Opera, Pars XIV, 1: De civitate Dei libri I-X

Citation preview

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0000unseJ9h7

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVII

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVII

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS XIV, 1

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCML V

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI DE CIVITATE DEI LIBRII-X

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS ED1TORES PONTIFICII M CML V

GO,

GAS

M. A'T

AD FIDEM QVARTAE EDITIONIS TEVBNERIANAE QVAM A. MCMXXVIII-MCMXXIX CVRAVERVNT

BERNARDVS DOMBART

et

ALPHONSVS KALB

panels eniendatis mutatis additis

PRAEFATIO Omnium S. Augustini librorum libri De Ciuitate Dei forsan plurimum peruolutati sunt, saltern adusque recentiora tempora, in quibus Augustini uitae descriptio in libris Confessionum, identidem ocius ociusque editis atque translatis, paululum praeferri uidetur (1). Ab antiquis tamen temporibus et a media, quae uocatur, aetate codices De Ciuitate Dei fere centum uiginti plures adseruati sunt quam codices Confessionum (2), at oportet meminisse codices De Ciuitate Dei saepe sumptuosos (3) et ideo forsan maiore cura seruatos esse quam codices magis uulgares Confessionum. Horum numero ingentium codicum triginta fere tantummodo in uariis editionibus criticis usurpati sunt, quod tamen sufficere uidetur ut S. Augustini uerba satis integra restituantur, saltern in libris I-XVI, quorum codices antiquissimi ac fide digni supersunt, inter quos eminet Lugdunensis 607, saec. VI (lib. I-V) (4) et Corbeiensis, postea Sangermanensis

(1) Vide ex. gratia Gesamtkatalog der Preussiscben Bibliotbeken, Berlin, 1935, c. 477588 (extr.) ; A. de Laborde, ~L.es Manuscrits a peinture de la Cite de Dieu, Paris, 1909, p. 134-169. (2) A. Wilmart, La tradition des grands outrages de S. Augustin, III, in Miscell. Agostiniana, II, Roma, 1931, p. 279-294 et p. 314, adn. 1. Huic pulcherrimo elencho 376 codicum sequentes addere possis, qui casu nobis occurrerunt : 377 Brugge, Bibl. Episcopalis 9 b 5, saec. XV. 378 Brussel, Kon. Bibl. 9015-16, saec. XV. Cfr L. Fourez, in Rev. beige d’arcbeologie et d’histoire de Part, XXIII, 1954, p. 73-110. 379 Kd>BENHAVN, Danish Rigsarkiv (,,Pergaments blade 1-10”), saec. X (lib. I, 12-15). Cfr Jurgen Rasted, in Classica et Mediaeualia, IX, 1947, p. 195-199 (cum facs. ; textus proxime accedit ad cod e). 380 Milano, Ambr. C 238 inf. et E 26 inf., saec. V-VI (fragm. libr. XVI et XVII). Cfr E. A. Lowe, Cod. Lat. Ant., n. **325. 381 Orleans, 13i, saec. VIII (exc. fol. 61). Cfr E. A. Lowe, Cod. Lat. Ant., n. 802. 382 Salamanca, Universidad 149, saec. XV. [Cfr Addenda, p. viii*]. Insuper plerumque seorsum inueniuntur in codicibus quaedam partes totius operis, ut .Dicta Sibyllae’ (lib. XVIII, 23) (uide B. Bischoff, Die Lateinischen Ueberset^ungen und Bearbeitungen aus dem firacula Sibylina’, in Melanges J. de Ghellinck, I, Gembloux, 1951, p. 124, adn. 4), uel .Miracula S. Stephani’ (lib. XXII, 8) (cfr Bibl. Hag. Latina, 7863-7867 ; et in apparatu cod. if) (3) Cfr A. de Laborde, Les Manuscrits a peinture de la Cite de Dieu, Paris, 1909. (4) Lyon, Bibl. de la Ville 607 (523 bis). 138 fol. (= L). Cfr E. A. Lowe, Cod. Lat. Ant., n. 784. Nonnullis foliis amissis hac partes desiderantur : lib. I, c. 1 usque ad capitis 14, 4 uerba tres pueri ; lib. Ill, c. 17 uerba Ianiculum usque ad credi solet (c. 17, 98-134) ; lib. Ill, c. 20, 61 : etiam fauentibus usque ad c. 31, 14 : si humanum ; lib. IV, c. 13, 17 : officiis et operibus usque ad c. 23, 53 : Terminus et iuuentas ; lib. V, c. 5, 64 : ad aequalitatem usque ad c. 6, 30 : ne in ipsis quidem ; lib. V, c. 26, 39 desunt uerba inde ab et Christiana usque ad finem libri. Quae etiam nunc restant folia, haud raro uetustate uel humiditate adflictata sunt. Primae manus errores aequalis fere manus correxit. At saeculis elapsis alia manus (L2) quaedam loca emendare conatus est quae emendatione minime egerunt. Etenim

31994

VI*

766 ac nunc partim Parisiensis (B. N. Lat. 12. 214) (lib. I-IX) partim Leningradtensis (Q. v. I, N° 4) (lib. X) saec. VI (*), ac praesertim Veronensis XXVIII (26) (lib. XI-XVI), qui, omnium Augustini codicum antiquissimus, ab ipsius Augustini tempore originem ducit (saec. V in.) (* 1 2). Quod ad libros XVII-XXII attinet, minus commode res se habet ac satis habendum saeculi X sequentiumque superesse codices, quorum tamen aliqui modo fide dignissimo alia exemplaria imitantur, praesertim codex Patauinus 1469 (saec. XIV). Arduum autem est codicum De Ciuitate Dei stemma conficere, cum multi codices non omnium librorum uerba ex eodem codice principali uel archetypo hauriant. Conatus est Dombart libri primi stemma componere (3). Quamuis utile, ad ceteros libros quod spectat modicum tantummodo adiumentum adfert. Reuera uariae lectiones, etsi sat numerosae, raro magni momenti sunt, ita ut penitus continuata indagatio ualde ramosae traditionis historiam traditionis patefaceret, ad uerba autem componenda minimam tantummodo uim adferret. Variis traditionis ramis innexis, decretu difficile uidetur quaenam uariae lectiones ad primam recensionem De Ciuitate Dei pertineant, quaenam ilia contineantur quam S. Augu¬ stinus in epistula sua ad Firmum (1. 1-5) significat [et quam Kalb, epistulam ad Firmum ignorans, iam suspicatus erat, lectionibus codicum Lugdunensis et Corbeiensis inter se discre-

L

optime textum describit, interpolationum omnino immunem, etsi haud raro

A. Kalb, t. I, p. m). Codicis L apographon habemus in codice Lugdunensi 606 (523), fol. 219, saec. IX, de ciuitate Dei libros I-XIV continente, quorum quinque priores (= A) ex L descripti sunt. Ita nonnullae lacunae codicis L apographo eiusdem fere praestantiae explentur. Attamen, cum A ex L describeretur, L iam frustrates erat prioribus foliis, ita ut fol. 1-6 codicis A alio ex fonte manauerunt, et probabilius quidem ex eodem codice quo libri VI-XIV hausti sunt. Quas partes codices A, quae non ex L fluxerunt, / nominant. Quae correxit in L manus fere aequalis recepit A, minime uero correcturas IA (1) Fol. 323. (= C). Cfr E. A. Lowe, op. cit., n. 635. Etsi optima origine et eximia arte insignitur, numerosioribus mendiis ac corruptelis laborat, cfr E. Hoffmann, in CSEL t. XL, p. iv-vii. Codicis C apographon exstat in cod. Vniuersitatis Basileensis, Fragm. I. 4. A (circa 770). Continet capita lib. II, c. 28-III, c. 1 ; III, c. 13-14, 19-31 ; V, c. 2-5, 19-22 ; VI, c. 10-VII, c. 1 ; IX, c. 13-X, c. 7 ; X, c. 11-32 ; XI, c. 21-23. (Nescio ubi scriba hausit fragm. libri XI qui numquam in cod. C exstitit.) De hoc codice uide P. Lehmann, in Palaeographia Fatina, II, 1923, p. 56-60 et tab. I. (2) Fol. 244. (= V). Cfr E. A. Lowe, op. cit., n. 491. Maximae sinceritatis est; nihilominus scribarum errores uel etiam interpolation es hie illicque occurrunt. Insuper quaedam litteras euanidas coniecturis parum prosperis restituere conati sunt correctores. Vide E. Hoffmann, t. I, p. vn sq. ; A. Kalb, t. I, p. iv. (3) Editio quarta, t. I, p. XXXIII. scriba indebite uocabula transposuit (cfr

VII*

pantibus innixus j1)]. Etenim fieri potest, etiam ueri simile est, discrepantias inter hos codices ab ipso S. Augustini exemplari emendato originem trahere. At quis indicare poterit quaenam uariae lectiones exemplari originali contineantur, quaenam emendato ? Augustini enim emendationes tarn in Lugd. quam in Corb. forsan receptae sunt, ac critica interna modicam tantum uel nullam claritatem in his adferre queat. Ouapropter Kalb, cum librum a Dombart euulgatum denuo ederet, ita uerba composuit ut ambabus codicum stirpibus, praeprimis tamen iureque merito Lugd. niterentur. Ac reapse satis habendum Augustinum quae scripserat relegisse, etsi numquam accurate demonstrare poterimus ubinam et quomodo uerba primigena mutauerit. Atque omnino certum est,. id ostendi non posse in libris XI sqq., quorum antiqui ac integriores codices singularum stirpium iam non exstant. His de causis ac ex parte ne traditam formam mutaremus editionis quam Dombart et post eum Kalb pari eruditione ac studio curauerunt, nullas ei adferri licere existimauimus mutationes quam quas ipse Kalb proposuerat in t. II p. xxn ac in ephemeride Philologies, t. lxxxvii, 1932, p. 477-480. Sed et praecepto S. Augustini obsequendum uisum est de diuidendo opere in partes duas, primam X, alteram XII libros complectentem, cuius diuisionis rationem memorat in epistula ad Firmum, quam, amplius decennio post editum a Kalb opus, inuenit ac primum euulgauit Dom Lambot (2). Ex eadem epistula patet etiam (3) argumenta singulorum capitum, quibus in omnibus editionibus inde a Viuitiana a. 1522 omnes libri de Ciuitate Dei in parua fragmenta diuiduntur, primo conscripta esse qualem indicem analyticum, operi non interponendum, sed anteponendum uel postponendum ita ut singuli libri XXII nequaquam intermitterentur (4). (1) Ibid. t. II, p. xix, adn. * : ..Oritur quaestio, num codicibus L (/l) et C (rell.) duae diuersae .Ciuitatis Dei’ recensiones ex ipsius Augustini aetate nobis traditae sint, cum libros, quos manipulatim primum in lucem editos esse constat — cuius editionis progeniem L esse opineris —, postea t o t o opere absoluto non sine aliqua orationis correctione in unum coactos esse coniectari possit.” (2) C. Lambot, Fettre inedite de S. Augustin relative au ,De Ciuitate Dei’ in Rev. benedictine, LI, 1939, p. 109-121 (infra, p. iii-iv). Occurrit tantum in codicibus Remensi 403 (saec. XII ex.) et Parisiensi Sainte Genevieve 2757 (saec. XIV; addita est epistula alia manu saec. XV). (3) Infra, p. iv, 1. 46-47. (4) Breuiculus in V additur manu posteriori (saec. IX) ; deest in L cuius priora folia iam non exstant; inuenitur in C in capite totius operis : INC. LIB. PRIMVS PRAELATO CANONE QVOD INDICATVR QVID LIB. QVISQ. CONTI¬ NENT ; item in nonnullis codicibus inde a saec. IX (C [lib. I-X] ; V [lib. XI-XIV] ; A r [lib. XI-X1H] ; F [lib. XIII, XVI, XVII] ; p q [lib. I-XXII] ; g [lib. XVIXXII] ; / [XVI-XXI]). At saec. V iam allegantur ab Eugippio in eius excerpta ex S. Augustini operibus. Textus Breuiculi infra legitur p. V-XLV. Vice huius authentici Breuiculi in quibusdam codicibus (F r H g b D A) alia dantur argumenta uel summaria, quorum quaedam excusit A. Kalb (t. II, p. xm-xix).

VIII*

Ceteroquin etiam breuiculum hunc a S. Augustino esse compositum apte demonstrauit H. Marrou (1). Porro non irreuerenter opus Dombart et Kalb nos tractaturos putauimus minora quaedam mutando, praeeunte D. De Bruyne (2); quas emendationes haud dubium quin praelaudati arte critica peritissimi uiri et ipsi probassent. * *

*

Iucundum denique officium praestandum remanet grates persoluendi sinceras aedibus Lipsianis Teubnerianis, quod magno animo permiserunt ut editio Teubneriana De Ciuitate Dei in Corpore Christianorum adsumeretur. Nisi tam liberaliter litteris rnagis fauissent quam rebus suis consuluissent, non potuisset emitti editio haec. Nec minus sincere grates rependendae F. Rommel et E. Forges et J. Fraipont, qui in plagulis recognoscendis et indicibus conficiendis opem tulerunt.

(1) La division en chapitres des livres de ,La Cite de Dieu’, in Melanges J. de Gbellinck, I, Gembloux, 1951, p. 235-249. Attamen quidam cum Kalb dubitare potest an Augustinus ipse summarium XX, 4 confecisset : ,,Quod ad disserendum de nouissime iudicio Dei ... prolatus sit (scilicet ipse Augustinus)”. (2) Les citations bibliques dans le ,De Ciuitate Dei’, in Rev. Biblique, XLI, 1932, p. 550-560.

Addenda. — Codicum elencho ab Andrea Wilmart digesto J. Vielliard ex schedis officinae ‘Institut de recherche et d’histoire des textes’ haec addit fragmenta et excerpta :

383 Basel, Universitat F. VIII. 1, fol. 1, saec. XV. 384 Bern, Stadtbibliothek 260, fol. 38^-39, saec. XIII-XV. 385 Bordeaux, Bibl. mun. 11, fol. i86v-i87v, saec. XII (excerpta). 386 Brussel, Kon. Bibl. 10.615-729, fol. i83v, saec. XII (excerpta). 387 Laon, Bibl. mun. 471, fol. 92V, saec. XII-XIII (excerpta). 388 Ljubljana, Universitat 334, fol. 326v, saec. XV (excerpta). 389 Paris, Bibl. Univ. 570, fol. 1-4 (lib. I, c. 1-10), saec. XV. 390 Paris, Bibl. Nat. lat. 3835, fol. 2iv-26v, saec. XI (excerpta).

391 Paris, Bibl. Nat. lat. 6601, fol. 69-70, saec. IX-X (excerpta). 392 Paris, Bibl. Nat. lat. 7400 B, fol. 1, saec. X (fragm.). 393 Troyes, Bibl. mun. 567, fol. 74-77v, saec. XII (excerpta). 394 Zurich, Stadtbibliothek C. 58, fol. 146-147, saec. XII (excerpta).

BIBLIOGRAPHIA SELECTA (*)

Generalia G. Abruzzese, Sant Agostino nella lotta delle due civiltd, in Augustiniana, Napoli, 1930, p. 117-125. G. Bardy, La formation du concept de la Cite de Dieu in L’Annee theologique, XII, 1952, p. 5-19. Id., Definition de la Cite de Dieu, ibid., p. 113-129. R. H. Barrow, Introduction to St Augustine. The City of God. London, 1950. J. Biegler, Die Ciuitas Dei des hi. Augustinus in ihren Grundgedanken dargelegt, Paderborn, 1894. Fr. A. Blittner, De Ciuitate Dei commentarii, Mainz, 1845. G. Boissier, La Cite de Dieu de S. Augustin, in Rev. des Deux Monies, XCVII, 1898, p. 345-372 (= La fin du Paganisme, t. II, Paris, 1891, p. 339-390). N. Bonwetsch, Von der Stadt Gottes, in Mittheilungen und Nachrichten fur die Evangelische Kirche in Rusland, Riga, 1891, p. 193-20. P. Brezzi, La concezione agostiniana della Citta di Dio, Galatina, 1947. J. H. S. Burleigh, The City of God, a Study of St Augustine s Philosophy, London, 1949 . C. Butti, La mente di 5. Agostino nella Citta di Dio, Firenze, I93°; F. Cayre, La Cite de Dieu, in Rev. Thoniiste, XXXV, 1930, p. 487-507Id., Le docteur des deux Cites, in Rev. de I’Universite d’Ottawa, XIX, 1949, p. 281-303. J. V. de Groot, De Stud Gods van den H. Augustinus, in De Katholiek, CLVI, 1919, p. 81-103; 193-214. G. Della Rocca, La Citta di Dio di Aurelio Agostino Santo, in Studi dedicati a G. Del Vecchio, I, Modena, 1930, p. 125-162. Id., La Citta di Dio di Sant’ Agostino, Napoli, 1930. A. Dicker, De eenheid van St Augustinus’ De Civitate Dei, in Studia Catholica, VI, 1929-30, p. 110-126 ; 164-181. R. Frick, Geschielite der Reich-Gottesgedankens in der alten Kirche bis zu Origenes und Augustin, Giessen, 1928. F. Ghera, I problemi del cristianesimo antico nella Citta di Dio, Palermo, 1939. Gonzague de Reynold, S. Augustin et la civilisation catholique, in Miscell. Augustiniana, (Rotterdam), 1930, p. 382-390. (1) Bibliographiam generalem de S. Augustini uita et operibus uide in capite tomi XXVII huius collectionis.

X*

H. T. Karsten, Augustinus over het Godsrijk, Haarlem, 1914. R. Knopf, Die Himmelstadt, in Neutestamentliche Studien G. Heinrici dargebracht, Leipzig, 1914, p. 213-217. A. Lauras et H. Rondet, Le theme des deux Cites dans l’oeuvre de saint Augustin, in Etudes Augustin., Paris, 1951, P- 97-160. J. Mausbach, Die Stellung des hi. Augustinus in der christlichen Kultur geschichte, in Hochland, XIII, 1915-16, p. 529-544. Roy J. Deferrari et M. J. Keeler, St Augustine’s City of God : its Plan and Development, in American Journal of Philol., L, 1929, p. 109-137. E. Salin, Ciuitas Dei, Tiibingen, 1926. O. Seeck, Geschichte des Untergangs der Antiken Welt, t. VI, Stuttgart, 1920, p. 1-32 : Augustin und sein Gottesstaat. H. Scholz, Glaube und Unglaube in der Weltgeschichte. Ein Kommentar zu Augustins De Ciuitate Dei, Leipzig, 1911. V. Stegemann, Augustins Gottesstaat, Tubingen, 1928. E. Troeltsch, Augustin, die christliche Antike und das Mittelalter im Anschluss an die Schrift De Ciuitate Dei, Miinchen, 1915. M. Velez, La Ciudad de Dios como filosofa de la historia, in Religion y Cultura, XXI, 1933, p. 55-81. Id., Las dos ciudades de S. Agustin, la de Dios y la de Satanas, ibid., XXI, 1933, p. 161-192. H. von Campenhausen, Augustin als Kind und TJeberwinder seiner Zeit, in Die Welt als Geschichte, XIII, 1953, p. 1-11. P. von Sokolowski, Der hi. Augustin und die christliche Zivilisation, Halle, 1927. Textus Editiones, Codices, Critica Textvs, Latinitas (1).

B. Dombart, Zur Textgeschichte der Ciuitas Dei seit dem Entstehen der ersten Drucke, Leipzig, 1908 (— Texte und Untersuchungen, XXXII, 2a). F. Fiumi, Le edizione del De Ciuitate Dei di S. Agostino del secolo XV, Firenze, 1930. G. Salvi, Di un preteso contributo dato dal monastero di Subiaco alia Biblioteca Vaticana (editio princeps Sublacensis), in Benedictina, IV, 1950, p. 283-295. A. de Laborde, Les manuscrits a peinture de la Cite de Dieu, 3 vol. Paris, 1909. A. Wilmart, La tradition des grands ouvrages de S. Augustin, III. La ,,Cite de Dieu”, in Miscellanea Agostiniana, II, Roma, 1931, p. 279-294.

(1) Cfr infra, p. xxii*.

XI*

C. Lambot, Lettre inedite de saint Augustin relative au ,De Ciuitate Dei , in Rev. Bened. LI, 1939, p. 109-121 (1). H. I. Marrou, La division en chapitres des livres de la Cite de Dieu, in Melanges J. de Ghellinck, I, Gembloux, 1951 p. 235-249. B. Dombart, De codicibus quibusdam librorum Augustinianorum de Ciuitate Dei, Norimbergae, 1862 (progr.). A. Kalb, Zum Text der Ciuitate Dei Augustins (cod. Petropolitanus), in Blatter fur das Bayensche GymnasialSchulwesen, 1927, p. 159-165. Id., Bemerkungen zum Text der ,Ciuitas Dei’ Augustins (cod. Veronensis), in Philologus, LXXXVII, 1932, p. 477-480. P. Lehmann, Ein Basler Fragment des Nordfranzosischen azTypus, in Palaeographia Latina, II, 1923, p. 56-80 et tab. I. J. Rasted, A Fragment of Augustinus De Ciuitate Dei, in Classica et Mediaeualia, IX, 1947, p. 195-199. A.Wilmart, Un nouveau temoin de 1’ecriturea.b de Corbie (Lon¬ don, Harley 4980,) in Rev. Bened., XLII, 1930, p. 269-272. L. Wohleb, Zur Wertung der altesten Textzeugen fiir Augu¬ stins Gottesstaat (cod. Lugdunensis), in Berliner Philol. Wochenschr., XXXV, 1915, c. 476-477. L. Fourez, L’eveque Chevrot de Tournai et sa Cite de Dieu (cod. Bruxellensis 9015-16 cum picturis I oh. van Eyck), in Rev. beige d’archeologie et d’histoire de I'art, XXIII, 1954, p. 73-no. ^ C. L. Balmus, Etude sur le style de saint Augustin dans les Confessions et la Cite de Dieu, Paris, 1930 (2). M. C. Colbert, The Syntax of the De Ciuitate Dei of Saint Augustine, Washington, 1923 (= Patrist. Studies, 4) (3). C. S. Mahoney, The Rare and Late Nouns, Adjectives and Adverbs of Saint Augustine s De Ciuitate Dei, Washington, I935 (= Patristic Studies, 44). M. B. Schieman, The Rare and Late Verbs in St Augustine’s De Ciuitate Dei, Washington, 1938 (= Patristic Studies,

53) (4)A. F. West, ,Philosophaster’ (De Ciuitate Dei II, 27), in Classical Philology, XI, 1916, p. 101-102. Textvs biblicvs

D. De Bruyne, Les citations bibliques dans le De Ciuitate Dei, in Rev. Biblique, XLI, 1932, p. 550-560. (1) Cfr H. I. Marrou, Ra technique de Pedition a Pepoque patristique, in Vigiliae Christianae, III, 1949, p. 217-220. (2) Cfr Chr. Mohrmann, in Vigiliae Christianae, II, 1948, p. 177 sqq. (3) Cfr O. Plasberg, in Philol. Wochenschr., XLIV, 1924, c. 536-538. (4) Cfr Chr. Mohrmann, in Rev. des Etudes Ratines, XVI, 1948, 440-442.

XII*

Clavsvlae metricae G. Reynolds, The Clausulae in the De Cinitate Dei, Washing¬

ton, 1924 (= Patristic Studies, 7). Translationes

uersiones anglicae : E. Baker, London, 1931. M. Dods. Introd. by Th. Merton, New York, 19502; J. Healy, Toronto, 19452; D. B. Zema, G. G. Walsh, G. Monahan. Introd. by Et. Gilson, New York, 1950-1952. uersiones gallicae : G. Bardy, Paris, 1949 (excerpta) ; P. De Labriolle et J. Perret, Paris, 1941-1946. uersiones germanicae : A. Schroder, Kempten, 1911-1916 (Bill, der Kirchenvater‘1, 1, 16, 28). C. J. Perl, Salzburg, 1951-1953. uersio hispanica : J. C. Diaz de Bayral, Madrid, 1930; Buenos-Ayres, 19412. uersiones italianae : G. de Libero, Milano, 19372; G. Giorgi, Firenze, 1927-1930. uersiones neerlandicae : J. Wytzes, Kampen, 1947; A. Sizoo, ibid., 1947 (excerpta). uersio nipponica : M. Nakayama, Tokyo, 1932 (excerpta). uersio poloniensis : L. Kubicki, Warszawa, 1930-1937 (1). Fontes Alfr. Adam, Der manichaische Ursprung der Lehre von den zwei Reichen bei Augustin, in Theol. Literaturzeitung,

LXXVII, 1952, c. 385-390-. S. Angus, The Sources of the First Ten Books of Augustine’s De Civitate Dei, Princeton, 1906. J. Draseke, Zu Augustinus’ De Ciuitate Dei, XVIII, 42. Eine quellenkritische Untersuchung, in Zeitschr. fiir wissensch. Theologie, XXXII, 1889, p. 230-248 (2).

(1) Vide etiam A. de Laborde, op. tit. ; A. Wilmart, Tradition, p. 279, adn. 2 ; Galbiati, in A. Agotiino, Milano, 1931 (cod. Ambr. 153 uersionis italianae saec.

XIV). A. Garcia De la Fuente, Una traduction inedita castellana de Ea Ciudad de Dios de san Agustin, in Religion y Cultura, XV, 1931, p. 275-284. (2) Cfr P. Wendland, Eine Drasekesche Hypotbese, in Rbeinische Aluseum, n. F LVI, 1901, p. 113-119.

XIII*

C. Frick, Die Quellen Augustins im XVIII. Buche seiner Schrift de Ciuitate Dei, Hoxter, 1886 (progr.) (x). J. Geffcken, Zwei griechischen Apologeten, Leipzig, 1907, p. 318-322. H. Leisegang, Der Ursprung der Lehre Augustins von der ,Ciuitas Dei’, in Archiv fur Kulturgeschichte, XVI,1925-6, p. 127-158. J. Ratzinger, Herkunft und Sinn der Ciiiitas-Lehre Augu¬ stins, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, p. 965-981. E. W inter, De doctrinae neoplatonicae in Augustini Ciuitate Dei uestigiis, Friburgi Heluet., 1928. P. Solmsen, New Fragments of Cicero’s ,De Re Publica’ (De Ciuitate Dei, XIX, 21), in Classical Philology, XXXVII, 1940, p. 423-424M. Testard, Note sur le De Ciuitate Dei XXII, 24 : exemple de reminiscenses ciceroniennes de S. Augustin, in Augu¬ stinus Magister, I, Paris, 1954, p. 193-200. F. Walter, Zu Cicero und Augustinus (De Ciuitate Dei, II, 16), in Philol. Wochenschr. LXI, 1941, p. 431-432. Ch. Nailis, Aurelius Augustinus en Euhemerus, in Philol. Studien, XI, 1939-40, p. 81-89. S. Colombo, Lattanzio e S. Agostino, in Didaskaleion,X, 1931, p. 1-22.

H. Kuhlmann, De ueterum historicorum in Augustini De Ciuitate Dei libro I, II, III uestigiis, Schleswig, 1900 (progr.). W. Clausen, Notes on Sallust’s Historiae (De Ciuitate Dei, II, 18) in American Journal of Philology, XXXIV, 1947, p. 293-301. A. Kurfess, Der Historiker Sallust in Augustins Gottesstaat, in Theol. Quartalschr., CXVIII, 1937, p. 341-356. B. Altaner, Augustinus und die neutestamentlichen Apokryphen, Sibyllinen und Sextuspriiche, 8. Die christlichen Sibyllinen, in Anal. Bollandiana, LXVII, I949> P- 244247. A. Kurfess, Die Sibylle in Augustins Gottesstaat, in Theol. Quartalschr., CXVII, 1936, p. 532-542. Id., Augustinus und die Tiburtinische Sibylle (De Ciuitate Dei, XVIII, 23), in Theol. Quartalschr., CXXXI, 1951, p. 458-463. P. Keseling, Publius

Syrus bei Augustinus (De Ciuitate Dei, IV, 3), in Philol. Wochenschr., XLIX, 1929, c. 495-

496. ... Tr. Hahn, Tyconius-Studien, Leipzig, 1900.

(1) Cfr B. Altaner, 1950, p. 37-45-

Augustinus und Ju/ius Africanus,

in

Vigiliae Christianae,

IV,

XIV*

H. A. van Bakel, Tyconius, Augustinus ante Augustinum, in Nieuw Theol. Tijdschr., XIX, 1930-31, p. 36-57 (1). C. H. J. Francken, Fragmenta M. Ter. Varronis quae inueniuntur in libris Augustini De Ciuitate Dei, Leiden, 1836. D. Gruppe, Die U eberlieferung der Bruchstiicke von Varro, Antiquitatis Rerum Humanarum, in Miscell. Th. Momm¬ sen, Berlin, 1877, p. 54°"554G. Luttgert, Theologumena V arroniana a S. Augustino in indicium uocata, I-II, Sorau, 1858-59 (progr.) (2). D. Bassi, Sant Agostino e Virgilio, in Annali del Istruzione media, VI, 1930, p. 420-431. P. Keseling, Virgil bei Augustin, in Philol. Wochenschr., LXII, 1942, c. 383-384Id., Nochmals Virgil bei Augustin, ibid., LXIV, 1944, c. 95-96. F. Martinez Moran, Algunas ideas virgilianas en La Ciudad de Dios, in Archivo Agustiniano, XLIV, 1950, p. 413426. K. H. Schelkle, Virgil in der Deutung Augustins, Stuttgart, 1940. W. M. A. van de Wijnpersse, Vergilius bij Augustinus, in Studia Catholica, VII, 1930-31, p. 132-140. J. Vasold, Augustinus quae hauserit ex Virgilio, Monad, 1907-8 (progr.) Imitationes et momentvm Dei in Medio Aevo

doctrinae

de

Civitate

H. X. Arquilliere, L’augustinisme politique. Essai sur la formation des theories politiques au moyen age, Paris, 1934. Id., Observations sur l’augustinisme politique, in Rev. de Philosophie, I, 1930, p. 539-556. Id., Reflexions sur Vessence de Vaugustinisme politique, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, p. 991-1002. E. Bernheim, Mittelalterliche Zeitanschauungen in ihren Einfluss auf Politik und Geschichtsschreibung, Miinchen, 1918. P. Brezzi, La concezione agostiniana della Citta di Dio e le sue interpretatione medioevali, in Riv. Storica Italiana, Ser V, vol. 3, fasc. 3, 1938, p. 78-86. Ft. Gilson, Les metamorphoses de la Cite de Dieu, Louvain, 1952. E. Goller, Die Staats-und Kirchenlehre Augustinus und Hire Fortentwicklung im Mittelalter, Freiburg i-Br., 1930. H. Lindau, Augustinus geschichtliche Stellung, in Zeitschr. fur Kirchengeschichte, XXXVII, 1918, p. 406-432

(1) Cfr B. Capelle, in Bull, de theol. ancienne et medievale, I, p. 460. (2) Vide etiam Pauly-Wissowa, Suppl. 6, c. 1229-1242 (Dahlmann).

XV*

U. Mariani, Le teone politiche di S. Agostino e xl loro influsso sulla scuola agostimana del sec. XIV, Firenze, 1933K. Mirbt, Die Stellung Augustins in der Publizistik des Gregorianischen Kirchenstreits, Leipzig, 1888. C. Rodriguez, El magisterio liter ario de San Agustin y la poesia de I irgilio exi la edad media, in Religion y Cultura, XV, 1931, p. 110-138. E. Spiesz, Die Geschxchtsphxlosophie Augustins und Hire Auswirkungen ini Mittelalter, in Schweizerische Rundschau, XXX, 1930-31, p. 298-307; 516-524. J. Sporl, Grundformen hochmittelalterliche Geschichtsanschauungen, Miinchen, 1935. F. Tournier, Les deux Cites dans la litterature cliretienne, in Etudes, CXXIII, 1910, p. 644-665. E. Bernheim, Die augustinische Geschichtsanschauung in Ruotger’s Biographie des Erzbischofs Bruno von Koln, in Zextschr. der Savigny-Stiftung fur Rechtsgeschichte, Kanonist. Abteil., XXXIII, 1912, p. 399-335. B. Gaffrey, Die augustinische Geschichtsanschauung im ,Liber ad amicuni des Bischofs Bonitho von Sutri, Langelsalza, 1918. J. Hashagen, Otto von Freising als Geschichtspliilosoph und Kirchenpolitiker, Leipzig, 1900. J. Schmidlin, Die geschichtsphilosophische und kirchenpolitische Weltanschauung Ottos von Freising, Freiburg i. Br., 1906. G. Hardy, Le ,De Ciuitate Dei’ source principale du ,Dis¬ cours sur VHistoire Universelle’, Paris, 1913. Doctrina et Argumenta Theologica et Philosophica R. Brinton, The Idea of God in the De Ciuitate Dei of St Au¬ gustine, in Church Quaterly Rev., CVIII, 1929, p. 39-55. R. C. de Klerk, St. Augustinus cultuurbeschouwingen, Til¬ burg, 1930.

H. Eibl, Vom Gotterreich zum Gottesstaat, Freiburg i. Br., , 1951, E. Gilson, Eglise et Cite de Dieu chez S. Augustin, in Archives d’histoire doctrinale et litteraire du Moyen-Age, XX, 1954. W. Kamlah, Christentum und Selbstbehauptung. Historische und philosophische Untersuchungen zur Entstehung des Christentums und zu Augustins Burger schaft Gottes, Frankfurt, 1940 (editio altera : Stuttgart, 1951, sub titulo : Christentum und Geschichtlichkeit. Untersuchung des Christentums und zu Augustins ,,Burgerschaft Got¬ tes”).

XVI*

P. Monnot, Essai de synthese philosophique d’apres le XIe livre de la Cite de Dieu, in Archives de Philosophie, VII, 1930, p. 142-185. W. J. M. Mulder, Gottesstaat und Gottesreich, in Miscellanea Augustiniana, (Rotterdam), 1930, p. 212-219. J. Ratzinger, Volk und Hans Gottes in Augustins Lehre von der Kirche, Miinchen, 1954. E. Stakemeier, Ciuitas Dei. Die Geschichtstheologie des hi. Augustinus, Paderborn, 19552. Philosophia historiae G. Amari, II concetto di stovia in Sant’ Agostino, Roma, 1951. P. Brunner, Zur Auseinandersetzung zwischen antiken und

christlichen Zeit- und Geschichtsverstandnis bei Augustin, in Zeitschr. fiir Theol. und Kirche, XIV, 1933, p. 1-25. G. Cataldo, La filosofia della storia nel De Ciuitate Dei di S. Agostino, Bari, 1950. J. Chaix-Ruy, La Cite de Dieu et la structure du temps chez S. Augustin, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, p. 923-932. T. Guitton, Le temps et I’eternite chez Plotin et saint Augustin, Paris, 1933. E. Hendrikx, De visie van Augustinus : De Ciuitate Dei, in L. J. Rogier, De zin der Geschiedenis, Heerlen, 1951, p. 63-88. O. Herding, Augustin als Geschichtsdenker, in Universitas, II, 1947, p. 651-662. H. Hermelink, Die ,ciuitas terrena bei Augustin, in Festgabe Ad. von Harnack, Tubingen, 1921, p. 302-324. E. Hoffmann, Platonism in Augustine’s Philosophy of Histo¬ ry, in Philosophy and History. Essays presented to E. Cassirer, Oxford, 1936, p. 173-190. K. Heussi, VomSinn der Geschichte. Augustinus und die Modernen, Jena, 1930. J. A. Jaegerschmidt, Die Geschichtsphilosophie des hi. Au¬ gustin, in Benedikt. Monatschrift, XII, 1930, p. 270-286. E. Lew alter, Eschatologie und Weltgeschichte in der Gedankenwelt Augustins, in Zeitschrift fiir Kirchengeschi elite, LIU, 1934, p. 1-51. E. Logoz, La philosophie de I’histoire de S. Augustin, in Rev. de theol. et de philos., VI, 1918, p. 281 sqq.; VII, 1919, p. 29sqq. H. I. Marrou, L’ambivalence du temps de I’histoire chez S. Augustin, Montreal, 1950. F. Meda, Sant’ Agostino e la filosofia della storia, in Augu¬ stiniana, Napoli, 1930, p. 21-23. Th. E. Mommsen, St Augustine and the Christian Idea of

XVII*

Progress. The Background of the City of God, in Journal of the History of Ideas, XII, 1951, p. 346-374. F. Neuner, Der geschichtsphilosophische Aufriss von Augustins Gottesstaat,in Theol.-prakt. Quartalschr., CII, 1954, p.20-26. A. Niemann, AugustinsGeschichtsphilosophie, Greifswald, 1895. A. Padoy ani. La Citta di Dio di Sant’ Agostino : teologia e non plosofia della stona, in Sant’ Agostino, Milano, 1931, p. 220-263. \ . Poschl, Augustinus und die Rotnische Geschichtsauffassung, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, p. 957-963. J. Reinkens, Geschichtsphilosophie des hi. Augustin Schaffhausen, 1866. G. Ruotolo, La filosofia della storia e la Citta di Dio, Firenze 1932; 19502. E. Seeberg, Geschichte und Geschichtsanschauung dargestellt an altchristlichen Geschichtsvorstellungen, in Zeitschr. fiir Kirchengeschichte, LX, 1941, p. 309-331. G. J. Seyrick, Die Geschichtsphilosophie Augustins nach seiner Schrift De Ciuitate Dei, Leipzig, 1891. G. Simard, Philosophic et theologie de I’histoire d’apres la Cite de Dieu, in Rev. de I’Universite d’Ottawa, VII, 1937, p. 44x'448S. \ ISMARA, La stonografia nella cultura greco-romana, nel pensiero neo-cristiano e in Sant’ Agostino, in Riv. di filo¬ sofia neoscolastica, XX, 1928, p. 261-278. W. von Loewenich, Augustin und das christliche Geschichtsdenken, Giitersloh, 1947. Doctrina politica, ivridica, sociologica

R. Barker, Hoe denkt Augustinus over de Staat ?, in Vox Theologica, XXI, 1951, p. 135-144. N. H. Baynes, The political Ideas of St. Augustine’s De Ciuitate Dei, London, 1936. P. Brezzi, Una ,ciuitas terrena spiritualis’ come ideale storicopolitico di Sant’ Agostino, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, p. 915-922. F. Cayre, Les droits de I’homme dans la philosophic de S. Au¬ gustin, in L’annee theologique, XII, 1952, p. 20-28. G. Combes, La doctrine politique de S. Augustin, Paris, 1927. F. E. Cranz, De Ciuitate Dei, XV, 2, and Augustine’s Ideas of the Christian Society, in Speculum, XXV, 1950, p. 215-225. A. d’Ales, En lisant la Cite de Dieu, in Etudes, CXLI, 1914, p. 318-322. Fr. X. P. Duijnstee, St. Aurelius Augustinus over Kerk en Staat, Tilburg, 1930. K. Eckstadt, Augustins Anschauungen vom Staat, Tubingen, 1912. 2

C.D. I

XVIII*

J. N. Figgis, The Political Aspects of Saint Augustine’s City of God, London, 1921. V. Giorgianni, 11 concetto del Diritto e dello Stato in S. Agostino, Padova, 1951. V. Hrabar, La doctrine du droit international chez saint Augustin, in Archives de philosophic du droit et de sociologie juridique, II, 1932, p. 428-446. B. Jansen, Die Staatsauffassung des hi. Augustinus, in Der Katholische Gedanke, VIII, 1935, p. 74-79. Ch. Journet, Le regime de la chretiente sacrale, in Noua et Vetera, XIV, 1939, p. 244-267. E. Kilzer, The Social Thought of Saint Augustine, in The American Benedictine Review, III, 1952, p. 293-305. L. Kosters, Le ,,droit des gens” chez S. Augustin, in Rev. de droit international et de legislation comparee, XIV, 1933, p. 31-61; 282-317; 637-676. R. T. Marshall, Studies in the Political and Socio-religious Terminology of the De Ciuitate Dei, Washington, 1952 (= Patristic Studies, 86). F. X. Millar, The Significance of St Augustine s criticism of Cicero’s Definition of the State, in Philosophia Perennis. Festgabe J. Geyser, Regensburg, 1930, p. 99-112. Th. M. Parker, St Augustine and the Conception of Unitary Sovereignty, in Augustinus Magister, II, Paris, 1954, P- 951-957-

H. Robbers, Mensch en Gemeenschap bij St. Augustinus en St. Thomas, in Studien, CXXXII, 1939, p. 250-259. 0. Schilling, Die Staatslehre des hi. Augustin nach De Ciuitate Dei, in Aurelius Augustinus. Festschrift der Gorresgesellschaft, Koln, 1930, p. 301-313. U. Schroeder, Augustins Ansicht vom christlichen Staat als Glied der Ciuitas Dei, Greifswald, 1922. B. Seidel, Die Lehre vom Staat beim hi. Augustinus, Breslau, 1910 (= Kirchengeschichtliche Abhandlungen, IX, 1). Fr. Stratmann, Die Heiligen und der Staat, III, Frankfurt, 1950, p. 199-260. J. Trebst, Die vier Staatsbilder Augustins in der Ciuitas Dei, Jena, 1921.

A. Truyol-Serra, El Derecho y el Estado en San Agustin, Madrid, 1944. J. van der Grinten, De Staatsleer van Augustinus, in Studia Catholica, VI, 1929-30, p. 309-329. C. van Gestel, De Staatsleer van St. Augustinus, in Thomistisch Tijdschrift, I, 1930, p. 756-770. C. V. van Horn, Beitrage zur Staatslehre St. Augustins nach De Ciuitate Dei I, Breslau, 1934. B. Wendorff, Die Staatslehre des Aur. Augustinus nach De Ciuitate Dei, 1926.

XIX* J. Wytzes, Enige gedachten van Augustinus over den Staat, in Pliilosophia Reformata, III, 1938, p. 25-43. A. Zivkovic, Ciuitas terrena kod sv. Augustina, in Bogoslov Smotra, XVIII, 1930, p. 51-66.

F. Cayre, La philosophie de la paix. Les conditions de la paix dans la Cite humaine d’apres saint Augustin, in L’Annee Theologique, VI, 1945, p. 148-173. \ . de la Briere, La conception de la paix et de la guerre chez Saint Augustin, in Rev. de philosophie, I, 1930, p. 557-572. H. Fuchs, Augustin und der antike Lriedensgedanke. Untersuchungen zum neunzehnten Buch der Ciuitas Dei, Berlin, 1926. A. Jaeger, Augustin und der antike Lriedensgedanke, in Neue Philolog. Untersuchungen, 1928. C. Bickersteth, St Augustine’s City of God and the War, in Church Quaterly Rev., LXXX, 1916, p. 347-358. J. Bourgeot, Augustins Philosophie des Friedens und des Krieges, 1926.

Qvaestiones selectae A. Dicker, Karakter en Cultuur der Romeinen in St. Augusti¬ nus’ De Ciuitate Dei I-V, Nijmegen, 1931. L. J. Elfrink, Het oordeel van den Kerkvader Augustinus over de Romeinsche Oudheid. Bijdragen tot een commentaar op de eerste vijf boeken van de Ciuitate Dei, Pretoria, 1942. A. Souter, The Extent of Territory belonging to Cities in the Roman Empire (De Ciuitate Dei, III, 15), in Classical Rev. XXXVII, 1923, p. 155. E. Holland, Three Passages in saint Augustin (De Ciuitate Dei, VIII, 11), in Serta Eitremiana, Oslo, 1943, p. 112 sq. B. Lacroix, La date du XIe livre du De Ciuitate Dei, in Vigiliae Christianae, V, 1951, p. 121 sq. A. Nygren, Die Ehrenrettung von ,amor' bei Augustin (De Ciuitate Dei, XIV, 7), in APATMA M. P. Nilsson dedicatum, Lund, 1938, p. 367-373. G. Simard, Les quatres livres historiques de la seconde partie du De Ciuitate Dei, Livres XV-XVIII, in Rev. de I’Universtite d’Ottawa, VII, 1937, p. 65*-72*. Fr. Bliemetzrieder, Leber St Augustin’s Schrift De Ciuitate Dei (XV, 4), in Theol. Quartalschr., XCV, 1913, p. 101119. J. Hubaux, L’enfant d’un an (De Ciuitate Dei, XVIII, 53), in Hommages a J. Bidez et Lr. Cumont (Collect. Latomus, 2), Bruxelles, 1949, p. 143-158. W. Kamlah, ,Ecclesia und ,Regnum Dei’ bei Augustin (De Ciuitate Dei, XX, 9). Augustins Ansicht uber Kirche und Gottesreich, in Philologus, XCIII, 1938, p. 248-264.

XX*

K. Muller, Kirche und Reich Gottes bei Augustin (De Ciuitate Dei, XX, 9), in Zeitschr. fur neutestamentliche Wissenschaft, XXVII, 1928, p. 202-211. W. Rambach, ,Ecclesia’ und ,Regnum Dei’ bei Augustinus. Zu De Ciuitate Dei, XX, 9, in Philologus, XCIII, 1938, 248-265. H. Delehaye, Les 'premiers ,,Libelli miraculorum”, in Anal. Bolland., XXIX, 1910, p. 427-434 ( = Les origines du culte des martyrs, Bruxelles, 19332, chap. IV). A. Stolz, Zu den Wunderkapitelen im 22. Buck der Ciuitate Dei, in Theologie und Glaube, XVIII, 1926, p. 843-855. P. De Vooght, La theologie du miracle selon S. Augustin, in Recherches de thiol, ancienne et medievale, XI, 1939, p. 197222 (cfr ibid., X, 1938, p. 317-343 XI, 1939, p. 5-16). R. Bracco, La Romanita di S. Agostino, Tolentino, 1930. G. Bronzini, Romanita di S. Agostino, in Conuiuium, III, 1931, p. 247-261. J. D. Burger, Augustin et la mine de Rome, in Rev. de theolo¬ gie et de philosophic, XXX, 1942, p. 177-194. A. Calderini, Riflessi di storia antica nel ,De Ciuitate Dei’, in Sant’ Agostino, Milano, 1931. P. Gerosa, Sant’ Agostino e la decadenza dell’ impero Romano, in Didaskaleion, IV, 3-4, 1915, p. 257-393. Id., S. Agostino e VImperialismo Romano, in Miscellanea Agostiniano, II, Roma, 1931, p. 977-1040. Fr. Merzbacher, Augustin und das antike Rom., in Archiv fur Rechts- und Sozialphilosophie, XXXIX, 1950, p. 102-112. J. Straub, Augustins Sorge urn die Regeneratio Imperii. Das Imperium Romanum als Ciuitas terrena, in Historisches Jahrbuch, LXXIII, 1954, p. 34-60. H. yon Campenhausen, Augustin und der Fall von Rom, in Vniversitas, II, 1947, p. 257-268. J. Beumer, Die Idee einer vorchristlichen Kirche bei Augusti¬ nus, in Miinchener Theolog. Zeitschr., Ill, 1952, p. 161-175. G. Ceriani, Giustizia e Caritd nella Citta di Dio, Venegono Inferiore, 1941. A. Dufourcq, Rutilius Namatianus contre saint Augustin, in Rev. d’histoire et de litterature religieuse, X, 1905, p. 488-492. F. Til Carlson, De contentione Aurelii Augustini cum paganis in libro eius ,De Ciuitate Dei’, Lund, 1847. H. Lindemann, Die Sondergotter in der Apologetik der Ciuitas Dei Augustins, Munchen, 1930 (1). R. Lorenz, Die Herkunft des augustinischen ,frui Deo’, in Zeitschr. fur Kirchengeschichte, LXIV, 1952-3, p. 34-60. L. Delaruelle, A propos de la Cite de Dieu, in Melanges V. Magnien, Toulouse, 1949, p. 27-38. (1) Cfr E. Bickell, in Gnomon, XIV, 1938, p. 264-268.

NOTAE CODICVM ET EDITIONVM. L

cod. Lugdunensis 607, saec. vi (lib. i-v).

U

correcturae saec. ix.

1

cod. Lugdunensis 606, saec. ix (lib. 1 [in.] ; vi-xiv).

A

cod. Lugdunensis 606, saec. ix (lib. i-v).

V

cod. Veronensis XXVIII(26), saec. v in. (lib. xi-xvi).

C

cod. Corbeiensis, Paris, Bibl. Nat. Lat. 12.214 + Petropolitanus Q. v. I, N° 4, saec. vi (lib. i-x).

R

cod. Monacensis Lat. 6259 (Frising.), saec. x (lib. xv- xxn).

A

cod. Monacensis Lat. 3831 (August.), saec. x (lib. 1xxii).

F

cod. Monacensis Lat. 6267 (Frising.), saec. IX (lib. i-xvni).

K

cod. Coloniensis 75 (lib. i-x).

G

cod. Sangallensis 178, saec. ix (lib. xi-xxii).

r

cod. Monacensis Lat. 13.024 (Ratisb.), saec. x (lib. i-xxii).

B

cod. Bernensis 12-13, saec. xi (lib. i-xxii).

D

cod. Bernensis 352, saec. xi (x ?) (lib. xix-xxii).

H

cod. Monacensis Lat. 28.185 (August.), saec. xiii (lib. i-xxii).

J9

cod. Bernensis 134, saec. x (lib. i-xxii).

(Darmstadt.

2077), saec. vm

a

cod. Parisiensis 2050, saec. x (lib. i-xxii).

b

cod. Parisiensis 2051, saec. x (lib. i-xxii).

d

cod. Parisiensis 2053, saec. x (lib. i-vm).

e

cod. Parisiensis 11.638, saec. x (lib. i-xxii).

f

cod. Parisiensis 11. 637 (Sangermanensis 253), saec. xi (lib. xi-xxii).

g

cod. Parisiensis 12.215 xvi- xxii).

P

cod. Patauinus 1469, saec. xiv (lib. i-xxii).

i1

cod. Patauinus 1490, saec. xiii (lib. i-xxii).

s

specimina cod. S. Crucis saec. x.

(Corbeiensis), saec. X (lib.

138 (Bibl.

Vitt. Emm.)

t

spec. cod. S. Crucis 391 (Bibl. Vitt. Emm.) saec. x.

Z

spec. cod. Farfensis 26 (Bibl. Vitt. Emm.) saec. xi.

v

cod. Parisiensis, Bibl. Nat., nouv. acq. 2171 (lection. Silense), saec. xi (lib. xxn, 8) (edid. G. Morin, Anecd. Maredsol. I, 1894, p. 20-28). excerpta Primasii Hadrumetini (edid. J. Haussleiter, Erlangae et Lipsiae, 1891, p. 162-165). Eugipii Excerpta, ed. P. Knoell, Vindobonae, 1885 (CSEL IX1). E& = Eugipii codex Ambrosianus C 73 inf., saec. vii ; £d = cod. Desnoyersii n. 1720, saec. vm ; E* = cod. Sangallensis n. 176, saec. ix ; Em =

XXII* cod.

Cheltenham. (Mediomont.) n. 12.263, saec; Ep — cod. Parisiensis n. 11.642, saec. ix ; Eq = codicis Parisiensis folia sex postrema ; Et = cod. Parisiensis n. 2109, olim Tellerianus, saec. rx ; Ev = cod. Vaticanus n. 3375, saec. VII. viii

Re

cod. Remensis, Bibl. mun. 403, saec. xn (epist. ad Firmum; item adnotamus uariarum lectionum specimina quae exscripsit Lambot).

P

cod. Parisiensis, Sainte Genevieve 2757, saec. xv (epist. ad Firmum).

ed. princ.

ed. anno 1467 Sublaquei excusa.

ed. Arg.

ed. Argentoratensis typis Iohannis Mentelini anno i468( ?) expressa.

ed. Vind.

ed. Vindelini anno 1470 Venetae excusa.

ed. Mog.

ed. Schoefferi anno 1473 Moguntiae excusa.

ed. Am{erb).

ed. Amerbachi anno 1489 (1490) Basileae excusa.

ed. Viu.

ed. Ludouici Viuis anno 1522 Basileae excusa.

ed. Lou.

ed. theologorum 1576 impressa.

ed. Ben.

ed. Benedictinorum ex Congreg. S. Mauri, excusa Parisiis anno 1685 (*).

v

ed. quae anno 1838 post recensionem Benedictino¬ rum Duebneri inprimis cura Parisiis prodiit.

PL

ed. J. P. Migne, Patrologia Latina, t. 41, 1841(2).

Hoffm.

ed. Eman.

Louaniensium

Hoffmanni, Vindob.

Antuerpiae

anno

Parisiis,

1899-1900 (CSEL

XL) (3).

Wey.

ed. Caroli Weymani, ex offic. Bremensi 1924.

Welld.

ed. J. E. C. Welldonii, Londinii 1924.

Do. !•1 2.2. *

edd. Dombarti Ia (Lipsiae 1863), IIa (1877), IIIa (1905-08), IVs (1928-29, recognouit A. Kalb).

progr.

Dombarti programma gymnasii Norimbergensis a. 1862.

CE

Corpus scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum.

br

D. De Bruyne, Les citations bibliques dans le De Ciuitate Dei, in Rev. Biblique, XLI, 1932, p. 350-560.

Frick, F(ont.) A(ug.)

C. Frick, Die Quellen Augustins in XVIII. seiner Scbrift De Ciuitate Dei, Hoxter, 1886.

Buche

Vncorum angulatorum duae adhibitae sunt formae, quarum una [ ] ea inclusa sunt, quae, quamquam a codicibus exhibentur, tamen rationi ita repugnant ut omittenda uidentur, altera < > ea, quae, etsi haud inepta sunt, librorum tamen manu scriptorum auctoritate parum firmantur. (1) Folia in margine huius editionis adnotantur siglo /a. (2) Item siglo PL in margine huius editionis paginae adnotantur. (3) Folia indicamus in margine siglo V. — De hac editione Vindobonensi, adi quae scripsit P. Lejay, in Rev. critique, XLIX, 1900, p. 165 sq. ; LI, 1901, p. 326 sqq.

I [LIBRI II. RETRACTATIONVM CAP. LXIX.

5

io

15

20

25

30

35

Interea Roma Gothorum inruptione agentium sub rege Alarico atque impetu magnae cladis euersa est, cuius euersionem deorum falsorum multorumque cultores, quos usitato nomine paganos uocamus, in Christianam religionem referre conantes solito acerbius et amarius Deum uerum blasphemare coeperunt. Vnde ego exardescens zelo domus Dei aduersus eorum blasphemias uel errores libros de ciuitate Dei scribere institui. Quod opus per aliquot annos me tenuit, eo quod alia multa intercurrebant, quae differre non oporteret et me prius ad soluendum occupabant. Hoc autem de ciuitate Dei grande opus tandem uiginti duobus libris est terminatum. Quorum quinque primi eos refellunt, qui res humanas ita prosperari uolunt, ut ad hoc multorum deorum cultum, quos pagani colere consuerunt, necessarium esse arbitrentur, et quia prohibetur, mala ista exoriri atque abundare contendunt. Sequentes autem quinque aduersus eos loquuntur, qui fatentur haec mala nec defuisse umquam nec defutura mortalibus, et ea nunc magna, nunc parua locis temporibus personisque uariari, sed deorum multorum cultum, quo eis sacrificatur, propter uitam post mortem futuram esse utilem disputant. His ergo decern libris duae istae uanae opiniones Christianae religioni aduersariae refelluntur. Sed ne quisquam nos aliena tantum redarguisse, non autem nostra asseruisse reprehenderet, id agit pars altera operis huius, quae libris duodecim continetur, quamquam, ubi opus est, et in prioribus decern quae nostra sunt asseramus, et in duodecim posterioribus redarguamus aduersa. Duodecim ergo librorum sequentium primi quattuor continent exortum duarum ciuitatum, quarum est una Dei, altera huius mundi; secundi quattuor excursum earum siue procursum; tertii uero, qui et postremi, debitos fines. Ita omnes uiginti et duo libri, cum sint de utraque ciuitate conscripti, titulum tamen a meliore acceperunt, ut de ciuitate Dei potius uocarentur. In quorum decimo libro non debuit pro miraculo poni in Abrahae sacrificio flammam caelitus factam inter diuisas uictimas cucurrisse, quoniam hoc illi in uisione monstratum est. In septimo decimo (libro > quod dictum est de Samuele: Non erat Cf. August. Retract, ed. P. Knoell(CE 36) p. 180 sqq. 33 Cf. lib. x, c. 8, 1. 7

6 Ps. 68, 10 ; Io. 2,17

1 Interea cum B Gotthorum B Kn. 2 Allaricho Kn. athlarico p 9 differri B2 Kn. 11 est term.] determinatum Kn. 14 consuerunt C (3 Kn. -sueuerunt B p Hoffm. prohibentur B [3 Kn. 19 deorum cult. mult. [3 21 ua¬ nae] uarie p 22 refellentur C 31 deuictos B1 et om. Kn. 34 duo¬ decimo B1 ftp et multi codd. Knoelli (cj. xxi, 3, 65) 37 libro om. (3 Kn. samuhele [3

II

de filiis Aaron, dicendum potius fuit: Non erat filius sacerdotis. Filios quippe sacerdotum defunctis sacerdotibus succedere 40 magis legitimi moris fuit. Nam in filiis Aaron reperitur pater Samuelis, sed sacerdos non fuit, nec ita in filiis, ut eum ipse genuerit Aaron, sed sicut omnes illius populi dicuntur filii Israel. Hoc opus sic incipit: Gloriosissimam ciuitatem Dei etc.]

38 Cf. lib. xvil, c. 5, 1. 33

samuhel C Kn. 38 filius] de filiis B 40 repperitur B Kn. 43 israhel C Kn. Hoc opus — etc. om. (3

41 samuhelis C

Ill [DOMINO EXIMIO MERITOQVE HONORABILI AC SVSCIPIENDO FILIO FIRMO AVGVSTINVS IN DOMINO SALVTEM.

5

i°

15

20

25

30

35

Libros De ciuitate Dei quos a me studiosissime flagitasti etiam mihi relectos sicut promiseram misi, quod ut fieret, adiuuante quidem Deo, filius meus germanus tuus Cyprianus uere sic institit quemadmodum mihi ut instaretur uolebam. Quaterniones sunt XXII quos in unum corpus redigere multum est. Et si duos uis codices fieri, ita diuidendi sunt ut decern libros habeat unus, alius duodecim. Decern quippe illis uanitates refutatae sunt impiorum, reliquis autem demonstra¬ ta atque defensa est nostra religio, quamuis et in illis hoc factum sit ubi oportunius fuit, et in istis illud. Si autem corpora malueris esse plura quam duo, iam quinque oportet codices facias, quorum primus contineat quinque libros priores quibus aduersus eos est disputatum qui felicitati uitae huius non plane deorum sed daemoniorum culturn prodesse contendunt, secundus sequentes alios quinque qui uel tales uel qualescumque plurimos deos propter uitam quae post mortem futura est per sacra et sacrificia colendos putant. Iam tres alii codices qui sequuntur quatemos libros habere debebunt. Sic enim a nobis pars eadem distributa est ut quattuor ostenderent exortum illius ciuitatis totidemque procursum siue dicere maluimus excursum, quattuor uero ultimi debitos fines. Si ut fuisti diligens ad habendos hos libros ita fueris ad legendos, quantum adiuuent experimento potius tuo quam mea promissione cognosces. Quos tamen nostri fratres ibi apud Carthaginem ad hoc opus pertinentes quod est De ciuitate Dei nondum habent, rogo ut petentibus ad describendum dignanter libenterque concedas. Non enim multis dabis sed uix uni uel duobus et ipsi iam ceteris dabunt. Amicis uero tuis siue in populo christiano se desiderent instrui, siue qualibet superstitione teneantur unde uidebuntur posse per hunc nostrum laborem Dei gratia liberari, quomodo impertias ipse uideris. Ego scriptis meis, si Dominus uoluerit, crebro curabo requirere quantum accesseris in legendo. Non te autem latet ut eruditum uirum quantum adiuuet ad cognoscendum quod legitur repetitio lectionis. Aut enim nulla aut certe minima

Incipit praefatio beati Avgvstini episcopi in libris De civitate Deipraem.

2, 4 mihi] michi Re 2 relectos] relictos Re P 11 plura] superscr. P codices] om. P 14 uitae huius] h. u. P daemoniorum] demon. Re P 18 quaternos] IIIIor P 10 a nobis pars] pars a nobis P 23 Si ut] Sicut Re 24 potius] pocius P 26 Carthaginem] Cartaginem Re P 32 impertias] impercias Re P 37 repetitio] repeticio P Re

12

IV

est intellegendi difficultas ubi est legendi facilitas, quae tanto maior fit quanto magis iteratur, ut assiduitate.fuerat in40 maturum. Domine eximie meritoque honorabilis ac suscipiende fili Firme, ad eos sane libros quos De academicis recenti nostra conuersatione conscripsi, quoniam eximietati tuae prioribus ad me litteris innotuisse monstrasti, quomodo perueneris 45 quaeso rescribas. Quantum autem collegerit uiginti duorum librorum conscriptio missus breuiculus indicabit.]

39 assiduitate ... fueratl aliquid excidit ut pitta maturescat quod indiligentia quaeso] quero Re

45

V

BREVICVLVS LIBER I. Praef.

De suscepti operis consilio et argumento.

I.

De aduersariis nominis Christi, quibus in uastatione Vrbis propter Christum barbari pepercerunt. Quod nulla umquam bella ita gesta sint, ut uictores propter deos eorum, quos uicerunt, parcerent uictis. Quam inprudenter Romani deos penates, qui Troiam custodire non potuerant, sibi crediderint profuturos. De asylo Iunonis in Troia, quod neminem liberauit a Graecis, et basilicis apostolorum, quae omnes ad se confugientes a barbaris defenderunt. De generali consuetudine hostium uictas ciuitates euertentium quid Cato senserit. Quod ne Romani quidem ita ullas ceperint ciuita¬ tes, ut in templis earum parcerent uictis. Quod in euersione Vrbis, quae aspere gesta sunt, de consuetudine acciderint belli; quae uero cle¬ ment er, de potentia prouenerint nominis Christi. De commodis atque incommodis, quae bonis ac malis plerumque communia sunt. De causis correptionum, propter quas et boni et mali pariter flagellantur. Quod sanctis in amissione rerum temporalium nihil pereat. De fine temporalis uitae siue longioris siue breuioris. De sepultura humanorum corporum, quae Christianis etiamsi fuerit negata nil adimit. Quae sit ratio sanctorum corpora sepeliendi. De captiuitate sanctorum, quibus numquam diuina solacia defuerunt. De Regulo, in quo captiuitatis ob religionem etiam sponte tolerandae extat exemplum, quod tamen illi deos colenti prodesse non potuit. An stupris, quae etiam sacrarum forte uirginum est passa captiuitatis, contaminari potuerit uirtus animi sine uoluntatis assensu.

II. 5 III.

io IV.

V. 15 VI. VII.

20 VIII.

IX. X. XI. XII. 30 XIII.

XIV. XV. 35 XVI.

Breuiculus] cf. epist. praef. ad Firmum, 47, canon C I, 4 sint C q sunt p ed. princ. v 5 uicerunt C uicerant p q ed. princ. v 8 crediderint C crediderunt p q ed. princ. v 14 cato mss (ex Augustini errore ?) Caesar v 19 prouenerunt p peruenerint q 36 sacrarum C p q ed. princ. (cf. Oros. CE

BREVICVLVS I, 17-36

VI

XVII. 40

XVIII. XIX. 45 XX. XXI. XXII. 5°

XXIII. XXIV. 55 XXV. XXVI. XXVII. 60

XXVIII. XXIX. 65

XXX. XXXI. 70

XXXII. XXXIII. XXXIV.

75

XXXV. XXXVI.

De morte uoluntaria ob metum poenae siue dedecoris. De aliena uiolentia et libidine, quam in oppresso corpore mens inuita perpetitur. De Lucretia, quae se ob inlatum sibi stuprum peremit. Nullam esse auctoritatem, quae Christianis in qualibet causa ius uoluntariae necis tribuat. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine excipiuntur. An umquam possit mors uoluntaria ad magnitudinem animi pertinere. Quale exemplum sit Catonis, qui se uictoriam Caesaris non ferens interemit. Quod in ea uirtute, qua Regulus Catone praestantior fuit, multo magis emineant Christiani. Quod peccatum non per peccatum debeat declinari. De his, quae fieri non licent, cum a sanctis facta noscuntur, qua ratione facta credenda sint. An propter declinationem peccati mors sponta¬ nea adpetenda sit. Quo iudicio Dei in corpora continentium libido hostilis permissa sit. Quid familia Christi respondere debeat infidelibus. cum exprobrant, quod earn a furore hostium non liberauit Christus. Quam pudendis prosperitatibus afluere uelint, qui de Christianis temporibus conqueruntur. Quibus uitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi. De scaenicorum institutione ludorum. De uitiis Romanorum, quos patriae non correxit euersio. De dementia Dei, quae Vrbis excidium temperauit. De latentibus inter impios ecclesiae filiis et de falsis intra ecclesiam Christianis. De quibus causis sequenti disputatione sit disserendum.

5, 316, 18) sanctarum v 41 ut edit. Kalb {cf. 1. xn, tit. 5 adn. crit.) de aliena uiolentiarum (uiolentiaque C) libidine Cp q ed. prim, v de aliena uiolentiaque libidine Duebn. Hoffm. de alienae uiolentia libidinis Heenvagen {cf. 1. i, 18, 33) Do. 2,3 40 anumquam C Quod numq. p q ed. princ. v o X. XI. XII. *5

XIII. XIV. 30

XV.

De quaestione naturalis theologiae cum philosophis excellentioris scientiae discutienda. De duobus philosophorum generibus, id est Italico et Ionico, eorumque auctoribus. De Socratica disciplina. De praecipuo inter Socratis discipulos Platone, qui omnem philosophiam triplici partitione distinxit. Quod de theologia cum Platonicis potissimum disceptandum sit, quorum opinioni omnium phi¬ losophorum postponenda sint dogmata. De Platonicorum sensu in ea parte philosophiae, quae physica nominatur. Quanto excellentiores ceteris in logica, id est rationali philosophia, Platonici sint habendi. Quod etiam in morali philosophia Platonici obtineant principatum. De ea philosophia, quae ad ueritatem fidei Christianae propius accessit. Quae sit inter philosophicas artes religiosi excellentia Christiani. Vnde Plato earn intellegentiam potuerit adquirere, qua Christianae scientiae propinquauit. Quod etiam Platonici, licet de uno uero Deo bene senserint, multis tamen diis sacra facienda censuerint. De sententia Platonis, qua definiuit deos non esse nisi bonos amicosque uirtutum. De opinione eorum, qui rationales animas trium generum esse dixerunt, id est in diis caelestibus, in daemonibus aeriis et in hominibus terrenis. Quod neque propter aeria corpora neque propter superiora habitacula daemones hominibus antecellant.

VIII, 13 nominantur C

31 aeris C p

BREVICVLVS VIII, 16-IX, 6 35 XVI. XVII. XVIII.

XIX. XX. XXI. XXII. XXIII.

XXIV. XXV. XXVI. XXVII.

XVII

Quid de moribus atque actionibus daemonum Apuleius Platonicus senserit. An dignum sit eos spiritus ab homine coli, a quorum uitiis eum oporteat liberari. Qualis religio sit, in qua docetur, quod homines, ut commendentur diis bonis, daemonibus uti debeant aduocatis. De impietate artis magicae, quae patrocinio nititur spirituum malignorum. An credendum sit quod dii boni libentius daemo¬ nibus quam hominibus misceantur. An daemonibus nuntiis et interpretibus dii utantur fallique se ab eis aut ignorent aut uelint. De abiciendo cultu daemonum contra Apuleium. Quid Hermes Trismegistus de idololatria senserit et unde scire potuerit superstitiones Aegyptias auferendas. Quo modo Hermes parentum suorum sit confessus errorem, quern tamen doluerit destruendum. De his, quae sanctis angelis et hominibus bonis possunt esse communia. Quod omnis religio paganorum circa homines mortuos fuerit implicata. De modo honoris, quern Christiani martyribus inpen dunt. LIBER IX.

I. II. 5

III. IV. IO

V. VI. 15

Ad quern articulum disputatio praemissa peruenerit et quid discutiendum sit de residua quaestione. An inter daemones, quibus dii superiores sunt, sit aliqua pars bonorum, quorum praesidio ad ueram beatitudinem possit humana anima peruenire. Quae daemonibus Apuleius ascribat, quibus cum rationem non subtrahat, nihil uirtutis assignat. De perturbationibus, quae animo accidunt, quae sit Peripateticorum Stoicorumque sententia. Quod passiones, quae Christianos animos afficiunt, non in uitium trahant, sed uirtutem exerceant. Quibus passionibus daemones confitente Apuleio exagitentur quorum ope homines apud deos asserit adiuuari.

38 eum C v etiam p q ed. print. 52 H. patenter parentum ed. princ. v 53 tarn C 54 bonis C p q ed. princ. ; om. v 57 implicata Dtiebn. in adn. crit. implecata C impleta p qv. IX, 12 trahunt C

14 exagitantur p

XVIII

VII.

20 VIII. IX. X.

XI. XII. 3°

XIII.

XIV. 35

XV. XVI. 40

XVII.

45

XVIII.

XIX. 50

XX. XXI. 55 XXII. XXIII.

20 aeris C

BREVICVLVS IX, 7-23 Quod Platonici figmentis poetarum infamatos asserant deos de contrariorum studiorum certamine, cum hae partes daemonum, non deorum sint. De diis caelestibus et daemonibus aeriis hominibusque terrenis Apulei Platonici definitio. An amicitia caelestium deorum per intercessionem daemonum possit homini prouideri. Quod secundum Plotini sententiam minus miseri sint homines in corpore mortali quam daemones in aetemo. De opinione Platonicorum, qua putant animas hominum daemones esse post corpora. De temis contrariis, quibus secundum Platonicos daemonum hominumque natura distinguitur. Quo modo daemones, si nec cum diis beati nec cum hominibus sunt miseri, inter utramque partem sine utriusque communione sint medii. An homines, cum sint mortales, possint uera beatitudine esse felices. De mediatore Dei et hominum, homine Christo Iesu. An rationabiliter Platonici definierint deos caelestes declinantes terrena contagia hominibus non misceri, quibus ad amicitiam deorum daemones suffragentur. Ad consequendam uitam beatam, quae in participatione est summi boni, non tali mediatore indigere hominem qualis est daemon, sed tali qualis est unus Christus. Quod fallacia daemonum, dum sua intercessione uiam spondet ad Deum, hoc adnitatur, ut homines a uia ueritatis auertat. Quod appellatio daemonum iam nec apud cultores eorum assumatur in significationem alicuius boni. De qualitate scientiae, quae daemones superbos facit. Ad quem modum Dominus uoluerit daemonibus innotescere. Quid intersit inter scientiam sanctorum angelorum et scientiam daemonum. Nomen deorum falso ascribi diis gentium, quod tamen et angelis sanctis et hominibus iustis ex diuinarum scripturarum auctoritate commune est.

21 Platonica C

definitione C Hoffm.

27 qua] qui p.

XIX

LIBER X.

I.

5 II. III. io

IV. V. 15

VI. VII.

VIII. 20

IX.

25 X. XI. XII. 30

XIII.

XIV. 35

XV. 40

XVI.

\ eram beatitudinem siue angelis siue hominibus per unum Deum tribui etiarn Platonicos definisse; sed utrum hi, quos ob hoc ipsum colendos putant, uni tantum Deo, an etiam sibi sacrificari uelint, esse quaerendum. De superna inluminatione quid Plotinus Platonicus senserit. De uero Dei cultu, a quo Platonici, quamuis creatorem uniuersitatis intellexerint, deuiarunt colendo angelos seu bonos seu malos honore diuino. Quod uni uero Deo sacrificium debeatur. De sacrificiis, quae Deus non requirit, sed ad significationem eorum offerri uoluit, quae requirit. De uero perfectoque sacrificio. Quod sanctorum angelorum ea sit in nos dilectio, ut nos non suos, sed unius ueri Dei uelint esse cultores. De miraculis, quae Deus ad conroborandam fidem piorum etiam per angelorum ministerium promissis suis adhibere dignatus est. De inlicitis artibus erga daemonum cultum, in quibus Porphyrius Platonicus quaedam proban do, quaedam quasi inprobando uersatur. De theurgia, quae falsam purgationem anirnis daemonum inuocatione promittit. De epistula Porphyrii ad Anebontem Aegyptium, in qua petit de diuersitate daemonum se doceri. De miraculis, quae per sanctorum angelorum mi¬ nisterium Deus uerus operatur. De inuisibili Deo, qui se uisibile saepe praestiterit, non secundum quod est, sed secundum quod poterant feme cementes. De uno Deo colendo non solum propter aeterna, sed etiam propter temporalia beneficia, quia uniuersa in ipsius prouidentiae potestate consistunt. De ministerio sanctorum angelorum, quo proui¬ dentiae Dei seruiunt. An de promerenda beata uita his angelis sit credendum, qui se coli exigunt honore diuino; an

X, 10 seu (bis) C seu prius om. p siue (bis) q v p obseruari ed. princ. 28 in om. p

14 offerri C qv referri uel offerri

XX

XVII. 45

XVIII.

50 XIX. XX. XXI. 55

XXII.

6o XXIII. XXIV. XXV. 65

XXVI. XXVII. 7

XXVIII.

XXIX. 75

XXX. XXXI. 80

XXXII.

BREVICVLVS X, 16-32 uero illis, qui non sibi, sed uni Deo sancta praecipiunt religione seruiri. De area testamenti miraculisque signorum, quae ad commendendam legis ac promissionis auctoritatem diuinitus facta sunt. Contra eos, qui de miraculis, quibus Dei populus eruditus est, negant ecclesiasticis libris esse credendum. Quae ratio sit uisibilis sacrificii, quod uni uero et inuisibili Deo offerri docet uera religio. De summo ueroque sacrificio, quod ipse Dei et hominum mediator effectus est. De modo potestatis daemonibus datae ad glorificandos sanctos per tolerantiam passionum, qui aerios spiritus non placando ipsos, sed in Deo permanendo uicerunt. Vnde sit sanctis aduersum daemones potestas et unde cordis uera purgatio. De principiis in quibus Platonici purgationem animae esse profitentur. De uno ueroque principio, quod solum naturam humanam purgat atque renouat. Omnes sanctos et sub legis tempore et sub prioribus saeculis in Sacramento et fide Christi iustificatos fuisse. De inconstantia Porphyrii inter confessionem ueri Dei et cultum daemonum fluctuantis. De impietate Porphyrii, qua etiam Apulei transcendit errorem. Quibus persuasionibus Porphyrius obcaecatus non potuerit ueram sapientiam, quod est Christus, agnoscere. De incarnatione Domini nostri Iesu Christi, quam confiteri Platonicorum erubescit impietas. Quanta Platonici dogmatis Porphyrius refutauerit et dissentiendo correxerit. Contra argumentum Platonicorum, quo animam humanam Deo asserunt esse coaetemam. De uniuersali uia animae liberandae, quam Por¬ phyrius male quaerendo non repperit, et quam sola gratia Christiana reserauit.

42 sibi v se p q ed. prim:. ; om. C ; cf. 1. x, 16, 70

77 correxit C p.

XXI

LIBER XI.

I. II.

III. IV.

V.

15

VI. VII. 20

VIII. IX. 25

X.

XI. 30

XII. 35

XIII.

De ea parte operis, qua duarum ciuitatum, id est caelestis atque terrenae, initia et fines incipient demonstrari. De cognoscendo Deo, ad cuius notitiam nemo hominum peruenit, nisi per mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Iesum. De auctoritate canonicae scripturae diuino spiritu conditae. De conditione mundi, quae nec intemporalis sit, nec nouo Dei ordinata consilio, quasi postea uoluerit, quod ante noluerat. Tam non esse cogitandum de infinitis temporum spatiis ante mundum, quam nec de infinitis locorum spatiis extra mundum, quia, sicut nulla ante ipsum sunt tempora, ita nulla extra ipsum sunt loca. Creationis mundi et temporum unum esse principium nec aliud alio praeueniri. De qualitate primorum dierum, qui etiam antequam sol fieret uesperam et mane traduntur habuisse. Quae qualisque intellegenda sit Dei requies, qua post opera sex dierum requieuit in septimo. De angelorum conditione quid secundum diuina testimonia sentiendum sit. De simplici et incommutabili trinitate Dei Patris et Dei Filii et Dei Spiritus sancti, unius Dei, cui non est aliud qualitas aliudque substantia. An eius beatitudinis, quam sancti angeli ab initio sui semper habuerunt, etiam illos spiritus, qui in ueritate non steterunt, participes fuisse credendum sit. De comparatione beatitudinis iustorum necdum obtinentium promissionis diuinae praemium et primorum in paradiso hominum ante peccatum. An ita unius felicitatis omnes angeli sint creati, ut neque lapsuros se possent nosse qui lapsi sunt, et post ruinam labentium perseuerantiae suae praescientiam acceperint qui steterunt.

XI, 2 incipient V Ar incipiunt v 4 Deo] dm A r 6 homin.] dominum p christ. ies. V Ar (cf. 1. xi, 2, 30) Ies. Christ, pv 9 quae V Ar p q quod v 11 ante noluerat V Ar p antea noluerit qv 14 ut editur V Ar spatiis extra — sunt loca om. p qv 19 etiam V A r ; om. p qv 22 qualisque V Ar q qualisue pv 25 sciendum q 26 dei patris V A r p q ; dei om. v 26/27 et dei filii et dei sp. s. V A r ; dei bis om. p qv 28 aliudque V Ar aliud p q1 v 34 obti-

XXII

40 XIV. XV. XVI. 45 XVII.

XVIII. 50

XIX. XX. 55 XXI.

60 XXII.

XXIII. XXIV. XXV. XXVI.

70

XXVII. XXVIII.

XXIX. 75

XXX. 80

XXXI.

BREVICVLVS XI, 14-31 Quo genere locutionis dictum sit de diabolo, quod in ueritate non steterit, quia ueritas non est in eo. Quid sentiendum sit de eo, quod dictum est: Ab initio diabolus peccat. De gradibus et differentiis creaturarum, quas aliter pendit usus utilitatis, aliter ordo rationis. Vitium malitiae non naturam esse, sed contra naturam, cui ad peccandum non Conditor causa est, sed uoluntas. De pulchritudine uniuersitatis, quae per ordinationem Dei etiam ex contrariorum fit oppositione luculentior. Quid sentiendum uideatur de eo quod scriptum est: Diuisit Deus inter lucem et tenebras. De eo, quod post discretionem lucis atque tenebrarum dictum est: Et uidit Deus lucem quia bona est. De aeterna et incommutabili scientia Dei ac uoluntate, qua semper illi uniuersa quae fecit sic placuerunt facienda, quern ad modum facta. De his, quibus in uniuersitate rerum a bono Creatore bene conditarum quaedam displicent, et putant nonnullam malam esse naturam. De errore, in quo Origenis doctrina culpatur. De trinitate diuina, quae per opera sua significationis suae sparsit indicia. De tripertita totius philosophiae disciplina. De imagine summae trinitatis, quae secundum quendam modum in natura etiam necdum beatificati hominis inuenitur. De essentia et scientia et utriusque amore. An etiam amorem, quo et esse et scire diligimus, diligere debeamus, quo magis diuinae trinitatis imagini propinquemus. De sanctorum angelorum scientia, qua trinitatem in ipsa eius deitate nouerunt et qua,operum causas prius in operantis arte quam in ipsis operibus artificis intuentur. De senarii numeri perfectione, qui primus partium suarum quantitate completur. De die septimo, in quo plenitudo et requies commendatur.

nentium (optin. V) V A r tenendum pqv 42 dictum VAr scriptum pqv 44 quas VAr quod pqv 45 perdit V 55 luc. quod esset bona p 58 uo¬ luntate] bonitate V qua] quia p illi] ei A r 62 nonnullam v ullam V A r p q nullam ed. princ. ; sed cf. 1. xi, 22, 33 mal. esse nat. V(pq?) ed. princ. (cf. I. xi, 22, 33) c. nat. mal. A r v 63 culpatur A r (cf. 1. xi, 23, 14) culpatus V inculpatur pqv 73 propinquamus pqv 78 primus om. p q

BREVICVLVS XI, 32-XII, 10 XXXII. XXXIII. 85

XXXIV.

90

XXIII

De opinione eorum, qui angelorum creationem anteriorem uolunt esse quam mundi. De duabus angelorum societatibus diuersis atque disparibus, quae non incongrue intelleguntur lucis et tenebrarum nominibus nuncupatae. De eo quod quidarn putant in conditione firmarnenti aquarum discretarum nomine angelos significatos, et quod quidam aquas estimant non creatas. LIBER XII.

I. II.

5 III.

IV. IO

V. VI. 15

VII. VIII

20 IX. X.

De una bonorum angelorum malorumque natura. Nullam essentiam Deo esse contrariam, quia ab eo, qui summe et semper est, hoc in totunr uidetur diuersum esse quod non est. De inimicis Dei non per naturam, sed per contra¬ riam uoluntatem, quae cum ipsis nocet, bonae utique naturae nocet, quia uitium, si non nocet, non est. De naturis inrationalium aut uita carentium, quae in suo genere atque ordine ab uniuersitatis decore non discrepant. Quod in omnium naturarum specie ac modo laudabilis sit Creator. Quae causa sit beatitudinis angelorum bonorum et quae causa sit miseriae angelorum malorum. Causam efficientem malae uoluntatis non esse quaerendam. De amore peruerso, quo uoluntas ab incommutabili bono ad mutabile bonum deficit. An sancti angeli, quern habent creatorem naturae, eundem habeant bonae uoluntatis auctorem per Spiritum sanctum in eis caritate diffusa. De opinione eorum, qui humanum genus sicut ipsum mundum semper fuisse existimant.

86 nuncupatae om. V 89 quo V aestimant V A r (= iudicant; cf. Tbess. 1. L, I, 1105 sqq.) existim. p {q ?) v Do.2’ 3

XII, 1 post De in A lacuna est, uerbis una — natura omissis ; in r De quoque deest mal. ang. v malorumque om. p 3 summe est et v in V A r q2 ; om. p q* 1v 9 naturis V Ar natura pqv inrationabilium V Ar {recte ?) 11 discrepat p q v 12 ut ed. Do.2’ 3 in adn. crit. {cf. 1. xii, 5, 1 ; 16) omnium na¬ tura et specie V Ar {sigla syllabarum ‘-rum’ et ‘et’ (&) saepe simillima apparent ; cf. 1. i, tit. 18) omni natura spec, q omni naturae spec, {p ?) ed. princ. v Do.2’ 3 Hojfm. 14 Qua V 18 quod V commutabile v 22 diffusa semper fuisse existimant p q ed. princ. ; cf. 1. xii, tit. 10 ; xii, 9, 55 23/24 ut editur V Ar ; om. p q ed. princ. {cf. 1. xii, tit. 9) ; uulgo bic legebatur inscriptio capitis 11 : de falsitate eqs.

XXIV 25

XI. XII.

30

XIII. XIV. 35

XV.

40

XVI.

XVII. 45

XVIII.

50

XIX. XX. XXI.

55

XXII. XXIII. 60

XXIV.

BREVICVLVS XII, 11-24 De falsitate eius historiae, quae multa milia annorum praeteritis temporibus ascribit. De his, qui hunc quidem mundum non sempiternum putant, sed aut innumerabiles aut eundem unum certa conclusione saeculorum semper nasci et resolui opinantur. Quid respondendum sit his, qui primam conditionem hominis tardam esse causantur. De reuolutione saeculorum, quibus certo fine conclusis uniuersa semper in eundem ordinem eandemque speciem reditura quidam philosophi crediderunt. De temporali conditione generis humani, quam Deus nec nouo consilio instituerit nec mutabili uoluntate. An ut Deus semper etiam dominus fuisse intellegatur, credendum sit creaturam quoque numquam defuisse cui dominaretur, et quo modo dicatur semper creatum quod dici non potest coaetemum. Quo modo intellegenda sit promissa homini a Deo uita aeterna ante tempora aeterna. Quid de incommutabili consilio ac uoluntate Dei fides sana defendat contra ratiocinationes eorum, qui opera Dei ex aetemitate repetita per eosdem semper uolunt saeculorum redire circuitus. Contra eos, qui dicunt ea, quae infinita sunt, nec Dei posse scientia comprehendi. De saeculis saeculorum. De impietate eorum, qui asserunt animas summae ueraeque beatitudinis participes iterum atque iterum per circuitus temporum ad easdem miserias laboresque redituras. De conditione unius primi hominis atque in eo generis humani. Quod praescierit Deus hominem, quern primum condidit, peccaturum simulque praeuiderit, quan¬ tum piorum populum ex eius genere in angelicum consortium sua esset gratia translaturus. De natura humanae animae creatae ad imaginem Dei.

25 sqq. ut editur V A r ; uulgo haec, nulla capitis noui inscriptione interposita, capiti decimo subiungebantur 25 storiae V 26 adscribat v 27 xn V A r xi B v ; similiter discrepant numeric reliqua huius libri capita 29 unum om. V 33 certo fine om. Ar 38 constituent pqv 40 fuisse semper intellegatur pqv 41 quoque om. Ar 43 etemum p 46 immutabili p q ac V A r aut pqv 46, 48 Dei om. p 54 bereque V 56 lauoresque V 61 genere om. A r

BREVICVLVS XII, 25-XIII, 12 65

XXV. XXVI. XXVII.

70

XXVIII.

75

XXV

An ullius uel minimae creaturae possint dici angeli creatores. Omnem naturam et omnem speciem uniuersae creaturae non nisi opere Dei fieri atque formari. De Platonicorum opinione, qua putauerunt angelos quidem a Deo conditos, sed ipsos esse humanorum corporum conditores. In primo homine exortam fuisse omnem plenitudinem generis humani, in qua praeuiderit Deus, quae pars honoranda esset praemio, quae damnanda supplicio. LIBER XIII.

I. II. 5

III.

IV. 10

V. VI. VII. VIII. 20 IX. X. XI. 25 XII.

De lapsu primorum hominum, per quem est contracta mortalitas. De ea morte, quae animae semper utcumque uicturae accidere potest, et ea, qui corpus obnoxium est. Vtrum mors, quae per peccatum primorum ho¬ minum in omnes homines pertransiit, etiam in sanctis poena peccati sit. Cur ab his, qui per gratiam regenerationis absoluti sunt a peccato, non auferatur mors, id est poena peccati. Quod sicut iniqui male utuntur lege, quae bona est, ita iusti bene utantur morte, quae mala est. De generali mortis malo, quo animae et corporis societas separatur. De morte, quam quidam non regenerati pro Christi confessione suscipiunt. Quod in sanctis primae mortis pro ueritate susceptio secundae sit mortis abolitio. Tempus mortis, quo uitae sensus aufertur, in morientibus an in mortuis esse dicendum sit. An uita mortalium mors potius quam uita dicenda sit. An quisquam simul et uiuens esse possit et mortuus. Quam mortem primis hominibus Deus, si mandatum eius transgrederentur, fuerit comminatus.

68 fieri atque V A r ; om. p qv Nunc (/. xii, 28, 25) inseritur

72 capitis nota in codd. V A hie omissa infra ante 73 praeuiderit V A r q prouiderit p praeuidit v.

XIII, 1 primi hominis v 7 in V ; om. A F p q v 10 non om. p 13 ita V A F rp ; om. q ita et v utantur V F utuntur A r p qv 14 generali V A F r generalis p qv animi V A F r (sed cf. xiii, 6, 2 ; 7, 8) 15 separetur A 16 quidam om. p q v 19 absolutio p q v 21 sit] est p 22 De uita morta¬ lium, quae mors ... est p2 q v ; om. px 24 simul om. A r

XXVI

XIII. 30

XIV. XV.

35 XVI.

XVII. 40

XVIII.

XIX. 45

XX 50

XXI.

55 XXII.

XXIII. '60

XXIV.

BREVICVLVS XIII, 13-24 Praeuaricatio primorum hominum quam primam senserit poenam. Qualis homo sit factus a Deo et in quam sortem deciderit suae uoluntatis arbitrio. Quod Adam peccaturus prius ipse reliquerit Deum, quam relinqueretur a Deo, et primam fuisse animae mortem a Deo recessisse. De philosophis, qui animae separationem a corpore non putant esse poenalem, cum Plato indu¬ cat summum deum diis minoribus promittentem, quod numquam sint corporibus exuendi. Contra eos, qui adserunt corpora terrena incorruptibilia fieri et aeterna non posse. De terrenis corporibus, quae philosophi adfirmant in caelestibus esse non posse, quia, quod terrenum est, naturali pondere reuocetur ad terram. Contra eorum dogmata, qui primos homines, si non peccassent, inmortales futuros fuisse non credunt, aeternitatem animarum uolunt carere corporibus. Quod caro sanctorum, quae nunc requiescit in spe, in meliorem reparanda sit qualitatem, quam fuit primorum hominum ante peccatum. De paradiso, in quo primi homines fuerunt, quod recte per significationem eius spiritale aliquid intellegatur, salua ueritate narrationis historicae de corporali loco. De corporibus sanctorum post resurrectionem, quae sic spiritalia erunt, ut non in spiritum caro uertatur. Quod intellegendum sit de corpore animali et de corpore spiritali, et qui moriantur in Adam, qui uero uiuificentur in Christo. Qualiter accipienda sit uel ilia insufflatio Dei, qua primus homo factus est in animam uiuentem, uel ilia, quam Dominus fecit dicens discipulis suis: Accipite Spiritum sanctum.

32 ut editur V F (nisi quod relinquerit habent) ; prius peccaturus primum relinq. A r peccans prius ipse reliq. p q peccans prius reliq. v 34 alt. a dno V 37 diis om. p 39 corp. terr. V terr. corp. A F r p qv 41 sqq. ut editur V p qv, nisi quod p qv uocetur habent ; aduersus eos qui terrena corpora dicunt a corpo¬ re (corporea ?) grauitate naturali caelum non posse conscendere A ; idemque fere exhibet F (om. corpore). Ita in reliquis quoque huius libri capitum inscriptionibus A et F a cod. V et uulgari lectione prorsus discrepant 45 peccarent V ; sed cf. I. xm, 19, 57 ; xm, 20, 23 46/47 ut editur V ; uerba aeternitatem — corporibus om. p qv 49 spem V 51/52 ut edit. V fuerant, quod recte possit significatione ... intellegi p qv 52 spirituale p qv 58/59 et V aut p q v moriuntur ... uiuificantur p qv 61 ut editur V insufflatio, in qua p qv 62 anima uiuente p q 63 discip. suis V ; om. p qv.

XXVII

LIBER XIV.

I.

II. 5

III.

IV. o

V.

15 VI.

VII. 20 VIII.

IX. 25 X.

XI. 30

XII. XIII. XIV. 35

XV.

Per inoboedientiam primi hominis omnes in secundae mortis perpetuitatem ruituros fuisse, nisi multos Dei gratia liberaret. De uita camali, quae non ex corporis tantum, sed etiam ex animi intellegenda sit uitiis. Peccati causam ex anima, non ex came prodisse, et corruptionem ex peccato contractam non peccatum esse, sed poenam. Quid sit secundum hominem, quid autem secun¬ dum Deum uiuere. Quod de corporis animaeque natura tolerabilior quidem Platonicorum quam Manichaeorum sit opinio, sed et ipsa reprobanda, quoniam uitiorum omnium causas naturae camis ascribit. De qualitate uoluntatis humanae, sub cuius iudicio affectiones animi aut prauae habentur aut rectae. Amorem et dilectionem indifferenter et in bono et in malo apud sacras litteras inueniri. De tribus perturbationibus, quas in animo sapientis Stoici esse uoluerunt, excluso dolore siue tristitia, quam uirtus animi sentire non debeat. De perturbationibus animi, quarum affectus rectos habet uita iustorum. An primos homines in paradiso constitutes ullis perturbationibus, priusquam delinquerent, affectos fuisse credendum sit. De lapsu primi hominis, in quo bene condita na¬ tura uitiata est, nec potest nisi a suo auctore reparari. De qualitate peccati a primis hominibus admissi. Quod in praeuaricatione Adae opus malum uoluntas praecesserit mala. De superbia transgressoris, quae ipsa fuit transgressione deterior. De iustitia retributionis, quam primi homines pro sua inoboedientia receperunt.

XIV, 1 omnes om. p 5 sit intell. qv 9 quid autem V quid q' quidue p q1 v 11 Quid V 13 ipsa reprobanda V ipsi reprobantur pqv 14 omnium V ; om. pqv ascribit Domb. ascripti V adscribunt pqv Hoffm. 16 prabe V 21 exclusis p 25 ullis V p nullis qv 26 delinquerent V p deliquerint q v 29 uitiata V ; om. p qv 31 ut ed. V primi hominis peccati admissi p q primi peccati per hominem adm. v 32 praebar. V opus V ad opus pqv 33 prae¬ cesserit V praecessit pqv 34 superuia V 34/35 transgressoris V (/. xiv,

4

C.D. I

XXVIII

XVI. 40

XVII. XVIII. 45

XIX.

XX. 50 XXI.

XXII. 55 XXIII.

XXIV. 6o

XXV. XXVI. 65

XXVII. XXVIII

BREVICVLVS XIV, 16-XV, 3 De libidinis malo, cuius nomen cum multis uitiis congruat, proprie tamen motibus obsceni caloris ascribitur. De nuditate primorum hominum, quam post peccatum turpem pudendamque uiderunt. De pudore concubitus non solum uulgaris, sed etiam coniugalis. Quod partes irae atque libidinis, quae in homine tarn uitiose mouentur, ut eas necesse sit frenis sapientiae cohiberi, in ilia ante peccatum naturae sanitate non fuerint. De uanissima turpitudine Cynicorum. De benedictione multiplicandae fecunditatis humanae ante peccatum data, quam praeuaricatio non ademerit et cui libidinis morbus accesserit. De copula coniugali a Deo primitus instituta atque benedicta. An etiam in paradiso generandum fuisset, si nemo peccasset, uel utrum contra aestum libidinis pugnatura illic fuisset ratio castitatis. Quod insontes homines et merito oboedientiae in paradiso permanentes ita genitalibus membris usuri fuissent ad generationem prolis, sicut ceteris ad arbitrium uoluntatis. De uera beatitudine, quam temporalis uita non obtinet. Quod felicitas in paradiso uiuentium sine erubescendo appetitu generandi officium credenda sit implere potuisse. De peccatoribus, et angelis et hominibus, quorum peruersitas non perturbat prouidentiam. De qualitate duarum ciuitatum, terrenae atque caelestis. LIBER XV.

I. II. III.

De duobus ordinibus generatioriis humanae in diuersos fines ab initio procurrentis. De filiis carnis et filiis promissionis. De sterilitate Sarrae, quam Dei gratia fecundauit.

15,16) -gressionis pqv 3» obsceni caloris V (cf. 1. xiv, 26, 24) obscenis corpo¬ ris p q v 43/44 sq. ut editur V uulgari ... coniugali pqv 45 ut ed. V (sed patef pro partes) quae in homine om. pqv 47 cohibere p quae in ilia q v quae nulla p 48 fuerint V fuerunt pqv 51 data V ; om. pqv 52 ademerit V adimeretjt>qv liuid. V 56 aestum Vp q{l. xxv, 16,18) actum v 57fuiss. ill. p ratio V traditio pqv 60 fuiss. us. pqv 61 uolunt. om. p 68 proui¬ dentiam V prou. Dei pqv.

BREVICVLVS XV, 4-21 5 IV. V.

VI. IO

VII. VIII. 15

IX. X. 20 XI. XII.

25

XIII.

XIV. 30

XV.

XVI. 35 XVII. XVIII.

40

XIX. XX.

45 XXI.

XXIX

De terrenae ciuitatis uel concertatione uel pace. De primo terrenae ciuitatis auctore fratricida, cuius impietati Romanae urbis conditor germani caede respondent. De languoribus, quos ex poena peccati etiam ciues ciuitatis Dei in huius uitae peregrinatione patiuntur et a quibus Deo medente sanantur. De causa et pertinacia sceleris Cain, quem a facinore concepto nec Dei sermo reuocauit. Ouae ratio fuerit, ut Cain inter principia generis humani conderet ciuitatem. De longa uita hominum, quae fuit ante diluuium et de ampliore humanorum corporum forma. De differentia, qua inter Hebraeos et nostros codices uidentur annorum numeri dissonare. De annis Mathusalae, cuius aetas quattuordecim annis diluuium uidetur excedere. De opinione eorum, qui primorum temporum ho¬ mines tarn longaeuos, quam scribitur, fuisse non credunt. An in dinumeratione annorum Hebraeorum magis quam septuaginta interpretum sit sequenda auctoritas. De parilitate annorum, qui eisdem quibus nunc spatiis et in prioribus saeculis cucurrerunt. An credibile sit primi saeculi uiros usque ad earn aetatem, qua filios generasse referuntur, a concubito continuisse. De iure coniugiorum, quod dissimile a subsequentibus matrimoniis habuerint prima conubia. De duobus ex uno genitore procreatis patribus atque principibus. Quid significatum sit in Abel et Seth et Enos, quod appareat ad Christum et corpus eius, id est ecclesiam, pertinere. De signification, quae in Enoch translatione monstratur. De eo, quod Cain successio in octo ab Adam gene¬ rations clauditur, et in posteris ab eodem patre Adam Noe decimus inuenitur. Qua ratione commemoratio Enoch, qui fuit filius Cain, totius generationis eius usque ad diluuium sit continuata narratio; commemoratio autem Enos, qui fuit filius Seth, ad conditionis humanae principium sit reditum.

XV, 5 prius uel om. p

7 impietatis p

9 ciues om. p

XXX

50 XXII.

XXIII. 55

XXIV.

XXV. 6o

XXVI. XXVII.

BREVICVLVS XV, 22-XVI, n De lapsu filiorum Dei alienigenarum mulierum amore captorum, unde et omnes exceptis octo hominibus diluuio perire meruerunt. An credendum sit angelos substantiae spiritalis amore speciosarum mulierum captos earundem inisse coniugia, ex quibus gigantes sint creati. Quo modo intellegendum sit, quod de eis, qui diluuio perdendi erant, Dominus dixerit: Erunt dies eorum centum uiginti anni. De ira Dei, quae incommutabilem tranquillitatem nulla inflammatione perturbat. Quod area, quam Noe iussus est facere, in omnibus Christum ecclesiamque significet. De area atque diluuio nee illis esse consentiendum, qui solam historiam recipiunt sine allegorica significatione, nee illis, qui solas figuras defendunt repudiata historica ueritate. LIBER XVI.

I.

5

II. III. IV. V. VI.

o

VII.

VIII. IX.

X. XI.

56 de om. p q

An post diluuium a Noe usque ad Abraham aliquae familiae secundum Deum uiuentium reperiantur. Quid in filiis Noe prophetice fuerit figuratum. De generationibus trium filiorum Noe. De diuersitate linguarum principioque Babylonis. De descensione Domini ad confundendam linguam aedificantium turrem. Qualis intellegenda sit esse locutio, qua Deus angelis loquitur. An omne bestiarum genus etiam remotissimae a terris insulae ex eo numero acceperint, qui in area a diluuii inundatione seruatus est. An ex propagatione Adam uel filiorum Noe quaedam genera hominum monstroosa prodierint. An inferiorem partem terrae, quae nostrae habitationi contraria est, antipodas habere credendum sit. De generatione Sem, in cuius progenie tendens ad Abraham ciuitatis Dei ordo dirigitur. Quod ea primitus lingua in usu hominum fuerit, quae postea Hebraea ab Heber nomine nuncupata

57 dix. dom. q

61 iuss. est noe p

63 neque p.

XVI, 2 aliquem f g 4 figur. F f gv(cf.l. xvr, 2, 26) praef. (p q ?) Do3 Hoffm. 14 propagatione Ffp propagine g q v Hoffm. 18 sit] est fg 22 eber Fgp q

BREVICVLVS XVI, 11-27

25 XII. XIII.

30

XIV. XV. XVI.

35

XVII.

XVIII. 40

XIX.

XX. 45

XXI. XXII. 50

XXIII.

55 XXIV.

XXV. 6o

XXVI.

XXVII.

xxxi

est, in cuius familia remansit, cum diuersitas esset facta linguarum. De articulo temporis in Abraham, a quo sanctae successionis nouus ordo contexitur. Quae ratio fecisse uideatur, ut in transmigratione Tharae, qua Chaldaeos deserens in Mesopotamiam transiit, nulla filii eius Nachor facta sit mentio. De annis Tharae, qui in Charra uitae suae tempus impleuit. De tempore profectionis Abrahae, qua secundum praeceptum Dei exiit de Charra. De ordine et qualitate promissionum Dei, quae ad Abraham factae sunt. De tribus excellentioribus gentium regnis, quorum unum, id est Assyriorum, iam Abraham genito sublimius eminebat. De iterato alloquio Dei ad Abraham, quo ei et semini eius Chanaan terra promittitur. De Sarrae pudicitia in Aegypto per Deum custodita, quam Abraham non uxorem suam esse dixerat, sed sororem. De secessione Loth et Abrahae, quae illis salua caritate conplacuit. De tertia promissione Dei, qua terram Chanaan Abrahae et semini eius in perpetuum pollicetur. De superatis ab Abraham hostibus Sodomorum, quando et Loth de captiuitate eripuit, et a Melchisedech sacerdote benedictus est. De uerbo Domini ad Abraham, quo ei promittitur secundum multitudinem stellarum multiplicanda posteritas; quod credens iustificatus est adhuc in praeputio constitutus. De signification sacrificii, quod Abraham offerre praeceptus est, cum poposcisset, ut de his quae crediderat doceretur. De Ager ancilla Sarrae, quam eadem Sarra Abra¬ hae esse uoluit concubinam. De testificatione Dei ad Abraham, qua eidem seni de sterili Sarra filium spondet patremque eum gentium statuit et promissi fidem Sacramento circumcisionis obsignat. De masculo, qui si octauo die non fuerit circumci-

23 in cuius Domb. et in c. mss v bloffm. 3# in Charra et suae om. p 32 profectionis/^1 q v (/. xvi, lb, 22) promissionis gm**%- p 41 dnm Fp 43 sed] defg 44 in illis q 49 a capt. Ffg 57 crederet p 59 esse uoluit Ffg uol. esse (q ?) v Hoffm. uol. abr. esse p 94 qui si] quin f g

XXXII

BREVICVLVS XVI,

27-41

sus, perit anima eius, quia testamentum Dei dissipauit. De commutatione nominum Abrahae et Sarrae, XXVIII. qui cumob unius sterilitatem, ob utriusque autem senectutem generare non possent, munus fecunditatis indepti sunt. 7° De tribus uiris uel angelis, in quibus ad quercum XIX. Mambre apparuisse Abrahae Dominus indicatur. De Loth a Sodomis liberato atque eisdem caelesti XXX. igne consumptis et de Abimelech, cuius concupiscentia castitati Sarrae nocere non potuit. 75 De Isaac secundum promissionem nato, cui no¬ XXXI. men ex risu utriusque parentis est inditum. De oboedientia et fide Abrahae, qua per oblatiXXXII. onem immolandi probatus est filii, et de morte 80 Sarrae. XXXIII. De Rebecca nepte Nachor, quam Isaac accepit uxorem. XXXIV. Quid intellegendum sit in eo, quod Abraham post mortem Sarrae Cetturam accepit uxorem. 85 XXXV. De geminis adhuc in utero Rebeccae matris inclusis quid indicauerit diuina responsio. XXXVI. De oraculo et benedictione, quam Isaac non aliter quam pater ipsius, merito eiusdem dilectus, accepit. 90 XXXVII. De his, quae in Esau et Iacob mystice praefigurabantur. XXXVIII. De misso Iacob in Mesopotamiam ad accipiendam uxorem et de uisione, quam in itinere somniauit, et de quattuor ipsius feminis, cum unam petisset uxorem. 95 XXXIX. Quae ratio fecerit, ut Iacob etiam Israel cognominaretur. XL. Quo modo Iacob cum septuaginta quinque animabus Aegyptum narretur ingressus, cum plerique 100 ex his, qui commemorantur, tempore posteriore sint geniti. XLI. De benedictione, quam Iacob in Iudam filium suum promisit. 65

70 70

inde adepti p 72 Abrahae om. p indie.] manifestatur p 74 ignem /g1 nato om. f cuius pq 77 est om. q 78 abraham/^p 79 prob. est fil. F / g fil. prob. est p qv et de morte Sarrae om. Ffgq De morte sarre et de emptione agri ad sepulturam eius p (incip. capit. nou.) 81 nechor /g 83/84 post sarrae coniugium fg 85/80 clausis p 90 praefigurantur p 92 emisso/^ missione p 93 in om. f g 90 fecerit Ffp fuerit gpv Iacob om. p q 98 Iacob om. p q 99 narratur F 100 commemorentur p 101 sunt q 102 Iacob

BREVICVLVS XVI, 42-XVII, 11 XLII.

XXXIII

De filiis Ioseph, quos Iacob prophetica manuum suarum transmutatione benedixit. De temporibus Moysi et Iesu Naue ac iudicum atque inde regum, quorum quidem Saul primus est, sed Dauid praecipuus et sacramento habetur et merito.

IOJ

XLIII.

LIBER XVII.

I.

De temporibus prophetarum. Quo tempore sit impleta promissio Dei de terra Chanaan, quam in possessionem etiam Israel camalis accepit. De tripertitis significationibus prophetarum, quae nunc ad terrenam, nunc ad caelestem Hierusalem, nunc autem ad utramque referuntur. De praefigurata commutatione Israelitici regni et sacerdotii et de his, quae Anna, mater Samuelis, personam gerens ecclesiae prophetauit. De his, quae ad Heli sacerdotem homo Dei prophetico locutus est spiritu, significans sacerdotium, quod secundum Aaron institutum fuerat, auferendum. De Iudaico sacerdotio et regno, quae cum in aetemum dicantur statuta, non permanent, ut alia intellegantur, quorum spondetur aeternitas. De disruptione regni Israelitici, qua praefiguratur perpetua diuisio Israelis spiritalis ab Israele carnali. De promissionibus ad Dauid in filio eius, quae nullatenus in Salomone, sed plenissime inueniuntur in Christo. Quam similis in psalmo octogensimo octauo sit prophetia de Christo his, quae in regnorum libris Nathan prophetante promittuntur. Quam diuersa acta sint in regno terrenae Hierusa¬ lem ab his, quae promiserat Deus, ut intellegeretur promisionis ueritas ad alterius regis et regni gloriam pertinere. De substantia populi Dei, quae per susceptionem camis in Christo est, qui solus eruendi ab inferis anirnam suam habuit potestatem.

II.

5 III.

IV. IO

V.

15

VI.

VII. 20

VIII.

25

IX.

X. 3°

XI.

om. p

108 29

105

benedicit Ffg

106

hiesu fg

107

inde Ffg exinde pqv

praecepuus fg.

XVII, 5 tripart. v 7 autem om. p 27 natham Ffg promuntur fg promisit p 32 pet susceptionem fgv per successionem pq subceptione F

XXXIV

35

XII.

XIII. 40

XIV. XV. 45

XVI.

XVII. 5°

XVIII.

55 XIX. XX.

6o

XXI. XXII. 65

XXIII. 70

XXIV. 75

BREVICVLVS XVII, 12-24 Ad quorum personam pertinere intellegenda sit flagitatio promissorum, de quibus in psalmo dicitur: Vbi sunt miserationes tuae, Domine, antiquae et cetera. An promissae pacis ueritas illis temporibus possit ascribi, quae sub Salomone fluxerunt. De studio Dauid in dispositione mysterioque psalmorum. An omnia, quae in psalmis de Christo et ecclesia prophetantur, ad contextum huius operis adhi¬ benda sint. De his, quae in quadragensimo quarto psalmo ad Christum et ecclesiam pertinentia aut aperte dicuntur aut tropice. De his, quae ad sacerdotium Christi in psalmo centensimo nono, et de his, quae in psalmo uicensimo primo ad passionem ipsius spectant. De psalmo tertio et de quadragensimo et de quinto decimo et de sexagensimo septimo, in quibus mors et resurrectio Domini prophetatur. De psalmo sexagensimo octauo, in quo Iudaeorum infidelitas et pertinacia declaratur. De regno ac merito Dauid et de filio ipsius Salo¬ mone eaque prophetia, quae ad Christum pertinens inuenitur uel in eis libris, qui scriptis ipsius copulantur, uel in eis, quos ipsius esse non dubium est. De regibus post Salomonem siue in Iuda siue in Israel. De Hieroboam, qui impietate idolatriae subditum sibi populum profanauit, in quo tamen non destitit Deus et prophetas inspirare et multos ab ido¬ latriae crimine custodire. De uario utriusque regni Hebraeorum statu, donee ambo populi in captiuitatem diuerso tem¬ pore ducerentur, reuocato postea Iuda in regnum suum, quod nouissime in Romanorum transiit po¬ test at em. De prophetis, qui uel apud Iudaeos postremi fuerunt, uel quos circa tempus natiuitatis Christi euangelica prodit historia.

37 miserationes Do.2- 3 (/. xvij, 12, 2 ; 12 ; 35) misericordiae Ffgpqv Do* Vulg. 41 mysterioque om. p 44 adhibenda Ffg 46/47 et ad eccl./ 51 spect. ips. p 54 mors om. p prophetatur Ffgp -tantur q v 56 infid. (ur fid./) et pert. Ffg pertinax infidelitas pqv 57 et om. p 59 scripturis p 64 et 65/66 non defuit p. 66 idololatriae v

XXXV

LIBER XVIII.

I. II.

III.

IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI.

XII.

XIII. XIV. XV.

XVI. XVII. XVIII.

Be his, quae usque ad tempora Saluatoris decern et septem uoluminibus disputata sunt. De terrenae ciuitatis regibus atque temporibus, quibus ab exortu Abrahae sanctorum tempora supputata conueniunt. Quibus regnantibus apud Assyrios atque Sicyonios Abrahae centenario Isaac de promissione sit natus, uel ipsi Isaac sexagenario Esau et Iacob gemini de Rebecca sint editi. De temporibus Iacob et filii eius Ioseph. De Api rege Argiuorum, quern Aegyptii Serapim nominatum diuino honore coluerunt. Quo regnante apud Argiuos quoue apud Assyrios Iacob in Aegypto sit mortuus. Quorum regum tempore Ioseph in Aegypto defunctus sit. Quorum regum aetate Moyses natus sit, et quorum deorum eisdem temporibus sit orta religio. Quando Atheniensium sit ciuitas condita, et quam causam nominis eius Varro perhibeat. Quid Varro tradat de nuncupatione Areopagi et de diluuio Deucalionis. Quo tempore Moyses populum Dei ex Aegypto eduxerit, et Iesus Naue, qui eidem successit, quorum regum aetate sit mortuus. De sacris falsorum deorum, quae reges Graeciae illis temporibus instituerunt, quae ab exitu Israel ex Aegypto usque ad Iesu Naue obitum dinumerantur. Qualium fabularum figmenta exorta sint eo tempore, quo Hebraeis iudices praeesse coeperunt. De theologis poetis. De occasu regni Argiuorum, quo tempore apud Laurentes Picus Saturni filius regnum primus accepit. De Diomede post excidium Troiae in deos relato, cuius socii crediti sunt in uolucres esse conuersi. De incredibilibus commutationibus hominum quid Varro tradiderit. Quid credendum sit de transformationibus, quae arte daemonum hominibus uidentur accidere.

XVIII, 1 decim et septim f g 7 de promiss. — Isaac om. f g de reprom./) 11 seraphim / 18 hisdem fg 19 sit ciu. fgp ciu. sit v 21 ariopagi p 23 dei exfg;depqv 24 et hiesus/^ et ( ?) de iesu^) q v 27 ex] de p 28 ad ob. Ies. N. ed. Ben. iesus g1 hiesu/ denum./ 32 hoccasu fg 32/33 aput latinos p 33 patris om. f g ; cf. 1. xviii, 15, 3 3S exc. tro. fg tro. exc. pqv 36 cred. fgp ; trad, qv 37 hom. comm, p 40 accedere/^

xxxvi XIX. XX. 45

XXI. XXII.

50

XXIII.

XXIV. 55

XXV. 60

XXVI.

XXVII. 65

XXVIII. 70

XXIX. XXX. XXXI.

75

XXXII. XXXIII. XXXIV.

80

XXXV. XXXVI.

BREVICVLVS XVIII, 19-36 Quod eo tempore Aeneas in Italiam uenerit, quo Labdon iudex praesidebat Hebraeis. De successione ordinis regii apud Israelitas post iudicum tempora. De regibus Latii, quorum primus Aeneas et duodecimus Auentinus dii facti sunt. Quod eo tempore Roma sit condita, quo regnum Assyriorum intercidit et quo Ezechias regnabat in Iuda. De Sibylla Erythraea, quae inter alias Sibyl¬ las cognoscitur de Christo euidentia multa cecinisse. Quod regnante Romulo septem sapientes claruerint, quo tempore decern tribus, quae Israel dicebantur, in captiuitatem a Chaldaeis ductae sunt, idemque Romulus mortuus diuino honore donatus est. Qui philosophi enituerint regnante apud Romanos Tarquinio Prisco, apud Hebraeos Sedechia, cum Hierusalem capta est templumque subuersum. Quod eo tempore, quo impletis septuaginta annis Iudaeorum est resoluta captiuitas, Romani quoque a dominatu sint regio liberati. De temporibus prophetarum, quorum oracula habentur in libris quique tunc de uocatione gentium multa cecinerunt, quando Romanorum regnum coepit Assyriorumque defecit. De his, quae euangelium Christi pertinent, quid Osee et Amos prophetauerint. Quae ab Esaia de Christo et ecclesia sint praedicta. Quae Michaeas et Ionas et Ioel nouo testamento congruentia prophetauerint. Quae in Abdia et Naum et Ambacu de salute mundi in Christo praenuntiata reperiantur. De prophetia quae in oratione Ambacu et cantico continetur. De Christo et uocatione gentium quae Hieremias et Sophonias prophetico spiritu sint praefati. De prophetia Danielis et Hiezechielis, quae in Christum ecclesiamque concordat. De trium prophetarum uaticinio, id est Aggaei, Zachariae et Malachiae. De Esdra et libris Machabaeorum.

43/44 post iudices p q 48 regnauit p 51 agnosc. p 63 sint fgp sunt q v 64 oraculo f g 71 iohel fgp de nouo p 72 prophetarint f g Hoffm.(sed cf. tit. xxviii) 73 et naum fg; in naum pqv ambacu fgv abacuc pq 78 sunt p 79 danihelis fg 82 zacch. g 83 ezdra fg

BREVICVLVS XVIII, 37-50

XXXVII

XXXVII.

Quod prophetica auctoritas omni origine gentilis philosophiae inueniatur antiquior. XXXVIII. Quod quaedam sanctorum scripta ecclesiasticus canon propter nimiam non receperit uetustatem, ne per occasionem eorum falsa ueris insererentur. XXXIX. De Hebraicis litteris, quae numquam in suae 90 linguae proprietate non fuerint. XL. De Aegyptiorum mendacissima uanitate, quae antiquitati scientiae suae centum milia ascribit annorum. XLI. De philosophicarum opinionum dissensionibus et 95 canonicarum apud ecclesiam concordia scripturarum. XLI I. Qua dispensatione prouidentiae Dei scripturae sacrae ueteris testamenti ex Hebraeo in Graecum eloquium translatae sint, ut gentibus innotesceIOO rent. XLIII. De auctoritate septuaginta interpretum, quae, saluo honore Hebraei stili, omnibus sit interpretibus praeferenda. XLIV. Quid intellegendum sit de Nineuitarum excidio, cuius denuntiatio in Hebraeo quadraginta dierum 105 spatio tenditur, in Septuaginta autem tridui breuitate concluditur. XLV. Quod post instaurationem templi prophetas Iudaei habere destiterint et exinde usque ad nano tiuitatem Christi continuis aduersitatibus sint afflicti, ut probaretur alterius templi aedificationem propheticis uocibus fuisse promissam. De ortu Saluatoris nostri, secundum quod Verbum XL VI. caro factum est, et de dispersione Iudaeorum per omnes gentes, sicut fuerat prophetatum. 115 An ante tempora Christiana aliqui fuerint extra XLVII. Israeliticum genus, qui ad caelestis ciuitatis con¬ sortium pertinerent. Prophetiam Aggaei, qua dixit maiorem futuram XLVIII. gloriam domus Dei, quam primum fuisset, non in 120 reaedificatione templi, sed in ecclesia Christi esse completam. De indiscreta multiplicatione ecclesiae, qua in hoc XLIX. saeculo multi reprobi miscentur electis. De praedicatione euangelii, quae per passiones 125L. praedicantium clarior et potentior facta est. 85

87 recipit^>

88 hoccas.f g

miscerenturpl

89 aebreicis f g

92 adscribit

fgv 94 et om. f 97 xlii : Eug. ; om. sacrae (praeter cad. P) 99 ut uniuersis gentibus pqE Eug. (cf. I. xvm, 42, 14) 101 xliii : Eug. 104 xliv : Eug. 106 traditur p autem om. p 108/109 ut ed. p qv ; iud. pioph.fgHoffm. 109 -que om.fg 110 sunt p 113 nostri om. p 116 xpi p

XXXVIII

LI. LII. 130

LIII. 135LIV.

BREVICVLVS XVIII,

51-XIX, 9

Quod etiam per haereticorum dissensiones tides catholica roboretur. An credendum sit, quod quidam putant, impletis decern persecutionibus, quae fuerunt, nullam iam superesse praeter undecimam, quae in ipso Antichristi tempore sit futura. De tempore nouissimae persecutionis nulli hominum reuelato. De stultissimo mendacio paganorum, quo Christianam religionem non ultra trecentos sexaginta quinque annos mansuram esse finxerunt. LIBER XIX.

I.

5

II.

III. IO

IV.

15

V. VI. VII.

20

VIII.

25

IX.

Quod in quaestione, quam de finibus bonorum et malorum philosophica disputatio uentilauit, ducentas octoginta et octo sectas esse posse Varro perspexerit. Quo modo remotis omnibus differentiis, quae non sectae, sed quaestiones sint, ad tripertitam summi boni definitionem Varro perueniat, quarum tamen una sit eligenda. De tribus sectis summum hominis bonum quaerentibus quam eligendam Varro definiat sequens ueteris Academiae Antiocho auctore sententiam. De summo bono et summo malo quid Christiani sentiant contra philosophicos, qui summum bo¬ num in se sibi esse dixerunt. De sociali uita, quae, cum maxime expetenda sit, multis offensionibus saepe subuertitur. De errore humanorum iudiciorum, cum ueritas latet. De diuersitate linguarum, qua societas hominum dirimatur, et de miseria bellorum, etiam quae iusta dicuntur. Quod amicitia bonorum secura esse non possit, dum a periculis, quae in hac uita sunt, trepidari necesse est. De amicitia sanctorum angelorum, quae homini in hoc mundo non potest esse manifesta propter fallaciam daemonum, in quos inciderunt, qui multos sibi deos colendos putarunt.

128 roburetur f g ; roboratur p nis occulto p qv.

132 fut. sit p

133 ut ed. f g ; persecutio-

XIX, 6 sint f g sunt p qv 20 dirimatur f gp dirimitur v praesentis uit? p 24 est f g p sit q v

23 quae — sunt]

BREVICVLVS XIX, 10-28 X. XI. XII. 35 XIII.

40 XIV.

XV. 45

XVI. XVII. 50 XVIII. XIX. XX. 55

XXI.

XXII. 6o

XXIII. XXIV.

65 XXV. XXVI. XXVII. 70 XXVIII.

XXXIX

Quis fructus sanctis de superata huius uitae temptatione pariatur. De beatitudine pacis aeternae, in qua sanctis finis est, id est uera perfectio. Quod etiam bellantium saeuitia omnesque hominura inquietudines ad pacis finem cupiant peruenire, sine cuius appetitu nulla natura sit. De pace uniuersali, quae inter quaslibet perturbationes priuari non potest lege naturae, dum sub iusto iudice ad id quisque peruenit ordinatione, quod meruit uoluntate. De ordine ac lege siue terrena siue caelesti, per quam societati humanae etiam dominando consulitur, cui et consulendo seruitur. De libertate naturali et de seruitute, cuius prima causa peccatum est, quia homo malae uoluntatis, etiamsi non est mancipium alterius hominis, seruus est propriae libidinis. De aequo iure dominandi. Vnde caelestis societas cum terrena ciuitate pacem habeat et unde discordiam. Quam diuersa sit Academiae nouae ambiguitas a constantia fidei Christianae. De habitu et moribus populi Christiani. Quod ciues sanctorum in huius uitae tempore spe beati sint. An secundum definitiones Scipionis, quae in dialogo Ciceronis sunt, umquam fuerit Romana res publica. An uerus sit Deus, cui Christiani seruiunt, cui soli debeat sacrificari. Quae Porphyrius dicat oraculis deorum responsa esse de Christo. Qua definitione constet populi et rei publicae nuncupationem recte sibi non solum Romanos, sed etiam regna alia uindicare. Quod non possint ibi uerae esse uirtutes, ubi non est uera religio. De pace populi alienati a Deo, qua utitur ad pietatem populus Dei, dum in hoc peregrinus est mundo. De pace seruientium Deo, cuius perfecta tranquillitas in hac temporali uita non potest adprehendi. In quem finem uenturus sit exitus impiorum.

30 pariaturfgp paratus sit v 40 ac] hacfgap lege caritatisp siue {om. p) terren(a)e s. celestis fgp s. caelesti s. terrena v Do.2' 3 42 quif g 43 nature p 44 quia Ag qua p qv 33 in huius uitae fg in u. h. r in hoc p (om. uitae) 58 deus Xpianorum p 00 Quod q deor.] sanctorum p 01 esse.om.fg 05 possunt q ; sint P {om. esse)

esse uer. q

07

aliena /

07/08

ad p. p. Dei om. q.

XL

LIBER XX.

I. II. 5

III.

10

IV.

V. 15

20

VI. VII.

VIII. IX. X.

25

XI.

XII. 30

XIII. XIV. 35

XV. XVI. XVII.

Quod, quamuis omni tempore Deus iudicet, in hoc tamen libro de nouissimo eius iudicio sit proprie disputandum. De uarietate rerum humanarum, cui non potest dici deesse iudicium Dei, quamuis nequeat uestigari. Quid in libro Ecclesiaste Salomon de his, quae m hac uita et bonis et malis sunt communia, dispu¬ tant. Quod ad disserendum de nouissimo iudicio Dei noui primum testamenti ac deinde ueteris testimonia prolaturus sit. Quibus sententiis Domini Saluatoris diuinum iudicium futurum in fine saeculi declaretur. Quae sit prima resurrectio, quae secunda. De duabus resurrectionibus et de mille annis quid in apocalypsi Iohannis scriptum sit et quid de eis rationabiliter sentiatur. De alligatione et solutione diaboli. Quod sit regnum sanctorum cum Christo per mille annos, et in quo discernatur a regno aetemo. Quid respondendum sit eis, qui putant resurrectionem ad sola corpora, non etiam ad animas pertinere. De Gog et Magog, quos ad persequendam ecclesiam Dei solutus prope finem saeculi diabolus incitabit. An ad ultimum supplicium pertineat impiorum, quod descendisse ignis de caelo et eosdem comedisse memoratur. An tempus persecutionis Antichristi mille annis adnumerandum sit. De damnatione diaboli cum suis et per recapitulationem de resurrectione corporea omnium mortuorum et de iudicio ultimae retributionis. Qui sint mortui, quos ad iudicium exhibuit mare, uel quos mors et inferi reddiderunt. De caelo nouo et terra noua. De ecclesiae glorificatione sine fine post finem.

XX, 4 cuius p 8 sint p disputaret f g 13 v : Eug. Saluatoris om. Eug. 14 in fine futurum Eug. in finem futuri p 15 vi : Eug. 16 vn : de duabus resurrectionibus et mille annis Eug., cet. om. 19 vm : Eug. 22 x : Eug. 25 xi : Eug. 26 diabulus g 28 xii : Eug. supplicium] iudicium Eug. (cf. tit. xxi) 32 sit annumer. p 36 exib. g

BREVICVLVS XX, 18-XXI, 1 40 XVIII. XIX.

45

XX. XXI. XXII.

50 XXIII. XXIV. 55 XXV.

XXVI. 60 XXVII. XXVIII. 65 XXIX.

XXX. 7°

XLI

Quid apostolus Petrus de nouissimo Dei iudicio praedicarit. Quid apostolus Thessalonicensibus scripserit de manifestatione Antichristi[, cuius tempus dies Domini subsequetur]. Quid idem apostolus in prima ad eosdem epistula de resurrectione docuerit mortuorum. Quid Esaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributione iudicii sit locutus. Qualis futura sit egressio sanctorum ad uidendas poenas malorum. Quid prophetauerit Daniel de persecutione Antichristi et de iudicio Dei regnoque sanctorum. In psalmis Dauidicis, quae de fine saeculi huius et nouissimo Dei iudicio prophetentur. De prophetia Malachielis, qua Dei iudicium ultimum declaratur et quorundam dicitur per purificatorias poenas facienda mundatio. De sacrificiis, quae sancti offerent Deo sic placitura, quo modo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt. De separatione bonorum et malorum, per quam nouissimi iudicii discretio declaratur. De lege Moysi spiritaliter intellegenda, ne in damnabilia murmura camalis sensus incurrat. De aduentu Heliae ante iudicium, cuius praedicatione scripturarum secreta reserante Iudaei conuertentur ad Christum. Quod in libris ueteris testamenti, cum Deus legitur iudicaturus, non euidenter Christi persona monstretur, sed ex quibusdam testimoniis, ubi Dominus Deus loquitur, appareat non dubie, quod ipse sit Christus.

LIBER XXI. I.

De ordine disputationis, qua prius disserendum est de perpetuo supplicio damnatorum cum diabolo quam de aetema felicitate sanctorum.

42 xix : Eug. apostolus Eug., paulus add. cett. (cf'. 1. xx, 19, 22) 43 cuiussubsequetur om. Eug. 44 subsequitur p 45 xx : Eug. in prima] paulus p epist. secunda p 46 doc. mort. fg mort. doc. pqv Eug. Do.2-3 53 dauiticis f g 54 precinantur p 55 malachichelis fg malachiae pqv oG/o7 purgatorias p 65 xxix : Eug. 66 scriptrura reserante g 71 non dub. app. p.

XLII

5

II. III. IV.

IO V. VI.

15

VII. VIII.

20

IX. X.

XI. 25

XII.

30

XIII. XIV. XV.

35

XVI. XVII. 40

XVIII.

XIX.

BREVICVLVS XXI,

2-19

An possint corpora in ustione ignis esse perpetua. An consequens sit, ut corporeum dolorem sequatur camis interitus. De naturalibus exemplis, quorum donsideratio doceat posse inter cruciatus uiuentia corpora permanere. Quanta sint, quorum ratio nequeat agnosci, et tamen eadem uera esse non sit ambiguum. Quod non omnia miracula naturalia sint, sed pleraque humano ingenio modificata, pleraque autem daemonum arte composita. Quod in rebus miris summa credendi ratio sit omnipotentia Creatoris. Non esse contra naturam, cum in aliqua re, cuius natura innotuit, aliquid ab eo quod erat notum incipit esse diuersum. De geherma et aeternarum qualitate poenarum. An ignis gehennae, si corporalis est, possit maiignos spiritus, id est daemones incorporeos, tactu suo adurere. An hoc ratio iustitiae habeat, ut non sint extensiora poenarum tempora, quam fuerint peccatorum. De magnitudine praeuaricationis primae, ob quam aeterna poena omnibus debeatur, qui extra gratiam fuerint Saluatoris. Contra opinionem eorum, qui putant criminosis supplicia post mortem causa purgationis adhiberi. De poenis temporalibus istius uitae, quibus subiecta est humana condicio. Quod omne opus gratiae Dei eruentis nos de profunditate ueteris mali ad futuri saeculi pertineat nouitatem. Sub quibus gratiae legibus ornnes regeneratorum habeantur aetates. De his, qui putant nullorum hominum poenas in aetemum esse mansuras. De his, qui nouissimo iudicio propter interces¬ sionem sanctorum neminem hominum putant esse damnandum. De his, qui inpunitatem omnium peccatorum pro-

XXI, 4 n : Eug. 5 hi : Eug. fi interims om. f 11 ambigendum p vii : Eug. 23 adhurere/g 24 xi : Eug. iust. ratio Eug. 27 xii : Eug. 28 omnibus om. Eug. (cod. V) 30 xm : Eug. 31 supplicium Eug. (praeter cod. v) (cf. 1. xxi, 13, 21) 32 temporalis g 41 intercessionem f g -nes pqv 42 put. hom. p 15

BREVICVLVS XXI, 19-XXII, 5 45

XX.

50

XXI.

55 XXII.

XXIII. 60

XXIV.

XXV. 65

7o XXVI. XXVII.

XLIII

mittunt etiam haereticis propter participationem corporis Christi. De his, qui non omnibus, sed eis tantum qui apud catholicos sunt renati, etiamsi postea in multa crimina erroresque proruperint, indulgentiam pollicentur. De his, qui eos, qui permanent in catholica fide, etiamsi pessime uixerint [et obhocuri meruerint], tamen propter fidei fundamentum saluandos esse definiunt. De his, qui putant ea crimina, quae inter elemosynarum opera committuntur, ad damnationis iudicium non uocari. Contra opinionem eorum, qui dicunt nec diaboli nec hominum malorum perpetua futura supplicia. Contra eorum sensum, qui in iudicio Dei omnibus reis propter sanctorum preces putant esse parcendum. An hi, qui inter haereticos baptizati sunt et deteriores postea male uiuendo sunt facti, uel hi, qui apud catholicos renati ad haereses aut schismata transierunt, uel hi, qui a catholicis apud quos re¬ nati sunt non recedente criminose uiuere perstiterunt, possint priuilegio sacramentorum remissionem aeterni sperare supplicii. Quid sit in fundamento habere Christum quibus et spondeatur salus per ignis usturam. Contra eorum persuasionem, qui putant sibi non offutura peccata, in quibus, cum elemosynas facerent, perstiterunt. LIBER XXII.

I. II. III. 5

IV.

V.

De conditione angelorum et hominum. De aetema Dei et incommutabili uoluntate. De promissione aetemae beatitudinis sanctorum et perpetuis suppliciis impiorum. Contra sapientes mundi, qui putant terrena ho¬ minum corpora ad caeleste habitaculum non posse transferri. De resurrectione carnis, quam quidam mundo credente non credunt.

51 xxi

: Eug. 52 et — meruerint om. Eug. 56 continentur p 63 An i 64 sunt facti/g facti s.p q v Do.2’ 3 65 apud om. f g seism, fg 69 suppl. superare p 70 xxvi : Eug. 71 per ign. Eug., quasi per ign. cett. 72 xxvn : Eug. 74 perstiterunt p qv Eug. ; permanserunt f g Hoffm.

fg

XXII, 2 ii : Eug.

5

3 hi : Eug.

5 iv : Eug.

8 v : Eug. C.D. I

XLIV 10

VI.

VII. 15

VIII.

IX. 20

X.

25

XI.

XII. 30

XIII. XIV. XV.

35 XVI. XVII. 40

XVIII. XIX.

45 XX.

50

XXI.

BREVICVLVS XXII,

6-21

Quod Roma conditorem suum Romulum diligendo deum fecerit, ecclesia autem Christum Deum credendo dilexerit. Quod ut mundus in Christum crederet, uirtutis fuerit diuinae, non persuasionis humanae. De miraculis, quae ut mundus in Christum crede¬ ret facta sunt et fieri mundo credente non desinunt. Quod uniuersa miracula, quae per martyres in Christi nomine hunt, ei fidei testimonium ferant, qua in Christum martyres crediderunt. Quanto dignius honorentur martyres, qui ideo multa mira obtinent, ut Deus uerus colatur, quam daemones, qui ob hoc quaedam faciunt, ut ipsi dii esse credantur. Contra Platonicos, qui de naturalibus elementorum ponderibus argumentantur terrenum corpus in caelo esse non posse. Contra calumnias infidelium, quibus Christianos de credita camis resurrectione inrident. An abortiui non pertineant ad resurrectionem, si pertinent ad numerum mortuorum. An infantes in ea sint resurrecturi habitudine cor¬ poris, quam habituri erant aetatis accessu. An ad dominici corporis modum omnium mortu¬ orum resurrectura sint corpora. Qualis intellegenda sit sanctorum conformatio ad imaginem filii Dei. An in suo sexu resuscitanda atque mansura sint corpora feminarum. De uiro perfecto, id est Christo, et corpore eius, id est ecclesia, quae est ipsius plenitudo. Quod omnia corporis uitia, quae in hac uita humano contraria sunt decori, in resurrectione non sint futura, ubi manente naturali substantia in unam pulchritudinem et qualitas concurret et quantitas. Quod in resurrectione mortuorum natura corporum quibuslibet modis dissipatorum in integrum undecumque reuocanda sit. De nouitate corporis spiritalis, in quam sanctorum caro mutabitur.

resurr. Eug. {cod. ]/) 13 vn : Hug. 14 humanae] et de Romuli falsa diuinitate add. Eug. 15 vm : Eug. 22 mira multa p 36 xvi : Eug. conf. sanct. p Eug. 38 xvn : Eug. sunt Eug. {codd. P T v) 42 Quod] An p membra uitique p 47 xx : Eug. 46 undecumque om. Eug.

BREVICVLVS XXII, 22-30 XXII.

55 XXIII.

XXIV. 60

XXV.

XXVI. 65

XXVII. 7° XXVIII.

75 XXIX. XXX.

XLV

De miseriis ac malis, quibus humanum genus mento primae praeuaricationis obnoxium est et a quibus nemo nisi per Christi gratiam liberatur. De his, quae praeter ilia mala, quae bonis malisque communia sunt, ad iustorum laborem specialiter pertinent. De bonis, quibus etiam hanc uitam damnationi obnoxiam Creator impleuit. De peruicacia quorundam, qui resurrectionem carnis, quam, sicut praedictum est, totus mundus credit, inpugnant Quomodo Porphju-ii definitio, qua beatis animis putat corpus omne fugiendum, ipsius Platonis sententia destruatur, qui dicit summum Deum diis promississe, ut numquam corporibus exuerentur. De contrariis definitionibus Platonis atque Porphyrii, in quibus si uterque alteri cederet, a ueritate neuter deuiaret. Quid ad ueram resurrectionis fidem uel Plato uel Labeo uel etiam Varro conferre sibi potuerint, si opiniones eorum in unam sententiam conuenissent. De qualitate uisionis, qua in futuro saeculo sancti Deum uidebunt. De aeterna felicitate ciuitatis Dei sabbatoque perpetuo.

(iO xxv : Eug. 02 credidit p 63/04 xxvi quomodo Porfyrii definitio ipsius Platonis sententia destruatur Eug. 08 xxvii : Eug. 71 xxvm : Eug. 72 sibi om. Eug. 7a xxtx : Eug. 77 xxx : Eug.

DE CIVITATE DEI

/* i

LIBRI XXII

PL

13

V

3

V

4

LIBER I. Praefatio

cap.

Gloriosissimam ciuitatem Dei siue in hoc temporum cursu, cum inter impios peregrinatur ex fide uiuens, siue in ilia stabilitate sedis aeternae, quam nunc expectat per patientiam, quoadusque iustitia conuertatur in indicium, deinceps adeptura 5 per excellentiam uictoria ultima et pace perfecta, hoc opere instituto et mea ad te promissione debito defendere aduersus eos, qui conditori eius deos suos praeferunt, fili carissime Marcelline, suscepi, magnum opus et arduum, sed Deus adiutor noster est. Nam scio quibus uiribus opus sit, ut per10 suadeatur superbis quanta sit uirtus humilitatis, qua fit ut omnia terrena cacumina temporali mobilitate nutantia non humano usurpata fastu, sed diuina gratia donata celsitudo transcendat. Rex enim et conditor ciuitatis huius, de qua loqui instituimus, in scriptura populi sui sententiam diuinae 15 legis aperuit, qua dictum est : Deus superbis resistit, humilibus autem dat graham. Hoc uero, quod Dei est, superbae quoque animae spiritus inflatus adfectat amatque sibi in laudibus dici : Parcere subiectis et debellare superbos. 20 Vnde etiam de terrena ciuitate, quae cum dominari adpetit, etsi populi seruiant, ipsa ei dominandi libido dominatur, non est praetereundum silentio quidquid dicere suscepti huius operis ratio postulat si facultas datur. I Ex hac namque existunt inimici, aduersus quos defendenda est Dei ciuitas, quorum tamen multi correcto impietatis errore ciues in ea fiunt satis idonei; multi uero in earn tantis exardescunt ignibus odiorum tamque manifestis beneficiis redemptoris eius ingrati sunt, ut hodie contra earn linguas 5 non mouerent, nisi ferrum hostile fugientes in sacratis eius locis uitam, de qua superbiunt, inuenirent. An non etiam illi Romani Christi nomini infesti sunt, quibus propter Christum barbari pepercerunt ? Testantur hoc martyrum loca et basilicae apostolorum, quae in ilia uastatione Vrbis ad se confugientes suos alienosque receperunt. Hue usque cruentus 4 Rom. 8, 25 ; Ps. 93, sqq. ; 148, 7 sq.) 9 Ps. 61, 9 19 Verg. Aen. 6, 833

Praef. 2 Abac. 2, 4 ; cf. iv, 20, 14 136, 3

lac.

;

4, 6

138, 20

(CE 44, ; 1. Petr. 5, 3.

I, 11 Oros. 7,

39

13

96, 8

(CE 5,

344, 15

6 Aug. Epist. 16 Prou. 3, 34 ;

sqq.)

Praef., a uictoria u. e. p. perfectam ed. princ. uictoriam u. e. p. perfecta [i uictoriam ultimam et pacem perfectam A2 K F r b Bed. Arg. 5-6 opere instituto] cf. Do.* p. XXVIII 6 mea ad te promissione] ibid. 7 kariss. / 14 populis suis bv 20 ciu. terr. I 23 si Re et celt. codd. edd.

I, 9 hoc A ed. priru. v haec (hec) CKFrbJdB\i ed. Arg.

11 hoc C* 1 ed.

3

DE CIVITATE DEI I, 1-2

2

15

20

25

30

35

40

cap. II

5

saeuiebat inimicus, ibi accipiebat limitem trucidatoris furor, illo ducebantur a miserantibus hostibus, quibus etiam extra V 5 ipsa loca pepercerant, ne in eos incurrerent, qui similem misericordiam non habebant. Qui tamen etiam ipsi alibi truces atque hostili more saeuientes posteaquam ad loca ilia ueniebant, ubi fuerat interdictum quod alibi belli iure licuisset, et PL 15 tota feriendi refrenabatur inmanitas et captiuandi cupiditas frangebatur. Sic euaserunt multi, qui nunc Christianis temporibus detrahunt et mala, quae ilia ciuitas pertulit, Christo inputant ; bona uero, quae in eos ut uiuerent propter Christi honorem facta sunt, non inputant Christo nostro, sed fato suo, cum potius deberent, si quid recti saperent, ilia, quae ab hostibus aspera et dura perpessi sunt, illi prouidentiae diuinae tribuere, quae solet corruptos hominum mores bellis emendare atque conterere itemque uitam mortalium iustam atque laudabilem talibus adflictionibus exercere probatamque uel in meliora transferre uel in his adhuc terris propter usus alios detinere ; illud uero, quod eis uel ubicumque propter Christi nomen uel in locis Christi nomini dicatissimis et amplissimis ac pro largiore misericordia ad capacitatem multitudinis electis praeter bellorum morem truculenti barbari pepercerunt, hoc tribuere temporibus Christianis, hinc Deo agere gratias, hinc ad eius nomen ueraciter currere, ut effugiant poenas ignis aeterni, quod nomen multi eorum mendaciter usurparunt, ut effugerent poenas praesentis exitii. Nam quos uides petulanter et procaciter insultare seruis Christi, sunt in eis plurimi, qui ilium interitum clademque non euasissent, nisi seruos Christi se esse finxissent. Et nunc ingrata superbia atque impiissima insania eius nomini resistunt corde peruerso, ut sempiternis tenebris puniantur, ad quod nomen ore uel subdolo confugerunt, ut temporali luce fruerentur. T0t bella gesta conscripta sunt uel ante conditam Romam V 6 uel ab eius exortu et imperio : legant et proferant sic aut ab alie- n 4 nigenis aliquam captam esse ciuitatem, ut hostes, qui ceperant, parcerent eis, quos ad deorum suorum templa confugisse^ compererant, aut aliquem ducem barbarorum praecepisse, ut inrupto oppido nullus feriretur, qui in illo uel illo templo fuisset inuentus. Nonne uidit Aeneas Priamum per aras Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignes ? II,

8

Verg. Aen.

2, 501

sq.

Arg. {cf. in, 14,55 ; xv, 17, 38) hue C- rell. ed. princ. v {cf. v, 12,7 ; vi, 1, 90) 17 belli om. A iure belli q ed. princ. v 18 et Re, om. cett. 23 pot. deb.] cf. Do* p. XXVII recti] cf. Do.* p. XXVIII 24 prou. diu.] ibid. 30 indicat. p1 dedicat. v {cf. 11, 26, 5) 31 ad] atque A adque ed. Arg. ; cf. Caes. b. c. 3, 84, 3 37 petulantes C 30 esse om. A se seruos chr. esse K F r

6

II, 2 aut Re, om. cett. alienis A aligenis e 3 esse om. B1 uel illo] cf. Do* p. XXVIII 7 per atros Bl

5 barbarum a

DE CIVITATE DEI I, 2-3

3

Nonne Diomedes et Vlixes caesis summae custodibus arcis Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis Virgineas ausi diuae contingere uittas ? Nec tamen quod sequitur uerum est : Ex illo fluere ac retro sublapsa referri 15 Spes Danaum. Postea quippe uicerunt, postea Troiam ferro ignibusque delerunt, postea confugientem ad aras Priamum obtruncauerunt. Nec ideo Troia periit, quia Mineruam perdidit. Quid enim prius ipsa Minerua perdiderat, ut periret ? an forte 20 custodes suos ? Hoc sane uerum est ; illis quippe interemptis potuit auferri. Neque enim homines a simulacro, sed simula¬ crum ab hominibus seruabatur. Quo modo ergo colebatur, ut patriam custodiret et dues, quae suos non ualuit custodire custodes ? Ill Ecce qualibus diis Vrbem Romani seruandam se commisisse gaudebant ! O nimium miserabilem errorem ! Et nobis suscensent, cum de diis eorum talia dicimus ; nec suscensent auctoribus suis, quos ut ediscerent mercedem dederunt 5 doctoresque ipsos insuper et salario publico et honoribus dignissimos habuerunt. Nempe apud Vergilium, quern propterea paruuli legunt, ut uidelicet poeta magnus omniumque praeclarissimus atque optimus teneris ebibitus animis non facile obliuione possit aboleri, secundum illud Horatii : 10 Quo semel est inbuta recens seruabit odorem Teste diu — apud hunc ergo Vergilium nempe Iuno inducitur infesta Troianis Acolo uentorum regi aduersus eos inritando dicere : Gens inimica mihi Tyrrhenum nauigat aequor 15 Ilium in Italiam portans uictosque penates. Itane istis penatibus uictis Romam, ne uinceretur, prudenter commendare debuerunt ? Sed haec Iuno dicebat uelut irata mulier, quid loqueretur ignorans. Quid Aeneas ipse, pius totiens appellatus, nonne ita narrat : 20 Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos, Sacra manu uictosque deos paruumque nepotem Ipse trahit cursuque amens ad limina tendit ? Nonne deos ipsos, quos uictos non dubitat dicere, sibi potius quam se illis perhibet commendatos, cum ei dicitur : 25 Sacra suosque tibi commendat Troia penates ? Si igitur Vergilius tales deos et uictos dicit et, ut uel uicti 10

cap.

15 Aen. 2, 166 sqq. III, 11 Epp. i, 2, 69

17 cf. Aen. 2, 663 15 Aen. i, 67 sq.

22 2, 319 sqq.

252,293

10-17 delerunt A K F r a b1 e q B (3 ed. princ. Arg. deleuerunt C b2 p v aras A B2 a b e p q ed. princ. v aram C K F r B1 (3 / d ed. Arg.

17

Ill, 1-2 commisisse] cf. Do,4 p. XXVIII 3 dicimus cum nec K F r e ed. Arg. 10-17 prudenter^d1 /p {cf. 1. 38) prudentes C rell. v {cf. 1, 37 ; n, 23, 51) 20 et ut

PL 16

V?

V 8 F 5

4

30

35

40

45

50

cap. IV

5

10

DE CIVITATE DEI I, 3-4

quoquo modo euaderent, homini commendatos : quae de¬ mentia est existimare his tutoribus Romam sapienter fuisse commissam et nisi eos amisisset non potuisse uastari ? Immo uero uictos deos tamquam praesides ac defensores colere, quid est aliud quam tenere non numina bona, sed nomina mala ? Quanto enim sapientius creditur, non Romam ad PL 17 istam cladem non fuisse uenturam, nisi prius illi perissent, sed illos potius olim fuisse perituros, nisi eos quantum potuisset Roma seruasset ! Nam quis non, cum aduerterit, uideat quanta sit uanitate praesumptum non posse uinci sub defensoribus uictis et ideo perisse, quia custodes perdidit deos, cum uel sola esse potuerit causa pereundi custodes ha¬ bere uoluisse perituros ? Non itaque, cum de diis uictis ilia conscriberentur atque canerentur, poetas libebat mentiri, sed cordatos homines cogebat ueritas confiteri. Verum ista oportunius alio loco diligenter copioseque tractanda sunt : nunc, quod institueram de ingratis hominibus dicere, parumper expediam ut possum, qui ea mala, quae pro suorum morum peruersitate merito patiuntur, blasphemantes Christo inputant ; quod autem illis etiam talibus propter Christum parcitur, nec dignantur adtendere et eas linguas aduersus eius nomen dementia sacrilegae peruersitatis exercent, quibus linguis usurpauerunt mendaciter ipsum nomen, ut uiuerent, v 9 uel quas linguas in locis ei sacratis metuendo presserunt, ut illic tuti atque muniti, ubi propter eum inlaesi ab hostibus fuerant, inde in eum maledictis hostilibus prosilirent. Ipsa, ut dixi, Troia, mater populi Romani, sacratis locis deorum suorum munire non potuit ciues suos ab ignibus ferroque Graecorum, eosdem ipsos deos colentium; quin etiam Iunonis asylo Custodes lecti, Phoenix et dirus Vlixes, Praedam adseruabant; hue undique Troia gaza Incensis erepta adytis mensaeque deorum Crateresque auro solidi captiuaque uestis Congeritur. Pueri et pauidae Ion go ordine matres Stant circum. Electus est uidelicet locus tantae deae sacratus, non unde IV, 11 Aen.

2, 761

sqq.

uicti (o?n. uel) p et uelut (om. uicti) C 31 nomina C A1 K1 (in ras.) B1 Dnebn. {leett. uarr.) Hoffm. {cf. Senec. de benef. 5,22,1) numina A2 a1 omina a2 p1 (3 ed.Arg. v Do.2,3 omnia F demoniac3 K2 B2p2 q daemonia ed.print. non om. K F r B1 e ed. print. Arg. 33 non om. A 33 periissent C ; sed cf. 18, 30 37 periisse C 38 pot. esse A ed. princ. v 42 oport. C A K F a e l B (3 (cf. Weyman, Indog. Forsch. 5, 194) 44 expediam] cf. Do* p. XXVIII 48 peruers.] ibid. 52 fue¬ rant A K p fuerunt CFrabe/Bfi ed. print. Arg. v IV,

1

ipsa] ita B1 Rom. pop.#

sacris A

in locis a q B [3 ed. princ. v

DE CIVITATE DEI I, 4-6

5

captiuos non liceret educere, sed ubi captiuos liberet includere. Compara nunc asylum illud non cuiuslibet dei gregalis 15 uel de turba plebis, sed louis ipsius sororis et coniugis et regmae omnium deorum cum memoriis nostrorum apostolorum. Illuc incensis templis et diis erepta spolia portabantur non donanda uictis, sed diuidenda uictoribus ; hue autem et quod alibi ad ea loca pertinere compertum est cum honore PL 18 20 et obsequio religiosissimo reportatum est. Ibi amissa, hie /r 6 seruata libertas; ibi clausa, hie interdicta captiuitas; ibi V 10 possidendi a dominantibus hostibus premebantur, hue liberandi a miserantibus ducebantur : postremo illud Iunonis templum sibi elegerat auaritia et superbia leuium Graeculo25 rum, istas Christi basilicas misericordia et humilitas etiam inmanium barbarorum. Nisi forte Graeci quidem in ilia sua uictoria templis deorum communium pepercerunt atque illo confugientes miseros uictosque Troianos ferire uel captiuare non ausi sunt, sed Yergilius poetarum more ilia mentitus est. 30 Immo uero morem hostium ciuitates euertentium ille descripsit. 17 Quern morem etiam Cato, sicut scribit Sallustius, nobilitatae ueritatis historicus, sententia sua, quam de coniuratis in senatu habuit, commemorare non praetermittit : «Rapi uirgines pueros, diuelli liberos a parentum complexu, matres 5 familiarum pati quae uictoribus conlibuisset, fana atque domos spoliari, caedem incendia fieri : postremo armis cadaueribus cruore atque luctu omnia compleri. » Hie si fana tacuisset, deorum sedibus solere hostes parcere putaremus. Et haec non ab alienigenis hostibus, sed a Catilina et sociis eius, no10 bilissimis senatoribus et Romanis ciuibus, Romana templa metuebant. Sed hi uidelicet perditi et patriae parricidae. 71 Quid ergo per multas gentes, quae inter se bella gesserunt V II et nusquam uictis in deorum suorum sedibus pepercerunt, noster sermo discurrat ? Romanos ipsos uideamus, ipsos, inquam, recolamus respiciamusque Romanos, de quorum PL 19 5 praecipua laude dictum est : Parcere subiectis et debellare superbos, et quod accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant : quando tot tantasque urbes, ut late dominarentur, expugnatas V, 1 Cat. VI,

6

51, 9

Cf. Praef. 1.

19

8 Cat. 9, 5 J

13 educ. C2 p q B2 ed. print, v reduc. A due. C1 F r a b d l B1 (3 ed. Arg. 18 do¬ nanda mss ed. Arg. reddenda ISrnarK- ed.print, v 23 miserant.] cf. Do}p. XXVII 24-25 greculor. \C b d lp ?]A {cf. ix, 5, 32) trecor. K F r e B p v humanitas Re V, 1 cato mss {ex Augustini errore ?) Caesar v tent Sail. 6-7 armis atque cad. _Bmarehis B1 haec ^ tacuissent VI

2

suorum om. A l

4 de quibus A l

5 conlibuisset mss v conlibuiscompleri] cf. Do} p. XXVIII

DE ClVITATE DEI I, 6-7

6

captasque euerterunt, legatur nobis quae templa excipere solebant, ut ad ea quisquis confugisset liberaretur. An illi faciebant et scriptores earundem rerum gestarum ista reticebant ? Ita uero, qui ea quae laudarent maxime requirebant, ista praeclarissima secundum ipsos pietatis indicia praeterirent ? Egregius Romani nominis Marcus Marcellus, qui Syra15 cusas urbem ornatissimam cepit, refertur earn prius fleuisse ruituram et ante eius sanguinem suas illi lacrimas effudisse. Gessit et curam pudicitiae etiam in hoste seruandae. Nam priusquam oppidum uictor iussisset inuadi, constituit edicto, ne quis corpus liberum uiolaret. Euersa est tamen ciuitas more n 7 20 bellorum, nec uspiam legitur ab imperatore tarn casto atque dementi fuisse praeceptum, ut quisquis ad illud uel illud templum fugisset haberetur inlaesus. Quod utique nullo modo praeteriretur, quando nec eius fletus nec quod edixerat pro pudicitia minime uiolanda potuit taceri. Fabius, Tarentinae 25 urbis euersor, a simulacrorum depraedatione se abstinuisse V 12 laudatur. Nam cum ei scriba suggessisset quid de signis deorum, quae multa capta fuerant, fieri iuberet, continentiam suam etiam iocando condiuit. Quaesiuit enim cuius modi essent, et cum ei non solum multa grandia, uerum etiam re30 nuntiarentur armata : « Relinquamus, inquit, Tarentinis deos iratos. » Cum igitur nec illius fletum nec huius risum, nec illius castam misericordiam nec huius facetam continentiam Romanarum rerum gestarum scriptores tacere potuerint : quando praetermitteretur, si aliquibus hominibus in honorem 35 cuiuspiam deorum suorum sic pepercissent, ut in quoquam templo caedem uel captiuitatem fieri prohiberent ? VII Quidquid ergo uastationis trucidationis depraedationis concremationis adflictionis in ista recentissima Romana clade commissum est, fecit hoc consuetudo bellorum ; quod autem nouo more factum est, quod inusitata rerum facie inmanitas 5 barbara tarn mitis apparuit, ut amplissimae basilicae im- PL 20 plendae populo cui parceretur eligerentur et decernerentur, ubi nemo feriretur, unde nemo raperetur, quo liberandi multi a miserantibus hostibus ducerentur, unde captiuandi ulli nec a crudelibus hostibus abducerentur : hoc Christi nomini, hoc 10 Christiano tempori tribuendum quisquis non uidet, caecus, quisquis uidet nec laudat, ingratus, quisquis laudanti reluctatur, insanus est. Absit, ut prudens quisquam hoc feritati inputet barbarorum. Truculentissimas et saeuissimas mentes ille terruit, file frenauit, file mirabiliter temperauit, qui per V 13 10

cap.

16 Liu. 25, 24, 11

22 Liu. 25, 25, 7

31 Liu. 27, 16, 8

12

ita uero CAKFabdlpqBfi ed. Arg. itane uero e ed. princ. v ; cf. xvii, ueroque quae laud. Bl l(i ruit.] seruituram Bl a1 18 edictione pmurg. ai g J haberetur mss abiret v

4, 40

VII, 4 more] modo Bl a1

8 nulli r2 a e2 ed. princ. illi A l2

DE CIVITATE DEI I, 7-8 15

cap. VIII

5

io

15

20

25

30

7

prophetam tanto ante dixit : Visitabo in uirga iniquitates eorum et in flagellis peccata eorum ; misericordiam aatem meant non dispergam ab eis. Dicet aliquis : « Cur ergo ista diuina misericordia etiam ad impios ingratosque peruenit ? » Cur putamus, nisi quia earn ille praebuit, qui cotidie facit oriri solem snum super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos P Quamuis enim quidam eorum ista cogitantes paenitendo ab impietate se corrigant, quidam uero, sicut apostolus dicit, diuitias bonitatis et longanimitatis Dei contemnentes secundum duritiam cordis sui et cor inpaenitens thesaurizent sibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera eius : tamen patientia Dei ad paenitentiam inuitat malos, sicut flagellum Dei ad patientiam erudit bonos ; itemque miseri¬ cordia Dei fouendos amplectitur bonos, sicut seueritas Dei n 8 puniendos corripit malos. Placuit quippe diuinae prouidentiae praeparare in posterum bona iustis, quibus non fruentur iniusti, et mala impiis, quibus non excruciabuntur boni ; ista uero temporalia bona et mala utrisque uoluit esse communia, ut nec bona cupidius adpetantur, quae mali quoque habere cemuntur ; nec mala turpiter euitentur, quibus et boni plerumque adficiuntur. Interest autem plurimum, qualis sit usus uel earum rerum, V 14 quae prosperae, uel earum, quae dicuntur aduersae. Nam bonus temporalibus nec bonis extollitur nec malis frangitur ; malus autem ideo huiusce modi infelicitate punitur, quia felicitate corrumpitur. Ostendit tamen Deus saepe etiam in his distribuendis euidentius operationem suam. Nam si nunc omne peccatum manifesta plecteret poena, nihil ultimo iudicio seruari putaretur ; rursus si nullum nunc peccatum puniret aperta diuinitas, nulla esse diuina prouidentia crederetur. Similiter in rebus secundis, si non eas Deus quibusdam petentibus euidentissima largitate concederet, non ad eum ista pertinere diceremus ; itemque si omnibus eas petentibus daret, non nisi propter talia praemia seruiendum illi esse arbitraremur, nec pios nos faceret tabs seruitus, sed potius cupidos PL 21 et auaros. Haec cum ita sint, quicumque boni et mali pariter adflicti sunt, non ideo ipsi distincti non sunt, quia distinctum VII, 17 Ps. 88, 33 sq. VIII, 4 Mt. 5, 45

9 Rom. 2, 4 sqq.

15 dixit CAKFrblpB[i ed. Arg. praedixit e q ed. princ. v VIII, 1 dicet C1 A e lp q Li2 ed. princ. Arg. v dicit C2 K F r a d B3 5 corrigunt S the/saurizent l thesaurizant A F b2 11 patientiam] cf. Do.* p. XXIX 22 bonus his A2 r his bonus F nec temp. bon. p 26 manifeste A 27 nunc pecc.] cf. Do* p. XXVIII 28 aperta C A K F e l p B2 ft1 (cf. xvi, 43, 29 sq.) aperte r B1 (3 2 a b v operta d 30 euident.] cf. praef. p. XX] II 31 pert, ista A

8

4o

45

cap. IX

5

IO

I5

20

25

DE CIVITATE DEI I, 8-g

non est quod utrique perpessi sunt. Manet enim dissimilitudo passorum etiam in similitudine passionum, et licet sub eodem tormento non est idem uirtus et uitium. Nam sicut sub uno igne aurum rutilat palea fumat, et sub eadem tribula stipulae comminuuntur frumenta purgantur, nec ideo cum oleo amurca confunditur, quia eodem preli pondere exprimitur : ita una eademque uis inruens bonos probat purificat eliquat, malos damnat uastat exterminat. Vnde in eadem adflictione mali Deum detestantur atque blasphemant, boni autem precantur et laudant. Tantum interest, non qualia, sed qualis quisque patiatur. Nam pari motu exagitatum et exhalat horribiliter caenurn et suauiter fragrat unguentum. Quid igitur in ilia rerum uastitate Christiani passi sunt, quod non eis magis fideliter ista considerantibus ad prouectum ualeret ? Primum quod ipsa peccata, quibus Deus indignatus impleuit tantis calamitatibus mundum, humiliter cogitantes, quamuis longe absint a facinerosis flagitiosis atque impiis, tamen non usque adeo se a delictis deputant alienos, ut nec temporalio pro eis mala perpeti se iudicent dignos. Excepto enim quod unusquisque quamlibet laudabiliter uiuens cedit in quibusdam carnali concupiscentiae, etsi non ad facinorum inmanitatem et gurgitem flagitiorum atque impietatis abominationem, ad aliqua tamen peccata uel rara uel tanto crebriora, quanto minora — hoc ergo excepto quis tandem facile reperitur, qui eosdem ipsos, propter quorum horrendam superbiam luxuriamque et auaritiam atque execrabiles iniquitates et impietates Deus, sicut minando praedixit, conterit terras, sic habeat, ut habendi sunt ? sic cum eis uiuat, ut cum talibus est uiuendum ? Plerumque enim ab eis docendis ac monendis, aliquando etiam obiurgandis et corripiendis male dissimulatur, uel cum laboris piget, uel cum os eorum uerecundamur offendere, uel cum inimicitias deuitamus, ne impediant et noceant in istis temporalibus rebus, siue quas adipisci adhuc adpetit nostra cupiditas, siue quas amittere formidat infirmitas, ita ut, quamuis bonis malorum uita displiceat et ideo cum eis non incidant in illam damnationem, quae post hanc uitam talibus praeparatur, tamen, quia propterea peccatis eorum damnabilibus parcunt, dum eos in suis licet leuibus et uenialibus metuunt, iure cum eis temporaliter flagellantur, quamuis in aeternum minime puniantur, iure istam uitam, C 36 utraque C1 utique B1 a 45 quisque om. A1 l1 p fraglat F Re r l2 ; cf. xvi, 2, 6

47 flagrat C A K a b d e

IX, 2 profectum F r a l B1 ed. Arg. v ; cf. xi, 12, 12 ualet A Do* p. XXIX 5 faciner. K1 (cf. ix, 1, 26) facinor. A K2 F Bp 14 et lux. q que om. ed. princ. v 17 ac mon.] cf. Do* p. XXX

3 primum] cf. 6 nunc usque C 19 os eorum] hos quorum F os eorum (in marg. add. coram) B os eorum coram ed. princ. eor. os coram v ; cf. Terent. Ad. 269 27 ueniabilibus C ; cf. CE 53, 442 ; 60, 734 temporabiliter C flagellantur mss (cf. v, 6, 7 sqq. ita .. dispares, ut .. uirgo

V 15

n 9

V 16

DE CIVITATE DEI I, 9

g

quando diuinitus adfliguntur cum eis, amaram sentiunt, cuius 30 amando dulcedinem peccantibus eis amari esse noluerunt. Nam si propterea quisque obiurgandis et corripiendis male PL 22 agentibus parcit, quia opportunius tempus inquirit uel eisdem ipsis metuit, ne deteriores ex hoc efficiantur, uel ad bonam uitam et piam erudiendos impediant alios infirmos et pre35 mant atque auertant a fide : non uidetur esse cupiditatis occasio, sed consilium caritatis. Illud est culpabile, quod hi, qui dissimiliter uiuunt et a malorum factis abhorrent, parcunt tamen peccatis alienis, quae dedocere aut obiurgare deberent, dum eorum offensiones cauent, ne sibi noceant in his 40 rebus, quibus licite boni atque innocenter utuntur, sed cupidius, quam oportebat eos, qui in hoc mundo peregrinantur et spem supernae patriae prae se gerunt. Non solum quippe infirmiores, uitam ducentes coniugalem, filios habentes uel habere quaerentes, domos ac familias possidentes, (quos 45 apostolus in ecclesiis adloquitur docens et monens quern ad modum uiuere debeant et uxores cum maritis et mariti cum uxoribus, et filii cum parentibus et parentes cum filiis, et serai cum dominis et domini cum seruis) multa temporalia, multa terrena libenter adipiscuntur et moleste amittunt, 50 propter quae non audent offendere homines, quorum sibi uita contaminatissima et consceleratissima displicet ; uerum etiam hi, qui superiorem uitae gradum tenent nec coniugalibus uinculis inretiti sunt et uictu paruo ac tegimento utuntur, V 17 plerumque, suae famae ac saluti dum insidias atque impetus 55 malorum timent, ab eorum reprehensione sese abstinent, et quamuis non in tantum eos metuant, ut ad similia perpetranda quibuslibet eorum terroribus atque inprobitatibus cedant, ea ipsa tamen, quae cum eis non perpetrant, nolunt plerumque corripere, cum fortasse possint aliquos corripiendo corrigere, 60 ne, si non potuerint, sua salus ac fama in periculum exitiumque perueniat, nec ea consideratione, qua suam famam ac salutem uident esse necessariam utilitati erudiendorum hominum, sed ea potius infirmitate, qua delectat lingua blandiens et humanus dies et reformidatur uulgi iudicium et carnis 65 excraciatio uel peremptio, hoc est propter quaedam cupidi¬ tatis uincula, non propter officia caritatis. Non mihi itaque uidetur haec parua esse causa, quare cum ^ 10 malis flagellentur et boni, quando Deo placet perditos mores etiam temporalium poenarum adflictione punire. Flagellantur 70 enim simul, non quia simul agunt malam uitam, sed quia IX, 45 Coloss. 3,

18

sqq.

63 i. Cor.

,

4

3

sacra est; rx, 13, 72 sqq. ut.. est) flagellentur v 38 docere A2F r e edocere A1 cedere ed. Arg. 40 innocenter C1 A K1 a e p q (I ed. princ. innocentes C- K2 F r b dIB ed. Arg. v 53 tegim. C K2 r1 e lp q$l {cf. xxv, 17, 48) tegum. rell.v 54 saluti consulentes dum b2 v 61 neque A1 64 formid. A 68 flagellan-

DE CIVITATE DEI I, 9-10

to

75

80

85

cap.

x

5

10

15

simul amant temporalem uitam, non quidem aequaliter, sed tamen simul, quam boni contemnere deberent, ut illi correpti atque correcti consequerentur aeternam, ad quam consequendam si nollent esse socii, ferrentur et diligerentur inimici, quia donee uiuunt semper incertum est utrum uoluntatem sint in melius mutaturi. Qua in re non utique parem, sed longe grauiorem habent causam, quibus per prophetam dicitur : PL 23 Ille quidem in suo peccato morietur, sanguinem autem eius de manu speculatoris requiram. Ad hoc enim speculatores, hoc est populorum praepositi, constituti sunt in ecclesiis, ut non parcant obiurgando peccata. Nec ideo tamen ab huius modi V 18 culpa penitus alienus est, qui, licet praepositus non sit, in eis tamen, quibus uitae huius necessitate coniungitur, multa monenda uel arguenda nouit et neglegit, deuitans eorum offensiones propter ilia quibus in hac uita non indebitis utitur, sed plus quam debuit delectatur. Deinde habent aliam causam boni, quare temporalibus affligantur malis, qualem habuit lob : ut sibi ipse humanus animus sit probatus et cognitus, quanta uirtute pietatis gratis Deum diligat. Quibus recte consideratis atque perspectis adtende utrum aliquid mali acciderit fidelibus et piis, quod eis non in bonum uerteretur, nisi forte putandum est apostolicam illam uacare sententiam, ubi ait : Scimus quia diligentibus Deum omnia cooperatur in bonum. Amiserunt omnia quae habebant. Numquid fidem ? numquid pietatem ? numquid interioris hominis bona, qui est ante Deum diues ? Hae sunt opes Christianorum, quibus opulentus dicebat apostolus : Est autem quaestus magnus pietas cum sufpeientia. Nihil enim intulimus in hunc mundum, sed nec auferre aliquid possumus. Habentes autem uictum et tegumentum his contenti sumus. Nam qui uolunt di¬ lutes fieri, incidunt in temptationem et laqueum et desideria multa (stulta) et noxia, quae mergunt homines in interitum et perditionem. Radix enim est omnium malorum auaritia, quam V 19 quidam adpetentes a fide pererrauerunt et inseruerunt se doloribus multis. Quibus ergo terrenae diuitiae in ilia uast.atione perierunt, si eas sic habebant, quern ad modum ab isto foris paupere, intus diuite audierant, id est, si mundo utebantur tamquam 79 Ezech.

,

6

X, 5 Rom.

8

33

,

28

8

i. Petr. 3,

4

. Tim.

10 1

,

6

6

sqq.

tur B1 [3 a perditorum B1 74 nolunt A1 nolint l 75 uoluntatem sqq.] cf. Do.* p. XXIX 81 huiuscemodi B v 87 affliguntur A F X, 4 quoniam A rpqed.princ. ClaromfSabat.) 5 cooperatur C K1 Fbrief. xvm, 51, 13 ; Sabat. in, p. 624 not. ; cod. B noui test.) cooperantur A K2 r a b2 d e 1 p qB Pv 11 sumus] cf. Do* p. XXVIII 15 stulta] cf. Do.* p. XXIX 14 enim est CKabdpqBfi ed. princ. est enim A F r e v ; cf. Do* p. XXX 15 errauerunt A 17 in om. K F r b e 1B2 (3 ed. princ. Arg. 19 tamquam] quasi A

DE CIV1TATE DEI 1, io

II

20 non utentes, potuerunt dicere, quod ille grauiter temptatus et minime superatus : Nudus exiui de utero matris meae, nudiis reuertar in terrain. Dominus dedit, Dominus abstulit, sicut Domino placuit, ita factum est ; sit nomen Domini benedictum ; ut bonus seruus magnas facultates haberet ipsam sui Domini 25 uoluntatem, cui pedisequus mente ditesceret, nec contristaretur eis rebus uiuens relictus, quas cito fuerat moriens relicturus. Illi autem infirmiores, qui terrenis his bonis, quamuis ea non praeponerent Christo, aliquantula tamen cupiditate cohaerebant, quantum haec amando peccauerint, perdendo 30 senserunt. Tantum quippe doluerunt, quantum se doloribus inseruerant, sicut apostolum dixisse supra commemoraui. Oportebat enim ut eis adderetur etiam experimentorum disciplina, a quibus tarn diu fuerat neglecta uerborum. Nam cum dixit apostolus : Qui uolunt diuites fieri, incidunt in 35 temptationem et cetera, profecto in diuitiis cupiditatem reprehendit, non facultatem, quoniam praecepit alibi dicens : Praecipe diuitibus huius mundi non superbe sapere neque sperare in incerto diuitiarum, sed in Deo uiuo, qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum : bene faciant, diuites sint in 40 openbus bonis, facile tribuant, communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum in futurum, ut adprehendant ueram uitam. Haec qui de suis diuitiis faciebant, magnis sunt lucris leuia damna solati plusque laetati ex his, quae facile tribuendo tutius seruauerunt, quam contristati ex his, quae timide re45 tinendo facilius amiserunt. Hoc enim potuit in terra perire, quod piguit inde transferre. Nam qui receperunt consilium Domini sui dicentis : Nolite uobis condere thesauros in terra, ubi tinea et rubigo exterminant et ubi fures effodiunt et fnrantur ; sed thesaurizate uobis thesaurum in caelo, quo fur non accedit 50 neque tinea corrumpit ; ubi enim est thesaurus tuus, illic erit et cor tuum, tribulationis tempore probauerunt quam recte sapuerint non contemnendo ueracissimum praeceptorem et thesauri sui fidelissimum inuictissimumque custodem. Nam si multi gauisi sunt ibi se habuisse diuitias suas, quo contigit 55 ut hostis non accederet : quanto certius et securius gaudere potuerunt, qui monitu Dei sui illuc migrauerunt, quo accedere omnino non posset ! Vnde Paulinus noster, Nolensis episcopus, ex opulentissimo diuite uoluntate pauperrimus 20 1.

Cor. 7, 31 51 Mt. 6, 19 sqq.

23 lob 1,

21

30 Cf. 1.

15

41

1.

Tim.

6,

17

sqq.

21 exiui C v exii rell. 26 relictus] cf. Do.* p. XXVIII mortuus A1 p 31 inseruerunt A K2 F r e apost. sqql\ cf. Do.* p. XXX 34 dicit B dixisset b Ip 36 quoniam Halm quam C A K F b d l p q B\j ed. princ. de qua a qui v

abund.] afluenter l 48 robigo C erugo el 49 thesaurum C A F ab d B fi -ros K r e Ip qv 50 illic C A K F r b d e / B [i ed. Arg. ibi rell. ed. princ. v 56 migrauerunt CAraelpB -uerant K F b d q $ v 39

PL 24 n n

V 20

12

60

65

7o

75

80

85

90

95

cap. XI

DE CIVITATE DEI I,

io-ii

et copiosissime sanctus, quando et ipsam Nolam barbari uastauerunt, cum ab eis teneretur, sic in corde suo, ut ab eo postea cognouimus, precabatur : «Domine, non excrucier propter aurum et argentum ; ubi enim sint omnia mea, tu scis. » Ibi enim habebat omnia sua, ubi eum condere et thesau- V 21 rizare ille monstrauerat, qui haec mala mundo uentura praedixerat. Ac per hoc qui Domino suo monenti oboedierant, ubi et quo modo thesaurizare deberent, nec ipsas terrenas diuitias barbaris incursantibus amiserunt. Quos autem non oboedisse paenituit, quid de talibus rebus faciendum esset, si non praecedente sapientia, certe consequente experientia didicerunt. At enim quidam boni etiam Christiani tormentis excruciati PL 25 sunt, ut bona sua hostibus proderent. Illi uero nec prodere nec perdere potuerunt bonum, quo ipsi boni erant. Si autem torqueri quam mammona iniquitatis prodere maluerunt, boni non erant. Admonendi autem fuerant, qui tanta patiebantur pro auro, quanta essent sustinenda pro Christo, ut eum potius diligere discerent, qui pro se passos aeterna felicitate ditaret, non aurum et argentum, pro quo pati miserrimum fuit, seu mentiendo occultaretur, seu uerum dicendo proderetur. Namque inter tormenta nemo Christum confitendo amisit, nemo aurum nisi negando seruauit. Quocirca utiliora erant n 12 fortasse tormenta, quae bonum incorruptibile amandum docebant, quam ilia bona, quae sine ullo utili fructu dominos sui amore torquebant. Sed quidam etiam non habentes quod proderent, dum non creduntur, torti sunt. Et hi forte habere cupiebant nec sancta uoluntate pauperes erant; quibus demonstrandum fuit non facultates, sed ipsas cupiditates talibus dignas esse cruciatibus. Si uero uitae melioris proposito reconditum aurum argentumque non habebant, nescio quidem utrum cuiquam talium accident, ut dum habere creditur torqueretur : uerum tamen etiamsi accidit, profecto, qui inter ilia tormenta paupertatem sanctam confitebatur, Christum confitebatur. Qua- V 22 propter etsi non meruit ab hostibus credi, non potuit tamen sanctae paupertatis confessor sine caelesti mercede torqueri. Mult os, inquiunt, etiam Christianos fames diuturna uastauit. Hoc quoque in usus suos boni fideles pie tolerando uerterunt. Quos enim fames necauit, malis uitae huius, sicut corpo¬ ris morbus, eripuit : quos autem non necauit, docuit parcius uiuere, docuit productius ieiunare. Sed enim multi etiam Christiani interfecti sunt, multi multarum mortium foeda uarietate consumpti. Hoc si aegre ferendum est, omnibus, qui in hanc uitam procreati sunt,

64 monstrau.] cf. Do* p. XXIX et hii enim l 91 acciderit A1

qui et haec bv 72 quo et ipsi a1 v 95 post multos inqui desinit l

85

DE CIVITATE DEI I, 11-12

cap.

13

utique commune est. Hoc scio, neminem fuisse mortuum, qui 5 non fuerat aliquando moriturus. Finis autem uitae tam longam quam breuem uitam hoc idem facit. Neque enim aliud melius et aliud deterius, aut aliud maius et aliud breuius est, quod iam pariter non est. Quid autem interest, quo mortis genere uita ista finiatur, quando ille, cui finitur, iterum mori 10 non cogitur ? Cum autem unicuique mortalium sub cotidianis uitae huius casibus innumerabiles mortes quodam rnodo comminentur, quamdiu incertum est quaenam earum uentura sit : quaero utrum satius sit unam perpeti moriendo an omnes timere uiuendo. Nec ignoro quam citius eligatur diu 15 uiuere sub timore tot mortium quam semel moriendo nullam V 25 deinceps formidare. Sed aliud est quod carnis sensus infirmiter pauidus refugit, aliud quod mentis ratio diligenter enucleata conuincit. Mala mors putanda non est, quam bona uita praecesserit. Neque enim facit malam mortem, nisi quod sequitur PL 26 20 mortem. Non itaque multum curandum est eis, qui necessario morituri sunt, quid accidat ut moriantur, sed moriendo quo ire cogantur. Cum igitur Christiani nouerint longe meliorem fuisse religiosi pauperis mortem inter lingentium canum linguas quam impii diuitis in purpura et bysso, horrenda ilia 25genera mortium quid mortuis obfuerunt, qui bene uixerunt ? XII At enim in tanta strage cadauerum nec sepeliri potuerunt. Neque istuc pia fides nimium reformidat, tenens praedictum nec absumentes bestias resurrecturis corporibus obfuturas, n 13 quorum capillus capitis non peribit. Nullo modo diceret 5 ueritas : Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, si quicquam obesset futurae uitae, quidquid inimici de corporibus occisorum facere uoluissent. Nisi forte quispiam sic absurdus est, ut contendat eos, qui corpus occidunt, non debere timeri ante mortem, ne corpus occidant, 10 et timeri debere post mortem, ne corpus occisum sepeliri non sinant. Falsum est ergo quod ait (Christus) : Qui corpus occidunt, et postea non habent quid faciant, si habent tanta, quae de cadaueribus faciant. Absit, ut falsum sit quod ueritas V 24 dixit. Dictum est enim aliquid eos facere cum occidunt, quia 15 in corpore sensus est occidendo ; postea uero nihil habere quod faciant, quia nullus sensus est in corpore occiso. Multa itaque corpora Christianorum terra non texit, sed nullum XI, 24 Lc.

16, 19

sqq.

XII, 1 Aug. Cur. pro mort. ger. c. 4 sq. (CE 41, 625, sq. 4 Lc. 21, 18 C Mt. 10, 28 12 Lc. 12, XI, 4 est hoc. scio C A

14 quam] quia (i

5

sqq.). Cf. Do.* p. XXXI

4

citius] inertius ed. princ v ; sed

cf. p. vm, 23, 67

XII, 1 sepelireB1 2 istuc C A1 F1 r d* B2 (t/.xv, 13,11 ; CE istic F2 ista B1 istud rell. v 11 christus] cf. Do* p. XXXII 15 occidendi C B1 6

,-63,208) quid] ibid.

60,681 12

C.D. I

14

20

25

30

35

40

45

cap. XIII

5

10

DE CIVITATE DEI I, 12-13

eorum quisquam a caelo et terra separauit, quam totam implet praesentia sui, qui nouit unde resuscitet quod creauit. Dicitur quidem in psalmo : Posuerunt mortalia seruorum tuorum escam uolatilibus caeli, carnes sanctorum tuorum bestiis terrae ; effnderunt sanguinem eorum sicut aquam in circuitu Hierusalem, et non erat qui sepeliret, sed magis ad exaggerandam crudelitatem eorum, qui ista fecerunt, non ad eorum infelicitatem, qui ista perpessi sunt. Quamuis enim haec in conspectu hominum dura et dira uideantur, sed pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius. Proinde ista omnia, 13> 5) ergo non C Hoffm. 27 huius modi] cf. DoPp. XX 31 erroribus A 33 si om. L1 A C1 33-34 de frut. esse] cf. DoP p. XIV 34 inrationalibus L2 A A K1 a e pv inrationabilibus L1 C K2 F r b B ft ed.princ. Arg. Cf. CE 60, 392,

4 > 4J5> *4 p q ed. princ.

35 uolatibilibus bmar@-

nabilibus q

ambulantibus A A F1

DE CIVITATE DEI I, 20-22

cap.

cap.

23

nulla nobis ratione sociantur, quam non eis datum est no¬ biscum habere communem (unde iustissima ordinatione creatoris et uita et mors eorum nostris usibus subditur) : restat ut de homine intellegamus, quod dictum est : Non occides, nec 40 alterum ergo nec te. Neque enim qui se occidit aliud quam hominem occidit. xxi Quasdam uero exceptiones eadem ipsa diuina fecit aucto- M 21 ritas, ut non liceat hominem occidi. Sed his exceptis, quos Deus occidi iubet siue data lege siue ad personam pro tempore expressa iussione, (non autem ipse occidit, qui ministerium 5 debet iubenti, sicut adminiculum gladius utenti; et ideo nequaquam contra hoc praeceptum fecerunt, quo dictum est : Non occides, qui Deo auctore bella gesserunt aut personam gerentes publicae potestatis secundum eius leges, hoc est iustissimae rationis imperium, sceleratos morte punierunt; 10 et Abraham non solum non est culpatus crudelitatis crimine, uerum etiam laudatus est nomine pietatis, quod uoluit filium nequaquam scelerate, sed oboedienter occidere ; et merito quaeritur utrum pro iussu Dei sit habendum, quod Iephte filiam, quae patri occurrit, occidit, cum id se uouisset immo- V 40 15 laturum Deo, quod ei redeunti de proelio uictori primitus occurrisset; nec Samson aliter excusatur, quod se ipsum cum hostibus ruina domus oppressit, nisi quia Spiritus latenter hoc iusserat, qui per ilium miracula faciebat) — his igitur exceptis, quos uel lex iusta generaliter uel ipse fons iustitiae 20 Deus specialiter occidi iubet, quisquis hominem uel se ipsum uel quemlibet occiderit, homicidii crimine innectitur. XXII Et quicumque hoc in se ipsis perpetrauerunt, animi magnitudine fortasse mirandi, non sapientiae sanitate laudandi sunt. Quamquam si rationem diligentius consulas, ne ipsa quidem animi magnitudo recte nominabitur, ubi quisque non ualendo PL 36 5 tolerare uel quaeque aspera uel aliena peccata se ipse interemerit. Magis enim mens infirma deprehenditur, quae ferre non potest uel duram sui corporis seruitutem uel stultam uulgi opinionem, maiorque animus merito dicendus est, qui uitam aerumnosam magis potest ferre quam fugere et huma10 num iudicium maximeque uulgare, quod plerumque caligine erroris inuoluitur, prae conscientiae luce ac puritate contemnere. Quam ob rem si magno animo fieri putandum est, cum sibi homo ingerit mortem, ille potius Theombrotus in hac animi magnitudine reperitur, quern ferunt lecto Platonis v 41 XXI, 12-13 Gen. 22 13 Quaest. in Hept. 1. VII p. 491, 13 ed. Zych. (CE 2811) 16 Iudic. 11 20 Iudic. 16, 30 XXII, 14 Cic. Tusc. 1, 34, 84; Lactant. Diu. inst. Ill 18, 9 sq. (CE 19, 238, XXI, 3 iubet D. occ. C 6 quod A C 13 iepthe L C B -ae A (3 iepte A 16 samson L sampson C sanson B

KFra e

XXII, 4 nominabitur] cf. Do* p. XX

9 mag. erumn. L A

13 Theom-

24

cap.

DE CIVITATE DEI I, 22-23

i5 libro, ubi de inmortalitate animae disputauit, se praecipitem dedisse de muro atque ita ex hac uita emigrasse ad earn, quam credidit esse meliorem. Nihil enim urguebat aut calamitatis aut criminis seu uerum seu falsum, quod non ualendo ferre se auferret ; sed ad capessendam mortem atque huius 20 uitae suauia uincla rumpenda sola adfuit animi magnitudo. Quod tamen magne potius factum esse quam bene testis ei esse potuit Plato ipse, quern legerat, qui profecto id prae- m 22 cipue potissimumque fecisset uel etiam praecepisset, nisi ea mente, qua inmortalitatem animae uidit, nequaquam facien25 dum, quin etiam prohibendum esse iudicasset. At enim multi se interemerunt, ne in manus hostium peruenirent. Non modo quaerimus utrum sit factum, sed utrum fuerit faciendum. Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est, cui quidem et exempla concordant, sed ilia, quae 30 tanto digniora sunt imitatione, quanto excellentiora pietate. Non fecerunt patriarchae, non prophetae, non apostoli, quia et ipse Dominus Christus, quando eos, si persecutionem paterentur, fugere admonuit de ciuitate in ciuitatem, potuit admonere ut sibi manus inferrent, ne in manus persequentium 3 5 peruenirent. Porro si hoc ille non iussit aut monuit, ut eo modo sui ex hac uita emigrarent, quibus migrantibus mansiones aeternas praeparaturum esse se promisit, quaelibet exempla proponant gentes, quae ignorant Deum, manifestum V 42 est hoc non licere colentibus unum uerum Deum. XXIII Sed tamen etiam illi praeter Lucretiam, de qua supra satis quod uidebatur diximus, non facile reperiunt de cuius auctoritate praescribant, nisi ilium Catonem, qui se Vticae occidit ; non quia solus id fecit, sed quia uir doctus et probus habe5 batur, ut merito putetur etiam recte fieri potuisse uel posse quod fecit. De cuius facto quid potissimum dicam, nisi quod PL 37 amici eius etiam docti quidam uiri, qui hoc fieri prudentius dissuadebant, inbecillioris quam fortioris animi facinus esse censuerunt, quo demonstraretur non honestas turpia praeca10 uens, sed infirmitas aduersa non sustinens ? Hoc et ipse Cato in suo carissimo filio iudicauit. Nam si turpe erat sub uictoria Caesaris uiuere, cur auctor huius turpitudinis filio fuit, quern de Caesaris benignitate omnia sperare praecepit ? Cur non et ilium secum coegit ad mortem ? Nam si eum filium, qui con12 sqq.)

18 Mt. 10, 23

22 Io. 14, 2

brotus] cf. Do .* p. XIV 16 uitae migr. A1 uita migr. A A2 b v uita demigr. ed. Arg. 17 urguebat L A1 C A F urgebat K r B [3 re//, v 19 ad] cf. Do.1 p. XVII 20 uincula v 21 magne p. quam bene f. e. B 22 potuit esse Bv 35 si hoc ille] cf. Do* p. XVII eo] hoc B2 36 migrarent K1 F2 b v ; sed cf. 1.16 ; xiii, 7, 14 36-37 mans. .. se prom.] cf. Do.* p. XIV 38 propon.] ibid.

XXIII, 1 satis om. L1 C 3 Vticae] utique yl2 A1 K F r B (-que in ras.) 11 iu¬ dicauit mss ed. princ. (/. 19 ; 24, 43) indie, ed. Arg. v filio mss ed. Arg. peior filio

DE CIVITATE DEI I, 23-24

25

15 tra imperium in hostem pugnauerat, etiam uictorem laudabiliter Torquatus occidit, cur uictus uicto filio pepercit Cato, qui non pepercit sibi ? An turpius erat contra imperium esse uictorem, quam contra decus ferre uictorem ? Nullo modo igitur Cato turpe esse iudicauit sub uictore Caesare uiuere ; 20 alioquin ab hac turpitudine paterno ferro filium liberaret. Quid ergo, nisi quod filium quantum amauit, cui parci a Caesare et sperauit et uoluit, tantum gloriae ipsius Caesaris, ne ab illo etiam sibi parceretur, ut ipse Caesar dixisse fertur, v 43 inuidit, ut aliquid nos mitius dicamus, erubuit ? XXIV Nolunt autem isti, contra quos agimus, ut sanctum uirum ^ 23 lob, qui tarn horrenda mala in sua carne perpeti maluit quam inlata sibi morte omnibus carere cruciatibus, uel alios sanctos ex litteris nostris summa auctoritate celsissimis fideque di5 gnissimis, qui captiuitatem dominationemque hostium ferre quam sibi necem inferre maluerunt, Catoni praeferamus; sed ex litteris eorum eundem ilium Marco Catoni Marcum Regulum praeferam. Cato enim numquam Caesarem uicerat, cui uictus dedignatus est subici et, ne subiceretur, a se ipso 10 elegit occidi : Regulus autem Poenos iam uicerat imperioque Romano Romanus imperator non ex ciuibus dolendam, sed ex hostibus laudandam uictoriam reportauerat; ab eis tamen postea uictus maluit eos ferre seruiendo quam eis se auferre moriendo. Proinde seruauit et sub Carthaginiensium domi13 natione patientiam et in Romanorum dilectione constantiam, nec uictum auferens corpus ab hostibus nec inuictum animum a ciuibus. Nec quod se occidere noluit, uitae huius amore fecit. Hoc probauit, cum causa promissi iurisque iurandi ad eosdem hostes, quos grauius in senatu uerbis quam bello armis 20 offenderat, sine ulla dubitatione remeauit. Tantus itaque V 44 uitae huius contemptor, cum saeuientibus hostibus per quaslibet poenas earn finire quam se ipse perimere maluit, magnum scelus esse, si se homo interimat, procul dubio iudicauit. Inter omnes suos laudabiles et uirtutis insignibus inlustres PL 38 25 uiros non proferunt Romani meliorem, quern neque felicitas corruperit, nam in tanta uictoria mansit pauperrimus ; nec infelicitas fregerit, nam ad tanta exitia reuertit intrepidus. Porro si fortissimi et praeclarissimi uiri terrenae patriae defensores deorumque licet falsorum, non tamen fallaces culto-

ed. princ. pater filio v 21 quid ergo] cf. Do.* p. XVII 22 et ante sper. om. L B1 b2 24 1 (= uel) ut F2 r et ut a ed. Arg. aut ut B2 ed. princ. v nos] non Bl

XXIV, 7 eorum .. Regul.] cf. Do.* p. XV 8 praeferam’ (= us) L2 praefera¬ mus abev 10 digit C1 delegit A A 14 karth. (31 carthagenens. C carthaginens. A1 A2 B 19 in bello r a e q ed. princ. v in om. LACAKFbpBfi ed. Arg. 23 indicauit F 24 uirtutis LAC2Kr2abepB$ -tes C1 A F1 -tibus F2 q -turn v 23 proferent C 27 reuertitur A F r e2 p B ed. Arg. 28 et dariss. B (in marg.)

26

DE CIVITATE DEI I, 24-26

30 res, sed ueracissimi etiam iuratores, qui hostes uictos more ac iure belli ferire potuerunt, hi ab hostibus uicti se ipsos ferire noluerunt et, cum mortem minime formidarent, uictores tamen dominos ferre quam earn sibi inferre maluerunt : quanto magis Christiani, uerum Deum colentes et supernae patriae 3 5 suspirantes, ab hoc facinore temperabunt, si eos diuina dispositio uel probandos uel emendandos ad tempus hostibus subiugauerit, quos in ilia humilitate non deserit, qui propter eos tam humiliter altissimus uenit, praesertim quos nullius militaris potestatis uel tabs militiae iura constringunt ipsum 40 hostem ferire superatum. Quis ergo tam malus error obrepit, ut homo se occidat, uel quia in eum peccauit, uel ne in eum peccet inimicus, cum uel peccatorem uel peccaturum ipsum occidere non audeat inimicum ? cap. XXV At enim timendum est et cauendum, ne libidini subditum corpus inlecebrosissima uoluptate animum adliciat consentire p. 24 peccato. Proinde, inquiunt, non iam propter alienum, sed V 45 propter suum peccatum, antequam hoc quisque committat, 5 se debet occidere. Nullo modo quidem hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnis suae aliena libidine concitatae, qui Deo potius eiusque sapientiae quam corpori eiusque concupiscentiae subiectus est. Verum tamen si detestabile facinus et damnabile scelus est etiam se ipsum hominem occidere, 10 sicut ueritas manifesta proclamat, quis ita desipiat, ut dicat : « Iam nunc peccemus, ne postea forte peccemus ; iam nunc perpetremus homicidium, ne postea forte incidamus in adulterium » ? Nonne si tantum dominatur iniquitas, ut non innocentia, sed peccata potius eligantur, satius est incertum 15 de futuro adulterium quam certum de praesenti homicidium ? Nonne satius est flagitium committere, quod paenitendo sanetur, quam tale facinus, ubi locus salubris paenitentiae non relinquitur ? Haec dixi propter eos uel eas, quae non alieni, sed proprii peccati deuitandi causa, ne sub alterius libidine 20 etiam excitatae suae forte consentiant, uim sibi, qua moriantur, inferendam putant. Ceterum absit a mente Christiana, quae Deo suo fidit in eoque spe posita eius adiutorio nititur, absit, inquam, ut mens talis quibuslibet cartiis uoluptatibus PL 39 ad consensum turpitudinis cedat. Quod si ilia concupiscentia25 lis inoboedientia, quae adhuc in membris moribundis habitat, praeter nostrae uoluntatis legem quasi lege sua mouetur, quanto magis absque culpa est in corpore non consentientis, si absque culpa est in corpore dormientis ! cap. XXVI Sed quaedam, inquiunt, sanctae feminae tempore perse- V 46 cutionis, ut insectatores suae pudicitiae deuitarent, in raptuXXV, 1 libidini] cf. Do.* p. XIX 4 quisque] cf. Do.* p. XV 6 concitate B p concitante C2 A K2 F r b e p 7-8 eiusque cone.] cf. Do.*p. XVII 11 pec¬ cemus — iam nunc (alterum) err ore om. Hoffm. Welld. 14 est om. A 18 hoc A 22 in deo B a e 23 quibuslibet] cf. Do.* p. XIX

DE ClVITATE DEI I, 26-27

27

rum atque necaturum se fluuium proiecerunt eoque modo defunctae sunt earumque martyria in catholica ecclesia ueneratione celeberrima frequentantur. De his nihil temere audeo iudicare. Vtrum enim ecclesiae aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic honoret, diuina persuaserit auctoritas, nescio ; et fieri potest ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt, non humanitus deceptae, sed diuinitus iussae, nec 10 errantes, sed oboedientes ? sicut de Samsone aliud nobis fas non est credere. Cum autem Deus iubet seque iubere sine ullis ambagibus intimat, quis oboedientiam in crimen uocet ? quis obsequium pietatis accuset ? Sed non ideo sine scelere facit, quisquis Deo filium immolare decreuerit, quia hoc Abraham 15 etiam laudabiliter fecit. Nam et miles cum oboediens potestati, sub qualibet legitime constitutus est, hominem occidit, nulla ciuitatis suae lege reus est homicidii, immo, nisi fecerit, reus est imperii deserti atque contempti; quod si sua sponte atque auctoritate fecisset, crimen effusi humani san¬ 20 guinis incidisset. Itaque unde punitur si fecit iniussus, inde ^ 25 punietur nisi fecerit iussus. Quod si ita est iubente imperatore, quanto magis iubente creatore ! Qui ergo audit non licere se occidere, faciat, si iussit cuius non licet iussa contemnere ; tantummodo uideat utrum diuina iussio nullo nutet v 47 25 incerto. Nos per aurem conscientiam conuenimus, occultorum nobis iudicium non usurpamus. Nemo scit quid agatur in homine nisi spiritus hominis, qui in ipso est. Hoc dicimus, hoc asserimus, hoc modis omnibus adprobamus, neminem spontaneam mortem sibi inferre debere uelut fugiendo mo3° lestias temporales, ne incidat in perpetuas ; neminem propter PL 40 aliena peccata, ne hoc ipso incipiat habere grauissimum proprium, quern non polluebat alienum ; neminem propter sua peccata praeterita, propter quae magis hac uita opus est, ut possint paenitendo sanari ; neminem uelut desiderio uitae 35 melioris, quae post mortem speratur, quia reos suae mortis melior post mortem uita non suscipit. cap. Restat una causa, de qua dicere coeperam, qua utile puXXVII tatur, ut se quisque interficiat, scilicet ne in peccatum inruat uel blandiente uoluptate uel dolore saeuiente. Quam causam si uoluerimus admittere, eo usque progressa perueniet, ut 5 hortandi sint homines tunc se potius interimere, cum lauacro sanctae regenerationis abluti uniuersorum remissionem acceXXVI, 27 1. Cor. 2, II XXVI, 8 enim sup. lin. B 10 samson L A C2 A sampson (3 samso C1 sanson 16 qualibet] cf. Do* p. XVII 19 crimen mss in crimen v 20 fecit mss ed. princ. Arg. fecerit v 23 se om. a 31 ipso LAC1 A K2 a b d e p q$ ed. print. Arg. ipse C2 K1 F B {sup. lin. m. i) v Hoffm. 33 haec A2 C2 A K1 B2 34 possit A 35 reus C1 reum A B a {cf. 21, 16)

XXVII, 5 thunc L A1 {semper)

potius om. L1 A1

28

DE CIVITATE DEI I, 27-28

perint peccatorum. Tunc enim tempus est cauendi omnia futura peccata, cum sunt omnia deleta praeterita. Quod si morte spontanea recte fit, cur non tunc potissimum fit ? Cur baptizatus sibi quisque parcit ? Cur liberatum caput tot rursus uitae huius periculis inserit, cum sit facillimae po- V 48 testatis inlata sibi nece omnia deuitare scriptumque sit : Qui amat ;periculum, incidet in illud ? Cur ergo amantur tot et tanta pericula uel certe, etiamsi non amantur, suscipiuntur, cum manet in hac uita, cui abscedere licitum est ? An uero tarn insulsa peruersitas cor euertit et a consideratione ueritatis auertit, ut, si se quisque interimere debet, ne unius captiuantis dominatu conruat in peccatum, uiuendum sibi existimet, ut ipsum perferat mundum per omnes horas temptationibus plenum, et talibus, qualis sub uno domino formidatur, et innumerabilibus ceteris, sine quibus haec uita non ducitur ? Quid igitur causae est, cur in eis exhortationibus tempora consumamus, quibus baptizatos adloquendo studemus accendere siue ad uirginalem integritatem siue ad continentiam uidualem siue ad ipsam tori coniugalis fidem, cum habeamus meliora et ab omnibus peccandi periculis remota compendia, ut, quibuscumque post remissionem recentissimam peccatorum adripiendam mortem sibique ingerendam persuadere potuerimus, eos ad Dominum saniores purioresque mittamus ? Porro si, quisquis hoc adgrediendum et suadendum putat, non dico desipit, sed insanit : qua tandem fronte homini dicit : « Interfice te, ne paruis tuis peccatis adicias grauius, dum uiuis sub domino barbaris moribus inpudico, » qui non potest nisi sceleratissime dicere : «Interfice te peccatis ^ 26 tuis omnibus absolutis, ne rursus talia uel etiam peiora committas, dum uiuis in mundo tot inpuris uoluptatibus inlece- v 49 broso, tot nefandis crudelitatibus furioso, tot erroribus et terroribus inimico » ? Hoc quia nefas est dicere, nefas est profecto se occidere. Nam si hoc sponte faciendi ulla causa iusta esse posset, procul dubio iustior quam ista non esset. Quia uero nec ista est, ergo nulla est. Non itaque uobis, o fideles Christi, sit taedio uita uestra, PL 41 si ludibrio fuit hostibus castitas uestra. H-abetis magnam ueramque consolationem, si hdam conscientiam retinetis non uos consensisse peccatis eorum, qui in uos peccare permissi sunt. Quod si forte, cur permissi sint, quaeritis, alta quidem est prouidentia creatoris mundi atque rectoris, et inscrutabilia XXVII, 13 Eccli. 3, 27 11 infert A1

13 incidet LAAK^abpBft (ifi-rreaeLTcu) incidit C K1 F r q ed.

princ. Arg. v

15 cum] cur C2 e (3a

oras LA tat. LAB

17 debet L (a m. i) debeat A A e

21 quales .. formidantur B e v 29 poterimus e dm A

domino] XPO A p

15)

22 exor-

DE CIVITATE DEI I, 28

29

sunt indicia eius et inuestigabiles uiae eius ; uerum tamen interrogate fideliter animas uestras, ne forte de isto integritatis et continentiae uel pudicitiae bono uos inflatius extu10 listis et humanis laudibus delectatae in hoc etiam aliquibus inuidistis. Non accuso quod nescio, nec audio quod uobis interrogata uestra corda respondent. Tamen si ita esse responderint, nolite admirari hoc uos amisisse, unde hominibus placere gestistis, illud uobis remansisse, quod ostendi hominibus non 15 potest. Si peccantibus non consensistis, diuinae gratiae, ne amitteretur, diuinum accessit auxilium ; humanae gloriae, ne amaretur, humanum successit opprobrium. In utroque consolamini, pusillanimes, illinc probatae hinc castigatae, illinc iustificatae hinc emendatae. Quarum uero corda inter- V 50 20 rogata respondent numquam se de bono uirginitatis uel uiduitatis uel coniugalis pudicitiae superbisse, sed humilibus consentiendo de dono Dei cum tremore exultasse, nec inuidisse cuiquam paris excellentiam sanctitatis et castitatis, sed humana laude postposita, quae tanto maior deferri solet, 25 quanto est bonum rarius, quod exigit laudem, optasse potius ut amplior earum numerus esset, quam ut ipsae in paucitate amplius eminerent : nec istae, quae tales sunt, si earum quoque aliquas barbarica libido compressit, permissum hoc esse causentur, nec ideo Deum credant ista neglegere, quia per30 mittit quod nemo inpune committit. Quaedam enim ueluti pondera malarum cupiditatum et per occultum praesens diuinum iudicium relaxantur et manifesto ultimo reseruantur. Fortassis autem istae, quae bene sibi sunt consciae non se ex isto castitatis bono cor inflatum extulisse, et tamen uim 35 hostilem in carne perpessae sunt, habebant aliquid latentis infirmitatis, quae posset in superbiae fastum, si hanc humilitatem in uastatione ilia euasissent, extolli. Sicut ergo quidam morte rapti sunt, ne malitia mutaret intellectum eorum, ita quiddam ab istis ui raptum est, ne prosperitas mutaret mode40 stiam earum. Vtrisque igitur, quae de carne sua, quod turpem nullius esset perpessa contactum, uel iam superbiebant uel superbire, si nec hostium uiolentia contrectata esset, forsitan M 27 poterant, non ablata est castitas, sed humilitas persuasa ; illarum tumori succursum est inmanenti, istarum occursum 45 est inminenti. PL 42 Quamquam et illud non sit tacendum, quod quibusdam,Vji quae ista perpessae sunt, potuit uideri continentiae bonum in bonis corporalibus deputandum et tunc manere, si nullius XXVIII, 7 Rom. II, 33

22 Ps. 2, II ; Rom. 12, 16

38 Sap. 4, 11

XXVIII, 13 admir.] cf. Do* p. XX 23 caritatis C 26 amplius C 29 deum cred.] cf. Do* p. XVII 41 essent perpessae (perpessa r) A2 K2 F r a e q B 42 cgntrectatae essent C- K2 B (i 44 timoris C1 tumoris d occurs. C dadp (= actuwv, operum ; cf. 1. 25 et 38 ; 3, 25) affect. K2FrBaeqv 31 possid. L A A K F r B eq 32 miror Ad 38 uolupt. C 41 ponit L A 38

III, 11 motibus LA AKFrBfide^p casibus motibusque C ; sed cf. 1. 25 ; 2, 17 praenunt. A ; cf. 5, 22

DE CIVITATE DEI V, 3-5

20

25

cap.

iv

5

10

15

20

cap. V

5

10

131

mo potest conprehendere et momentis adnotare nascentium ? Si autem propterea talia dicunt in aliorum genituris, quia haec ad productiora spatia temporum pertinent ; momenta uero ilia partium minutarum, quae inter se gernini possunt habere nascentes, rebus minimis tribuuntur, de qualibus v 214 mathematici non solent consuli (quis enim consulat quando sedeat, quando deambulet, quando uel quid prandeat ?) : numquid ista dicimus, quando in moribus operibus casibusque pl geminorum plurima plurimumque diuersa monstramus ? 144 Nati sunt duo gernini antiqua patrum memoria (ut de insignibus loquar) sic alter post alterum, ut posterior plantam prioris teneret. Tanta in eorum uita fuerunt morisbusque di¬ uersa, tanta in actibus disparilitas, tanta in parentum amore dissimilitudo, ut etiam inimicos eos inter se faceret ipsa distantia. Numquid hoc dicitur, quia uno ambulante alius sedebat, et alio dormiente alius uigilabat, et alio loquente tacebat alius ; quae pertinent ad illas minutias, quae non possunt ab eis conprehendi, qui constitutionem siderum, qua quisque nascitur, scribunt, unde mathematici consulantur ? Vnus duxit mercennariam seruitutem, alius non seruiuit ; unus a matre diligebatur, alius non diligebatur ; unus honorem, qui magnus apud eos habebatur, amisit, alter indeptus est. Quid de uxoribus, quid de filiis, quid de rebus, quanta diuersitas ! Si ergo haec ad illas pertinent minutias temporum, quae inter se habent gernini, et constellationibus non adscribuntur : quare aliorum constellationibus inspectis ista dicuntur ? Si autem ideo dicuntur, quia non ad minuta inconprehensibilia, sed ad temporum spatia pertinent, quae obseruari notarique possunt : quid hie agit rota ilia figuli, nisi ut homines luteum v 215 cor habentes in gyrum mittantur, ne mathematicorum uaniloquia conuincantur ? Quid idem ipsi, quorum morbum, quod eodem tempore grauior leuiorque apparebat amborum, medicinaliter inspiciens Hippocrates geminos suspicatus est, nonne satis istos redarguunt, qui uolunt sideribus dare, quod de corporum simili temperatione ueniebat ? Cur enim similiter eodemque tempore, non alter prior, alter posterior aegrotabant, sicut nati fuerant, quia utique simul nasci ambo non poterant ? Aut si nihil momenti adtulit, ut diuersis temporibus aegrotarent, quod diuersis temporibus nati sunt : quare tempus in nascendo diuersum ad aliarum rerum diuersitates ualere conIV, 6 Gen. 25, 24 sqq.

Aug. doctr. Christ. 2, 22

21 possint C IV, 3 maioris A 0 hie B1 7 alt. et om. q ed. princ. Arg. v C A1 K F B a b d e1 v ; indept. e. alt. L1 A alt. adept, e. A- r e2 p q V, 1 morbus A p Do.2-3

14 ut edit.

132

DE CIVITATE DEI V, 5

tendunt ? Cur potuerunt diuersis temporibus peregrinari, diuersis temporibus ducere uxores, diuersis temporibus filios procreare et multa alia, propterea quia diuersis temporibus nati sunt, et non potuerunt eadem causa diuersis etiam tem15 poribus aegrotare ? Si enim dispar nascendi mora mutauit ^ u8 horoscopum et disparilitatem intulit ceteris rebus : cur illud in aegritudinibus mansit, quod habebat in temporis aequalitate conceptus ? Aut si fata ualetudinis in conceptu sunt, aliarum uero rerum in ortu esse dicuntur, non deberent in20 spectis natalium constellationibus de ualetudine aliquid dicere, quando eis inspicienda conceptionalis hora non datur. Si autem ideo praenuntiant aegritudines non inspecto con- PL ceptionis horoscopo, quia indicant eas momenta nascentium : J45 quo modo dicerent cuilibet eorum geminorum ex natiuitatis 25 hora, quando aegrotaturus esset, cum et alter, qui non habe- v 216 bat eandem horam natiuitatis, necesse haberet pariter aegro¬ tare ? Deinde quaero : si tanta distantia est temporis in natiuitate geminorum, ut per hanc oporteat eis constellationes fieri diuersas propter diuersum horoscopum et ob hoc diuersos 30 omnes cardines, ubi tanta uis ponitur, ut hinc etiam diuersa sint fata : unde hoc accidere potuit., cum eorum conceptus diuersum tempus habere non possit ? Aut si duorum uno momento temporis conceptorum potuerunt esse ad nascendum fata disparia, cur non et duorum uno momento temporis na35 torum possint esse ad uiuendum atque moriendum fata disparia ? Nam si unum momentum, quo ambo concepti sunt, non impediuit, ut alter prior, alter posterior nasceretur : cur, uno momento si duo nascantur, impedit aliquid, ut alter prior, alter posterior moriatur ? Si conceptio momenti unius 40 diuersos casus in utero geminos habere permittit, cur natiuitas momenti unius non etiam quoslibet duos in terra diuersos casus habere permittat, ac sic omnis huius artis uel potius uanitatis commenta tollantur ? Quid est hoc, cur uno tem¬ pore, momento uno, sub una eademque caeli postitione con45 cepti diuersa habent fata, quae illos perducant ad diuersarum horarum natiuitatem, et uno momento temporis sub una eademque caeli positione de duabus matribus duo pariter nati diuersa fata habere non possint, quae illos perducant ad diuersam uiuendi uel moriendi necessitatem ? An concepti 50 nondum habent fata, quae nisi nascantur habere non poterunt ? Quid est ergo quod dicunt, si hora conceptionalis in- V 217 ueniatur, multa ab istis did posse diuinius ? Vnde etiam illud 15 mora ACKFrabdepqBfiv Hojfm. Wey. //iora L (pritna Utter a mutilate) ora A (ut ibid, identid. oroscop. ; cf. 1. 25 sq. ; 2, 36 ; 41 ; 5, 46 ; 6, 35 ; 38) hora Do.2-3 (cf. progr. p. 4) 20 habeat L A‘ (item L' in tin. 9) 38 nascuntur, impediat v 42 omnia F B a v 43 cur mss plerr. quod q v 46 orarum C 48 possunt F r q v 50-51 potuerunt A 52 diuinitus ed. princ. diuinos A r diuinis b2 v

DE CIVITATE DEI V, 5-6

55

60

65

70

cap. VI

5

10

15

20

25

133

a nonnullis praedicatur, quod quidam sapiens horam elegit, qua cum uxore concumberet, unde filium mirabilem gigneret! Vnde postremo et hoc est, quod de illis pariter aegrotantibus geminis Posidonius magnus astrologus idemque philosophus respondebat, ideo fieri, quod eodem tempore fuissent nati eodemque concepti. Nam utique propter hoc addebat conceptionem, ne diceretur ei non ad liquidum eodem tempore potuisse nasci, quos constabat omnino eodem tempore fuisse conceptos ; ut hoc, quod similiter simulque aegrotabant, non daret de proximo pari corporis temperamento, sed eandem quoque ualetudinis parilitatem sidereis nexibus alligaret. Si igitur in conceptu tanta uis est ad aequalitatem fatorum, non debuerunt nascendo eadem fata mutari. Aut si propterea mutantur fata geminorum quia temporibus diuersis nascuntur, cur non potius intellegamus iam fuisse mutata, ut diuersis temporibus nascerentur ? Itane non mutat fata natiuitatis uoluntas uiuentium, cum mutet fata con- PL 146 ceptionis ordo nascentium ? M II9 Quamquam et in ipsis geminorum conceptibus, ubi certe amborum eadem momenta sunt temporum, unde fit ut sub eadem constellatione fatali alter concipiatur masculus, altera femina ? Nouimus geminos diuersi sexus, ambo adhuc uiuunt, ambo aetate adhuc uigent ; quorum cum sint inter se similes corporum species, quantum in diuerso sexu potest, instituto V 218 tamen et proposito uitae ita sunt dispares, ut praeter actus, quos necesse est a uirilibus distare femineos (quod ille in officio comitis militat et a sua domo paene semper peregrinatur, ilia de solo patrio et de rure proprio non recedit), insuper (quod est incredibilius, si astralia fata credantur ; non autem mirum, si uoluntates hominum et Dei rnunera cogitentur) ille coniugatus, ilia uirgo sacra est ; ille numerosam prolem genuit, ilia nec nupsit. At enim plurimum uis horoscopi ualet. Hoc quam nihil sit, iam satis disserui. Sed qualecumque sit, in ortu ualere dicunt ; numquid et in conceptu ? ubi et unum concubitum esse manifestum est, et tanta na¬ turae uis est, ut, cum conceperit femina, deinde alterum concipere omnino non possit ; unde necesse est eadem esse in geminis momenta conceptus. An forte quia diuerso horoscopo nati sunt, aut ille in masculum, dum nascerentur, aut ilia in feminam commutata est ? Cum igitur non usquequaque absurde dici posset ad solas corporum differentias adflatus quosdam ualere sidereos, sicut in solaribus accessibus et decessibus uidemus etiam ipsius anni tempora uariari et lunaribus in64 ad aeq.] lacunam in L usque ad 6, 30 (ipsis quidem) pertinentem folio singulari inserto in apographo ab alio demum scriba (= /) expletam esse monet Hoffm. 31 cum m.] commutet C1 l2 VI, 14 genuerit.. nupserit B2

uis] ius C A1 F d

21

nasceretur^d1

23 pos-

i34

cap.

DE CIVITATE DEI V, 6-7

crementis atque detrimentis augeri et minui quaedam genera rerum, sicut echinos et conchas et mirabiles aestus oceani; non autem et animi uoluntates positionibus siderum subdi : nunc isti, cum etiam nostros actus inde religare conantur, 30 admonent ut quaeramus, unde ne in ipsis quidem corporibus eis possit ratio ista constare. Quid enim tarn ad corpus pertinens quam corporis sexus ? et tamen sub eadem positione siderum diuersi sexus gemini concipi potuerunt. Vnde quid insipientius dici aut credi potest, quam siderum positionem, V 219 35 quae ad horam conceptionis eadem ambobus fuit, facere non potuisse, ut, cum quo habebat eandem constellationem, sexum diuersum a fratre non haberet ; et positionem siderum, quae fuit ad horam nascentium, facere potuisse, ut ab eo tarn multum uirginali sanctitate distaret ? VII lam illud quis ferat, quod in eligendis diebus noua quaedam suis actibus fata moliuntur ? Non erat uidelicet ille ita natus, ut haberet admirabilem filium, sed ita potius, ut contemptibilem gigneret, et ideo uir doctus elegit horam qua misceretur PL 5 uxori. Fecit ergo fatum, quod non habebat, et ex ipsius facto x47 coepit esse fatale, quod in eius natiuitate non fuerat. O stultitiam singularem ! Eligitur dies ut ducatur uxor ; credo propterea, quia potest in diem non bonum, nisi eligatur, incurri ^ 120 et infeliciter duci. Vbi est ergo quod nascenti iam sidera de10 creuerunt ? An potest homo, quod ei iam constitutum est, diei electione mutare, et quod ipse in eligendo die constitue¬ nt, non poterit ab alia potestate rnutari ? Deinde si soli ho¬ mines, non autem omnia quae sub caelo sunt, constellationibus subiacent, cur aliter eligunt dies accommodatos ponendis 15 uitibus uel arboribus uel segetibus, alios dies pecoribus uel domandis uel admittendis maribus, quibus equarum uel bourn fetentur armenta, et cetera huius modi ? Si autem propterea ualent ad has res dies electi, quia terrenis omnibus corporibus siue animantibus secundum diuersitates temporalium mo- V 220 20 mentorum siderum positio dominatur : considerent quam innumerabilia sub uno temporis puncto uel nascantur uel oriantur uel inchoentur, et tarn diuersos exitus habeant, ut istas obseruationes cuiuis puero ridendas esse persuadeant. Quis enim est tarn excors, ut audeat dicere omnes arbores, omnes 25 herbas, omnes bestias serpentes aues pisces uermiculos mo¬ menta nascendi singillatim habere diuersa ? Solent tamen homines ad temptandam peritiam mathematicorum adferre ad eos constellationes mutorum animalium, quorum ortus sit l

20 detrimentis CAKFrBl a1 bdepq ed. princ. Arg., cf. xxn, 15, 22 ; Apul. Met. n, i ; Asclep. 3 decrem. a2 v 28 et om. A1 35 oram Ll

VII, 4 et om. AB \ cf. iv, 25, 6

14 aliter mss p/err. (cf. xv, 14,15 quo pacto aliter) in

alios B q ed. princ. Arg. v 10 amitt. L inmitt. A 19 siue animantibus mss siue anim. siue non animantibus v 20 tamen] tales Pl

DE CIVITATE DEI V, 7-8 30

35

40

45

30

cap. VIII

3

10

15

135

propter hanc explorationem domi suae diligenter obseruant, eosque mathematicos praeferunt ceteris, qui constellationibus inspectis dicunt non esse hominem natum, sed pecus. Audent etiam dicere quale pecus, utrum aptum lanitio, an uectationi, an aratro, an custodiae domus. Nam et ad canina fata temptantur et cum magnis admirantium clamoribus ista respondent. Sic desipiunt homines, ut existiment, cum homo nascitur, ceteros rerum ortus ita inhiberi, ut cum illo sub eadem caeli plaga nec musca nascatur. Nam si hanc admiserint, procedit ratiocinatio, quae gradatim accessibus modicis eos a muscis ad camelos elephantosque perducat. Nec illud uolunt aduertere, quod electo ad seminandum agrum die tarn multa grana in terram simul ueniunt, simul germinant, exorta segete simul herbescunt pubescunt flauescunt, et tamen inde spicas ceteris coaeuas atque, ut ita dixerim, congerminales alias robigo interimit, alias aues depopulantur, alias homines auellunt. Quo modo istis alias constellationes fuisse dicturi sunt, quas tarn diuersos exitus habere conspiciunt ? An eos paenitebit his rebus dies eligere easque ad caeleste negabunt pertinere decretum, et solos sideribus subdent homines, quibus solis in terra Deus dedit liberas uoluntates ? His omni- V 221 bus consideratis non inmerito creditur, cum astrologi mirabiliter multa uera respondent, occulto instinctu fieri spirituum non bonorum, quorum cura est has falsas et noxias opiniones de astralibus fatis inserere humanis mentibus atque firmare, PL non horoscopi notati et inspecti aliqua arte, quae nulla est. T48 Qui uero non astrorum constitutionem, sicuti est cum quidque concipitur uel nascitur uel inchoatur, sed omnium conexionem seriemque causarum, qua fit omne quod fit, fati ^ 121 nomine appellant : non multum cum eis de uerbi controuersia laborandum atque certandum est, quando quidem ipsum causarum ordinem et quandam conexionem Dei summi tribuunt uoluntati et potestati, qui optime et ueracissime cre¬ ditur et cuncta scire antequam fiant et nihil inordinatum relinquere ; a quo sunt omnes potestates, quamuis ab illo non sint omnium uoluntates. Ipsam itaque praecipue Dei summi uoluntatem, cuius potestas insuperabiliter per cuncta porrigitur, eos appellare fatum sic probatur. Annaei Senecae sunt, nisi fallor, hi uersus : Due, summe pater altique dominator poli, Quocumque placuit, nulla parendi mora est. Adsum impiger : fac nolle, comitabor gemens VIII, 12 Ep. mor.

47

107

(sec. Cleanthem)

negabunt ad cael. pert. C

50 non inmer.] merito C

VIII, 5 lab. est adque cert. C 10 non sint ab illo A 11 cui C 13 hi 14 dux Ax F e1 dux e A2 K e2 dux es r ed. Arg. due me q ed. princ.

om. A1

DE CIVITATE DEI V, 8-9

136

cap.

Malusque patiar, facere quod licuit bono. Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt. Nempe euidentissime hoc ultimo uersu ea fata appellauit, V 222 20 quam supra dixerat summi patris uoluntatem ; cui paratum se oboedire dicit, ut uolens ducatur, ne nolens trahatur ; quoniam scilicet Ducunt uolentem fata, nolentem trahunt. Illi quoque uersus Homerici huic sententiae suffragantur, 25 quos Cicero in Latinum uertit : Tales sunt hominum mentes, quali pater ipse Iuppiter auctiferas lustrauit lumine terras. Nec in hac quaestione auctoritatem haberet poetica sententia ; sed quoniam Stoicos dicit uim fati asserentes istos ex 30 Homero uersus solere usurpare, non de illius poetae, sed de istorum philosophorum opinione tractatur, cum per istos uersus, quos disputationi adhibent quam de fato habent, quid sentiant esse fatum apertissime declaratur, quoniam Iouem appellant, quem summum deum putant, a quo conexionem 35 dicunt pendere fatorum. IX Hos Cicero ita redarguere nititur, ut non existimet aliquid se aduersus eos ualere, nisi auferat diuinationem. Quam sic conatur auferre, ut neget esse scientiam futurorum, eamque PL omnibus uiribus nullam esse omnino contendat, uel in ho- *49 5 mine uel in deo, nullamque rerum praedictionem. Ita et Dei praescientiam negat et omnem prophetiam luce clariorem conatur euertere uanis argumentationibus et opponendo sibi quaedam oracula, quae facile possunt refelli; quae tamen nec V 223 ipsa conuincit. In his autem mathematicorum coniecturis I0 refutandis eius regnat oratio, quia uere tales sunt, ut se ipsae destruant et refellant. Multo sunt autem tolerabiliores, qui uel siderea fata constituunt, quam iste qui tollit praescientiam futurorum. Nam et confiteri esse Deum et negare praescium futurorum apertissima insania est. Quod et ipse cum uideret, 15 etiam illud temptauit quod scriptum est : Dixit insipiens in corde suo : Non est Deus ; sed non ex sua persona. Vidit enim quam esset inuidiosum et molestum, ideoque Cottam fecit disputantem de hac re aduersus Stoicos in libris de deorum natura et pro Lucilio Balbo, cui Stoicorum partes defendendas 20 dedit, maluit ferre sententiam quam pro Cotta, qui nullam n 122 diuinam naturam esse contendit. In libris uero de diuinatione ex se ipso apertissime oppugnat praescientiam futurorum. 24 Od. IX,

1

18, 136

sq.

De diuin.

17 libuit C q2 lis e quales B a

25 De fato ? 2

20

; de fato 6,

11

15 Ps.

13, 1

18 Lib.

3

quam] cum A1 quae A2 K r b e2 q ed. princ. Arg.

26 qua-

IX, 9 coni. math. C 11 autem sunt C B 13 praescium] praescientiam C 14 et om. A 15 tempt, asserere quod B a bp1 q v 18aduersumt> 18r/33

DE CIVITATE DEI V, g

25

3o

35

4o

45

50

55

6o

65

i37

Hoc autem totum facere uidetur, ne fatum esse consentiat et perdat liberam uoluntatem. Putat enim concessa scientia futurorum ita esse consequens fatum, ut negari omnino non possit. Sed quoquo modo se habeant tortuosissimae concertationes et disputationes philosophorum, nos ut confitemur summum et uerum Deum, ita uoluntatem summamque potestatem ac praescientiam eius confitemur ; nec timemus ne ideo non uoluntate faciamus, quod uoluntate facimus, quia id nos facturos file praesciuit, cuius praescientia falli non potest ; quod Cicero timuit, ut oppugnaret praescientiam, et Stoici, ut non omnia necessitate fieri dicerent, quamuis omnia fato fieri contenderent. Quid est ergo, quod Cicero timuit in praescientia futurorum, ut earn labefactare disputatione detestabili niteretur ? Vide¬ licet quia, si praescita sunt omnia futura, hoc ordine uenient, V 224 quo uentura esse praescita sunt ; et si hoc ordine uenient, certus est ordo rerum praescienti Deo ; et si certus est ordo rerum, certus est ordo causarum ; non enim fieri aliquid po¬ test, quod non aliqua efficiens causa praecesserit ; si autem certus est ordo causarum, quo fit omne quod fit, fato, inquit, fiunt omnia quae fiunt. Quod si ita est, nihil est in nostra potestate nullumque est arbitrium uoluntatis ; quod si concedimus, inquit, omnis humana uita subuertitur, frustra leges dantur, frustra obiurgationes laudes, uituperationes exhortationes adhibentur, neque ulla iustitia bonis praemia et malis supplicia constituta sunt. Haec ergo ne consequantur indigna et absurda et perniciosa rebus humanis, non uult esse praescientiam futurorum ; atque in has angustias coartat animum religiosum, ut unum eligat e duobus, aut esse aliquid in nostra uoluntate, aut esse praescientiam futurorum, quoniam utrum- PL que arbitratur esse non posse, sed si alterum confirmabitur, x5° alterum tolli ; si elegerimus praescientiam futurorum, tolli uoluntatis arbitrium ; si elegerimus uoluntatis arbitrium, tolli praescientiam futurorum. Ipse itaque ut uir magnus et doctus et uitae humanae plurimum ac peritissime consulens ex his duobus elegit liberum uoluntatis arbitrium ; quod ut confirmaretur, negauit praescientiam futurorum atque ita, dum uult facere liberos, fecit sacrilegos. Religiosus autem animus utrumque eligit, utrumque confitetur et fide pietatis utrumque confirmat. Quo modo ? inquit ; nam si est prae¬ scientia futurorum, sequentur ilia omnia, quae conexa sunt, donee eo perueniatur, ut nihil sit in nostra uoluntate. Porro si est aliquid in nostra uoluntate, eisdem recursis gradibus V 225 45 sqq. De fato 17, 40

48 ibid. 10, 20 sqq.

istoic. L1 A1 A1 35 ergo est q 38 uent.] futura e 51 e] de A e mss plerr. v facit r B q ed. prirw. Arg. 58 eligit utrumque om. A B

60 fecit

138

DE CIVITATE DEI V, 9

eo peruenitur, ut non sit praescientia futurorum. Nam per ilia omnia sic recurritur : si est uoluntatis arbitrium, non omnia fato fiunt ; si non omnia fato fiunt, non est omnium certus ordo causarum ; si certus causarum ordo non est, nec 70 rerum certus est ordo praescienti Deo, quae fieri non possunt, nisi praecedentibus et efficientibus causis; si rerum ordo praescienti Deo certus non est, non omnia sic ueniunt, ut ea uentura praesciuit ; porro si non omnia sic ueniunt, ut ab /x 123 illo uentura praescita sunt, non est, inquit, in Deo praescientia 75 omnium futurorum. Nos aduersus istos sacrilegos ausus atque impios et Deum dicimus omnia scire antequam fiant, et uoluntate nos facere, quidquid a nobis non nisi uolentibus fieri sentimus et nouimus. Omnia uero fato fieri non dicimus, immo nulla fieri fato dici80 mus ; quoniam fati nomen ubi solet a loquentibus poni, id est in constitutione siderum cum quisque conceptus aut natus est, quoniam res ipsa inaniter asseritur, nihil ualere monstramus. Ordinem autem causarum, ubi uoluntas Dei plurimum potest, neque negamus, neque fati uocabulo nuncupamus, 85 nisi forte ut fatum a fando dictum intellegamus, id est a loquendo ; non enim abnuere possumus esse scriptum in litteris sanctis : Semel locutus est Dens, duo haec audiui, quoniam potestas Dei est, et tibi, Domine, misericordia, qui reddis unicuique secundum opera eius. Quod enim dictum est : Semel 90 locutus est, intellegitur « inmobiliter », hoc est incommutabi- V 226 liter, « est locutus », sicut nouit incommutabiliter omnia quae futura sunt et quae ipse facturus est. Hac itaque ratione possemus a fando fatum appellare, nisi hoc nomen iam in alia re soleret intellegi, quo corda hominum nolumus inclinari. 95 Non est autem consequens, ut, si Deo certus est omnium ordo causarum, ideo nihil sit in nostrae uoluntatis arbitrio. Et ipsae quippe nostrae uoluntates in causarum ordine sunt, qui certus est Deo eiusque praescientia continetur, quoniam et humanae uoluntates humanorum operum causae sunt ; atque iooita, qui omnes rerum causas praesciuit, profecto in eis causis PL etiam nostras uoluntates ignorare non potuit, quas nostrorum 151 operum causas esse praesciuit. Nam et illud, quod idem Cicero concedit, nihil fieri si causa efficiens non praecedat, satis est ad eum in hac quaestione io5redarguendum. Quid enim eum adiuuat, quod dicit nihil 89 Ps. 61, 12 sq. (Prou. 24, 12 ; Rom. 2, 6)

103 Fat. 10 sqq.

08-sustinuisset ; quoniam sciebat saepenumero parua manu cum magnis legionibus hostium contendisse Romanos, cognouerat paruis copiis bella gesta cum opulentis regibus ; sibique multa agitanti constare dixit, paucorum ciuium egregiam uirtutem cuncta patrauisse, eoque factum ut diuitias paupertas, multi165tudinem paucitas superaret. « Sed postquam luxu atque desidia, inquit, ciuitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sui imperatorum atque magistratuum uitia sustentabat. » Paucorum igitur uirtus ad gloriam honorem imperium uera uia, id est ipsa uirtute, nitentium etiam a Catone laudata est. I70Hinc erat domi industria, quam commemorauit Cato, ut aerarium esset opulentum, tenues res priuatae. Vnde corruptis PL moribus uitium e contrario posuit, publice egestatem, pri- T58 uatim opulentiam. XIII Quam ob rem cum diu fuissent regna Orientis inlustria, uoluit Deus et Occidentale fieri, quod tempore esset posterius, sed imperii latitudine et magnitudine inlustrius, idque talibus potissimum concessit hominibus ad domanda grauia 5 mala multarum gentium, qui causa honoris laudis et gloriae consuluerunt patriae, in qua ipsam gloriam requirebant, salutemque eius saluti suae praeponere non dubitauerunt, p, 130 pro isto uno uitio, id est amore laudis, pecuniae cupiditatem V 239 149 Cf. Sail. Hist. fr. I, n

150 Cat.

53, 2—5

130-151 bellum punicum secundum Kb1 e v, cf.

173 Cat.

52, 21

11, 18, 37 ; hi, 17, 11

sq. 151 ur¬

guere A urgere C 157 et legenti A (cf. Sail. Cat. 53, 2) Do.2-3 et om. rell. v 159 libuisse adt. K1 a2 q (lubuit adt. Sail.) libuisse se adt. LACAK2FrB rell. v 102 opulentibus A XIII,

1

cum diu] quam diu L A1 p Hoffm. cum om. A1

6

consulerent B1

DE CIVITATE DEI V, 13-14

cap.

147

et multa alia uitia conprimentes. Nam sanius uidet, qui et 10 amorem laudis uitium esse cognoscit, quod nec poetam fugit Horatium, qui ait : Laudis amore tumes : sunt certa piacula, quae te Ter pure lecto poterunt recreare libello. Idemque in carmine lyrico ad reprimendam dominandi libi15 dinem ita cecinit : Latius regnes auidum domando Spiritum. quam si Libyam remotis Gadibus iungas et uterque Poenus Seruiat uni. 20 Verum tamen qui libidines turpiores fide pietatis impetrato Spiritu sancto et amore intellegibilis pulchritudinis non refrenant, melius saltern cupiditate humanae laudis et gloriae non quidem iam sancti, sed minus turpes sunt. Etiam Tullius hinc dissimulare non potuit in eisdem libris quos de re publica 25 scripsit, ubi loquitur de instituendo principe ciuitatis, quern dicit alendum esse gloria, et consequenter commemorat maiores suos multa mira atque praeclara gloriae cupiditate fecisse. Huic igitur uitio non solum non resistebant, uerum etiam id excitandum et accendendum esse censebant, putantes hoc 30 utile esse rei publicae. Ouamquam nec in ipsis philosophiae libris Tullius ab hac peste dissimulet, ubi earn luce clarius confitetur. Cum enim de studiis talibus loqueretur, quae utique sectanda sunt fine ueri boni, non uentositate laudis humanae, hanc intulit uniuersalem generalemque sententiam : « Honos 35 alit artes, omnesque accenduntur ad studia gloria iacentque ea semper, quae apud quosque improbantur. » XIV Huic igitur cupiditati melius resistitur sine dubitatione quam ceditur. Tanto enim quisque est Deo similior, quanto et ab hac inmunditia mundior. Quae in hac uita etsi non funditus eradicatur ex corde, quia etiam bene proficientes 5 animos temptare non cessat : saltern cupiditas gloriae superetur dilectione iustitiae, ut, si alicubi iacent quae apud quos¬ que improbantur, si bona, si recta sunt, etiam ipse amor hu¬ manae laudis erubescat et cedat amori ueritatis. Tam enim est hoc uitium inimicum piae fidei, si maior in corde sit cu10 piditas gloriae quam Dei timor uel amor, ut Dominus diceret: Quo modo potestis credere gloriam ab inuicem expectantes et XIII, 13 Ep. 1, 1,

36

sq.

19 Od.

2, 2, 9

sqq.

24 Lib. 5, 7,

9

36 Tusc.

1, 2, 4

ipsa C1 ipsorum ? Domb. 11 oratium C B d e 10 latium C dominando A C F r e2 q1 25 statuendo ^4 27 multa glor. mir. a. praecl. cup. fee. Ll A1 28 ergo p v verum — censebant om. B1 e acced. C (cf.l. 35) e

35 acceduntur L A1 C F e1

e

gloria L gloriae A A F r gloriam C

XIV, 3 etL A AKF r e p qed. princ. Arg. est C rell. v est et B

9 hoc est C

V

240

PL *59

148

DE CIVITATE DEI V, 14

gloriam quae a solo Deo est non quaerentes ? Item de quibusdam, qui in eum crediderant et uerebantur palam confiteri, ait euangelista : Dilexerunt gloriam hominum magis quam Dei. 15 Quod sancti apostoli non fecerunt ; qui cum in his locis praedicarent Christi nomen, ubi non solum improbabatur (sicut ille ait : Iacentque ea semper, quae apud quosque improbantur), uerum etiam summae detestationis habebatur, tenentes V 241 quod audierant a bono magistro eodemque medico mentium : 20 Si quis me negauerit coram hominibus, negabo eum coram patre meo, qui in caelis est, uel coram angelis Dei, inter maledicta et opprobria, inter grauissimas persecutiones crudelesque poenas non sunt deterriti a praedicatione salutis humanae tanto fremitu offensionis humanae. Et quod eos diuina ^131 25 facientes atque dicentes diuineque uiuentes debellatis quodam modo cordibus duris atque introducta pace iustitiae ingens in ecclesia Christi gloria consecuta est : non in ea tamquam in suae uirtutis line quieuerunt, sed earn quoque ipsam ad Dei gloriam referentes, cuius gratia tales erant, 30 isto quoque fomite eos, quibus consulebant, ad amorem illius, a quo et ipsi tales fierent, accendebant. Namque ne propter humanam gloriam boni essent, docuerat eos magister illorum dicens : Cauete facere iustitiam uestram coram hominibus, ut uideamini ab eis ; alio quin mercedem non habe35 bitis apud pa.trem uestrum, qui in caelis est. Sed rursus ne hoc peruerse intellegentes hominibus placere metuerent minusque prodessent latendo, quod boni sunt, demonstrans quo fine innotescere deberent : Lxiceant, inquit, opera uestra coram hominibus, lit uideant bona facta uestra et glorificent patrem 40 uestrum, qui in caelis est. Non ergo ut uideamini ab eis, id est hac intentione, ut eos ad uos conuerti uelitis, quia non per uos aliquid estis ; sed ut glorificent patrem uestrum, qui in caelis est, ad quern conuersi fiant quod estis. Hos secuti sunt martyres, qui Scaeuolas et Curtios et Decios non sibi inferendo poe- V 242 45 nas, sed inlatas ferendo et uirtute uera, quoniam uera pietate, et innumerabili multitudine superarunt. Sed cum illi essent in ciuitate terrena, quibus propositus erat omnium pro ilia officiorum finis incolumitas eius et regnum non in caelo, sed in terra ; non in uita aeterna, sed in decessione morientium 50 et successione moriturorum : quid aliud amarent quam glo¬ riam, qua uolebant etiam post mortem tamquam uiuere in pL ore laudantium ? 160

XIV, 12 Io. 5, 40 Mt. 5, 16

15 in om. A

44

21

38 demonstrat C1

14 Io.

12, 43

est in celis p

21

uel] et v io

43 hoc A q hos b

Mt.

10, 33

; Lc.

12, 9

31 accedeb. e

35 Mt.

6, 1

32 eos] ergo L

DE CIVITATE DEI V, 15-17

149

Quibus ergo non erat datums Deus uitam aeternam cum sanctis angelis suis in sua ciuitate caelesti, ad cuius societatem pietas uera perducit, quae non exhibet seruitutem religionis, quam XarpeLav Graeci uocant, nisi uni uero Deo, si 5 neque hanc eis terrenam gloriam excellentissimi imperii concederet : non redderetur merces bonis artibus eorum, id est uirtutibus, quibus ad tantam gloriam peruenire nitebantur. De talibus enim, qui propter hoc boni aliquid facere uidentur, ut glorificentur ab hominibus, etiam Dominus ait : Amen dico 10 nobis, perceperunt mercedem suam. Sic et isti priuatas res suas pro re communi, hoc est re publica, et pro eius aerario contempserunt, auaritiae restiterunt, consuluerunt patriae consilio libero, neque delicto secundum suas leges neque libidini obnoxii ; his omnibus artibus tamquam uera uia nisi sunt 15 ad honores imperium gloriam ; honorati sunt in omnibus fere gentibus, imperii sui leges inposuerunt multis gentibus, ho- V 243 dieque litteris et historia gloriosi sunt paene in omnibus gentibus : non est quod de summi et ueri Dei iustitia conquerantur ; perceperunt mercedem suam. XVI Merces autem sanctorum longe alia est etiam hie opprobria sustinentium pro ueritate Dei, quae mundi huius dilectoribus ^ 132 odiosa est. Ilia ciuitas sempiterna est ; ibi nullus oritur, quia nullus moritur ; ibi est uera et plena felicitas, non dea, sed 5 donum Dei; inde hdei pignus accepimus, quamdiu peregrinantes eius pulchritudini suspiramus ; ibi non oritur sol super bonos et malos, sed sol iustitiae solos protegit bonos ; ibi non erit magna industria ditare publicum aerarium priuatis rebus angustis, ubi thensaurus communis est ueritatis. Proinde 10 non solum ut tabs merces talibus hominibus redderetur Romanum imperium ad humanam gloriam dilatatum est; uerum etiam ut ciues aeternae illius ciuitatis, quamdiu hie peregrinantur, diligenter et sobrie ilia intueantur exempla et uideant quanta dilectio debeatur supernae patriae propter uitam 15 aeternam, si tantum a suis ciuibus terrena dilecta est propter hominum gloriam. XVII Quantum enim pertinet ad hanc uitam mortalium, quae v 244 paucis diebus ducitur et finitur, quid interest sub cuius imperio uiuat homo moriturus, si illi qui imperant ad impia et iniqua non cogant ? Aut uero aliquid nocuerunt Romani gentibus,

cap. X\

cap.

cap.

XV,

10

Alt.

6, 2

XVI, 6-7 Alt. 5,

10

43

XV, 1 deus dat. v 2 ciu. sua v 4 latrian B a latriam LACAKFrde recep. a2 e 11 pro re p. C 14 Sed his A2 K2 F r e ed. prim. XVI,

2

ueritate] ciuitate q2 v

5 inde fide L1 in fide B1

h

A1 p tens. C thes. Bv

13 sobri/e L A sobriae KF r

9 thensaurus LA1

150 5

10

15

20

25

30

35

40

45

DE CIVITATE DEI V, 17

quibus subiugatis inposuerunt leges suas, nisi quia id factum PL est ingenti strage bellorum ? Quod si concorditer fieret, id 161 ipsum fieret meliore successu ; sed nulla esset gloria triumphantium. Neque enim et Romani non uiuebant sub legibus suis, quas ceteris inponebant. Hoc si fieret sine Marte et Bellona, ut nec Victoria locum haberet, nemine uincente ubi nemo pugnauerat : nonne Romanis et ceteris gentibus una esset eademque condicio ? praesertim si mox fieret, quod postea gratissime atque humanissime factum est, ut omnes ad Romanum imperium pertinentes societatem acciperent ciuitatis et Romani ciues essent, ac sic esset omnium, quod erat ante paucorum ; tantum quod plebs ilia, quae suos agros non haberet, de publico uiueret; qui pastus eius per bonos administratores rei publicae gratius a concordibus praestaretur quam uictis extorqueretur. Nam quid intersit ad incolumitatem bonosque mores, ipsas certe hominum dignitates, quod alii uicerunt, alii uicti sunt, omnino non uideo, praeter ilium gloriae humanae inanissimum fastum, in quo perceperunt mercedem suam, qui eius ingenti cupidine arserunt et ardentia bella gesserunt. Numquid enim illorum agri tributa non soluunt ? Numquid eis licet discere, quod aliis non licet ? Numquid non multi senatores sunt in aliis terris, qui Romam ne facie quidem norunt ? V 245 Tolle iactantiam, et omnes homines quid sunt nisi homines ? Quod si peruersitas saeculi admitteret, ut honoratiores essent quique meliores : nec sic pro magno haberi debuit honor humanus, quia nullius est ponderis fumus. Sed utamur etiam in his rebus beneficio Domini Dei nostri; consideremus quanta contempserint, quae pertulerint, quas cupiditates subegerint pro humana gloria, qui earn tamquam mercedem talium uirtutum accipere meruerunt, et ualeat nobis etiam hoc ad opprimendam superbiam, ut, cum ilia ciuitas, in qua nobis regnare promissum est, tantum ab hac distet, quantum distat M 133 caelum a terra, a temporali laetitia uita aeterna, ab inanibus laudibus solida gloria, a societate mortalium societas angelorum, a lumine solis et lunae lumen eius qui solem fecit et lunam, nihil sibi magnum fecisse uideantur tantae patriae ciues, si pro ilia adipiscenda fecerint boni operis aliquid uel mala aliqua sustinuerint, cum illi pro hac terrena iam adepta tanta fecerint, tanta perpessi sint, praesertim quia remissio peccatorum, quae ciues ad aeternam colligit patriam, habet aliquid, cui per umbram quandam simile fuit asylum illud Romuleum, quo multitudinem, qua ilia ciuitas conderetur, quorumlibet delictorum congregauit inpunitas. XVII, 5 subiung. C 11 gentibus om, A 15 sic] si C1 a d 16 tantum ut pi. Bl 20 Nam quid] bine incipit C. XVII in C B 24 ardent.] ingentia K1 (om. et) r b2 e2 32 quantas K2 F 47 quo ilia L A1

DE CIVITATE DEI V, 18

151

Quid ergo magnum est pro ilia aeterna caelestique patria PL cuncta saeculi huius quamlibet iucunda blandimenta con- 1^z temnere, si pro hac temporali atque terrena filios Brutus po- V 246 tuit et occidere, quod ilia facere neminem cogit ? Sed certe difficilius est filios interimere, quam quod pro ista faciendum est, ea, quae filiis congreganda uidebantur atque seruanda, uel donare pauperibus uel, si existat temptatio, quae id pro fide atque iustitia fieri compellat, amittere. Felices enim uel nos uel filios nostros non diuitiae terrenae faciunt aut nobis uiuentibus amittendae aut nobis mortuis a quibus nescimus uel forte a quibus nolumus possidendae ; sed Deus felices facit, qui est mentium uera opulentia. Bruto autem, quia filios occidit, infelicitatis perhibet testimonium etiam poeta laudator. Ait enim : Natosque pater noua bella mouentes Ad poenam pulchra pro libertate uocabit Infelix, utcumque ferent ea facta minores. Sed uersu sequenti consolatus est infelicem : Vincit amor patriae laudumque inmensa cupido. Haec sunt duo ilia, libertas et cupiditas laudis humanae, quae ad facta compulit miranda Romanos. Si ergo pro libertate moriturorum et cupiditate laudum, quae a mortalibus expetuntur, occidi filii a patre potuerunt : quid magnum est, si pro uera libertate, quae nos ab iniquitatis et mortis et diaboli dominatu liberos facit, nec cupiditate humanarum laudum, sed caritate liberandorum hominum, non a Tarquinio rege, sed a daemonibus et daemonum principe, non filii occiduntur, sed Christi pauperes inter filios computantur ? Si alius etiam Romanus princeps, cognomine Torquatus, V 247 filium, non quia contra patriam, sed etiam pro patria, tamen quia contra imperium suum, id est contra quod imperauerat pater imperator, ab hoste prouocatus iuuenali ardore pugnauerat, licet uicisset, occidit, ne plus mali esset in exemplo imperii contempti quam boni in gloria hostis occisi : ut quid se iactent, qui pro inmortalis patriae legibus omnia, quae multo minus quam filii diliguntur, bona terrena contemnunt ? Si Furius Camillus etiam ingratam patriam, a cuius ceruicibus ^ 134 acerrimorum hostium Veientium iugum depulerat damnatusque ab aemulis fuerat, a Gallis iterum liberauit, quia non habebat potiorem, ubi posset uiuere gloriosius : cur extollatur, uelut grande aliquid fecerit, qui forte in ecclesia ab inimicis carnalibus grauissimam exhonorationis passus iniuriam non

cap. xviil

5

10

15

20

25

30

35

40

XVIII, 19 Aen. 6,

820

sqq.

XVIII, 6 conseruanda A 10 morientibus A 11 forte] certe A 12 quia] qui C 16 uocauit C- A r B a d e p 21 compulit mss plerr. compulere p v -pulerunt B 22 et pro cupidit. A Kr e 32 imperator pater L1 iuuenili Bre2pqv 35 de se C- e 38 uehientium C2 B 40 gloriosius L A p (cf.

152

45

50

55

60

65

70

75

80

DE CIVITATE DEI V, 18

se ad eius hostes haereticos transtulit aut aliquam contra PL illam ipse haeresem condidit, sed earn potius quantum ualuit i63 ab haereticorum perniciosissima prauitate defendit, cum alia non sit, non ubi uiuatur in hominum gloria, sed ubi uita adquiratur aeterna ? Si Mucius, ut cum Porsenna rege pax fieret, qui grauissimo bello Romanos premebat, quia Porsennam ipsum occidere non potuit et pro eo alterum deceptus occidit, in ardentem aram ante eius oculos dexteram extendit, dicens multos se tales, qualem ilium uideret, in eius exitium coniurasse, cuius ille fortitudinem et coniurationem talium V 248 perhorrescens sine ulla dubitatione se ab illo bello facta pace compescuit : quis regno caelorum inputaturus est merita sua, si pro illo non unam manum neque hoc sibi ultro faciens, sed persequente aliquo patiens totum flammis corpus inpenderit ? Si Curtius armatus equo concito in abruptum hiatum terrae se praecipitem dedit, deorum suorum oraculis seruiens, quoniam iusserant, ut illic id quod Romani haberent optimum mitteretur, nec aliud intellegere potuerunt, quam uiris armisque se excellere, unde uidelicet oportebat, ut deorum iussis in ilium interitum uir praecipitaretur armatus : quid se magnum pro aeterna patria fecisse dicturus est, qui aliquem fidei suae passus inimicum non se ultro in talem mortem mittens, sed ab illo missus obierit; quando quidem a Domino suo eodemque rege patriae suae certius oraculum accepit : Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere ? Si se occidendos certis uerbis quodam modo consecrantes Decii deuouerunt, ut illis cadentibus et iram deorum sanguine suo placantibus Romanus liberaretur exercitus : nullo modo superbient sancti martyres, tamquam dignum aliquid pro illius patriae participatione fecerint, ubi aeterna est et uera felicitas, si usque ad sui sanguinis effusionem non solum suos fratres, pro quibus fundebatur, uerum et ipsos inimicos, a quibus fundebatur, sicut eis praeceptum est, diligentes caritatis fide et fidei caritate certarunt ? Si Marcus Puluillus dedicans aedem Iouis, Iunonis, Mineruae falso sibi ab inuidis morte filii nuntiata, ut illo nuntio perturbatus abscederet atque ita dedicationis gloriam collega eius consequeretur, ita contempsit, ut eum etiam proici insepul- v 249 turn iuberet (sic in eius corde orbitatis dolorem gloriae cupiditas uicerat) : quid magnum se pro euangelii sancti praedicatione, qua ciues supernae patriae de diuersis liberantur et colliguntur erroribus, fecisse dicturus est, cui Dominus de 51 Liu. 2, 12, 15 ; Perioch. lib. 2

68 Mt. io, 28

hi, 12, 6) -osus C rell. v 44 haeresim C A2 b v 45 prauit.] uanitate K1 b e1 46 sint L A p 51 multos se tales C2 F (f&ales) r e multos esse t. L A A B ftp multos t. C1 K v 51-52 qui in .. coniurassent B [3, a {om. con-) 53 dilatione qv 56 alio LA1 73 si om. L A C A F r e qui B 77 et min. A 81 sic

DE CIVITATE DEI V, 18

153

85 sepultura patris sui sollicito ait : Sequere me et sine mortuos PL sepelire mortuos suos ? Si M. Regulus, ne crudelissimos hostes i64 iurando falleret, ad eos ab ipsa Roma reuersus est, quoniam, sicut Romanis eum tenere uolentibus respondisse fertur, postea quam Afris seruierat, dignitatem illic honesti ciuis;ui3 5 90 habere non posset, eumque Carthaginienses, quoniam contra eos in Romano senatu egerat, grauissimis suppliciis necauerunt : qui cruciatus non sunt pro fide illius patriae contemnendi, ad cuius beatitudinem tides ipsa perducit ? aut quid retribuetur Domino pro omnibus quae retribuit, si pro fide 95 quae illi debetur talia fuerit homo passus, qualia pro fide quam perniciosissimis inimicis debebat passus est Regulus ? Quo modo se audebit extollere de uoluntaria paupertate Christianus, ut in huius uitae peregrinatione expeditior ambulet uiam, quae perducit ad patriam, ubi uerae diuitiae Deus iooipse est, cum audiat uel legat L. Valerium, qui in suo defunctus est consulatu, usque adeo fuisse pauperem, ut nummis a populo conlatis eius sepultura curaretur ? audiat uel legat Quintium Cincinnatum, cum quattuor iugera possideret et ea suis manibus coleret, ab aratro esse adductum, ut dictaio5tor fieret, maior utique honore quam consul, uictisque hosti- V 250 bus ingentem gloriam consecutum in eadem paupertate mansisse ? Aut quid se magnum fecisse praedicabit, qui nullo praemio mundi huius fuerit ab aeternae illius patriae societate seductus, cum Fabricium didicerit tantis muneribus noPyrrhi, regis Epirotarum, promissa etiam quarta parte regni a Romana ciuitate non potuisse deuelli ibique in sua pauper¬ tate priuatum manere maluisse ? Nam illud quod rem publicam, id est rem populi, rem patriae, rem communem, cum haberent opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis ii5domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuisset, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria, quod decern pondo argenti in uasis habere compertus est; ita idem ipsi pauperes erant, quorum triumphis publicum ditabatur aerarium : nonne omnes Christiani, qui i2oexcellentiore proposito diuitias suas communes faciunt secun¬ dum id quod scriptum est in actibus apostolorum, ut distribuatur unicuique, sicut cuique opus est, et nemo dicat aliquid proprium, sed sint illis omnia communia, intellegunt se nulla ob hoc uentilari oportere iactantia, id faciendo pro obtinenda 85 Mt. 8, 22 103 ib. 1, 17

87 sqq. Eutrop. 2, 25 93-94 Ps. 115, 3 100 Eutr. 1, 11, 4 109 ib. 2, 12 115 Flor. 1, 13, 22 123 Act. 2, 44 ; 4, 32

L A C A1 a1 e B ed. Arg. et sic A2 F r a2 b p q ed.princ. v 86 Marcus L A A Kr BbepqM. Cav 97 se autem aud. C2 A K r autem se aud. q v 100 Lucium mss plerr. L. C (sup. tin.), v 104 abduct, bpqv 107 praedicauit C qui] quod v 111 deuelli C1 debelli L A diuelli rell. v 115-116 cons, bis L1 A1 124 oport.] debere C r

154

[cap.

DE CIVITATE DEI V, 18-19

^societate angelorum, cum paene tale aliquid illi fecerint pro conseruanda gloria Romanorum ? Haec et alia, si qua huius modi reperiuntur in litteris eorum, quando sic innotescerent, quando tanta fama praedicarentur, nisi Romanum imperium longe lateque porrectum i3omagnificis successibus augeretur ? Proinde per illud imperium tarn latum tamque diuturnum uirorumque tantorum uirtutibus praeclarum atque gloriosum et illorum intentioni merces quam quaerebant est reddita, et nobis proposita necessariae commonitionis exempla, ut, si uirtutes, quarum istae uti35cumque sunt similes, quas isti pro ciuitatis terrenae gloria tenuerunt, pro Dei gloriosissima ciuitate non tenuerimus, pudore pungamur ; si tenuerimus, superbia non extollamur ; quoniam, sicut dicit apostolus, indignae sunt passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis. Ad i4ohumanam uero gloriam praesentisque temporis satis digna uita aestimabatur illorum. Vnde etiam Iudaei, qui Christum occiderunt, reuelante testamento nouo quod in uetere uelaturn fuit, ut non pro terrenis et temporalibus beneficiis, quae diuina prouidentia permixte bonis malisque concedit, sed i45pro aeterna uita muneribusque perpetuis et ipsius supernae ciuitatis societate colatur Deus unus et uerus, rectissime istorum gloriae donati sunt, ut hi, qui qualibuscumque uirtutibus terrenam gloriam quaesiuerunt et adquisiuerunt, uincerent eos, qui magnis uitiis datorem uerae gloriae et ciuitatis i50aeternae occiderunt atque respuerunt. XIX Interest sane inter cupiditatem humanae gloriae et cupiditatem dominationis. Nam licet procliue sit, ut, qui humana gloria nimium delectatur, etiam dominari ardenter affectet, tamen qui ueram licet humanarum laudum gloriam concu5 piscunt, dant operam bene iudicantibus non displicere. Sunt enim multa in moribus bona, de quibus multi bene iudicant, quamuis ea multi non habeant; per ea bona morum nituntur ad gloriam et imperium uel dominationem, de quibus ait Sallustius : « Sed ille uera uia nititur. » Quisquis autem sine 10 cupiditate gloriae, qua ueretur homo bene iudicantibus dis¬ plicere, dominari atque imperare desiderat, 'etiam per apertissima scelera quaerit plerumque obtinere quod diligit. Proinde qui gloriam concupiscit, aut uera uia nititur aut certe, « dolis atque fallaciis contendit », uolens bonus uideri 140 Rom. 8,

18

XIX, 9 Cat.

11, 2

127 huiusce modi rbv 134 communitionis C1 e1 communionis A e2 135 terr. ciu. C 141 extimab. L A existimatur A 148 quaesiuerunt L A K B a b e p quaesierunt C A F r q v XIX, 7 morum om. C

PL i65

V

251

136

V

252

DE CIVITATE DEI V, 19

155

15 esse, quod non est. Et ideo uirtutes habenti magna uirtus est

contemnere gloriam, quia contemptus eius in conspectu Dei est, iudicio autem non aperitur humano. Quidquid enim fecerit ad oculos hominum, quo gloriae contemptor appareat, ad maiorem laudem, hoc est ad maiorem gloriam, facere si 20 credatur, non est unde se suspicantium sensibus aliter esse, quam suspicantur, ostendat. Sed qui contemnit iudicia laudantium, contemnit etiam suspicantium temeritatem, quo¬ rum tamen, si uere bonus est, non contemnit salutem, quoniam tantae iustitiae est qui de spiritu Dei uirtutes habet, ut PL 25 etiam ipsos diligat inimicos, et ita diligat, ut suos osores uel 166 detractores uelit correctos habere consortes non in terrena patria, sed superna ; in laudatoribus autem suis, quamuis paruipendat quod eum laudant, non tamen paruipendit, quod amant, nec eos uult fallere laudantes, ne decipiat diligentes ; 30 ideoque instat ardenter, ut potius ille laudetur, a quo habet homo quidquid in eo iure laudatur. Qui autem gloriae con¬ temptor dominationis est auidus, bestias superat siue crudelitatis uitiis siue luxuriae. Tales quidam Romani fuerunt. Non V 253 enim cura existimationis amissa dominationis cupiditate 35 caruerunt. Multos tales fuisse prodit historia ; sed huius uitii summitatem et quasi arcem quandam Nero Caesar primus obtinuit, cuius fuit tanta luxuries, ut nihil ab eo putaretur uirile metuendum ; tanta crudelitas, ut nihil molle habere crederetur, si nesciretur. Etiam talibus tamen dominandi 40 potestas non datur nisi summi Dei prouidentia, quando res humanas iudicat talibus dominis dignas. Aperta de hac re uox diuina est loquente Dei sapientia : Per me reges regnant et tyranni per me tenent terrain. Sed ne tyranni non pessimi ^ 137 atque improbi reges, sed uetere nomine fortes dicti existi45 mentur (unde ait Vergilius : Pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni) : apertissime alio loco de Deo dictum est : Quia regnare facit hominem hypocritam propter peruersitatem populi. Quam ob rem, quamuis ut potui satis exposuerim, qua causa Deus 5o unus uerus et iustus Romanos secundum quandam formam terrenae ciuitatis bonos adiuuerit ad tanti imperii gloriam consequendam : potest tamen et alia causa esse latentior propter diuersa merita generis humani, Deo magis nota quam nobis, dum illud constet inter omnes ueraciter pios, neminem 55 sine uera pietate, id est ueri Dei uero cultu, ueram posse ha43 Prou. 8, 15

46 Aen. 7, 266

48 lob. 34, 30

24 tanta eius iustitia A tantae iustitiae eius r1 25 suos rosores .Bmarg- suos susurrones C2 B1 (om. suos) 28-29 quod eum amant pq 47 quia LACAF b2 d B ed. Arg. qui K r a b1 ep q (d. princ. v 48 populi sui A 52 et alia] talia V A1

156

cap.

DE CIVITATE DEI V, 19-20

here uirtutem, nec earn ueram esse, quando gloriae seruit humanae ; eos tamen, qui ciues non sint ciuitatis aeternae, quae in sacris litteris nostris dicitur ciuitas Dei, utiliores esse terrenae ciuitati, quando habent uirtutem uel ipsam, quam 60 si nec ipsam. Illi autem, qui uera pietate praediti bene uiuunt, si habent scientiam regendi populos, nihil est felicius rebus humanis, quam si Deo miserante habeant potestatem. Tales V 254 autem homines uirtutes suas, quantascumque in hac uita possunt habere, non tribuunt nisi gratiae Dei, quod eas 65 uolentibus credentibus petentibus dederit, simulque intellegunt, quantum sibi desit ad perfectionem iustitiae, qualis est in illorum sanctorum angelorum societate, cui se nituntur aptare. Quantumlibet autem laudetur atque praedicetur uirtus, quae sine uera pietate seruit hominum gloriae, nequa70 quam sanctorum exiguis initiis comparanda est, quorum spes posita est in gratia et misericordia ueri Dei. XX Solent philosophi, qui finem boni humani in ipsa uirtute PL constituunt, ad ingerendum pudorem quibusdam philosophis, i67 qui uirtutes quidem probant, sed eas uoluptatis corporalis fine metiuntur et illam per se ipsam putant adpetendam, istas 5 propter ipsam, tabulam quandam uerbis pingere, ubi uoluptas in sella regali quasi delicata quaedam regina considat, eique uirtutes famulae subiciantur, obseruantes eius nutum, ut faciant quod ilia imperauerit, quae prudentiae iubeat, ut uigilanter inquirat, quo modo uoluptas regnet et salua sit ; 10 iustitiae iubeat, ut praestet beneficia quae potest ad comparandas amicitias corporalibus commodis necessarias, nulli faciat iniuriam, ne offensis legibus uoluptas uiuere secura non possit ; fortitudini iubeat, ut, si dolor corpori acciderit, qui non compellat in mortem, teneat dominam suam, id est 15 uoluptatem, fortiter in animi cogitatione, ut per pristinarum deliciarum suarum recordationem mitiget praesentis doloris V 255 aculeos ; temperantiae iubeat, ut tantum capiat alimentorum et si qua delectant, ne per inmoderationem noxium aliquid ualetudinem turbet et uoluptas, quam etiam in corporis sani20 tate Epicurei maximam ponunt, grauiter offendatur. Ita uirtutes cum tota suae gloria dignitatis tamquam imperiosae cuidam et inhonestae muiierculae seruient uoluptati. Nihil hac pictura dicunt esse ignominiosius et deformius et quod ^138 58-59 Ps. 45, 5 ; 47, 2 XX, 1 Cic. Fin. 2, 21, 69

71 in miseric. L A p XX, 8 quod] quae A 12 faciant L A1 p secura om. A 13 acciderit C A K F r B (3 a b d e q v (cf xxx, 3, 55) accesserit L A p 18 et si] etsi Hoffm. ut si Richards Wey. 21 sua d gloria L A1 C- A1 K1 dp gloriam Cl gloriae A2 A2 (ras.) K2F r Bab e qv dignitatis L A1 C A1 K1 d p dignitate A- A2 K2 F r B a b

DE CIVITATE DEI V, 20-21

157

minus ferre bonorum possit aspectus ; et uerum dicunt. Sed non existimo satis debiti decoris esse picturam, si etiam tabs fingatur, ubi uirtutes humanae gloriae seruiunt. Licet enim ipsa gloria delicata mulier non sit, inflata est et multum inanitatis habet. Vnde non ei digne seruit soliditas quaedam firmitasque uirtutum, ut nihil prouideat prouidentia, nihil 30 distribuat iustitia, nihil toleret fortitudo, nihil temperantia moderetur, nisi unde placeatur hominibus et uentosae gloriae seruiatur. Nec illi se ab ista foeditate defenderint, qui, cum aliena spernant iudicia uelut gloriae contemptores, sibi sapientes uidentur et sibi placent. Nam eorum uirtus, si tamen 35 ulla est, alio modo quodam humanae subditur laudi; neque enim ipse, qui sibi placet, homo non est. Qui autem uera pietate in Deum, quern diligit, credit et sperat, plus intendit in ea, quibus sibi displicet, quam in ea, si qua in illo sunt, quae non tarn ipsi quam ueritati placent ; neque id tribuit, 40 undp iam potest placere, nisi eius misericordiae, cui metuit displicere ; de his sanatis gratias agens, de illis sanandis preces fundens. XXI Quae cum ita sint, non tribuamus dandi regni atque imperii V 256 potestatem nisi Deo uero, qui dat felicitatem in regno caelorum solis piis ; regnum uero terrenum et piis et impiis, sicut ei placet, cui nihil iniuste placet. Quamuis enim aliquid dixe5 rimus, quod apertum nobis esse uoluit : tamen multum est PL ad nos et ualde superat uires nostras hominum occulta discu- 168 tere et liquido examine merita diiudicare regnorum. I lie igitur unus uerus Deus, qui nec iudicio nec adiutorio deserit genus humanum, quando uoluit et quantum uoluit Romanis regnum 10 dedit ; qui dedit Assyriis, uel etiam Persis, a quibus solos duos deos coli, unum bonum, alterum malum, continent litterae istorum, ut taceam de populo Hebraeo, de quo iam dixi, quan¬ tum satis uisum est, qui praeter unum Deum non coluit et quando regnauit. Qui ergo Persis dedit segetes sine cultu deae 15 Segetiae, qui aha dona terrarum sine cuitu tot deorum, quos isti rebus singulis singulos, uel etiam rebus singulis plures praeposuerunt : ipse etiam regnum dedit sine cultu eorum, per quorum cultum se isti regnasse crediderunt. Sic etiam hominibus : qui Mario, ipse Gaio Caesari ; qui Augusto, ipse et 20 Neroni; qui Vespasianis, uel patri uel filio, suauissimis imperatoribus, ipse et Domitiano crudelissimo ; et ne per singulos ire necesse sit, qui Constantino Christiano, ipse apostatae Iuliano, cuius egregiam indolem decepit amore dominandi sacrilega et detestanda curiositas, cuius uanis deditus ora25 culis erat, quando fretus securitate uictoriae naues, quibus 25

cap.

e qv 26 seruiant B q v 27 104) inflata est mss plerr. infl. A Kz F r B q v {cf. 20, 8) 30 ras.). A1 p in ea in C A2 A. F r B 15

ipsa L A p ista rell. v ista ipsa ? {cf. vi, 1, 96 et tamen e.. r v tamen infl. e. A2 29 prudentia temp.] moderantia A 37-38 in ea L (ea in [1 rell. v C.D. I.

158

cap.

DE CIVITATE DEI V, 21-22

uictus necessarius portabatur, incendit ; deinde feruide instans inmodicis ausibus et mox merito temeritatis occisus in locis hostilibus egenum reliquit exercitum, ut aliter inde non posset euadi, nisi contra illud auspicium dei Termini, de 30 quo superiore libro diximus, Romani imperii termini mouerentur. Cessit enim Terminus deus necessitati, qui non cesserat Ioui. Haec plane Deus unus et uerus regit et gubernat, ut placet ; et si occultis causis, numquid iniustis ? XXII Sic etiam tempora ipsa bellorum, sicut in eius arbitrio est iustoque iudicio et misericordia uel adterere uel consolari genus humanum, ut alia citius, alia tardius finiantur. Bellum piratarum a Pompeio, bellum Punicum tertium ab Scipione 5 incredibili celeritate et temporis breuitate confecta sunt. Bellum quoque fugitiuorum gladiatorum, quamuis multis Romanis ducibus et duobus consulibus uictis Italiaque horribiliter contrita atque uastata, tertio tamen anno post multa consumpta consumptum est. Picentes, Marsi et Peligni, gentes 10 non exterae, sed Italicae, post diuturnam et deuotissimam sub Romano iugo seruitutem in libertatem caput erigere temptauerunt, iam multis nationibus Romano imperio subiugatis deletaque Carthagine ; in quo bello Italico Romanis saepissime uictis ubi et duo consules perierunt et alii nobi13 lissimi senatores, non diuturno tamen tempore tractum est hoc malum ; nam quintus ei annus finem dedit. Sed bellum Punicum secundum cum maximis detrimentis et calamitate rei publicae per annos decern et octo Romanas uires extenuauit et paene consumpsit; duobus proeliis ferme septuaginta 20 Romanorum milia ceciderunt. Bellum Punicum primum per uiginti et tres annos peractum est ; bellum Mithridaticum quadraginta. Ac ne quisquam arbitretur rudimenta Roma¬ norum fuisse fortiora ad bella citius peragenda, superioribus temporibus multum in omni uirtute laudatis bellum Samni23 ticum annis tractum est ferme quinquaginta ; in quo bello ita Romani uicti sunt, ub sub iugum etiam mitterentur. Sed quia non diligebant gloriam propter iustitiam, sed iustitiam propter gloriam diligere uidebantur, pacem factam foedusque ruperunt. Haec ideo commemoro, quoniam multi praeteritarum 30 rerum ignari, quidam etiam dissimulatores suae scientiae, si temporibus Christianis aliquod bellum paulo diutius trahi uident, ilico in nostram religionem proteruissime insiliunt, exclamantes, quod, si ipsa non esset et uetere ritu numina colerentur, iam Romana ilia uirtute, quae adiuuante Marte 35 et Bellona tanta celeriter bella confecit, id quoque celerrime XXI, 30 cf. iv, cap. 29 XXII, 4 pyratarum LAB om. LACAFrBbepq 22 quadr. annis q2 v

libro super C ab] a p q v ; cf. hi, 2, 37 ; ix, 20, 4 ; 23, 49 et 13 karth. A ; cf. 23, 21 10 annus ei L A r

V 257

^ 139

PL

169 v 258

DE CIVITATE DEI V, 22-23

cap.

159

fmiretur. Recolant igitur qui legerunt, quam diuturna bella, quam uariis euentis, quam luctuosis cladibus a ueteribus sint gesta Romanis, sicut solet orbis terrarum uelut procellosissimum pelagus uaria talium malorum tempestate iactari, et 40 quod nolunt aliquando fateantur, nec insanis aduersus Deum linguis se interimant et decipiant imperitos. xxiii Quod tamen nostra memoria recentissimo tempore Deus n 140 mirabiliter et misericorditer fecit, non cum gratiarum actione commemorant, sed, quantum in ipsis est, omnium si fieri V 259 potest hominum obliuione sepelire conantur ; quod a nobis 5 si tacebitur, similiter erimus ingrati. Cum Radagaisus, rex Gothorum, agmine ingenti et inmani iam in Vrbis uicinia constitutus Romanis ceruicibus inmineret, uno die tanta celeritate sic uictus est, ut ne uno quidem non dicam extincto, sed uulnerato Romanorum multo amplius quam centum milium 10 prostemeretur eius exercitus atque ipse mox captus poena debita necaretur. Nam si ille tam impius cum tantis et tarn PL impiis copiis Romam fuisset ingressus, cui pepercisset ? qui- J7° bus honorem locis martyrum detulisset ? in qua persona Deum timeret ? cuius non sanguinem fusum, cuius pudicitiam 15 uellet intactam ? Quas autem isti pro diis suis uoces haberent, quanta insultatione iactarent, quod ille ideo uicisset, ideo tanta potuisset, quia cotidianis sacrificiis placabat atque inuitabat deos, quod Romanos facere Christiana religio non sinebat ? Nam propinquante iam illo his locis, ubi nutu sum20 mae maiestatis oppressus est, cum eius fama ubique crebresceret, nobis apud Carthaginem dicebatur, hoc credere spargere iactare paganos, quod ille diis amicis protegentibus et opitulantibus, quibus immolare cotidie ferebatur, uinci omnino non posset ab eis, qui talia diis Romanis sacra non 25 facerent nec fieri a quoquam permitterent. Et non agunt miseri gratias tantae misericordiae Dei, qui cum statuisset inruptione barbarica grauiora dignos mores hominum V 260 castigare, indignationem suam tanta mansuetudine temperauit, ut ilium primo faceret mirabiliter uinci, ne ad infirmo30 rum animos euertendos gloria daretur daemonibus, quibus eum supplicare constabat ; deinde ab his barbaris Roma caperetur, qui contra omnem consuetudinem gestorum ante bellorum ad loca sancta confugientes Christianae religionis reuerentia tuerentur ipsisque daemonibus atque impiorum 3 5 sacrificiorum ritibus, de quibus ille praesumpserat, sic aduersarentur nomine Christiano, ut longe atrocius bellum cum eis XXIII, 5 radag. (redag., radg.) mss Rhad. v 10 ipse mss exc. e ipse cum filiis v ipse mox capt. cum fil. e IS loc. mart. hon. L A ; ut edit. C rell. v 21 karth. A\ cf. 22, 13 27 grauiora dignos (digna r1) L A A1 K1 F r1 b (rede ; cf. xxi, IS, 6 et 44) grauiora pati dignos C v (cf. xxi, IS, 39-40) grauiore dignos r2 a1 de B p grauiori dign. a2p 20 illo r1 primu C A1 36 nomine L AC A1 Kr a1 b d q1 ed. Arg. nomini A2 F B e pro nomine a2 p q2 ed. princ. v

160

cap.

cap.

DE CIVITATE DEI V, 23-25

quam cum hominibus gerere uiderentur ; ita uerus dominus gubernatorque rerum et Romanos cum misericordia flagellauit, et tarn incredibiliter uictis supplicatoribus daemonum 40 nec saluti rerum praesentium necessaria esse sacrificia ilia monstrauit, ut ab his qui non peruicaciter contendunt, sed prudenter adtendunt, nec propter praesentes necessitates uera religio deseratur, et magis aeternae uitae fidelissima expectatione teneatur. XXIV Neque enim nos Christianos quosdam imperatores ideo n 141 felices dicimus, quia uel diutius imperarunt uel imperantes filios morte placida reliquerunt, uel hostes rei publicae domuerunt uel inimicos dues aduersus se insurgentes et cauere 5 et opprimere potuerunt. Haec et alia uitae huius aerumnosae uel munera uel solacia quidam etiam cultores daemonum accipere meruerunt, qui non pertinent ad regnum Dei, quo per- V 261 tinent isti ; et hoc ipsius misericordia factum est, ne ab illo ista qui in eum crederent uelut summa bona desiderarent. 10 Sed felices eos dicimus, si iuste imperant, si inter linguas su¬ blimiter honorantium et obsequia nimis humiliter salutantium non extolluntur, et se homines esse meminerunt ; si suam PL potestatem ad Dei cultum maxime dilatandum maiestati eius 171 famulam faciunt ; si Deum timent diligunt colunt ; si plus 15 amant illud regnum, ubi non timent habere consortes ; si tardius uindicant, facile ignoscunt; si eandem uindictam pro necessitate regendae tuendaeque rei publicae, non pro saturandis inimicitiarum odiis exerunt; si eandem ueniam non ad inpunitatem iniquitatis, sed ad spem correctionis indul20 gent ; si, quod aspere coguntur plerumque decernere, misericordiae lenitate et beneficiorum largitate compensant ; si luxuria tanto eis est castigatior, quanto posset esse liberior ; si malunt cupiditatibus prauis quam quibuslibet gentibus imperare et si haec omnia faciunt non propter ardorem inanis 25 gloriae, sed propter caritatem felicitatis aeternae ; si pro suis peccatis humilitatis et miserationis et orationis sacrificium Deo suo uero immolare non neglegunt. Tales Christianos impe¬ ratores dicimus esse felices interim spe, postea re ipsa futuros, cum id quod expectamus aduenerit. XXV Nam bonus Deus, ne homines, qui eum crederent propter V 262 aeternam uitam colendum, has sublimitates et regna terrena existimarent posse neminem consequi, nisi daemonibus supplicet, quod hi spiritus in talibus multum ualerent, Constanti5 num imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum uerum Deum colentem tantis terrenis impleuit muneribus, 42 necess. praes. C XXIV, 9 credunt Bmars11 humil.] utiliter A1 p1 12 et se L A C A F b e p sed se r B a ed. princ. Arg. v si se q 18 exserunt L A1 C d exercent B 22 cast, est L A1 possit A 27 uero om. A K1 imp. christ. L A

DE CIVITATE DEI V, 25-26

cap.

161

quanta optare nullus auderet ; cui etiam condere ciuitatem Romano imperio sociam, uelut ipsius Romae filiam, sed sine aliquo daemonum templo simulacroque concessit. Diu impe10 rauit, uniuersum orbem Romanum unus Augustus tenuit et defendit ; in administrandis et gerendis bellis uictoriosissimus fuit, in tyrannis opprimendis per omnia prosperatus est, grandaeuus aegritudine et senectute defunctus est, filios imperantes reliquit. Sed rursus ne imperator quisquam ideo 15 Christianus esset, ut felicitatem Constantini mereretur, cum 142 propter uitam aeternam quisque debeat esse Christianus : Iouianum multo citius quam Iulianum abstulit ; Gratianum ferro tyrannico permisit interimi, longe quidem mitius quam magnum Pompeium colentem uelut Romanos deos. Nam ille 20 uindicari a Catone non potuit, quern ciuilis belli quodam modo heredem reliquerat ; iste autem, quamuis piae animae solacia talia non requirant, a Theodosio uindicatus est, quern PL regni participem fecerat, cum paruulum haberet fratrem aui- J72 dior fidae societatis quam nimiae potestatis. XXVI \ nde et ille non solum uiuo seruauit quam debebat fidem, V 263 uerum etiam post eius mortem pulsum ab eius interfectore Maximo Yalentinianum eius paruulum fratrem in sui partes imperii tamquam Christianus excepit pupillum, paterno 5 custodiuit affectu, quern destitutum omnibus opibus nullo negotio posset auferre, si latius regnandi cupiditate magis quam benefaciendi caritate flagraret ; unde potius eum seruata eius imperatoria dignitate susceptum ipsa humanitate et gratia consolatus est. Deinde cum Maximum terribilem face10 ret ille successus, hie in angustiis curarum suarum non est lapsus ad curiositates sacrilegas atque inlicitas, sed ad Iohannem in Aegypti heremo constitutum, quern Dei seruum prophetandi spiritu praeditum fama crebrescente didicerat, misit atque ab eo nuntium uictoriae certissimum accepit. 13 Mox tyranni Maximi extinctor Valentinianum puerum im¬ perii sui partibus, unde fugatus fuerat, cum misericordissima ueneratione restituit, eoque siue per insidias siue quo alio pacto uel casu proxime extincto alium tyrannum Eugenium, qui in illius imperatoris locum non legitime fuerat subrogatus, 20 accepto rursus prophetico responso fide certus oppressit, contra cuius robustissimum exercitum magis orando quam feriendo pugnauit. Milites nobis qui aderant rettulerunt extorta sibi esse de manibus quaecumque iaculabantur, cum a Theodosii partibus in aduersarios uehemens uentus iret et 23 non solum quaecumque in eos iaciebantur concitatissime raXXV, 9-10 imperauit ut uniu. C 12 est om. C Hoffm. et om, B, a (fratr. hab.), v ; cj. 26, 3 XXVI, 3-4 suae partis imperio A ; sed cf. 1. 16 nen LA 12 heremo LA A B a e haer. C

23 et fratrem mss plerr.

4 pupulum p 11-12 iohan25 iaciebantur (LC! a b d?) A

i62

DE CIVITATE DEI V, 26

peret, uerum etiam ipsorum tela in eorum corpora retorque- V 264 ret. Vnde et poeta Claudianus, quamuis a Christi nomine alienus, in eius tamen laudibus dixit : O nimium dilecte Deo, cui militat aether, 30 Et coniurati ueniunt ad classica uenti ! Victor autem, sicut crediderat et praedixerat, Iouis simu¬ lacra, quae aduersus eum fuerant nescio quibus ritibus uelut, consecrata et in Alpibus constituta, deposuit, eorumque fulmina, quod aurea fuissent, iocantibus (quod ilia laetitia per35 mittebat) cursoribus et se ab eis fulminari uelle dicentibus hilariter benigneque donauit. Inimicorum suorum filios, quos, non ipsius iussu, belli abstulerat impetus, etiam nondum n 143 Christianos ad ecclesiam confugientes, Christianos hac occasione fieri uoluit et Christiana caritate dilexit, nec priuauit PL 40 rebus et auxit honoribus. In neminem post uictoriam priuatas x?3 inimicitias ualere permisit. Bella ciuilia non sicut Cinna et Marius et Sulla et alii tales nec finita finire uoluerunt, sed magis doluit exorta quam cuiquam nocere uoluit terminata. Inter haec omnia ex ipso initio imperii sui non quieuit iustissimis 45 et misericordissimis legibus aduersus impios laboranti ecclesiae subuenire, quam Valens haereticus fauens Arrianis uehementer adflixerat; cuius ecclesiae se membrum esse magis quam in terris regnare gaudebat. Simulacra gentilium ubique euertenda praecepit, satis intellegens nec terrena munera in 50 daemoniorum, sed in Dei ueri esse posita potestate. Quid V 263 autem fuit eius religiosa humilitate mirabilius, quando in Thessalonicensium grauissimum scelus, cui iam episcopis intercedentibus promiserat indulgentiam, tumultu quorundam, qui ei cohaerebant, uindicare compulsus est et ecclesiasti35 ca cohercitus disciplina sic egit paenitentiam, ut imperatoriam celsitudinem pro illo populus orans magis fleret uidendo prostratam, quam peccando timeret iratam ? Haec ille secum et si qua similia, quae commemorare longum est, bona opera tulit ex isto temporali uapore cuiuslibet culminis et sublimi60 tatis humanae ; quorum operum merces est aeterna felicitas, cuius dator est Deus solis ueraciter piis. Cetera uero uitae huius uel fastigia uel subsidia, sicut ipsum mundum lucem auras, terras aquas fructus ipsiusque hominis animam corpus, sensus mentem uitam, bonis malisque largitur ; in quibus XXVI, 27 III. Cons. Hon. 96 sqq. Cf. Oros. 7, 33, 21 (CE 5, 532, 3)

X1 B ed. Arg. iacebantur Cl e iaciabantur A iactabantur K2 F r 30 ut edit, mss ed. Arg. ; Deo, cui fundit ab antris Aeolus armatas hiemes, cui mil. etc. edd. uett. v 8U

37 iussu belli L A C A K F dep ius sed belli b iussu f; (= sed) belli r iussus, sed belli B a q ed. pritic. Arg. v iustus belli Kukula Wien. St. 25, 313 sq. 39 fieri uoluit] hie desinit L 40 et] sed A2 (in ras.), B a p q ed. princ. 40 arrianis C B e (cf. xviii, 52, 51 ; CE 33, 320 ; 38, 133 ; 60, 597) 54 est om. C e 55 disc.

DE CIVITATE DEI V, 26-VI, Praef.

163

65 est etiam quaelibet imperii magnitude*, quam pro temporum gubernatione dispensat. Proinde iam etiam illis respondendum esse uideo, qui manifestissimis documentis, quibus ostenditur, quod ad ista temporalia, quae sola stulti habere concupiscunt, nihil deorum 70 falsorum numerositas prosit, confutati atque conuicti connantur asserere non propter uitae praesentis utilitatem, sed propter earn, quae post mortem futura est, colendos deos. Nam istis, qui propter amicitias rnundi huius uolunt uana colere et non se permitti puerilibus sensibus conqueruntur, 75 his quinque libris satis arbitror esse responsum. Quorum tres priores cum edidissem et in multorum manibus esse coepissent, audiui quosdam nescio quam aduersus eos responsionem scribendo praeparare. Deinde ad me perlatum est, quod iam scripserint, sed tempus quaerant, quo sine periculo possint 80 edere. Quos admoneo, non optent quod eis non expedit. Facile est enim cuiquam uideri respondisse, qui tacere noluerit. Aut quid est loquacius uanitate ? quae non ideo potest quod ueri- V 266 tas, quia, si uoluerit, etiam plus potest clamare quam ueritas. Sed considerent omnia diligenter, et si forte sine studio 85 partium iudicantes talia esse perspexerint, quae potius exagitari quam conuelli possint garrulitate inpudentissima et quasi satyrica uel mimica leuitate, cohibeant suas nugas et potius a prudentibus emendari quam laudari ab inpudentibus eligant. Nam si non ad libertatem uera dicendi, sed ad licen90 tiam maledicendi tempus expectant, absit ut eis eueniat quod ait Tullius de quodam, qui peccandi licentia felix appellabatur : O miserum, cui peccare licebat ! Vnde quisquis est, qui maledicendi licentia felieem se putat, multo erit felicior, si hoc illi omnino non liceat, cum possit deposita inanitate 95 iactantiae etiam isto tempore tamquam studio consulendi quidquid uoluerit contradicere et, quantum possunt, ab eis quos consulit arnica disputatione honeste grauiter libere quod oportet audire. LIBER VI.

/* 143

Quinque superioribus libris satis mihi aduersus eos uideor disputasse, qui multos deos et falsos, quos esse inutilia si¬ mulacra uel inmundos spiritus et perniciosa daemonia uel certe creaturas, non creatorem ueritas Christiana conuincit,

173

PL Praefatio

91 Tusc. 5, 19, 55 (?); Mart. Cap. 5> 517 cohere. C 69 soli e 70 falsorum om. A 72 post mortem om. A1 ;cf. vi, 1, 3 ; 19 76 priores om. A1 87 satyrica mss satirica v uelnimiaB1 88 in¬ pud. A C (-puden- sup. lin. m. 1), A1 (cf. vin, 23, 75 ; xv, 1,11) inprud. A2 K F r B a b d e p id. Arg. v 94 posset C Praef., 4 conuicit C

164

cap.

DE CIVITATE DEI VI, Praef.-i

5 propter uitae huius mortalis rerumque terrenarum utilitatem eo ritu ac seruitute, quae Graece Aa-rpeia dicitur et uni uero Deo debetur, uenerandos et colendos putant. Et nimiae qui- V 267 dem stultitiae uel pertinaciae nec istos quinque nec ullos alios quanticumque numeri libros satis esse posse quis ne10 sciat ? quando ea putatur gloria uanitatis, nullis cedere uiribus ueritatis, in perniciem utique eius, cui uitium tarn in¬ mane dominatur. Nam et contra omnem curantis industriam non malo medici, sed aegroti insanabilis morbus inuictus est. Hi uero, qui ea quae legunt uel sine ulla uel non cum magna i5 ac nimia ueteris erroris obstinatione intellecta et considerata perpendunt, facilius nos isto numero terminatorum quinque uoluminum plus, quam quaestionis ipsius necessitas postulabat, quam minus disseruisse iudicabunt, totamque inui- m 145 diam, quam Christianae religioni de huius uitae cladibus 20 terrenarumque contritione ac mutatione rerum imperiti facere conantur, non solum dissimulantibus, sed contra suam conscientiam etiam fauentibus doctis, quos impietas uesana possedit, omnino esse inanem rectae cogitationis atque rationis plenamque leuissimae temeritatis et perniciosissimae PL 25 animositatis dubitare non poterunt. 175 I Nunc ergo quoniam deinceps, ut promissus ordo expetit, etiam hi refellendi et docendi sunt, qui non propter istam uitam, sed propter illam, quae post mortem futura est, deos gentium, quos Christiana religio destruit, colendos esse 5 contendunt : placet a ueridico oraculo sancti psalmi sumere exordium disputationis meae : Beatus, cuius est Dominus Deus V 268 spes ipsius et non respexit in uanitates et insanias mendaces. Verum tamen in omnibus uanitatibus insaniisque mendacibus longe tolerabilius philosophi audiendi sunt, quibus 10 displicuerunt istae opiniones erroresque populorum, qui populi constituerunt simulacra numinibus multaque de his, quos deos inmortales uocant, falsa atque indigna siue finxerunt siue ficta crediderunt et credita eorum cultui sacrorumque ritibus miscuerunt. Cum his hominibus, qui, etsi non libere 15 praedicando, saltern utcumque in disputationibus mussitando, talia se inprobare testati sunt, non usque adeo' inconuenienter quaestio ista tractatur : utrum non unum Deum, qui fecit omnem spiritalem corporalemque creaturarn, propter uitam, quae post mortem futura est, coli oporteat, sed multos deos, 20 quos ab illo uno factos et sublimiter conlocatos quidam eo-

I, 7 Ps. 39, 5

6 latria CAKFrBade 17-18 ut editur C1 A1 F b1 d l p ; postulabat satisfecisse C2 (marg.), A2 (superscr.), K r B a b2 e q ed. princ. v 23 possidet C2 a I, 5 placuit /

11 his] eis v

14 his ergo hom. A2 K r b2 q

DE CIVITATE DEI VI, i

25

30

55

40

45

50

55

60

165

rundem philosophorum ceteris excellentiores nobilioresque senserunt. Ceterum quis ferat dici atque contendi deos illos, quorum in quarto libro quosdam commemoraui, quibus rerum exiguarum singulis singula distribuuntur officia, uitam aeternam cuique praestare ? An uero peritissimi illi et acutissimi uiri, qui se pro magno beneficio conscripta docuisse gloriantur, ut sciretur quare cuique deo supplicandum esset, quid a quoque esset petendum, ne absurditate turpissima, qualis ioculariter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis uinum, auctores erunt cuipiam hominum diis inmortalibus supplicanti, ut, cum a Lymphis petierit uinum eique responderint : Nos aquam habemus, hoc a Libero pete, possit recte V 269 dicere : Si uinum non habetis, saltern date mihi uitam aeternam ? Quid hac absurditate monstrosius ? Nonne illae cachinnantes (solent enim esse ad risum faciles), si non adfectent fallere ut daemones, supplici respondebunt : O homo, putasne in potestate nos habere uitam, quas audis non habere uel uitem ? Inpudentissimae igitur stultitiae est uitam aeternam a talibus diis petere uel sperare, qui uitae huius aerumnosissimae atque breuissimae et si qua ad earn pertinenb M I46 adminiculandam atque fulciendam ita singulas particulas PL tueri asseruntur, ut, si id, quod sub alterius tutela ac pote-' J76 state est, petatur ab altero, tarn sit inconueniens et absurdum, ut mimicae scurrilitati uideatur esse simillimum. Quod cum fit ab scientibus mimis, digne ridentur in theatro ; cum uero a nescientibus stultis, dignius inridentur in mundo. Cui ergo deo uel deae propter quid supplicaretur, quantum ad illos deos adtinet quos instituerunt ciuitates, a doctis sollerter inuentum memoriaeque mandatum est ; quid a Libero, uerbi gratia, quid a Lymphis, quid a Vulcano ac sic a ceteris, quos partim commemoraui in quarto libro, partim praetereundos putaui. Porro si a Cerere uinum a Libero panem, a Vulcano aquam a Lymphis ignem petere erroris est : quanto maioris deliramenti esse intellegi debet, si cuiquam istorum pro uita supplicetur aeterna ! Quam ob rem si, cum de regno terreno quaereremus, quosnam illud deos uel deas hominibus credendum esset posse conferre, discussis omnibus longe alienum a ueritate monstraturn est a quoquam istorum multorum numinum atque falsorum saltern regna terrena existimare constitui : nonne insa- V 270 nissimae impietatis est, si aeterna uita, quae terrenis omnibus 24 C.

II

et 21

36 Verg. Eel. 3, 9

50 Cf.

IV,

22, 17

25 singulis singula rer. ex. C Hoffm. 26 cuiquam A2 1 q v (sed cf. xn, 21, 41 ; 8, 40, 5 etc.) 33 posset C 35 monstros. C F1 v monstruos. A K F2 r B a d e lp q illi B;om.b excach. A 46 ab mss plerr. a C e v (sed cf. m, 2, 37 ; v, 22, 4) 53 aut uulc. C

xxii,

166

DE CIVITATE DEI VI, i

regnis sine ulla dubitatione uel comparatione praeferenda est, ab istorum quoquam dari cuiquam posse credatur ? Neque" 65 enim propterea dii tales uel terrenum regnum dare non posse uisi sunt, quia illi magni et excelsi sunt, hoc quiddam paruum et abiectum, quod non dignarentur in tanta sublimitate cu¬ rare ; sed quantumlibet consideratione fragilitatis humanae caducos apices terreni regni merito quisque contemnat, illi 70 dii tales apparuerunt, ut indignissimi uiderentur, quibus danda atque seruanda deberent uel ista committi. Ac per hoc, si (ut superiora proximis duobus libris pertractata docuerunt) nullus deus ex ilia turba uel quasi plebeiorum uel quasi procerum deorum idoneus est regna mortalia mortalibus 75 dare, quanto minus potest inmortales ex mortalibus facere ! Hue accedit, quia, si iam cum illis agimus, qui non propter istam, sed propter uitam quae post mortem futura est existimant colendos deos, iam nec propter ilia saltern, quae deorum talium potestati tamquam dispertita et propria non ratione 80 ueritatis, sed uanitatis opinione tribuuntur, omnino colendi sunt, sicut credunt hi, qui cultum eorum uitae huius mortalis utilitatibus necessarium esse contendunt ; contra quos iam quinque praecedentibus uoluminibus satis, quantum potui, disputaui. Quae cum ita sint, si eorum, qui colerent deam 85 Iuuentatem, aetas ipsa floreret insignius, contemptores autem eius uel intra annos occumberent iuuentutis, uel in ea tam¬ quam senili torpore frigescerent ; si malas cultorum suorum speciosius et festiuius Fortuna barbata uestiret, a quibus autem sperneretur, glabros aut male barbatos uideremus : etiam sic V 271 90 rectissime diceremus hue usque istas deas singulas posse, suis officiis quodam modo limitatas, ac per hoc nec a Iuuen-PLi77 tate oportere peti uitam aeternam, quae non daret barbam, /a 147 nec a Fortuna barbata boni aliquid post hanc uitam esse sperandum, cuius in hac uita potestas nulla esset, ut eandem 95 saltern aetatem, quae barba induitur, ipsa praestaret. Nunc uero cum earum cultus nec propter ista ipsa, quae putant eis subdita, sit necessarius, quia et multi colentes Iuuentatem deam minime in ilia aetate uiguerunt, et multi non earn co¬ lentes gaudent robore iuuentutis, itemque rrlulti Fortunae ioobarbatae supplices ad nullam uel deformem barbam peruenire potuerunt, et si qui earn pro barba impetranda uenerantur, a barbatis eius contemptoribus inridentur : itane desipit cor humanum, ut, quorum deorum cultum propter ista ipsa temporalia et cito praetereuntia munera, quibus io5singulis singuli praeesse perhibentur, inanem ludibriosumque cognoscit, propter uitam aeternam credat esse fructuosum ? Hanc dare illos posse nec hi dicere ausi sunt, qui eis, ut ab 72 si ut] sicut Cf2/ 79 dispartita v ista A l ista om. C 104 ipsa om. p

9L et 97 iuuentut. A l

9(5 ipsa

DE CIVITATE DEI VI, 1-2

167

insipientibus populis colerentur, ista opera temporalia, quoniam nimis multos putarunt, ne quisquam eorum sederet nootiosus, minutatim diuisa tribuerunt. cap. II Quis Marco Varrone curiosius ista quaesiuit ? quis inuenit doctius ? quis considerauit adtentius ? quis distinxit acutius ? quis diligentius pleniusque conscripsit ? Qui tametsi V 272 minus est suauis eloquio, doctrina tamen atque sententiis 5 ita refertus est, ut in omni eruditione, quam nos saecularem, illi autem liberalem uocant, studiosum rerum tantum iste doceat, quantum studiosum uerborum Cicero delectat. Denique et ipse (Tullius) huic tale testimonium perhibet, ut in libris Academicis dicat earn, quae ibi uersatur, disputationem 10 se habuisse cum Marco Varrone, « homine, inquit, omnium facile acutissimo et sine ulla dubitatione doctissimo ». Non ait « eloquentissimo » uel « facundissimo », quoniam re uera in hac facultate multum impar est ; sed « omnium, inquit, facile acutissimo », et in eis libris, id est Academicis, ubi 15 cuncta dubitanda esse contendit, addidit « sine ulla dubita¬ tione doctissimo ». Profecto de hac re sic erat certus, ut auferret dubitationem, quam solet in omnibus adhibere, tamquam de hoc uno etiam pro Academicorum dubitatione disputaturus se Academicum fuisset oblitus. In primo autem libro 20 cum eiusdem Varronis litteraria opera praedicaret : « Nos, inquit, in nostra urbe peregrinantes errantesque tamquam hospites tui libri quasi domum reduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi essemus agnoscere. Tu aetatem patriae, tu descriptiones temporum, tu sacrorum iura, tu sacerdotum, 25 tu domesticam, tu publicam disciplinam, tu sedem regionum locorum, ut omnium diuinarum humanarumque rerum no- PL mina genera, ofhcia causas aperuisti. » Iste igitur uir tarn insignis excellentisque peritiae et, quod de illo etiam Terentianus elegantissimo uersiculo breuiter ait : 30 Vir doctissimus undecumque Varro, qui tarn multa legit, ut aliquid ei scribere uacuisse miremur ; V 273 tarn multa scripsit, quam multa uix quemquam legere po- M 148 tuisse credamus : iste, inquam, uir tantus ingenio tantusque doctrina, si rerum uelut diuinarum, de quibus scripsit, op35 pugnator esset atque destructor easque non ad religionem, sed ad superstitionem diceret pertinere, nescio utrum tam multa in eis ridenda contemnenda detestanda conscriberet. II, 11 Acad. Ill ? (ed. Plasbg. 1908 p. 62) 2846 II, 1 M. uarr. C

2 distincxit A e l

19 ib. I, 3, 9 (P- 38 PL)

3 planiusque K a b1 B

29 Metr-

8 Tullius

KB’&(a beq?)v; om. CAFrdlp 9, 14, 18 achad. CAel 16 sic cicero erat v4 25 sedem r b2 ev sedum ClKFbx dip1 Plasbg. sedium C2 A B a p2 qed princ.Arg. 31 uacuisse A1 K F r1 a e l (cf. 111,17, 92) uacasse C A - r b-d q v uacauisse B bx uacuum fuisse p

34 scripsit ABlpq scribit nil. v DoA3

DE CIVITATE DEI VI, 2-3

168

40

45

cap.

50 in

5

10

15

20

25

Cum uero deos eosdem ita coluerit colendosque censuerit, ut in eo ipso opere litterarum suarum dicat se timere ne pereant, non incursu hostili, sed ciuium neglegentia, de qua illos uelut ruina liberari a se dicit et in memoria bonorum per eius modi libros recondi atque seruari utiliore cura, quam Metellus de incendio sacra Vestalia et Aeneas de Troiano excidio penates liberasse praedicatur ; et tamen ea legenda saeculis prodit, quae a sapientibus et insipientibus merito abicienda et ueritati religionis inimicissima iudicentur : quid existimare debemus nisi hominem acerrimum ac peritissimum, non tamen sancto Spiritu liberum, oppressum fuisse suae ciuitatis consuetudine ac legibus, et tamen ea quibus rnouebatur sub specie commendandae religionis tacere noluisse. Quadraginta et unum libros scripsit antiquitatum ; hos in res humanas diuinasque diuisit, rebus humanis uiginti quinque, diuinis sedecim tribuit, istam secutus in ea partitione V 274 rationem, ut rerum humanarum libros senos quattuor partibus daret. Intendit enim qui agant, ubi agant, quando agant, quid agant. In sex itaque primis de hominibus scripsit, in secundis sex de locis, sex tertios de temporibus, sex quartos eosdemque postremos de rebus absoluit. Quater autem seni uiginti et quattuor fiunt. Sed unum singularem, qui communiter prius de omnibus loqueretur, in capite posuit. In diuinis identidem rebus eadem ab illo diuisionis forma seruata est, quantum adtinet ad ea, quae diis exhibenda sunt. Exhibentur enim ab hominibus in locis et temporibus sacra. Haec quat¬ tuor, quae dixi, libris complexus est terms : nam tres priores de hominibus scripsit, sequentes de locis, tertios de tempo¬ ribus, quartos de sacris, etiam hie, qui exhibeant, ubi exhibeant, quando exhibeant, quid exhibeant, subtilissima distinctione commendans. Sed quia oportebat dicere et maxime id expectabatur, quibus exhibeant, de ipsis quoque diis tres conscripsit extremos, ut quinquies terni quindecim fierent. Sunt autem omnes, ut diximus, sedecim, quia et istorum exordio unum singularem, qui prius de omnibus loqueretur, PL apposuit. Quo absoluto consequenter ex ilia quinquepertita x79 distributione tres praecedentes, qui ad homines pertinent, ita subdiuisit, ut primus sit de pontificibus, secundus de auguribus, tertius de quindecimuiris sacrorum ; secundos tres ad loca pertinentes ita, ut in uno eorum de sacellis, altero de sacris aedibus diceret, tertio de locis religiosis ; tres porro, qui istos sequuntur et ad tempora pertinent, id est ad dies V 275

Hoffm.

41 huius v

42 quam qua Hoffm.

44 praedicantur B ab v

III, 2-3 quinq.] quattuor e 11 idem F idem identidem ^itidem coniec. Do.2-3, recep. W ey. Cf. CE 6o, 28, 24 18 et maxime AKFrBabdelpqv maximeque C Do.2-3 23 quinquepartita v 27 ut om. q in om. I unus / 29 secuntur AB l

DE CIVITATE DEI VI, 3-4

169

30 festos, ita, ut unum eorum faceret de feriis, alteram de ludis circensibus, de scaenicis tertium ; quartorum trium ad sacra n 149 pertinentium uni dedit consecrationes, alteri sacra priuata, ultimo publica. Hanc uelut pompam obsequiorum in tribus, qui restant, dii ipsi sequuntur extremi, quibus iste uniuersus 35 cultus inpensus est : in primo dii certi, in secundo incerti, in tertio cunctorum nouissimo dii praecipui atque selecti. v In hac tota serie pulcherrimae ac subtilissimae distributionis et distinctionis uitam aeternam frustra quaeri et sperari inpudentissime uel optari, ex his, quae iam diximus et quae deinceps dicenda sunt, cuiuis hominum, qui corde ob5 stinato sibi non fuerit inimicus, facillime apparet. Vel ho¬ minum enim sunt ista instituta uel daemonum, non quales uocant illi daemones bonos, sed, ut loquar apertius, inmundorum spirituum et sine controuersia malignorum, qui noxias opiniones, quibus anima humana magis magisque uanescat 10 et incommutabili aeternaeque ueritati coaptari atque inhaerere non possit, inuidentia mirabili et occulte inserunt cogitationibus impiorum et aperte aliquando ingerunt sensibus et qua possunt fallaci adtestatione confirmant. Iste ipse Varro propterea se prius de rebus humanis, de diuinis autem postea 15 scripsisse testatur, quod prius extiterint ciuitates, deinde ab eis haec instituta sint. Vera autem religio non a terrena aliqua ciuitate instituta est, sed plane caelestem ipsa instituit ciui- V 276 tatem. Earn uero inspirat et docet uerus Deus, dator uitae aeternae, ueris cultoribus suis. 20 Varronis igitur conhtentis ideo se prius de rebus humanis scripsisse, postea de diuinis, quia diuinae istae ab hominibus institutae sunt, haec ratio est : « Sicut prior est, inquit, pictor quam tabula picta, prior faber quam aedificium : ita priores sunt ciuitates quam ea, quae a ciuitatibus instituta sunt. » 25 Dicit autem prius se scripturum fuisse de diis, postea de hominibus, si de omni natura deorum scriberet, quasi hie de aliqua scribat et non de omni, aut uero etiam aliqua, licet non omnis, deorum natura non prior debeat esse quam ho¬ minum. Quid quod in illis tribus nouissimis libris deos certos 30 et incertos et selectos diligenter explicans nullam deorum PL naturam praetermittere uidetur ? Quid est ergo, quod ait : 180 « Si de omni natura deorum et hominum scriberemus, prius diuina absoluissemus, quam humana adtigissemus» ? Aut enim de omni natura deorum scribit, aut de aliqua, aut omni35 no de nulla. Si de omni, praeponenda est utique rebus hu-

30 ita utCBq ed.princ. v Hoffm. ita om. A K F rell.

34 secuntur C1 A F r B l

IV, 1-2 distinct, et distribut. / 4 cuiuis ArB(abpq?)v cui his F cuius C d e11 17 constituta A 22 prior] superior / 26 scribat C1 KB bx v -bit A b2 de l(cf. ill, 21, 64 sqq. ;iv, 5,14sq. /xiv, 14,13sq. ;xv, 23, 40sqq.) scripsitp scribe¬ ret C2 F a quasi .. scribat om. r 29 in om. A 34 scripsit /1 35 utique est C

170

40

45

50

55

60

65

70

cap. V

5

DE CIVITATE DEI VI, 4-5

manis ; si de aliqua, cur non etiam ipsa res praecedat humanas ? An indigna est praeferri etiam uniuersae naturae hominum pars aliqua deorum ? Quod si multum est, ut aliqua pars diuina praeponatur uniuersis rebus humanis, saltern digna est uel Romanis. Rerum quippe humanarum libros, non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romam pertinet, scripsit, quos tamen rerum diuinarum libris se dixit scribendi ordine merito praetulisse, sicut pictorem tabulae pictae, sicut fabrum aedificio, apertissime confitens, quod etiam istae res diuinae, sicut pictura, sicut structura, ab hominibus institutae sint. Restat ut de nulla deorum natura scripsisse intellegatur, neque hoc aperte dicere uoluisse, sed intellegentibus reliquisse. Vbi enim dicitur « non omnis », usitate quidem intellegitur aliqua ; sed potest intellegi et « nulla », quoniam quae nulla est nec omnis nec aliqua est. Nam, ut ipse dicit, si omnis esset natura deorum, de qua scriberet, scribendi ordine rebus humanis praeponenda esset ; ut autem et ipso tacente ueritas clamat, praeponenda esset certe rebus Romanis, etiamsi non omnis, sed saltern aliqua esset : recte autem postponitur ; ergo nulla est. Non itaque rebus diuinis anteferre uoluit res humanas, sed rebus ueris noluit anteferre res falsas. Ip his enim, quae scripsit de rebus humanis, secutus est historiam rerum gestarum ; quae autem de his, quas diuinas uocat, quid nisi opiniones rerum uanarum ? Hoc est nimirum, quod uoluit subtili significatione monstrare, non solum scribens de his posterius quam de illis, sed etiam rationem reddens cur id fecerit. Quam si tacuisset, aliter hoc factum eius ab aliis fortasse defenderetur. In ea uero ipsa ratione, quam reddidit, nec aliis quicquam reliquit pro arbitrio suspicari et satis probauit homines se praeposuisse institutis hominum, non naturam hominum naturae deorum. Ita se libros rerum diuinarum non de ueritate quae pertinet ad naturam, sed de falsitate quae pertinet ad errorem scrip¬ sisse confessus est. Quod apertius alibi posuit, sicut in quarto libro commemoraui, ex naturae formula se scripturum fuisse, si nouam ipse conderet ciuitatem ; quia uero iam ueterem inuenerat, non se potuisse nisi eius consuetudinem sequi. Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est rationis quae de diis explicatur, eorumque unum mythicon appellari, alterum physicon, tertium ciuile ? Latine si usus admitteret, genus, quod primum posuit, fabulare appellaremus ; sed fabulosum dicamus ; a fabulis enim mythicon IV, 69 C. 31 Hoffm. Wey. 42 pertinent A A 58-59 autem sunt de p

46 sunt e 64 ipse C1 B e l

nat. deor. A a reddit e

57 scribit

V, 3 appellari om. C ; exhibent rell. et Ps.-Boeth. adpellatur 1; cf. 1. 9

V 277

150

V 278

DE CIVITATE DEI VI, 5

10

15

20

25

30

35

40

45

171

dictum est, quoniam jivdos Graece fabula dicitur. Secundum PL autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis ad- 181 mittit. Tertium etiam ipse Latine enuntiauit, quod ciuile appellatur. Deinde ait : « Mythicon appellant, quo maxime utuntur poetae ; physicon, quo philosophi, ciuile, quo populi. Primum, inquit, quod dixi, in eo sunt multa contra dignita¬ tem et naturam inmortalium ficta. In hoc enim est, ut deus alius ex capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus ; in hoc, ut dii furati sint, ut adulterarint, ut seruierint homini ; denique in hoc omnia diis adtribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemptissimum hominem cadere possunt. » Hie certe ubi potuit, ubi ausus est, ubi inpunitum putauit, quanta mendacissimis fabulis naturae deorum fieret iniuria, sine caligine ullius ambiguitatis expressit. Loquebatur enim non de naturali theologia, non de ciuili, sed de fabulosa, quam libere a se putauit esse culpandam. Videamus quid de altera dicat. «Secundum genus est, inquit, quod demonstraui, de quo multos libros philosophi reliquerunt ; in quibus est, dii qui sint, ubi, quod genus, quale V 279. est : a quodam tempore an a sempiterno fuerint dii; ex igni sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quae facilius intra pa- ^151 rietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures. » Nihil in hoc genere culpauit, quod physicon uocant et ad philosophos pertinet, tantum quod eorum inter se controuersias commemorauit, per quos facta est dissidentium multitudo sectarum. Remouit tamen hoc genus a foro, id est a populis ; scholis uero et parietibus clausit. Illud autem primum mendacissimum atque turpissimum a ciuitatibus non remouit. O religiosas aures populares atque in his etiam Romanas ! Quod de diis inmortalibus philosophi disputant, ferre non possunt ; quod uero poetae canunt et histriones agunt, quae contra dignitatem ac naturam inmortalium ficta sunt, quia non modo in hominem, sed etiam in contemptissimum hominem cadere possunt, non solum ferunt, sed etiam libenter audiunt. Neque id tantum, sed diis quoque ipsis haec placere et per haec eos placandos esse decernunt. Dixerit aliquis : Haec duo genera mythicon et physicon, id est fabulosum atque naturale, discernamus ab hoc ciuili, de quo nunc agitur, unde ilia et ipse discreuit, iamque ipsum ciuile uideamus qualiter explicet. Video quidem, cur debeat V,

9

Ps.-Boeth. Cic. ed. Orelli V i p.

392, 15

sqq.

etnuntiauit e nunt. / nunt. A 14 adulterauerint q -arent d 15 in hoc et diis 25-26 quale est A K F r B {cf. x, 16, 61 ; xiv, 2, 22) quale C p Ps.-Boeth. quale ; a quodam v Hoffm. 26 igne B a e 38 uero om. B quae Domb.

8

om.C1

i72

cap.

DE CIVITATE DEI VI, 5-6

discerni fabulosum : quia falsum, quia turpe, quia indignum est. Naturale autem a ciuili uelle discernere quid est aliud 50 quam etiam ipsum ciuile fateri esse mendosum ? Si enim illud naturale est, quid habet reprehensionis, ut excludatur ? Si autem hoc quod ciuile dicitur naturale non est, quid habet meriti, ut admittatur ? Haec nempe ilia causa est, quare prius scripserit de rebus humanis, posterius de diuinis, quo55 niam in diuinis rebus non naturam, sed hominum instituta V 280 secutus est. Intueamur sane et ciuilem theologian. « Tertium PL genus est, inquit, quod in urbibus ciues, maxime sacerdotes, 182 nosse atque administrare debent. In quo est, quos deos publice f sacra ac sacrificia colere et facere quemque par sit. » Adhuc 60 quod sequitur adtendamus. « Prima, inquit, theologia ma¬ xime accommodata est ad theatrum, secunda ad mundum, tertia ad urbem. » Quis non uideat, cui palmam dederit ? Vtique secundae, quam supra dixit esse philosophorum. Hanc enim pertinere testatur ad mundum, quo isti nihil esse 65 excellentius opinantur in rebus. Duas uero illas theologias, primam et tertiam, theatri scilicet atque urbis, distinxit an iunxit ? Videmus enim non continuo, quod est urbis, perti¬ nere posse et ad mundum, quamuis urbes esse uideamus in mundo ; fieri enim potest, ut in urbe secundum falsas opi70 niones ea colantur et ea credantur, quorum in mundo uel extra mundum natura sit nusquam : theatrum uero ubi est nisi in urbe ? Quis theatrum instituit nisi ciuitas ? Propter quid instituit nisi propter ludos scaenicos ? Vbi sunt ludi scaenici nisi in rebus diuinis, de quibus hi libri tanta sollertia 75 conscribuntur ? VI O Marce Varro, cum sis homo omnium acutissimus et sine ulla dubitatione doctissimus, sed tamen homo, non Deus, nec spiritu Dei ad uidenda et adnuntianda diuina in uerita- ^152 tern libertatemque subuectus, cernis quidem quam sint res V 281 5 diuinae ab humanis nugis atque mendaciis dirimendae ; sed uitiosissimas populorum opiniones et consuetudines in superstitionibus publicis uereris offendere, quas ab deorum natura abhorrere uel talium, quales in huius mundi dementis humani animi suspicatur infirmitas, et sentis ipse, cum eas 10 usquequaque consideras, et omnis uestra litteratura circumsonat. Quid hie agit humanum quamuis excellentissimum ingenium ? Quid tibi humana licet multiplex ingensque doctrina in his angustiis suffragatur ? Naturales deos colere quia mss v Hoffm. 51 exclud.] amoueatur C 52 hoc om.p 55 naturam C A1 F b1 Ip v nat. deorum C2 A1 K r B b2 e q 58 quod deos A2 F r B a bp q publ. sacra ac sacrif. mss publ., [quae] s. ac s. v Hoffm. 5# colere et facere mss v {in C et facere in. i superscr.) publ. colere, quae sacra et sacr. facere ed. princ. publ. per sacra a. s. c. (om. et facere) ? Domb. 06 distincxit C d l 6 s p a b & l P2 s'2 A K B e2 p1 s1 v (cf.xi, 2,19 sqq.) materia infima C r mhrma F ab$ Ip magica B e 159 clare rBe 183 conuersio p s zom.Bb e ed. Arg. societ. C2

168 uitae C2 b1

153 165

314

DE CIVITATE DEI X, 32

rum de nobis expectabat intentio, tamen quorundam studio, quantum uerus Deus et Dominus adiuuare dignatus est, satisfecimus refutando contradictiones impiorum, qui conditori sanctae ciuitatis, de qua disputare instituimus, deos suos iSopraeferunt. Quorum decern librorum quinque superiores aduersus eos conscripti sunt, qui propter bona uitae huius deos colendos putant ; quinque autem posteriores aduersus eos, qui cultum deorum propter uitam, quae post mortem futura est, seruandum existimant. Deinceps itaque, ut in primo i85libro polliciti sumus, de duarum ciuitatum, quas in hoc saeculo perplexas diximus inuicemque permixtas, exortu et procursu et debitis finibus quod dicendum arbitror, quantum diuinitus adiuuabor expediam.

181 conscripti sunt] conscripsimus C

184 seruiendum C2

Imprime par lcs Usincs Brcpols, S. A. Turnhout (Belgique) Made in Belgium.

186 dicimus r e

Date Due

T UN VE

64 0213426 0

LR

BR60

.C49

v.47

Corpus Christianorum Series Latina

DATE

ISSUED TO

31991