nequaquam praesentia cogitans, sed futura; nec hominum famam atque rumusculos, sed Dei iudicium pertremiscens. Tuque uirgo Christi Eustochium, quae aegrotantem tuis orationibus v adiuuisti, sanato quoque imprecare gratiam Christi, ut eo- 579/580 20 dem spiritu, quo prophetae futura cecinerunt, possim in nubem eorum ingredi et caliginem, et Dei nosse sermonem, qui nequaquam carnis auribus, sed cordis auditur. Et dicere cum propheta : Dominus dat mihi linguam disciplinae, ut sciam quando oporteat me loqui. Quod testimonium quarti 25 et decimi in Esaiam libri, quern nunc disserere cupio, principium est. 4/7. Dominus dedit mihi linguam eruditam, ut m 361 sciam sustentare eum qui lassus est uerbo. Erigit v 579 mane, mane erigit mihi aurem, ut audiam quasi magistrum. Dominus Deus aperuit mihi aurem; ego 5 autem non contradico, retrorsum non abii. Corpus meum dedi percutientibus, et genas meas uellentibus. Faciem meam non auerti ab increpantibus et conspuentibus. Dominus Deus auxiliator mens, PL478

'Lib. XIV, 1/2 Ps. 103, 32. io, 9.

3/4 Deut. 32, 39.

5 Gen. 3, 19.

8 Eccli.

Lib. XIV, 1 INCIPIT QVARTVS DECIMVS LIBER M, INCIPIT LIBER [ • E respicet ME 2 fumabunt M, v in marg. 3 canticum M pr. et] om. M 4 mea q. terra E 8/9 subito me ~ E 10 adfligerit E 12/13 prophetis M 13 ut E 14 turbinis M 18 qui n 19 adiuuasti E sanctam M, v in marg. christi] om. E? 22 auditor E 23 mihi] om. E? 24 mihi E 25 deserere M 4/7, 2 eregit M (sic et l. 3) E (corr. a. m. ; infra illis.)

7 [incre]patio *» E

IN ESAIAM XIV, 1, 4/7

553

ideo non sum confusus. Ideo posui faciem meam 10 ut petram durissimam, et scio quia non confundar. LXX : Dominus dat mihi linguam disciplinae, ut sciam quando oporteat me loqui uerbum. Posuit mihi mane, addidit mihi aurem ad audiendum ; et disciplina Domini aperit aures meas. Ego autem non renuo, neque contradico. Dorsum meum dedi 15 ad flagella, et genas meas ad alapas. Faciem autem meam non auerti a confusione sputorum.Et Dominus auxiliator meus factus est, propterea non sum confusus ; sed posui faciem meam sicut fortissimam petram, et sciam quoniam non confundar. Iudaei hoc capitulum a superioribus separantes no hint ad Esaiae 20 referre personam, quod se dicat a Domino accepisse sermonem, quomodo lassum errantemque populum sustentet et reuocet ad salutem ; et in morem paruulorum, qui matutinis horis erudiuntur, a Spiritu sancto audiat quid loquatur, seque non contradixisse eius imperio, sed Domino sciscitan25 te : Quern mittam, et quis ibit ad populum istum ? respondisse ei : Ecce ego, mitte me. Et quia dixerit : Audite uerbum Do¬ mini, principes Sodomorum; percipite auribus legem Dei nostri, populus Gomorrae; intantum dura perpessum, ut non solum uerborum contumeliis, sed et plagarum doloribus fue50 rit expositus. Attamen se conscientia iubentis Dei nequaquam esse perterritum ; sed iuxta id quod Hiezechieli dicitur : Ecce dedi faciem tuam ualentiorem faciebus eorum, et frontem tuam v 58 duriorem frontibus eorum, ut adamantem et silicem dedi faciem tuam, uniuersos eorum impetus contudisse. Hoc illi dixerint, 35 qui omni ratione conantur de Christo euertere prophetias, et ad peruersam intellegentiam praua interpretatione torquere ; quasi si et haec de Esaia scripta sint, possint alia super Christo auferre testimonia, quae ita perspicua sunt, ut clarum sui cunctorum oculis lumen infundant. Ad personam igitur Domi4° ni, in qua et superior finitus est liber, etiam ista referenda sunt, quod iuxta dispensationem assumpti corporis eruditus sit, et linguam acceperit disciplinae, ut sciret quando deberet loqui, n 36 quando reticere. Denique qui in passione tacuit, per apostolos, PL et apostolicos uiros, in cuncto orbe nunc loquitur. Magnaeque 479 45 scientiae est, dare in tempore conseruis cibaria, et audientium

4/7, 25 Is. 6, 8. 20 Is. 6, 8. cfr Hier. epist. 70, 2-3.

26/28 Is. i, io.

31/34 Ez. 3, 8.9.

44/45

12 mihi (pr. loc.)\ M E (7101 LXX), me /x v mane] om. M? 13 aperuit M E (avoi-yti LXX) 14 rennuo M E dedi] posui E (Se'Sco/ca LXX) 16 factus] om. v PL 22 more M 23 horis] E s. 1. 24 seque] et M 25 iuit M 26 ei] E s. 1. 26 dolores M 30 se] sic M hiezechieli] et praem. M 34 uniuersus e. impetos M, uniuersus (corr.) e. impuns (corr. a. m.) E 37 sunt E, corr. alias E 39 infundent M ad] ex M 42 [acc]iperet M 43 qui] om. E persecutione E 45 cibarico E

554

IN ESAIAM XIV, 1, 4/7S.9

considerare personas. Vnde et apostolus Paulus, his qui prophetarum Mem non recipiebant, auctorum suorum loqui¬ tur testimoniis : Sicut quidarn de uestris poetis dixerunt: Cuius et genus sumus, Aratum significans. Rursumque de Comico: 50 Corrumpunt mores bonos confabulationes malae. Et Epimenidis uersum hexametrum : Cretenses semper mendaces, malae bestiae, uentres pigri. Qui si metrorum ordinem atque mensuram in translatione non seruant, sciendum est in Graeco eos pedibus currere. Hoc autem faciebat, quia acceperat linguam 55 disciplinae, ut sciret quando oporteret loqui uerbum. Cui addita est auris per gratiam, quam per naturam non habebat, ut intellegamus nequaquam aures corporis accipi debere, sed mentis ; de quibus et in euangelio Dominus loquebatur : Qui habet aures audiendi, audiot-Quae disciplina et eruditio aperuit 60 aures eius, ut scientiam Patris ad nos usque transmitteret; qui non contradixit ei, sed factus est oboediens usque ad mor¬ tem, et mortem crucis. Ita ut poneret corpus siue dorsum suum ad plagas, et pectus Dei capax flagella conciderent, genasque suas non auerteret ab alapis. Quod ilium a ministro 65 principis sacerdotum sustinuisse non dubium est, ita ut certatim et Iudaeorum populi illuderent. Qui percussus atque consputus, non erubuit, sed quasi agnus ductus ad uictimam est; et quasi ouis coram tondente non aperuit os suum. Quod autem Filius iuxta suscepti corporis sacramentum a Patre 70 audierit quid loquatur, in euangelio plenius discimus, in quo ipse ait : Et qui misit me Pater, mandatum mihi dedit, quid dicam et quid loquar. Et iterum : Sicut audio, sic iudico. 8.9. Iuxta est qui iustificat me : quis contradicit

5

v 581

mihi ? stemus simul. Quis est aduersarius meus ? accedat ad me. Ecce Dominus Deus auxiliator meus ; quis est qui condemnet me ? Ecce omnes quasi uestimentum conterentur, tinea comedet eos. LXX : Iuxta est qui, iustificat me ; quis est qui iudicetur mecum, resistat mihi simul ? Et quis est qui indicium ineat aduersum me? appropinquet mihi. Ecce Dominus auxiliator meus quis affliget me? Ecce omnes uos quasi uestimentum ueterascetis, n

48/49 Act. 17, 28 ; Aratus, Phaen. 5. 50 I Cor. 15, 33 ; Menandros, fragm. 218Kock. 51/52 Tit. 1,12 ; Epimenis Callimachus, Hymn. 1, 8. 58/59 Luc. 8, 8. 61/62 cfr Phil. 2, 8. 71/72 cfr Ioh. 8, 16.28. 72 Ioh. j, 30.

48 prophetis M, poetarum E cuius] At E, huius /x v 49 aratum] comicum epimenidis aratum add. E 50 spemenidis E 52 uentris ME 60 scientia E 66 et] ei M 68 oues E 69 suscepte M 70 [audie]ret At 72 pr. et] aut E 8.9, 6 iuxta est qui] At E ([on] iyyigct 6 SiKauoaas /u.e LXX), quia iuxta est qui coni. Lie/., qui iuxta est jj. v 9 ueterescites E (-is corr.)

363

IN ESAIAM XIV, 1, 8.9-10 10

15

20

25

5

10

15

555

et quasi tinea comedet uos. Si quis, inquit, me putat iuste addictum cruci et aliquod fecisse peccatum, resistat mihi. Quis est qui iudicetur mecum, ut non potentia maiestatis meae, sed ratione superetur ? Iudicatur autem quis cum Domino, non auctoritate regnantis, sed comparatione uirtutum ; quomodo et apostoli iudicant duodecim tribus Israel, et Niniuitae ac regina Saba populum Iudaeorum; iuxta quern sensum ad Hierusalem dicitur : Iustificata est Sodoma ex te. PL Quia igitur nullus potest iustificari praesente Domino, omnes 480 quasi uestimentum inueterascent. Quod autem inueterascit, perditioni proximum est. Et quasi tinea, ait, comedet eos. Conscientia uidelicet peccatorum et zelus gentium saluatarum. De quo in fine huius uoluminis dicitur : Vermis eorurn non morietur. Et in Michaea contra peruersos principes : Auferam bona eorurn quasi tinea excomedens, et ambulans super regulam in die speculations. Et in Prouerbiis : Tinea ossium cor intellegens. Pro tinea, inpraesenti loco Symmachus v 582 rubiginem, Aquila uermem interpretati sunt. 10. Quis ex uobis timens Dominum, audiens uocem serui eius ? Qui ambulauit in tenebris, et non est ei lumen ; speret in nomine Domini, et innitatur super Deum suum. LXX : Quis est in uobis qui timeat Dominum, exaudiat uocem pueri eius ; qui ambulant in tenebris non est eis lux. Confiditis in nomine Domini, et innitimini super Deo. Vos me flagellastis, uos meam faciem conspuistis ; ego tamen ad paenitentiam prouoco persecutores meos. Nolo enim mortem populi peccatoris, sed tantum ut reuertatur et uiuat. Et dico : Quis est inter uos qui timeat Dominum, et audiat uocem serui uel pueri, id est Filii eius ? quorum aliud assumptae carnis est, aliud naturae. Nec uero parum putemus esse timere Dominum, iuxta illud quod in Prouerbiis dicitur : Principium sapientiae timor Domini. Perfecta quippe dilectio for as mittit timor em, quia timor poenam habet. Qui autem timet non est perfectus in caritate. Sed hie timor pro

8.9, 17 Ez. 16, 52. 18/19 Ps. 101, 27. 22/23 Is. 66, 24. 24/25 Mich. 7, 4 (iuxta LXX). 25/26 Prou. 14, 30 (iuxta LXX). 10, 8/10 efr Ez. 18, 32 ; 33, 11. 14 Prou. 9, 10. 14/16 I Ioh. 4, 18.

10 tenia comedit M 11 cruce et in aliquo M 12 potentiam M 14 auctoritati M, corr. 16 niniuitae] neneueta M 17 ad] et praem. M 18 iustificare M omnis M 19 inueteriscent M, inueterescent E, ueterascent /j. v inueteriscet M, inuetersecit E 22 in] et praem. M 23 morientur E peruersus E, corr. 25 speculationes E, corr. 26 praesente M 10, 2 quis E 3 ei lumen] M E, ~ 71 v 4 quis E 6 non] et praem. E 9 reuertantur M 10 temeat M 11 uel] et M fili M 12 uiro E 13 potemus Af 14 principio M 15 mittet M 7

C.C. LXXIII A

556

IN ESAIAM XIV, 1, io-ii

timiditate et evXdQeui ponitur; de quo et alibi legimus : Beatus qui omnia metuit, propter evX6.Qe.Lav, hoc est propter timiditatem, quos uulgo appellant timoratos in religione 20 Dei. Protegit enim Dominus iter eorum et uiam timoratorum custodit. De hoc timore scriptum est : Timor Domini omnia superat. Et alibi : Non est inopia timentibus eum. Denique post multos uirtutum gradus ad huiuscemodi timorem Domini peruenitur. Loquitur enim sermo diuinus sub 25 persona magistri et patris, discipulum erudientis et filium : Si inuocaaeris sapientiam, et intellegentiae dederis uocem tuam, et si quaesieris earn quasi pecuniam, et quasi thesauros inuestigaueris earn ; tunc intelleges timorem Domini, et scientiam Dei reperies. Iste est timor qui animas sanctorum integras 30 ac pudicas purasque conseruat, de quo dicitur : Timor Do¬ mini sanctus permanet in saeculum saeculi. Ad quern nos diuina eloquia cohortantur : Timete Dominum, et date ei gloriam. Qui igitur sic timet Dominum, audiat uocem serui uel pueri eius, qui ambulauit in tenebris, et non erat ei lumen ; qui 35 non habuit speciem nec gloriam, sed in similitudine carnis PL peccatricis suscepit formam serui, ut peccatum in carne su- 481 peraret. De hoc dicitur quod speret in nomine Domini, et V583 innitatur super Deum suum; ut quidquid humanae fragilitatis est, diuina maiestate corroboret atque sustentet. Hoc 4° iuxta Hebraicum. Ceterum secundum Septuaginta de peccatoribus dicitur, qui noluerunt oboedire uoci Filii eius, et in v 364 tenebris gradiuntur erroris, et idcirco non habent lucem. Neque enim fieri poterat, ut in peruersam animam introiret sapientia. Qui nescierunt nec intellexerunt ; et ideo in tene45 bris ambulant. Non enim fecerunt opera Domini atque mandata, nec seminauerunt sibi iustitiam, neque uindemiauerunt uitam, ut accenderent sibi lumen scientiae. Qui enim desiderat sapientiam, seruet mandata, et Dominus tribuet earn illi. Vnde ad Deum dicitur : Lux praecepta tua. Et alibi : Man50 datum Domini lucidum illuminans oculos. Praecipiturque impiis ut confidant in Domino, et peccatis ruentes, illius innitantur et sustententur auxilio. 11. Ecce omnes uos accendentes ignem, accincti ftammis, ambulate in lumine ignis uestri, et in fiammis quas succendistis ; de manu mea factum 18 Prou. 28, 14 ; Eccli. 18, 27. " 21/22 Eccli. 25, 14. Prou. 2, 3-5. 30/31 Ps. 18, 10. 32 Apoc. 14, 7. Ps. 18, 9.

22 Ps. 33, 10. 49 Os. 6, j.

26/29 49/50

17 erevXagia M alibi] in praem. E, sed eras. 19 timiditate M timoratus M 28 ea M intellegis M 29 repperies E integrat M, rede ? 31 permanens M 32 dati M ei] om. E 36 suscipit E 37 quod] M E, quia /x v 41 uoce fili M 43 introierit M 46 in iustitia M ne E 47 uitam] M E, uitem v v sibi] om. E 48 seruat M tribuit ME ea E 49 unde] M E, et add. /x v dominum M 51 ruentis M (corr.) E

IN ESAIAM XIV, 1, n-li, 1/3

557

est hoc uobis, in doloribus dormietis. LXX : Ecce omnes uos ignem accenditis, et confortatis flammam ; ambulate in lumine ignis uestri, et in ftamma quam succendistis ; propter me facta sunt haec uobis. In maerore dormietis. Nihil prodest exhortatio ; nec post scelera spes salutis est. Omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt; omnes sibi ignem succen10 dunt, flammamque corroborant. Habent enim in se fenum, ligna, stipulam, spinas et tribulos ac lolium, quae aeterno tradantur incendio. Vnde et in Prouerbiis scriptum est : In multis lignis uiget ignis. Sin autem paruulus ignis grandem materiam comprehendit ; grandis flamma quanta populabi15 tur? Dicitur et in epistola quae fertur ad Hebraeos, de terra, quod proferens spinas et tribulos, reproba sit, et maledictioni proxima, finisque illius in combustionem. Ergo qui accincti sunt flammis atque circumdati, et sibi incendium roborauerunt, prouocantur ad salutem, et dicitur ad eos : Ambulate 20 in lumine ignis uestri, et in flammis quas succen¬ distis, ut in poenis atque suppliciis discard Dei potentiam, et redeant ad salutem. Significat autem Iudaici populi uastitatem, quod Romanis traditi sint, et captiuitatis iugum hucus- v 584 que sustineant. De manu enim Christi haec facta sunt omnia, 25 et in maerore ac doloribus dormient ; quia nec beneficiis nec tormentis Dei filium recipere uoluerunt. Vnde loquitur ad eos : Ite in ignem aeternum, quern praeparauit Deus diabolo et angelis eius. Hoc est quod et apostolus ait : Peruenit enim super uos ira in finem. Hoc capitulo discimus, pro qualitate 30 peccati, ignem sibi unumquemque succendere. Et quomodo in eodem manentes loco, et si dici potest lectulo, alii sani PL sunt, alii febrium succenduntur ardoribus, ex diuersitate 482 humorum atque pituitae diuersa supplicia sentientes. Sic ignis qui a peccatoribus succenditur, materiam in peccatis habet 35 et in iniquitate, de qua scriptum est : Ardebit sicut ignis iniquitas, et sicut gramen siccum uorabitur incendio. LI. 1/3. Audite me qui persequimini quod iustum est, et quaeritis Dominum. Attendite ad petram, unde excisi estis, et ad cauernam laci de qua praecisi estis. Attendite ad Abraham patrem uestrum, 5

11, 8/9 Ps. 13, 3. 12/13 Prou. 26, 21. 16/17 Hebr. 6, 8. 25, 41. 28/29 I Thess. 2, 16. 35/36 Is. 9, 18.

27/28 Matth.

n,5 omnis At, corr. 6 ignes At flamma (quam om.) E 7 prode est A1 (ut saepius) 10 conburant M 11 stipula At et] At E, ac /x v tribolus At 13 uegit At paruus E 15 et] om. At 16 quod] At E, quae /i v maledictione At 20 flammas At 23 quod] At, quo E, qua /x v sint] At E, sunt g. i> 24 sustenant At, susteneant E, sustinent jx u 25 dormiemine At 33 pituitate E sic] et add. E 36 incendium At li, 1/3, 2 quaeretis At 3 excissi At 3/4 praecissi At

558

IN ESAIAM XIV, li, 1/3

5 et ad Saram quae peperit uos, quia unum uocaui eum, et benedixi ei, et multiplicaui eum. Consolabitur ergo Dominus Sion, et consolabitur omnes ruinas eius, et ponet desertum eius quasi delicias, et solitudinem eius quasi horturn Domini. Gau10 dium et laetitia inuenietur in ea, gratiarum actio et 110x laudis. LXX : Audite me qui persequimini quod iustum est, et quaeritis Dominum. Attendite in robustam petram quam excidistis, et in foueam laci quam fodistis. Respicite in Abraham patrem uestrum, et in Saram quae peperit uos, quia 15 unus erat et uocaui eum, et benedixi ei, et dilexi ilium, et multipli¬ H caui eum ; et te nunc consolabor, Sion. Et consolatus sum om¬ nia deserta eius quasi paradisum, et ea quae ad occidentem sunt, quasi paradisum Domini ; exsultationem et laetitiam inuenient in ea, confessionem et uocem laudis. Dormientibus 20 in dolore ac maerore perpetuo, qui succenderunt sibi ignem, et flammas robustissimas esse fecerunt, uos qui persequimini iustitiam, et quaeritis Dominum (significat autem apostolorum et per apostolos credentium chorum) respicite petram, id est Abraham patrem uestrum, de quo excisi estis, et ad 25 cauernam laci, de qua praecisi estis, id est Saram quae peperit uos. Et hoc considerate, quod cum uniuset centum esset anno- v rum et sterilem haberet uxorem, multiplicauerim filios eius quasi stellas caeli, ita ut numerum uinceret multitudo. Si ergo de uno homine tanta populorum nata sunt milia, quid 30 mihi grande est, ut instaurem ruinas Sion, et deserta eius mutem in paradisum uoluptatis, et in horturn Domini quern plantauit Deus in Eden contra orientem. Et inueniatur in ea pro diuersis arboribus gaudium atque laetitia, confessio et uox laudis? Hoc Iudaeiad Zorobabel tempora referunt, quod 35 post Babyloniae uastitatem instaurata sit Sion, aedificatumque templum et antiqua religio reddita. Sed quomodo supra dicitur ad Sion : Afferent filios tuos in ulnis, et fflias tuas su¬ per humeros portabunt. Et erunt reges nutricii tui, et reginae nutrices tuae. Et : Ecce isti de longe uenient, et illi ab aquilone 40 et mari, et isti de terra australi. Quando dicit Sion : Augustus mihi est locus ; fac mihi spatium ut habitem, quae mediocrita-

li, 1/3, 37/39 Is. 49, 22.23.

39/-*0 Is. 49, 12.

40/41 Is. 49, 20.

7 et sion ~ At et]Es.l. 11 LXX] om. At me] om. PL 12 est] om. v PL quaere *** M 13 quern {alt. 1.) At, quae E fudistis At 14 peperet At 18/19 inueniant At 20 dolore ac merore At E, ~ /a v 23 horum At 23 laci] la* At saram] adpraem. A1 20 quod] At E, quia v unius et] unus et E, unus Viet. 28 uinceret] inciperit E 31 paradiso At 32 ut At 33 laetitia E 33/35 confessio usque uastitatem] om. At 34 quod] E, quia fx v 35 babylonia E 30 -que] om. At 38 humeris At 39 iste E, corr. aquiloni E, corr. 40 mare At dicit] At E, dicet /r u

365

585

IN ESAIAM XIV, li, 1/3-4.5

45

50

53

60

63

70

3

559

tem excludunt illorum temporum, nec super terrena Hierusalem impleta noscuntur. Sic et hie loquitur Dominus ad eos, qui persequuntur quod iustum est, iuxta illud quod alibi PL dicitur : Quaere pacem, et persequere earn. Et iterum\Hospitali- 483 tatem persequentes. Et quaerunt Dominum, ut ex prioribus coniciat praesentia, cum multo difficiliora iam facta sint, haec quae promittuntur, futura non dubitent. Porro iuxta LXX persecutoribus iustitiae dicitur, ut aspiciant in robustissimam petram, quam exciderunt, et in foueam laci quam foderunt, id est Dominum Saluatorem, de quo apostolus lo¬ quitur : Petra autem erat Christus. Et alibi scriptum est : Statuit supra petram pedes meos. Et iterum : In petra exaltauit me. Huius enim latus lancea perfoderunt, de quo exiuit sanguis et aqua, et huius foderunt manus et pedes, dicente ipso Domi¬ no Saluatore : Foderunt manus meas et pedes meos, dinumerauerunt omnia ossa mea. Possumus excisam petram sepulcrum dicere Saluatoris, in quo conditus est, et resurgens a mortuis, innumerabiles filios genuit. Et appellatus est A braham, id est pater multarum gentium. Sicut Sara prius sterilis interpretatur Ecclesia, quae alio nomine appellatur Sion, quam Dominus consolatus est, et posuit deserta eius V586 quasi paradisum. Plures enim filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. Quodque dicitur: Et ea quae ad occidentem sunt, ponam in paradisum Domini, siue in hortum Dei, il¬ lud significat, quod sedentibus in tenebris et umbra mortis lux repentina surrexit. Pro paradiso, in cuius loco nos delicias uertimus, in Hebraico ponitur eden, de quo in principio Geneseos scriptum est. Et hoc notandum, quod in Sion, quae comparatur paradiso Dei, aliud esse non debeat, nisi gaudium et laetitia, confessio et uox laudis, ut quod in caelis n 366 facturi sunt sancti cum angelis Dei, hoc etiam in terra iugi in Domini laude meditentur. 4.5. Attendite ad me, populus meus et tribus mea, me audite, quia lex a me exiet, et indicium meum in lucem populorum requiescet. Prope est iustus meus, egressus est saluator meus ; et brachia mea populos iudicabunt. Me insulae exspectabunt, et bra-

45 Ps. 33, 5. Ps. 26, 6.

45/40 Rom. 12, 13.

52 I Cor. io, 4.

53 Ps. 39, 3.

53/54

50/57 Ps. 21, 18.

42 excedunt At supera E terrenam AI 44 pr. quod] om. M 4Gsequentes H 47 coniciant praesentiam et M iam] om. E sunt E 50 in] M E, om. v PL quoniam M, quern E 51 dominum] in praem. M 53 statui E 57 sciscum M 04 habebat M 05 paradisum] ?unf add. M 05/00 significat illud ~ /i u 07/08 diuitias M 70 aliud] et praem. E 4.3, 2 pr. me] E s. I. 5 exspectabant M

560

10

15

20

25

30

35

40

IN ESAIAM XIV, li, 4.5

chium meum sustinebunt. LXX : Audite me, audite me, populus mens, et reges ad me attendite, quia lex a me egredietur, et indicium meum in lucem gentium. Appropinquat cito iustitia mea, et egredietur salus mea ; et in brachio meo gentes sperabunt. Me insulae exspectabunt, et in brachio meo sperabunt. Semel in Hebraico dicitur : attendite, secundo iuxta Septuaginta : audite me, audite me; ut doceat nos et auribus corporis et sensu animae audire debere. Prouocaturque gentium multitudo, quae est populus Dei, ut diligenter audaat quae dicuntur, de quo Zacharias : Conf ugient, inquit, gentes multae ad Dominum, et erunt ei in populum. Siue, ut quidam uolunt, PL populus appellatur reliquiae ex Israel credentium; et tribus, 484 siue gentes, hi qui crediderunt ex multitudine nationum, dicente nationibus Moyse in Deuteronomii cantico : Laetamini gentes cum populo eius. Pro tribu, quam nos interpretati sumus, Theodotio genus, Symmachus gentem, LXX reges transtulerunt. Nos enim sumus tribus et gens et genus Domini regale et sacerdotale, qualis fuit et Abraham, qui rex appellatus est, et ceteri sancti, de quibus scriptum est : Nolite tangere christos meos. Quid est quod iubetur audire ? Quia lex, inquit, a me egredietur, et iudicium meum v 587 in lucem populorum, siue gentium. Hie lex euangelii ostenditur spiritalis, quae exiet de Sion; non Moysi, quae ohm in Sina data est. Iudiciumque eius in lucem gentium procedet, per quod statuit atque decreuit omnes gentes esse saluandas. Ac ne forsitan putaremus longo post tempore quod promisit esse uenturum, infert : prope est iustus mens, siue iustitia. Christus enim a Patre factus est nobis sapientia et redemptio, sanctitas ac iustitia, et omnia quibus uirtus nominibus appellatur. Pulchreque dicitur iustitia processura, ut nequaquam una gens, sed omnis saluetur orbis. Quod autem Saluator, siue salus, quod Hebraice dicitur Iesus, appelletur Filius Dei, qui missus a Patre est, Simeon tenens puerum in ulnis suis, loquitur : Nunc dimittis seruum tuum, Domine, quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum, quod prae-

4.5,15/16 Zach. 2, 11. 33/35 efr I Cor. 1, 24.

16 quis ? 19/20 Deut. 32, 43. 39/42 Luc. 2, 29-32.

25 Ps. 104, 13.

alt. audite me] Es.l. 8 lumen M E (sed infra, 7.8, l. 13 habent lucem) gen¬ M E ylmbr. v, om. edd. p 9 pr. et] om. M salus mea] M E cum EXX sicut lux salutare meum p v cum Eusebio 11 adtende M 13 sensu E 14 audeat M 16 populo M E 19 nationibus] om. M E,fort. recte moysi M canticum M 22 tribus] M E, et proem, p v et gens] om. M 23 pr. et] om. E 25 iubentur M 28 e E, corr. 29 est] E s. 1. eius] M E, meum p v 30 procedunt M 31 post] E s. 1. 35 appellator M 37 saluatur M ieschua edd. 37/38 appellatur E 39 demittesM 40 quia 6

tium]

M

tuo

M

IN ESAIAM XIV, li, 4.5-6

561

parasti in conspectu omnium populorum, lumen in reuelationem gentium. Quodque sequitur : Et brachia mea populos iudicabunt, siue iuxta LXX : Et in brachio meo gentes sperabunt, uel hoc significat, quod omnes uirtute illius iudicentur, 45 uel quod in Christum, qui est brachium et fortitudo Dei, om¬ nes credit urae sint nationes. Dicitur et in alio loco : Tuum brachium cum potentia. Confortetur manus tua, et exaltetur dex¬ ter a tua. Et iterum : Cantate Domino canticum nouum; saluabit sibi dextera eius, et brachium sanctum illius. Dextera 50 enim et brachium Domini, ipse est qui prius perditos saluauit sibi, ut nullus periret de his quos ei Pater dederat. Quod autem insulae, uel animae sahctorum, quae in persecutionibus mundi istius firma in Deum solidatae sunt fide, uel ecclesiarum ex gentibus multitudo dicatur, crebro exposuimus. Et 55 sicut brachium Domini Saluatorem, sic brachia eius quae populos iudicent, omnes sanctos possumus intellegere, in qui- ^ 367 bus Deus mundum iudicabit. 0. Leuate in caelos oculos uestros, et uidete sub terram deorsum, quia caeli sicut fumus liquescent, et terra sicut uestimentum atteretur ; et habitatores eius sicut haec interibunt. Salus autem mea in 5 sempiternum erit, et iustitia mea non deficiet. PL LXX : Leuate in caelum oculos uestros, et inspicite terram 485 deorsum, quoniam caelum sicut fumus firmatum est. Terra au- v 588 tern sicut uestimentum ueterascet, et habitatores eius sicut haec morientur. Saltdare autem meum in sempiternum erit, et 10 iustitia mea non deficiet. Hoc est quod Dominus loquitur in euangelio : Caelum et terra transibunt; uerba aidem mea non praeteribunt. Et Dauid in psalmo canit : A principio tu, Domine, terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes, et omnes sicut uestimentum 15 ueterascent ; et sicut pallium inuolues eos, et mutabuntur. Ex quo ostenditur, perditionem caelorum non interitum sonare, sed mutationem in melius. De quibus dicitur : Erit caelum nouum, et terra noua, quae ego faciam permanere in conspectu meo. Si enim de sanctis scriptum est : Omnes quidem dor20 miemus, sed non omnes immutabimur. Et in quattuor psalmo-

46/48 Ps. 88, 14. 48/49 Ps. 97, 1.2. 51 cfr Ioh. 17, 12. 6, 11/12 Matth. 24, 35. 12/15 Ps. 101, 26.27. 17/19 Apoc. 21, 1.

19/20

I Cor. 15, 51.

44 uirtutes M illius] M s. 1. 45 christo M 46 credituri 47 et] om. E 47/48 manus M 48 canite M 50 domini] om. At ipsius Af perditus E saluabit At 53 solitae E 56 populus E 6, 1 caelo At, caelum E 6 c?l*o E et] om. At 8 inueteriscet E 11 euangelium At pertransibunt E 12 a] £ x. /. 14 ipse M 15 ueteriscent E 19/20 non omnes ... sed omnes coni. Viet., obfuscatum in At 43 et]

M

om. M

562

IN ESAIAM XIV, li, 6

rum titulis legitur : Pro his qui immutabuntur, quanto magis hoc de caelo ac sole stellisque credendum est, quando luna solis lumen accipiet et sol septuplo fulgore rutilabit ? Vnde et omnis creatura congemiscit et parturit, exspectans reue25 lationem filiorum Dei, ut mutetur in melius. Et non solum animae hominum, quae immortales sunt, sed et corpora commutentur in glorificatam substantiam. Oportet enim corruptiuum hoc induere incorruptionem, et mortale hoc induere immortalitatem. Cum autem caelum ueterascat et terra, conse30 quenter et ea quae caeli circulo continentur, et homines qui sunt habitatores terrae,sicut haec morientur.Non in interitum sui, sed in absolutionem uilitatis antiquae et innouationem futurae gloria e; quando fulgebunt iusti sicut sol. Et abeuntibus praeteritis atque antiquis, facta fuerint omnia noua. Quidam 33 perire et ueterascere, pro abolitione et morte accipiunt. Iuxta illud quod in catholica epistola legimus : Caeli qui nunc sunt et terra, eodem uerbo reseruata sunt igni. Et iterum : Elementa ardentia soluentur. Quae quidem et philosophorum mundi opinio est, omnia quae cernimus igni peritura. Vnde et aposto40 lus : Pertransit, ait, figura mundi huius, contemplantibus nobis, non ea quae uidentur, sed quae non uidentur. Quae enim uidentur, temporalia sunt ; quae autem non uidentur, aeterna. Tale quid et Ioannes apostolus scribit : Mundus pertransit, et desiderium v 589 eius. Et in Hebraico dicitur : Caeli sicut fumus lique- PL 43 scent. Siue iuxta Aquilam et Symmachum : comminuentur 486 in nihili, et in salis modum conterentur et euanescent: quorum prior dixit rjXlaOrjcTav ; alter dAiaovaiv ; quod a comminutione et deliquio salis eTvfioXoylav trahere manifestum est. Pro quo miror quid dicere uoluerint Septuaginta: caelum si50 cut fumus firmatum est. Si enim firmitas pro robore accipitur, quomodo fumo quod firmum est comparatur ? Nisi forsitan possumus hoc dicere, quod omnis caelorum firmitas et robur et fortitudo, uento inanissimo et fumo, qui in auras soluitur, coaequetur iuxta Ecclesiasten : Vanitas uanitatum, et omnia 33 uanitas. Illudque dicendum, quod si caelum et terra peribunt

21 Ps. 44, 1 ; 59, 1 ; 68, I ; 79, x. 24/25 cfr Rom. 8, 19. 27/29 I Cor. 13,33. 33 Sap. 3, 7 ; Matth. 13, 43 ; cfr Dan. 12, 3. 34 II Cor. 5, 17. 36/37 II Petr. 3, 7. 37/38 II Petr. 3, 10. 40 I Cor. 7, 31. 40/42 II Cor. 4, 18. 43/44 I Ioh. 2, 17. 54/55 Eqcl. 1, 2.

23 septuplum M 24/25 liberationem M 25 domini M 28 ueteriscat M, ueterescat E 32 absolutionem] E n v, obliuionem M, abolitionem aliquot codd. Victorii PL {recte ? cfr l. 35) nouationem E 35 ueteriscere E 38 quidam E 40 huius mundi ~ M 42 quidam M 43 ioannis M 44/45 liquiscent ME 46 euaniscent E 47 rjXiod-qaav'] Ad v, nncincon E, IxciotOr/aeTai edd. ft aafcqcroucriv M, anCoICin E, aXicoaovrai edd. ft 48 eTotftoAoytav M, erdotmoCoTta?; E 50 accepitur E, corr. 54 et] om. E

IN ESAIAM XIV, li, 6-7.8

563

atque ueterascent, qua consequentia habitatores eius sicut ista moriantur atque dispereant ; cum animas esse perpetuas, et resurrectura corpora nouerimus ? Ex quo perspicuum est caelos et terram non perire et in nihili redigi, sed in melius y 368 60 commutari. 7.8. Audite me qui scitis iustum, populus. Lex mea in corde eorum. Nolite timere opprobrium hominum, et blasphemias eorum ne metuatis. Sicut enim uestimentum, sic comedet eos uermis ; et si~ 5 cut lanam, sic deuorabit eos tinea. Salus autem mea in sempiternum erit, et iustitia mea in generationes generationum. LXX : Audite me qui scitis indi¬ cium, populus, cuius lex mea in corde eorum. Nolite timere opprobrium hominum, et contemptu eorum ne uincamini. 10 Sicut enim uestimentum consumentur tempore, et sicut lanae comedentur a tinea. Iustitia autem mea in aeternum erit, et salus mea in generationes generationum. Qui supra dixerat : Lex a me egredietur, et indicium meum in lucem gentium, nunc ad eosdem loquitur, qui sciunt iudicium eius, et legem illius 15 habent in cordibus suis, ut omnia cum iudicio faciant, et habeant legem quam per Hieremiam Dominus pollicetur, dicens : Statuam testamentum nouum, non iuxta testamentum quod disposui patribus eorum, sed statuam testamentum, dans leges v 590 meas in mentibus eorum. Et super cor eorum scribam eas ; 20 et ero eorum Deus, et ipsi erunt populus mens. Vt nequaquam uiuant iuxta litteram, sed iuxta spiritum, instaurantes naturalem legem in cordibus suis, de qua scribit et apostolus : Cum enim gentes, quae non habent legem, naturaliter ea quae legis sunt faciunt ; isti legem non habentes, sibi ipsi sunt lex, qui 25 ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis. De qua lege significatur in psalmo : Os iusti meditabitur sapientiam, et PL lingua eius loquetur iudicium. Lex Dei eius in corde illius; 487 et non supplantabuntur gressus eius. Et quia sciebat spiritus prophetalis, multas persecutiones credentibus fore, exhorta30 tur eos ad fortitudinem, immo ad contemptum eorum qui eos persecuturi sunt. Quod et Dominus in euangelio loquebatur : Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere ; sed potius eum timete, qui potest animam et corpus perdere in gehennam. Et in alio loco : Gaudete, cum

7.8,17/20 Ier. 31, 31-33 ; cfr Baruch z, 35. 22/25 Rom. 2, 14.15. Ps. 36, 30.31. 32/34 Matth. 10, 28. 34/35 Matth. 5, n.

57 morientur At 7.8, 5 deuorauit

26/28

59 caelos] M E, caelum y v nihilum At E, corr. 6/7 generatione et generationem At 8 populus] At E cum LXX (O’C) et Eusebio, meus add. /x v 14 iudicium] meum add. E sed. eras. 16 in At pollicitur E 18 legis At 33 animam] et praem. At

564

IN ESAIAM XIV, li, 7.8-9/11

omne malum dixerint aduersum uos mentientes. Sicut enim uestimentum consumitur uerme uel tempore, et sicut lanae a tinea deuorantur : sic omne persecutorum opprobrium cum persecutoribus pertransibit. Vnde et apostoli gloriabantur, quod digni essent habiti pro Domino pati contumelias. Glo4° riabantur autem, quod saluset iustitia Domini, quae eis uictoriam et praemia repromiserat, id est, Dominus atque Saluator permaneat in aeternum, siue in utraque generatione prioris populi et posterioris, qui aduentum illius receperunt, de quo et supra dicitur : Prope est iustus mens, egressus est 45 saluator mens. 9/11. Consurge, consurge; induere fortitudine brachium Domini. Consurge sicut in diebus antiquis in generationibus saeculorum. Numquid non tu percussisti superbum, uulnerasti draconem ? Num5 quid non tu siccasti mare, aquam abyssi uehementis, qui posuisti profundum maris uiam, ut transirent liberati ? Et nunc qui redempti sunt a Domi¬ no, r euertentur et uenient in Sion laudantes ; et laetitia sempiterna super capita eorum; gaudium 10 et laetitiam tenebunt, fugiet dolor et gemitus. LXX: v Exsurge exsurge Hierusalem: et induere fortitudine brachii tui. Exsurge sicut in principio diei, sicut generatio sempiterna. Nonne tu es quae excidisti latitudinem, dissoluisti draconem? Nonne tu es quae desertum fecisti mare, aquas abyssi multas; 15 quae posuisti profundum maris uiam transitus, his qui fuerant liberati et redempti ? A Domino enim reducentur, et uenient in Sion cum laetitia et exsultatione aeterna. In capite enim eorum laus et laetitia apprehendet eos. Fugiet dolor et maeror et gemi¬ tus. Nomen Hierusalem, quod hie a LXX additum est, nec in ^ 20 Hebraeo habetur, nec ullus trium interpretum posuit, unde obelo praenotandum est, et sic cum superiori sensus equens capitulum copulandum. Dominus credentes in se fuerat cohortatus, dicens : Nolite timere opprobrium hominum, et blasphemias eorum ne metuatis. Salutemque suam et iustitiam 25 sempiternam eis promiserat in auxilium, quae non est alia praeter Christum, brachium Domini, de quo supra dixerat : 35

38/39 efr Act. 5, 41. 9/11, 23/24 Is. 51,7.

37 opprrium M 38 pertransiet M gloriabuntur E, corr. 39/40 gloriabuntur E, corr. 40 quod] M E, quia n v 43 reciperunt E 44 pr. est] E s. 1. 9/11, 2 in] om. M 11 4- Jerusalem :] ^ v (efr l. 20/21), obelum om. M E fortitudmem M 13 qui E scidisti M 18 adprehendit M fugit M 21 supenore ME 20 dominus M

IN ESAIAM XIV, li, 9/11

565

Et in brachio meo gentes sperabunt. Vnde populus loquitur ad brachium Domini, et eius deprecatur aduentum, et promissum implorat auxilium dicens : Consurge, consurge ; 30 induere fortitudine brachium Domini. Consurge sicut in diebus antiquis, et omnem tuam exerce fortitudinem, ut qui per multa saecula sanctos tuos de periculis liberasti, etiam nos tua fortitudine protegas. Tu es enim qui percussisti superbum, uulnerasti draconem, regem uidelicet 35 Aegypti pharaonem,qui et in Hiezechiel draco magnus appellatur. Tu siccasti mare Rubrum, ut per aquas uehementissimas et profunda maris uiam tuus populus reperiret, et Aegyptios fugeret persequentes. Qui igitur ista fecisti, nunc quoque redemptos et liberates sanguine tuo reduc in Sion et in cae40 lestem Hierusalem, siue in Ecclesiam quam tibi tuo sanguine praeparasti; in qua cum fuerint, gaudebunt laetitia sempiterna, et dicent : Domine, ut scuto bonae uoluntatis tuae coronasti nos. Habebunt enim gaudium atque laetitiam, fugiente dolore et gemitu. Hoc iuxta Hebraicum. Ceterum 45 iuxta LXX Hierusalem, id est peccatrix anima, prouocatur ut induat fortitudinem brachii sui, et priora assumat opera, sicut fuerat antequam caderet, quando in die uersabatur et luce. Tu es enim, inquit, quae superasti latam et spatiosam uiam quae ducit ad mortem ; et dissipasti draconem, colu50 brum tortuosum. De quo et in psalmis legitur : Tu contriuisti capita draconum in aquis. Memento prioris fortitudinis tuae, quod saeculi huius calcaueris mare, et illud feceris esse desertum, et uiam repereris in mediis fluctibus. Vnde et aposto¬ lus Petrus per mare huius saeculi transmit ad Dominum, et 35 qui fide ambulabat, coepit infidelitate mergi, nisi quod dextera Domini sustentatus est. Sicut igitur prior uictoria Do¬ mino auxiliante concessa est, sic et reuersis post paenitentiam, et audientibus : Numquid qui cadet, non resurget? dicit Dominus, et : Conuertimini ad me, filii conuertentes ; et ego 60 sanabo contritiones uestras, ipse porriget manum, et reducet eos in Sion, speculam culmenque uirtutum, cum gaudio atque laetitia sempiterna, et ponet in capite eorum laudem

27 Is. 51, 5. 35/36 eft Ez. 29, 3. 42/43 Ps. 5, 13. 48/49 efr Matth. 7, 13. 50/51 Ps. 73, 13. 53/50 efr Matth. 14, 29. 58/59 Ier. 8, 4. 59/60 Ier.

3» 1427 et] om. E brachio meo] M E, brachium meum /x v 30 fortitudinem M 33 enim] om. M 34 uidelicet] om. ME 37 profundum M aegyptius E, corr. 38 fugiret M 38/39 redemptus et liberatus M 39 liberatus E, corr. 48 et] e M speciosam E 49 ducet M 52 esse] om. M 53 reppereris At, repperires E 55 **fidelitate mergere E dimergi nisl M 56/57 domino] a praem. M 58 resurget] M E, surget /x v dicet At 59 fili M (ut saepius) 60 porregit ME 62 ponit M

PL 488

v 592

566

IN ESAIAM XIV, li, 9/11-12/16

atque laetitiam. Sapientis enim oculi in capite eius ; et hanc liabebunt coronam, istoque diademate protegentur, ut sem65 per gaudeant et laudent Dominum, quia pro dolore’, maerore et gemitu successerint gaudia. 12/16. Ego, ego ipse consolabor uos. Quis tu ut tinmens ab homine mortali et a filio hominis ’qui quasi fenum ita arescet? Et oblitus es Dei factoris tui qui tetendit caelos, et fundauit terram ; et for5 midasti mgiter tota die a facie furoris eius, qui te tnbulabat ; et parauerat ad perdendum. Vbi nunc est furor tnbulantis ? Cito ueniet gradiens ad afenendum, et non interficiet usque ad internecionem nec deficiet panis eius. Ego autem sum Dominu's 10 Ueus tuns, qui conturbo mare, et intumescunt fluctus eius ; Dominus exercituum nomen meum. Posui u,er\ci mea in ore tuo ; et in umbra manus meae protexi te, ut plantes caelos et fundes terram, et dicas ad Sion : Populus meus es tu. LXX : Ego sum 15 ego sum ipse qui consolor te. Scito quae fueris et timueris ab homine mortali, et a filio hominis, qui quasi fenum arefacti n 370 sunt, et oblitus es Dei factoris tui, qui fecit caelum, et fundauit terram, et timebas semper cunctis diebus faciem furoris tribulantis te, si cut cogitauit auferre te. Et nunc ubi est furor tribulantis te > PL Cum enim salua facta fueris, non stabit, neque permanent x et 489 non occidet m corruptionem, et non deficiet panis eius : quia ego Deus tuns qui conturbo mare, et sonare facio fluctus eius. Dominus sabaoth nomen mihi. Ponam uerba mea in ore tuo, 593 et in umbra manus meae protegam te, in qua statui caelum et 25 fundaui terram ; et dicetSion : Populus meus es tu. Credentium populus brachium Domini, qui ipse est Dei uirtus Deique sapientia, fuerat deprecatus, ut consurgeret, et sibi praeberet auxinum, et illo pugnante pro sanctis, gaudium atque laetitiam, fugato dolore et gemitu, possiderent. Itaque uel bra30 chium Dommi, uel Dominus ipse respondit : Ego sum ego sum ; et nequaquam per prophetas, sed ipse uos consolabor eus misericordiarum, et Pater totius consolationis. Mirorque quomodo, me dicente supra : Nolite timere opprobrium hommum et blasphemias eorum ne metuatis, timueritis perse12/16, 26/27 cfr I Cor. i, 24.

65 dommi M, deum E i2/i6,3arescent M

^ 33/34 Is. 31, 7.

dolore] et add. M dni E

66 successerent M

4 celum M, caelus E, corr.

6 tribulauit M

* T/nUlrmK£, l:VfundasM 16 mortale M {corr. ?) a] om. E 17 estTVI 18 tribulantes M 20/21 aster] fj. v (cfr I. 94) om. M E 21 occidit M 24 quo £ caelum] m pram. E 25 dick £ 26 ipse] om. Al 29 possidermt At, proem, omnia E 34 timueritis] ne proem. M 34/35 persecutorem

IN ESAIAM XIV, li, 12/16

567

35 cutorum rabiem, et nescieritis eos esse mortales, qui instar feni arescunt repente, et pereunt. Et certe eo tempore quo illos metuebas, oblitus es Domini factoris tui. Si enim mei semper memoria in tuo fuisset corde uersata, numquam timuisses homines, qui in cinerem dissoluendi sunt. Et cuius 4° oblitus es ? Dei qui caelos incredibili uirtute suspendit, et terram stabili mole fundauit. Et timuisti aduersarios tuos, non ad breue, quod poterat tibi aliqua ex parte concedi, sed iugiter et tota die, ut cum haberes lumen fidei, tenebrae te formidinis possiderent, et eius qui te putabat esse periturum. 45 Vbi est ergo nunc persecutorum superbia ? Vbi potentia saecularis, qua in te ore rabido saeuiebant ? Cito ueniet Filius meus, gradiens et conculcans aduersarios tuos, ut aperiat tibi uiam uictoriae ; siue ut inferos reseret, qui non interficiat usque ad internecionem. Sed uelit seruare conuersos. Denique 50 panis illius (quod interpretatur, euangelio probante, doctrina) numquam deficiet, sed semper uolentibus ad uescendum patebit. Simulque apostropham facit ad Filium, quern cito promittit esse uenturum, et cuius panem dicit esse perpetuum ; quod ipse sit iuxta dispensationem carnis assumptae Dominus 55 Deus eius, qui conturbari faciat mare, et intumescere fluctus eius, ut aduersum seruos suos persecutorum infletur superbia, quae iterum, auxiliante Domino, conquiescat. Dicitque quod posuerit uerba sua in ore eius. Quidquid enim Filius loquitur, uerba Patris sunt, et in umbra manus suae protexerit eum. 60 Et idcirco protectus sit ut plantet caelos nouos, et fundet v 594 terram nouam, et dicat ad Sion, hoc est, ad Ecclesiam : Populus meus es tu. Ergo Sion non est alia nisi populus Dei. Symmachus in eo loco, ubi nos diximus : Cito ueniet gradiens ad aperiendum, et non interpciet usque 65 ad internecionem, ita interpretatus est : Cito infernus aperietur, et non morietur in corruptionem ; subauditur Christus, qui in quinto decimo psalmo loquitur : Non derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem. In eo quoque loco ubi nos iuxta Hebraicum et PL 70 Aquilam uertimus : Posui uerba mea in ore tuo, et in 49° umbra manus meae protexi te, ut plantes caelos, et fundes terram, et dicas ad Sion : Populus meus es tu, ille sic transtulit : Ponam uerba mea in ore tuo, et in um¬ bra manus meae protegam te, in qua plantaui caelum, et funda50 cfr Matth. 16, 12.

07/09 Ps. 15, 10.

35 et] om. At et nesc.] dum seeds Af 39 in cederem Af 40 oblita E 42 potuerat E 43 et] E s. 1. 44 possiderint Af 45 ergo] om. At 40 saeuiebat E, corr. 48 interficiet Af 49 uellit At seruare] At E, saluare /z v 50 quod] Af E, qui /a v 53 dicet At 55 conturbare Af 05 intemitionem E 07 derelinquis At 08 infernura Af

568

IN ESAIAM XIV, li, 12/16

75 ui terrain, et ut dicam Sion : Populus mens es tu. Iuxta LXX, ad omnem credentium dicitur animam, quodcreata ad imagi- M 371 nem et similitudinem Dei, suam ignorauerit dignitatem. Sed timuerit hominem et filhim hominis, qui solum potest corpus occidere, et immortalem se esse nescierit, nec dixerit cum 80 propheta : Dominus illuminatio mea et saluator mens, quem timebo? Dominus -protector uitae meae, a quo trepidabo ? Et iterum : Dominus adiutor mens, non timebo quid faciat mihi

homo. Dominus auxiliator meus, et ego despiciam inimicos meos. Quid sit autem homo, alio uersiculo demonstratur : In Do85 mino sperabo ; non timebo quid faciat mihi caro. Vnde et nunc dicitur : Timuisti ab homine mortali, et a filio hominis, qui sicut fenum arefacti sunt. Omnis enim caro fenum, et omnis gloria eius quasi flos feni ; et territa iudicis potestate, oblita es quod ipse esset protector tuus, qui caelum fecit et terram, 90 et omnia elementa quae cernimus ; uel eos caelos qui portant imaginem supercaelestis, et earn terram quae sementem Do¬ mini multiplicat. Illud autem quod supra dicitur : Et non

occidet in corruptionem, et non deficiet panis eius, 95

de Theodotionis editione ex Hebraico additum est. Ipse conturbat mare, et sonare facit fluctus eius cui et in psalmis canitur : Tu dominaris fortitudini maris et commotionem fluctuum eius tu mitigas. In Hieremia quoque scriptum est: Me

non timebitis, dicit Dominus, et a facie mea non formidabitis, qui posui arenas terminum mari, praeceptum sempiternum quod v 595 100 non praeteribit? Turbataque sunt maria, quando sagena Domini extraxit piscium multitudinem. Et posuit Dominus uerba sua in ore credentis, et in umbra manus suae protexit eum. Qui et in euangelio loquitur : Quando tradiderint uos, nolite

cogitare, quomodo aut quid loquamini ; dabitur enim uobis in 105 ilia hora quid loquamini. Non enim uos estis qui loquimini ; sed spiritus patris uestri, qui loquitur in uobis. Et in alio loco dicit ad iustum ; Dilata os tuum et implebo illud. Et itemm : Aperi os tuum uerbo Dei; Dominus enim dabit uerbum euangelizantibus uirtute multa. Vnde ad interiorem Hieremiae ho110 minem loquitur Deus, postquam tetigit os eius : Ecce ego dedi sermones meos in ore tuo, qui poterat cum psalmista canere :

80/81 Ps. 26, X.2. 82/83 Ps. 117, 6.7. 84/85 Ps. 55, 5. 87/88 Eccli. 14, 18 ; Is. 40, 6. 06/97 Ps. 88, lb. 97/100 Ier. 5, 22. 100/101 cfr Matth. 13, 47. 103/106 Matth. 10, 19.20. 107 Ps. 80, 11. 108 cfr Prou. 31, 8.9. 108/109 Ps. 67, 12. 110/111 Ier. 1, 9.

75 ut] om. M 76 quod] M E, quia /x v 84 qui M 88 terret a M 89 et terram] om. E 93 occidit ME 94 editione] E s. 1. 96 fortitudinis E corruptione E 99 arinam t. maris M 100 praeteribunt M E tur¬ bataque] M E, turbata n v dei E 102 earn M ut uidetur 107 dicitur E, corr. adimplebo E

IN ESAIAM XIV, li, 12/16-17/19

115

5

10

15

20

25

569

Misit in ore meo canticum nouum, hymnum Deo nostro. Quis autem haec operatus est omnia, nisi Dominus atque Saluator, qui caelum fecit et terram, et dicit Sion : Populus mens es tu ? Quod proprie Ecclesiae conuenit de gentibus congregatae. Et in Osee credentibus pollicetur : Vocabo non poptdum meum, populum meum. Et ipse dicet mihi : Deus mens es tu. PL 17/19.Eleuare, elexiare, consurge Hierusalem, quae 491 bibisti de manu Domini calicem irae eius ; usque ad fundum calicis soporis bibisti, et potasti usque ad feces. Non est qui sustentet earn, ex omnibus filiis quos genuit ; et non est qui apprehendat manum eius, ex omnibus filiis quos enutriuit. Duo sunt quae occurrerunt tibi, quis contristabitur super te ? Vastitas et contritio, et fames et gladius : quis consolabitur te ? LXX : Exsurge, exsurge, eleuare Hierusalem, quae bibisti de manu Domini calicem fur oris eius. Calicem enim ruinae kovSv furoris ebibisti et euacuasti ; et non erat qui consolaretur te ex omnibus filiis tuis quos genuisti. Et non erat qui apprehenderet manum tuam ; neque ex omnibus filiis tuis, quos exaltasti. Duo haec contraria tibi : quis contristabitur tecum ? Ruina et contritio, fames et gladius : quis consolabitur te ? Hierusalem et Sion esse hocovv/iov saepe docui; quarum Sion, quae interpretatur specula, eo quod in monte sita sit, arx uocatur. Reliqua autem urbis pars, Hierusalem dicitur, quae prius appellabatur debus et Salem, quam nunc pro- v 596 pheta cohortatur ut surgat, quae prius negatione corruerat, n 372 dicens in Domini passione : Crucifige, crucifige talem ; non habemus regem nisi Caesarem. Et agat paenitentiam, et captiuitatis sentiat malis, cur suum offenderit Creatorem. Solent medici amarissimam antidotum, quae ex gustu nomen accepit, dare stomacho nauseanti, ut noxios humores euomat, et possit coctos cibos atque digestos in aluum transmittere, quos flegmatum magnitudo digeri non sinebat. Igituret Hie¬ rusalem, quae bibit de calice furoris Domini, et de kov8v eius,

112 Ps. 39, 4.

110/118 Os. 2, 24.

17/19, 17 cfr Hier.

p. 39, 25.

21/22 Ioh. 19, 15.

116 pollicitur M, dicens add. fj. v 117 dicit E 3 epotasti E 4 qui] E s. 1. suscitet M omnibus] uobisAf 6 innutriuit M 7occurruntAf 8 famis M 10 quia At 11 condu M, con8 E bibisti M 12 te] om. E 13 erat qui] om. E 15 famis M 10 vcowfiov M, Bivcuw/iov E 17 sita] E (e ista) 23 mala At offenderet M 24 amarissimum M 25 naussante M euomant E et] ut M 27 fleumatum M 28 bibet M de] E s. I. cundi M, co112 os meum

M M

Interpr. Hebr. nom.,

17/19, 1 quia

na

E

570

IN ESAIAM XIV, li, 17/19

quern Symmachus craterem interpretatus est, et quern iuxta 30 Geneseos librum, Ioseph in sacculo fratris Beniamin iussit abscondi, iubetur de ebrietate consurgere, eo quod biberit, et rracuefecerit et potauerit eum usque ad feces, quod tres uno indicauere sermone, i^earpayyioas. Hie est calix de quo in psalmis legimus : Calix in manu Domini uini meri 35 plenus mixto. Et inclinauit ex hoc in illud, uerumtamen fex eius non est exinanita ; bibent omnes peccatores terrae. De quo et ad Hieremiam Deus loquitur: Sume calicem uini meri de manu mea; et propinabis cunctis gentibus, ad quas ego mittam te. Et bibent et uoment, et ins anient a facie gladii, quern ego mittam 40 in medio eorum. Cumque aliis gentibus,et Hierusalem, urbibusque Iudaeae propinasse se dicat, infert : Sic dicit Dominus omnipotens Deus Israel : Bibite et inebriamini, et euomite ; et cadite a facie gladii, quern ego mittam in medio uestri. Et no- PL tandum quod calix iste furoris Domini gladius eius sit, qui 492 45 in medio mittitur peccatorum. In quo quaestio nascitur, quomodo post potum, ebrietatem uomitumque et ruinam, in Hieremia dicatur Hierusalem non posse consurgere, et nunc Esaia loquatur ad earn : Eleuare, eleuare, consurge Hierusalem. Quae ita soluitur : Quamdiu quis bibit calicem, 50 et inebriatur, et insanit uomitque et corruit, non eum posse consurgere, necdum enim epotauit calicem Domini, nec peruenit ad feces, ut eum usque ad fundum biberit. Nunc autem ad Hierusalem de praeterito dicit tempore : quae bibisti de manu Domini calicem furoris eius ; et non, quae bibis. v 597 55 Simulque considerandum, quod non propheta, non apostolus exinde fuerit in Iudaea, qui earn consolatus sit, et apprehenderit manum eius, et iacentem eleuauerit. Ex quo manifestum est, quod post ultimam captiuitatem ista dicantur ; alioquin in Babylone et post Babylonem, Hiezechiel et ceteros prophe60 tas habuisse earn, narrat historia. Quod autem dicit : Duo sunt, quae occurrerunt tibi, siue duo haec contraria tibi ; quis contristabitur super te ? Et pro duobus, infert quattuor : uastitas et contritio, fames et gladius ; ill!

30/31 efr Gen. 44, 2. Ier. 25, 27.

29 quam (pr. I.) M, q; E

34/36 Ps. 74, 9.10.

31 debiret M

37/40 Ier. 25, 15.16.

32 uacue

41/43

af faecerit E (ult. a eras.)

epotauerit E 33 geerrpatrytoas M, f£e I2‘ 73/74 Ps. 137, 4. 76/77 Ps. 3

11, 9.

13, 5.

01/62 Is.

49, 8.

cfr Ps' I3> 3 ; Rom. 3,

12.

03 II Cor. 6, 2. 09 Ps.

44 44

3 3

53 sicut] M g v, sic E PL euangelizantes E 54 ponet M 55 pedis M 57 lauaupt] E 62 unde] et add. ME 65 declinauerant M 07 indigabant b, corr. 08 sin E 70 pulchris E, corr. fuerit E 72 grecem E 73 alt. in] om. E 74 noaycupucicaf E 75 me] om. E 76 secundum] bis in E liToXviopTjoas] ctto ... as M, del. E filius E 77 TroXXrjs clip as j M v,

tiotA'NC wpas E, ttjv cop(iv djpdoaj edd. p. aas M, OTopnCTL r/fpovTiaaCbl^LcoCaC E

77/78

Tovre ct tv povTi8os rj£eta>-

IN ESAIAM XIV, lii, 9.10

10

15

20

25

30

35

583

laetitiam simul deserta Hierusalem, quia misertus est Dominus eius, et emit Hierusalem. Reuelabit Dominus brachium sanctum suum in conspectu cunctarum gentium. Et uidebunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. Ducto in captiuitatem populo Iudaeorum, et urbe succensa, aut rarus erat in Hierusalem aut nullus habitator. Postquam autem qui prius loquebatur in prophetis, et erat in principio apud Deum, Deus Verbum habitauit in nobis, et caro factus est, instaurata sunt deserta Hierusalem; et uenit ille de quo scriptum est: Hie aedificabit ciuitatem meam, et captiuitatem populi mei reducet, ut nequaquam plangatur ab Hieremia : Quomodo sedet sola ciuitas quae erat plena populis ; facta est quasi uidua quae erat multiplicata in gentibus. Sed audiat Dauid canentem : In conuertendo Do¬ minus captiuitatem Sion, facti sumus tamquam consolati. Et post paululum : Facti sumus laetantes. Et ut sciamus nequaquam haec dici de populo Iudaeorum, sed de omnibus qui per apostolos in Dominum credituri sunt, ponit et dicit : Qui consolatus est earn, siue misertus est eius, et qui emit uel redemit earn, ipse parauit siue reuelauit brachium sanctum suum, in conspectu omnium gentium. Et uidebunt omnes fines terrae salutare Dei nostri. Ex quo perspicuum est, exstructa per apostolos spiritali Hierusalem id est Ecclesia, quae a Iudaeis fuerat derelicta, reuelari brachium Domini cunctis gentibus, et uidere salutare eius omnes fines terrae. Quod dupliciter intellegitur. Aut enim reuelat Pater brachium suum cunctis gentibus, aut filius reuelat fortitudinem suam. De quo scriptum est : Virtus enim ab eo egrediebatur et sanabat omnes. Et iterum : Sensi uirtutem exisse de me quae sanauit haemorrhousam. Quod autem Filius Dei Patris dextera appelletur et brachium, multa sunt testimonia, e quibus pauca dicemus : Saluabit sibi dextera eius, et brachium sanctum illius. Et alibi: In brachio meo gentes sperabunt. De quo et lacob dicit : Hie erit exspectatio gentium. Et octogesimus octauus psalmus : Tuum brachium cum potentia. Hoc brachio eduxit

9.10,

14/15 Is. 45, 13. 32/33 Luc. 6, Is. 51, 5. 38 Gen. 49, 125, 4.

16/18 Thren. i, i. 33/34 Marc. 5, 10. 39 Ps. 88, 14. 19.

18/19 Ps. 125, 36/37 Ps.

30.

1. 97, 2.

20

Ps. 37

9.10, 6 laetitia M, -as E 6/8 est usque conspectu] M a. m. 7 reuelauit E 9 captiuitate E 10 raris E, corr. 12 et deus erat M 13 habitabit E 14 aedificauit M 16 sedit M 17 populus E, corr. 20 paulum E, corr. 22 apostolus E, corr. pon*tM dicetquiaAI 23eum£ eius E qui] om. M redimit M 24 ipsi M 27 structa M ecclesia M 28 a] in M E reuelare M E 30 quod] om. M intellegetur E 34 emorousa E 36 dicimus M saluauit v2 in marg. 37 eius M alt. et] M E n, om. v 38 octuagisimus M

v

609

m

380

PL 502

584

IN ESAIAM XIV, lii, 9.10-11.12

Dominus populum Israel de terra Aegypti. De quo ad apostolorum principem loquebatur : Beatus es, Simon Bartona, quia caro et sanguis non reuelauerunt tibi, sed Pater metis qui est in caelis. Et apostolus Paulus de se : Quando, inquit, placuit Deo, qui separauit me de utero matris meae, ut v 610 45 reuelaret Filium suum in me. Quod autem cunctis gentibus omnes terrae terminos copulauit, qui uisuri sunt salutare Dei, illud ostendit quod et in alio loco dicitur : Conuertimini ad me ah extremis terrae, et salui eritis. Et per Hieremiam : Ad te gentes uenient ab extremis terrae. Et iterurn : Recordabuntur 50 et conuertentur ad Dominum omnes fines terrae et adorabunt in conspectu eius omnes familiae gentium, quia Domini est regnum, et ipse dominabitur gentium, ut non solum uarietas gentium singularum, sed et omnes mundi cardines credituri praenuntientur in Christo. Iuxta id quod ipse loquitur ; 55 Cum autem praedicatum fuerit hoc euangelium m uniuerso mundo, tunc erit finis. Alii summitates et extrema terrae eos intellegi uolunt, qui non in media terra, sed in extremis eius instar rotarum finibus consistentes, humilia deserunt et ad excelsa festinant. 11 12 Recedite, recedite, exite inde, pollutum no- PL lite tangere ; exite de medio eius, mundamini qui 503 fertis uasa Domini. Quoniam non in tumultu exibitis nec in fuga properabitis. Praecedet enim uos 5 Dominus, et congregabit uos Deus Israel. LXX : Recedite, recedite, egredimini inde, et immundum nolite tange¬ re , exite de medio eius ; separamini qui portatis uasa Domini, quia non cum tumultu exibitis, neque cum fuga ibitis, sed prae¬ cedet uos Dominus, et qui congregat uos Deus Israel. Et hoc Iu10 daei sic disserere conantur : Exite de Babylone, et idola eorum derehnquite. Exite de medio illius, et uasa quae Nabuchodonosor, capta Hierusalem, tulerat, Cyro laxante captiuos sub Zorobabel et Esdra, referte in templum. Nec sicut prius de Aegypto cum tumultu et timore fugistis, ita egredimini de ^ 381 40

. .

41/43 Matth. 16, 17. 43/45 Gal. 1, 49/52 Ps. 2i, 28.29. 55/50 Matth. 11.12, 9sqq. eft Ginzberg, p. 312.

15.

47/48 Is.

43

22

24, 14.

11/13 eft IV Reg.

48/49 Ier. 23, 14;

16, 19.

Esdr. 1, 7-n.

41 pnncipi E

42 tibi] om. edd. n 43 in c. est ~ E 45 cunctis] M s. 1. 48 abl atl E 50/51 fines usq. omnes] om. v per bomoiotel. 52 dominatur E 54 praedicentur E christum M id] om. M 55 uniuerso] M E, toto /z v 56 summitates M °.m' ^

j- 11'I2,>/ cx'tel om- M 3 tuniulto ME 5 congregauit ME 6 ingredimtniM 8 tumulto ME 8/9 praeceditM lOdeserereM lluasque 12 laante captiuus M 13 ezra M referentcE,corr. 14 tumulto M

IN ESAIAM XIV, lii, 11.12

585

Babylone, sed cum pace et uoluntate regis Persarum atque Medorum, in quo Domini uoluntas apparuit, qui protexit et congregauit uos. Alii quae de Babylone diximus, de Romano regno interpretantur, quod in aduentu Christi qui eos liberaturus sit, haec omnia compleantur. Nos autem audientes supra: 20 Quam pulchri super montes pedes annuntiantis et praedicantis pacem. Et : Reuelabit Dominus brachium suum in conspectu omnium gentium. Et : Videbunt omnes fines terrae salutare Dei nostri, nequaquam hoc de Iudaeis, sed de apostolorum omniumque 25 sanctorum intellegimus choro. Quibus praecipitur, ut recedant de Hierusalem, et in toto mundo euangelium praedicent, dicente Domino Saluatore : Ite et docete omnes gentes, baptizantes eas in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, ut nequa¬ quam cum Iudaeis blasphemantibus maneant, in quorum ne30 cem Romanus paretur exercitus, sed poUutos derelinquant. Et separentur ab eis atque mundentur, qui portant uasa Do¬ mini. Templum enim sunt Spiritus sancti, et magnae domus uasa aurea et argentea. Qualis fuit apostolus Paulus, qui uas electionis dicitur; praeparauerat enim se in uas pretiosum et 35 aptum in ministerium Dei. Vel certe hoc dicendum, quod uasa Domini armatura Dei sit spiritalis. De qua et Paulus apostolus loquebatur : Induite uos armatura Dei ; et per sin¬ gula enumerat : loricam iustitiae, et clipeum fidei, et galeam salutis, et gladium spiritus, qui interpretatur uerbum Dei. 4° Ad haec addit cingulum ueritatis, et calceatos pedes in praeparatione euangelii pacis. Et in alio loco : Deponentes ergo opera tenebrarum, induamur arma lucis. Sequitur : Non in tumultu exibitis, nee in fuga properabitis. Neque enim ut uicti de Hierusalem, sed ut uictores recesserunt, ut qui 43 cotidie praedicantes in templo euangelium Dei, multa milia Iudaeorum Christi fidei subiecerant, etiam mundum iihus euangelio subiugarent. Praeuium enim habebant Dominum, qui congregaret eos, Deum Israel, hoc est, de orbe terrarum unum gregem faceret, ut impleretur illud quod Dominus in 50 euangelio ad Patrem loquitur : Da, ut sicut ego et tu unum sumus, sic et isti in nobis unum sint, ut eodem sensu et eadem 15

27 Matth. 28, 19. 41/42 Rom. 13, 13.

32 efr I Cor. 3, 16. 30/51 Ioh. 17, 21.

33/34 Act. 9, 13.

37 Eph. 6, 11.

15 babyloni At 21 reuelauit At E 23 finis At 25 praecepitur E, corr. 25/26 recidant At 27 saluatori E 30 pollutus relinquant At 32 magni E 35 inaptum E, corr. ministerio E 36 dei] om. At 36/37 de usque dei] E in mg. inf. 38 enumerat] enim erat E 30 salutaris E 40 addedit At 42 armis lu*** M 43 neque E in fuga] om. E 45 templum At, corr. 47 praedium At

49 facerent At

v6n

PL 504

586

IN ESAIAM XIV, lii, 11.12-13/15

sententia, repugnantia inter se uitia atque contraria deserentes, unam apprehenderent solamque uirtutem. Neque enim uitia et perturbation es inuicem se sequuntur, quod de uirtuti55 bus dicitur, in quibus nec imepgoXal sunt nec iXXeupas, id est, nec plus nec minus, sed omnia temperata. Porro in uitiis uniuersa contraria sunt, ut pauor audaciae, impietati superstitio, luxuria parcitati. 13 15 E cce intelleget seruus mens, exaltabitur et v 612 eleuabitur et sublimis erit ualde. Sicut obstupuerunt super te multi, sic inglorius erit inter uiros aspectus eius, et forma illius inter f Hi os hominum. I ste 5 asperget gentes multas ; super ipsum continebunt reges os suum, quia quibus non erat narratum de eo, uiderunt ; et qui non audierant, contempi ati sunt. LXX : Ecce intelleget puer meus, et exal¬ tabitur, et glorificabitur ualde. Sicut stupebunt super te multi, 10 sic in gloria erit ab hominibus species tua, et gloria tua a filiis hominum. Sic mirabuntur gentes multae super eo, et continebunt reges os suum, quia quibus non est annuntiatum de eo, uidebunt, et qui non audierunt, intellegent. Ne ulla legentibus ambiguitas relinquatur, quis sit ille qui dixerit : Ego qui loque15 bar : ecce adsum; et quod sit brachium sanctum Domini, quod cunctis gentibus reuelatum est, Deus omnipotens Pa¬ ter perspicue docet : Ecce intelleget seruus meus siue ^382 puer meus, de cuius differentia supra diximus. Intelleget autem, non ut uerbum Dei, atque sapientia ; sed ut seruus et 20 puer. Qui cum in forma Dei esset, formam serai dignatus est accipere, factus oboediens Patri usque ad mortem, et mortem cracis. Quamobrem exaltauit eum, et donauit illi nomen super omne nomen. Qui loquitur in psalmo : Benedicam Dominum, qui mihi tribuit intellectum. Et de quo Dauid canit: Qui fecit 25 caelos in intellectu. Ipse est enim intellegentia, atque sapientia qui proficiebat quasi puer aetate atque sapientia, de quo lo¬ quitur et Petrus : Deus patrum nostrorum glorificauit Filium

/ .

13/* 15» 21/23 cfr Phil. 2, 8. 23/24 Ps. 15, 7. Luc. 2, 52. 27/30 Act. 3, 13.14.

24/25 Ps. 135, 5.

26 cfr

53 apprehenderint E 54 et] om. At susecuntur At {alt. s e corr.) 55 yvrcprasi E, vrrcpgdaeis edd. p eAt^ei? At, eltieis E 58 parcitate At, corr. I3/I5. 1 intellegit At exaltabitur] et praem. At 2 obstipuerunt M 3 ueros E, corr. 8 intelligit M 0 glorificabitur] M E Viet., prob. xP, gloriabitur cett. codd. edd. p. vl 10 a] om. M 11 mirabunt M eum M 12 annuntiatio M 17 intellegit At meus] om. At 18 dixerimus E, corr. intelligit At, intellegat E 20 est dignatus ~ E 21 accepere E, corr. factus] est add. At 23 domino At 24 mihi tribuit] At E, ~ p v 25 intellegentia a. sapientia] At E, ~ p v

IN ESAIAM XIV, lii, 13/15-liii, 1/4

30

35

40

45

50

55

5

587

suum Iesum, quemuos quidem tradidistis, et negastis ante faciem Pilati uolentis eum dimittere. Vos autem sanctum et iustum negastis. De quo et supra scriptum ostendimus : Ego testis, dicit Dominus, et puer quem elegi ; super ipsum stupebunt plurimi, cum illius signa perspexerint. Et hinc erit maius miraculum, quod inglorius erit inter homines aspectus eius ; non quo formae significet foeditatem, sed quo in humilitate uenerit et paupertate. Qui cum diues esset, pro nobis pau¬ per factus est ; et credentibus dixit : Discite a me, quia mitis sum et humilis corde, de quo et Clemens uir apostolicus, qui post Petrum Romanam rexit Ecclesiam, scribit ad Corinthios : Sceptrum Dei Dominus Iesus Christus non uenit in iactantia superbiae, cum possit omnia, sed in humilitate. Intantum ut uerberatus a ministro sacerdotis, respondent : Si male locutus sum, argue de peccato ; sin autem bene, quid me caedis ?, habens duodecim angelorum milia, quae illius nutibus oboedirent. Iste asperget gentes multas, mundans eas sanguine suo et in baptismate Dei consecrans seruituti. Super ipsum continebunt reges os suum, et principes saeculi, quorum omnis sapientia crucis praedicatione subuersa est. Et qui non habuerant legem et prophetas, et quibus de eo non fuerat nuntiatum, ipsi uidebunt et intellegent. De quibus loquitur et Saluator : Beati qui non uiderunt et crediderunt. In quorum comparatione Iudaeomm duritia reprehenditur, qui uidentes et audientes, Esaiae in se uaticinium compleuerunt, dicentis : Auditu audietis, et non intellegetis ; et uidentes aspicietis, et non uidebitis. Incrassaturn est enim cor populi huius, et auribus grauiter audierunt. LIII. 1 4 Quis credidit auditui nostro ? et brachium Domini cui reuelatum est ? Et ascendet sicut uirgultum coram eo et sicut radix de terra sitienti. Non est species ei neque decor ; et uidimus eum, et non erat aspectus et desiderauimus eum. Despectum et nouissimum uirorum, uirum dolorum et scientem infirmitatem ; et quasi absconditus uultus eius, et despectus, unde nec reputauimus eum. Ve-

/.

30/32 Is. 43, 10. 36/37 Matth. n, 29. 39/40 Clemens Rom., Epist. I ad Corinth., 16, 2. 41/43 Ioh. 18, 23. 43/44 cfr Matth. 26, 53. 50/51 Ioh. 20, 29. 53/55 Is. 6, 9.10.

28 tradedistis E 29 uolente M, uolentes E demittere E 31 dicet M 33 qui E inglorios M omnes E, corr. 34 quod {alt. 1.) M 35 esset] et add. E 41 ministrum M 42 peccatum M 43 habens] et M 44 oboedierent ME 45 consecras E, corr. 46 et] om. E 48 habuerint M, habuerant E 49 ipse E 51 crededirunt E 52 reprehenditur] E (i in e mut.) 53 dicentes M 54 intellegitis M liii, 1/4, 1 et] om. At 2 ascendit ME 3 sitientis M 9

C.C. LXXIII A

PL 503

v 613

588

IN ESAIAM XIV, liii, 1/4

re languores nostros ipse tulit, et dolores nostros 10 portauit. Et nos putauimus eum quasi leprosum, et percussum a Deo, et humiliatum. LXX : Domine, quis credidit auditui nostro, et brachium Domini cui reuelatum est ? Annuntiauimus quasi paruulum in conspectu eius, sicut radix in terra sitienti. Non est species ei neque gloria, et uidimus 15 eum, et non habebat speciem neque decorem. Sed species eius inhonorata, et deficiens prae filiis hominum. Homo in plaga, et sciens ferre infirmitatem, quia auersa est facies eius, despecta et non reputata. Iste peccata nostra portat, et pro nobis dolet, et nos reputauimus eum esse in dolore, et in plaga et in afflictione. 20 Post uerba Patris, quibus filium suum mundo nuntiauerat esse uenturum, et ante scandalum crucis, de quo dicturus erat : Inglorius erit aspectus eius, et forma eius prae filiis ho¬ minum, gloriam praemiserat resurrectionis : Exaltabitur et E eleuabitur, et sublimis erit ualde, ut humilitate crucis resur614 25 rectionis gloriam praeueniret, respondit prophetarum chorus se implesse officium, et quantum in se fuit, brachium illius atque uirtutem omnibus nuntiasse. In eo autem quod dicit : Quis credidit auditui nostro, et brachium Domini PL cui reuelatum est ? raritatem credentium significat ex 506 30 Iudaeis. Quodque sequitur : Ascendet sicut uirgultum coram eo (pro quo LXX transtulerunt : Annuntiauimus sicut paruulum coram eo; pro uirgulto, Symmachus, ramum interpretatus est, ut assumptum ostenderet hominem qui processit de utero uirginali. De quo infert : Sicut radix de 35 terra sitienti (pro sitienti, Aquila interpretatus est: inuia), ut uirginitatis priuilegium demonstraret, quod absque ullo humano semine de terra prius inuia sit creatus. Iste est de quo et supra legimus : Exiet uirga de radice Iesse, et flos de radice ascendet, ut natiuitatem eius et ascensum signifi40 caret in mundo. Sin autem non habebat speciem neque gloriam, sed forma ipsius erat ignobilis et deficiens prae filiis homi¬ num, siue ut habetur in Hebraeo despectus et nouissimus uirorum, quomodo in psalmis dicitur : Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime, pulchritudine et de45 core tuo? Quod facile soluitur. Despectus erat et ignobilis quando pendebat in cruce, et factus pro nobis maledictum, peccata nostra portabat. Et loquebatur Patri : Deus Deu’s liii, 1/4, 38/39 Is. n, i.

43/45 Ps.

44, 4.

13 annuntiauimus] etpraem. E puerum M E (at cfr l. 32) sicut] etpraem. M 19 putauimus M, reputamus E, corr. 22 erat E aspectus] inter uiros praem. Viet, cum Vulg. 25 gloria E 35 inuia E 39 radice] M E, eius add. M v na¬ tiuitatem eius et ascensum] /x v, et om. M E, natiuitatis ascensum Viet, 39/40 significant] M E, significet /a v 40 habeat M 41 formam M indeficiens E 42 siue] sibi M 43/44 gladium At, corr.

IN ESAIAM XIV, liii, 1/4

50

55

60

65

70

75

80

589

mens, quare me dereliquisti ? Inclutus autem erat, et decorus aspectu, quando ad passionem eius terra contremuit, saxa dirupta sunt, et fugiente sole, aeternam noctem elementa timuerunt. De quo et sponsa in Cantico Canticorum : Fratruelis mens candidus et rubicundus, electus de milibus. Candidus plenitudine ac puritate uirtutum, rubicundus in passione, de qua postea lecturi sumus : Quis est iste qui ascendit de Edom, julua uestimenta eius ex Bosor ; electus de milibus in resurrectione; ut qui erat primogenitus omnis creaturae, primogenitus fieret ex mortuis. Quod autem infert : Homo in dolore et sciens ferre infirmitatem, siue uirum dolorum, et scientem infirmitatem, uerum corpus hominis, et ueram demonstrat animam, qui sciens ferre infirmitates, omnes eas v 615 diuinitate superauit. Et absconditus uultus illius atque despectus, ut humano corpore diuina potentia celaretur. De quo supra dictum est : Tu es Deus absconditus, et nesciebamus. Qui uere languores nostros et peccata portauit, et pro nobis dolet, non putatiue, id est to Sokslv, ut uetus et noua haeresis suspicantur, sed uere crucifixus est. Vere doluit, dicens in euangelio : Tristis est anima mea usque ad mortem. Et : Nunc anima mea turbata est. Et nos putauimus eum esse immundum, siue in dolore, ut Septuaginta transtulerunt, pro quo Aquila et Symmachus posuerunt leprosum, Theodotio flagellatum. Quod aliis uerbis Hebraico idiomate lepra intellegitur, iuxta illud quod in psalmo scriptum est : Et flagel- PL lum non appropinquabit tabernaculo tuo. Et est sensus : Pu- 5°7 tauimus eum pro peccatis suis a Deo esse percussum, qui humiliatus est propter nos, et cum latronibus crucifixus. Pro eo quod Symmachus transtulit : ’Ev apfj ovra, hoc est in lepra, Aquila posuit aprjfievov, id est leprosum, quod multi non intellegentes, putant relictum, et alii legunt KaOrmevov, id est sedentem. In principio capituli, in quo iuxta Septuaginta dicitur : Domine, quis credidit auditui nostro ; et brachium n 384 Domini cui reuelatum est, quo testimonio et apostolus Paulus utitur ad Romanos, edisserens illud super Domini passione; Dominus in Hebraico non habetur, sed pro intellegentia personae, ad quam dicitur, additum est.

47/48 Matth. 07Matth. 26,

27, 46. 38.

51/52 Cant. 5, 68loh. 12, 27.

10. 54/55 Is. 72/73 Ps. 90, 10.

63, 1.

63 Is. 45, 13. 81/84 cfr Rom. 10,16.

50 et] om. M 52 canditus E, corr. 54 est] om. M ascendet E 55 fuluida E fi, sed cfr Ixiii, 1, 4 56 resurrectione] M E, resurrectionem fj. v primogenitos E, corr. 58 si M uiro M, uerbum E 59 infirmitatem] ferre proem. M Ambr. 62 sapientia M 64 portabat AI 65 ra> So*iev M, tu> dorein E, oio^evoj? edd. 66 hereses (doluit proem.) suspicatur E 70 librosum M 73 adpropinquauit E 76 aXfj Er. 77 aXTjfj.evov Er. 78 Konfievov E 83 domine M 84 diceretur M

IN ESAIAM XIV, liii, 5/7

590

5/7. Ipse autem uulneratus est propter iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra. DisciP lift a pads nostrae super eum, et liuore eius sanati sumus. Omnes nos quasi oues errauimus, unus5 quisque in uia sua declinauit ; et Dominus posuit in eo iniquitatem omnium nostrum. Oblatus est, quia ipse uoluit, et non aperuit os suum. LXX : Ipse autem uulneratus est propter peccata nostra, et infirmatus est propter iniquitates nostras. Disciplina pads nostrae super 10 eum ; liuore eius sanati sumus. Omnes quasi oues errauimus, homo in uia sua errauit. Et Dominus tradidit eum propter iniquitates nostras, et ipse propter afjlictionem non aperuit os suum. Nos, inquit, putauimus eum uirum dolorum, siue iuxta Septuaginta : esse in dolore, et percussum a Deo, et 15 propria sustinere peccata. Ille autem uulneratus est propter iniquitates nostras, dicens in psalmo : Foderunt manus meas et pedes, ut suo uulnere uulnera nostra curaret, et attritus est, siue infirmatus, propter scelera nostra, ut factus pro nobis maledictum, nos liberaret de 20 maledicto. Maledictus enim omnis homo qui pendet in ligno. Vnde disciplina pads nostrae super eum est. Quod enim nos pro nostris debebamus sceleribus sustinere, ille pro nobis passus est, pacificans per sanguinem crucis suae, siue quae in terra, siue quae in caelis sunt, ipse est enim pax 25 nostra, qui fecit utraque unum, et medium parietem maceriae, soluens inimicitiam in carne sua, et liuore eius sanati su¬ mus. Ex quo perspicuum est, sicut corpus flagellatum atque laceratum signa iniuriae in uibicibus ac liuore portabat ; ita et animam uere doluisse pro nobis, ne ex parte ueritas, et 3° ex parte mendacium credatur in Christo. Omnes, inquit quasi oues errauimus, et indiguimus misericordia Dei, dicentes in psalmo : Erraui sicut ouis perdita ; quae in euangelii parabola boni pastoris atque solliciti humeris reportata est. Quae sint autem istae oues, sequens uersus ostendit: Homo 35 in uia sua errauit, siue unusquisque in uia sua declinauit, ut proprium sequeretur errorem, et rectam uiam deserens, de crucifixo diuersa sentiret. Dominus autem posuit in

3/7. m/17 Ps. 32 Ps. 118, 176.

21, 18.

20 cfr Deut. 21, 23 ; Gal. 3, 13. 33/34 cfr Matth. 18, 12.13 ’> Luc. 15, 4.5.

24/25 Eph.

2, 14.

5/7. 6 nostrorum E 8 autem] ow. E uulneratus autem ~ At 13 suum] orn. E 19 et At maledicto ut At 20 pendit At (corr.), E 24 sunt] s** At (sua ?), om. E 28 uictibus adiuore At 31 sicut At £ ouis At indigimus At 32 oues At, E (corr.) 32/33 euangelio At 34 quae] At E, qui fx v sunt E, corr. 36 probrium E

v 616

PL 508

IN ESAIAM XIV, liii, 5/7-8/10

40

45

50

55

5

10

15

591

eo iniquitatem omnium nostrum, siue tradidit eum pro -peccatis nostris ; ut quod propter imbecillitatem uirium ferre non poteramus, pro nobis ille portaret, qui obi at us est, quia ipse uoluit. Non enim necessitate crucem, sed uoluntate sustinuit, dicens in euangelio : Calicem quern mihi dedit Pater, nonne bibam ilium ? Et ad Petrum qui scandalizabatur a crucis nomine, quia non nouerat mysterium, et humano pauore trepidabat: Vade retro me, satanas, scandalum es mihi, quia non sapis ea quae Dei sunt, sed quae hominum. Alioquin si non propria uoluntate esset oblatus, qui indicare et praedicere poterat proditorem, et apostolis loquebatur : Omnes uos in hac node in me scandalum sustinebitis, poterat eos qui ad se missi fuerant declinare, quibus occurrit intrepidus, et ultro se obtulit dicens : Quern quaeritis ? Qui statim ceciderunt retrorsum ; uocem enim praesentis Dei ferre non poterant. Pulchreque addidit : Et non aperuit os suum. Qui dicenti Pilato : Mihi non loqueris ? noluit repondere. Siue iuxta Septuaginta : Afflidus non aperuit os. Aut iuxta Symmachum et Theodotionem : Audiens non aperuit os suum.

v 617

ft 385

Sicut ouis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram tondente obmutescet, et non aperiet os suum. 8/10. De angustia et de iudicio sublatus est. Generationem eius quis enarrabit, quia abscissus est de terra uiuentium ? propter scelus populi mei percussit eos. Et dabit impios pro sepultura, et diuitem pro morte sua ; eo quod iniquitatem non fecerit, neque dolus juerit in ore eius. Et Dominus uoluit conterere eum in infirmitate. LXX : Sicut ouis ad uidimam ductus est, et sicut agnus coram tondente mutus, sic non aperuit os suum. In humilitate indicium eius sublaturn est. Generationem illius quis enarrabit, quia tollitur de terra uita eius ? Ab iniquitatibus populi mei ductus est ad mor¬ tem ; et dabo pessimos pro sepultura eius, et diuites pro morte illius. Quia iniquitatem non fecit, neque dolurn in ore suo; et Dominus unit mundare eum a plaga. Hoc testimonium, cum in Actibus Apostolorum reginae Candacis Eunuchus rheda ueheretur, et legens non intellegeret, interpretante Philippo SU-PL509 42/43 Ioh. 18, 11. 43/44 cfr Matth. 49 Matth. 26, 31. 51 Ioh. 18, 4.7. 8/10, 15/19 cfr Act. 8, 27-39.

16, 21.22.

54 Ioh.

45/46 Matth.

16, 23.

48/

19, 10.

38 iniquitates M, om. E 40 portauit M 41 quia] E s. 1. 42 sustenuit M E 43 nonne] A1 E, non ft v 44 a crucis usq. mysterium] ft v, ad crucis mysterium M, ad crucis nonne mysterium E 45 uapore E satanas] M E, satana ft v 50 occurret M 51 quaeretis M 57 oues M ducitur M (corr ?) 58 aperuit E 8/io, 2 enarrauit ME 7 oues M 10 enarrauit ME 12 dabit At 15 rehda At

592

IN ESAIAM XIV, liii, 8/10

per passione et nomine Saluatoris, intellexit, et statim baptizatus, in agni sanguine quern legebat, uir meruit appellari, et apostolus genti Aethiopum missus est. Qui igitur oblatus est 20 Pilato, quia ipse uoluit, et non respondit, ut patibulum pro nobis damnatus ascenderet, ipse sicut ouis ad occisionem ductus est, et quasi agnus coram tondente obmutuit. Etenim pascha nostrum immolatus est Christus, quern Ioannes Baptista monstrabat, dicens : Ecce agnus Dei, ecce qui tollit pecca25 ta mundi. Qui et in Apocalypsi Ioannis Euangelistae agnus occisus saepe memoratur. Qui de seipso loquitur in Hieremia: Ego autem sicut agnus innocens, et ductus ad uictimam, nesciebam. Cum enim nesciret peccatum, pro nobis peccatum factus est. Et sicut agnus cum ducitur ad uictimam, non re30 pugnat, sic ille passus est uoluntate, ut destrueret eum qui mortis habebat imperium, humilians se usque ad mortem, et mortem crucis. Hie agnus est, in cuius tipo immolabatur agnus, cuius cruor linitus in postibus exterminatorem fugabat Aegypti; qui non solum sanguine suo nos redemit, sed et lanis 35 operuit, ut algentes infidebtate sua ueste calefaceret, et audiremus apostolum nobis loquentem : Quotquot in Christo baptizati estis, Christum induistis. Et in alio loco : Induimini Christo Iesu. Quodque sequitur : De angustia et de iudicio sublatus est, siue ut LXX transtulerunt : In hum40 litate iudicium eius ablatum est, illud significat, quod de tribulatione atque iudicio ad Patrem uictor ascenderit ; siue quod iudex omnium, iudicii non repererit ueritatem. Sed abs¬ que ulla culpa, seditione Iudaeorum et Pilati uoce damnatus sit. Vnde admiratur propheta, quod omnium Deus se tradi45 derit passioni. De quo Paulus loquitur : Si enim credidissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent. Sequitur : Generationem eius quis enarrabit ? Quod dupliciter intellegitur : aut enim de diuinitate eius accipiendum est, quod im¬ possible sit diuinae natiuitatis nosse mysteria ; de qua ipse 50 loquitur in Prouerbiis : Ante omnes colles generauit me. Iuxta illud quod alibi legimus : Quis cognouit sensum Domini, aut 19 efr Euseb. Hist. eccl. II, i, 13. 22/23 I Cor. 5, 7. 24/25 Ioh. 1, 29. 25/ 26cfr Apoc. 5, 6-13. 27/28 Ier. 11, 19. 28/29 efr II Cor. 5, 21. 29/30 efr Act. 8, 32. 30/31 efr Hebr. 2, 9. 31/32 efr Phil. 2, 8. 32/34 efr Ex. 12, 1-23. 36/37 Gal. 3, 27. 1J7/38 Rom. 13, 14. 45/46 I Cor. 2, 8. 50 Prou. 8, 25. 51/52 Rom. 11, 34.

17 alt. et] om. M 18 lingibat At appellare At 21 oues At E (corr.) 23 iohannis At 25 agnus] om. E 32 et] om. At 33 litus At E fugauit At 34 redimit At 35/36 audirimus At 38 christum iesum At alt. de] om. E 41 ascenderet At E 42 repperiret At, reppererit E 43 seditione] a proem. At 44 et miratur At 44/45 tradederet E (-rit corr.) 45 passione At cognouissent Viet. 47 enarrauit At 47/48 intellegetur At 48/49 impossibili At 50 generat E

v

618

IN ESAIAM XIV, liii, 8/10

593

quis consiliarius eius juit ? Id est, nullus ; — aut de partu uirginis, quod difficulter possit exponi. Denique cum Mariae diceretur ab angelo : Concipies et paries flium, ilia respondit : 55 Vnde mihi hoc, quia uirum non cognoui ? Cui rursum angelus : Spiritus, inquit, sanctus ueniet super te, et uirtus Altissimi obumbrabit tibi ; ut uel ab angelo, uel ab euangelista tantum ^ 386 natiuitatis huius sacramenta dicantur. Cuius narrator rarissimus est, secundum illud : Quis sapiens, et intelleget haec ; PL 60 intellegens, et cognoscet ea ? Sin autem prudens lector tacita 510 cogitatione respondent : Et quomodo scriptum est : Nemo nouit Filium nisi Pater ; et nemo nouit Patrem nisi Filius, v 619 et cui uoluerit Filius reuelare ? Et qui nouit Patrem et Filium, utique et generationis potest enarrare mysterium. Audiat 65 aliud esse nosse, aliud eloqui, quia frequenter quae mente concipimus, sermone explicare non possumus. Ergo et myste¬ rium diuinae natiuitatis in corpore possunt sancti fide magis nosse quam dicere. Alioquin et apostolus raptus in tertium caelum et in paradisum, audiuit uerba quae nequaquam 70 ualet humana lingua proferre. Sed et Spiritus interpellat pro nobis gemitibus ineffabilibus. Istius igitur cuius generationem aut nullus aut rarus enarrare potest, sublata est uita de terra ; ut nequaquam in terra, sed in caelo uiueret. Siue abscissus est de terra uiuentium, ut impleretur de eo quod scriptum 75 est in Apocalypsi Ioannis : Ego sum primus et nouissimus ; qui uiuebam, et sum mortuus. Et ecce uiuo in aeternum, ut post uitam quam uixit in terra mortuus terrae caelis uiueret in aeternum. Quodque iungitur : Propter scelus populi mei percussit eos, siue, iuxta LXX : Ab iniquitatibus 80 populi mei ductus est ad mortem, duplicem sensum habet. Aut enim persecutores et sceleratos populi sui sua morte percussit; aut propter magnitudinem peccatorum populi, quern semper peculiarem habuit, ductus ad mortem est, ut illos ad uitam sua morte reuocaret. Ipse dedit impios, pro 85 sepultura sua; et diuitem, pro morte sua. Siue pessimos, pro sepultura eius ; et diuites, pro morte eius : utrumque populum significans, ut in malis et pessimis, qui ante Dei notitiam non habebant, ostendatur gentium multitudo. In diuitibus, quorum erat testamentum et legislatio et prophetae, Iudaicus

54 Luc. x, 31. 61/63 Matth. 11, Apoc. 1, 17.18.

27.

55 Luc. 1, 34. 56/57 Luc. i, 35. 59/60 Os. 68/70 cfr II Cor. 12 ,4. 70/71 cfr Rom. 8, 26. 89/90 cfr Rom. 9, 4.

14, 10.

75/76

55 uiro n. noui M 57 obumbrauit te E 61 responderet M 62 pater {alt. /.) E, corr. 64 narrare M 65 aliu E {in -o, post, in -ud corr.) 66 sermone] om. E possimus M et] in M 67 fidem M 71 generatione E 74 implerentur M 77 caeli M 81 sceleratus M 85 pessimus M 86 sepulchra E

IN ESAIAM XIV, liii, 8/io-n

594

populus demonstretur. Ergo idcirco passus est Dominus et sepultus, ut ex utroque populo sibi Ecclesiam congregaret. Siue hoc dicendum, quod sc ribas et pharisaeos ac Sadducaeos, sacerdotes et pontifices, qui in populo ante regnabant, et nimiis opibus affluebant, post Domini passionem Romanis 95 tradiderit Deus, et aeternae subiecerit seruituti. Iste pro cuius sepultura et morte impii diuitesque sunt traditi, iniquitatem non fecit, nec dolus inuentus est in ore eius. Quod v 620 de nullo penitus hominum intellegi potest, ut nec opere nec sermone peccauerit.dicente scriptura:Nemo mundusa sor dibus, 100 nec si unius quidem diei juerit uita eius. Et: Omnes sicut ones err animus, unusquisque in uia sua declinauit; nisi de illo, qui peccata nostra portauit, et pro nobis dolet, et uulneratus est pro iniquitatibus nostris, et afflictus est propter scelera nostra, cuius liuore sanati sumus. Super quo et princeps aposto- PL 105 lorum Petrus hoc testimonium edisserens, ait: In hoc enim uocati 511 estis, quia et Christus passus est pro nobis, relinquens uobis exemplum, ut sequamini uestigia eius. Qui peccatum non fecit, nec inuentus est dolus in ore ipsius. Qui cum malediceretur, non maledicebat ; et cum pateretur, non comminabatur. Dominus no autem uoluit mundare eum a plaga, quam lancea militis percussus acceperat. Siue conterere eum in infirmitate ac uulnere. De quo et ipse dicebat : Quoniam quem tu percussisti, ipsi persecuti sunt. Et per Zachariam loquitur Deus : Percutiam pastorem, et oues dispergentur. Ergo ut pateretur non fuit 115 necessitatis, sed uoluntatis Patris et suae, ad quem ipse di¬ cebat : Deus, ut facerem uoluntatem tuam, uolui. De quo et ft 387 supra legimus : Qblatus est, quia ipse uoluit. Si posuerit pro peccato animam suam, uidebit semen longaeuum, et uoluntas Domini in manu 120 eius dirigetur. 11 Pro eo quod laborauit anima eius, uidebit et saturabitur ; in scientia sua iustificabit ipse iustus seruos meos multos, et iniquitates eorum ip¬ se portabit. LXX : Si dederitis pro peccato, animam uestram 5 uidebitis semen longi temporis ; et uult Dominus auferre de 90

.

99/100 ubi? 100/101 Is. 27. 113/114 Zach. 13, 7.

33,6.

103/109 I Petr. 2, 116 Ps. 39, 9.

21-23.

112/113 Ps.

68,

92/93 ac sadducaeos] om. At 93 regnabat At 96 ad mortem At 99 sermonis cessauerit E 100 ne At E 102 illo] i(?)doIo At 103/104 propter iniquitates nostras At 103 edeserens E 106 uobis] om. At 109 et] om. E 112 ipseAf E(corr.) 114 peteretur E 118 peccatum Aicorr. 120dirigitur At E (corr.) 11, 1 laborauit] At E, laborauerit ft u 2 iustificauit E 3 seruus meus At {corr.), v in marg. 4/5 animam uestram uidebitis (-bit E) semen longi tempo¬ ris] At E cum EXX (Syp. Aug.), anima uestra uidebit semen longaeuum ft u (sed cfr l. 39/40).

IN ESAIAM XIV, liii, ii

595

dolore animam eius, ostendere ei lucem, et formare intellegentiam. Iustificare iustum bene seruientem multis ; et peccata eorum ipse portabit. Iuxta Hebraicum hie sensus est : Si posuerit pro peccato animam suam ille quern Dominus conterere uoluit, io siue mundare, uidebit semen longaeuum, quod seminauit in bona terra. De quo in euangelio scriptum est : Exinit qui seminat seminare. Et iterum : Simile est regnmn caelorum homini qui seminauit bonum semen in agro suo. Et uoluntas Domini in manu illius dirigetur, ut quidquid Pater 15 uoluit, illius uirtutibus impleatur, dicentis ad Patrem : Ego v 621 seruaui eos in nomine tuo quos dedisti mihi. Custodiui, et ne¬ mo ex his periit, nisi filius perditionis. Semen autem uidebit aeternum, et uoluntas Patris in manu illius dirigetur, quia laborauit anima eius multo tempore, requiem non inueniens 20 in Iudaeis, et dicens in euangelio : Vulpes foueas habent ; et uolucres caeli, nidos. Filius autem hominis non habet ubi ca¬ put reclinet. Et in hoc eodem propheta : Laboraui sustinens. Quia igitur laborauit, uidebit ecclesias in toto orbe consurgere, et earum saturabitur fide. Denique cum esuriens et 25 sitiens sedisset super puteum Iacob, medium diem sole torrente, emptis cibis uti noluit, quia iam Samaritanae et exeuntis ad eum ciuitatis Sichem fide satiatus erat. Iuxta quern sensum dicebat inter octo beatitudines : Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. In scientia sua, id est in doctrina, ipse 30 iustus, qui peccatum non fecit, nec dolus inuentus est in ore eius ; et seruus Patris, qui formam serui acceperat et Domi¬ ni seruierat uoluntati, multos iustificabit de tote orbe credentes. Et iniquitates eorum ipse portabit, quas illi PL portare non poterant, et quarum pondere opprimebantur. 512 35 Iuxta Septuaginta hoc dicitur : O uos, propter quorum pec¬ cata Filius Dei est ductus ad mortem, qui pessimi, et in malo diuites, dati estis pro sepultura et morte eius, si uolueritis agere paenitentiam, et pro peccatis uestris offerre sacrificium placens Deo, spiritum contribulatum, uidebit anima uestra 40 semen longi temporis, ipsum Dominum Saluatorem. De quo in octogesimo octauo psalmo canitur : Semen eius in aeternum permanet, et thronus illius sicut sol in conspectu meo. Et iterum : Ponam in saeculum saeculi semen eius, et thronum illius sicut II, 11/12 Matth. 13, 3. 12/13 Matth. 13, 24. 15/17 Ioh. 17, 12. 20/22 Matth. 8, 20. 22 Is. 1, 14. 24/27 efr Ioh. 4, 6-43. 28/29 Matth. 5, 6. 39 efr Ps. 50, 19. 41/42 Ps. 88, 37.38. 43/44 Ps. 88, 30.

0

anima E

intellegentia M

8

portauit M

12/13 homini] om. M 13 semeni E 15 borabit E (uidebit om.) 27 sichim M multus E, corr. iustificauit M E toto ille E, corr. 34 obpremebantur M praem. M

9 peccatum M

quam M

dicente M 17 perit M 23 lafidem E 28 dicens ME 32 A1 33 earum M portauit E 35 o uos] onus M 37 morte] in

IN ESAIAM XIV, liii, 11-12

596

dies caeli. Quod aliis uerbis ad uirginem Gabriel loquitur : Ecce concipies in utero et paries, qui Filius Altissimi uocabitur. Et dabit illi Dominus thronum Dauid patris sui, et regnabit super domum Iacob in sempiternum ; et regni eius non erit fi¬ nis. Vult enim Dominus auferre de dolore animam eius, qui 6Ixcrat . q ristis est anima mea usque ad mortem, ut crucis 50 contumelia resurrectionis gloria temperetur. Et ostendere ei lucem, ut omnes per se uideat illuminatos. Et formare intellegentia, subauditur eum, super quern descenderit spiritus v 622 sapientiae et intellectus. Et iustificare iustum, qui bene multis seruierit ; non enim uenit ut ministraretur ei, sed ut 55 ministraret, in Petri pedibus cunctorum apostolorum peccata abluens. Qui apparuit in carne, iustificatus est in spiritu. De quo et Iudas proditor confitetur : Peccaui, tradens sanguinem iustum. Et uxor Pilati : Nihil tibi sit et iusto illi ; multa enim „ 388 passa sum hodie in somnis propter eum. Et notandum quod 60 non iustificatus sit, ut de iniquo iustus fieret. Sed iustus iustificatur, non ut inciperet esse quod non erat ; sed ut quod erat omnibus appareret. Iste iustus pro iniquis passus est ut omnes nos offerret Deo. De quo dicitur ad Iudaeos : Et negastis sanctum et iustum, et petistis ut uir homicida donaretur 65 uobis. Et peccata, inquit, eorum ipse portauit ; quasi medicus languores aegrotantium, quo sani non indigent, sed hi qui male se habent. 4 12 Ideo dispertiam ei plurimos, et fortium diuidet spolia , pro eo quod tradidit in mortem ani¬ mam suam, et cum sceleratis reputatus est ; et ipse peccatum multorum tulit, et pro transgressoribus 5 rogauit. LXX : Propterea ipse possidebit multos, et fortium diuidet spolia ; pro eo quod contaminata est in morte anima eius, et cum iniquis reputatus est, et ipse peccata multorum suscepit, et propter miquitates eorum traditus est. Causas reddit cur post passionem multa Christus praemia consequatur. i° Quia, inquit, passus est, et fecit omnia quae praeteritus sermo descripsit, et iniquitates multorum ipse portauit; propterea diuidam ei plurimos, ut pro parte Domini Iacob et funiculo hereditatis illius Israel, credant in eum de oriente et 45

.

45/48 Luc. 1, 31.32. 49 Matth. cfr Ioh. 13, 4-11. 57/58 Matth. 3, 14. 65/67 cfr Luc. 5, 31. 12, 16/15 cfr Matth. 8, it.

26, 38. 27, 4.

54/55 cfr Matth. 20, 58/59 Matth. 27, 19.

28.

55/56 63/65 Act.

44 gabriel] angelus M 46 regnauit ME 48 animae M 52 discendit M E o3 iusti(ficare tus- in ^)tum M 59 in somnis hodie ~ M 66 sit] om. E 64 dominaretur M 65 portabit M 12, 4 peccatum] M E, peccata pv 5 rogabit E 8/9 reddet M 9 cur] quos M 11 describ'it E portabit M 11/12 propteriam M

IN ESAIAM XIV, liii, 12

597

occidente uenientes, et recumbant in regno Dei cum Abraham et Isaac et Iacob. Impleto illo quod scriptum est : Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. De quo et in hoc eodem propheta legitur : Erit radix I esse ; et qui resurget ut principetur gentium, in ipso gentes sperabunt. Isti autem plurimi quondam a fortibus tene20 bantur ; et sub specie asinae et pulli, multos habebant domi¬ nos, quibus dixerunt apostoli : Dominus eos necessarios habet. Qui fortes erant antequam Christus humanum corpus assumeret, et forte superato, diriperet domum eius. Praedam ergo fortium apostolis suis tradidit atque diuisit, ut Petrus, la25 cobus et Ioannes circumcisi popuh principes fierent, et Paulus et Barnabas mitterentur ad gentes, locis, non animo separati, et sub uno Domino in diuersa starent acie, ut agminis utriusque uictoria, triumphum erigerent Saluatori. Ex quo qui dispensatoriam inter Petrum et Paulum contentionem 30 uere dicunt iurgium fuisse atque certamen, ut blasphemanti Porphyrio satisfaciant ; et ueteris legis caeremonias in Ecclesia Christi a stirpe credentis Israel asserunt esse seruandas, debent et auream in mille annis exspectare Hierusalem, ut uictimas immolent et circumcidantur, ut in sabbato sedeant, 35 dormiant, saturentur, inebrientur et surgant ludere, qui ludus offendit Deum. Hoc diximus propter id quod nunc prophetatur: Et fortium diuidet spolia. Iuxta illud quod in alio loco scriptum est : Cum diuideret caelestis reges in ea. Et iterum : Rex uirtutum dilecti, et speciei domus diuidere spolia. 40 Denique super Paulo apostolo, qui de tribu erat Beniamin, iuxta Hebraicum dicitur : Beniamin lupus rapax; mane comedet, et ad uesperum diuidet spolia. De quibus et ante iam diximus : Laetabuntur in conspectu tuo, sicut qui laetantur in messe, et sicut qui diuidunt spolia, in toto orbe sibi Christi 45 ecclesias diuidentes. Propterea autem accipiet gentes plurimas, qui uenit praedicare captiuis remissionem, et captiuam prius a diabolo atque daemonibus duxit captiuitatem, et dedit earn 15

15/17 Ps. 2, 8. 17/19 Is. 11, 10. 30/31 Porphyr. contra Christianos. 43/44 Is. 9, 3.

21

Matth. 21, 3. 39 Ps. 67, 13.

28/36 cfr Act. 15,1-29. 41/42 Gen. 49, 27.

14/15 et isaac] M E, et om. p v 17 et] om. M 18 exsurget M, surget E principitur M 19 iste E, corr. 22 fortis E 22/23 adsumerit E (-ret corr.) 23 diriperit E 24 tradedit ME 25 iohannis M fierint ME 28 uictoriae M, uicturia E eregeret M, erigerit E saluatoris M 29 inter petrum] interpraetatum E 31 ueteris] a praem. M 32 a] om. E credentes E 36 effundit M 37 diuidit ME 38 reges] gentes E edd. /r 40 erat beniamin AI E, ~ p. v 42 comedet] comedit M E, praedam add. Viet. di¬ uidit M 43 dictum est E 44 sibi] siue M 45 autem] M E, om. p v

PL 513

v

623

PL

514

59§

IN ESAIAM XIV, liii, 12-XV, prol.

dono hominibus atque credentibus, quia tradidit in mortem animam suam, et cum sceleratis siue iniquis reputatus est. 50 Si emm apostolus eius his qui erant sine lege, factus est quasi v 624 sme lege, — cum non esset sine lege, sed esset in lege Christi —, ^389 quare non et Chnstus cum iniquis reputatus sit, ut iniquos redimeret a peccato, et omnibus omnia fieret, ut omnes saluos faceret ? Peccata enim nostra portauit in corpore suo 55 ligno crucis affigens ea, ut deleret chirographum, quod diabolo et angelis illius feceramus, scriptum manibus animae id est operibus eius. De quibus Paulus apostolus loquitur •

tt uos cum essetis mortui in peccatis et in desideriis carnis, •uiuere fecit cum Christo, donans nobis omnia peccata. Et : De60 lens quod aduersum nos erat chirographum, quod erat contra num nobis. Et ipsum tulit de medio, affigens illud cruci ; spohans principatus, et potestates dehonestauit, confidenter triumphans de eis. Iniquos autem cum quibus reputatus est Marcus euangelista latrones intellect, scribens : Et crucifixerunt 65 cum eo duos latrones, unum a dextris, et alter urn a sinistris. t impleta est scriptura quae dicit : Et cum iniquis reputatus est. Quod et altius intellegi potest, dicente de semetipso Do¬ mino . Reputatus sum cum descendentibus in lacum ; factus sum sicut homo sine adiutorio inter mortuos liber. Vere enim

-

«

390

70 reputatus est inter peccatores et iniquos, ut descenderet ad internum, qui in multis scripturarum locis uocatur lacus et uinctos in carcere liberaret. Qui traditus est propter peccata nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram. Tantaeque clementiae fuit, ut pro transgressoribus, immo persecutoribus 75 suis rogaret in cruce, et diceret: Pater, ignosce; eis quod enim

faciunt, nesciunt. LIBER DECIMVS QVINTVS

Crebro, Eustochium, dixisse me noui, apostolos et euangelistas ubicumque de ueteri instrumento ponunt testimonia,

aO/51 cfr I Cor. 9, 21. 54/55 cfr Col. 2, Col. 2, 14.15. 64/67 Marc. 15, 27.28. 4, 25. 75/76 Luc. 23, 34.

vf pflt A‘ w

ficrV

14.

58/59 Eph. 2 1.5. 59/63 68/69 Ps. 87 s.6. ’ 72/73 Rom.

tradedit E 49 deputatus M 53 redemerit E 50 quem M C1 medium E 61/62 expolians (se carnem et Potestates de-] em. E 62/63 triumphas E 63 est] ow E

VnL r FnUS ’ B 07 diaS M ^ adiutorium M 72 uinctus M E bus! M F nf, ^ CSt °m' E ,-73 n°S^ra] uulneratus “M- E 74 persecutoril P praeW‘ tlV SU1S] E S-L rogarit E dicet E eis] tL, lilts IX v EXPLICIT COMMENTARIORVM IN ISAM LIBER XIIII M Finit Amen explicit in esaia LIBER XIIII E ’ Lib. XV,

incipit (f.ivsdemadd.E)liber xvME

389/39°

(v 625/626 PL 513

IN ESAIAM XV, prol.-liv, i

599

si inter Hebraicum et Septuaginta nulla diuersitas sit, uel suis uel Septuaginta interpretum uerbis uti solitos. Sin au5 tem aliter in Hebraico, aliter in ueteri editione sensus est, He¬ braicum magis, quam Septuaginta interpretes sequi. Denique, ut nos multa ostendimus posuisse eos ex Hebraeo, quae in Septuaginta non habentur, sic aemuli nostri doceant assumpta aliqua de Septuaginta testimonia, quae non sunt in He10 braeorum libris ; et finita contentio est. Hoc diximus, quia PL praesens capitulum cum in sensu unum sit, in uerbis discre- 514 pat. A cuius explanatione quintus post decimum in Esaiam liber incipit. LIV. 1 Lauda sterilis, quae non parts; decantal^^J laudem et hinni, quae non pariebas ; quonianv 25 plures filii desertae, magis quam eius quae habebat uirum, dicit Dominus. LXX : Laetare, sterilis, 5 quae non Paris ; erumpe et clama, quae non parturis ; quia plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. PL Symmachus hunc locum ita interpretatus est : Laetare, 515 sterilis, quae non peperisti. Gaude in exsultatione, et hin¬ ni, quae non parturisti. Plures enim filii dissipatae, magis 10 quam eius quae erat sub uiro. A quo Theodotio et Aquila praeter pauca uerba non discrepant. Post natiuitatem Saluatoris, et ordinem uitae atque uirtutum, passionem crucis et resurrectionis gloriam, quando ponens animam suam, uidit semen longaeuum, et in scientia sua ipse iustus iustifica15 uit plurimos, et fortium diuisit spolia, et pro transgressoribus rogauit, dans locum paenitentiae, transit ad uocationem gen¬ tium, et qui in illo sint credituri, pleno sermone describit. Quern quidem locum et apostolus Paulus sub nomine Sarae et Isaac, refert ad Ecclesiam, quod prior populus de monte 20 Sina et Agar seruiat cum filiis suis ; sequens autem liber sit, de quo dicit Esaias : Laetare, sterilis, quae non paris; erumpe et clama, quae non parturis, quia plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum. Et statim : Nos autem, inquit, fratres, secundum Isaac repromissionis filii sumus. Sed sicut 25 tunc qui secundum carnem natus est, persequebatur eum, qui v 626

.

Lib. XV, liv, i, 21/23 Gal. 4, 27. 21, 12

; Rom.

23/29 Gal.

4, 28-31.

23/24 cfr Gen.

9, 8.

4solitusAl 5 alter .MIS alteri M 9 sint E, v in marg. in] ex E 11 sensu E 12 explanatione] E (um add. s. alt. e a. m.) liv, 1, 1 paries M 2 pariebas] M E, parturiebas n v 3/4 habeat M, corr. habebat E uirum] M E, dixit enim dominus add. jj. v (cfr 2.3, l. k2, 2. 54/56 Is. i, 21.

39/40 I Reg. 2, 5. 51/52 Ez. 16, 45.

41/42 Ps.i 12, 52/53 Ier. 3, 4.

27 heris M 29 quae M 30 de] e ( ?) M 32 siue] M E, seu n v 34 acciperat M E 38 anima] M E, et praem. n v 40 pr. et] om. M plures (bis) filios ~ M 43 sui E 43/44 fuerat populus ~ M 45 sermonem M, corr. 40 quo] et add. E 47 genisem M 50 quando autem] quoniam E accipit M E (s. 1. a. m.) 51/52 derelinquit M 52 suum M 56 sed et] sedit E (it eras.) 58 habebat M parto M 60 primo E

IN ESAIAM XV, liv, 1-2.3

6oi

populo desertam prius atque pauperculam aedificarent Hierusalem. Quod autem Hebraicum pro laetitia hinnitum po65 suit, gaudii significat magnitudinem, in similitudinem hinnientis equi ad uictoriam. De quo in lob plenius scribitur. Hunc locum et cetera, quae sequuntur, Iudaei et nostri iudaizantes ad Hierusalem referunt, quam dicunt in mille annorum regno instaurandam, et eamdem esse quae prius habuit 70 uirum, et postea habere desierit, multoque plures habitura sit filios post repudium, quam prius habuit sub uiro. Cum perspicue duarum mulierum ponatur comparatio, eius quae uirum habuit et dimissa est, et eius quae semper deserta et absque uiro fuit. Nec mirandum de Iudaeis, quorum oculi 75 auresque sunt clausae, si apertam non uideant ueritatem. De Christianis quid loquar, nescio, qui dicente apostolo, quae sunt allegorica et ad duo testamenta, uetus et nouum, Saram Agarque referente, Iudaeis tradunt manus, terrenarum in mille annis desiderio uoluptatum. 2,3. Dilata locum tentorii tui, et pelles tabernaculorum tuorum extende, ne parcas. Longos fac funiculos tuos, et clauos tuos consolida. Ad dexteram enim et ad laeuam penetrabis, et semen tuum 5 gentes hereditabit, et ciuitates desertas inhabitabit. LXX : Dixit enim Dominus : Dilata locum tabernaculi tui et aulaeorum tuorum, fige, ne parcas. Protende funiculos, et clauos tuos conforta adhuc in dextris, et in sinistris dilata, et semen tuum possidebit gentes, et ciuitates desertas habitare facies. Cui dixerat: v 10 Lauda, sterilis, quae non paris ; rumpe uincula, quibus prius tenebaris astricta, et clama in confessionem Domini, quae liberos non habebas, nunc eidem praecipitur in similitudinem tabernaculi Moysi, quod quondam habuit in deserto, ut dilatet tentorium suum, pellesque distentet funiculosque fa15 ciat longiores, et clauos, quibus firmatur omne tentorium, in altum defigat et roboret, ne uentorum flatibus dissipetur. Ad dextramque penetret et sinistram, et nequaquam Iudaici tabernaculi imitetur angustias, quod centum longitudinis

66

cfr lob

39, 19-30.

2.3,12/16

cfr Ex.

36, 8-38.

18/21 cfr Ex.

27, 1-18.

64 hebraicis E 66 et qui Af 70 habere] om. E deserit AI 73 alt. et] deserta et] om. E 75 uideantur E 78 referent Af 2.3, 2 non E 3 tuos] om. Af 3/4 dextram E 5 inhabitabit] cui dixerit add. M (cfr l. 9) 6 dixit enim dominus] M E, om. fi v (cfr 1, l. 6) 7 aulaeorum] Af E, pelles praem. p v cum EXX (E”-86'-233 C) 8 pr. in] a Af alt. in] om. Af 9 habitari E cui dixerat] om. Af (cfr l. 5) 10 erumpe Af 11 confessione Af 12 praecipit M 14 distent? E funiculosque] Af, et funiculos quae E, et funiculos fj. v 15 firmatur] Af E, formatur fi v (cfr l. 57) 16 robor E om. Af

602

IN ESAIAM XV, liv, 2.3

cubita, et quinquaginta latitudinis ambiebat, nec templi 20 breuitate claudatur, quod sexaginta cubita habebat in longum, et uiginti in latum. Sed ad dexteram et sinistram locum capere ne cesset. Ac ne putemus hoc iuxta friuolam Hebraeorum contentionem dici de Sion, quae in antiquum statum a Domino restituenda sit, ponit manifestius quod 25 latebat : Et semen tuum gentes hereditabit. De quo et in euangelio legimus : Egressus est qui seminat seminare. PL Et iterum : Nonne bonum semen seminasti in agro tuo ? Quod 517 semen etiam ciuitates desertas faciet inhabitari, ut Ecclesiae gentium in toto orbe consurgant. Vel certe semen dicendum 30 est apostolorum, et Iudaici populi reliquiae. De quo in hoc eodem propheta dicitur : Nisi Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma essemus, et similes Gomorrae fuissemus. Et apostolus : Reliquiae, ait, saluae factae sunt. Hoc de ecclesiarum magnitudine, quae pro uno Iudaeae loco et ipso angustis33 simo, in toto orbe terrarum suos terminos dilatabunt. Veniamus ad intellegentiam spiritalem. Qui in tabernaculo est, firmam atque perpetuam non possidet mansionem ; sed semper p. 392 mutat loca, et ad ulteriora festinat, dicens in psalmo : Pertransibo in locum tabernaculi admirabilis, praeteritorum obli4° uiscens, et in futurum se extendens, donee perueniat ad brauium supernae uocationis. De hoc tabernaculo et in alio loco legimus : Quam dilecta tabernacula tua, Domine uirtutum ; concupiscit et deficit anima mea in atria Domini. Postque infert : Beati qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum 43 laudabunt te. Finis enim tabernaculorum aeternae domus possessio est, quae fundamenta non mutat, nec transfertur v 629 de alio in alium locum. Qui enim plantati in domo sunt Do¬ mini, prius in atriis illius effloruerunt, ut de floribus ad frugem ueniant, possintque dicere : Ego autem sicut oliua fructifera 50 in domo Dei. Denique uir sanctus tabernacula praeterire festinans, et domum Dei uidere desiderans, unum uotum habere se dicit, ut numquam de domo Dei exeat : Vnum petiui a Domino, hoc requiram, ut inhabitem in domo Domini

26 Matth. 13, 3. 38/39 Ps. 41, 5. 52/54 Ps. 26, 7.

27 Matth. 13, 27. 42/44 Ps. 83, 2.3.

31/32 Is. 1, 9. 44/45 Ps. 83, 5.

33 Rom. ii, 5. 49/50 Ps. 31, 10.

19 cubita] M E, cubitorum /x v ambigebat M 20 laudatur E habe at dextram E sinistram] E, sinextram M, ad praem. /x v 22 necesset et] om. E 27 agrum tuum M 28 fatiat M, faciat E inhabitare E 32 et s. gomorrae] om. E similis M 33 apostolos M recorr. ait] facti sumus add. M et del. 34 iudaei M ipso] om. E 36/37firmaa.perpetua E 39 in]om.M locoE 40extoIlensM 40/41 brachium M 43 defecit E, corr. 43/44 inferet M 44 inhabitant E 47 domu M 47/48 domini sunt ~ M, sunt dei E 53 habitem E

M 21 M 26 M (corr.), liquae E,

IN ESAIAM XV, liv, 2.3-4.$ 55

60

65

70

75

603

omnibus diebus uitae meae. Dilatandum est ergo tabemaculum, et aulaea pellesque tendendae, et funiculi multiplicium uariorumque sermonum longius producendi, et claui ratione firmandi in dextris et sinistris, ut semen sermonis, id est doctrinae Dei, gentes ualeat possidere. Et ciuitates habitabiles facere, quas accepit qui mnam duplicauerat. Dextera autem et sinistra in scripturis sanctis tunc in bonam partem accipitur, quando eas et iuxta spiritum intellegimus, et iuxta litteram per arma iustitiae a dextris et sinistris, ut et humilior intellegentia uitae teneat institutionem exemplaque maiorum, et spiritalis atque sublimis de praesentibus nos transferat ad futura. Hoc est quod et Dominus pharisaeis interrogantibus loquebatur : Reddite quae sunt Caesaris Caesari et quae sunt Dei Deo; ut et potestatibus istius saeculi subiciamur, quae non iniuste tenent gladium in uindictam eorum qui ma¬ le egerunt, quae sinistra intellegitur. Et Deo reddamus quae Dei sunt, ut nullum alium timeamus, nisi eum, qui et animae habet et corporis potestatem, quod in dextera accipitur. Denique de sapientia Dei dicitur, cui nihil pretiosum comparari potest, quod in dextera sua uitae habeat longitudinem, et annos plurimos. In sinistra autem diuitias et gloriam, ut diuitiae illae accipiantur, quae in praesenti scientia sunt et bonis operibus, et gloria quam accipit is, per cuius opera Deus glorificatur in gentibus, longitudo autem uitae et anni plurimi, aetemam uitam significent, quae praesentia neglegens, ad futura festinat. 4 5 Noli timere, quia non confunderis, neque erubesces ; non enim te pudebit, quia confusionis adolescentiae tuae obliuisceris, et opprobrii uiduitatis tuae non recordaberis amplius. Quia dominabitur tui qui fecit te ; Dominus exercituum no¬ men eius, et redemptor tuus sanctus Israel, Deus omnis terrae uocabitur. LXX : Noli timere, quia confusa es neque confundaris, quia exprobratum tibi est. Confusionem enim aetemam obliuisceris, et opprobrii uiduitatis tuae memor

PL 518

..

5

62 II Cor. 6, 7.

06/67 Matth.

22, 21.

72/74 cfr Prou. 3,

13.16.

54 omnes dies M 55 aulae M, aula E multiplicum ME 50 ratione E 57 sinextris M sermones E 59 quas] q E accipit M E minam M E dextram E 60 sinixtra M, sinistram E 62 a sinistris /a v sinextris M (sic et infra) 62/63 humilios M 63 intellegentiae E 64 maiorum M {ut uidetur) 66 reddete M, corr. 67 subiciamus E 68 uindicta E 71 dextra M 73 dextra ME 76 bonis] inpraem. M et] om. M 76/77 et usque gentibus] E inter lin. a. m. 76 gloriam E accipistis M 4.5, 2 erubescas E confusiones M 5/6 nomen] est add. M 8 sprobratum E 10

C.C. LXXIII A

v

630

604

IN ESAIAM XV, liv, 4.5

non eris, quia Dominus qui fecit te, Dominus sabaoth nomen ei ; et qui eruit te, Deus Israel, omnis terrae uocabitur. Oritur quaestio, quomodo si ad Ecclesiam dicitur de gentibus congregatam : Laetare, sterilis, quae non paris. Et : Plures filii desertae, magis quam eius quae habet uirum, quod scilicet 15 uirum non habuerit, quae postea plures fecit filios, et ilia in sterilitatem uersa sit, quae prius habebat uirum. Quomodo nunc dicatur ad earn, quae uirum non habuit : Viduitatis tuae non recordaberis amplius, et confusionis adolescentiae tuae obliuisceris. Ex quo intellegi uolunt 20 Iudaei, omnia quae dicuntur, dici ad Hierusalem, quae deserta 393 a Deo, rursum ab eo instauranda sit. Qui facile repellentur, cum admoniti fuerint, dici ex persona Domini in Zacharia : Et assumpsi mihi duas uirgas ; unam uocaui decorem, et al¬ teram uocaui funiculum ; et pain gregem. De quo in suo loco 25 plenius diximus, et nunc dicitur ex parte. Duas uirgas utrumque esse populum, gentium et Iudaeorum, quorum prior uocata sit turba gentilium, quae accepit naturalem legem fixam in cordibus suis, de qua Paulus scribens ad Romanos fortissime disputat ; qua uirga nihil pulchrius est, ut omnis creatura 3° aequaliter uocetur ad cultum Creatoris sui. Secunda autem, id est populi Iudaeorum, appellata est funiculus, quae post offensam gentium uocatur pars Domini, et funiculus hereditatis eius Israel. Denique postquam in Abraham uocatus est Israel, dicit Dominus : Tuli uirgam meam, quae uocabatur 35 decus ; et abscidi earn, ut irritum facerem foedus meum quod percussi cum omnibus gentibus. Ergo in aduentu Christi dici¬ tur ad uirgam, quae abscissa fuerat : Noli timere, nec erubescas, neque ora pudore suffundas. Nequaquam enim ultra confunderis, ut prius confusa fueras, nec confusionis ado40 lescentiae tuae memor eris, et uiduitatis tuae non recorda¬ beris, per quam relicta es a Deo ; quia factor tuus ipse dominabitur tui, cuius nomen Omnipotens est, qui regnat, non in una gente Iudaea, sed in uniuerso orbe terrarum. Denique sequitur : Qui te fecerat, ipse te redemit sanguine suo, et 45 Deus omnis terrae uocabitur, pro eo quod est omnium V631 qui morantur in terra. Ex quo perspicue patet nequaquam PL 519 10

4.5, 13/14 Is. 54, 1. 23/24 Zach. n, 7. Deut. 32, 9. 34/36 Zach. n, 10.

25/30 cfr Rom. 2, 14.

32/33

10 qui f. te dominus] om. E nomen] est add. M 11 ei] em. E eruet M 12 quomodo] om. M 12/13 congregata AI 15 uirum] haec praem. A I, uerum E 17 uiduitates E, corr. 18 confusiones E 21 repelluntur M 22 ex p. domini] om. M iacharia M 23 una E 23/24 decorem et a. uocaui] om. E 24 foniculos E 25 dicitur ex parte] M E, ex parte dicetur fj. v 25/26 uerumque E 27 accipit M E 28 romanus M, corr. 29 quod omnes Af 39 aduento At E(corr.) 37/38 erubestis M 30 confusiones M 44 redimit Af 46 terram M prospicue E (corr. a. m.)

IN ESAIAM XV, liv, 4-5-6/8

5

10

15

20

25

30

35

605

did ad Hierusalem, quaenumquam in toto orbe dominata est, sed ad Ecclesiam Christi, cuius hereditas, mundi possessio est. 6/8. Quia at mulierem derelictam et maerentem spiritu uocauit te Dominus ; et uxorem ab adolescentia abiectam, dixit Deus tuus. Ad punctum in modico dereliqui te ; et in miserationibus magnis congregabo te. In momento indignationis abscondi faciem meam parumper a te et in misericordia sempiterna misertus sum tui, dixit redemptor tuus Dominus. LXX : Non ut mulierem derelictam et pusillanimem uocauit te Dominus, neque ut mulierem, quae ab adolescentia odiosa est, dixit Deus tuus. Tempore modico reliqui te ; et cum misericordia magna miserebor tui. In furore paruo auerti faciem meam a te ; et in misericordia sempiterna miserebor tui. Dixit qui eruit te Dominus. Hie amici Iudaeorum uilificant mulierem derelictam et uxorem ab adolescentia abiectam, quam ad punctum et ad modicum dereliquit Do¬ minus, Hierusalem esse dicentes. Qui abscondens parumper faciem suam susceperit earn in misericordiis sempiternis, et dolorem praeteritum gaudio commutarit. Hoc iuxta Hebraicum. Porro iuxta Septuaginta non earn dicit quasi derelictam mulierem, et pusillanimem uocatam a Domino, neque sicut uxorem, quae ab adolescentia odio habita sit; sed idcirco se earn ad modicum reliquisse et auertisse faciem suam, ut misereatur illius in aetemum. Si ergo Iudaei et nostri iudaizantes dicunt Israel ad modicum derelic turn, ut in aduentu Christi eius misereatur Deus ; et modicum interpretantur ad comparationem totius aeternitatis. Cur et nobis non concedunt, modicum dicere tempus, quo gentes sunt derelictae, ut abiectae in medio, quae in adolescentia sua Dei fuerant, postea in senectute aeternam misericordiam consequantur ? Praesertim cum in uocatione temporis Israel numquam exclusa sit turba gentilium ; sed semper eis per proselytos ianua patuerit reuertendi, ut sicut nos illorum uo- n catione parumper uidemur exclusi, sic illorum exclusione perpetua nobis ad Deum reditus concedatur. Perpetuam autem exclusionem diximus, si non egerint paenitentiam.

47 dominatam (est om.) E 6.8, 1 quia ut] qui habet At 4 modicum E 10 dns E modicum At 12 misericordiam sempiternam E 13 miseribor E discet q. eruet At dominus] om. E amice At 15 cunctum At in modico At E, sed efr l. 22, 24 17 susciperet At E 18 commutaret At E 19 dicet At, corr.

20 a]om.E 21 habeta£,corr. sit]E(;« se mut.) 22 suam] tuam At 26 nos E 27 concidant M quod At E 28 derelicti ut abiecti E 28/29 ut quae in a. s. abiectae in m. dei fuerant ~ coni, v 30 sequitur E (i e corr.) in] et praem. At 31 per] om. E 32 prosilitus At ianua E potauerit At 35 egerent At

394

6o6

IN ESAIAM XV, liv, 6/8-9.10

Alioquin Paulus apostolus dicit : Conclusit Deus omnia sub v 632 peccato, ut omnibus misereatur. Quae nos de Ecclesia ex utroque populo congregata interpretati sumus ; et Iudaei de Hierusalem accipiunt, qui solam tropologiam sequuntur, et in locis 4° difficillimis liberae disputationis excursu, nascentes fugiunt quaestiones, ad animam referant peccatricem, quae abiecta a Deo sit, non ob odium, sed ob dispensationem, ut malorum pressa pondere, reuertatur ad uirum suum pristinum. Et perdita substantia, de patris dementia non desperet. An non 45 est grandis misericordia occurrere filio reuertenti, annulum et stolam, osculumque porrigere, et inuidenti fratri, iuxta PL alterius parabolae similitudinem, dicere : Amice, si ego bo- 520 nus, quare oculus tuus nequam ? 9 10 Sicut in diebus Noe istud mihi est, cui iuraui, ne inducerem aquas Noe ultra super terram ; sic iuraui, ut non irascar tibi, et non increpem te. Montes enim commouebuntur, et colies contremis5 cent; misericordia autem mea non recedet a te, et foedus pads meae non mouebitur, dixit miser at or ttius Do mi nus. LXX : Ab aqua quae fuit sub Noe hoc mihi est, sicut iuraui ei in tempore illo, terrae nequaquam ultra irasci super te, neque in comminatione tua montes transjerre ; 10 neque colies tui trasferentur. Sic nec misericordia mea deficiet, nec testamentum pads meae auferetur, dixit propitius tui Dominus. Vt credat sanctorum congregatio misericordiam Domini sempitemam, et ideo ad punctum et breue eos esse desertos, ut in amicitiam Dei aeterno foedere iungerentur, 15 ponit exempla maiorum, dicens : Quomodo uniuerso orbe peccante, postquam corrupit omnis terra uiam Domini, inductum est diluuium. Et cum auctoribus peccatorum cuncta peccata deleta sunt, et in uno homine Noe humanum seruatum est genus, cui iuraui nequaquam terris in20 ducendum esse diluuium et sponsio mea hucusque seruata est, nec umquam irrita fiet. Sic iuro Ecclesiae meae, quam mihi redemi sanguine meo, nequaquam me iratum fore his quo¬ rum misertus sum, nec meam clementiam ulla increpationis duritia commutandam. Facilius enim montes mouebuntur

. .

6/8, 36/37 Gal. 3, 22. 44 cfr Luc. 15, 14-19. 9.10, 19/20 cfr Gen. 8, 21 ; 9, 11.

47/48 Matth. 20, 15.

37 miseriatur qua At 40 disputationibus At excurso E 45 occurrire E anulum E 40 fratre E 47 amici At 48 oculos tuos M 9.jo, 2 induceres At 5 recidet At a te] om. At E 6 mouebuntur E miseratur At 7 tuus] tui At 9 super te] tibi AI E 11 propitiatur At 16 terram At 17 auctoribus] M E, cunctis add. p v 22 eis At 23 increpationes At corr.

IN ESAIAM XV, liv, 9.10

607

et colies, quam mea sententia commutabitur. Iuxta quod et in euangelio loquitur : Caelum et terra transibunt, uerba au- v 633 tern mea non praeteribunt. Haec est autem, inquit, misericordia mea, ut foedus pacis, quo mihi reconciliatus est mundus, non merito eorum quibus datum est, sed mea dementia 30 conseruetur. Iuxta Septuaginta confusus est sensus, et sic turbata sunt omnia, ut quid dicatur difficile possit intellegi. Non quo ignorem quid in hoc capitulo uir prudentissimus dixerit, sed quo non satisfaciat animo meo. Ponit enim tropologicum diluuium, quod interpretatur in baptismo Salua35 toris, congerens exempla quamplurima, ut est illud : Dominus diluuium inhabitare facit. Et iterum : Suauis Dominus exspectantibus se in die tribulationis ; et sciens timentes se, in diluuio itineris consummationem facit. Quod scilicet uniuersa peccata in baptismo deleuerit, dicens in alio loco : Ego sum, 40 ego sum, qui deleo iniquitates tuas. Omnes enim declinauerunt, simul inutiles facti erant. Non erat qui faceret misericordiam, nec ueritatem ; neque erat scientia Dei super ter¬ rain. Maledictio, et mendacium, et homicidium, et adulterium, et furtum cuncta occupauerant, et sanguinem san45 guini miscuerant. Vnde loquitur per prophetam : Heu mihi ! g. 395 quia periit reuertens a terra. Non est qui faciat rectum in ho- PL minibus, omnes in sanguine meo iudicantur. Vnusquisque 321 proximum suum tribulat tribulatione, et ad malum manus suas praeparant ; et cetera his similia. E quibus illud est : Nemo 50 mundus a sorde, nec si unius quidem diei flier it uita eius super terram. Vnde Dominum fecisse diluuium, qui iuxta apostolum Petrum occisus est carne, uiuificatus spiritu, et praedicauit spiritibus in carcere constitutis, quando Dei patientia exspectabatur in diebus Noe, diluuium impiis inferens. In 53 cuius exemplum aqua nos mundat, non sordes carnis abluens, sed bonae conscientiae interrogatione in Deum. Montes autem et colles qui non commoueantur, et in huiuscemodi diluuio permoti fuerant, sanctos uult intellegi, accepto foedere sempiterno, qui in priore diluuio moti fuerant, et suam relique-

25

26/27 Matth. 24, 33. 32/65 uir prudentissimus] quis ? 35/36 Ps. 36/38 Nah. 1, 7 (iuxta LXX). 39/40 Is. 43, 23. 40/41 Ps. 13, 3. Mich. 7, 1-3 (iuxta LXX). 49/51 ubi ? 52 cfr I Petr. 3, 18. cfr Gen. 6, 6-8.

28, 10.

45/49 53/54

25 alt. et] om. E 26 terram M 32 quo] om. E in] om. E 36 fecit E, corr. 37 timentis E 38 faciet M 40/41 declinauerant M 45 eu M 46 periet M 47 meo] om. M 49 e] om. E 50 eius] E s. 1. a. m. 51/52 iuxta a. p. qui ~ M 52/53 praedicabet E, corr. 63 constitutes E, corr. 54 exspectabat E 56 interrogatione] M E, -tio y. v 57 qui] om. M alt. et] om. ME 58 permoti fuerant] om. M, monti fuerant E sanctus ut M(om. uult) 59 priori E monti E

6o8

IN ESAIAM XV, liv, 9.10-11/14

60 rant firmitatem. Dicit montes, et daemones, et aduersarias potestates, qui uiderunt Alias hominum, quod essent bonae, et amoris iaculo uulnerati, sumpserunt sibi uxores ex omni- v 634 bus quas elegerunt, et perdiderunt fortitudinem pristinam ; et nequaquam in hoc diluuio sunt futuri. Hoc ille dixerit, 65 cuius explanationem lectoris arbitrio derelinquo. 11 14 P aupercula tempestate conuulsa absque consolatione. Ecce ego sternam per ordinem lapides tuos ; et fundab0 te in sapphiris ; et ponam iaspidem propugnacula tua, et portas tuas in la5 pides sculptos, et omnes terminos tuos in lapides desiderabiles. Vniuersos filios tuos doctos a Do¬ mino, et multitudinem pads filiis tuis, et in iustitia jundaberis. LXX : Humilis et instabilis absque conso¬ latione. Ecce ego praeparabo tibi carbunculum lapidem tuum, 10 et fundamenta tua sapphirum ; et ponam propugnacula tua iaspin, et portas tuas lapides crystalli, et muros tuos lapides electos ; et omnes filios tuos discipulos Dei, et multa pax erit filiis tuis, et in iustitia aedificaberis. Vbi nos diximus : Sternam per ordinem lapides tuos, in Hebraico scriptum 15 est, baphphuch, quod omnes praeter Septuaginta similiter transtulerunt : Sternam in stibio lapides tuos, in similitudinem comptae mulieris, quae oculos pingit stibio, ut pulchritudinem significet ciuitatis. Et ubi nos iaspidem, sequentes LXX, diximus, in Hebraico scriptum habet chodchod, quod solus 20 Symmachus yaX^hoviov transtulit. Pro crystallo quoque in cuius loco apud Hebraeos ecda legitur, Symmachus et Theodotio scalpturae, id est yXvprjs, Aquila rpv7Taviop.ov posuit, quod uerbum foratarum caelatarumque gemmarum sensum sonat. De diuersitate translationis diximus ; ueniamus ad 25 sensum. Adhuc loquitur ad Ecclesiam, humilem prius atque pauperculam, quae non habebat legem nec prophetas nec sermonem Dei; et tempestate conuulsam siue instabilem, PL quae multos saeculi turbines sustinuerat, et inter uarios idolo- 522 rum fluctuabat errores. Quae nullum habuit consolatorem, 30 et frustra omnem substantiam suam in medicis perdidit; quod ipse ueniat, ipse descendat, et aedificet in terris caelestem

/ .

1 uiderint M E 02 sumpserint E 03 elegerent E perdederent M 04 sint A1 E 03 lecturis E 11/14, 2 consolatione] ulla praem. M Ambr. 3 te] om. M safferis M 7 in] om. M 0 praeparabo] M E, praeparo /x v 11 iaspem M, iaspim E croestalli E 12 discipulus E, corr. 13 aedificaueris E 10 stibo lapedes E (corr. a. m.) 17 ut] om. M 20 KaPXrfioviov M n v, xap^So.'io E 22 scaltura M, sclupturae E id est] eide E oafrjs E rptj7TTanop.ov edd. /t 23 foraturum E caelaturamqu(a)e M E gemma M 24 diuersitatem E (de om.) 30 suam] om. M

IN ESAIAM XV, liv, 11/14

35

40

45

50

55

60

63

609

Hierusalem, quae in Apocalypsi Ioannis uocatur sponsa et uxor Agni, habens lumen simile lapidis pretiosi, sicut iaspidis et crystalli, et murum magnum, et portas duodecim in- v 635 scriptas nominibus tribuum Israel, quarum tres erant ab oriente, et tres ab aquilone, et tres ab austro, et tres ab occasu solis. Murusque fultus duodecim fundamentis, cuius omnis aedificatio ex lapide iaspide, et singula fundamenta murorum habebant singulos lapides, primum iaspidem, se- m 396 cundum sapphirum, tertium chalcedonium, quartum smaragdum, quintum sardonicem, sextum sardium, septimum chrysolithum, octauum beryllum, nonum topazium, decimum chrysoprasum, undecimum hiacynthum, duodecimum amethystum, quod legentes exclamamus illud, et dicimus : 0 profundum sapientiae et scientiae Dei, quarn inscrutabilia indicia eius, et inuestigabiles uiae eius ! Qnis enim cognouit sensum Domini, aut quis consiliarius eius juit ? Et iterum : Quis sapiens, et intelleget haec; intellegens, et cognoscet ea. Respondeant amatores tantum occidentis litterae, et in mille annis exquisitos cibos gulae ac luxuriae praeparantes, quorum Deus uenter est, et gloria in confusione eorum ; qui post secundum in gloria Saluatoris aduentum, sperant nuptias, et paruulos centum annorum, et circumcisionis iniuriam, et uictimarum sanguinem, et perpetuum sabbatum ; qui dicunt cum Israel in peruersum modum : Manducemus et bibamus, eras enim regnabimus. Quae sit ista caelestis Hierusalem, cui nunc dicitur : Ecce ego sternam per ordinem lapides tuos. Siue iuxta LXX : Ecce ego praeparabo tibi carbunculum, lapidem tuum ; ut tota ciuitas sit plena carbunculis, et habeat fundamenta sapphirina, et propugnacula iaspidem siue chalcedonium, et portas erystalhnas siue anaglyphas, et murum in circuitu pretiosorum lapidum omnesque filii eius non habeant magistros homines, sed Deum, et appellentur discipuli Dei. Et sit in ea pax perpetua et aedificatio iustitiae. Ex quo perspicuum est, sub occasione iustitiae, quod uirtutis est nomen, etiam ceteras uirtutes in aedificationem Ecclesiae debere nos quaerere, nec Iudaica deliramenta sectari. Exponant enim quid sit illud quod in

11/14, 32/33 efr Apoc. 21, 2. 45/47 Rom. n, Phil. 3, 19. 55/56 efr I Cor. ij, 32.

33.34.

480s.

14, 10.

51

34/35 scripta E 40 carcedonium E 40/41 zmaragdum Af, zmarandum E 41 sardinum v in marg., obfuscatum in M 43 chrisoprassum Af 44 legentes] *** es Af 45 sapientiae et s. dei] sa* Af 46 inuestigabelis Af 50 annos A1 53 circumcisiones Af 56 regnabimus] moriemur Af, regnauimus E 58 praeparo E fx v 59 et Af ciuitas tota ~ M 61 charcedonium Af E 62 avaravas E 65 perspicue (est om.) E, corr. 68 sit] om. Af

610

IN ESAIAM XV, liv, 11/14

Proucrbiis de sapientia dicitur : Pretiosior est cunctis lapidi70 bus pretiosissimis. Si enim Christus Dei uirtus et Dei sapientia v 636 est, stultum est Christum insensibilibus lapidibus comparari. Rursumque de iudiciis Dei legimus : Indicia Domini recta. Iustificata in semetipsa, desiderabilia super aurum et lapidem PL pretiosum multum. Ex quo palam est, ilium lapidem ceteris 523 75 lapidibus comparari, de quo supra in hoc eodem propheta ex persona Dei dicitur : Ecce immittam in fundamenta Sion la¬ pidem angularem, lapidem electum, pretiosum ; et qui crediderit in eo, non confundetur. Hunc lapidem reprobauerunt aedificantes, scribae uidelicet et pharisaei et principes Iu80 daeorum, qui factus est in caput anguli. De quo et apostolus Petrus disputans ait : Nobis ergo honor qui credimus angulari et pretioso electoque lapidi. Incredulis autem est lapis offensionis et petra scandali. Qui et in Actibus Apostolorum ad principes loquitur sacerdotum : Iste est lapis electus, pretiosus, 85 quem uos despexistis reprobantes. Qui factus est in caput an¬ guli, et duos populos continet, gentium et Israel; qui aedificauit ciuitatem, cuius artifex et conditor Deus est. De qua et apostolus scribit Corinthiis : Dei aedificatio estis. Et : Quasi sapiens architectus jundamentum posui, alius superaedificat. 90 Vnusquisque autem uideat quomodo aedifleet. Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter eum qui positus est, Iesum Christum. Si quis autem super fundamentum hoc aedificat aurum, argentum lapides pretiosos, ligna, fenum, stipulam ; uniuscuiusque opus manifestum erit. De hoc fun95 damento et in epistola altera loquitur : Aedificati super fun¬ damentum apostolorum et prophetarum, ipso angulari lapide Iesu Christo. Et iterum : In quibus omnes aedipcamini lapi¬ des uiuentes in sacerdotium sanctum, offerre spiritales uictimas. De his lapidibus mystice dicitur : Lapides sancti uoluun- n 397 100 tur super terram ; quibus aedificat Christus Ecclesiam super petram, dicens in euangelio : Super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam. Quam ciuitatem qui meruerit intrare, gaudens loquitur in Domino : Sicut audiuimus, ita uidimus in ci-

60/70 Prou. 3, 15. 70 efr I Cor. 1, 24. 72/74 Ps. 18, 10.11. 76/78 Is. 28, 16. 78/80 Ps. 1x7, 22 ; efr Is. 28, 16 ; Matth. 21, 42 ; Rom. 9, 33 ; I Petr. 2, 6. 81/83 I Petr. 2, 7.8. 84/85 Act. 4, 11. 88 I Cor. 3, 9. 88/92 I Cor. 3, 10.11. 95/97 Eph. z, $0. 97/99 I Petr. 2, 5. 99/100 Zach. 9, 16. 101/102 Matth. 16, 18. 103/105 Ps. 47, 9.

73 iustificata] laetificor e*« M 79/80 iudaeorum] om. E 82 est] om. M, et E apostolos scribet M 89 sapiens architectus] ME, ~ /iu 93 lapides] M E, et praem. p. u 94 manifestatum M 94/95 fundamentum M 95 aedificate M 100 quibus] E, de praem. M, e praem. fi v 100/101 quibus usque petram ^ E inter tin. a. m. 101 petram] terram M 88

IN ESAIAM XV, liv, 11/14 105

no

115

120

125

130

135

6n

uitate Domini uirtutum, in ciuitate Dei nostri ; Deus fundauit earn in aeternmn. Super conditore huius ciuitatis, et in alio loco dicitur : Hie aedificabit ciuitatem meam, et reducet captiuitatem populi mei. De natura autem duodecim lapidum atque gemmaram, non est huius temporis dicere, cum et Graeco rum plurimi scripserint et Latinorum. E quibus duos tantum nominabo, uirum sanctae et uenerabilis memoriae episcopum Epiphanium, qui insigne nobis ingenii et eruditionis suae reliquit uolumen, quod inscripsit Tlepl Xi6tov. Et Plinium secundum, eumdem apud Latinos oratorem et philosophum, qui in opere pulcherrimo Naturalis historiae tricesimum septimum librum, qui et extremus est, lapidum at¬ que gemmarum disputatione compleuit. Hi duodecim lapides scribuntur per ordinem in Exodo et in Hiezechiel, id est ev tw Xoyeiu) pontificis, et in corona atque diademate principis Tyri. Dicamus primum de Exodo : Quattuor ordines intexti erant lapidum. Ordo primus habuit lapidem sardium, topazium, smaragdum. Ordo secundus carbunculum, sapphirum, iaspidem. Ordo tertius ligirium, achatem, amethystum. Ordo quartus chrysolithum, beryllum, onychium, auro circumdatos ; et inscripti erant ex nominibus duodecim tribuum filiorum Israel. In quo notandum quod secundus ordo lapidum etiam in praesenti scriptura sit positus, carbunculus, sapphirus, et iaspis. Necdum enim perfecta retinemus, nec ad prima peruenimus, quia nunc per speculum uidemus in aenigmate. Porro in Hiezechiel sic scriptum reperimus : Tu es signaculum similitudinis et corona decoris, in deliciis paradisi Dei fuisti. Omni lapide primo indutus es, et sardio, topazio et smaragdo, carbunculo et sapphiro et iaspide, argento quoque et auro et lyncurio, et achate et amethysto et chrysolitho, et beryllo et onychino ; auroque replesti thesauros tuos et apothecas tuas in te. A qua die conditus es, cum Cherubim posui te in monte sancto meo ; fuisti in medio lapidum ignitorum, im~ maculatus in diebus tuis, ex quo conditus es, donee inuentae sunt in te iniquitates tuae. Quis enim tarn stultus et uecordis ingenii,

106/107 Is.

45,

13.

Naturalis bistoria, lib. 37.

Epiphanius, Fie pi Air

29.

38/40 Is.

59, 7.

30 omnes M epistolam E 32isaiam E 33 agebat M 35 tricentissimi b 38 uersiculos Viet. 40 ignorauerunt] M E, non cognouerunt jx v sexto decimo ~ M 41 explanationes M corr. 45 dicitur] ponitur M E, dicatur y. v 46 congerebat M 48 translatienem uet. test, cone.] E inter tin. a. m. 49 tamen codd. Paris. 1809 saec. A, 1812 saec. XII apostoli Ambr. 52 aptum quaesisse ~ codd. Paris. 1817 et 1818 saec. XII et Londin. B. M. 22278 saec. XII aptum] apud Ambr. ab eo] om. Vat. et Vat. Vrb. lat. 53 saec. XV 53 in scriptura] codd. Oxon. Bodl. 717 et Ball. 208 saec. XU in marg., Er. /x v, scriptur(a)e M Viet, cumplur. codd., in scriptur(a)e E Ambr. 54 grade Vat. et Vat. Vrb. lat. 53 55 palmos] posteros Vat. et Vat. Vrb. lat. 53 55/56 relinquerunt Ambr. 56 uersiculos] in M legi non potest ueru] uerb* M, uerbo Oxon. baud. misc. 455 saec. XI, uirgula Ambr., in uim Vat. et Vat. Vrb. lat. 53 annotent Vat. praeterent E, praeterunt 1 at. liquo Ambr. 57 confidentes Vat et Vat. Vrb. lat. 53

PL 548

IN ESAIAM XVI, prol.-lvii,3.4

643

interpretibus, sed in editione Vulgata, quae Graece Kounj dicitur, et in toto orbe diuersa est. Sed iam tempus est, ut 60 coepto incumbamus operi, et reliqua persequamur. 3.4. Vos autem accedite hue, filii auguratricis ; semen adulteri et fornicariae super quem lusistis ? super quem dilatastis os, et eiecistis linguam ? LXX: Vos autem accedite hue, filii iniqui, semen adulterorum et mere5 tricis in quo lusistis ? super quem aperuistis os uestrum et super quo eiecistis linguam uestram ? Sublato iusto, cuius sepultura in pace est, immo sublato de medio, uosqui estis filii iniquitatis, accedite ad me, et audite quae dicam. Quomodo enim qui facit iniquitatem, seruus est iniquitatis, sic qui iuxta Iudam pro10 ditorem filius est perditionis, appellari potest filius iniquita¬ tis. Denique scriptum est de Domino Saluatore : Et filius iniquitatis non apponet ut affligat eum. Pro iniquitate, siue iniquorum, quod LXX transtulerunt, Theodotio ipsum uerbum Hebraicum posuit onena, quod nos iuxta Symmachum 15 in auguratricem uertimus, quod scilicet semper Hierusalem, quae est mater audientium, idololatriae dedita fuerit. Quamobrem appellat eos semen adulteri, siue adulterorum, de quibus dictum est : Et moechabantur in lignum et lapidem, ac meretricis. Haud dubium quin eamdem significet, de qua 20 supra legimus : Quomodo facta est meretrix ciuitas fdelis Sion? Super quem, inquit, lusistis, conspuentes faciem eius barbamque uellentes; et super quem dilatastis et aperuistis os uestrum, et linguam eiecistis, dicentes ei : Samaritanus es, et daemonium habes ? Et iterum : Iste non eicit daemonia, nisi in 25 Beelzebub principe daemoniorum. Et postea in passione : Crucifige, crucifige talem. Et rursum : Sanguis eius super nos et super filios nostros. Et alibi : Vah, qui destruit templum, et in triduo instaurat illud. Alios saluos fecit, seipsum saluum facere non potest. Descendat nunc de cruce et credimus ei. 30 Numquid non uos filii scelesti, semen mend ax.

3.4, 8/9 Ioh. 8, 34. 11/12 Ps. 24 Ioh. 8, 48. 24/25 Matth. 12, 27/21) Matth. 27, 40.

88, 23. 24.

18Ier. 3, 9. 26 Luc. 23, 21.

20 Is. i, 21. 26/27 Matth.

23/ 27, 25.

58 editionem uulgatam E (corr.), Vat. et plur. codd. kovtj At 59 et] om. Vat. in] om. M dispersa] Vat., Vat. Vrb. lat. 53, Oxon. Bodl. 717 saec. XII, Paris. 1819 saec. XII, codd. Victorii, prob. Sutcliffe (Biblica 1955, p. 213-222), diuersa M E cum plur. codd., Er. Viet, p v, diffusa Vat. lat. 320 saec. XV et Rogerius Bacon (Opus minus, ed. Brewer, 1859, p. 341) 60 opere At 3.4, 3 dilatasti... eiecisti At 7 sublata At E medio] est add. At 11 est] om. E 13 LXX] E in mg 14 conjva At E 19 hanc meretricem At 20 ciuitas meretrix ~ At 23 es et] est M 25 principem ME 27 destruit] F., destruet M, destruis p v 28 instaurat] M E, instauras p v

v 667 /2415

v 668

PL 549

v

669

p

416

644

5

IN ESAIAM XVI, lvii, 5

5. Qui consolamini in diis sub ter omne lignum frondosum, immolantes paruulos in torrentibus sub ter imminentes petras ? LXX : Nonne uos estis filii perditionis. Semen iniquum, qui uocatis ad idola subter frondosas arbores ; immolantes filios uestros in uallibus in medio pe- n trae ? Vos, inquit, ista fecistis, quae praeteritus sermo narrauit.

417

Qui estis filii scelerati, siue perditionis, qualis fuit et Iudas proditor qui appellatus est filius perditionis. Et semen ini¬ quum siue mendax atque mendacii, qui delectamini in diis 10 subter omni frondosa arbore, et immolatis filios uestros in torrentibus. De quo et Regum ac Paralipomenon narrat historia, quod immolauerint diis filios suos, et in igne consecrauerint. Quod quidem et Achab regem Israel et Manassen regem Iuda fecisse, non est dubium, qui a parricidio libero15 rum ad prophetarum sanguinem peruenerunt, de quo et in Osee . Immolate, ait, homines, uituli enim defecerunt. Siue ut in Hebraeo scriptum est : Immolantes homines, uitulos adoratis. Et in psalmis plenius scribitur : Commixti sunt in gentibus, et

didicerunt opera eorum, et seruierunt sculptilibus eorum,’ et 20 factum est eis in scandalum. Et immolauerunt filios suos et filias suas daemonibus, et effuderunt sanguinem innocentem, uel innoxium. Sanguinem filiorum et filiarum suarum, et immolaue¬ runt sculptilibus Chanaan. Et infecta est terra sanguinibus, et polluta est in operibus suis. Cum ergo manifesta sit historia, 25

30

quod filii sint interfectores Christi ista facientium, occurrit quaestio, quomodo filii dicantur filii perditionis, aduersum eos qui uolunt diuersas esse naturas. Aliam quae perdita sit et mala, et saluari nequeat ■ et aliam bonam, quae perire non possit. Si enim, ut illi putant, filii perditionis naturae pessimae sunt, quomodo inuentum est quod prius perditum fuerat ? Denique in parabolis paenitentium, et ouis perdita de centum ouibus, et drachma quae de decern perierat, reperiuntur, et perditus filius inuenitur, de quo ad maiorem natu dixerat pater : Iste frater tuus perierat, et inuentus est ; mortuus erat,

j,7/8cfrIoh. 17, 12. 17,3310 et 17 Os.

j.ldisAf

10 III Reg. 14, 23. 18/24 Ps. 105,

13, 2.

12/13 efr IV Reg. 16, 4 ; 34/35 Luc. 15,

33-39.

12.13

•

32.

omnem E 4 uocastis M ad] M E {cum LXX praeter A’B Oita E 12 diis] om. M 14iudamE dubium est ~ ME a] om. ME 15 in] om. ME 16 immolastis M, -atis E 17 immolate Viet. adorantes E (corr.) Viet. 18 alt. in] M E, om. y. v 20illisAf 21 innocentem uel] om. ME 22 filiorum] suorum add. M 23 interfecta A1, facta E 24 manifestas Al 25 interfectoris At cum aliquot codd. 27 diuer¬ sas esse] Al E, ~ pv 28 saluare M alt. et] om. M 28 putant] non proem. E 31/32 ouibus centum ~ Al 32 quae usque reperiunturl £ inter lin. a. m. J -0II), om. fi v

v 670

PL

550

IN ESAIAM XVI, lvii, 5-6

645

35 et reuixit. Numquam enim perit, nisi quod prius saluum fuit ; et numquam moritur, nisi quod ante uixerat. Ergo isti qui nunc appellantur filii perditionis, siue iniquitatis ac sceleris, proprio uitio dereliquerunt Dominum, et de filiis Domini filii perditionis esse coeperunt, dicente ad eos hoc eodem pro40 pheta : Dereliquistis Dominum, et ad iracundiam prouocastis sanctum Israel. Possumus haec secundum tropologiam et super haereticis accipere, qui filii perditionis sunt, et semen pessimum, siue mendacii. Ab initio enim mendaces sunt, sicut diabolus, qui est pater eius, qui est pater omnis mendacii. Isti 45 uocant eos quos deceperunt ad idola, siue ad simulacra dogmaturn suorum, subter frondosas arbores atque nemorosas, uoluptates illis et delicias pollicentes, siue celantes impuritates suas. Vnde et Adam postquam peccauerat, abscondit se in paradiso subter arborem, ne Dei pateret aspectui. Nec dubium 30 est, quin istiusmodi perditionis filii et semen iniquum, habeant plurimos filios quoscumque deceperint, et occidant in profundis uallibus, et in barathro impietatis subter imminentes petras, quae semper minantur ruinas, quae pro diuersitate mendacii, et uarietate dogmatum peruersorum, plures 35 appellantur petrae. Nos autem unam habemus petram, quae semper sequitur populum Dei, de qua bibebat quondam populus Israel, quando familiaritate Domini fruebatur. 6. In partibus torrentis pars tua : haec est sors v 671 tua, et ipsis effudisti libamen, obtulisti sacrijicium. Numquid super his non indignabor ? LXX : Haec est pars tua, haec est sors tua ; et illis effudisti libamina 5 et his praeparasti hostias. Super his ergo non irascar? Esaiae temporibus conueniunt quae dicuntur : Omnes enim montes, ualles, atque torrentes pleni erant cultu daemonum, de qui- /mi8 bus loquitur Hieremias : Quod patres ac filii ligna comportent, ignemque succendant, ut faciant chauonas militiae caeli, con10 terentibus feminis atque miscentibus similae adipem, ut Do¬ minum ad iracundiam prouocarent. Nullique dubium quin

40/41 Is. 1, 4. 6, 8/13 cfr Ier.

cfr Ioh. 8, 44. 48/49 cfr Gen. 3, 8. ; Hier. Comm, in Hier. II, 38, 2.

43/44 7, 19

30 isti] et praem. At 38 deum (pr. /.) E 40 derelinquisti E, corr. prouocasti E, corr. 44 pr. qui est] om. At 45 ad] om. M 47 illis usque impu¬ ritates] om. E per homoiotel. 49 paterit At 50 qui E 51 deceperunt E, corr. 6, 1 paribus turrentis E 2 effundisti* E libamena At obtulisti E 3/5 LXX usque irascar] At in mg. 4 haec e. s. tua] om. At 7 cultura daemonium At 10 simile E adipes At, adip*um E ut] om. E 10/11 dm E 11 iracundia E -que] om. At dubium] est add. At

646

IN ESAIAM XVI, lvii, 6-7.8

placentas significent, siue crustula manu artificis praeparata. Hoc enim lingua nostra chauonas sonat. De his ex Domini persona, prophetali spiritu praecinebat Moyses in cantico 15 Deuteronomii : Irritauerunt me in diis alienis, et in abominationibus suis ad iyacundiam pyouocaueyunt / immolaueyunt daemoniis et non Deo. Et hoc fecerunt propria uoluntate, quia in nostro consistit arbitrio bonum malumue eligere. Denique PL his qui se Deo uirtutibus obtulerunt, dicitur : Elegit nobis 551 20 hereditatem suam ; pulchyitudinem Iacob quam dilexit. Et in alio loco : Facta est -pars Domini populus eius Iacob ; funiculus heyeditatis eius Isyael. Et in Actibus Apostolorum refertur, quod in partem sortemque Pauli et Silae plurimi se dederint. Qui ergo fuerint pars et sors Domini, sicut Leuitae, habebunt 25 partem Domini et dicere poterunt cum Dauid : Pays mea Dominus. Quae possumus et super haereticorum persona accipere. Ipsi enim dimisso cultu Dei, errorum suorum simulacra uenerantur, et illis offerunt uictimas ac libamina defundunt, facientes abscondite, quae turpe est etiam dicere, et captiuas 30 ducentes mulieyculas oneratas peccatis, quae ducuntuy uayiis desideyiis, sempey discentes et numquam ad scientiam ueyitatis peyuenientes. Cum igitur ista in utraque impietate faciant impii, nonne iustum est Dei contra eos iracundiam prouocari ? 7.8. Supey montem excelsum et sublimem posuisti cubile tuum, et illuc ascendisti, ut immolay es hostias. Et post ostium et yetyo postern posuisti memoyiale tuum. LXX similiter. Quod in excelsis montibus 5 collibusque diis gentium Israel hostias immolarit, et quasi procacissima meretrix cunctis daemonibus diuaricarit pedes suos, v 672 sacra narrat historia ; nullusque fuerit locus qui non idololatriae sordibus inquinatus sit, intantum ut post fores domorum idola ponerent, quos domesticos appellant Lares, et tarn publice 10 quam priuatim animarum suarum sanguinem funderent. Hoc errore et pessima consuetudine uetustatis multarum prouinciarum urbes laborant. Ipsaque Roma orbis domina in singulis

15/17 Deut. 32, 16.17. 19/20 Ps. 72, 26. 29/32 II Tim. 3, 6.7. 7.8, 6 cfr Ez. 16, 25.

46, 5.

21/22

Deut.

22, 0.

25/20 Ps

sigmficet AT crustula] M E, crustulas fi v manu] Af E, in praem. M v artifici E 12/13 praeparata] M E, praeparatus 71 v 13 lingua] in praem. Al 15 diis] om. E 17 daemonibus M 19 his] de praem. M 21 funiculum h 22 et] om. M 23 sederint E 24 fuerit M 25 dominum M 20 super h. et ~ E 27 dei] om. E 28 liba Af defundunt] M E effundunt 71 v 29 etiam] om. ME 30 dicuntur Af 7.8, 1 et sublimem] om. E imposuisti M 5 immolaret Af E 0 diuaricaret Af 10 priuati M 12 ipsaque] om. M 12

IN ESAIAM XVI, lvii, 7.8-9

647

insulis domibusque, tutelae simulacrum cereis uenerans ac lucernis, quam ad tuitionem aedium isto appellant nomine, ut 15 tarn intrantes quam exeuntes domos suas, inoliti semper commoneantur erroris. Haeretici quoque, quorum cor eleuatur in superbiam, et qui ecclesiastica humilitate contempta, sibi excelsa promittunt, ascendunt dogmatum suorum montes sublimissimos, et illic suum daemonibus cubile prostituunt. 20 Et quia secundum prophetam conuersi sunt retrorsum, imitantes uxorem Lot, mutantur in statuam salis, habentes imaginem ecclesiasticae conditurae, et saporem penitus non ha¬ bentes. Qui proiciuntur foras, et in nihil utiles sunt, nisi ut cunctorum pedibus conculcentur. Quamobrem monet Domi25 nus in euangelio, ut qui aratri stiuam tenet, post tergum non respiciat. Quia iuxta me discooperuisti, et suscepisti adulterum. Dilatasti cubile tuum et pepigisti cum eis; dilexisti stratum eorum manu aperta. 9. Et ornasti te regi unguento, et multiplicasti pigment a tua. Misisti legato s tuos procul, et humiliata es usque ad inferos. LXX : Putabas quia si recessisses a me, plus aliquid haberes. Dilexisti dormientes 5 tecum, et multiplicasti fornicationem tuam cum eis, multosque fecisti procul a te, et misisti legatos ultra terminos tuos, et humiliata es usque ad inferos. Primum Hebraicum disseramus, quod in hoc loco multum distat a LXX. Ad quam supra dixerat : Super montem excelsum et sublimem posuisti cubile 10 tuum, et quasi meretricem arguerat, in introitu domorum et in locis tenebrosis, post ostia prostitutam, ut quicumque aedes uellet intrare, haberet ante oculos expositam uoluptatem. Eamdem nunc quasi uxorem adulteram arguit atque confutat, quod dormiente se cum uiro, clam adulterum suscepe15 rit, et discooperuerit pallium, immo dilatauerit stratum suum, et fecerit pactum, quasi dotis instrumenta conficiens cum adulteris. Hoc autem dicit, ut ostendat quod non solum in agris et domibus idola coluerint, sed in templo quoque posuerint simulacrum Baal, quod Hiezechiel quoque perfosso

cfr Gen. 19, 26. 24/26 cfr Luc. 19/20 cfr Ez. 8, 3-10.

20/21 9,

9, 62.

13 ad E 17 eccJesiasticam E humilitata At, -tatem E contemptam E 21 statua E 28 eis] foedus add. M 9, 1 regio M 2 figmenta At et procul ~ M 3 quia si] E, quia si iam At, quoniam si i± v 4 a me recessisses ~ E a me] ut At 5 tecum] om. E 11 in] om. E 14 dormiente se] At, dormientes E, dormiens /x v 18 domibus] in praem. At coluerit At 18/19 posuerit At E 19 bahal At

PL 552

n 419

v

673

648

IN ESAIAM XVI, Ivii, 9

20 pariete uidisse se (licit. DHexisti, inquit, stratum corum manu aperta, ut non erubesceres in peccato tuo, nec fornicationis cuperes abscondere turpitudinem, sed tota libertate peccares. Et ornasti te regi unguento, et multiplicasti idola tua. Et est sensus : Varia ornamenta quaesisti, ut et 25 uisu et odore adulteros prouocares. Quod autem dicitur : ornasti te regi, dupliciter intellegitur : aut regi Deo, dum his ornaris quae ille dederat, et idolis prostitueris ; aut certe regi idolo Ammonitarum, qui appellatur Moloch, et in lingua nostra, regem sonat. .Quern iuxta LXX in aliis locis Melchom 3° legimus. Et fui si sti s l c ga to s tuos fty o cut, ut non solum in uicinarum gentium idolis, sed et in longe positarum haberes studium fornicandi. Significat autem Babylonios deos et ^^§yp^|os. Et humiliata es, ait, usque ad inferos. Non ea humilitate quae in laude est, sed qua Ammon sororem suam 35 Thamar humiliauerat. Et reuera grandis humilitas, immo usque ad inferos praecipitatio, de luce et culmine castitatis in tenebras lupanaris, immo in barathrum libidinum praecipitari. Cui dicitur in alio loco : Vsque ad inferos deduceris. Iuxta LXX, in his quae dissonant, hie mihi sensus uidetur : Putasti, me40 retrix, quod si a me recessisses et iunxisses te amato’ribus tuis, plus aliquid inuenires ? Cui et per Hiezechiel loquitur Deus : Omnibus meretricibus dantur mercedes; tu autem dedisti mercedes, et in te peruersum factum est istud. Non solum enim nihil accepisti ab amatoribus tuis, sed etiam ea quae a uiro 45 acceperas, perdidisti. Quodque sequitur : Dilatasti cubile tuum, et pepigisti cum eis, in LXX non habetur. Haec dilexit dormientes secum speculatores caecos, et canes mutos, qui dormientes uident somnia uanitatis. Et multiplicauit fornicationem suam, ut non semel nec cum uno, sed frequenter 50 et cum plurimis misceretur. Propter quod multos fecit a se Ion- 1 ge recedere, uel angelos qui in eius praesediis erant, uel sanctos uiros qui ab huiuscemodi meretricis consortio recesserunt. Quod quidem et de haereticis possumus dicere, qui derelicto Deo suos sequuntur errores, et putant se aliquid plus habere 55 cum sequentes mendacia, perdiderint ueritatem, et multi-

28 efr Ier. 32, 35. I Reg. 2, 6 ; efr Is.

21

erubisceris M

34/35 efr II Reg. 33.

13, 1-10.

38

fornicationes E 23 regio M 24 est] Ms. 1. re8‘° M (b*s)> unguento add. pr. loco fj. v 28 regio M ammanitarum M E 28/29 linguam nostram E 29 regeml 30 misisti M 31 et] am. M 33 humilitates E (corr. a. m.) (corr. a. m.) 37 lupanares M praecipitare M 40 amare te] om. E 45 acci^ E 49 nec] M E, am. n v cum uno] mu/. E 52 meretrices M 54 suo edd. /1 55 perdiderunt E M

tdola E in praem. M feros E cessisses M tn communo

29/30 efr Soph. 1, 3. 42/43 Ez. 16,

14, 11.

21/22 26

IN ESAIAM XVI, lvii, 9-10

649

plicauerint fornicationem suam, non in uno dogmate, sed in pluribus, et fecerint a se Ecclesiarum praesides angelos recedere. Qui non contenti fornicatione uicina, mittunt legatos ultra terminos suos ad gentilium dogmata et errores gentium 60 barbararum, ut nouitate sermonum decipiant audientes. 10. I n multitudine uiae tuae laborasti, et non dixisti : Quiescam ; uitam manus tuae inuenisti, propterea non rogasti me. LXX : Multis itineribus tuis /x 420 laborasti, et non dixisti : Desinam ; confortata fecisti haec, pro5 pterea non rogasti me. Qui ambulat in una uia et regia, non laborat, de qua per Moysen praecepit Deus : Via regia ambulabis, et non declinabis ad dexteram neque ad sinistram. Vna uia est ueritatis, quae dicit in euangelio : Ego sum uia et uita et ueritas. Et multae mendaciorum uiae, per quas nunc am10 bulasse arguitur Hierusalem, quarum uiarum Deus sciens difrentiam, supra loquitur ad errantes : Non sicut uia mea, xiiae uestrae, quae dicunt Domino confitentes : Declinare fecisti uias nostras a uiis tuis. Cognita igitur una uia regia, uideamus quae dextrae uiae sint et sinistrae, per quas prohibemur in15 cedere. Via regia temperantia est, nec plus in se habens nec minus. Verbi gratia, uia recta et regia prudentia est. Declinamus ad dexteram, si plus sapimus quam oportet sapere, et pro prudentia calliditatem diligimus, qua serpens prudentior erat omnibus bestiis in paradiso. Et filii tenebrarum pruden20 tiores sunt filiis lucis. Ad sinistramque diuertimus, quando stulti sumus, et minus sapimus quam necesse est. De quibus dictum est : Dixit stultus in corde suo : Non est Deus. Pietas quoque et uera religio, uia regia est. A qua declinat ad dexte¬ ram, qui superstitiosus est, et meretur audire : Ne sis multum 25 iustus. Ad sinistram, qui neglegit cultum Dei, et inter haedos hircosque numeratur. Liberalitas quoque et dispensatio uirtus v 675 maxima est, a qua declinat ad dexteram, qui parcus est, et non solum aliis, sed ne sibi quidem tribuit quod necesse est. Ad sinistram, qui comedit substantiam suam cum meretricibus,

10, 6/7 Deut. 5, 32. 18/19 cfr Gen. 3, 1. 17-

8/9 Ioh. 14, 6. 11/12 Is. 55, 8. 19/20 cfr Luc. 16, 8. 22 Ps. 13, 1.

12/13 Ps. 43, 19. 24/25 Eccl. 7,

56 sed] bis in M xo, 5 in] om. £ una uia] M E, ~ n v 6 praecipit ME 7 dextram E 8 sum] om. E 8/9 et uita et ueritas] ME, ueritas et uita /x u 11 uia mea] ME, uiae meae fiv 12 qui M 15 temperantia] M, u in marg. temperata E /x in se] om. E 17 dextram M £ sapemus M 18 pro] om. E calliditate E qua M E, v in marg., quia /x u 19 tenebr.] prudentiarum E 20 sinistraq. deuertimus E 23 a qua] M (cfr 1. 27, 31), om. E, /x v 23/24 dextram E 25/26 haec duo hircos adnumeratur M 26 uirtutis E 27 dextram M percussus E 28 tribuet A1 29 comedet E

650

IN ESAIAM XVI, lvii, io-ii

30 et dicit cum Israel : Manducemus et bibamus ; eras enim moriemur. Fortitudo etiam atque constantia uia regia est, a qua declinat ad dexteram, qui temerarius et pertinax est; ad sinistram, qui formidolosus et pauidus. Vnde uir sanctus per uiam rectam gradi cupiens deprecatur : Deduc me, Domine, 35 in uia recta. Et in alio loco : Notam fac mihi, Domine, uiam in qua ambulem ; quoniam ad te leuaui oculos meos. De istiusmodi uia et alibi scriptura commemorat : Quaerite uiam bonam, et ambulate in ea, et inuenietis purificationem animarum uestrarum. Hierusalem ergo propterea humiliata est usque ad 40 inferos, quia in multis uiis laborauit, neque dixit : Emendabo errorem paenitentia. Sed e contrario : Confortabor incoepto, nec curabo sententiam commonentis : Auerte pedem tuum a uia aspera, et guttur tuum a siti. Denique sequitur : At ilia respondit : dvSplao/xai, id est : agam uiriliter, quod nunc 45 uerbo alio dicitur : Confortabor. Et quia fecit haec quae praeteritus sermo narrauit.i deo non est Dominum deprecata, in suis magis uiribus quam in Deo habens fiduciam. Porro quod iuxta Hebraicum ponitur : V it am man us tuae inuenisti, propterea non rogasti, hunc habet sensum et 50 intellectum: Quia rebus omnibus abundasti et affluxisti diuitiis, ideo Dominum neglexisti, quas diuitias et Salomon habere detrectat, ne obliuiscatur Dei. Et Sodomae per Hiezechiel dicitur, quia saturata sit panibus, propterea superbiuisse. Non solum autem diuitiae, sed et paupertas probat hominem. Vnde 55 supra scriptum est : Probaui te in camino paupertatis; in quo et Lazarus probatus est pauper, qui egestatem simul debilitatemque sustinuit. 11. Pro quo sollicita timuisti, quia mentita es, et mei non es recordata, neque cogitasti in corde tuo ? Quia ego tacens et quasi non uidens et mei oblita es. LXX : Quern timens perterrita es ; et mentita es mihi, nec re5 cordata es mei. Neque posuisti me in mente tua, et in corde tuo.

30/31

Is.

22, 13

Ier.

6, 16.

Ez.

16, 49.

; efr 42/43 55 Is.

56, 12. Ier.

2, 25.

48, 10.

34/35 Ps. 51/52 56/57 efr

138, 24.

35/36 Ps. 142, 8. 37/39 ; 31, 4-7. 52/53 efr 16, 20.21.

efr Prou. Luc.

30, 8

32 dextram M E est et pertinax ~ M est] om. E 34 rectam uiam ~ At 35 mihi fac ~E 36 quam At oculos meos] animam meam At Ambr. de] om. E 37/38 (quae)rite usque inuenietis] A1 in mg. 38 earn E 40 uiis] diuiis add. At emendor E 42 commonentes M conuerte E edd. p. 43 guttor At ad E ille At 44 avSpiovpai AI, avBpivpai E 45 uerbo] a praem. E 49/50 et intellectum] om. At E 50 abundasti] et abundasti add. E 50 afluisti M 52 sodomae] At, sodomam E, ad sodomam p. v 53 superbisse At E 54 hominem probat ~ At 11, 4 es et] esset E alt. es] om. At

PL 554

IN ESAIAM XVI, lvii, 11-12.13

10

15

20

25

5

10

15

651

Et ego te uidens despiciam, et non me timuisti. Quia plenis hor- v 676 reis habes fiduciam in diuitiis, rogare me noluisti, idcirco ^ 421 timuisti plurimos. Non enim poteras dicere : Dominus auxiliator mens, et ego despiciam inimicos meos. Et iterum : Dominus illuminatio mea, et saluator mens, quern timebo ? Quod et si contra mentis tuae conscientiam dicere aliquando uoluisti, mentita es. Quomodo enim me poteras inuocare, quae mei non habebas memoriam, neque cogitasti umquam praecepta, dicentis : Honora Dominum, et confortaberis, et absque illo nullum metuas? Ego enim sum qui, iuxta Symmachum et Aquilam, semper tacui peccata tua, et scelera quaecumque faciebas, quasi non uiderem, dissimulatione neglexi, ut si non timore mei, saltern patientia ad me redires. Qui non oculis, sed palpebris interrogo filios hominum. At tu e contrario oblita es mei, et audire meruisti : Oblita es legis Dei tui, et ego obliuiscar filiorum tuorum. Et iterum : Ipsi ambulauerunt contra me peruersi, et ego ambulabo contra eos in furore peruerso. Mens quae in LXX cum corde sociatur, non est scripta in Hebraico, PL sed quasi interpretatio addita, quid in scripturis cor intellegi 555 debeat. 12.13. Ego annuntiabo iustitiam tuam, et opera tua non proderunt tibi. Cum clamaueris, liberent te congregati tui. LXX : Ego annuntiabo iustitiam tuam et mala tua, quae non proderunt tibi. Cum clamaueris, eruant te in tribulatione tua. Qui semper tacui, et quasi non uiderem tua peccata neglexi, nequaquam ultra reticebo, sed dicam quod ante iam dixi : Tacui, numquid semper tacebo ? Et annuntiabo iustitiam tuam, et opera tua. Quod per ironiam legendum est, uelut si quis in sceleribus deprehenso dicat. Vide bona opera tua. Propter quod si quando tibi tribulationis tempus aduenerit, et coeperis, non ad idola quae coluisti, sed ad caelum manus tendere, et Dei implorare auxilium, audiant te illi, et liberent te de periculo quos secura coluisti. Quod et per Hieremiam ad eamdem loquitur Deus : Vbi sunt dii tui quos feceras ? Resurgant, et saluam te faciant in tempore malorum tuorum.

11,

8/9 Ps. 117, 7. 9/10 Ps. 21/22 Leu. 26, 40.41. 12.13, 7 Is. 42, 14. 14/15 Ier.

26, 1.

14/15 Deut.

6, 13

?

20/21

Os.

4, 6.

2, 28.

me non ~ E 7 habens M 10 salus mea M 12 que E 17 facis M dissimulans M, dissimulationem E 18 saltim M 19 tu] om. M e contrarium E, corr. 24 qui E 12.13, 3 ego] et praem. E 4 clamaberis E seruent E (s eras.) 8 ipo>v(i)av ME 13 te] om. M E quod (j>r. /.) E 14 earn Af dl M feceras] tibi add. M 15 te surgant et E (in et te s. ~ mu/.) surgant 6

M C.C. LXXin A

652

IN ESAIAM XVI, lvii, 12.13-14

Pro eo quod LXX transtulerunt : Eruant te in tribidatione tua, et nos diximus : Liberent te congregati tui, Symmachus v 677 transtulit : Eruant te synagogae tuae. Ergo proprie loquitur ad Iudaeos, quod eos synagogarum suarum turba tempore obsi20 dionis liberare non ualeat. Et omnes eos auferet uentus, toilet aura. Qui autem fiduciam habet mei, her editabit ter ram, et possidebit montem sanctum meum. 14. Et dicam: Viam facite, praebete iter, declinate de s emit a, auferte offendicula de uia popiili mei. LXX : Istos enim omnes toilet uentus, et auferet tempestas. Qui autem sperant in me possidebunt terram, et hereditate conse5 quentur montem sanctum meum, et dicent : Mundas facite a facie eius uias et auferte offendicula de uia populi mei. Iudaei de Babyloniis haec asserunt prophetari, quod illis Dei uirtute superatis, populus redeat in Iudaeam, et possideat montem Sion, et omnia itineris impedimenta tollantur, nec ullius 10 gentis patiatur insidias, quia Dominus planam fecerit uiam populo suo. Et haec sub Zorobabel et Ezra impleta contendunt. Nos autem iungentes superioribus quae dicuntur, hoc asserimus, quod omnia idola quae eos non poterant libe¬ rare, tollat uentus atque tempestas, et sint quasi puluis, quern 15 proicit uentus a facie terrae. Eos autem qui habuerint in Domino fiduciam, possessuros terram, de qua in hoc eodem propheta lecturi sumus : Eleuabit te ad bona terrae. Ex quo perspicuum est, hanc terram non deorsum esse, sed sursum. Ad quam sanctus, Domino eleuante, conscendet, de qua 20 crebro diximus : Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. n 422 Et : Credo uidere bona Domini in terra uiuentium. Mons autem sanctus Dei ille intellegendus est, de quo ad Hebraeos loqui¬ tur qui scribit epistolam: Accessistis ad Sion montem, et ciuitatem Dei uiuentis Hierusalem caelestem, et multa milia angelorum et 25 Ecclesiam primitiuorum qui scripti sunt in caelis. Possumus terram et montem Domini, quern sancti possessuri sunt, et scripturas sanctas intellegere, quas auferendas a Iudaeis, Dominus comminatur, dicens : Auferetur a uobis regnum Dei, PL et tradetur genti facienti fructus eius, ut inueniant in eis ilium 556 30 montem, de quo in hoc eodem propheta et in Michaea legimus : Erit in nouissimis diebus manifestus mons Domini. Et

14, 17 Is. 58, Hebr. 12, 22.

20

(iuxta LXX). 28/29 Matth. 21,

14

ualeant E patiantur M, -entur E

14, 10

20 43.

Matth. 3,4. 21 Ps. 26, 31 Is. 2, 2 ; Mich. 4, 1.

16 possessurus E

13.

23/25

IN ESAIAM XVI, lvii, 14-15

653

ipse Dominus praecepit apostolis cunctisque doctoribus Ec- v 678 clesiae, ut quidquid asperum uideretur atque difficile, sua interpretatione chssoluant, et intellegentiae uiam praebeant, 35 omniaque tollant de medio scandala ut populus Domini absque ullo impedimento quod legit intellegat, et in Dei timore proficiat. De his uiis et Ioannes Baptista dicebat : Parate uias Domini, rectas facite semitas Dei nostri. Vbi nos posuimus ex persona Dei et dicam, LXX posuerunt et dicent. Hi uidelicet 40 qui possidebunt terram et hereditate consequentur montem sanctum Dei. Nec erunt propria salute contenti, sed etiam ceteros ad docendum populos prouocabunt. Symmachus hunc locum ita interpretatus est: Qui autem conpdit in me, possidebit terram, et hereditate consequetur montem sanctum meum, et dicet: 45 Rectam uiam facite, et reliqua. Eo quod ipse qui terram montemque possederit, ceteros instruat, ut uiam Domino parent. 15. Quia haec dicit excelsus et sublimis habitator aeternitatis, et sanctum nomen eius. In excelso et in sancto habitans, et cum contrito et humili spiritu, ut uiuificet spiritum humilium et uiuificet cor con3 tritorum. LXX : Haec dicit excelsus, et in excelsis habitans in aeternum, sanctus in sanctis nomen illi. Excelsus in sanctis requiescens, et pusillanimis dans patientiam et uitam his qui corde contriti sunt. Coeperat sermo propheticus contra populum Iudaeorum, quorum magistros appellauit speculatores 10 caecos, et canes mutos, et pastores ignorantes intellegentiam, et filios iniquos, et semen adulterorum atque meretricis. Post quae uenit ad Hierusalem, cui exprobrat fornicationem eius, eo quod dilatauerit cubile amatoribus suis, et susceperit eos manu aperta, et ornauerit se cunctis idolis, et miserit legatos 15 procul, ut peregrinis quoque amatoribus frueretur. Qua increpatione finita, uenit ad eos qui confidunt in Domino, et quibus terram montemque promiserat possidendum et quo¬ rum reuersioni iter iusserat praeparari, haud dubium quin ab apostolis, ad quorum praedicationem de utroque populo 20 crediderunt. Vnde a laudibus Dei incipit et quae de reditu populi sui pollicitus sit, sequenti sermone testatur. Haec enim dicit Dominus excelsus atque sublimis, qui habitat in excelsis, et sanctus in sanctis, non loco, sed merito eorum in quibus v 679

37/38 Matth.

3, 3.

32 praecipit At 33 uidetur E 38 rectas facite semitas dei nostri] At E, etc. |iv 42 docendos AIE uocabunt E 43 ita] cum praem. E confidet E 44 hereditatem consequentur E 45 terram] et praem. At 46 possiderit E 15, 4/5 contritum At 5 et] om. At 7 pusillianimes E (-is corr.) 11 -que] om. At 12 exprobrant (uel -ans) At 18 reuersione At 19 ab At E, om. n v

654

IN ESAIAM XVI, lvii, 15

habitat, quorum unus dicit in psalmo : Exaltabo te, Domine, quoniam suscepisti me. Et iterum : Exaltarc, Domine, qui iudicas ter ram. Non quo Deus humanis sermonibus eleuetur, sed iuxta illud quod alibi dicitur : Dominies mihi jactus est in salutem, etiam humilibus excelsus fiat. Qui superbis resistit, et humilibus dat gratiam, ut eos eleuet et habitet in excelsis. 30 Excelsus enim Dominus, et humilia prospicit. Et in euangelio angeli clamitant : Gloria in excelsis Deo, et super terram pax. n 423 Et rursum in psalmis ; Laudate Dominum de caelis. Laudate PL eum in excelsis. Et non solum excelsus habitat in excelsis, sed 557 et sanctus in sanctis. Qui dicit in alio loco : Sancti estote, 35 quoniam ego sanctus sum. Et quomodo in peruersam animam non ingreditur sapientia, neque habitat in corpore subdito peccatis. Sic sanctus in sanctis habitat ; et ubicumque sordes fuerint, non potest habitare munditia, dicente sancto ad Dominum : Tu autem in sancto habitas, laus Israel. Vnde et 40 nos in oratione audemus dicere : Pater noster, qui es in caelis, sanctipcetur nomen tuum. Et in secundo psalmo legimus : Qui habitat in cadis irridebit eos, et Dominus subsannabit eos. Christus enim non in his habitat qui terreni sunt, sed in his qui supercaelestes, qui enarrant gloriam Domini, de quibus 45 dicitur : Exaudiat eum de caelo sancto suo. Et iterum : Caelum caeli Domino. In quern sensum et Moyses famulus Dei pari uoce consentit : Ecce Domini Dei tui caelum, et caelum caeli. Quod utique non more Iudaico debemus accipere, ut Deus ullo claudatur loco et in caelo tantum habitet, qui ubique diffusus 50 est, et a quo omnia continentur. Sed excelsa et caelos et sanctos merito intellegamus atque uirtutes. Iste est enim qui habitat in caelo, de quo in euangelio scriptum est : Nemo ascendit in caelum nisi qui descendit de caelo, Filius hominis qui est in caelo. Iste requiescit in sanctis et habitat in humilibus et in 53 his qui contriti sunt spiritu. De quibus dicitur: Sacrificium Do¬ mino, spiritus contribulatus ; cor contritum et humiliatum Deus v 680 25

15, 24/25 Ps. 29, 1. 25/20 Ps. 93, 2. 27/28 Ps. 117, 21. 28/29 lac. 4, 6. 20 Ps. 137, 6. 31 Luc. 2, 14. 32/33 Ps. 148, 1. 34/35 Leu. 11, 44. 35/36 efr Sap. 1, 4. 39 Ps. 21, 3. 40/41 Matth. 6, 9. 42 Ps. 2, 4. 45 Ps. 19, 7. 45/46 Ps. 113, 16. 47 Deut. 10, 14. 48 sq. efr Ginzberg, p.313. 52/54Ioh. 3,13. 55/57 Ps. 30, 19.

24 dicet M 25 domine] om. M 28 resistet M 29 pr. et] om. M 30 humili M 36 intrat Al, ingredietur E sapiendam E 37 sordis M 39 scs Al, sanctis E habitans E 42 subsaDnauit E 44 innarrant M 45 dicetur Al exaudiet M sancto] om. E 48 mori M 49 habitet] et add. E 50 ult. et] M E, om. fj. v sanctus M 51 uirtudbus M E,fort. recte 53 dc c. descendit ~ A/l 54 requiescet Al 55 contribulad AI 55/56 do¬ mino] Al E, deo fj. v

IN ESAIAM XVI, lvii, 15-16

60

5

xo

15

20

25

30

655

non despicit. Ipse pusillanimis dat patientiam, ut in angustiis constitute spe futurorum tribulationem sustineant. Ipse dat uitam, utique his qui peccato mortui erant. De quo dicitur : Apud te est fons uitae. Qui loquitur in euangelio : Ego sum uia, ueritas et uita. 16. N on in sempiternum litigabo, neque usque ad jinem irascar, quia spiritus a facie mea egredietur et flatus ego faciam. LXX : Non in aeternum ulciscar in uos ; neque semper irascar uobis. Spiritus enim a me egredietur, et flatum omnem ego feci. Dominus qui in excelsis ha¬ bitat et humilia respicit, cuius nomen est sanctum et requiescit in sanctis, qui sustentat afflictos, et uitam tribuit oppressis, haec locutus est : Non semper irascar, nec iugiter indignabor. Quia ad hoc percutio ut emendem, ideo occido ut uiuificem. Misereor enim creaturae meae ; et quos ipse condidi, in aeternum perire non patiar. Spiritus quoque meus, qui ex me egredietur, siue qui iuxta Hebraicum, Aquilam, Symmachum et Theodotionem, cuncta circumdat (hoc enim significat TrepLeiXqd-qcreTai. et TreptgaWel) uegetator est omnium. Et flatum, siue pluraliter flatus (hoc quippe nasamoth sonat) ego feci, de quo alibi scriptum est : Omnis flatus, siue omne quod spirat, laudet Dominum. De quo spiritu et flatu in principio Geneseos scriptum est : Insufflauit Deus flatum uitae, et factus est homo in animam uiuentem. Tale quid et lob loquitur : Spiritus Domini qui est in naribus meis, et flatus omnipotentis qui docet me. Cum ergo a me egrediatur spiritus, et flatu atque inspiratione mea cuncta uegetentur et uiuant, non est iustum perire eos in aeternum, qui meo flatu ac spiritu sustentantur. Quidam nostro rum hunc esse aiunt spiritum, quo omnis mundus inspiratur et regitur ; et cuncta habent notitiam Dei, quern iuxta Stoicos insignis poeta describens, ait: Principio caelum ac terras camposque liquentes, Lucentemque globum lunae, Titaniaque astra Spiritus intus alit, totamque infusa per artus, Mens agitat molem, et magno se corpore miscet. 60 Ps. 35, 10. 60/61 Ioh. 14, 6. 16, 5/6 Ps. 112, 5.6. 6 cfr Ps. no, 9. 16/17 Ps. 150, 2, 7. 20/21 lob 27, 3. 27/30 Verg. Aen. VI, 724-727.

6.

v 681

18/19 Gen.

57 ipse] abhincusque Iviii, 6.7,1.102 rapientes E a. m. 58 tribulationes M sustineat E,corr. dant E, corr. 59diceturAf 60/61 uita... uia ~ E 61 et ueritas ~ M (uita om.) 16, 2 ad] M E, in p v 6 respicet M 6/7 requiescet M 7 sustentat at adflictus M tribuet E, corr. 9 quia] Af E, qui p v 12 egreditur E aquilam] que add. E 14 irepieiXridfoeTai] A1 u2 PE, TrtpieXevceTai edd. p, -ncpieiXO-qatTcu v et] om. E edd. pi. vepigaXXel] om. edd. p., rrepiXXei E es E 15 na*aloth M 17 laudet] M E, laudat p v 21 egredietur E, corr. 22 uegitentur E 23 flato AI 26 que M describens] E discribens M,

p,

scribens v

27 terras E

28 luna et itania E

PL 558

656

IN ESAIAM XVI, lvii, 16-17/21

et reliqua. Alii uero sanctum Spiritum intellegunt, qui in principio ferebatur super aquas, et uiuificabat omnia. Qui de H 424 Patre egreditur, et propter societatem naturae, a Filio mittitur dicente : Ex ft edit uobis ut ego uadam. Nisi enim ego iero, Para35 cletus non ueniet ad uos; sin autern ego iero, mittam eum ad uos. De quo rursum ait : Cum uenerit Paracletus quem ego mittam uobis a Patre, Sftiritus ueritatis qui de Patre egreditur. Ne scandalizet quempiam, si Spiritus egredi dicatur ex Patre, cum etiam Filius de se dixerit : Ego de Patre exiui, et ueni ; 40 neque enim a meiftso exiui, sed ille me misit. De hoc Spiritu loquebatur : Rogabo Patrem, et alium Paracletum dabit uobis, ut sit uobiscum semfter, Sftiritum ueritatis. Hie est Spiritus de quo scribit et Moyses : Quis det ut omnis ftoftulus Domini sit in ftrofthetas, et det Dominus Sftiritum suum sufter eos ? Et Ioel 45 ex persona Dei : Eff undam de Sftiritu meo sufter omnem carnem, et ftrofthetabunt filii uestri et filiae uestrae. Et Zacharias : Verumtamen uerba mea et legitima mea susciftite, quae ego ftraeciftio in Sftiritu meo, seruis meis ftrofthetis. Et iterum : Eff undam sufter Hierusalem Sftiritum gratiae et misericordiae. 30 Multaque alia de utroque testamento quae nunc longum est repetere. Hoc solum dicimus, quod idem propheta de hoc Spiritu et flatu pariter sit locutus : Haec dicit Dominus Deus qui fecit caelum. Et post paululum : Qui dat fLatum ftoftulo suo, qui est sufter earn, et sftiritum his qui calcant earn. 17/21. Proftter ini quitatem auaritiae eius iratus PL sum, et ftercussi eum. Abscondi, et indignatus sum 559 et ambulauit maerens in uia cordis sui. Vias eius uidi, et sanaui eum ; et reduxi eum, et reddidi con5 solationes iftsi et lugentibus eius. Creaui fructum labiorum, ftacem, ftacem ei qui longe est et qui ftrofte, dixit Dominus, et sanaui eum. Imftii autem quasi mare feruens quod quiescere non ftotest, et re¬ dundant fluctus eius in conculcationem et lutum. 10 Non est ftax, dixit Deus, imftiis. LXX : Proftter fteccatum ad modicum quid contristaui eum, et ftercussi eum ; et v 682 auerti faciem meant ab eo, et contristatus est et ambulauit tristis in uiis suis. Vias eius uidi, et sanaui eum. Et consolatus sum

34/35 Ioh. 16, 7. 36/37 Ioh. 13, 26. 43/44 Num. ii, 29. 45/46 Ioel 2, 28. 52/53 Is. 42, 3. 53/54 Is. 42, 5.

39/40 Ioh. 16, 28. 47/48 Zach. 1, 6.

41/42 Ioh. 49 Zach.

14, 16. 12, 10.

31 spiritum sanctum ~ M 33 societatem! unitatemque add. M, qu? add. E 36 ego] om. M 37 spiritus] M E, spiritum fxv 43 et] om. E 47 uerumtamen] bis in M mea (alt. /.)] E (a eras.) suscepite E, corr. 51 pr. hoc] petere praem. M 17/21, 7 prope] ad propinquam M 8/9 redundat E,corr.

IN ESAIAM XVI, lvii, 17/21

657

ilium, et dedi ei consolationem ueram, pacem his qui longe et qui prope sunt, dicit Dominus, et sanabo eos. Qui autem iniqui sunt, fluctuabunt, et quiescere non poterunt. Non est gaudium impiis, dicit Dominus Deus. Post abiectionem populi Iudaeorum et eorum qui in Saluatorem credere noluerunt, pollicitus fuerat habentibus in se fiduciam terram mitium montemque sancto20 rum, et apostolis praeceperat: Viam facite populo reuertenti, et omnia de medio scandala tollite. Ac ne incredibile uideretur, exponit potentiam suam, quod excelsus et magnus facile possit paenitentibus ueniam tribuere, et iustum sit, ut Creator misereatur creaturae suae. Propter quae iungit, quod iratus sit 25 et contristauerit populum suum, idcirco se fecisse quia peccauerit, et iniquitatis auaritiam habuerit, nec una fuerit iniquitate contentus ; sed semper addiderit peccata peccatis. Et percussi, inquit, eum ad breue, ut sanarem, et abscondi (subauditur faciem meam) ut magis me desideraret, et diceret: 30 Ostende faciem tuam et salui erimus. Indignatusque sum ; quod ille sentiens, tristis incessit, dicens : Tota die tristis ingrediebar. Et ambulauit maerens, siue conuersus in uia cordis sui, ut non ad faciem hominum, sed in corde ageret paenitentiam. Propterea uidens uias conuersionis eius, sanaui uulnera, 35 quibus eum ante percusseram. Et reduxi eum ad me, quern prius eieceram, et reddidi ei consolationem ueram. Multae enim falsae sunt consolationes, quibus genus decipitur humanum. Siue consolatus sum lugentes eius, dicens in euangelio : Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur. Quodque sequitur : 40 Creaui friictum labiorum, hunc habet sensum, impleui quod pollicitus eram, dicens : Viuo ego, dicit Dominus, malo paenitentiam peccatoris, quam mortem. Siue omnia tribui quae antea promiseram. Quae est autem Domini pollicitatio ? Pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis. Et hoc est 45 quod nunc ait : Pacem super pacem; non uni tantum genti, sed omni mundo. His uidelicet qui erant longe et qui prope, id est: primum gentibus, et postea his qui ex Israel credere uoluerunt. De quibus dicit et apostolus : Vobis quidem oportebat praedicari uerbum Dei ; sed quia indignos uos iudicastis sa50 lute ; ecce conuertimur ad gentes. Qui scribens ad Ephesios, et de populo circumcisionis atque gentilium plenissime dispu15

17/21, 30 Ps. 79, 4. 31 Ps. 37, 7. 44 Ioh. 14, 27. 48/50 Act. 13, 46.

38/30 Matth. 5, 5.

41/42 Ez. 33, 11.

15 prope sunt] adpropinquant E 16/17 non usque deus] om.M E 18 saluatore E 20 apostolus (corr.) praeciperat E 23/24 creator misereatur] om. M 28 breuem M 37 consolationis M 41 dicet M mallo M 46 his usque prope] pacem his qui longe et pacem his qui prope codd. Vallarsii (Ambr. Pal. Vat. ?) 48 dicet M 49 praedicare M E indignus M

m 425

v

683

PL 560

658

IN ESAIAM XVI, lvii, 17/21

tans, intulit : Nunc autem in Christo Iesu, uos qui aliquando eratis longe, facti estis fir ope in sanguine Christi. Ipse est enim fiax nostra, qui fecit utrumque unum, et medium fiarietem mace55 riae, soluens inimicitiam in came sua, et reliqua. Et iterum : Et ueniens, annuntiauit fiacem uobis qui longe, et fiacem his qui firofie erant. Quoniam per ipsum habemus accessum utrique in uno spiritu ad Patrem : dans pacem super pacem his qui fuerant longe et qui prope, et qui non habuerant legem et pro60 phetas ; et qui ante susceperant, suscepit eos atque sanauit. Impii autem, siue iniqui, fluctuabunt, quasi mare feruens, et quiescere numquam poterunt. Quod licet de omni impio possit intellegi, tamen proprie refertur ad populum Iudaeorum, qui consona uoce clamauit, et perseuerauit in impietate sua, 65 dicens : Crucifige, crucifige talem. Non habemus regem nisi Caesar cm. Sicut igitur mare feruens quiescere non potest, sed redundant fluctus eius, et reuoluuntur ad litora, atque iterum resorbentur, et in se fracti, lutum efficiuntur quod pedibus conculcatur, sic impii aeternae conculcationi subiacebunt, 70 quorum nullum est gaudium, et qui nulla pace requiescunt in eo quod impii perseuerant. Quidam hunc locum specialiter super Saluatore intellegunt, quod propter peccata mundi ad modicum contristatus sit, dicens : Tristis est anima mea usque ad mortem. Et percusserit eum Pater qui loquitur per 15 Zachariam : Percutiam fiastorem, et oues disfiergentur. Qui et ipse de se in sexagesimo octauo psalmo dixerit : Quoniam quern tu fiercussisti, ifisi fiersecuti sunt. Et auerterit Deus faciem suam ab eo, ut formam serui paulisper acciperet, ambularet tristis, et lugens populi peccata, deplorans et plan80 gens Hierusalem. Et qui uiderit Pater uias eius, propterea sanauerit eum, qui fuit inter mortuos liber ; et caro eius non uidit corruptionem, ut qui percussus est in cruce, sanaretur in re- v surrectione. Et consolatus sum, inquit, eum, dans ei pro una gente Iudaeorum uniuersum mundum. Et lugentes eius, 85 subauditur, consolatus sum. Nec dubium quin apostolos significet. Et compleuit fructum labiorum suorum, qui dixerat ei : Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et fios52/55 Eph. 2, 13.14. 56/57 Eph. 2, 17. 65/66 Ioh. 19, 15. 73/74 Matth. 26, 38. 75 Zach. 13, 7. 76/77 Ps. 8, 27. 81 cfr Ps. 87, 6. 87/88 Ps.

54 utrumque] At E, utraque p v 56 uobis] his At 58 pr. pacem] autem praem. At E super pacem] om. E 59 et qui prope] At E, Viet. PL, om. codd. edd. p v alt. et] om. At 60 susciperant At E suscipit At 62 potuerunt E 67 uoluuntur At, euoluunt E 68 efficiuntur] At E, efficiunt p u 77 auerterit] uerb.fere 5 lift. eras.praem. At 78 ut] om. At formas E acci¬ peret] et add. At, acciperit E 79 populi peccata] At E, ~ /a v 80 uias e. pater ~ E 82/83 rcsurrectionem E 83 sum] om. E 85 nec] inquit cu praem. At apostolus At

684

IN ESAIAM XVI, lvii, 17/21-lviii, 2

659

sessionem tuam terminos terrae. Pacem super pacem, mundum reconcilians Deo, ut utrumque populum uocaret ad se, et 90 sanaretur a Patre. Impios autem, de quibus supra diximus, comparat mari, quod numquam potest quiescere, sed etiam in summa tranquillitate, fractis ad litora uoluitur fluctibus, finisque eius lutum est et conculcatio. LVIII. 1. Clama, ne cesses; quasi tuba exalta uocem tuam, et annuntia populo meo scelera eorum, et domui Iacob peccata eorum. LXX : Clama in fortitudine, et ne parcas ; quasi tuba exalta uocem tuam, et annuntia populo 5 meo peccata eorum, et domui Iacob iniquitates eorum. Finito priori capitulo, in quo pax iustis, et nulla requies impiis nuntiatur, praecipit Deus Esaiae prophetae, ut clamet in fortitudine, et instar tubae exaltet uocem suam, et peccata ac scelera populi Israel dicere non formidet, nequaquam mortem metuens, nec 10 impiorum truculenta conuicia ; sed magis consideret imperantem Deum. Et quia surdas aures habeant, et audire uix possint, iuxta Symmachum et Aquilam, guttur suum uertat in buccinam, quae Hebraice dicitur sophar, quam Keparlvqv, id est corneam, interpretati sunt. Et supra quidem ubi apo15 stolis dicebatur : In montem excelsum ascende, qui euangelizas Sion. Exalta fortitudine uocem tuam, qui euangelizas Hierusalem ; exalta, noli timere. Nec buccina assumitur, nec tuba, sed montem iubentur ascendere, et uoce propria personare. Hie autem quia peccatores erant, quibus nuntiandum est, et mora20 bantur deorsum, non iubetur propheta ut ascendat in montem. Sed tantum ut exaltet sicut tuba uocem suam, et eis nuntiet bella uentura. Alioquin in die iudicii, quando in resurrectione mortuorum et nouissima tuba dicitur, scriptum est : Canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti ; ut quomodo illi ad 25 uocem tubae sunt iudicandi, sic Israel peccato mortuus audiat scelera sua; simulque appellatur populus Dei, ut discat qualem patrem perdiderit, qui etiam peccatorem uocet popu¬ lum suum. 2. Me enim de die in diem quaerunt, et scire uias meas uolunt ; quasi gens quae iustitiam fecerit, et quae indicium Dei sui non dereliquerit. LXX

Iviii, 1, 15/17 Is. 40, 9.

24/25 I Cor. 15, 52.

89 ut] om. E se] esse add. E 91 mare Af Iviii, 1, 4 alt. et] om. M populo meo] E (e -um meum) 5 et] om. M iniquitatem E priore Af 9 formidit Af 10 truculenta] E Ambr., trucalen Af, terricula et fiu 11 deum] Af E, dominum p v 12 possent Af 14 quidam E 18 et uoce propria personare] add. Af E p, om. v PL 21 enuntiet Af 22 pr. in] et praem. M E (eras.) alt. in] de Af, om. E 24 resurgunt E 24/25 incorrupti usque sunt] om. M 27 perderit quae Af 2, 1 enim] Af E, etenim p v 3 reliquerit Af

PL 561

m 426

v 685

66o

IN ESAIAM XVI, lviii, 2-3.4

similiter. Hoc proprie Iudaeis conuenit, qui per singulos dies currant ad synagogas, et in Dei lege meditantur, scire cupientes quid Abraham, Isaac et Iacob, quid ceteri sancto¬ rum fecerint, et libros prophetaram ac Moysi memoriter reuoluentes, decantant diuina mandata, quibus rectissime illud aptabitur : Quaerent me mali, et non inuenient. Sic enim 10 scriptum est : Omnis qui quaerit inuenit. Quicumque non inuenit, male quaesisse conuincitur ; Dominus enim inuenitur ab his qui eum quaerant in bonitate, et ostenditur illis qui non sunt ei increduli. Cum igitur iustitiam iudiciumque reliquerint Dei, quibus nominibus Christus ostenditur, dicente 15 psalmographo : Deus, indicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis. Christus enim factus est nobis redemptio, sanctitas et iustitia. Frustra legis iactant scientiam, cum sanctus non in notitia scripturarum, sed in operibus glorietur, dicens : Vi am mandatorum tuorum cucurri, quando dilatasti cor meum. 20 Rogant me indicia iustitiae, et appropinquare PL Deo uolunt. 562 3.4. Quare ieiunauimus, et non aspexisti ? Humiliauimus animam nostram, et nescisti? Ecce in die ieiunii uestri inuenietur, uoluntas uestra et omnes debitores uestros repetistis. Ecce ad lites et conten5 tiones ieiunatis, et percutitis pugno impie. LXX : Petunt me nunc indicium iustum, et appropinquare Deo cupiunt, dicentes : Quare ieiunauimus, et non uidisti ? Humiliauimus animas nostras, et non cognouisti ? In diebus enim ieiuniorum uestrorum inueniuntur uoluntates uestrae, et omnes 10 subiectos uobis affiigitis, ad indicia et iurgia ieiunantes, et percutitis pugnis humilem. Est alia temeritas Iudaeorum, quasi fiducia bonae conscientiae, iudicium postulant iustum, et imitantur sanctorum uerba dicentium : Iudica me, Domine, quoniam ego in innocentia mea ingressus sum. Et iterum : 15 Proba me, Domine, et tempta me; ure renes meos et cor meum. 5

2,10 Matth. 7, 8. 3.4, 13/14 Ps. 25, 1.2.

15/16 Ps. 71, I. 15 Ps. 25, 2.

16/17 I Cor. i, 30.

19 Ps. 118,32.

W

in dei lege] M E, dei legem /x v scire] om. M 6 ceteri] M E, etpraem. fj, v 8 rectissimi M 9 si M 9/JO sic usque inuenit] E in mg. inf a. m. 10 inueniet M 10/11 quicumque n. inuenit] om. E 13 ei] om. M 13/14 reliquerent M 15 rege M 17 iustitias E regis M, le«is E cum E (e corr.) 3.4, 2 animam nostram] ME, animas nostras fi v 3 inuenitur v2 in marg. uestra] om. M 4 repetitis E, v in marg. ecce] At s. 1. litis M 4/5 5 conruunt M

contentiones] iurgia At, fort, recte, cfr l. 70 5 ieiunastis E, corr. 6 iudicio iusto At 7/8 humiliamus M 8 non] om. E 10 adfligestis E (pr. s eras.') et -E 12 fiduciam E 13 et i. sanctorum] om. E 15 ore renis M

IN ESAIAM XVI, lviii, 3.4

661

Et in alio loco : Iudica causam meam et redime me. Et appropinquare Deo desiderant ; cum hoc non in loco sit, sed in affectu, nec mentis otiosae, sed laboriosi operis. Denique quid sit appropinquare Deo, instruit scriptura, dicens : Quaerite 20 Dominum. Cum autem appropinquauerit uobis, derelinquat impius uias suas, et uir iniquus cogitationes suas. Appropinquat enim Dominus appropinquantibus sibi, et his qui iuste quod iustum est persequuntur, et possunt dicere : Mihi autem adhaerere Deo bonum est. Si enim omnipotens Deus Pater est 25 ueritatis atque iustitiae, quicumque mendax est et iniustus, appropinquare Deo non potest, de quo scriptum est : Non habitabit iuxta te malignus, neque permanebunt iniusti ante oculos tuos. Quare ieiunauimus, inquiunt, et non aspexisti ? humiliauimus animas nostras, et nescisti ? Iniustitiae arguunt 30 Dominum, quod bona opera non respiciat, solamque uentris esuriem, absque opere uirtutum ingerunt Deo. Non comedentes eos cibos quos creauit Deus fidelibus et his qui cognoscunt ueritatem, ut sumant eos cum gratiarum actione. Sed illos de quibus scriptum est in Prouerbiis : Hi enim aluntur 35 cibis impietatis et uino iniquitatis inebriantur. Huiuscemodi epulis saturatus pharisaeus, inter cetera uerba superbiae, bis in sabbato se ieiunare iactabat. Qui non biberat uinum de uinea Sorec, sed de uinea Sodomorum, cuius uinum furor draconum est et furor aspidum insanabilis, et uua eorum uua 40 fellis. Quos Deus arguit per prophetam : Peccata populi mei comedunt. Et rursum : Quare tacuistis impietatem, et iniquitates eius uindemiastis et comedistis frumentum mendacii ? Quia igitur proposuerant quaestionem Deo, scire cupientes quare ieiunauerint et humiliauerint animas suas, et Deus 45 non respexerit ; obliti ueteris historiae, cur non respexerit ad munera Cain, qui recte quidem offerebat. Sed non recte diuidebat cum fratre, Dei non uidens caritatem, dicente scriptura: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et proximum

16 Ps. 118, 134. 19/20 I Par. 16, n ; 2, 3 ; cfr Ps. 68, 33 ; Sap. 1, 1. 23/24 Prou. 4, 17 (iuxta LXX). 36/37 Luc. 40/41 Os. 4, 8. 41/42 Os. 10, 13.

Ps. 104, 4 ; Is. 55, 6 ; Am. 5, 6 ; Soph. Ps. 72, 28. 26/28 Ps. 5, 6. 34/35 18, 12. 38/40 cfr Deut. 32, 32.33. 45/46 cfr Gen. 4, 5. 48/49 Matth.

22. 39-

16 causa mea At 17/18 affectum E 18 otiose E 20 uobis] om. At derelinquamini At 25 mendax est] At E, ~ fi v 27 habitauit E iniqui contra E 29 iniuste E (ex iniustitiae) edd. /x argnunt E 30 deum E respiciant At uentri At 35 uino] ad praem. At 36 saturantu* At phariseos At 37 iactabant... biberant At 39 uuae E, corr. 40 arguet At 41/42 comedunt usque frumentum] E in mg. inf. 41 tacuistis] Ex. 1. im¬ pietatem] At E, eorum add. fx v 41/42 iniquitatis eius] At E, iniquitates /x v 42 uindemiastis et comedistis] om. E fructum coni. Viet. 43 proposuerunt E 45 obliti usque respexerit] om. At per homoiotel. 47 dni E

v 686 P 427

PL 363

662

50

IN ESAIAM XVI, lviii, 3.4

tuiim sicut teipsum. Propterea respondit Deus, quod non ieiunia reprobet, sed opera quae in ieiuniis fiunt, dicens : In diebns ieiuniorum uestrorum inueniuntur uoluntates uestrae,

v

687

ut non Dei, sed uestras faciatis uoluntates, quas Paulus scribens Ephesiis reprobat : Iuxta principem potestatis aeris, 55

spiritus qui nunc operatur in filiis incredulitatis, in quibus et nos omnes corniersati sumus aliquando, in desideriis carnis nostrae, facientes uoluntatem carnis et cogitationum. Et eramus natura filii irae, sicut et ceteri. Quodque sequitur iuxta LXX : Et omnes subiectos uobis compungitis, siue affligitis, melius Theodotio et Symmachus transtulerunt, quos nos in hoc loco

60 secuti sumus :

Et omnes debitores uestros repetitis.

Ex quo ostendit, non esse absque periculo repetere pauperem qui soluendo non sit, et pallium quod pignoris loco tuleris, algenti non reddere debitori, ne clamor eius perueniat ad Deum. Qui enim miseretur pauperis, Deo fenerat. Et e con65 trario qui repetit non habentem, Deo facit uiolentiam. Atque ut sciamus hunc sensum esse in praesenti loco, etiam in consequentibus in hoc eodem capitulo lecturi sumus : Dis¬

solve colligationes impietatis, solue /asciculos deprimentes. Haud dubium quin chirographa significet : 70

Quid enim prodest ieiuniis ora pallere, et ad lites et iurgia ieiunare, dicente scriptura : Qui amat peccata, gaudet iurgiis ?

Seruum autem Domini non oportet litigare, sed esse mansuetum, et imitari eum qui dicit: Discite a me, quia mansuetus sum et humilis corde, ut humilitas non sit affectata, sed cordis, nec gloriam quaerens hominum, sed animae conscientiam. Ieiunatis, inquit, et percutitis pugnis humilem, et alapis uerberatis. Vnde episcopus non debet esse percussor. Quomodo enim potest libidinem refrenare, qui nec manum ualet cohibere, nec linguam ? Huiuscemodi ieiunia et in exordio huius 80 prophetae Dominus arguit, dicens : Ieiunium et otium, neo75

menias et sabbata, et alias sollemnitates uestras odit anima mca.

85

Vnde praecipitur per Ioel : Sanctificate ieiunium, prdedicate curationem, ut a uitiis ieiunemus, et bonis operibus, curatisque peccatis, fiant sancta ieiunia. Denique sequitur : Egrediatur sponsus de cubiculo suo, et sponsa de thalamo suo,' ut tempore

53/57 Eph. 2, 2.3. 64 Prou. 19, 17. 71 Prou. 17, II. 73/74 Matth. 11, 29. 77 cfr I Tim. 3, 2.3. 80/81 Is. 1, 15. 84/85 Ioel 2, 16.

49 respondet M

72/73 II Tim. 2 24. 82/83 Ioel 2,

13.

50 fuitE 52 uoluntatis M 56 nostrae usque carnis] om. M per honioiotel. 62 cui in soluendo n. s. facultas M pigneris M 64 deum M 65 repetet M deum M 66 uesciamus E, corr. praesente M 68 lmpio M 69 chirografo M 70 pollere M ad] ut M litis M iurgia] M E, ad praem. fi v 73 mansuetus] M E, mitis p v 82 per] E s. 1. 83 ut a] om. M bonis] in praem. M 85 cubiculo M E, cubili p v

p 428

IN ESAIAM XVI, lviii, 3.4-5

663

ieiunii uacemus orationi, ne interior homo noster draconis v 688 uescatur carnibus, qui datus est in escam populis Aethiopum. Et haec dicimus, non quo ieiunia reprobemus, per quae et PL Daniel uir desideriorum futura cognouit, et Niniuitae iram 564 90 placauerunt Dei, et Elias ac Moyses, quadraginta dierum esurie, Dei familiaritate saturati sunt, et ipse Dominus totidem diebus in solitudine ieiunauit, ut nobis sollemnes ieiuniorum dies relinqueret. Sed quo non prosit uacuum portare uentrem, et alia facere quae Deo displicent. Atque ut cetera praeter95 mittam, exterminare facies suas, ut appareant hominibus ieiunare, qui in praesenti gloriam consequentes, excludentur a regno Dei, quia receperunt mercedem suam. Vnde et apostolus, si etiam corpus suum tradat martyrio, ut ardeat, siue glorietur, — utrumque enim fertur in exemplaribus —, 100 absque Dei caritate, quae est in cordis conscientia, frustra se dicit sanguinem fundere. Nolite ieiunare si cut usque ad lianc diem, ut audiatur in excel so clamor u ester. 5. Numquid tale est ieiunium, quod elegi, per diem affligere hominem animam suam ? Numquid contorquere quasi circulum caput suum, et saccum et cinerem sternere ? Numquid istud uocabis ieiu5 nium et diem acceptabilem Domino ? LXX : Quid mihi ieiunatis, sicut hodie ut audiatur in clamore uox uestra ? Non tale ieiunium elegi, et diem humiliare animam suam. Neque si incuruaueris quasi circulum collum tuum, et cilicium et cinerem substraueris ; nec sic uocabitis ieiunium acceptabile. Ne ui-

10 deatur reprobare ieiunium, quod ipse praeceperat, docet quomodo ieiunandum sit. Immo antequam doceat quid sequantur, instruit quid debeant declinare : Vt audiatur, inquit, in excelso clamor uester. Ne ad orationem deferatis clamorem, orantes in synagogis et angulis platearum, 15 ut ab hominibus uideamini, et eleuetis uocem in excelsum, et cum pharisaeo, qui Domini iudicio condemnatur, uestra ie-

80/87 cfr Ps. 73, 14. 88/89 cfr Dan. 9, 3. 89/90 cfr Ion. 3, 5-10. 90 cfr III Reg. 19, 8 ; Ex. 34, 28. 91/92 cfr Matth. 4, 1.2. 95/97 cfr Matth. 6, 16. 98/101 cfr I Cor. 13, 3. 5, 13/20 cfr Matth. 6, 3.6 ; Luc. 18, 10-14.

87 uacatur E 88 ieiuna E reprohibimus M 90 placuerunt E, corr. 93 non pro quo sit ~ E 95 suas] om. E 90 ieiunantes M, v in marg. praesentem E excluduntur M 101 ducet M 103 uester] adfli add. M sed del. 5, 4 cinerem] in praem. M 0 ieiunastis E, corr. sicut] om. edd. /x ut hodie ~ edd. /x 7 humiliare] hominem add. M Viet. suam] om. E 8 incuruaberis E cine re E 9 si uocabis i. et diem acceptabilem edd. fi 11/12 sequatur E 15 leuetis M, eleuatis E

664

IN ESAIAM XVI, lviii, 5-6.7

iunia et opera praedicetis. Propter quae Dominus pharisaeorum reprobans orationem, docet discipulos quomodo orare debeant, clauso pectoris sui cubiculo, ut soli loquantur Deo, v 689 20 qui potest silentium cordis audire ; ut clament in cordibus suis : Abba pater. Et non exterminent facies suas, sed lauent aqua, et caput ungant oleo. De quo et Ioannes euangelista scribit : Et uos unguentum habetis a sanclo, quo cum uncti fuerint, etiam ipsi sancti fiant. Non enim quaerit Deus af25 flictionem solam et humiliationem animae per iniuriam cor¬ poris ut instar circuli torqueat corpus, et colla submittat ac tristis incedat. Iuxta illud quod in psalmis dicitur : Afflictus sum, et incuruatus usque ad finem ; tota die contristatus incedebam. Nec ut sacco quis uestiatur, et in cinere dormiat, quod 30 de Dauid et de Achab legimus. Sed ut cum istis haec faciat PL quae sequuntur. Alioquin et apostolus frequenter ieiunare se 565 dicit, et Dominus, cum sponsus a discipulis suis fuerit ablatus, n 429 docet eos ieiunaturos. Et in psalmis paenitens loquitur : Alanducaui sicut cinerem panem meum, et potum meum aim fleta 35 miscebam. Et: Cum mihi molesti essent, induebar cilicio. Ex quo discimus haec facienda primum esse quae uult Dominus, et alia non praetereunda. 6.7. Nonne hoc est magis ieiunium quod elegi? Dis¬ solve colligationes impietatis ; solue fasciculos dePrimentes. Dimitte eos qui confracti sunt liberos, et omne onus disrumpe. Frange esurienti panem 5 luum, et egenos uagosque indue in domum. Cum uideris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris. LXX : Nonne tale ieiunium elegi, dicit Dominus ; sed solue omnem colligaturam iniquitatis. Dissolue obligations uiolentarum cautionum. Dimitte fractos in remissionem, et 10 omnem scripturam iniquam conscinde. Frange esurienti panem tuum, et pauperes sine tecto indue in domum tuam. Si uideris nudum, operi, et domesticos seminis tui ne despexeris. Postquam docuit quale ieiunium reprobet, ostendit quale libenter acci-

21 Rom. 8, 15. 23IIoh. 2, 20. 27/29 Ps. 37, 9. 29/30 efr II Reg. 3, 31 ; III Reg. 21, 27. 31/32 efr II Cor. 6, 5 ; 11, 27. 32/33 efr Matth. 6, 16-18! 33/35 Ps. iox, 10. 35 Ps. 34, 13.

19 loquatur E 21 facias E 22 aquae E 23 accipistis as (sancto om.) A1 28 ad] in E 28/29 ingrediebam M 30 alt. de] om. E comistis M 32 a] ad M 34 fleto M 37 alia non] ME, ~ M v 6.7, 1 est] M E, om. n v 4 esuriente M, corr. 6 nutum E, corr. 7 elegi] ego proem. E dicit] bis in M 8 omne At 9 fractus E, corr. remissione M 11 uides E, corr. 12 operi] eum add. M 13 quali M

IN ESAIAM XVI, lviii, 6.7

665

piat. Dissolue, inquit, colligationes impietatis ; solue 15 fasciculos deprimentes. Siue ut LXX manifestius transtulerunt, obligationes uiolentarum cautionum, quas nostri, uerbi ambiguitate decepti, id est awaWay^arcov, commutationes pro chirographis interpretati sunt. Significat autem v 690 chartarum fasciculos, in quibus feneratorum calumniae 20 continentur, et opprimuntur pauperes aere alieno, quae in cunctis urbibus seditionis causa uel maxima est. Vnde et Romanus populus uicinos occupat montes, et tabulae nouae, quas Graeci appellant yplcov diroKOTras. Non ergo praecipit propheta ne exigat unusquisque quod debitum est, maxime 25 quod iuste dedit et iuste repetit ; alioquin Tribunitiae esset seditionis assertor. Sed ubi iniqua est cautio, ubi opprimitur pauper calumnia ; ibi fasciculi cautionum, et omnia iniquitatis uincula rumpenda sunt. Vel certe hoc dicendum, quia de ieiuniis sermo est, et ieiunium afflictionem atque humi30 liationem habet animae. Afflictio autem corporis peccatorum indulgentiam deprecatur. Docet scriptura diuina, ut dimittamus debitoribus nostris, ut et Pater caelestis dimittat nobis debita nostra. Vetus narrat historia, anno remissionis septimo, uel quinquagesimo, qui uerus est iubilaeus, omnes posses35 siones redire ad dominos, et reddi seruis pristinam libertatem, cunctaque nomina, quae uulgo appellant cautiones, irrita fieri. Si autem hoc in lege praecipitur, quanto magis in euangelio, ubi omnia quae bona sunt duplicantur. PL Et nequaquam oculum pro oculo, dentem pro dente iubemur 566 40 eruere, sed uerberanti praebere maxillam ! Atque ut sciamus illud quod supra diximus : Omnes debitores uestros repetitis, de creditoribus scribi, et de debitoribus iungitur manifestius : Dimitte eos qui confracti sunt liberos, hoc est : qui paupertate sunt fracti, quos afflixit inopia, sine liberos 45 mendicare. Et omne onus quo deprimuntur, rumpe. Pro quo manifestius Septuaginta transtulerunt : Et omnem scripturam iniquam conscinde, quod Symmachus transtulit : Et omnem cautionem falsam disrumpe. Sed poterat fieri, ut aliquis dice6.7, 21/22

cfr Diodorus Siculus, Bibliotheca historica, xix, 9, 5 - ed. Teubneriana v, p. 19, 11. Vide Thalheim, apud Pauly-Wissowa, 1, 2, 1894,0. 2838. 32/33 cfr Marc, n, 26. 33/37 cfr Leu. 25, 10-13 ; 27, 17-24. 39 Ex. 21, 24. 39/40 cfr Matth. 5, 38.39. 3a,

15 deprimentis M at] out. E 19fascolosAf 21 scditiones E maxima] ruina M et] om. E 22 tabulae n. et romanus p. u. o. montes M E 23 appellatur E, corr. 26 ibi (pr. /.) E inique M 26/27 opprimitur pauper] M E, opprimuntur pauperes /x v 27 ubi M 28 uincularum rependenda E 32 et] o/w. Af 33 remissiones** (cu ?) M 34 uerus est] ME, v iubeleos M 35 domino M 36 quas M E 37 sin M in] M E, ueteri /x v 42 et] M E, om. fx v 43 demittite E 44 facti M adfixit M sine(**neE) libros] M E, ne liberos sinas fx v 47 conscende A1 48 cautionem] om. E 48/49 dicere E, corr.

666

IN ESAIAM XVI, lviii, 6.7

ret : Non habeo debitores, quid facere debeo, ut suscipiatur ieiunium meum ? Sequitur : Frange esurienti panem tuum. Non plures panes, ne de paupertate causeris, sed unum panem. Nec ipsum totum, sed partem panis, quam si non ieiunares comesurus eras ; ut ieiunium tuum non sit lucrum marsupii, sed saturitas animae. Pulchreque addidit tuum, 55 ne de rapina facias eleemosynam : Redemptio enim animae uiri, propriae diuitiae. Et in alio loco : Honora Deum de tuis iustis laboribus. Certe si panem non habes, et esurientium plurima multitudo est, praebe de quo nullum damnum pateris. In quo nulla dispendia sunt, pauperes absque tecto indue 60 in domum tuam. Siue ut in Hebraico habetur : in domum, ut si tuam non habes, inducas in hospitiolum, quod uel mercede conductum, uel beneficio possides. Si uideris nudum, operi. Quod et Dominus in euangelio loquebatur : Qui habet duas tunicas, det alteram non habenti. Non enim unam iussit 65 scindi et diuidi, quod multi popularis aurae causa faciunt ; sed alteram non seruari, augens praecepta iustitiae, ut etiam calicem aquae frigidae porrectum habere praemia diceret. Et carnem, ait, tuam ne despexeris. Omnis enim homo caro nostra est. Et iuxta euangehcam parabolam, eius qui de 70 Hierusalem descendebat Hierichoeta latronibus uulneratusest, ille proximus appellatur qui benefecerit. Vel certe iuxta Septuaginta qui dixerunt : Et domesticos seminis tui ne despicias, domesticos seminis illos intellegamus, de quibus et apostolus docet, omnibus faciendam esse eleemosynam, 75 maxime autem domesticis fidei. Illi enim caro nostra sunt et semen nostrum, qui de uno nobiscum parente generantur. Ad quos extendebat et Saluator manum, dicens : Mater mea et fratres mei hi sunt, qui faciunt uoluntatem Patris mei. Atque ut sciamus unum esse Dominum et noui et ueteris instru80 menti, eadem et Dominus loquitur in euangelio de his qui in die iudicii a dextris staturi sunt : Venite, benedicti Patris mei, possidete praeparatum uobis regnum a constitutione mundi. 50

55/56 Prou. 13, 8. 50/57 Prou. 3, 9. 63/04 Luc. 3, 69/71 efr Luc. 10, 30-37. 75 Gal. 6, 10. 81/86 Matth. 25, 34-36.

42.

11.

67 efr Matth. 10, 77/78 Marc. 3, 34.35.

50 esurientem M 53 comesuri 11, rorr. 55 rapinam E 56 deum] M E, dominum ^ v 58 praebe de] om. E 59 distipendia M 60 habet M 61/62 mercedem E 62 uides E, corr. 64 iussit unam ~ E 65 popu¬ lates aure clausa E 08 despexitur M 69 et] om. M 70 hiericam At, hierichumE 71 benefecerint E 72 siminis M (bis, pr. 1. in mg.) 72/73 tui usque seminis] E in mg. inf. a. m. dispiciesE 73 seminis] om.M intellegimus M 77 extendebant E, corr. 78 patres E, corr. 70 sciam E eundem e. deum M 80 candem M et] om. M 81 patres E 82 possedete E prae (reg. At) paratum u. num] ME, regnum praeparatum u.~|m

v

691

P 43°

IN ESAIAM XVI, lviii, 67-8.9

85

90

95

100

105

110

115

667

Esuriui enim et dedistis mihi manducare. Sitiui et dedistis mihi bibere. Infirmus eram et in carcere, et uenistis ad me. Pere- PL grinus, et duxistis me in domum uestram. Et nudus, et uestistis 567 me. Illisque humilitate dicentibus se nihil fecisse Domino Saluatori, respondit : Quamdiu fecistis uni de fratribus meis minimis, mihi fecistis. Iuxta tropologiam haec possumus dicere : Qui ieiunat ab omnibus malis, et uult suum ieiunium respici, non solum declinet a malo, sed et faciat bonum, ut v 692 soluat omne uinculum iniquitatis, quo simplices quique credentium, haereticorum fraudibus colligati sunt. Et o-rpayyaAid?, id est obligationes uiolentorum tractatuum, quas et in psalmo propheta demonstrat, dicens : Declinanles autem in obligationes, adducet Dominus cum operantibus iniquitatem. Omnes enim qui haereticorum uinculis alligantur, declinant a Domino et quasi bos ductus ad uictimam. Et eligunt atque commutant pro ueritate mendacium. Istiusmodi igitur homines, qui sunt fracti iudicio, dimittat uir ecclesiasticus atque dissoluat. Et omnem scripturam haereticorum, de quibus hie idem pro¬ pheta dicit : Vae qui scribunt iniquitatem ; scribentes enim scribunt malitiam, rapientes indicium pauperum populi mei, soluat atque disrumpat, ut nequaquam laqueis suis simplices quosque teneant irretitos. Et cum hoc fecerit, frangat doctrinae ecclesiasticae esurientibus panem suum, quod fecit et Dominus, fractos panes apostolis tribuens, quos eis in septem sportis et duodecim cophinis, nequaquam integros sicut habebantur in lege, sed comminutos atque confractos, in euangelio dereliquit, ut haberent quod pauperibus largirentur. Quos uideris non habentes calorem fidei, sed extra Ecclesiam frigoribus infidelitatis algentes,et inopesatque peregrinos, indue, ait, in domum Ecclesiae, et operi incorruptionis pallio ; ut uestiti Christi tunica, nequaquam maneant in sepulcris ; quod de eo legimus, qui possessus a daemonum legione, nudus habitabat in memoriis mortuorum. Cumque, inquit, p 431 haec feceris et liberalitas tua ad omnes exposita fuerit, specialiter ne despicias domesticos fidei. 8.9. Tunc erumpet quasi mane lumen tuum, et

94/95 Ps. 124, 5. 101/102 Is. 115 efr Marc. 5, 2-9.

10, 1.2.

106/107 cfrMatth.

15, 36-38.

114/

84 carcerem M 85 domo uestra M 86 humilitate] in praem. M 87 quando M E (corr.) 88 minimis] E s. 1. 90 respice E declinat E, corr. 92 orpavyavas M, arpanraaiay E 93 id est] M E, om. p v 96 declinat E 97 ducuntur M elegunt M 99 demittit E 104 inretitus M 105 esuriente E, corr. fecit] om. E 106 quo E 107 cophinas E, corr. 110 quo M uideris] om. M E 111 et] M E, om. p v 112 ait] om. Brixian. domum] tuam hoc est in domum add. Brixian., prob. Viet. operiat M 114 legionum M 14

c.c. Lxxm

A

668

IN ESAIAM XVI, lviii, 8.9-10

sanitas tua cito orietur, et anteibit faciem tuam iustitia tua. Et gloria Domini colliget te. Tunc inuocabis, et Dominus exaudiet ; clamabis, et dicet : 5 Ecce ad sum. LXX : Tunc erumpet matutinum lumen tuum, et sanitates tuae cito orientur, et praeibit in conspectu tuo iustitia tua, et gloria Dei circumdabit te. Tunc clamabis, et Deus exaudiet te. Adhuc loquente te dicet : Ecce adsum. Quando ilia non feceris quae praeteritus sermo narrauit, et ista feceris de 10 quibus nunc diximus, tunc acceptabile erit ieiunium tuum, PL 568 et erumpet matutinum lumen tuum, sol uidelicet iustitiae, v 693 de quo Malachias propheta ex persona Dei Patris loquitur : Orietur uobis timentibus nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pennis eius. Qui ibi sol, hie lux dicitur. Sicut enim matutina 15 lux soluit tenebras, ita lumen scientiae et ueritatis omnes errores fugat. Et sanitates, inquit, tuae cito orientur. Pro quo Aquila, uerbum de uerbo exprimens, posuit : Et cicatrix uulneris tui cito obducetur ; ut scilicet uulnera peccatorum nostrorum ad ortum solis iustitiae, cito obducta cicatrice, claudantur. 20 Pro eo quod Septuaginta transtulerunt rd Id^ard oov, id est sanitates tuae, Latini interpretes ducti nominis similitudine, Ifidna, id est uestimenta, posuerunt. Vnde multi translationis falsitate decepti, ad resurrectionem corporis comprobandam hoc utuntur testimonio, quo scilicet uestimentum animae 23 corpus accipi uelint, quod in die resurrectionis oriatur. Et antecedet, inquit, in conspectu tuo iustitia tua. Secundum illud quod loquitur Iacob : Exaudiet me eras iustitia mea. Et implebitur quod scriptum est : Ecce homo, et opera eius. Et gloria Domini circumdabit te, quasi ueste pulcherrima, ut glo30 rificeris apud Deum et apud homines. Tunc inuocabis, et Dominus exaudiet ; clamabis, et dicet : Ecce adsum, non uoce, sed opere ; non responsione, sed beneficiis. Quod iuxta litteram et in euangelio comprobatur, quando dicente ad Dominum leproso: Si uis, potes me mundare, respondit 33 Dominus dicens : Volo, mundare. Si abstuleris de medio tui eaten am, et desieris digitum extendere, et loqui quod non prodest. 10. Cum effuderis esurienti animam tuam, et animam afflictam repleueris. Tunc orietur in tenebris

8.9,

8.9,

13/14 Mai. 4, 2.

27 Gqi.

30, 33

(iuxta LXX).

3 tua] om. E 5 ecce] om. AI 6 sanitatis A1 tua c. orietur E peribit in conspecto At 7 tunc] et proem. E 12 malachel At, malachi E 14 pinnis At 15 soluet At 18 obducitur At E 19 obductae cicatricis At 20 lafiau E 21 similitudinem At E 23 resurrectionis E 25 uellent At orietur At 26 antecedit E 29 gloriam dei E 30 apud] et praem. E hominibus At 33 littera ex At 10, 2 afflicta At

IN ESAIAM XVI, lviii, io

669

lux tua, et tenebrae tuae erunt sicut meridies. LXX : Si abstuleris a te colligationem et ordinationem et uerbum mur5 murationis, et dederis esurienti panem tuum ex animo tuo, et animam humiliatam saturaueris. Tunc orietur in tenebris lumen tuum, et tenebrae tuae erunt sicut meridies. Verbum Hebraicum mota, quod in Hieremia torques ferrea interpretatur, in praesenti capitulo bis legitur. In eo enim loco ubi supra iuxta 10 Septuaginta diximus : Dissolue obligationes uiolentarum commutationum, pro uno uerbo mota sciamus eos posuisse uiolentas cautiones, pro quibus Aquila errorem, Symmachus declinationem, Theodotio kXolov, id est torquem, transtulerunt. Rursum in praesenti loco ubi nos uertimus : Si abstuleris de 15 medio tui eaten am, et pro catena Septuaginta owS ecr/rov, id est colligationem siue uinculum, transtulerunt. Aquila, sicut supra, errorem, interpretatus est; Symmachus in Theodotionis scita concedens, torquem posuit. Hoc de interpretationis uarietate sit dictum. Alioquin sensus sic cum supe20 rioribus iungitur : Orietur tibi matutina lux, et sanitates tuae cito orientur ; et praecedet te iustitia tua, et gloria Domini coronabit te. Deprecantemque statim exaudiet, et se ostendet esse praesentem. Ita dumtaxat, si ad superiora opera haec quoque addideris, ut tollas de te obligationem et catenam qua 25 tua anima colligata est. De qua et Petrus loquebatur ad Simonem : In felle enim amaritudinis et obligatione iniquitatis uideo te esse. Et Paulus dolebat, obligatam cernens idololatriae Atheniensium ciuitatem. Funibus enim peccatorum suorum unusquisque constringitur. De quibus animae uinculis et 30 Dauid precabatur in psalmo : A b occultis meis munda me, Domine, et ab alienis parce seruo tuo. Difficile reperitur qui his non stringatur catenis. Raro inuenitur anima quae hanc grauissimam torquem non habeat suo collo circumdatam, ad terrena se opera deprimentem, ut nequaquam caelum, sed 35 terram aspiciat. Quod et de euangelica refertur muliere, quam uinxerat satanas per annos decern et octo, ut incuruata, caelestia non uideret. Si ergo, ait, tuleris de medio cordis tui hanc catenam, et istiusmodi uincula dissipaueris, et eiporovlav,

10, 8 Ier. 28, 35/37 efr Luc.

13.

26/27 Act. 8,

23.

28/29 Prou. 5,

22.

30/31 Ps.

18, 13.

13, 11.

3 dies E 3/7 LXX usque meridies] om. M 4 uerborum E 8/11 quod usque mota] om. M per homoiotel. 10/11 cautionum Viet. 13 kAoiov] obfuscatum in M, kXvov E codd. 15 tui] om. E avveofsov E 17 errore M 18 concidens aliquot codd. 20 sanitatis M 22 coronauit E ostendit M E 26 obligationem E 27 delebat obligatam E 28 suorum] om. M 32 hanc] 33 habet E 34 ut] om. E 37 uiderat E de medio] bis in E, corr. abstuleris (ait om.)M 38 dissiparis E alt. et] om. E chirotoniam M, chisoiSnom E

om. E

v

694

PL 569

/x

432

670

IN ESAIAM XVI, lviii, 10

pro qua tres alii interpretes uoce consona extentum digitum 40 transtulerunt, ut non solum malum ipse non cogites, et non facias, sed ne detrahas quidem proximo tuo, et singulos quasi digito notes, et loquaris quod non prodest animae tuae, non tua mala, sed aliorum errores considerans, accipies quae sequens sermo subnectit. Plerique nostrorum ^etpoTovtav, 45 id est ordinationem clericorum, quae non solum ad imprecationem uocis, sed ad impositionem impletur manus, ne scilicet, v 695 ut in quibusdam risimus, uocis imprecatio clandestina clericos ordinet nescientes. Sic intellegunt, ut assumant testimonium Pauli scribentis ad Timotheum : Manus cito nemini imposueris, 50 neque communicaueris peccatis alienis. Non est enim peccatum leue, mittere margaritas ante porcos, et dare sanctum canibus. Et ordinationem clericatus, nequaquam sanctis et in lege Dei doctissimis, sed asseclis suis tribuere et uilium officiorum ministris, quodque his dedecorosius est, muliercularum preci55 bus. In quo consideranda loquentis in se Christi apostoli sapientia, qui ut ordinationis periculum demonstraret, iunxit tormenta peccantium : Neque communicaueris peccatis alienis. PL Sicut ergo in ordinationibus malorum, particeps est peccato- 570 rum qui tales constituit, sic in ordinatione sanctorum, parti60 ceps est eorum iustitiae, qui bonos elegit. Sequitur : Et uerbum murmurationis, subauditur, and kolvov, si abstuleris a te. Verbum autem murmurationis est, quando contra nos loquitur Deus : Desinat a me murmuratio populi huius, et non morientur. Nostraque peccata referimus ad Deum, ad excusandas excusa65 tiones in peccatis, et dicimus : Corporis me superauit ardor, adolescentiae incentiua uicerunt, a Deo talis creatus sum ; paupertas coegit ad furtum. Itaque si non fecerimus ista quae dicta sunt, et fecerimus ea quae dicenda sunt, ut esurienti, non sicut supra, demus panem nostrum, sed animam nostram, 70 ut eum in quibuscumque possumus adiuuemus, et non quasi ex tristitia et necessitate, sed ex animo tribuamus, accipientes magis, quam dantes beneficium : Hilarem enim datorem Deus diligit, ut animam esurientem siue afflictam non refocillemus

49/50 I Tim. 5, 22. 25 (iuxta LXX).

50/51 cfr Matth. 7, 6. 57 I Tim. 5, 64/65 Ps. 140, 4. 72/73 II Cor. 9, 7.

22.

63 Num.

10,

40 ut non] om. E malo M 41 et] om. E 42 et] om. E 43 erres E quern E 44 e\upoToviav M, CHioOTOVia/x E 47 in] om. M uoces M 48 nesciente E ut] om. E 49 scribentes E, corr. 51 leuem E margaritas] mittere add. E, exp. porcus E, corr. 53 asseculis M, ads?culis E 55/56 sapientiam E 60 bonus E, corr. elegit M et E (in -igit mut.) 63 morientur] M E, morietur p. v 64 peccauerimus E (peccata reuerimus corr.) 66 innocentiua E 67 feceremus E, corr. 68 feceremus E, corr. 71 tristitiae E (et om.) 72/73 deus diligit] ME, ~ p. v

IN ESAIAM XVI, lviii, io-ii 75

80

5

10

15

20

671

ex parte, sed saturemus. Et doleamus cum dolentibus, lugeamusque cum lugentibus, tunc orietur in tenebris lux nostra, ille qui dicit : Ego lux ueni in mundum, ut omnis qui credit in me in tenebris non maneat sed habeat lucem uitae. Lucerna enim corporis nostri est oculus ; si simplex fuerit, totum corpus nostrum erit lucidum. Si autem qui lux esse deberet, uersus fuerit in tenebras, tunc omne corpus tenebrosum erit, et dicetur nobis : Si lux quae in te est, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae sunt! Consideremus quantis uirtutibus perueniamus ad lucem Dei, ut tenebrae uertantur in meridiem, dicamusque cum sponsa : Vbi pascis, ubi cubas, in meridie ? 11. Et requiem tibi dab it Do minus semper, et implebit splendoribus animam tuam, et ossa tua liberabit. Et eris quasi hortus irriguus, et sicut fons aquarum, cuius non deficient aquae. LXX : Et erit Deus tuus tecum semper ; et impleberis sicut desiderat anima tua, et ossa tua pinguescent. Et erunt sicut hortus ebrius ; et sicut fons, cui non deficiet aqua. Quod in Alexandrinis exemplaribus in prooemio huius capituli additum est : Et adhuc in te erit laus mea semper; et in fine : et ossa tua quasi herba orientur, et pinguescent, et hereditate possidebunt in generationem et generationes, in Hebraico non habetur, sed ne in Septuaginta quidem emendatis et ueris exemplaribus ; unde obelo praenotandum est. Cum tenebrae, inquit, pectoris tui, orta luce, fuerint dissolutae, et pro nocte palpabili meridies fuerit exorta, tunc semper habitatorem habebis Deum, qui impleat splendoribus animam tuam. De quibus in psalmo dicitur : Tecum principium in die uirtutis tuae, in splendoribus sanctorum, ex utero ante luciferum genui te. Siue saturaberis cunctis quae desiderat anima tua, quia et ipse saturasti animam esurientem, et dicere poteris : Benedic, anima mea, Domino, qui implet in bonis desiderium tuum, et ossa tua liberabuntur de interitu et igne perpetuo; siue impinguescent, ut pristinam crassitudinem recipiant, quae fame sermonis Domini attenuata

74/75 cfr Rom.

12, 15.

76/77 Ioh.

109, 3.

20/21

12, 46.

81/82 Matth. 6,

23.

84 Cant,

i, 6. II, 17/18 Ps.

Ps. 1, 5.

76 dicet M omnes M, E (corr.) 78 oculus] ct praem. E si] qui proem. M 80 tenebris E omnes M 80/81 dicitur M 81 ipsae] et praem. M te¬ nebrae] nostrae add. M 82/83 quantae usque tenebrae] om. M per homoiotel. 83 meridie E II, 1 tibi dabit] ME, ~ p v 2/3 liberauit M 3 erit edd. p 6 et ossa tua] om. M 7 defecit M, deficiat E 8 pro(a)emio] M E, principio p. v 0 alt. et] om. M herbam E 9/10 orietur M 10 generatione ME 13 luci E 16 dicitur] M E, legitur /iv 17 in die] om. ME 18 ex utero] om. E genuit M 21 replet E

^ 433

v 696

PL 571

672

IN ESAIAM XVI, lviii, n-12

fuerant. Quod quidem et iuxta litteram de resurrectione eorum 2 5 quae casura sunt corporum, intellegere possumus, et de uirtutibus animae, quas significans sanctus loquitur in psalmo : Omnia ossa mea dicent: Domine, quis similis tibi ? De quibus et in Prouerbiis scriptum est : Fama bona impinguat ossa. Et quibus praemia promittuntur : Sanitas erit corpori tuo, et 30 curatio ossibus tuis. De quibus rursum scriptum est : Dominus v 697 custodit omnia ossa eoyum, unum ex his non conteretur. E contrario, qui peccator est, et animae robur perdidit atque uirtutem, plangit et loquitur : Dissipata sunt ossa nostra secus infernum. Neque enim credere possumus quod ossa peccato35 rum non in inferno sint, sed iuxta infernum. Et jama bona impinguat ossa, quae ad corporis saginam non pertinet. Sequitur : Et eris, siue erit, id est : aut tu aut anima tua, si cat ho r tus irriguus, de quo scriptum est : Fons egrediebatur, et irrigabat omnem faciem paradisi ; pro quo in Hebraico 4° hortus legitur. Quern fontem non alium possumus dicere, nisi eum cui dicitur : Apud te est fons uitae, qui indesinenter rigat Ecclesiam suam, et cunctorum corda credentium. 12. Et aedificabuntur in te deserta saecalorum ; fimdamenta generationis et generationis suscitabis ; et uocabitur in te aedificator sepium, conuertens semitas in quietem. LXX : Et aedificabuntur tibi deserta 5 a saeculo et erunt fundamenta tua sempiterna in generationes et m 434 generations ; et uocaberis aedifcator maceriae, et semitas in medio quiescere facies. Non solum, inquit, orietur in tenebris lumen tuum, et tenebrae tuae erunt quasi meridies, et dabit Dominus requiem tibi semper, et eris quasi hortus irriguus, 10 et cetera. Sed aedificabuntur in te quae longo tempore deserta fuerant ; et in multis generationibus permansura aedium tuarum fundamenta iacientur. Ita ut uel tu ipse uoceris aedi- PL ficator sepium atque maceriarum, uel oriatur in te qui sit 572 aedificator sepium, et auertat semitas in quietem, siue iuxta 13 Septuaginta : Calles in medio faciat conquiescere. Haec Iudaei

27 Ps. 34, 10. Ps. 33, 21. 41 Ps. 35, 10.

28 Prou. 15, 30. 33/34 Ps. 140, 7.

29/30 Prou. 3, 35/30 Prou. 15,

8

(iuxta LXX). 30/31 38/39 Gen. 2. 6.

30.

29corporeAf 31illisM 34 credere possumus] M E, ~ /j, v 36inpinguet pertenet M 41 eum] ei M I2> 3 etl om- M euocabitur M, uocaberis E in te] om. E 5/6 et ge¬ nerationes] om. edd. /z 9 dominus r. tibi] M E, tibi dom. r. ~ n v et] om. M It aedium] ac diu M 13 qui sit] quasi E edd. /r M

IN ESAIAM XVI, lviii, 12

20

25

30

35

40

45

673

et amici tantum occidentis litterae ad instaurationem referunt urbium Palaestinae, et uel facta sub Zorobabel et Ezra, et Neemia, uel in ultimo tempore futura contendunt ; et ad in¬ staurationem Hierusalem et in circuitu ciuitatum altissima fun- v damenta iacienda, et tarn excelsos muros aedificandos, ut nullus hostium possit intrare, et omnium in eas inimicorum prohibeatur ingressus. Nos autem sequentes coeptae expla¬ nation^ ordinem, quae deserta fuerant in Iudaeis, dicimus aedificari in Ecclesia, non ad breue tempus, sed in perpetumn, et fundamenta illius ex utroque populo, id est in duabus generationibus suscitanda. Vnde dicebat apostolus : Quasi sapiens architectus fundamentum posui, alius superaedificat. Vnusquisque autem uideat quid superaedifleet. Et in alio loco : Dei agricultura, Dei aedificatio sumus ; et iterum : Aedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum. Et uocandam earn, siue eum qui natus est in ea, aedificatorem sepium. De quo in psalmo legimus : Homo natus est in ea ; et ipse fundauit earn Altissimus. Quas sepes atque macerias, hoc enim Graecus sermo significat ppay/xovs, agro et uineis circumdari scriptura commemorat : Vineam de Aegypto transtulisti ; eiecisti gentes, et plantasti earn. Et post paululum : Quare destruxisti maceriam eius ; et uindemiant earn omnes qui transeunt uiam ? Et in hoc eodem propheta : Vinea facta est dilecto ; quam pulchro sermone describens, intulit : Aedificaui turrem, et maceria circumdedi. Quam qui destruxerit, iuxta Ecclesiasten, mordebit eum coluber. Quae ideo circumdata est, ut omnium bestiarum in uineam Dei prohibeatur accessus. Iste est autem co¬ luber tortuosus, qui decepit Euam in paradiso, quae quia Dei praecepta destruxerat, propterea morsibus eius patuit, et audiuit a Domino : Tu obseruabis eius caput ; et ille obseruabit tibi calcaneum. In eo loco, ubi nos iuxta Septuaginta interpretati sumus, ne quid innouare uideremur, quia uulgatum est testimonium : et uocaberis aedificator sepium, in Hebraico legitur : et uocabitur in te, goder pheres, quod

12,

26/28 I Cor. 3, 10. 35/36 Ps. 79, 9. Gen. 3, ij. 86, 5.

28/29 I Cor. 3, 9. 36/37 Ps. 79, 13.

29/30 Eph. 2, 20. 32/33 Ps. 40/41 efr Eccl. 10, 8. 45/46

17 pr. et] om. At 18 uel] ut add. At 19 ierus M circuitum E 20 iaciendae (et om.) E 22/23 explanationem (ordinem om.) E 23 dicemus At 24 aedificare At, corr. 28 superaedificet] At E, superaedificat p v 31 alt. in] et praem. At 33/34 graecus (-os At) sermo] At E, graeco sermone p v 34 paypov At, parpovs E uineas circumdare At 39 mac(h)eriam At E 40 destruxerit] At E, destruxit p. v 43 earn At 45 audit At, audiet E eius caput] At E, ~ p v 49 fereso E

674

IN ESAIAM XVI, lviii, 12-13

Aquila interpretatus est TrepLppdKTrjs SuiKcm-ris, quod nos possumus iuxta sensum dicere : qui se opponit Dei iracundiae saeuienti. Denique Symmachus transtulit: murum opponens caedenti, qualis fuit Moyses et Aaron et Samuel, qui irae Domini restiterunt, et quasi aedificato muro indignationi 55 eius posuerunt terminum. Quod et Hieremiae dicitur:Neoccurat Domino, ne irae eius uelit resistere, et indignationem ita precibus quasi quodam muro intercludere ; et Moysi, quasi teneretur ab eo Dominus : Dimitte me, inquit, et percutiam populum istum. Istiusmodi ergo aedificator maceriarum mu60 rorumque et sepium, conuertet semitas in quietem, ut nequaquam Dei ira desaeuiat, sed placatus sit eis Dominus et omnes indignationis semitae conquiescant. 13. Si auerteris a sabbato pedem tuum, facere uoluntatem tuam in die sancto meo; et uocaueris sabbatum delicatum, et sanctum Domini gloriosum, et glorificaueris eum dum non facis uias tuas, et non 5 inuenietur uoluntas tua, ut loquaris sermonem. LXX : Si auerteris in sabbatis pedem tuum, ut non facias uoluntates tuas in die sancta. Et uocabis sabbata delicata sancta Domino ; non tolles pedem tuum ad opus, neque loqueris uerbum ~ in ira de ore tuo :. Cui supra dixerat: Nonne 10 hoc est magis ieiunium quod elegi, dissolue colligationem impietatis, solue fasciculos deprimentes, et cetera, etiam nunc praemia repromittit, si facere uoluerit quae sequuntur; ut hie scilicet cohibeat pedem suum in sabbatis, nec faciat uoluntates suas, et diem sanctum Domini suis 15 commaculet uoluntatibus. Lege praeceptum est, ne in sabba¬ tis opus seruile faciamus, ne accendamus ignem, ut in uno sedeamus loco, ut ilia tantum faciamus opera quae ad animae salutem pertinent. Quod si iuxta litteram accipiamus, penitus impleri non potest. Quis enim potest hoc facere, ut tota die ac 20 nocte sedens in sabbato de uno loco non recedat, immo ne leuiter quidem se commoueat ; quod si fecerit, transgressor 50

53/55 cfrExod. 32, 11-14 ; Num. 14, 13-19 ; I Reg. 7, 3-10. 20. 58/59 Ex. 32, 10. 13, 9/11 Is. 58, 6. 13/15 efr Ex. 20, 8-11.

55/57 efr Ier. 7, 18-

50 7rfpaicn]s E ntt/ypaKTiopLa go^rjs edd. p 51 opponat M 54 aedi¬ ficator E indignatione M, corr. 57 alt. quasi] quas M 58 inquit me ~ M 59 aedificare M 59/60 murorumquae (et om.) E 60 conuertit E, corr. 13, 2 uocaberis M E 7 in d. sancta] om. E 8/9 loquaris E ’ 9 obelum om. M E 10 magis ieiunium] ME, ~ p v colligationes M 13 hie] om. M 14 ne E 15 commaculit M uoluptatibus v2 in marg. 17 sedemus E illam E 18 accipimus E, corr. 19 implere M possit M

PL v

573

699

435

IN ESAIAM XVI, lviii, 13

675

legis sit ? Ex uno igitur mandato, quod iuxta litteram impossibile est, et cetera cogimur spiritaliter inteUegere, ne faciamus seruile opus, et perdamus animae libertatem. Qui 25 enim facit peccatum, seruus est peccati, ne onus portemus in sabbato, quale portabat ille qui dicit : Iniquitates meae eleuatae sunt supra caput meum, quasi onus graue aggrauatae sunt super me. Ne iniquitas quae sedet super talentum plumbi, v 700 in nobis habeat potestatem, ne nos uoluptas corporis et libido 30 succendant : Omnes enim adulterantes quasi clibanus corda eorum. Et diaboli iacula ignita sunt, ut sagittent in obscuro rectos corde. Praecipitur quoque nobis ut arrepto nobis aratro, non respiciamus post tergum, ut tectorum altitudinem conscendentes, nequaquam ad tollenda saeculi uestimenta 35 uelimus descendere. Sed ut audiamus cum Moyse : Tu uero hie sta mecum. Et sedeamus cum Domino, lassi in uia huius PL saeculi, super puteum Samaritanae conuersionem erran- 574 tiumque salutem sitientes, ut audiamus apostolum commonentem : State firmi et immobiles, ne patiamur illud quod 4° Iudas passus est proditor, qui perdidit locum ministerii sui, et transgressor effectus est, illiusque semper sententiae recordemur : Si spiritus potestatem habentis ascendent super te, locum tuum ne dimiseris. Qui sic quiescit in sabbato, lauat inter innocentes manus suas, nec mouet pedes, ut suas faciat uolun45 tates ; iste celebrat sabbata Domini delicata. Qui sabbatismus, iuxta epistolam quae ad Hebraeos scribitur, repromittitur nobis in caelestibus, et gloria praeparatur, ut dum non facimus uias nostras in sabbato, nec inuenitur uoluntas nostra, ut loquamur sermonem, quo scilicet nec opere nec 30 sermone peccemus. Alioquin si haec tantum prohibentur in sabbato, ergo in aliis sex diebus libertas nobis tribuitur delinquendi. Quod si stultum est credere, superest ut sabbatum quod interpretatur requies, omni tempore sit fidelibus, dum non carnis, sed animae faciunt uoluntates. Quodque iungi53 tur iuxta Septuaginta : in ira ex ore tuo, in Hebraico non

24/25 Ioh. 8, 34. 26/28 Ps. 37, 3. 28 efr Zach. 5, 7.8. 30 Os. 7, 4. 31/32 Ps. 10, 3. 32/33 efr Luc. 9, 62. 35/36 Ex. 34, 2. 36/38 efr Ioh. 4, 6-26. 30 I Cor. 13, 58. 40/41 efr Act. i, 17. 42/43 Eccl. 10, 4. 45/40 efr Hebr. 4, 9.

26 dicet M 27 super M graui A1 30 quas Al 32 quoque] om. Al alt. nobis] om. M 33 pos E 37 conuersionem] M E, et praem. /a v 38 sitientis M 40 est] om. E 43 quiescet M lauat] et praem. M 44/45 uoluntatis M corr. 45/46 sabbatis simus M 47 ut] om. M 50 peccamus M prohibetur E 53 sit] M E, sanctificandum praem. /x v fidelibus] M E, a praem. n v

676

IN ESAIAM XVI, Iviii, 13-14

habetur. Ad hoc sabbatum, omni festiuitate celebrandum, Saluator nos prouocat in euangelio, dicens : Venite ad me omnes qui labovutis et onerati estis, et ego uobis dabo requiem ; hoc enim significat dvanavoco v/xds, ut scilicet peccatorum 60 onera deponentes sabbatizemus in Christo, et dicamus : Statuit supra petram pedes meos, illudque uitemus quod sanctus paene sustinuisse se dicit : Mei uero paene moti sunt pedes. 14. Tunc delectaberis super Dominum ; et sustollam te super altitudines terrae, et cibabo te heredit ateJ[ a cob p at r is tui. Os enim D 0 mini 10 cutum est. LXX . Kt eris confidens super Dominum ; et eleuabit te super 3 bona terrae, et cibabit te hereditate Iacob patris tui. Os enim Domini locutum est. Postquam uocaueris sabbata delicata, et non moueris in sabbato pedem tuum ad opus seruile facien¬ dum, neque uerbum locutus fueris, id est semper tacueris, et impleueris quod praeceptum est : Cohibe linguam tuam a 10 malo, et labia tua ne loquantur dolum. Tunc delectaberis in Domino, et uidebis in te esse completum : Delectare in Do¬ mino, et. dabit tibi petitiones cordis tui. Siue fiduciam habebis m Domino, iuxta illud quod scriptum est : Qui conpdit in Domino, beatus est. Et in Hieremia: Benedictus homo qui con15 fidit in Domino, et erit Dominus spes eius. Et alibi : Bonum est confidere in Domino, quam confidere in homine. Et eleuabit te Dominus atque sustollet super altitudines ac bona terrae. Teiia enim mitium terraque uiuentium non est deorsum, sed sursum est. Denique ad Lot de Sodomae et Gomorrae ualle 20 fugientem dicitur : In montem saluum te fac. Ad quern postquam peruenit, ortus est ei sol in Segor. De hac terra dicebat Dominus : Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram ; et multa aha quae crebro usurpauimus, quorum illud est: Honor a patrem tuum et matrem, et eris longaeuus super terram, 23 quam Dominus Deus tuus dederit tibi. Quod iuxta litteram penitus stare non potest. Multi enim honorant parentes et

58/59 Matth. 11, 28. 14,9/lOPs. 33, 14. lo/lC Ps. 117, 8.

Cl Ps. 39, 3. C2/C3 Ps. 72, 2. 11/12 Ps. 36, 4. 13/14 Pro'u. 16, 20. 20 Gen. 19, 17. 22 Matth. 5, 4.

57 saluator] et finum. M 58 dabo uobis ~ E praem. M (in ?) 02 sustenuisse E dicet M

59

E

14/15 Ier. 17 23/25 Ex. 20’

Cl illudque] * * *

* 1 domino M 4/6 LXX usque est] om. M C uocaberis M E (e -ueris) 13/14 qui usque homo] M in mg. 14/15 confidet E, corr. 10 hominem E 17 dominus] E s i. a. m. 19 ualle] a praem. E 20 montem] M E, monte u v 34 matrem] M E, tuam add. /x v

^436

v 701

PL

373

IN ESAIAM XVI, lviii, 14

677

cito moriuntur ; et alii parricidae longo uiuunt tempore. Vt autem certius nouerimus hanc terram esse in sublimibus, tricesimi sexti psalmi breuiter recordemur, in quo scriptum 30 est : Mites possidebunt terram, et epulabuntur in multitudine pads. Post quae infertur : Exspecia Dominum, et custodi uias eius ; et eleuabit te, nt possideas terram. De qua in alio loco canitur : Iusti possidebunt terram, et habitabunt in saeculum saeculi super earn. Quod et ipsum impossibile est. Si enim 35 et terra pertransibit, haec utique quam incolimus, quomodo in saeculum saeculi iusti habitabunt super earn ? Ex quo discimus esse terram, quae in sublimibus sita est. Post quae in¬ fertur : Et dbabo siue, dbabit te Dominus, hereditate Iacob patris tui. Sicut enim qui fidem habuerit Abraham, appellatur v 40 filius Abraham. Sic qui supplantat uitia atque peccata, uocatur filius Iacob. Et cuius quis uirtutis imitator est, illius ap¬ pellatur et filius. Bona autem terrae, quae in excelsis sita est, quibus saturatur filius Iacob, ilia accipienda sunt, quae nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascende45 runt. De quibus in epistola scriptum est ad Hebraeos : Qui enim haec dicunt, ostendunt quod patriam quaerant ; et siquidem illam quaererent, de qua egressi erant, habebant tempus ut reuerterentur ad earn. Nunc autem meliorem desiderant patriam, hoc est caelestem Hierusalem. Ex quo discimus, mille annorum 50 fabulam, in qua rursum nuptiae promittuntur et cibi et terrenae uitae conuersatio, abiciendam. Si enim in resurrectione neque nubent, neque nubentur, sed erunt similes angelorum ; quia sunt filii resurrectionis. Et de uentre ac cibis apostolus loquitur : Esca uentri, et uenter escis. Deus 55 autem et hunc et illam destruet, quomodo rursum incorrupto et spiritali immortalique corpore, carnis pristinae mortalis atque corruptae uitia quaeremus ? Et haec dicimus, non quo sub- p stantiam glorificati corporis denegemus, sed quo opera pristina in his qui angelorum sunt similes, penitus auferamus. Alio60 quin et in isto adhuc corpore per ieiunia et continentiam, et perpetuam castitatem et caritatem, imitamur uirtutes ange-

30/31 Ps. 36, 11. 31/32 Ps. 36, 34. 33/34 Ps. 36, 29. 43/45 I Cor. 2, 9. 45/49 Hebr., 11, 14-16. 51/53 Matth. 22, 30. 54/55 I Cor. 6, 13.

28 hac E 29 recordimur At 30 multitudinem E 31 postque At 32/33 de usque terram] om. E edd. p 35 et] E, caelum praem. At, om. p v pertransibuntjE 37 esse] a.\iam praem. At sublimi/Vf .38 hereditatem E 40/41 uocctur At 41/42 filius illius a. et bona ~ At 45 epistolam M 51 aeternae E 51 /52 resurrectionem E 52 sederunt E erent similis At 55 pr. et] om. At ilia At E incorrupto] in praem. At 57 quaerimus At 01 castitatem et] om. E et caritatem] om. At 01/62 angelorum At

702

437

678

IN ESAIAM XVI, lviii, 14-lix, 1.2

licas, et tamen substantiam corporum non amittimus. Quae ut omnia futura credamus, sciamus a Deo esse promissa, cu¬ ius os locutum est, ut quomodo in manibus opus, et in pedibus PL 65 incessum, et in uentre generationem, et in auribus oculisque 576 auditum atque intuitum. Sic in ore sermonem Dei intellegamus. LIX. 1,2. Ecce non est abbreuiata manus Domini, ut saluare ne queat / neque aggr auata est auris eius, ut non exaudiat ; sed ini quitates uestrae diuiserunt inter uos et Deum uestrum, et peccata uestra 5 absconderunt f(idem eius a. uobis, ne exaudir et. LXX : Numquid non potest manus Domini saluos facere ; aut aggr auata est ciuris eius, ut non exaudiat ? Sed peccata uestra separant inter uos et Deum et propter peccata uestra auertit faciem eius a uobis, ut non misereatur. Poteram quae nunc v 703 10 facturum esse me dixi : Eris confidens in Domino, et eleuabit te ad bona terrae, et cibabit te hereditate Iacob patris tui, et ante complere. Neque enim abbreuiata est manus mea, atque contracta, ut earn ad liberandum populum meum extendere nequeam; aut surdas aures habeo, ut exaudire non possim. 15 Ex quo ostenditur aures Domini, quae iustos audiunt et non audiunt peccatores, nequaquam esse nostrarum aurium si¬ miles, quae emissam uocem siue iustitiae siue iniustitiae aequaliter audiunt. Sed peccata, inquit, uestra, quasi quidam in medio murus oppositus, uos et Deum diuidunt. Vnde et 20 Saluator in passione sua fecit utrumque unum, et medium parietem maceriae soluens, inimicitiam in sua came destruxit, ut quos paries diuiserat peccatorum, Christi sanguis coniungeret. Qui aperuit paradisi ianuam, quae multo tempore clausa fuerat, et igneum gladium suo cruore restinxit, ut 25 audiret latro: Hodie mecum eris in paradiso. Quodque sequitur: Et propter peccata uestra auertit faciem a uobis, ut non audiret, siue lit non misereretur, hoc ostendit, quod fetorem peccato¬ rum et iniquitates eorum ferre non potuerit, sed auerterit faciem suam, ne eorum turpitudinem cerneret, et statim 30 percutere cogeretur. Vnde peccator Domini uultum uidere desiderans, dicit in psalmo : Vsquequo, Domine, obliuisceris me

lix, 1.2,

20/21

Eph. 2,

14.

28/24 cfr Gen. 3,

24.

23 Luc.

23, 43.

substantias M 06/67 inteUegamur E lix 1.2, 5 nec E 8 separat E, corr. » eius] om. M 11 hereditatem M ( 3720/23 Matth. 23, 35. 24/25 Is. 1, ij. 31 Rom. 3, 15. 36/37 Eph. 2, 14. 37/38 Ioh. 14, 27. 38/41 Luc. 19, 42.43. 43/44 Is. 42, 1.

15 efestinant (et om.) M 16 hac E, corr. occassionem E 21 iustus] eius E 25 hac meditatione] M E, per hanc meditationem /x v 34 et] om. E 36 quia E 37 apostolus E, corr. 41 susciperant ME 43 elegi d. m. quem] om. E per bomoiotel. 44 gentibus] in proem. E profert E

PL 579

v 707

^440

IN ESAIAM XVI, lix, 9/11

683

/ .

5

10

15

20

25

30

35

9 11 Procter hoc elongatum est indicium a nobis ; et non appr ehendet nos iustitia. Exspectauimus lucem, et ecce tenebrae ; splendorem et in tenebris ambulauimus. Palpauimus sicut caeci parietem ; et quasi absque oculis attrectauimus. Impegimus meridie, quasi in tenebris ; in caligosis quasi mortui. Rugiemus quasi ursi omnes ; et quasi columbae meditantes gem emus. Exspectauimus iudicium, et non erit ; salutem et elongata est a nobis. LXX : Propterea recessit iudicium ab eis et non apprehendit eos iusti¬ tia. Cum exspectarent lucem, factae sunt eis tenebrae. Praestolantes earn in tenebris ambulabunt; palpabunt sicut caeci pa¬ rietem ; et quasi non habentes oculos attrectabunt. Cadent in PL meridie, quasi in node media, quasi morientes gement ; quasi 580 ursus et quasi columba pariter ambulabunt. Exspectauimus iudicium, et non est ; salus longe recessit a nobis. Post accusationem populi Iudaeorum, ex persona eorum propheta respondit, quid loqui debeant paenitentes, si tamen uelint post uulnera recipere sanitatem. Mirorque cur Septuaginta quasi propheta de eis loquatur. Et non ipsi ad prophetae uerba respondeant, orationem texuerint, cum in consequentibus ueritate superati, v 708 hoc idem fecerint, dicentes : Exspectauimus iudicium, et non est ; salus longe recessit a nobis. Multa enim iniquitas nostra in conspectu tuo ; et peccata nostra restiterunt nobis, et cetera. In praesenti igitur tempore uniuersa complentur. Elongatum est iudicium a Iudaeis, quod gentibus nuntiatum est. Et non apprehendet eos iustitia, quae a nationibus comprehensa est. Exspectauerunt lucem, dicentes : Emitte lucem tuam et ueritatem tuam, quae eis per prophetas fuerat repromissa, et erroris tenebris occupati sunt. Sustinebant splendorem ; et ambulauerunt in tenebris. Ita scripturas sanctas, quasi caeci palpantes parietem, uerba tantum earum et folia, non sensum fructumque quaerentes, qui tenetur in litteris. Denique iungit et dicit : Impegimus, siuecademus, meridie, quasi in tenebris; in caligosis, quasi mortui. In toto enim orbe, sole iustitiae splendorem rutilante, illi morantur in te¬ nebris, uidelicet ut peccato mortui. Rugiemus, ait, quasi 9/11, 28/28 Ps. 42, 3.

9.11, 2 adprehendit M exspectabimus coni. Viet. (efr l. 51) 5 inpigemus E 8 erat M (corr.) 18/11 iustitiam E 18 uellint M 18 miror usque quasi] propterea usque parietem (/. 18/13) add. E et del. ; tunc repet. : miror usque quasi; hie habet: iustitiam (/. 18/11) ; quasi(7>ro sicut 1.12) 20 loquitur M 25 uniuerso M 20 a] om. M 27 apprehendit Af 28 errores AI 30 tenebras E, corr. 32 earum] M E, in eis jx v 34 dicet M corr. 35 caliginosis u in mars.. 30 solis M splendore Af E rutilantem M 37 ut] om. M C.C. LXXI1I A

684

IN ESAIAM XVI, lix, 9/11-12/15

uysi omnes, et quasi columbae yyieditantes gem emus ; ut et crudeles sint pariter et miseri. Feri et immanes ad hu4° miles atque subiectos ; pauidi atque trepidantes ad eos qui fortiores sunt, quos quasi accipitres perhorrescunt. Legimus et in alio loco : Quasi ursa raptis catulis. Et in Daniele, regnum cruentum in quo tres sunt ordines dentium, ursae ferocissimae comparatum. Et quasi columb ae meditantes geme45 mus, absque sensu et intellegentia scripturarum, tantum uerba meditantes, quae decantant memoriter. Sed quomodo columbae, de quibus scriptum est : Ephyaim quasi columba non habens sensum ? Et quomodo in euangelio contra serpentum malitiam, simplicitas ponitur columbarum ? Sic in prae5° senti loco simplicitas absque prudentia, quae uicina stultitiae est, in sola uerborum meditatione monstratur. Exspectabunt iudicium, et non erit ; salutem (subauditur : exspectabunt) et non erit, quia longe migrauit ad gentes. In quo notandum, quod omnia futuro dicantur tempore, ut quod nunc Iudaei 55 sustinent indicetur. 12/15. Multiplicatae sunt iniquitates nostrae coy a tn te, et peccata no sty a y esp on deyunt nobis, quia sceley a no sty a nobiscum, et ini quit at es no sty as cognouimus. Peccaye et mentiyi contya Dominuni ; et n 441 5 aueysi sumus, ne iyemus post teygum Domini nostyi, ut loqueyemuy calumniam et tyansgyessionem con- v 709 cepimus, et locuti sumus de coy de ueyba mendacii. Et conueysum est yetyoysum iudicium, et iustitia PL longe stetit, quia coyyuit in platea ueyitas, et aequi- 581 10 tas non potuit ingyedi. Et facta est ueyitas in obliuionem, et qui yecessit a malo, pyaedae patuit. LXX : Multa est enim iniquitas nostya in conspectu tuo, et peccata nostya yestiteyunt nobis. Iniquitates enim nostyae in nobis sunt, et iniustitias nostyas cognouimus. Impie egimus, 15 et mentiti sumus, et yecessimus a Deo nostyo. Locuti sumus ini qua, et inoboedientes fuimus. Pepeyimus et meditati su¬ mus de coydibus nostyis ueyba iniqua. Et yecessimus a iudicio, 42 II Reg. 17, 8.

42/44 cfr Dan. 7, 5.

47/48 Os. 7, 11.

48/49 cfr Matth.

10, 16.

38 gemimus M 39 ut] E jv/. fieri E feriet inmane (ad on:.') M 40 subiecti M 41 accipitros E 42 catulos E, corr. 43 cruentem E, corr. tres sunt] ME, ~ /x v 44/45 gemimus M, E (corr.) 45 sensum E, corr. 48 quomodo] om. M 48/49 serpentis E 52 erit] est E 53 qui E 55 iudicetur E 12/15. 5 iremus] s****mus M pos M E dei M 6/7 concipimus E 8 iustitiam E, corr. 10 ueritas] E s. 1. a. m. 10/11 obliuioni M (-ne corr.) 13 nostra] E in mg. a. m. 15 et m. sumus] M in mg. et re(cessimus)] M s. 1. 15/16 locuti s. iniqua] M s. 1. 16 peperimus] M E, parturiuimus n u 17 in qua E

IN ESAIAM XVI, lix, 12/15

685

et iustitia longe stetit, quia consumpta est in uiis eorum ueritas, et per rectum iter transire non poterant. Et ueritas sublata 20 est ; et transtulerunt mentem ut non intellegerent. Redd.it causas quare rugierint quasi ursi, et meditati sunt ut columbae ; exspectauerint iudicium quod non erat, salutem quae transiuit ad gentes, quia multiplicatae sunt, dicentes, iniquitates nostrae in conspectu tuo. A quibus multo 25 tempore auerteras faciem, ne eas cerneres, ne ferires. Et peccata nostra responderunt nobis, ut reciperemus quod meruimus. Et scelera nostra nobiscum sunt. Iniquitatesque cognouimus, quas multo tempore perpetrantes putabamus esse iustitiam. Quae sunt autem iniquitates ? Pec30 care et mentiri contra Deum, siue ut iuxta Hebraicum Aquila transtulit : negare Deum, quod ad Saluatorem refertur. Et rebquimus, inquiunt, Deum nostrum dicentes : Scimus quod Moysi locutus sit Deus; hunc autem nescimus, unde sit; ut loqueremur calumniam : Hie si ex Deo esset, non solueret 35 sabbatum. Et : In Beelzebub principe daemoniorum eicit daemonia. Et transgressionem, quae significantius Graece dicitur airooracns, cum aliquis negat Deum et praeuaricationis arguitur. Concepimus et locuti sumus de corde uerba mendacii, contemnentes legem Dei, et sequentes traditiones hominum, 40 quas illi Sevrepcbuets uocant, et quas in nostro corde simulauimus : Et conuersum est retrorsum iudicium, et iustitia longe stetit. Quae enim pars iustitiae et iniquitati? qui consensus Christi et Belial ? Stetit iustitia in gentibus, et recessit a nobis, quia corruit in platea ueritas. Lata enim et 45 spatiosa uia quae ducit ad mortem, quia angustam uiam, in qua ueritas commoratur, intrare nolebant. Et facta est ueritas in obliuionem, de qua scriptum est: Veritas deter r a or ta est, et iustitia de caelo prospexit. In quo animaduertendum quod crebro ueritas nominata sit, ut Christi persona monstraretur, 50 quam deserentes, secuti sunt mendacium. Et qui recessit a malo, praedae patuit. Quod quamquam uideatur obscurum, sic edisseri potest : nobis mendacium de nostro corde fingentibus et deserentibus legem Dei, iustitia longe stetit, et ueritas corruit in plateis, et aequitas ad nos intrare

12/15, 32/33 Ioh. 9, 29. 34/33 Ioh. 9, II Cor. 6, 15. 44/46 efr Matth. 7, 13.14.

16.

35/36 Luc. 47/48 Ps. 84, 12.

11, 15.

43 efr

21 sint M 23 gentes] E (in -em mu/.) dicens E 25 nec (pr. /.) E 27 meremus M 30 mentire E ut] om. E 33 est dns E 35 belzebul E principem ME 40 deuterosis M, Sevep'xiaeis E et] om. M 42/43 longe usque iustitia] M in mg. inf. 43 iustitia] latiusspatium obfuscatum in M 45 ducet ad perditionem M 48 et] om. E 49 monstretur M 51 uidetur E 52 edissere E 53 iustitiam E

v

710

686

IN ESAIAM XVI, lix, 12/15-16/18

non potuit. Et Films Dei, qui est ueritas, factus est in obliuionem ; in tantum ut quicumque a traditionibus Iudaeorum cupierit recedere, statim pateret insidiis et persecutionibus. Ita ut caecum a natiuitate, qui oculos receperat, expulerint de synagogis. Et post resurrectionem Domini Saluatoris, PL 60 omnes, qui in eo credebant, persecuti sint atque nudauerint, 582 quibus de toto orbe gentium Ecclesiae ministeria dirigebant, quae per manus apostolorum distribuerent. Et iiidit Dominus, et malum apparuit in oculis eius, quia non est indicium. 16/18. Et uidit quia non est uir, et aporiatus est, quia non est qui occurrat. Et saluabit sibi brachium m 442 suum ; et iustitia eius ipsa confirmauit eum. In¬ dutus est iustitia ut lorica, et galea salutis in 5 capite eius. Indutus est uestimentis ultionis, et opertus est quasi pallio zeli. Sicut ad uindictam quasi ad retributionem indignationis hostibus suis, et uicissitudinem inimicis suis, insulis uicem reddet. LXX : Vidit Dominus, et non placuit ei, quoniam non 10 erat indicium. Et uidit, et non erat uir. Et considerauit, et non erat qui defender et. Et ultus est eos brachio suo, et miser icordia sustinuit. Et indutus est iustitiam quasi loricam, et posuit galeam salutis in capite. Et circumdatus est uestimento uindictae, et pallio, quasi retribuens ultionem opprobrium aduersariis. 15 Hucusque ex persona populi propheticus sermo contextus est; nunc propheta ex sua persona loquitur. Illis ista dicentibus[ uidit Dominus quod paenitentiam ore iactarent, et corde non agerent, et non placuit ei. Quaesiuit enim in eis iudicii ueritatem, quod ad gentes translatum fuerat, et non reperit. De20 siderauit aliquem iustum uirum, qui sibi irato possit occurrere, et non inuenit. Qui et supra dixerat : Veni, et non erat uir ; v7n uocaui, et non erat qui audiret. Et quia illis in scelere permanentibus, ne unus quidem iustus inuentus est; sed omnes declinauerunt, simul inutiles facti sunt. Et non est qui faciat 55

58/59 cfr Ioh. 9, 34. 16/18, 21/22 Is. 50, 2.

23/25 Ps.

13, 3.

57 pater f {a.mi) et E persecution! M 58 oculus M reciperat M E expuler*nt M GO sunt E nudauerunt E, corr. 62 distribuerentur M 16/18, 1 uidit] uidi M, ds add. E 2 salu*t M 4 galea] ME, galeam n v 5 ultiones E, corr. 6 geli M 7 indignationis] om. Al 8/9 reddit M 9 uidit] et praem. M 10 erit (pr. /.) E 11 defenderit M misericordiam E 12 sustentauit M, sustenebit E iustitia q. lorica M 15/16 populi usque persona] om. Eper homoiotel. 16 allis E, corr. 18 egerint E{-cntcorr.) 19 repperet M 20 uerum M 21 uenit M 22 uocaui et n. erat] om. E 24 et] om. M

IN ESAIAM XVI, lix, 16/18-19/21

687

25 bonum, non est usque ad unum. Brachio suo atque iustitia, siue misericordia confirmauit eum, ut qui uoluerint ab errore conuerti, non suo merito, sed Dei dementia conseruentur. Denique indutus est iustitiae lorica, et galea salutis, et uestibus ultionis, et zeli pallio circumdatus. Sicque armatus proces30 sit ad bellum, ut redderet ultionem inimicis suis. Haud dub ium quin Iudaeos significet, perseuerantes in blasphemiis. Et uicissitudinem hostibus suis, quando eos Romanus cinxit exercitus. Quibus uincentibus, Dominus pugnasse monstratur. Hoc testimonio usus est Paulus scribens ad Ephesios ; et uo35 lens nos indui armatura Christi, quo possimus ignitis diaboli iaculis resistere. Quodque in Septuaginta interpretibus non habetur : Insulis uicem reddet, urbes Iudaeae significat, quas Romanus uastauit exercitus. Nam et supra habitatoribus in¬ sulae, id est Hierusalem, Dominus loquitur per prophetam. 19/21. Et timebunt qui ab occidente nomen Domini, et qui ab ortu solis, gloriam eius. Cum uenerit quasi fluuius uiolentus, quern spiritus Domini cogit ; et uenerit Sion redemptor, et eis qui redeunt ab 5 iniquitate in Iacob, dicit Dominus. Hoc foedusmeum cum eis, dicit Dominus : Spiritus meus qui est in te, et uerba mea quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo, et de ore seminis seminis tui, dixit Dominus. Amodo et usque in sempitermim. LXX : Et 10 timebunt qui ab occidente nomen Domini, et qui ab ortu solis, nomen inclutum. Veniet enim quasi fluuius uiolentus ira Do¬ mini, ueniet cum furore et ueniet de Sion qui liberet. Et auertet impietates a Iacob, et hoc erit eis a me testamentum, dicit Do¬ minus. Spiritus meus qui est in te, et uerba mea quae dedi in 15 ore tuo, non deficient de ore tuo, et ex ore seminis tui, ait Domi¬ nus ex nunc et in aeternum. Postquam Dominus lorica iustitiae,

PL

583

et galea salutis, et uestibus ultionis zelique pallio fuerit in¬ dutus ad pugnam, et uenerit ad certamen atque uindictam, v 712 ut retribuat hostibus, et reddat inimicis suis, et insulas eorum, 20 id est urbes uiculosque subuertat, tunc alienigenae qui de

34/36 cfr Eph. 6, 11.13. 38/39 cfr Is. 19/21, 20/22 cfr Matth. 8, 11.

20

uoluerit M

27 conseruetur M

20, 6.

30 aut M

31 qui in M

37 iudac

M 19/21, 1 occidtc M 5 et 6 dicet M 7/8 recedet E 8 pr. seminis] tui et de ore seminis add. Viet., alt. seminis om. M E Ambr. dixit] M E, dicit ft v 9 LXX] om. M 10 pr. qui] om. E 11 incletum M 12 conuertat M, conuertet E 13 impietatis ab M dicet M 15 de o. t. et] om. E de] ex M 10 ex] et M, hoc add. E 17/55 uestibus usque quomodo] M a. m. ut uid. 19 reddat] uicem add. M alt. et] om. M

688

25

30

IN ESAIAM XVI, lix, 19/21

occidente et oriente uenturi sunt, ut requiescant in sinu Abra¬ ham, de quibus et supra dictum est : Ecce isti de longe uenient, alii de occidente, et alii ab aquilone, et alii de terra Persarum, timebunt Dominum, eo timore qui est initium sapientiae. De quo in multis locis legimus, e quibus pauca ponamus : Beatus uir qui timet Dominum. Et : Non est inopia timentibus eum. Et : Timor Domini disciplina et sapientia. Et : Venite, filii, audite me ; timorem Domini docebo uos. Et : Beatus homo qui timet Dominum. Et: Timor Domini addit dies. Quod autem repulso Israel, gentium turba succedat, Malachias propheta plenius docet, in quo dicitur ad Iudaeos : Non est uoluntas

p 443

mea in uobis, dicit Dominus omnipotens. Et hostiam non suscipiam de manibus uestris. Rursumque de multitudine nationum : Ab ortu enim solis usque ad occasum glorificatum est nomen meum in gentibus. Huius beatitudinis ille auctor est, qui ueniet quasi fluuius uiolentus, quern spiritus Do¬ mini cogit. Siue ut Aquila transtulit: Quasi flumen angustum, spiritus Domini signaculum eius. Aut ut Theodotio : Quasi fluui¬ us oppugnans, spiritus Domini signatus est. In eo ergo testimonii 40 hums, quod LXX transtulerunt : Quasi fluuius uiolentus, ira Domini ueniet cum furore, pars ultima in Hebraico non h’abe35

45

50

3 3

tur. Neque enim in repromissionibus Dei ira furorque ponendus est ; cum in ceteris quae sequuntur, beatitudo sit futurorum et comminatio poenaque peccantium. Iuxta Aquilam autem et Theodotionem, spiritus Domini qui signatus in Christo est, illud confirmat exemplum, quod in Ioanne euangelista legitur : Hunc enim Deus signauit Pater. De quo ante iam dictum est : Exiet uirga de radice I esse et flos de radice

ascendet, et requiescet super eum Spiritus Domini, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, et repleuit eum spiritus timoris Dei. PL Vnde et nos dicimus : Signatum est super nos lumen uultus tui, 384 Domine. Et in Hiezechiele uirorum gementium frontes thau, v 713 litterae Hebraicae, quae apud eos ultima est, impressione signantur. Sin autem scire uolumus, quomodo Spiritus sanctus fluuius uiolentus sit, apostolorum acta relegamus, in quibus

22 Is. 49, 26/27 Ps. 29 Prou. 48/51 Is.

12.

24cfrPs. no, io;Prou. i,7;9, io ; Eccli. i, 16. 26 Ps. hi, 1. 27 Prou. 13, 33. 27/28 Ps. 33, 12. 28/29 Ps. hi, 1. 10, 27. 31/33 Mai. 1, 10. 34/35 Mai. 1, 11 47 Ioh. 6, 27. 11, 1-3. 52/53 Ps. 4, 6. 53/55 cfr Ez. 9, 4.

33, xo.

21 uenturae E 22 iste E, corr. uenient E 25 e]ME,exjiu 29 addet M E (corr.) _ 30 malachi E (seq. ras. fere 8 lift.) 32 hostias M 35 huius] om. E 37 angustu E 38 ut] M, om. E /x v 44 poeneque E iuxta] hunc add. E _ 48 alt. radice] M E, eius add. ^ v {fort, rate, cfr IV, xi, 1/3, 2) dei M 51 replebit M dei] M E, domini /in 53 uiro¬

rum] a praem. E

gentium M

54

M

IN ESAIAM XVI, lix, 19/21

689

scriptum et : Cum autem congregati essent pariter, factus est subito de caelo sonus quasi spiritus uiolenti, et impleuit uniuersam domum ubi erant sedentes. Apparueruntque eis linguae 60 diuisae sicut ignis et sedit super singulos eorum. Repletique sunt omnes Spiritu sancto. Sequitur : Veniet redemptor Sion; et eorum; qui redeunt ab iniquitate in Iacob, dicit Dominus. Pro quo Septuaginta transtulerunt : Veniet ex Sion qui liberet ; et auertat impietates ab Iacob. Si ergo de 65 Sion ueniet, qui auertat impietates ab Iacob, hoc intellegimus, quod homo natus sit in Sion, et fundauerit earn Altissimus, qui auertit scelera ab Iacob. Sin autem ueniet Sion redemptor, et his qui redeunt ab ini quitate in Iacob, dicit Dominus, hie sensus est : Veniet Christus qui redimet Sion 70 sanguine suo. Siue iuxta Hebraicam proprietatem, qui propinquus est Sion, et de Israel stirpe generatus sit, hoc enim goel, id est sonat. Ac ne putemus omnem redimi Sion et earn de sceleribus liberari, quae Domini sanguine cruenta est, significanter adiunxit : His qui redeunt ab m 444 75 ini quitate, si uoluerint agere paenitentiam, in quibus oratio Domini compleatur : Pater, ignosce eis, quod enim faciunt, nesciunt. Eorum igitur in Sion redemptio est ; et propinquus, qui eum susceperint ex Iacob, et illis pollicetur dicens : Hoc foedus meum cum eis, siue pactum, ut omnes 80 alii transtulerunt, aut testamentum, ut posuere Septuaginta. Quod sit autem foedus, pactum et testamentum, sequens uersus ostendit : Spiritus, inquit, mens qui est in te, et uerba mea, quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo, et de ore seminis tui, amodo et usque in sempiternum. Quod uel ad Esaiam 85 dicitur, ut mihi uidetur, uel ad Dominum, ut plerique aestimant. Igitur ad Esaiam sic ordo connectitur: Hoc est pactum euangelii sempiternum, ut spiritus meus qui in te est, et uerba mea quae posui in ore tuo, per quae uentura praedices, nec de tuo ore discedant, nec de filiorum tuorum ac nepotum, et v 714 90 seminis seminis tui, ut omnis per seriem generatio demonstretur. Quod scilicet gratia prophetarum in apostolis ueniat, et per eos qui de Israel per apostolos credituri sunt. Quod autem

57/61 Act. 2, 1-4.

66 efr Ps. 86, 5.

76/77 Luc. 23, 34.

58 uiolenti] Al E, uiolentus p 60 diuisae] Af E, dispersae ft v 61 sunt] om. E ueniet] et praem. M 63 dicet Af 64 auertet M E (ex -at) ab] Af E, a fiv 65 quia uertat E ab] Af £, a ft u 67 auertet Af ab] Af E, om. ft v 68 dicet Af 69 est sensus ~ Af 71 sit] est E 72 apxievs E 72/73 redemptionem (sion et om.) E 73 liberare Af 74 cruentata Af, v in marg. 78 susciperent Af, susciperint E pollicitur Af 83 recedant E 84 ad] E s. /. a. m. 87 in te est] Af E, ~ ft v 88 nec] Af E, non ft v 89 pr. de] E t. 1. 90 alt. seminis] om. M Ambr., ut praem. E omnes Af 91 apostolos Viet. 92 per] om. M E, in Viet.

690

IN ESAIAM XVI, lix, 19/21

infert : Amodo et usque in aeternum, illi testimonio congruit . C aelum et terra, transibunt ; uerba autem mea non praeteribunt. Hunc locum diligenter Paulus edisserens, scribit ad Romanos, quod non sit distinctio Iudaei et Graeci, sed ipse PL Dominus omnium, diues in omnibus qui inuocant ilium ; et 585 quod non sic crediderint gentes, ut Israel penitus pellere’tur. Nam et ego, ait, Israelites sum ex semine Abraham, de tribu 100 Beniamin. Non repulit Deus plebem suam quam praesciuit. Et post paululum, cum Eliae posuisset exemplum, quaerentis ad Dominum quod solus esset relictus, et audientis ab eo quod reliquisset sibi Dominus septem milia uirorum, qui non curuassent genua ante Baal, intulit : Sic igitur et in hoc tempore 105 reliquiae secundum electionem gratiae saluae factae sunt. Si autem gratia, iam non ex operibus / alioquin gratia iam non est gratia. Quid ergo est ? quod quaerebat Israel, hoc non est consecutus. Electio autem consecuta est ; ceteri uero excaecati sunt. Qui si non permanserint in incredulitate, inserentur. Potens est PL no enim, inquit, Deus, iterum inserere illos. Non contra naturam 586 ex oleastro, sicut gentium inserta est multitudo, sed secun¬ dum naturam in bonam, id est in suam oliuam. Et ad extre¬ mum posuit, ut ad praesens capitulum perueniret : Nolo enim uos ignorare fratres mysterium hoc, ut non sitis apud uosmetip115 sos sapientes. Quia caecitas ex parte Israel contigit, donee plenitudo gentium subintraret. Et sic omnis Israel saluus fieret, sicut scriptum est : Veniet ex Sion qui liber et, et auertet impietates ab Iacob, et hoc illis a me testamentum, cum abstulero peccata eorum. Haec idcirco latius prosecuti sumus, ut quidquid 120 repromissionum et legimus et dicturi sumus ad Sion et ad Hierusalem, non generaliter ad omnes Iudaeos, sed specialiter ad eos dici intellegamus, qui in apostolis et per apostolos electi sunt ex Israel. 95

94/95 Matth. 24, 35. 99/100 Rom. n, 1.2 ; efr II Cor. 11, 22. 100/102 efr Rom. 11, 2 ; III Reg. 19, 18. 104/108 Rom. 11, 5-7. 109/110 Rom. 11,

92 aeternum] M E, sempiternum p v testimonio] om. E edd. n 94 autem] om. E 95 edissere** scribens M 98 crediderint **ed*«*rent M 99 israelitas M, israelita E de] om. E 102 *electus M audientis E 104 ante b. intulit] scissura in M(pr. lift, b) et] om. M 105 saluae] om. E 100 gratiam(/>r. /.) M 107 non] om. v PE 109 qui si] quis E 115 contegit M 110 omnes M 117/118 captiuitates M 118 ab] E, ex M, a u v 119 prosecutus surn M quiquid M 120 lecturi sumus M, lecturimus E alt.

ad] om. M fcj

expl in is*a lib xvi M (et. des.), exp explanation^ in isaia liber xvi

IN ESAIAM XVII, prol.

691 (m 445/446

LIBER DECIMVS SEPTIMVS

v 715/716 ( PL 585

Quanta mysteria septimus post decimum numerus, ad quern nunc Explanationum in Esaiam peruenit liber, in scripturis sanctis contineat, uellem, uirgo Christi Eustochium, breui sermone percurrere. Sed quia non possum omnia in omnibus locis dicere, hoc strictim admoneo, quod psalmus, qui huius numeri titulo praenotatur, sit pueri Domini Dauid, et cecinerit uerba cantici, in die qua eripuit eum Dominus de manu omnium inimicorum suorum et de manu Saul, et dixerit : Diligam te, Domine, fortitude) mea, et reliqua. Puer autern 10 Domini ille est, cui Pater loquitur in Esaia: Magnum tibi est uocari : puer mens. Et in aho loco : Ecce puer mens quem elegi, dilectus meus in quo complacuit sibi anima mea. Iste puer qui interpretatur fortis manu, in die qua liberauit eum Dominus de manu Saul (qui in lingua nostra expetitum uel infernum sonat) et ab omnibus inimicis suis, qui clamauerunt contra eum : Crucifige, crucifige talem, quando ad Patrem uictor ascendit fuluis uestibus de Bosra, inter cetera triumphantis locutus est uerba : Eripe me de contradictionibus populi ; constitues me in caput gentium. Populus quem non co20 gnoui, seruiuit mihi ; in auditu auris oboediuit mihi. Rursumque de populo Iudaeorum : Filii alieni mentiti sunt mihi ; filii alieni inueterauerunt, et claudicauerunt a semitis suis. Quibus PL et Elias dixerat : Vsquequo claudicatis utroque pede ? Denique 586 quod difficile in aliis reperitur, hie psalmus tarn in Samuelis 25 quam in Dierum historia continetur. Qui de uno numero ad hebdomadem per incrementa proficiens, uenit ad uicesimum octauum psalmum, qui et ipse inscribitur Dauid, in consummationem tabernaculi, quando angelis imperatur : Afferte Do¬ mino filii Dei ; afferte Domino filios arietum. Et omnia baptis30 mi salutaris et Ecclesiae mysteria concinuntur : Vox Domini super aquas; Deus maiestatis intonuit. Dominus super aquas multas, uox Domini in uirtute. Et post paululum : Vox Domini praeparantis seruos, et reuelauit condensa, et in templo eius omnes dicent gloriam. Atque ut multitudinem credentium 5

15

Lib. XVII, 9 Ps. 17, 2. 10/11 Is. 49, 6 (iuxta LXX). 11/12 Is. 42, i. 13 efr Hier. Interpr. Hebr. nom., p. 35, 11. 14 efr Hier. 0. c., p. 11, 5. 16 Luc. 23, 21. 17 efr Is. 63, x. 18/20 Ps. 17, 44.45. 21/22 Ps. 17, 46. 23 III Reg. 18, 21. 24/25 efr II Reg. 22 ; Par. ? 28/20 Ps. 28, 1. 30/32 Ps. 28, 3.4. 32/34 Ps. 28, 9.

Lib. XVII, incIp in isaia explanation^ liber xvn E 1 numerum E 6 si £ 8 dixit E 10isaiam£ 11 puer meus] E, puerum meum /i v 12 dilectus] E, et praem. fj. v sibi] mihi v in marg. 19/20 cognouit E, corr. 24 etiam Viet. 25 quam in dierum] seu regum Viet. 30 ecclesiae] E, et praem. /x v 33 praeparantes E, corr. reuelabit Viet.

692

IN ESAIAM XVII, prol.-lx, 1/3

demonstraret, intulit : Dominus diluuium inhabitare fecit ; et sedebit Dominus rex in aeternum. Rursumque octauae addito sacramento, tricesimum sextum psalmum efficit litteratum, cuius principium est : Noli aemulari in malignantibus, neque zelaueris fcicienies iniquitatem. Cuius expositio non praefa40 tionis, sed proprii uoluminis est. Et ne multa nunc replicemus, usque ad quintum decimum numerum per augmenta succrescens, in quo psalmi graduum sunt, et uas electionis apud Petrum Hierosolymis commoratur, centesimum uicesimum efficit numerum, qui primi in Christum fuere credentes et cum v 717/718 45 apostolis coenaculum fidei conscenderunt, descenditque super PL eos Spiritus sanctus. Postque usque ad septimum decimum 587 numerum ordine gradiens, et euangelicam possidens digni¬ tatem, praecipiente Domino de dextris partibus, centum quinquaginta tres pisces magnos capit, et in Ecclesia collocat 50 Cui et nunc Esaias propheta loquitur. 1/3. 5urge, illuminare, quia uenit lumen tuum, V717 et gloria Domini super te orta est. Quia ecce tene-pw brae opement terram, et caligo populos ; super te autem orietur Dominus, et gloria eius in te uidebi5 tur. Et ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in splendore ortus tui. LXX : Illuminare, illuminare ~f- Hierusalem: uenit enim lumen tuum, et gloria Domini super te orta est. Ecce tenebrae operient terram, et caligo super gentes. Super te autem apparebit Dominus, et gloria illius in te uidebitur. Et 10 ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in splendore tuo. Quid nobis uideretur de instauratione Sion et Hierusalem, et cunctis quae ei prophetali uaticinio promittuntur, in fine superioris libri plenius diximus, ubi interpretati sumus, quid significaret ille uersiculus : Veniet Sion redemptor, et his qui redeunt ab ^ 446 15 miquitate in lacob. Nunc breuiter perstringendum est, quid plurimi de hoc loco sentiant, ut errore perspecto, facilius possimus suscipere ueritatem. Iudaei et nostri semiiudaei, qui auream atque gemmatam de caelo exspectant Hierusalem, haec m mille annorum regno futura contendunt, quando omnes gen20 tes seruiturae sunt Israel, et cameli Madian et Epha de Saba uementes, aurum deferent et thus, et omnes oues Cedar congregentur, anetesque Nabaioth ueniant, ut immolentur super alt are templi, quod fuerit exstructum. De insulis quoque, et 35

w*

35/30 Ps. 28, 10. 38/39 Ps. 36, 1. i, 13. 45/49 cfr Ioh. 21, 11. lx, 1/3, 14/15 Is. 59, 20.

35 facit Viet. tum

41/43 cfr Gal. 1, 18.

36 octauae] Ambr. E, octauo /a v 39 zeleris E

45/46 cfr Act.

30/37 additum sacramen-

lx 1/3, 0/7 illuminare hierusalem] om. E, sed cfr l. 101/103 21 deferant E 23 de] om. E

15 iniquitatem E

IN ESAIAM XVII, lx, 1/3

693

maxime nauibus Tharsis, uolare filias illius ut columbas, auri et argenti diuitias conferentes. Et aedificari muros Hierusalem ab alienigenis, quibus praesint gentium reges, semperque apertas fore portas ciuitatis, ut diebus ac noctibus diuitiae H 447 Hierusalem et uictimae deferantur. Et omnia quae deserta sunt cyparisso et pino et cedro sectis in Libano, construenda. 30 Praecipue templum Domini, in quo sit laetitia sempiterna ; ita ut sugat lac nationum, et regum diuitias comedat, tantamque abundantiam rerum omnium fore, ut pro aere aurum v 718 habeant, pro ferro argentum, pro lignis aes, pro lapidibus ferrum. Principes quoque illius aeterna pace fruituros, et episco35 pos praefuturos populis in iustitia, sed et portas futuras anaglyphas. Et quod his maius est, pro sole et luna ipsum Dominum aeterna luce fulsurum. Et pro uno homine habituram earn mille fortissimos uiros, et pro paruulis gentes robustissimas possessuram. Haec illi dicunt, qui terrenas desiderant 4° uoluptates, et uxorum quaerunt pulchritudinem, ac numerum liberorum, quorum Deus uenter est, et gloria in confusione eorum, quorum qui sequitur errorem, sub nomine Christiano Iudaeorum se similem confitetur. Alii autem asserunt haec PL omnia Iudaeis carnaliter repromissa, si recepissent eum, qui 588 45 dicit in euangelio : Ego sum lux mundi, quae illuminat omnem hominem uenientem in mundum, ut quomodo uictimae concessae sunt populo Israel, non quo per se bonae essent, sed ne daemonibus offerrentur. Ita et gulosis Iudaeis, nihil aliudque quaerentibus nisi corporibus uoluptates, ista Dominus pollice50 tur, ut saltern pro carnalibus desideriis et opum abundantia Filium Dei susciperent, quern quia non susceperunt, repromissiones quoque irritas fieri. Denique Chananaeae pro filia deprecanti : Non ueni, inquit, nisi ad oues perditas domus Israel. Et discipulis suis : In uiam gentium ne abieritis, et in ciuitates 53 Samaritanorum ne intraueritis. Ite autem magis ad oues perditas domus Israel. Quam ob causam et apostoli primum in synagogis Dominum nuntiabant, quibus non recipientibus euangelium, dicunt ad eos : Vobis quidem oportuerat praedicari uerbum ; sed quia non recepistis salutem, ecce conuertimur ad gentes. 60 Lux enim uenit in mundum; et magis Iudaei dilexerunt tenebras. Vnde et Dominus cum Hierusalem fleuisset, adiecit : 25

41/42 Phil. 3, 19. 45 Ioh. 8, 12. 45/46 Ioh. 1, 9. 54/56 Matth. 10, 5.6. 58/59 Act. 13, 46.

53 Matth. 15, 24.

26 gentium reges] E, ~ n v 27 aperta E 29 cypraesso E cedros E 31/32 tantumque E 41 liberorum E 43 se] om. E 45 dicitur E, corr. 48 nihil aliudque] E, nihilque aliud fiv 49 corporibus] E, corporum /r v uoluptua *** E 54 uia E 55 autem] E, om. pv 58 praedicare E 59 recipistis E 61 flesset E

694

IN ESAIAM XVII, lx, 1/3

scires etiam tu quae ad pacem sunt tibi. Qua.ru quia non suscepit, intulit : Nunc autem ueniet dies super te ; et circum- v 719 dabunt te inimici tui uallo. Et coarctabunt te, ad terramque de65 ducent cum filiis tuis. Nos autem iuxta priorem sensum ad Ecclesiam dici uniuersa credamus, quae primum de Iudacio populo congregata est, et lumen quod super earn ortum fuerat per apostolos transmisit ad gentes. Cui dicitur : Surge, illuminare ; ut quae cecidit in incredulis, surgat in fidelibus 70 quae cecidit in synagogis, surgat in ecclesiis ; et postquam surrexerit, illuminetur, ut nequaquam habeant erroris tenebras. Venit enim lumen tuum, quod tibi omnes prophetae pollicebantur, quod iugiter exspectabas. Et gloria Domini, quae quondam fuit super tabernaculum et templum 75 eius, orta est super te ; de qua dictum est : Gloriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei. Ecce enim tenebrae operient terram, eos qui terrena sapiunt ; et caligo populos, siue ut in Hebraico legitur : tribus, quod proprie refertur ad Iudaeos, de quibus in alio psalmo scriptum est : Illuc enim 80 ascenderunt tribus, tribus Domini, testimonium Israel. Super te autem orietur Dominus, sol iustitiae, et gloria eius in te uidebitur. De qua scriptum est : Et uidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et ueritatis. Et ambulabunt gentes in lumine tuo. Nos omnes 85 ambulabimus in apostolorum luce, quae lucet in mundo, et tenebrae earn non comprehenderunt. Et reges, inquit, in m 448 splendore ortus tui : quando primum in Christo nata es. Quod et spiritaliter impletur, et carnaliter, ut reges quorum cor in manu Domini est, et quibus non regnat peccatum in 90 mortali corpore, ambulent in splendore nascentis Ecclesiae, siue in eo qui ortus est in Ecclesia, et ueri regis Christi fidei PL colla submittant. Quod cotidie uidemus expleri quando 589 ldololatriae errore sublato et persecutionis rabie, ad fidem ac tranquillitatem Christi Romani principes transeunt. Sunt 95 qui haec omnia quae nos post primum Saluatoris aduentum usque ad consummationem mundi et ex parte completa et pemtus explenda memoramus, futuro tempore praestolentur, quando subintrante plenitudine gentium, saluandus sit omnis Israel. Quorum nequaquam sententia reprobanda est, dum-

H2 Luc. 19, 42. 82/84 Ioh. i, 14. 11, 25.

«3/«5 Luc. i9,'‘43.4488/89 efr Prou. 21, 1.

75/70 Ps. 86, 2. 79/80 Ps. 121, 4. 89/90 Rom. 6, 12. 98/99 Rom.

04/05 deducet E, corr. 71 ut] om. E habeant] om. E errori E 72 enim] E mquit add. y. v tibi] E, om. y. v 70 operiunt E 77 populus E corr. 80 alt. tribus] om. E 83/84 caritatis (et om.) E 85 ambulauimus E 1)1 uere reges E

IN ESAIAM XVII, lx, 1/3-4

695

100 modo spiritaliter haeccomplenda,et non carnaliter nouerimus. Porro nomen Hierusalem et gentium, quod his a LXX ponitur, in Hebraico non habetur, et obelo praenotandum est, aduersus eos, qui asserunt omnia quae dicuntur dici ad Hierusalem. 4-. Lena in circuitu oculos tuos et uide. Omnes isti congregati uenerunt tibi. Filii tui de longe uenient et filiae tuae in latere sugent. LXX : Lena in circuitu oculos tuos ; et uide omnes congregatos filios tuos. 5 Verierunt omnes filii tui de longe, et filiae tuae super humeros fiortabuntur. Dicitur ad Ecclesiam, quae primum per apostolos congregata est in Sion, de quibus et in Apostolorum Actibus legimus, quod de uniuerso orbe terrarum uiri religiosi fuerint in Hierusalem, qui susceperint sermonem Dei et linguis sua10 rum alienarumque gentium uel audirent loquentes alios, uel ipsi loquerentur ad ceteros. Et praecipitur ut leuent oculos suos in circuitu, quod et Dominus praecepit apostolis, dicens : Leuate oculos uestros, et uidete, quia iam albae sunt segetes ad metendum. De Sion enim, et nequaquam de monte Sina, egre15 dietur lex, et uerbum Domini de Hierusalem. Praecipiturque ut eleuatis oculis uideat suos filios congregatos, qui de longe ueniant. Cui et in alio loco dicitur : Gaude nimis, filia Sion, praedica, filia Hierusalem. Ecce ego uenio, et habitabo in medio tui, dicit Dominus. Et uenient gentes multae ad Dominum ; 20 et erunt mihi in populum, et ego ero eis in Deum. Nos autem sumus filii qui de longe uenimus ad Dominum, peregrini quondam a testamento Dei et repromissionibus eius, spem non habentes, et absque Deo in mundo. Sed quid dicit apo¬ stolus ? Vos qui eratis aliquando longe, nunc facti estis prope. 25 Quodque sequitur : Et filiae tuae in latere sugent, illud significat, quod animae in Christo lactentes, et in baptismate paruulorum, de quibus et Petrus apostolus loquitur : Quasi modo nati paruuli, rationabile et absque dolo lac deside¬ rate, sugant lac apostolorum. Quibus paruulis atque lactenti30 bus loquebatur et Paulus : Filioli mei, quos iterum parturio, donee Christus formetur in uobis. Et in alio loco : Quasi nutrix

4, 7/11 efr Act. 2, 1-41.

13/14 Ioh. 4, 35. 14/15 Is. 2, 3. 17/18 Sophon. 18/20 Zach. 2, 10.11. 24 Eph. 2, 13. 28/29 I Petr, z, 2. 30/31 Gal. 4, 19. 31/33 I Thess. 2, 7.8. 3, 14.

102 habetur] E (n add. s. e a. m.)

102/103 aduersus] E, aduersum /x v 3 ueniunt E in latere] lac row;. Vict.(cfr 15.16,4) surgent E 6 apostolus E, corr. 7 pr. in] E, om. /x v apostolorum actibus] E, ~ fz v 8 fuerunt E, corr. 11 loquentur E (corr. a. m.) 12 praecipit E 16 leuatis E 24 aliquando] in praem. E s. 1. nunc] om. E 25 surgent E 26 lactantes E (et infra) 28 rationale E 31 nobis E, corr. 4,

2 iste E, corr.

v 720

696

IN ESAIAM XVII, lx, 4-6.7

fouens filios suos, sic desiderantes nos c 11p'lmus impeytire non solum euangelium Christi, sed ct animus nostyas. Quod a.utem pro hoc in LXX dicitur: filiae tuae supey humeyos poytabuntuy, 35 diligentius attendendum est. Filii enim qui robusti sunt, ipsi per se de longe ueniunt, et ad fidem Domini congregantur. Filiae autem quae imbecilliores sunt, et pro fragilitate sexus, necdum in uirum uenere perfectum, apostolorum portantur humeris, ut deferantur in sinus Abraham, Isaac et Iacob. 5. Tunc uidebis, et afflues, et miyabituy, et dilatabitiiy coy tuum, quando conueysa fueyit ad te multitudo mayis, foytitudo gentium ueneyit tibi. LNX . Tunc uidebis, et timebis, et stupebis coyde, quoniam 5 ty ansjerentur in te diuitiae mar is et gentium et populorum. Cum eleuaueris oculos tuos, et filios tuos filiasque prospexeris uel per se uenire uelociter, uel sanctorum humeris deportari, tunc gaudebis, et in modum fluuiorum aquis subitis inundaberis, et mirabitur, ac stupebit, immo dilatabitur cor tuum, 10 audiens apostolum : Os meum patet ad uos, 0 Corinthii. Et iterum . Dilatamini et uos, ne angustia pectoris non possitis habere hospitem Christum, qui dicit in euangelio : Ego et Pater ueniemus, et mansionem faciemus apud eum. Quod autem additur in LXX : et timebis, in Hebraico non habetur. 15 Nisi forte post gaudii magnitudinem subintrauit timor, ne tanto bono careat. An non est gaudium, cernere diuitias, et multitudinem maris ad se transferri atque conuerti, et fortitudinem gentium uenire sibi, ut quidquid in saeculo et orbe terrarum est, suum sit. Et roborata fide gentium dicat : 20 Omnia possum in eo qui confortat me, Iesu Christo ? 6.7. Inundatio camelorum operiet te, dromedarii Madian et Epha. Omnes de Saba uenient, aurum et thus deferentes, et l audem D 0 mi no annunti an¬ tes. Omne pecus Cedar congregabitur tibi. Arietes 5 Nabaioth ministrabunt tibi; offerentur super placabili altari meo et domum maiestatis meae glorificabo. LXX : Et uenient tibi greges camelorum, et operient te cameli Madian et Gepha. Omnes de Saba uenient, aurum et

5,10 II Cor. 6, 11.

11II Cor. 6, 13-

12/13 Ioh. 14, 23.

20 Phil. 4,

J3-

5, 4 uidebis] et gaudebis add. edd. fj. 6 et f. tuos] om. E per homoiot. 8/9 mundauensE lOaudientesE 11 angustia E 15 post] om. E nec E 17 ad] et E 6.7,1 dromedariae E v iti marg., gephar /x v

3 domini E

8 gepha] E (cum LXX [CB]), epha

PL 59°

v 721

H- 449

IN ESAIAM XVII, lx, 6.7

697

thus deferentes ; et salutare Domini annuntiabunt. Omnes ones 10 Cedar congregabuntur tibi, arietes Nabaeoth uenient, et offerentur placabiles super altare meum ; et domus orationis meae glorificabitur. Post diuitias maris et fortitudinem gentium, greges quoque camelorum, et dromades Madian et Epha promittuntur Hierusalem, qui omnes uenient de Saba, por- v 722 15 tantes aurum et thus et, quod his maius est, annuntiantes Domini salutare. Vniuersae quoque oues Cedar congregabun¬ tur Ecclesiae, et arietes Nabaioth uenient, siue ut in Hebraico scriptum est : ministrabunt; et offerentur, siue offerent uictimas super altare Domini, ut domus eius incluta fiat. Madian et 20 Gepha regiones sunt trans Arabiam, fertiles camelorum, omnisque prouincia appellatur Saba, unde fuit et Saba regina, PL quae uenit sapientiam audire Salomonis. Et ipsa deferens 591 aurum et thus, pacifico regi multa deportans, et ab eo maiora suscipiens. Cedar autem regio Sarracenorum est, qui in scri25 ptura uocantur Ismaelitae. Et Nabaioth unus est filiorum Ismael, ex quorum nominibus solitudo appellatur, quae frugum inops, pecorum plena est. Per familiaria ergo nomina gentium barbararum, quae uicinae sunt Israeli, totius mundi conuersio praedicatur. Madian quippe in hoc loco interpretajo tur iniquitas, Epha resolutus siue effundens, Saba conuer¬ sio uel captiuitas, Cedar tenebrae, Nabaioth prophetiae. Greges igitur camelorum, iniquitatis uinculis resoluti, et animas suas effundentes Deo, operient Hierusalem muneribus, et omnes de captiuitate uenient, et conuersione sua aurum fidei 35 deferentes et thus sacrificii. Et per haec munera nequaquam propria salute contenti, proficient ut etiam ceteris praedicent salutare Dei. Diues ille, qui instar cameli portabat in euangelio diuitiarum pondera, et camelus erat, noluit Domini audire consilia, nec exonerari, ut abiecta sarcina, alis columbae uo40 laret ad caelum. Propterea tristis abiit. Et de istiusmodi camelo Saluator loquitur : Facilius est camelum per foramen ^ 45° acus transire, quam diuitem in regna caelorum. Difficultatem rei proposuit, non impossibilitatem. Denique sanctae memo¬ riae mater tua Paula fraterque Pammachius, per foramen 45 acus, hoc est per arctam et angustam uiam quae ducit ad

6.7, 21/22 cfr III Reg. 10, 1. 29/30 cfr Hier. Interpr. Hebr. nom., p. 50, 13. 30 cfr Hier. o. c., p. 30, 3. 30/31 cfr Hier. 0. c., p. 60, 2. 31 cfr Hier. 0. c.y p. 4, 6 ; 9, 7. 41/42 Matth. 19, 24.

9 deferent E 10 uenient] et praem. E 10/11 offerentor E, corr. 11 altare E 20 gephar E, epha p v 27 pecorum p. est] E, ~ /a u nomine E, corr. 34 conuersiones uiarum (sua aurum om.) E, 39/40 uolare E 41 camelo usque est] om. E 41/42 camelus ... diues E,fort. recte 45 est] om. E artum et angustum E

698

IN ESAIAM XVII, lx, 6.7

uitam, transierunt ad regna caelorum, latam uiam cum sarcinis relinquentes, quae ducit ad tartarum. Immo quidquid habebant, in Domini dona portarunt, implentes illud quod scriptum est : Redemptio animae uiri, propriae diuitiae. Quae 50 enim apud homines impossibilia, apud Deum possibilia sunt, Habentes in muneribus principalia, aurum, in sensu et thus odoris optimi, atque dicentes : Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo. Et : Christi bonus odor sumus in omni loco. Exemplo uirtutis suae, cotidie nuntiant salutare Domini, 55 ut omnes oues Cedar congregentur in Ecclesia, et de erroris tenebris ad lucem transeant. Arietesque prophetarum, de quibus in uicesimo octauo psalmo canitur : Afjerte Domino, plii Dei, afferte Domino filios arietum, ueniant et offerantur, siue iuxta Theodotionem, offerant se sacrificium Domino, et 60 placabiles hostiae fiant, ut Christi glorificetur Ecclesia. De huiuscemodi ouibus Saluator discipulis loquebatur : Ite ad oues perditas domus Israel. Et iterum : Meae oues meam uocem audiunt. Et in Hiezechiele plenius : Ecce ego quaeram oues meas, et uisitabo Mas. Sicut quaerit pastor gregem suum. Haec 65 dicit Dominus : Perditam quaeram, et errantem reducam, et jractam alligabo, et in fir mam confortabo, fortemque custodiam, et pascam eas cum iudicio. Et ut nossemus quae essent oues, ponit manifestius : Et scient quia ego sum Dominus Deus eorum ; et isti populus meus domus Israel, dicit Dominus Deus. 70 Et uos oues meae, et oues gregis mei omnes estis, et ego Dominus Deus uester. Si quis ergo in gentibus diues est, saluetur ut camelus, non absque donis atque muneribus, quo possit uerbum Domini praedicare. Si quis simplicitatis ouium et auctoritatis arietum, ascendat uel offeratur in altare Domini 75 ab his qui praeualent, ut domus eius glorificetur. Quod autem in Hebraico scriptum notauimus : Arietes Nabaioth ministrabunt tibi, et offerent super placabili altari meo, proprie super his intellegitur qui de gentibus electi in sacerdotium, ministri sunt Saluatoris. Si quis autem conten80 tiosus est, et carnaliter haec promissa contendit, respondeamus ei : Nos talem consuetudinem non habemus, neque Ecclesia 49 Prou. 13, 8. 50 Matth. 19, 26. 52/53 Ps. 140, 2. 53/54 II Cor. 2, 15. 57/58 Ps. 28, 1. 61/62 Matth. 10, 6. 62/63 Ioh. 10, 3. 63/67 Ez. 34. 12.16. 81 I Cor. ii, 16.

48 portabunt E 51 in sensu] Viet., prob. v (p. xv) (efr Hier. in Esaiam lib. II, Hi, 19/21 l. 16/17 : ‘auri et argenti uirgulis, sensu uidelicet et sermonibus scripturarum’ ; in Ilierem. lib. I, xc, 4, 30 p. 64, 14/15 : ‘si monili ornaueris aureo - meditationem babueris sensus ; lib. II, Ixxxvi, 10, 5, p. 103,11 : ‘aureis sensibus et eloquiis argenti splendore fulgentibus' ; in Ilie^ecb. lib. XI, xxxviii, l. 1670 ‘argentum et aurum quod in eloquio sensuque Ecclesiae intellegitur'), sensum E, incensum fi v 56 transeat E 58 fill E 59 se] om. Ambr. 63 hezecihel E 67 eos E 70 homines E 71 saluatur E, corr. 72 posset E, corr. 73 si quis] om. E 76 hebr?o E

v 723

PL 592

IN ESAIAM XVII, lx, 6.7 8.9

699

Dei. Illudque dicamus, quod etiam si carnaliter sunt promissa Iudaeis, tamen sub conditione sunt promissa, ut si suscepissent lumen suum, quod ad eos missum fuerat, tunc etiam ista 85 sequerentur, quod uidelicet per desiderium auri, et opum abundantiam rerumque carnalium, quarum semper ista gens v 724 capiebatur illecebris, susciperent ad se missum Filium Dei, quern quia non susceperunt, uniuersa sublata sunt, et suscipientibus spiritaliter reddita hereditas. 8.9. Qui sunt isti, qui ut nubes uolant, et quasi columbae ad fenestras suas ? me enim insulae exspectant, et naues maris in principio, ut adducam filios tuos de longe ; argentum eorum et aurum 5 eorum cum eis, nomini Domini Dei tui, et sancto Israel, quia glorificauit te. LXX : Qui sunt hi qui ut nubes uolant, et sicut columbae cum pullis ad me ? Me insulae exspectarunt, et naues Thar sis in primis, ut adducant filios tuos de longe, et argentum smim et aurum cum eis, propter nomen 10 Domini sanctum ; et quia sanctus Israel glorificatus est. Quia Dominus ingressus est Aegyptum super nubem leuem, et ^451 nubibus prophetarum mandauit, ne pluerent super Israel PL imbrem, ad quos peruenit ueritas Dei, miratur Ecclesia de 593 circumcisionis primum populo congregata, uolare ad se 15 gentium turbam toto orbe terrarum. Et assumptis alis Spiritus sancti, festinare, iuxta Symmachum et Theodotionem, ad fenestras suas ; iuxta Aquilam ad cataractas suas, ut ingrediantur Ecclesiam. Siue doctores cum discipulis suis, id est columbas cum pullis suis, uolare ad Ecclesiam de insulis 20 gentium, quae iuxta uaticinia prophetarum exspectabant Dominum. Naues quoque Tharsis, id est maris, de quibus in uisione Tyri plenius diximus, adducent filios Ecclesiae in principio fidei, aurum argentumque portantes. Corde enim creditur ad iustitiam ; ore autem confessio fit ad salutem. De 25 quo auro et argento in sexagesimo septimo psalmo scriptum est : Pennae columbae deargentatae, et posteriora eius in fulgore auri. Et septuagesimo primo psalmo : Reges Tharsis et insulae munera offerent, et reges Arabum et Saba dona adducent. Quae

8.9, 11 cfr Is. 19, 1. 12/13 cfr Is. 5, 6 ; Ps. 35, 6. lib. VII, xxiii, 1/3, 1. 17 sqq. 23/24 Rom. 10, 10. 28 Ps. 71, 10.

22 cfr Hier. in Esaiam, 26/27 Ps. 67, 14. 27/

83 conditionem E suscipissent E 8.9, 6 hii E 7 pr. me] om. E etgrauius distinxitpost pullis 14 circumcisione JB (ex his add.) 18 suis] E, om. fi v 19 ecclesia E 20 exspectabant] E, exspectabunt /x v 22 uisionem E 27 psalmo] ras. in E 28 adferent(et om.) ... offerent E 16

c.c. Lxxm A

7 oo

IN ESAIAM XVII, lx, 8.9-10/12

omnia deferuntur nomini Domini Dei et sancto Israel, qui glorificauit eum. 10/12. Et aedificabunt filii peregrinorum muros tuos, et reges eorum ministrabunt tibi. In indigna¬ tion e enim me a percussi te, et in reconciliatione me a misertus sum tui. Et aperientur portae tuae 5 iugiter, die ac node non claudentur, ut afferatur ad te fortitudo gentium, et reges earum adducantur. Gens enim et regnum, quod non seruierit tibi, pe- v 725 ribit; et gentes solitudine uastabuntur. LXX : Et aedificabunt alienigenae muros tuos, et reges eorum assistent 10 tibi. Propter iram enim meam percussi te, et propter misericordiam dilexi te. Et aperientur portae tuae semper. Die ac nocte non claudentur, ut introducant ad te fortitudinem gentium et reges earum qui adducendi sunt. Gentes enim et reges qui non seruierint tibi, peribunt ; gentes solitudine desolabuntur. Inter 15 cetera quibus ditatur Ecclesia et urbs Saluatoris exstruitur, alienigenae quoque et filii peregrinorum aedificant muros eius, ne hostis possit intrare, nec locum inuenire perfidia. Alieni¬ genae autem et peregrini proprie significant populum nationum, qui uere exstruxerunt Ecclesiam Christi. Intantum ut 20 reges eorum et principes ministrent, siue assistant ei. Quod uel carnaliter accipitur, uel spiritaliter. Si carnaliter, uidemus Caesares Romanos Christi iugo colla submittere, et aedificare ecclesias expensis publicis, et aduersus persecutiones gentium atque insidias haereticorum legum scita pendere. Si spiri25 taliter, quicumque in eis continentia, eloquentia, sanctitate principes sunt, et animae imperio carnis subiugant seruitutem, ipsi administrant et assistunt, uel auxiliantur ei, quam PL saepe propter neglegentiam deserit, uel persecutorum percutit 594 uirga, ut rursum propter sui misericordiam diligat. Vel certe 30 hoc dicendum, quod afflictam quondam et captiuitati traditam in populo Iudaeorum, in uocatione gentium reconciliet sibi, ita ut portae eius semper apertae sint, et nec die nec nocte claudantur, et saluari cupientibus iugiter pateant ; id est, ut ei in gaudio, et in tribulatione uolentibus credere, introitus 35 non negetur. Et inferatur ad earn fortitudo, siue diuitiae gentium ; et reges earum ministrent, siue adducantur ei quasi captiui. Quod tunc intelleges, cum uideris eloquentissimos saeculi atque ditissimos adduci ad fidem Christi; et stultam fieri sapientiam sapientium, ac prudentiam prudentium re30

10/12, 38/39 cfr I Cor. i, 20. 29 israheli E 10/12, 8 alt. et] E s. 1. 11 ac] & E 15 ditatur] aedificatur Viet., prob. ua urbis E 17 perfidiam E 17/18 alieni E 21 alt. uel] om. E 23 et] om. E 25 continentiae loquentia E 28 saepe] E (e semper) 29 uirgam E 35 ea E 37 quod tunc] cum E 38 saeculi atque ditissimos] E in mg., om. H v statim E 39 sapientiam] E in mg.

IN ESAIAM XVII, lx, 10/12-13.14

701

4° probari, ut fatuum Dei sapientius sit hominibus. Gentes autem et reges earum, qui seruire Ecclesiae noluerint bonam et utilem v 726 seruitutem, ut in apostolicam transferant dignitatem, peribunt ea perditione, quae impiis praeparata est, et quidquid in eis fuerit, redigetur in solitudinem, qui habere noluerunt hospitem f* 452 45 Deum.

. .

5

13 14 Gloria Libani ad te ueniet, abies et buxus et pinus simul ad ornandum locum sanctificationis meae ; et locum pedum meorum glorificabo. Et uenient ad te curui jilii eorum, qui humiliauerunt te, et adorabunt uestigia pedum tuorum omnes qui detrahebant tibi, et uocabunt te ciuitatem Domini, Sion sancti Israel. LXX : Gloria Libani ad te ueniet in cyparisso et pino ; et cedro simul ut glorificetur locus sanctus meus, ■X-et locum pedum meorum glorificabo Et ibunt ad te timentes filii eorum qui te humiliauerunt ~~ et irritauerunt te:.Et adora¬ bunt uestigia pedum tuorum omnes qui irritauerunt te et uocaberis ciuitas Domini Sion, sancti Israel. Multa desunt in

:

10

;

15

Septuaginta, quae ex Hebraeo sub asteriscis posui, et quod addiderunt, obelo praenotaui. Libanus mons Phoenicis est, excelsis arboribus consitus, quas psalmista describens ait : Vidi impium superexaltatum, et eleuatum quasi cedros Libani.

20

25

Et in alio loco : Conteret Dominus cedros Libani. Multaque alia quae studio breuitatis praetereo. De hoc quondam Hiram rex Tyri Salomoni Ioppen ligna mittebat, ad aedificandum templum Dei. De quo etiam nunc scriptura promittit abietem et buxum et pinum, siue iuxta Septuaginta cyparissum et pinum et cedrum, aut iuxta Aquilam abietem, thaadaor et thaassur, uel iuxta Theodotionem brais, thadaar et theassur, simul esse caedendas, ut aedificetur templum Sion. Quod si ita est, ubi erit aurea et gemmata Hierusalem ? ubi uxor Agni ? ubi portae duodecim gemmarum uarietate distinctae ? Nisi forte muros habebit et fundamenta gemmata, et ternplum quod ornatius esse deberet, lignis aedificabitur. Qua ra-

13.14, 16 Ps. 36, 35. 3-16.

17 Ps. 28, 5.

40 sapientium E 40 sit] om. E 13.14, 4 filii eorum] filiorum E, corr. 7/8 cypresso E 8 dedrus E (pr. d in 10/11 adorauerunt E 16 super-] et thadaar alii, prob. v brais] braty E, E alii, prob. v

18/20 cfr III Reg. 5, 1-10 ; II Par. 2,

42 transferantur Viet., prob. v2 7 libani] domini E ueniet] et add. E c corr.) 9/10 asteriscum et obelum om. E E, eras. 18 prae eo E 23 thaassur] prati edd., brathi coni, v 23/24 thaassur

PL 595

702

IN ESAIAM XVII, lx, 13.14-15.16

tione compellimur omnia spiritaliter accipere, quod abies, 30 cyparissus, pinus et cedrus, excelsae quondam Libani arbores, glorificauerint templum Dei et locum pedum illius, et inclutum fecerint. Ac ne longo sermone sensum traham, uir sanctus et eloquentissimus martyr Cyprianus, et nostri tern- v 727 poris confessor Hilarius, nonne tibi uidentur excelsae quon35 dam in saeculo arbores, aedificasse Ecclesiam Dei ? Quodque sequitur : Et uenient ad te curui, siue reuertentes, filii eorum qui humiliauerunt te; et adorabunt uestigia 'pedum tuorum, omnes qui detraxerant tibi, de his debemus intellegere, qui non uoluntate, sed necessitate sunt 40 Christiani; et metu offensae regnantium, timentibus animis inclinantur. Vel certe quod prius persecutores, postea crediderint. Qualis fuit et apostolus Paulus, qui persequebatur Ecclesiam Dei, et postea uas electionis est appellatus. Cum haec ita fuerint expleta, ut intret gentium plenitudo, tunc 45 omnis Israel saluus fiet. Et uocabitur uere ciuitas Domini Sion, sancti Israel, quae consistit in specula, et de utroque populo congregata est. 15.16. Pro eo quod fuisti derelicta et odio habita, et non erat qui pertransiret, ponam te in superbiam saeculorum, gaudium in generatione et gener atione ; et suges lac gentium, et mamilla regum lacta5 beris. Et scies, quia ego Dominus saluans te, et redemptor tuus jortis Iacob. LXX : Pro eo quod fuisti derelicta, et odio habita, et non erat qui auxiliaretur; ponam te exsultationem aeternam et gaudium generationum in generationes. Et suges lac gentium, et diuitias regum comedes. Et scies quia 10 ego Dominus qui saluam te feci et qui erui te, Deus Iacob. Quae prius fueras derelicta et odio habita, fractis in te ramis, quia fructum non attulerant. Qui idcirco fracti sunt, quia nullus erat qui pertransiret, et ibi praeberet auxilium. De quibus in psalmis dicitur : Et non dixerunt qui praeteribant : Benedictio n 453 15 Domini super uos. Propterea ponam te in superbiam sempiternam, siue in exsultationem et gaudium duarum generationum ; pro pristinis ramis, aliis insertis de oleastro nationum, qui contra naturam exempli afferent fructus, non prioris amaritudinis, sed dulcedinis, quam de radice sumpserunt. 20 Suges quoque lac gentium, et mamilla regum lactaberis. Qui

42/43 cfr I Tim. i, 13 ; Act. 9, 15. 15.16,14/15 Ps. 128, 8.

37 humiliauerant E 40 trumentibus E 15.16, 2 superbia E 8 et] £ {cum LXX [Co Syp Eus]), om. fi v (cjr /. 16) 10 saluum E 11 fueras] E n, fuerat v 18 quia E adferant E 20 lacte E lactaueris E

IN ESAIAM XVII, lx, 15.16-17.18

25

5

10

15

20

25

30

703

locus quem sensum habeat, super plenius exposuimus, disserentes ilium uersiculum : Filii tui de longe uenient, et filiae tuae in latere sugent. Siue iuxta Septuaginta : diuitias regum comedes. Quae diuitiae secundum Hebraicam ueritatem ubera sunt v 728 regum atque doctorum, quibus nascentium in Christo eruditur et nutritur infantia. Quae cum suxeris et perueneris ad solidum cibum, ut diuitias quoque huiuscemodi regum comedas ; tunc scies quod ego sum Saluator tuus, qui redemi PL te sanguine meo, Deus, siue fortis Iacob. 596 17.18, Pro aere afferam aurum, pro ferro afferam argentum, et pro lignis aes, et pro lapidibus ferrum ; et ponam uisitationem tuam pacem, et praepositos tuos iustitiam. Non audietur ultra iniquitas in terra tua, uastitas et contritio in terminis tuis, et occupabit salus muros tuos, et portas tuas laudatio. LXX : Pro aere afferam tibi aurum, et pro ferro dabo tibi argentum, et pro lignis tribuam tibi aes, et pro lapidibus ferrum. Et dabo principes tuos in pace, et episcopos tuos in iustitia, et non audietur ultra iniquitas in terra tua, neque contritio et miseria in finibus tuis. Sed uocabuntur salutare muri tui, et portae tuae sculptura. Eadem res pro locorum qualitate, alteri genus, alteri species est. Et ne de artibus, rhetorica ac dialectica dicere quidpiam uidear, ponam exempla communia, quae possint simplicem lectorem instruere. Filius meus, qui ad me species est, et me habet genus, filio suo genus est. Dicam et aliud, quod alteri maius, alteri minus est. Centurio gregario milite maior, tribuno minor est. Quinque pauci sunt ad decern ; plures ad unum. Ergo in instauratione spiritabs Hierusalem, ligna uertentur in aes, et lapides mutabuntur in ferrum, id est bruti quondam et insensibiles homines in eas materias mutabuntur, quae utilitatem aliquam praebeant ciuitati. Ipsumque aes et ferrum per augmenta uirtutum, in aurum argentumque mutabuntur ut nequaquam utilitatis speciem, sed pretium quoque habeant ac decorem. De auro et argento, quid significent in scripturis sanctis saepius diximus. Ponam, inquit, principes tuos in pacem, et episcopos tuos in iustitiam. Pro quo in Hebraico scriptum est : Ponam uisita¬ tionem tuam pacem, et praepositos tuos iustitiam. In quo scripturae sanctae admiranda maiestas, quod

21/23 Is. 60, 4 ; Hier. in Esaiam, lib. XVII, lx, 4, 1. 25 ss.

21 super* E 23 in latere] lac edd. (cfr 4, 3) 29 deus siue] E, ~ ft v 17.18, 4 iustitiam] E, in proem, /z v 12 scalptura E 13 de] om. E rhetoricae E 17 centum E 18 gregario usque tribuno] om. E 19 in] om. E 24 ut] om. E 29/30 iustitias E, in iustitiam /x v (cfr l. 4)

7°4

IN ESAIAM XVII, lx, 17.18-19.20

principes futures Ecclesiae episcopos nominauit, quorum omnis uisitatio in pace est, et uocabulum dignitatis in iustitia, v 729 ut nequaquam accipiant personam in iudicio, nec audiatur quidpiam iniquum in terra Ecclesiae, neque contritio et in35 felicitas in terminis eius. Vbicumque enim iniquitas est et iustitia non seruatur et pax perditur, haec omnia consequentur. Sed pro his, ait, omnibus occupabit salus muros tuos, siue saluator, qui in Hebraico legitur Iesus, quod proprie nomen Domini sonat. Ipse enim fortitudo murorum Ecclesiae, 4° quae habet portas in laude Domini, ut qui ingrediuntur earn, primum discant laudare Dominum, et nomen illius confiteri. M 454 Quod autem Septuaginta pro laude interpretati sunt yXvfi/xa, id est sculpturam, hoc possumus dicere, quod portae Ecclesiae cunctis debeant caelatae esse uirtutibus, per quas ingredia45 mur ad earn. '19.20. Non erit tibi amplius sol ad lucendum pet diem, nec splendor lunae illuminabit te ; sed erit tibi Dominus in lucem sempiternam, et Deus tuns m gloriam tuam. Non occidet ultra sol tuus, et lima PL 5 tua non minuetur, quia Dominus erit in lucem sem¬ 597 piternam, et complebuntur dies luctus tui. LXX : Et non erit tibi ultra sol in lucem diei, neque ortus lunae lumen praebebit tibi node ; sed erit tibi Dominus lux aeterna, et Deus gloria tua. Aon enim occidet sol tibi, et luna tibi non deficiet. 10 Eritque Dominus lux sempiterna, et complebuntur dies luctus tui. Et hoc capitulo cogimur omnia quae dicta sunt et dicenda, ad ultimum referre tempus. Quando caelo terraque transeuntibus, soils ac lunae cessabit officium. Et erit Dominus ipse lumen perpetuum, ut quae ^lAiaarat carnaliter asserunt esse 15 complenda, nos spiritaliter futura credamus, in qualitate promissionum, non in tempore discrepantes. Quibus breuiter respondendum est, quod pseudoprophetis et peccatoribus sol occidit meridie, et e contrario timentibus Dominum oritur sol iustitiae. Quare non semper sanctis, ille qui dicit : Ego sum 20 lux mundi, qui lucet in tenebris, et tenebrae eum non comprehenderunt ? Per diem quippe sol non uret nos, neque luna per noctem. Quia habemus Dominum lucem perpetuam, et

19.20, 19/20 Ioh. 8, 12.

20/21 Ioh. i, 5.

21/22 Ps. 120, 6.

92 uisitatio] E s. 1. 30 reseruatur E 37 occupauit E 19.20, 4 occidit E 7 ultra sol] E, ~ ^ v lunae] solem E 12/13 transeuntibus] nobis E 13 cessauit E 14 AI/1CTAI E, iudaei Ambr. 15 futura] E, esse add. fiv 17 quod] E Ambr. Er., si add. /j, v sol] semper praem. Ambr. 18 dominus E, deum Ambr. oritur] semper praem. E Viet. 19 quare n. s. sanctis] om. Viet. non] om. Ambr. sanctus Er 21 soil om. E ' J

IN ESAIAM XVII, lx, 19.20-21.22

25

5

10

15

20

25

30

705

dies luctus nostri complebuntur, nequaquam plangentibus in subuersione Hierusalem, sed laetantibus instructione v 730 Ecclesiae. Beati quippe lugentes, quoniam ipsi consolabuntur. Beati flentes, quoniam ipsi ridebunt. Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. Vt postquam Domini fuerint carne saturati, eructent sermonem Domini, et dicant opera sua regi. 21.22. Populus autem tuus omnes iusti, in perpetuum her editabunt terram, germen plantationis meae. Opus manus meae ad glorificandum. Mini¬ mus erit in mille, et paruulus in gentem fortissimam. Ego Dominus in tempore eius subito faciam istud. LXX : Populus tuus omnes iusti semper possidebunt terram ; custodiens plantationem, opera manuum suarum in gloriam. Qui paruus est, erit in milibus, et qui minimus, in gentem magnam. Ego Dominus in tempore congregabo eos. Finitis diebus luctus atque completis, quando tristitia uertetur in gaudium, populus Sion erit omnis iustus, non ad breue tempus, sed in perpetuum, et quia iustus est, terram mitium possidebit. Nec mirandum si ad recipienda promissionis bona, terram mansuetorum teneat atque uiuentium, quam propheta suspirat, dicens : Credo uidere bona Domini in terra uiuen- PL tium, cum germen plantationis Domini sit, et opus manuum 598 eius ad glorificandum Deum. Omnis enim, inquit, plantatio quam non plantauit Pater meus caelestis, eradicabitur. Siue iuxta Septuaginta, populus custodiens plantationem Dei et opera manuum Domini in gloria seruabitur Creatoris. De bona plantatione per Hieremiam loquitur Deus : Ego plantaui te uineam bonam,totam ueram, quae in Esaia appellatur uinea Sorec. Et quia Paulus conscientia uirtutum loquentis in se Christi, dicere poterat : Imitatores mei estote, sicut et ego Christi. Ideo ad Corinthios loquebatur : Ego plantaui, Apollo rigauit, Do- ^455 minus autem incrementum dedit. Plantati enim in domo Do¬ mini, in atriis eius efflorescent. Tunc qui paruulus fuit, erit in milia, audiens a Domino : Esto habens potestatem super quinque uel decern ciuitates, ita ut appelletur la.px°s. Et qui cum apostolo dixerat : Mihi minimo omnium sanctorum

25 Matth. 5, 5 ; cfr Is. 61, 2. 20 cfr Luc. 6, 21. 26/27 Matth. 3, 6. 28/29 cfr Ps. 44, 2. 21.22, 15/16 Ps. 26, 13. 17/18 Matth. 13, 13. 21/22 Ier. 2, 21. 22 Is. 3, 2 (iuxta LXX). 24 I Cor. n,]i. 25/26 I Cor. 3, 6. 26/27 Ps. 91,14. 28/29 Luc. 19, 17.19. 20/31 Eph. 3, 8.

24 instructione] E, in praem. fj. v 21.22, 7 manura E, corr. 10 atque] om. E 11 omnes E, corr. possidebunt E 14 terra E 16 et 20 raanum E, corr. 21 te] om. E

miliam E

estote E, corr.

13 28

7°6

IN ESAIAM XVII, lx, 21.22-lxi, 1/3

^ toe, princeps erit magnaegentis in caelestibus, v 731 quando tempore constituto miserit Dominus angelos suos, et congregauerint ad eum omnes sanctos, a summitate caeli usque ad summum eius. Non solum de Israel, sed et de gentium po35 pulo, quern significans loquebatur : Et alias ones habeo quae

non sunt de grege isto, et illas oportet me congregare, ut fiat unus grex, et unus pastor. Hoc autem subito faciet, ut quando omnia fuerint desperata, tunc in gentem fortissimam congregentur. Quae licet ex parte in Ecclesia cotidie uideamus expleri, ta4° men in mundi consummatione plenius complebuntur, et in secundo Saluatoris aduentu. LXI. 1/3. Spiritus Domini Dei super me, eo quod

unxerit me Dominus ; ad annuntiandum mansuetis misit me,, ut mederer contritos corde, et praedicarem captiuis indulgentiam, et clausis apertionem. 5 Et annuntiarem annum placabilem Domino, et diem ultionis Deo nostro, ut consolarer omnes lugentes. Vt ponerem lugentibus Sion et darem eis coronam pro cinere ; oleum gaudii pro luctu, pallium laudis pro spiritu maeroris. LXX : Spiritus Domini super me, 10 propter quod unxit me. Euangelizare pauperibus misit me, sanare contritos corde ; praedicare captiuis remissionem et caecis ut uideant ; uocare annum acceptabilem Domino, et diem retributionis. Consolari omnes lugentes ; dare lugentibus Sion; dare eis gloriam pro cinere, unctionem laetitiae lugentibus, habitum 15 gloriae pro spiritu maer oris. Ille qui supra dixerat : Ego Do¬ minus in tempore congregabo eos, siue iuxta Hebraicum : Ego Dominus in tempore eius, subito faciam istud, loquitur consequenter : Spiritus Domini Dei super me. Non quod Dominus Deus habeat Dominum Deum, sed quod iuxta di20 spensationem carnis assumptae dicat ea quae humilia sunt. A.d quern psalmista iam dixerat : Dilexisti iustitiam et odisti

miquitatem ; propterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo exsultationis prae consortibus tuis. Quando enim consortes nominan25

tur, naturam carnis intellege, quia Deus consortes substantiae suae non habet. Et quia erat unctio spiritalis, et nequaquam humani corporis, ut in sacerdotibus Iudaeorum. Idcirco prae consortibus, id est ceteris sanctis, unctus esse memora-

32/34 cfr Matth. 24, 31. lxi, 1/3, 15/17 Is. 60, 22.

31 gentes E, corr.

35/37 Ioh. 10, 16. 21/23 Ps. 44, 8.

33 ad usque caeli] om. E 35 significant E lxi, 1/3, 2 dominus me ~ E 3 contritis E {alt. i ex u) 8 cinerem E, corr. 12 uideant] dimittere fractos in libertatem add. Viet. 20 ut] E, fuit add. 4 u

PL 599

IN ESAIAM XVII, lxi, 1/3

707

tur. Cuius unctio expleta est tempore, quando baptizatus est in Iordane, et Spiritus sanctus in specie columbae descen- v 732 30 dit super eum, et mansit in illo. De quo et hie idem propheta dicebat : Exiet uirga de radice Iesse, et flos de radice ascendet, et requiescet super eum spiritus Dei, spiritus sapientiae et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis. Vnde et Saluator cum uenisset in Nazareth, in quo 35 nutritus erat postquam baptizatus est in Iordane, ingressus est iuxta consuetudinem in die sabbati synagogam eorum. Cumque surrexisset ad legendum, datus est ei liber Esaiae prophetae, quo aperto inuenit scriptum : Spiritus Domini super me, propter quod unxit me. Euangelizare pauperibus 4° mi sit me ; praedicare captiuis remissionem, et caecis uisum ; dimittere fractos in libertatem, praedicare annum Domini acceptum. Quando conuolutum librum reddidit ministro, et sedit; et omnium oculi qui erant in synagoga, attendebant eum, coepitque ad eos dicere : Hodie completa est scriptura haec 45 in auribus uestris, et omnes testimonium praebebant ei, et mira- n 456 bantur super sermonibus gratiae, qui egrediebantur de ore eius. Si ergo illo completa est tempore prophetia, quomodo quidam ad consummationis referunt tempora quae dicuntur. Nisi forte possumus hoc dicere, quod tunc ex parte completum sit, 30 plenius esse complendum, quando omnis populus Dei fuerit iustus ? Nunc enim ex parte cognoscimus, et ex parte prophetamus. Cum autem uenerit quod perfectum est, ea quae ex parte sunt, destruentur. Vnctus est igitur Spiritu sancto, ut annuntiaret pauperibus, siue mansuetis, dicens eis in euange55 lio : Beati pauperes spiritu, quoniam eorum est regnum caelorum. Et : Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. Et missus est ad sanandos eos, qui corde contriti sunt. Et dicunt : Cor contritum et humiliatum Deus non despicit. Siue iuxta Symmachum et Theodotionem : Ad alliganda uulnera 60 peccatorum, praedicare captiuis remissionem, caecis ut uideant, PL uel clausis apertionem, quod manifestius interpretatus est 600 Symmachus : uinctis solutionem. De quo, immo ad quem supra dicitur : Ecce posui te in lucem gentium, aperire oculos caecorum, educere de uinculis alligatos, et de domo carceris se63 dentes in tenebris. Annum autem acceptabilem et diem retri-

29/30 44/40 5,4.

efr Ioh. i, 32. Luc. 4, 21.22.

58

Ps. 50, 19.

31/34 Is. 11, 1.2 ; Luc. 4, 18.19. 42/44 efr Luc. 4, 20. 51/52 I Cor. 13, 9. 55/56 Matth. 3, 3. 50 Matth. 63/65 Is. 42, 6.7.

28 unctio] E, illo add. /x v 29/30 descendet E, corr. 30 eum] om. E, fort, rede 31 alt. radice] E (efr p. 60, 25 ; 588, 39 ; 688, 48), eius add. fi v 34 qua E 36 diem E 41 libertate E 53 destruuntur E 56 mitis E, corr.

7°8

IN ESAIAM XVII, lxi, 1/3-4.5

butionis, omne praedicationis eius quo in carne uersatus est tempus intellege. Quod et apostolus Paulus in primo Saluatoris interpretatur aduentu, dicens : Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. De quo supra plenius diximus. Sin autem 7° retributio non in meritis bonorum, sed in poenis accipitur peccatorum, iuxta quod dies dicitur ultionis, de Iudaico populo sentiendum est, in quem post passionem eius, statim Dei ira peruenit. Consolatusque est omnes lugentes, dicens : Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur, ut poneret lugentibus 75 Sion et daret eis gloriam coronamque pro cinere. De quibus fuit et apostolus Paulus qui lugebat Sion atque dicebat : Tristitia enim mihi est et dolor continuus. Et iterum : Optabam ego anathema esse a Christo pro fratribus meis, et propinquis iuxta carnem qui sunt Israelitae. Et propterea lugentes atque 80 plangentes, pro cinere oleum gaudii susceperunt, uidentes de Iudaeis plurimos credidisse, et stolam accipere mundissimam pro lugubri uestimento. Et uocabuntur in ea fortes iustitiae, plantatio Domini ad glorificandum. 4.5. Et aedificabunt deserta a saeculo, et ruinas anti quas erigent, et instaurabunt ciuitates desertas et dissipatas in generationem et generationem. Et stabunt alieni, et pascent pecora uestra ; et filii 5 peregrinorum, agricolae et uinitores uestri erunt. LXX : Et uocabuntur generationes iustitiae / plantatio Domini in gloriam.. Et aedificabunt desertas sempiternas, quae desolatae fuerant prius, suscitabuntur, et innouabunt ciuitates desertas, desolatas in generationes, et uenient alienigenae, et pascent oues 10 tuas, et aliarum gentium aratores et uinitores. Postquam et apostoli, et apostolici uiri pro cinere et maeroris spiritu oleum gaudii, et pallium siue iuxta Septuaginta stolam gloriae laudisque susceperint, tunc uocabuntur generationes iustitiae, plantatio Domini gloriosa. Vel iuxta Hebraicum ele, per ex15 tensam utramque syllabam, fortes, Deique iustitiae, aut plantatio Domini ad glorificandum, ut cum glorificati fuerint uel ipsi glorificauerint Dominum, aedificent desertas a saeculo ciuitates, et ruinas antiquas suscitent, tarn populi Iudaeorum

08/09 II Cor. 6, 2. 09 cfr Hier„ in Esaiam lib. XII, xlix, 8, 28 sqq. Matth. 5, 5. 77 Rom. 9, 2. 77/79 Rom. 9, 3.4.

73/74

09 super E 73 omnium E 73/74 lugentes usque quoniam] om. E 77 mihi est] E, ~ n v pr. et] om. E 80 susciperunt E 4.5, '.i pr. et] Es. 1. 9 generatione E et uen. alien, et] om. E pascentes E et uinitores] om. E 10/11 et apostoli et] om. E 15 fords E aut] ut v in marg.

v

IN ESAIAM XVII, lxi, 4-5-6/8 20

25

30

35

5

io

15

709

quam cunctarum gentium, qui non solum aedificandi et instaurandi urbes habebunt scientiam. Sed et pastores erunt v 734 optimi, ut repulsis antiquis pastoribus, quibus per Hiezechielem dixerat Deus : 0 pastores Israel, numquid pascunt semetipsos ^457 pastores, et non magis ones ? Audiant cum apostolo Petro : Pasce ones meas. Mirumque in modum de caementariis atque pastoribus transibunt in agricolas, id est in aratores et uini¬ tores, ut possint cum apostolo dicere : Dei aedificatio, Dei PL agricultura sumus. Denique scribas et pharisaeos, uinitores et 601 agricolas Iudaeorum Saluator interrogat, quid faciet uinitoribus malis et agricolis ? Illisque respondentibus : Malos male perdet, et uineam dabit aliis agricolis, intulit : Auferetur a nobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructus eius. Quae res interpretation non indiget. Quotus enim quisque ecclesiarum princeps est de Iudaeis, et non de alienigenis, atque externarum gentium hominibus ? Qui ante idolis seruientes, et alieni a testamento Dei ac peregrini a promissionibus illius, spem non habentes ; et sine Deo in saeculo, nunc praesunt ecclesiis, et dura corda gentilium, priusque indomita, ad fructus ferendos aratro fidei edomant ; ut sementem doctrinae Domini, bonorum operum ubertate multiplicent. 6/8. Vos autem sacer dotes Domini uocabimini, ministri Dei nostri, dicetur uobis : Fortitudinem gentium comedetis, in gloria earum superbietis. Pro conjusione uestra duplici et ruborelaudabunt partem suam. Propter hoc in terra sua duplicia possidebunt, laetitia sempiterna erit eis, quia ego Dominus diligens indicium, et odio habens rapinam in holocausto. LXX : Vos autem sacerdotes Domini uocabimini, ministri Dei uestri. Fortitudinem gentium comedetis, et in diuitias earum eritis admirabiles. Sic terrain secundo possidebunt, et gaudium sempiternum erit super caput eorum. Ego enim sum Dominus, qui diligo iustitiam ; et odi rapinas de iniquitate. Aedificatores urbium desertarum et pastores gregum, qui ipsi sunt aratores et uinitores, hoc est filii peregrinorum, ipsi quoque sunt sacerdotes Dei, ad quos propheta nunc dicit: Vos autem uocabimini sacerdotes Domini, et ministri Dei nostri, dicetur uobis. Haud dubium quin ecclesiarum principes significet. Vel certe de apostolis intellegendum est, ut sit ordo : cum caementarii, pastores, aratores et uinitores de genti- v 735 4.5, 22/23 Ez. 34, 2. 24 Ioh. 21, 17. 21, 41. 30/31 Matth. 21, 43.

26/27 I Cor. 3, 9.

21 hiezecihel E

37 corde E, corr.

28 faciet] E, faciat 71 v

29/30 Matth.

39 multiplied

E

6/8, 9 uestri] E (cum EXX [L* 0/7 (736*) 147-233 Eus),om. Ambr., nostri 71 v 12 de] E, ex n v

7*o

IN ESAIAM XVII, lxi, 6/8

20 bus fuerint ecclesiis praepositi, uos de quibus dictum est: Reli¬ quiae saluae fient. Et : Nisi Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, qiiasi Sodoma essemus, et similes Gomorrae fuissemus, uocabimini sacerdotes et ministri Dei quales erant et filii I)auid. De quibus scriptura dicit ; Filii autem Dauid erant sa25 cerdotes Dei. Isti fortitudinem gentium comedent, et in diuitiis earum admirabiles erunt. Corona enim patrum gloria liberorum, et profectus populi epulae sacerdotum. De istiusmodi diuitiis Paulus scribebat ad Corinthios : Gratias ago Deo meo -per Iesum Christum, quoniam in omnibus diuites facti estis in 3° eo, in omni uerbo_ et in omni scientia, sicut testimonium Christi confirmatum est in uobis, ut in nullo indigeatis in ulla gratia. Fortitudo autem gentium triumphus est martyrum. Et nos in eonim loria superbi sumus, non ea superbia quae in uitio est, PL cui Deus resistit, ut humilibus det gratiam j sed ea quae pro 602 35 potentia et gloria accipitur. Vnde et Moysi cornuta facies erat, qui dicere poterat : In te inimicos nostros cornu uentilabimus. Et pro superbia gloriae interpretatus est Aquila : Kal iv 8ogrj avT(xn> -rroppvpa ivhvoeode, id est : purpura uestiemini, ut msigne regii decoris ostenderet. Quodque sequitur : Pro con 40 fusione duplici, et pro rubore laudabunt partem suam, quod in Septuaginta non habetur, sic mihi explanandum uidetur : Pro eo quod duplicem habebatis confusionem, tarn super populo Iudaeorum, qui a Deo recesserat, quam ^458 super nationibus, quae idolis seruiebant, uidebitis eos con45 uersos ad timorem Dei, laudare partem suam. Haud dubium quin Dominum, de quo loquebatur et sanctus : Pars mea Dominus. Hoc autem nemo potest dicere, nisi qui aliam partem non habet. Quia igitur uos super eis duplicem habuistis con¬ fusionem et ruborem peccati eorum, super quo ipsi non eru50 bescebant, propterea in terra sua, id est in terra mitium atque uiuentium, duplicia possidebunt, cum et praesentibus crediderint et futuris. Et habebunt laetitiam sempiternam. Pro quo in Septuaginta legitur : Sic terram secundo posside¬ bunt. Et gaudium sempiternum erit super caput eorum, ut v 736 55 qui possederant terram in Iudaeae angustissimis finibus, postea uniuersum orbem possideant. De qua terra Pater loquitui Saluatori : Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem

6/8, 20/21 Rom. 9, 27. 21/22 Is. 4, 9. 24/25 II Reg. 8, 18. 26/27 efr Prou. 17, 6. 28/31 I Cor. 1, 4-7. 34 efr lac. 4, 6. ‘ 35 efr Ex. 34, 29. 36 Ps. 43, 6. 46/47 Ps. 72, 26. 57/58 Ps. 2, 8.

26 coronam E

27 de] om. E 28 scribal E, corr. vraiv ■nopvpojouceco€ E ut] om. E 39 regis E et] om. E 55 possiderant E in] E s. /.

34 ut] om. E 43 populum E

38 54

IN ESAIAM XVII, lxi, 6/8-io.n

60

65

5

10

15

20

25

5

711

tuam, et -possessionem tuam terminos terrae. Hoc autem praestitit Dominus, qui diligit iudicii ueritatem, et odio habet rapinam in holocausto. Pro quo Septuaginta transtulerunt : rapinara de iniquitate ; quasi aliqua sit rapina quae non ex iniquitate consistat. Ergo quod dicit, hoc est : Magis Deus iustorum diligit paupertatem, quam diuitum munera, quae de rapinis sunt et iniquitate. Et dabo opus eorum in ueritate, et foedus perpetuum feriam eis. 9. Et scietur in gentibus semen eorum, et germen eorum in medio populorum. Omnes qui uiderint eos, cognoscent eos, quia isti sunt semen, cui benedixit Dominus. LXX : Et dabo laborem eorum iustis, et testamenturn aeternum ponam cum eis. Et scietur in gentibus semen eorum, et nepotes eorum in medio populorum. Omnis qui uiderit eos, cognoscet illos, quia isti sunt semen benedictum a Deo. Deus qui diligit iustitiam atque iudicium, et detestatur holocausta uiolenta quidquid enim de rapinis est, quasi mercedem scorti reputat et pretium canis. Ipse eorum qui secundo possederint terram, et quos duplici laetitia coronarit, laborem dabit iustis, siue ut melius habetur in Hebraico : in ueritate ; ut nequaquam sicut in lege umbra ueritatis, sed ipsa sit ueritas. Et pactum feriet sempiternum, non quale Moysi dederat quod praeteriit ; sed pactum euangelii, de quo loquitur Christus : Caelum et terra pertransibunt, uerba autem mea non praeteri- PL bunt. Et tunc scietur in gentibus semen apostolicum, et omnes 603 futurae generationes suscipient sementem doctrinae Dei. Nequaquam illud dicentes, in quo populus prius circumcisionis errabat dicens : Quid enim aliud, nisi semen quaerit Deus ? Omnis qui uiderit eos, prima fronte cognoscet, quia semen sit cui benedixerit Dominus. Quis enim ex ordine uitae, mansuetudine, continentia, hospitalitate, cunctisque uirtutibus non intellegat populum Dei ? Et quis non e contrario detestetur cruentas Israelis manus, aduersum quos imprecatur v 737 propheta, dicens : Imple, Domine, facies eorum ignominia. 10.11. G audens gaudebo in Domino, et exsultauit anima mea in Deo meo, quia induit me uestimentis salutis et indumentis iustitiae circumdedit me, quasi sponsum decoratum corona, et quasi sponsam ornatam monilibus suis. Sicut enim terra profert

9,16/17 Matth. 24, 35.

20 Mai. 2, 15.

26 Ps. 82, 17.

9, 10 canis E, carnis edd. ipsi E possiderint E 14 qualem E 15 christus] om. E 20 quaerit deus] dei Ambr. 22 benedixit E 23 continentiam E 10.11, 4/5 sponsa omata munilibus E 5 terram E

712

IN ESAIAM XVII, Ixi, io-ii

germen suum, et sicut hortus semen suum germi}!'at j s*c Dominus Deus germinabit iustitiam et Laudem coram uniuersis gentibus. LXX : Gaudio laetabuntunn Domino, exsultet anima mea in Domino. Induit enim 10 me uestimento salutis, et tunicam laetitiae circumdedit mihi. Gicut sponsum mitra, et sicut sponsam ornauit me mundo, et sicut terram efferentem florem suum, et sicut hortus semina su’a germmat: sic Dominus Deus profert iustitiam et laudem in con- a 459 spectu omnium gentium. Principium capituli iuxta LXX, qui 15 dixerunt . Gaudio laetabuntur in Domino, fini superioris capituli copulatur. Iuxta Hebraeos uero alterius capitis exordium est, in quo mtroducitur Ecclesia, Christi respondere sermonibus : Gaudens gaudebo in Domino, et exsultabit ani¬ ma mea in Deo meo. Nequaquam in patribus, sicut Iudaei 20 glonabantur, dicentes ‘. Semen Abraham sumus, et nemini umquam seruiuimus. Sed in Deo, scriptura dicente : Multitudinis autem credentium erat cor unum et anima una. Reddiditque causas laetitiae, quia induit me uestimento salutis et indumento siue tunica, iustitiae atque laetitiae, quae 25 Hebraice dicitur mail : ornauit atque circumdedit. Quotquot enim m Christo baptizati sumus, Christo induimur, et habemus tunicam iustitiae. Qui factus est nobis sanctitas, iustitia et redemptio. Pomtque similitudinem duorum in Ecclesia aeminum perfectorum atque incipientium. Perfectos sponsi com30 Parf Plllchntudmi ; mcipientes sponsae assimilat ornatui. lerfectus erat Paulus, qui quasi sponsus decoratus corona atque coronandus, siue, ut Aquila transtulit : Uparevuevos oTeavu>, quod m lingua nostra dicitur : sacerdoti portans coronam ; loquentis in se Christi auctoritate dicebat • Certa35 men bonum certaui, cur sum consummaui, fidem seruaui • de cetero reposita est mihi corona iustitiae. Et in alio loco : Quotquot PL ergo perfecti, hoc sapiamus. Incipiens autem erat comparatione 604 plemtudmis, quando ex persona incipientium loquebatur • turn essem paruulus, sicut paruulus loquebar, sicut paruulus v 738 40 sapiebam, sicut paruulus cogitabam. Et iterum : Ex parte uideet ex parte cognoscimus, donee ueniat quod perfectum est. Et ideo sponsae assimilatur ornatui, quae ornatur mundo

IO.II, 20/21 Ioh 8, 33. 40/11 /Cor'. 1,,

10 t)™ pd ] P A E K

t™

21/22 Ioh. 8, 33. Tim'

4, muliebn add M v (efr l. 42/43) 13 iustitiam] et exultf^« E 22 reddiditque] E, redditque ft v 23 uesti-

;n2crrm£, P2°ch::rjinduimur]™p^^nceZ 32 decorandus E 34 loquentes E, corr. 39 loquebar s. paruulus ~ E

IN ESAIAM XVII, lxi, io.n-lxii, 1/3

713

muliebri, siue ut ceteri transtulerunt: uasis, uel monilibus suis. Ponitque alterius comparationis exempla, quorum prius ad 45 sponsum, sequens refertur ad sponsam. Sicut terra profert germen suum, et caelestibus pluuiis irrigatur, et sicut hortus semen suum germinat, qui fontium atque fluuiorum aquas desiderat, sic, inquit, Dominus germinabit iustitiam atque laetitiam coram cunctis gentibus, nequaquam coram Israel, 50 ut supercilium decutiat Iudaeorum, sed cunctis gentibus, quae in Ecclesia congregantur. LXII. 1/3. Propter Sion non tacebo, et propter Hierusalem non quiescam, donee egrediatur ut splendor iustus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. Et uidebunt gentes iustum tuum, et cuncti reges 5 inclutum tuum, et uocabitur tibi nomen nouum, quod os Domini nominauit. Et eris corona gloriae in manu Domini, et diadema regni in manu Dei tui. LXX : Propter Sion non tacebo, et propter Hierusalem non relinquam, donee egrediatur sicut lumen iustitia eius, et salutare 10 illius sicut lampas ardebit. Et uidebunt gentes iustitiam tuam, et omnes reges gloriam tuam, et uocabit te nomen nouum, quod os Domini nuncupabit. Et eris corona decoris in manu Domini, et diadema regni in manu Dei tui. Dixerat Dominus atque Saluator : Spiritus Domini super me, propter quod unxit me, 15 usque ad eum locum ubi scrip turn est : Omnes qui uiderint eos, cognoscent, quia isti sunt semen cui benedixit Dominus. Post quam repromissionem respondit Ecclesia : Gaudens gaudebo in Domino, quae in tertio graduum psalmo, ex persona populi paenitentis, laeta cantauit : Laetatus sum in his quae dicta 20 sunt mihi: in domum Domini ibimus. Nunc prophetae introducitur persona dicentis : Propter Sion non tacebo, et propter Hierusalem non quiescam. Diebus, inquit, ac noctibus ora non claudam, nec mea umquam reticebit oratio ; sed tamdiu clamabo, et precibus iungam preces, donee 25 ueniat qui promissus est, et splendore suo cunctum orbem illuminet. Quis est iste quern quaerit, quern uenire desiderat, ponit manifestius : Donee egrediatur ut splendor iustus eius, et saluator eius ut lampas accendatur. Siue iuxta LXX : Donee exeat sicut lux iustitia eius, et salutare illius

lxii, 1/3,14 Luc. 4, 18,

15/16 Is. 61, 1.

19/20 Ps. 121, 1.

43 mulieri E 49 laetitiam] quam add. E israhele E lxii, 1/3, 4 cunctis E 6 nominabit Viet., prob. u2 9 iustitiae E, corr. 10 ardebit] E LXX (W/. 30 ardeat), ardeat ft i» 11 nouo E 12 nuncupauit E, nominabit ft v 16 semen] E s. 1. 25 urbem £, corr. 26 est] E, sit ft v

ft 460

v 739

714

IN ESAIAM XVII, lxii, 1/3-4

sicut lanipas ardeat. Quae dicebat in euangelio : Ego sum lux mundi; quae cum in Sion et Hierusalem fuerit accensa, nequaquam in sola splendebit Iudaea, sed dicetur ad earn : Lumen quod in te accensum est, quod egressum ex Patre, in tuis coepit ardere finibus, omnes gentes illuminabit. 35 Et cuncti reges uidebunt inclutum tuum, o Hierusa¬ lem et Sion. Qui de tua stirpe generatus est, qui in’te exaltatus patibulo, omnes traxit ad se, ita ut gentes uideant iustitiam eius, qua cunctorum creator misertus est gentibus. Et reges gloriam illius, qua glorificatus in cruce est, et omnia suo im40 perio regna subiecit. Denique nequaquam uocabitur Hierusalem et Sion, sed nouum nomen accipiet, quod ei Dominus imposuerit, dicens ad apostolum Petrum ; Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praeualebunt aduersus earn. Quod uocabulum a nomine Do43 mini deriuauit, ut dicatur dominicum. Et populus illius ne¬ quaquam ueteri nomine appelletur Israel, sed nouo, id est Christianus. Eritque quasi corona decoris in manu Domini, et quasi diadema regni in manu Dei sui, quando earn coronauerit turba credentium, et diadema imperii, quod martyres 3° gemmarum suarum uarietate distinxerint, fuerit in manu Dei ut filium suum eorum coronet uictoriis. Vnde et apostolus Paulus loquebatur ad sanctos : Gaudium et corona mea. 4. Non uocaberis ultra derelicta, terra tua non uocabitur amplius desolata ; sed uocaberis uoluntas mea in ea, et terra tua habitata, quia complacuit Domino in te. Et terra tua inhabitabitur. LXX : Et 3 nequaquam ultra uocaberis derelicta, et terra tua non uocabitur adhuc deserta. Vocaberis enim uoluntas mea, et terra tua habi¬ tata. Pro Sion et Hierusalem uocaberis Ecclesia, et dominicum ; pro Iudaeis appellabuntur Christiani. Nec hoc eris uocabulorum fine contenta ; sed quae prius uocabaris relicta, quod 10 Hebraice dicitur azuba, uocaberis ephsiba, quod interpretatur uoluntas mea in ea ; et terra tua quae prius uocabatur semema, desolata siue deserta, postea uocabitur bula, quod Aquila v 30

30/31 Ioh. 8, 12.

33 cfrMatth. 6, 23.

42/44 Matth. 16, 18.

30 ardeat] accendatur etpraem. Ambr. 31 hierusalem] E, in praern. /j. v 33 te accensum E, in te est accensum est /x v egressum] E, est add. p. v 33 patre] parte E, corr. 34 omnes] E, et praem. n v 41 nouum nomen] E, ~ a v 44 aduersum E qu? E 47/48 domini usque manu] E in mg. inf. 50 dxsunxent E J 4, 1 terra] E, et praem. n v 4 inhabitatur E 0 uocaberis E 10 ebzuba E ephsba E

PL 605

740

IN ESAIAM XVII, lxii, 4-5

715

interpretatus est eory^pevT? ; Symmachus et Theodotio awtoKLoixevrj ; Septuaginta oLKov/j-evr), quae omnia habitatam 15 possessamque significant. Hoc est autem Hebraicae consuetudinis, ut ex euentu rebus uocabula semper imponant. Sicut Abram, qui prius dicebatur : pater excelsus, quando audiuit repromissionem : Et in semine tuo benedicentur omnes gentes, appellatus est pater multarum gentium, id est Abraham. Et 20 Domino Saluatori supra nomen imponitur: Cito spolia detrahe, uelociter praedare. Filii quoque Zebedaei, quorum unus uocem tonitrui emittere poterat : In principio erat Verbum, et Verbuni erat apud Deum et Deus erat Verbum, appellati sunt banereem, quod interpretatur filii tonitrui. Quod autem sequitur : Quia 25 complacuit Domino in te, et terra tua inhabitabitur, a Septuaginta praetermissum est, causasque reddidit quare appelletur ephsi, et quare appellatur bula, quoniam complacuerit sibi Dominus in Sion, et terram ipsius habitabilem PL fecerit, quae prius Iudaico fuerat errore deserta. Siue hoc 606 30 ipsum referamus ad Ecclesiam, quae possessa prius ab idolis, n 461 deserta fuerat a Deo. 5. Habitabit enim iuuenis cum uirgine, et habitabunt in te filii tui. Et gaudebit sponsus super sponsa ; gaudebit super te Deus tuus. LXX : Et sicut habitans iuuenis cum uirgine, sic habitabunt filii tui. Et erit 5 quomodo laetatur sponsus super sponsa, sic laetabitur super te Dominus. Dicit et apostolus : Viri, diligite uxores uestras, sicut et Christus Ecclesiam. Cumque in alio loco posuisset exemplum : Propter hoc relinquet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in came una. Intulit : Sacramentum 10 hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia. Si ergo propter breuitatem temporis, quod in arcto est, sic debent uiri habere uxores suas, quasi non habeant, quanto magis inter sponsum et sponsam erit sancta coniunctio ? Iste est sponsus de quo in duodeuicesimo psalmo canitur : Et ipse tamquam 15 sponsus procedens de thalamo suo. Et ista sponsa quae crebrius in Cantico scribitur canticorum, quae non habet rugam nec maculam. Quam Paulus desiderat offerre uni uiro uirginem castam, ut sit sancta corpore et spiritu.De qua et sub nomine v 741

4,18 Gen. 12, 3. 5, 0/7 Eph. j, 25. 15/17 cfr Cant. 4, 7.

20/21 Is. 8, 1. 21/22 cfr Marc. 3,17. 8/9 Eph. 5, 31. 9/10 Eph. 3, 32. 17/18 cfr II Cor. 11, 2.

22/23 Ioh. 1,1. 14/15 Ps. 18, 6.

14 (UKticrp.anjj' E 16 euentu] om. E 20 nomine E 27 appelletur hala E 28 terra E 5, 4 cum u. sic] et E 0 dominus] d§ tuus add. E sed del. 14 ipsi quasi E

•7

C.C LXXIII A

716

IN ESAIAM XVII, Ixii, 5-6.7

carissimi, quadragesimus quartus psalmus canit: Astitit regina 20 a dextris tuis in uestitu deaurato, circumdata uarietate. Sicut igitur sponsus gaudet in sponsa, iuuenisque cum uirgine, in quibus exemplis sancta coniunctio est. Sic Dominus laetabitur in ea, cuius nomina fuerint immutata. 6.7. Super muros tuos, Hierusalem, constitui cu¬ stodies. Tota die et tota node perpetuo non tacebunt qui reminiscimini Domini, ne taceatis, et ne detis silentium ei, donee stabilicit et donee ponat Hierusa5 lem laudem in terra. LXX : Et super muros tuos, Hierusalem, constitui custodes, tota die et tota node qui numquam tace¬ bunt, recordantes Domini. Non est enim uestri similis si correxerit, et faciet Hierusalem gaudium super terram. Propheta dixerat : Propter Sion non tacebo, et propter Hierusa10 lem non quiescam, et cetera usque ad eum locum, ubi nunc capitulum terminatum est : Gaudebit sponsus super sponsa ; gaudebit super te Deus tuus. Seque promi-

serat diebus ac noctibus rogaturum, ut Saluator et Iustus qui promissus fuerat, adueniret, et instar lampadis totum illu15 straret orbem. Post quae introducitur persona Dei loquentis ad Hierusalem, id est Ecclesiam primitiuorum, et earn quae in apostolis ac per apostolos aedificata estSuper muros tuos constitui custodes, quos uel angelos uel apostolos et omnes principes eius atque doctores accipere possumus. Qui custo20 diunt muros Ecclesiae, ne aduersarius noster diabolus, qui quasi leo rugiens circuit, et quaerit quomodo possit intrare, occasionem accipiat ad gregem Domini deuastandum. Qui cu¬ stodes nec diebus debent nec noctibus tacere, nec in laetis nec in tristibus. Sed semper Domini clementiam deprecari, PL 25 ut grex illius et muri Hierusalem custodiantur et uallentur 607 eius auxilio. Vnde et ad eosdem custodes atque doctores sermo dirigitur : 0 uos qui recordamini Domini, eiusque clementiam die ac nocte precibus fatigatis, cauete ne umquam in ore uestro sileat oratio : Ne detis silentium ei, subauditur : 30 Domino ; sed semper molesti sitis, opportune, importune, et imitemini interpellatricem duri iudicis. Si enim ille mentis ferociam assidua imprecatione deposuit, quanto magis Pater v 742 caelestis bona dabit petentibus se ? Tamdiu autem rogare debetis, donee Hierusalem, quae in Iudaeis concidit, et in

19/20 Ps. 44, 10.

6.7, 20/21 efr I Petr. 3,8.

19 adstetit E 6.7,10 ea E laetis] om. E

32/33 efr Matth. 7, n.

20 diabulos E, corr. 23 tacere n. noctibus ~ E 32 interpeUatione Ambr.

IN ESAIAM XVII, lxii, 67-8.9

717

exemplum est atque maledictum, in totius orbis terrarum laude uersetur. Mirorque quid uoluerint Septuaginta, pro eo quod habetur in Hebraeo : N e detis silentium ei, donee stabiliat et ponat Hierusalem laudem in terra, n 462 dicere, cuius sensus in superioribus non cohaeret : Non est 40 enim uobis similis, si corrigat, et faciat Hierusalem gaudium super terram. Nisi forte hoc artifici eloquio coaptemus, ut dicatur ad custodes Ecclesiae, nullum eorum similem fore qui praedicatione sua fecerint, ut corrigatur, et fiat Hierusalem gaudium omnis terrae. 8.9 Iurauit Dominus in dextera sua et in brachio fortitudinis suae : Si dedero triticum tuum ultra cibum inimicis tuis, et si biberint filii alieni uinum tuum, in quo laborasti, quia qui congregant 5 illud, comedent, et laudabunt Dominum ; et qui comportant illud, bibent in atriis sanctis meis. LXX : Iurauit Dominus per dexteram suam et per fortitudinem brachii sui : Si ultra dedero triticum meum ut sit cibum ini¬ micis tuis, et si ultra biberint filii alieni uinum tuum in quo 10 laborasti ; sed qui congregauerint, comedent ea, et laudabunt Dominum ; et qui congregauerint, bibent ea in atriis sanctis meis. Omnipotens Deus, qui dixerat ad Ecclesiam : Super muros tuos constitui custodes, qui perpetuo non tacebunt, quibusque praecipiam, ut numquam orare desistant, nisi 15 impetrauerint quod precantur, nunc iurat per dexteram suam et brachium fortitudinis suae. De quo crebro diximus, quod sit Dominus noster atque Saluator, qui iuxta apostolum Dei uirtus est Deique sapientia. Iurat autem quod triticum et uinum Hierusalem nequaquam cedat in hostium cibos, nec 20 alienigenae labore illius perfruantur. Sed quicumque in lacrimis seminauerint, in gaudio metant, et qui messuerint, abiectisque paleis, purum frumentum in horrea congregauerint, ipsi comedant labores manuum suarum, et Dominum aetema laude sustollant, et bibant uinum in atriis sanctis eius. Quod 25 uel multas apud Patrem intellegimus mansiones, si de futura in regno caelorum accipimus beatitudine, uel certe ecclesias in tote orbe diuisas, in quibus plantati, postea in domo Do- v 743 mini florebimus. Quando autem dicit : Nequaquam ultra dabo triticum tuum inimicis tuis ; et uinum tuum alienigenae non 30 bibent, in quo laborasti, ostendit laborem antea Iudaeorum, et PL omnia opera eorum a daemonibus fuisse possessa, quando 608 35

8.9, 12/13 Is. 62, 6. Ioh. 14, 2.

17/18 efr I Cor. i, 24.

21 efr Ps. 125, 5.

8.9, 1 alt. in] E, om. fj. v 8 cibum] E, in praem. n v 19 cibum E seminauerent E, corr. 21/22 abiectique E 30 ostendet E ante E

23 efr

21

71®

IN ESAIAM XVII, lxii, 8.9-10/12

inter Deum et idola fluctuabant, quando eis dicebat Elias : Vsquequo claudicatis utroque pede ? si Dominus est Deus, sequimini ilium. Et iuxta typicam historiam, quae in Iudicum 35 libro narratur, ueniebant Madianitae, et usque ad Gazam fructus eius deuastabant, ita ut cibus hominum in escas brutorum animantium uerteretur. Hoc est autem triticum et hoc uinum, quod non comedent nisi laudantes Dominum et non bibent nisi in atriis sanctis eius, de quo Dominus in 4° passione dicebat \Amen amen dico uobis, non bibam de genimine uilis huius, donee illud bibam nouum in regno Patris mei. Quae ex parte complentur in Ecclesia, quando dicit Dominus discipulis suis : Bibite, amici mei, et inebriamini, fratres, quod uinum laetipcat cor hominis. Et in plena luce atque meridie 45 bibitur a Ioseph cum fratribus suis. Et complebitur plenius, quando inebriabitur terra benedictionibus Domini. Triticum quoque de quo panis caelestis efficitur, illud est, de quo loqui¬ tur Dominus : Caro mea uere est cibus. Rursumque de uino : Et sanguis mens uere est potus. 10/12. Transite, transite per portas, praeparate uiam populo, planum facite iter et eligite lapides, eleuate signum ad populos. Ecce Dominus auditum fecit in extremis terrae. Dicite filiae Sion : Ecce 5 Saluator tuus uenit ; ecce merces eius cum eo, et opus eius cor am i llo. Et u 0 c abunt eos p op ulus s an ctus, redemptus a Domino. Tu autem uocaberis quaesita ciuitas, et non derelicta. LXX \ Ite per portas p. 463 meas, et uiam facite populo meo ; et lapides de uia proicite. 10 Leuate signum in gentes ; ecce enim Dominus fecit auditum usque ad extremum terrae. Dicite filiae Sion : Ecce Saluator tuus uenit, habens mercedem suam secum, et opus suum ante faciem suam. Et uocabit eum populum sanctum, redemptum a Domino. Tu autem uocaberis requisita ciuitas, et non derelicta. Praecepit 15 custodibus murorum Hierusalem, quibus ante praeceperat ne tacerent, ne aliquando orare desisterent, ut transeant per portas Hierusalem, et uiam faciant populo. Quod semiiudaei v 744 in ultimo tempore, quando post plenitudinem gentium saluandus est Israel et ad Dominum rediturus, futurum esse 20 contendunt. Alii uero in regno caelorum explendum putant, quando erit uera laetitia, et unusquisque recipiet secundum

33/34 III Reg. 18, 21. 34/37 efr Iud. 6, 3.4. 40/41 Marc. 14, 25. 43 efr Cant. 5, 1. 44 Ps. 103, 15. 44/43 efr Gen. 43, 34. 48/49 Ioh. 6, 56.

30 illius E 38 comedunt E 44 hominum E potus est ~ E 10/12, 2 elegite E 5 merds E 14 praecipit E

43 bibetur ad E

49

IN ESAIAM XVII, lxii, 10/12

25

30

35

40

43

50

53

60

719

meritum suum, ac nequaquam Dominum in humilitate conspiciant, sed in habitu sentiant iudicantis, quando ueniet super nubes cum angelorum multitudine, ut reddat unicuique secundum opus suum. Nos autem secundum coeptam explanationem possumus haec et in primo aduentu intellegere, ut dicamus praecipi apostolis et apostolicis uiris, ut ingrediantur et transeant per portas quibus infernus non praeualet, et omnia tollant impedimenta de uia, ut absque aliquo scan- PL dalo populus Ecclesiam Saluatoris introeat. Vnde et Ioannes 609 clamabat in eremo : Ego sum uox clamantis in deserto, sicut dixit Esaias : Parate uiam Domini, rectas jacite semitas eius. Omnis uallis implebitur, et omnis mons et collis humiliabitur. Aliisque uerbis nunc idem sensus dicitur. Elegit lapides uir ecclesiasticus, qui omnem emollit de credentium corde duritiam. De quibus idem Baptista dicebat : Potens est Deus de lapidibus istis suscitare filios Abrahaam. Vel iuxta Septuaginta proicit de uia lapides qui infideles a credentibus separat. Quod ne putarent Iudaei de se did, iungitur : Leuate signum in gentes, et ad populos nationum, ut nequaquam unius terrae Iudaeae ad salutem prouocentur angustiae, sed auditum fiat in extremis terrae, ut passionem omnium Creatoris totus mundus exaudiat. Dicite, inquit, filiae Sion. Quae uel ideo appellatur filia Sion, quia primum orta est ex Iudaeis, de qua dicit in Cantico canticorum : Filii matris meae pugnauerunt aduersum me. Vel certe propterea filia, quia a Deo adoptionis nomen accepit. Quotquot enim susceperunt eum, dedit eis potestatem ut filii Dei fierent. Quid est autem quod iubentur magistri atque doctores Sion filiae nuntiare ? Ecce Saluator tuus uenit, qui in Hebraico dicitur Iesus. Vnde et Gabriel ad Ioseph : Et uocabis, inquit, nomen eius Iesum, ipse enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Qui Saluator credentium iudex est omnium, ut reddat unicuique secundum opera sua : iustis praemia, peccatoribus aeterna supplicia. v 745 Et uocabit, inquit, eos ipse Dominus atque Saluator. Siue iuxta Hebraicum : uocabunt eos apostoli et apostolici uiri, po¬ pulum sanctum et redemptum a Domino, qui redempti sunt Christi sanguine. Ipsa quoque ciuitas nequaquam appellabitur derelicta, ut prius uocata fuerat, uel in Iudaeis, propter negotiationem, uel in gentibus, propter idololatriam, sed requisita, ut Hebraice dicitur drusa ; ut pro augmentis et uarietate uirtutum, noua semper accipiant nomina. io/i2,31/32 Ioh. x, 23. 32/33 Is. 40, 3.4. 36/37 Matth. 3, 9. 43/46 Cant. 1, 5. 47/48 cfr Ioh. 1,12. 51/52 Matth. 1, 21. 53/54 Matth. 16, 27 ; Rom. 2, 6.

22 at E humilitatem E 27 praecepi E, corr. 31 clamates E, corr. dixit isaias E, ~ p v rectus E 42 omnem E (e corr.) 62 eius E

32

720

IN ESAIAM XVII, lxiii, i

LXIII. 1. Quis est iste, qui uenit de Edom, tinctis uestibus de Bosra ? Iste formosus in stola sua, gradiens in multitudine fortitudinis suae. LXX : Quis est iste qui uenit de Edom, fuluis uestibus de Bosor ? Sic 5 formosus in stola sua, uiolentia cum fortitudine. Et omnem hunc /* 464 locum ab eo loco, ubi iuxta LXX dicitur : Illuminare, illu¬ minate, Hierusalem, quia uenit lumen tuum, et gloria Domini super te orta est, usque ad praesens capitulum, ubi dicitur : Quis est iste qui uenit de Edom, tinctis uestibus de 10 Bosra ? multi nostrorum referunt ad finem mundi, in quo siue carnaliter, siue spiritaliter (diuersa enim sententia plu- PL rimorum est) explenda contendunt. Nos autem quia et supra 610 in hoc eodem capitulo legimus : Spiritus Domini super me, propter quod unxit me, annuntiare pauperibus misit me, quod 15 Dominus atque Saluator, lecto Esaiae uolumine, in synagoga Iudaeorum super se expletum esse monstrauit dicens : Hodie completa est haec scriptura in auribus uestris. Et nunc de eodem dicitur, quod post passionem ad Patrem cruentus ascenderit, necessitate compellimur, omnia quae dicuntur, in primo 20 accipere Saluatoris aduentu. Neque enim fieri potest, quod plerique nostrorum facere nituntur, ut uarientur tempore, quae operibus copulata sunt. Nec negamus sudoris esse maximi, haec omnia sibi coniungere, et sic spiritaliter explen¬ da in consummatione monstrare, ut in Christo et iuxta car25 nem et iuxta spiritum iam completa doceamus. Quia igitur uenit filiae Sion Saluator, cuius merces cum eo est, et opus illius coram illo. Et egressus est iustus ut splendor, et Saluator accensus est ut lampas, gauisusque sponsus super sponsa sua Ecclesia, immo exsultauit super earn Deus suus, qui ipse et v 746 3° sponsus et Dominus est. Propterea secundum assumptionem carnis et passionem crucis dicitur ad eum : Vt tingatur pes tuus in sanguine. Et sub Iudae uocabulo in Genesi prophetatur : Iuda, te laudabunt fratres tui. Manus tuae in ceruicibus inimicorum tuorum; adorabunt te filii patris tui; catulus leonis 35 Iuda, ad praedam, fili mi, ascendisti, requiescens accubuisti ut leo, et quasi leaena : quis suscitabit eum? Et iterum : Ligans ad uineam pullum suum, et ad uitem, 0 fili mi, asinam suam ; lauabit uino stolam suam, et sanguine uuae pallium suum. Iste est quern angelicae potestates uidentes ad Patrem ascendere 4° cruentum, imperant ceteris angelis, et ab eis audiunt : Leuate

lxiii, 1, C/8 Is. 60, 1. 13/14 Is. 61, i. 16/17 Luc. 4, 21. 31/32 Ps. 67, 24. 33/36 Gen. 49, 8.9. 36/38 Gen. 49, 11. 40/43 Ps. 23, 7.9.8.

lxiii, x, 3 multitudinem E 4 hie coni. Viet. 5 et] E, om. n v 24 alt. in] 25 quid E 26 filius ( ?) E 27 ut] et E 31 tingatur] E, intinga33 laudant E 36 suscitauit E 38 lauauit E

om.E tur fj. v

IN ESAIAM XVII, lxiii, i

45

50

55

60

65

70

75

721

portas, principes uestri, et eleuamini portae aeternales, et introibit rex gloriae. Quis est iste rex gloriae? Dominus fortis et potens, Dominus fortis in proelio. Et iterum : Dominus uirtutum, ipse est rex gloriae. Haec praemisimus, ut cum aliis testimoniis etiam praesens capitulum congruere doceamus. Vnde et in Cantico dicitur canticorum : Fratruelis mens rubicundus et Candidas; rubicundus in passione, candidus in resurrectione. Interrogant igitur angeli, rei nouitate perterriti. Mysterium enim passionis et resurrectionis Christi secundum apostolum Paulum cunctis retro generationibus fuerat ignoratum. Quis est iste qui de terra cruentus aduenit ? Edom quippe in linguam nostram et terrenus et cruentus exprimitur. Tinctis uestibus de Bosra ? Quod multi pio errore lapsi, putant de carne Domini intellegi, id est basar, quod uerbum si carnem significant, scriberetur per mediam PL litteram sin, nunc autem per sade scribitur, et interpretatur 611 firma atque munita; quod uel de Hierusalem accipimus, quae firmissimis muris fuit ante circumdata, in qua passus est Dominus ; uel de inferno, de quo in quinquagesimo nono et in centesimo septimo psalmo scriptum est : Quis deducet me in ciuitatem munitam? In qua clausae sunt animae mortuorum, et circumdata est firmissimis custodiis. Sciendum quoque quod iuxta historiam Bosra non sit in Edom, sed in Moab. Sequitur : Sic formosus in stola sua, gradiens in ^465 mxiltitudine fortitudinis suae. De quo et quadragesimus quartus psalmus canit : Formosus decore prae filiis hominum. v 747 Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime. Specie tua et pulchritudine tua, intende, prospere procede et regna. Pro quo Septuaginta transtulerunt : uiolentia cum fortitudine. Quod quern sensum habeat prudens lector inquirat. Ego qui loquor iustitiam, et propugnator sum ad saluandum. LXX : Ego qui loquor iustitiam, et iudicium salutaris. Respondit Dominus interrogantibus angelis : Quaeritis qui sim, qui ad caelos cruentus ascendam, et sanguis quo aspersus sum, non mihi deformitatem tribuerit, sed decorem ? Ego sum cui Pater tradidit omne iudicium. De quo et psalmista dicebat : Deus iudicium tuum regi da, et iustitiam tuam filio regis. Qui loquor iustitiam, ut malis mala et bonis

43/44 Ps. 23, 10. 46/47 Cant. 3, 10. 49/51 cfr I Cor. 2, 7.8. 52 cfr Hier. Interpr. Hebr. nom., p. 5, 24. 60/61 Ps. 59, 11 ; 107, 11. 66/68 Ps. 44, 3-5. 76 cfr Ioh. 5, 22. 77/78 Ps. 71, 1.

41 uestri] E /a v, uestras Viet., prob. v2 51 iste est ~ E terra] E edd. n, edom add. Ambr. v adueniat E 55 came E 56 sade] d E 57 uel de] om. E 60 pr. in] om. E 63 pr. in] om. E 67 potentissimum aliquot codd. species E 76 omni E

722

IN ESAIAM XVII, lxiii, 1-3/6

retribuam bona ; qui ueni pugnare contra aduersarias pote80 states, et captiuis praedicare remissionem, et uinctos de carcere liberare, ut et aduersarii poenas, et captiui sentiant libertatem. 2. Quare ergo rubrurn est indumentum tuum, et uestimenta tua sicut calcantium in torculari ? LXX : Quare rubra sunt uestimenta tua, et indumenta tua sicut cal¬ cantium torcular, ‘plenum conculcatum ? Vbi nunc dicitur, 5 rubrum, in Hebraeo legitur edom. Ergo et supra ubi scribitur Edom, non loci uocabulum est, sed nomen sanguinis. Rursum autem angeli sciscitantur et dicunt : Didicimus quod tu sis, qui loqueris iustitiam, et salus omnium in tuo sit iudicio constituta. Nunc scire uolumus, quare uestimenta tua sint 10 uelut musto tincta, aut quid causae exstiterit, ut tunicam quae desuper texta est, et scindi non potest, et de utero uirginali tantum candorem habuit, quantum nullus fullonum possit facere super terram, sanguine cruentares ? Magis enim tibi dementia conuenit, quam crudelitas ; magis candor, quam 15 cruor. Quibus respondit Dominus, non uno uersiculo, ut prius, sed multis uerbis, ut omnia doceat ignorantes, ne rursum quaerere compellantur. 3/6. Torcular calcaui solus, et de gentibus non est uir mecum. Calcaui eos in furore meo, et conculcaui eos in ir a me a. Et aspersus est sanguis eorum super uestimenta mea, et omnia indumenta mea pollui. v 748 5 Dies enim ultionis in corde meo, annus redemptioPL nis meae uenit. Circumspexi, et non erat auxilia- 612 tor ; quaesiui, et non erat qui adiuuaret. Et saluauit mi hi brachium meum, et indignatio mea ipsa auxili at a est mi hi. Et conculc aui p 0 pulo s in furore 10 meo, et inebriaui eos in indignatione mea, et detraxi in terram uirtutem eorum. Septuaginta pro eo quod nos diximus torcular caluaui solus, interpretati sunt: plenum conculcatum, quod magis cum superiori capitulo iungendum est, quam ut sit sequentis principium. Cetera sic 15 transtulerunt : Et de gentibus uir non est mecum, et conculcaui eos in furore meo, et confregi eos quasi terram, et deduxi sanguinem eorum in terram, et omnia uestimenta mea inquinaui. Dies enim retributionis uenit eis, et annus redemptionis adest. Aspexi, et non erat auxiliator / consider aui, et nullus qui praeberet

80 ulnctus E, corr. 2, 2 quasi Ambr. in torculari] E Ambr., torcular fi v 3/4 calcantis E, rede? 4 conculcatum] et praem. E, at cfr 3/6, I. 13 12 quanto E 13 cruentari E tibi enim ~ E 3/6, 4 inquinaui E 7 fuit E 13 superioris E 14 iungendum] E legendum fx u

IN ESAIAM XVII, lxiii, 3/6

723

20 auxilium ; et emit eos brachium meum, et furor mens aduenit, et conculcaui eos in ira mea, et deduxi in terram sanguinem eorum. Pro torculari quod Hebraice dicitur geth, Theodotio ipsum uerbum Hebraicum posuit phura. Sed melius in hoc loco Symmachus, quern et nos secuti sumus. Verbum enim 25 phura ambiguum est, et tarn torcular quam lagunculam plerumque significat. Dicendum est itaque de torculari, quod iuxta scripturae sanctae consuetudinem, interdum pro ultione atque suppliciis ponitur peccatorum, interdum n 466 in congregatione nouorum fructuum. Pro poenis ponitur 30 atque tormentis, quando Hieremias in lamentationibus plangens euersionem Hierusalem loquitur : Torcular caluacit Dominus uirgini filiae Iuda, ideo ego ploro. In bonam partem inscribuntur psalmi pro torcularibus octauus et octogesimus tertius. De quibus in suis locis, si uita comes fuerit, Domino 35 praebente, dicetur. Hoc torcular, in quo et malis supplicia, et bonis praemia a Saluatore calcantur, solus ipse calcauit, nullumque habuit adiutorem. Neque enim angelus aut archangelus, throni, dominationes aut ulla caelestium potestatum humanum corpus assumpsit, et pro nobis passus est, 4° et conculcauit aduersarias fortitudines atque contriuit. Nisi v 749 ille qui loquitur in psalmo : Saluum me fac, Domine, quoniam defecit sanctus. In tantum, ut etiam confidentissimus et in fidei ueritate firmissimus apostolus Petrus, timore perterritus fugerit, immo Dominum negarit. Quodque sequitur : Et 45 aspersus est sanguis eorum super uestimenta mea, et omnia indumenta mea pollui, nequaquam sic intellegendum, ut daemones et aduersarias potestates sanguinem habere credamus. Sed tropologice accipienda sunt omnia, quando clementissimus Deus ad eruendum populum suum 50 et captiuitatis uinculis liberandum, hostes ferire compellitur. Dies enim, inquit, ultionis in corde meo ; annus redemptionis meae uenit. De quo et supra legimus, in bo- PL nam partem praedicare annum Domini acceptum et diem 613 retributionis Deo nostro ; et nunc tarn in malam quam in bo55 nam. In malam : Dies enim ultionis in corde meo. In bonam : Annus redemptionis meae uenit ; ut eo tem¬ pore quo puniuntur aduersarii, Dei populus liberaretur, immo

3/6, 31/32 Thren. i, 15.16. 43/44 cfr Matth. 26, 69-75.

33/34 cfr Ps. 8, 53/54 cfr Is. 61, 2.

1

;

83, 1,

41/42 Ps.

II, 1.

32 uirgine E, corr. 32/33 scribuntur E 42/43 et usque firmissimus] om. E per 43 timere E perterritus] E, territus p v 44 fugere E 48 haberent E 49 eruendum] E, erudiendum n v 50 fieri E 54 mala E 54/55 bona E 55 mala E 56 bona E 57 libererur E

bomointel.

724

IN ESAIAM XVII, lxiii, 3/6-7

redimatur pretioso sanguine agni qui in Ioannis Apocalypsi dicitur trucidatus. De hac retributionis die et Moyses sancto Spiritu 60 prophetabat : Et retribuet uindictam inimicis, et odientibus se restituet. Circumspexi, et non erat auxiliator ; quaesiui, et non erat qui adiuuaret. Qui et in psalmo dixerat : Et exspectaui qui contristaretur et non juit, et qui consolaretur et non inueni. Ipse enim cum esset in forma Dei, non est rapinam arbitratus ae65 qualem se esse Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, et factus oboediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis, et propterea donauit ei nomen super omne no¬ men, ut saluaret sibi credentes dextera sua ; et indignatio eius, quae erat contra aduersarios, Dei populum liberaret. Siue emit 70 credentes in brachio suo, et furorem suum ultra non distulit ; deduxitque sanguinem eorum in terram,uel daemonum tPottlku>s, uel certe sanguinem Iudaeorum ; pro quo ceteri interpretes contentionem transtulerunt, qui omni studio nitebantur, ut uinctum populum non dimitterent. 7. Miserationum Domini recordabor ; laudem Domini super omnibus quae reddidit nobis Dominus, et super multitudinem bonorum domui Israel, quae lar gitus est eis secundum in dul genii am suam, 5 et secundum multitudinem misericordiarum sua- v 750 rum. LXX : Misericordiae Domini recordatus sum, uirtutes Domini in omnibus quae reddidit nobis. Dominus index bonus domui Israel, retribuet nobis secundum misericordiam suam, et secundum multitudinem iustitiae suae. Finito, ut nos 10 arbitramur primo, ut plerique aestimant secundo Saluatoris aduentu, in quo subauditur : iudicantis, immo pugnantis uox, suosque et populi sui aduersarios trucidantis, cruentus uictorque describitur. Incipit alia jrepiKOTrrj, in qua ex perso¬ na populi propheta loquitur, enarrans beneficia in se Dei, et u 467 15 sui cordis duritiam, ob quam et Hierusalem incendio, et Israel captiuitati traditus sit. Quod Iudaei ad Babylonica referunt tempora. Nos autem ordine et ratione monstrauimus, de praesenti dici tempore, in quo Romanis seruiunt, et excluso

58 I Petr, i, 19. 62/03 Ps. 68, 21. Phil. 2, 9.

58/59 cfr Apoc. 5, 12 ; 7, 14 ; 13, 8. 60/62 Deut. 32, 41. 64/66 cfr Phil. 2, 6.7. 66/67 cfr Phil. 2, 8. 67/68 cfr

62 aiubaret L (corr. a. m.) 63 pr. et] om. E 64 rapinam] ruina E 64/65 aequahs E 65 se] om. E semetipsum] om. E 67 autem] om. E 70 et] om. E 74 non demitterent] E n, om. v PL 7, 3 multitudine E 5 misericordiarum] E, miserationum p v 7 in omnibus] E, tecotdaburpraem. fi v (om. LXX) 11 subauditur] sub habitu Viet. .0 y°xl E Vict12 uosque E trucidantes E 16 babylonicam E 18 dtcit E

IN ESAIAM XVII, lxiii, 7 20

25

30

35

4°

45

de

55

725

Israele, gentium turba successit. Curramus igitur per singula orationis membra, et ea, ne laciniosa sit expositio, breuiter edisseramus. Pressus pondere malorum, in nullo alio nisi in Dei misericordia spem habeo, qui facit misericordiam in milia diligentibus se, et extendit misericordiam suam his qui cognoscunt eum. Ex quo ostenditur, diligentibus et cognoscentibus Deum misericordiam Domini subuenire. Non est enim uolentis neque currentis, sed miserentis Dei. Et nisi Dominus aedificauerit domum et custodierit ciuitatem, in uanum uigilat qui aedificat et custodit earn. Ipse enim uirtutem tribuet, ut faciamus fortitudinem, et possimus dicere : Fortidudo mea et auxilium et refugium meum in die malo¬ rum meorum. Quae in praesenti loco, non pro uitiis atque peccatis, sed pro angustiis debemus accipere. Quod autem iuxta Septuaginta sequitur : Virtutes Domini in omnibus quae retribuit mihi, pro quo in Hebraico laudes Domini continentur, signa intellegamus atque miracula, pro quibus ponuntur saepe uirtutes, ut ibi : Gloriam meam alteri non dabo, nec uirtutes meas sculptilibus. Et alibi : Virtutes eius in insulis nuntiabunt, uel gentibus totius mundi, uel ecclesiis quae firma mole fundatae sunt, et feriuntur potius quam subuertuntur. Interdum uirtus nequaquam pro fortitudine accipitur atque miraculis. Sed pro conuersatione bona, ut illud est apostolorum, Petri : Ministrate in scientia uestra uirtutem. Et Pauli : Si qua uirtus, et si qua laus. Iuxta quod et in alio loco dicitur : Melior est sterilitas cum uirtute. Prior uirtutis intellegentia Deo, secunda hominibus conuenit. Pro eo autem quod nos interpretati sumus : Super omnibus quae reddidit nobis Dominus, quod potest et in bonam et malam partem accipi, Symmachus manifestius in bonorum posuit retributione, dicens : Pro omnibus, in quibus benejecit nobis, et pro multitu¬ dine bonitatis, quam super domum Israel exercuit. Pro quo Septuaginta transtulerunt : Dominus iudex bonus domui Israel retribuit nobis secundum misericordiam suam, et secundum multitudinem iustitiae suae. Hoc autem non potest dicere, nisi ille qui intellegit iuste sustinere quae patitur. Denique in septuagesimo secundo psalmo, cuius exordium est: Quam bonus IsraelDeus.his qui recto sunt corde, loquitur propheta ex persona eorum, qui Dei iudiciis perturbantur : Mei autem paene moti

7,

26 Rom. 9, 16. 26/28 Ps. 126, 1. 30/31 efr Ier. 16, 37/38 Is. 42, 12. 42 I Petr. 1, 5. 43 Phil. 4, 8. (iuxta LXX). 55/56 Ps. 72, 1. 57/59 Ps. 72, 2.3. 42, 8.

19.

36/37 Is. 44 Sap. 4, 1

19israhelE 21 disseramus E 22 misericordiam E 28 uigilauit 13 32 accepere E, corr. 33 in omnibus] E, recordabor praem. fiv 34 retribuet E 43 alt. et] om. E 45 secundum E 56 recti E 57 peni E

PL 614

v

751

726

IN ESAIAM XVII, lxiii, 7-8/10

sunt pedes ; paene effusi sunt gressus met, pacem peccatorum uidens, et. cetera, usque ad finem psalmi. Vnde apostolus 60 Paulus qui Dominum iudicem bonum iustumque cognouerat, loquitur confidenter . Reposita est mihi corona iustitiae, quam reddetmi hi iustus iudex. Non solum autem mihi, sed et omnibus qui diligunt aduentum Domini et Saluatoris nostri. Nec est inter bonum et iustum, ut haeretici uolunt, ulla distantia, 65 eodem scribente . Ergo lex sancta esty et mandatum sanctum, et iustum, et bonum, ut uidelicet bonitas in genere, iustitia intellegatur in specie. Quamobrem scribit ad Romanos : Vix emm pro iusto quis moritur ; nam pro bono forsitan quis audeat mori. Et dixit : Verumtamen populus meus est ’^468 filn non negantes. Et factus est eis Saluator. In omni tribulatione eorum non est tribulatus, et angelus faciei eius saluauit eos ; in dilectione sua, et 5 in indulgentia sua ipse redemit eos, et portauit eos, et leuauit eos cunctis diebus saeculi. Ipsi autem ad PL iracundiam prouocauerunt, et afflixerunt spiritum 615 sancti eius ; et conuersus est eis in inimicum, et debellauit eos. LXX : Et dixit : Non populus mens, 10 fihi nequaquam reprobabunt. Et factus est eis in salutem ex omni tribulatione eorum. Non legatus, neque angelus, sed ipse saluauit eos, quod diligeret illos, et parceret eis, ipse redemit v 752 eos, et suscepit illos, et exaltauit omnibus diebus saeculi. Ipsi autem non crediderunt, et exacerbauerunt Spiritum sanctum 15 eius. Conuersus est eis in inimicum, ipse pugnauit contra eos. Vbi nos inteijiretati sunrus : In omni tribulatione eorum non est tribulatus, quod Hebraice dicitur lo, et est negantis aduerbium, pro non, legi potest et ipse, ut sit sensus : In omni tribulatione eorum ipse est tribulatus, id est Deus • 20 ut non solum peccata, sed et tribulationes nostras ipse portaret. Ipse emm mfirmitates nostras portat, et pro nobis dolet. 1 °/”ro Septuaginta posuerunt aliud quod in Hebraeo non habetur : Non legatus, neque angelus, sed ipse saluauit eos / de quo in suo dicemus loco. Dixit igitur Deus qui iustus est 25 iudex domui Israel, et austeritatem iustitiae dementia mitigat iudicantis . Genui quidem filios et exaltaui, et ipsi spreuerunt me. Verumtamen quia populus meus sunt, et semel fxlii nomi-

Cl/6.t II Tim. 4, 8. 05/60 Rom. 7, 12. 07/69 Rom. j, 7. 8/10, 17 sqq. cfr Ginzberg, p. 314. 21 cfr Is. 33, 4. ’ 26/27 Is. 1, 2.

68 p°en?£ 59 uidentcs E ad] E s. 1. a. m. 06 iustitia] E, et praem. a v ,8/l°> c rcc lmlt corr. portabit E 8 sanctum v in marg. 10 salute E 13 ipse E, corr. 15eisin]etsiE 20/21 portarit E 22 hebraico E 26 ipse E, corr. 1

IN ESAIAM XVII, lxiii, 8/io

30

35

40

45

50

55

60

65

727

nati, non peribunt in perpetuum. Si me spernere et negare desierint, sentient Saluatorem, quia in omni tribulatione eorum ipse tribulatus est. Siue non est tribulatus, ut parumper eos desereret, et nudatos auxilio suo cogeret ad rogandum ; uel certe nequaquam tribulauit eos, sed e contrario, ceteris persequentibus, adiutor fuit, misitque angelum suum, qui eos de periculo liberaret; aut iuxta Septuaginta, non per angelos et prophetas et alios sanctos uiros saluare uoluit populum suum. Verum ipse descendit ad oues perditas domus Israel, ut ouem morbidam suis humeris reportaret, et drachmam quae perierat inueniret, et luxurioso filio reuertenti laetus occurreret. Propter quod sponsa dicit in Cantico canticorum : Osculetur me osculis oris sui. Nequaquam per patriarchas, Moysen et prophetas, sed meum corpus assumat, in mea carne uersetur, Verbum caro fiat, et sic osculetur me habitans in me, ut sit Emmanuel. Nequaquam igitur ut legatus, nec ut angelus, sed ipse saluabit eos qui receperunt salutem. Non operum merito, sed caritate Dei. Sic enim Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam. Quod si prudens lec¬ tor tacita cogitatione respondent, quare multi non sunt V753 saluati, si ipse saluauit eos, et dilexit, et pepercit filiis suis, PL et redemit eos sanguine suo, suscepitque et exaltauit assum- 616 ptos ? Infertur causa perspicua : Ipsi autem non crediderunt, et exacerbauerunt Spiritum sanctum eius, siue sancti illius, quod Hebraice dicitur cadeso. Voluit itaque Deus saluare cupientes. Et prouocauit ad salutem, ut uoluntas haberet praemium ; sed illi credere noluerunt. Alioquin et de Ioanne scriptum est : Fuit homo missus a Deo, cui erat nomen Ioannes. Hie uenit, ut praeberet testimonium luci, ut omnes crederent per h- 469 eum. Nec statim in culpa est, si plures credere noluerunt, sed uoluntas uenientis haec fuit, ut omnes crederent et saluarentur. Sin autem qui exasperauerit et affiixerit Spiritum san¬ ctum, uel sancti eius, id est Christi Deum exasperat ; eiusdem Spiritus sanctus cum Patre Filioque naturae est. Quamobrem apostolus praecipit: Nolite contristare Spiritum sanctum, in quo signati estis. Qui Spiritus sanctus recedit a corpore subdito peccatis ; et in peruersam animam non ingreditur sapientia. Vnde et Dauid conscientia peccatorum, ne Spiritum

36/39 efr Luc. 63/64 Eph. 4,

15. 30.

39/40 Cant, x, 1. 65/66 efr Sap. 1, 4.

45/47 Ioh. 3,

16.

56/58 Ioh. 1, 6.7.

29 qui E 40/41 per usque sed] E in mg. inf. 44 reciperunt E 45 deus dilexit] E, ~ n v 40 crediderit E 48 sint E 55 ille E, corr. 56 erat nomen] E, ~ p. v ioannis E, corr. 59 uenientis] uocantis coni, quidam iuxta 64 quis E 05 ingredietur E v

72&

IN ESAIAM XVII, lxiii, 8/10-11/14

sanctum perderet, precabatur dicens : Et Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Vt autem sciamus, omnem qui exasperat Spiritum sanctum, Deum offendere, et de amico inimicum et 70 hostem fieri, Petrus apostolus significantius in apostolorum actibus loquitur : Quare conuenit uobis mentiri Spiritui sancto? non estis hominibus mentiti, sed Deo. Iste est Spiritus sanctus, de quo in euangelio Dominus dicebat : Si diligitis me, mandata mea.' seruate ; et ego petam Patrem et alium Paracletum dabit 75 uobis, ut sit uobiscum in sempiternum, Spiritum ueritatis. De quo et in Sapientia reperimus, quae nomine Salomonis scribitur : Sanctus enim Spiritus disciplinae fugiet dolum, et recedet a cogitationibus stultis. 11/14. Et record at us est die rum saeculi, M oy si, populi sui. Vbi est qui eduxit eos de mari cum pastoribus gregis sui ? ubi est qui posuit in medio eius Spiritum sancti sui ? Qui eduxit ad dexteram 5 Moysen brachio maiestatis suae ; qui scidit aquas ante eos, ut faceret sibi nomen sempiternum. Qui duxit eos per abyssos quasi equum in deserto non v 754 impingentem. Quasi animal in campo descendens, Spiritus D omini duct or eius f uit. Sic adduxisti p 010 pulum tuum, ut faceres tibi nomen gloriae. LXX : Et recordatus est dierum antiquorum qui eduxit de terra pastorem ouium. Vbi est qui posuit in eis Spiritum sanctum ? qui eduxit dextera Moysen brachium gloriae suae. Sic eduxit po¬ pulism suum. Praeualuit aquam in conspectu eius, ut faceret PL 15 sibi nomen sempiternum. Adduxit eos per abyssum sicut equum 617 per solitudinem, et non laborauerunt. Et sicut iumenta per campum descendit Spiritus a Domino, et dux eorum fuit. Sic ad¬ duxisti populum tuum, ut faceres tibi nomen gloriae. Dominus protectore factus est aduersarius populi Iudaeorum, 20 qui ad iracundiam prouocauerunt Spiritum sanctum eius, et debellauit eos, ipse recordatus est antiquorum dierum, quando pro eis Moyses in eremo deprecatus est, dicens : Aut dimitte eis hanc noxam ; aut si non fads, dele me de libro quern scripsisti. Veteris igitur Esaias recordatus historiae, dicit: Vbi est ille 25 Moyses qui eduxit eos de Rubro mari ? Vbi est pastor ouium ? Vbi ille qui cum ceteris pastoribus gregis Domini laborauit ?

#7/68 Ps. 50, 13. 71/72 Act. 5, 9. 11/14, 22/24 Ex. 32, 31.32.

72/75 Ioh. 14, 15.16.

77/78 Sap. 1

1

5 5

4 sanctum E duxit E 12 in] om. E 13 dextera] de terra E brachio E adduxit E 14 praeualuit] E cum LXX, per ualidam u v aqua £ facere (ut om^) E,for/. recte (noirjaai L.XX), sed cfr /. 32/33 24 igitur] E in mg. inf. isaia E dicit] et proem. E 25 est] om. E 11/14,

IN ESAIAM XVII, lxiii, 11/14-15.16

30

35

40

45

729

Qui impetrauit, et posuit Spiritum Dei oratione et precibus suis, in grege Domini ? Aut certe ita intellegendum : Vbi est ilia dementia Domini, qua quondam misertus est populo suo, ut Spiritus quoque sancti eis gratiam tribueret. Qui eduxit in dexteram partem, non in sinistram, Moysen seruum suum brachio maiestatis suae ; qui scidit aquas ante eos, ut faceret sibi nomen sempiternum, et usque in praesentem diem illius potentia narraretur ? Duxit enim populum suum per immensas aquarum abyssos, quasi equum per solitudinem, et iumenta per planum, et Spiritus Domini ductor eius fuit, id est gregis Domini. Spiritum autem hie angelum debemus intellegere, qui ductor fuit populi Israel, iuxta illud quod scriptum est : Qui facit angelos snos spiritus, et ministros suos ignem urentem. : Isti sunt administratorii spiri¬ tus, qui mittuntur in ministerium, propter eos qui possessuri sunt salutem. Consideremus illud quod et in Actibus Apostolorum scribitur : Spiritus Domini rapuit Philippum, et non uidit eum ultra eunuchus ; an super angelo debeamus accipere.

fi 470

Et in epistola ad Hebraeos

v 755

Sunt qui angelum in Spiritu sancto haec fecisse testentur. Manifesta percurrimus, ut in obscurioribus immoremur. 15 16 Attende de caelo, et uide de habitaculo san¬

. .

cto tuo, et gloriae tuae. Vbi est zelus tuus et fortitudo tua ? multitudo uiscerum tuorum, et miserationum tuarum super me continuerunt se. Tu enim 5 pater noster ; et Abraham nesciuit nos, et Israel ignorauit nos. Tu Domine pater noster, redemptor noster a saeculo nomen tuum. LXX : Conuertere de caelo, et uide de domo sancta tua, et gloriae tuae. Vbi est zelus tuus et fortitudo tua ? ubi est multitudo misericordiarum tuarum et 10 miserationum tuarum qua sustinuisti nos ? Tu enim es pater noster, quia Abraham non cognouit nos, et Israel non cognouit nos. Sed tu, Domine pater noster, libera nos ; a principio nomen tuum super nos est. Qui tanta populo tuo praestitisti, quae su¬ 15

perior sermo narrauit, ut spiritus quoque tui dignos nos consortio duceres, nunc quoque attende de caelo, et uide opera nostra, si tamen te digna sunt. Quare auertis faciem tuam a nobis ? Caelum autem dicitur habitaculum sanctum et domus gloriae eius, iuxta illud : Caelum mihi thronus est ; terra autem

30/32 efr Ex. 14, 21. 15.16, 10 Ps. 43, 24.

39 Ps. 103, 4. 40/42 Hebr. 1, 14. 18/19 Is. 66, 1.

43/44 Act. 8, 39.

27 imperauit E 32 eum E 33 et] E, ut /x u 30/38 id usque fuit] E in mg. inf. 42 et] E, om. n v 43 ut E 44 eum] om. E 40 percucurrimus E 15.16, 2 tuos E, corr. 8 gloria tua E 11 nouit E 13 tuo] E, om.

PL 618

IN ESAIAM XVII, lxiii, 15.16-17/19

730

scabellum pedum meorum. Et in alio loco : Qui habitat in caelis, irridebit eos. Et : Ad te leuaui oculos meos, qui habitas in caelo. Non quo omnipotent Deus, qui tenet caelum palmo et terrain pugillo, ullo claudatur loco ; sed quo quae sanctiora sunt, illius locus et habitaculum esse dicantur. Denique Salomon qui aedificauit domum Dei, ad eum precans loquitur : Cadi caelorum 25 et terra non sufficiunt tibi. Et in oratione dominica dicamus: Fiat uoluntas tua sicut in caelo, ita et in terra. Vbicumque ergo fit uoluntas Dei, illud est habitaculum eius et domus Dei. Quod autem sequitur : Vbi est zelus tuus et f ortitudo tua ? illo testimonio disseramus, quod per Hiezechiel ad Hierusalem 30 dicit Deus, quae secuta fuerat amatores suos : lam non irascar tibi, et zelus meus recessit a te. Et est sensus : Quia peccauimus et nos odisse coepisti, recessit a nobis zelus tuus, qui non rece¬ di t quando loquitur per Zachariam : Zelatus sum Sion et Hieru¬ salem zelo magno. Vnde et in consequentibus ait : Et irascar 35 super gentes quae congregatae sunt aduersum earn in circuitu. v 756 Recedente autem zelo, recedit et fortitudo Dei, et paternorum uiscerum superatur affectus, dum magnitudine peccatorum incredibilis Dei dementia uincitur, ut contineat se super auxilio meo, qui me oppressum uidere non poterat. Tu enim, 40 inquit, es pater noster, qui creator es omnium. Nescit nos Abraham, et ignorat Israel, quia te offendimus, nec cognoscunt filios, quos a Deo suo intellegunt non amari. Subita nascitur quaestio, quare Abraham et Israel, hoc est Iacob, posuerit, et Isaac nomen taciturn sit ? Ad quod respondebi45 mus : principio et fine posito, etiam media nominari. Siue ita : Abraham de gentibus uocatus ad fidem est, et pro qualitate prioris et consequentis conditionis, mutationem sortitus est nominis. Iacob quoque ut appellaretur Israel, multo ad id labore peruenit. Vnde et Abraham tres habuit uxores, et 50 Iacob quattuor ; Isaac uero ab initio usque ad finem nomen possedit antiquum, et Ecclesiae indicans castitatem, una fuit uxore contentus. Isti igitur qui precantur de peioribus commutationem in meliorem statum, eorum assumunt simili- M47i tudinem, quibus laeta post tristia successerunt. Hoc autem 55 est omne quod postulant, ut quia pater eorum est, et hoc eos dignatus est nomine, non obliuiscatur filiorum suorum ; ne per ipsos nomen Dei blasphemetur in gentibus. 17 19 Quare errare nos fecisti, Domine, de uiis 20

/ .

_

19/20 Ps. 2, 4. 30/.-H Ez. 16, 42.

w

20 Ps. 122, 1. 24/25 II Par. 2, 6. 25/20 Matth. 6 10. 33/34 Zach. x, 14. 34/35 Zach. 1, 15. 43 cfr Gen.

17, 5 ; 32, 28. 22 illo E quoque E 23 locu E 25 sufficient E dicamus] E, dicitur fj.y 20 alt. in] E s. 1. 48 quodque E, corr. 49 laborem E 52 peioribus] E, peccatoribus n v 17.19, 1 de] E, in /a V

IN ESAIAM XVII, lxiii, 17/19

731

tuis. Indurasti cor nostrum, ne timer emus te ? Conuertere propter seruos tuos tribus hereditatis tuae. Quasi nihilum possederunt populum sanctum tuum. 5 Hostes nostri conculcauerunt sanctijicationem tuam. Facti sumus quasi in principio ; cum non dominareris nostri, neque inuocaretur nomen tuum super nos. LXX : Quare seduxisti nos, Domine, de uia tua sancta ? Indurasti corda nostra, ut non timeremus te ? Conuer- PL 10 tere propter seruos tuos, propter tribus hereditatis tuae, ut 619 modicum possideamus montis sancti tui. Aduersarii nostri conculcauerunt sanctuarium tuum; facti sumus quasi a principio cum non dominareris nostri, neque inuocatum est nomen tuum super nos. Epistola quam scribit Paulus ad Corinthios, cum ad 15 unius scribatur populum ciuitatis, pro uarietate habitantium, id est sanctorum et peccatorum, nunc laudat eos, nunc corripit, nunc docet, nunc reprehendit, prouocat ad continen- v 757 tiam. Nuptias non recusat ; retrahit ab idololatria ; instruit resurrectionem ; digamiae porrigit manum, ne locum tribuat 20 fornicationi. Hoc diximus, ut praesens quoque capitulum, quod omne ex populi Deum deprecantis oratione contexitur, uel iustorum intellegamus esse uel peccatorum, et nunc laudare Dominum, nunc mouere Domino quaestionem, et suam culpam referre in Deum. Vnde et post cetera etiam hoc 25 loquuntur : Quare errare nos fecisti, Domine, de uiis tuis, uel seduxisti nos de uia tua ; indurasti cor nostrum ne timeremus te ? Non quo Deus erroris causa sit et duritiae, sed quo illius patientia, nostram exspectantis salutem, dum non corripit delinquentes, causa erroris duritiaeque ui30 deatur. Vnde quibusdam uehementer iratus, a percutiendo manum suspendit, et loquitur : Non uisitabo super filias uestras cum fuerint fornicatae, et super sponsas uestras cum adulterauerint. Flagellat enim omnem filium quern recipit, et ad hoc percutit ut emendet. Denique qui nequaquam filiorum uoca35 bulum perdiderunt, sed per poenas retrahuntur ad paenitentiam, dicit de eis : Visitabo in uirga iniquitates eorum, et in flagellis peccata eorum ; misericordiam autem meam non auferam ab eis. Est enim tristitia quae ducit ad uitam, et est tristitia quae ducit ad mortem. Vnde et peccator loquitur in psalmo : 40 Declinare fecisti semitas nostras a uia tua, et humiliasti nos in

17/19, 14/20 cfr I Cor. 31/33 Os. 4, 14. Ps. 88, 33. 40/41 Ps. 43, 19.

33 cfr Hebr. 12, 6.

36/38

4 possiderunt E 0 sancta] delend. coni. Viet. 11 montes E 12 principibus E 15 scribitur E 23 et] om. E 24 et] om. E 28 quod E 32/33 adultauerunt E 34 nequam E 35 sed] om. E et trahuntur E 36 uirgam E 39 et] om. E 40 declinasti E (fecisti om.), rede ? 18

C.C. LXXfflA

732

IN ESAIAM XVII, lxiii, 17/19

loco afflictionis. Et per quadraginta annos errat populus in deserto ; ut priorem uiam non inueniat, nec ad Aegyptios reuertatur. In Osee quoque sepiuntur semitae Hienisalem, et clauduntur spinis ; ne sequatur amatores suos, et necessitate com45 pulsa, reuertatur ad uirum suum pristinum. Et Pharaonis dicitur Deus indurasse cor, ne dimitteret populum eius et ut decern plagis affligeretur. Quam quaestionem diligentissime Paulus disseruit ad Romanos. Et nos in quodam opere perstrinximus. Conuertere, ait, Domine, siue conuerte nos propter 50 seruos tuos, Abraham et Israel, qui non cognouerunt nos, uel PL quos esse in populo credimus. Quasi ad nihil enim et absque 620 ullo labore populum tuum sanctum possederunt aduersarii nostri. Siue conuerte nos, ut iuxta Septuaginta paululum v758 possideamus montis sancti tui, quia totum montem tuum p. 472 55 possidere non possumus, ut cum partem habuerimus, ueniamus ad plenitudinem eius et contemplemur gloriam Vnigeniti a Patre, plenitudinem gratiae et ueritatis. De quo in hoc eodem propheta dicitur : In nouissimis diebus manifestus erit mons Domini. De eo autem quod supra positum est : Quare nos 60 errare fecisti ? quo sensu accipiendum sit, plenissime docet Hieremias : Seduxisti me, Domine, et seductus sum ; tenuisti, et potuisti. Dum enim mihi clementiam polliceris, et quasi misericors pater dissimulas duritiam, et artifex medicus abscondis ferrum acutissimum, ne aegrotantem terreas antequam 65 cures, fecisti me neglegentem. Propter quod et de Hierusalem dicit Deus : Ecce ego seducam earn, et ponam earn quasi desertum, et statuam earn sicut terram absque aquis, et loquar ad cor eius. Et dabo possessiones eius inde, et uallem Achor ad aperiendam intellegentiam. Consideremus ordinem singulorum : 70 seducit earn, et facit esse desertam, et absque aqua, ut uirtutum patiatur sitim. Quae postquam dixerit : Sitiuit in te anima mea, quam multipliciter tibi caro mea, tunc loquetur ad cor eius, et lugentem consolabitur. Et dabit ei possessionem inde, hoc est, de paenitentia et maerore qui operatur salutem.

41/43 cfr Num. 32, 13.

43/44 cfr Os. 2, 6. 45/47 cfr Ex. 4, 21 ; 5,1 ; 7, 13 ; 8» J5 ; 9» 35 ; 10, 27 ; II, 10. 47/48 cfr Rom. 9, 17.18. 48/49 cfr Hier. epist. 120, ad Hedibiam, 10. 56/57 Ioh. 1, 14. 58/59 Is. 2, 2. 59/60 Is. 63,17. 61/62 Ier. 20, 7. 66/6905.2,14.15. 71/72 Ps. 41, 2.

43/44 claudentur E

48 disserit E

48/49 perstriximus E

49 conuerte]

conuertere E 52 possiderunt E 54 montis] montes E 55 haberemus E 57 plenitudinem] E, plenum p v 59 quare] quare estpraem. E, sed exp. 59/60 nos errare] E, ~ p. v 60 quod E, corr. est E, corr. 62 posuisti E p {sed cfr Hier. in Hieremiam IV, 22, p. 241, 14/15) 67 pr. et] id est Viet. 68/69 aperiendum E, corr. 72 loquitur E 74 maerore] de praem. E

IN ESAIAM XVII, lxiii, 17/19-lxiv, 1/3

733

75 Et humilitas conturbati cordis eius (hoc enim interpretatur

uallis Achor) aperit intellegentiam, ne ignoret Creatorem suum. Hostes, ait, nostri conculcauerunt sanctuarium tuum. Haud dubium quin templum significet, quod uictores calcauere Romani. Et facti sumus sicut in principio antequam 80 uocaremur in Abraham, et dum essemus in Aegypto, non habentes Deum, nec reges, nec principes, nec prophetas, nec legem mandatorum Dei, quae omnia post passionem completa sunt Domini, hodieque complentur. Dicentibus enim illis : Sanguis eius super nos, et super filios nostros, manet maledictio 85 sempiterna, et non dominatur eorum Deus, neque inuocatur nomen illius super eos, dum nequaquam Dei populus nuncupatur. LXIV. 1/3. Vtinam disrumperes caelos et descen¬ der es ; a facie tua monies defluerent. Sicut exustio v 759 ignis tabescerent, aquae arderent igni, ut notum fieret nomen tuum inimicis tuis. A facie tua gentes 5 turbarentur. Cum feceris mirabilia, non sustinebi- PL mus ; descendisti, et a facie tua montes defluxe- 621 runt. LXX : Si aperueris caelum, tremor apprehendet ex te montes ; et liquescent sicut cera a facie ignis liquefit, et comburet ignis aduersarios. Et manifestum erit nomen tmim in ad10 uersariis ; a facie tua gentes turbabuntur. Cum feceris gloriosa, tremor apprehendet ex te montes. Quoniam hostes nostri con¬ culcauerunt sanctuarium tuum, et facti sumus quasi in principio, quando non inuocabatur nomen tuum super nos. Propterea deprecamur et dicimus : Vtinam disrumperes 15 caelos, et descender es / et qui semper promitteris, tu aliquando promissa compleres. Hoc autem eo tempore dicebatur, quando necdum Saluator aduenerat, nec de utero uirginali naturae nostrae atque substantiae assumpserat hominem quern saluaret. Vt qui portauimus imaginem ter20 reni, portemus imaginem supercaelestis. Quod si faceres, inquiunt, et aperirentur caeli, siue caelum, ad aduentum maiestatis tuae montes defluerent, uel tremor apprehenderet montes, et consumerentur, sicut cera a facie ignis consumi- m 473 tur. Et Hiezechieli aperti sunt caeh, et uidit uisionem magnam. 25 Sed et Moyses in Deuteronomii benedictionibus imprecatur :

75/76 cfr Hier. Interpr. Hebr. nom., p. 24, 5 ; 49, 19.

Matth. 27, 25. lxiv, 1/3, 19/20 cfr I Cor. 15, 49.

SO/82 cfr Os. 3, 4.

84

24 cfr Ez. 1, 1.

75 eius] seq. in E rasura fere 12 litt. 78 aut E E s. 1. lxiv, 1/3, 3 aquae] atque E 7 adpraehendit E E (cfr l. 31), liquescit [n v 11 adpraehendit E s. 1. 19 qui] E, sicut v

83 et hodieque E

8pr. et] om. E ex te] om. E

86 dei] liquefit] 17 de] E

734

IN ESAIAM XVII, lxiv, 1/3-4.5

Aperiat tibi Dominus thesaurum suum bonum, caelum, ut det tibi benedidionem. Et in euangelio Baptista Ioannes uidisse narratur caelos apertos, et Spiritum sanctum super Dominum in columbae specie descendentem. Montes autem qui ad ad30 uentum Domini de quo scriptum est : Deus ignis consumens, instar cerae consumuntur et liquefient, aduersariae potestates sunt, et omnes qui se erigunt aduersum scientiam Dei. De quibus et in nonagesimo sexto psalmo canitur : Vidit, et commota est terra. Montes liquefadi sunt sicut cera a facie Domini, 35 a facie Dei uniuersae terrae. Si enim tu descenderes, et tua promissa compleres, tabescerent, iuxta Symmachum, aquae maris et omnem salsuginem earum ignis ille consumeret. De quo et in alio psalmo scriptum est : Sicut deficit fumus, deficiant ; sicut consumitur cera a facie ignis, sic pereant pecca40 tores a facie Dei. Et hoc notandum quod cum aquae maris diuino fuerint igne consumptae, tunc notum fiat nomen Do¬ mini Saluatoris inimicis eius. De quibus in sexagesimo septimo psalmo dicitur : Lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso ; ut quern beneficiis non senserant, urbis suae subuersione et 45 propria captiuitate cognoscant. Et a facie illius gentes turbabuntur, siue ut significantius in Hebraico dicitur, mouebuntur, ut quae prius immobiles erant, ueniant ad salutem. Cumque mirabilia fecerit, et ostenderit signa in euangelio, quae quondam ostendit in Aegypto et in solitudine, confite50 buntur se gloriam aduentus eius ferre non posse, siue quod tremor apprehenderit montes. Pulchreque iuxta Hebraicum, quasi exauditi essent qui supra fuerant deprecati : Vtinam disrumperes caelos et descenderes, a facie tua mon¬ tes defluerent. Postea inferunt : Descendisti ; Verbum 55 caro factus es, et habitasti in nobis, uere Emmanuel, quod interpretatur nobiscum Deus. Et ideo a facie tua omnes mon¬ tes defluxerunt, de quibus supra diximus. Hebraei hunc locum ita disserunt : Sic comburet ignis iniquos, quomodo aquae feruent ignis ardore ; amasim enim non consumptionem et 60 tabem, ut ceteri interpretati sunt, sed iniquos intellegi uolunt. 4.5. A saeculo non audierunt, neque auribus perceperunt. Oculus non uidit, Deus, absque te quae praeparasti exspectantibus te. 0ccurristi laetanti

26/27 Deut. 28, 12. 27/29 v, hoc est testimoniorum, quando sanguis in primo coitu maritali uirginis approbatur. Et defluximus, inquit, quasi folia de arboribus, 20 quae propter iniquitates nostras uentorum flatibus disperguntur. In quo considerandum, quod iustitia quae in lege est, ad comparationem euangelicae puritatis immunditia nominetur. Etenim non est glorificatum quod prius glorificatum fuit, propter excellentem gloriam. Vnde et Paulus apostolus, 25 qui secundum iustitiam, quae in lege est, uniuersa compleuerat, dicit se omnia duxisse pro damno, ut Christum lucrificaret et propter eminentem scientiam Domini nostri Iesus Christi, propter quern cuncta arbitratur quasi stercora, ut Christum lucrifaciat, et inueniatur in eo non habens suam iustitiam, 30 quae ex lege est, sed per fidem Christi quae est ex Deo iusti-

Ioh. 1, 18. 40 Ex. 33, 20. 42/43 Matth. 5, 8. 6, 21/25 cfr Phil. 3, 6. 27/31 cfr Phil. 3, 8.9.

45 saluauimur E

6, 1 immundi E, u in marg.

4 tu] om. E 6 sedentes E 12/13 saluemur 17 Kvrjacov E, kvovocou p. papTvpicov p. 24 paulus apostolus] E, ~ p v 20 christo E 27 et] om. E

E

v 762

PL 624

IN ESAIAM XVII, lxiv, 6-7

35

4°

45

50

53

737

tia. Est enim iustus qui perit in iustitia sua, si post euangelii ueritatem umbras uelit exercere legales, et non iuste quod iustum est persequi. Vnde iuxta sapientissimum Salomonem omnis uir uidetur sibi iustus, cum in lege uersatur. Ad quos Dominus loquitur in euangelio : Vos estis qui uosmetipsos iusti- v 763 ficaiis coram hominibus. Quod Paulus fugiens ait : Nihil mihi conscius sum, nec tamen in hoc iustificatus sum. Ex peccato m 473 autem Dei iustitia, de qua idem Salomon loquitur : Intellegite iustitiam ueram. Ergo est alia iustitia quae non habet ueritatern, et haec est uera iustitia, de qua rursum in euangelio dicitur : Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Quam multi prophetae et iusti desiderauerunt uidere, et non uiderunt. Abraham autem uidit istam iustitiam, et laetatus est, nequaquam sequens occidentem litteram, sed spiritum uiuificantem. Nec mirum haec de hominibus dicere, cum astra quoque Dei iustitiae comparata, non sint munda, et aduersum angelos suos peruersum quid excogitauerit. Si quis igitur post euangelium Christi, et aduentum filii Dei paedagogae legis obseruat caeremonias, audiat populum confitentem, quod omnis ilia iustitia panno sordidissimo comparetur, cui et Esther diadema suum, quod erat regiae potestatis insigne, comparat, quod nequaquam uoluntate, sed necessitate portabat : Tu scis necessitatem meam, quoniam detestor signum superbiae meae, quod est super caput meum in diebus ostensionis meae. Abominor illud sicut pannum menstruum ; nec porto in diebus quietis meae. 7 Non est qui inuocet nomen tuum, qui consurgat et teneat te. Abscondisti faciem tuam a nobis, et allisisti nos in manu iniquitatis nostrae. LXX : Et non est qui inuocet nomen tuum, et qui recordatus apprehendat te. Quoniam auertisti faciem tuam a nobis et tradidisti nos propter iniquitates nostras. Quia instar foliorum de arboribus fluximus quae uentus arefacta dispergit, propterea nullus inuentus est qui inuocaret nomen tuum, et consurgens de ruina iniquitatum suarum, apprehenderet uel teneret te, diceretque cum sponsa : Inueni quern quaesiuit anima mea ; tenebo ilium, et non dimittam ilium. Ventus in scripturis tripliciter ponitur : aut in temptationum magnitudine, aut in

.

5

10

31 cfr Eccl. 7, 16.

33/36 Luc. 16, 13. 1, 3 (iuxta LXX). 41 Matth. 3, 6. 18 ; 13, 15. 52/56 Esth. 14, 16. 7, 10/11 Cant. 3, 4.

36/37 II Cor. 4, 4. 38/39 Prou. 43 cfr Ioh. 8, 56. 45/46 cfr lob 4,

34 quod E 36 fugens E 44 sedens E, corr. E 7, 11 eum (J>r. /.) E 12 magnitudinem E

51 rigiae potestates (corr.)

738

IN ESAIAM XVII, lxiv, 7-8/12

peruersitate doctrinae, aut simpliciter uentus, quo nubila congregantur, et aer in nubes cogitur. De temptationibus illud 15 est euangelicum : Venerunt flumina, flauerunt uenti, et impegerunt in domum illam ; et non potuernnt subuertere earn ; quia super petram stabili erat mole fundata. De peruersitate v 764 doctrinae : Vt non circumferamur omni uento doctrinae in PL malitia hominum. De uento simpliciter : Et non poterant naui- 625 20 gare, erat enim uentus contrarius. Non quo et hoc non possit sentiri tropologice. Sed quo praesenti sensui tantum similitudinem praebeat. Auertente enim Domino faciem suam a nobis, allidimur in manu iniquitatis nostrae, siue tradimur temptationibus propter peccata nostra. Ex quo discimus, quod 25 et iniquitas manus habeat, et omnia peccata, quae nos fortiter strictos tenere desiderant. Vnde et in manu linguae mors et uita est. Et sanctus precatur : Non ueniet mihi pes superbiae. Nos autem, quia auertit Dominus faciem suam a nobis, scientes illud quod scriptum est : Omnis qui inuocauerit nomen 30 Domini, saluus erit / inuocemus nomen eius, atque dicamus : Peccatum meum notum feci tibi, et iniquitatem meam non operui. Dixi pronuntiabo aduersum me iniquitatem meam Domino, et tu dimisisti impietatem cordis mei. Et statim habebimus Dominum respondentem : Deleui sicut nebulam iniquitates tuas, et 35 sicut nubem peccata tua ; atque dicemus : Ostende faciem tuam, et salui erimus, ut nequaquam simus serui peccati, sed serui tui. Omnis enim qui facit peccatum, seruus eius est. 8/12. Et nunc, Domine, pater noster es tu, nos uero lutum ; et fictor noster tu, et opera manuum tuarum omnes nos. Ne irascaris, Domine, satis, et ne ultra memineris iniquitatis. Ecce respice, po5 pulus tuus omnes nos. Ciuitas sancti tui facta est ^476 deserta, Sion deserta facta est, Hierusalem desolata. Domus sanctificationis nostrae et gloriae nostrae, ubi laudauerunt te patres nostri, facta est in exustionem ignis, et omnia desiderabilia nostra uersa sunt ioin ruinas. Numquid super his continebis te, Do¬ mine, tacebis ; et affliges nos uehementer ? LXX : Et

15/17 Matth. 7, 27. 29/30 Ioel 2, 32. 37 loh. 8, 34.

19/20 Marc. 6, 48. 31/33 Ps. 31, 56.

26/27 Prou. 18, 21. 27 Ps. 35,12. 34/35 Is. 44, 22. 35/36 Ps. 79, 4.

14 contegantur E 18 doctrinae] in malitia hominum add. usque mihi] E in mg. inf. 29 omnes E, corr. 31 tibi] om. 33 dimittis E 35 atque] a quem Viet. dicimus E mg. sup. 8/12, 2 tu] om. E 4 iniquitates E 5 nos omnes ~ ruinas] E (efr l. 37), ruinam fi v

10

E 26/27 alt. et E 32 tu] om. E 37 peccatum] E in E

6 est] om. E

IN ESAIAM XVII, lxiv, 8/12

739

nunc, Domine, pater noster tu; nos autem lutum, opera manuum tuarum omnes nos, ne irascaris nobis, Domine, nimis, et ne in tempore memineris peccatorum nostrorum. Et nunc respice 15 quoniam populus tuus omnes nos, ciuitas sancti tui facta est deserta Sion. Quasi solitudo Hierusalem, in maledictionem domus sanctuarii nostri et gloriae, cui benedixerunt patres nostri, facta est igne combusta, et omnia gloriosa nostra conciderunt. Et super omnibus his sustinuisti Domine, et tacuisti, et humiliasti nos 20 ualde. Si nostra consideremus merita, desperandum est. Si tuam autem clementiam, qui flagellas omnem filium quem recipis, audemus preces fundere. Tu enim pater noster es, qui dignatus es dicere : Filius primogenitus meus Israel. Et quamquam lutum simus, et opera manuum tuarum, et fictor noster 25 sis. Nec uas figulo ualeat respondere, quare sic uel sic factum sit. Tamen scientes esse nos filios, audemus dicere : Ne irascar is, Domine, satis. Non iram uetamus, nec ultra patientiam tuam quaerimus, per quam thesaurizauimus nobis iram in die irae. Sed hoc quaesumus, ne irascaris nobis satis, ne 30 tempore ultionis atque uindictae memineris iniquitatis nostrae. Sed magis respicias populum tuum, qui quondam tuus appellatus est populus. Et ciuitatis sanctuarii tui miserearis, in qua inuocatum est nomen tuum. Quae ciuitas appellatur Sion et Hierusalem, quam fluminis impetus laetificat; et in qua 35 quondam fuit specula uirtutum et pacis contemplatio. Domus quoque tua, id est templum sanctificationis nostrae et glo¬ riae, in qua laudauerunt te patres nostri, in ruinas et cineres concidit, et incendio uastante, deleta est. Ita ut nequaquam in ea offerantur uictimae ; non Pascha celebretur ; non quic40 quam fiat de caeremoniis, quas tu fieri praecepisti; sed omnia desiderabilia nostra uersa sunt in ruinas. Cum haec igitur ita se habeant, numquid, Domine, super his continebis misericordiam tuam, et tacebis aduersariis blasphemantibus, et affiiges nos atque humiliabis, non more solito, sed nimis ? 45 Quae omnia Iudaei Assyriorum et Babyloniorum temporibus putant esse completa. Nos autem iuxta ea quae ex persona Saluatoris sequuntur : Apparui his qui non interrogabant. Inuentus sum ab his qui me non quaerebant, ad tempus Romanae uictoriae uniuersa referimus, quae Iosephus, Iudaicae 50 scriptor historiae, septem explicat uoluminibus, quibus

8/12, 21/22 cfr Hebr. 12, 6. 23 Ez. 4, 22. 65, 1. 49/31 Iosephus de hello Iudaico.

34 cfr Ps. 43, 5.

47/48 Is.

13 domine] om. E 17 benedixerant E 19 sustinebimus te Ambr. autem] om. E 23 sis] sic E 27 uetamus] Ambr., uitamus E edd. g. quodam E 41 sint E ista E, corr. 44 adfligis E 45 iudaeis E quae] om. E

21 35 49

v 765

PL

626

v 766

740

IN ESAIAM XVII, lxiv, 8/12-XVIII, prol.

imposuit titulum Captiuitatis Iudaicae, id est Ilepi dAoWw? ; et superfluum est ea sermone disserere, quae oculis pateanfi cum omnia desiderabilia eorum uersa sint in ruinas, et ternplum in toto orbe celebratum, in sterquilinium urbis nouae, 55 quae a conditore appellabatur Elia. Et in habitaculum trans¬ ient noctuarum, frustraque cotidie dicunt in synagogis suis : Super his omnibus, Domine, et sustinebis et affliges nos, atque humiliabisuehementer. Possumus haec referre et ad Ecclesiam, uel ad sancti uiri animam, quae recte appellari potest specula 60 et uisio pads, quando Pater et Filius et Spiritus sanctus habitauerint in ea. Sin uero uitio, uel nostro uel populi, huiuscemodi Sion a Domino fuerit derelicta, statim patebit incendio ignitarum diaboli sagittarum. Omnes enim adulterantes, quasi clibanus corda eorum. Et expulso pudicitiae frigore, 65 libidinis in templo Dei flamma grassabitur, ut quidquid in y 477 nobis gloriosum prius et inclutum fuit, corruat, deleatur et pereat. Et impleatur illud quod in psalmis dicitur : Combusserunt igni sanctuarium tuum, profanauerunt in terra tabernacu- y 478 lum nominis tui. Quod solus potest ille restinguere, de cuius 7° uentre fluunt aquae uiuentis flumina. LIBER DECIMVS OCTAVVS

(

^ „

1477/478

Duodeuicesimus in Esaiam, immo extremus liber, tuo, o filial v Eustochium, et sanctae matris tuae Paulae nomini dedicatur,/767/768 ut quas pari honore suspexi, aequa commemoratione nuncf PL recolam. Praesertim cum et ilia dum uiueret, hoc opus tecum ^ 627 5 crebrius postularit, et uir eruditissimus frater tuus Pammachius et tunc et postea frequentibus scriptis cogere non destiterit, mihique et praesentium amicorum et absentium, uirorumque ac feminarum in Christo dormientium eadem religio sit, id est, animorum caritas, non corporum. Nec igno10 ro quanta inter homines sententiarum diuersitas sit. Non dico de mysterio Trinitatis, cuius recta confessio est ignoratio scientiae. Sed de aliis ecclesiasticis dogmatibus, de resurrectione scilicet, et de animarum et humanae carnis statu, de repromissionibus futurorum, quomodo debeant accipi, et qua

07/69

Ps. 73, 7.

09/70 cfr Ioh. 7, 38.

ol wept] om. E 53/54 templo E 54 pr. in] out. E 55 in] om. E 57 pr. et] E, om. y. v sustinebimus Ambr. afflige Ambr. 58 humilias E c etl E> om■ P v 6° grassabitur E Lib- ^

om

10

62 deo E

63 diabulo E (-li corr.)

E (hie usqut in fin. alia manu) 1 immo] filia] bis in E, corr. 2 nomine E 5 postolaret E

incipit IN ESAIA LIBER

o] om. E aduersitas E E

°°/6l habitant E

76 finit explanationum in isaia liber xvn E

IN ESAIAM XVIII, prol.

741

ratione intellegenda sit Apocalypsis Ioannis, quam si iuxta litteram accipirrms, iudaizandum est. Si spiritaliter, ut scripta est, disserimus, multorum ueterum uidebimur opinionibus contraire : Latinorum, Tertulliani, Victorini, Lactantii; Graecorum, ut ceteros praetermittam, Irenaei tantum Lugdu20 nensis episcopi faciam mentionem, aduersum quern uir eloquentissimus Dionysius Alexandrinae ecclesiae pontifex elegantem scribit librum, irridens mille annorum fabulam, et auream atque gemmatam in terris Hierusalem, instaurationem templi, hostiarum sanguinem, otium sabbati, circumcisionis 25 iniuriam, nuptias, partus, liberorum educationem, epularum delicias, et cunctarum gentium seruitutem, rursusque bella, exercitus ac triumphos et superatorum neces, mortemque centenarii peccatoris. Cui duobus uoluminibus respondit Apollinaris, quern non solum suae sectae homines, sed et 30 nostrorum in hac parte dumtaxat plurima sequitur multitudo, ut praesaga mente iam cernam quantorum in me rabies concitanda sit. Quibus non inuideo, si tantum amant terram, ut in regno Christi terrena desiderent ; et post ciborum abundantiam, gulaeque ac uentris ingluuiem, ea quae sub uentre 35 sunt quaerant. De quibus apostolus Paulus : Esca, inquit, uentri, et uenter escis. Deus autem et hunc et Mas destruet. Et : Non est regnum Dei cibus et potus. Et Dominus atque Saluator : PL Erratis, inquit, nescientes scripturas neque uirtutem Dei. In 628 resurrectione enirn neque nubent, neque nubentur ; sed erunt v 4° similes angelorum. Nec haec dicens aufero corporum uerita-769/770 tern, quae incorrupta et immortalia resurrectura confiteor, ut mutent gloriam, non substantiam. Sicque recto incedendum est tramite, ut nec ad sinistram nec ad dexteram declinemus, id est, nec Iudaicum nec haereticum sequamur errorem. Quo45 rum alii qui carnis sunt, solas diligunt carnes ; alii ingrati beneficiorum Dei, habere detrectant, quod Christus et natus habuit et resurgens. Cum enim apostoli eum putarent spiri¬ tual, uel iuxta euangelium, quod Hebraeorum lectitant Nazaraei, incorporate daemonium, dixit eis : Quid turbati estis, 15

Lib. XVIII, 18 Tertull. de Spe fidelium ? Deparadiso ? uel Adu. Marcion. IV, 39 ; Victorini Petab. in Apocalypsim ; Lactantius, Ins/it. diuin. VII, 22-24 (cfr Hier. de uiris illustr., 18). 1!) Irenaeus, C. baer. V, 31. 21 Dionysius Alex. adu. Nepotem episcopum (cfr Hier. de uiris illustr., 69). 29 Apollinaris Laod. (cfr Hier. de uiris illustr., 18). 35/30 I Cor. 6, 13. 37 Rom. 14, 17. 38/40 Matth. 22, 29.30. 48/49 cfr Euang. Na^araeorum. 49/53 Luc. 24, 38.39.

17 disseremus E ueterum] om. E opinibus E 19 hiennei ( ?) E 21/22 eliganter E 23 instaurationum E 25 liberos E 26 rursumque E 29 appollinarius n v 31 in me rabies] innumerabiles E 33 ut] et add. E 35 paulus] om. E 43 ut n. ad sinistram] E s. 1. 40 de habere detractent E 49 demonio E

742

IN ESAIAM XVIII, prol.

50 et cogitationes ascendunt in coyda uestya ? Videte manus meas et pedes, quia ipse ego sum : Palpate et cernite, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere. Et cum hoc dixisset, ostendit eis _ manus et pedes. Rursumque Thomae locutus est ambigenti : Infer digitum tuum hue, et uide manus 55 meas ; et extende manum tuam et mitte in latus meum; et noli esse incredulus, sed fidelis. Denique ad probandam corporis ueritatem, sumpsisse scribitur cibos, quos et archisynagogi filiae iusserat tribui, quam a mortuis suscitauit. Et Lazarus, ne resurrectio eius phantasma putaretur, cum Saluatore 60 narratur iniisse conuiuium. Non quo post resurrectionem manducemus et bibamus, ut milliard nostri uolunt, et immortalia atque incorrupta corpora alimoniis sustentanda terrenis sint. Alioquin ubi cibus, sequuntur et morbi; ubi morbi, adhibendus est et medicus ; ubi medici, frequenter inte65 ritus , rursumque resurrectio, et noua ex integro conuersatio. Sed ut resurrectionis fidem ciborum assumptio comprobaret. Haec magnopere praecauemus, et pressius loquimur, scientes /* inter serpentes nobis et scorpiones ambulandum, qui mordent 479/480 et leriunt in a.bscondito. De quibus et Ecclesiastes : Si mo10 morderit, inquit, serpens in silentio, nihil eo minus habet qui occulte detrahit. Et huius pater Dauid : Sedens aduersus fratrem PL tuum loquebaris, et aduersus filium matris tuae ponebas scanda- 629 turn.. Haec fecisti, et tacui ; existimasti, inique, quod ero tui similis.' Arguam te, et ponam contra faciem tuam, ut quae in 75 aliis criminaris, ipse habere docearis. Si cui autem explanationum in prophetas displicet longitudo, audiat libere, multo me pauciora dixisse, quam rei obscuritas flagitat, et posse unumquemque de nostra latitudine breues sibi commentanolos facere, qui tamen pleno intellectui non sufficient. Neque 80 emm simplex a prophetis historia et gestorum ordo narra¬ tur, sed aenigmatum plena sunt omnia ; aliudque in uerbis sonant, aliud tenetur in sensibus, ut quae aestimaueris plana et moffensa currere lectione, sequentium rursum obscuritatibus muoluantur. Verum tempus est, ut finem imponam uolu85 mini prophetali, in cuius expositione si prolixior sohto fuero, extremis partibus concedendum est, quas diuidere nolui, ne hbrorum numerus augeretur.

54/06 Ioh. 20, 27. 57/58 efr Marc. 5, 43. 58/60 efr Ioh. 12, 2. 2, 6. 69/71 Eccl. 10, 11. 71/74 Ps. 49, 20.21.

68 efr Ez.

50 corde E, corr. 51 pedes] meos add. E 52 habe“t E 54digituum£ (tuum om.) 63 sequitur E 64 et] E, om. p v 65 noua] nuda E 67 praebemus E loquitur E 70 nihilominus E 77 rei] uerum v in marg. 82 plena E 84/85 uoluminibus E 85 expossitionem E

IN ESAIAM XVIII, lxv, i

743

LXV. 1. Quaesierunt me qui ante me non inter-} 419 rogabant ; inuenerunt, qui non quaesierunt mer1 9 Dixi : Ecce ego, ecce ego ad gentem quae non inuocabat nomen meum. LXX : Apparui non quaerentibus 5 me; inuentus sum ab his qui me non interrogabant. Dixi : Ecce v 770 ego in gente quae non inuocauit nomen meum. Ad orationem populi mixtam querimoniis, in qua dixerat : Quare nos errare jecisti, Domine, de uia tua ; indurasti corda nostra, ut non timeremus te ? respondit, ut Iudaei uolunt, Deus Pater, ut nos v 771 10 probamus, Dominus atque Saluator : in tantum non sum rigidus et crudelis, qui malo paenitentiam peccatoris, quam mortem. Nec repello filios paenitentes, qui tamen sui nomi¬ nis seruauerint dignitatem, ut etiam alienos saluare uelim. Qui enim me non quaerebant, nec dicere poterant : Quern 15 scripsit Moyses in lege, et prophetae, inuenimus Iesum. Ipsis apparui, de quibus et alibi propheta testatus est : Quibus non est annuntiatum de eo, audient ; et qui non audierunt, intellegent. Vos autem qui legem Dei die ac nocte meditamini, frustra iactatis paenitentiam, cuius opera non facitis. Vnde euange20 listae et apostoli, semper aduentum Domini ueteris testamenti cupientes testimoniis roborare, dicebant : Vt impleretur quod dictum est per prophetam. Centurio Dominum non quaerebat, et audiuit a Domino : Neque in Israel tantam fidem inueni. Syrophoenissa mulier prophetarum eloquia nesciebat, 25 et Domini uoce laudatur : 0 mulier, magna est fides tua. Regulus, qui Graece dicitur ^aaiAi/co?, quern nos de aula regia rectius interpretari possumus palatinum, non solum filii, sed uniuersae domus suae reperit sanitatem. Quod autem iuxta Hebraicum dicitur : Quaesierunt me qui ante non inter¬ ior 0 gab ant, ad eumdem sensum refertur, ut prius Dei notitiam non habentes, postea quaerant Dominum, et eum reuelatione PL cognoscant. Qui et Paulo dum Ecclesiam credentium perse- 630 quitur, reuelatus est. Et apostolo Petro ait : Beatus es, Simon Bariona, quia caro et sanguis non reuelauerunt tibi ; sed Pater 35 meus qui est in caelis. Hunc quaerebat et Moyses loquens Deo : Si inueni gratiam apud te, ostende te mihi manifeste, ut uideam te. Maiores diuitias thesauris Aegypti, Christi oppro-

lxv, 1, 7/9 Is. 63, 17. 11/12 cfr Ez. 18, 23.32 ; 33, 11. 14/15 Ioh. 1, 43. 16/17 Is. 32, 15. 21/22 Matth. i, 22. 23/24 Matth. 8, 10 ; Luc. 7, 9. 25 Matth. 15, 28. 25/28 cfr Ioh. 4, 46-53. 32/33 cfr Act. 9, 3-8. 33/35 Matth. 16, 17. 36/37 Ex. 33, 13.

lxv, 1, 2 me] om. E 5 dixi] et praem. E 6 inuocabat E 10 dominus] 15 prophetis E 21 cupientis E 22 scriptum E 26 /WiAwco?] fiaoiKos praem. E, sed del. 28 autem] du quaesierunt me add. E, sed del. 30 dni E 31 querebant E 35 quaerebant E 35/36 loquendo E 36 alt. te] om. E

om.E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 1-2

744

brium praest°lans, dum retributionem desiderat futurorum et inuisibilem Deum quasi uideret, animo contemplabatur. 40 De quo et in psalmis legitur : Spes omnium fmium terrae, et in mart longe. Et in Genesi : ipse erit exspectatio gentium. Quodque sequitur : Dixi : ecce ego sum ; ad gentem quae non muocabat nomen meum, illi sensui conuenit: Quiest, mtsit me ad uos. Qui cum in forma Dei esset, non est rapinam 45 aroitratus aequalem se esse Deo, et cetera. Sed totius mundi prouocans gentes, unam fecit sui nominis gentem Christianorum. Expandi manus meas tota die ad populum incredulum, qui graditur in uia non bona post cogita¬ tion es suas. LXX : Expandi manus meas tota die ad populum incredulum et contradicentem, qui non ambulauerunt in uia 5 bona, sed post peccata sua. Hoc quod supra dictum est: Apparui his qui me non interrogabant ; inuentus sum ab his qui me non quaerebant, apostolus Paulus scribens ad Romanos, cum super gentium persona exposuisset, adiecit : Ad Israel autem dicit : Expandi manus meas ad populum incredulum et contradicen10 tern, qui cum beneficiis Domini uinceretur, et ultra hominem signa conspiceret, loquebatur : Iste non eicit daemonia, nisi in Beelzebub pnncipe daemoniorum. Et iterum : Samaritanus es tu, et daemomum habes. Et rursum : Cum sis homo, facis te Deum Et alibi : Iste homo non est a Deo, qui sabbatum non 15 custodit. Et multa alia, quae longum est texere. Denique cum llle m cruce extenderet manus ad populum non credentem, et dicer et . Pater, ignosce eis ; quod enim faciunt, nesciunt illi e regione dicebant : Vah! qui destruit tempium, et in tribus diebus aedificat illud ; descendat nunc de cruce, et credimus ei. 20 Alios saluos fecit, seipsum saluum facere non potest. De hoc et Simeon in ulnis tenens paruulum prophetabat: Ecce hie positus est m rumam et m resurrectionem multorum, et in signum cui contradicetur. Romae Iudaei loquuntur ad Paulum: De secta hac notum est nobis, quod ubique ei contradicatur. Possumus 25 expansas manus et in largitate donantis accipere, quod nihil eis petentibus denegarit. Sed statim roganti leproso reddiderit

40/41

T°’

21/23

41

Ps. 64, 6.

2,8/10

Rom. 3?-

10,

Gen. 49,

21.

14/15 toh.

Luc. 2, 34.

23/24

9,

43

10.

11/12 16.

Luc.

17

Act. 28, 42.

Ex.

11,

3,

14.

12/13

15.

Luc.

23,

20/27

34.

43/43

Phil. 2

Ioh.

8,

18/20

efr Matth. 8

48.’

Matth.

6. 13/14 27, 40.

2.3

38 praestolandum E (dum om.) 39 animo] om. E 41 spectatio E 43 inuocant E 2, 1 tota die] om. E 0 hiis (pr. /.) E 12 principem E 17 pater] om. E 22 ult. in] om. E 23 contradiceretur E 23 donantis] et praem. E 26 reddederit E

a

480

v 772

IN ESAIAM XVIII, lxv, 2-3

745

sanitatem ; et caecus a natiuitate acceperit oculos. Et esurientia in deserto, exceptis mulieribus ac pueris, populorum saturata sint milia. Significant expansae manus et parentis 30 clementiam, suos filios in sinu recipere gestientis. Qui e contrario ambulauerunt in uia non bona, et secuti sunt cogita- PL tiones suas. Quibus Dominus loquitur per prophetam : Auerte 631 pedem tuum a uia aspera. Dilexerant enim alienos, et instar meretricis dixerant : Vadam post amatores meos. Et relin35 quentes uiam bonam, quae dicit in euangelio : Ego sum uia, ambulauerunt per latam et spatiosam uiam, quae ducit ad mortem, et secuti sunt cogitationes suas, quas propheta deuitans, Dominum deprecatur. Ab occultis meis munda me, v 773 Domine, et ab alienis parce seruo tuo. Si mei non fuerint domi40 nati, tunc immaculatus ero. Et apostolus eos qui non habuerunt notitiam Dei, tradi docet reprobo sensui et operibus malis, ut faciant ea quae non conueniunt. Nos autem psalmistae uoce dicamus : Deduc me in uia recta. 3. Populus qui ad iracundiam prouocat me, ante ^481 jaciem meam semper ; qui immolant in hortis, et sacrificant super lateres. LXX : Populus hie qui exacerbat me in conspectu meo ; ipsi semper immolant in hortis, et adolent 5 incensum super laterem ~ daemonibus qui non sunt:. Dicente Domino : Non facies tibi idolum, neque similitudinem omnium quae in caelo sunt, et quae super terram, et per Moysen increpante facientes : Irritauerunt me in diis alienis, et in abominationibus suis me ad amaritudinem prouocauerunt. Immola10 uerunt daemoniis, et non Deo; illi studio delinquendi quasi irritarent et prouocarent Deum, non solum fecerunt quod non licebat, sed iugiter semperque fecerunt, peccantesin conspectu Domini, cuius oculis patent cuncta, uel in templo eius idolis hostias immolantes. Ac ne quid uero deesset sacrilegio, immo13 labant in hortis, et adolebant thura super lateres, iungentes idololatriae luxuriam, et sacrificiis uoluptatem, et pro uno altari quod impolitis lapidibus Dei erat lege constructum.

27 efr Ioh. 9, 1-7. 27/29 efr Matth. 14, 15-21. 32/33 Prou. 4, 27. 34 Os. 2, 5. 35 Ioh. 14, 6. 36/37 efr Matth. 7, 14. 38/40 Ps. 18, 13.14. 40/42 efr Rom. I, 28. 43 Ps. 138, 24. 3, 6/7 Ex. 20, 4. 8/10 Deut. 32, 16.17.

27 acciperit E 28 mulieribus ac pueris] E, ~ n v 29 sunt E 34 dixerat E 38 deuitans d. deprecatur] om. E 41 in reprobum sensuin E 43 uiam rectam E 3,1 ante] ad iracondiam praem. E 3 hie] E s. 1. 7 caelis est E 8 diis] om. E 10 demonibus E 11 prouocarent E dominum E 13 patent cuncta] E, ~ fiv 14 uero] om. E 15 lateres] altare E 17 altario E la¬ pidibus] » * praem. E (ac ?)

746

IN ESAIAM XVIII, lxv, 3-4.5

coctos lateres et agrorum cespites hostiarum sanguine cruentabant. Hoc dictum sit iuxta litteram : alioquin secundum in20 tellegentiam spiritalem, omnis haereticus ad iracundiam prouocat Dominum, et in falsitate dogmatum suorum offert immunda sacrificia, nequaquam firma et mansura perpetuo, sed instar hortorum ad breue uirentia, carnis deliciis prouidens. Cui dicitur : Omnis caro fenum, et omnis gloria eius 25 quasi flos feni. Aruit fenum, et flos decidit ; uerbum autem Do- PL mini, quod in ecclesiis praedicatur, permanet in aeternum. Hos 632 hortos ex uinea sua nolens fieri Naboth, Achab impiissimo regi sanguinem fundit. Neque enim congruum erat, ut paterna periret hereditas ; et excisis uineis, quae afferunt fructum qui v 774 30 laetificat cor hominis, in loco uirtutum, deliciarum atque uitiorum olera nascerentur. Fertur sapientissimi apud Graecos merito celebrata et laudata sententia, qui omnes saeculi uoluptates et pompam mundi atque luxuriam celeriter transeuntem, hortos Adonidis uocat. Sacrificant quoque 35 haeretici super lapides, quando errores suos et exquisita mendacia, dialectica nituntur arte firmare, et in quadrum exstruere, et ypafj,fj.t,KaZs, ut aiunt, dvdyKais, id est secti in latere pulueris atque descripti lineis roborare. Quod autem in Septuaginta legitur : Daemonibus qui non sunt, et in He4° braico non habetur, illo sensu accipiendum, quod iuxta litte¬ ram et iuxta spiritum, nec daemonia subsistant, quia iam a Deo, qui uere est, exciderunt; nec sectae haereticorum quae nullam retinent ueritatem, sed in umbrarum similitudinem transeunt atque intereunt. Vnde et Esther loquitur ad Domi45 num : Ne tradas hereditatem tuum his qui non sunt. Et sanctus precatur in psalmo : Ignosce mihi, ut refrigerer priusquam abeam, et ultra non subsistam. Qui enim dum in hoc uiuit corpore, ueniam peccatorum non fuerit consecutus, et sic de uita excesserit, Deo perit, et esse desistit, licet sibi subsistat 50 in poenis. 4.5. Qui habitant in sepulcris, et in delubris idolorum dormiunt ; qui comedunt carnem suillam, et ius profanum in uasis suis. Qui dicunt : Recede a me, non appropinques mihi, quia immundus es. h 482

24/26 Is. 40, 6.7. 27/28 cfr in Reg. 21, 2-14. cfr Plat. Pbaedr. 276 b. 45 Esth. 14, 11.

29/30 cfr Ps. 103, 15. 46/47 Ps. 38, 14.

31/34

19 dictabant E, corr. 26 quia E 28 rege E 29 et] om. E excissis E 29/30 afferunt f. q. 1. cor] om. E 36 ante E 37 eyKovicns, ut aiunt, ypa.nfi.ais Er. Viet. 38 latera edd. 41 subsistunt E, corr. qu!a E a] om. E 46 refrigerem E, corr. 49 periit E 4.5, 1 et in delubris] E s. 1. a. m. 3 eorum E recide E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 4.5 5

10

15

20

23

30

35

40

747

LXX : In se-pulcris et in specubus dormiunt propter somnia ; qui comedunt carnem suillam et ius hostiarum, prof ana omnia uasa eorum. Qui dicunt: Abi longe a me, ne appropinques mihi, quoniam mundus sum. Nihil fuit sacrilegii quod Israel populus praetermitteret, non solum in hortis immolans, et super lateres thura succendens, sed sedens quoque uel habitans in sepulcris et in delubris idolorum dormiens, ubi stratis pellibus hostiarum incubare soliti erant, ut somniis futura cognoscerent. Quod in fano Aesculapii usque hodie error celebrat ethnicorum multorumque ahorum, quae non sunt aliud, nisi tumuli mortuorum. Nec hoc erant impietatis fine contenti, sed porcorum quoque carnibus uescebantur, quod lege prohibitum erat, et ius hesternum, quod Graeci uocant ewXov, auidis faucibus deuorabant. Vnde tarn ipsi quam uasa eorum immunda erant, et in tantum procacitatis ac superbiae cotidie augmenta capiebant, ut quicumque non simili duceretur errore, eum arbitrarentur immundum, contactumque eius fugerent, quemadmodum Samaritani et Iudaei nobis faciunt, omnesque haeretici, quales nuper sub magistro cerebroso in Gallia pullularunt, qui basilicas martyrum declinantes, nos qui ibi orationes ex more celebramus, quasi immundos fugiunt. Hoc autem non tarn illi faciunt, quam habitantes in eis daemones, fortitudinem et flagella sancti cineris non ferentes. Quis autem haereticorum non requiescit in memoriis, non dormit in specubus magistrorum ? Qualis fuit Marcion et Valentinus, et nuper Eunomius, mentis immunditiam leprosa carne contestans, qui lumen sancti Spiritus relinquentes, et cenaculum in quo apostoli uersabantur, in diaboh tenebris commorantur, et speluncas diligunt, quas Hieremias mystico sermone condemnat: Facta est hereditas mea mihi quasi spelunca hyaenae, quam nostri beluam uocant ; quod animal semper cadauera persequitur, et uiuit succo ac sanie corporum mortuorum. Aduersum hos qui habitant in speluncis, et Abacuc lamentabili uoce dicebat : Vae qui potum dat proximo amico suo potionis turbidae ; et inebriat eum, ut respiciat ad speluncas suas. De his speluncis et Dominus loquebatur : Scriptum est : domus patris mei, domus orationis

4.5, 15/17 cfr Leu. n, 7. 17 cfr Ps. Ignatius, Episi. ad Magnesianos, IX, 4 ed. Funk, p. 124, 10. 23/24 cfr Hier. c. Vigilantium, 8. 34/35 Ier. 12, 8. 38/4C Hab. 2, 15. 41/42 Matth. 21, 13.

5 a//. in] ow. E scolapi1 E

propter somnia] om. E 14 aliorumque quae E

8

sacrilegi E

17 uocant] om. E

11

et]om.E

13

eaXov E

19

ac] E(x. et) cotidie] om. E 22 quemadmodum] quod E 23/24 ceebroso E 28 autem] E s. 1. 29 sepecubus E 35 hyaenae] yenhc E 37 aduersus E 39 amico] om. PL potionis] subuersionis Viet. CC LXXiir A •9

v

775

PL 633

748

IN ESAIAM XVIII, lxv, 4.5-67

uocabitur, uos autem fecistis earn speluncam latronum, in quibus animas interficitis deceptorum, ut non uideatis in eis uisiones, de quibus idem Saluator ait : Ego uisiones multipli45 card, et in manibus prophetarum assimilatus sum. Et alius ad eum. Locutus es, inquit, in uisione filiis tuis, sed somniis v 776 creditis et phantasmatibus, quibus praecepit Dominus non esse credendum. Isti porcorum carne uescuntur, de quibus dicitur : Ne miserilis margaritas uestras ante porcos. Et ius 50 profanum comedunt quod in libris eorum haeretica arte conditum est. Quorum uasa immunda sunt omnia, tarn scilicet coipiora quam doctrinae, et in tantam dementiam ueniunt, ut PL quicumque eorum non fuerit similis, eum quasi perditum 634 detestentur. 55 Isti fumus erunt in furore meo, ignis ardens tota die. Ecce scriptum est coram me : Non tacebo, sed reddam et retribuam in sinu eorum iniquitates tie- ^483 stras, et ini quitates patrum uestrorum simul, didt Dominus, qui sacrificauerunt super montes et su5 per colies, exprobrauerunt me ; et remetiar opus eorum primum in sinum eorum. LXX : Iste est fumus furoris mei. Ignis ardet in eo cunctis diebus. Ecce scriptum in conspectu meo : Non tacebo, donee reddam et retribuam in sinu eorum peccata sua, et patrum suorum, dicit Dominus. Qui ado10 lebant incensum super montes et super colies, exprobrauerunt mihi ; reddam opera eorum in sinum eorum. Propter opera uestra, et incredibilem mentis arrogantiam, ut immundi, mundos putaretis immundos, eritis fumus, ignis ardens, qui de meo furore succensus est. Furorem autem, obliuionem, 15 iram, paenitudinem, ita in Deo debemus accipere, quomodo pedes, manus, oculos, aures, et cetera membra, quae habere dicitur incorporalis et inuisibilis Deus. Non quo his pat eat perturbationibus, qui eas dono gratiae suae exstinguit in nobis ; sed quo per nostra uerba Dei erga nos intellegamus 20 affectum. Neque enim ira, quae est ultionis libido, ita definitur in Deo, ut in hominibus, quae materiam habet in nostris uitiis, non in Domini uoluntate; qui thesaurizamus nobis iram in die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, ut tribulos nostros et spinas et zizania, quae pro semine Dei attulimus, ligna

44/45 Os. 12, 10.

46 Ps. 88, 20.

44 aiebat E 46 somnis E 55 iste E, corr.

6.7, 5 me] E, mihi n v

49 Matth. 7, 6.

47 credatis E

6 sinu E

suorum E, suum v in marg. 19 dei uerba ~ E, corr.

praecipit E

52 amentiam E

7 scriptum] est add. E

13 ardentis v in marg.

11 sinu E

17 hiis pateat E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 6.7

749

quoque, fenum et stipulam, quae super fundamentum Pauli aedificauimus, sapiens flamma consumat. De hoc igne perpetuo et in Moysi cantico legimus : Ignis accensus est de furore meo, et ardebit usque ad infernum deorsum. Deuorabit terram et genimina eius ; comburet fundamenta montium, et sagittae meae 30 consument eos. Cuius testimonii sensus est, quod ignis Dei atque uindicta semper ardeat peccatoribus, et eos usque ad inferos persequatur. Qualis erat et diues ille in euangelio purpuratus, qui, requiescente Lazaro in sinu Abraham, aeternis torquebatur ardoribus. Terram quoque, id est carnem no35 stram, et genimina eius, id est carnis desideria, eadem flamma comburet, et fundamenta montium quae se eleuant contra scientiam Dei. Ipsos quoque montes Dei iacula disperdent, ut humiliati in poenis, montes esse desistant. Ecce, inquit, scriptum est coram me. Omnia enim nostra peccata Dei 40 patent oculis, et in his scripta sunt libris, de quibus in Daniele legimus : Throni positi sunt, et libri aperti stmt. De quibus in abo loco dicitur : Super terram scribantur. Et nequaquam ultra reticebit qui prius dixerat : Tacui, numquid semper tacebo ? dicit Dominus. Sed reddet unicuique quod operatus est in 45 sinu eius, hoc est in cordis arcano, ut eos propria torqueat conscientia. De qua et Osee propheta uaticinatur : Cadent in gladio principes eorum propter indisciplinationem linguae eorum. Haec est detractio ipsorum in sinu eorum, quae de uniuscuiusque corde procedit. Simile quid et in Prouerbiis 50 scribitur : In sinu redduntur suo iniquis omnia. Qui sinus propter animae principale, alio nomine appellatur caput. Vias eorum dedi in capita eorum. Et alibi : Conuertetur dolor eius in caput eius, et super uerticem illius iniquitas eius descendet. Est autem et bonus sinus, qui 55 sanctitate fruetur conscientiae, de quo psalmista dicebat : Et oratio mea in sinu meo conuertebatur. Intellegitur sinus in quemlibet affectus atque dilectio, ut quando ad maritum sermo dirigitur : Vxor quae est in sinu tuo. Et ad parentem : Adducent filios tuos in sinu. Vnde et omnes qui patrem habent 60 Abraham, et uirtutum eius similes esse meruerunt, requiescunt 25

6.7, 25/26 cfr I Cor. 3, 10-15. 27/30 Deut. 32, 22. 32/34 cfr Luc. 16, 19-22. 41 Dan. 7, 10. 42 Ier. 17, 13. 43/44 Is. 42, 14. 46/48 Os. 7, 16. 50 Prou. 5, 22. 52 Ez. 9, 10. 52/54 Ps. 7, 17. 56 Ps. 34, 13. 58 Deut. 13, 6 ; cfr 28,56. 50 Is. 49, 22 (iuxta LXX). 59/61 cfr Luc. 16, 22.

37 quo-] om. E 43 dixerat] et add. E, eras. 45 arcana E /.) E, corr. alt. eorum] E (in ips- mut.) 54 ipsius E, corr. E v%, sinum meum /z u conuertebatur] E, conuertetur /x v pratm. E ut] om. E 58 uxor] om. E

48 eorum (pr. 56 sinu meo] 57 affectus] et

v 777

PL

635

m 484

750

IN ESAIAM XVIII, lxv, 6.7-8

in sinu eius. Neque enim patres, quorum nunc iniquitates nobis et peccata redduntur, eos debemus accipere, de quorum semine nostra nata sunt corpora. Alioquin et ipse Moyses qui dixerat peccata patrum filiis esse reddenda in tertiam et quartam 65 generationem, his qui oderunt Deum, interpretatur sententiam suam, dicens : Non morientur filii 'propter peccata patrum ; sed unusquisque in suo peccato morietur, eamdem Hiezechiele approbante sententiam, quod nequaquam dicatur ilia para¬ bola : Patres uuam acerbam comederunt, et dentes filiorum ob70 stupuerunt. Sed eius tantum dentes obstupescere, qui comederit ; et perire animam peccatricem, nec externa luere pecca¬ ta. Ex quo intellegimus, uel in bonam partem uel in contrariam, eos accipiendos patres, quibus unusquisque apponitur, cum de hac uita excesserit. Sacrificauit autem super montes 75 et colies Israel, quando in Bethel et Dan aureos uitulos posuit. Et exprobrauit Deo super praeceptis suis, dum eius neglexit caeremonias, et cultum Dei daemonibus tribuit, quorum opera reddenda sunt in sinu eorum. Omnisque haereticus contemnens ecclesiasticam simplicitatem, sacrificat in 80 montibus, et exprobrat Deo, dum eius praecepta contemnit. 8. Haec dicit Dominus : Quomodo si inueniatur granum in botro, et dicatur : ne dissipes illud, quoniam benedictio est. Sic faciam propter seruos meos, ut non disperdam totum. LXX : Sic dicit Do5 minus : Quomodo si inueniatur acinum in botro, et dicatur : ne contingas illud, quia benedictio est in eo. Sic faciam propter seruum meum, ut non disperdam omnes. Dixerat Dominus, Israel esse periturum, et omnia peccata illius suis patere conspectibus, et redditurum se opera singulorum in sinu eorum. 10 Post haec infert similitudinem et comparationis exemplum, quo doceat unumquemque suo perire peccato, et etiamsi peccantium sit plurima multitudo, unum iustum cunctorum uitio non perire. Si quis, ait, in botro et uua, quae ad maturitatem peruenire non potuit, et acescentes attulit fructus, uel 15 aliquo aeris ac terrae corrupta est uitio, unum granum reperit illaesum, quod spem habeat adhuc maius fieri et ad maturitatem solitam peruenire, dicat alteri: Ne tangas illud, sed dimitte ut crescat, quia benedictio Domini est, ut in tanta acinorum

63/65 cfr Ex. 20, 5. 06/67 Deut. 24, 16. 75/76 cfr III Reg. 12, 29.

66/70 Ez. 18, 2.

74 cfr Os. 4. 1 a

61 enim] nunc add. E 65 hiis E 68 sententia E 77 neglegit E 8, 2 butero E dissipes] desip {del.) contingas E 3 est] E (e sit; ras. seq. fere 3 lilt.) 5 si] ras. in E 6 ea E 8 israel] E s. 1. 18 tantam E

v 778

PL

636

IN ESAIAM XVIII, lxv, 8-9.10

751

multitudine solum euaderet siccitatem. Sic, inquit, de in20 numerabili Iudaeorum multitudine, quae offendit Deum, si v 779 paucos iustos inuenero, liberabo eos de interitu plurimorum. Et hoc faciam propter seruos meos Abraham, Isaac et Iacob, ad quos facta est repromissio, siue propter eos, qui inter plurimos peccatores seruiunt mihi. Tale quid et in Genesi legi25 mus, quando de quinquaginta usque ad decern paulatim quaeruntur iusti, qui de peccato liberent ciuitatem, et Lot de Sodomis cum filiabus suis solus iustus eripitur. De quo in catholica epistola scribitur, quod cruciaretur anima ipsius uidentis nefanda committi, et animae iudicium corporis 30 habitudine demonstraret. Enoch quoque inter peccantium plurimam multitudinem solus raptus ad Deum est. Et Noe cum liberis suis, propter declinantem omnem carnem a Do¬ mini seruitute, diluuium delere non potuit. Sed et Abraham de igne Chaldaeorum fidei integritate seruatus est. In quern 35 sensum et Hieremiae uerba ex persona Domini dicentis con- 71485 sentiunt : Quasi calidum in deserto, inueni Israel cum occisis gladio. Cum enim, inquit, omnis mundus idololatriae gladiis uulneratus iaceret exanimis, inueni Israel in Abraham habere calorem fidei, quasi medicus, qui post proelium inter cadauera 40 mortuorum, ubi quern senserit pulsantibus uenis aliquid habere uitale, adhibet curam uulneribus, ut restituat sanita- PL tern. Pro eo quod scriptum est cos depp-ov hoc est quasi 637 calidum, Latinus interpres, uerbi ambiguitate deceptus, lupinum interpretatus est, in quo et Graecorum plerique 45 errant. Et tamen sciendum in Hebraico pro calore scriptum esse thoda, quod interpretatur gratia. Quod scilicet gratia Dei, et non merito operum suorum saluatus sit Israel. 9.10. Et educam de Iacob semen, et de Iuda possidentem montes meos ; et hereditabunt earn electi mei, et serui mei inhabitabunt ibi, et erunt campestria in caulas gregum ; et uallis Achor in cubile 5 armentorum poptilo meo qui quaesierunt me. LXX : v 780 Et educam de Iacob semen, et de Iuda, et hereditabit montem sanctum meum ; et hereditabunt electi mei, et serui mei habitabunt ibi, et erunt in saltu ouilia gregum ; et uallis Achor in rcquie

8, 24/26 cfr Gen. 18, 22-32. 26/27 cfr Gen. 19, 15-24. 2, 6-8. 30/31 cfr Gen. 5, 21-24. 31/33 cfr Gen. 7, 1. 24 sqq. 36/37 Ier. 31, 2 (38, 2 iuxta LXX).

27/29 cfr II Petr. 33/34 cfr Gen. 19,

19 multitudinem E 19/20 innumerabili iudaeorum] E, ~ 71 u 28 catholica] Ambr. Viet., canonica E Er. 71 29 animi tui v in marg. 30 habitudinem E 35 et] om. E uerba] om. E dicentis] dicta E 40 ubique E 42 as E 46 hoda edd. 9.10, 5 requisierunt E (cfr l. 49/50) 6 alt. de] om. E 7/8 inhabitabunt E 8 saltu] saluta E

752

IN ESAIAM XVIII, lxv, 9.10

armentorum populo meo qui requisierunt me. Quern supra uocauit gradum botri, siue acinum, aut, ut multi uolunt, racemum, hunc nunc appellat semen Iacob et Iuda, qui possideat montes, siue montem eius. Semen Iacob et Iuda plerique Christum intellegunt, de quo in Genesi dicitur : Iuda, te laudabunt fratres tui, et cetera. Nulli enim dubium quin Saluator 15 de Iudae stirpe generatus sit. Alii autem apostolos intellegi uo¬ lunt, de quibus saepe diximus : Reliquiae saluae erunt. Et: Nisi Dominus sabaoth reliquisset nobis semen, quasi Sodoma essemus, et similes Gomorrhae fuissemus. Isti possederunt mon¬ tem Domini conscientia habitantis in se Christi, loquentes : 20 A ccessimus ad Sion montem, et ciuitatem Dei uiuentis Hierusalem caelestem. Siue montes eius, de quibus in psalmis canitur : Montes in circuitu eius, et Dominus in circuitu populi sui. Et : Fundamenta eius in montibus sanctis. Possidebunt autem Sion electi Domini, et inhabitabunt in ea serai eius. De quibus 25 in eodem uolumine scribitur : Semen Abraham serui eius, filii Iacob electi eius. Quicumque ergo adhuc semen est, nec forma¬ ts in filium, iste seruus est Domini, cui dicit in euangelio : Scio quia semen Abrahae estis, sed necdum filii. Si enim semen essent Abraham, opera utique Abraham facerent. Qui autem 30 filius, iste et electus est Domini. Vnde electus possidet Hierusalem, et serui habitant in ea, et de filioram ac seruorum differentia dicitur : Non accepistis spiritum seruitutis iterum PL in timorem, sed spiritum adoptionis. Et erunt, inquit, cam- 638 pestria, siue saltus, in caulas gregum. Pro campestribus 35 in Hebraeo Saron ponitur. Omnis regio circa Lyddam, Ioppen et Iamniam apta est pascendis gregibus. De quo et in Actibus v 781 Apostolorum scriptum est. Saltus autem uertentur in ouilia, iuxta illud quod in psalmo canitur : Vox Domini perficientis ceruos, et reuelabit saltus, siue condensa siluarum, ut latrones 4° ibi latitare desistant, et bestiae uenenataque animalia, et loca 71486 quondam insidiarum et sanguinis, in ecclesias Domini transeant, et pascantur ibi greges ab eo, qui posuit animam pro ouibus suis. Et de quo scriptum est: Ipse pascet nos in saecula. Ista uox Domini perficiens ceruos, et reuelans condensa silua45 rum, per Ioannem clamabat in eremo : lam securis in radicem 10

9.10, 9/10 cfr Is. 65, 8. 13/14 Gen. 49, 8. 16 Rom. 9, 27 ; cfr Is. 10, 16/18 Is. 1, 9 ; Rom. 9, 29. 20/21 Hebr. 12, 22. 22 Ps. 124, 2. 23 86, 1. 25/26 Ps. 104, 6. ^28/29 cfr Ioh. 8, 37-39. 32/33 Rom. 8, 36/37 cfr Act. 9, 32 sqq. 37 Is. 65, 10 ? 38/39 Ps. 28, 9. 43 Ps. 45, 45/47 Matth. 3, 10.

11/12 possedeat E 30 possedet E

19 christum E

23 possedebunt E

22. Ps. 13. 15.

24 habitabunt E

35 lidiam E 36 »ptus E (est om.) 37 ouilia E 38/39 praeparentis cedros E(fort. praeparantis ceruos legendum, cfr lib. X, xxxv 1.2 16/17 ; Hter. sermo de Epiphania - C. C., Ixxviii, p. 532, l. 47, sed cfr /. 44) ’ 43 et] E, om. p. v 45 ad radices E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 9.10-11.12

753

arborum posita est. Omnis arbor quae non facit fructum bonum, excidetur, et in ignem mittetur. Et iterum : Omnis uallis implebitur. De qua et nunc dicitur : et uallis Achor in cubile armentorum, et in requiem populo meo qui requisie50 runt me. De qua et in libro Iesu filii Naue legimus, quod ibi interfectus sit Acham, qui furatus est de anathemate, et de spoliis Hiericho, et cum omni domo sua interfectus, atque ex eo quod turbauerit populum, locus ipse in quo accidit, Achor, id est turbationis ac tumultus nomen accepit. Vallis igitur 55 Achor, in qua quondam maledictio fuit atque supplicium, erit in armentorum requiem. Quae Paulus edisserens ait : Numquid de bobus cura est Deo ? An utique de nobis dicit, quia debet in spe qui arat, arare, et qui terit aream, terere earn in spe, ut participetur. De hac ualle et in Osee mystice scriptum 60 est: Loquar ad cor eius (haud dubium quin Hierusalem) et dabo possessores illius inde, et uallem Achor, ut aperiat intellegentiam illius. Idcirco enim uallis Achor in possessionem traditur armentorum populi Dei, et saltus uertuntur in caulas gregum, ut aperiatur intellegentia, et Domini ueritas cognoscatur. 11.12. Et uos qui dereliquistis Dominum, et obliti estis m on tern sanctum meum. Qui ponitis for tun ae mensam, et libatis super earn. Numerabo uos in gladio, et omnes in caede corruetis. LXX : Vos autem 5 qui dereliquistis me, et obliti estis montis sancti mei, et paratis fortunae mensam, et impletis daemoni potionem ; ego tradam PL uos in gladium ; omnes interfecti corruetis. In locis quondam 639 siluestribus atque turbarum, in locis gentilium erunt caulae v 782 ouium, id est Ecclesiae de toto orbe credentium. Vos autem, 10 o popule Israel, qui dereliquistis Dominum et ad iracundiam prouocastis sanctum Israel, qui obliti estis montem sanctum eius, de quo crebro diximus, uel Dominum Saluatorem, qui montium mons est et sanctorum omnium sanctus, uel mon¬ tem Sion et ciuitatem Dei uiuentis Hierusalem caelestem, qui 15 haec et haec facitis, tradam gladio, ut omnes interfecti pariter corruatis. Qui sit gladius, dicemus postea : Ponitis, inquit, fortunae mensam, et libatis super earn. Siue iuxta Septuaginta : Paratis fortunae mensam, et impletis daemoni

47/48 Luc. 3, 5. 50/54 cfr Ios. 7, 24-26. p. 24, 5. 57 I Cor. 9, 9. 00 Os. 2, 14.

53 cfr Hicr. Interpr. Hebr. nom., 00/62 Os. 2, 15.

49 req'e E 52 domu E 53 accidit] hoc praem. E 54 accipit E 55 achor] om. E quo E meditatio E 58 in spe] om. E arare E, corr. 61/62 ut usque achor] E in mg. sup. 11.12,1 obliuiti E, corr. 2 montem] nomen E 5 montes E 12 quo] E s. 1. 15 ut] E s. 1.

754

IN ESAIAM XVIII, lxv, 11.12

poculum, aut Kepao/xa, quod omnes similiter transtulerunt, 20 id est : mixtam potionem. Est autem in cunctis urbibus, et maxime in Aegypto, et in Alexandria idololatriae uetus consuetudo, ut ultimo die anni et mensis eorum qui extremus est, ponant mensam refertam uarii generis epulis, et poculum mulso mixtum, uel praeteriti anni uel futuri fertilitatem 25 auspicantes. Hoc autem faciebant et Israelitae, omnium simulacrorum portenta uenerantes, et nequaquam altari uictimas, sed huiuscemodi mensae liba fundebant. Quodque Septuaginta M 487 transtulerunt daemoni, in Hebraico habet menni, quod Symmachus interpretatus est : absque me ; ut sit sensus : Qui 30 paratis fortunae mensam, et impletis absque me potionem, ut doceat non sibi fieri, sed daemoni. Gladius autem quo interficiuntur, pro supplicio accipitur. Neque enim omnis populus Israel gladio traditus est, quorum uidemus quanta milia in toto orbe dispersa sint. Sed poenis atque cruciatibus, 35 captiuitati et ultimae seruituti, iuxta illud quod alibi dicitur : In gladio morientur omnes peccatores populi mei. Et in Deuteronomii cantico : Inebriabo sagittas meas sanguine, et gladius mens comedet carnes uulneratorum. Haud credibile esse potest, sagittas Domini inebriari sanguine, et gladium illius uulnera4° torum saturari carnibus. De his sagittis quae lob per singula horarum momenta pungebant, loquitur : Sagittae Domini in corpore meo sunt / quarum furor ebibit spiritum meum ; cum enim coepero loqui, stimulant me. Iuxta tropologiam autem hoc dicendum est, quod omnes qui Ecclesiam deserunt et v 783 45 obliuiscuntur montem sanctum Dei, et se tradunt spiritibus erroris et doctrinis daemoniorum, isti parant fortunae men¬ sam, nihil ad Deum pertinere credentes, sed uel stellarum cursu uel uarietate fortunae omnia gubernari. Quos Paulus increpat, dicens : Non potestis mensae Domini participari, et 50 mensae daemoniorum. Non potestis calicem Domini bibere, et calicem daemoniorum, quia aeternis tradentur suppliciis, ita ut nullus eorum caedem et ruinam possit euadere. Pro eo quod uocaui, et non respondistis, locutus PL sum, et non audistis. Sed fecistis malum in oculis 640 55 meis, et quae nolui, elegistis. LXX ; Quia uocaui uos, et non audistis. Locutus sum, et contempsistis, et fecistis malum in conspectu meo, et quae nolebam elegistis. Gladio, ait, estis

11.12, 36 Am. 9, 10. 10, 20.21.

37/38 Deut. 32, 42.

41/43 lob 6, 4.

49/511 Cor.

22 menses E, corr. 25 et] E, om. /x v 28 demonii E 32 omnes E 35 quo E dicitur] E (a. m. s. scribitur) 37 sanguine] E, in praem. fx v 38 aut E 42 quorum E furore uiuit E spiritum] uiuit add. E (exp.) sanguinem Ambr. 45 tradant E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 11.12

755

traditi, quia non solum reliquistis me, et obliti estis mei, et fortunae poculum miscuistis, sed cum essem Emmanuel, id 60 est nobiscum Deus, de quo et Ioannes scribit : Verbum caro factum est, et habitauit in nobis, praesens uos uocaui : Reuertimini ad me filii reuertentes. Et : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et respondere noluistis. Locutus sum in parabolis, et omnia feci quae facere debui, et non audistis me, immo 65 et contempsistis. Ego enim sum qui et supra dixi : Veni et non erat homo ; uocaui, et non erat qui oboediret. Nec uobis haec sufficiebat impietas, ut me praesentem contemneretis, et missum ad uos occideretis haeredem. Sed fecistis malum in conspectu meo, et quae nolebam elegistis, et blasphemastis 70 Filium Dei, ut peteretis uobis Barabbam latronem, homicidii et seditionis auctorem. Et adhuc audetis dicere : Quare nos errare fecisti a uia tua ? Si enim qui me nesciebant inuenerunt me, et qui me non inuocabant, susceperunt me, quibus uos digni estis cruciatibus, qui missum ad uos atque dicentem : 75 Non ueni nisi ad oues perditas domus Israel, suscipere nolui¬ stis, sed insuper affixistis cruci ? Considerandum quid significet quod ait : Et quae nolebam elegistis. Aut quae sit uoluntas Filii Dei. qui loquitur in euangelio : Non omnis qui dicit mihi, Domine, Domine, ingredietur in regnum caelorum ; sed qui 80 facit uoluntatem Patris mei qui est in caelis. De qua et ipse dicit v 784 Deus : Vt facerem uoluntatem tuam uolui. Haec est uoluntas, de qua et ipse Dominus loquebatur : Inueni Dauid filium I esse, uirum iuxta cor meum, qui faciat omnes uoluntates meas. Vnde et sanctus precatur et dicit : Doce me ut faciam uoluntatem 85 tuam, quia Deus meus es tu. Omnia enim licent, sed non omnia expediunt. Et de uirginibus narrat apostolus se Domini non habere praeceptum, uult tamen nos esse sicut seipsum. Ex ^ 488 quo ostendit nequaquam indulgentiam magistri sectandam esse, sed uoluntatem ; et ea nos debere eligere quae expediunt, 90 non quae licent, ut illud est de digamia : Volo adolescentulas nubere, filios procreare, matresfamilias esse. Ponitque causas, cur ista concedat : lam enim quaedam abierunt retro post satanam. Ergo non est uoluntas pura secundi matrimonii, quae fornicationis comparatione uilescit.

60/61 Ioh. 1, 14. 61/62 Ier. 3, 14. 62/63 Matth. ix, 28. 65/66 Is. 50, 2. 71/72 Is. 63, 17. 72/73 cfr Is. 65, 1. 75 Matth. 15, 24. 78/80 Matth. 7, 21. 81 Ps. 39, 9. 82/83 Act. 13, 22. 84/85 Ps. 142, 10. 85/86 I Cor. 6, 12. 86/87 cfr I Cor. 7, 25. 90/91 I Tim. 5, 14. 92/93 I Tim. 5, 13.

61 uos] E s. I. 61/62 reuertemini E 63 honorati E 71/72 fecisti errare ~ E 73 susciperunt E 79 ingreditur E 89 uoluntatem] eius add. F., exp. 90 digama E 91 filias E 94 fornicationis] causa add. Ambr.

756

IN ESAIAM XVIII, lxv, 13.14

13.14. Propter hoc haec dicit Dominus Deus : Ecce PL serui mei comedent, et uos esurietis. Ecce serui mei 641 bibent, et uos sitietis. Ecce serui mei laetabuntur, et uos confundemini. Ecce serui mei laudabunt prae 5 exsultatione cordis, et uos clamabitis prae dolore cordis, et prae contritione spiritus ululabitis. LXX: Propterea haec dicit Dominus : Ecce serui mei comedent, uos autem esurietis. Ecce serui mei bibent, uos autem sitietis. Ecce serui mei gaudebunt, uos autem confundemini. Ecce serui mei 10 exsultabunt in gaudio, uos autem clamabitis propter dolorem cordis uestri, et propter contritionem spiritus uestri ululabitis. Non solum gladio corruetis uos qui dereliquistis Dominum, et fecistis malum in conspectu eius, et praesentem noluistis audire, sed multam inter uos et gentium multitudinem cer15 netis differentiam. Illi enim qui serui erunt mihi, comedent et bibent, laetabuntur et laudabunt prae exsultatione cordis. Vos autem e contrario esurietis atque sitietis, confundemini et prae dolore cordis et contritione spiritus ululabitis. Quae omnia xtAiaerred in mille annis putant esse complenda, cibum 20 et potum regnum Dei esse credentes, nec intellegentes illud quod scriptum est : Operamini non cibum qui perit, sed panem uitae et ueritatis ; et carnem Christi et fructum ligni uitae comedere cupientes, de quo Saluator loquitur : Ego sum panis v 785 qui de caelo descendi. Et Ecclesiastes : Aperi oculos tuos, et 25 saturare panibus. Et psalmista : Iuuenis, inquit, fui et senui, et non uidi iustum derelictum, neque semen eius quaerens panem. Tota die miseretur et fenerat, et semen eius in benedictionem erit. De isto pane et conuiuio spiritali discipulos instruebat : Vos qui perseuerastis mecum in temptationibus 30 meis, edetis in mensa Patris mei in regno caelorum. Quod si de simplici pane accipiamus, quomodo illud explanare poterimus : Non interficiet fame Dominus animam iustam. Et iterum : Cognoscit Dominus uias immaculatorum, et hereditas eorum erit in sempiternum. Non confundentur in tempore pessimo, et in 35 diebus famis saturabuntur. Quanti enim sancti in persecutione moriuntur fame et egestate confecti ; quanti iusti esuriunt, et impii cruditatibus distenduntur! Potus autem ille accipiendus est, qui hauritur de fontibus Israel; quern qui biberit, habebit in se fontem aquae salientis in uitam aeternam! 13.14, 21/22 Ioh. 6, 27. 23/24 Ioh. 6, 51. 24/25 Prou. 20, 13. 25/ 28 Ps 36, 25.26. 39/40 Luc. 22, 28. 32 Prou. 10, 3. 33/35 Ps. 26 18 19. 38/39 efr Ioh. 4, 14. 5

13.14, 0 LXX] propterea praem. E, exp. 13 conspectu] dni add. E, exp 14/15 cernitis E 18 cordeis E 21 periit E 22 carnium E 30 meis] om. E 34 aeternum E 37 crudelitatibus E 38 est] om. E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 13.14-15.16 40

45

50

55

60

65

5

10

757

Quem et Saluator in regno Patris se bibiturum cum apostolis pollicetur. Qui laetificat cor hominis, ita ut bibentes possint dicere : Dedisti laetitiam in corde meo. De hoc cibo et potu inter octo beatitudines dicitur : Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Et mater Domini plena sancto Spiritu prophetabat : PL Esurientes impleuit bonis, qui prius cibum Domini non habe- 642 bant ; et diuites dimisit inanes, qui dati sunt pro sepultura eius. Et quem prophetae promiserant, respuerunt. De quibus et in alio loco psalmista decantat : Diuites eguerunt, et esurierunt, id est populus Iudaeorum. Qui autem quaerunt Dominum, hoc est turba gentilium, non egebunt omni bono. Cumque seruientes Christo et credentes ei laetati fuerint, et laudauerint Deum prae exsultatione cordis et gaudio, tunc illi confundentur, uidentes in suum locum ahos successisse. Et cla- ^ 489 mabunt prae dolore cordis, implentes illud quod scriptum est : Ibi erit fletus et stridor dentium, quando steterint agni gentium atque iustorum ad dexteram, et haedi Iudaeorum atque impiorum a sinistris. Aliis recipientibus aeterna praemia, aliis aeterna supplicia. Contritio autem spiritus prae dolore cordis intellegenda in conscientia peccatorum, iuxta v 786 illud quod scriptum est : Cogno scent err antes spiritu intellegentiam. Et : Cor contritum et humiliatum Deus non despiciet. Conteritur spiritus quando fuerit eleuatus ; quod de rege inimico Israel scribitur : Indurauit Dominus spiritum eius. Et de Babyloniorum principe, quando eleuatum est cor eius, et induratus spiritus, ut superbiens diceret : Haec est Babylon, et ego feci earn. 15.10. Et dimittetis nomen uestrum in iuramento electis meis, et interficiet te Dominus Deus, et seruos suos uocabit nomine alio, in quo qui benedictus est super terram, benedicetur in Deo amen. Et qui iurat in terra, iurabit in Deo amen. L'K.'X.: Relinquetis enim nomen uestrum in saturitatem electis meis. Vos autem interficiet Dominus ; seruientibus autem mihi uocabitur nomen nouum, cut benedicetur super terram. Benedicent enim Deum uerum, et qui iurant super terram iurabunt Deum uerum. Pro saturitate, quae Hebraice dicitur sabaa, ceteri iuramentum interpretati sunt ; quod uerbum multas habet intelle-

40/41 cfr Luc. 22, 18. 41 cfr Ps. 103, 15 ; Eccli. 40, 20. 42 Ps. 4, 7. 43/ 44 Matth. 3, 6. 45 Luc. 1, 53. 46 Ps. 33, 11. 48/50 Ps. 33, 11. 55 Matth. 13, 30. 60/61 Is. 29, 24. 61 Ps. 30, 19. 63 IV Reg. 17, 14. 64/65 cfr II Par. 36, 13. 65/66 Dan. 4, 27.

58 aliis a. supplicia] om. E 59 cordeis E 13.16, 1 iuramentum E(corr.) 4 dno E E

63 scribitur] intellegitur E 5 iurabit] iurat uin marg. dno

758

IN ESAIAM XVIII, lxv, 15.16

gentias, et pro accentuum diuersitate uariatur. Intellegitur enim et iuramentum, et saturitas, et satietas, et plures, et septem. De quo in libro Geneseos diximus, et in hoc uolumine, 15 ubi septem mulieres apprehenderunt unum uirum. Rursum pro eo quod Septuaginta transtulerunt uerum, et in Hebraico dicitur amen, Aquila uertit neTnaTcofxevoj^, id est fideliter. Quod autem dicit, hoc est : aliis in uestrum succedentibus locum, nomen uestrum erit iuramentum electis meis, ut pro 20 malorum exemplo uos habeant et detestentur taha sustinere, et iurent sic : Non haec patiar quae passus est populus Iudaeorum. Siue nomen uestrum erit in satietatem, quod in his PL dici solet, quorum odiosa est recordatio et memoria, et qui 643 usque ad saturitatem nauseamque uenerunt. Vel certe hoc 25 dicendum, quod nomen suum derelinquant electis Domini ut pro lllis gentium turba succedat; et ipsi appellentur filii Abraham et Israel. De quibus Paulus loquitur : Pax super eos, et super Israel Dei. Neque enim qui ex Israelitis sunt Israel , nec qui semen Abraham omnes filii, ad quos dicitur : v 787 30 Si filii essetis Abraham, opera Abraham faceretis. Et quia semen sunt Abraham, et non filii (de quorum differentia supra diximus) propterea eos increpat Baptista Ioannes, dicens : Et ne uelitis dicere : Patrem habemus Abraham. Potens estenim Deus de lapidibus istis suscitare filios A brahae. Quomodo enim 35 possunt huius esse filii, qui dixerunt ligno et lapidi : tu genuisti me ; cum e contrario, qui ex fide sunt, hi appellentur filn Abrahae ? Vos autem, inquit, interficiet Dominus, ut nequaquam appellemini circumcisio, sed concisio, ut uita careatis aeterna, ut non habeatis eum qui dicit : Ego sum uita. 4° Seruos autem, ait, suos uocabit nomine alio, siue nouo, quod in toto orbe celebrabitur. Et erit benedictum : in tantum, ut qui 1II0 nomine fuerit appellatus, benedicatur in Domino’, et signum uerae circumcisionis accipiat, amen. Quo saepe in approbationem eorum quae dicta sunt, Dominus utitur in 45 euangelio . Amen, amen dico uobis. Nomen autem nouum siue n 490 aliud, nullum est, nisi quod ex Christi nomine deriuatur, ut nequaquam uocetur populus Dei Iacob, et Iudas, et Israel, et Ephraim, et Ioseph, sed Christianus. Quicumque enim

IJ-l6> 14A3 cfr Hier. Hebraicae Quaest. in Genesim, 41, 29 - ed. Lagarde, p. 60 14 sqq. - in Esatam, II, iv, 1, 5 sqq. 27/28 Gal. 6, 16. 28 cfr Rom. 9, 7.’ ao Ioh. 8, 39. 31/32 cfr lxv, 9.10, 26 sqq. 33/34 Matth. 3, 9. 30/37 Gal. 3, 7. 39 Ioh. 14, 6. 45 Ioh. 5, 19.

12 accentuum diuersitate] E, ~ /x v uariantur E 13 et iuramentum] om. E 15 adpraehdent E 17 scribitur E, corr. NrHicraNeNae E, -nJo^cos edd. 20exempla E 21 populus] isrl add. E 22 hiis E 24/25 dicendum h°C ~ h *4 Abraham E quomo E 37 nos E, corr. 39 dicit] h(oc) add. h 42 deo E 43 benedictionis slmbr.

IN ESAIAM XVIII, lxv, 15.16-17.18

759

iurauerit in terra, nequaquam iurauerit in idolis et falsis diis, 50 sed in Deo ; quae sententia rursum amen signaculo comprobatur. Porro iuxta Septuaginta qui pro amen, uerum Deum interpretati sunt, ut benedicatur uerus Deus, et qui iurant super terram, iurent Deum uerum, non secundum errorem Arianorum referimus ad personam tantum Dei Patris, de quo 55 scriptum est : Vt cognoscant te solum uerum Deum, et quern misisti Iesum Christum, sed ad Filium, qui et ipse Deus uerus est, dicente euangelista Ioanne : Venit Filius Dei, et dedit nobis mentem, ut cognoscamus uerum, et simus in uero Filio eius Iesu Christo. Iste est uerus Deus et uita aeterna. Si 60 enirn Saluator de se loquitur : Ego sum ueritas, consequenter uerus Deus a ueritate nomen accepit, ut nequaquam secundum falsos deos appelletur Deus, sed secundum uerum Deum Patrem, et ipse sit uerus Deus. Alioquin si non est uerus, erit idolo similis, quod redundat in capita eorum, qui Christum v 788 65 uerum Deum negant. Hoc est autem nomen nouum, quod ei in Apocalypsi super calculo scribitur, cui in toto orbe benedicitur. Quia obliuioni traditae sunt angustiae priores, PL et quia absconditae sunt ab oculis meis. 644 17.18. Ecce enim ego creo caelos nouos, et terram nouam, et non erunt in memoria priora. Et non ascendet super cor, sed gaudebitis et exsultabitis usque in sempiternum in his quae ego creo. LXX : Obliui5 scentur enim tribulationis prioris, et non ascendet super cor eorum. Erit enim caelum nouum, et terra noua ; et non recordabuntur priorum, et non ueniet super cor eorum ; sed gaudium et exsultationem inuenient in ea. Causa laetitiae et confessionis Dei ueri est, quia aeterna angustiarum priorum succedet 10 obliuio, ut nequaquam idolorum meminerint et erroris pristini, sed ad lucem de tenebris transeant, ut aeterna beatitudine perfruantur. Obliuiscentur enim pristina mala, non obliuione memoriae, sed successione bonorum, iuxta illud quod scriptum est : In die bona obliuio malorum. Et alibi : Afflictio horae obli-

55/56 Ioh. 17, 3. 57/59 I loh. 5, 20. 60loh. 14, 6. C5/66 cfr Apoc. 2, 17. 17.18, 14 Eccli. ii, 29. 14/15 Eccli. 11, 29 (iuxta LXX).

49 terram E iurauit E 50 signaculum E 52 ut] et E uerus deus] E, ~ n u 53 secundum] om. E 54 dei tantum ~ E 55 solum] dns add. E, sed del. 56/57 deus uerus] E, ~ /iu 57 uerus] dns E, sed del. 58 ut] deum praem. E uerum] ad cognoscendum add. E, exp. 61 accipit E 64 idolorum E redundet E 66 calculos E 69 nostris E 17.18, 1 ego] om. PE 2/3 ascendent E 4/5 obliuiscetur E 6 enim] om. E 6/7 recordabitur E 9 succidit E 12 obliuiscetur E 13 succes¬ sione bonorum] E, ~ 71 v

76o

IN ESAIAM XVIII, lxv, 17.18

15 uionem jacit deliciarum. Eo quod in angustiis constituti, nequaquam uoluptatibus pristinis iuxta errorem Epicuri ammo perfruantur. Licet possit et hoc did, quod in caelo nouo et in terra noua omnis conuersationis pristinae memoria deleatur, ne hoc ipsum pars malorum sit, prioris angu20 stiae recordari. Caelum autem nouum et terram nouam, qui putant omnia interire quae cernimus, euangelii interpretantur testimonio : Caelum et terra transibunt. Et Pauli apostoli: Quae enim uidentur, temporalia sunt; quae autem non uidentur, aeterna. Porro qui nouitatem, commutationem in melius, et 25 non elementorum arbitrantur interitum, illo utuntur exemplo : A principio terram tu fundasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes, et omnes sicut uestimentum ueterascent, et quasi amictum inuolues eos, et mutabuntur. In quo perspicue demonstratur perditionem 30 et interitum, non abolitionem in nihili sed commutationem sonare in melius. Neque enim illud quod in alio loco script um est . Luna fulgebit ut sol, et sol septuplum lumen accipiet, in- v 789 teritum significat pristinorum, sed commutationem in melius. Quod ut possit intellegi, nostrae conditionis ponamus exem- ^ 491 33 pla : Infans cum in puerum creuerit, et puer in iuuenem, et iuuenis in uirum, et uir in senem, nequaquam per singulas aetates perit. Idem enim est qui prius fuit ; sed paulatim immutatur et aetati pristinae perisse dicitur. Quod intellegens et Paulus apostolus loquebatur : Praeterit enim pigura huius 40 mundi. Consideremus quid dixerit : Figura praeterit, non substantia. Hoc idem significat et Petrus : Latet eos hoc uolentes, quoniam caeli erant ab initio. Kt terra de aqua, et per aquam Dei sermone subsistit, per quae prior mundus inundatus diluuio periit. Caeli autem qui nunc sunt et terra, eadem ratione 45 seruantur igni. Quod quo sensu accipiendum sit, postmodum PL docet. Nouos autem caelos, et nouam terram uidebimus, et repro- 645 missionem eius. Non dixit: alios caelos et aliam terram uidebi¬ mus, sed ueteres et antiquos in melius commutatos. Possumus et hoc dicere, quod conuersi ab idololatria, et pristino errore 50 deserto, nouos caelos et terram nouam uideant, nequaquam arbitrantes elementa deos, et ea quae nascuntur ex terra.

15/17 cfr Epicur. fragm. 437 - ed. Usener, p. 287, 14 sq

22 Matth. 24, 35.

22/24 II Cor. 4, 18. 41/45 II Petr. 3, 5-7.

39/40 I Cor. 7, 31.

20/29 Ps. 101,26.27. 40/47 II Petr. 3, 13.

32 Is. ,0,26.

15 facit]om. E 18 in] om. E 22 pertransibunt E 24 aeterna] sunt add. E -5 ilia E, corr. 20/27 manum E 28 ueterescent E 34 ut] om. E 39 praeternt h 43 consistit E (corr. in mg.) 44 periit] qui add. E, del. 45 quod] E, om. m v 40 docet] nos add. E, del. nouos] nos edd. a 47 alius

~ ^v'

49 Pr'

°m‘ E

idolatriae E (et om.)

50 terram nouam] E,

IN ESAIAM XVIII, lxv, 17.18-20

55

60

5

10

15

5

761

Nunc confitemur caelum et terram opera esse manuum Dei. Illo autem tempore, seruos et creaturam uenerabamur obsequio Dei, quod et Dauid sentiens cantat in psalmo : Videbo caelos opera digitorum tuorum. Non quo eo tempore caelos non uiderit, cum ista dicebat ; sed quo per singula augmenta uirtutum et futurorum scientiam, nouos uideat, quos ueteres iam uidebat. Quod autem in fine huius testimonii dicitur : Quae ego creo, a Septuaginta praetermissum est. Quia ecce ego creo Hierusalem exsultationem, et populum eius gaudium. 19. Et exsultabo in Hierusalem,, et gaudebo in populo meo. LXX : Quia ecce ego facio Hierusalem exsultationem, et populum meum laetitiam, et exsultabo super Hierusalem, et laetabor super populo meo. Gaudere, inquit, et exsultare debetis laetitia sempiterna in creatione nouorum caelorum et terrae nouae, et priorum penitus non meminisse, ne qua uobis recordationis antiquae oriatur tristitia ; quia non solum caelos nouos et terram nouam, sed Hierusalem quoque creabo in exsultationem, et populum eius in gaudium. Haud dubium quin uniuersae terrae, ut quae uetus uni genti gaudium erat, noua cunctis nationibus laetitia sit. In tantum autem exsultatio erit omnium atque laetitia super urbe et populo Dei, ut ego quoque conditor eius exsultem et gaudeam super Hie¬ rusalem, et super populo meo qui comedet et bibet et laetabitur, et exsultabit in ea, et qui in nomine nouo fuerit appellatus. Et non audietur in ea ultra uox fletus, et uox clamoris. 20. Non erit ibi amplius infans dierum, et senex qui non impleat dies suos. Quoniam puer centum annorum morietur, et peccator centum anno rum maledictus erit. LXX : Et non audietur in ea ultra uox fletus, et uox clamoris, neque fiet ibi ultra immaturus et senex, qui non impleat tempus suum. Erit enim infans centum annorum, et qui moritur peccator centenarius, maledictus erit. Neque enim congruum erit, ut in ciuitate Hierusalem et populo Dei, qui exsultationis et gaudii aeternam suscipiet creaturam, audiatur

54/55 Ps. 8, 4.

52 manuum dei] mundi E 53 creatura* E (s eras.) 57 ueteres] etpraem. E, ueterascere v in marg. 58 finem E 19, 5 creationem E populorum E, corr. 0 neque E 9 exsultationem] E, exsultatione gi v gaudium] E, gaudio fi v 10 unigeniti E 11 laetitia] E, laetitiae n v 15 alt. in] om. E 20, 1 ibi] E, om. /x v 4 in ea ultra] E, ~ n v 0 6 est v in marg. 8 ut] om. E

v 790

762

IN ESAIAM XVIII, lxv, 20

ultra uox fletus et clamoris, quando abierint dolor, maeror et gemitus. Contraria quippe simul esse non possunt. Et ubi exsultatio est et gaudium, qui fructus est Spiritus sancti, ibi PL fletus et planctus non potest commorari, qui aptus est la- 646 mentantibus atque lugentibus, et praecipue clamor, quem 15 de Ecclesia credentium Paulus expellit, ne in similitudinem Iudaeorum pro iudicio faciamus clamorem. In tali urbe diuersae aetates non erunt: infans et senex, paruus et magnus, ^ 492 qui non impleat dies suos. Sed quasi filii resurrectionis, omnes peruenient in uirum perfectum, in mensuram aetatis plenitu20 dinis Christi, ut nec desint alicui annorum spatia, nec super¬ set, et alio necdum solidas habente uires, alius desinat esse quod fuerit, et decrepita aetate marcescat ; peruenientque omnes ad centenarium numerum, qualis fuit Abraham, qui promissionem filii Isaac hac aetate suscepit. De cuius numeri 25 laudibus non necesse est plurima memorare, ne superflua sit disputatio. Hoc tantum dicimus, quod decern decades aequalia habent latera, et quadrae formae possident firmitatem. In v 791 repromissionibus quoque pro his quae consumpsimus, multiplicata nobis Dominus centuplum pollicetur, et in bonam 30 terram sementis cadens, primum habet uberrimae frugis numerum centenarium. Denique et Isaac unam sementem iaciens fidei, hoc numero laboris sui opera multiplicata suscepit. In illo igitur tempore, quando aetas fuerit una cunctorum, et sanctus et peccator erunt simili resurrectione perfecti, nec 35 inter se uariabunt tempore. Sed alius ad praemia, alius ad supplicia pertrahetur. Et in eo peccator maledictus erit, quod incorrupto corpore poenas patietur aeternas. Illud quoque quod in Apocalypsi Ioannis legimus, post resurrectionem exhiberi praesentiae iudicis paruos et magnos, non aetatum, sed 40 meritorum significat differentias. Qui enim paruus est iuxta sententiam Salomonis, dignus est misericordia : Potentes autem potenter tormenta patientur. In quem sensum et Domini uerba consentiunt : Seruus qui scit uoluntatem Domini sui, et non facit earn, uapulabit multis. Qui uero nescit, et fecerit digna 45 plagis, uapulabit paucis. Beatus apostolus Paulus, Christo in se loquente, scripturam ueterem edisserens, Abraham patriarcham non solum circumcisionis, sed praeputii asserit 10

20, 14/16 cfr Eph. 4, 31. 22/24 cfr Gen. 21, 5. 2» cfr Matth. 19, 29. 29/31 cfr Luc. 8, 8. 38/39 cfr Apoc. 20, 12. 41/42 Sap. 6, 7. 43/44 Luc. 12, 47. 43/48 cfr Rom. 4, 12.

14 atque lugentibus] om, E 15 paulus] populus E 21 habere E 24 suscipit E ' 25 plura** E 27 habeat E possedeat E (pr. e in i corr.) 28 contempsimus v in marg. 29 dominus centuplum] E, ~ n v 30 frugis E (s eras.) 32 suscipit E 40 deferentias E 44 multa E 46 loquentis E 47 solum] E s. 1.

IN ESAIAM XVIII, lxv, 20-21.22

50

55

60

65

5

10

15

763

patrem, hoc est, duos ex eo populos esse generatos, et eum qui iuxta carnem natus fuerat, centenarius propter Christum, qui de Abraham stirpe generatus est, in quern ille miserit manus, maledictioni perpetuae subiacere. Hanc figuram docent euangelia, quibus fertur tunc haemorrhousam aegrotare coepisse, quando nata est filia archisynagogi, et quando ista sanata sit, statim illam esse mortuam, uno atque eodem PL annorum spatio, nouum populum in iuuentute persistere, et 647 ueterem in infidelitate mori et esse maledictum. Hoc iuxta Septuaginta interpretes diximus, quorum editio toto orbe uulgata est, ne in loco famosissimo uideremur ad Hebraeae linguae arcem confugere. Quod siue post resurrectionem in- v 792 tellexeris in secundo Saluatoris aduentu, siue post baptismum in prima resurrectione credendum, non abhorret ab Ecclesiae fide. Hebraei haec ante resurrectionem in mille annorum regno super terram futura contendunt, et tarn longa futurae uitae spatia repromitti, ut centum anni reputentur infantiae. Peccatorem autem centesimo aetatis suae anno esse moriturum, ne uidelicet paratis opibus perfruatur ; sed ob peccatum, maledictum esse se nouerit. Quod si ita est ubi erit beatitudo perfecta, quae peccato uiolatur atque corrumpitur, et pecca¬ tum immatura morte punitur ? 21.22. Et aedijicabunt domos, et habitabunt ; et plantabunt uineas, et comedent fructus earum. Non aedijicabunt, et alius habitabit ; non plantabunt, et alius comedet. LXX similiter. De his domibus et in sexagesimo octauo psalmo sermo propheticus pollicetur, dicens : Quia Deus saluam faciet Sion ; et aedifcpbuntur ciuitates Iudae, et habitabunt ibi, et hereditabunt illam, et semen ^ 493 seruorum eius possidebunt earn. Et qui diligunt nomen eius, inhabitabunt in ea. Quae omnia Iudaei accipiunt carnaliter, ut Hierusalem urbesque Iudaeae restituantur in pristinum statum. Quod si eis dederimus, audiant non solum hoc Hierusa¬ lem,sed et Sodomae repromitti, dicente Hiezechiele: Restituetur Sodoma in antiquum. Ergo domus, in quibus habitaturi sunt qui aedificant eas, uel uirtutes intellegendae sunt, uel diuersae mansiones apud Patrem ; quas iugiter possidebit, qui eas aedificauerit. Quales sibi aedificasse et obstetrices dicuntur

51/54cfr Marc. 5, 22-42.

21.22, 6/0 Ps. 68, 36.37.

12/13 Ez. 16, 55.

16/17 cfr Ex. 1, 17.

48 duo E

52 quibus] in praem. E 53 archisynagogae E, corr. 54 ilia e. mortua E uno] -que add. E 56 moriente E (et om.) 63 futuram E 64 repromittitunt E, corr. 21.22, 1 domus E, corr. 4 hiis E omnibus Viet. 7 iudeae E he¬ reditabunt] E, hereditate acquirent 71 v illam] earn praem. E, del. 8 pos¬ sidebunt] E, possidebit 72 v 9 inhabitabunt] E, habitabunt 71 v 20

CC. LXXI1I A

764

IN ESAIAM XVIII, lxv, 21.22

in Exodo, quae timebant Deum. Licet scriptum sit in Hebraico, a Deo eis aedificatas domos, quia timuerunt eum. Et Iacob quia simplex erat, siue ut Graece dicitur aTrXaaros, id 20 est nequaquam fictus ; nec tabs quales in Petri epistola condemnantur, de quibus ait : In auaritia fictis sermonibus de nobis negotiantur. Idcirco habitabat in domo, quam Esau, v 793 qui feris delectabatur et siluis, possidere non potuit. Talem domum et Saluatoris in euangelio uerba describunt : Omnis 25 qui uenit ad me, et audit sermones meos, et facit eos, similis erit uiro prudenti, qui aedificauit domum suam super petram, et reliqua. Alioquin iuxta litteram, multi sancti aedificant domos, et non habitant in eis, uel peregrinatione, uel alterius PL rapina, uel morte subtracti. Qualis fuit lob, qui diues carne 648 30 et spiritu, in tantam deductus est paupertatem, ut in sterquilinio sederet extra portam ciuitatis. E contrario diues ille in euangelio purpuratus aedificauit domum, et habitauit in ea, cui rectissime dici poterat : Stulte, hac node auferetur anima tua a te ; quae autem praeparasti, cuius erunt ? Non solum 35 autem ait : aedificabunt domos et habitabunt in eis ; sed plantabunt quoque uineas, et ipsi comedent fructum earum. Iuxta illud quod in Michaea dicitur : Requiescet unusquisque sub uinea sua et sub ficu sua ; et non erit qui exterreat. Haec est uinea quae in euangelio loquebatur : Ego sum uitis, et uos 4° palmites, et Pater meus agricola. Omnis qui non facit fructum excidetur, et in ignem mittetur. Huius fructus comeduntur et bibuntur, et laetificant cor hominis, et inebriant amicos sponsi, et in regno Dei bibuntur cotidie. Sub ficu autem requiescit, et nullius insidias reformidat, qui dulcedine sancti 43 Spiritus fruitur, et illius fructibus saturatur, caritate, gaudio, pace, fide, continentia, patientia. De huiuscemodi dicitur plantatore : Qui plantauerit ficum, comedet fructus eius. Qui tales aedificauerit domos et plantauerit uineas, de quibus et apostolus loquitur : Ego plantaui, Apollo rigauit, Deus 30 incrementum dedit, comedet labores manuum suarum. Et seminans in spiritu, de spiritu metet uitam aeternam ; nec diaboli et satellitum eius fraudibus supplantabitur. Secundum dies enim ligni, erunt dies poptili mei, et opera manuum eorum ueterascent electis meis. 21/22 II Petr. 2, 3. 24/20 Matth. 7, 24. 29/31 cfr lob 2, 8. 33/34 Luc. 12, 20. 37/38 Mich. 4, 4. 39/40 Ioh. 15, 5. 40/41 Matth. 3, 10. 43/46 cfr Gal. 3, 23. 47 Am. 9, 14. 49/50 I Cor. 3, 6. 50 Ps. 127. 2. 51 cfr Ioh. 4, 36.37.

17 quia E licet] et praem. E 18 domus E 19 anXaros E 20 tales E, corr. 23feriis£ possedereS 28 domus £ 30 ac E 33/34 auferent animam tuam E 35 autem] om. E domus E 39 et] om. E 47 plantator E 48 aedificauerint domus et plantauerint E 50 dedit] dat praem. E, del. manum E 54 inueterabunt E

INSAIAM XVIII, lxv, 23/25

765

23/25. Non laborabunt jrustra, neque getterabunt

5

10

15

20

25

30

35

in conturbatione, quoniam semen benedictorum Do¬ mini est, et nepotes eorum cum eis. Eritque antequam clament, ego exaudiam ; adhuc illis dicenti- v 794 bus ego exaudiam. Lupus et agnus pascentur simul, et leo bos comedent paleas, et serpenti puluis panis eius. Non nocebunt, neque Occident in omni monte sancto meo, dicit Dominus. LXX : Etenim sectmdum dies ligni uitae, dies populi mei ; opera laborum suorum inueterascere facient electi mei ; non laborabunt in uacuum, neque filios generabunt in maledictionem, quia semen benedictum a Domino est, et nepotes eorum cum eis. Et erit antequam clament, ego exaudiam eos; adhuc loquentibus illis dicam: Quid est ? Tunc lupi et agni pascentur simul ; leo autem quasi bos comedet n 494 paleas, et serpens terram quasi panem. Non nocebunt, neque corrumpent, in monte sancto meo, dicit Dominus. Aeterna erit PL habitatio atque plantatio iustorum, ut dies uitae populi mei 649 diebus uitae ligni comparentur, de quo in psalmis dicitur : Iustus ut plama florebit, cotidie triumphans de aduersariis et insigne uictoriae praeferens. Sin autem iuxta Septuaginta legimus : dies ligni uitae, qui magis sensum ex Hebraeo uertere quam uerba, lignum uitae intellegimus, quod in paradiso situm est. Ad quod ne extenderet Adam manum suam ut uiueret, eiectus est de paradiso. In cuius custodiam cherubim, id est scientiae multitudo, et ignita framea posita est, ut seruarent uiam ligni uitae, ne in peccato positus Adam, et necdum sua delicta cognoscens, comederet ex eo, et impaenitentiae desperationisque ac superbiae morte moreretur. Quod sit hoc lignum uitae, Salomon exponit manifestius, qui de sapientia Dei disputans ait : Lignum uitae est omnibus qui accedunt ad earn, et qui innituntur super illam, quasi super Dominum firmitas. Nec dubium quin Verbum Dei significet, qui ipse est uita atque sapientia, et de se loquitur : Ego sum uita. Et de quo propheta decantat : Omnia in sapientia fecisti: repleta est terra creaiione tua. Et apostolus Paulus : Christus Dei uirtus et Dei sapientia. Opera quoque populi Dei non ueterascent, sed innouabuntur cotidie, ut non ambulent in uetustate litterae, sed in nouitate spiritus. Vt quomodo per inoboedientiam unius hominis, peccatores constituti sunt

23/25, 19 Ps. 91, 13. 23/24 cfr Gen. 3, 22-25. 30/32 Prou. 3, 18. 33/34 Ioh. 11, 25. 34/33 Ps. 103, 24. 35/36 I Cor. 1, 24. 38/41 Rom. 7, 19.

23/25, 2 quoniam] E, quia /i v 5 audiam E 9 opera] manum add. E, del. inueterescere E 17 ut] aut E 18 ligni uitae ~ E 20 praeferent E 23 ut] et praem. E 24/25 custodia chiruphin E 31 accidunt E 34 quo] E, qua /i v 36/37 ueterescent E

766

IN ESAIAM XVIII, lxv, 23/25

plurimi. Sic per oboedientiam unius hominis, iusti constituantur multi. Vel certe hoc dicendum, quod opera eorum v 795 ueterascant, quorum domus fundata super petram, permanet in aeternum, et qui aedificarunt super fundamentum Christi, aurum, argentum, lapides pretiosos ; et e contrario eorum 45 opera dispereant, quorum domus fundata super arenam, subita tempestate subuertitur ; et qui -(non) aedificauerunt super fundamentum Christi, ligna, fenum, stipulam. An non tibi uidetur cotidie inueterare opera sua, qui praeteritorum oblitus, in futurum extenditur ? Vnde et uetus et nouum dicitur 50 testamentum ; non quo uetus pereat, sed quo nouo aliud non succedat. Hoc quoque iuxta Hebraicum dici potest, quod opera populi et in Christo credentium, fructus sint apostolorum, id est electorum Dei, et in thesauris eorum recondantur. Multi enim uocati, et pauci electi. Isti non laborabunt frustra, 55 ut quondam laborauere Iudaei; sed labores manuum suarum manducabunt. Neque generabunt in conturbatione, siue in maledictione, et ut in Hebraico expressius ponitur ei? dwTra-p&av, quod lingua eorum dicitur labala hoc, est : ut esse desistant ; et finem substantiae suae habeant. Pro quo Aquila, 60 Symmachus et Theodotio festinationem interpretati sunt, ut nequaquam festinent absque ratione credere. Sed imitentur Nathanael, qui Domini uoce laudatus est : Ecce uere Israelita, in quo dolus non est, qui Christum auctoritate scripturarum quaerebat, et de prophetis cupiebat agnoscere dicens : De Na- PL 65 zareth potest aliquid boni esse ? Et est sensus : Quomodo mihi 650 Messiam adducitis de Galilaea et Nazareth, quern ego de Bethleem Iuda scio esse promissum ? Apostoli igitur et apostolici uiri ita filios generabunt, ut de scripturis sanctis instruant, ut non imitentur maledictionem Iudaeorum, sed cum 7° propheta dicant : A timore tuo, Domine, in utero concepimus, et parturiuimus et peperimus. De his enim dictum erat : Benedicta progenies uteri tui. Tales sunt filii Abraham, qui faciunt opera eius ; et in ueteri historia appellantur filii prophetarum /x 495 quales et in nouo instrumento apostoli genuerunt, Paulus 75 Timotheum, Lucam et Titum multosque alios ; Petrus Mar40

43/44 cfr I Cor. 3, 12. 54 Matth. 20, x6. 02/63 Ioh. 20, 47. 70/71 Is. 26, 18. 71/72 Deut. 28, 4. 72/73 cfr Ioh. 8, 39. 73 cfr IV Reg. 5, 22 ; etc.’ 74/75 cfr I Cor. 4, 15 ; Philem. 10 ; etc.

40 multi E 40/41 constituents: E 42 ueterescant E 43 aedificauerunt E christi] apostoli E 46 quia E non] addidi, om. codd. edd. 53 recondentur E 57/58 cuwapfuz/x E 58 labaala v in marg. 62 uerus E 63 fuit E, corr. scriptura E (corr. a. m.) 65 quomodo] quo E 66 galilia E 71 hiis E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 23/25

767

cum euangelistam, et ceteri ceteros, quorum benedictum semen est, et hucusque benedicitur, et permanent filii filiorum. v 796 De quibus propheta dicit : Beatus uir qui timet Dominum, in mandatis eius uolet nimis. Potens in terra erit semen eius, ge80 neratio rectorum benedicetur. Et alibi : Filii tui sicut nouellae oliuarum in circuitu mensae tuae. Ecce sic benedicetur homo qui timet Dominum. E contrario de Iuda dicitur proditore, et omnibus qui similes eius sunt : Fiant filii eius pupilli, et uxor eius uidua. Commoueantur et transferantur filii eius, et men85 dicent, eiciantur de domibus suis. Generationis enim malae finis est pessimus. Qui concipiunt dolorem, et pariunt iniquitatem. De quorum scriptum est principe : Ecce parturiit iniustitiam, concepit dolorem, et peperit iniquitatem. Si autem hoc de impiis dicitur, quomodo Samuel, uir beatus et iustus, filios 90 pessimos genuit, qui non ambulauerunt per uiam patris ? Et Dauid, de cuius Christus natus est semine, duos genuit filios, Ammon et Abessalon, quorum alter fratris, alter patris exstitit parricida ? Ex quibus omnibus discimus, filios et nepotes se¬ cundum id intellegi debere quod diximus. Iuxta quod et Pau95 lus filios parturit, donee Christus formetur in eis, et Onesimum in uinculis generat. Qui cum clamauerint, statim exaudientur, et illis loquentibus, dicet Dominus : Adsum. Quae omnia etiam iuxta litteram in Actibus Apostolorum cernimus esse completa. Neque enim potuissent omnes gentes in tam breui 100 tempore credere, nisi signorum miraculis tides eorum quodammodo esset extorta. Loquentibus enim et clamantibus apostolis et apostolicis uiris, Dominus signorum magnitudine respondebat, ut Dorcas ad preces Petri surgeret, ut Publii pater in insula Melita febribus et dysenteria, qui morbi inter 105 se contrarii sunt, Pauli precibus sanaretur, et ut eos totus orbis deos inter homines diceret ambulare. Tunc lupus et agnus pascebantur simul, persecutor Paulus et Ananias discipulus. Ille lupus, de quo scriptum est : Beniamin lupus rapax, mane comedet praedam, et ad uesperam dabit escas ; siue ut in He110 braico dicitur : diuidet spolia. Cuius doctrina cibus fuit credentium, et qui in toto orbe de superatis aduersariis trium- PL phauit. Agni autem credendi sunt omnes, qui in uestibus can- 651

78/80 Ps. ill, 1.2. 80/82 Ps. 127, 4.5. 83/85 Ps. 108, 9.10. 86 efr lob 15, 35. 87/88 Ps. 7, 15. 89/90 efr I Reg. 8, 1-3. 91/93 efr II Reg. 13, 28 ; 15, 10 ; 16, 22. 94/95 Gal. 4, 19. 103 efr Act. 9, 40. 103/105 efr Act. 28, 8. 107 efr Act. 9, 10-18. 108/109 Gen. 49, 27. 112/113 efr Apoc. 14, 1-5-

85 eiciantur] de habitationibus suis add. E et eras. 87 parturiuit E christus natus E (est om.) filios genuit ~ E 92 exstetit E apostoliE lOlmoribus-E 105 et]om.E 106 deos] om.E 112/113 candidis uestibus ~ E

91 semine 103 petri] dicerent E

768

IN ESAIAM XVIII, lxv, 23/25

didis sequuntur Agnum quocumque uadit, quos Dominus v 797 Petro tradidit ad pascendum dicens : Pasce agnos meos. Leo 115 quoque ut bos comedet paleas, quando uiri disertissimi et quondam apud saeculum potentes, scripturarum se tradunt rusticitati, ut nequaquam saeculari pascantur eloquentia, quae instar mellis stillat de labiis meretricis, sed uilitatem et paleas sequantur historiae, donee multo labore atque in120 dustria mereantur ad frumentum sensuum peruenire. De quibus paleis et frumento Hieremias loquitur : Quid paleis ad triticum, dicit Dominus ? Et considerandum, quod non bos uertatur in rabiem, sed leo mutetur in mansuetudinem. Serpens etiam qui obseruabat hominis calcaneum, et cuius ab homine 125 obseruabatur caput, nequaquam aliorum nutrietur interitu, sed terram siue puluerem quasi panem comedet. Aut certe sic intellegendum, quod diabolus qui prius hominum mortibus pascebatur, eos tantum comedat, qui puluis ac terra sunt. Per quae omnia demonstratur malorum in bonum commuta130 tio, qui innoxii erunt, antiqua feritate deposita ; non foris, ^ 496 sed in monte sancto Domini, hoc est in Ecclesia, et in confessione eius montis, a quo uulneratus est princeps Tyri, et qui excisus de monte sine manibus, creuit in montem magnum, et impleuit orbem. Interrogemus in hoc loco Iudaeos, et omnes 135 qui sub nomine Christiano adhuc paleas comedunt scriptura¬ rum, quae uentilabro Domini a tritico separatae, uento tradentur et flammis, quae beatitudo sit aestimanda, ut in mille annorum regno, in Sion monte, ciuitate Christi praesentis Hierusalem. Et in templo augustissimo, lupi et agni, 140 leones et boues, serpentes et homines simul comedant, pariterque commorentur ? Et his tantum innoxii sint, qui in monte sancto Domini habitauerint ? Ex quo intellegimus omnes, qui extra montem fuerint, occidendos. Nudabitur ergo lupis, leonibus, ursis, pardis atque serpentibus et ceteris bestiis 145 uniuersus orbis. Et immensi saltus, et Aegyptiae uastitas solitudinis, quae uenenatorum animantium fertilis est, et pro summa felicitate ciuitas sancta non solum hominum, sed et bestiarum atque serpentium erit habitaculum, ut iuxta superiorem prophetiam, habitet lupus aim agno, et pardus cum 130 haedo, uitulus et leo, et oues cum ursis simul morentur ; et v 798 puer paruulus regat eos, et infans ab ubere mittat manum in

114 Ioh. 21, 16. Dan. 2, 34.35.

121/122 ler. 23, 28. 149/150 Is. 11, 6.

123/126 efr Gen. 3, 14.

133/134 efr

115 comedet] E {in -it mut.) 116 apud] ad E 118 labia E 125 nutriebabtur interims E 127 quod] om. E 136 tritico] uene add. E, del. 138 ciuitatem E 141 -que] om. E hiis E, hi fj. 145 uniuersi E 148 atque] ac E 148/149 priorem E

IN ESAIAM XVIII, lxv, 23/25-lxvi, 1.2

769

foramen aspidis, et in cauerna sua interficiat regulum. Causaque sit tantae felicitatis, quia repleta est omnis terra scientia Domini. LXVI. 1.2. Haec elicit Dominus : Caelum mihi sedes et terra scabellum pedum meorum. Quae est ista domus quam aedificabitis mihi, et quis est iste locus requietionis meae ? Omnia haec manus mea 5 fecit, et facta sunt uniuersa ista, dicit Dominus. LXX similiter. Ne montem sanctum intellegeremus Sion et Iudaico operiremur errore, qui putant exstruendam Hierusalem, et omnia quae Dominus pollicetur, ibi explenda carnaliter, aufert nobis hanc suspicionem. Et ponit testimonium, quo 10 usus est Stephanus primus martyr in Christo aduersum Iudaicam contentionem. Salomon aedificauit ei domum, haud dubium quin Deo ; sed non in manufactis excelsus habitat, sicut propheta ait : Caelum mihi thronus est ; terra autem scabellum pedum meorum. Et Paulus in eodem uolumine : 15 Deus qui fecit mundum, et qui in eo sunt, nequaquam in templis manufactis habitat. Si enim instar sedentis in solio atque regnantis, caelum thronus eius est, et terra scabellum pedum illius, quomodo paruo claudetur loco, qui complet omnia, et in quo sunt omnia ? Vnde et Moyses : Ne dicas, inquit, in corde 20 tuo : Longe est ; Deus enim in caelo sursum, et super terram deorsum. Et non est alius praeter eum Deus. Et psalmista : Quo ibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in caelum, illic es ; si ad inferna descendero, ades. Cui et Hieremias ex persona Dei congruit, dicens : Deus appropinquans ego, 25 et non Deus de longe. Numquid latere quis poterit in absconditis, et ego non uidebo eum? Nonne caelum et terram ego impleo ? In ipso enim omnes sumus et mouemur. Hoc autem dicit, ut Iudaicum conuincat errorem, qui putant inuisibilem et incorporalem et incomprehensibilem Deum, templo Hierusalem 30 posse concludi. Quod quidem et ipse Salomon exstructor templi, in oratione sua ad Dominum prolixius confitetur. Ac ne arbitremur caelo quoque et terra Dei magnitudinem metiendam, in alio loco de eo legimus : Qui tenet caelum palmo, et terram pugillo. Per quae ostenditur Deus et forinsecus et

lxvi, 1.2, 11 Act. 7, 47. 15/16 Act. 17, 24. 19/21 Deut. 4, 39. 21/23 Ps. 138, 7. 24/26 Ier. 23, 23.24. 27/30 efr Act. 7, 48 ; 17, 24. 30/31 efr III Reg. 8, 27. 33/34 Is. 40, 12.

152 foramine E interficiet E Lxvi, 1.2, 1/2 mihi sedis] E, sedes mea n v 3 est] om. E 4 quietis E 7 cuperemur E 12 non] E (s. et) 15 quae {alt. /.) E 19 et] om. E 20 deus] est add. E caelum E 24 ego] om. E 25 deus de longe] E, ~ n v 29 deum t. hierusalem] om. E 30 conpleri E 31 proxius E 32 arbitramur E et terra] extra E

PL

652

v 799

77°

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 1.2-3

35 intrinsecus, et infusus et circumfusus, dum et solio ambiente non concluditur, et pugillo concludit ac palmo. Qui non solum M 497 caeli et terrae, sed et inuisibilium creator est angelorum, et archangelorum, dominationum, potestatum, et cunctonim hominum, de quibus apostolus loquitur, quae omnia Dei 40 manus operata est. De qua et lob et psalmista commemorant : Manus tua fecit me, et plasmauit me. Omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. De quo rursum Ioannes : In mundo, ait, erat ; et mundus per ipsum factus est. ltsff en^m dixit, et facta sunt, ipse mandauit, et creata sunt. 45 —*■ hoc quod scriptura Geneseos mystico sermone demonstrat: dixit Deus, et : fecit Deus. Verbo enim Domini caeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Nullusque locus est requietionis Domini, nisi iste quern propheta subnectit. Ad quern autem respiciam, nisi ad pauperculum 50 et contritum spiritu, et trementem sermones meos ? 3. Qui immolat bouem, quasi qui interficiat homiriem. Qui mactat pecus, quasi qui excerebret canem. Qui offert oblationem, quasi qui sanguinem suillum PL off erat. Qui recordatur thuris, quasi qui benedicat 653 5 1 do turn. LXX : Et super quern respiciam, nisi humilem et quietum, et tr ementem sermones meos ? ~ Iniquus autem : qui im¬ molat uitulum quasi percutiens uirum. Sacrificans de grege, quasi qui occidat canem. Qui offert similam, quasi qui sanguisu^um- _ Qui dat thus in memoriale, quasi blasphemus. 10 Sublato altari temploque terreno, quod humana construxerat manus, recte auferuntur et uictimae Iudaeorum, ne forsitan dicerent . Non tarn stulti sumus, ut Deum putemus loco posse concludi. Sed in separato ad sacrificandum loco, Deo uictimas immolamus, quae lege praecepta sunt. Habitator igitur caeli 15 immo Creator omnium qui in terris templum habere se denegat, humilem et quietum, et trementem sermones suos hominem hbenter assumit in templum. Iuxta illud apostoli : Vos autem estis templum Dei, et Spiritus sanctus habitat in uobis. Si quis uiolat templum Dei, uiolabit ilium Deus. Templum enim 20 Dei sanctum est, quod estis uos. Quicumque ergo humilis est et v 800

36/40 cfr Col. i, 16. 41 lob io, 8 ; Ps. 118, 73. 41/42 Ioh. 1 32, 9 ; cfr Gen. 1, 3 ; Iudith 16, 17. 46/47 Ps. 31 6 3, 17/20 I Cor. 3, 16.17.

3.

44 Ps.

35 extrinsecus E ambientem E 36 pr. non] om. E cludit E acl E (x. et) 38 et] om. E 39 nominum E 40 alt. et] om. E commemorat E 42 qua E, corr. 3, 2excerebratE 6 obel.om.E Sofferat E turL 14 lege] Einmg. 17 libenter] Es. 1. a. m. om. E

lOaltareE assumi E

11 auferen18 autem]

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 3

25

30

35

40

45

50

55

771

quietus, et tremens sermones dei, ipsum respicit Dominus ; et de ipso dictum intellegi potest, quod sub terrae nomine prophetatur : Terra tremuit et quieuit, cum resurgeret ad iudicium Deus. Habitatores enim eius, pro quibus ij.eTcow1u.Kuj9 terra dicitur, considerantes iudicium Dei, quietem agunt a malis operibus. Et sedentes in domo, aeterno requiescunt sabbato, ne moueant se ad opus seruile peccati, sicut aedificatores turris mouerunt quondam de oriente pedes suos, et ortum ueri luminis reliquerunt. Nec audierunt illud quod ad Cain dicitur : Peccasti, quiesce ; sed iuxta Prouerbia Salomonis : Qui audit Deum, habitabit confidens, et quiescet absque timore ab omni malo. Iste est humilis atque pauperculus, et contritus spiritu, tremensque sermones Domini, de quo scriptum est in euangelio : Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Et alibi : Beatus qui intellegit super egenum et pauperem. Et rursum : Spiritus Domini super me, propter quod unxit me, euangelizare pauperibus misit me. Quodque sequitur in editone Vulgata : Iniquus autem, in Hebraico non habetur, sed simpliciter iungit et dicit : Qui i mmol at bouem, quasi qui interficiat hominem. Quod et in alio scriptum est loco : Misericordiam uolo, et non sacrificium ; scientiam magis Dei quam holocaustum. Et per Malachiam : Omnia quae oderam, faciebatis, operientes lacrimis altare meum. Numquid dignum est ut respiciam ad sacrificium uestrum, et suscipiam placabile quid de manibus uestris ? Audiant h* 498 Iudaei quod Deus non quaerat sacrificia, sed offerentiumj PL animum. Et qui mactat, inquit, pecus, quasi qui ex-[ 634 cerebret canem. Vnde et per Moysen scriptum est : Non offeres mercedem meretricis ; neque pretium canis in domo Dei tui. Pulchreque canis et meretrix copulantur, quia utrumque animal pronum est ad libidinem. Simulque consideremus quod non dixerit : Qui immolat arietem, quasi qui immolat canem ; sed occidat, inquit, canem. Quod uerbum non ponitur in sacrificiis, sed in his quae trucidantur illicite. Qui offert oblationem et sacrificium, quasi qui sanguinem v 801 suillum offerat. Quod et ipsum lege prohibetur, tales sunt

23/24 Ps. 75, 9.10. 30 Gen. 4, 7. 31/32 Prou. 1, 33. 34/35 Matth. 5, 3. 35/30 Ps. 40, 1. 30/37 Is. 61, 1. 41/42 Os. 6, 6. ' 43/45 Mai. 2, 13. 48/ 50 Deut. 23, 18. 50/57 cfr Leu. 11, 4; Deut. 14, 3.

23 surgeret E 24 /xeTcui't/iucay E 20 domu E terreno Ambr. 20 relinquerunt E 30 peccati E 31 habitauit E confitens E, confidenter Viet. quiescit E 32 ab] et edd. /x 37 propter] pro eo E 40 in] om. E 41 est] e E loco] scribtum est add. E 42 malachi E 45 placabilem E 40 sacrificium E 47/48 excerebrat E 48 et] om. E 49 domu E

772

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 3-4

caeremoniae Iudaeorum. Qui thus tribuit quasi blasphemus, immo quasi benedicens idolo. Potest autem et hie esse sensus : Post Filium meum qui uenit mansuetus et pauper, sedens su60 per pullum asinae, nolo carnes, uictimas detestor, sacrificia Iudaeorum, umbras legis reprobo, quia delectabilis mihi hostia est ueritas euangelii. Sin autem hoc dicitur, quod post fulgur euangelii, uetus religio cesset in nube. Quid respondebunt, qui credentes ex Iudaeis arbitrantur absque noxa sui posse 65 carnaliter offerre sacrificia ? Haec omnia elegerunt in uiis suis, et in abominationibus suis anima eorum delectata est. 4. Vnde et ego eligam illusiones eorum, et quae timebant, adducam eis. Quia uocaui, et non erat qui responderet. Locutus sum, et non audierunt ; feceruntque malum in oculis meis. Et quae nolui, ele5 gerunt. LXX : Et ipsi elegerunt uias suas, et abominationes suas anima eorum uoluit / et ego eligam illusiones eorum, et peccata retribuam eis. Quia uocaui eos, et non obaudierunt. Locutus sum, et non audierunt. Et fecerunt malum in conspectu meo, et quae nolebam elegerunt. Immolare bouem, macta10 re arietem, offerre sacrificium, thura succendere, quae ita habet Deus quasi homicidium et oblationem canis et suillum sanguinem atque blasphemiam, ipsi elegerunt. Et ut tafia colerent, eorum arbitrii fuit, iuxta quod dicit per Hiezechiel : Dedi eis iustificationes non bonas, et praecepta non bona. Et 15 in uiis, inquit, suis ambulauerunt, non in uia Domini. Et abominationes suas anima eorum uoluit, ut amatores essent magis sui, quam amatores Dei. Quam ob causam, illis eligentibus uias suas, et non eum qui dicit : Ego sum uia, et Dominus elegit illusiones, siue illusores eorum, qui Hebraice 20 dicuntur thalule, id est e/z7rcu/cTat, ut constituat principes pessimos, et omnia mala eorum, siue quae timebant, pariter adducat. Causasque reddit, cur traditi sint scribis et pharisaeis v 802 illusoribus suis, de quibus primus psalmus iuxta Hebraeos PL canit : Et in cathedra illusorum non sedit. Quos appellant 655 25 Septuaginta pestilentes ; quales fuerunt filii Eli, filii pestilentiae, pro quo in Hebraico scriptum est Belial, hoc est,

59/60 cfrls. 62, II ; Zach. 9, 9 iMatth. 21, 5 ; Luc. 19, 35 ; Ioh. 12, 14. 4. 44 Ez. 20, 11. 18 Ioh. 14, 6. 24 Ps. 1, 1. 25/26 efr I Reg. 2, 12.

58 et] om. E 61 litabiles E (-is corr.) hostia] E, om. n v 66 suis] om. E 4, 1 inlusionem E, illusores edd. n 6 meorum {alt. 1.) E 9 meo] oculis meis add. E 16/17 essent magis] E, ~ /i u 19 quia E, quae Viet. 20 dicitur E € 11 am art at E, lj.i7rixiy^uit 11 Viet. 22 sunt E, corr. 25 helii E {alt. filii om.) 26 blial v in marg.

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 4-5

30

5

10

15

20

25

30

773

diaboli. Quia, inquit, uocaui, et non erat qui responderet. Locutus sum, et non audierunt ; feceruntque malum in oculis meis ; et quae nolui, elegerunt. Quos uersus secundo ponit in praesenti loco, et supra ubi dicitur : Numerabo uos in gladio, et omnes in caede corruetis ; quia uocaui, et non respondistis, et cetera similiter. Quod testimonium, quo sensu accipi debeat, ibi dictum est. 5. Audite uerbum Domini, qui tremitis ad sermonem eius. Dixerunt fratres uestri qui oderunt uos, et abiecerunt propter nomen meum : Glorificetur Dominus, et uidebimus in laetitia uestra ; ipsi autem confundentur. LXX : Audite uerbum Domini, qui tremitis sermonem eius. Dicite fratribus uestris, qui oderunt uos, et abominantur lit nomen glorificetur Domini ; et appareat in laetitia eorum et illi confundentur. De quibus ante iam dixerat : Super quern respiciam, nisi super humilem et quietum, n et trementem sermones meos ? ipsis praecipit ut, contemptis uictimis Iudaeorum, et omni scribarum ac pharisaeorum tumore despecto, transeant ad eius cultum, quern uocantem illi audire noluerunt atque contempserunt, et fecerunt malum in conspectu eius. Nec hoc praeceptorum fine contentus est, sed imperat eis mandatum euangelicum, ut diligant inimicos suos, et benefaciant his qui oderunt se, et orent pro persecutoribus suis, et imitentur clementiam Patris, qui oriri facit solem suum super iustos et iniustos : Vt uidentes, inquit, opera uestra, glorificent Patrem uestrum qui in caelis est. Quod post generalem intellegentiam specialiter apostolis praecipitur et apostolicis uiris, ut diligant Iudaeos persecutores suos, et eos qui se abominantur, in loco fratrum habeant, dicentes cum Petro : Viri fratres et patres, audite. Et Paulo apostolo : Tristi- v tia mihi est, et continuus dolor cordi meo pro fratribus meis qui sunt Israelitae. Glorificatur autem nomen Domini, quando uiderint homines persecutorum ferociam nostra frangi patientia, et uerberantem manum alterius malae obuersione confundi. Quibus in euangelio praecipitur : Luceat lumen uestrum coram hominibus, ut uidentes bona opera uestra glorificent Patrem uestrum qui in caelis est. Et in Apocalypsi Ioannis : Timete Deum, et date ei gloriam. Paulus quoque

31/32 Is. 65, 12. 5, 15/16 Luc. 6, 27. 18/19 Matth. 5, 16. 9, 2. 28/30 Matth. 5, 16.

23 Act. 2, 29.

23/25 Rom.

5, 3 abiciunt coni. Viet. 8 confundantur /x 9 quem] E (s. omnes) 10 ipse praecipiat ut condempnatis E 15 euangelicum] E, euangelii fx v 16 pr. et] E, om. fi v hiis E 20 spiritaliter E edd. jx 27 manus E mala euersione E

499

803

774

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 5

scribit ad Corinthios, prouocans eos ad continentiam : Vt glorificetis Deum in cor pore uestro. Et nirsum : Siue comeditis, sine bibitis, omnia in gloriam Dei facite. Vnde et Dominus 35 maledicentibus non remaledicebat et pro persecutoribus PL precabatur. Quod autem praecipit : Dicite fratribus uestris, 656 non simpliciter accipiendum est, alioquin multi fratres uocant, et in corde non retinent caritatem, de quibus scribit aposto¬ lus . Deum confitentur se scire, operibus autem negant. De qui4° bus et Dominus loquebatur : Non omnis qui dicit mihi : Domine, Domine, intra.bit in regnum caelorum / sed qui facit uoluntatem Patris mei qui in caelis est. Sicque stare potest ilia sententia . Nemo dicit: Dominus Iesus, nisi in Spiritu sancto. Nam cum haeretici dicant Dominum Iesum, et multi in resur45 rectione dicturi sunt : Domine, nonne in nomine tuo prophetauimus, et uirtutes multas fecimus ? respondebit eis Dominus : Recedite a me, nescio uos, operarii iniquitatis. Ergo dicere, non sermone, qui facilis est, sed affectu et operibus comprobatur. Ex quibus discimus, eumdem esse utriusque testamenti 50 Dominum qui praecipit, ut si uiderimus iumentum inimici nostri cadere sub onere suo, non transeamus, sed leuemus CTLm eo, et si bouem aut asinum inuenerimus errantem, reddamus ei. Haec iuxta LXX. Porro iuxta Hebraicum, hie mihi sensus uidetur : Audite, apostoli, audite, discipuli mei, 55 qui tremitis uerbum Domini, narrabo quid dixerint fratres ucstri qui oderunt, et separant uos, et arbitrantur alienos, non propter mala uestra, sed propter nomen meum, qui immundos existimant cunctos de sua in me gente credentes, et v 804 dicunt : Recede a me, quia immundus es. Quid ergo est quod 60 eos dixisse commemorat : Glorificetur Dominus, et uidebimus in laetitia uestra ? Cuius uersiculi hie sensus est : Quid nobis humilem introducitis Deum ? Quid crucifixum et uirum dolorum, et scientem ferre infirmitates ? uolumus eum in sua, ut dicitis, maiestate conspicere regnantem. 65 Suspiciemus et in sua gloria triumphantem, humilem atque deiectum uidere non possumus. Statimque infert : Ip si au¬ tem confundentur, subauditur, qui loquuntur talia, qui non intellegunt mysteria scripturarum, malisque suis sentient m 500 eius potentiam, quern pro humilitate contempserant. 31 Apoc. 14, 7, 32 efr I Cor*. 7, 1. 32/33 I Cor. 6, 20. 33/34 I Cor. 10, 31. 34/33 efr I Petr. 2, 23. 36 Matth. 28, 10. 39 Tit. 1, 16. 40/42 Match. 7, 2i. 43 I Cor. 12, 3. 45/46 Matth. 7, 22. 47 Matth. 7, 25. 50/53 ubi ? 63 efr Is. 53, 3.

33 dominum E

corde E, corr. 42 est in caelis ~ E 45 tuo] om. E? 50 separent E, corr. 59 quia] qui E 60 glonetur E corr. 61 hie] E s. 1. a. m. 03 infirmitates] nostris add E exp 64 ut dtems in sua ~ E 65 atque] E (/. et) 69 contempserunt E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 6-7/9

5

10

15

20

5

10

15

775

6. Vox fremitus de ciuitate, uox de templo, uox Domini reddentis retributionem inimicis suis. LXX pro fremitu, clamorem posuerunt, et cetera similiter. Volumus scire quae sit confusio Iudaeorum, qui dixerunt : Glorificetur Dominus, ut uestram laetitiam uideamus, et triumphos regis uestri, nequaquam cassis promissionibus, sed oculis contemplemur. Vox, inquit, clamoris de ciuitate : haud dubium quin Hierusalem significet Romano exercitu circumdatam, et in tres partes intus seditione diuisam, quando unus templum obtinuit, et omnia prius sancta possedit, forinsecus contra hostes, intrinsecus contra ciues dimicans. Eo tempore PL et in urbe, et in templo, tarn sacerdotum et Leuitarum, quam 657 uulgi ignobilis, mulierumque ac puerorum ululatus auditus est, quando reddidit Dominus retributionem inimicis suis, implens comminationem qua dixerat : Relinquetur uobis domus uestra deserta ; et illam prophetiam : Dereliqui domum meam ; quando praesides templi consona angeli uoce dixerunt : Transeamus ex his sedibus. De quibus non solum Iosephus, Iudaicae scriptor historiae, sed multis prius saeculis psalmista testatur, dicens : Vidi iniquitatem et contradictionem in ciuitate, quae circumdedit muros eius tota die et tota nocte, ita ut subuerteretur ciuitas, et impleretur aliud uaticinium : Sion quasi ager arabitur ; et Hierusalem quasi casula in cucumerario relinquetur. 7/9. Antequam parturiret, peperit ; antequam vio5 ueniret partus eius, peperit masculum. Quis audiuit umquam tale ? Quis uidit huic similem ? Numquid parturiet terra in die una ; aut parturietur gens simul ? Quia parturiuit et peperit Sion filios suos. Numquid ego qui alios parere facio, ipse non pariam, dicit Dominus ? Si ego qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero, ait Dominus Deus tuus. LXX : Antequam parturiens pariat ; antequam ueniat dolor parturientium, efjugiat, et peperit masculum. Quis audiuit tale, et quis uidit simile ? Si parturiuit terra in die una ; aut si nata est gens simul, quia parturiuit et peperit Sion paruulos suos. Ego autem dedi exspectationem hanc, et non recordata es mei, dicit Dominus. Nonne ego parientem et sterilem feci, dicit Deus tuus P Clamore resonante de Hierusalem et templo eius,

6,15/16 Luc. 13,35. 16 Ier. 12,7. 8/11; 18/19 cfr Ioseph. de bello ludaico, V, i, 1, 2. 20 Ps. 54, 10. 22/24 Mich. 3, 12.

6,10 obtenuit E 15 quam E, corr. 18 hiis E 20 ciuitatem E 7/9, 3 quis] aut proem. E 10 pariat E 11 et] aut E 12 filios E dedit {corr., seq. ras.fere 4 litt.) E recordatus est E 14 dixit E

13

776

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 7/9

quando obsessa atque subuersa est, et inimicis Christi, qui Deum regem suscipere noluerunt, recipientibus pro impietate sua atque blasphemiis aeterna supplicia, Ecclesia in nomine Domini congregata, de qua in psalmo dicitur : Homo natus 2.0 in ea , et ipse fundauit earn altissimus. Antequam parturiret, peperit, antequam ueniret partus eius, genuit masculum. Non enim multo tempore, ut populus Iudaeorum per Abraham et Isaac et Iacob, et duodecim patriarchas, et rursum per liberos eorum ac nepotes creuit in maius, sed ad euangelicam praedi25 cationem statim omnis mundus concepit, et parturiuit, et peperit masculum, quern Pharao et Herodes conabantur occidere, qui et in Moyse, et in Christo saluatus in Aegypto est. Denique Abraham et Isaac masculos habuere liberos, et Iacob multorum filiorum pater, unam genuit filiam, pro qua dura 30 perpessus est. Quod si filiae Salphaad Dei sententia recipiunt hereditatem patris, hoc considerandum est, quod pater earum PL in peccato suo mortuus sit, qui nullum hlium genuit, et Moyses 658 nihil super eis ausus fuerit iudicare, sed retulit ad Dominum, qui eas ne inopes permanerent, iussit fratribus copulari. Ge35 neseos quoque narrat liber, quod postquam coeperunt ho¬ mines multi fieri, qui numerus semper in uitio est, et filiae eis /* 501 natae sunt, acceperunt eas, non angeli, sed filii Dei, de quibus v 806 orti sunt gigantes. Siue ut in Hebraeo scriptum est eVimWovT€S, id est irruentes. E contrario ad sanctum dicitur : Vxor tna 40 sicut uitis abundans in lateribus domus time. Filii tui sicut nouellae oliuarum, in circuitu mensae tuae. Et iterum : Videas filios filiorum tuorum. Peperit igitur Sion, hoc est: reliquiae ex Israel et apostolorum credentium fides, masculum Dominum Saluatorem, qui in toto simul orbe generatus est, quod nullus 45 audiuit, quod nulla narrat historia, aut alicuius doctrina, ut omnes in breui tempore crederent nationes. Et de uniuersis gentibus, una gens fieret Christianorum, de qua et Paulus loquitur : Si qua in Christo noua creatura uetera transierunt, ecce lacta sunt noua, iuxta illud quod alibi scriptum est : Et 50 adorabunt in conspectu eius omnes familiae gentium. Quia Do¬ mini est regnum, et ipse dominabitur gentium. Omnes enim, ait, gentes quas fecisti, uenient, et adorabunt coram te, et glorificabunt nomen tuum. De quo dicit Iacob : Ipse est exspectatio gentium. w

7/9. 19/20 Ps. 86, 3. 30 cfr Num. 27, 1 sqq. 35/38 cfr Gen. 6 1-4 39/41 Ps. 127, 3. 41/42 Ps. 127, 6. 48/49 II Cor. 5, 17. 49/51 Ps. 21 28.29. 51/53 Ps. 8j, 9. 53 Gen. 49, 10.

17 deum] dominus add. E in mg., eum Brix. Viet. 19 natus] est add. E 23 alt. et] om. E per] om. E 25 concoepit E 30 sententiam E 32 quia E 37 acciperent E 39 uxor] uox E 44 est] Flor. Viet, v, om. E Er a 45 aut] ut Flor. Viet. ut] om. E 49 et] om. E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 7/9

777

Et psalmista : Spes omnium finium terrae. Et idem Esaias quem 55 nunc edisserimus : Erit radix Iesse, et qui surget, ut princeps sit gentium, in ipso gentes sperabunt. Implentibus apostolis quod praeceptum est: Docete omnes gentes, baptizantes eas in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, ut nascatur nouus populus, de quo et uicesimus primus psalmus canit : Annuntiabunt caeli 60 iustitiam eius, populo qui nascetur, quem fecit Dominus. Et iterum : Populus qui creabitur, laudabit Dominum. Hie autem populus uno creatus est die, quem illustrat sol iustitiae, dicente scriptura : Erit tibi Dominus lux sempiterna. Possumus hoc quod dicitur : Orietur gens simul, quia parturiuit et 65 peperit Sion filios suos,et ad illud tempus referre, quando una die tria milia et quinque milia de Iudaico populo crediderunt. Dicitur quoque in eodem Actuum Apostolorum libro quod de uniuersis gentibus quae sub caelo sunt, fuerint in Hierusalem, qui audiebant uariis linguis loquentes magnalia 70 Dei. Quodque sequitur iuxta LXX : Ego autem dedi exspectationem hanc, et non recordata es mei, dicit Dominus. Nonne ego parientem et sterilem feci, dixit Deus tuus, manifestius in Hebraico ponitur, cui et reliqui interpretes congruunt : Numquid ego qui alios parere facio, ipse non pariam, 75 dicit Dominus ? Si ego qui generationem ceteris tribuo, sterilis ero, ait Dominus Deus tuus, secun¬ dum illud quod alibi dicitur : Qui plantauit aurem, non audiet, et qui finxit oculum,non consider at.Quod, scilicet qui omnes ho¬ mines creauit ex nihili, possit de uniuersis gentibus unam 80 partem in se credentium Ecclesiam facere. Denique in uicesimo octauo psalmo, ubi nos legimus : Vox Domini concutientis desertum, in Hebraeo scriptum est : Vox Domini parere faciens desertum, ut deserta prius Ecclesia generet, et perficiantur cerui apertis saltibus atque contritis. Porro iuxta LXX hie 85 sensus est, quod uno tempore ad praedicationem euangeliorum, una gens totius orbis oriatur. Per multos prophetas saepe promisi, et non meministi promissionis meae, o urbs quae clamoribus es plena. O templum quod a Domino derelictum

54 Ps. 64, 6. 61 Ps. 101, 19. 77/78 Ps. 93, 9.

55/56 Is. 11, 10. 57/58 Matth. 28, 19. 59/60 Ps. 21, 32. 63 Is. 60, 19. 65/66 efr Act. 2, 41. 67/70 efr Act. 2, 4-11. 81/82 Ps. 28, 8.

55 diserimus E 58 nouus] omnis E 59 caeli] om. E 60 nascitur E 65 ilium E 66 et q. milia] om. Ambr. 70 dedi] dixit dns add. E 71 recordatus est m. dixit E 72 parturientem E 74 parire E 78 et] aut E 79 nihil (ex om.) E 80 partem] pariter E 83 generet (a)ecclesia ~ E 87 urbis E 88 clamoris est E

v 807 PL 659

77§

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 7/9-10.n

est; o popule, cui reddidi uicissitudinem suam. Nonne ego, 9° inquit, feci parturientem et sterilem ? quae prius fuerat sterilis, postea parturiuit et peperit ? De qua in psalmo scribitur : Qui habitare faciat sterilem in domo, matrem filiorum laetantem. Vel certe rerum ordo conuersus est : Pariens facta est sterilis, et quondam sterilis peperit plurimos, quia Domini M 5°2 95 ista sententia est. 10.11. Laetamini cum Hierusalem, et exsultate in ea omnes qui diligitis earn. Gaudete cum ea gaudio uniuersi qui lugetis super earn, ut sugatis, et repleamini ab ubere consolationis eius, ut mulgeatis, 5 et deliciis affluatis, ab omnimoda gloria eius. LXX : Laetare, Hierusalem, et conuentum facite omnes qui diligitis earn. Gaudete gaudio omnes qui lugetis super earn, ut sugatis et impleamini ab ubere consolationis eius, ut postquam suxeritis, delectemini ab introitu gloriae eius. Apostolis praecipitur et 10 apostolicis uiris, qui diligunt utramque Hierusalem, et earn quae corruit plangentibus atque lugentibus, et illam quae surrectura est omni desiderio praestolantibus, ut gaudeant cum ea et in ea, quae aedificata sit uiuis lapidibus, qui uol- v 808 uuntur super terram, et in rotarum Cherubim similitudinem, 15 sequuntur spiritum praecedentem. Non in his qui in aeternos PL cineres dissoluti sunt, de quibus Dominus loquebatur : Amen, 660 amen dico uobis, non permanebit lapis super lapidem, donee compleantur omnia haec. Gaudete, inquit, cum ea gaudio, uniuersi qui lugetis earn. Quales supra Petrum et Paulum 20 apostolos docuimus, et omnes qui exspectabant redemptionem Israel, ut sugant et repleantur uberibus consolationis eius. Neque enim poterat fieri, ut quae genuit masculum, et erat puerpera, careret lactis abundantia in educationem eius gentis et paruulorum, qui simul nati fuerant, ut praeberet 25 eis duo ubera, nequaquam ut prius in Aegypto, fracta et iacentia ; sed integra et uirginali decore stantia, ueteris ac noui instrumenti, ad praebendum rationale lac. De quibus sponsus ad earn loquitur : Bona ubera tua super uinum. Isti erant, de quibus specialiter dicebant : Beati lugentes, quoniam ipsi

92/93 Ps. 112, 9. IO.II,

16/18 Matth. 24, 2.

89 credidi E 91 in] om. E

k 28 Cant, i, i.

29/30 Matth. 5, 5.

90 sterilem] id est addend, coni. Viet.

90/91 sterilis fuerat ~ E

10.11, 2 gaudete] in ea add. E, del. 3 sugetis E lure E 6 laetamini £ conuentum facite] exsultate in ea E omnis E 7 ea E 8 de E consulationis E 9 in E 13 quae] quia E 15 nonne hiis E 17 lapes(/>r./.) E 19 sup’E 21 consolationes E 27 instrumenta E 29 dicebatur E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 10.11-12 30

35

40

45

50

5

10

15

779

consolabuntur. Et hoc notandum, quod qui paruuli sunt, consolationis indigent lacte, et adhuc in mortali uersantur loco. Qui uero post lac consolationis ad solidum profecerint cibum, deliciis affluent ueritatis, et scientia omnimodae gloriae, quae Hebraice dicitur ziz. Pro qua LXX introitum ; Symmachus pinguedinem ; Theodotio multitudinem interpretati sunt. Hoc diximus, ut psalmi septuagesimi noni uerburn panderemus ambiguum, in quo scriptum est : Vastauit earn aper de silua, et singularis ferus depastus est earn. Pro eo enim, ubi in nostris et Graecis codicibus legitur /xovios aypios, id est : singularis ferus, in Hebraico scriptum est ziz sadai; quod Aquila transtulit TravTobanov ycupa?, hoc est : omnimodum regionis, ut significaret non solum a Romanis, sed a cunctis gentibus Israelem esse uastatum. Introitus autem gloriosus Ecclesiae ille intellegendus est, de quo scribit Ioannes apostolus : Et in duodecim portis erant duodecim margaritae, et plateae ciuitatis aaro mundo sicut uitrum perspicuum. Istas margaritas prohibet Dominus mitti ante porcos, quas negotiator bonus cum in prophetis inuenerit et apostobs, v 809 pergit ad unum pretiosissimum margaritum, non priores abiciens, sed per illas quaerens pretiosius. 12 Q nia haec dicit Dominus : Ecce ego dec lino super earn quasi fluuium pads, et quasi torrentem PL inundantem gloriam gentium, quam sugetis. Ab 661 ubere portabimini, et super genua blandientur uobis. LXX : Quia haec dicit Dominus : Ecce ego declinabo ad eos quasi fluuius pads, et quasi torrens inundans gloriam gentium. Paruuli eorum in humeris portabuntur, et super genua consolabuntur. Exstructa per apostolos Hierusalem, et instaurata in priorem statum, postquam fflii et habitatores eius uberibus fuerint consolati, et lactis abundantia ad dehcias peruenerint ueritatis, per quas introitur ad gloriam y 503 Dei, tunc Dominus decbnabit super earn fluuium pacis, de quo crebro diximus : Flumen Dei repletum est aquis. Et : Fluminis impetus laetificat ciuitatem Dei ; ut pace omnia possidente, et nationum cessantibus belhs, de quibus scriptura dicit : Dissipa gentes quae bella uolunt, torrens doctrinarum

.

157/38 Ps. 79,14. 45/47 Apoc. 21,21. 13, 45.46. 12, 13 Ps. 64, 10. 14 Ps. 45, 4.

47 cfr Matth. 7, 6. 16 Ps. 67, 32.

30 consulabuntur E (ita et infra) 32 proficerint E ct] om. edd. y 41 TravTohairq, -SanTjv edd. y 43 A.mbr. 45 portis erant] portae E 49 margaretuum 12, 1 declinabo E 3/4 ad ubera edd. 9 fili E a. m. introitur] E Viet., peruenitur y v 21

48/50 cfr Matth.

34 haebreicae E 39 ierusalem e. uastatam E 49/50 abiecens E 11 quas] et add. E s. 1. CC LXXIII A

780

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 12-13.14

Dei irriget arua credentium. Tunc filii eius, siue paruuli, ut LXX transtulerunt, in humeris portabuntur, et super genua consolationem accipient. In humeris, de quibus et in priori 20 prophetia dictum est, et quos Iacob imprecatur filio suo Issachar : Quia supposuit humerum suum ad laborandum, et uocatus est uir agricola. Sudore enim et labore nimio ad ubertatem fructuum peruenimus. Vnde et ad Sion per Hieremiam dicitur : Da cor tuum in humeros tuos, ut a mandatis 25 intellegat Dominum, imitans eum, de quo scriptum est : Iesus coepit facere et docere, ut non otiosa sit tides, sed per opera currat ad praemium. Genua autem et sinus quid significent, et supra breuiter exposui, et nunc Abraham exemplum docere nos poterit, in cuius sinu Lazarus requiescit, et omnes de 30 oriente et occidente uenientes, qui accumbent cum Abra¬ ham, Isaac et Iacob. 13 14 Quomodo si cui mater blandiatur, ita ego consolabor uos, et in Hierusalem consolabimini. Videbitis, et gaudebit cor uestrum, et ossa uestra sicut herba germinabunt. Et cognoscetur manus 5 Domini semis eius, et indignabitur inimicis suis. LXX pro seruis posuerunt timentes ; pro inimicis incredulos ; cetera similiter. Misericordiam Creatoris in creaturas suas exemplo matrum discimus, quae liberos amore in sinu nutrientes, omnem superant caritatem. Denique uolens Deus 10 ostendere, quomodo diligat quos creauit : Numquid obliuiscetur, ait, mulier, ut misereatur sobolis uteri sui ? Sed et si ilia fuerit oblita, ego tamen non obliuiscar tui. Quern sensum et illud habet euangelicum, in quo Dominus loquitur ad Hierusalem : Quotiens uolui congregare filios tuos, sicut gallina congregat 15 pullos suos sub alas suas, et noluisti ? Et Deuteronomium, in quo tale quid resonat : Sicut aquila protegit nidum suum, et pullos suos desiderauit ; expandens alas, suscepit eos, et portauit in humeris suis. Aiunt qui de animantium scripsere naturis, omnium quidem bestiarum et iumentorum et pecudum 20 auiumque ingenitum esse in filios pullosque suos affectum,

v 810

. .

21 Gen. 49, 15. 24 Ier. 24, 7. 25/26 Act. 1, x. 27/28 cfr Ixv, 6.7, 50 sqq. 28/29 cfr Luc. 16, 22. 29/31 cfr Matth. 8, 11. 13.14, 10/12 Is. 49, 15. 14/15 Matth. 23, 37. 16/18 Deut. 32, 11. 18 sqq. cfr Plinius, Nat. hist. 10, ii.

17 riget £ 20 interpretatur coni. 31 isaac] et praem. E 13.14, 7 cetera] et praem. E

8 situ £

11 misereatur] non praem. Viet. suscipit E

18 in] £ s. I.

Viet.

25 intellegant E

10 quos] tempera add. E, del.

15 suos] om. E

20 ingenitum £

30 quia E

16 protegat E

17

PL 662

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 13.14

25

30

35

4°

45

50

33

781

sed maximum esse amorem aquilarum, quae in excelsis et inaccessis locis nidos collocant, ne coluber fetus uiolet ; aetiten quoque inter pullos eius lapidem reperiri, quo omnia v8n uenena superentur. Si hoc uerum est, recte affectus Dei in suas creaturas aquilis comparatus est, qui omni custodia protegit liberos suos, ne draco et coluber antiquus, diabolus et satanas obrepat nouellis fetibus, ut ad nomen lapidis, qui ponitur in fundamentis Sion, omnes aduersariorum frangantur insidiae. Haec autem Hierusalem, in qua consolabuntur a matre filii, et in genibus palpabuntur, ilia est, de qua scribit apostolus : Quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater omnium nostrum. Cuius consolationis lacte saturatus, consolabatur ceteros, qui eius sermonibus indigebant, dicens : Benedidus Deus, Pater misericordiarum et Deus omnis consolationis, qui consolatur nos in omni tribulatione, ut et nos possimus consolari eos, qui in omni sunt tribulatione, per consolationem, qua ipsi consolamur a Deo. Qui postquam fuerint consolati, dicetur ad eos : Et uidebitis, et gaudebit cor uestrum, et ossa uestra quasi herba germinabunt, siue orientur, aut iuxta Symmachum : florebunt. Videbunt autem, haud dubium quin Deum, quae uera laetitia est. De m 504 quibus Dominus loquebatur : Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt. Cuius uisio perfectum est gaudium, quod in plenae fidei corde uersatur ; et ossium germinatio subsequitur, de quibus ante iam diximus. Quorum si lector oblitus est, recurrat ad explanationem pristinam. Melius est enim ilium scripta relegere, quam nos dicta replicare. Et not a, inquit, erit manus Domini seruis eius, uel timentibus eum, et comminabitur inimicis, siue incredulis suis. Manus autem uel pro potentia accipitur, quod possit Deus omnia PL facere, quae promittit, iuxta illud quod ex persona Dei Moyses 663 loquitur ad Pharaonem : Nunc mittam manum, et percutiam te, et populum tuum interficiam, et deleberis de terra. Et rursum ipse ad eumdem tyrannum : Ecce manus Domini erit super iumenta tua. De qua ad Deum psalmista dicebat : Manus tua gentes interfecit, et plantasti eos. Aut certe manus Domini

31/32 Gal. 4, 26. 34/37 II Cor. i, 3.4. Matth. 3, 8. 45 cfr XVI, lviii, n, 21 sqq. 9, 3. 55/56 Ps. 43, 3.

38/39 cfr Ioh. 16, 22. 42/43 52/53 Ex. 9, 13. 54/55 Ex.

22 uiolet] uideat Anibr. 22/23 aetiten] coni. Vollmer (TEL., I, 1888, 10), ametiten E, anethitem Ambr., amethisten n v 23 eius] om. E 24 esse E 25 sit E 26 diabolus] et praem. E, exp. 34 pater] domini nostri iesu christi add. Viet. 35 tribulatione] nostra add. Viet. 35/36 ut usque tribulatione] om. E per bomoiotel. 44 et ossium] ego sum E 46 ilium] om. E 51 quod] om. E 53 ult. et] E s. 1. 64 erit] om. E

782

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 13.14-15.16

Christus intellegendus est, de quo et supra legimus : Manus mea fecit haec omnia. Quam notam faciet Dominus seruis suis et timentibus se, et comminabitur incredulis et inimicis suis, ut 60 aliis promittat praemia, aliis supplicia comminetur. In quo consideranda uerborum proprietas, quod non dixerit : Inferet inimicis suis ; sed comminabitur, ut per comminationem deterriti, et ipsi ad Domini transeant seruitutem. 15 16 Q uia ecce Dominus in igne ueniet ; et quasi turbo quadrigae eius, reddere in indignatione furoreni suum, et increpationem suam in flamma ignis. Quia in igne Dominus diiudicatur, et in gladio suo 5 ad omnem carnem ; et multiplicabuntur interfecti a Domino. LXX : Ecce enim Dominus quasi ignis ueniet, et quasi tempestas currus eius, reddere in furore ultionem suam ; et increpationem in flamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis terra ; et in gladio illius uniuersa caro. Multi 10 uulnerati erunt a Domino. Manus Domini, quae nota fiet seruis eius et timentibus eum, ipsa comminatur incredulis, siue inimicis eius, ut si non egerint paenitentiam, sustineant quae sequuntur : Ecce enim, inquit, Dominus in igne ueniet, et quasi turbo siue tempestas currus eius. Quas debemus 15 intellegere angelicas potestates, quando uenturus est Dominus in gloria Patris cum angelis suis, iudicare uiuos et mortuos. Non quo Dominus ignis sit, sed quo sustinentibus poenas ignis esse uideatur. Et licet Moyses dixerit, idipsum apostolo confirmante : Deus ignis consumens est, attamen Saluator, 20 exprimens diuinitatis substantiam, ait : Spiritus est Deus. Inter spiritum autem et ignem, secundum intellegentiam corporalem, multa diuersitas est. Quod si ignis aut spiritus est, quomodo oculos et aures, et manus et pedes, et uentrem et cetera corporis membra habere dicitur, cum haec spiritus 25 ignisque non habeant ? Ignis ergo consumens appellatur Deus, ut quidquid in nobis uitiorum est, fenum, ligna, stipulamque consumat, et spinas, id est sollicitudines saeculi huius, quas pro bono semine terra attulit infecunda, de qua ad Hebraeos dicitur : Quae autem affert spinas et tribulos, re-

. .

57/58 Is. 66, 2. 15.16, 19 Deut. 4, 24 ; Hebr,. 12, 29.

57 de] om. E

20 Ioh. 4, 24.

29/30 Hebr. 6, 8.

59 colentibus E 01 infert E 62 per] om. E 15.16, 2 indignationem E 6 enim] E cum LXX (cfr etiam 1.13), om. fiv 9 uniuersa] E cum LXX, cadet proem, /x v 17 quod (pr. 1.) E 18 ignis esse] E, ~ Hv dixerit] E s. 1. 20 diuinitatis] sententiam add. E, del. 24 dicuntur E, corr.

v 81

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 15.16 30

33

40

43

30

35

60

65

783

proba est, et maledicto proxima ; cuius finis consumptio est. De hoc igne et in euangelio Dominus loquebatur : Ignem ueni mittere super terram. Et supra legimus : Ardebit sicut ignis v 813 iniquitas, et sicut gramen aridum consumetur igni ; et omnia zizania, quae inimicus homo superseminauit, dormiente patrefamilias. De quo et in epistola Iacobi scribitur : Paruus PL ignis quam grandem succendit materiam. Et in Prouerbiis : In 664 multis lignis uiget ignis. Quamquam in eo quod prouerbium est, aliud possit intellegi. Hunc puto ignem sedisse super fi 303 linguas apostolorum omniumque credentium, quando linguis uariis loquebantur, et omnes erroris fugabat tenebras, et illuminabat corda eorum, qui recipiebant sermonem Domini. Quod autem sequitur : Quasi tempestas currus, siue quadri¬ gae eius, psalmorum disseremus exemplis, in quibus scriptum est : Deus manifeste ueniet, Deus noster, et non tacebit. Ignis ante eum ardebit ; et in circuitu eius tempestas ualida. Et alibi: Currus Dei decern milibus multiplex milia laetantium. His curribus et equis Elisaeus erat circumdatus, quos puer eius uidere non poterat. Vnde ait : Domine, aperi oculos pueri huius ut uideat. Et apertis, inquit, oculis, uidit currus, et quadrigas, et equos per circuitum. Hoc curru igneo et Elias raptus ad caelum est, quando clamabat Elisaeus : Pater mi, Pater mi, currus Israel et auriga eius. Haec autem uniuersa narrantur, non quo Deus aut currus habeat aut quadrigas, aut equorum uelocitate portetur. De quo alibi scriptum est : Qui ambulat super pennas uentorum, sed quomodo in solio sedere dicitur, quando assumit habitum iudicantis. Sic quando ad uindictam uenit, ut debellet aduersarios suos, in habitu uictoris et triumphantis ostenditur. De furore Domini crebro diximus, quod sic accipi debeat quomodo obliuio eius, et paenitentia, et contristatio, et affectus ceteri, qui Dei non conueniunt maiestati. Et in hoc igitur igne et furore, in his curribus et in flamma ignis iudicabitur omnis caro, siue ipse Dominus cum creaturis suis, ut non potentia, sed iudicii ueritate uideatur V814 ferre sententiam iuxta illud quod in Michaea prolixius, et in quinquagesimo psalmo breuius dicitur : Vt iustificeris in ser-

31/32 Luc. 12, 49. 32/33 Is. 9, 18. 33/35 cfr Matth. 13, 25. 35/36 lac. 3.3. 36/37 Prou. 26, 20 (iuxta LXX). 39/40 cfr Act. 2, 4. 44/45 Ps. 49, 3.4. 46 Ps. 67, 18. 48/50 IV Reg. 6, 17. 51/52 IV Reg. 2, 12. 54/55 Ps. 103, 3. 65/66 Ps. 50, 6.

30 consummatio(ma 45 et] om. E 47 quo E 49 ut] et E 54 est] E s. I. a. m. 58 crebro d. domini ~ E 61 ignem et furorem in hiis E 64 quod] et add. E michia E alt. in] om. E

784

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 15.16-17

monibus tuis ; et uincas cum fueris iudicatus. Gladius autem quo omnis caro est iudicanda, ille accipiendus est, de quo et prius diximus, et nunc dicemus ex parte : Nisi conuersi fueritis, gladium suum uibrabit. Hunc gladium punitorem carnis 7° peccatricis omniumque uitiorum, Israelitae in manus Pharaonis datum queruntur. Dicuntque Moysi et Aaron : Videat Deus uos et iudicet, quia abominabilem fecistis odorem nostrum coram Pharaone, ut daretur gladius in manus eius, et interficeret nos. De hoc gladio et in Amos scriptum est : Gladio interibunt 75 omnes peccatores populi. Cum utique et alia sint genera poenarum. Quidquid ergo pungit, et percutit, et torquet, et cruciat, in scripturis sanctis gladius appellatur, quo gladio uulnerabuntur siue interficientur, qui Dei non fecerint uoluntatem ; et omisso lumine ueritatis, tenebris se erroris inuoluerint. 80 De quibus scriptum est in Hieremia : Si mutabit Aethiops pellem suam. Et in Sophonia : Et uos Aethiopes uulnerati, siue inter- PL fecti gladio meo eritis. Omnem loci istius continentiam, quo 665 sensu accipienda sit, apostolus prolixius edisserit, scribens ad Romanos : Iuxta duritiam autem tuam et impaenitens cor, 85 thesaurizas tibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. His quidem qui iuxta patientiam operis boni, gloriam et honorem et incorruptionem quaerentibus uitam aeternam. Qui autem ex contentione et increduli sunt ueritati, acquiescunt autem iniquitati, ira et 9° juror, tribulatio et angustia super omnes homines qui operantur malum, ludaei primum et ethnici. 17 Qui sanctificabantur, et mundos se putabant in hortis post unam intrinsecus ; qui comedebant carnem suillam et abominationem et murem, simul consumentur, dicit Dominus. LXX : Qui sanctificantur 5 et purificantur in hortis et liminibus, comedentes carnem por- v 815 cinam et abominationes et murem, simul consumentur, dicit Dominus. Symmachus et Theodotio hunc locum ita inter- p. 506 pretati sunt : Qui sanctificamini et lustramini in hortis alter post alterum, inter eos qui comedunt carnem suillam et abomi10 nationem, et murem simul deficient, dicit Dominus ; uolentes ostendere, non ipsos comedere carnem suillam et abomina-

.

68 cfr Ixv, II.12,1. 31 sqq. 9, 10. 80/81 Ier. 13, 23.

68/69 Ps. 7, 13. 71/74 Ex. 4, 21. 74/76 Am. 81/82 Soph. 2, 12. 84/91 Rom. 2, 5-9.

06 dum iudicaris E (fueris om.)

67 alt. est] om. E

73 pharao E

inter-

ficerent E 76 ponit E alt. et] om. E 83 accipiendus E edisserit] disputat E 86 hiis E 89 autem] om. E 17, 2 unam] E v, ianuam /a 4 consummentur E {ut l. 6) 6 dixit E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 17

15

20

25

30

35

40

45

785

tionem et murem, qui sanctificantur in hortis alter post alteram. Sed eos qui lustrantur uersari cum eis, qui comedunt quae prohibita sunt. Arguit autem sermo diuinus populos Iudaeorum, immo scribas et pharisaeos, quos et Dominus arguebat, diuens : Vos estis qui iustificatis uosmetipsos coram liominibus. Deus autem scit corda uestra, quoniam quod in hominibus excelsum est, abominatio est apud Deum. Vnde increpabat eos atque dicebat : Vae uobis scribae et pharisaei hypocritae, qui mundatis quod foris est calicis et paropsidis, et intus pleni estis immunditia. Et iterum : Qui estis sepulcra dealbata ; intus autem pleni estis ossibus mortuorum, et omni spurcitia. Qui ore suo benedicebant, et corde suo maledicebant; qui Domino loquebantur pacifica, et molliebant uerba sua super oleum, ipsi autem erant iacula, de quibus rectissime dicebatur : Populus hie labiis me honorat ; cor uero eius longe est a me. Praeceperat autem per Moysen Deus, ut si quis praeuentus fuisset in peccato, uaccae rufae aspersus cinere, et aliis expiationis modis, per sacrificia et uictimas rediret ad PL templum, quod illi neglegentes, in locis deliciarum et uolupta- 666 turn, hoc est in hortis amoenissimis, uel baptisteria exstruebant, uel piscinas ad areolas irrigandas. Adulteria et omnem libidinum turpitudinem, simplicibus aquis abluere se putantes, quibus rectissime illud aptabitur : Et noctem flumine purgant. Nec alicui uideatur incongruum, si quae geruntur turpiter, manifestius explicentur in correctionem eoram, qui talia committere non erubescunt, quae turpe est et dicere, dum scortis adhaerent in modum canum, et masculi in masculos exercent turpitudinem, retributionem peccati in semetipsos v 816 recipientes. Qui haec opera faciunt, uoluntate et sceleribus cum his sunt, qui carnem suillam comedunt, et omnia quae lege prohibentur, et murem, quern nos glirem uocamus, uel iuxta orientis prouincias fx,va>i;ovs. Et illi igitur qui haec co¬ medunt, et hi exercentes omnem turpitudinem, talia agunt quae et ethnici forte non faciunt, pariter consumentur. Secun¬ dum tropologiam possumus dicere : Omnes uoluptatis magis amatores quam amatores Dei, sanctificari in hortis et in liminibus, quia mvsteria ueritatis non ualent introire, et co-

17, 16/18 Luc. 16, 15. 19/21 Matth. 23, 25. 21/23 Matth. 23, 27. 23 Ps. 61, 5. 24 efr Ps. 34, 20. 24/25 efr Ps. 54, 22. 20/27 Is. 29, 13. 27/30 efr Num. 19, 2-10. 34 Persius, Satyr. II, 16. 41/42 efr Leu. 11.

21 immunditiae E herent E 40 quia 41 hiis E 42 quos 46 uolumptates E (-is

24 sermones suos E 25 quo E 37 et] om. E 38 E [ut uidet.) haec] uacua E uoluntatem E, corr. E 44 hii qui E 45 et] om. E consummentur E corr.)

786

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 17-18.19

medere cibos impietatis, dum non sunt sancti corpore et spiritu. Nec comedunt carnem Iesu, neque bibunt sanguinem eius. De quo ipse loquitur : Qui comedit carnem meam, et bibit sanguinem meum, habet uitam aeternam. Etenim pascha no¬ strum immolatus est Christus. Qui non foris, sed in domo una et intus comeditur. 18.19. Ego autem opera eorum et cogitationes eo¬ rum uenio ut congregem cum omnibus gentibus et Unguis. Et uenient et uidebunt gloriam meam. Et ponam in eis signum, et mittam ex eis, qui saluati i fuerint ad gentes in mare, in Africam, in Lydiam tendentes sagittam, in I tali am et Graecam, ad in¬ sulas longe ; ad eos qui non audierunt de me, et non uiderunt gloriam meam. LXX : Et ego opera eorum et cogitationes eorum noui, et uenio congregare omnes gentes et 10 omnes linguas. Et uenient et uidebunt gloriam meam, et dimittam super eos signum ; et emittam ex eis, qui saluati fuerint ad gentes, in Tharsis et Phud, et Lud et Mosoch et Thobel, et in Graeciam, et in insulas longe, qui non audierunt nomen meum, n 507 neque uiderunt gloriam meam. Priusquam exponam quid si15 gnificet enumeratio gentium plurimarum, breuiter de inter¬ pretation^ uarietate dicendum est. Tharsis lingua Hebraea, mare appellatur, et, ut aiunt, Indiae regio. Licet Iosephus, lit- PL tera commutata, Tarsum putet nuncupari pro Tharsis, urbem 667 Ciliciae, ad quam Ionas de Ioppe fugiens, ire cupiebat. Phud 20 autem, siue Phul, Libyes omnisque Africa usque ad mare Mauritaniae, in qua fluuius hodie qui Phud dicitur ; et cuncta v 817 circa eum regio Phutensis appellatur. Lud autem Lydos uocant, quorum coloni Hetrusci, qui nunc Thusci appellantur, quondam mittendarum sagittarum peritissimi, et nunc di25 cuntur tendentes sagittam. Pro quo in Hebraico legitur mosche ceseth, quod absque Septuaginta, omnes similiter transtulerunt : tendentes arcum. Et Septuaginta posuerunt p-oao^, nomen pro uerbo interpretantes. Quod si accipiatur, Cappadocas significat, quorum metropolis Mazaca, quae postea a 30 Caesare Augusto Caesarea nomen accepit. Qui nescio quid uolentes, etiam in Genesi ultimum filium Aram, id est Syro50

51/52 Ioh. 6, 55.

52/53 I Cor. 5, 7.

18.19,17 cfr Ioseph. Antiquitafrs, I, vi, 1,127. 18/19 cfrlon. 1, 3. cfr Hier. Quaest. in Genesim 10, 2. 31/32 cfr Gen. 10, 23.

51 eius] E s. 1.

28 sqq.

53 domu E

18.19, 4 *nl om• E 5 mari E p africa E 0 tenentes E edd. {sed cfr 1.27) 9 noui et] om. E 11 ad] in E 12mesochE thobel] inpraem.E 15/16 interpretationibus E 17 mare] E s. 1. 20 fub E 21 qui] quae E 22 ludi E 26 eseth E 30 accipit E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 18.19

787

rum Damasci, qui appellatur Mes, interpretati sunt /xocrox pro quo rectius nos Moeonas transferimus. Thubal autem siue Thobel, aut Italia interpretatur, aut Iberia, hoc est Hispania, 35 ab Ibero flumine, unde et hodie Hispaniarum regio appellatur Celtiberia. De quibus pulchre Lucanus : Gallorum Celtae miscentes nomen Iberis. Quos nos possumus Gallohispanos dicere. Graeci autem, qui sermone Hebraico appellantur Iauan, Ionas significant ; 4° unde et Graeci Iones, et mare Ionium. Et hoc considerandum, quod maxime orientales de Iaphet posuerit nationes, uno filiorum Noe, licet in Tharsis et Phud, Sem quoque et Cham, id est Indiae et Africae nominum fuerit recordatus, ut totum orbem ostenderet. Venit ergo Dominus, ut opera et cogita45 tiones congreget singulorum. Ex quo discimus non solum opera, sed et cogitationes esse in die iudicii iudicandas. Qui enim uiderit mulierem ad concupiscendum, iam moechatus est earn in corde suo. De quibus dicitur : Nunc circumdederunt eos cogitationes suae, quando iudicabit Dominus abscondita 50 hominum secundum euangelium Iesu Christi. Vt illud quod apostolus scribit, ueritate iudicii comprobetur. Inuicem cogitationibus accusantibus et satisfacientibus, in die qua iudi¬ cabit Deus abscondita hominum ; ut cogitationes nostrae omnes uno tempore congregatae iusto iudice probentur, dum aut v 818 55 accusat nos nostra conscientia, aut satisfacit pro delicto, utrum plura sint peccata, an bona opera. Et utrum uetera, an noua, utrum deleta paenitentia, an nouis sceleribus instaurata, quando dicit Dominus : Vias eorum dedi in capita eorum ; et cogitationes eorum reddam eis. Qui finxit sigillatim 60 corda eorum, et intellegit omnia opera eorum. De quibus et in PL alio loco legimus : Tu cognoscis corda hominum solus. Nemo 668 enim scit quae sint in homine, nisi spiritus hominis qui est in eo. Vnde et per Hieremiam loquitur Deus : Ego Deus appropinquans, et non de longe. Dicit Dominus : Numquid abscondet 65 se in absconditis homo, et ego ignorabo ? Denique ad scribas dicitur et ad pharisaeos : Vos estis qui iustificatis uosmetipsos coram hominibus. Deus autem cognoscit corda uestra. In quo

37 Lucan. Pbarsal. IV, io. 46/48 Matth. 5, 28. 51/53 Rom. 2, 1 j. 58/59 Os. 4, 9. 59/60 Ps. 32, 13. 61 II Par. 6, 30. 61/63 cfr I Cor. 2, 11. 63/65 Ier. 23, 23. 66/67 Luc. 16, 15.

33 rectius nos] E, ~ p v 37 celt(a)e] iberi add. E s. 1. a. m. hiberi E 38 qui] om. E 39 iuuan E 41 possuere E 44 operam E, corr. 46 diem E 47 uiderit] om. E concupiscendum] concupiscendam earn E 48 earn] om. E dicit E 50 quod] om. E 54 iustum iudicem probent E Viet. 62 sint] sunt E 64 abscondit E 66 ad] om. E

788

IN ESIAM XVIII, lxvi, 18.19

considerandum, quod non dixerit : Pater, iuxta haereticorum blasphemias, ne Filium uideretur excludere, sed : Deus. Quod 70 Patri bilioque commune est. In principio enim erat Verbum, et \ erbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in n 508 principio apud Deum. De quo idem Ioannes scribit : ipse autem Iesus non credebat se eis, quia sciebat omnes, et non habebat necesse, ut aliquis testimonium daret ei de homine. Ipse enim 75 nouerat quid esset in homine. Cui et illud congruit : Sciens autem Iesus cogitationes eorum. Et in alio loco : Sciens autem Iesus malitiam eorum. Ac ne aliqua sit dubitatio, haereticis calumniam facientibus de Verbo Dei, quod nouerit omnia, in epistola quae ad Hebraeos scribitur, prolixius dicitur : 80 Viuens est. enim sermo Dei, et euidens et acutus super omnem gladium bicipitem, et diuidens usque ad partitionem animae et spiritus, artuum quoque et medullarum, et index cogitationum et sensuum cordis. Nullaque est creatura inuisibilis in conspectu eius. Omnia autem nuda et aperta sunt oculis illius, de 85 quo nobis sermo est. Postquam autem omnes cogitationes in unum fuerint congregatae, accusantes nos uel defendentes, tunc omnes gentes et linguae cum cogitationibus suis pariter adducentur in medium. Linguas autem iuxta apostolum Pau- v 819 lum, non solum hominum legimus, sed et angelorum. Ex quo 90 intellegi datur, omnes creaturas a Domino iudicandas, non solum super terram, sed in aere et in caelestibus. Iuxta quod ipse in superioribus dixerat : Inebriatus est gladius mens in caelo, ad terramque descendet. Venient autem omnes, ut uideant gloriam Dei; et ponet in eis signum, quod in Hiezechielis princi95 pio sub Thau litterae Hebraicae interpretatione monstratur. Quo signo qui fuerit impressus, manus percutientis effugiet. Hoc et postes domorum in Aegypto signabantur, quando pereunte Aegypto, solus Israel mansit illaesus. De hoc signo quod Achaz rex Iuda nolebat accipere, Esaias propheta testa100 tur \ Propterea dabit Dominus uobis signum. Ecce uirgo in utero concipiet et pariet. Vnde et propheta quod promissum fuerat, deprecatur : Fac mecum signum in bonum. Et in alio loco : Dedisti metuentibus te significationem, ut fugerent a facie arcus. Hoc nobis ad Patrem ascendens Dominus dereliquit,

70/72 Ioh. 1, 1.2. 72/75 Ioh. 2, 24.25. 75/76 Luc. 6, 8. 76/77 Matth. 22 18. 80/85 Hebr. 4, 12.13. L88/89 cfr I Cor. 13, 1. 92/93 Is. 34, 5. 94/ 95 cfr Ez. 9, 4. 97/98 cfr Ex. 12, 22.23. 100/101 Is. 7, 14. 102 Ps 8s 17. 103/104 Ps. 59, 4. ‘ 5’

73 iesus] iohannespraem. E, del. quia] om. E 75 sciebat E 80 est] om. E 85 omnes] om. E 89 non solum] om. E angelorum] legimus add. E 90 mtellegiturE (datur ow.) 91 aere] mare E 94 quod] etadd. E ezechiehel E 94/95 principio] E s. 1. a. m. 95 littera hebreica? interpretationem E 99 achazas E 102 bono E 104 ad E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 18.19

789

siue in nostris frontibus posuit, ut libere diceremus : Signatum PL est super nos lumen uultus tui, Domine. Quod autem sequitur : 669 Et mittam ex eis qui saluati fuerint ad gentes, et singulas enumerat, uidetur expositioni nostrae esse contrarium. Si enim de die iudicii dicitur, quomodo rursum ad primum reno currit Saluatoris aduentum, quando apostoli diriguntur ad gen¬ tes, et audiunt a Domino : Ite, docete omnes gentes, baptizantes eas in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Quod ita soluitur : Iudicii praedicatur dies, immo comminatur, ut metu futurae poenae recipiant Saluatoris aduentum et apostolo115 rum euangelium, qui ante mittendi sunt. Pulchre autem dixit : Et mittam ex eis qui saluati fuerint. Nisi enim Dominus nobis reliquisset semen, quasi Sodoma essemus, et similes Gomorrhae fuissemus. Et apostolus : Reliquiae, inquit, saluae factae sunt. Isti mittuntur ad gentes in Tharsis et Phud et 120 Lud, et Mosoch et Thobel et Graeciam, et insulas plurimas v 820 quae longe sunt, et quae non audierunt nomen Domini, neque uiderunt gloriam eius. De quibus iuxta historiam supra diximus. Nunc stringenda est anagoge. Tharsis interpretatur exploratio gaudii, ut consideremus non ea quae in praesenti 125 sunt, sed quae in futuro. Et audire mereamur : Quia in paucis fuistis fideles, ingrediemini in gaudium Domini uestri. De quo et Petrus apostolus scribit : Exsultate gaudio inefjabili et glorioso, ut laudemus Deum dicentes : Impletum est gaudio os nostrum, et lingua nostra exsultatione. Quodque sequitur, Phud 130 interpretatur oris exclusio, ut omnem excludentes blasphe- M 5°9 miam, ea loquamur quae bona sunt, atque dicamus : Os meum annuntiabit iustitiam tuam, Domine ; tota die salutare tuum. Et rursum : Non abscondi in corde meo ueritatem tuam, et salu¬ tare tuum dixi. Lud quoque in lingua nostra utilitas uertitur, 135 et Mosoch extensio, et Thubal, siue Thobel, ductus ad luctum, uel conuersus, aut uniuersa ; quae omnia uocationi gentium congruunt, ut utilitatem sequantur per confessionem animae suae, et praeteritorum obliti, ad futura extendantur. Lugeantque antiqua peccata, et trahantur ad luctum atque 140 tristitiam, quae ducit ad uitam. Beati quippe lugentes, quoniam ipsi ridebunt. Et conuertantur omnes ad Dominum, ut 105

105/10G Ps. 4, 7. 111/112 Matth. 28, 169. 116 Is. 66, 18. 118/119 Rom. 9, 27. 122/123 cfr 1. 16 sqq. 123/124 cfr Hier. Interpr. Hebr. nom., p. 43, 26. 125/126 Matth. 25, 21. 127/128 I Petr. 1, 8. 128/129 Ps. 123, 2. 129/130 cfr Hier. 0. c., p. 6, 11. 131/132 Ps. 70, 15. 133/134 Ps. 39, 11. 134 cfr Hier., 0. c., p. 8, 5. 135 cfr Hier. 0. c., p. 8, 13 ; 11, 17. 140/141 cfr Matth.

5, 5-

105 liberemur (diceremus om.) E 120 hobel et graecias E 123/124 plantatio Ambr. 127 gaudio] in praem. E 132 adnuntiauit E 134 quoque]-que E 135 tubel(7>r. /.) E 136 aut] ad edd. ft 138 obliuio E, corr. 141 deum E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 18.19-20 postea transeant ad gratiam, et sciant dictum ab apostolo : Gloria et honor et pax omni operanti bonum, ludaeo primum et Graeco ; quoniam non solum Iudaeorum Deus, sed et x45 gentium. Porro illud quod dicitur : Et insulis procul, quae non audierunt nomen meum, neque uiderunt gloriam meam, illis conuenit, de quibus supra legimus : Quibus non est nuntiatum PL de eo, uidebunt ; et qui non audierunt, intellegent. Et iterum : 670 Apparui his qui me non. interrogabant ; inuentus sum ab his 150 qui me non quaerebant. Dixi : Ecce adsum, his qui non inuocabant nomen meum. Insulas autem significari uel totius orbis gentes uel ecclesias in toto orbe dispersas crebro diximus. Et annuntiabunt gloriam meam in gentibus. v 821 20.. Et adducent omnes fratres uestros de cunctis gentibus donum Domino, in equis et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis, ad montern sanctum meum Hierusalem, dicit Dominus. LXX : 5 Et annuntiabunt gloriam meam in gentibus ; et adducent fratres uestros de cunctis nationibus donum Domino, cum equis et rhedis, in lampenis mulorum, cum umbraculis in sanctam ciuitatem Hierusalem, dicit Dominus. Hi qui salui fuerint, et missi ad uarias nationes, ad eos, qui non audierant primum neque 10 uiderant gloriam Domini, annuntiabunt earn cunctis gentibus, et adducent fratres populi Iudaici, quorum reliquiae saluae factae sunt, munus Domino de uniuersis gentibus. Vel ipsos qui idololatriae errore contempto, ueri Dei notitiam sunt secuti, uel qui de toto orbe ex Israel populo crediderunt. Ad 15 quos scribit et apostolus Petrus. Adducent autem in equis, et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis. Pro carrucis, quas solus interpretatus est Symmachus, quern nos m hoc loco secuti sumus, Septuaginta, Aquila et Theodotio mulos transtulerunt. Et ubi posuere Septuaginta : cum umbra20 culis, quae nos dormitoria interpretari possumus uel basternas, alii uoce consona transtulerunt popela quae nos uarii generis interpretamur uehicula. Vbi autem Septuaginta et Theodotio dixerunt lampenas, pro quibus Symmachus ecticas interpretatus est, Aquila oKenaoTa posuit, quod et 25 ipsum lecticas opertas pellibus significat. Hoc de uarietate translationum dictum sit. Equos autem et quadrigas, et lecti-

143/144 Rom. 2, 10. 147/148 Is. 5J> 5. 20, 14/15 cfr I Petr. 1, 1.

149/150 Is.

65, 1.

5’

140 audierunt] uiderunt E 149 149 hiis (utroq. /.) E interrogabant] querebant praem. E, del. ab] om. E 150 150 hiis E 20, 8 ait E hii E saluati E 9 ad] E, et praem 18 septuaginta aquila] E, ~ n v 20 quem E, corr. Maurin., opiovs slmbr. uari E 24 ciKevacrra. E 26 aeq aequos E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 20

30

35

40

45

50

55

60

791

cas et mulos atque carrucas, et diuersi generis uehicula, angelica possumus intellegere ministeria, de quibus alibi ad Deum dicitur : Ascende super equos tuos, et equitatio tua salus. His equis, curribus et quadrigis Elias raptus ad caelum est, et Eliseus circumdari se atque seruari nescienti puero demonstrauit. Et Zacharias uidit in nocte : Ecce uir ascendens super equum rufum ; et stabat in medio duorum montium umbro- v 822 sorum. Et post eum equi rufi et sturnini, et uarii et albi. Et dixi, inquit, quid sunt isti, Domine ? Et ait ad me angelus qui PL loquebatur in me : Ego ostendam tibi quid sunt isti. Et respondit 671 uir qui stabat in medio montium, et ait ad me : Isti sunt quos g. 510 misit Dominus ut perambulent terram. Ioannes quoque in Apocalypsi haec se uidisse testatur : Vidi caelum apertum, et ecce equus albus ; et qui sedebat super eum uocabatur fidelis et uerus, et iustitia iudicans, et bellator. Oculi autem eius sicut flamma ignis ; et super caput eius diademata plurima. Habens nomen scriptum, quod nemo nouit nisi ipse ; et amictus erat ueste aspersa sanguine. Et uocabatur nomen eius Verbum Dei ; et exercitus in caelo sequebatur eum in equis albis, uestitus bysso albo atque mundissimo, et de ore eius egrediebatur gladius acutus, ut in ipso percuteret gentes. Equo rufo sedebat Dominus atque Saluator, humanum corpus assumens, cui dicitur : Quare rubra sunt uestimenta tua ? Et : Quis est iste qui ascendit de Edom, fulua uestimenta eius de Basra. Et sequebantur eum uariorum colorum equi, uel in martyrio rubri, uel sturnini in uolatu, uel uarii in uirtutibus, uel candidi in uirginitate. Equo autem sedebat albo, quando post resurrectionem immortale et incorruptum corpus assumpsit. Et quicumque eum sequebantur, candidis utebantur equis, incorruptis uidelicet immortalibusque corporibus. Longum est, si uelimus, utrumque explanare testimonium. Hoc solum dicam, quod diuersa uehi¬ cula, quibus homines adducuntur ad fidem, angeli sint, uel sancti uiri qui de hominibus in angelos profecerunt. Quod autem unusquisque nostrum habeat angelos, multae scripturae docent, e quibus illud est : Nolite contemnere unum de minimis istis, quia angeli eorum uident cotidie faciem Patris, qui est in caelis. Et puella Rode Petrum apostolum nuntiante, alii angelum ipsius esse credebant. Si autem hoc de minimis 29 Hab. 3, 8. 30/32 cfr IV Reg. 2, 11-25. 39/47 Apoc. 19, 11-15. 48/49 Is. 63, 2. 10. 63/64 cfr Act. 12, 13-15.

32/38 Zach. 1, 8-io(iuxta LXX). 49/50 Is. 63, 1. 61/63 Matth. 18,

27 et diuersi] adest P 31 nescienti] E (in -te mut.) 33 et] E P, iste add. 71 v 34 “sturnini E 36 sunt] E P, sint /x v 40 aequis E (-quus corr.) 41 pr. et] om. P sicut] E P, quasi /x v 42 caput] autem add. E diadema P 43 erit E, corr. 44 sanguinem E (corr.), P 45 eum] cum E 49 rubra] E s. ras. 51 rubrii uel in saturnini E insturnini P 52 uolati E 53 immortalem P 54/55 sequebatur P 56 si uelimus] siue limen P 58 euangelii P 63/64 et usque credebant] om. P 64 si] E P, sin g. u

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 20

792

dicitur et de uno homine, quanto magis de omnibus sanctis, et praecipue de apostolis sentiendum est ? Quorum angeli v 82 cotidie uident faciem Patris, iuxta illud quod scriptum est : Circumdat angelus Domini in circuitu timentium eum. Et Iacob de se loquitur : Angelus qui liberauit me. Isti sunt qui 70 ascendunt et descendunt super filium hominis. Qui ueloces sunt in fide, equis uehuntur ; qui multiplices in gratia, quadngis. Qui consolatione indigent, tectis lecticis et umbraculis, ut audire mereantur : Per diem sol non met te, neque lima 'per noctem. Mulos autem in scripturis sanctis dupliciter accipi75 ipus • in sterilitate et continentia, qualibus sedit Dauid et PL Salomon, quorum alter interpretatur fortis manu, alter 672 pacificus. Vel in mala parte, de quibus dicitur : Nolite peri sicut equus et mulus, quibus non est intellects, quibus praepositus erat Doec. Carrucae autem, pro quibus, ut supra dixi80 mus, Septuagmta tecta uehicula, ceteri uehicula simpliciter transtulerunt, illi intellegendi, de quibus apostolus loquitur • lnuicem onera uestra portate. Porro lampenae splendentia sanctorum mtefiegenda sunt corpora, et animae fide Domini llluminatae, quibus dici potest : Vos estis lux mundi Hie 85 autem omnis apparatus illo proficit, ut ingrediamur sanctam ciuitatem Dei, siue sanctum montem Domini Hierusalem. Non nlam quae occidit prophetas, et quae lapidat missos ad se. Sed lerusalem caelestem, de qua crebro diximus : Quae autem sursum est Hierusalem, libera est, quae est mater nostra. Et iterum : 90 Sed accessistis ad Sion montem et ciuitatem Dei uiuentis Hieru¬ salem caelestem. Quod uel de praesenti Ecclesia possumus intellegere, quae toto orbe per apostolos congregata est, uel de futura, ut impleatur illud quod apostolus sancto Spiritu prophetauit . Rapiemur in nubibus obuiam Domino in aere ■ et sic 95 semper cum Domino erimus. Iudaei et Iudaici erroris heredes ^511 Ebionitae, qui pro humilitate sensus nomen pauperum susceperunt, omnesque mille annorum delicias praestolantes equos et quadrigas, et rhedas et lecticas, siue basternas, et orrmtoria, mulosque et mulas, et carrucas, et diuersi generis v 824 100 uehicula sic mtellegunt, ut scripta sunt. Quod uidelicet in consummatione mundi, quando Christus Hierusalem regnaturus aduenerit, et templum fuerit instauratum, et immolatae 65

C8 Ps.

33, 8.

69 Gen.

48,

73/74 Ps. 120, 6. 75/77 efr Hier. Interpr. 77/78 Ps. 31, 9. 78/79 efr I Reg. 21, 7. 82 Gal. 6, 2. 84 Matth. j, 1488/89 Gal. 4, 26. 90/91 Hebr. 12, 22. 94/95 I Thess. 4, 16. Hebr. nom., p. 35, 11 ; 3, 5.

16.

65 creditur L, corr 67 faciem uident ~ E, corr. 72 consolationem E P lectis E 79/80 LXX ut s. diximus ~ E, ut usque simpliciter] alii uehicula t ] ’ SUnf Praem'/ 82 JamPenael iuxta LXX lampadae P aPP.aratus omnis ~ 1 86 domini] om. E 87 et] om. E 91 ciuod E 7 Sp’r‘,U ®anCto ~ 1 9f/109 iudaei usV‘e paratae] om. P 96/97 susciperunt rL 97 diuitias E -rr • — 98 basterna ac E 100 intellegent E 85

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 20-21

793

Iudaicae uictimae, de toto orbe reducantur filii Israel, nequaquam super equos, sed super mulos Numidiae. Qui autem 105 senatoriae fuerint dignitatis, et locum principum obtinuerint, de Britannis, Hispanis, Gallisque extremis hominum Morinis et ubi bicornis finditur Rhenus, in carrucis ueniant, occurrentibus sibi cunctis gentibus, quae eorum seruituti fuerint praeparatae. no Quomodo si inferant filii Israel munus in uase mundo in domo Domini. 21. Et assumam ex eis in sacerdotes et leuitas, dicit Do minus. LXX : Quomodo si offer ant filii Israel uictimas suas mihi cum psalmis in domo Domini ; et ex eis PL sumam sacerdotes et leuitas, dixit Dominus. Qui ad gentes, ait, 673 5 directi fuerint, et annuntiauerint eis gloriam meam, sic ad¬ ducent fratres uestros de uniuersis nationibus munus Domi¬ no, cum equis et quadrigis, et lecticis et mulis, et carrucis et diuersis uehiculis in montem sanctum Hierusalem ; quo¬ modo solebant filii Israel, dum eorum staret religio et templi 10 caeremoniae seruarentur, offerre uictimas cum psalmis in domo Domini. Siue ut habetur in Hebraeo, et omnes uoce consona transtulerunt, in uase mundo, quod et usque hodie offerunt in domo Dei, quae est Ecclesia, filii Israel qui mente concipiunt Deum, hostias spiritales cum fructibus atque uir15 tutibus animae suae in uasis mundis, hoc est in sanctis corporibus. De quibus apostolus scribit : An ignoratis quia templum Dei estis, et Spiritus sanctus habitat in nobis? Et sumam, inquit, ex eis sacerdotes et leuitas, dicit Dominus, ut qui saluati fuerint, gentibus praedicarent. De quibus unus lo20 quebatur : Sic nos reputet homo quasi ministros Christi, et dispensatores mysteriorum Dei. Et Lucas euangelista : Sicut tradi- v 823 derunt, inquit, nobis, qui a principio uiderunt et ministri fuerunt sermonis. De quibus et supra legimus : Vos autem eritis mihi sacerdotes Domini. Quomodo enim in abscondito Iudaeus

106/107 cfr Verg. Aen. VIII, 727. 21, 16/18 I Cor. 3, 16. 20/21 I Cor. 61, 6. 23/25 cfr Rom. 2, 29.

4, 1.

21/23 Luc. 1,

2.

23/24 Is.

104 numidiae] nequaquam assumptis alis sed sarraco gallico couinisque belgicis et equis cappadociae atque hispaniae ac rhedis italiae et matronae eorum lecticis referantur atque basternis add. edd. 105 fuerunt E, corr. obtenuerint E 107 uenient E 111 domo] E P, domum yu. u 21, 1 leuitas] in praem. E 2/4 LXX usque dominus] om. P 3 domu E 4 dixit] E cum EXX (sed l. 18 dicit), dicit ft d 10 offerentes E 11 domu E in h. habetur ~ P haebraico E et] om. E 11/12 et usque transtule¬ runt] om. P 13 domu E qui P mentem P 14 concipiunt] E P, conspiciunt fx v 16 nescitis P 17 sanctus] dei E sumam E P, assumam fx v {cfr l. 1, 4, 22/23, 10) 18 ut] om. E P 23 de] et praem. E autem] E P, om. [x v 24 in] E s. 1.

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 21-22.23

794

est, qui spiritu circumciditur, de quo scriptum est : Nos sumus circumcisio, qui spiritu Deo seruimus ; et offerimus spiritales uictimas placentes Deo, psallimusque spiritu et sensu. Sic et sacerdotes et leuitae in abscondito sunt, qui non seriem ge¬ neris sequuntur, sed ordinem fidei. Vel certe non dicit de 3° apostolis et apostolicis uiris, qui principes fuerunt Ecclesiae ex populo Iudaeorum, sed de enumeratis supra gentibus, de mari, de Africa, de Libya, de Cappadocia, de Italia, de Graecia, de cunctis insulis, quarum habitatores primum non audierant Dominum, nec uiderant gloriam eius, et postea uer35 tentur in sacerdotes, ut qui fuerant cauda, sint caput, et qui caput, uertantur in caudam. 22 23 Quia sicut caeli noui et terra noua, quae ego facio stare coram me, dicit Dominus, sic stabit semen uestrum, et nomen uestrum. Et erit mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato ; ueniet omnis 5 caro, ut adoret coram facie mea, dicit Dominus. ^512 LXX : Sicut enim caelum nouum et terra noua, quae ego facio permanere in conspectu meo, dicit Dominus, sic stabit semen uestrxim et nomen uestrum. Et erit mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato ; ueniet omnis caro ut adoret in conspectu meo in 10 Hierusalem Dominum. Quando dicit : Assumam ex eis in sacerdotes et leuitas, ostendit uetus sacerdotium praetermissum, quod tribui Leuiticae debebatur, ubi non est electio, sed ordo naturae, et series familiae per posteros descendens. Translato enim sacerdotio necesse est, ut legis trans15 latio fiat, et electio ad eos pertineat, quibus nequaquam iuxta PL sanguinem; sed iuxta merita atque uirtutes sacerdotium 674 defertur, qui uenient de insulis gentium, et gloriam Domini nuntiabunt. Et adducentur in equis et in quadrigis, et in lecticis et in mulis et in carrucis. Quomodo 20 autem caelum nouum et terra noua erit et noua Hierusalem, ut nequaquam dicatur : Caelum et terra pertransibunt. Et iterum : Inuoluetur caelum quasi liber ; et corruptione dissipabitur terra. Sic in omnibus nouis, nouus fiet et populus Dei, v 826 dicente scriptura : Vetera transierunt ; ecce facta sunt omnia 25 noua. Et in alio loco : Si qua in Christo noua creatura. Eritque 25

. .

25/26 Phil. 3, 3. 22.23, 21 Matth. Cor. 5, 17.

24, 35.

22/23 Apoc.

6, 14.

24/25 Is.

43, 19.

23 II

32 de italia] om. E 34 uiderant] dnm add. E sed del. 22.23, 2/5 dicit usque caro] et reliqua usque P 5 faciem E P meam E P, om. n 6/10 LXX usque dominum] om. P 0 uenit E 11 leuitas] in proem. E 12 debeatur E 13 syries E, est add. fx v 13/14 descendentem P 14 ut] E P, et add. /it) 15 pertinet E (qui pertinet add. sed del.) 21 transibunt E 22 inuoluitur P et] om. P 23 et] E s. 1. 24 transibunt E

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 22.23

30

35

40

45

30

795

et populus nouus ; primitiae enim Christus. Deinde qui sunt Christi, in aduentu eius ; caelumque et terra noua, de quibus inter octo beatitudines dicitur : Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram. Siquidem omnis creatura nunc subiecta est uanitati in spe, propter eum qui subiecit earn. Liberabitur autem a seruitute corruptionis in gloriam filiorum Dei, qui fient de hominibus filii eius, et stabunt in conspectu illius sem¬ per, et nomen eorum iugiter permanebit, ut nequaquam illis gens succedat alia, quod factum est in Iudaeis ; sed maneant in aeternum. Et erit, inquit, mensis ex mense, et sabbat urn ex sabbato, ut de carnalibus sabbatis mensibusque fiant spiritalia sabbata delicata, qui sabbatismus Dei populo reseruatur. Et mensis spiritalis, quando a puncto usque ad punctum luna complebitur, et suo curret ordine, ut efficiat mensem, id est kalendas, quae Graece appellantur \yeojx-qvtai, hoc est noui mensis exordium, apud quos initium kalendarum, non iuxta solis cursum et diuersa mensium spatia, sed iuxta lunae circuitum incipit et finitur. Haec est luna, de qua in laude ueri Salomonis dicitur : Et permanebit cum sole et ante lunam in generationes generationum. Quae in Cantico Canticorum appellatur electa : Quae est haec quae prospicit quasi diluculum, pulchra ut luna, et electa ut sol admirabilis ? Aiunt physici, et quorum curae est de caelestibus disputare, lunam non habere proprium lumen, sed solis radiis illustrari. Ab ea enim semper orbis parte completur et fulget, a qua soli uicinior est, nec umbra terrae obscuratur ; quod et poeta uno uersiculo demonstrauit : Nec fratris radiis obnoxia surgere luna.

53

60

Si hoc uerum est, et nos tropologice possumus dicere, Ecclesiam quae pace et persecutionibus crescit atque decrescit, et oppressa temptationum tenebris rursum pristinum lu¬ men assumit, habere splendorem a sole iustitiae, et hoc esse v 827 quod dicitur : Splendebit luna quasi sol. Habitatoresque eius PL iustos fulgere quasi sol in regno patris sui. Et per hos 673 menses semen Domini, quod instauratum est in aeternum, ^513

28/30 Matth. 3, 3.4. 30/31 cfr Rom. 8, 20. 6, 9. 54 Verg. Georg. I, 396. 59 Is. 30,

45/40 Ps.

71, 3.

47/48 Cant.

26.

27 aduentu E 31/32 liberabitur] E P, liberabuntur fj. v 32 gloriam] E P, gloria fj. v 38 qui] q (ui eras.) E sabbatismus] dies add. E s. I., sabbatissimus u

ae

P, corr. 40 currit E (oorr.), P ut] et E P 41 neominiae E, numen? P 42 noui mensis] E, ~ P p v 45 in] om. E 47 prospicit] E P, processit n v 48 et] om. E 49 cura E 51 compleatur E P fulgit P 52 quo*1 E poeta] postea P 00 sol] E P, solem /x v 22

CC LXXIII A

79^

IN ESAIAM XVIII, Ixvi, 22.23

uenire ad sollemnitates suas, quas sanctus mystico ore sonabat, dicens : Annos aeternos in mente habui, et meditatus sum. De sabbato autem, quod significat requiem, pleno ser65 mone tractauimus, in eunuchorum aduenarum prophetia. Et nunc breuiter est dicendum, eos uenire in neomeniis et in sabbatis, qui sex diebus in quibus factus est mundus, transcensis atque praeteritis, festinant ad septimum diem, id est sabbatum, in quo uera est requies. De his sollemnitatibus cre70 dentes Paulus apostolus instruebat, dicens : Vmbram enim habens lex futurorum bonorum. Et iterum : Ne quis ergo uos iudicet in cibo aut in potu, ciut in parte diei festi aut neomeniae aut sabbatorum, quae sunt umbrae futurorum. Sin autem haec in umbra futurorum bonorum et imagine praecesserunt, 75 omnis lex spiritaliter intellegenda est, de qua idem dicebat apostolus : Scimus quia lex spiritalis est. Cuius mysteria et Dauid nosse cupiebat : Reuela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua. Quae enim uidentur, temporalia sunt ; quae autem non uidentur, aeterna. De quibus omnia celeri disputa80 tione percurrere, non est huius temporis. Si enim nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt, quae praeparauit Deus diligentibus se, quomodo nos totius legis quasi uniuersi orbis descriptionem in breui tabella conamur ostendere ? Quodque sequitur : Veniet omnis caro, ut adoret 85 in conspectu meo in Hierusalem, sciendum quod in Hebraico non sit scriptum Hierusalem, ut decutiamus supercilium Iudaeorum, sed tantum in conspectu meo, ut sermo Domini compleatur, dicentis in euangelio ; Amen amen dico uobis, quoniam ueniet hora, quando neque in monte isto neque in 90 Ierosolymis adorabitis Patrem. Et iterum : Spiritus est Deus. Et eos qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. Et ’ illud apostoli : Leuantes sanctas manus in omni loco. Omnis autem caro non populum Iudaeorum, sed omne hominum significat genus, iuxta illud quod supra dictum est : Videbit 95 omnis caro salutare tuum. Et in Ioel : Effundam de spiritu meo super omnem carnem, et prophetabunt filii et filiae 63/64 Ps. 76, 6. 64/63 cfr Hier. in Esaiam, XV, lvi, 2, 24 sqq. ; 4.5, 17 sqq. 70/71 Hebr. 10, 1. 71/73 Col. 2, 16. 76Rom.7,14. 77/78Ps.n8 18. 78/70 II Cor. 4, 18. 80/82 cfr Is. 64, 4 ; I Cor. 2, 9. 88/90 Ioh. 4,’ 21. 90/91 Ioh. 4, 24. 92 I Tim. 2, 8. 94/95 Is. 40, 5. 95/97 Ioel 2, 28. 62 mixtico P 62/63 sonabat] E P, resonabat p v 04 signifket E 64/66 pleno usq. breuiter] om. P 65 aduenarum] etpraem. E 66 dicendum est ~ P numenis P 07 qui* E 07/68 transcessit E, corr. 70 umbra P 72 alt. in] E, P s. om. p v partem diei festae P 73 sin] E P, si /r v 74 imagine] P, imaginem E (corr.), in praem. fc v 79/84 de usq. quodque] om. P 80 oculos E, corr. 85/87 in Hierusalem usq. meo] om. P per homoiot. 92 manus] P s. 1. a. m. loco] quod autem LXX addiderunt in hierusalem in hebraico non habetur add. P {cfr l. 85/87 ?) 03 populus E, corr. 04 supra] om. E 95 iohel E P, ioele p. v 90 filii] E P, uestri add. p v

828

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 22.23-24

797

uestrae. Et in Zacharia : Timeat omnis caro a facie Domini. Et in psalmis : Ad te omnis caro ueniet. Quod aliis uerbis in alio psalmo dicitur : Omnes gentes quas fecisti, uenient et adorabunt 100 in conspectu tuo, et glorificabunt nomen tuum, Domine. Mensem PL ex mense, et sabbatum ex sabbato, in quibus ueniet omnis 676 caro, ut adoret Deum, ridicule interpretantur ^Xiaoral, quos nos dicere possumus miliarios, ut qui in uicino sunt, omni sabbato ueniant in Hierusalem ; qui longius, per menses, id est 105 kalendarum orbe completo ; qui ualde procul, per annos singulos, hoc est diebus Paschae siue tabernaculorum, iuxta illud quod in Zacharia dicitur : Ascendens ab anno in annum, ut adorent Dominum regem exercituum, et celebrent festiuitatem taber¬ naculorum. Et ut maiorem risum praebeant audientibus, no quod in ultimo eiusdem prophetae uolumine scribitur : Et non erit mercator ultra in domo Domini exercituum in die illo, sic interpretantur, ut negotiatores in mille annis esse desistant, quia omnia nascantur in omnibus locis, quo scilicet nec nos indigeamus folio amomo et pipere, nec Indi a nobis pule115 gium desiderent. 24. Et egredientur, et uidebunt cadauera uirorum qui praeuaricati sunt in me. Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur. Et erunt usque ad satietatem uisionis omni carni. LXX simi5 liter. Omnis caro quae adoratura est in conspectu Domini, uel in Hierusalem caelesti, uel in omni loco in quo leuantur /x 514 mundae manus, egredietur, ut uideat cadauera hominum mortuorum, qui praeuaricati fuerint in Deum. Quod uel de Iudaeis intellegi potest, de quibus dictum est : Filios genui et 10 exaltaui ; ipsi autem me spreuerunt. Vel de omnibus qui ha- v 829 bentes notitiam Dei in cordibus suis, auersi sunt in uanitatem, ut ado rent creaturam potius quam Creatorem. Egre¬ dientur autem non loco, sed intellegentia. Neque enim cada¬ uera mortuorum possunt intus esse cum Domino. Quod si 15 omnis caro oratura est Dominum, et e contrario cadauera uirorum, qui praeuaricati sunt in Domino, aeternis tradentur ardoribus, in utramque partem uerae carnis erit resurrectio. Vermis autem qui non morietur, et ignis qui non exstin97 Zach.

2, 13. 98 Ps. Zach. 14, 21. 24, 9/10 Is. 1, 2.

64, 3.

99/100 Ps.

83, 9.

107/109 Zach.

14, 16.

110/111

100 menses E 100/115 mensem usq. desiderent] om. P 109 audientibus praebeant ~ E 110 prophetiae E 111 domu E exercituum] ultra E die] domu praem. E, del. 113 quod E 114 ammo E indii E 114/115 puleium E 24, 2/5 qui usq. similiter] et reliqua usque in finem libri P 4/5 LXX similiter] E Ambr. v, om. edd. /x 6/7 /ir.uel usq. manus] om. P 13 autem] E s. 1. 15 oratura] E P, adoratura /x v 10 domino] E P, dominum /x v 16/17 trahentur P 18/19 exstinguitur E, corr.

798

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 24

guetur, a plerisque conscientia accipitur peccatorum, quae 20 torqueat in suppliciis constitutes. Quare uitio suo atque peccato caruerint electorum bono, iuxta illud quod dicitur : Versatus sum in miseria, dum configitur mihi spina. Et in Prouerbiis : Tinea ossium cor intellegens. Et iterum sub obelo : Sicut tinea uestimentum, et uermis lignum, sic maeror excruciat 25 cor uiri. Ita dumtaxat, ut non negent praeuaricatorum, et Deum negantium aeterna supplicia, dicente Domino in euangelio : Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius. Et in alio loco : Ligate manus eius et pedes, et mittite eum in tenebras exteriores. Ibi erit fletus et stridor den- PL 30 tium. Si manus audiuimus et pedes, et tenebras exteriores, 677 quae oculorum poena est lumen Dei non uidentium ; et fletum, qui utique et ipse ad oculos pertinet; et stridorem dentium : miror quosdam aereum corpus, et paulatim in auras tenues dissoluendum post resurrectionem introducere ; quia Dominus 35 potentia maiestatis suae, ad apostolos clausis ingressus est v 830 ianuis. Qui certe et ante resurrectionem pendulo super mare ambulauit incessu. Et hoc ipsum apostolo praebuit Petro, ut qui fide ambulabat, infidelitate postea mergeretur. Cui dictum est : Quare dubitasti, modicae fidei ? Ignis quoque iuxta id acci4° piendus, quod et uermis, qui tamdiu succenditur, quamdiu habet materiam, qua uorax flamma pascatur. Si quis igitur habeat in conscientia sua zizania, quae inimicus homo, dormiente patrefamilias, superseminauit, haec ignis exuret, haec uorabit incendium. Et omnium sanctorum oculis eorum 45 supplicia monstrabuntur, qui pro auro et argento et lapide pretioso aedificauerunt super fundamentum Domini fenum, ligna, stipulam, ignis pabulum sempiterni. Porro qui uolunt supplicia aliquando finiri, et licet post multa tempora, tamen terminum habere tormenta, his utuntur testimoniis : Cum 50 intrauerit plenitudo gentium, tunc omnis Israel saluus fiet. Et iterum : Conclusit Deus omnia sub peccato, ut omnibus mise- PL reatur. Et in alio loco sanctus loquitur : Iram Domini sustinebo, 678 quoniam peccaui ei, donee iudicet causam meam, et auferat indi¬ cium meum, et educat me in lucem. Et rursum : Benedicam te, Ps. 31, 4. 23 Prou. 14, 30 (iuxta LXX). 24/25 Prou. 25, 20. 27/28 Matth. 25, 41. 28/30 Matth. 22, 13. 35/36 efr Ioh. 20, 19. 39 Matth. 14,3142/44 efr Matth. 13, 24-30. 49/50 Rom. 1 x, 25. 51/52 Gal. 3, 22. 52/54 Mich. 7, 9. 54/56 Is. 12, 1. 22

peccatorum E, corr. electorum] om. EP 22 configitur] E P, infigitur /j. v 23 subelo P, corr. 24 uestimentum ... lignum] E P, uestimento ... ligno /a v 26 deum] E P, dominum /x v 27 paratus E 29 erit] om. P 30 audiuimus] ligamus v in marg. tenebras] oculorum praem. E, del. 35 potentiam E, corr. 38 ambulat P 41 habeat E 42 habet E 44 omnia E 51/52 misseriatur E 53 quoniam] E P, quia /a u iudicet] E P, iustificet p v 54 me] 21

om. P

IN ESAIAM XVIII, lxvi, 24

799

55 Domine, quoniam iratus es mi hi. Auertisti faciem tuam a me, et misertus es mei. Dominus quoque loquitur ad peccatorem : Cum ira fur oris mei fuerit, rursum sanabo. Et hoc est quod in alio loco dicitur : Quam grandis multitudo bonitatis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te. Quae omnia repli- V831 60 cant, affirmare cupientes, post cruciatus atque tormenta, futura refrigeria, quae nunc abscondenda sunt ab his, quibus timor utilis est, ut dum supplicia reformidant, peccare desistant. Quod nos Dei solius debemus scientiae derelinquere, cuius non solum misericordiae, sed et tormenta in pondere yu. 515 65 sunt ; et nouit quern, quomodo aut quamdiu debeat iudicare. Solumque dicamus, quod humanae conuenit fragilitati : v 832 Domine, ne in furore tuo arguas me ; neque in ira tua corripias me. Et sicut diaboli et omnium negatorum atque impiorum, qui dixerunt in corde suo : Non est Deus, credimus aetema yi 516 70 tormenta. Sic peccatorum atque impiorum et tamen Christianorum, quorum opera in igne probanda sunt atque purganda, moderatam arbitramur et mixtam clementiae sententiam iudicis.

57 Is. 7, 4 (iuxta LXX). Ps. 13, 1.

58/59 Ps.

30, 20.

57 fuerit] E P, transient yi v esse E 60 70 atque i. et tamen] etiam Ambr.

1.

69

adfirmare E P, asseuerare fi v

63

quos E LIBER

add. P

XVIII

EXPLAN ATIONVM

HIERONIMI

PRBI

67/68 Ps.

6,

1

;

37,

71 igni (pm. in) P IN

ESAIA

PROPHETA

73

explicit

FELICITER

S. HIERONYMI PRESBYTERI IN ESAIA PARVVLA ADBREVIATIO

CVRA ET STVDIO

G. MORIN

MONITVM V

codex Veronensis XV (13), saec. VIII in.

B

codex Bruxellensis 11.1636, saec. X.

v

editio Dominici Vallarsi quae recusa est in Patrologia Latina t. XXIV col. 937-942 (edit. alt. : col. 973-978). Paginae prioris editionis adnotantur in margine sub siglo PL.

Anno 1903 in ‘Anecdotis Maredsolanis’ (t. Ill, part. 3, p. 97-103) Germanus Morin sequens opusculum primum edidit iuxta regulas artis criticae. kn ipsius uerba quibus de hac prolocutus cst (p. xvm) : Tractatus in Esaiam “iam pridem ab italicis Hieronymi editoribus ex uno codice Capituli Veronensis XV.13. saec. VIII (J) ‘antiquissimae, ut aiunt, atque optimae cum primis notae ms. libro’ peruulgatus est. Et quidem non putauerunt in eo laborandum uiri ceteroquin eruditissimi, ut adductis argumentis falso huiusmodi in Esaiam adbreuiationem probarent magno Hieronymo tribui. Verum neque iis notum adhuc erat S. Patris ex tempore icendi genus , nec parua est suspicio, oscitanter ab illis codicem lustratum esse, cum solummodo ‘quantum oporteat ad faciendum de auctore periculum edidisse se profiteantur, ‘cetera nec operae pretium esse persequi (1 2)’, neque tamen quicquam amplius in libro ms. habeatur. Nos uero hoc sentimus, ldemque peritissimis quibusque uiris uisum iri coniidimus, tarn simiem esse hanc Adbreuiationem reliquis Hieronymi tractatibus, quam ouo °UU]?-Jrae/atUm co conditione] condlctone 100 Dereliquerunt] derelinquerunt V, et iterum post pauca quasi sequentem. In singulis uerbis singuli sensus sunt] B optime ; quasi sequentem in singulis uus (uins V). Singuli sensus sunt 1/ 104 pandentem] expandcntem B ex lmtw lineae addttum 105 dereliquerint] B ; dereliquerunt v 100 avtvoiv 1 B; auxesin v blasphem.] blasfem. V ‘ *1 sum

IN ESAIA ADBR. I, 1-6

1.5

no

115

120

125 1.6

130

133

807

Sanctum Israhel, abalienati sunt retrorsum : id est, hoc coeperunt esse quod ante fuerant, antequam meo nomine censerentur. Super quo percutiam uos ultra addentes praeuaricationem ? Poena ad hoc infertur a Domino, quasi a uero medico, ut per cauteria et mordacem puluerem sanitas subsequatur. Ergo quod dicit hoc est : Multa emplastra adposui, diuersis medicaminibus curare uos uolui, non inuenio genus remedii, cum uestra cotidie aegritudo succrescat : non solum, inquit, non sanamini a prioribus uitiis, sed et me curare uolente priora peccata, noua adponitis uulnera. Super quo percutiam uos ultra ? Quasi dubitantis uerba sunt : hoc est, in quo uos sanem ? Quia enim plaga Domini ad hoc percutit ut emendet, ad hoc castigat ut sanet, dicit, Super quo percutiam ? hoc est, quasi. Quod uobis inponam emplastrum, addentes praeuarica¬ tionem : cum cotidie nouis peccatis uetera copuletis ? Illud autem quod paulo ante diximus, prophetas esse medicos spiritales, et quasi to turn genus curare morborum, nunc manifestissimo [monstratur] exemplo. Videte enim scriptura quid dicat. Omne caput languidum, et omne cor moerens : a planta pedis usque ad uerticem non est in eo sanitas : uulnus, et liuor, et plaga tumens. Omne caput languidum, et omne cor moerens. Frequenter admoneo, ut in prophetis uerba singula consideremus; idcirco enim secundum historian! inperitis utilitas non uidetur, quia non intellegunt quod dicitur. Omne caput languidum, et omne cor moerens. Si quis aegrotauerit, uel difficillimo morbo corporis oppressus fuerit, habuerit autem animam laetiorem, infirmitas corporis laetitia animi sustentatur. Rursus si aliquis moerorem habuerit, et dolorem cordis, et diuersas tribulationes, robustum autem corpus, inbecillitatem animae sanitas corporis sustentat. Cum autem et corpus in aegrotatione est, et anima in dolore, nulla possunt subuenire remedia. Hoc est ergo quod dicitur,

134/135 laetitia animi sustentatur] Comm, in Es. I, i, 5 p. 11, 20/22 : ‘Animi laetitia interdum dolorem corporis mitigat; quod si ad aegrotationem corporis accedat aegritudo animi, duplicatur infirmitas’.

107 Israhel] Srahel V retrorsum] retrosum V 111 ad hoc] adhuc B a uero medico] a uiro m. B 113.121 empl.] V, hempl. m ; impl. B 116 me curare uolente] V ; mea cura reuolente B ; mea cura reuoluente v pessime 117 noua] uos B 122 nouis] nobis V 125 monstratur] suppleui ex coniectura ; curatur B V, repetito scil. ex oscitantia uerbo membri praecedentis ; quapropter adsentire nequeo Scip. Maffeio, cernatur legendum esse adnotanti scriptura] scribt. B 126 moerens] maerens V fere constanter 128 liuor] libor V 120 admoneo] ammoneo B 133 uel] et B corporis] B ; corpores V, s expuncta ; corpore v oppressus] oppresus V 135 animi] om. v 130 quod] V v inser. nomen medicamine, ex loco adlato inferius lin. 156 forte anticipatum

PL 94°

v

1134

Morin

102

8o8

IN ESAIA ADBR. I, 1-6

Omne caput languidum, et omne cor moerens. Simulque considera, quia principali animae, hoc est cordi, corporis comparauerit principale, id est caput. In capite omnes sensus sunt : ceteris membris truncatis uiuere animal potest, truncato capite uita omnis aufertur. Et non dixit, omne caput amputa145 turn : superfluum enim erat cetera membra describere et morbos reliquorum artuum, si amputatum dixisset. Langui¬ dum ergo dicit, ut et in descriptione membrorum ceterorum habeat locum. A planta pedis usque ad uerticem non est in eo sanitas. Totus aegrotat Israhel : ne unus quidem uir sanctus 150 muemri potest, quasi in corpore membrum aliquod quod sanum esse uideatur. Si enim esset in toto corpore aliquid quod sanum esset, ex unius sanitate etiam cetera medelam trahere uiderentur. Vulnus, et liuor, et plaga tumens. Vulnus, peccata recentia : liuor, antiqua scelera : plaga tumens, in155 coctum est et uetus delictum, quasi quodam pure parturiens. Non est circumligata, nec curata medicamine, neque fota oleo. Non quo haec Deus non fecerit: fecit haec omnia, et sine causa missi erant prophetae, si ista non fecissent : sed, quia non est sanitas subsecuta, quodammodo uidentur non facta esse quae 160 facta sunt. Secundum tropologiam, Audite caeli, et auribus percipe terra : hoc est, et uos qui sancti uidemini, et uos qui peccatores, pariter audite. Filios enutriui et exaltaui : ipsi autem me spreuerunt. Deus filios homines habere dignatus sum : enutriui 165 eos et magnificaui, ut de seruis amicos dicerem : ipsi autem spreuerunt me, hoc est per peccata sua, et certe cum nullam meam duritiam senserint. Et prudenter dixit, spreuerunt. Morin Nemo spernitur, nisi cuius nimia bonitas est : ergo et illi, I03 clementiam et mansuetudinem meam inbecillitatem inter140

141 principali animae, hoc est, cordi] Hieron. Epist. 64, 1 ‘Quaeritur ubi sit animae principale. Plato in cerebro, Christus monstrat in corde’ ; Comm, in Matth. 15, 19 sq. Ergo animae principale non secundum Platonem in cerebro, sed iuxta Chri¬ stum in corde est’. Cf. C.C., lxxii, p. 188, 43 ; lxxvhi, p. 529, 175. 142 princi¬ pale t. e.caput] In Es., l.c., 22/24 ‘Inter ipsos quoque sensus et omnia membra cor¬ poris principalem locum obtinet caput, in quo uisus et odoratus, auditus et gustus

143 animal] B ; anima v llo^enim] om. B describere] desscr. V I4ti morbos reliquorum] v ; morborum liquorum B ; morborum relinquorum V 47 descript.] describt. V ; discribt. B 150 quod] om. B 152 cetera medeam] cetere medella V 155 est et] V ; Bv om. est delictum] i ex e corr. V E quodam] alteram d sup. lin. add. B pure] puri B 157 Non quo] B V ■ . q>UOd U n Peus] ei sup. lin. inser. B haec omnia] B ; enim omnia V v 159 subsecuta] subsequuta B 102 uidemini] uidimini V 104 sum enutriui] sum et nutriui B 165 de seruis] de seruos V 160 hoc est] V : v om est 107 senserint] senserit V 168 Nemo] enim sup. lin. add. B spernitur] BV • spermt v illi] B ; illius v

IN ESAIA ADBR. I, 1-6

809

170 pretantes, spreuerunt quern timere et amare debuerant. Et proponit exemplum, quod supra diximus, de boue et asino. Hoc autem totum interpretamur in sanctis, qui per peccata sua a Domino recesserunt, quod multo deteriores sint brutis animalibus: ilia enim.non habentia tanta dominorum et possessorum 175 beneficia, nihilominus a domido non recedunt : et bos enim cum uapulauerit, et asinus cum a domino fuerit indagatus, non sentit plagas, sed beneficiorum tantummodo recordatur ; et cum uiderit domidum, adludit, et laetitiam mentis quibuscumque potest gestibus indicat : Israhel uero, hoc est anima 180 uidens Deum, me cognoscere noluit.

176 indagatus~\ Hieron. Vita Hilarion. n. 5 ‘Ego, inquit, aselle,... per aestus indagabo et frigora’. Idem uerbum eodem fere sensu ex antiqua translatione Danielis 2, 44 a Victorino Pettabionensi episcopo et martyre adhibitum esse animaduerti in fragmento Commentarii in Apoc. a cl. Io. Haussleiter edito (Theolog. Literaturblatt 26 april. 1895, p. 197, 1. 30 sq) : ‘Et regnum hoc alia gens non indagabit : namque dominus percutiet et indagabit uniuersa regna’; quo quidem loco apud LXX habetur Xern-vet Kai XcK^irjaet.

172 in sanctis] optime B V ; in scripturis v, et absque codicum auctoritaie add. de eis 173 multo] multe V 174 habentia] habentium I ’ 175 nihilominus] corr. ex nihil omnibus V 176 indagatus] scrips!, iuxta cod. B ; indignatus v; item V, sed a ex ti ccrrecta et tu sup. lin. suppleto 179 indicat : Israhel] indicatis israhel B ; indicat srahel V 180 noluit] EXPLICIT DE AESAIA PAVCA CAPITVLA V ; EXPLICIT FELICITER B. Veronenses uero editores add. etc. Bit in nota : 'Abunde satis baec sint ad internoscendum consarcinatoris ingenium. Cetera nec optrae pretium est ptrsequi.’ Prudenter id quidem, cum nihil omnino amplius in codice habeatur l

PL

941

PL

942

INDICES

Index Locorvm Sacrae Scriptvrae Index Avctorvm

*3

C.C LXXLII A

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE (*) Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

XI XVIII II VI VI VI VI VI VI VI VIII VI III VIII VI XVI XII XVI VI XV VI XV IX IX VIII XVI IX XVI XVIII XVI II VI XIV XVIII XVI VII VII XVI XVIII XVI VIII II VIII VIII VIII VIII IX II XVIII XVIII

xi lxvi V xiii xiii xiii xiv xiv xiv xiv xxiv xiv vi xxiv xiv lviii xiii lvii xiii liv xiii liv xxix xx ix xxvii lvii xxix lvii lxv lviii iii xiv prol. lxv lix xix xix lviii lxvi lix xxiv

21/26 1.2 20 IO IO IO 21.22 21.22 21.22 21.22 6 21.22 8 6 21.22 II 5/9 l6 12 n/14

64/66 44* 19/21* 18/20* 18/20* 18/20* 14* 14* 14* 14* 16/17* 14* 7/8 16/17* 14*

Pag.

Genesis i, I, i, i, l, I, I, i, I, I, L 1, i,

2

3 4 5 8 IO 12 18 21 22 25

26 28

1.31 6 2, 7

2,

2, 11 2, 12

2, 21 2, 22 3. 1 3,8 3, 14 3, 15 3. l9

3, 3. 4, 4,

22-25 24 4 3

4, 7 4, 8 4, 8-11 4, 10

4, 11 4, 14 4, 21 5, 21-24 6, 1-4

V

xxvi xxvi xxvi xxvi xxix V

lxv lxvi

12

n/14 9/12 9/12 I

IO 15.16 3 25/23 12 I

16.17 23/25 1.2 22 22

3-4 3 5.6 4-3 7

38/39 29/30 18/19 13/17 132/133* 15/17 152/153* 13/15* 13/15* 57* 18/19* 26/28* 48/49* 123/126* 45/46 26/27 23 5 23/24* 23/24* 10/11 * 10/11 * 45/46* 30 27/28 9/io* 46/47

20.21

30/32

20.21

69/71 30/32 69/71

20.21 20.21

15.16 II.12 8

7/9

464

770 77 229 229 229 248 248 248 248 317 248 90 3i7 248 672 481 655 231 612 231 612 373 373 345 649 377 645 768 673 42

244 552 765

678 286 286 661 77i 680 317 68

29

342 343 342 343 377

31/32* 30/31* 35/38*

75i 776

72

(*) Indicem generalem in omnia opera s. Hieronymi inuenies in uol. LXXX1I huius collectionis. — Loci asterisco notati, Sacram Scripruram non ad uerbum exprimunt.

814

index locorvm sacrae scriptvrae

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

XI II XV XVIII XV XV II VI II II XVIII IV IV IX IX XVII XV VII XII XI XII VI X V XVII II XVIII III II XVIII XVI VI XII XVIII I XVI XVIII IX XV XV X XV Adbr. XIII II II

xl iii liv lxv liv liv

3/5 2 9.10 8 9.10 9.10 23 17.18 2 2 18.19 8/13 5/n 25 22/24 4 3

Ill 39

456

IO*

43 607 75i 606 606

Genesis 6> 3 6, 4-7 6, 6-8 7, i 8, 21 9, ii 9, 21-23 10, 2 10, 8 io, 9 10, 23 11, 4 11, 9

21, 21, 21, 21, 22, 22,

5 8 IO 12 l6-l8 l8

23> 6 24> 1 24> 24, 24> 2 4> 25,

16 22 3° 47 8

25, 25> 26, 27, 27»

12-16 25 12 29 40

m 11 11 11 VIII XI V XII IX VI VI

X XXX

xxix lxii lv xvii xli xl xliii XV

xxxiii xx i lxiii iii lxv vi iii lxv lviii XV

xlv lxv i Ivii lxv xxviii liv liv xxxiii lv xlix iii iii vii w* 111 iii iii xxiv xxxviii xxi xliv XXX

xiv xiv

I

i/7 21/26 OO

11, 31 12, 3 13, 2 14, 15 14, 17-20 !5, 5 13, 8 I3, 9 15, 18 16, 22 !7, 5 18, 22 sqq. 18, 22-32 18, 27 *9. 5 19, 15-24 19, 17 19, 23 19, 24 19, 24 sqq. 19, 26

V

xiii iii iii lxvi ix

3/9 7/12 13/17 15.16 3 8 5 8.9 8 14 1 i/7 8 4 7.8 20 9/13 I I

7/12 4-3 22.23 2 4 14 19/21 19/21 19/21 2I/23 10/13 13/17

1/5 24 2/4 2/4

53/54* 31/33* 19/20* 19/20* 7/8* 5* 9* 9* 3I/32* 84/85 33/34* 27/28 36* 18 20/22* 4* 98/100* 91/92* 41 61/63* 26/27 21/22 43* 12/13* 24/26* 4/5* 19 26/27* 20 32/33* 21 33/34* 3° 20/2i* 22/24* 28 27/28* 23/24* 26/27* 12/13 98 42 42* 15/16* 27/29* 12* 12* 12* 79/80* 33/34 18/19 29/30* 28/30* 33 32/33

79 233 43 43 786 130 x35 395 381 715 619 267 470 465 495 258 4i3 208 730 44 75i 88 5i 75i 676 255 5°4 751 10 647 762 359 600 599 413 621 806 546 43 47 103 56 56 56 524 446 208 496 394 237 237

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

815

Lin.

Pag.

8.9

27

668

1

59/61*

15.16

43*

85 73°

Vers.

Genesis

3°, 33 32, 24-30 32, 28 32, 30

33, 3-i3 34, i-3 38, J4 43, 34

XVI III

xvn hi

vi

VII

xix xl iii lxii li lii xxvi lxvi

XI 11 XVII

44, 2

XIV

47, 1 47, 9

XIV

48, 16

49, 49,

VIII XVLII

1

61/63

85

23

15/16*

287

1.2

15/16*

23

8*

454 57

8.9

44/45*

718

!7/!9

30/31*

4/6

17/19*

57° 578

20.21

54

20

69

9.IO

4/5 33/36 13/I4

6.7

25/26*

293

I

33/36

720

1

I

ii

2

8

XVII

I

XVIII

lxiii lxv xxi lxiii ii ix xi lii lxv lxvi lxiii lv lxvi

II

XVIII

49, 9

VII XVII

49.

lviii vi lxiii

10

I IV IV

xrv XVIII XVIII

343 792 27 720

752

2

6/8

27

8/13

34/36*

129

IO

26/28

9.10

38 4i

153 583 744 776

I

7/9 I

53 36/38

1.2

62/63

618

12

21

780

V

2

19/20

64

IV

xi

6/9

49

151

XIV

liii lxv

12

41/42

597

XVIII

23/25

108/109

767

1, 16

VIII

xxvi

14

37/38*

338

1, 17

XVIII

lxv

21.22

16/17*

763

2, 22

VI

xiv

2/4

10/11*

236

2, 23

III

vi

1

27/29

84

3, 5 3, 10 3, 14

VII

XX

1/6

74/75

289

49, 11 49, 12 49, !5 49, 27

XVII XV

720

Exodus :

4, 5 4, 10 4,

13

4, 21

III

vi

8

18

90

XIV

lii

4/6

105

580

XVIII

lxv

1

43

744

II

V

13/16*

68

111

vi

7 8

19/20

90

II

iii

7

23*

5°

III

vi

8

19/20

90

732

XVII

lxiii

17/19

XVIII

lxvi

15.16

45/47* 7i/74

784

4,

22

I

i

2

40/41

8

5,

1

I

ii

8

XVII

lxiii

17/19

7, 7,

13

XVII

lxiii

I7/I9

4/5 45/47* 45/47*

33 732 732

20

XIII

1

2.3

16*

8, 15

XVII

lxiii

17/19

55° 732

9, 3 9, 15 9, J6

XVIII

lxvi

13.14

XVIII

lxvi

13.14

45/47* 54/5 5 52/53

III

vi

9.10

64/65

92

9, 35

XVII

lxiii

17/19

10, 27

XVII

lxiii

17/19

45/47* 45/47*

732 732

781 781

816

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVII XIV III III II VII XVIII VI XVIII VII II XIII XVII XIII VI VI IV V X XI VI II VI XV XII XIII II II II II IX IX XIII XIII XVIII XVIII XVI IV XVI I IX XV I XVI II XV VII IX XV XV VII II XI XVI XVI XVII XVII

lxiii

17/19 8/lO

45/47*

732

liii

32/34*

vii

IO.II

44*

592 101

vii

IO. 11

iii

18

44* 9/10*

XX

1/6

50/52*

lxvi

18.19

lxvi

3 18.19

97/98* 17/18*

788

xiii

97/98*

788

xxi

13 5

8/9* 12/14*

296

iv 1

2-3 11/14

14/15* 30/32*

55°

14/15*

550

XV

2-3 I

30/32*

xiv

28/30

22/25*

255 251

xii

1.2

7/8

xix

24.25

15/17

J57 200

Exodus II, IO 12, 1-23 12, 8 12, 9 12, 11 12, 22 12, 23 12, 29 13, 21 14. 21 14, 22 14, 24 15 ? 15, 1

15. 4 15. 5 15. 10 16, 10 17. i-7 J7> 5 18, 13-26 18, 21 18, 23 i9» 9 19, 20 20, 3 20, 4

20, 3 20, 8-1I 20, 12 20, l8 20, 21 21, 24 23, 26

24, 2 27, I-l8 28, 17-21 28, 38 31, I-II 31, 32 32, IO 32, H-14 32, 31 32, 32

lxiii 1

55 289 225

62

729

xxxi

i/3

xxxix

3/8

3i 20*

452

xiv

15 18.19

9/10*

242

V

36/37*

76

xiv

15

9

lv

4-5 25/28

242 622

xliii 1

41

401

42/43* 16*

495

34/35*

43

iii

2-3 2

iii

3

32/34*

45

3

4/6*

44

3

4/6* 14/15*

354

iii iii

prol. XXX

55°

44

19 18/26

23/24

391

xiv

50

514

xiv

18/26

50

514

lxv

6/7

745

lxv

3 6.7

63/65*

75°

lviii

13

674

X

i/4

13/15 * 16/17

lviii

M

23/25

13 3 676

i

1

46/47*

6

xxix

17/21

lv

6.7

53/54 29/30*

379 623

i

23 6.7

23/24*

23 665

lviii

w

101

iv

1

39 12/13*

lvi

4-5

16*

xxii

3 13.14

46/47

633 300

xxix

59

32/33 18/21*

375 601

liv

2-3 n/14

119/125*

611

xxii

15/25

70/71*

306

iii

3

68/72*

45

xxxix

57/5 8

453

lviii

3/8 12

58/59

674

lviii

12

lxiii

n/14

5 3/5 5* 22/24

674 728

lxiii

n/14

22/24

728

liv

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

817

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII I III XVII I XVI XVI XVII II XV XII XII XII XII XII III XII XV

1 10 1 4-5 10

Mil

743 16 85 736 34 675 663 710 42 601 474 474 474 474 474 89 474 635

III

lxv i vi lxiv ii lviii Iviii lxi iii liv xli xli xli xli xli vi xli lvi iii vi

11

V

Exodus : 33, 13

O

N

m

33, 20-23 34, 2 N

00

2-10 13 17 24 6 1-6 5 5-2I 24

24> 9 24» 17

25» 25> 25. 26, 27, 28, 28, 31, 31, 32,

1 5 17 51 1 sqq. 24 25 2 sqq. n-3° 13

xliii XXX

xliii xxi XV XV iii xxi XXX

xxi XV xix xlvi xlvii X

17

25/28 21 25/28 i/3 1 1 2 6.7 7 6.7 1 2/4 8/11 12/15 24/27

17/19

25/26* 14/16 20/21 36

519

34/35

525

54/56*

XV

I

8*

X

24/27 4/6

52/53* 28* 30* 15/16* 15/16* 5 2/5 3* 21/24*

xvii lxvi iii iii X

iii lxiii

7/9 3 3 24/27 3 I7/I9

41/43*

J43 J75 J43 269 776 44 44 J43 44 732

Deuteronomium : 1. 3. 4, 4, 4,

17 15 7 ? 19 24

4, 39 5, 32 5. 33 6, 13 ? 6, 16 7, 14 ? 9. 19 10, 14 10, 22 13, 6 *4, 3 14, 5 16, 19 17, 16

!7, 17 18, 15 21, 23

XV X VII VIII III X XVII XVIII XVIII II XVI II XVI III II XV XV XVI XIV XVIII XV11I XIV II 11 I IX XI XI III XIV

lvi

I

xxxiii

7/12

xxii

3 21/23 6.7 27/29 i/3

xxiv vi xxx lxiv lxvi

I5.l6

lxvi

1.2 20

V

lvii

IO

V

20

lvii

II

vii

12

iv

I

lvi

4.5 n/14

liv lvii Iii IxY Jxvi li iii V ii xxx xxxvi xxxvi

viii liii

15

4/6 6.7 3 20 12 23

8 15/17

1/10 1/10 19/22 5/7

14/15* 42/44* 47/49* 30/31 24/25 68

3° 19

19/21 34/36* 6/7 34/36* 14/15

4 12/13* 16* 223

47 48/49 58 56/57* 9* 22/23* 5/6* 7/9* 38/40* 108/109 108/109 34/3 5 20

629 414 300 323

89 398 734 782 769 77 649 77 651 101 59 633 614 654 578 749 77i 57i 52 79 33 389 43i 431 120 590

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

819 Pag.

Deuteronomium : 22, 10 22, 25-27 23> 3 23, 24, 26, 26, 28, 28, 28,

18 16 2-4 12 4 12 23

28, 24 28, 25 28,32 28, 48 28,56 29> 29> 3^» 32,

32> 32> 32, 32,

5

6 27

1

2 4

6 7

32> 8 ? 32, 9

32> 11

I III V VI XVIII XVIII V V

xvin XVII II XIII II IX IX VI XVIII II VII VI I VIII XV XV XV VIII XI VI II XV XVI X XVIII

32> 15

m

32, 16

IX XVI

32, 16-19 32> 17 32, 18

32> 21 32, 22 32> 32

32> 33

32> 39 32> 4i

32, 42

xvni 111 XVI XVIII IV XII VI

i vii xvi xvi lxvi lxv xix xix lxv lxiv

3

24/25

9

14 13

51/58 3/4

104 182

i/5

22/24 48/50 66/67

259 77i 750

34/37* 34/37*

199 199 766

3

6.7 i9/2i 19/21 23/25

i/3

V

5.6

1

2-3

V

5.6 15/17 15/17 31.32 6.7 18 22 31.32 2 20.21 10. u 10.11

XXX XXX

xiv lxv iii xix xiv i xxvi lv lv lv xxvi xxxviii xiv V

liv lvii xxxi lxvi vi xxviii lvii lxv ix lvii lxv X

71/72 26/27

29/31 29/31 30/31* 58* 12* 8*

253 749

3°/3I*

38/39 38/39

626 626 621

54/56

9/11* 20*

6

32/33 21/22

4-5

32/33

13.14 11/13 i/4 6

16/18 12/13* 69/70

3

i/4 10/17

56 286 253 7 343

16/20 18.19 25

6.7 6

67 389 389

9/10 63/64

65/66 16/17

3

67 55i

3 13

4-5

734

48/49 4i 49/5°

15/17 8/10 79/82* 15/17

8/10 41/42 79/81 16/18 27/30 39/42* 39/4o 21/24 38/40* 39/42* 24/25*

336 449 245

80 604 646 403 780 94 356

646 745

127 646 745 134

xvni

xlii xiv lxv

11

V

IO

VI VIII XVI

xvi xxiv lviii

7/i3 3-4

11 11

V

IO

11

V

II.12

V

22

7/8

78

VIII XVI III XIV XVII XVIII

xxiv lviii vi prol. lxiii lxv

7/13

21/24 38/40*

318 661

11/13

46/47 3/4

95 552

3/6

60/62

724

II.12

37/38

754

15 6.7 9.10

3-4

484 242 749 7i

263 318 661 7i 7i

820

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag

VIII XIV XV

xxv i li lvi

20.21

36/37 19/20

343 560 63!

XIII XIII XVIII III IX III II

1 1

Deuteronomium : 32, 4;

4-5 3

23/24

2-3 2-3 9.10 10.11 21.22 10.11 16

15* 15* 50/54* 32/33* 21/22 32/33* 14/16*

55° 55° 753

11

20/21* 16 20/21*

35i 466

losue : 3> 15 16

3,

7. 24-26 10, 12 io, 13 15, 20-62

lxv vii xxviii vii iii

IOI

365 IOI

55

Iudices : 4, 1-16 4, 4 4. 21 6, 3 6, 4 6, 36-40 7-8 7, 1 13 14 16, 8-11 16, 21 17, 6 17, 10 19. 23 19. 24

VIII XII XI XVII XVII III IV IV V V III XIII XV V II II

xxvii prol. xxxix lxii lxii vii X X

xiv xiv vii xlvii lvi xxiii iii iii

3/8 8.9 8.9 12

34/37* 34/37* 7/8*

24/27 24/27 2 2 12

49/5°* 29/30* 16* 16* 7/8*

143 M3 167 167

i-3 10/12 18

43/45* 63/64 31/32*

521 638 223

4 4

53/54* 5 3/54*

49 49

l6*

466

3/8 I

21*

452 600 648

452 718 718 IOI

IOI

I Regum 2, I-IO

2, 1-11 2, 5 2, 6 2, 12 3. 1 4, 8 6, 17 7. 3-1° 8, 1-3 9. 9 10, 1 !5. 3-9 15, 35 21, 7 24. 25. 25. 25. 28,

7 3 25 39 8-20

XII XI XV XVI XVIII V VI XIII II XVI XVIII I XII VIII VII XVIII XII IX X IX III

prol. xxxix liv lvii lxvi xiii xiii xlviii iii lviii lxv i xiv xxvi xxii k. lxvi xiv xxix xxxii xxix vii

9 4 12 12 3/11 2 12 23/25 1 1/7 14 45 20

39/4° 38 25/26* 9/10 19/20 51 24/26* 53/55* 89/90*

772 i63

23T 528 43 674

38/39* 28/29*

767 5 5°4

55/56* 10/11 *

300

338

17/21

78/79* 29/30* 21/22* 65/66 21/22

10.11

33/35*

IOI

5 6/8

29/30*

664 710

1/7 17/21 1/8

792 5°4

378 406 378

II Regum 3. 3i 8, 18

XVI XVII

lviii lxi

24/25

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

hocus

Lib.

821

Cap.

Vers.

Lin.

P^.

V

3-4 9 23/25 23/25 23/25 9/11

65 648

15

18/20* 34/35* 9J/93* 9J/93* 91/93* 42 27/28* 24/25* 22/24*

5 27/29 4/6

7/9* 71/72* 29*

14

58/61* 8/10* 18/20* 80/87* 80/87* 30/31* 55/57* 5 5/57* 84/85* 21/22*

11 Regum : 12, 13, 13, 15, 16, 17, 18 22 23, 24,

1-7 1-19 28 10 22 8

20 1

24, 1-9

II XVI XVIII XVIII XVIII XVI VII XVII VI VI X VII

lvii lxv lxv lxv lix xx i prol. xiv xiii XXX

xvii

13

767

767 767 684 296 691 243 227 398 269

III Regum : 1, 1-4 3, 5-9 5, I-IO 7, 7, 8, 9. 9.

13 M 27 15 24

IO, 1

10, 22 12, 6-16 12, 12, 12, 14, 17, 18, 18, 19, 19, 20, 20, 21, 21, 21, 22, 22, 22, 22,

16 28 29 23 7 21 40-43 8 18 31 32 2 2-14 27 19 21 22 49

III I XVII II II

XVIII XVI

vii i lx iii iii lxvi xxxviii xxxviii xliii lx ii iii iii viii vii lxv lvii

11

V

1.2 6.7 5 5.6

XVII XVII IX XVI XVI

prol. lxii

8.9

xvm XI XI XII XVII I II II

in m

XXX

11 11

lviii lix iii iii

VII XVIII XVI VI VI VI I

lxv lviii xiii xiii xiii ii

XX

18 13.14 3 3 1.2 4/8 4/8 1/13 6.7 16 2

4 1/4

23 3-4 19/21 24 24 1/6 3 5 3 3 3 16

7/9* 45/46* 19/20* 77/78 46/47* 75/76* IO

40/41* 23 33/34 5/6* 90* 100/102* 8/10* 8/10* 32/33* 27/28* 29/30* 21/23 19/21 19/21 6/7*

104 19 701 46 46 769 445 445 489 697 37 44 48 112 96 75° 644 67 691 718 392 663 690 58 58 288 746 664 226 225 225 37

IV Regum : 1, 14 2, n-25 2, 12 2, 14 4, 27 4, 38-44 5. 22 6, 17 12

II XVIII XVIII VII III IX XVIII

xvm XVI

iii lxvi lxvi xxii vii

3 20 15.16 1

34/36* 30/32* 51/52 29

14

31/32

XXX

23

6/8*

lxv lxvi lvii

23/25

73* 48/50 12/13*

15.16 5

45 79i 783

298 103 393 766 783

644

822

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

VII XVI III III III XI I I III XI III III III III III III III XVI IV IV 111 V III XI III XIV III XI III III III V XVIII XVI XI XI XI III III XI XI IV XI V III III III III V IV IV XI III IV XI XI XI

xix lvii vii vii vii xxxvi i i ix xxxvi vii vii vi vii vii vii vii lvii ix x vii xvii viii xxxvi vii lii vii xxxvi vii vii ix

18 5 1.2 1.2

12 12/13* 8/9* 8/9*

284 644

3/9 1/10

78/79* 121/122*

1

17/19 17/19 61/63* 123/124* 36 sqq.* 79/82* 6/9* 16/17* 61 sqq.* 79/82* 80/81* 12/13* 13/15* 25/27 34/36* 18/19 40/41* 126/127* 59/60* 19/20*

IV Regum : 12, 21 13 15, 1 15. 2 15, 17-20 15, 18 15. 19 15, 29 !3, 3° 15, 32 :5> 32-35 16, 1-4 16, 2

16, 4 16, 5 16, 7 16, 9 16, 15 17 17, 1 17, 1-6 17, 3-6 17, 6

17. 14 J7« 33 18 18-19 18, 2

18, 3 18, 4 18. 5-7 18, 8 18, 10

18, 10-13 18, 13 18, 14

OO

v» M

18, 17 18, 22 19, I 19, 2

1 1.2 1/10 3/9 3/9 I

1.2 3/9 3/9 14 5 8/13 20/23 3/9 i/3 i/4 1/10 3/9 4/6 3/9 1/10 3/9 3/9 1.2

XV

I

lxv lvii xxxvi xxxvi xxxvi vii vii xxxvi xxxvi x xxxvi xiv vii vii vii w ix

I3.I4 5 1/10 1/10 8/13 14 16 1/10 1/10 20/23 1/10 29 3/9 16 16 1.2

XV

I

X

24/27 24/27 1/10

X

xxxvi vii X

xxxvi xxxvii xxxvi i

39/43* 124/125* 59/60* 61 sqq.* 65/66* 27* 63 12/13* 31* 128/129* 17/20* 81/83* 4/5* 33/36 33/36 35* 36/42 26/28 79/82* 3/4* 4/5* 65/66* 27* 19/22* 19/22* 50/51

3/9 24/27 11/21

20 sqq.* 46/48

i/7 i/7

39/42 39/42

(SO

95 95 99 43i 5 5 I23 432 98 99 83 95 98 99 105 644 128 141 98 183 hi

432 98 578 98 432 98 98 I23 175 757 644 429 432 436 105 106 429 429 141 429

173 99 106 106 123 ■75

142 142 430 97 143 433 435 435

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus IV

19, 19. 19, 19,

19. 20, 20, 2°, 20, 20, 20, 22, 22,

36 3 4 5 8 9 9-11 14 14-20

23> 24, 25» 25> 25> 25>

29 11-16 1 1-13 14 24

Cap.

Vers.

Litt.

Pag.

V V III V V XI V XI XI XI XI XI III XII VIII III III V XIV XIV III

XX XX

1/6 1/6 2.3 24.25 12/14 36/38 12/14 4/8 4/8 4/8 4/8 4/8 IO.II

40/43 40/43 22/23 20/21*

201 201 86 172 188 442 188 444 444 444 444 444 101 466 35i 108 108 175 578 584 109

4. 14 11, 8 IT, 22 16, 1-7 16, 11 I

25

XV

lii lii vii

9, 4 24, 32 25> 5-8 26, 16-20 26, 19 28, 2 28, 3 29, 1 29, 2 i-3 9-16 21 23-25 30 31 20-24 13

prol. iii xxix xiv

XVII II IX VI I XVI VI I

II Paralip omenon

2, 3-16 2, 6 6, 30

3°, 32 32, 32, 32, 32, 32, 35, 36,

vi xiv xvii xxxvii xvii xxxviii xxxvii i xxxviii xxxviii xxxviii vii prol. xxvii vii vii

II I8.I9 I8.I9 I 4/6 11.12 21/25

33/37 20/22* 33/37 14* 14/17 14/17 17/19 19/20 31/32* 16* 21/22* 23/25* 26/29* 27/28* 20/21* 11/13* 16/17

Paralipomenon :

ubi ?

21,

Lib.

Regum :

8 9 15 35

I

823

i

lviii xiii 1

24.25* 3 1/8 15 21 3-4 5 21

89/90 62/64* 22/24* 16/17* 19/20

I3-I4 15.16 18.19 22 X 1.2

18/20* 24/25 61 25/26* 10/14* 25/30* 74/76* 21/22* 17/19*

lx lxiii lxvi

vn

V XI XI XI XI XI XI III XVIII

xvii vii vii vi vii vii viii viii xvii xxxvii xxxv i xxxvii xxxix xxxix xxxix vii lxv

3/9 1 1.2 1.2 l/4 l/4 7.8 8/I3 1/10 36/38 1.2 1.2 1.2 18.I9 i3-x4

V

xiv

1

in

in HI

hi

37° 243 21 661 227 21

:

XVII XVII XVIII I III III III

7/9* 18/19*

691 46

i

I7/I9* 42/43* 42/43* 11/13* 17/20 3i 13/16 47/53 38/44 38/44 23/25 64/65*

701 73° 787 22 267 96 99 84 95 95 iii

in 186 436 429

442 45i 451 45i 108 757

Esdras :

1, 3-5

11/14*

166

824

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTYRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XIV i

lii i

11.12 12

11/13*

584

n/14*

17

VI V

xvi xxiii

i/5 18

22/24* 9/12*

222

V V XVIII

xiv xiv lxvi

2 2 1.2

16* 16* 44*

167 167 77°

V XVIII XVII

xiv lxv lxiv

2 3 6

15* 45

167 746

52/56

737

VII VIII XII

xix xxvii xli

22

29/30 22 54/56*

286

Esdras i, 7-11 5, ^

Nehemias : 13, i 13, 16-21

259

Iudith : 13

14 16, 17 Esther : 1, 1 14, 11 14, 16 lob : ubi ? ubi ? 1, 12 2, 5 2, 8 2, 10 3, 5 3, 19 4, 14

4, 18 6, 4 9, 9 10, 8 14, 4-5

15, 15 15, 35 19, 21 25> 5 26, 7 27> 3 3°, 16 3°, 26 33, 31 ? 38, 4 39, 2 39, 19-3° 40, 14(19) 40, 20 40, 21

I

2l/24

11

V

XVIII XV XII VIII XV VIII

25

35/36

lxv lv xlii xxiv liv xxiv lxiv lxv xiii lxvi liii liv lxiv lxv

21.22

29/31* 30/31* 40*

xvn xvm VI XVIII XIV XV XVII XVIII 11 VIII VI XVI XI XI XII VI X XV VIII VIII VIII

3 5/9 i/3

35/36

11/14

224/225

2T/23

37/38 45/46*

6 I 1.12

344 476

81 764 620 481 316 614 323

737 754

1.2

41/43 14/15* 4i

8/lO

99/100

77° 594

9.IO

6

49/51 45/46*

737

IO

229

607

23/25

86*

V

25

32

xxiv xiii lvii xxxviii xxxviii xli xiii xxxiv liv xxvii xxvii xxvii

21/23

36/37

323

13 l6 10/13 10/13

20* 20/21 62/65* 62/65*

232

i/7

34

13

16

8/17

93/94

423

66* 24/26 23/24 23/24

601

I I I I

767 80

655 447 447

468 232

344 344 344

Psalmi : 1, 1

1, 3 1, 5 2, 4

2, 6

XV XVIII XV XVI XVI XVII VII

lvi lxvi lv lviii lvii Ixiii xxii

2

14

630

4

24 26/27* 20/21

772

654

12.13 11

627 671

15

42

15.16

19/20

730

1

6/7

297

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTYRAE

Locus Psalm 2, 8

4, 6

4, 7

5, 5, 5. 5. 5.

4 5 6 ii i3

5, 15 6, 1

6, 2 6, 6

6, 7

7. 5 7, 8 7. 13 7, 14 7. 15 7, 16

7, 17 8, 1 8, 2 8, 3

8,4 8, 10 8, 27

9. 1 9, 6 9, 7 9 (i°)> 8.9 9, iJ

9, 29 IO, 2 10, 3

10, 5

i

Lib.

Cap.

I

ii ix xlv liii lvii lxi lix xiii xxvi Ixv lxvi

Vers.

Lin.

825 Pag.

: III XIII XIV XVI XVII XVI VI vm XVIII XVIII 11 11 XVI XVI X XIV VII 11 XIV XVIII VI VI XI VIII

I XV VI XVIII VI XVI XVI11 VIII XVIII II XVII XIII I VI XVIII

xm XVI III VI IV VIII vm XVII vm IX XI XVI VII IX III XVI I

3

2/3

28

6.7

71/72

127

18/26

79/80

12

15/17

514 597

17/21

87/88

658

6/8

57/58

710

6/8

52/53 37

688

17.18

30

340

13.14

42 105/106

757

19/21

I8.I9

228

789

V

II.12

V

11.12

43 43

lviii prol.

3*4

26/28

72 661

32/33

642

XXXV

3/10

98/99

427

li xxi

9/n

42/43 39/40

565 292

4-5

72

V

25

22/23

80

li lxvi xiii xiii xxxviii xxvi i lvi xiv lxvi xiv lix lxv xxiv lxv

17/19

75/76

24

67/68

57i 799

5 9

9/10

7/8

227 228

16/20

38/39

7/9

30/31

23 8.9

46/47

23 636

15.16

36/38 68/69

784

18.19

36/38

245

5.6

M/15 87/88

680

18.19

23/25 21/23 6.7

25

46/47 5 2/54

449 333

245

767 323

749

V

2

30*

65

lxiii xlix ii xiii lxv xlix lvii vii xiv xi xxvi xxvi lxiv xxvi xxix xxxviii prol. xxii

3/6

33/34*

723

22.23

29

546

12

14/15*

35

5

14

227 761

17.18

54/55

22.23

29/30

546

17/21

76/77

658

14 16.17

24/27*

4-5

28/30

10

3i/33 3i/33

10

13/I4

io3 243 150

334 334 735 330

4-5

15/18

2/4 17/21

23/24 80/81*

10/13

29/3°

379 446

36/37

642

3

10/11

299

XXX

21

i4/i5

vii lviii i

21/25

55*

392 no

13 21

31/32

675

30/31

21

826

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Lag.

Ill VIII XVII I XV XIV IX X XVI IX XVI XVIII I VI XIV XIV XV XVI II VIII XV IX XV I XIV XIII XIV XVII III IX VI IX IX VI XVII XVII I

vi xxvii lxiii i lv lii xxix xxx lix xxix lvii lxvi i xiv

1 11 3/6 22 1.2 7.8 15.16 27/29 1.2 15.16 10 24 21 28/30 11 7.8 9.10 16/18 4 11 10/12 17/21 1 1 13/15 7 12/16

34/33 38 41/42 4/3 47/48 76/77 34/37 3 8/39 31/32 34/37 22 69 10/11*

84 35i 723 21 618 582 377 398 679 377 649 799 20 252 557 582 607 686 49 35i 638 379 630 6 586 538 567 691

Psalmi

12, I

12, 2

13, I 13, 3

13, 4

13, 9 14, 2 14, 13 15, 7 15, 8

13, 17, 17, 17, 17,

10 2 9 10 12

17, 17, 17, 17,

43 44 43 46

vni 18, 5 18, 6

18,7

XVII XIII XIV II XVII II

vn 18, 9

18, 10 18, 11 18, 13

18, 14

XII VII VIII XIV XV XIV XV XV XIV XVI XVIII XIV

1 lii liv lix iii xxvii lvi xxix lvi i lii xlix li prol. vi xxix xiii xxix xxix xiv prol. prol. i xxv prol. xiv lii iii lxii iii xviii xlii xviii cxxvi

1 lvi

1 liv liv lii lviii lxv lii

6.7 17/21 2 17/21 17/21 20

4 1/3 18/26 4/6 2

3 2

4/7 IO/I7 i/3 7/9 IO IO/l2 IO

n/14 n/14 I IO

2 I

46/47 8/9 65* 40/41 23/25 57/38* 38/40 40/41* 63 25/26 39/40 23/24 26/27 67/69 9 24 35 8 OO

9

ii,

O

”, 7

'-O

ii, i

5° 25/26 18/20 18/20 28/29 49/5i 21/22 53/5 5* 64/65 6/8 14/15 6/8 21/22 43/45 20/21 49 49/50 42/43 30/31 72/74 72/74 34/36 30/31 38/40 54/36

89 379 224 378 379 246 691 691 10 325 691 5i4 579 42 715 42 276 483 273 333 556 638 556 610 610 574 669 745 574

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

XVIII XVI I XIV XV XIII XVI XII XIII II IX XIV XIV II III XIV XIV XV11I XIV XIV XVIII XVIII

lxv lvii ii lii lv xlix lvii xli xlix

827

Vers.

Lin.

Pag.

2

38/40

15 8 7.8 8.9

45 5/6 49/50 26/27 90/91

745 654

Psalmi :

i9j 19, 20, 20, 21,

7 8 I 12 I

21, 21, 21, 21,

3 7 II 13

21, l8 21, 19 21, 23 21, 28

21, 29

21, 32

22,

I

22, 2

22, 4 23, I 23, 2 23, 7 23, 8 23, 9 23, 10 24, 24, 25, 25,

7 15 1 2

26, 1 26, 26, 26, 26,

2 3 4 6

26, 26, 26, 26,

7 9 10 13

24

11 X XIII II X XIII VI I VI X I XVII I XVII XVII III XVII II XIV XVI XVI XVI XIV XVI XIV XIII I I XIV XV II II I VI XV

V

xxviii li liii V

viii lii lii lxvi lii lii lxvi lxvi V XXXV

xlix V XXXV

xlix xiv i xiii xxxiv i lxiii

i lxiii lxiii vii lxiii V

lii lviii lviii lviii li lvii li xlix ii ii li liv iv iv i xiv lv

i/4 15 8/16 5.6 17 i/4 i/3 5/7 25 18 4/6 9.10

39 81/82 21 21 75/76 56/57 16/17 41/42 21/23 67/70 49/52

7/9 4/6 9.10

49/51 67/70

7/9 7/9 17 3/IQ 8/13

49/51 59/60

13 3/10 8/13 28/30 11 r3 i/7 9 1 9 1 1 14

1 11.12 7.8

49/52

II

69/71 49/51 16/17 69/71 49/51 35/36 22 19/20* 90/91 20/22 40/43 20/22 40/43 40/43 7/8 43/44 50/51

53 581 625 536 654 472 536 75 356 559 590 81 118 579 584 776 579 584 776 777 75 426 54° 73 426 54° 252 17 232 420 15 720 15 720 720 102 721

13/14 15 80/81 9/10 80/81

72 581 660 660 660 568 651 568

45/46

548 27 34 559 602 62 62 20

2/4

13/15 13/H 53/54 52/54 7/8 7/8 8 26/27

3

48

3-4 3-4 3-4 12/16 11 12/16 24/26 2 10 i/3 2-3 6 6 19.20

49

13/H

237 620

C. C. LXXHI A

828 Locus

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Lib.

Cap.

Vers.

L,in.

XVI XVII XVII XVII XVII XVII I VI XVII I X X XVIII X X XVII XVIII XV XVII XVI II VII XIII XIV VIII VI XVIII XV IX XVIII XVIII VI XVIII XI XVII II XI XII XII XVIII XV XVIII I X XIV I III IX II XVIII II VII XIV XVI XVIII XVIII IV

lvii lx prol. lx prol. prol. ii xiv lx ii xxx

x4 21.22

21 15/16 28/29

6.7

57/58 3°/32 30/32

x3 7/xx 13.14

3/5 20

Pag.

Psalmi

28, 1 28, 3 28, 4 28, 5

28, 6 28,7 28, 8 28, 9

28, 10 29, 1 29, 6

00

v» O

29» 10

30, 20 3X, I 31) 4 31, 6 3X, 9 31, 12 3X> 56 32» 6

32, 9 32» 32> x5 32> x7 33, 5 33, 6 33, 7 33, 8 33, 9 33, io 33, xx 33, X2

XXXV

lxvi xxxiv XXXV

prol. lxv liv prol. lvii V XX i

xlix lii xxiv xiii lxvi lv xxix lxvi lxvi xiv lxvi xxxvii lxiv V

xl xliv xliv lxvi lv lxvi ii xxxi li ii viii ,xxix V

lxvi V

xix

1 lix lxv lxv xi

x3 27/29 1.2 7/9 8/17 1.2 9.10 9.10 15 11.12 x3 x/4 2-3 i/3 9 24 6.7 9/12 24 1.2 23 20 26/29 7 11.12 12/17 24/28 24/28 1.2 8.9 18.19 8 x/3 x/3 5.6 i/4 17/21 3.6 20 20 18 10 19/21 13.14 13.14 i/3

x7 3/5 66 x 5/x7 81/82 91/92 x5/x7 32/34 38/39 35/36 35/36 24/25 47/48 x4/x 5 89 44/45 18 9/io 58/59 46/47 24/25 22 46/47 20 77/78 38/39 3x/33 21/22 68/69 38/39 37 44 x7/x9 59/60 4 29 45 8/9 46/47 60/61 x4/x5 68 24/25 33/34 22 26/27 46 48/50 83/84

652 7°5 691 698 691 691 35 239 701 35 398 424

111 423 424 691 752 607 692 654 72 296 536 577 316 229 799 624 373 798 770 249 792 440 738 7X 461 502 502 770 625 787 33 401 559 3° hi

379 66 792 77 284 556 688 757 757 x 49

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

829

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVI IV IV XVI XIV XVI XVI XVI XVIII XVIII XVI II XVII 11 IX XV XVI XVI XVII XIV XVII XIV XV XVI XVI XVIII XVIII II XVIII XVIII 1 IV XV XVI XIV XIV XVI I IV IX XVII I IV IX XI XVIII VI I 11 XVI II VI XV VII XVI IX XVI

lix xi xi lviii lii lviii lviii lviii lxv lxvi prol.

19/21 6/9 6/9 14 7.8 11 11 5 6.7

27/28 36/38 36/38 9/10 50/51 30/31 27 35 56 24*

688 151 iji 676 581 672 672 664

V

5.6 8.9 22 25 1.2 15 11 7 20

Psalmi : 33, 13 33, 14 33, 33, 34, 34,

16 21 10 13

34, 20 35, 1 35, 6 35, 9 35, 10

35, 12 36, 1 36, 2 36> 4 36, 36, 36, 36,

11 18 19 25

36, 26 36, 27

36, 36, 36, 36, 36,

29 30 31 34 35

36, 36

37, 1 37, 2 37, 5

37, 6

37, 7 37, 8 37, 9

lx iii XXX

lv lvii lviii lxiv li prol. li lv lviii lviii lxv lxv V

lxv lxv i xi lv lviii li li lviii ii ix XXX

lx ii ix xxx xl lxvi xiii i V

lviii iii xiv lv xxi lvii xxix lviii

17

20 3 14 14 I3-I4 13.M 13 I3-I4 13.14 16 6/9 3 14 7.8 7.8 14 13 8/13 25 I3-I4 13 8/13 25 21/26 24 5 4 18.19 13

24 20 12.13 i/3 17/21 17/21 5

42/43 39 12/13* 12 16 27 60 41 27 24/27 38/39 24/27 46/47 11/12 30/31 33/35 33/35 19/20 25/28 25/28 17 38 17 33/34 26/28 26/28 3!/32 5/7 73/75* 25/27 16 5/7 73/75* 25/27 75/76 67/68 9/10 37/38 38/39 26/28 2/3 17/18 50/51 48 31 72/73 27/29

749 785 642 67 699 57 394 617 655 672 738 572 692 572 620 676 677 756 756 73 756 756 J9 151 619 677 563 563 677 35 130 394 701 35 130 394 464 799 227 11 76 675 58 246 628 291 657 379 664

830

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

hocus

.

.

.

.

.

Lib

Cap

Vers

38, 13

VIII

xxvi

20.21

26/27

342

38. 14

XVIII

Ixv xxxvi

46/47 84/86

746

XI

3 11/21

VII

xxiii

8.9

17/18

434 310

XIV

li

i/3

XVI

lviii

53 61

559 676

112

569

IJn

Pag

Psalmi :

38. 23 39. 3

39. 4

XIV

li

13 12/16

39, 9

IX

xxix

9/12

58

374

XII

xli

47

469

XIII

xlvi

i/7 8/11

liii

8/10

38/39 116

5J9

XIV XVIII

lxv

11.12

81

XVIII

Ixvi

18.19

11

iii

15

133/134 16/17

755 789

VIII

xxv

i/5

61/62

326

3 8/17

35/36 90/91

423

7/9 1.2

23/24 26/27

333 617

17/19 2

71/72

732 28

2-3 2

38/39 28/29

602

28/2Q

683

55/56

781

54/5 5

64 710

39, 11 40, 1

XVIII

lxvi

41, 1

X

xxxiv

41, 2

VIII

xxvi

XV

lv

XVII

ixiii

I

ii

4i, 5

XV

liv

41, 6

I

ii

42, 3

XVI

lix

43, 3

XVIII

lxvi

9/11 13.14

43, 6

II

V

I

XVII

lxi

6/8

XVI

lvii

XVII

Ixiii

43, 23

XIII

prol.

43, 24

XVII

Ixiii

43, 25

XIV

lii

II XIV

43, 19

44, 1

29/32

10

36 12/13

17/19

40/41

594

54 77i

28

649 73i 506

13.16

l6 l6

729

2.3

3 T/32

576

V

1

14A5

li

6

21

63 562

44, 2

XVII

lx

19.20

28/29*

705

44, 3

VIII

xxvii

9 7.8

13A4

349 582

XIV

lii

XVII

Ixiii

1

66/68

44, 4

XIV

liii

i/4

43/45

44, 6

XIII

xlix

535

VIII

xxvii

i/4 1

57/5 8

44, 7 44, 8

XVII

lxi

345 706

VII

xxiii

i/3 15/18

71 21/23

XIII

xlix

22.23

XVII

lxii

VII

XX i

VII

44, 3-5

44, 10

44, 11

XIII

*

69

721 588

40/41

3I4

5 11.12

46/47 19/20

546 716

28/29*

295

xxiii

15/18

37/39

3H

xlix

14/21

96/97

544

44, 12

VII

xxiii

15/18

37/39

3H

44, 13

VII

xxiii

15/18

VII

xxiii

15/18

35/36 41/42

3T4

44, 14 45, 1

XV

lv

45, 4

VIII

xxvi

4-5 1

31 18

IX

XXX

18

X

xxxi

25 6/9

66/67

394 405

X

xxxii

1/8

102

407

XVIII

lxvi

12

14

779

314 622 329

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

831

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

VI XII XVII XVIII XVI V VI XV I XV IX XIII IX X XV1I1 X XVIII I I XV I III I XVIII XVIII XV II XII II XVIII Prol. XVII I VI VII XII XIV XVI XVII XVIII IV IV XV XV I X X VI XVIII X XVIII XI XIV XI II XV XIII

xvi xli lxiv lxv lvii xiv xiv liv ii liv

6/8 17/20 8/12 9.10 6 12/14 I3-I4 11/14 16 11/14 6 1 6 27/29 15.16 27/29 15.16 11 11 8.9 11 5 23

56 30 34* 43 19/20

262 474 739 752 646 169 241 614 37 610

Psalmi :

48, 14 49, 3 49, 4 49, 9-13 49, J4 49, 49, 49, 49, 49, 49, 5° 5°, 50,

15 16 18 20 21 23 5 6

cT

OO

5°, 13 5°, 19

50, 20 50, 21

51, 10 52, 52, 52, 54, 54, 54, 54, 54, 55, 55, 55, 56, 56,

4 5 6 7 10 14 22 25 5 9 13 5 9

XXX

1 XXX XXX

lxvi XXX

lxvi i i lvi i vi i prol. prol. lvi iii xliii iii lxvi lxiii i XV

xix xliii liii lvii lxi lxv xii xii liv lv i xxxi xxx i xiv lxvi xxxii lxvi xxxviii li xxxviii iii lvi xlix

8.9 3

25/28 I3-I4 15.16 8/10 13 3/9 22 22/24 11 15 i/3

I3-I4

6 6 2.3 12.13

6 i/3 i/3

0

7 8 9 13

'—r\

47, 47, 47, 48,

23 28/29 229 16/17 O

45, 15 46, 5 47, 3

M

45, 5

20/21 55/57 22 62/64 44/45 62/64 44/45 8/13 15/17 18 15/17

20/21 9/11 71/74 71/74 17

20/21* 29/30 I3/I4 65/66 57/5 8 67/68 4/6 67/69 6 28/29 39* 55/57 58 6l M/15

15/17* 49/50 29/30 18/19 36/37 36/37

15

8

6

20 89/90 24/25* 35/36 84/85 46 15 29/30 72

1/8 17

10/13 12/16 10/13 19/21 I

1/4

385 55° 385 398 783 398 783 l6 l6 635 16 88 22 742 742 635 44 495 53 783

2 728 17

258 286 494 595 654 7°7

757 159 159 602 627 12 401 401 242 775 407 785 446 568 446 56 630 535

832

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

.

Lib

.

Cap

.

Vers

.

Lin

.

Pag

Psalmi : 57, 4-6 57, 5 57, 6 58, 16 59,

1

59, 4 59,

10

59,

11 13 5 12 13 2 6 10

59,

61, 61, 61, 62, 62, 62,

63, 7 64, 3 64, 6 64, 10

67, 2 67, 5 67, 12

67, 13

67, 14 67, 18 67, 19 67, 24 67, 27

67, 28 67, 31 67, 32 68, 1 68, 2 68, 3 68, 6 68, 2i

II VII VII II III XIV XVIII I IV V XVII X XVIII XIV XIV II XV VIII IX XVIII XVIII XVIII IX X XII XVIII XVII VI II XI XIV II XIII XIV XVII XVIII III XIII XVII XVII III IV VII IX X XII XIII III IX IX XVIII XIV IV VI VII X XVII

iii xxii xx ii

3 3 3

V

13

viii li lxvi ii xi xx i lxiii xxxi lxvi li li

19/22 6 18.19 5.6 11/14 IX.12 1 i/3 17 17/19 17/19 11.12 1.2 i/3 15.16 22.23 1

V

lv xxiv xxix lxvi lxv lxvi XXX

xxxii xli lxvi lxiv xiv

7/9

25 1/8 17/20 12 1/3 I

V

I

xl li

9/11 12/16 1 24/26 12 8.9 15.16 1/4 24/26 1 1/3 1.2

V

xlix liii lx lxvi viii xlix lxiii lxiv ix xii xxii XXX XXXV

xli xlix w ix

3

15/25 25 3/10 17/20 8/13 1.2 24

118/122 13/15* 13/15* 11/12 42 21 103/104 26 79/81 14/15 60/61 48 23 64/66 64/66 44/45

47 299 299 73

120 562 788 31 156 206 721 402 785 57i 57i 72 618 316

64/65 19/20 17 98 40/41

744

54

777

376 797

T9

394

103

407

31 13 38/40 70/71 17/18

474

72/73-73/74

459

108/109 17/18 31/32

568 63

39

597

26/27 46 58/59* 32/34 3I/32

699 783 112 720

43

734

35/36

122 158

779 734 235

63

548

548

18/19 113/114 I3/I4 63/64

426

35/36

474

58

540 122

35/36

3°7 394

12

10/11 10 16

779

6

21

562

X

33-34

xvi xxi

9.10

31/32 25 22 82 62/63

263 290 427 724

XXX

prol. lxvi li

XXXV

lxiii

i/3 3/10 3/6

393 354

147

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

.

Lib

.

Cap

.

Vers

.

Lin

833

.

Pag

Psalmi : 68, 22

68, 68, 68, 68, 68, 68, 68, 7°, 7i,

23 24 27 33 36 37 87 15 1

7i, 4 7i, 5 7i, 7

71, 71, 71, 71) 72. 72,

8 9

10 19 1 2

72. 3 72> 4 72i 5

72, 8 72> 9

72> 23 72,

26

7Z, 27

72, 28

73, 3 73, 7 73,

13 73, 14 73, 19

74, 3 74, 9 74, 75,

10 1

75, 5 75, 6

II III III XIV XVI XVIII XVIII VII XVIII XVI XVII IX XVIII I III XIV VIII I XVII III XVII VI VII VIII XVI XVII XVII I I VI IV VI VI IX IX IX XVI XVII XV XV XV XVI XI XVII XIV XVI I VI VII XV X XIV XIV VIII XII XIV VIII

V

vi vi liii lviii lxv lxv xix lxvi lviii lxiii xxix lxvi ii ix lii xxvii ii lx vi lxiii xiv xxiii xxvi lviii lxiii lxiii i i xiii X

xiii xiv xxix XXX XXX

lvii lxi lv lv lvi lviii xl lxiv li lviii i xiv xviii lvi xxxiv li li xxvii xliii lii xxiv

25 9.10 9.10 8/10 3-4

21.22 21.22 22 18.19 2 1 17/21 22.23 4 6.7 7.8 12 3 8.9

40/41 68/70 68/70 112/113 19/20* 6/9 6/9 23/25 131/132 15/16 77/78

81 92 92 594

661 763 763 286 789 660 721

61/62

379

45/46

795

34/3 5*

30 127 581

73

20/21 22/23

352

6/7

28

27/28

699

2-3

58

87

7

55/56

725

16.17 8.9 10

244 310

13

26 20/21 14/16 62/63

7

57/59

7

57/59

5 5 4

15 4

28/30 1/8 26 24 6 6/8

16/18 16/18 14/15* 22/23* 14/15* 54/5 5* 144/145* 18* 18/19 25/26 46/47

6.7 6.7 2

22/23

3-4

23/24 28 67/69

9/11 8/12 9/11

29 3i

334

676 725 725

11 11 226 139

226 252 372 395 393

646 710 623 623 631 661 458

740

5o/5i

565

663

7

86/87* 18/19

1

38/39

234

4/7

34/35*

8.9 i/7

55/56

17/19

34/36

276 636 420 57° 57o

3-4

17/19

92 34/36

7.8

23/24 113/114 16/17

7/i3

44/46

2-3

1/13

13

346

490 580 319

834

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

XIV XVIII XVIII VI VII XVIII XIII V IX XIII VI VI XIV III III VIII XVI XVI XVII I II II VI VIII XVI I XVI I VIII XVIII XIV XIII XV XV VI V V V IV XVII II XVII XV XV XV II IV Prol. IX XIII XVI IX XVIII XVIII XV XIII XV

li lxvi lxvi xvi

Lin.

Pag.

20

21

3 3 14 1/6 22.23

23/24 23/24 23/24

572 77i 77i 266 289 796 550 195 383 55° 263 225 562 85 86 340 657 679 738 13 54

Psalmi 75, 9 75. i° 76, 6

77. 77. 77, 77, 77, 77, 79, 79,

1 12 43 44 47 49 1 2

79, 4

79, 9

79, 13 79, 14

8o, 80, 80, 8i, 81, 82, 82, 82, 82, 82, 83,

11 12 17 1 6 1-8 7 8 12 17 1

83, 2 83, 83, 83, 84, 84, 84, 84,

3 5 8 2 9 11 I2

85, 3 ? 85, 9 85, 11 85, 15 85, 17

XX

lxvi 1

1

xix

11/13 i/5 2-3 9.10

XXX 1

xvi xiii li vi vi xxvi lvii lix lxiv i iii V

xiv xxvii lviii i lviii i xxvii lxvi li 1

lv lvi xiv xxiii xxi xx i X

lxi V

lxiii liv liv liv iii , xi

3 6 2-3 2-3 17.18 17/21 1.2 7 8 15 1 7/i 1 2*3 12 8 12 8 9 10.11 12/16 1 1.2 1 16.17 1.2 11.12 11.12 24/27 9 2 3/6 2-3 2.3 2-3

58/59 11/12 96/97 16* 41/42* 15/17 21 16/17 22/23 31 30 32/33 35/36 6 10/11 25/26 16/18 11/12 35/36 9/10* 36/37 9/10* 17/18 37/38 107 59 65/66 16/17 16/18 4i/49 15/16 15/16 50/51

26 30* 33/34* 42/44 42/44 44/45

22

IO

4-5

35/36 71/72 56/57 16/17 47/48

xxviii xiv lix

16/20 8 12/15

XXX

19 7/9 22.23

lxvi lxvi lvi prol. lv

44/45 63/64

I0/l2

12.13

20

51/53 99/100 95/96 19/20* 75

63

239 346 673 13 673 13 349 779 568 55° 618 629 243 217 206 206 r43 7ii 65 723 602 602 602 57 150 3 364 507 685 39i 776 797 639 5°7 629

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE 'Locus

835

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII V VI VII XIII XVIII VIII XVII VIII X XVIII IX I XVI XVI VI XIV XIV XVI VI XV XV XIV XIV XIV XVIII XV VIII XVI XIV V VI VI VIII XVII VI XIV XIV XV V VIII VII VII VII XIV II VIII XVIII XVII XVI XVIII VIII II II XVII XVII II

lxvi xxii xiv xxii xlix lxv xxvi lx xxvii xxxi lxvi

18.19 1 24.25 1 14/21

102

788 210 250 298

7/9

26 65/66 19/20

XXX

7

58

ii lviii lix xiv liii liii lvii xiv lv lv li li lii lxv lv xxvii lvii liii

22 12 19/21 15 12 12 17/21

Psalmi : 00

M vcT

86, 2 86, 3

86, 4 86, 3

87, 5

87, 6 87,7

88, 1 N

OO OO

88, 10 M*

CO OO

88, 20 88, 21 88, 23 88, 30 CTS PC*

OO OO

88, 88, 88, 89, 90,

34 37 38 1 1

90, 2 9°. 3

90, 10 9°, 12 90, 13 91.

13 14 93. 2 93. 9 95. 1 95, 2 95, 3 96. 4 96, 5 97, i 91.

9.IO

I i/3 2-3

6/9

15 3 3

12/16 4-5

7/8

14/15 8/9

44/46

542

23

752

19 75/76

694

38/39

329 346

405 776

386 40

32/33

673

66* 20 67/69 67/69 81* 21

689

55/57

55/57 96/97 46/48

243

598 598 658 243

620 620 568 561

9.10

39

583

4-5

46

748

3

73

621

1 3-4

l6 11/12

643

344

11

43/44

595

XV

7

9/10

xiii xiv xxiv lxiii xiii liii liii lv xviii xxvi xxii xxii xxiii liii iii xxvii lxv lx lvii lxvi xxvi

11 28/30 21/23 17/19 11 11 11 4-5

1 20.21 3 3

i/3 i/4 19/21

34/35

178 230 252 323

36/38

731

7/9

230

7/9

32/33*

41/42 41/42 32 8/10 28/29 26/28 26/28

595 595

622 188 342

35

300 300 308

72/73

589

15

15* 18/19 19 26/27 25/26

7/9

77/78

777

I

329

I

23/25 21.22

56 344

765 7°5 654

V

I

M/15 36/38

V

I

36/38

63

lxiv lxiv

i/3

33/35

734

1/3

33/35

734

V

1

38/40

63

63

836

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

XIV II XIV XIV XV XIII II XVI XVIII XIV XVIII XIV XIV XVIII VI VIII XV VIII XII XV VI XII XVIII III XIII XVII III XVII XVIII XVIII I I I VII IV XVIII IV VIII IV VII VIII I II VIII XIV XVI XVIII XII XIV XV XVI XII I VI VII VI XVII

li

4-5

48/49 38/40 48/49 36/37

583

33/34

627

51/52

546

Psalmi 97,

2

97,

« 98, 5 100, 8 IOI, 10 101, 19 IOI, 26

IOI, 27

102, I

102, 3 102, 5

IO3, 2

3 3 i°3, 4 I0 ,

3 5 i°3, 15 i° ,

103, 16

3 17

I0 >

103, 18

3

io , 24

103, 25

103, 26

103, 32

104, 4 104, 6 104, 13

3 5 35-39

105,

I0 , 106, 10 106, 23

106, 43 107, 11

1

V

li lii lv xlix V

Iviii lxvi li lxv 1

li lxv xvi xxvi lv xxvi xl lv xiv xliv lxvi vi xlvi lxiii vi Ixii lxv lxv ii ii ii xxiii xi lxv xi xxvii xi xxiii xxvii i iv xxiv prol. Iviii lxv ^xlv li lvi lvii xlii ii xvi xxi xiv lxiii

4-5

561 63 561

9.10 12.13 22.23 11.12

45/47

72

5

33/35

664

7/9

61 12/15 26/29 18/19 12/15 26/29 16/17

6 17.18 8.9 6 17.18 11/13 14

777

561 760 555

561 760 264

32/33

338

3

49/50

620

14 27/31

32/33

338

54/5 5

3

49/5o

467 620 246 502 783 86 5i9 729 86 718

20 24/28 15.16 2.3 8/11 n/14 2.3 8.9 3 I3-I4 13 T3

10 8.9 i/3 23/25 15.16 1 15.16 4-5

1 2 5

19.20

32/33 3i 54/5 5

42/43 45/46 39

26/27 44

29/30* 41* 19/20 19/20

757

13

34

18 59/6o

310 148 765 156

34/3 5

12/14 26/28 12/14 6/7* 26/28 34

23/24 13 1/2

3-4

19/20

9.10 i/7

25/26 30/31 25 18/19 18/24 40* 19/21 26/28 19/21 l6 60/6l

4-5

1 5 5/9

16 9.10 i/3 26.27 1

746

35 35

344

156 309 344

8 62 321 552

661 752

504 560 629 644 481 37

263 290 251 721

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE hocus

837

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII XVIII XII XV XV XVI XII VIII XV XVI III XV XVI XVI XVI XVIII XVIII VIII XVI XVI XV XVIII XII VI XVI XI XI VI VIII XIV XIV XVI XVI IV VIII VIII IX XVI XV XIV X VII XVIII VI VIII XV XVI XV XVIII VIII XV VI IX IX XVI XIV VIII

lxv lxv xlv lv lv lviii xli xxvi lv lvii viii lvi lix lix lix lxv lxv xxvi lvii lvii liv lxvi xli xiv lvii xxxviii xxxviii xiv xxvi li li lvii lviii xii xxvi xxvi xxv iii lvii liv lii

23/25 23/25 i/7 12.13 12.13

83/85 83/85 21/22 15/16 15/16 17/18

767 767

Psalmi : O

O OO

i°8, 9 109, 1 109, 2 i°9> i°9. no, no, no, no,

3 7

4 8 9 10

hi, 1

in, in, 112, 112, 112,

2 4 5 6 9

”3. 13 113, 16 1M, 7 114. 9 115, 16 117. 5 117, 6 117. 7 117, 117, 117, 117, 117, 117, 117. 118, 118,

8

14 19 20 21 22 M 1 18

118, 19 118, 20 118, 32 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 118, 119,

35 73 81 104 119 145 147 154 176 1

XXXV

xx i lxvi xiv xxvi lvi lviii lvi lxvi xxvi liv

I I

i/7 20.21 3

l6 II/I5 10/12 19/21 19/21 19/21 23/25 23/25 20.21 16 16 1 7/9 21/24 13.14 15 4/8

10/13 16.17 16 12/16 12/16 n 14 1.2 2/4 2/4 16/20

54/55

18/19* 64/65 6* 35

342

621 655

116

88/89 24* 26 28/29 78/80 78/80 18/19

688 688 688 767 767

5/6

655

639

342

5/6

655

41/42

600

92/93

778

62/63

476

8

241

45/46

654

37

444

45

446

42 11/12 82/83 82/83 8.9 15/16 15* 20/21 30 39/4° 27/28 78/80 100/101

244 339

568 568 651 676 158 330 53°

4-5

3°/31

363 654 610 580 426 292

22.23 31.32

77/78

796

27/28 18/19

253

15 n/14 4/6 3/10

7/9

10/12 2 10/12 1.2

74

95 *9

n/14

95/96* 4i 19/20 187

7/9

XV

3/9

73/74

XXX

19

XXX

19

19 21 l6

lviii liii xxvi

5°4

627 627 671 469

3-4 5/7

32

l6

I2/I3

333

639 660 639 77° 333

613 258 391 391 661 59° 339

838

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Lotus

Lib.

Cap,

IJ9> 4

XIII

xlix

"9. 5 120, 1

VII

xx i

VII

Vers.

Lin.

i/4 16.17

58/59 11/12

xxii

I

22/23

297 298

XIV

li

21/23

51/52

I

i

573

8

8/9

11.12

13 207

Pag.

Psalmi

120, 4

V

xxi

II

iv

VIII

xxvi

120, 6

5

XIII

xlix

7/9 8/13

XVII

lx

19.20 20

XVIII

lxvi

121, I

XVII

lxii

121, 4

XVII

lx

i/3

33/34 15/16 33 54 21/22 73/74 19/20 79/80

535

62 333 540 704 792 7i3

I

i

i/3 1

VI

xiv

28/30

60

VII

xix

18

24/25

252 284

122, I

40

694 6

XIV

li

21/23

XVII

lxiii

15.16

52/53 20

122, 2

573 730

XI

xl

9/11

VII

75/76

I23> 7

xxii

3

25

459 300

VII

xxiii ii

i/3 2

36/37 21/23

308

I VII

xxii

1

7/8 22

297

124, I 124, 2

XVIII

lxv

9.10

124, 5 I25, I

XVI

lviii

6.7

IX

XXX

20

XIV

lii

28

94/95

752 667

9.10

4-5 18/19

583

39i

I25, 2

XVIII

lxvi

18.19

128/129

125, 4

XIV

lii

789

9.10

20

583

30/33*

I

i

IX

xxix

3 1/8

123/124*

125, 3

XV

lv

10.11

39/40*

9 372 626

XVII

lxii

8.9

21*

I

7i7

i

3

30/33*

I

ii

4

VII

xxiii

19 22/23

VIII

xxvi

123, 6 126, 1

126, 2 127, 2

127, 3

XVII

lxiii

VI

xiv

13 14 7 21.22

25/27 26/28 28/29

9 30 313 337 725 248

VIII

xxvi

VII

xxiii

14 10. ii

XVIII

lxv

21.22

VII

50

xvii

7.8

7/8

764 270

7/9

39/41 80/82

767

25/27 13

337 311

XVIII

lxvi

I27> 4

XVIII

lxv

23/25

127, 5 127, 6

XVIII

lxv

23/25

80/82

XVIII

lxvi

767

7/9 15.16

41/42

776 702

128, 8

XVII

w

lx

14/15

776

129, 1

VIII

xxvi

VI

xiii

7/9 6/8

57

I29. 3 I31. 4

XV

lvi

xo/12

VII

xxii

6/9

47 27/28

638

131, 6 132, 2

II

iii

19/21

23/26

VI

xiv

20

20/21*

56 246

!34, 9

III

vii

133, 5 136, 1

XIV

lii

VI

XV

15

334 228 302

10.11

28

IOI

13/15

24/25 82/83*

586

3/9

258

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

839

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

Psalmi : XII

xliv

24/28

63/64

136, 2

V

XV

7

12

5°3 178

VI

XV

258

VIII

xxvi

3/9 1

82/83*

136, 4

12/13

329

136, 9

VI

xiii

17.18

23/24

137, 4

XIV

lii

7.8

137, 6

XVI

lvii

654

I38. 4

XIII

xlix

15 22/23

73/74 30

233 582

20/21

545

138, 7

VIII

xxvii

I

60/61

XV

lv

6.7

23/25

345 623

1.2

21/23

lv

6.7

IX

xxix

I5.l6

23A3 24/26

138, 24

XVI

lvii

10

34/33

XVIII

lxv

2

VI

xiv

XVI

prol.

V

xiii

139, 8 140, 2

N O

139. 4

OO

lxvi

XV

UJ

XVIII 138, 8 1^8, 12

l6

43 46/47

769 623 376 650 745 252

34/33

642 164

VI

xiii

2

3/6 25/26

VII

xix

22

6/7

286

XVII

lx

6.7

52/33

698

225

VIII

xxvi

20.21

XI

xxxvi

I l/2I

44/45 86/87

140, 4

XVI

lviii

IO

64/65

140, 6

xn

xliii

23/28

46

140, 7 141, 8

XVI

lviii

11

33/34

495 672

XI

xxxviii

444

VI

xiii

4/8 6/8

38

142, 2

13/H

142, 8

XVI

lvii

10

35/36

227 650

XVIII

lxv

11.12

prol.

84/85 11/13

755

II IX

xxviii

16/20

30/31

363

19/20*

140, 3

142, 10 143. 1 144, 8

343 434 670

41

XIII

prol.

144, 9

VI

xvi

6/8

19/20

5°7 261

144, 14

VI

xvi

6/8

21/23

261

144, 13 144, 20

VI

xvi

6/8

21/23

261

VI

xvi

6/8

23/24

261

VI

xvi

6/8

261

244 614

II

V

18.19

25 16/17

VI

xiv

16.17

40/41*

XV

liv

13

XV

liv

15

14 15/16

145. 9

XV

liv

15

15/16

614

146, 3 146, 4

II

iii xiii

7 10

26/27

VI

22/23

5° 229

XI

xl

21/26

84/85

464

146, 8

XIII

1

2.3

39/40

148, 1

XVI

lvii

32/33

55i 654

148, 5 150, 6.

XII

xliv

13 24/28

XVI

lvii

16

37 16/17

655

145, 8

76

614

502

Prouerbia i» 3

XVII

lxiv

6

38/39

737

1, 3 6

IX

xxix

17/21

1,

5i/53

379

IX

xxix

17/21

5i/53

1. 7

III

viii

11/15

379 116

XVI

lix

19/21

35 24*

688

«4°

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

hocus

Lib.

Cap.

Vers.

7.8

15/16

682

31/32

77i

26/29 29/30

556 672

Lin.

Pag.

Prouerbia : i, 16

XVI

lix

33

XVIII

Ixvi

2, 3-5

XIV

1

3 10

3, 8

XVI

lviii

11

3, 9

XVI

lviii

6.7

XI

xxxviii

3. I2

XV

liv

XV

liv

3. 16

XV

liv

3. 18

XVIII

]xv

3. 19

IV

xi

3> i5

56/57 10/11

2-3 11/14

72/74* 69/70

610

2-3

72/74*

603

23/25

3°/32 61/62

765 148

15 63/64

461

i/3

VI

xiii

XI

l5

xl

12/17

XIII

xlviii

12/16

4. 17

XVI

lviii

4, 27

XVIII

lxv

3-4 2

VII

xxiii

15/18

5, 2-4 5. 19

X

xxxiv

8/17

5, 21

XIII

xlix

8/13

5. 22

II

iii

11

V

24 18.19

VI

xiv

16.17

IX

xxviii

21.22

XVI

lviii

10

XVIII

lxv

6.7

8, 22

VIII

xxvi

8, 25

XIV

liii

13 8/10

8, 27

XII

xliv

24/28

9. 1 9, 4-6

III

vii

X

XXXV

9. i°

11, 4 ii, 13 13, 8

13, 10

32/33 59/62

315

92/93 44/45

745 423 540

5/6 8

75

42/43*

244

35/36 28/29

365 669

5° 12

749

5°

592 502

36/37

58

336

14

13

103

3/10

78/80

427 116

n/15 16/17

35 22

VIII

XXV

1/5

326

X

57/5 8

xxxiii xli

71/72 66/67

416

XII

13/19

XIV

1 lix

XVIII

lxv

XVI

lix

IV

X

XI

xxxix

i/7 IO

19/21 I3’I4 19/21

555 688

32

756

29

688

26/27

133

28*

452

36/37

134

55/56

666

49

698

59 32*

45 260

X

lviii

i/4 6.7

XVII

lx

6.7

II

iii

VIII

24*

469

3/8

IV

xvi

14

283

i/4

XVI

II

3

v

1/5 20

31/33*

*xvi

77

IO

38/40

XIV

1

335

8.9

25/26

XVIII

lxvi

555

23

798 672

35/36

672 688

11

27 20/21

14

13/14

676

51/52

2

6/8

26/27*

710

XVI

lviii

24 11

XVI

lviii

11

15, 33 16, 18

XVI

lix

19/21

VI

xiii

16, 20

XVI

lviii

16, 23

530 661

xix

VI

17, 6

34/35

32/33

viii

14, 12

15, 3°

232

III

13, 16

14, 3°

442 603

VII

XVI IO> 3 10, 27

666

i/3

Prol. XVII

lxi

28

230

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

841

Vers.

Lin.

Pag.

3-4 20

7i

662

4i/43 43/44*

78 638

Prouerbia : XVI

lviii

17, 15

II

V

i7» 24 18, 17

XV

10/12

XII

lvi xliii

18, 21

II

V

14.15

XIII

1.2

N> OO

17, ii

35 23*

495

39/40 26/27

516

74

21, 22

VII

25, 20

XVIII

25. 23 26, I I

XV

26, 20

XVIII

xlvi lxiv lviii lv xxxviii iii lv lxv xiii iii xiv xlix lx xxvi xxiii xxiii lxvi xiv lvi lxvi

26, 21

XIV

1

11

26, 23

XV

1.2

27, 14 28, 14

II

lv iii

12

44/45 31/32

XIV

1

10

18

556

30, 8

XIII

3/11

78/80*

3 10

32/36

529 620

XVI

xlviii lv lvii lv xxii lvii

3i. 5

II

31, 8

XIV

3i» 9

XIV

XVII i9» 17 19, 21

XVI XV

20, 9

XI II

20, 13

XV XVIII 20, 24

VI

20, 29

II VI

21, I

XIII XVII 21, 2

VIII VII

21, I I

VI

XV

64

738 662

M/15

624

i/3 1

35 36

443 42

IO.II

43/44

626

13.14

24/25

14/16

13/14

756 232

2

37

43

16.I7

24

244

22.23 1/3

42/43* 88/89*

694

IO

36*

10.11

10

546

335 311

14

11/12

3!3

24

24/25 29*

798

3I*32 10/12 15.16

49/51* 36/37 12/13

253 638 783 557 618 53

51/52*

650

3 1

32/36

620

16/18

298

10

51/52*

650

V

22

16/17

li li

12/16

108*

78 568

12/16

108*

568

xxiv li

7/13 6

36/37

318

XIV

54/5 5

562

II

V

IO

I

22

7i 22

43/44 86

638

10/17 23

18

22

IO

41/42*

335

XVII

i lvi xlii i xxvi lxiv

32/35* 26/27*

6

31*

737

II

V

20

34

77

IX

XXX

21

29

392

XVI

lvii

10

V

18.19

24/25 18/19

649

II XV

lvi lviii lviii prol.

10/12

43/44

76 638

*3 12

42/43 40/41*

673

69/71

742

XVI 30. 9

XV

3°. 17

VII

3*> 4-7

7 3-4 8.9

Ecclesiastes : 1, 2 2, 4-6 2, 8

VIII

2, 14

XV

3, 7

XII

5. 9

I

7, 16

7> 17

7, 21 8, 1

VIII

10, 4

XVI

10, 8

XVI

10, 11

XVIII

I0/l2

484

675

842

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

Ecclesiastes : 10, 16

II

iii

48

V

4 11.12

17/18

II

18/19

IV

ix

14/21

74/75

71 132

ii, i

XV

lv

IO.II

il, 8

XV

lv

IO.II

44/45 60*

627

IX

xxix

17/21

40/41

378

12, II

626

Canticum Canticorum : i, i

i. 3

III

vii

XVII

lxiii

14 8/10

XVIII

lxvi

10.11

VII

xix

18 2-3 10/12

7

102

39/40 28

727

29 28

778 284

VIII

xxvii

XVII

lxii

i, 6

XVI

lviii

9

XIV

lii

2, i 2, 8

IV

xi

I

ii

1/3 2

2. 9

I

ii

2

39/41

28

X

xxxiv

8/17 20

95/96 22

423 246 737 103

i. 5

2, 14

719

10

84

671

2-3

47/48 l6 39/41

VI

xiv

3. 4

XVII

lxiv

7

10/11

3. 9

III

vii

14

41/42*

4. i

XIII

xlvii

1/3

4, 7

XVII

lxii

5 1

54 15/17*

I

i

XIII

xlix

VII

xxiii

XVII

lxii

XIV

liii

XV

liv

4, 9 5, i 5. io

346

45/46

i/4 15/18

44/45

577 147 28

522 7i5 6

65

535

8.9

47 43*

3r4 718

i/4 11/14

51/52 179/180

613

589

XVII

lxiii

1

46/47

721

XVIII

lxvi

22.23

795

7. 12

X

XXXV

1.2

47/48 29/30

7, 13

Prol.

6> 9

8, 3

17/18

424 1

X

XXXV

12

29/30

424

IX

xxix

17/21

29/30

378

Sapientia 1. 1

XV

lv

6.7

19/21

627

XV

lvi

10/12

88

XVI

lviii

3-4 6.7

19/20*

639 661

19/21

623

35/36*

654

65/66*

727 728

1, 2

XV

lv

1, 4

XVI

lvii

1, 5 2, 12

XVII

lxiii

15 8/10

XVII

lxiii

8/10

77/78

II

iii

1 IO.II

13 12/13*

41

iii

XIV

li

6

33

562

3. 13

XV

lvi

4-5

25/29

633

3, i4

XV

lvi

4-5

25/29

633

XVII

lxiii

44

725

39 81/82

324

II 3» 7

4. 1 4. 8 6. 7

w

II

iii

7 2

VIII

xxiv

21/23

52

43

I

i

24

6

VI

xvi

14

17/18

23 265

IX

xxviii

23/29

68/69

368

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII

lxv

IX

xxix

VII

xxi

20 15.16 i/3

41/42 18/19 26*

762 376 290

11/15 19/21 17 2/4 3 7 11/21 12/16

35 24*

116 688 19 33i 45 5° 434 530 552 759 53 88 568 88

Lib.

Locus Sapientia

9. 6 16, 5

843

:

Ecclesiasticus :

1, 16 1.

33

6,6 7. 6 8, 13 10, 9 ii, 29 11, 30 13. 1

14, 18 15, 9 18, 27 24, 17 25, 12

III

viii

XVI

lix

I

i

VIII

xxvi

II

iii

II

iii

XI

xxxvi

XIII

xlviii

XIV

prol.

XVIII

lxv

II

iii

III

vi

XIV

ii

17.18 12

III

vi

XI

xxxviii

XIV

1

5 12/16 5 16/20 10

II

V

17

XVI

prol.

25, 14 40, 20

XIV

1

XVIII

lxv

43> 22

VI

xiv

10 13.M 31.32

4/5 59/60 58 24 83/84 37 8 14 29/30 11 87/88 21/22 5° 18 8/9 4/5 21/22 41* 29

449 556 75 641 556 757 253

36 64 26/27 9/10 22

803/809 5 343 726 797 271

Isaias :

1, 1-6 1. 2

1. 3 1, 4 1, 7 1. 9

1, 10 1, 11 1. 13 i. 14

1. 15

1, 16

25

Adbr. I

i

VIII

xxvi

XVII

lxiii

XVIII

lxvi

VII

xvii

VIII

xxvii

XVI

lvii

II

V

II

iv

III

vi

IV

X

XIII

xlviii

XV

liv

XVIII

lxv

XIV

1

XII

xliii

XV

lvi

II

V

XVI

lviii

II

V

III

vii

XIV

liii

II

iv

XVI

lix

XVI

lix

I

i

II

iv

XIII

1

1 20.21 8/10 24 9.10 11 5 17 2-3 11/13 20/23 17/19 2-3 9.10 4/7 22/24 8.9 14.15 3-4 14.15 13 11 4 3-4 7.8 18 4 1

42/43 40/41 15/16 12/14 36/38 39/44 24/26 31/32 16/18 26/28 19/22 28/30 23/24* 80/81 23/24* IO 22 7/9 20/22 24/25 19 9/10 22

35i 645 75 60 95 141 532 602 752 553 493 635 74 662 74 102 595 61 679 682 !9 6l 549

CC LXXfll A

844

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

11

18/19

17

10/11

619

52

370

54/56 20

600

Lin.

Pag.

Isaias : i, 18

I

i

i, 19

XV

lv

1, 21

IX

xxix

3 1/8

XV

liv

1

XVI

lvii

1, 26

I

ii

3-4 1

16/18

1, 28

I

i

27

2 app.

1, 29

I

i

I

ii

27 1

2 app.

2, 2

XV

lvi

6.7

23/25*

XVI

lvii

14

3i

XVII

lxiii

17/19

I

58/59 27/28

732

ii

I

ii

3/4

34

13

79 200

2> 3

11

V

V

xix

VII

xxii

XI

xl

9 10

12/19

643 27 25

25 26 634 652

33

24 24.25

II

4-5 9/11

36/38

301

24/25

i/4 4/6

76/77 62/64

458 480

14/15

62/64 3 aPP-

38

19/21

27

XII

xlii

XIV

lii

XVII

lx

XIV

lii

4 4/6

I

ii

17.18

I

ii

1

IX

xxix

13.14

i

10

59/64 7/10

376

I II

iii

15

5

IV

54

ix

14/21

VI

36/37

131

xiv

5.6

23/24

3. !3

II

238

iii

II

54

iii

15 15

6/7

3. H

6/7

XIV

54

lii

4/6

32/34

4, 1

V

xiii

12

4, 9

XVII

lxi

6/8

6/9 21/22

578 I63

5. 1

VIII

xxvii

2.3

I

ii

5, 2

XVII

lx

5, 5

II

V

1

11*

5, 6

II

V

1

11*

2, 4 2, 19 3. 1 3. i-3 3. 9 3, 12

5. i-7

5, 7

5. 9

579

15

710 346

15

9 23/25*

21.22

22

705

36

63

IX

XXX

7

XIII

29/31

63 386

xlv

8

XVII

lx

8.9

12/13 12/13*

I

699

i

8

II

iii

15

4/5 11/12

II

54

V

1

23/25

VIII

xxvii

2.3

10/11

63 346

VII

xxi

8/10

42/43

294

v

22

3/5

78

V

22

78

VI

xiv

31.32

3/5 32/33*

IX

XXX

5, ii

II

5. 12 5, 20

II

5. 29 6, 1

579 695

w

I

i

7 1

I

i

10

V

xiv

28

VI

xiv

28/30 I

6, 2

I

i

6, 3

III

prol.

507

13

29/31

253 386

34/35 24/25

5 16

5/6 20/21*

251

173

34/35

5

8/9

83

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE hocus

Lib.

Cap.

Vers.

845

Lin.

Pag.

19

62 612

Isaias : 6, 4

II

iv

6, 5 6, 6

III

vi

5 6.7

XV

liv

11/14

34/36 150/151*

XV

lvi

8.9

23/24*

6, 8

Prol.

6, 9

6, 10

XIV

1

III

vi

4/7 1

III

vi

89

22/23

635 1

25/26

553

8

4i/47 26/28

84 90

XII

xlii

18/25

46/48

486

XIV

lii

5 3/5 5

587

III

vi

I3/I3 I

III

vi

9.10

4i/47 30/33

9i

84

XIV

lii

V

xiv

13/13 28

53/55 9/10

587

6, 13 1, 1-6

V

xiv

28

11/14*

IV

ix

8/13

15/23*

173 128 185

7. 1-14 7. 2 7, 3-11 7. 4

173

V

xvii

4

IO

III

viii

i/4

15/18*

no

V

xvii

4

11/14

185 799

XVIII

lxvi

7, 6

III

viii

24 9.10

57 16/18

7. 11

III

ix

6.7

84

115 127

7. I2

III

viii

i/4

18/19

hi

7. i4

IV

xi

14/15

XV

lv

J/3 12.13

147 629

XVIII

lxvi

18.19

74 100/101

III

ix

6.7

20/21

126

XVII

lxii

4 6.7

20/21 25/26

7i5 126

15/16

146

7, 16 8, 1 8, 3

III

ix

IV

X

788

8, 4 8, 6

III

ix

33-34 6.7

XV

lv

1.2

33*

617

8, 10

XV

lv

8.9

III

viii

18

27/29 24/26

625

8, 18 9, 3

XIV

liii

12

43/44

9. 6

IV

X

16/19

597 140

IV

X

20/23

39* 13/14*

IV

X

33-34

17/20*

146

VII

xxii

13/25

95/96 17/20*

306

24 57/58*

581 638

9. 7 9, 12 9, 18

IV

X

33-34

XIV

lii

XV

lvi

7-8 8.9

21/22

126

118

141

146

XIV

1

11

XVIII

lxvi

15.16

35/36 32/33

783

557

10, 1 10, 2

XVI

lviii

6.7

101/102

667

XVI

lviii

6.7

101/102

667

8

IV

X

12/14

37/38*

138

10, 9

IV

X

12/14

138

10, 13

III

viii

i/4

37/38* 19/21*

IO,

14

III

viii

19/21*

in

IO,

20-21

III

ix

i/4 6.7

46/47

126

IV

X

20/23

141

XVIII

lxv

9.10

39/44 16*

II

iv

1

24/28

10,

IO, 22

II, I

in

752 60

VI

xiv

18.19

23/24

XIV

liii

i/4

38/39

245 588

XVII

lxi

i/3

3i/34

7°7

846

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

L/)cus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVI

lix

19/21

48/31

688

II

iv

1

24/28

60

XVII

lxi

i/3 12/17

31/34 62

7°7 461

Isaias : 11, 1-3 11, 2 11, 6 11, 10

11, 15

12, I

*2, 3

XI

xl

XVIII

lxv

768

xlix

23/23 22.23

149/150

XIII

25/26

545

XIV

liii

12

XVIII

lxvi

7/9

17/19 55/56

5/7 1.2

11/12*

203

54/56

798

34

474

43

492 540

V

xix

V

xxi

XVIII

Lxvi

XII

xli

24 17/20

XII

xliii

16/21

XIII

xlix

8/13

23/26

597 111 194

13. 9 13, II

VI

xiii

I

59 19/20

VI

xiii

I

21/22

224

13,14

XI

xxxvii

26/29

27/29

440

13.17

V

xiii

X

xxx i

3 6/9

7/9 26

404

224

161

14, II

XVI

lvii

9

38*

648

14, 12

X

xxxiv

65/66

420

11/13 10/13

35 224

I

ii

1/7 12

VI

xiii

1

I

ii

12

11/13

VI

xiii

1

10/13

VI

xiv

31.32

56/57

254

VII

xvii

12/14

272

14, 13 14, 14 14, 3° 17, 3

35 224

17, 7 17, 10

V

xvii

12/14

15 11/12

V

xvii

12/14

187

17, 11

14/15

187

187

V

xvii

12/14

18, 1

I

ii

16

M/15 17/18

18, 1

V

xix

1

7/8

37 192

19, 1

XIII

xlv

XVII

lx

14/17 8.9

55/57 11*

19, 12

699

IX

xxx

1/5

98/100

IX

383

J9. 13 19, 20

xxx

98/100

XII

xliii

1/5 1/13

383 490

19. 23 20, 1

136/137

VII

xix

1

XI

xxxvi

1/10

34/3 5 125/126*

512

278

20, 6

XVI

lix

16/18

38/39*

432 687

21, 3 21, 4

V

xxii

4/7

211

V

xxi

4 6/10

45/46

206

V

xxii

4/7

211

22, 2

V

xxii

4 12/14

213

22, 3

23

IV

X

i/4

52/53

22, 4

V

xxii

5

4

134 211

lvi

IO/l2

lvii

IO

77/78 30/31

639 650

76/77 6

430

424 181

22, 13

XV XVI

22, 15

^

XI

xxxvi

1/10

23, 6

VII

xxiii

IO.I I

23. 9

X

xxxv

1.2

311

V

xvi

8

43/44 12

VIII

xxvii

1

40/41

VIII

345

xxvii

24. 14

VIII

xxiv

13 16

29 11/12

353 320

23, 4 26, 9

VIII

xxvi

5.6

XV

lvi

1

37/38 26/27

332 630

24, 1

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

847

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

17

5/6 12/13

354

Isaias :

26, 26, 26, 26,

10

I

i

12

IX

prol.

13

VIII

xxvi

13

20/21

14

VIII

xxvi

19

31/32* 39* 55/56

26, 18 26, 18

VIII

xxvi

19

XI

xxxvii

i/7 5.6

XVI

lix

XVIII

lxv

VII

xix

28, 14

IX

xxviii

28, 16

XV

liv

23/29 11/14

28, 1

23/25 12/15

19 337 341 34i

10/12

435 680

70/71

766

54/55* 27/28

282

76/78

367 610

XV

liv

11/14

78/80*

610

29, 10

VII

xxii

4-5

29

301

29, 11 29, 12

Prol.

34/38

2

Prol.

34/38

2

29, 13

XVI

lix

5.6

51/53 26/27

681

24/25* 81/84

255 410

34/35 81/84

373 410

XVIII

lxvi

29, 14

VI

XV

17 I

29. i7

X

xxxii

9/20

29. 18

IX

xxix

9/12

X

xxxii

9/20

29. 24 30, 10

XVIII

lxv

13.14

60/61

757

I

i

I

3°> 12 30, 20

IX

XXX

9/l I

38/39* 14/15*

387

IX

XXX

26

45/46

30, 26

XVIII

lxv

17.18

32

396 760

785

5

XVIII

lxvi

22.23

59

795

31. 1

XIV

lii

4/6

75/76

3i. 9

X

xxxii

1/8

35/36

579 406

63/64

416

38/39*

5 422

J2, 1

X

xxxii i

32, 3

I

i

13/19 I

32, 9

X

xxxiv

8/17

32, 17 32, 20

X

xxxii

9/20

I

i

X

xxxiii

3 1

38 91* 25/26

410

9/10

9 411 412

X

xxxii i

2/6

43/44

33. 7

I

i

1

38/39*

5

34. 5

VIII

xxiv

21/23

36 92/93 25/26

323 788

XVIII

lxvi

18.19

35, 1

XI

xl

35, 3

VI

xiii

3/5 6/8

35, 10 36, 2

IX

XXX

26

33/34

V

xxii

15/25

38/43

V

xxii

15/25

38/43

214

XI

xxxvii

8/13

24 11/12*

437 139

36, 3 36, 14

11/12

455 227 395 214

X

16/19

xxviii

XI

xxxvii i

5/8 21.22

26/28*

38, 7 38, 8

21/22*

357 450

XI

xxxviii

21.22

21/22*

450

40, 1

Prol.

94/95 76/77

4 146

IV

X

K> OO

IV IX

37, 36

XI

xl

456

lxii

3/5 10/12

4i/43*

XVII

32/33

7i9

4°, 4

XVII

lxii

10/12

32/33

4°, 5 40, 6

XVIII

lxvi

22.23

719 796

III

vi

8

94/95 29/30

XIV

li

12/16

87/88

40, 3

90 568

848

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

hocus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

XVIII

lxv

746

xlii

3 10/17

24/26

XII

95 24/26

484

Pag.

Isaias :

40, 7

XVIII

lxv

VI

xiii

VIII

xxvii

13

22/24

353

XII

xlii

10/17

70/72

XIV

lii

7.8

44/46

484 581

XVI

lviii

1

40, 10

VI

xiv

24.25

15/17 26

659 250

XI

xl

9/11

41

458

4°, 12 40, 27

XVIII

lxvi

1.2

33/34

769

XII

xli

8/16

47i 479

4°, 9

3 2

22/24

4i, 2

XII

xli

25/29

42/43 29/30

4i, 14

XII

xlii

i/4

23/24

41, 19 42, 1

I

ii

13

XII

xliv

6/20

23/24 66/68

7.8

43/44 11/12

42, 4 42, 5 42, 6

42, 7

XVI

lix

XVII

prol.

XII

xliv

6/20

66/68

746 225

477 35 499 682 691

XVI

lvii

16

52/5 3

499 656

XVI

lvii

16

XII

xlii

53/54 27/30

479

103/104

485

656

XII

xlii

i/4 10/17

XVII

lxi

i/3

63/65

7°7

XII

xlii

27/30

479

XII

xlii

i/4 10/17

103/104

485

XVII

lxi

i/3

63/65

7°7

42, 8

XVII

lxiii

7

36/37

725

42, 12

XVII

lxiii

37/38

42, 14

XVI

lvii

7 12.13

7

725 651

XVIII

lxv

6.7

VI

xiv

13.14

43/44 26/27

749 241

13/15 22.23

43, 6 43, i°

XIV

lii

43, *9

XVIII

lxvi

43, 22

XII

xliv

43, 25

XV

liv

i/5 9.IO

43, 28

XII

xliv

44, 22

XVII

lxiv

44, 24

XII

xliv

i/5

45, 5

XIII

xiv

45, 8

XV

lv

9/13 1.2

XIV

lii

2.3

XIV

lii

XV III

45, 13

45, 15

30/32

587

24/25 22/23

794

39/40

496 607

i/5

23/24

496

7

34/3 5 28/29*

738

81/82

496 510

31

617

52/53

577

9.10

14/15

liv

n/14

106/107

583 611

ix

6.7

41/42

126

XIII

xlix

i/4

63/64

535

XIV

liii

63

589

ix

i/4 6.7

42/43

126

XIV

lii

9.10

47/48

46, 9

VI

584

xvi

266

XIV

lii

14 2.3

23

48, 4

46

48, 10

XVI

lvii

10

55

577 650

48, 22

XIII

xlix

III

vi

i/4 9.10

VII

xxii

XII

xliii

XVII

prol.

45, 22

49, 6

III

*

27/28

5 34

i5/25

23/24 82/83

91 306

1/13

116/117

490

10/11

691

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

849

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

49, 8

XIV

lii

582

II

V

7-8 18.19

61/62

49, 9

15/16

76

XIV

li

XVI

lix

i/3 19/21

39/4° 22

558 688

Locus Isaias :

49, 12 49, 14

XIII

1

1

17/18

49, 15

XVIII

lxvi

13.14

10/12

549 780

49, 16

I

ii

15

30/31

37

49, 17

I

ii

15

49, 2°

XIV

li

i/3

34/3 5 40/41

558

37

49, 22

XIV

li

558

XVIII

lxv

i/3 6.7

37/39

49, 22

59

749

49, 2 3

XIV

li

i/3

XIV

lii

XVI

lix

2-3 16/18

37/39 16/17

558

5°, 1 50, 2

21/22

576 686

XVIII

lxv

11.12

65/66

755

5°, 9

VI

xiv

20

56/58

247

51, 5

XIV

li

9/11

27

565

XIV

lii

9.IO

XIV

li

9/11

37 23/24

583 564

51, 7

XIV

li

12/16

XIV

lii

1

33/34 10

566

51, 9 52, 1

II

iii

24

28

52, 6

XIV

lii

7.8

12

58 58O

52, 7

Prol.

20/21

I

VIII

xxvii lvi

49 26/27

348

XV

4-5 10/12

III

ix

6.7

31/32

126

XI

xl

18/20

23*

462

XVIII

lxv

1

16/17

III

ix

6.7

743 126

52, 8 52» i°

52,

15

53, 1 53, 2

XV

lv

4-5

32/33 28/29

53, 3

XVIII

lxvi

5

63*

574

637

622 774 622

XV

lv

XVII

lxiii

4-5 8/10

29 21*

53, 6

XIV

liii

8/10

100/101

54, 1

II

iii

87/88*

594 46

53, 4

726

X

XXXV

3 1.2

21/23

424

XV

liv

4-5

13/14

604

55, 3

XV

lv

XVIII

lxvi

51 147/148

620

55, 5

3 18.19

55, 6

XVI

lviii

19/20

661

55, 8

XVI

lvii

3-4 10

XV

lvi

XV

790

11/12

649

16/18*

631

lvi

3 10/12

77/78

639

XVI

lvii

10

650

57, 1

XVI

lix

3-4

3°/3 T* 13/16

57, 2 58, 6

XVI

lix

3-4

13/16

679

XVI

lviii

15

9/11

674

58, 9

III

vii

6*

102

58, 13

XV

lvi

14 2

32*

631

58, 14

XVI

lvii

14

17

652

59, 7

XVI

prol.

38/40

642

59, 20

II

iv

5

9

61

59, 2° 6o, 1

XVII

lx

14/15

692

XVII

lxiii

i/3 1

6/8

720

I

i

1

61/68

6

XVII

lx

15.16

21/23

703

55, 13 56, 12

6o, 2-7 60, 4

679

850

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

7/9 4/6

63 103

Ill

i3/i7

706

59 26/28

461

13/16

713 720

Isaias : 60, 19

XVIII

lxvi

60, 20

XIV

lii

60, 22

XVII

lxi

61, 1

61, 1-3 6i, 2 6i, 6 61, 10 62, 6 62, 11 63, 1

63, 2 63> 3 63, 17

63> 27 64, 4 65. 1

XI

xl

i/3 12/17

XTTT

xlviii

20/22

XVII

lxii

i/3 I

XVII

lxiii

XVIII

lxvi

X

xxxiv

3 8/17

13/14 36/37

533

77i 421

XVII

lx

19.20

33/37 25*

XVII

lxiii

3/6

5 3/54*

723

XVIII

lxvi

21

23/24

793 247 581

VI

xiv

20

53/55

XIV

lii

7.8

XVII

lxii

8.9

42/43 12/13

XI

xl

9/11

705

717 458

XVIII

lxvi

3

41 39/60*

X

xxxiv

1/7

80/81

772 420

1/4

54/55 17*

691

49/50 48/49

791

36/37 59/60

732

XIV

liii

XVII

prol.

XVIII

lxvi

20

XVIII

lxvi

20

589

791

IV

X

XVII

lxiii

XVIII

lxv

17/19 1

XVIII

lxv

11.12

VII

xxii

38/39*

616

80/82*

796

33-34

XV

liv

4-5 16.17

XVIII

lxvi

22.23

7/9 71/72 28/29

J47 743 755 301

XVII

lxiv

8/12

47/48

739

XVIII

lxv

11.12

755

XVIII

lxvi

18.19

72/73* 149/150

65, 8 65, 10

XVIII

lxv

9.10

9/10*

XVIII

lxv

9.10

63, 12 66, 1

XVIII

lxvi

37 31/32

66, 2

580

79° 752 752

III

vi

4 1

XVII

lxiii

15.16

33* 18/19

XV

liv

n/14

226/227

729 614

57/5 8 116

789

773 84

XVIII

lxvi

13.14

66, 18

XVIII

lxvi

18.19

66, 24

XIV

1

8.9

22/23

I

i

X

60/61

II

iii vi

4 6.7

34/36 30/31

48

III

iii

4

32/33

69, 1

782

555 6

Ieremias 1, 5 x, 6 1. 7 1, 9 1, 10 ? 1, 13

II

*■

89

II

iii

33/34

XIV

li

4 12/16

48 48

iio/iii

568

II

V

10

23/25*

7°

XII

xli

26/27

477 241

VI

xiv

24/29 13.14

VI

xiv

31.32

26/27*

V

xxii

7/10

2, 2-3

IX

XXX

7/9 9/11

14/15*

387

2. 13

VI

xiv

15

23/26*

243

1. 14

1. 15

22/23

253 212

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE .hocus

851

Lib.

Cap.

Vers.

L,inm

IX

XXX

394

xli

23 17/20

20

XII XV

lv

1.2

32/33 28/30

474 617

V

xxiii

3

12

218

XIII

1

30/31

55i

XIV

lii

2-3 4/6

80/82

VII

xix

12/13

34/35

579 282

3I/32 58/60

63 409 7°5 650

Pag.

Ieremias

2, 18

2, 19 2, 21

II

V

1

X

xxxii

9/20

XVII

lx

21.22

21/22

2, 25 2, 28

XVI

lvii

IO

42/43

XVI

lvii

I2.I3

I

i

IV

ix

5 8/13

M/15 11/12

651

2, 30

91/92

130

18/20

58 600

2, 32

11

II

iii

3, 4

XV

liv

3. 9

XVI

lvii

3.4

52/53 18

3, 14

XIV

li

9/11

59/60

565

XVIII

lxv

11.12

61/62

755

4, 19 ?

XI

xxxviii

1/3

22/24*

443

3, 8

VI

xiv

18/19*

249

XIII

1

23 1

3, 22

XIV

li

12/16

51 97/100

55° 568

6, 7 6, 16

VI

xiv

243

iii

15 12

30/31

II XV

lvi

10/12

35/37 61/62

53 638

XVI

lvii

10

XV

lv

1.2

37/39 46

618

7, 18-20

XVI

lviii

12

XVI

lvii

6

55/57* 8/13

674

7. 19 8,4

XIV

li

9/11

58/59

565

XIV

li

17/19

XI

xxxviii

14.15

79 24/26

448

XIV

lii

1

53/54

II

V

23/24

11, 16

VII

xvii

25 7.8

11, 19

XIV

liii

8/10

V

xix

9/10*

6, 30

8, 7 9, 26 io, 24

12, 4 12, 7 12, 8

24 1

6/7 27/28

645

57i 575 80 270 592 194

I

i

13A5

13

XVIII

lxvi

6

16

775 747 150

XVIII

lxv

4-5

34/35

IV

xi

39*

V

xiii

4-3 2

13, 23

VI

XV

XVIII

lxvi

II

iii

XV

liv

3 1

13, 9 16, 19

650

3/7 8

13, 1-7 13, 16

14, 14-16

643

3/9 15.16

5/7 71/72* 80/81 107 37/39

161 258 784 47 600

XIV

lii

9.10

48/49

584

XVII

lxiii

7

725

X

XXX i

VII

xvii

i/3 2.3

3°/3I* 45/48 22/24

X

xxxi

i/3

45/48

402

17, 7

XVI

lviii

14

VII

xvii

11

14/15 14/15

676

17, 9

XVIII

lxv

6.7

42

18, 3

XIII

xiv

9/i3

99/105

749 510

18, 4

XIII

xiv

9/13

9 9/10 5

510

17, 3 17, 6

17, 13

402 268

271

852

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

3 3

75/77* 75/77* 34/3 5 15/16 61/62

46 46 90 346 732 343 300 375 769

Ieremias 18, 7 i8, 9 20, 7

II

iii

II

iii

III

vi

VIII

xxvii

XVII

lxiii

22, 27

VIII

xxvi

23> 23

VII

xxii

IX

xxix

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

23> 24

XVIII

lxvi

23» 28

IX

XXX

XVIII

Ixv

23> 33 24> 7 25> 15

25» i5-29 25, 16 25> 17 ? 25, 18 ?

XV

lv

XVIII

lxvi vi

V

xxii

I

XIV

li

VIII

xxvii

V

17/19 2-3

xxii

I

XIV

li

17/19 8 8 17/19 20 10 15/18 15 8 24.25 16.17 10 25 1/4 7.8 25 1/4 11/14 11/14

III

vi

III

vi

25» 27

XIV

li

III

vii

XVI

lviii

29, 10

VII

xxiii

VI

xiv

31, 16

XVIII

lxv

VI

xiv

XV

liv

31, 28 ?

II

V

31. 31

II

V

XII

xlii

XIV

li

31. 31-33 31, 32

II

V

XII

xlii liv

3i, 33

XV

3i. 34

XV

liv

32. 35

XVI

lvii

39. 2

V

xxii

4i, 2

IX

XXX

4i, 3 41, 11-18

IX

XXX

IX

XXX

42, 2

IX

XXX

IX

XXX

IX

XXX

42, 11

IX

vxxx

42, 13

IX

XXX

42, 15

IX

XXX

X

xxxi

42, 16

IX

XXX

43. 2

IX

XXX XXX

43. 2-5

IX

43, 3 43, 10-12

IX

XXX

IX

XXX

46, 13-16

IX

XXX

8

9 7/9 1/5 1/5 1/5 1/5 1/5 1/5 1/5 1/5 1/5 1/3 1/5 1/5 9/11 1/5 1/5 15/17

65

47/49* 30 24/26 63/65 24/26 15 121/122 3i 24 30/31 9/12* 37/40 12/13* 9/12* 37/40 33/34 33/34 4i/43 10/11* 8 49/50* 28/29 36/37 25/26 58 23/25* 8/11 78/80 17/20 8/11 78/80 196/201 196/201 28* I2/i4 30/32* 30/32*

30/32* 34/38 34/38 39/43 39/43 43/48 43/48 25/28* 43/48 49/5 3 9/12* 49/5 3 81/90 46/48*

787

769 393 768 624 780 90 210 570 346 210 57° 90 90 570 108 669 3M 243

75i 250 616 7° 80 480 563 80 480 613 613 648 212 382 382 382 382 382 N OO rrv

42, 3 42, 10

42, 15-20

3 I3-I4 12 18.19 1.2 24 23/25 6.7 12

III

25. 38 28, 13

31 (38), 2

8

2-3 17/19 20.21

382 382 382 401 382 382 387 382 383

39°

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE hocus

853

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

V V IX V V V V V V VIII V VIII V X V V V V V V V V V V V V V V V V XV I XIII V V V V V

xix xix

2 2

11/12 12/13

XXX

7 31 1 4 5 5 1

34/35* 9/11 I3/I4 5/6 25/26 21

xxxiv

9/12 1 9/12 I i/7

XV

X

XV

i 1 1 6.7 4 6 5 2 4 11.12

39/41 15/18 39/41 19 85/87* 29/3 X 29/31 20/22 20/22 11/12 10/11 12/13

8/9 8/9

193 193 386 174 175 177 178 178 175 328 175 328 175 420 175 175 175 175 181 177 178 177 176 176 206 184 184 208 208 206 636 12 522 203 203 203 202 202

16/18 25 31/32 3 T/3 2 13 26/27

583 4i3 723 723 288 23

17/20* 27/28

563 58

27* 24* 159/160* 63/65* 68*

7° 733 612 85 742

Ieremias 46, 46, 46, 47, 48,

20 24 24-26 2 2

48, 3 48, 5 48, 7 48, 48, 48, 48, 48, 48, 48, 48, 48, 48,

11 13 17 24 26 27 29 30 31 34

48, 48, 48, 49, 49, 49, 49, 49, 49, 5°, 5i,

36 37 45 7'22 24 27 28 28-33 28-39 17 9

51, 51, 5i, 51, 5i,

11 12 27-29 36 37

xiv XV XV XV XV XV XXV XV XXV XV

XV XV

xvi XV XV XV XV XV

xxi xvii xvii xxi xxi xxi Ivi i xlvii xxi xxi xxi xxi xxi

!/3 !/3 I3/I7

l5/ll I 1.12 8.9 6 1.2 1.2 1.2 1 1

m/m

5 12/14 3/4 12/14* 44/46 46/47 24/25 26/37 12/14* 59/61 35 65 14/20 14/20 20/28

Threni : 1, 1, 1, 1, 3, 3,

1 4 15 16 24 3°

XIV X XVII XVII VII I

lii xxxiii lxiii lxiii xix i

9.10

XIV II

n

7.8

iii

24

II XVII XV III XVIII

V

10

lxiv liv vi prol.

1/3 n/14 1

7/12 3/6

3/6 24.25

23

Baruch : 2, 35 5, 1 Ezechiel 1, 1 i, 26 1, 26-28 2, 6

»54

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

IX XIV XIV XV VI XVII I I IV XVI XVI XVIII VI XVIII III V XIV VIII IX I II VII XVI IX IX XVI I XVII I XV VII XVI XIV VII XVIII X X XVIII VIII III XVIII XIV XVIII IX IX XVIII X I 1 IX XIV III V V V V XIII

xxix 1 1 lvi xvi lx iv ii ii xi lvii lix Ixvi xiv lxv vi xiii lii xxvii xxviii i iii xix lvii xxviii xxviii lvii i lxiii i liv xxiii lvii 1 xxiii lxv xxxiii

9/i2

55/57* 31/34 31/34 28/29 12* 23 6/8 6/8 65/66* 19/20* 53/55* 94/95* 6 52 29/31* 14/15* 48/49 11/12 83/85* 24/25* 24/25* 32/33* 6 83/85* 83/85*

37 4 553 553 637 265

Ezechiel : 2> 9 3. 8 3. 9 3, i7 4, 6 4, 22 6> 3 6» 4 7, 10-11 8, 3-10 9, 4 9, 6 9, 10 ii» 13 12, 13 16, I X l6, 13 l6, 15-17 l6, 25

l6, l6, 16, 16,

26 28 33 42

16, 45 16, 46-56 16, 49 16, 52 l6> 55 17, 3 18, 18, 18, 18, 18,

2 4 20 23 32

19. 1 19. 2 20, xi 21. 3 22, l8 23, ii sqq. 23, 3° 23, 32 24, 24 25, 8 26, 2-4 26, 7-9 26, 18

XXXV

lxv xxvi ix lxv 1 lxv XXX XXX

lxvi xxxiv w i i xxviii li viii xxi xxiii xxiii xxiii xlvii

All All 10/12 14 8/12 14 14 u/14 9 19/21 18.19 5.6 6.7 1 1 2-3 9 16/20 21 24 22 7.8 16/20 16/20 9 5 15.16 10 1 15/18 10 8.9 15/18 21.22 7/12 1.2 6.7 14 1.2 i

10 1 7 7 4 i/7 25 21 16/20 21/23 18 11.12 1.2 1.2 1.2 i-3

42/43 15 30/31 20/21 51/52 51/52* 52/53 17 52/54* 12/13 33/34 41/42 69/70 16/17 54/55 11/12* 8/10* 11/12* 20/22 20/22 14 68/70* 17/20* 24/25* 83/85* 40/41 13/14

12/14 6/11 14/20

739 36 36 155 647 688 788 238 749 84 161 577 349 364 21 58 286 646 364 364 648 11 730 16 600 314 650 555 3i4 763 414 424 75° 337 123 743 555 743 385 385 772 420 24 21 364 573 118 206 216 216

51/52*

217

14/15*

520

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locks

Lib.

Cap.

.

Vers

Lin.

855

.

Pag

Ezechiel V

xxiii

8

XIII

xlvii

13

III

vii

20

28, 2

VI

xiv

16.17

28, 3

Prol. II

iii

19/21

22

XV

liv

11/14

129/138

27 27. 29 28, 1-19

28, 12 28, iz-17 28, 16 29 29. 3 29, 4

11

sqq* 18/21

5

5/7*

VII

IX

V-W

5/7*

17 9/11

XVIII

11, 38

13. 56

17

33*

383 383 341 562

33/34* 28/29*

43

33/34 16/17

43 248

48

VI

xiv

21.22

VII

xxiii

12

II

III

vii

1.2

XVIII

45/46*

lxv

96

2

34

745

24/25* 25/27*

58

43/44* 14/16*

732 311

24 20.21

25/27*

58

10/11

38

17/19 9.10

66/69

732

66/69 60/62

312

Oseas : ubi ? 2. 5 2, 6

2, 6-7 2, 7 2, 8 2, 14

2, 15 2, 24

II

iii

11

iii

XVII

lxiii

VII

xxiii

11

iii

I

ii

XVII

lxiii

XVIII

lxv

XVII

lxiii

IO.II

60

lxv

XIV

li

12/16

116/118

15

18/19

liv

IX

xxviii

3, 2

IX

XXX

3. 4

XVII

lxiii

4. 2

VIII

xxvi

4, 6

XVI

lvii

4, 8

XVI

lviii

4, 9

XVIII

lxvi

4, 13

XVIII

4, 14

I

7. 4

17/19

XVIII XV

6, 5 6,6

24

17/19 9.10

3, 1

5. 3-14

24

lxv w

i

16/20

85/86*

24

30/31*

17/19 20.21

80/82* 22/23

58

753 732 753 569 615 364 394 733 342 651

11

20/21

3-4 18.19

40/41

661

58/59

787

74*

75° 11

6.7

I3/I4

xiii

5 11

4/6

230

xix

22

34/36

286

31/33 31/32*

73i 268

VI VII XVII

lxiii

VII

xvii

17/19

XIV

1

2-3 10

XV

lvi

8.9

49 19/21

635

3

41/42

77i

4-5

42/43 30

XVIII

lxvi

VIII

xxvii

XVI

lviii

J3

556

348 675

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

.

Lib

.

Vers

.

Lin

Cap

.

857

.

Pag

Oseas :

7, 11

XVI

lix

9/11

47/48

684

7, 16

XVIII

lxv

6.7

46/48

749

8, 4 8, 9

IV

ix

8/13

37

129

VII

xvii

2.3

31/32*

268

8, 10

VII

xvii

2.3

31/32*

268

VI

xiii

14/16

27/28

232

VI

xvi

M

28/29

266

XVI

lviii

3-4

41/42

661

44 32/33 6/7 5* 44/45

9. 4 9. 5 10, 13 11, 1 11, 8 12, 10

III

vi

9.10

XII

xliii

22/24

II

prol.

III

vii

XVIII

lxv

XVI

lvii

I

i

14 4-5 5 14

VI

xiv

XIV XV

22, 20 22, 21

13, 2 13, 9 13, 14 14, 10

16/17

92

494 4i 102

748 644

6/7

18

7/i 1

63/64

240

liii

8/10

59/60

593

liv

11/14

48

609

XI

xxxvi

1/10

xxxvi

1/10

71/74 71/74

430

XI

43°

Ioel : 1, 5

II

V

II.12

28

72

VII

xix

12/15

54/55*

282

3-4 3-4 5 3/3

82/83

662

84/85 19/20*

662

40/41

456

2, 15 2, 16

XVI

lviii

XVI

lviii

2, 28

II

iv

XI

xl

62

XVI

lvii

l6

45/46

656

XVIII

lxvi

22.23

95/97

796

XVII

lxiv

7

29/30

738

1, 3

V

xxii

12/14

15*

213

1, 4

V

xxii

12/14

17/18

213

1, 6

V

xxii

12/14

15*

213

1, 9

V

xxii

12/14

15*

213 217

2, 32 Amos :

V

xxiii

1.2

38/40*

1, i°

V

xxiii

1.2

38/40*

217

1, 11

V

xxi

11.12

17/19

206

V

xxii

12/14

15*

213

1, 13

V

xxii

12/14

15*

213

2, 1

V

xxii

12/14

15*

213

2, 4

V

xxii

12/14

15*

213

2, 6

V

xxii

12/14

15*

213

3, 12

XIII

xlix

24/26

25/26*

547

3, 6

XVI

lviii

3-4

19/20

661

3, 18

VI

xiii

6/8

20/22

228

7, 5 7, 11 7, 17

II

iii

4

32

III

vii

7°/7i

III

vii

3/9 3/9

70/71

48 98 98

8, 11

II

iii

I

45/47

42

11

V

*3

6/8*

73

III

viii

19/22

62/64*

120

IX

xxix

15.16

31/32

377

V

xxii

1

16/19

210

XVIII

lxv

11.12

36

754

9, 3 9, 7 9, i°

858

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

Lib

.

Cop

.

Vers

Lin

.

Lag

764

.

Amos :

9. 14

XVIII

lxvi

15.16

XVIII

lxv

21.22

74/75 47

784

Abdias : 1, 1

4 8

I

i

1

37/38

VI

xiv

5

13.14

xv

39/41

242

VI

1

24/25*

255

786

Ionas : XVIII

lxvi

18.19

18/19*

2,3-n

i, 3

III

vii

10.11

36/37*

3, 5"i° 4> i-xi 4> 7

IOI

XVI

lviii

3-4 3/3 9/i3

89/90*

663

23/24* 110

124 510

i/3 8

31*

734

23

69

14/15

580

HI

ix

XIII

xlv

XVII II

lxiv v

XIV

lii

7.8

Michaeas : 1, 4 1, 10 2, 9

3> 9

II

v

8

3, 10

II

v

18/21

69

8

18/21

69

3, 12

XVIII

lxvi

6

22/24

I

ii

775

2

28

XV

Ivi

34/35*

6.7

23/25*

634

XVI

lvii

XVIII

lxv

14 21.22

3i 37/38

764

4, 1

4> 4

652

6, 1

II

iii

13.14

14/15*

6, 3

XII

xliii

25/28

25/28

6, 4

XII

xliii

25/28

25/28

7, 7, 7, 7,

XV

liv

53 495 495

9.10

607

XIV

1

45/49

8.9

24/25

555

2/4

29

279

24

52/54

798

9.10

36/38

607

27/31

29/30*

466

27/31

29/30*

466

i-3

4 6

VII

xix

9

XV III

lxvi

XV

liv

x, 8

XII

xl

x, 14

XII

xl

Nahum : 1, 7 Habacuc :

z. 3 2, 13

II

iv

5

10/11

61

IX

xxviii

16/20

50/51*

363

747 372 54i

XVIII

lxv

4-5

38/40

IX

xxix

1/8

122/123

XIII

xlix

8/13

IV

xi

10

72/73 22/23*

VII

xxi

14.15

11

297

XVIII

„ lxvi

20

XV

lv

10.11

29 48/49*

79i 626

XV

liv

n/14

225/226

614

1, 5

XVI

lvii

9

29/30*

648

x, 7

VI

xiii

6/8

18/19

228

VI

xiii

6/8

19/20

228

2, 3

XVI

lviii

19/20

661

2, ii

3-4

XIII

xlix

22.23

56/57

546

3> 2 3> 3 3, 4 3, 8 3. 14 3, 16

15 3

Sophonias :

x,

l4

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

Lib

.

Cap

.

.

Vers

Lin

859

.

Pag

Sophonias : N OO^

1

166

lx

4

17/18

695

xiv

1

7/9

166

XVIII

lxvi

15.16

3> 10 3> 14

1

ii

3

V

xiv

XVII V

3. 15

OO

784

5 7/9

2, 12

28

Aggaeas : i, 2-14

V

xiv

1

11/14*

166

2, 10

X

xxxi

6/9

63/64

404

Zacharias 1, 6 1, 8-10

XVI

lvii

16

47/48

656

XVIII

lxvi

20

32/38

7° 33/34 34/33

791 3 730

Prol.

1. 9 1, 14

XVII

lxiii

15.16

1. 15 1, 16

XVII

lxiii

15.16

V

xiv

1

11/14*

166

i, 18

II

V

I

64

1, 19

II

V

1

55/5* 55/56*

2, 10

XI

xl

1.2

43/47

XVII

lx

4

18/20

XI

xl

1.2

43/47

454 695 454

XIV

li

560

lx

4-5 4

15/16

XVII

18/20

XVIII

lxvi

22.23

97

VIII

xxvii

1

10/11

695 797 344

III

viii

18

14/16*

118

II

iv

X

33/36*

60

IV

xi

1/3

149

XIII

xiv

I

i

9/i3 4

II

V

18.19

74/75* 77/78 35/36* 35/36*

2, 11

iJ

3. 1 3. 8 3. 9 4, 9 3. 7

3. 8 5, 32 6, 12 7, 5 8, 23

9, 9

730

64

509 11 76

VI

xiv

15

11/12

242

XVI

lviii

13

28*

675

II

V

18.19

35/36*

76

XVI

lviii

*3

28*

675

VIII

xxiv

19.20

XII

xli

25/29

27 30/31

XIII

xlvi

8/11

VII

xxiii

15/18

36/37* 49/50*

322

477 5i9 3i4

II

iv

1

13/16

59

VII

xxi

6.7

12/13*

292

VIII

XXV

i/5

62/64*

326

XVIII

lxvi

3

59/60*

772

9. 16

XV

liv

11/14

99/100

610

ii, 1

IV

X

33-34

27/28

146

X

xxxiii

7/12

31/32 40

4i3

X

XXXV

1.2

IV

X

27/28

146

11, 17

XV

liv

23/24

604

10

XV

liv

33-34 4-5 4-5

34/36

604

12, 10

III

vi

9.10

46

92

XVI

lvii

16

49

656

IV

X

33-34

30

146

XI

xl

9/11

48/49

458

ii, 2

II,

13, 7

16

424

XIV

liii

8/10

113/114

594

XVI

lvii

17/21

75

658

C.C. LXX1U A

86o

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE .

Locus

.

Lib

Cap

.

Vers

.

Lin

.

Pag

Zacharias : 14, 16

XVIII

lxvi

22.23

107/109

14, 21

XVIII

797

lxvi

22.23

110/111

797

i/3 19/21

81/83

149

3i/33 63/66*

688

Malachias : i, 6 1, 10 1, 11

IV

xi

XVI

lix

XIV

lii

4/6

XVI

lix

19/21

34/35 36/38

579 688

III

viii

2> 13

XVIII

lxvi

2, 15

XVII

Ixi

9

43/43 20

I

i

25

I

13/15

24

13/15 16/17

24

2. 7

3. 2 3, 3 4, 2

i/4 3

111 77i 7ii

i

25

I

i

XVI

lviii

23 8.9

V

xxiii

1.2

63/64*

217

XIV

lii

I

65*

575

VI

xvi xvi

1/5 6/8

21/22*

VI

41/42*

259 261

13/14

24 668

I Machabaeorum : 1, 1 1, 16 Matthaeus : i» 5 1, 21

i, 22 2, 1 2, 9-11 2, 16

IV

xii

XIII

xlix

3

5/6

158

42/43

534

XVII

lxii

i/4 10/12

XVIII

lxv

1

vii

13

21/22*

xix

2/4

22/23*

III

vii

15

22/24*

279 106

i/3

27/29*

734

i/3 9.10

25

147

45

XVII

lxiv

IV

xi

2, 32

III

vi

3, 3

XI

xl

XVI

lvii

I

i

3, 7

VI

xiv

IX

xxx

3/5

41/43*

92 456

14 16

37/38 12/14

65 3 18

23

17* 27/28

249 386

17 12/14

680

26/28

632

36/37

719

33/34 8/9*

758

XVI

lix

7 5.6

3. 8

I

i

16

3. 9

XV

lvi

XVII

lxii

3 10/12

XVIII

lxv

13.16

II

V

XVIII

lxv

17 9.10

XVIII

lxv

21.22

3, 11

II

iv

4

3. 12

I

i xxx

25

IX

W

II

V

XI

xl

4, 1 4, I-IO

XVI

lviii

VII

xxi

3. 17

719 743 106

VII

2, 23

3. 10

51/52 21/22

III

24 1 3/5

45/47 40/41

18

75 752 764

14/15 21/23

61

16*

393

15/16

63 456

24

3-4

34/35 91/92*

!/3

25/26*

290

663

4. 2

XVI

lviii

663

II

iii

3-4 1

91/92*

4, 4

28/29

4. 7

III

vii

12

42 101

4, 9

III

5*

viii

3/8

49/50

114

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Lib

Locus

.

Cap

.

.

Lin

Vers

861

.

Pag

Matthaeus :

4, 12-17 4. 19 5. 3

5. 4

5, 5

5. 6

5, 8

VI

xiii

1

14/13

224

VI

xiv

55/56

240

VI

xiv

7/i 1 20

14/15

246

XIII

xlix

24/26

23/24

III

ix

1.2

547 122

III

ix

1.2

15/24 41/42

XII

xlii

10/17

53*

483

122

XVII

lxi

1/3

55/56

7°7

XVIII

lxvi lxvi

34/35 28/30

77i

XVIII

3 22.23

I

i

19.20

VI

xiv

VI

xiv

2/4 31.32

9 25/26

IX

xx iv

17/21

X

xxxiii

13/19

XVI

lvii

14

67 20

XVI

lviii

14

22

676

XVII

lxi lxvi

56 28/30

707

XVIII

1/3 22.23

VI

xvi

9.10

5o/51

VII

xxii

12/14

13

3°4

XVI

lvii

17/21

38/39

657

XVII

lx

19.20

25

XVII

lxi

73/74 29/30

705 708

50/5i 59/60

795 20 237 254 379 416 652

795 264

XVIII

lxvi

1/3 10.11

XVIII

lxvi

18.19

I40/I4I*

778 789

II

394

IX

XXX

XIV

liii

23 11

28/29

595

XVII

lx

19.20

26/27

705

XVII

lxiv

6

41

737

XVIII

lxv i

43/44 15/16

757

I

I3-I4 18

III

vi

1

58

85

!/3 11/14

33/34 187/188

443 613

XI

xxxviii

XV

liv

!9

XVII

lxiv

4-5

42/43

XVIII

lxvi

42/43

736 781

5, 11

XIV

li

I3-I4 7.8

34/35

563

3, i4

I

i

26

IV

xi

6/9

23/24 80/81

25 152

VIII

xxvi

I

17*

329

XVIII

lxvi

20

84

792

3. 15

II

V

20

I5/I7*

5> 16

VI

xiv

43/44

77 242

92/94 18/19

773 773

XIV

lii

I3-I4 4/6

XVIII

lxvi

5

580

XVIII

lxvi

VI

xiv

5 3.6

28/30

5, 26

15*

238

3. 28

XVIII

lxvi

18.19

46/48

3, 38

XVI

lviii

6.7

3. 39

I

i

XVI

lviii

23 6.7

39/40* 28

787 665

VIII

xxiv

21/23

63/64

XII

xlii

1/4

55/56* 55/56* 13/20*

480

16/17*

34

3. 43 6, 2 6, 3 6, 6 26*

XII

xlii

1/4

XVI

lviii

I

ii

3 10

39/40*

23 665 324 480 663

C.C. LXXIII A

862

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

.

.

.

.

Lib

Cap

Vers

Lin

Lag

VIII

xxvi lviii

20.21 5 16

42/43* 13/20* 10/11 26

343 663 74 337 380 654 730 238 77 480 663 664 6 671 714 32 505 74 233 480 452 55° 55° 638 670 748 779 1 628 660 716 3J5 565 685 257 685 745 65 77 77 755 774 774 774 244 764 244 69 69 738 744 744 743 226 596 632 687

Matthaeus :

XVI II

V

VIII

xxvi xxix lvii lxiii xiv

6> 9

IX XVI

6, 6, 6, 6,

io 12 13 16

XVII VI II

V

XII

XII

xlii lviii lviii i lviii lxii ii xlv

II

V

VI

xiii xlii xxxix

XVI

6, 16-18 6, 22 6, 23

XVI I XVI XVII

6, 6, 7, 7, 7, 7,

24 34 1 2 5 6

I

XII XI

1 1

XIII XIII

lvi lviii lxv lxvi

XV XVI XVIII XVIII

7, 7 7, 8

lv lviii lxii xxiii li lix

XV XVII VII XIV XVI

7, 13-14 7> 14 7. 7, 7, 7,

16 17 18 21

VI

XV

XVI XVIII

lix lxv

II

V

II

V

II

V

XVIII

lxv lxvi lxvi lxvi xiv lxv xiv

XVIII

7, 22 7. 23 7, 24

XVIII XVIII VI XVIII

7> 25 7, 26 7> 27 8, 8, 8, 8,

2 3 10 11

25

40/41 25/26 17/18 25

55/56* 95/97* 32/33* 45/46 81/82

J/3 7

33* 9 75 16/17 9/11* 5 5/56* 27*

i/7 l6

17.18 1/4 3/8 1 1 10/12 10 4-5

52/53 53 45/46 50/51* 49 47* 9 6l/62

IO.II

Prol. XVI

7, 11 7, 13

13

22/24 15 15.16 5.6 20 i/4 3-4 5 1 10

VI II

1

V

II

V

XVII

lxiv lxv lxv lxv xiii liii lvi lix

XVIII XVIII XVIII VI XIV XV XVI

12.13 2 6.7 15/18 9/11 12/15 3/9 12/15 2 2 20 20 11.12 5 5

5 16.17 21.22 16.17 8 8 7

2 2 1 4 12 3 19/21

IO

32/33* 62/63* 48/49* 44/46* 43/45* 44/46* 36/37* 36/37 17/18* 17/18* 78/80 40/42 45/46 47 28/29* 24/26 28/29* 28/32 28/32 15/17 26/27* 26/27* 23/24 7/9 3/15 * 25/26* 20/22* 1

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

Lib

.

Cap

.

Vers

.

Lin

863

.

Pag

Matthaeus :

8, 16 8, 20

XVIII

lxvi

12

29/31*

780

XII

xlii

5/9

43/44*

481

9/i3 11

46/47 20/22

360

IX

xxviii

XIV

liii

XIII

prol.

8, 28-32

XII

xlii

8, 31

XII

xli

9. 2

VII

xxii

8, 25

12/13

595 506

3/9 21/24

43/44*

481

53/54* 9i

476 306

XI

xl

15/25 1.2

53/54

455

9. 9-i 1

XI

xxxvii

1/7

45/46*

9. 37

III

ix

33/34 16/17

435 124

VII

xvii

3/5 4/6

10, 2

IV

xi

n/14

30*

IO» 3

XIII

xlix

5.6

24/26

537

XVII

lx

54/56

693

io, 6

10, 8

269 154

IV

xi

1/3 n/14

XII

xliii

1/13

56 103/104

155 490

XVII

lx lx

1/3 6.7

54/56

XVII

61/62

693 698

III

viii

19/22

61/62

120

XIII

xlv

74

509

37

617 636

XV

lv

9/13 1.2

XV

lvi

8.9

XIII

xlix

22.23

39 63*

XIV

lii

2.3

27/28*

10, 16

XVI

lix

9/11

48/49*

576 684

10, 19

XIV

li

12/16

103/106

568

10, 20

XIV

li

12/16

103/106

568

10, 25

VI

xiv

14/15

241

10, 26

VII

XX

I3-i4 1/6

10, 28

X

xxxiii

1

49/5° 17/18*

411

10, 14

fA

O

10, 34-36

547

289

XIV

li

7.8

32/34

IV

xi

4-5

279

563 150

VII

xix

2/4

25/27 25/28

XIII

xlix

V

xix

i/4 2

46 22/25

534 193

VII

xix

2/4

25/28

279

XIII

xlix

i/4

47/49

535

10, 36

VII

xix

10, 42

XVI

lviii

2/4 6.7

29 67*

279 666

i°, 33

11, 13 11, 15

II

iii

1

9/10

41

III

viii

16.17

9/10*

117

I

i

2

24/25

7

IX

xxviii

9/i3 12/14

23/24

359

14/15 28/29

3°4

41/42

449 593

11, 17

VII

xxii

11, 22

VII

xxiii

n, 25

XI

xxxviii

4-5 16/20

11, 27

XIV

liii

8/10

61/63

11, 28

I

i

36/37

9

XIII

xlviii

3 12/16

53i 576 676

11, 29

3°9

XIII

1

1

58/59 6l

XIV

lii

2.3

2l/22

XVI

lviii

XVIII

lxv

13 11.12

58/59 62/63

755

VI

xiv

31.32

5P52

254

XIV

lii

13/15

36/37

XVI

lviii

3-4

73/74

587 662

55°

864

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

Lib

.

.

.

Cap.

Vers

I

ii

3

32/34*

29

II

iii

3

44

45 148

Lin

Pag

Matthaeus : 12 12, 8 12, I 8

IV

xi

i/3

XII

xlii

i/4

41/43 17*

12, 20

XII

xlii

i/4

58*

479 480

12, 24

XVI

lvii

3-4

12, 29

III

ix

3/5

24/25 35/36*

645 124

24/25* 48/49*

239

16/17

23 616

12, 39 12, 42 12, 46 I3» 3 13, 4 !3, 24 13, 24-30 13, 25

VI

xiv

7/i 1

VII

xix

2/4

I

i

XV

liv

24 16.17

XV

liv

16.17

XIV

liii

11

32/33* I 1.12

XV

liv

2-3

26

4/7 11

33/34* 12/13

24 16.17

42/44*

VII

xviii

XIV

liii

XVIII

lxvi

VI

xiv

VII

xviii

XVIII

lxvi

i/3 15.16

J3, 27

XV

liv

2-3

13, 3°

VI

xiii

13, 43

IX

xxx

5 26

XIV

li

6

T3> 45

32/33*

279

616 595 602 276 595 798

14/15 36/37*

243

33/35*

783 602

27 16/18* 28/29

VII

xxiii

8.9

33 11/12*

XVIII

lxvi

10.11

48/50*

274

227 395 562 310 779 310

VII

xxiii

8.9

11/12*

XVIII

lxvi

10.11

48/50*

13, 47

XIV

li

12/16

100/101*

779 568

13, 50

XVIII

lxv

I3-I4

13, 52

Prol.

55 15/16*

757 1

I

i

4

II

iii

3

24/25 79/80*

46

745

13, 46

!},

55

13. 55 14, 15-21

II

V

XVIII

lxv

25 2

13 27/29*

10 80

14, 29

XIV

li

9/11

53/56*

14, 31

IV

xi

4-5

22

565 150

XVIII

lxvi

I

i

24 22

39 15/17*

798 21

15. 3

XIII

xlix

14/21

84/86*

544

15, 5 15, 6

IV

X

1/4

18/19

133

IV

X

1/4

18/19

15, 7

XII

xlii

55/56*

J33 480

15, i-9

15, 13

15, 14

II

V

1/4 10

VII

xvii

7.8

XVII

lx

21.22

14/15 17/18

X

xxxii

1/8

86/87

lvi

10/12

23/24

xi

4-5 11.12

20

XV

w

38/39

71 270 7°5 407 637 150

15, 16

IV

15, 19 15, 21

II

V

54/56

72

XII

xlii

i/4

44/45*

15, 22-28

VII

xxiii

II

V

4-5 20

30/33* 11*

479 309

III

ix

25/26

77 124

34

45 8

57 26/27

5H

15, 24

XI

xl

3/5 9/11

XIII

xiv

18/26

XIII

xlix

5.6

537

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

Lib

.

Cap

.

Vers

.

Lin

865

.

Pag

Matthaeus :

15. 27 15, 28

XVII

lx

XVIII

lxv

1/3 11.12

53

693 755

XV

lvi

10/12

75 91/92

XV

lvi

10/12

93/94

639

XVIII

lxv

1

25 17/18*

743

34/36*

394 667

639

15, 32 15, 32-38

II

V

13

IX

XXX

15. 36-38 16, 12

XVI

lviii

24 6.7

XIV

li

12/16

50*

16, 17

XIV

lii

9.10

4i/43

567 584

XVIII

lxv

1

I

ii

2

33/35 25/26

743 28

VIII

xxvi xxxviii

2/4 10/13

27/28

XI

33° 446

XIII

xlv

XV

liv

16, 18

9/i3 11/14

106/107*

31* 69/70*

73

101/102

5°9 610

XVII

lxii

i/3

42/44

7i4

l6, 21

XIV

liii

5/7

43/44*

59i

16, 22

XIV

liii

5/7

43/44*

59i

16, 23

XIV

liii

45/46

59i

16, 27

XI

xl

5/7 9/11

42/43

458

XVII

lxii

10/12

53/54

17, 1-8

VII

xvii

4/6

3V33*

719 269

18, 3 18, 10

III

viii

18

31/32

118

I

i

IO

28/30*

16

VI

xiv

I

235

XVIII

lxvi

20

72/73* 61/63

18, 11

II

V

20

11*

18, 12

XIV

liii

5/7

33/34*

18, 13 18, 18

XIV

liii

59°

xiv

5/7 16.17

33/34*

VI

45/46 30/31*

244 632

79i 77 590

XV

lvi

3

XV

lvi

3

41/42

632

XV

lvi

XVII

lx

44/45 41/42

632

19, 24

3 6.7

!9, 23 19,26

XV

lvi

43/44

XVII

lx

3 6.7

XVIII

lxv

20

5° 29*

698

19, 29

X

xxxii

1/8

94/95*

407

19, 12

20, I-l6

697 632 762

20, IJ

XV

liv

6/8

47/48

606

20, l6

VIII

xxiv

14.15

319

IX

XXX

25

15 22

XVIII

lxv

20, 23

VIII

XXV

23/25 6/8

20, 28

XIV

liii

11

20, 41

II

V

3-4

54

394 766

45/47*

327

54/55* 26/27*

596 66

4-5 12

12/13

149

21

597

3 6.7

59/60*

772 292

11/12*

IV

xi

XIV

liii

21, 5

XVIII

lxvi

21, 7

VII

xxi

IX

XXX

XV

lvi

24 8.9

21, 3

21, 12 21, 13

12/13*

34/37* 11*

II

V

18.19

IX

xxviii

79/81

34/37* 41/42

X

xxxii

5/8 9/20

XV

lvi

8.9

XVIII

lxv

4-5

72/73

393 636 75 358 409 636 747

866

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Locus

.

Lib

Cap

.

Vers

.

Pag

3/6 25/26

309

Lin

.

Matthaeus : 21, 19

I

i

30

21, 23

VII

xxiii

4-3

21, 24

VII

xxiii

X

xxxii

4-5 1/8

21, 31

XV

lv

21, 33

II

V

21, 33-39

II

21, 28-41

21, 38 21, 41

25

26/27

309 407

12.13

94/93* 59/60*

1

28/30

63

iii

13

12/14*

54

VIII

xxvii

9/10

349

XIII

xlix

9 3.6

29/30

537

II

V

17

8*

XVII

lxi

29/30

75 709

628

21, 42

XV

liv

4-3 11/14

78/80*

610

21, 43

XVI

lvii

14

28/29

652

XVII

lxi

30/31

709

VII

xxi

4-5 11.12

295

II

V

18.19

37/39* 12/14*

22, 13

XVIII

lxvi

28/30

75 798

22, 14

VII

xvii

24 12/14

15/16

272

IX

xxx

22

394

XIII

xlviii

25 12/16

25

IV

xi

14/16

53° 149

X

xxxii

4-3 1/8

73/75

406

X

xxxii

1/8

73/73

406

33/56*

480

76/77 66/67

603

22, 3-IO

22, H-13

22, l6 22, 17 22, l8

22, 21 22, 29

XII

xlii

XVIII

lxvi

i/4 18.19

XV

liv

2-3

Prol. XVIII

22, 30

788

9/10

1

38/40

741

14

5J/53 38/40

677

H 10/13

15/16*

337

47/48

446 661

prol.

XVI

lviii

XVIII

prol.

VIII

xxvi

XI

xxxviii

22, 39

XVI

lviii

3.4

48/49

22, 40

IV

X

20/23

53/34

142

23> 3

VI

xvi

14

35/37*

266

22, 32

23> !3 23> I3_I3 23> !4

23> !5

74i

I

i

24

15

IV

xi

4-5

I I

23 149

XII

xlii

i/4

5 5/56*

480

I

i

24

15

VI

xvi

14

23 266

X

xxxii

1/8

35/37* 71/72

X

xxxiii

13/19

39/40

I

i

15

4i5 23

406

X

xxxii

24 1/8

61/62

406

XV

lvi

10/12

21/22

637

23, 23

I

i

15

23

23> 24

XV

lvi

24 10/12

22/23

637

15

23> 17

23, 25

23, 27

23> 29

I

i

24

XII

w

xlii

1/4

55/56*

23 480

XVIII

lxvi

17

19/21

785

I

i

24

15

23

11

iii

6/7*

55

IX

xxix

17 13.14

37/40*

375 480

XII

xlii

i/4

XVIII

lxvi

17

55/56* 21/23

I

i

24

M

XII

xlii

1/4

55/56*

785 23 480

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Lib

Locus

.

.

867

.

Cap.

Vers

i 1

15

5/6

18

1

50/51 20/23

550 682

Lin

Pag

Matthaeus : 23, 32 23. 33 23, 35 23, 37

23. 38

24, 2 24, n 24. 12

24, 14 24, 17 24, 24 24, 29

24. 3°

24, 31 24, 35

24, 42 25, 1-13 25, 3 25. 7-9 25, 21 25, 32 25, 33 25, 34 25, 34-36 25. 4i

-

26, 27

I XIII XVI I I II III X XIII XIV XVI XVIII I II III XVIII VI VI VII XIV XV VII VI VI VIII X IV VIII X XV XVII VIII IX XIV XV XVI XVII XVIII XVIII XV VII IX IX XVIII II II VIII XVI IV VI VI VIII VIII X XIV XVIII XV

lix

7.8

i

i

3

22/23

9

24

21/24

23

63

1

8/10

9.10

117/118

94

4-5 14/21

29/31

403

39/40 39/40*

542

I

7.8

19/20

575 682

13.14

14/15

780

8

12/13

13

1

8/10

63

4 10.11

7/8 16/18

12

V

vi xxx i xlix lii lix lxvi i V

vi lxvi xiii xiii xxii lii lv xxii xiii xiii xxiv xxxiv xi xxiv xxxiv lv lx xxiv xxx li liv lix lxi lxv lxvi lvi xxiii xxix xxix lxvi

87

4/8*

778 231

12

4/8*

231

15/25

120/121*

307

9.10

55/56 18/20

622 298

4-5

584

1

41*

12

4/8*

231

12

4/8*

231

21/23

67/71

324

i/7 10

42/43 21*

419

21/23

67/71

1/7 12.13

42/43

324 419

76

629

21.22

32/34*

706

1/3 26 6

153

17

316

43/44 11/12

396 561

9.10

26/27

607

19/21

94/95 16/17

690

9 17.18

22

22.23

21

10/12

48/49 12*

4-5 13.14

15/16

7ii 760 794 638 309 375

13.14

16/19

375

18.19

125/126

789

V

17 17

9/10* 9/10*

75

V XXV

lviii

i/5 6.7

36/37 81/86

325

X

16/19

32*

140

7/i 1

26/27

239

20

5°/5i

247

21/23

323

II

48/49 26/27

30/33

40/41

1

II

27/28

lxvi lv

557

24 1.2

27/28

798 618

xiv xiv xxiv xxvi xxx

5P52

75 666

336 400

868

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Lib

L/OCUS

.

Cap

.

Vers

.

Lin

.

Pag

Matthaeus : 26, 28

XV

Iv

1.2

26, 31

XIV

liii

5/7

51/52 48/49

26, 34

VII

xxi

13

9/11*

49

26, 38

XIV

liii

XIV

liii

i/4 11

67

618 591 296 589 596

XVI

lvii

17/21

III

ix

3/5

73/74 26/27

658

26, 39 z6, 53

XIII

1

2-3

24/26

551

26, 65 26, 69-75

XIV

lii

13/15

XI

xxxvii

i/7

43/44* 29/30*

43/44*

VII

xxi

XVII

lxiii

13 3/6

27. 4 27, 16-26

XIV

liii

11

II

V

20

57/58 12*

27. 17-23

IX

xxix

13.14

40/41*

27, 19 27, 24 27, 25

27» 40 27, 46

9/11*

124

587 435 296 723 596 77 375 596

XIV

liii

11

XV

lvii

1.2

58/59 12/14

639

XV

lvii

1.2

13/14

639

4

6/7

61

9 3-4

14/15 26/27

349 643

II

iv

VIII

xxvii

XVI

lvii

XVI

lix

XVII

lxiii

3-4

18/19

679

17/19

84

733 643

XVI

lvii

XVIII

lxv

3-4 2

27/29 18/20

XIII

xlix

8/13

37/38

744 540

XIV

liii

XIV

lii

i/4 4/6

47/48 59/60

589

27, 5i 27, 53

XIV

lii

I

20/21*

XV

lvii

1.2

574 640

K> OO

*-1 O

28, 5 28, 6

XV

lvii

1.2

VIII

xxvii

I I

47/49

579

47/49 30/31

640

36 41/42*

774 512

35i

XVIII

lxvi

5

28, 13

XIII

xlv

I4/I7

28, 18

I

i

I

i

9 16

30/31

28, 19

9/10

15 18

28, 20

X

xxxiv

8/17

98/100

423

XIV

lii

11.12

XV

liv

15

27 11

585 614

7/9 18.19

57/5 8 m/112

789

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

XII

xli

XII

xliii

777

8/16

61/62

472

1/13

90/91

489

53* 21/22*

483

Marcus : 1, 17

XII

xlii

10/17

3. 17

XVII

Ixii

4

3> 27

VII

l xix

48/49*

XIII

279

xlix

2/4 24/26

19/21*

3. 34

XVI

lviii

6.7

77/78

547 666

3. 35

XVI

lviii

6.7

77/78

666

II

V

2

VI

4, 7

715

xiii

17.18

33* 9/11*

XVI

lviii

6.7

114/115*

233 667

XVIII

lxv

20

51/54*

XIV

763

5. 3°

lii

9.10

33/34

5, 37

VII

xvii

4/6

33/34*

583 269

4, 24 5, 2-9 5, 22-42

65

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

.

Cap.

5. 43 6, 11

XVIII

prol. lii

2-3

57/58* 27/28*

742

XIV

6, 48

XVII

lxiv

7

19/20

738

18/19 13/15*

133 220

Locus

Lib

.

Vers

.

869

Lin

.

Pag

Marcus

576

7, 11 7, 26-30

IV

X

V

xxiii

i/4 11

7, 34

IX

xxix

17/21

8, 17 11, 15-17

IV

xi

42/43 21

378 150

XV

lvi

4-5 8.9

34/37*

636

11, 26

XVI

lviii

6.7

32/33*

665

13. 14

I

ii

14, 25

XVII

lxii

9 8.9

4/5 40/41

33 718

I5> 27 15, 28

XIV

liii

12

64/67

XIV

liii

12

64/67

598 598

XVIII

lxvi

21

21/23

793

XIII

xlv

5ii

XIV

liii

14/17 8/IO

37/38* 54

593

XIV

liii

II

45/48

596

XIII

xlv

37/38*

511

45/48

596 593 103

Lucas : 1, 2 1. 3i

XIV

liii

14/17 11

1. 34

XIV

liii

8/10

1, 35

III

vii

14

55 11/13

i> 32

III

viii

1/4

50/52

hi

XIII

xlv

9/13

57/59

509

XIII

xlix

535

liii

1/4 8/10

51/52

XIV

56/57

1, 48

III

viii

1/4

54/55

593 112

1, 49

III

viii

54/5 5

112

1. 53 1, 69

XVIII

lxv

1/4 13.14

45

11

V

1

53/54

757 64

1, 76

I

ii

22

1, 79

XII

xlii

481

2, 1 2, 2

IV

xi

5/9 15.16

39/40 40* 19/20*

156

IV

xi

15.16

19/20*

156

2, 10

III

vii

15

20/21*

106

2, 14

2, 29-32 2, 34

2, 52

3. 5 3. 7 3. 8

40

I

ii

4

vi

2-3

33/34 59/60

30

III XVI

lvii

15

3i

XIV

li

III

vi

4-5 9.10

39/42 103/104

654 560

XV

lv

12.13

XVIII

lxv

2

72/73 21/23

III

vii

15

XIV

lii

XVIII

lxv

13/15 9.10

47/48

I3/14 26*

87

93 629 744 105 586

I

i

16

12/14

753 18

VI

xiv

I

i

23 16

17 12/14

249 18

3, 11

XVI

lviii

6.7

63/64

666

3. 17

IX

XXX

16*

393

3. 21

II

V

24 10

27/28*

7°

4, 4

II

V

13

M/15

III

viii

49/5°

73 114

4, 6 4, 18

X

xxxii

5/8 9/20

X

xxxiv

8/17

XIII

xlviii

20/22

47/49

409

33/36 26/28

421 533

870

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

i/3

3i/34

7°7

i/3 9/20

14

713 409

Lucas : XVII

lxi

XVII

lxii

X

xxx ii

X

xxxiv

8/17

xlviii

20/22

33/36 26/28

421

XIII

i/3

3i/34

i/3

42/44* 44/46

707 707

4. 19

XVII

lxi

4. 20

XVII

lxi

4> 21

XVII

lxi

XVII

lxiii

4, 22

XVII

lxi

4. 25

II

V

4, 42

XII

xlii

5. i-4

XII

5» 31 5. 35 6, 8 6, 13

6, 21

533

16/17

7°7 720

1/3 5.6

44/46

707

40/41*

i/4 10/17

55/56* 50/52*

67 480

xlii

XIV

liii

11

65/67*

VI

xiv

5.6

25*

XVIII

lxvi

18.19

75/76

788

XII

xli

8/16

51/52 21/23*

47i 583

6, 17-49 6, 19

i/3 1

47/49

I

ii

XIV

lii

3 9.10

483 596 238

29

IX

xxx

XVII

19

32/33 17/18

lx

19.20

26*

7/i3

16/19

7/i3 9/20

16/19

318

65/66

409

15/16

773

39i 7°5 318

6, 24

VIII

xxiv

6, 25

VIII

xxiv

X

xxxii

6, 27

XVIII

lxvi

6, 38

VI

xiii

5 17.18

9/11 *

XVIII

lxv

233

1

23/24

743 426

7. 9 7, 12

X

XXXV

7. 13

VIII

xxiv

7. 14

VIII

xxiv

II

iii

7. 41-43 7, 48

XII

xlii

7. 50 8, 8

VII

xxii

VII

xix

XIV

1

3/10

45/48

7/i3 7/i3

42/44* 42/44*

3

25/26*

44

i/4

5°

15/25 18

92

479 306

27

284

4/7 20

58/59 29/31*

554 762

17 1/6

4/5 49/50

55 289 343 56 510

XVIII

lxv

II

iii

VII

XX

VIII

xxvi

20.21

8, 18

II

iii

19/21

8, 24

57/5 8 19/20

XIII

xlv

8, 43 8, 46

XII

xli

9/i3 17/20

23/24*

VII

xix

18

8, 17

9. 5 9, 58 9, 62

XIV

lii

IX I

xxviii i

XVI

lvii

2-3 9/x3

iii*

37/38 27/28* 46/47 29/30

4 7.8

24/26*

3X9 3*9

473 284 576 360 10 647

XVI

[viii

10, 1

13

32/33*

IV

xi

11/14

10, 2

31*

4/6

16/17

154 269

1

20/21

411

4 12

48/49

48

9 64*

240 420 250 345

VII

xvii

10, 16

X

xxxiii

io, 18

II

iii

VI

xiv

10, 19

X

xxxiv

IV

xi

i/7 6/9

VI

xiv

24.25

75/77* 29/31

VIII

xxvii

I

38/40*

675

152

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

IX II

10, 30-34

I

10, 30-37

XVI

871

Vers.

Lin.

Pag.

XXX

7

44/45

386

iv

17 36/39*

61

i

2-3 6

lviii

6.7

69/71*

666

Lucas :

10, 20

12

10, 34 11, 9

VII

xxi

11.12

44/46*

295

VII

xviii

25/26

11, 13

XIV

lii

i/3 7.8

274 581

11, 15 11, 23 11, 52 11, 52-54 12, 20

31/32

XVI

lix

12/15

XVIII

lxv

2

35/36 11/12

VII

xxii

45/46 9* 57/59* 27/28

II

V

3 21

XII

xlii

18/25

VI

xiv

XVIII

lxv

23 21.22

685 744 300 78 486 249

33/34

764

12, 32

XII

xli

8/16

12, 42

VI

xiv

26.27

87 16/17

472 251

14

18/19*

265

12, 47

12, 48 12, 49

12, 51

VI

xvi

IX

xxviii

XI

xl

XVIII I VI

xiv

23/29 1.2

67/68

368

20/21

lxv

20

43/44

454 762

i

24 20

6/7 10/11*

23 246

III

vi

6.7

26

89

X

XXX

64/65

398

XVIII

lxvi

27/29 15.16

31/32

IV

xi

4-5 2

25/27*

783 150

26/27

193

i/4 2

55/56*

480

26/27

T93

12, 52

V

xix

12, 56

XII

xlii

12, 58

V

xix

I

ii

15

20*

36

IX

XXX

25

29

395

21/22

36

49/50*

573 669

13, 4 13, 5 13, 11 13, 11-13

I

ii

XIV

li

i5 21/23

XVI

lviii

10

I

ii

VII

xix

9 18

20/22*

35/37* 15/16*

13, 12

XIV

li

21/23

49/50*

13, 15 13, 16

XII

xlii

VII

xix

i/4 18

5 5/56* 22/23*

13, 24 13, 28

VI

XV

3/9

43/45*

V

xiv

15

13, 3i

VI

xiv

23

5/6* 18*

13, 32

VI

xiv

XIII

1

23 1

18*

33 284 573 480 284 257 169 249 249 55°

13, 34

VIII

xxvi

5.6

5° 25*

13, 35

X

xxxii

9/20

68

409

14, 11

332

X

XXXV

12

I3/H

424

XVIII

lxvi

6

15/16

VI

xiii

11

22/23

775 230

VII

XX

1/6

41/42

289

VIII

xxvi

5.6

332

14, 28

I

ii

15

42/43 16/17*

29

I

ii

16/17*

36

XVII

lxiii

15 8/10

36/39*

727

XI

xl

9/11

65/67*

XIV

liii

33/34*

XI

xl

5/7 9/11

459 590

65/67

459

14,

15 15, 4 15, 5

36

872 Locus

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XIV

liii xliv

3/7 24/28

33/34* 26/27*

590

XII

627

Lucas

15. 7

502

XV

lv

12.13

24/26

15, 10

XII

xliv

24/28

26/27*

15, 14-19

502

XV

liv

6/8

15, 20

606

VII

xxi

14.15

44* 15/16*

15, 22

II

iii

19/21

22/24*

56

6

17/18*

J59 644

15. 23

IV

xii

15, 32

XVI

lvii

II

iii

5 3

34/35 25/26*

XV

lv

10.II

56/58*

XVI

lvii

10

19/20*

XV

lv

10.11

56/58*

16, 1-9 16, 8 16, 9 16, 15

297

44 626 649 626

XVII

lxiv

6

XVIII

lxvi

35/36 16/18

737

17 18.19

66/67

787

32/33* 31*

239

785

XVIII

Ixvi

16, 16

IX

xxix

9/12

16, 19

VI

xiv

16, 19-22

XVIII

Jxv

7/11 6.7

32/34*

16, 19-23

VIII

xxiv

12/14*

749 318

XV

7/13

lv

IX

3 21.22

25/27*

620

xxviii

XVI

lvii

10

57/58* 56/57*

650

IX

xxviii

21.22

XVI

lvii

10

VI

xiv

XIII

xlix

16, 19-31 16, 20 16, 21 16, 22

373

366

57/58*

366 650

28/30

56/57* 65*

22.23

32* 22*

252 546 619

XV

lv

3

XVIII

Ixv

6.7

59/61*

XVIII

lxvi

12

28/29*

17, 10

I

i

1

17, 21

88/89

IV

X

7

1/4

VI

45/46

xiii

VII

I3

xxii

4/5 122/123

134 231

XVI

lviii

18, 12

XVI

lviii

18, 14

VI

xiii

VI

xiv

18, 8 18, 10-14

19, 8

15/25 5

663

3-4 11

36/37 22/23

661

13 22

12/13

242

16/18*

286

24/25* 28/29

705

VII

xix

VI

xiii

6/8

l9> 17

XVII

lx

21.22

19, 19

XVII

lx

21.22

28/29

19. 27

VI

xiii

6/8

26/27

J9. 33 19, 41

XVIII

lxvi

VII

xxii

XIII

xlix

II

i9» 42

19, 42-44

230

228

7°5 228

3

59/60*

4-3

11*

i/4 1

86/87*

V

X

xxxiii

7/12

4/8 20

XVI

lix

7.8

38/41

4i3 682

62

694

79/8i 38/41

370 682

XVII

lx

IX

xxix

J/3 1/8 7.8

XVI

lix

XVII

lx

!9. 44

XVII

lx

J9» 43 19, 46

XV

19, 48

19. 43

307

13/20*

19, 12

19, 41-44

749 780

772 300 536 62

i/3

63/65

694

63/65

Ivi

i/3 8.9

XV

lvi

8.9

VII

xxii

13/25

34/37*

694 636

34/37*

636

I03

307

.

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

873

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

52

Lucas : 20, 46

II

iii

12

10*

20, 47 21, 20

II

iii

12

10*

52

XIII

xlix

14/21

40/42

XV

lvi

8.9

52/53

542 636

22, 18

VIII

XXV

6/8

XVIII

lxv

13.14

45/47* 40/41*

757

22, 28

XVIII

lxv

13.H

39/40

23, 11

VII

xix

22

23, 12

III

vii

1.2

14 56/58*

23, 21

XVI

lvii

3-4

26

327 756 286 96

XVII

prol.

l6

643 691

23, 28

VIII

xxvii

11

l6/l8

35°

23, 30

I

ii

10

10/11

34

23» 34

VIII

xxvii

II

XIII

xlix

9 24/26

51/52

349 548

XIV

liii

12

75/76

598

XVI

lix

19/21

76/77

689

XVIII

lxv

2

XV

lv

12.13

17 60*

744 628 678

23> 43

XVI

lix

1.2

VIII

XXV

i/5

25 66

III

viii

i/4

67/68*

112

24. 38

XVIII

prol.

49/53

74i

24» 39

XVIII

prol.

24» 49

X

xxxii

49/5 3 80/81

74i 410

23» 46 24> i3-27

9/20

326

Iohannes I 1, 1

i, 2

L 3

I

ii

1

26/27 *

27

XII

xliii

132/134

49° 626

XV

lv

1/13 10.11

XV

lvi

4-5

48/49

634

XVII

lxii

22/23

XVIII

lxvi

4 18.19

70/72

7i5 788

XII

xliii

1/13

132/134

XVIII

lxvi

18.19

70/72

27/28

49° 788

IV

xi xliv

1/3 24/28

57/58 32/33

148

XII XVIII

lxvi

1.2

41/42

770

502

IX

xxix

9/12

15*

XVII

lx

19.20

20/21

373 704

1, 6

XVII

lxiii

8/10

56/58

727

1, 7

XVII

lxiii

8/10

56/58

727

1. 9 1, 12

XVII

lx

45/46

693 8

T9 62/63

248

47/48*

5

1, 13 i, 14

I

i

i/3 2

VI

xiv

21.22

XIII

xlv

XVII

lxii

9/i3 10/12

III

viii

18

9/10*

719 118

III

vii

96/97*

io5

VIII

xxvi

14 10

49/5o*

XV

lv

4-5

335 622

56/57

509

XVII

lx

i/3

45/46 82/84

XVII

lxiii lxv

56/57 60/61

732

XVIII

17/19 11.12

CO

XVII

lxiv

39

736

I, 20

III

vi

4-5 1

I, 22

XI

xl

3/5

52 16/18

455

694 755 85

874

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag

3/5 10/12 8/10

18/19 31/32 24/25 47/51 29/30*

45 5 719 592 148 707 60 148 743 22 122 372 636 75 788 788 18 654 727 29 IT9 675 595 510 617 42 73 158 394 474 42 158 474 617 756 796 461 782 796 6 296 544 695 764 764 743 19 481 758 338 363 410 426 721 34i 34i . 554 550

Iohannes :

i, 23 i, 29 i, 32

XI

xl

XVII

lxii

XIV

liii

IV

xi

XVII

]xi

II

iv

IV

xi

XVIII

lxv

L 33

i» 45

I

i

III

ix

IX

xxix

XV

lvi

2, I-IO 2, II

2> 13 2, I4-I7 2, l6 2, 24 2, 25

II

V

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

I

i

XVI

lvii

XVII

lxiii

3> 5 3, 13 3, 16 3. 18

I

ii

III

viii

3. 4, 4, 4, 4, 4.

3i 6-26 6-43

XVI

lviii

XIV

liii

8

XIII

xlv

XV

lv

II

iii

II

V

10 13

4, 14

4. 21 4» 24

IV

xii

IX

XXX

XII

xli

II

iii

IV

xii

5. 5, 5, 5,

36 37 46-53 14 17 19 21 22

28 29 3° 37

J3 II 9/13 1.2 1 13 3 25 17/20 I 3

XII

xli

17/20

XV

lv

XVIII

lxv

XVIII

lxvi

1.2 13.14 22.23 12/17 15.16 22.23 1 *3 14/21 4 21.22 21.22 1 18

XI

xl

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

I

i

4, 35

4, 4, 4. 5. 5, 5. 5. 5,

i/3 J/3 1 i/3 1 22 1.2 1/8 8.9 18.19 18.19 18.19 16 15 8/10 4 19/22

VII

xxi

XIII

xlix

XVII

lx

XVIII

lxv

XVIII

lxv

XVIII

lxv

I

i

XII

xlii

XVIII

wIxv

VIII

xxvi

IX

xxviii

X

xxxii

X

XXXV

XVII

lxiii

VIII

xxvi

VIII

xxvi

XIV

1 1

XIII

5/9 15.16 14 16/20 9/20 3/10 1 r9 19 4/7 I

3i/33 47/51 H/15 23/24* 26/28 124/126* 34/37* 11/12* 72/75 72/75 5/6* 52/54 45/47 7 21/22 36/38* 24/27* 109/110 19/22 32/35 15/16 14/17 12/13 39/41 32/3 5 H/17 39/41 19/22 38/39* 88/90 56/57 20 9°/9I 41/42 22/23* 88/89 13/I4 51* 51* 25/28* 20/21 37* 45 47/48 52/53 87* 37/38* 76* 19/22 19/22 72 62/64

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

875

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

5, 38

XIII

1

1

62/64

550

5. 39

Prol.

5. 43

X

Ijocus Iohannes :

8

1

XXX

27/29

56/57

398

33/34 30/32

477 679

XII

xli

25/29

XVI

lix

6, 4

IX

xxix

3-4 1/8

124/126*

372

6, 5-i3

IX

XXX

23

6/9*

393

IX

XXX

24

31/33* 43* 29/30

394 2

6, 27

Prol. XV

lvi

2

XVI

lix

19/21

631 688

XVIII

lxv

13.M

47 21/22

6, 31-35

XV

lv

1.2

39/40*

618

6, 44

XV

liv

n/14

613

6, 45

XV

liv

n/14

192/I94 195/^6

6, 51 6, 51

II

iii

1

XVIII

lxv

13.14

3°/3I 23/24

6, 54

VIII

XXV

XV

lv

1/5 1.2

68/69

42

756

613 42 756 325 618

VII

xxi

4-5

20*

291

6, 5 5 6, 56

XVIII

lxvi

51/52

786

XVII

lxii

17 8.9

III

viii

11/15

48/49 56/57

718

6, 61 7. 37

XII

xliv

i/5

44/45 60

497

6, 54-57

7, 37-39 7. 38

XIII

1

I

XV

lv

1.2

IV

xii

XII

xli

3 17/20

4i/44

23/24 10/14

116

550 617 158 474

III

vi

9.10

45/46

92

IX

XXX

X

xxxii

25 1/8

15 104/106

394 407

740

XV

lv

1.2

XVII

lxiv

8/12

23/24 69/70*

i/5 1/8

46/47 80 49/50

617

7. 39

XII

xliv

7, 52

X

xxxii

XV

lv

I

ii

4-5 5.6

I3/I4

3i

II

V

20

23

8,4

8, 12

8, 16

497 407 622

III

ix

1.2

50/51

77 123

XVII

lx

XVII

lx

i/3 19.20

45 19/20

693 704

XVII

lxii

i/3

30/31

IV

xi

4-5

34/35 71/72*

714 150

XIV

1

4/7

8, 17 8, 18

XII

xliii

124/126

49°

XII

xliii

1/13 1/13

124/126

49°

8, 19

II

V

14.15

11

73

8, 28

XIV

1

4/7

554

8, 33 8, 34

8, 37-39 8, 39

554

I

i

IO

71/72 15/16

XVII

lxi

IO.II

20/21

712 549 630

XIII

1

I

40

XV

lvi

2

27/28

15

XVI

lvii

3-4

lviii

13

8/9 24/25

643

XVI XVII

lxiv lxv

37 28/29*

738

XVIII

7 9.10

I

i

10

17/18

15

675 752

876

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

Iohannes : IX

xxix

22/24

41/42*

381

XII

xli

8/16

40/41

471

XVIII

lxv

15.16

30

XVIII

lxv

23/25

72/73*

758 766

8, 41

VIII

xxvi

5.6

8, 44

I

i

10

23 18/19

332 16 248

VI

xiv

21.22

33*

IX

xxviii

14.15

32/33*

362

XVI

lvii

5

43/44*

645 IO

8, 48

8, 53 8, 56

8, 57 8, 58 9. i-7 9, 7 9, 16

I

i

4

II

V

25

25 12

XVI

lvii

XVIII

lxv

3-4 2

23/24 12/13

XV

lvi

14*

80 643 744 631

XIV

lii

3 4/6

98/99*

580

XVII

lxiv

6

43*

737

3

II

iii

II

iii

3

39/40 41/42

5/8 2

55/59* 27* 44/45* 68/69

III

viii

XVIII

lxv

III

viii

45 45 114 745 113

X

xxx ii

5/8 1/8

XVI

lix

12/15

34/35

685

XVIII

lxv

2

14/15

744

I

i

IO

XVI

lix

12/15

9, 34

XVI

lix

9, 39

III

vi

VII

9. 29

406

14/15

15

685

12/15

32/33 59/59*

9.10

101/102

93

xxi

II.12

48/50

IX

295

xxix

9/12

35/36*

XII

xlii

62/63

373 480

62/63

698 261

77 518

686

10, 3

XVII

lx

1/4 6.7

10, 8

VI

xvi

6/8

10, 9

VI

xiv

28/30

37/38 61/62

II

V

20

22

XIII

xlvi

3/7

XIII

xlix

7

42/43 I5/16*

XV

lv

3

II

538 619 266

IO, II

252

10, 12

VI

xvi

14

10, 13

VI

3I/33

xvi

3i/33

266

XI

xl

14 9/11

46/47

458 458 706

IO,

14

10, 15

XI

xl

9/11

10, 16

XVII

46/47

lx

21.22

10, 29

XIII

xlix

22/23

35/37 2l/22

I0, 30

III

vi

8

10

545 90 5°5

10, 33 10, 37-38

XII

xiv

i/7

60

XIII

xiv

XVIII

35

511

c lxv

I4/I7 2

13/14 83/85

744 407

33/34 12/13*

765

X

xxxii

1/8

11, 25

XVIII

lxv

23/25

43 11, 51

VIII

xxvi

XV

lvi

n, 52

XV

lvi

8.9

55 12, 2

IX

xxix

1/8

XVIII

prol.

IX

xxviii

XVIII

lxvi

12, 6 12, 14

19 8.9

5/8 3

42/45

34i 636

42/45 124/126*

636

58/60*

742

65/67* 59/60*

772

372 358*

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

877 Pag.

Iohannes 12, 27

XIV

liii

1/4

68

589

12, 28

XIII

xlix

i/4

7i 44 6/7*

535 622

XV

Iv

4-5

12, 31

II

V

17

12, 32

II

V

6/7*

75

23* 8/9

153 390

IV

xi

17 10

IX

XXX

18

75

12, 41

III

vi

1

38/39

12, 46

XVI

lviii

10

13. I 13, 4-II

IX

xxix

1/8

76/77 124/126*

XIV

liii

11

55/56*

596

56/57* 64/65*

547

84 671 372

13, 5 13, 10

XIV

lii

7.8

XIII

xlix

22.23

13, 23

XV

lvi

4-5

13. 27

IX

xxviii

i/4

13, 33

VII

xxii

III

ix

15/25 6.7

VI

xiv

18.19

5i 16*

VIII

xxiv

i/3

21*

245 316

XV

lvi

38*

633

XVII

lxii

4-5 8.9

25*

7i7

II

iii

12

43/44

IV

xi

4-5

34/3 5

53 150

14, 2

14, 6

582

43/45* 80/81*

634

90

306

VIII

xxvi

14

15

X

XXXV

72 105

356 127

337 426

XII

xlii

3/i° 10/17

XVI

lvii

10

8/9

649

XVI

lvii

60/61

655

XVIII

lxv

15 2

35

745

XVIII

lxv

15.16

758

XVIII

lxv

15.16

39 60

XVIII

lxvi

18

772

14, 9-20

XIII

xlviii

4 12/16

63/65*

53i

14, 10

VIII

xxvi

14, 11

XII

xliii

13 1/13

23/24 130

337 490

14, 15 14, 16

XVII

lxiii

8/10

73/75

728

XI

xl

1.2

23/24 41/42

454 656

73/75 12/13

696

XVI

lvii

16

XVII

lxiii

8/10

14, 23 14, 26

XVII

lx

XI

xl

5 1.2

14. 27

VIII

xxvi

2/4

XIV

lii

7.8

XV

liv

XV

lvii

XVI XVI 14, 31

485

759

728

24/26

454

42/43 26/27

33° 581

11/14

202*

613

1.2

34/35

640

lvii

17/21

44

lix

7.8

657 682

I

i

8

37/38 12

VIII

xxvii

15 67/68

349 409

J3

X

xxxii

9 9/20

VII

xviii

4/7

29/32

276

IX

XXX

24

15, 2

VII

xviii

393 276

15, 5

XVIII

lxv

4/7 21.22

27 29/32 39/40

764

I

i

2

42/43*

8

VII

xx i

8/lO

38/39

294

XV

lvi

2

34/37

631

15, 1

15, 15 15, 19

878

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

454 656

Iohannes 15. 26

XI

xl

1.2

26/28

XVI

lvii

16

X

xxx ii

9/20

36/37 79/80

XI

xl

1.2

29/30

XVI

lvii

16

16, 22

XVIII

lxvi

13.14

34/35 38/39*

16, 28

XVI

lvii

16

39/4°

656

17. 3

XVIII

lxv

15.16

759

17. 4

XIII

xlix

17, 5

IV

xi

1/4 10

55/56 83/84 10/11

XII

xlii

5/9

48/49

153 482

16, 7

410 454 656 781

536

XV

lv

4-5

39/40*

622

17. 6 17, 10

XIII

xlix

i/4

84/85

536

I

i

9

17, 11

VI

xiv

I3-I4

3I/32 16/17

15 241

4-5 11

17, 12

17, 21

17. 25

XIV

li

XIV

liii

XVI

lvii

51*

561

M/17 7/8*

395 644

634

XIV

lii

5 11.12

XV

lvi

6.7

50/51 19*

II

V

16

11/12

XII

xlii

5/9

35

585 74 481

18, 4

XIV

liii

3/7

5i

59i

18, 7

XIV

liii

3/7

5i

59i

18, 11

XIV

liii

5/7

42/43

59i

18, 23

XIV

lii

13/15

18, 37

XV

lv

4'3

4i/43 21

587 622

IO

19. 6

19. 7 10, 10 19,

I

i

III

prol.

V

xxii

V

xxii

XIV

4/5

15 83

12/14

14 25/26

12/14

25/26

213

liii

5/7

54 24

59i 10

I

i

I

i

4 10

II

iii

8.9

13 11/12

7

41/42

14/15 21/22

II

V

III

prol.

VII

xix

22

14

XIV

li

XIV

lii

17/19 4/6 17/21

3i 65/66

213

15 5i 68 83 286 569 578 658

XVI

lvii

19. 16

II

iii

8.9

11/12

5i

19, 19 19, 29

VII

xix

19/21

VII

xix

22

M/15 9*

285 286

19. 34

XIII

xlviii

20/22

III

vi

9.10

4i/43* 46

533

i9» 37 20, 4

XV

lvi

4-3

45/46*

634

20, 19

XVIII

‘•lxvi

24

35/36*

798

20, 27

XVIII

prol.

54/56

742

20, 29

XIV

lii

13/13

20, 47 21, 11

XVIII

lxv

23/25

50/51 62/63

587 766

XVII

prol.

45/49*

692

21, 15

IV

xi

6/9

50/51

151

XI

xl

9/11

54/5 5 114

459 768

21, 16

XVIII

lxv

23/25

21, 17

XVII

lxi

4-5

24

21, 20

XV

lvi

4-5

43/45*

92

709634

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

879

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XIII

xlix

i/4

7i

535

lxvi

12

25/26 45/46* 31* 34/36* 40/41*

780 692

57/6i

689

695

7/9

7/11* 39/40* 67/70*

11/14

39/45

5 5 5

20/21 21/22 23 32* 65/66* 27/30 27/30 63/65

Iohannes : 00 N

N

Actus Apostolorum : i, i. 1. 1,

i i3

15 15-26

x, 17 2, 1-4 2, 1-41 2, 4 2, 4-11 2, 7-11 2, 17 2, 19 2, 29 2, 41

3. 13 3. 14 4. 4. 4, 5, 5.

4 11 32

9 4i

6, 10

7, 7, 7. 7.

47 48 5i 52

8, 23 8, 27 8, 27-39 8, 32 8. 39 9. 3-8 9. 4 9. 5 9, 10-18

9. 15

9, 21-29 9, 32 sqq.

9. 4° 10, 9 10, 11 10, 12 11, 5 11, 6 12, 13-15 13, 8 13, 22 *7

XVIII XVII IV VII XVI XVI XVII XVIII XVIII IV II II XVIII IV XVIII XIV XIV XIV IV XV XVII XVII XIV XII XVIII XVIII XIII XVI XVI XV XIV XIV XVII XVIII XV XV IV XVIII V XIV XVII VII XVIII XVIII VII IV VI IV VI VI VI XVIII XV XVIII

prol.

xi xvii lviii lix lx lxvi lxvi xi iv iv lxvi xi lxvi lii lii liii xi liv lxi lxiii li xlv lxvi lxvi xlvi lix lviii lvi liii liii lxiii lxv lv lv xi lxv xvii lii lx xvii lxv lxv xxii xi xiv xi xiv xiv xiv lxvi liv lxv

11/14 4/6 13 19/21

4 15.16

11/14

7/9 I3/I5 13/15 II 11/14 11/14 10.11 8/10 7.8 i/7 1.2 1.2 I2.I3 7.8 10 3 8/10 8/10 n/14 1 12.13 12.13 6/9 23/25 5.6 11.12 I3.I4 I

33* 84/85 21/22

154 270

675

783

777 i54 62 62

773 x54 111 586 586

596 154

71/72

610 712 728

38/39* 78/79*

5°5

11 27/30* 13/15 18 26/27 9/10* 15/19* 29/30*

43/44

564 769 769 520 682 669 631

59i 592 729

32/33*

743

55/56 55/56

628 628

49/50* 107* 16/17*

x5i 767 185

33/34

585 702 267

42/43* 28/32*

9.10 23/25

36/37*

752

103*

I

42/43* 9x/93*

767 298

6/9 23 6/9 23 23 23 20 16.17 11.12

11/15*

152

249

9x/93*

152

11/15* 11/15* 11/15*

249 249

63/64* 19/20* 82/83

791

249 615

755

CC. LXXIUA

88o Locus

INDEX LOCOEVM SACRAE SCRIPTVRAE Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

63

621

Actus Apostolorum : !3. 34 13, 46

13, 47 14, 13 13. 1-29 16, 16

XV

lv

III

vi

3 9.10

21/24

IV

xi

11/14

57/60

155 352

9i

VIII

xxvii

VIII

xxvii

4-5 12

37/39 46/48

XI

xi

9/11

XII

35/36

xli

458

8/16

37/5 8 102/103

472 490

XII

xliii

XVI

lvii

XVII

lx

1/13 17/21

48/50

348

657

vi

i/3 9.10

IV

xi

11/14

57/60

XI

xxxvii liii

i/7 12

31/32*

XIV

435

28/36*

III

viii

19/22

597 120

III

58/59 21/24

693 9i 15 5

XVIII

lxvi

1.2

52/53* 15/16

XVIII

lxvi

1.2

17, 28

27/30*

XIV

1

769

21, 20

IV

xi

4/7 n/14

48/49

554

IV

35/36

xi

154

n/14

37/38 20/21*

154 641

103/105*

767

17, 24

23, 6 28, 8 28, 25-27

XVI

pro].

XVIII

lxv

III

vi

23/25 1

III

vi

9.10

28, 28

III

vi

9.10

28, 42

XVIII

lxv

2

6.7

4i/47 8/10

769

84

91

17/19

91

23/24

744

Rom. : 1, 1

XV

lvi

1, 7

XIV

lii

15

634

lv

2-3 12.13

24 18/19

XIII

576 627

xlviii

3/11

XII

xlii

74/76* 26

529 481

XV 1, 18 1, 20 1, 24

VII

xix

5/9 12/15

1, 26

VII

xix

12/15

1, 28

2, 4

38/39

282 282

VII

xix

12/15

39/40 29/31

VII

xix

12/15

40/42

XVIII

282

lxv

II

V

745 80

2

40/42*

23

28/31*

23 15.16

28/31*

281

II

V

2, 5-9 2, 6

XVIII

lxvi

XVII

lxii

10/12

2, 10

XVIII

lxvi

18.19

2, 14

VIII

xxiv

6

11/14

XIV

li

317

7.8

22/25

563 604

2, 3

2. 13

719 790

XV

liv

4-3 6

25/30*

xxiv

XIV

li

7.8

22/25

XVIII

* lxvi

563

18.19 5/9

51/53 40*

787 481

7 21

23/25*

XII

xlii

2, 21

I

ii

2, 29

XVIII

lxvi

3, 12

53/54 143/144

80 784

VIII

2, 19

3, 9

84/91

11/14

18/19

317

32 793 260

VI

xvi

I

1/5 6

51/52*

i

18/19

XIV

12

lii

7.8

65/66*

582

3, 13-18

XVI

prol.

3. 15

XVI

lix

7.8

13/18

641.

3i

682’

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

881

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

4, 12

XVIII

lxv

20

45/48*

762

4, 25

XIV

liii

12

72/73

IX

xxviii

9/13

598 361

XVII

Ixiii

VIII

XXV

7 6/8

91/93 67/68

XIV

lii

7.8

5. 20

VII

xix

19/21

39 21/22*

6, 12

XIII

1

I

42/43

XIV

lii

7.8

37/38 89/90

694

Rom. :

5. 3-5 5, 7 5> M

38/39

726 327 581 285 549 581

XVII

lx

i/3

7> 12

XVII

Ixiii

65/66

726

14

XIII

1

7 1

39/4°

XIV

lii

2.3

549 576

XVIII

lxvi

22.23

796

XVIII

lxv

VIII

xxvi

23/25 20.21

38/39 76 38/41 66

343

XIV

lii

2.3

34/35

I

i

2

576 8

i/3 19/21

57/58 79/81

7>

7, 8, 8 8, 15

IV

xi

VII

xix

VII

xx i

XII

xli

XIII

prol.

4-5 8/16

765

149

18

285

34/35 46/47*

292 47i 506

15 21

664

32/33

752 339

XVI

lviii

XVIII

lxv

5 9.10

8, 18

VIII

xxvi

16

8, 19

IX

XXX

26

15/17 22/23*

XIV

li

6

24/25*

395 562

8, 20

XVIII

lxvi

22.23

30/31*

795

8, 22

VIII

xxiv

21/23

61/62

324

8, 26

XIV

liii

8/10

70/71*

8, 32

VII

xix

22

25/26

593 286

III

ix

124

XX i

3/5 8/10

21/23*

VII

46/48

294 708

9. 2

XVII

lxi

i/3

77

XVIII

lxvi

23/25

9. 2-5

VII

xvii

5 11

9» 3

VII

xxi

8/10

29/33 46/48

XI

xxxix

3/8

58/60*

XVII

lxi

XIV

liii

i/3 8/10

77/79 89/90*

XVII

lxi

77/79 62*

9> 4 9, 4-8 9. 7 9. 8 9, 16

IV

ix

i/3 8/13

XVIII

lxv

15.16

29*

773 271 294

453 708 593 708 129 758

XV

liv

1

23/24*

599

XI

xxxviii

14.15

447

XVII

Ixiii

7

15 26

9> T7 9, 18

XVII

Ixiii

17/19

47/48*

732

XVII

Ixiii

47/48*

732

9. 20

IX

xxix

17/19 15.16

46/49

XIII

xlv

95/98 46/49

377 510

9, 21

9» 27

IX

xxix

9/13 15.16

XII

xli

25/29

36/37*

725

377 478 510

XIII

xlv

XVII

lxi

9/13 6/8

95/98 20/21

XVIII

lxv

9.10

16

752

XVIII

lxvi

I8.I9

118/119

789

710

882

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

IV

X

20/23

39/44

141

XVIII

9.10

16/18

752

Pag.

Rom. : 9, 27-28

10, 6

III

io. 7 10, 8

III

lxv viii viii liv vii vii

IV

X

10, 10

XVII

I0> 15 10, 16

XIV

10, 18

XIII

10, 21

XVIII

lx lii liii xlv lxv i lix i lix lix i vi xxi liv lix

9, 29 9. 3i 9. 33

III III XV

XIV

11, 1

I XVI

11, 2

I XVI XVI I

”, 5

III VII XV 11. 5-7

XVI

11, 7 11, 8

II

V

III

11, 11

III

11/15

63/64

”7

11/15

65/67

117

u/14

78/80*

10.11

21/23

6lO IOO IOO

10.11

21/23

i/4 8.9

44/45

134

23/24

699

7.8

5 5/56 81/84*

582

53/5 5*

514

i/4 18/26

589

2

8/10

744

9

4/7

19/21

99/100

14 690

9

4/7

19/21

99/100*

14 690

19/21

100/102

690

9

7/9

14

11/13

38/39*

95

8/10

2-3

43/44* 33

294 602

19/21

104/108

690

17 9.10

18*

75

66/68

92

9.10

82/84

93

9.10

84/86

93

19/21

109/110

690

11, 28-32

III

11, 32

III

vi vi vi lix vi xi xlii lx lxvi vi xi xlii vi vi

II

V

l6

III

9.10

14/15 80/81

27/3T 11/14

38/39 45/47

467

8.9

25/26

625

8/10

51/52

n/14

45/47 47* 45/46

592 609

11, 15

III

11, 23 11, 25

XVI III IV XII XVII XVIII

11, 26

III IV XII

11, 33

12, 13

XIV

12, 15

XVI

vi xl liv lv liii liv vii li w lviii

13, 12

VI

13, 13

XIV

13, 14

XIV

XII XV XV 11, 34

XIV XV

12, 3

III

14, 1

II

14, 2

I II

9.10

86/89

11/14

17/18*

10/17

115/116*

93

154 485

I/i

98/99

694

24 9.10

49/50

798

86/89

93

11/14

17/18*

154

10/17

115/116*

485

9.10

90/97

93

9.10

78/79

93 74

10.11

93

609

IOI

i/3 10

74/75*

671

XV

1

38/41

lii liii iii i iii

255

11.12

41/42

585

8/10

37/38

592 42

559

1

41*

3°

11

26

1

41*

42

14, 4 14, 10

II

V

16

18/20

VIII

74

1/3

32/33*

316

14, 17

XVIII

xxiv prol.

37

74i

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

883

Vers.

Lin.

Pag.

340

Rom. : 15, 26

VIII

xxv i

17.18

22/23*

15, 28

IV

xi

11/14

75*

155

16, 20

VI

xiv

20

24/25

246

VI

xiv

24.25

31/32

250

I Cor. :

3 1, 4-7

VIII

xxvii

4-5

47/48

348

XVII

lxi

6/8

28/31

710

X

xxx ii

9/20

96/98

410

1, 10 1, 18-25

VI

xiii

4

10/12

226

II

V

21

4/5*

78

1, 19

VI

xiii

II

24/25

255

24/25 61/62*

230

49/50

375

5

1, 20

VI

XV

I

VII

xix

IX

xxix

I/” 13.14

IX

xxix

15.16

12/13

376

X

xxxiii

13/19

86/87

416

XV

liv

16.17

28/29*

615

X

xxxii

1/8

5 8/59

406

281

XVII

lx

10/12

38/39*

700

23

III

viii

n/15

61/62*

1, 24

Prol.

117 1

1, 24

i» 25

10/11*

IV

xi

VIII

xxvi

VIII

xxvii

XII

xiii

XIV XIV

1/3 10

60/61

148

43/44*

335 347

26/27

59* 33/35*

482

li

4-5 5/9 4-5

li

12/16

26/27*

566

560

XV

liv

11/14

70*

610

XVII

lxii

8.9

17/18*

7i7

XVIII

lxv

23/25

35/36

765

X

XXXV

3/io

82/83

XII

xliii

1/13

128/129*

427 490

i, 26

I

i

1, 27

I

i

3 3

43/47 43/47

10

1, 30

2, 7 2, 8

2, 9

2, 11

3, 2

3. 3

10

III

viii

18

29/30*

118

X

XXXV

3/10

81

4-5 i/7 i/7

32/33* 43/44 44/45

427 150 468 630

IV

xi

XII

xli

XII

xli

468

XV

lvi

I

27/28

XVI

lviii

2

16/17

660

XVII

lxi

10.II

27/28

712

XVII

lxiii

I

49/51*

721

I

i

9

26/27

XIV

liii

8/10

45/46

15 592

XVII

lxiii

1

XV

liv

16.17

XVI

lviii

M

49/5i* 38/39* 43/45

721 616

XVII

lxiv

4-5

10/11*

677 735

XVIII

lxvi

22.23

80/82*

796

XVIII

lxvi

18.19

61/63*

787

II

iii

1

39/40*

42

VII

xxiii

4-5

16

3°9

XIII

xlix

22.23

XV

lv

1.2

34 59

618

XIV

lii

2-3

40/41

577

546

884

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Lag.

I Cor. ; 3. 6 3. 9

3. IO

3, 10-12 1

l^"x

o

CO

3> ii

XVII

lx

21.22

25/26

705

XVIII

lxv

21.22

49/50

764

II

iii V

3 10

77/78 21/22

46

II IX

XXX

26/27

393 610

70

XV

liv

24 11/14

XVI

lviii

12

28/29

XVII

lxi

4-5

26/27

3 17.18

23/24*

46 340

33/34 88/92

363 610

II

iii

VIII

xxvi

88

74/75

673 709

IX

xxviii

16/20

XV

liv

n/14

XVI

lviii

12

26/28

II

673

V

8

XVIII

lxv

6-7

24/27* 25/26*

749

xiv

Prol. VI

69

79/80*

3

44/45 23/24*

254 340

VIII

xxvi

3T-32 17.18

IX

xxviii

16/20

XV

liv

n/14

34/3 5 88/92

363 610

3, 12

XVIII

lxv

III

vi

23/25 6.7

43/44* 27/28

766

3> 13 3, 16

XIV

Iii

11.12

32*

585

XVIII

lxvi

77°

lxvi

3 21

17/20

XVIII

16/18

89

3. 17

XVIII

lxvi

17/20

4, 1

XVIII

lxvi

3 21

793 770

20/21

II

793

4, 5

V

16

15/16*

VIII

74

xxvi

16

359 248

4. 12

VI

xiv

21.22

14/15 17/18

XVIII

lxv

VI

xiv

74/75* 20/22*

766

5, 1

23/25 5.6

5, 5

X

XXX

27/29

5, 6

VII

xviii

72/73 39/40*

399 276

4, 15

5. 7

XIV

liii

XVIII

lxvi

4/7 8/10

238

22/23

592

52/5 3 85/86

786

6, 12

XVIII

lxv

17 11.12

6, 13

XVI

lviii

14

54/5 5

XVIII

677

prol.

6, 14

XIV

74i

Iii

1

35/36 26/29

6, 15

XIV

Iii

1

26/29

6, 20

574

XVIII

lxvi

5 18

32/33 18

774 284

755

574

VII

xix

XVIII

lxvi

5

32*

774

XV

lvi

33/34*

XIV

633

7. 18

Iii

4-5 1

7. 25

XVIII

lxv

11.12

56/57 86/87*

7, 29

XV

lvi

7. 31

VI

xiv

3 1

28/29*

VIII

xxiv

i/3

17/18

7. 1 7, 6

k.

234 316

X

xxxiv li

i/7 6

52/5 3 40

419

XIV XVIII

lxv

17.18

760

24 9.10

39/40 24/25 57

753 223

IX

XXX

XVIII

lxv

9. 14

V

xxiii

9. 20

VII

xix

9, 9

48/50

575 755 632

18 23

37/38* 14/15*

562

393

287

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE 1Locus

885

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

VII

xix

XIV

liii

14/13* 50/31* 15/16 67* 34 52 6/7 38/39 49/51 49/31 33/34 24 81

287 598 34 484 533 559 254 47i 754 754 774 7° 5 698 774 272 46 274 778 663 638 46 112 276 707 712 112 630 712 16 46 57 581 198 360 2 2 154 46 224 416 472 213 609 639 554 316 576 612

I Cor. :

9. 21 i°, 4

10, 18 10, IO, IO, II, II, 12, 12, 12,

20 21 31 I 16 3 4-6 IO

13. I

13. 3 13, 5 13. 9

13, IO 13, 11 13, 12

14, 14, 14, 14. 13, 15,

19 21 29 32 6 9

13, 31 13. 32

T5> 33 15, 47-49 13, 49

xlviii

23 12 IO 10/17 20/22

XIV

li

1/3

VI

XV

I

ii

XII

xlii

XIII

XII

xli

XVIII

lxv

XVIII

lxv

XVIII

lxvi

XVII

lx

XVII

lx

XVIII

lxvi

VII

xvii

II

iii

VII

xviii

XVIII

lxvi

XVI

lviii

XV

lvi

II

iii

III

viii

VII

xviii

XVII

lxi

XVII

lxi

III

viii

XV

lvi

XVII

lxi

I

i

II

iii

II

iii

XIV

Iii

V

xix

IX

xxviii

9/i3

IV

xi

II

iii

11/14 3 2 13/19 8/16 12/14 n/14 10/12 4/7 1/3 2-3 11/14 i/3 i/3 6

Prol. Prol.

VI

xiii

X

xxxiii

XII

xli

V

xxii

XV

liv

XV

lvi

XIV

1

VIII

xxiv

XIV

Iii

XV

liv

XVII

lxiv

VIII

xxiv

15, 31

XIV

li

13, 52

VIII

xxvii

XVI

lviii

13. 54

3 i/4 4/7 i/3 10.11 i/4 2 10.11 IO 3 23 7.8 18

13, 3°

15. 33

8/16 II.12 11.12 3 21.22 6.7 5 11 3 i/3 18.19 3-4 10/12

VIII

xxiv

XIV

li

VIII

XXV

VIII

XXV

13 1 i/3 6 6/8 6/8

43 37/40 103 39/40 88/89* 98/101* 39/60* 94/96 72/73* 25/26 51/52 40/41 72/73* 7/9 39/40 30/31 94/96 16/17 48 22/24 68/69 63/64 60/61 31* 93/94 11/13 70/71 89 28/29 55/56* 77/78 5° 39/43 33/34 161/162* 19/20* 43/44 19/20 15/16* 24/25 45/47 27/29 32/33* 51*

733 316 561 353 659 3*7 562 327 327

886

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

I Cor. : 15, 55

VI

xiv

7/i 1

64/65

240

15, 58 16, 9

XVI

lviii

13

675

II

iii

3

39 30/31

44

II Cor. : 1. 3 1. 3*5 1, 4 7 1, 12

IV

xi

6/9

18/20

XVIII

lxvi

I3-I4 1.2

34/37

151 781

32/38

454

I3-I4 1.2

34/37 38/40

78i

XI

xl

XVIII

lxvi

XI

xl

XVI

prol.

I

ii

II

iii

13 19/21

29 18*

VII

xix

18

2. 15

4, 18

5, 4 5, 10

35 56 284

X

XXXV

1.2

XV

lv

12.13

58

424 628

XVII

lx

6.7

53/54

698

I

i

3

30/33*

IV

xi

38/39*

9 148

XI

xl

1/3 12/17

57/58

461

I

i

10

32/34

16

VI

xiii

6/8

38/39

228

XVII

lxiv

6

XIV

li

6

36/37 40/42

737 562

3. 18

4, 4

454 641

3° 28

3. 6 3. i7

25/26

XVIII

lxv

17.18

22/24

760

XVIII

lxvi

22.23

796

XI

xxxviii

10/13

78/79 60/61

VIII

xxiv

32/33*

447 316

5, 13

III

ix

!/3 1.2

37/39

122

5, 16

XV

lvi

3

35/36

632

5 6

4/5

61

34

562

48/49

776 794 539 582

5, 17

5. 21 6, 2

6, 5

II

iv

XIV

li

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

7/9 22.23

XIV

liii

8/10

25 28/29*

XIII

xlix

8/13

30/32

592

XIV

Iii

7.8

XVII

lxi

i/3

63 68/69

708

XVI

lviii

5

31/32*

664

6, 7 6, 11

XV

liv

2-3

62

603

XVII

lx

5

IO

696

6, 13

XVII

lx

6, 14

II

V

5 20

IX

xxviii

16/20

6, 15

8, 9

696

364 344

II

V

20

VIII

xxvii

1

14/15 12/13

IX

xxviii

XVI

9. 7 9, 10

II

14/15 77/80

w

77 77

16/20

77/80

lix

12/15

43* 81/82*

407

72/73 51/52*

626

X

xxxii

1/8

XVI

lviii

IO

XV

lv

IO. I I

564 685 670

IO, 10

XV

lv

1.2

VIII

xxiv

I4.I5

34/35* 31/32

617

10, 17

IX

xx ix

17/21

64

379

IO, 20

IX

xxviii

16/20

75/77

364

IO, 21

IX

xxviii

16/20

364

II

iii

75/77 21/22

II, 2

I

320

42

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

887 Pag.

II Cor. : II

iii

24

20/21*

58

VII

xxiii

4-5

17/18

3°9

3

17/18*

715 641

XVII

lxii

11, 6

XVI

prol.

11, 9

Prol.

24/25 84/85

3

11, 13

VII

xviii

1/3

69*

11, 14 11, 22

X

xxxiv

63/64*

XVI

lix

1/7 19/21

275 419

99/100*

690

11, 27

XVI

lviii

3

31/32*

664

11, 29

VII

xxii

4-3

15/16

301

11, 32

V

xvii

52*

184

12. 4 12, 21

XIV

liii

1/3 8/10

68/70*

VII

xxii

4-3

12/14

593 300

XIV

lii

9.10

43/45

584

XVII

prol.

692

Gal. : 1, r5 1, 18 2, 10

II

iii

15

4i/43* 18

2, 20

XII

xli

8/16

89/90

472

XVIII

lxv

15.16

liii

5/7

36/37 20*

758

XIV XV

lv

13/^4 78/79 app.

3, 7 3, 13 3, 16 3, 22

3. 27

54

59° 621

III

vi

4-5 9.10

XV

liv

6/8

36/37

93 606

XVIII

lxvi

798

liii

24 8/10

51/52

XIV XV

lvi

36/37 20/21*

592 631

25/26*

712

XVII

lxi

3 10.11

3, 28

XV

lvi

6.7

17/19*

634

4, 4

XII

xlii

i/4

30/31

XIII

xlv

9/i3

54/55*

479 509

4, 6

Prol. Ill

viii

18

70/71 10/11

3 118 3°9

4, 19

4, 26

4, 27

VII

xxiii xxv i

4-5 17.18

15/16

VIII

20/21

34°

XI

xl

9/11

68/69

459 546

XIII

xlix

22.23

34/35

XVII

lx

4

30/31

695

XVIII

lxv

94/95

767

XIII

xlix

23/23 14/21

XV

liv

13

51/53 9*

543 614

3 T/3 2

781

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

I3*I4 20

88/89

792

X

XXXV

1.2

21/23

424

XV

liv

I

21/23

599

4, 28-31

XV

liv

I

4, 31

XV

lvi

2

23/29 28/29*

599 631

5, 14

IX

XXX

20

10/11

39i

5, 15

II

iii

5

8

49

5, 17

VIII

xxvi

VI

xiv

24/25 14/15*

333

5, 2i

7/9 31.32

3. 23 6, 2

XVIII

lxv

21.22

253

XVIII

lxvi

20

45/46* 82

6, 5

II

iii

IO.II

17/18

52

6, 7 6, 8

VIII

xxvi

14

338

II

iii

IO.II

59 17/18

6, 10

XVI

lviii

6.7

75

764 792

52 666

888 Locus

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII

Ixv

ij.16

z-i/ii

758

4-3

37

622

i/3 12

38/39

325

58/59

3-4

53/37

598 662

53/57

662

58/59

598 617

Gal. : 6, 16 Eph. : i> 3

XV

lv

i, 4

VIII

XXV

2, I 2, 2

XVI

XIV

liii lviii

2, 3

XVI

lviii

2, 5 2, 8

XIV

liii

3-4 12

lv

1.2

XV

2, II

VI

XV

1

2. 13

XVI

lvii

17/21

254 658

4

24

695

78/79*

46

ix

3 6.7

XIV

127

lii

52/53*

7.8

XIV

24/25

581

liii

3/7 17/21

24/25

590

52/5 5 20/21

658 678

36/37

682 658

lx

II

iii

III

XVI

2, 21 3, 8 3. 17 3, 18

lvii

XVI

lix

1.2

XVI

lix

7.8

XVI

lvii

17/21

I

ii

2

56/57 18/19*

V

xix

n/13

22*

XII

xliv

21/23

29/30

XIII

501

xlix

14/21

118/119

545 610

XV

liv

n/14

XVI

lviii

12

95/97 29/30

II

iii

3 21.22

78/79* 30/31 31/32*

XVII

lx V

10 10.11 19/21

23/25 18* 58/59*

112 100

V

xix viii

XIII

xlix

1/4 24/26

III

vii

10.11

32/34 20/21

4. 13

II

iii

4. 14

VI

xvi

4» 3°

XVII

lxiii

4. 31

II

V

33* 63/64 42/43 14/16*

762

14*

682

lxv lix

7.8

V

5» 25

XVII

lxii

3, 27

XV

liv

3, 3i

XVII

lxii

3, 32 6, 11

XVII

lxii

VI

xiv

VII XIV XVI

W

XXI

23 3T-32 3 13 5 3 16.17

7* 12/13

7i5

27/28*

7i5 244

22/23*

291 585 687

14/15*

291

lix

16/18 4-3 21/23

38/40*

xx i

79 253

8/9 9/10

37 34/36*

xxiv

727 68

7i5 614

4-3 11.12

VII

4i 260

6/7 8/9*

lii

VIII

548

19/21

XVI

xiv

198

1

XVIII II

7i 100

1/5 8/10 7 20

VI

6, 12

46 705

vii

III

5, 18

673

II

4, 5

3, 11

27 196

III

4, 8

4, 10

7 52/5 5

XVII 2, 14

2, 17 2, 20

36

X

xxiv

6, 13

XVI

ih

57/6o

323 419

lix

6, 14

16/18

II

34/36*

687

iii

24

4/5 31/32*

58 150

IV

xi

4-3

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

889

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

IV

xi

150

iii

4-5 18

37/38

II

I3/I4

56

479

Lib.

Eph. :

6, 15 Phil. :

2, 6

2, 7

2, 8

2. 9 2, 10

2, 11 2, 21 3. 3 3. 5 3. 6

XII

xlii

i/4

31/32

XIII

xlix

67/68

535

XVII

lxiii

i/4 3/6

64/66*

724

XVIII

lxv

1

vi

XI

xl

2-3 9/11

43/45 70/71*

744

III

40/41*

87 458

i/4 12/16

31/32

479

29/30

53°

XII

xlii

XIII

xlviii

XIII

xlix

XVII

lxiii

i/4 3/6

67/68

535

64/66*

724

III

vi

2.3

70/71*

XI

xl

9/11

40/41*

87 458

XIII

xlviii

12/16

30/31

530

XIV

1

4/7

61/62*

XIV

lii

13/15 8/10

21/23*

554 586

31/32*

592

3/6 3/6

66/67*

724

67/68* 7/8

724 28

XIV

liii

XVII

lxiii

XVII

lxiii

I

ii

XIII

xlv

3 18/26

87/89*

515

XIII

xlv

18/26

87/89*

XV

lv lvi

42/43* 59/60*

515 622

XV

4-5 10/12

VI

XV

1

XVIII

lxvi

21

4/5 25/26

XVI

prol.

XVII

Ixiv

XVII

lxiv

638 254

20/21

794 641

4-5 6

9 21/25*

735 736

3. *

XVII

lxiv

6

27/31*

736

3. 9

XVII

lxiv

6

27/31*

3. 13

I

i

4

30/31*

736 10

IX

xxviii

9/i3

VII

xviii

XVII

lxi

4/7 10.11

57 27/28

360

3. i3

36/37 10*

712

22/23

119 284

3. 19

I

ii

III

viii

15 19/22

276 36

VII

xix

18

16*

XII

xliv

6/20

115/116

500

XV

liv

11/14

609

XVII

lx

XV

liv

i/3 11/14

5i 41/42 158/159

612

4, 4

VIII

xxvi

2/4

45

4. 7

VIII

xxvi

2/4 12

57* 11*

331 331

3, 20

4, 8 4, 13

693

336

VIII

xxvi

IX

prol.

X

xxxii

9/2°

91/92

354 410

XVII

lxiii

725

iii

7 1

43

II XVII

lx

5

17 20

41 696

XVIII

lxvi

1.2

36/40*

XII

xlv

1/7

84/85

77° 506

11*

Col. : 1, 16 2, 3

890

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

Col. : 2, 8

II

V

2> 9

IV

xi

2, 14 2, 15 2, l6

XI

xl

XIII

xlix

XIV

20

43/45*

78

i/3 12/17

34/35* 61

148

61/62*

535

54/55*

598 598

461

liii

i/4 12

XIV

liii

12

59/63

XIV

liii

12

59/63

598

XVIII

lxvi

22.23

796

6.7

7i/73 17/19*

i/3

33/34

3. II

XV

lvi

3, 23

VIII

xxiv

634 316

I Thess. 2, 7 2, 8 2, l6 2, l6 ?

XIII

xlix

22.23

35/37

XVII

lx

3i/33

XIII

xlix

4 22.23

35/37

546

XVII

lx

3i/33 28/29

695

51 8/10*

XIV

1

4 11

XV

lvi

8.9

4, 15

VIII

xx vi

4, 16

VIII

xxiv

19

546 695

557 636

22/23*

34i 316

94/95

792

XVIII

Jxvi

i/3 20

5, 6

VI

XV

1

34/36

VI

255

5, 7

XV

1

34/36

255

2, 7

IX

XXX

25

2, 8

IV

xi

VIII VII

II Thess.

2, 10

6/7 30/31

394 150

xxvii

4-5 1

71/72

xix

12/15

46/49

345 282

46/49 l6

272

47/48 m/112*

157 500

2, 11

VII

xix

12/15

3> 2

VII

xvii

12/14

IV

xi

15.16

XII

xliv

6/20

lx

13.14

282

I Tim. : 1, 4 1, 6 1. 7

Prol.

49/5°

2 702

3

42/43* 68/69

3

26/27

226

xix

2/4

279

VII

xxiii

XII

xli

13 21/24

43 15/17* 57 22/25

476

92

1. 13

XVII

1, 15 i, 20

XV

lv

VI

xiii

VII

2, 5-7

XV

lv

XVIII

lxvi

4-5 22.23

312 622

77* 77*

662

43/44* 15/18

48

ii

4 2

VII

xviii

4/7

17/18

27 276

4. 1

IX

xxvii i

5/8

62/64

358

4, 2

IX

xxvii i

5/8 20

62/64

3» 2

XVI

lviii

3. 3

XVI

lviii

3. 6

II

iii

3, 15

I

w

00

3-4 3.4

796 662

V» A

2, 8

621

4. 7

II

V

4. 12

II

iii

4

43/45* 26/27

48

36/39* 90/91

755

5. 14 5. 15 5. 17-20

78

II

iii

XVIII

lxv

4 11.12

XVIII

lxv

11.12

92/93

II

755

iii

2

35/36*

43

48

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

XVI

lviii lviii xxiii xlviii lv xxiii xiv

891

Vers.

Lin.

Pag.

IO

670 670

18 3/11

49/5° 57 33/34 82/83

3 i/3 23

38/39 20/22* 24*

75/76 20/22* 66/67 72/73 92/94* 29/32 21/23 92/94* 29/32 21/23 69/70* 97/98 34/36 97/98 61/63

I Tim. :

5. 22

XVI

6, 8

V XIII XV

6> 9 6, 17

VII VI

IO

23 529 620 308 249

II Tim.

X

XXXV

10/17 5.6 3 3-4 14/21 6 4-5 14/21 6 4-5 18/26 3/10

XVII

lxi

IO. 11

X

XXXV

3/10

XVII

lxiii

7

1. 10

VIII

xxvii

i, 12 i, 14

XIV

1

12 4/7 12 3-4 5 3 3

18/19 51/52 16/18 27/29*

14

3/4* 41/42 28/30 40/42

102 622 86

3°/3I* 21/23 21/23 23/24 24/26 24/26 15/16* 45/46* 53/54 80/85 80/85

592 118 118 118 118 118 634 675 345 788 788 337 557 782 5i5 199 306 796

I, IO

i. 2, 2, 3.

15 13 24 6

XIII

xlii xiv lv lviii ix lvii lxiv ix lvii lxiv xiv

XII VI XV XVI IV XVI XVII

3. 7

IV XVI XVII

4, 2 4, 7 4, 8

484 238 621 662 133 646 735 133 646 735 5i4 427

712 427 726

Tit. :

VIII XVI

1, 16 3, 10 3.

11

XVIII VII VII

xxvii lix Ixvi xxii xxii

39 16/18* 16/18*

352 554 352 679 774 299 299

Hebr. :

1. 1 1. 3

1. M

VIII

vii lv vi lxiii liii viii viii viii viii viii lvi lviii xxvii lxvi lxvi xxvi

XIV

1

III XV III XVII

2. 2, 2, 2,

9 11 12 13

2, 3. 4. 4.

14 5 9 12

XIV III III III III III XV XVI VIII XVIII

4, 13 6, 1 6, 8

XVIII

XVIII

6, 18 7. 12

XIII V VII

IO, 1

XVIII

lxvi xiv xix xxii lxvi

4-5 2-3 11/14 8/10 18 18 18 18 18 6.7 13 1

18.19 18.19 14 11 15.16 18/26 19/21 15/25

22.23

17/19

16/17 29/30 85/86 40/41 80/81 70/71

729

892

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

L/>cus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

Hebr. : il, 8

IX

xxix

22/24

43/44*

381

XVI

lviii

11, 17

IX

45/49

xxix

14 22/24

677 381

11. 37 12, 6

XV

lvii

1.2

xiv

28/30

56 30/32

641

VI VII

xix

22

21/22

286

XI

xxxviii

XVII

lxiii

11, 14-16

XVII

lxiv

43/44*

252

1/3

10/11

17/19 8/12

33* 21/22* 17/18*

739 80 298

42

73i

12, 15

II

V

12, 22

III

viii

24 18

VII

xxii

I

37/38 9/10

VIII

xxiv

21/23

76/78*

VIII

xxvii

324

X

25/27 91/92

353

XXXV

J3 3/10

XIII

427

xlix

14/21

XVI

lvii

53/54 23/25

543 652

M

119

XVIII

lxv

9-10

20/21

XVIII

752

lxvi

20

90/91

X

xxx

27/29

68

792 398

XVIII

lxvi

I5.16

19

782

12, 29

lac. : 2, 2

II

V

2. 3 2, 10

II

V

23

10/11* 10/11*

VI

xvi

23 11/13

3. 5

XVIII

lxvi

15.16

4. 6

V

xxiii

VIII

xxiv

XVI

lvii

XVII 4. 7 4, 8 5, 17

79

23/24*

79 264

35/36 8

783 219

4-5

5/6 28/29

3i7 654

lxi

6/8

34*

7x0

XV

lv

6.7

624

XV

36

Iv

6.7

34/35

624

II

V

5.6

40/41*

67

20

14/15*

79°

7 18.19

42 127/128

725

54/57

577

58

724 546

9

I Petr. : 1, 1

XVIII

lxvi

1. 5 1, 8

XVII

lxiii

XVIII

lxvi

789

1, 18

XIV

Hi

1, 19

XVII

lxiii

2-3 3/6

XIII

xlix

22.23

XV

lv

1.2

XVII

lx

XV

liv

4 11/14

XV

liv

11/14

XV

liv

n/14

81/83

XV

610

‘■liv

11/14

81/83

610

4 8/10

55* 105/109

2, 2

2, 5 2, 6 2, 7 2, 8 2> 13 2, 21-23

II

iii

XIV

liii

2, 22

XIII

xiv

2, 23

XVIII

lxvi

I

43/44 59/60

618

28/29

695

97/99 78/80*

610

610

49

9/i3

68

594 509

34/35*

i

5 l6

774

9.10

17 52*

19 607

5 60/61*

238

8/9

34

3, 11 3, 18

XV

liv

4, 17

VI

xiv

5, 2

IX

xxviii

5. 5

I

ii

5.6 1/4 12

355

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Locus

Lib.

Cap.

893

Vers.

Lin.

Pag.

5° 230

I Petr. :

5> 6

5> 8

II

iii

1

17/18*

VI

xiii

11

19/20

II

iii

VI

xiv

7 31.32

XIII

xlix

X

XXXV

17*

5° 254

22.23

53/55 22/23

3/1°

85/86* 37/38 20/21*

427 624

XV

lv

6.7

XVII

lxii

6.7

XV

lv

6.7

XIII

xlvii

i-3

XVIII

lxv

XVIII

lxv

XV

545

716

37/38 29/30*

624

21.22

21/22

764

8

27/29*

lvi

10/12

52/54

75i 638

XVIII

lxv

17.18

4i/45

760

XIV

li

6

36/37

562

3. 10

X

xxxiv

51/52

419

XIV

li

i/7 6

37/38

562

3. 13

XVIII

lxv

17.18

46/47

760

1, 1 2, 13

VII

xix

18

36

284

II

iii

2

44/45

2. 17 2, 18

XIV

li

6

44 562

I

ii

2

43/44 9/10

2, 19

VII

xxii

18/20

299

IX

XXX

3 9/11

16/17*

2, 20

XVI

lviii

I

i

23 61/62

387 664

3. 9

5 2

4, 18

I

i

2

58/59

8 149

5, 9 5. 13

521

II Petr. : 2, 3 2, 6-8 2, 22 3» 5-7 3. 7

I Ioh. :

27

8

IV

xi

XIV

1

i/3 10

77/78* 14/16

5. 4

XIII

xlix

24/26

24/25*

547

5, 5

XIII

xlix

24/26

24/25*

547 77 291

5. J9

5, 20

555

II

V

20

26

VII

xxi

13/14*

XIII

xlix

4-5 24/26

24

547

XVIII

lxv

15.16

57/59

759

Apoc. : XV

lv

12.13

18/19

627

XII

xli

63/64

469

1. 17 1, 18

XIV

liii

i/7 8/10

75/76

593

XIV

liii

8/10

2, 17

XVIII

lxv

15.16

75/76 65/66*

VII

xxii

15/25

VI

xiv

15 20

1, 4 1, 8

3. 7 3. i5 3. 16 5

Prol.

XIV

li

VI

xiv

XIV

li

15 20

I

i

18

44/45 93 32/34*

243

33/34 32/34*

243

33/34 26/27*

572 20

47/48

374 374 724

5. 2

IX

xxix

5. 5

IX

xxix

9/12 9/12

XIV

liii

8/10

50/51 25/26*

XVII

lxiii

3/6

58/59*

5. 6-13 5, 12

593 759 2 306

572

592

894

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

16/17*

89

34/35

343

36/37 50/51*

395 419

Pag.

Apoc. : 6, 9 6, io 6, 13 6, 14

Ill

vi

6.7

VIII

xxvi

20.21

IX

XXX

X

xxxiv

XV

lvi

21/22*

XVIII

lxvi

635

22.23

22/23

794

3/6

58/59*

i/7 20.21

50/51*

724 419

24 59/60

402

7, 14 8, 12

XVII

Ixiii

X

xxxiv

8, 13

VIII

xxvi

11, 8

X

xxx i

12, 4 12, 7-9 12, 10 13, 8 14, i-5 14. 7 14, 8 18 18, 7-24 19, 11-15

26 i/7 8.9

IX

XXX

VIII

xxvii

i/3 7 1

VIII

xxvii

1

XVII

Ixiii

3/6

XVIII

Ixv

XIV

1

XVIII

lxvi

XIII

xlvii

X

xxxiv

VIII

xxiv

XVIII

lxvi

45/46

386

29/34

344

35/36

344 724

23/25

58/59* 112/113*

10

32

556

5

31 29/30*

774

i-3 8/17

30*

767

521 421

7/i3 20

32/34*

318

39/47

791

55* 38/39*

345 762

17/19

561 609

J9. 15

VIII

xxvii

I

20, 12

XVIII

lxv

20

21, I

XIV

li

6

21, 2

XV

liv

n/14

XIII

xlix

14/21

21, 21

XVIII

lxvi

10.11

22, 11

II

V

22, 13

XII

xli

XIII

xlviii

21, 10-21

342

17 1/7 12/16

32/33* 55/57*

543

45/47 7/8*

779

63/64

469

27

53°

75

INDEX AVCTORVM Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

lxiv

4-5

18/19

735

prol.

29

74i

prol.

II

428

96/IOO

4

Apocalypsis Lliae : XVII Apollinaris Laodicensis

adu. Dionysium Alex, libri II: XVIII

adu. Porphyrium : XXVI

XI

in Lsaiam : Prol.

Aratus

Phaenomena : 5

XIV

1

4/7

48/49

554

XV

liv

11/14

156

612

10 1.2 4-5

21 52/56 18

16 641 735

8 26/30

18 52

14 81

Aristophanes

Nubes : 225

Ascensio Esaiae : V XI, 34

I

i

XV

lvii

XVII

lxiv

Ps. Basilius

Comment, in Esaiam : I, 8 (30) V, 26-30(182)

I

i

II

v

Berosus ratv XaX&a'CKojv iaropiai :

217

V

xxiii

XI

xxxvii

1.2 8/13

34/35 38

437

XIV

1

4/7

51/52

554

XII

xli

21/24

46/48

476

XIII II

xlvii

1/3 21

68/74

522

V

5/8

78

VII XI XII IV

xviii xl

1/3 12/17

53/54 82/83 6/7

461 466

6/9

34/44

151

Callimachus

Hymni : i, 8 Cicero

de diuinatione : II, 115 sq. de officiis : I, 128 I, 153 de finibus : I. 9. 29 I. 17 II, 15 III, 49-52 28

prol.

xi

274

C.C. LXXniA

896

INDEX AVCTORVM

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag-

xlvii

i/3

74/15

522

Epistulae familiarium : IX, 22, 3

XIII

Tusculanae disputationes : III, 7

II

v

22

21/22

79

IV, 10

II

v

22

21/22

79

Clemens Alexandrinus Stromata : XI

prol.

10

428

39/40

587

Clemens Romanus Epist. I ad Corinthios : 16, 2

XIV

lii

13/D

xxiii

1.2

Curtius Historiae Alexandri Magni : 4

V

27/28

216

93/96

3

21/22

665

Didymus Alexandrinus in Esaiam : Prol. Diodorus Siculus Bibliotheca historica : XIX, 9, 5

XVI

lviii

6.7

Dionysius Alexandrinus aduersus Nepotem episcopum : XVIII

prol.

XII

xli

XI XVIII VII

21

74i

21/24

46/48

476

xxxviii lxv xviii

16/20

24/26

448

17.18

15/17

760

1/3

53/54

274

VII

xxii

12/14

31/32

304

XV XV

liv liv

n/14

m/112

611

n/14

168/176

612

10

428

Ennius Annales :

Epicurus Fragmenta 437 366 et 397

Sententiae : II

Epiphanius nepc Mrcuv 28-30

Eusebius Caesariensis contra Porphyrium : XVIII-XX

XI

prol.

INDEX AVCTORVM

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

897

Lin.

Pag.

10

428

592

Demonstratio Emngelicar .* VIII, 2

XI

prol.

Historia ecclesiastica : II, i, 13 III, 27 V, 14

XIV

liii

8/10

19

I

i

27

9

I

i

3 12

2/3 46

17 2

9J/92

3 42

Prol.

in Esaiam : Prol. III, 1

II

iii

1

36

III, 4

II

iii

II

iii

4 8.9

54 sqq. 11/12

49

III, 8 V, 13

II

V

3

73

51

VI, 1

III

vi

13 1

VI, 11

III

vi

n/13

53 sqq. 29 sqq.

VII, 15

III

vii

10

VII, 18

III

vii

D 18.19

94 105

23

108

Devreesse)

III

ix

6.7

16 sqq.

126

X, 15

IV

X

8 sqq.

138

IV

X

D 16/19

27 sqq-

139

54/57 10/17

142 152 153

85

IX, 6 (ed.

X, 23

IV

X

20/23

XI, 2.3

IV

xi

XI, 6

IV

xi

4-5 6/9

XI, 10

IV

xi

IO

57 sqq10/11

IV

xi

IO

26/28

153

Devreesse)

IV

xi

11/14

56

XI, 15

IV

xi

15.16

155 156

149

XI, 10 (ed. Devreesse) XI, 12 (ed.

XI, 16

IV

xi

15.16

15 38 sqq.

XII, 1

IV

xii

1.2

7/8

XIII, 3

V

xiii

3

3/5

157 157 161

XVII, 1

V

xvii

V

xvii

i/3 5.6

9 sqq13/16

183

XVII, 5.6 XVIII, 1.2

V

xviii

2

29 sqq.

190

XVIII, 3

V

xviii

3

V

xviii

XIX, 12.13

V

xix

7 11/13

3 sqq. 16 sqq.

190

XVIII, 7

24/25

196

XIX, 18

V

xix

18

V

xix

18

5 20

J97 198

185

192

V

xix

19/21

18

198

XIX, 23

V

xix

XIX, 24

V

xix

23 24.25

3 5 sqq.

200

XXII, 3

V

xxii

V

xxii

3 2

9 2

211

XXII, 15-19

V

xxii

32

214 223

199

210

V

xxiii

D/25 18

VIII

xxvii

1

27 81/82

XXVIII, 1

IX

xxviii

1/4

65

XXVIII, 10-12

IX

xxvii i

361

xxii

9/13 2

86 sqq.

V

2

210

XXXIX, 1

XI

xxxix

XL, 11

XI

xl

3/8 9/11

17 68/69

XII

xliii

1/13

82 sqq.

459 489

XIII

xlviii

1.2

14 sqq.

526

XXIII, 17 XXVII

XXXVI, 11

XLIII, 3

346 356

452

XLVIII, 1 (ed. Devreesse)

898 Locus

INDEX AVCTORVM Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

in. Es. loci non reperti : V

xviii

1

V

xxii

2

25 10

210

VIII

xxvii

1

81/82

346

X

28/32

64/65

145

189

Onomasticon : IV

(cfr Hier. Interpretationes Hebraicorum nominum)

Praeparatio Euangelica : I

ii

4

21 sqq.

3°

xl

9/11

79

459

III

viii

116

viii

11/15 19/22

41 sqq.

III

74 sqq.

121

III

ix

1.2

71 sqq.

123

IV

xi

1/3

37 52/56

148

48/49

74i

!32 15/16

372 251

I, 4, 3-4

Emngelium iuxta Hebraeos : fragm. 3

XI

Euangelium Na^araeorum :

IV

xi

XVIII

prol.

1/3

148

G/ossae Colbertinae : p. 201, 30

IX

xxix

1/8

p. 201, 36

VI

xiv

28/30

VII

XX

1/6

X

xxxiv

i/7

4i 82

420

IX

xxix

17/21

26

378

V

xiv

22.23

9

171

XI

xxxvii

8/13

37

437

iii

3

54/5 5

45

p. 201, 37-38 p. 201, 47 p. 203, 9

289

Herodotus

Historiae : I, 178 II, 141 Hesiodus

'Epya Kali '///repat : 293

II

Hieronymus

contra Vigilantium : 6

XVII

Ixiv

4-5

19/25

8

735

XVIII

lxv

4-5

23/24

747

de uiris illustribus : 18 26, 40

XVIII

prol.

XVIII

prol.

Prol.

69

XVIII

74 81

Prol. Prol.

109

Prol.

prol.

18

741

29 46

741

21

74i 3

83 02 /

?s

93/96

3

18

84

87/91

Epistulae : 18

Ill

33. 4

Prol.

37. 2

V

7°, 2-3 84, 3 120, 10 121, 2-5

vi xxiii

XIV

1

III

vi

XVII

lxiii

XII

xlii

1 1.2

54/55

3 217

4/7 2.3

44/45

553

64

87

17/19

48/49

732

i/4

20

479

INDEX AVCTORVM Locus

Lib.

Cap.

899

Vers.

Lin.

Pag.

1/6

4i

289

9

312

43 40/41

289

Interpretatio Hebraicorum nominum : p. 2, 16

VII

XX

p. 2, 21-22

VII

xxiii

p. 2, 26

III

vii

13 1.2

p. 2, 29

VII

XX

1/6

P- 5. 2 P- 3. 5 p. 3, 18 p. 4, 6 p. 4, 14 p. 4, 22 p. 4, 22-23

II

prol.

XVIII

lxvi

10/11

96

4i 792

20

75/77 4/5 10/11

224 697

VI

xiii

1

VII

xxi

16.17

XVII

lx

6.7

VII

xxiii

8.9

3i 16/17

VII

xxiii

12

10

312 234 312

VI

xiv

1

25

VII

xxiii

7/8 6/10 52

297 310

VII

xvii

13 1

P- 5, 24 p. 5, 26

XVII

lxiii

1

IV

ix

8/13

68/69

721 130

p. 6, 11

XVIII

lxvi

18.19

129/130

789

p. 6, 13-14

VI

xiv

31.32

10/11

253

p. 6, 22

III

vi

1

61

1,

VII

xxii

23/24

85 301

p. 5, 6

P-

13

267

VI

xiv

4-5 24.25

24

250

VII

xxii

15/25

89

306

IX

xxviii

84/85

356

P- 8, 5 p. 8, 12

XVIII

lxvi

i/4 18.19

789

VI

xiii

17.18

134 6

p. 8, 13

XVIII

lxvi

18.19

P- 7, 19

p. 8, 17 p. 8, 18-19

VI

XV

1

135 8

VIII

XXV

9/12

20

233 789 254 328

IV

X

24/27

64/65

144

XVII

lx

6.7

697

P- 9» 23-24 p. 10, 16

III

viii

II

V

i/4 8

31 82/83

p. 10, 25

VI

XV

P- 9> 7

p. 10, 27-28 p. 10, 27

112

16/17

69

23 12

257

VII

xxi

3/9 11.12

V

xxi

11.12

9

294 206

14

691

135 10

296

XVII

prol.

p. 11, 17

XVIII

lxvi

18.19

p. 11, 22

VII

xxi

14.15

p. 12, 12

II

prol.

P- 13, 13 p. 13, 21

VI

xiv

I

i

3

39

P- 13. 23 p. 16, 7

VII

xxii

4-5

23/24

VII

xvii

VII

xxiii

2-3 8.9

14 16/17

268

p. 17, 11

VII

xxiii

12

10

312

p. ii, 5

10/11 2/4

11

189

41 236 9 301 310

VII

xix

18

47

284

p. 17, 19

VI

XV

2

4

255

p. 17, 26

V

XV

4

VI

XV

3/9 9.10

4/5 21/22

p. 17, 11-12

VI

xvi

p. 18, 27

VI

XV

3/9

p. 18, 28

III

vii

XI

xxxv i

3/9 1/10

33 22/23

r77 257 263 257

17/18

97 43i 262

p. 20, 28-29

VI

xvi

9.10

89 9/10

p. 21, 19

VI

xiii

19/22

32

234

VII

xxi xvii

5 20

296

VII

J3 4/6

p. 23, 6

269

900 Locus

INDEX AVCTORVM Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

4-5

9/10

i/5

29/30

309 260

Interpretatio Hebraicorum nominum : P- 23. 9 P- 23> 27 p. 23, 28-29 P- 24, 5 p. 24, 28

VII

xxiii

VI

xvi

V

xvii

XVII

lxiii

i/3

26

184

75/76

733

53 3i

753 144

50/51 31/32

378

XVIII

lxv

17/19 9.10

IV

X

28/32

p. 26, 3

IX

xxix

1/8

p. 26, 18-19

IX

xxix

17/21

p. 26, 25

VI

XV

2

p. 26, 28

4

V

xxi

11.12

45 I3/I4

p. 27, 28 p. 30, 20-22 P- 35. 11

VII

xxi

11.12

IX

xxviii

21.22

VII

xxiii

XVII

prol.

i/3

53 5/6

37°

255 207 294 366

T3

307 691

XVIII

lxvi

20

75/77

IX

792

P- 37, 19

xxix

1/8

370

P- 39, 25

IV

xii

6

47 12

VII

xxii

1

1/2

297

17/19 6.7

17 19/20

569 292

1/3

15/16

308

14 18.19

4/6

3i3

123/124

789

XIV

li

p. 40, 14

VII

xxi

p. 43, 26

VII

xxiii

VII

xxiii

XVIII

lxvi

p. 45, 20

159

V

xxii

15/25

86/87

VII

215

P- 47, 19/20

xxii

131/132

P- 47, 29 p. 49, 19

VII

XX

15/25 1/6

307 288

XVII

lxiii

17/19

75/76

p. 49, 24

VII

xxiii

p. 49, 28

*3

VI

XV

3/9

6/7 25/26

p. 49, 30

VI

XV

VI

xvi

3/9 9.10

33/34

VI

XV

3/9

VII

25

xxi

VII

33

xxii

i/3 6/9

302

XVII

14/15

P- 50, 5

lx

6.7

30

P- 5°, 7 p. 50, 8

IV

697

x

28/32

III

vii

34/3 5 17/18

J45

XI

xxxvi

89

43i 301

P- 50, 4

p. 50, 9 p. 50, 11

VII

xxii

VI

XV

XVII

3/9 1/10

23/24

22

4-5

22/23 23 29/30

733 312 257 257 263 257 290

97

lx

3/9 6.7

VII

xix

12/15

21/22

p. 50, 14

VI

XV

3/9

21

VI

257

P- 50, 17 p. 50, 19-20

XV

3/9

VI

XV

24 20/21

257 256

p. 50, 21

VI

XV

VI

xvi

3/9 6/8

23/24

P- 5°, 27 p. 50, 28

257 262

1/6

P- 5°, 13 p. 50, 14-15

P- Ji, 3 p. 51, 30

P- 54, 3 P- 54, 4 p. 56, 18 p. 58, 16-17 p. 58, 29 p. 60, 2

VII III

w

XX vii

I

3/9

59

257 697 281

24/25 48

288

i

3/9 1

79/82

28/30

15/16

7 251

13 2

29/32

296

4

i/3 1

33/34 79/82

255 290

5/ii 6.7

55/56

7 281

30/31

697

VI

xiv

VII

xxi

VI

XV

VII

xxi

I

i

VII

xix

XVII

lx

98

901

INDEX AVCTORVM Locus

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

215 306

Interpretatio Hebraicorum nominum : V

xxii

15/25

86/87

VII

xxii

83 79/82

p. 61, 16 p. 61, 27-28

I

i

15/25 I

p. 61, 30

I

i

I

79/82

7

p. 62, 5

I

i

I

79/82

7

p. 62, 7

I

i

I

79/82

7

VII

xxi

II.12

14

X

xxxiv

I

i

1/7 1

74/75 29/30

294 420

p. 66, 28

VII

XX

1/6

40/41

5 289

P- 67, 3-5 p. 71, 18

VII

XX

1/6

29

288

III

vii

1.2

P- 72. 25 p. 81, 9

III

viii

1/4

43 81/82

112

II

prol.

io/ii

4i

p. 63, 22 p. 66 sqq.

7

96

Hebraicae quaestiones in Genesim : Prol.

XII

prol.

2, 2 10, 2

XV

liv

I

XVIII

lxvi

18.I9

10, 4

V

xxiii

1.2

14, 2.3

V

XV

VII

xvii

5 I

XVIII

lxv

xl

15. 2 4i, 29

9

465

46/47 28 sqq.

600

58/59 8

217

786

4

177 267

I5.16

14/15

758

9/11

72/74

459

Tractatus in psalmos : 67, 12

XI

Adbreuiatio paruula in Esaiam : 18-21

I

i

I

26/29

5

in Hieremiam : II, 38, 2

XVI

lvii

6

xvii

11

8/13 12/15

645

VII

xiii

1

11/18

161

2

1

VIII

xxv

6/8

43/44

327

XI

prol.

X

prol.

4 12/13

427 396

XI

xxxix

50 sqq.

XI

prol.

453 428

III, 74

271

in E^ecbielem : V, xvii

V

in Danielem : Prol.

praef. I. 3 IX

3/8

IO

in propbetas minores : Prol.

I

1

48/53

355

in Os earn I. », 5

IX

xxviii

I

i

1

3i

5

V

xxi

11.12

10/11

206

V

xxiii

1.2

54/5 5

217

i/4

in Amos praef. in Abdias 6-9

in Ionam : 1,3

902

INDEX AVCTORVM

Locus

Lib.

Cap.

Vers.

II

iii

13.14

I

ii

2

Lin.

Pag.

15

53 28

in Michaeam : II, 1-5 IV, 1

35

in Matthaeum : II, 12, 16-19

XII

xlii

i/4

479

Hippolytus Romanus Comm, in Danielem : XI

prol.

I

ii

XII

11

428

7

10

32

xliv

6/20

103/106

500

lxv

4-5

17

747

38 786

Horatius

Epistulae : I, 2, 56

Satyrae : I, 8, 1-4

Pseudo Ignatius Epistula ad Magnesianos : IX, 4

XVIII

Flauius Iosephus Antiquitates : I, vi, 1, 127

I

ii

16

26/27

XVIII

lxvi

18/19

vii

3/9 8/13 8/13

17 73 sqq37 38 23 41

IX, x, 4, 223-225 III

X, 1,4,18.19 x, i, 4, 20

XI XI

xxx vii

X, xi, 7, 275-281 XI

prol.

XI, i, 2, 5-7

xxxvii

19/21 20/23

14 34 17/23 12/13

99 437 437 428 504 198 198 157 277 277

46/47

141

8/12 6 6 5 4/6

49/51 8/11 18/19 8/12 54/57

739 775 775 49 579

XII

xlv

XIII, iii, 1-3,62-73 V

xix

V

xix

18 19/21

IV

xi

I5.l6

VII

xix

I

VII IV

xix

XIII, iii, I, 65

XIII, iii, I, 68 XVII, ii, 4, 42

X

i/7

12

de hello ludaico : V, i, 1, 2

XVII

lxiv

XVIII

lxvi

XVIII

lxvi

V, i, 2-3 (5-20)

II

VI, v, 3,293-299 XIV

iii Iii

Irenaeus contra baereses : I, 13 sqq. V, 31

XVII XVIII

Ixiv

4-5

*prol.

26 sqq.

735

T9

74i

35/36

457

9

428

Isocrates

Oratio ad Demonicum : 6

XI

xl

6/8

Iulius Africanus Chronographiae : V

XI

prol.

INDEX AVCTORVM Locus

903

Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

V

xxiii

1.2

69/70

217

VII

xviii

i/3

53/54

274

VI

xiii

5

Iustinus

Epitome :

XVIII, 3 Lactantius

de ira Dei : 4, ii

18

11

227

Institutions diuinae :

VII, 22-24

XVIII

prol.

18

741

prol.

9

465

Lanuinus Luscius XII Lucanus

de bello ciuili :

IV, 10 X, 133-134

XVIII xv

lxvi

18.19

lvi

3

37 39/40

787 632

1

4/7

5°

554

2

465

46/51

40 92

Martyrium Esaiae cfr Ascensio Esaiae

Menander

Fragmenta : 218

XIV

Milesice fabellae : XII

prol.

Ori genes

in Esaiam explanatio ;

I III

VIII

ii vi

22 9.10

50 sqq.

in Esaiam homiliae :

I I, 1

I III

i

10

vi

III

vi

VI, 1

III

vi

2-3 1 8

IX

Prol.

21 61 22/26 35 86/91

16 87 84

90 3

in Danielem :

XI

prol.

9

428

735

in Mattb. commentariorum series :

117

XVII

lxiv

4-5

8 sqq.

Ouidius

Metamorphoses :

I, in-112 XV, 497-546

IV IX VIII

xi

6/9

28 sqq.

151

xxx

26

396

xxvi

14

47 22/23

337

904 Locus

INDEX AVCTORVM Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

XVIII

lxvi

17

34

785

XII

prol.

7/8

465

31/34

746

5

465

Persius Satyrae :

n, 16

Petronius Satyrae :

Plato Phaedrus : 276 b XVIII Timaeus : XII

lxv

3

prol.

Plinius Naturalis bistoria : 10, 12 XVIII XV 37

lxvi liv

13.14 11/14

18 sqq. 113/116

780 611

iii

12 i/5

16 l*/75 23 30/31

52 383 482 597

I/2

641

Porphyrius Kara XpiOTiavujv

:

II IX XI XIV

XXX

prol. liii

12

Quintillianus Institutio oratorio : XII, 10, 50 XVI Seneca Troades : VII 3 97 de immatura morte : fragm. 28 VII

prol.

xxii

12/14

31/32

304

xxii

12/14

3I/32

3°4

4

21 sqq.

30

Suetonius Augustus : 22

I

ii

X

prol.

20/21

397

aduersus ludaeos : VIII XI

prol.

12

428

aduersus Marcionem : IV, 39 XVIII

prol.

18

74i

31/32

3°4

Terentius Phormio : 780 Tertullianus

de anima : 42, 1.2

VII

xxii

12/14

INDEX AVCTORVM

905

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

iii iii

8.9 8.9

21/22 21/22

51 51

VII

xxii

12/14

3i/32

3°4

XVIII

prol.

18

74i

prol.

18

74i

15

200

18

741

83

3

208

Locus

Lib.

de paenitentia : 4, 2

II II

7, 10

de resurrectione mortuorum : x, 4 de paradiso :

de spe fidelium :

XVIII Victorinus Petabionensis V

xix

23

in Apocalypsim :

XVIII

prol.

in Esaiam :

Prol. Vergilius Aeneis :

IV, 42 V VI, 724-727 XVI VII, 761.782 VIII VII, 769 VIII VIII, 698 XIII VIII, 727 XVIII

xxi lvii xxvi xxvi xlvi lxvi

13/17 l6

1.2 20

20/21 27/30 22/23 23/24 2(S 106/107

lxvi

22.23

54

795

xlv

1/7

33

5°4

V V

11.12 11.12

42

72 72 87 89 96 101 105 110 119

14 19

655 337 34i

516 793

Georgica :

I, 396

XVIII

Xenophon Cyropaideia :

XII Loci non reperti : II II III III III III III III III IV V V V V V V V VI VII

vi vi vii vii vii vii viii X

xiii XV XV

xvi xvii xvii xviii xiii xix

44

2-3

64

6.7 1.2 10.11 14 21/23 18 28/32 11

43/44 45/46

63 6

145

4

15

177

6

7

3-4 x/3 x/3

18 43 50

1

25

3

II

18

8

178 180 184 184 189 227 283

37

90 47/48 38

163

9°6 Locus

INDEX AVCTORVM Lib.

Cap.

Vers.

Lin.

Pag.

xxvii

1 6 27/29 6/9 1/10 1 4-5 17/19 9.10 5

22 24 29

344 385 397 405 43i 550 560 57i 607 774

Loci non rcperti : VIII XI X X XI XIII XIV XIV XV XVIII

XXX XXX

xxxi xxxvi 1 li li liv lxvi

65 119 54/5 5 16 78 32/65 5o/53

CORRIGENDA : p. IX, lin. 11 post Monasterii legendum est : (nunc Gandauensis 436 [102], saec. ix * [Jjk* X-XVID]) et S. Gatiani Turonensis” (nunc Turonensis 273, saec. iix [lib. I-X]) ; p. 43, in apparatu fontium lin. 39 ; loco Sap. 4,8 lege Sap. 4,9 iuxta LXX. p. 594, lin. 99/100 et p. 607, lin. 49/51 in apparatu fontium: loco ubi lece lob 14 4.1 invto T YY

^

p. 735, in apparatu fontium : loco 17/18 cfr Ps. 9(io),8 lege 15/18 Ps. 9(10),8.9.

CONSPECTVS MATERIAE

SANCTI HIERONYMI PRESBYTERI COMMENTARIORVM IN ESAIAM LIBRI I - XVIII

cur a et studio M.

Adriaen

Praefatio . Sigla codicum et editionum . Textus criticus .

V-X XII 1-799

SANCTI HIERONYMI PRESBYTERI IN ESAIA PARVVLA ADBREVIATIO

cur a et studio G.

Morin

Monitum . Textus criticus .

802 803-809

INDICES Index locorum Sacrae scripturae. Index auctorum.

813-894 895-906

Imprime par les Usines Brepols S. A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium.

Date Due

PRINTED

IN

U.

S.

A.

fttf

CAT-

NO.

23233

0 1164 0213437 7

LRBR60

.C49

v.73A

Corpus Christianorum. Series Latina-

date

L

issued to _ 31998