Opera, Pars VI Opera didascalica, 2: De temporum ratione liber

Citation preview

SERIES LATINA CXXIII B

T Y POO R APH1 BR BPQIJS TVRNHOLTI

THOMAS J. BATA LIBRARY TRENT UNIVERSITY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano123bunse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

CXXIII B

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

CXXIII B

BEDAE OPERA PARS VI, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXX VII

BEDAE VENERABILIS OPERA

PARS VI OPERA DIDASCALICA 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII M CMLX XV11

c

V.

i3b

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PvBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

© Brepols 1977 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

CHRONICA MAIORA INCLVDENS (ID EST CAPITA LXVI-LXXl) TRANSCRIPTA EX EDITIONE a Th. Mommsen divvlgata VNA CVM

COMMENTARIIS ET GLOSSIS SCRIPTIS A.D. DCCCLXXIII

E CODICE METTENSI (Berlin

MS

Phill.

1832)

CVRA ET STVDIO

CH. W. JONES

'

INTRODUCTION i. Manuscripts a. Recension Bede’s De temporum ratione was composed in the year 725, as the argumenta in chs. xlix, lii, and liv, and the conclusion of the Chronicle show. It very quickly became the standard definition and textbook for the study of computus. Manuscripts not only multiplied so rapidly but were used so hard that there are only fragments extant of texts which were copied before the last decade of the eighth century. Yet the variations among the many texts which existed a century and a half later are very slight. Bede’s words were venerated and pro¬ tected by careful scribes and assiduous collation. That rapid multi¬ plication, hard use, and constant collation during a restricted period of the middle age have repressed normal evidence for creation of stemmata. Some rather indefinite groupings do suggest themselves and I offer them for what they may be worth (l) : I. A group, evidently centering in Germany, from Fulda south to Verona, is marked by transposition of capitula and chapters, especially chapters ii and iii, vi and vii, liv and lv. These fall roughly into two subgroups : (a) numbers 13, 28, 71, 82, 174, 196, 208, 242 ; (b) numbers

57, 78. 79. 112, 113, 129, 164, 173, 191, 193, 229. II. A second group, evidently centering in Neustria, has two sub¬ groups: (1) texts retaining one or more indications of an exemplar (in a codex without DT and DNR) in which chapter xv was omitted (numbers 80, 128, 136, 159, 169, 199, 219). (2) Texts very like C (no. 52) and M (no. no) and no. 14 from which the Laon Commentary below is transcribed. These texts often contain glosses which interlink with the Laon glosses, as in a special subgroup (2a) of very similar MSS (numbers 35, 143, 187, 202, 205, 241). The other identifiable members of subgroup 2 are numbers 14, 15, 36, 48, 49, 51, 52, 110, 127, 154, 155, 160, 190, 206, 213, 214, 217, 228. III. A third group comprises texts written in England from saec. xi on, derived from a French exemplar which contained EpWic and very probably an Abbonian commentary. This group comprises numbers 40, 44, 72, 90, 91, 134, 135, 145. Although most texts do not fall into these groupings, a few betray simple conflation : Numbers 43, 100, and 101 of I. a and III ; numbers 136 and 186 of I.b and II.2.b. The texts below, whether Mommsen’s or mine, are eclectic, because of the distribution and state of MSS which I have described. They do not comprise a new edition. I have transcribed the "practical” Chronicon, DTR chs. lxvi-lxxi, from Theodor Mommsen’s excellent edition

(1) Compare

BOT,

pp. 142-144.

242

INTRODUCTION

for the Monumenta Germaniae Historica (1), and the “theoretical” text, DTR, chs. i-lxv with Praefatio, from my edition for the Mediaeval Academy of America (2). I have not altered Mommsen’s text, except to eliminate some typographical errors, which have no support in his three basic MSS, F, H, and O ; in instances where Mommsen may have intended an exceptional orthography (though not justified by those three MSS), I have noted the change in the variae. I have also oc¬ casionally repunctuated and recapitalized, and have added to the fontes in his and my own text as I thought desirable. Rather than unnecessarily to introduce new errors by assimilating the two sets of sigla uariarum of two editors, I have kept the sigla unaltered. The reader will, therefore, have to adjust: the sigla for pp. 263-460 are listed p. 262 ; those for pp. 463-544 are listed p. 462. b. Handlist of manuscripts (3) The list which follows repeats as seldom as possible the data given in Mommsen’s (4) or my earlier lists (5) or in Laistner’s Handlist (6). But I intend it to be a helpful guide to the Bede tradition. It shows, for example, how the "practical” and “theoretical” parts of DTR began to travel separately at a very early period, as well as continuing to travel together. The tradition of separate editors and publishers is therefore very old. The list also indicates at what early date extracts from DTR were incorporated in the anonymous computi. And it indicates, from the provenience of MSS where known, the range of Bede’s influence in the schools. The most important event regarding Bede manuscripts since 1943 is the discovery of fragments of DTR in a text written in Northumbria very shortly after Bede’s death ; see below, number 37. That those few fragments wholly accord with the received text is another de¬ monstration of the care of scribes in copying the known works of Bede. 1. Admont, Stiftsbibliothek, in (s. xi), foil. 9V-93V, C (?). M. 2. Amiens, BP, 222 (s. ix, Corbie), foil. 1r-17v, L (contains only chs. vi-xxiii). G. M, J. Like no. 180. 3. Angers, BP, 48 (41) (s. xv), foil. 307v-3o8r, E (ch. i). ALMA, I943> P- 564. Angers, BP, 476 (460) (s. x, St.-Aubin), foil. 6r, 7v-8r, E (chs. xix, i). J. CGF XXXI, p. 349. 5. Angers, BP, 477 (461) (s. ix, Landevennec ?), foil. 44v-86v, X. G (Latin and Breton). J. Leon Fleuriot, Diet, des gloses en vieux Breton, 1964, pp. 6, 8-11, facsimiles ; Kenneth Jackson, Language and

(1) Auctores Antiquissimi XIII (Chronica Minora III), Berlin, 1898, pp. 223-354. (i)BOT, pp. 173-291. 327_391 (3) For abbreviations used in the following Handlist, see vol. CXXIII A, pp. XVI-XXVI and Supplementary List in vol. CXXIIIC. (4) op. cit., pp. 231-241. (5) BOT, pp. 140-161. (6) Ithaca, N.Y., Cornell University Press, 1943, pp. 148-153.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

243

History in Early Britain ; W. M. Lindsay in ZBW XXIX (1912), pp. 264-272 ; ALMA, 1943, p. 55. 6. Auxerre, BP, 14 (108) (s. xii, Pontigny ?), foil. 36r-82v, X (?). G. CGF VI (1887), p. 10. 7. Avranches, BP, 135 (s. xiPxiii, Mont-St.-Michel), foil. H9v-i20r, E (ch. i). J. CGF X (1889), p. 63 ; Cordoliani in Sacris Erudiri XVII (1966), pp. 55 sqq. ; Scriptorium XXI (1967), p. 121, n. 116. 8. Avranches, BP, 236 (s. xi), foil. 88v-95r, E (chs. v-x). J. CGF X, p. 115 ; ALMA, 1943, p. 56. 9. Baltimore, Walters Art Gallery, 73 (s. xii, England), E (ch. xxxiv). H. Bober in Jnl. Walters Art Gallery XIX-XX (1956-1957), p. 93, etc. 10. Bamberg, LB, Patr. 62 (olim E III 18) (s. xi, Weissenburg). H. M, J. Leitschuh, Kat. Bamberg I, pp. 428-429. 11. Bamberg, LB, Misc. Lit. 131 (olim A II 53) (s. xi), pp. 165-176, E (chs. lxviii-lxxi). J. Leitschuh I, pp. 278-281, esp. 280. 12. Basel, Univ. Bibl., F III 15k (s. ix, from Fulda), foil. 57r-59r, 6or-v, E (chs. xviii, xix). J. B. Bischoff, Die siidostdeutschen Schreibschulen I (2. Aufl., i960), p. 37. 13. Berlin, Bibl. DDR, 128 (Phill. 1831) (ca. A.D. 800, Verona, later at Metz), foil. i6r-89v, C. G (3). M (F) ; J (B). 14. Berlin, Bibl. DDR, 130 (Phill. 1832) (s. ix, Metz), foil. i6r-54v (X), 56r-78v (H). G (below). M, J. KG III, p. 50, n. 247. I am very grateful to Dr. Ursula Winter, Abteilungsdirektor of BDDR, for help with the Berlin manuscripts. 15. Berlin, Bibl. DDR,

131

(Phill.

1869) (s. ix, St. Maximinus,

Trier. From exemplar written before 814 at Lorsch), foil. I5r-i39r, C. G. M, J. B. Bischoff in Karl der Grosse. Werk und Wirkung. Urkundenausstellung im Stadtarchiv, Aachen, 1965, p. 190. 16. Berlin, Bibl. DDR, 132 (Phill. 1895) (s. x, from St. Vincentius, Metz), H. M, J. 17. Berlin, Bibl. DDR 137, (Phill. 1896) (s. viii/ix, Verona), epitome H (see Mommsen III, p. 231). Rose, Verzeichniss I, p. 304. 18. Berlin, Bibl. DDR, 138 (Phill. 1833) (s. x, Fleury), fol. 4r_v, E (chs. xvii-xix). J. Van de Vyver in Revue benedictine, 1935, p. 150. 19. Berlin, Bibb DDR, lat. 294 (s. xii, Lippstadt ?), E (ch. i). Rose, Verz. XIII, pp. 72-73. 20. Berlin, Bibb DDR, lat. 302 (th. f. 337) (s. xii), fob i24r, E (ch. i). Rose, Verz. XIII, pp. 83-84. 21. Berlin, Bibb DDR, lat. 963 (lat. f. 192) (s. xv,- St. Maximinus, Trier), E (ch. i). Rose, Verz. XIII, pp. 1199, 1207-1208. 22. Berlin, Bibb DDR, Gorres 152 (lat. q. 710) (s. xiv/xv), E. Schillman, Verz. XIV (1919), p. 214. 23. Berlin, Staatsarchiv, R. 94 IX (s. xi/xii), foil. iv, 4r, i8v-22r, E (chs. xxxix, xxix, xxiv, xviii). J. 24. Bern, SB, no (s. x, Caelestini, Metz), fob ir~v, E (chs. i, iv). J. 25. Bern, SB, 207 (foil. 1-24 written A. D. 779-797 in an Irish hand, from Fleury), foil. Ila-b, ia, E (ch. i pars). J. CLA VII, 568; B. Boyer, in Classical Philology XXXII (1937), PP- 113‘I2° '< Beeson, ibidem XLII

INTRODUCTION

244

(1947), pp. 77-78 ; Bischoff in KG II, pp. 240-241 ; Petersohn in Deut¬ sches Archiv XXII (1966), p. 589. 26. Bern, SB, 417 (s. ix, France ?), foil. 27r-3iv, E (chs. xvi-xviii). J. Cordoliani in Ztsch. f. Schweiz. Kirchengesch. XLIX (1955), p. 317. 27. Bern, SB, 610 (s. ix, France ?), fol. 8ir-v, L (praef. and chs. i-xxxiii only). Like no. 26. 28. Besanijon, BP, 186 (s. ix2), foil. 4iv-43v, 45r-46r, 7ov-i6iv, C (+ chs. xxxix, xlvi, xlv). J. CGF XXXII (1897), p. 128. 29. Bologna, Bibl. civica, B II 10 (s. xiv), E. M (III, pp. 231-232). 30. Bologna, Bibl. univ., M XV 50 (n. 2537) (s. xv, olirn S. Salvatoris), H. M. 31. Bordeaux, BP, 11 (109) (s. xii. La Sauve), foil. ig8v-2i3r, L. CGF XXIII (1894), p. 15 ; ALMA, 1943, p. 56. 32. Brussel, K.B., 1791-1794 (s. x), foil. g8v-ggv, E H (A.D. 463-520). M (III, 232). Silvestre in Studio. Univ., “Lovanium" VI, p. 14. 33. Brussel, K.B., 6439-6451

(s. x, St.-Bertin ?), foil.

n6v-H7r,

EH. M (III 232). Silvestre loc. cit. 34. Brussel, K.B., 9706-9725 (s. xii, olim St.-Laurent, Liege), foil. ir-30r, H. M, J. 35. Brussel, K.B., 9837-9840 (s. xii/xiii, St.-Amand), foil. 25r-i09v, C. G. M, J. 36. Brussel, K.B. 9932-9934 (s. xi, St.-Laurent, Liege), foil. 26v-gov, X. M, J. Silvestre in Scriptorium VI (1952), p. 289. 37. Biickeburg, Niedersachsisches Staatsarchiv, Dep. 3, fragmenta octo (ca. A.D. 746, English uncial, (?) Wearmouth-Jarrow), L (parts of chs. xlvi, xlvii, xlviii, xlix, 1). J. According to Dr. Petersohn the Biickeburg fragments and the fragments at Munster in Westphalia, Staatsarchiv MSC. I. 243, foil. 1, 2, 11, 12, are parts of the same MS. See Petersohn in Scriptorium XX (1966), p. 229 and PI. 17-18 ; id. in Deutsches Archiv XXII (1966), pp. 587-597 ; CLA IX, no. 1233 and Supplement,

p.

4 ;

E.A.

Lowe,

English

Uncial,

Taf.

XVIIIa-c ;

Bischoff, Studien, II, p. 337. I am much indebted to Dr. Petersohn, who generously sent me excellent photographs of the Biickeburg fragments. 38. Cambrai, BP, 235 (s. xii ?). ALMA, 1943, p. 56. 39. Cambrai, BP, 925 (s. ix1, Cathedral), foil. iv-63v, X. J. 40. Cambridge, Corpus Christi College, 291 (s. xi), foil.

ir-ii2r,

C. G. M, J. English formulae A.D. 831 (foil. ii5r, n8r). 41. Cambridge, CCC, 313 (s. xiii), fol. 2r, E (ch. i inc.). J. 42. Cambridge, CCC, 315 (s. xiv), fol. 115, E (H). M. 43. Cambridge, St. John’s College 22 (s. xii, from Reading Abbey), foil. ir-87v. G (a few). Annales Radingenses posteriores ed. Previt6Orton in Eng. Hist. Rev. XXXVII (1922), pp. 400-403. 44. Cambridge, St. John’s 221 (I, 15), (s. xii, from Whitefriars’, London), foil. ir-g8r, C. G (a few). J. 45. Cambridge, University Library, 1160 (Ff. i. 27) (s. xiii ?), pp. 73-114, Praef. and H. James, Cat. II, pp. 321-322.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

245

46. Carpentras, BP, 1792 (s. xv), fol. i23r, E (ch. iv). CGF XXXV, P- 33347. Cava, Bibl. communale, 3 (s. xi, Beneventan), foil. ir-76r, C. M (s. x opinatus). E. A. Lowe (Loew), Beneventan Script, p. 337 ; Paul Guillaume, Essai historique, Append. QQ, p. cxiii. 48. Chartres, BP, 19 (s. x, from the Cathedral), foil. ( + E, ch. xix). G. J. Destroyed.

i6r-87r, C

49. Chartres, BP, 75 (s. ix1, from the Cathedral), foil. 8r-i22r, C. G. J. Destroyed. Like no. no. 50. Cologne, Dombibliothek, 83 II (A.D. 805, Cologne), foil. 86r-i25v, E (paene C). J. CLA VIII, n. 1154, p. 38 ; Decker, Die Hildeboldsche MSS, p. 235 ; Fontaine, Isidore... traite, i960, pp. 27-28 ; Bischoff in Festschrift Dold, pp. 247-260 ; L.W. Jones, Script of Cologne, 1932, pp. 37 sqq. ; C. Nordenfalk in Karl der Crosse. Werk and Wirkung, 1965, p. 270. 51. Cologne, Dombibliothek,

102 (s. xi, Cologne), foil. 2i?-48v ;

53r-94r. L (chs. v-lxv, missing folios ; H). G. J.

52. Cologne, Dombibliothek, 103 (before A.D. 819, Cologne), foil. 52v-i84r, C. G. M, J. 53. Darmstadt, Oeffentliche Bibliothek, 146 (ca. A.D. 1500, olim Weseley), foil. 22ir-248v, H. M. 54. Dijon, BP, 448 (s. xi, St.-Benigne), foil. io8r-i72v ; i94r-200v, C. G. J. Foil. 2V-93V comprise a second MS, inc. (fol. i8r) ch. lxv ; (fol. 831) chs. xii, xix. 55-Douai, BP, 246 (s. xii, Anchin), fol. 38 (?). So Laistner, following CGF VI, 126. 56. Einsiedeln, Stiftsbibliothek, 174 (s. x2, Einsiedeln ?), foil. 68r, 78r~v, 82r, E (ch. iv, xxx, xxiii). J. Munding, Kalendarien St. Gall, p. 10. 57. Einsiedeln, SB, 178 (s. x1, Einsiedeln or St. Gall), foil. ir-203r, C. M, J. Meier in Beihefte ZBW XVII, p. 53 ; Cat. Einsidlensis I, p. 141. 58. Einsiedeln, SB, 321 (s. x, Einsiedeln), pp. 125-126, E (chs. xix, xxiii). J. Meier, Cat. I, p. 293. 59. Erfurt, Amplonische Bibliothek, Q 79 (s. xiv), foil. 200r-202v, EH. Is this

the codex

described in the catalogue of Jaques Rosen¬

thal, n. 95 (Miinchen, Briennerst. 47, 1934) • 60. Evreux, BP, 60 (s. xii, from Abbaye de Lyre), foil. 45r-i36r, C. G. J. CGF II, pp. 437-438 ; ALMA, 1943, p. 56. 61. Evreux, BP, 67 (s. xii, from Abbaye de Lyre), foil. ir-83v, C. G (a few). J. CGF II, p. 439 ; ALMA, 1943, p. 56. 62.

Firenze,

Biblioteca Laurentiana,

Plut.

XXII

(s. xiii,

from

S. Croce), foil. 2iv-23r, EH. M. Bandini, Cat. IV, col. 618. 63. Firenze, BL, Plut. LXV, Cod. xxxv (s. x), fol. 2r, E (ch. i). Bandini II, col. 752. 64. Firenze, BL, 66. 19 (s. xiv), H. M (III, p. 234) : a copy of no. 62. 65. Firenze, BL, Plut. LXVII (s. xv), H. M : a copy of no. 62. 66. Firenze, BL, Faes. 108 (s. xv), H. M : a copy of no. 62. 67. Firenze, Riccardianus 410 (s. xv), H. M : a copy of no. 62.

246

INTRODUCTION

68. Firenze, Magliabecchianus J. VII 46 (A.D. 1472), H. M : related to no. 62. 69. Firenze, BL, Marucellianus A 251 (s. x), H. M. 70. Firenze, BL, Ashbumham 10 (54. - 11) (s. ix), foil. 153-157, EH. Indici e Cataloghi VIII : I. Cod. Ash. I, i (1887), p. 16. 71. Geneve, Bibl. Univ. 50 (s. ix1, Massai), foil. 45r-i20r, C ; foil. 4iv44r, E (chs. xxix, xvii, xviii). Foil. 45-46 in another hand. J. 72. Glasgow, University Library, Hunterian Museum, T.4.2 (Cat. 85) (s. xii1, Durham Priory), foil. 35r-93v, C. G. J. Levison in Deutsches Archiv XVII (1961), pp. 460-473. 73. Ivrea, Biblioteca capitolare, 32 (s. x/xi), foil. i8r-i9r, E (chs. lxiii-lxv). J. 74. Ivrea, Biblioteca capitolare, 42 (A.D. 813 ?), foil. 2r-58v, L (chs. vii-lxvi). J. 75. Karlsruhe, Badische Bibliothek, Augiensis 167 (s. ix1), foil. 23v64r, X. G (Irish and Latin). J. DACL VIII, coll. 647-648 ; A. Holder, Kat. I, p. 396 ; Jnl. Theol. St., 1903, p. 51 ; G ed. Zimmer, pp. 230-233, Stokes, pp. 210-214. 76. Karlsruhe, Bad. B, Aug. 172 (s. ix1), foil. ir-i4r, LH (incipit A.M. 4314). In Kat. Aug. A.D. 822 (Becker, Holder). 77. Karlsruhe, Bad. B, Aug. 229 (A.D. 806-822, Abruzzi, based on an archetype of 780), foil. 25r-30v, E (chs. xxxvi, xxxviii, xxxix, xlviii, xlix, 1, lxi, lii (annus praesens dccxxv), lv. C. Jeudy in Revue d'histoire des textes XII (1972), pp. 103-104 ; Bischoff in KG II, p. 254, n. 160. 78. Karlsruhe, Bad. B, Aug. 239 (s. x), foil. ir-i68v, C. M, J. 79. Kassel, LB, Astron. fol. 2 (A.D. 814 ?, Fulda), foil. ior-82v, C. G. M, J. Lehmann in Sitzungsberichte Bayer. Akademie d. Wissenschaften, Philos.-philol. und hist. Kl., Abh. 3 (1925), pp. 33 sqq. ; K. Christ, Bibl. Fulda, 1933, p. 240. 80. Kassel, LB, Astron. Q. 1 (s. x [A.D. 954 ?], Fulda), foil.

iv-H2v,

X. M, J. Christ, p. 241. Koblenz, see New York City. Koln, see Cologne. 81. Leipzig, Univ. Bibl., Theol. 349 (2) (s. xiii, Altzelle), foil. 73r-ii2r, C (?). Helssig, Cat. IV, p. 515. 82. Leyden, Univ. Bibl., Scaliger 28 (s. ix, Flavigny, dioc. Autun), foil. 43r-i38r, C ; E, foil. 2V (s. xi) (ch. xvii), I7r-i8r (ch. i), 22r*v (ch. xviii). M, J. 83. Leyden, UB, Seal. 38 (s. xi), foil. 2V, 22r'v, E (chs. xvi, xvii, xviii). J. Cat. Leid., 1932, p. 52. 84. Leyden, UB, BPL 154 (s. xiii), foil. 37v-39r, E (ch. i). Cat. Leid., 1912, p. 82. 85. London, British Museum, Additional 19906 (s. xiv), foil. 6ov-74r, H. J. 86. London, BM, Add. 22635 (s- xiv), foil. 48r-5ir, E (ch. lxvi "... expectant.’’). J. 87. London, BM, Cotton Julius A 2 (s. xi), foil. 2-3, 7-9, EH. M, J. 88. London, BM, Cotton Tiberius B 5 (A.D. 991-1016, Winchester ?),

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

247

foil. i6r-i7r, E (ch. xiv). J. Saxl-Meier, Cat. Ill, p. 123 ; McGurk, Page, et Clemoes, Early English MSS in Facsimile. 89. London, BM, Cotton Tiberius C 1 (s. xii), fol. 2V, E (ch. xiii). M, J. Saxl-Meier III, p. 128.

90. London, BM, Cotton Tiberius E 4 (s. xii/xiii, Winchcombe), foil. 46r-i25r, L. G. M, J. H. Bober in Jnl. Walters Art Gallery XIXXX (1956-1957). PP- 64-9791. London, BM, Cotton Vespasianus A 22 (s. xiii1, Rochester), EH. M. 92. London, BM, Cotton Vesp. B 6 (ca. A.D. 848, n. France), foil. ir-io2r, C (no praef. or capitula). G (a few Anglo-Saxon). M, J. N.R. Ker, MSS Containing Anglo-Saxon, 1957, P- 268. 93. London, BM, Egerton 3088 (ca. A.D. 1243, Dore Abbey), foil. ir-68r, L (without chs. xvi-xxii). M, J. Phillipps 12200 ; Middlehill 2651 ; Beatty 59. Copy of no. 90 ? 94. London, BM, Harley 3017 (A.D. 861-864 ?» Fleury), foil. i33vi34v (ch. xix), i43r~v (ch. xxxv inc.), 165 r_v (ch. xlviii), i65r-i66r (ch. 1 inc.), i66r-i67v (ch. li inc.),

i67v-i68v

(ch. lvi), E. J. R. Derolez,

Runica Manuscripta, 1954, pp. 212 sqq. et passim ; Bober, loc. cit. 95. London, BM, Harley 3091 (s. ix2, from Nevers), foil. 4ir-i28v, C (to ch. lxvii), G ; foil. i9v-2ir, E (ch. xxix). M, J. 96. London, BM, Harley 3668 (s. xvi), H to 302. M. 97. London, BM, Harley 4123 (s. xv), Copy of no. 86. 98. London, BM, Harley 6503 (s. xv), H. M : "exhibit pessime” (III, p. 235). 99. London, BM, Regius 2 B V (s. x), foil.

i87v-i88v,

EH. J. Warner

and Gilson, Cat. I, p. 41. 100. London, BM, Regius 12 D IV (ca. 1200, Christchurch, Canter¬ bury) foil. 36r-i27v, C. G (a few). M, J. 101. London, BM, Regius 12 F II (s. xii, from St. Albans), foil. 22rii4v, C (folios lost). M, J. Copy of no. 100 ? H : "Incipit liber secundus eiusdem qui cronica appellatur.” 102. London, BM, Regius 13 A XI (s. xii), foil. 30v-io3v, C. G. M, J.

Bober, op. cit., p. 77 ; Saxl-Meier III, pp. 197-198. Resembles

nos. 9, 89, 90, 93, and 145. 103. London, BM, Regius 15 B XIX (s. ix2, Reims), foil. 38r-78v, L (chs. xxx sqq. lost). G. M, J. Frederick M. Carey in Studies in Honor of E. K. Rand, p. 47. 104. London, Lambeth Palace, 288 (s. xii/xiii, from Lanthony), fol. 124’, E (ch. i). J. 105. London, LP, 387 (s. xii, from Lanthony), fol. 86v, E (ch. i). J. 106. Luxembourg, Bibl. Nationale, 108 (s. xii, Orval). Archiv VIII, P- 595107. Madrid, Bibl. nac. 19 (A. 16) (s. xii, Monte Cassino or Ripoll), foil. ir-48r, X (?). Cordoliani in Rivista de Archivos, Bibliotecas y Museos LVII (1951), pp. 5-35 ; idem in Hispania Sacra VIII (1955), p. 178 ; idem in Estudios biblicos X (1951), pp. 129-144. 108. Madrid, BN, 3307 (s. ix, Metz), foil. 24v-52. Version of a Palatine

248

INTRODUCTION

computus with E, including chs. xli-xlii. Estudios Biblicos X (1951), pp. 141-144. Like nos. 122, 230, 236. 109. Madrid, Escorial R III 9 (s. xii2), fol. i2or, E. Antolin, Cat. Ill, pp. 500-502 ; Cordoliani in Rivisla de Archivos, etc. VII (1951), p. 5. no.

Melk,

Stiftsbibliothek,

370

(ante

A.D.

876,

St.-Germain,

Auxerre. Autograph of Heiric of Auxerre ?). Pp. 59-191, X. G (a few Tironian notes). Some glossae gathered separately, pp. 32-38 as also in MSS nos. 54, foil. i85r sqq., 154, foil. I96r-i99v, 217, foil. 25v-27v) ; ed. Bedae Ps., pp. 95-102. J. Facsimiles in T. von Sickel, Monumenta Graphica, Fasc. VIII, Taf. xi-xii. Analecta Bollandiana'L'X.'X.Vll (1959), pp. 392-425 ; Wollasch in Deutsches Archiv XV (1959), pp. 211-226. in. Melk, SB, 382 (s. xii), pp. 31-48. Ernst Zinner, Verzeichnis astron. HSS, p. 49; Gottlieb, p. 171. 112. Milano, Biblioteca Ambrosiana, D 30 Inf. (s. ix1, from Bobbio), foil. 23r-i2ir, C. G. M, J. 113. Milano, BA, D 48 Inf. (A.D. 1018 ? St. Martian Dorthonensis ?), foil. 3r-56r, X. G. M, J. 114. Milano, BA, H 187 Inf. (s. xii), HL. M. Rivista delle biblioteche XXI, p. 157 : “saec. xi.” 115. Milano, BA, M 12 Sup. (s. ix2, Corvey), pp. 47-210, C (praef., capitula, and part of ch. i lost). M, J. Palimpsest. Tironian notes. Bischoff in Festschrift A. Dold (Beuron, 1952), pp. 247-260. 116. Monte Cassino, Arch. d. badia, 297 (s. xi1), pp. 138-203, H. Inguanez II, 118. 117. Monte Cassino, AB, 320 (s. xiv), pp. 415-458. Cat. bibl. casinensis V, 113 ; Inguanez II, 158. [Montpellier, Lcole de Medecine, 48. CGF I (1849), p. 305, and Laistner. No DTR.J.] 118. Montpellier, ficole de Medecine, 157 (s. ix, MS. written by Manno of St.-Oyen, Jura), foil. 6iv-7ir, E (chs. xi, xxx, xli-xliii, lix). J. CGF I (1849), pp. 347-348 ; Delisle in BC VI, iv (1868), pp. 218219 ; Samaran et Marichal, Cat. VI, p. 307. 119. Montpellier, EM, 306 (s. ix), fol. 7, E (ch. ix). J. C. H. Beeson, Isidorstudien, 1913, p. 22. 120. Montpellier, EM, 384 (A.D. 1017 ?, see fol. 8or), foil. I05v-i09r, E (ch. i). J. 121. Monza, Biblioteca capitolare, Cod. f. 9. 176 (s. ix, from Lobbes). M, Patrick Me Gurk, Cat. Astro. Mythol. Ilium. MSS. IV (1966), pp. 5261 ; C. Nordenfalk in Karl der Grosse. Werk und Wirkung .. 1965, no. 480, p. 297 and KG III, no. 245, p. 50. Like nos. 108, 122, 215, 230, 236. 122. Munchen, SB, 210 (A.D. 818,

St. Emmeram,

Regensburg),

foil. i6r'v, 59v-i i2r,E (nearlyevery ch.of DTR in a computus of 99 chs.) M, J. KG III, pp. 50-51 et n. 248 ; ALMA, 1943, p. 58. Closely related to nos. 121, etc., and duplicate of 236. 123. Munchen, SB, 246 (s. ix, from Priihl), pp. 105-113, H (with the last chs.). M, J. Bischoff, Die siidostd. Schreibschulen I (2. Aufl.), pp. 262-263.

DE TEMPORVM RATI ONE LIBER

249

124. Miinchen, SB, 4355 (s. xv, St. Ulrich, Augsburg), foil. ir-5v, E (chs. i-v). G (elaborate). J. CLM Cat. I, i, p. 175. 125. Miinchen, SB, 4423 (s. xv), pp. i57r-i64r, E (in a common¬ place book of Fr. Simon Weinhart). J. CLM Cat. Ill, iii, p. 195. 126. Miinchen, SB, 5309 (s. xv, from Chiemsee), foil. 35r-i04r, C. M, J. CLM Cat. I, iii, p. 3. 127. Miinchen, SB, 14725 (A.D. 817 ?, n. France, St.-Amand ? ; later St.- Emmeram, Regensburg), foil. i4v-i6r (E, ch. xli), 25v-i66v (X). M, J. Bischoff, Die sudostd. Schreibschulen I (2. Aufl., i960), p. 253. 128. Miinchen, SB, 18158 (s. xi, from Tegemsee), foil. ir-62v, X. G (many). M, J. 129. Miinchen, SB, 21557 (s- xb from Weihenstephan), foil. 26v-83v, X. G (many). M, J. Closely related to no. 128. [Mimster in Westphalia, StaatsarchivMSC. I. 243, see above, no. 37.] 130. New York City, Columbia University, Plimpton 251 (olim Phill. 2651) (A.D. 1129 ?, exemplar A.D. 738 (see p. 130), pp. 3-129, C (but Praefatio and Capitula to xxiv (one folio) missing). De Ricci, Census II, 1798. 131. New York City, Morgan Library, 925 (A.D. 1007 ? n. Italy ?), foil. i5r, 37v-39v, E (chs. xxiii, i). 132. New York City, H. P. Kraus, Catalogue 80 (1956), No. 1 (once Koblenz, Bibl. Gorres 53 (16), then owned by Cramer-Klett) (s. ix, St.-Maximinus, Trier), foil. I56v-i8ir. ZBW XXIII (1906), pp. 189204 ; K. Hauck, Cat. lib. MSS e Bibl. Goerresiana (Miinchen, 1902), pp. 10-11. Hellmut Lehmann-Haupt wrote to me for Kraus : “Now in the hands of a private collector." 133. Orleans, BP, 31 (28) (s. x, Fleury), pp. 237-282, L (Praefatio and chs. i-xix, xxxviii-lxiv missing). 134. Oxford, Bodleian Library, Auct. F. 3.14 (s. xii) (apparently once owned by William of Malmesbury ), foil. 35v-io2r, C. M, J. Saxl-Meier III, p. 291 ; W. H. Stevenson in Eng. Hist. Rev. XXII (1907), pp. 72 sqq. Like nos. 90, 93. 135. Oxford, BL, Auct. F. infra 1.2 (s. xiv, “liber monast. Radynge”), foil. i93r-22gv, C. J. 136. Oxford, BL, Bodl. 309 (s. xi, Vendome), foil. 3v-6iv, C. G (a few). Jones in Eng. Hist. Rev., 1937, pp. 204-219. Like nos. 71, 171 and 223. 137. Oxford, BL, Canon, scrip, eccl. 96 (s. xv), foil. 34r-58v, H. M, J. 138. Oxford, BL, Digby 56 (s. xii, Hereford ?), foil. i89v-ig2v (chs. viii-x, xlvi, vi, in Gerland’s computus). 139. Oxford, BL, Digby 63 (A.D. 867? see fol. 20v) (England : Winchester [Nicholson] ; north [Wormald]), foil. 30v-33v, 46r-48v, E (chs. i, xix). N.R. Ker, MSS Containing Anglo-Saxon, 1957, p. 381. 140. Oxford, BL, Laud. misc. 394 (s. xi/xii), foil. ir-30v, HP. M, J. 141. Oxford, BL, Rawl. B 194 (s. xiii), HP, M. 142. Oxford, BL, Rawl. C 308 (s. xiii, from Minorites, Hereford), foil. ir-24v, X. M, J. 143. Oxford, Magdalen College, 183 (s. xv), foil. nr-i24v, C. G. M, J. Like no. 103.

INTRODUCTION

250

144. Oxford, Merton College, 88 (s. xii), H. M. 145. Oxford, St. John’s College, 17 (s. xii1, Thorney), foil. 22r-23v, 33r, 36r (E, chs. xxiii, xxii, xxiv) ; 65v-i23r, C. J. R. Derolez in Scrip¬ torium V (1951), p. 9 ; idem, Runica Manuscripta, 1954, pp. 26 sqq. et passim; N. R. Ker, MSS A.-S., p. 435; idem in British Museum Quarterly,

1938, pp. 131-132 ; Charles Singer in Proceedings of the

Royal Society of Medicine X (1917), pp. 107-160 (facsimiles) ; Bober in Jnl. Walters Art Gallery XIX-XX (1956-1957), p. 76 et passim. 146. Padua, Biblioteca Antoniana, 27 (s. x1,

Verona ?), fol. 95v

(ch. xvi, inc.), fol. g6v (ch. xix), fol. 98r"v (chs. xxiii, xx inc.), fol. ioir (ch. lxv), fol. 101v-102r (ch. xxxvi, inc.), fol. ii5v (ch. i, inc.). P. McGurk, Cat. Astrol. MSS, 1966, pp. 64-72. My thanks

to

Prof.

McGurk for help here and elsewhere. 147. Paris,

Bibliotheque Mazarine (s. xii/xiii, St.-Victor D

18),

E (ch. xix). Molinier, Cat. I (1885), p. 61. 148. Paris, Bibliotheque nationale, lat. 579 (s. xii), foil. 21-22, E (ch. ix). ALMA, 1943, p. 55. 149. Paris, BN, lat. 1800 (s. xiii, St.-Martin, Tours), foil. I26v-i27v, E (ch. i). 150. Paris, BN, lat. 1829 (s. xi), foil. 65v-7ir, L (chs. viii-x). G. J. Cat. II

(1940), p. 190.

151. Paris, BN, lat. 2340 (s. xi). Lost. 152. Paris, BN, lat. 4860 (s. x, once St.-Stephan, Mainz), foil. jjv88r, H. M (see MGH, Chron. min. I, pp. 363-365). Traditio Hrabani. Cordoliani in Rivista de Archivos LVII (1951), p. 28, says (I do not know why) that it was written A.D. 858. 153. Paris, BN, lat. 4885 (s. xii), HP. M : “ textus corruptus.” 154. Paris, BN, lat. 5239 (s. x, St.-Martial, Limoges), foil. 40r*95v (X, G) ;

i6gr-i93r (H). M, J. Derolez, Runica Manuscripta,

1954,

pp. 329 sqq. ; Bober in Jnl. Walters Art Gallery XIX-XX (1956-1957), p. 69, n. 10 ; Bedae Ps. p. 35 ; Mommsen III, p. 236 : s. xi. Like no. 155155. Paris, BN, lat. 5543 (A.D. 847 ? 937 ? , see fol. i20r, Fleury), foil. 25t-j6t, X. G (a few). M, J. Van de Vyver in Osiris I, p. 672, n. 66 ; Bober, op. cit., p. 79 (-(- facsimiles) ; Samaran and Marichal, Cat. II (Paris, 1962), p. 275, say that it was written in the year 847 and that the data i05r~v and i2or-v were later emended. 156. Paris, BN, lat. 5870 (s. xiv), foil. 66-115, H. M, J. 157. Paris, BN, lat. 5871 (s. x), foil. I49r-i52r, E (chs. lxvii-lxxi). J. Cf. CL A V, no. 559. 158. Paris, BN, lat. 6161 (s. xv), HP. M. 159. Paris, BN, lat. 7296 (s. ix1), foil. ir-i 1 ir, L (Praef. — ch. ix and a part of the Chronicle lost). M, J. 160. Paris, BN, lat. 7297 (s. x, from St.-Laumer, Blois), foil. iv-52r, X. G (many). M, J. Like no. no. 161. Paris, BN, lat. 7299A (s. xii), fol. 95r, E (ch. i, inc.). Le moyen age LIV (1948), p. 2io. 162. Paris, BN, lat. 7362 (s. xiii), fol. 46r, E (ch. i, inc.). Ibid.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

251

163. Paris, BN, lat. 7418 (s. xiii/xiv, Italy?) foil. ir-57v, C. M, J. BC, 1942, pp. 61-65. 164. Paris, BN, lat. 7474 (s. xi), fol. 46r, E (ch. i inc.). Like nos. 161, 162. 165. Paris, BN, lat. 7530 (s. viii2, Monte Cassino), foil. 28or-28ir, E (ch. i), J. CLA V, n. 569 ; E. A. Lowe, Die altesten Kalendarien aus Monte Cassino, pp. 4-6 and Taf. 2 ; Samaran and Marichal, Cat. des MSS II (1962) p. 518 ; Petersohn in Deutsches Archiv XXII (1966), p. 589 ; Beeson in Classical Philology XLII (1947), p. 76. 166. Paris, BN, lat. 8948 (s. xii), HE. M (III, p. 236). 167. Paris, BN, lat. 10851 (s. ix), foil. 28v-30v, E (ch. xix). ALMA, 1943. P- 55-

168. Paris, BN, lat. 13013 (ca. A.D. 830, Auxerre ; later St.-Germain-des-Pres), foil. 48r-i6ir, C. M, J. Fred. Carey, Handlist of Aux¬ erre MSS, 1963. 169. Paris, BN, lat. 13403 (s. ix. Corbie ; later St.-Germain-desPres), foil. iv-nor, C. M, J. 170. Paris, BN, lat. 14069 (s. xii), fol. 23r, E (ch. i). Cordoliani in Le moyen age LIV (1948), p. 210. 171. Paris, BN, lat. 14088 (s. ix, Fleury ?), foil. 23r-25v, E (chs. xiiixvi, xxxv-xxxvi). J. Foil. 6or-6iv = excerpts of ps.-Beda, De ratione computi, like no. 152 above. ALMA, 1943, p. 55 ; Beeson in Classical Philology XLII (1943), pp. 78-81. 172. Paris, BN, lat. 14986 (s. x), fol. io7v, E (ch. xvi). ALMA, 1943- P- 55-

173. Paris, BN, lat. 15008 (s. x, from St.-Victor, Paris), foil. ir-8ir, H (with last chapters). M, J. ALMA, 1943, p. 55. 174. Paris, BN, lat. 16361 (s. xi), pp. 27-212, C. M, J. See nos. 71, 136, above and Tours 334 (no 201) below ALMA, 1943, p. 55. 175. Paris, BN, N.A. 1612 (s. ixmld'. Tours), foil. 7r-22r, L (ch. lii -— Chron. A.M. 4316). J.Nos.174,176,201, and N.A. 16x4 originally com¬ prised one codex, but Libri broke them up (Libri nos. 87, 88, 30) and sold the parts to Phillipps. Delisle, Notices et Extraits XXXI (1884), no. 86, pp. 269-274 ; idem, MSS Libri et Barrois (1888), pp. 62-66 ; E. K. Rand, MSS of Tours I, pp. 68-73, et n. 172, p. 185 ; Cordoliani in BC CIV (1943). PP- 238-239. 176. Paris, BN, N.A. 1613, foil. iv-2v, E (chs. xxiii, xix, i). See no. 175 above. Cordoliani in Le moyen age LIV (1948), p. 210. 177. Paris, BN, N.A. 1615 (ca. 830, Auxerre, later Fleury,

and

Orleans [no. 266]) foil. igr-i26v, C. Libri stole the codex from Orleans (Libri MS no. 90). G (some Tironian notes). M, J. Closely resembles no. no. Delisle, Notices III (1883), p. 45 ;

MSS Libri et Barrois

(1888), pp. 70-76 ; ALMA, 1943, p. 58 ; Fred. Carey, Handlist Auxerre, 1963. Unrecognized by Karl Ruck (Ausziige aus der Naturgeschichte des C. Plinius Secundus, Miinchen, 1888), it was the exemplar of those MSS described by him (see e.g. M. Manitius, Geschichte I, p. 447). 178. Paris, BN, N.A. 1616 (s. ix, Fleury), fol. 6r, E (ch. i inc.). Cordoliani in Le moyen age LIV (1948), p. 210 ; cf. L. Fleuriot, Diet.

INTRODUCTION

252

des gloses en vieux Breton, 1964, p. 5, n. 10 ; ZBW VI (1889), p. 291 ; Delisle, MSS Libri el Barrois, p. 76. 179. Paris, BN, N.A. 1630 (s. x), foil. ir*9r, HP. ALMA, 1943, p- 55. 180. Paris, BN, N.A. 1632 (s. ix, Fleury, later Orleans, and Libri no. 41), foil. ior-67v, X. G. J. Like no. 2. Delisle, MSS Libri et Barrois, p. hi ; Notices et Extraits XXXI (1894), p. 417. 181. Perugia, Bibl. capitolare, n. ?. M had not seen (III, p. 240). Archiv XII, p. 545. 182. Pommersfelden, Schonbom’sche Bibl. 53 (s. xii), foil. 3iv-i25v, C ? Letter of J. P. Elder to Laistner, 1949 ; cf. Serapeum VI (1845), P- 34183. Reims, BP, 431 (E 336) (s. xii2), fob 44r, E (ch. i). CGF XXXVIII (1904), p. 584. 184.

Rome,

Biblioteca Casanatensis, 641

(ca. A.D.

812, Monte

Cassino), HP. E. A. Lowe, Die altesten Kalendarien aus Monte Cassino, pp. 6-10 et Taf. III. 185. Rome, Biblioteca Vallicelliana, E 26 (A.D. 824 ?, see foil. 76v8or, Lyons), foil.

iv-2r (E, chs. xix, xxiii), 43v-7iv (scattered E),

9ir-i36v (H). J. La Bibliofilia XX (1918), p. 64 ; S. Tafel in Palaeographia Latina XX, 4 (1925), pp. 56-57. 186. Rome, BV, Tom. XXI (s. xiii ?), foil. 3i5r-366v, E (chs. xix, xxii, xxxix, etc.). J. 187. Rouen, BP, 524 (s. ix, St.-Wandrille ? ; from Fecamp), foil. 96r-i97v, C. G (some Anglo-Saxon). J. ALMA, 1943, p. 55 ; J. Laporte in Revue Mabillon LIII (1963), pp. 31-38 (cf. Scriptorium XX, 1966, p. 321, n. 838) ; KG II, p. 237 ; N.R. Ker, MSS A.-S., 1957, P- 44&. 188. Rouen, BP, 3055 (s. xiii), foil. 3v-4r, E (ch. i inc., with figures). J. CGF II (1888), p. 79. 189. St. Gall, Stiftsbibliothek, 184 (s. ix), foil. i22r-i33r, E (ch. i). Cordoliani in Zeitschrift fiir Schweiz. Kirchengeschichte XLIX (1955), p. 183 ; but see pp. 181-182, 291, 300, and J. Duft, ibid. L, 1956, pp. 388 sqq. 190. St. Gall, SB, 248 (s. ix/xi), pp. 99-148 (s. xi), 149-227, C (to A.M. 4594). M, J. The older portions like nos. 75, 112, and Ziirich MS C 62 (vide e.g. Isis XXIV, 1936, pp. 397-399).Cordoliani, op. «7.,pp.i68177 ; A. Bruckner, Scriptoria M.A. Helvetica II, pp. 74-75. 191. St. Gall, SB, 250 (A.D. 889 ?), pp. 104 (E, ch. xxiii), 164-425, C.M, J. Closely related to no. 192. Cordoliani, op. cit., pp. 184-186 ; Munding, Kalendarien SG, p. 8 ; Bruckner, op. cit., Ill, p. 86 and Taf. XXXVIII. 192. St. Gall, SB, 251 (s. ix1), pp. 45-181, C. G (a few),M, J. Bruckner, op. cit., II, p. 75 ; Cordoliani, op. cit., pp. 177-179. 193. St. Gall, SB, 397 (s. ix2, exemplar A.D. 809, see p. 144), E, PP- 35 (ch- xix), 98-100 (ch. xlvi), 100-101 (ch. xlv), 102 (ch. xxxix inc.), 121-122 (ch. iv inc.). J. Cordoliani, op. cit., pp. 183-184. 194. St. Gall, SB, 459 (ca. 960), pp. 143-346, X. M, J. Bruckner, op. cit., Ill, p. 107 ; Munding, op. cit., p. 10 ; Cordoliani, op. cit., pp. 190-192, 291.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

253

195. Salisbury, Cathedral Library, 158 (ca. 969-978, w. England), foil. 20r-83r, C. G (some Tironian notes). J. 196. Schaffhausen, Ministerialbibiothek, 61 (s. x, exemplar A.D. 818, see fol. 21v), foil. 27r-i04r, C. J. Cordoliani in Scriptorium XII B958), pp. 247-253. 197. Strassbourg, BP, 326 (s. x, Angouleme or Limoges), foil. i6rI04v, C (?). Like no. 154. R. Derolez, Runica Manuscripta, pp. 332 sqq. et passim ; ALMA, 1943, p. 56. 198. Stuttgart, LB, HB XI 30 (s. x (exemplar A.D. 882, see foil. 8iv-82r) from Weingarten), foil. ir-77v, X. J. K. Loffler, Kat., 1910, P- 157199. Stuttgart, LB, Theol. Q. 172 (s. xii, from Chomberg), foil. 8V53r> X. J. 200. Torino, Biblioteca Reale, 105 (s. viii/ix), HP. M (III, P- 237). 201. Tours, BP, 334 (s. ix, St.-Martin, Tours), foil.

ir-8v, HP.

J. Marginal Tironian notes. See above no. 174. 202. Troyes, BP, 422 (s. xii, from Clairvaux), folios not numbered, C. G (Like nos. 205, 241). J. CGF II (1855), p. 190. 203. Troyes, BP, 1071 (s. x), foil. 8r-6ov, L (foil. i4r-34r, 46r-6ov, partly illegible). J. 204. Valencia, Bibl. Cat., 93 (240) (s. xiv), foil. 6v-5ir, C. Cat. Cod. Val., 1928, pp. 292-293 ; 2 ed., 1943, ed. E. Olmos y Canalda, p. 74 ; Cordoliani in Rivista de Archivos, Bibliotecas y Museos LVII (1951), P- 5205. Valenciennes, BP, 174 (s. ix, St.-Amand), foil. ir (E, ch. i), 42r-i68r, C. G (like nos. 202, 241). J. Text like no. 35. Scriptorium I (1946), pp. 6-16 ; III (1949), pp. 260 sqq. 206. Valenciennes, BP, 343 (s. ix, St.-Amand), foil. 84r-i79v, C. G. J. 207. Vatican City, Bibl. Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 6 (s. xii), fol. 22v, E (ch. iv inc.). J. 208. Vatican City, BAV, Ottob. lat. 67 (A.D. 978 ?, see fol. ir) (from S. Dionisius Luni), foil. 28r-i32r, C. G (many). M, J. 209. Vatican City, BAV, Pal. lat. 562 (s. xiii, from Worms), foil. I45v-I46r, E (ch. iinc.). J. 210. Vatican City, BAV, Pal. lat. 834 (ca. A.D. 836, from Lorsch), foil. 36r-37v, E (ch. i inc.). J. Lindsay, Notae Latinae, p. 481. 211. Vatican City, BAV, Pal. lat. 927 (s. xii, from Verona), HP. M (III, 236 ; cf. I, 259). 212. Vatican City, BAV, Pal. lat. 1448 (s. ix (exemplar A.D. 758) Trier A.D. 810, later Mainz), foil. 5V (ch. ix), 40v-4ir (chs. iv, i inc.), 45r'59v (chs. ii-xlvi), 74v~75v (ch. xxxiii), 92r-i04v (chs. xliv-lxii), H2r-ii5r (chs. xvii-xviii). Foil. 61 sqq. a separate book. J. Lindsay and Lehmann in Palaeographia Latina XX, 4 (1925), p. 23 ; Bischoff in KG II, pp. 235-236. 213. Vatican City, BAV, Pal. lat. 1449 (s. ix, Mainz), foil. 28r-i04r (X), 12H-145V (H).'G. J. 214. Vatican City, BAV, Regin. lat. 123 (A.D. 1056, see fol. 118, Ripoll), foil. ir (ch. xiii), 2r-v (ch. xvii), 2V (ch. iv), 2V-3V (chs. ii-iii),

INTRODUCTION

254

6r-7v (ch. v), 8v-ior (ch. vi), nr-v (ch. vii), i2r-i4v (chs. viii-x), I5v-i6v (ch. xii), igT~v (ch. xiii), igv-2ov (ch. xi), 20T-2ir (ch. xiv), 2ir_v (ch. xv), 22r-23v (ch. xvi), 23v-24r (ch. xxi), 24v (ch. liii), 25r~v (ch. lv), 25v-26r (ch. xxii), 2jv-28T (ch. xxx), 3ir-33r (chs. xxxi-xxxiii), 33v (ch. xxxv), 40v-4ir (ch. xxxviii), 4iv-42r (ch. xxxix), 45r (ch. xl), 45r_v (ch. xlviii), 45v-46r (ch. Ixvi, praefatio to the First Age), 46r"v (ch. lxvi, praefatio), j6v (ch. xxiv),

(ch. xvii), 78v*79r (ch. xviii), 79r_v (ch. xix),

8ov-8iv (chs. xxv-xxvi), 8iv-82r (ch. xxviii), 82r-83r (ch. xxix), 84r (ch. xliii), 86r_v (ch. xlii), 8gr-v (ch. xli), 9ir-v (ch. 1) 91v (ch. lii), giv-92v (ch. xx), 94r-95r (ch. lvi), 95r (ch. lviii), 95r (ch. xliv), g6r-v (ch. xlv), 97r-g8r (ch. xlvi), ggr-ioor (ch. li), ioir-v (ch. lix), ioiv (ch. lx), io3vio5r (chs. Ixi-lxii), nov (ch. lxv), n8v (in another hand, again ch. lxv), io7r-iogr (chs. lxiii-lxiv), i56r_v (ch. xxxiv), i63r_v (ch. xxvii). M, J. Textual variants resemble M (n. no) Wilmart, Cod. Regin. Lat. I (1937), pp. 289-292 ; Cordoliani in Hispania Sacra VII (1954), P- 1 r921 ■5. Vatican City, BAV, Regin. lat. 309 (s. x, St.-Denis, Paris), foil. i2v-89r, E (a computus in seven books based on Bede’s works, like nos. 108, 122, 230, 236). J. Saxl, Verzeichnis astron. HSS I, Tafl. XXI ; KG III, p. 51. 216. Vatican City, BAV, Regin. lat. 339 (s. ix/x), fol. 53v, E (ch. iv). 217. Vatican City, BAV, Regin. lat. 755 (s. x, St.-Columba, Sens), foil. 29r-88r, C. G. M, J. 218. Vatican City, BAV, Regin. lat. 838 (s. ix ?), foil. 84r-86r, E (ch. i). J. Manuscripta X (1966), pp. 43-44. 219. Vatican City, BAV, Regin. lat. 1038 (s. x, exemplar A.D. 802), foil. 84v-i25r, I26r-i28v, X and chs. lxvii-lxxi. J. 220. Vatican City, BAV, Regin. lat. 1569 (s. xvi ?, St. Gall), fol. 72 E (ch. xix). J. 221. Vatican City, BAV, Regin. lat. 1573 (s. xi, Ferrieres), foil. I22r-i24r, E (ch. i). J. Van de Vyver in Revue benedictine,

1935,

P- 153222. Vatican City, BAV, Rossi, lat. 144 (A.D. 1024 ?, see fol. 45v), foil.

i8v-I9v

(ch. lvi), 20v-2iv (ch. i inc.), 22r-23r (ch. xix). J.

223. Vatican City, BAV, Rossi, lat. 247 (A.D. 1018 ?, see fol. 25v), foil. 70r-i40r, X ; foil. 25v (ch. xxiii), 26v (ch. xix) ; i77v- i78r (ch. xxiii once again), i78r'v (ch. xix again). G. J. 224. Vatican City, BAV, Urb. lat. 102 (s. xv), foil. 153-188, 213-232, C. M, J. Stornajalo, Cat. I, pp. 121-122. 225. Vatican City, BAV, Urb. lat. 290 (s. xi, Brauweiler), foil. 28r-32r (chs. xli-xlii inc., and ch. i inc.), 34r~v (ch. xxx inc.), 46r (ch. xix). J. Stornajalo, Cat. I, pp. 261-262 ; Van de Vyver, loc. cit., p. 153. 226. Vatican City, BAV, Urb. lat. 382 (s. xv), H (chs. lxi-lxxi). M, J. Stornajalo, I, p. 362. [MSS Vat. lat. 247, fol. 69v, and 299, fol. 29v, are not DTR, ch. i, as stated in Le moyen age, 1948, p. 211. J] 227. Vatican City, BAV, Vat. lat. 642 (s. xi ?, from Lyons), foil. i3vi4v (ch. xxix), i5v-8ov, C. G. J. Vattasso, Cat. I (1902), p. 492. 228. Vatican City, BAV, Vat. lat. 643 (s. xii, Melk ?), foil. i5v-70r.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

255

C. G. J. Copy of no. no ? Saxl, Verzeichnis I, pp. 70-71 ; Van de Vyver in Osiris I (1936), p. 671. 229. Vatican City, BAV, Vat. lat. 644 (s. x, St. Gall ?), foil. I3r-i6v (chs. lxvii-lxxi), 33r-75v (X). G. J. Vattasso I, p. 495. 230. Vatican City, BAV, Vat. lat. 645 (s. ix, St.-Quentin, dioc. Noyon), foil. 39r-4ir (ch. ix), 4ir (ch. xxxviii inc.), 5B (ch. xxxix inc.), j6v77v (ch. iv inc.). Like nos. 122, 212, 236. Vattasso I pp. 496-500 ; KG III, p. 50, n. 246. 231. Vatican City, BAV, Vat. lat. 1053 (s. xiii), fol. 377, E (ch. ixinc.). J. Pelzer, Cat. II (1931), p. 595. 232. Vatican City, BAV, Vat. lat. 3852 (s. ix/x), foil. ir-3ov, H. M (HI, 236). 233. Vatican City, BAV, Vat. lat. 3895 (s. xvi), foil. i40r-i4iv, E (ch. i inc.). J. 234. Vatican City, BAV, Vat. lat. 13014 (s. xiii/xiv), foil. I4ir-i67v, X and chs. lxvii-lxxi. J. 235. Vercelli, Biblioteca capitolare, C III 56 (s. x/xi), foil, no, E. Reifferscheid in Sitzungsberichte Wien LXVIII (1871), p. 560. 236. Wien, Osterr. Nat. Bibl., lat. 387 (s. ix1, Salzburg), foil. i6r_v (ch. xix), 58v-6or (ch. xx), io2v-io3v (ch. xlvii inc.), I03r_v (ch. xlviii), io3t-io4v (ch. 1 inc.), io4v-io5v (ch. liii), I05r-i07r (chs. lv-lvi), 107*io8r (ch. lix inc.), io8r~v (ch. lxi inc.), io8v-io9r (ch. Ixii inc), iogrnov (ch. lxiii), nov-ii3r (ch. liv), ii3r (ch. lv), H3v-ii4v (ch. lxvi praef.). Closely related to no. 122. Ruck, Ausziige (Miinchen, 1888), pp. 10-13 I III pp. 50-51 ; Nordenfalk in Karl der Grosse. Werk und Wirkung... Aachen, 1965, no. 455, p. 279. 237. Wien, NB, lat. 522 (s. x, Salzburg), foil. ig2v-205r, E (chs. lxvii-lxxi). J. Tab. Cod. MSS in B.P. Vindobon. I, pp. 88-89. 238. Wien, NB, lat. 12600 (s. xii/xiii, Priifening), foil. 42r-i35v, C. G. M, J. Tab. Cod. VII (1875), pp. 119-120. 239. Wien, NB, lat. 13707 (s. xv), H. M (III, p. 237). 240. Wien, NB, lat. 15298 (olirn 2269) (s. viii/ix (Irish hand), foil. ir-4v, L (chs. vii-ix, xi-xvi, xix-xxii). G. J. Tab. Cod. VIII (1893), p. 149 ; Myles Dillon in Celtica III (1956), pp. 340-344 (facsimile) ; CLA X, n. 1511 ; Petersohn in Deutsches Archiv XXII (1966), p. 589. 241. Wolfenbiittel, Herzogliche Bibliothek, Gud. lat. 20, 127 (s. xi/ xii), foil. ir-64v, C(the end of the Chronicle missing). G. M, J. Like nos. 35, 202, 205. 242. Wurzburg, Universitatsbibliothek, Mp. Theol. f. 46 (A.D. 800 ?, see ch. xlix, Salzburg), foil. 23r-i44v, C (lacking one gathering and one folio page). J. Bischoff et Hofmann, Libri s. Kyliani, 1952. Like nos. 13, 82. 243. Wurzburg, UB, M. ch. f. 206, Fragm. (s. viii2), E. Bischoff and Hoffmann, op. cit., pp. 104, 144, n. 31 ; CLA IX, 1398 ; Petersohn in Deutsches Archiv XXII (1966), p. 289. 244. Zurich, Zentralbibliothek, Car C 176 (s. x/xi, Stiftsbibliothek), foil. I74r-23iv, E (chs. xxiii, iv, xxxviii, xlii, xliii inc., xvii, xxxv.

256

INTRODUCTION

lxix-lxx). J. Mohlberg, Kat. I, pp. 147-148 ; A. Bruckner, Scriptoria M.A. Helvetica IV, Taf. XVIII. 245. Zwettl, Stiftsbibliothek, 296 (s. xiii), foil. 2ov-78r, C. Rossler, Verz. (Xenia Bernardines II, i, 1891), p. 400. 2. Editions DTR was first edited by the Humanist,

John Sichardus,

and

published by Henricus Petrus at Basle in 1529, (*) foil. i2r-67r. The MS he used has remained unidentified, but it seems to belong to group II, 2b. The volume also contains DNR (foil. ir-6v), DT (foil. 7r-nv), and decennovenal cycles A.U. 532-1063 (foil. 67v-74r). The next editor was John Bronchorst (Noviomagus), who published at Cologne a volume of DNR, DT, DTR with Chronicle, EpWic, computistical formulae, figuraeand tabulae, glosses (Vetus Commentarius), and his own Scholia. He used the extant MSS, Cologne 83s, 102, 103. Following him, Hervagius, the creator of Bedae Opera Omnia, 8 folio volumes, Basle,

1563, published the authentic didactic works to¬

gether with (and without differentiation) a great amount of spuria, using Noviomagus but not Sichardus and lost or unidentified MSS. I have described in detail his operation in Bedae Pseudepigrapha, 1939, PP- 14-18 ; and the rest of that volume is devoted to analysis of the spuria which originated with him and were copied without alteration into Patrologia Latina, tom. XC (Paris, 1850). The only other edition of the complete work is that of J.A. Giles, London, 1843 (1 2), who copied the text of Hervagius without change. There have been a number of printed transcripts of separate chap¬ ters of DTR, taken from single MSS convenient to the editors and for special purposes. Nearly all of these are transcripts of chapter i, and none has contributed to the text tradition. There have been many separate publications of Bede’s Chronicles (DTR, chs. Ixvi-lxxi; DT, chs. xvii-xxii), the most important of which I now mention. The editio princeps, edited by Petrus Marenus Aleander of Padua, printed by Tacuin of Venice, 1505, from an unidentified source, has a corrupt and occasionally unintelligible text. I have not seen a com¬ parable edition of Jean Petit, Paris, 1507. The first critical edition is that of John Smith, Canon of Durham, Historiae Ecclesiasticae Gentis Anglorum Lihri Quinque, una cum reliquis eius Operibus Historicis, folio, Cambridge, 1722, pp. 1-34, with the Prae/atio of DTR, pp. 653654, and a dissertation on the Paschal controversy, pp. 694-705. Ac¬ cording to Smith’s statement, Praefatio p. 2, he collated the Cologne 1612 printing of Hervagius with four MSS : “Bodleian F. 3.5’’ (my no. 134 ?), Magdalen (143 ?), Regia E. 904 (100 ?), and Cambridge, St. Johns (43 or 44 ?). But it is clear from the text and notes that he

(1) Paul Lehmann, Johannes Sichardus, Munich, 1912, pp. 60-61 ; Bedae Ps., pp. 5-6. (2) Ibid., p. 18.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

257

also used the editions of Sichardus and Petit. Two later English editions, of Stevenson (1841) and Petrie (1848), are described by Mommsen, p. 243, whose own monumental edition has already been cited and is herein transcribed. 3. Glosses and commentary The glosses, or commentary, accompanying the text of DTR below, like that for DNR, is transcribed from Berlin MS 130 (Phillipps 1832), previously owned by the Parisian Jesuits, as was also Berlin MS 129 (Phillipps 1830). At that time they comprised a single codex (Jes. 633), which belonged in saec. xi to the abbey of St. Vincent in Metz. (') All of the texts of Bede contained in this codex were written A.D. ®73/874- The annus praesens is incorporated five times in the glosses for DTR, chs. xlvii, lines 31, 38, 45, and 49, and xlviiii, line 6; the annus praesens entered in the margin of the Paschal tables beside the year 874 will.be discussed below. Those annals entered on the Paschal tables, Berlin MS 129, foil. 4r-iov, (1 2) include items from Metz, but none preceding the death of bishop Theodoric, A.D. 983. Because the sources,

authorship,

and

interrelationships of the

Carolingian commentaries on Bede’s texts are only now being system¬ atically examined, the statements that I now make are tentative, pending completion of a comparison of extant texts. (3) Indeed, the appearance in this volume of one set of these glosses is a desirable, if not necessary, preliminary to proper examination. Previously, the only commentaries to appear in print have been those of Noviomagus and Hervagius, copied into Patrologia Latina, tom. XC. Most of them, wrongly ascribed

to

Byrthferth of

Ramsey,

were

derived

from

documents now lost. Noviomagus’ glosses incerti auctoris were copied from Cologne MS 102, with additions from 832. As Professor Lipp stated in her dissertation, (4) the DNR commen¬ tary of Berlin 130 seems essentially the work of a single teacher. There is an apparent consistency of interest and level of knowledge and comparatively little self-contradiction. The commentator, as Dr. Lipp described him, adhered to exposition of Bede’s text without pedantic or ostentatious excursions, eschewed figurative and alle¬ gorical problems and expositions, characteristically shunned scriptural or religious topics, and did not incline to rhetorical locutions or Boethian dialectics. Though he was familiar with a normal range of patristic writings, he was markedly guided by Martianus — so much

(1) Valentin Rose, Ver^eichniss der lateinischen Handschriften 1 (Berlin, 1893), pp. 287-293. (2) MGH, Scriptores XV (1888), pp. 1294-1295. (3) To date I have made a first examination of the glosses in the following MSS : Numbers 14, 3 5,40, 43, 44, 60, 61,72, 90, 92, 93, 102, 103, no, 128, 129, 136, 145, 150, 154(2), 178, 181, 188, 202, 206, 207, 214, 218, 224, 225. (4) Carolingian Commentaries on Bede’s De natura rerum, Yale University, 1961.

258

INTRODUCTION

so that Dr. Lipp set, as the earliest likely date of composition, mid¬ century, when Martianus first became a staple of instruction in the schools of Francia. The commentator’s knowledge and use of Greek are clearly below that of John Scotus or even Martin Scotus perhaps. The DNR commentary has an alphabetical arrangement — that is, the marginalia are keyed by successive letters of the alphabet. The series runs through the whole alphabet nearly three times. Variation from this scheme by inclusion and exclusion of items indicates that Berlin 130 is not the autograph of the inventor of the arrangement; but the variations are too slight to call into question the dominance of one pedagogical mind. Dr. Lipp therefore concluded that the DNR commentary was composed as a unit after the year 850 but before 873. Is the DTR commentary equally unified, and did one teacher prepare both DTR and DNR ? DTR reveals a greater interest in Greek ; indeed, some quite extensive tabulations of Greek names and terms in the Greek alphabet (xiv. 13 ; xvi. 1) are not paralleled in DNR. To be sure, Bede’s subjects in DTR may account for this difference : the author of the DTR glosses is a thorough computist, informed as well as curious about the Alexandrian-Greek calendar. His glosses on DTR, xiv (Greek months) are very intelligent ; he notes a Greek accusative form (xxxiv, 40). The DTR author might well have been, judged by the quality of erudition, the Martin of Laon described by Laistner (J) and others. Martin was more interested than knowledgable about both Martianus and the Greek language. Primary arguments against common authorship of the two commentaries are that DTR does not have the alphabetical arrangement and DNR does not have Tironian notes, which appear sporadically in DTR, though limited to roughly two dozen locutions. The glossator of DNR accepts Bede’s 8-year tidal cycle (ch. xxxix) and the glossator of DTR accepts Bede’s

19-year cycle (ch. xxix). The discrepancy between Bede’s

statements is not noted at either point. But one teacher might be that negligent. Though I have not systematically traced the sources of the DTR glosses, DTR seems less governed by Martianus than does DNR. The concept of the seven liberal arts is certainly not a part of the author’s arsenal, as it is, for example, in a contemporary document from Laon. (* 2) DTR leans heavily upon Macrobius, both Saturnalia and In somnium Scipionis. Both show use of only the early books of Pliny. A. Gellius appears so seldom as to suggest possible borrowing from an intermediary.

Both use the grammarians of the Insular

tradition. Both tend to avoid the ubiquitous Isidore. I do not find DTR’s quotations from Virgil (xii, 352 ; vii, 8) in the common text¬ books. The Venus-Mercury figura of viii. 41 is related to the palatine

{1) Bulletin of the John Ry lands Library VII (1925), pp. 421-456 ; IX (1925), pp. 1 30138 ; Thought and Letters in Western Europe, 1957, p. 244. (2) MGH, Epistolae VI, p. 183.

DE TEMPORVM RATI ONE LIBER

259

computus of A.D. 810 and the fgura in the Karlsruhe and St. Gall MSS. (*)

No

attention is paid to

practical or theoretical music.

There is some attempt to go beyond books : a revealing instance might be xx. 37 : “Sicuti rustici computatores faciunt ; a Septembri enim incipiunt suos regulares computari.” However, I know no instance of native or vernacular reckonings from September. Probably this is an unscholastic custom which vulgarly perpetuated what had once been usage among imperial legions.

The illustration

of

the

vineyard,

xxxviii. 15, certainly indicates wine country. Despite the apparent divergences, I am inclined to believe that the commentaries on DNR and DTR are products of a single mind. The DTR commentary is duplicated very closely in what I call Group II. 2a. Three of the six MSS in that group were written at just about the same time as Berlin 130 ; that is, no. 103 at Reims, 188 at St.-Wandrille or nearby, and 206 at St.-Amand. Less close, but definitely related, is no. 35, written later at St.-Amand. So far as I am aware, no competent palaeographer has as yet questioned the traditional assignment of Berlin MS 130 to a Metz scriptorium, though not even the traditionalists have substantiated the case. A thorough study of Metz scriptoria has not yet been made. The Metz items in the annals, on which the traditional ascription rests, are written in hands much later than the basic texts. The first notice is bp. Adalbero (A.D. 962). The abbey of St. Vincent, eventual possessor of the codex, was not dedicated until the year 1030. Though I have not seen the computistical codex, Madrid, B.N. 3307, written about the year 840 for apb. Drogo of Metz, from recent descrip¬ tions (1 2) I detect no localizing similarities between it and Berlin 130. The most revealing statement in the latter MS is the glossator’s distinction

(xxvii,

15-16),

hie

in

Francia ;

altera

in

Burgundia.

Almost certainly that gloss, at any event, was not composed at Metz, which only in unusual circumstances would be described as in Francia during the years 850-873. On the other hand the annals, (3) extending A.D. 538-903, point to the court and cathedral at Laon. Those of the original scribal hand, A.D. 538-840, are identical with the annals of St. Maximinus (4 5) at Trier, which also are in one hand to 840, and like those of St. Columba at Sens. (6) The entries ca. 700 relate to England, Kent and North¬ umbria (Bede), and Alcuin is noticed. Entries A.D. 840-903 are in diverse hands, paralleling but not duplicating those of Trier. Entries of these years relate to Laon, and I repeat them here :

(1) (2) (3) (4) (5)

Bis XXIV (1936), pp. 397 ff. KG p. 30, and citations ; Cordoliani in Estudios BiblicosX (195 i),pp. 129-144. Edited by Holder-Egger in MGH, Scriptores, loc. cit. MGH, Scriptores IV, p. 6. Idem I, p. 102.

260

INTRODUCTION 819 [Martinujs (‘) Hibernensis

nascitur,

post

futurus

exu[lans

majgister Laudensis. 843 Manno scolasticus Laudunensis nascitur. 844 Bellum ad Fontenit. 847 Bernardus scolasticus Laudunensis nascitur. 857 Pardulus beatae memoriae episcopus in Christo dormiuit. 866 Karolus minor regulus Aquitaniae moritur. Sunt nunc ab incamatione Domini usque ad presentem annum anni dccclxxiiii, ab initio autem mundi usque ad presentem annum sunt anni mmmmdcccxxvi. 875 [Hlujdouuicus

rex

Italorum

moritur.

[Marjtinus

Hiber¬

nensis in Christo dormiuit. 877 [KJarolus imperator obiit. 878 [H]ora nona tenebrae... 880 [EJngelhardus obiit. 892 Adelelmus efficitur presbyter. 903 Bernardus obiit ; Adelelmus efficitur decanus. Rose (1 2) states that the entry for the year 874 was written by the original scribe, of the annals to 840 and of the Bede texts and glosses. On the basis of these data, it seems reasonable to surmise that Berlin MSS 129 and 130, or their immediate exemplar, were written at Laon in the year 873/4 and that DNR and DTR commentaries were composed by one scholasticus, or possibly two, then or not long before that date. (3) The notable concentration of the annals upon the scholars of Laon allows us a glimpse of the school from which these glosses emerged. Charles III formed a great palace school there, with which are as¬ sociated the names of John, Martin, and other Irish students who professed a knowledge of Greek and who glossed both traditional texts and the fresh Martianus. A Trier annal of the year 865 records a fundamental change in the constitution of the school. (4) The center of instruction, previously secular, was by mutual consent of king and bishop transferred to diocesan organization and instruction. With this regulated college are associated the names found in the annals :

(1) Holder-Egger’s surmise. I include a. 819 to pair with a. 875. (2) Op. cit. I, p. 288. (3) “ad palatium Compendium” ■— MGH, Epist. VI, p. 184. The school and its activity are adequately described by Emile Lesne, Hist, de la propriety eccl. V (Lille, 1940), pp. 38-40. (4) “Karlus rex per Hedennulfum Laudunensis ecclesiae presbiterum, postea quoque eiusdem ecclesiae episcopum, coepit congregare clerum sub norma canonica Deo militaturum in coenobio a se fundato, quod prius regium ac deinceps apostolica auctoritate uocatum est nouum.” — ed. Pertz, Scriptores IV, p. 6.

DE TEMPORVM RATIONE LIBER

261

Martin the Irishman (d. 875) ; Manno (b. 843) (*) ; Bernard (d. 903) (1 2). Any one of these three may have composed our glosses. (3) Heiric of Auxerre, who studied in this school and praised it greatly, was owner of what is now Melk MS 370 (Handlist no. no), written in the same decade and containing some duplicate glosses. (4). In honoring the twelfth centenary of Bede’s birth I have incorpora¬ ted these data in a somewhat larger context of “Bede’s Place in Medie¬ val Schools,” Famulus Christi, ed. Gerald Bonner, London : S.P.C.K., 1976, pp. 261-285.

(1) Manno may have transferred to Trier, for he is entered twice in those annals : “843. Manno nascitur” ; “876. Manno sacerdos est ordinatus xvi kal. Iulii.” See Traube in Rheinisches Museum XLVIII, pp. 284 ff. (2) Bernard and Adelelmus are identified as leaving many books to the diocesan library. Eight are extant, identified in the Laon catalogue. See Holder-Egger, loc. cit. (3) Purely continental commentators (e.g. MS No. 128) do not comment on DTR, c. xv (De mensibus Anglorum), but our glossator does, without betraying any special knowledge of the subject. This fact suggests interest in Insular culture. (4) See Bedae Ps., pp. 28-30.

CONSPECTVS SIGLORVM PRO PRAEFATIONE ETCAPITIBVS I-LXV B

Berlin, BDDR, 128 (Phill. 1831) (ca. A.D. 8oo, Verona), foil. i6r-89v (Handlist n. 13).

C

Cologne, DB, 103 (ante A.D. 819, Cologne), foil. 52v-i84r (n. 52).

F

Kassel, LB, Astron. fol. 2 (A.D. 814 ? Fulda), foil. ior-82v

(n. 79).

K

Karlsruhe, LB, Augiensis

23v-64r

167 (s. ix1,

Reichenau ?), foil.

(n. 75)L

London,BM,CottonVesp. B 6 (s. ix, n. France), foil. ir-i02r (n. 92).

M

Melk, SB, 370, olim G. 32 (s. ix, Auxerre), pp. 59-191 (n. no).

Mu

Miinchen, SB, Clm 14725(5. ix1, n. France), foil. 25v-i66v (n. 127).

S

St. Gall, SB, 251 (s. ix1, St. Gall), pp. 45-181 (n. 192). Rarius citantur :

A

Paris, BN, N.A. 1632 (s. ix, 180).

E

Geneve, BU, 50 (s. ix1, Massai), foil. 45r-i20r : cc. iv, v, xv, xxix, xxxiii (n. 71).

H

Paris, BN, lat. 13403 (s. ix, Corbie), foil. iv-nor : cc. i-x (n. 169).

N

Milano, BA, D 30 Inf. (s. ix1, Bobbio ?), foil. 23r-i2ir : cc. iv, v, xv, xxxiii (n. 112).

P

Paris, BN, lat. 7296 (s. ix1), foil. ir-mr : cc. ix2-lxv (n. 159).

R

London, BM, Regius 15 Praef., cc. i-xxix (n. 103).

T

Berlin, BDDR, 131 (Phill. 1869) (s. ix1, Praef., cc. i-v, xii, xv, xxxiii (n. 15).

Fleury), foil. ior-67v : cc. iv, v, xv (n.

B XIX (s. ix2,

Reims),

Trier),

foil.

foil.

38^78* :

15r-139r :

DE TEMPORVM RATIONE PRAEFATIO

5

io

15

De natura rerum et ratione temporum duos quondam stricto sermone libellos discentibus ut rebar necessarios composui. Quos, cum fratribus quibusdam dare atque exponere coepissem, dicebant eos breuius multo digestos esse quam uellent, maxime ille de temporibus cuius propter rationem paschae potius uidebatur usus indigere ; suadebantque mihi latius aliqua de temporum statu, cursu, ac fine disserere. Quibus concitus parens, perspectis patrum uenerabilium scriptis, prolixiorem de temporibus librum edidi prout ipso largiente potui qui aeternus permanens tempora quando uoluit constituit et qui nouit temporum fines immo ipse labentibus temporum curriculis finem cum uoluerit imponet. In quo uidelicet opere, ne quern forte offenderet quod Hebraicam magis Veritatem quam LXX- Translatorum editionem in saeculi procedentis serie secutus sim, et illam quoque per omnia quoties discrepare uidebatur inserui ut legens quisque simul utrumque conspiciat et quod amplius sequendum Praef. 1 quosdam H 2 per stricto R 3 adque F1 Mu 6 -geri S 7 statu et M«2 8 conctais A perspectis/uel re Mu ; prae- S ; pre A B F T 11 ipse immo A 12 impones R1 13 opere uidelicet A 13/14 hebraeicam A 15 praeced- F H R T

(mg.) praefatio] Locus est Exalsee, Aritmuda [ = ex Albion, Uiuraemuda (cf. Bedae Hisi. Feel. I, i ; V, xxiv)] ; tempus sub Leone imperatore Romanorum; persona Beda. 1 de] Sc. quid sit dies, reliqua. 2 stricto] Id est breui, non longo. 4 digestos] Expositos et ordinatos. (mg.) Digero, id est expono, uel extramitto. 5 maxime] Sc. breuius digestus dicebatur. Id est libellus. (mg.) evivs] Sc. plus indigemus illius libri De temporibus, quam alterius qui est De natura rerum et ideo istum De temporibus latius exposuit, ad quern etiam Chronica iunxit. Ilium uero De natura rerum sicuti prius fecerat, sic dimisit. 6 (mg.) tndigere] Id est usus illius libri indigebat augmento, id est ut augeretur et dilataretur. Svadebantqve] Haec est causa. 7 (mg.) temporvm] Quae omnia continen¬ ts in isto libro qui est de tempore. Status (Gl. : Sc. temporum) autem continetur in naturali ordine horarum, dierum, ebdomarum, mensium, annorum, ciclorum, qui in se semper peracto naturali circulo reuertitur. Natura est enim ut dies habeat -xxiiii- horas, ebdoma • vii- dies, reliqua. Ergo post -xxiiii- horas reuertitur dies, sic et reliqua. Cursus autem, id est diuersi actus hominum, in chronicis continetur quae sunt secunda pars huius libri. Finis uero temporum in fine istius libri, ubi de -viia- et -viiia- aetate tractauit, continetur. statv] Haec est questio quid sit inter statum et cursum et finem temporum. 8 concitvs] Id est uelox. parens] Oboediens. perspectis] Consideratis. 11 immo] Certe. 12 temporvm] Id est actibus hominum. volverit] Id est in die iudicii. 13 Qvo] Id est ubi de fine temporum disputauit, -q- [quod est (] in fine istius libri ubi de -vii- et -viii- aetate tractauit. 15 procedentis] Id est currentis. (mg.) Id est ubi de aetatibus saeculi loquitur. serie] Ordine. illam] Editionem. 16 discrepare] Id est differe, dissonare. (mg.) videbatvr] Sc. ab hebraica ueritate. inservi] Id est narraui. legens] Sc. ideo. 17 vtrvmqve] Id est genus editionis.

PRAEFATIO

264

putat eligat. Fixa autem stat mihi sententia, quam a nullo prudentium redarguendam autumo, ut, sicut reuerentissimus 20 eiusdem Hebraicae Veritatis interpres obtrectatoribus sui operis, Non damno,mqmt,non reprehendo LXX- ; sed omnibus his apostolos praefero. Ita et ego confidenter profitear quia non reprehendo ueteres chronographos, qui translationem LXXInterpretum modo secuti esse, modo prout libuit probantur 25 habuisse contemptui, sicut etiam in processu huiusce opusculi nostri monstrabitur ; sed omnibus his Hebraicae Veritatis integram praefero puritatem, quam praeeminentissimi doctorum Hieronimus in libris Hebraicarum Quaestionum, Augustinus in libro de Ciuitate Dei, Eusebius ipse chrono30 graphus in tertio Historiae Ecclesiasticae libro ex uerbis Iosephi historici Aduersus Apionem Grammaticum scribentis, breuiorem temporum seriem quam in -LXX- editione uulgo fertur continere comprobant. Neque hanc amplius sequendam etiam hiqui-LXX-magnis diuinisque laudibus ad caelos tollunt 35 dubitant. Quorum quisque dicta perspexerit, credo mox nostro labori calumniam facere desistet si non hunc tamen liuidis quod absit contemplatur obtutibus. Verum utcumque

Praef. 21/22 Hier., Apol. adu. libros Rufini II, 25. ad Pleg.

27/33 Cf. Beda, Ep.

18 mihi stat C H R 22 -tulos C -teor A2 H 24 interpretum om. Mu1 23 -ce om. H 26 demons- R2 sed etiam R 27 p min- B 29/30 -phos Mu 30 qui in H 31 iosepphi B ; ioseppi A grammaticum om. Mu1 ; cramacum Mu2 33 -eri M2 34 etiam] et A 36 nostro] non A tamen om. H 37 -letur F2 J

18

19 {mg.) sicvt] Sc. haec est fixa sententia quam dixit. Verba Bedae corr. ad “sicut ille reuerentissimus.” 20 interpres] Sc. Hieronimus. obtrectatoribvs] Blasphematoribus. 21 {mg.) operis] Sc. quia alii erant qui plus sequebantur interpretationem -LXX- quam Ebraicam Veritatem. damno] Sed laudo uel libero. omnibvs] Id est -LXX22 apostolos] Id est Hebraicam Veritatem, quia illi Ebrei fuerunt et Ebraicam Veritatem bene intellexerunt. profitear] Id est prosequar et credam. Qvia] Sc. sicut et ille Hieronimus. 23 chronographos] Id est temporum scriptores. 24 modo] Id est aliquando. 23 habvisse] Sc. translationem. processv] Id est fine ubi de aetatibus saeculi loquitur. 26 omnibvs] Sc. chronographis ueteribus. 27 qvam] Sc. puritatem. 29 libro] Id est -xvi0-. 30 tertio] Id est in libris historiarum. 32 breviorem] Et meliorem. {mg.) temporvm] Cum enim mittitur uinum de uno uasculo in alterum solum, meliorem saporem seruat quam si in tertium mittatur. (mg.) qvam] Id est breuior et pulchrior series continetur in Ebraica Veritate quam contineatur in -LXXvvlgo] Id est palam et late. 33 fertvr] Sc. ab auctoribus. hanc] Sc. puritatem. 34 lavdibvs] Id est usque. tollvnt] Id est laudant. 35 qvorvm] Sc. auctorum, id est Iheronimi, Augustini. credo] Qui illam puritatem, reliqua. 36 calvmniam] Id est iniuriam. desistet] Id est cessabit. hvnc] Laborem. 37 lividis] Inuidis. fixa]

Id est firma.

reverentissimvs]

PRAEFATIO

265

ferant haec mea scripta legentes primo editum pro captu meo libellum tibi, dilectissime abba meus Huaetbercte, per40 currendum atque examinandum offero, multum deprecans ut si quid in eo tu uituperabile deprehenderis statim mihi corrigendum insinues, at ubi ordinate ac rationabiliter actum uideris mecum Deo qui donauit et sine quo nihil possumus facere deuotus gratias agas. Si quern sane uel illud offendit 45 cur aliquid de huiusmodi negotio temptare praesumpserim, quare de his quae sparsim in ueterum scriptis inueniri potuerant ipse nouum opus condere studuerim, audiat dicente sancto Augustino quia ideo necesse est plures a pluribus fieri libros diuerso stilo non diuersa fide, etiam de quaestionibus 50 eisdem, ut ad plurimos res ipsa perueniat ; ad alios sic, ad alios autem sic. Audiat et me pro me simpliciter respondentem : cui displicet uel superfluum uidetur, quod haec rogatu fratrum undecumque collegi uniusque libelli tenore conclusi, dimittat ea legenda, si qui uelint, et ipse de communibus patrum fon55 tibus quae sibi suisque sufficere arbitretur hauriens mecum nihilominus debita fraternitatis intemerata iura custodiat. 48/51 Aug., Trin. I, iii, 25-28.

38 ista haec C Mu 39 huicberichte B ; huibericte M ; hucberecte R1 ; uuetberecte R2 ; huuaet- A1 ; uthuc- A2 ; huict- H ; huctet C 41 depreben- Mu 42 at] ac C 43 quo] quod F1 44 -erit .S'2 T2 45 -erimus F 46 in¬ ueniri] -ire Ml T 46/47 poterant AM 49 etiam] et M1 S quaestionibus om. H 51 etiam F2 52 cui si A 53 -que om. T1 tenore libelli R 54 uelent M1 ; uelit S2 56 iura intemerata C Mu

38 ferant] Id est qualicumque modo teneant. captv] Id est capacitate. 39 libellvm] Sc. istum librum. 39/46 percvrrendvm] id est ut percurras. Id est perlegendum. 46 examinandvm] Iudicandum, explorandum. 42 corrigendvm] Sc. a me. actvm] Ilium libellum. 44 sane] Certe. 45 negotio] Id est causa. 47 dicente] In -i- libro De ciuitate Dei. 48 {mg.) qvia] Dum a simplicibus quibusdam uir specialis eloquentiae Augustinus reprehenderetur de subtilitate locutionis, haec quae bis Beda protulit uerba respondit. Ad autem Augustinum dicit ut perueniat res ipsa ad alios sic, elucide et aperte, ad alios autem sic, id est difficulter et subtiliter. plvribvs] Auctoribus. 49 stilo] Id est superficie. 56 eisdem] Id est similibus. ipsa] Id est questio. alios] Aperte. 51 sic] Subtiliter. 52 cvi] Sc. illi. rogatv] Sc. ex. 53 vndecvmqve] Id est ex quibuscumque auctoribus. tenore] Id est regimine. dimittat] Sc. ille cui displicet. 55 svisqve] Sc. discipulis. havriens] Accipiens. 56 nihilominvs] Id est sicuti ego custodiam illi, sic et ille mihi. intemerata] Vt me non blasphemauerit plusquam ego ilium.

INCIPIVNT CAPITVLA I. De Computo uel Loquela Digitorum II. De Trimoda Temporum Ratione III. De Minutissimis Temporum Spatiis IIII. De Ratione Vnciarum V. De Die VI. Vbi Primus Saeculi Dies Sit VII. De Nocte VIII. De Hebdomada VIIII. De Hebdomadibus Septuaginta Propheticis X. De Hebdomada Aetatum Saeculi XI. De Mensibus XII. De Mensibus Romanorum XIII. De Kalendis, Nonis, et Idibus XIIII. De Mensibus Graecorum XV. De Mensibus Anglorum XVI. De Signis Duodecim Mensium XVII. De Lunae Cursu per Signa XVIII. Item de Lunae Discursu si Quis Signa Ignorat XVIIII. Item de Eodem si Quis Computare Nescit XX. Quota Sit Luna in Kalendas Quasque XXL Quae Sit Feria in Kalendas XXII. Argumentum de Qualibet Luna uel Feria XXIII. De Aetate Lunae si Quis Computare non Po¬ test XXIIII. Quot Horis Luna Luceat XXV. Quando uel Quare Luna uel Prona uel Supina uel Videatur Erecta XXVI. Qua Ratione Luna, cum Sit Situ Inferior, Supe¬ rior Sole Aliquoties Videatur XXVII. De Magnitudine uel Defectu Solis et Lunae XXVIII. De Effectiua Lunae Potentia XXVIIII. De Concordia Maris et Lunae XXX. De Aequinoctiis et Solstitiis XXXI. De Dispari Longitudine Dierum et Vario Statu Vmbrarum XXXII. Causa Inaequalitatis Dierum Eorundem XXXIII. Quibus in Locis Pares Sint Vmbrae uel Dies XXXIIII. De Quinque Circulis Mundi et Subterraneo Siderum Meatu XXXV. De Quattuor Temporibus, Elementis, Humoribus XXXVI. De Annis Naturalibus XXXVII. De Disparibus Antiquorum Annis XXXVIII. De Ratione Bissexti XXXVIIII. De Mensura Crementi Bissextilis XL. Quare Sexto Kalendas Martias Intercaletur

CAPITVLA

267

XLI. Quod et Luna Quadrantem Habeat XLII. De Saltu Lunae XLIII. Quare Luna Aliquoties Maior Quam Computatur Pareat XLI III. De Circulo Decemnouenali XLV. De Embolismis et Annis Communibus XLVI. De Ogdoade et Hendecade XLVII. De Annis Dominicae Incarnationis XLVIII. De Indictionibus XLVIIII. Argumentum Inueniendi Quota Sit Indictio L. De Epactis Lunaribus LI. Quomodo Errent Quidam in Primi Mensis Initio LII. Argumentum Quot Sint Epactae Lunares LIII. De Epactis Solis LIIII. Argumentum Quot Sint Epactae Solis et Quando Bissexti Annus LV. De Reditu et Computu Articulari Vtrarumque Epactarum LVI. De Cyclo Lunari LVII. Argumentum de Eo, Quota Sit Luna in Kalendis Ianuariis LVIII. Item Argumentum Quotus Sit Annus Cycli Lunaris uel Decemnouenalis LVIIII. De Quarta Decima Luna Paschae LX. Argumentum Inueniendi Earn LXI. De Die Dominico Paschae LXII. De Luna Ipsius Diei LXIII. Quid Inter Pascha et Azyma Distet LXIIII. Typica Paschae Interpretatio LXV. De Circulo Magno Paschae LXVI. Chronicon, siue de Sex Huius Mundi Aetatibus LXVII. De Reliquis Sextae Aetatis LXVIII. De Trina Opinatione Fidelium Quando Veniat Dominus LXVIIII. De Temporibus Antichristi LXX. De Die Iudicii LXXI. De Septima et Octaua Aetate Seculi Futuri

268

DE TEMPORVM RAT I ONE I I. De Computo uel Loquela Digitorum

5

io

De temporum ratione, domino iuuante, dicturi necessarium duximus utilissimam primo promptissimamque flexus digi¬ torum paucis praemonstrare solertiam, ut cum maximam computandi facilitatem dederimus, turn paratiore legentum ingenio ad inuestigandam dilucidandamque computando seriem temporum ueniamus. Neque enim contemnenda paruiue pendenda est regula cuius omnes pene sacrae expositores scripturae, non minus quam literarum figuras, monstrantur amplexi. Denique et multi alii alias, et ipse diuinae interpres historiae Hieronimus in euangelicae tractatu sententiae, huius adiumentum disciplinae non dubitauit assumere : Centesimus, inquit, et sexagesimus et tricesimus fructus, quamquam de una

I Cf. A. Cordoliani, A propos du chapitre premier du De Temporum Ratione de Bede, in Le moyen age LIV (1948), pp. 209-223. 12/24 Hier., Adu. Iouin. I; Ep. XLVIII; cf. in Matth. II, 13.

I, 3/4 degitonum K 5 par ratione B legentium L2 3 * 5 * * * * * 11 R 6 dilucidamque R1 7 contenpnenda K 7/8 paruiue penda Mu1 ; parui pendendaue Af«2 ; parui pend L2 ; perpenda C1 ; perpendenda C2 contempnenda uel paruipendenda H 8 poene B 10 amplexti S ; amplecti C2 L, R2 amplecti monstrantur ~ K2 11 euuan- L sententiae tractatu ~ B sententia H 13 trigessimus K

I, 1 compvto] Computus computi, id est numerus ; computus computus, id est numeratio. {mg.) Hieronimus : Apud Grecos aritmos et altera ratione ciclos, apud Aegiptios latercus, apud Macedones calculus, apud Latinos computus uocatur uel numerus. [Cf. Jones, BOT, p. 15 n. 3] 2 dictvri] Sc. postea. 3 dvximvs] Iudicauimus. vtilissimamJ Sc. esse. flexvs] Id est inclinationes. Sc. adnumerandum. 4 pavcis] Sc. uerbis. solertiam] Prudentiam. 5 compvtandi] Numerandi. facilitatem] Sc. per digitos. paratiore] Apertiore. 6 compvtando] Id est dum computauerimus. 8 pendenda] Id est despicienda. regvla] Sc. computi. cvivs] Sc. regulae computi, id est numeri. 0 (mg.) literarvm] Id est sicuti amplectuntur figuras litterarum, sic et amplectuntur figuras numerorum. (mg.) figvras] Verbi gratia, quia sicut mysticus sensus intelligitur per figuras literarum quae sunt -a- et •w, sic et per figuras computi quae sunt -XXX-, -LX-, -C-. Per -a- et -ac significatur initium et finis ; per -XXX- et -LX- et -C- significatur tricesimus et sexagesimus et centesimus fructus. 10 amplexi] Colligentes. alias] Id est alio in loco. 11 sententiae] Sc. ubi de centesimo fructu ibi dicitur. 12 adivmentvm] Adiutorium. disciplinae] Id est computi. centesimvs] Haec uerba Hieronimi sunt. Id sunt uirgines. Id est perfectissimus. 13 inqvit] Dicit. (mg.) Sc. si aliquis seminauerit nunc suum agrum et ibi postea centies de frugibus receperit quam ut seminauerit centesimum fructum habebit, et hoc historialiter. Mystice uero illi qui omni modo ab illecebris se custodiunt et uirgines permanent cen¬ tesimum de suo labore fructum recipient, id est coronam uirginitatis in etema gloria sine fine possidebunt. Virginitas enim praecipue coronam habet. Sic et de aliis intellegendum. Nullus enim coronam uirginitatis merebitur nisi uirgines, quamuis alias coronas habuerint. sexagesimvs] Id sunt uiduae. tricesimvs] Id sunt coniugales. qvamqvam] Quamuis.

DE TEMPORVM RATIONE I

269

terra et de una semente nascatur, tamen multum differt in 15 numero. Triginta referuntur ad nuptias : nam et ipsa digitorum coniunctio et, quasi molli osculo se complectens et foederans, maritum pingit et coniugem. Sexaginta ad uiduas : eo quod in angustia et tribulatione sint positae ; unde et in superiore digito deprimuntur, quantoque maior est difficultas expertae quon20 dam uoluntatis illecebras abstinere, tanto mains et praemium. Porro centesimus numerus (quaeso, diligenter lector, attende) a sinistra transfertur ad dexteram et, hisdem quidem digitis, sed non eadem manu, quibus in laeua manu nuptae significantur et uiduae, circulum faciens exprimit uirginitatis coronam. 25 Cum ergo dicis unum, minimum in laeua digitum inflectens, in medium palmae artum infiges. Cum dicis duo, secundum a minimo flexum, ibidem impones. Cum dicis tria, tertium simi¬ liter adflectes. Cum dicis quattuor, itidem minimum leuabis. Cum dicis quinque, secundum a minimo similiter eriges. Cum 30 dicis sex, tertium nihilominus eleuabis, medio dumtaxat solo, qui medicus appellatur, in medium palmae fixo. Cum dicis septem, minimum solum, caeteris interim leuatis, super palmae radicem pones. Iuxta quern cum dicis octo, medicum. Cum dicis 25/71 Romana Computatio (Bedae Ps. pp. 106-108).

14 uno semente U nascitur B F L2 M S' ; nascantur R xxxmus R refertur R T2 nuptas i"2 17 et om. B H L,2 R ixmus R 18 prius et om. Mu' tribulation L2 19 mior K 20 uoluptatis L M S2 illecebris C2 L2 M2 R magis B M' Mu' J"1 maius est et K 22 sinist dexteram K et in hisdem B 25 adflectens B ; adflectes/ uel in- S2 28 itidum C2 29 secundo BL a minimo] animo B1 30 eliuabis K medio] medium B2

14 semente] Haec ‘sementis, huius sementis’ dicitur in uno sensu cum ‘semen seminis’. Omnes enim homines de una terra sementeque sumus. 15 nvmero] Id est maior numerus -C- quam -LX* reliqua. (mg) Maiorem enim fructum habebunt qui centesimum quam qui sexagesimum, et qui sexagesimum quam qui tricesimum. triginta] Sc. iste numerus. ipsa] Sc. qua -XXX- intelliguntur. 10 complectens] Sc. coniunctio ipsa. foederans] Coniungens. 17 pingit] Id est signat. Sexaginta] Sc. referuntur. 18 angvstia] Sc. penitendo uoluptates quas probauerunt. positae] Viduae. vnde] Sc. ut ostendant esse in depressione. (mg.) svperiore] Sc. in demonstrando -LX- deprimitur pollex qui est superior digitus ex indice. digito] Id est in pollice. 19 deprimvntvr] Sc. uiduae per ilium numerum. expertae] Probatae. 20 illece¬ bras] Id est sordidas uoluptates. (mg.) Illecebrae id est sordidae uoluptates et dicitur hoc nomen ab illicio uerbo. praemivm] Viduarum. Sc. sui. 22 (mg.) dexteram] Sc. et merito ad dexteram, quia omnem fructum centesimus fructus superat. 23 manv] Id est non leua. 24 coronam] Virgines enim maximam et gloriosam coronam merebuntur. 25 (mg.) cvm] Hie computus digitorum est. (mg-) minimvm] Pollex dicitur eo quod ui polleat, id est crescat. Maiorem enim uim habet quam alii. Index dicitur eo quod illo indicamus quicquid uolumus. Impudicu[m], id est incastu[m], dicitur. Medicus (Gl. : Qui et anularis dicitur) dici¬ tur eo quodfricantur medicinae [ital. del. man. 2]. Minimus uel auricularis dicitur eo quod illo auriculas purgamus. inflectens] Sc. digitum. 27 ibidem] Id est in medium artum. 27/28 similiter] In artum. 30 dvmtaxat] Tantummodo. 33 qvem] Sc. minimum. medicvm] Sc. pones.

270

DE TEMPORVM RATI ONE I

nouem, impudicem e regione compones. Cum dicis decern, unguem indicis in medio figes artu pollicis. Cum dicis uiginti, summitatem pollicis inter medios indicis et impudicis artus immittes. Cum dicis triginta, ungues indicis et pollicis blando coniunges amplexu. Cum dicis quadraginta, interiora pol¬ licis lateri uel dorso indicis superduces, ambobus dum40 taxat erectis. Cum dicis quinquaginta, pollicem exteriore artu instar graecae literae gammae curuatum, ad palmam inclinabis. Cum dicis sexaginta, pollicem (ut supra) curuatum, indice circumflexo diligenter a fronte praecinges. Cum dicis septuaginta, indicem (ut supra) circumflexum pollice immisso 45 superimplebis, ungue dumtaxat illius erecto trans medium indicis artum. Cum dicis octoginta, indicem (ut supra) cir¬ cumflexum, pollice in longum tenso implebis, ungue uidelicet illius in medium indicis artum infixo. Cum dicis nonaginta, indicis inflexi unguem radici pollicis erecti infiges. Hactenus 50 in laeua. Centum uero in dextera, quomodo decern in laeua facies. Ducenta in dextera, quomodo uiginti in laeua. Trecenta in dextera, quomodo triginta in laeua. Eodem modo et caetera usque ad • dcccc-. Item mille in dextera, quomodo unum in laeua. Duo millia in dextera, quomodo duo in laeua. Tria millia in 55 dextera, quomodo tria in laeua. Et cetera usque ad nouem millia. Porro decern millia cum dicis, laeuam medio pectoris supinam 35

34 impudice R1 ; impudicum H L2 Mu2 R2 T 35 ungem K 36 impudici R S2 37 unges K 40 police B 41 graecae om. H a gloss [R] has worked into mss. texts, passim, at various places in the line 42 inclinas C Mu 44 pollice om. R1 45 unge K L1 erecta R 49 inflexi] inflexo H ungulam C H Mu T erecti om. H 50 dextra, etc. K 52 et om. H 53 neque dcccc M 54 duo in laeua] duo in leutera H tres in T 56 medium C1 pectori B2 H L2 T 56/57 sopinam degitis K

34 regione] Id est iuxta. 35 figes] Sc. eleuatis omnibus aliis. pollicis] Sc. a decern usque ad XX- per -X- et praedictos numeros fiunt, id est per -Xet unum reliqua. 36 impvdicis] Genitiuus. Sc. impudex impudicis et impudicus impudici fit. 37 indicis] Id est ad similitudinem coniugalium. 39 ambobvs] Id est pollice et indice. 40 exteriore] Sc. ex. 41 (mg.) instar] Instar dicitur similitudo et est indeclinabile. Id est similitudine. gammae] R id est gamma. 43 fronte] Id est ad similitudinem uiduarum. Sc. pollicis. praecinges] Id est deprimi debet ab indice, sicut deprimuntur uiduae a penitentia et abstinentia. 45 svperimplebis] Sc. superimplebis -LXX- per indicem circumflexum immisso pollice. («£.) ‘Superimplebis’ dicit quia su¬ per indicem ponitur hie pollex. illivs] Id est pollicis. 47 implebis] Sc. •LXXX-. 48 illivs] Pollicis. 49 radici] Datiuus. hactenvs] Id est usque nunc. 50 dextera] Id est in modum coronae, ad similitudinem uirginum. 52 modo] Id est sic CCCC-, quomodo -XL-. 53 (mg.) vnvm] Sc. ideo per earn literam significamus mille per quam significamus unum, quia sic fatiunt Greci, et ideo etiam quia per ilium digitum per quern significamus unum in leua manu, per eundem significamus mille in dextera. 55 cetera] Id est sic •IIII-, quomodo ■IIlIor-. num.

56 (mg)

porro]

In Leua.

laevam]

Sc. ma-

DE TEMPORVM RATIONE I

60

65

70

75

271

apfones, digitis tantum ad collurn erectis. Viginti millia cum dicis, eandem pectori expansam late super pones. Triginta millia cum dicis, eadem prona, sed erecta, pollicem cartilagini medii pectoris immittes. Quadraginta millia cum dicis, eandem in umbilico erectam supinabis. Quinquaginta millia cum dicis, eiusdem pronae, sed erectae, pollicem umbilico impones. Sexaginta millia cum dicis, eadem prona femur laeuum desuper comprehendes. Septuaginta millia cum dicis, eandem supinam femori superpones. Octoginta millia cum dicis, eandem pronam femori superpones. Nonaginta millia cum dicis, eadem lurnbos apprehendes, pollice ad inguina uerso. At uero centum millia et ducentum millia et caetera usque ad dcccc millia, eodem quo diximus ordine in dextera corporis parte complebis. Decies autem centena millia cum dicis, arnbas sibi manus, insertis inuicem digitis implicabis. Est et alterius modi computus, articulatim decurrens, qui, quoniam specialiter ad paschae rationem pertinet, cum ad hanc ex ordine uentum fuerit, opportunius explicabitur. Potest autem et de ipso quern praenotaui computo quaedam manualis loquela, tarn ingenii exercendi quam ludi agendi

72/74 Infra cap. LV.

57 tamen C H 58 suppones Mu 59 eandem B cartilagine medio H 62 umbulico B 63 eandem L1 L1 63/64 comprehendes desuper ~ K 64 supina B 65 suppones Mu ; superinpones S2 67 iungina K 68 et caetera om. F eodem om. d-1 70 autem et L1 inpertis C 71 inuicem] sibi H 75/76 autem ... exercendi om. L.1 75 praenotauimus C L2 Mu 76 loquela digitorum Mu

57 (mg.)

Porro -XI- milia non notauit. 58 eandem] Sc. manum leuam. Sc. similiter sopinam sed expansam. 59 eadem] Sc. leua. prona] Id est inclinata inferius. erecta] Sc. non clausa. cartilagini] Datiuus. (mg.) Cartilago dicitur illud os molle quod in pectore fit. 60 eandem] Leuam. 62 eivsdem] Sc. leuae. 63 eadem] Sc. ex. prona] Ablatiuiter. 65 eandem] Id est leuam. 66 svperpones] Sc. superpones, non tamen desuper comprehendes. eadem] Sc. ex. 67 ingvina] ‘Inguen’ dicitur ilia iunctura erectis]

svperpones]

quae sit super femur.

(mg-)

vero]

In Dextera.

centvm]

Sc. sicut -X- et

•XX- in leua, sic -C- et -CC- in dextera reliqua. 68 Qvo] Sc. in leua. 72 est] Sc. non per digitos. modi] Duo genitiui. articvlatim] Id est per articulos. (mg.) decvrrens] Vbi etiam intelligitur Solaris ciclus dum dixit ‘articulatim’, ipse enim per articulos exteriores decurrit. Computus. 73 specialiter] Sc. quia per decennouenalem ciclum articulatim computatur hoc. 74 ventvm] Id est cum uenerit. fverit] Sc. absolute. opportvnivs] Id est necessarius. 75 (mg.) potest] Iste est computus articulorum pertinens ad decennouenalem ciclum, et ad solarem. compvto] Sc. digitorum. 76 manvalis] Sc. per litteras manuales. (/ng.) loqvela] Ista est loquela digitorum simul cum litteris manualibus digitis expressis.

272

80

85

90

DE TEMPORVM RATIONE I

gratia figurari ; qua literis quis singillatim expressis uerba, quae hisdem literis contineantur, alteri qui hanc quoque nouerit industriam, tametsi procul posito, legenda atque intellegenda contradat, uel necessaria quaeque per haec occultius innuendo significans uel imperitos quosque quasi diuinando deludens. Cuius ordo ludi uel loquelae talis est : cum primam alphabeti literam intimare cupis, unum manu teneto ; cum secundam, duo ; cum tertiam, tria ; et sic ex ordine ceteras. Verbi gratia, si amicum inter insidiatores positum ut caute se agat admonere desideras,-hi-, et-i-, et-xx-,et ■xix-.et-v-,et -i-, et-vii-,et-v-, digitis ostende; huius namque ordinis literae, 'caute age,’ significant. Potest et ita scnbi, si causa secretior exigat. Sed haec Graecorum computo literisque facibus disci simul atque agi possunt, qui non, ut Latini, paucis hisdemque geminatis suos numeros solent exprimere literis ; uerum toto alphabeti sui charactere in numerorum figuras expenso, tres qui plus sunt numeros notis singulis depingunt, 77 quis] quo Mu2 ; quis/uel quasi M ; quasi Mu2 S2 ; quisi i-1 singillatim/uel u L, ; singulatim K 78 quae in eisdem H contineatur J2 ; continentur/uel contineantur M 79 posita H 80 hoc B2 H 83 manum C 84 secunda, tertia B 85 inter sidiatores C K R1 86 iiiam, etc. S ; iii.i. et n M 87 digitis/uel -tos Mu ; digito H2 huiusque ordinis H 92 numerorum] -arum S figur K 93 numeros] -as S ; -i R2 uotis R1 77

Sc. loquela. literis] Sc. ex. qvis] Id est quicumque. 78 his¬ Sc. expressis. qvi] Sc. sicut et ille. 79 posito] Sc. alteri. legenda] Sicuti enim in libris leguntur uerba per figuras, sic et in digitis. 80 vel] Id est quod uult ut faciat uel ut se custodiat. haec] Sc. signa. 81 significans] Sc. contradat. 82 divinando] Sc. quasi diuinauerit. 83 vnvm] Id est unitatem. manv] {mg.) Id est sicuti facis unum, sic debes facere-a-, reliqua. 84 teneto] Sc. leua. sic] Id est sicut et numerus digitorum. 85 ordine] Sc. usque ad • XXIII- ; amplius enim non habemus de literis. {mg.) ceteras] Sc. cum uenis ad denarium numerum habes ibi -k-, et post notas -L- per -k- et unum a capite, et uenis usque ad -XX- et habes ibi -u-, et iterum notas -X- per -u- et unum a capite, et sic peruenis ad z86 cavte] Id est ut se custodiat. Id est considerate. 87 {mg.) ostende] Scriptio Numeralis ad literas latinas inueniendum. 88 potest] Id est sicut digitis ostenditur ipsa loquela. cavsa] Sc. per numerum sic et potest scribi, per eundem numerum ipsa loquela. 89 {mg.) exigat] i ii iii mi v vi vii vm vim x abcdef gh ik QVa]

dem]

xi

xii

xiii

1 XX u

m

n

xim

xv

xvi

xvii

xvm

xvim

op q r s XXI XXII XXIII. haec] Sc. praedicta. x y z graecorvm] Id est loquela et scriptio numeralis. compvto] Id est numero. 90 {mg.) qvi] Facilius enim cognoscunt Greci numerum ex suis literis quam nos ex nostris, quia unusquisque numerus apud illos habet suam propriam literam per quam intelligatur. Latini autem non intelligunt numeros nisi paucis literis isdemque etiam geminatis. non] Greci. {mg.) latini] Scriptio Literalis alphabeti Grecorum ad numeros et literas Latinorum inueniendum. 91 {mg.) hisdemqve] Latini paucis literis exprimunt numeros, id est I, V, X, L, C, D. Greci uero omnibus suis literis exprimunt numeros. 92 charactere] Sc. literis. 93 expenso] Id est distributo. plvs] Sc. quam literae. nvmeros] Sc. usque ad mille habent numeri speciales figuras et -d- ultimum. notis] Id est -t| • • ( •. Numer[i] sunt DCCCC-.

DE TEMPORVM RATI ONE I eundem pene numeri figurandi 95 ordinem sequentes, hoc modo : A

B r A

100

E a

z

I II III IIII V VI VII

H

VIII

0

vim

I

X XX XXX XL L

K A

M N

quern scribendi alphabeti

}

-

0 n p

c T

/

105

2 73

LX LXX LXXX XC

c cc ccc

V

d> X

ip CJ

t

CCCC D DC DCC DCCC DCCCC

Qui et ideo mox numeros digitis significare didicerint, nulla interstante mora, literas quoque pariter hisdem praefigere sciunt; uerum haec hactenus. Nunc ad tempora, quantum ipse temporum conditor ordinatorque dominus adiuuare dignabitur, exponenda ueniamus. 96/102 Isid., Etym. I, iii.

94 quam H R2 103 et ideo] uero R2 mox ut B F2 Mu digitis om. H didicerunt K R 104 intertestante R1 litteris B L1 Mu R 105 sciunt punctum Mu2 haec] autem J-1 uerum h H 107 exponendo F

94 evndem] Id est ilium quern seruant in scribendo alphabetum, eundem ordinem seruant in figurando numerum per alphabetum. Pene diciqpropter • tj • • f • quod addunt numerum tantum. pene] Id est propter • 2- • T •. f •• figvrandi] Sc. per litteras ; figuratur enim per literas. evndem] Id est ilium,ordinem quern seruant in scribendo alphabetum, eundem ordinem seruant in figurando numerum per alphabetum. Pene dicit propter -t). • \ • quod addunt numerum tantum. 95 seqventes] Sc. sicuti nunc dicet. 96 (mg.) A] Notantur literae Latinae in quan¬ tum ad numerum per literas Grecas. Literae enim Latinae (Gl. : Literae enim Latinae sunt -XXIIL, et per eundem numerum notantur ut est si aliquis uolens scribere obscure suam epistolam posuerit loco -a- unum, et loco -b- -II-, et loco •c- -III-, et sic usque ad -XXIII-. Literae autem Grecae significant numerum et ideo qui obscurius uult scribere etiam per eas potest intelligere numerum nostrarum literarum simul cum nostris literis, ut est in ista praedicta glosa notatum.) notantur per numerum (Gl. : Sc. prius.), et literae Grecae significant nume¬ rum, et ideo literae Latinae notantur per literas Grecas. Notantur enim Xcem literae Latinae usque ad decimam literam (Gl. : Id est iotam.)in ordine. Vndecima autem literaLatina(G/. .- Id est •!•.) et reliqua usque ad uicesimam(G/. ; Id est-u-./notantur per iotam, decimam literam Grecam, et praedictas, id est per iota et alpha, reliqua (Gl. : Sc. priusquam ponitur iota et postea alpha.). Tres autem literae Latinae quae remanent post uicesimam (Gl. : Id est -u-) notantur per -k-, uicesimam Grecam, a

et -a- et -b- et -TV

99 H ] Cosi.

(mg) Sc. t|

ponitur iuxta 77 propter XC quern

0

significat. 101 2 ] Episimon. (mg) Sc. ideo ponitur Z in VI loco, quia formam semis habet quod significat VI uncias. 1 ] Ennacosi. (mg.) f in fine propter ultimum numerum. Vltimus enim numerus sunt DUCCCC0 quia usque ad ilium locum habent numeri speciales figuras. Ergo ab isto loco per praedictas literas titulatas notantur numeri ut mille per alfa titulatum -a103 Qvi] Sc. ad praedicta refertur hoc, non ad greca. mox] Sc. ut. didicerint] Hie notantur litterae per digitos. 104 hisdem] Sc. signis. praefigere] Id est signare. 105 vervm] Id est sed. 106 conditor] Sc. temporum [uerbum om. in texto].

274

DE TEMPORVM RATIONE II II. De Trimoda Temporum Ratione

5

o

5

Tempora igitur a ‘temperamento’ nomen accipinnt, siue quod unumquodque illorum spatium separatim temperatum sit, seu quod momentis, horis, diebus, mensibus, annis, saeculisque et aetatibus omnia mortalis uitae curricula temperentur. De quibus singulis, prout dominus dederit, exposituri. Primo lectorem admonemus trimoda ratione computum temporis esse discretum : aut enim natura, aut consuetudine, aut certe auctoritate decurrit. Et ipsa quidem auctoritate bifarie diuisa: humana uidelicet, ut Olympiadas quattuor annorum, Nundinas octo dierum, Indictiones -xv- annorum ambitu celebrari ; diem quoque, qui ex quadrantibus conficitur, mense Februario uel Augusto intercalari Graeci, Aegyptii, Romanique pro suo quique captu iusserunt. Diuina autem, ut septima die sabbaturn agi, septimo anno a rurali opere uacari, quinquagesimum annum Iubileum uocari dominus in lege praecepit. Nam etsi barbarae gentes hebdomadas habere probentur, a populo tamen Dei mutasse non latet. Consuetudine uero

II, 2 sqq. Computus Victorianus 7; cf. Isid., Etym. V, xxix, 1 ; Beda, DT i. 14 Cf. Ex. xxiii, 11-12. 15 Leu. xxv, 10.

3/5DDT i.

II, 1 Ch. Ill in B mss., and in capitula of S mss. 2 temperando M quia H1 5/6 singulis de quibus B 9 bifariam M2 R2 10 uidelicet atque diuina humana ut B R2 olympiades B K M Mu2 ; olimphidiadas H 11 vii H L2 ix T 13 —]— kalari K ; -re H 15 a rurali/uel aruali Mu 16 iobelleum B ; iobeleum VS; iobelium K ; iubeleum M R T ; iuboleum C uocare H in lege dns HR 17 probantur C 18 mutuasse K R consuetudo H2 5 et om. B2

II, 2 temperamento] Eo quod temperent fructus, uel eo quod unumquodque ab altero temperetur. 3 (mg.) vnvmqvodqve] Vnumquodquetempus ab altero temperatum est, sicuti dicit in antea ubi de temporibus loquitur. Et omnes fructus in temporibus a frigore, calore, pluuia, temperamentum assumunt, et ideo ab ipso temperamento tempora uocantur. illorvm] Sc. ab altero. 4 qvod] Id est per tempora. saecvlisqve] Sc. duo saecula sunt, id est praesens et futurum, et dicitur saeculum eo quod unumquodque tempus in ipso sequatur aliud. 5 vitae] Sc. omnes fructus. 9 decvrr.it] Sc. computus temporis. 10 hvmana] Sc. auctoritate. vt] Sc. dicunt celebrari ambitu •IIII- annorum. (mg.) olympiadas] Olympus est mons excelsus, inde olympias, (Gl. : Id est mercatio.) id est agon quod sit iuxta ilium in -IIII0- anno. Olympus enim quasi olylampas, id est totus ardens. Tangit enim aetherem. (ng.) nvndinas] Sc. per[nouem] dies [habe]bant [mer]cati[ones], Mercationes a nonis usque ad idus. 11 xv] Ibi enim finiuntur indictiones. 12 diem] Id est bisextilis dies. febrvario] Id est apud Romanos. 13 avgvsto] Apud Egiptios. intercalari] Id est interponi. graeci] Sc. et in hoc auctoritate humana decurrit tempus. 14 ivsservnt] Sc. auctoritate. divina] Sc. auctoritate. vt] Sc. decurrit tem¬ pus. 14/15 sabbatvm] Id est requiem. 16 annvm] Id est annum remissionis. Iubeleus a sono uocis sui primitiui dicitur. Iubel enim dicitur L-. 17 barbarae] A barba et rure. hebdomadas] Sc. -VII- dierum. 18 (mg.) popvlo] Sc. qui concludebant suas ebdomadas in septima die. mvtasse] Id est accepisse.

DE TEMPORVM RATIONE II-III

275

humana firmatum est ut mensis -xxx- diebus putaretur, cum zo hoc nec solis nec lunae cursui conueniat ; siquidem lunam duodecim horis minus salua ratione saltus, solem uero decern horis et dimidia plus habere, qui solertius exquisiere testantur. Porro natura duce repertum est solis annum -ccclxv- diebus et quadrante confici ; lunae uero annum, si communis sit 25 -cccliiii-, si embolismus -ccclxxxiiii-, diebus terminari. Totumque lunae cursum decemnouenali circulo comprehendi. Sed et errantia sidera suis quaeque spatiis zodiaco circumferri, quae natura non iuxta ethnicorum dementiam dea creatrix una de pluribus sed ab uno uero Deo creata est, quando side30 ribus caelo inditis praecepit ut sint in signa et tempora et dies et annos. IIP De Minutissimis Temporum Spatiis Hora duodecima pars diei est, siquidem xii horae diem complent, domino attestante, qui ait: Nonne duodecim horae sunt

28/29 Cf. Lucretius I, 629.

30 Gen. i, 14.

Ill, 3/4 Ioh. xi, 9.

19 puteretur L1 cum et Mu2 20 cursu H 22 horas M2 T2 dimedia KJ-1 ; demedia B ; dimidiam HMT 26 cursu B decennoueli L1 28 etenicorum H creatrix est S2 29 est] sunt S2 29/30 caelo' sideribus HR 30 prius et om. K III, Cb. II in B mss., and in capitula of S mss. 3/4 diei sunt K

19 20

horarum spatiis Mu

2 die K

Sc. unusquisque generaliter. pvtarf.tvr] Id est computaretur. Id est mensis -XXX- dierum. lvnae] Sc. qui est secundum naturam. siqvidem] Certe. 20/21 dvodecim] Sc. ex. Sc. quam -XXX- dies. 21 (mg.) saltvs] Sc. ideo dicit salua ratione saltus, quia in quantum ad saltum pertinet non solum habet min[us] cursus lunae ex -XII- horis quam mensis -XXX- dierum, sed (Gl. : Scilicet habet minus.) etiam ex uno minuto, et uncia unius momenti, et •X®LVIIa- parte unciae unius momenti. solem] Scilicet natura est ut cursus lunae habeat •XXVIIII- dies et dimidiam excepto uno minuto, et uncia unius momenti, et -XLVII- parte unciae unius momenti, et cursus solis -XXX- dies et -Xhoras et dimidiam. Consuetudo est tamen ut unusquisque mensis siue Solaris siue lunaris habeat -XXX- dies. 22 dimidia] Sc. hora. solertivs] Fortius. testantvr] Sc. habere. 24 qvadrante] Id est -VI- horis. commvnis] Id est ex -XII- mensibus. 25 embolismvs] Sc. supercrescens, id est qui habet •XIII- menses. totvmqve] Natura duce repertum est. Ista enim luna quae in praesenti appellatione est non erit in eadem appellatione usque ad-XVIIII-annos. 27 errantia] Id sunt -VII- planetae. qvaeqve] Quae. (mgi) spatiis] Verbi gratia, Saturnus per -XXX- annos circumfertur per zodiacum circulum, reliqua. zodiaco] Id est signifero circulo ubi -XII- signa hunt. Zode, id est sidus, zodiacus signifer. 28 ethnicorvm] Id est gentilium. creatrix] Sc. est. vna] Sc. quia multae fuerunt ut Iuno. 29 creata] Sc. ipsa natura tem¬ porum. 30 sint] Sc. quia ex sideribus ista cognoscuntur. mensis]

hoc]

276

DE TEMPORVM RATIONE III

diet ? Si quis ambulauerit in die non offendet. Vbi quamuis allegorice se diem, discipulos uero, qui a se illustrandi fuerant, horas appellauerit, solito tamen humanae computationis ordine numerum definiuit horarum. Verum notandum est quia si omnes anni dies duodenis horis putentur, aestiuos necesse est dies longioribus, brumales uero breuioribus horis 10 includi. Si uero omnes horas aequiperare, hoc est aequinoctiales habere uolumus, brumali diei nihilominus pauciores, et aestiuo necesse est plures tribuamus. Recipit autem hora -ivpunctos, -x- minuta, xv- partes, -xl- momenta, et inquibusdam lunae computis • v- punctos. Non enim hae diuisiones temporum 15 naturales, sed uidentur esse condictiuae. Nam cum calculato¬ rs necesseesset ueldiem in -xii- uelhoram in ini- aut x- aut -xvaut -xl* in alias quaslibet minores maioresue quid distribuere particulas, quaesiere sibi uocabula quibus id quod uolebant nuncupare ; et alterutrum dinoscere possent, horam uideli20 cet appellantes quod certi temporis ora, id est terminus sit, sicut et uestimentorum, fluuiorum, maris quoque fines oras uocitare solemus. Punctos uero a paruo puncti transcensu, 5

12/14 DDT iii-vi. V, xxix.

13/14 Cf. infra, cap. XVII.

21 DDT vi; Isid.,Etym.

4 offendit C H 6 -uerint Mu computationis om. H 7 est om. Mu 8 quod CS dies anni K putentur horis K computentur L1 R ; supputentur Mu 11 brumale H 12 plures necesse est L 13 xii partes B 14 computatis F punctos vK 15 conductiuae B2 K L2 R S2 16 esset et uel B prius in om.H 18 sibi cot. H his quae uolebant H1 19 nuncupari Mu2 20 quae C2 21 fluuiorumque L2 R2 horas C 22 punctus B uero om. T1 -censo B III, 4 offendet] Id est non se ledet, nocet. 5 allegorice] Id est mistice. 7 horarvm] Sc. diei. vervm] Sc. dum generaliter diem -XII- horis diffiniuit dominus notandum, reliqua. 8 si] Id est unusquisque habuerit -XII- horas generaliter. (w£.) dvodenis] Sc. dum aestiui dies plures horas habent quam brumales dies. pvtentvr] Id est computentur. 9 est] Scilicet quod non fit. (mg-) longioribvs] Sc. dum aestiui dies longiores sunt, et brumales breuiores. 10 si] Id est ut nulla hora sit maior altera nec minor ; et pares [ ?], id est equales, sicut in aequinoctiis habentur. aeqviperare] Verum. 11 brvmali] Hiemali. nihilominvs] Id est nihil aliud. 12 aestivo] Diei. est] Sc. sicuti facimus. (wg.) tribvamvs] Hora Punctus Minutum Pars Momentum Ostentum Atomus. recipit] Sc. ut. 13 pvnctos] Scilicet et habet hora ostenta •IICCCC-, atomos -XXIIDLX-. (mg) Punctus habet minuta -IT et semis, partes -IIT et semis, et quartam partem partis, momenta -X-. Minutum habet partem -I- et semis,momenta TIIIa-.Pars habet momenta II-et bissem,id est duas tertias partes. 14 (mg.) pvnctos] Hora in quantum ad solem habet Till-punctos ; in quantum uero ad lunam -V-, et hoc facit uelocitas lunae. divisiones] Id est hora,punctus, minutum, reliqua. 15 natvrales] Sc. sunt. condictivae] Eo quod dicantur. 15/16 calcvlatores] Id est computatores. 16 xii] Sc. partes ut in horas. mi] Sc. partes ut in punctos. 17 alias] Sc. aut cum necesse esset. minores] Vt ostentum, atomus. maioresve] Vt dies. qvid] Id est aliquid. 19 altervtrvm] Aduerbialiter. dinoscere] Sc. inter se illi calculatores. 22 pvnctos] Id est transcensus unius puncti. transcensv] Sc. de puncto in punctum transcendit illud tempus.

DE TEMPORVM RATI ONE III

277

qui fit in horologio, minuta autem a minore interuallo uocantes ; partes a partitione circuli zodiaci, quern tricenis diebus 25 per menses singulos findant. Porro momenta a motu siderum celerrimo nuncupantes, cum aliquid sibi breuissimis in spatiis cede re atque succedere sentitur. Minimum autem omnium, et quod nulla ratione diuidi queat tempus, atomum graece, hoc est indiuisibile siue msectibile, nominant ; quod ob sui 30 pusillitatem grammaticis potius quam calculatoribus uisibile est. Quibus cum uersum per uerba, uerba per pedes, pedes per syllabas, syllabas per tempora diuidant, et longae quidem duo tempora unum breui tribuant, ultra quid diuidant non habentibus, hanc atomum nuncupari complacuit. At tamen mathe35 matici, in explorandis hominum genituris, ad atomum usque peruenire contendunt, dum zodiacum circulum in -xii- signa,

25/27 Isid., Etym. V, xxix. 25/34 Iulian., Excerpta (ed. Keil, V, pp. 321-323). 28/29 Isid., Etym. XIII, ii, 3. 29/34 DDT ii ; cf. Beda, DAM ii ; Bern. 207, fol. 112 (ed. Keil, VIII, p. xxiv). 34/40 Cf. Basil., Hex. VI, 5 ; Ambr., Hex. IV, 4, 15 ; Hier., Ep. CXIX, 5 ; Einsidl. 172 (ed. Keil, VIII, p. 222, 15).

23 minori H 24 partione C T1 circuli om. Mu 25 findunt C1 L,2 Mu1 R T2 T2 porro autem C2 L S 27/28 quod et K 28 quent K tem¬ pus om. Mu2 29 insecabile T2 nominantes Mu R 30 usibile C2 M 32 diuidentes C1 Mu 33 unum breui om. T1 ; breui unum B C M Mu Ta 34 hoc L2 C R S ; hanc/uel hunc Mu ; hunc H placuit H

23 horologio] Id est serie horarum. minore] Minus spatium est in minuto, quam in puncto. 24 (mg.) partes] Sc. in unaquaque die currit sol unam partem in signifero per •XXIIIIor-horas, in quantum ad ilium cursum quern facit contra firmamentum ; in quantum uero ad ilium quern facit cum firmamento, eadem pars quam per •XXIIIIor- horas in suo proprio cursu facit, quae est-XVa- pars dimidii signi, nam dimidium signum-XV-partes habet. Mouetur de loco ad locum per •XVam- partem unius horae, id est per duo momenta, et bisse unius momenti. Et ideo recte dixit Beda quod partes horarum a partibus zodiaci circuli uocantur dum eadem pars est horae et pars signi, quamuis bino cursu intelligatur. tri¬ cenis] Id est tricenis partibus. 25 findant] Sc. calculatores. momenta] Sc. in initio motionis momentum fit. Initium enim motionis sideris momentum dicitur, non tota motio sideris, uel cuiusque rei. 26 (mg.) celerrimo Sc. dum unum signum per duas horas mouetur, una Stella uelocissime, id est per unum momentum, mouetur. nvncvpantes] Sc. quaesiere. sibi] Id est sideri. 27 cedere] Id est antecedere. Sc. initium motionis momentum dicitur non tota motio. sentitvr] Sc. a calculatoribus. omnivm] Temporum. 28 qveat] Possit. 29 nominant] Sc. auctores. 30 pvsillitatem] Paruitatem. 32 dividant] Quia calculatores non habent nisi quod diuidant. In calculo enim, id est in numero, diuisio fit semper. longae] Sc. cum. 33 vltra] Sc. sillabae. 34 atomvm] Id est ultra breuem sillabam, quia etsi diuiserint per literas non ad ilium sensum pertinebit. Sillabam breuem. Breuem enim silla¬ bam atomum uocant grammatici. (mg.) mathematici] Matematicus : Matesis, id est uana philosophia, inde matematicus, id est uanus philosophus. Mathesis (Gl. : Per h.) tamen, id est doctrina, inde mathematicus, id est doctrinalis. 35 genitvris] Nationibus. Sc. quales sint futuri utrum boni an mali. Genitura, id est natio. 36 contendvnt] Student. (mg.) xn] Dicunt enim quia ille qui nascitur sub signo piscium quod piscator erit, reliqua.

278

40

45

50

DE TEMPORVM RATIONE III-IIII

signa singula in partes -xxx-, partes item singulas in punctos -xii-, punctos singulos in momenta -xl-, momenta singula in ostenta •lx- distribuunt, ut considerata diligentius positione stellarum fatum eius qui nascitur quasi absque errore deprehendant. Quae, quia uana et a nostra fide aliena est obseruatio, neglecta ea uideamus. Potius quod apostolus ad celeritatem resurrectionis intimandam huiusmodi temporis uocabulo utitur, dicens : Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur, in atomo in ictu oculi, in nouissima tuba. Nec praetereundem quia etsi calculators necessario discemant, plurimi scriptores indifferenter breuissimum illud temporis spatium quo palpebra oculi nostri moueri potest, quod in ictu pungentis transcurrit, quod secari et diuidi nequit, nunc momentum, nunc punctum, nunc atomum uocant. IIII. De Ratione Vnciarum Vnciarum quoque diuisionem nosse, quae non minus tempo41/45 Hier., Ep. CXIX, 2. Hier., Ep. CXIX, 5.

44/45 I Cor. xv, 51-52 ; cf. Aug., Ep. CCV.

49

38 xl] lx F 39 lx] xl F2 41 uana est et H 42 quo K T ; quid MR; quae H ; quod et Mu2 43 utitur uocabulo H 44 resurgimus B i’1 immot- S ; immota K 46 qui B1 Mu1 M1 ; quae L1 ; est quia L2 ; quod si H necessarios B 47 spacium om. Mu1 47/48 palbebra F ; palphebra H 48 potest om.T1 quid C2 49 quam 13 ; quae/uel quod S2 et diuidi om. C1 momtum R

37 pvnctos] Maiores sunt isti puncti praedictis. (mg.) xii] Vnus enim ex istis punctis continet duas horas in se. 38 ostenta] Paruissimum excepto atomo. Sc. dum ad ostentum ueniunt, [dicunt ?] quia ad atomum perueniunt, quia idem est apud illos. 40 fatvm] Fortunam, euentum. 41 observatio] Sc. matematicorum in stellis. 43 intimandam] Ostendendam. 44 immvtabimvr] Sc. in gloriam. 45 atomo] Sc. ideo sine ilia obseruatione matematicorum debemus uti hoc sicut et apostolus. Sc. in paruissimo spacio. ocvli] Similiter in paruissimo spacio. tvba] Quia tonitrua erunt ibi. 46 necessario] Sc. atomum aliis spaciis temporum. 47 spativm] Id est atomum. 48 qvod] Id est percussione. pvngentis] Sc. palpebrae. 49 neqvit] Id est non potest. nvnc] Aliquando. IIII, 1 (mg.) ratione] Genera (Gl. : Praescianus (GGl. : Sc. [ascendunt ?] pondera a minimo usque ad maius ita) in libro De Numeris, minimum pondus est silica, dein obolus siue scripulus, dragma siue argenteus, uncia, libra, denarius, talentum.) numerorum siue ponderum : silica ; obolus siue scripulus ; dragma siue argenteus ; denarius ut noster nunc,tetrachima(G/. .• Id est - IIII- dracmae) uel tetradracma ; uncia, sc. quae diuiditur in ilia pondera quae sunt minora, id est in semiunciam, in siclum, in sextulam, in dragma (Gl. : Id est argentum), in scripulum (Gl. :Id est obolum), in silicam quae est minimum pondus et est-VI- pars nostri de¬ narii ; libra sc. quae diuiditur per uncias ita sicut in isto libro habetur, id est in deuncem, reliqua ; dupondius, id est duae librae ; sestertius, id est duae librae et semis ; denarius, id est -X- librae ; talentum, id est -LX- librae. (mg.) vnciarvm] Vncia proprie dicitur -XII-pars librae, et dicitur ab uno quia una uncia continetur ibi tantum ; et dicitur etiam uncia -XII- pars uniuscuiusque rei. 2 Vnciarvm] Sc. illarum mensurarum quae ex unciis fiunt. qvae] Diuisio.

DE TEMPORVM RATI ONE IIII

5

15

279

ribus rebusue aliis quam nummis est apta computandis, non ignobilis intentio est. Quibus, quia et dispersae passim historiae et ipsa sacra scriptura utitur nomina pariter et figuras eorum, paucis affigere curauimus X libra uel as siue assis •xii- unciae YYi deunx siue iabus •xi- unciae YYy decunx uel dextans •x- unciae SV dodrans siue doras • viiii • unciae W bes siue bisse •viii- unciae cf septunx siue septus •vii- unciae $ semis •vi- unciae 'Yf quincunx siue cingus •v- unciae ^ triens siue treas •iiii- unciae y quadrans siue quadras •iii- unciae --Q sextans siue sextas •ii- unciae 'g- sescunx siue sescuncia •i- uncia et uncia •xxiiii--$-5-script

IIII, 6/26 Prise., De fig. num. 10-11 (pp. 408-409); cf. 15-16 (pp. 410-411); 31 (p. 416). Cf. Victorius Aquitanus, Liber calculi (Clauis, 2283).

IIII, 4 quia] qui Mu et om. F 5 figur K earum H L2 M S T2 7 assi siue F 8 deuncx B 10 dodras L2 M N R S T dorans C1 13 semis/ siue sextus C2 14 quicunx C ; quinquunx N ; quincuncx B ; quinqunx H ; quiconx L1 quingus T2 15 trien B trias R2 ,• trions H 16 quadran B quatras C 17 line om. C 18 sescuncx Mu

3 rebvsve] Sicuti enim numeri numerantur per uncias, sic tempora et aliae res per uncias numerantur ; sicut enim dicimus untiam -XII- partem librae, sic et dicimus unciam -XII- partem momenti uel cuiuscumque temporis siue rei. 4 Qvibvs] Vnciis. qvia] Sc. utuntur. passim] Vbique. 4/5 historiae] Vt Iosephus et alii. 5 scriptvra] Id est biblioteca. 6 eorvm] Sc. unciarum. pavcis] Sc. exemplis. 7 libra] A librando dicitur. (wg.)X] Omnia enim ista pondera per istas figuras possunt notari et scribi. assis] Sc. ista mensura est integra, et ideo a libertate libra dicitur. Non enim eget perfectione alterius mensurae, quia per se perfecta est. 8 devnx] Sc. dempta una uncia de ase. iabvs] Iabus -ia- pro una, et -bus- pro dempta. -la- enim dicebant antiqui Greci pro (G/. : Id est unum) -mia- et -des- pro -bes-. 9 decvnx] Dempto sextante, id est duabus unciis. {mg.) Decunx a decern et unica. 10 dodrans] Dempto quadrante, id est tribus unciis. ix] Id est -VIIII-. Sc. causa breuitatis scribuntur •VIIII- ita -IX-. 11 bes] Sc. -b- habet de dempto et -es- de triens. {mg.) Bes ut olim -des- dempto triente, id est -IIII01"- unciis. 12 septvnx] A septem et uncia collisum abrasum formtum. 13 {mg.) semis] Semis quod sit dimidium asis. Semis enim medietas uniuscuiusque rei dicitur. 14 qvincvnx] A quinque et uncia. 15 triens] Quod tertia pars sit asis. 16 qvadrans] Quod quarta pars sit asis. 17 sextans] Quod sexta pars sit asis. 18 sescvnx] Id est tres partes unciae ; sescunx a semis et uncia sit. 19 vncia] Ab uno dicta. xxim (mg.)] Id est minor est scripulus quam noster denarius, nam -XX- denarii continent -XXIIII- scripulos in se. fif-] Ista est figura scripuli.

28o

20

25

DE TEMPORVM RATI ONE IIII

£ semuncia ^ duae sextulae siue sesclae, id est tertia pars unciae 7 sicilicus 4_ sextula siue sesclae N dimidia sextula siue sesclae scripulus

•xii- scripuli -viii•vi•iiii•ii•vi-

scripuli scripuli scripuli scripuli siliquae

Haec, inquam, ponderum uocabula uel characteres, non modo ad pecuniam mensurandam, uerum ad quaeuis corpora siue tempora dimetienda conueniunt. Vnde et ratio uel mos 30 obtinuit ut, in cantione computorum, pueri unum et duo saepius assi et dipondio mutent ; item tressis, quartus, quinquis, sexis, septus, et caetera huiusmodi, quasi tres asses, quattuor asses proferant ; et in eundem modum sequentia numerorum quam plurima. Siue igitur horam unam siue diem

20 semiuncia H R1 21 sesclae siue sex K 21/22 id est... unciae om. or trans¬ posed in many late mss. 23 sicilicus uel siclus R scriptuli K 24 sesclae siue sextulae K 26 scripulus/ siue scriptulus R silicae A B C E M1 Mu R1 27 carecteres R 28 -andum C atque uis N 29 denetianda K ; metienda M T 31 asse F H L M N R2 T dispondio Mu tresis F ; tresis/uel tres¬ sis Mu quartis C E2 M2 R2 J2 T 31/32 quisquis L,1 32 sextis C septuo E1 ; septis C F L2 R2 S T asses uel E2 ; ases R1 33 proferunt CM; perferant E1 34 hora B F1

20 semvncia] Dimidia pars unciae. («g.) Sc. sicut dicitur semiuncia, sic dicitur semi-homo, semi-uir, reliqua. 21 sesclae] Id est tertia pars unciae [a textu omissa in hoc codice] 23 sicilicvs] Id est quarta pars unciae. (wg.) Silica •XXaIIIIa- pars soli est ab arbore, id est silex cuius semen uocabulum sumens.et est minimum pondus. 24 sextvla] Id est sexta pars unciae. 23 sextvla] Duodecima pars unciae. 26 scripvlvs] Qui dicitur etiam obolus. Vicesima quarta pars unciae. (wg.) Scripulus autem dictus a lapillo breui qui scripus {Gl. : Scripus et scrupulus idem est, id est lapillus.) uocatur ad eius similitudinem est. siliqvae] {mg.) Siliqua uero folliculus fabrarum est non mensura. 27 pondervm] Pondus dictum eo quod in statera libratum pendeat. characteres] Figurae. 28 modo] Solum. pecvniam] Id est ad aurum et argentum et ad quodcumque metallum. (wg.) Sc. prius non curabant de auro et argento, sed in pecoribus habebant suam pecuniam. Nunc autem, quia plus curant de auro, uersum illud nomen ad hoc. qvaevis] Id est ad qualiacumque corpora. Sc. additio syllabica est uis. 29 dimetienda] Mensuranda, separanda. vnde] Sc. quia non solum haec uocabula ponderum conueniunt ad pecuniam mensurandam, sed etiam ad alias res ; obtinuit mos ut ponantur etiam pro nominibus numerorum. 30 cantione] {mg.) Cantio computorum est quando dicimus unum, duo, tria, et reliqua. 31 dipondio] Id est dicant asem et dipondium, pro uno et duobus. mvtent] {mg.) Quamuis enim ita ponant {Gl. : Id est pueri) asem et dipondium, et tressim, quartim, pro uno et duobus et tribus et quattuor, reliqua ; tamen proprie asis unam libram, dipondius duas, tressis tres, quartis quattuor significant. 31 item] Sc. obtinuit mos ut proferant tressis, quartis, reliqua pro tres et quattuor, et cetera. 32 et] Et ut proferant. 33 seqventia] Id est octis, nonusis, reliqua. 34 qvam] Id est multa.

DE TEMPORVM RATIONE IIII

28i

integrum, siue mensem, siue annum, seu certe aliud aliquod maius minusue temporis spatium in duodecim partiri uis, ipsa duodecima pars uncia est ; reliquas undecim deuncem appellant. Si in sex partiris, sexta pars sextans; quinque reliquae, dextans, uel, ut alii, distas uocitantur. Si in quattuor 40 quarta pars quadrantis nomen ; residuae tres dodrantis accipiunt. Et huius disciplinae regula soluitur quod plerosque turbat imperitos ; quia Philippus in expositione beati lob, aestum maris oceani cotidie bis uenire describens, adiunxerit hunc . I nius aequinodiulis horae dodrante transmisso, tardius 45 sine intermissione, siue die uenire siue node. Porro si per tria quid diuidere cupis, tertiam partem trien, duas residuas bissem nuncupabis. Si per duo, dimidium semis appellatur. Sic et caetera. Quae uerbo melius colloquentis quam scribentis stilo disci pariter et doceri queunt. Item de corporibus, siue 35

42/45 Philippus presbyter, Comm, in librum lob xxxviii (PL 26 c 797A-B) Cf. Lowe English Uncial, Oxford, i960, PI. XXXVII = codex Leningradensis F. v. I. 3, fol. 38. s

35 seu siue CKL aliquid BH KM 36 partire F H1 L 37 unciae H relique Mu R deuncem] zabus Mu1 ; iabus Mu2 R 38 -lantur Mu si uer° m K 39 uelud N destas A2 M R T2 quatuor diuidas MRT 40 nomen accipiunt B K M2 41 et in R quod] quia H 42 quia] quae H 43 ociani B ; occiani K describens unius K 44 unis N drodrante R . _*?]rdisJ.N discere

A B S1 ;

35

45

tertiam H docere H

CH;

46 triens i-

nunc cup-

B

49

disceri

Vt ciclus decemnouenalis. 36 minvsve] Vt momentum. dvoSc. partes. 37 est] {mg.) Sicuti enim diuiditur libra argenti in -XII- partes et XIIs- pars uncia dicitur, reliquae uero-XI-deunx, sic et spacia temporum, et alivd]

decim]

omnes res possunt diuidiin -XII- parteset -XIIa-pars uncia dici, reliquae uero-XIdeunx, reliqua. Et sicuti haec uocabula ponder[um] nominibus et figuris notantur quando ad metalla mensuranda pertinent, sic et notantur nominibus et figuris cum ad tempora dimetienda pertinent. Sicuti enim triens unius librae hac figuraVi notatur, sic triens unius horae eadem figura notatur. Vbi enim scribis trientem per literas potes trientem ex ista figura notare et scribere, sicuti semis notamus semper per istam $ . Libra etiam sicuti ista alia nomina ad omnes res pertinet, dicimus enim libram argenti, et cerae, et olei, reliqua, sic et dicimus libram temporis quando tempus integrum in -XII- partes diuiditur, dum integrum libra, dum diuiditur accipit subsequentia nomina. reliqvas] Vt dicitur deunx momenti •XI-partes momenti, reliqua. devncem] Cuius figura est ista W? ;{8 sex] Sc. horam. sextans] Sc. uocatur. 39 dextans] Dextans enim sit in omni loco ubi sextans demitur. 40 nomen] Sc. accipit. 41 disciplinae] Id est istarum mensurarum temporis. regvla] Sc. ex. 42 imperitos] Non intelligunt enim dodrantem unius horae. qvia] Sc. hoc est illud. philippvs] Auctor. 43 aestvm] Id est feruorem. 44 hvnc] Sc. aestum. aeqvinoctialis] Id est unius horae ex horis aequinoctii. dodrante] Id est XXX-. momentis intermissis. transmisso] Intermisso. 46 qvid] Id est aliquid. 48 caetera] Vocabula ponderum. Qvae] Sc. praedicta uocabula. colloqventis] {mg.) Omne quicquid ad tempus pertinet et ad numerum melius colloquendo discitur. 49 corporibvs] Sc. non solum de temporibus.

282 50

55

60

65

DE TEMPORVM RATIONE IIII

miliarium, siue stadium, siue iugerum, siue perticam, siue etiam cubitum, pedemue aut palmum partiri opus habes, praefata ratione facies. Denique et in Exodo dimidium cubiti semis appellatur, narrante Moyse, quod habuerit area testamenti duos semis cubitos longitudinis, et cubitum ac semissem altitudinis. Et in Euangelio quarta pars totius mundani corporis, id est terra, mistice quadrantis nomine censetur ; cum mittendo in poenam peccatori dicitur: Non exies inde donee reddas nouissimum quadrantem, id est donee luas terrena peccata, ut beatus Augustinus exponit: Hoc enim, inquit, et peccator audiuit, ‘terra es et in terram ibis.’ Quarta siquidem pars distinctorum membrorum huius mundi et ea nouissima terra inuenitur, ut incipias a caelo, secundum aerem numeres, aquam tertiam, quartam terram. Qui etiam in expositione Euangelii, ubi scriptum est: Erat autem parasceue paschae hora quasi sexta, huiusce disciplinae meminit, dicens : Non enim iam plena sexta erat, sed quasi sexta, id est peracta quinta, et aliquid etiam

52/55 Ex. xxv, io. 57/58 Matt, v, 26. 58/63 Aug., De serm. Domini in monte I, 11, 30, lin. 664-665 ; 660-663 (CC 35, p. 31). 59/60 Gen. iii, 19. 64 Ioh. xix, 14. 64/69 Aug., De Cons. Euang. Ill, 13, 41.

50 miliarum R1 ingirum K 51 aut] ac H palmam T 52 facias K1 53 mose A E 55 altudinis F 56 terra om. K1 57 poena B N dicitur om. R1 58 nou. quad, reddas ~ K 59 augustus Mu et om. Mu 60 quanta Mu ; et quarta R pars siquidem B E N S T 61 terrena A1 B EH K1 L1 M1 N ; terre A2 F1 ; uei terra F2 62 secundo Mu ; -da J ; -dam M2 R 63 terram huius disciplinae meminit dicens qui etiam Mu 64 ubi om. N parasciue K hora om. H 65 huius H ; huiusque K sexta non enim Mu enim plena est iam B plena iam E S plene Mu 66 etiam] iam F

50 miliarivm] Id sunt mille passus. Legua enim -ID- passus. stadivm] Id est -CXXV- passus. {mg.) Stadium octaua pars miliarii est. ivgervm] -XLVIIIpassus. {mg.) Iugerum est quod possunt duo boues in una die arare, id est iornalis. perticam] Decern pedes. 51 cvbitvm] Sc. minor est quam ulna. pedemve] A planta et ad pollicem. palmvm] Palma et palmum dicitur, id est manus extensa. 52 facies] Id est debes diuidere ilia per easdem diuisiones. dimidivm] Id est medietas. 53 semis] Sc. non solum appellatur medietas librae semis, sed etiam medietas cubiti et ideo dixit in corporibus. 54 semis] Sc. ubi semis ponitur, non ponitur et coniunctio. 54/55 semissem] Id est dimidium. Accusatiuus a semis. 56 corporis] Totum mundanum corpus est caelum, aer, aqua, terra, id est totus mundus. mistice] Sc. sicuti dicet. 57 mittendo] Datiuus. 58 donec] Sc. pro ‘sine fine’ ponitur hie ‘donee’, non enim exiet postquam intrauerit. lvas] Id est purges. 59 peccata] Sc. quae in nouissimo quadrante commisisti, id est in terra. In quibus peccatis reddendis et luendis sine termino intelligitur permanere. 59/60 peccator] Id est Adam. 60 ibis] {mg.) Id est in infernum qui est in inferiore quadrante, id est in terra. Sc. mystice, id est peccator es et ad nouissimum et infirmum elimentum ibis. 61 mvndi] Sc. si distinxeris membra huius mundi. 62 caelo] Id est prima pars. secvndvm] Sc. partem. 63 Qvi] Id est Augustinus. 64 paschae] Id est praeparationis nostri paschae quod praeparabatur ad tertiam diem resurrectionis. Genitiui sunt. 65 meminit] Id est metallorum.

DE TEMPORVM RATIONE IIII-V

283

de sexta esse coeperat. Numquam autem isti dicerent, quinta et quadrans aut quinta et trien, aut quinta semis, aut aliquid hmusmodi. V. De Die , DlJf- est ae,r s°le illustratus, nomen inde sumens quod tenebms disiungat ac diuidat. Nam cum in primordio creaturarum tenebrae essent super faciem abyssi, dixit Deus : fiat lux et facta 5 est lux et uocauit Deus lucem diem. Quae diffinitio bifarie diuiditur, hoc est uulganter etproprie. Vulgus enim omne diem solis praesentiam supra terras appellat. Proprie autem dies ,xxmi. oris, id est circuitu soils totum orbem lustrantis impletur. Qui secum semper et ubique lumen diurnum circumferens non 10 minore aerum spatio noctu sub terras quam supra terras interdiu creditur exaltari, quod multorum quidem et nostrorum et saecularium literarum testatur auctoritas. Sed nos unius patns Augustim testimonium ponere sat est. Dicit in libro quaestionum Euangelii secundo septuaginta duorum discipu-

‘>/a r2 Sqq'

Beda; DT " ; BaSiL’ Hex- VI» 8 >' Isid-> Etym. V, xxx • DDT 8

,/,DDT‘-

67 autem om. R

»/* Cf. Aug.. Ep. CXCIX. ,8.

68 triens Mu2 J2

?

1 ji3 d

quinta et semis u

css is c*

7 S2i

M M\t0mnem BEHLKR; omne/uel nomine A* eZ 5 'P M“;SUPm N aut R » inlustrantis TV 9 semper secum A ubicumque M' 10 minori C aerum] dierum MA 13 testimonium om. J1 qui dicit K2 L2 iV2 S2 14 Ixx disc. B

nvmqvam]

(mg.)

Sc. causa breuitatis dicebant euangelistae hora quasi sexta

” ZT, ?\C' qUa Iulius -i-, Augustus-iiii-, September -vii-,October-ii-, Nouember-v-, December •vii-. Qui uidelicet regulares hoc specialiter in-

55 docetur C1 5(5 autem] hoc P1 57 incipiant BFKMuR regulari Mu december B 59 ab C auctoritate C -tandi L 62 emitentur K et om. C1 expleditius Mu 66 percurrat C 2R ; percurrit C‘ ; om. J"1

XXI, 1 et quae K eidem P1 4 quia Mu 8 quia Mu

kalendis B in om. C1

idem B 58 (51 computando] 64 romanus Mu

2 inuneienda/uel -um L. facis] facit B 6 febr. vi L

3 diem] 7 vi] v B

54 contenta] Sufficiens. qvae] Praedicta. 56 transitorie] Non debemus transire hoc. hoc] Id est quomodo fit luna in kl. quasque. 57 qvidam] Sc. sicuti rustici computatores. (wg.) septembrio] Quamuis enim diuerse ponamus regulares diuerseque annum incipiamus, tamen eadem luna inuenitur et apud nos et apud illos in kl. Septembris, et in kl. omnium mensium, nisi (G/. : Id est primo illorum, et ultimo nostro.) -XVIIII0- anno ubi saltus fit. Illas enim epactas habent illi semper in kl. Septembris, quas nos in kl. Ianuarii habebimus. Illi enim a Septembri incipiunt annum ibique mutant epactas, et nos similiter a Ianuario incipimus annum et ibi mutamus epactas, et epactae faciunt illam conuenientiam. 59 posvimvs] Id est Ianuario -VIIII-, reliqua. avctoritatem] Incipere a Septembrio. 64 romanos] Id est a Ianuario. 66 procvrrat] Computatio. XXI, 2 hvic] Argumento praedicto. 3 aliis] Sc. non praedictis. 4 hoc] Argumento praedicto. 8 {mg.) qvi] Quota enim feria fuerit in -VIIII0- kl. Aprilis, tot concurrentes erunt in ipso anno. Si autem -VIIa- feria ibi (Gl. : Sc. quia ultra -VII- dies non ascendit septimana.) fuerit tunc in ipso anno non fiunt concurrentes, sed quot regulares habet unusquisque mensis, totam feriam habebit ipso anno in kl.

350

DE TEMPORVM RATIONE XXI-XXII

dicant quota sit feria per kalendas eoanno quo septem concur10 rentes adscripti sunt dies. Caeteris uero annis addes concurrentes quotquot in praesenti fuerint adnotati ad regularesmensium singulorum, et ita diem kalendarum sine errore semper inuenies. Hoc tantum memor esto ut cum imminente anno bissextili unus concurrentium intermittendus est dies; eo tamen nume15 ro quern intermissurus es in Ianuario Februarioque utaris, at in kalendis primum Martiis per ilium qui circulo continetur solis computare mcipias. Cum ergo diem kalendarum, uerbi gratia, Ianuariarumquaerere uis, dicis Ianuarius ii-; adde concurrentes septimanae dies qui fuerint anno quo computas, ut20 puta -iii- ; fiunt-v-. Quinta feria intrant kalendae Ianuariae. Item anno qui sex habet concurrentes, sume -v- regulares mensis Martii ; adde concurrentes sex, fiunt undecim ; tolle septem, remanent quattuor. Quarta feria sunt kalendae Martiae. XXII. Argumentum De Qualibet Luna Vel Feria Est etiam uetus argumentum, non modo de kalendarum uerum et de quorumlibet inter kalendas dierum luna uel feria dignoscenda repertum, aliquanto quidem grauius ad 5 discendum, sed maiorum tamen nobis auctoritate contraditum

10 ascripti... concurrentes om. Sl addis F 11 quodquod BL1 regularis mensum Mu 12/13 inuenies] repperies M repperies semper C 13 cum om.M2 anoAf« lOatqueJcirculo om. Mu ; in circulo CR 17 computari L 18 dicis om. M 19 fuerunt C2F quo] qui C1 19/20 utpote K 21 regulari Mu 23 feria quarta M ; quartae feriae K in kalendae B XXII, 2 de om. P 3 et om. M interkalatione P2 dem om. Ml 5 tamen] tunc Mu2P1

4 quando C1

qui¬

9 septem] In ipso enim anno non adduntur concurrentes regularibus quia ultra • VII- non ascendit ebdomadae dies. 10 annis] Id est quando non sunt •VII* * concurrentes. 13 anno] Id est -IIII°- anno semper. 13/14 (mg.) bissextili] Quartus annus a bissexto dicitur semper bissextilis, quia in ipso anno fit semper bis -VI0- kl. in Martio. intermittendvs] Sc. a Martio in antea. dies] Id est pretermittendus. Praetermittitur enim una dies propter bisextum, et ubi •VII0- kl. deb... esse -VI0- kl., -VIII0- kl. fit. 15 intermissvrvs] Sc. a Martio in antea. tanvario] Sc. in Ianuario et Februario qui sunt semper ante bisextum non intermittitur ilia dies, sed a Martio qui fit post bisextum usque in finem anni intermittitur. 16 (mg.) at] Sc. quamuis in -VI0- kl. Martii ponatur bisextus, tamen in kl. Martii accipitur ille numerus qui post dimissum numerum ponitur in circulo. primvm] Primitus. illvm] Numerum. circvlo] Sc. post ilium qui intermittitur. 19/20 vtpvta] Forsan in ipso anno fuit bi... tern ... hoc..., id est quando tre... currens ...fiunt. 20 intrant] In ipso anno quando tres concurrentes fiunt. XXII, 2 modo] Solum. 3 qvorvmlibet] Qualibet. kalendas] Sc. duorum mensium. aliqvanto] Parumper. 5 discendvm] Sc. est quam praedicta argumenta. maiorvm] Auctorum.

DE TEMPORVM RATIONE XXII

351

atque ideo minoribus nostra aeque solertia tradendum. Si ergo uis scire hoc uel illo die quota sit luna, computa dies a principio mensis Ianuarii usque in diem de quo inquiris et, cum scieris, adde aetatem lunae quae fuit in kalendis Ianua10 riis, partire omnia per -lviiii- et, si amplius-xxx- remanserint, tolle triginta ; et quod superest ipsa est luna diei quam quaeris. Item si uis scire hoc uel illo die quota sit feria, computa dies a kalendis Ianuariis usque in diem de quo inquiris et, cum noueris, adde feriam quae fuit die kalendarum Ianuariarum 15 (et si bissextilis annus est, etiam bissexti diem postquam tran¬ sient augmentare memento) ; partire omnia per septem, et quod remanent diem tibi septimanae quae sit ubicumque quaeris ostendet. Quod ita solum sine labore currit argumentum si numerum mensium singulorum per kalendas, nonas, 20 et idus memoriter decantare consuescas :

25

jo

Ianuarius in kalendas i-, in nonas -v-, in idus -xiii-. Februarius in kl. -xxxii-, in non. -xxxvi-, in id. -xliiii-. Martius in kl. -lx-, in non. -lxvi-, in id. -lxxiiii-. Aprilis in kl. -xci-, in non. -xcv-, in id. -chi-. Maius in kl. -cxxi-, in non. -cxxvii-, in id. -cxxxv-. Iunius in kl. -clii-, in non. -clvi-, in id. -clxiiii-. Iulius in kl. -clxxxii-, in non. -clxxxviii-, in id. -cxcvi-. Augustus in kl. -ccxiii-, in non. -ccxvii-, in id. -ccxxv-. September in kl. -ccxliiii-, in non. -ccxlviii-, in id. -cclvi-. October in kl. -cclxxiiii-, in non. -cclxxx-, in id. -cclxxxviii-.

XXII, 12/18 ps.-Dion., Arg. X. in CLM 14456, foil. 65v-67r.

21/32

ps.-Anatolius io;

Comp. Hib.

7 uis ergo B 8 inquires C1 9/10 ianuarii R ; -ias CM 11 est om. Mu1 quem CFLMuPS 14 ianuarium usque in diem de quo inquiris et Mu * 15 et om. Mu1 est om. Mu1 16 argumentare P momento R partiri Mu 17 remanet BC tibi] ubi Mu 18 ostendit CL. /-dat F 19 numero C 20 te decantare Mu asuescas C2 21 kl. ccclxvi F non. vi F 30 idus cxcvii L

6 ideo] Quia maiores nobis tradiderunt. tradendvm] Est. 7 hoc] Praesenti. 9 scrERis] Numerum dierum. adde] Sc. ad illos dies. lvnae] Siue prima, siue qualiscumque. 10 omnia] Id est per duos menses lunae. Lvini] Dies. amplivs] Sc. etsi minus-XXX- remanserint, ‘ipsa est luna’. 11 svperest] Id est supra -XXX-. 14 noveris] Numerum dierum. ianvaRrvM] Siue fuerit prima, siue qualis[cumque], 15 bissexti] Sc. unam tantum. postqvam] Bisextus. 15/16 transierit] Id est a Martio in antea. 16 avgmentare] Augere. septem] Dies. 17 remanent] Vltra -VII-. 21 1] Vnam diem. v] Sc. de diebus dicit, non de lunis. 22 xxxii] Sc. quia ab id. Ianuarii usque ad kl. Februarii sunt -XVIIII- dies (G/. : Id est cum kl.) -XIII- enim et fiunt .XXXII..

•xvmi-

352

DE TEMPORVM RATI ONE XXII

Nouember in kl. -cccv-, in non. -cccviiii-, in id. -cccxvii-. December in kl. -cccxxxv-, in non. -cccxxxviiii-, in id. -cccxlvii-.

Si ergo scire uis, uerbi gratia, anno quo per kalendas Ianuarias nona est luna, quota sit luna in kalendas Maias, dicito Maias 35 in kalendas -cxxi-, tolle kalendas, remanent -cxx- ; adde -viiii-, fiunt -cxxviiii- ; partire per -lviiii- (quinquagies nouies bini cendecusoctus), tolle -cxviii-, remanent -xi-. Vndecima est luna in kalendas Maias. Si uis scire quota est luna in xv-kalen¬ das Iunias, dicito Iunius in kalendas -clii- ; tolle -xv- kalendas 40 Iunias, remanent -cxxxvii- ; adde -viiii-, fiunt -cxlvi- ; partire per -lviiii- (quinquagies nouies bini cendecusoctus), tolle -cxviii-, remanent -xxviii-. Vicesima octaua est luna in -xv- kalendas Iunias. Si uis scire quota est luna-vii-idus Decembres, dicito December in idus -cccxlvii- ; tolle -vii- idus, remanent -cccxl- ; 45 adde -viiii-, fiunt -cccxlviiii-, partire per -lviiii- (quinquagies nouies quini-ccxcv)-, tolle-ccxcv-, remanent-liiii- ; tolle-xxx-, remanent -xxiiii-. Vicesima quarta est luna die memorato. Iuuat huiusce argumenti usum si calculator ultima quinquagesimae nonae partis diligentius memoriae commendat : quin50 quagies nouies seni -cccliiii- ; quinquagies nouies quini -ccxcv- ; quinquagies nouies quaterni -ccxxxvi- ; quinquagies nouies terni -clxxvii- ; quinquagies nouies bini -cxviii- ; quinquagies nouies asse-lviiii-. Eodem ordinediem septimanae quocumque uolueris tempore adiuncto kalendarum Ianuariarum die 55 requiris. Si enim uis scire, uerbi gratia, anno quo kalendae

32 cccxlvii et in ultimo die ipsius mensis ccclxv hoc est pridii kl. ianuarii M 33 uis scire R 34 maius1 L maius2 5 33 tolle ... cxx om. C1 37 cendecus M; cendecusocto C xviii Mu 37/38 luna est C 38 est] sit K in om. R kalendas om. P 39 tollo Mu 39/40 kalendas iunias om. P 40 iunius S 42 est om. Cl 43 iunii M in septidus/uel vii idus K 44 idibus1 K idus2 om. P2 45 quinquaies (etc.) P 40 quini fiunt tolle K 2 48 iuuatque huius J" huiuscemodi C 49 commendet L2 51 quater FS 53 die P2B 55 uerbi gratia si enim K

32 cccxlvii] Sc. ab idibus habet December usque ad finem -XVIII- dies, quia fiunt simul -CCCLXV- dies. Ideo autem non computauit illos quia appellationem Ianuarii habent non Decembris, et non computat idus, sed ab idibus, et ideo -XVIII-sunt tantum. 35cxxi] Sc.dediebusdicitnondelunis. kalendas2] Sc. Maii. viiii] Propter nonam lunam Ianuarii. 37 cendecvsoctvs] Id est • CXVIII-. cxvni] Quod enim ultra diuisionem -LVIIII- dierum remanet, pro luna accipe. 38 xv] Id est -XV- dies usque ad kl. Iunii. Non quaerit enim lunam kl. Iunii, sed lunam -XV0- kl. Iunii. 40 viiii] Sc .propter nonam lunam Ianuarii. 42 octava] Sc. quando nona est luna in kl. Ianuarii. 43 vri] Quia non quaerit lunam iduum, sed -VII°- iduum. 45 viiii] Propter lunam Ianuarii. 47 memorato] Id est -VII0- id. Decembris. 48 vltima] Neutraliter. 48/49 qvinqvagesimae] Id est ut scierit quot -LVIIII- fuerint ibi, et quod dies fecerint. 50 cccliiii] Iste est annus lunae. 53 eodem] Id est sicuti lunam, sic et feriam.

DE TEMPORVM RATI ONE XXII-XXIII

353

Ianuariae quinta feria celebrantur, octauo kalendarum Octobrium die quota feria sit, dicito: October in kalendas -cclxxiiii-, tolle -viii- kalendas Octobres, remanent -cclxvi- ; adde quintam feriam quae fuit in kalendis Ianuariis, hunt-cclxxi-; partire 60 per -vii-(septies triceni ducenti decus, septies octoni quinquais sexis), remanent -v-. Quinta est feria per octauo kalendas Octobres. XXIII. De Aetate Lunae Si Quis Computare Non Potest Quod si adeo quisque deses uel hebes est ut absque omni labore computandi lunae cursum scire uoluerit, innitatur al¬ phabets quae in annali uidet libello iuxta cursum distincta 5 lunarem, ubi duos lunae circuitus, id est quinquagenos et nouenos dies, terna tenent alphabeta. Et quamcumque literam luna in hac aetate semel habet, eandem per totum annum simili modo notatam in eadem semper aetate habere non desi¬ st, nisi forte, quod tamen raro accidit, embolismorum haec 10 ratio immutet. Verbi gratia, anno tertio cycli decemnouenalis, luna quae triginta dies habitura est semper ab a nudo incipit,

XXIII, Tabula infra, p. 354 ; etiam PL XC, 755-756. Vide Hispania Sacra VII P- 27- Cf. Tabula ps.-Hieronymi, PL XC, 805D-808B, quae in codd. Genevens., Univ. 50, fob 163* Vat. Pal. lat. 1447, fol. n*, etc. passim exstat(uide Bibl. de l’Ecole des chartes XXIII (1862), p. 30).

C1954)>

50 celebratur L1 octobres om. P2

57 quae feria BCR 60 ducen B

clxxiiii Mu

58 viiii R

kalendas

XXIII, 1 item de M lunae aetate K qui MuP computari R 2 dese 2/3 labore omni F 3 cursum lunae S cursu B imitatur R1 4 annuali Mu 6 quacumque Mu 8 notata B semper om. i-1 8/9 desinet BL1R 9 tamen] tunc C 10 immatet J decennoualis R 11 semper om. C1 incipit quae Mu2

B

58 vin] Sc. quia non quaerit feriam kl., sed-VIII0- kl.. Praesens enim appellatio tollitur in hoc. 60 vn] Propter -VII- dies septimanae. triceni] Id est septies -XXX-. qvinqvais] Id est -LVI- quia hoc remanet de •CCLXXI-. XXIII, 2 qvod] Id est quia. (mg.) qvisqve] Ex primo alphabeto Annalis Libri intelligitur ista ratio. deses] Piger. hebes] Tardus. 3 innitatvr] Stabiliet se. 3/4 alphabetis] Ex. 4 libello] Inde enim intelligitur cursus lunae. 5 lvnae] Id est duo menses lunae. circvitvs] Id est de prima ad primam. 6 novenos] In •LVIIIL enim diebus continentur duo circuitus lunae. Id est •XXVIIIL dies et dimidia bis. 7 aetate] Qualicumque. semel] Id est una uice in anno. eandem] Literam. 8 modo] Id est siue sine, siue sub, siue supra. habere] Luna. 9 accidit] Id est in -VIII0-, et -XI0-, et -XVIIII0- anno. haec] Praedicta. 10 tertio] Sc. ideo a ‘tertio’ incipit, quia ibi est prima luna in kl. Ianuarii. 11 lvna] Sc. prima. (»£.) triginta] Id est ilia prima luna quae -XXX- dies habet facit hoc, non quae -XXVIIILsemper] Id est per totum annum. nvdo] Id est sine punctis.

DE TEMPORVM RATIONE XXIII

354

15

secunda est in b, tertia in c, similiter nudis, id est nullo puncto adnotatis ; et sic ex ordine suae litera quaeque seruat aetatem lunae. Item luna quae undetriginta dies habitura est ab l subnotato incipiens, secunda semper in m, tertia est in n simili figura notatis ; et sic ex ordine recurrens luna suam cuique literae restituit aetatem. Discernendi enim gratia primum de Aetas Lvnae in Alphabetis Distincta

I 11 III nil V VI VII VIII IX X XI XII XIII xnn XV XVI xvn xvm XIX XX XXI XXII XXIII xxiiii xxv XXVI xxvu XXVIII XXIX XXX I n ill un V VI VII VIII DC X XI XII XIII XIIII XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIII XXIIII xxv XXVI XXVII XXVIII XXIX

I

ii

m .n .0 p •q r s t a b c d c f g h i k 1 m □ 0 P q r s t u a. b. c. d. e. f. fn. i. k. 1. m. n. o. Pq. r. 3. t. U. .a b .c .d .e f 4 li .i k .1

.a .b .c d .e .f g h .i .k .1 m .n .0 ■P q .r ,3 t a b c d e f g h i k 1 m n 0 P q r 3 t U a. b. c. d. e.

t. g h i. k. 1. m. n. o. Pq r. i. t. u.

13 suam MP

12 13

mi

V

VI

vu

VIII

IX

X

XI

XII

a "i k b c .1 d .m n e .o f •P g h •q .r i k .3 .t 1 a m n b 0 c d P c q r f 3 g t h U i a. k b. 1 c. m d. n o e. f P s q r h. 3 i. k. t U 1. a. m. n. b. 0. c. d. P e. qr. f. s. g b. t. u. i. .a k. .b 1. m. X .d n. o. .e f P q 4 .n r. 8 .i k t. U. .1 m .a n .b .o X .d P .e •q .r .f .3 I .h .t

3. t. U. .a .b X .d .e .f g h i k .1 m n .o •P q .r .3 t a b c d e t g h i k 1 m n 0 P q r 3 t U a. b. c. d. e. f.

.r .s .t a b c d e f g h i k I m n 0 P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. 0. Pqr. 3. t. U. .a .b c d •e f •g h .i k .1 m .n .o •P •q

.f g h i .k .1 m .n .o ■P •q .r .3 t a b c d e f g h i k I m n o p q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. 0. Pqr. 3. t. U. .a b X .d .e

Pq r. 3. t. U. .a .b X .d .e .f •g ,h .i ,k .1 m .n .0 P q .r 3 t a b c d c i g h i k 1 m n o P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. o.

.o p q .r .3 t a b c d c f g h i k 1 m D O P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. 0. Pq r. s. t. u. .a b X .d •e f g h i .k .1 m n

X .d .e f ■g h

m. n. 0. P qr. 3. t. U. a .b X .d .c .f f .h .i k .1 m .n .0 P •q .r .3 t a b c d e f g h i k 1 m n o P q r 3 t U a b. c. d. e. (. g h. i. k.

.1 m .n .0 •P q .r .3 -t a b c d e f g h i k 1 m n ' 0 P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. gh. i. k. 1. m. □. o. P. qr. 3. t. U. .a .b X .d .e f g b ■i .k

m

g E. i. k. 1. m. n. o. P q••

quoque P

.k .1 .m .n .0 P q r .3 ,t a b c d e f g h i k 1 m n o P q r 3 t U a. b. c. d. c. f. g h. i. k. 1. m. n. o. P qr.

3.

t. U. .a .b

1.

14 est om. L1

XIII

XIIII

u. .a b X .d .e f g h

.t a b c d e f g h i k 1 m D o p q r 3 t U a. b. c. d. c. f. gh. i. k. 1. m. n. 0. Pq r. 3. t. U. .a .b X .d .e .f g .h .i .k .1 m .□ .o ■P -q .r

k .1 m .n .0 P q .r .3 .t a b c d e f g h i k 1 m □ o P q r 8 t U a. b. c. d. e. f. ? h. i. k. 1. m. n. o. Pq. r.

3. t.

.3

1

xv

Uh i k .1 m .n .0 ■P •q .r .3 •t a b c d e f g h i k 1 m D o P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. o. P q r. 3.

t. U. .a b X .d .e -f 1

XVI

XVII XVIII

r. 3. t. U. a .b X .d .e .f g ,h .i .k .1 m .□ .0 •P •q .r .3 t a b c d e f g h i k 1 m D 0 P q r 8 t u a. b. c. d. e. f. g h. i. k 1. m. n. 0. Pq-

•q .r .3 t a b c d e f g h i k 1 m □ o P q r 3 t U a. b. c. d. e. f. g h. i. k. 1. m. n. o. Pqr. 8. t. U. .a b X d .e f g n •i k

.1 m .□ -O •P

.e .f g h i .k I m n .o P q .r 8 ,t a b c d e f g b i k 1 m o 0 P q r 8 t U a. b. c. d. c. f. g b. i. k. 1. m. n. 0. Pqr. 3.

t. U. .a .b X .d

XIX o. p q r. 8. t. U. a .b X .d .e

A •g .h 4 ,k .1 m .□ .o P q .r 8 t a b c d c f g b i k 1 m □ o P q r 8 t U a. b. c. d. e. f. g b. i. k. 1. m. D.

10 lunam F

Luna. similiter] Sicut prima in -a- nudo. nvdis] ‘B’ et ‘c\ Id est per ordinem sicut literae sunt positae. 14 lvna] Prima. vndetriginta] Id est -XXVIIII-. 14/15 svbnotato] Id est sub punctis posito. 15 incipiens] Sc. est. 1 pars -XL- est. 16 qvadrais] Id est -XL-. 17 fore] Esse. 18 pernox] Id est per totam noctem. mvlti¬ plica] Id est -XV- lunas.

356

DE TEMPORVM RATIONE XXIIII

20 deni sexais). Duodecim horas, id est noctem integram, quinta decima luna perlustrat. Item si nosse uis sexta decima et septima decima et caeterae deinceps quot horas luceant lunae, recole per singulas quanto minus sint a triginta et inde computandi crepidinem strue. Verbi gratia, si nosse uis uicesi25 ma quinta quamdiu luceat luna, dicito quanto minus a triginta patebit quia quinque. Multiplica per quattuor (quater quini uies) ; partire per quinque (quinquies quaterni uies). Quattuor ergo horis splendet uicesima quinta, quomodo et quinta luna. Et quidem hoc argumentum tempore aequinoctiali 30 legitima fixum statione perlabitur, uerum longissimis in bruma noctibus uel item aestate breuissimis, quarum alias duodecim horarum spatium longe transcendere alias nequaquam ad hoc pertingere posse constat, qua ratione lunam duodecim horas lucere credamus ; nisi forte putamus non 35 aequinoctiales horas intelligendas sed singulas quasque noctes pro suae mensura longitudinis aut breuitatis in duode¬ cim particulas, quas horas uocitemus, aequa distributione findendas. 20 integram noctem S 22 horis P 23 a om. C2 27 partire ... uies om. B quater Af2 29 argumento R1 30 longuissimas K ; -ma F 31 noctibus in australi parte uel meridiana P2 alius P2 35 horis P2 36 mensur S longitudini Mu breuitates P1 ; breuietates F 37 hora P1 uocitemus horas C stributione B

20 dvodecim] Sc. in aequinoctio fit hoc. integram] Id est lucere lunam • XVam-, in -XII- horis naturaliter. 23 lvnae] Id est omnes illae lunae. singvlas] Lunas. inde] Id est ex hoc quod minus habent a -XXXa-. 24 cre¬ pidinem] Finem. strve] Ordina. 26 patebit] Apertum erit. qvinqve] Sc. habet minus a -XXX-. mvltiplica] Id est -V6-. qvattvor] Punctos. 27 vies] Puncti. qvinqve] Propter horam. Punctos. 28 qvinta1] In decrescendo. 29 lvna] In crescendo. argvmentvm] Quot horis luna luceat. aeqvinoctiali] Id est ut luna plena luceat in -XII- horis. 30 perlabitvr] Currit. 30/31 brvma] Hieme. 31 noctibvs] Sc. quae habent •XVIIF horas. aestate] Quae habent -VI- horas tantum. qvarvm] Noctium. 32 longe] Multum. 33 hoc] Id est ad -XII- horas. Id est in aestate. lvnam] Plenam. 35 aeqvinoctiales] Sc. illas -XII- in quibus plenilunium lucet. Id est aequales sicut in aequinoctio sunt, sed longiores uel breuiores. («£.)singvlas] Sc. dum -XII- horis tantum dicit semper lucere lunam -XV4111necesse est hiemalem noctem quae est longior in -XII- horas maiores partire, aequinoctialem uero et aestiuam noctem quae est minor in -XII- horas minores diuidere. Quod nequaquam fieri potest.

DE TEMPORVM RATIONE XXV

357

XXV. Quando Vel Quare Luna Vel Prona Vel Supina Vel Videatur Erecta Sunt qui auras explorare conati dicant lunam nouam quoties supino cornu utroque uidetur tempestuosum mensem, 5 quoties erecto uno serenum portendere. Quod longe aliter esse naturalis ratio prodit. Quid enim ? Numquid credibile est lunae statum, qui fixus in aethere permanet, pro subiacentium mutatione flabrorum uel nubium posse aliorsum quam fuerat conuerti, et earn quasi futurae metu tempestatis aliIO quanto altius cornu quam naturae ordo poscebat attollere, maxime cum non omnibus in terris idem fluctuantium possit existere flatus aurarum ? Lunae autem status idem eademque sit pro uariante solis digressu conuersio. Dicunt enim earn, sicut et beatus Augustinus in expositione Psalmi decimi docet, 15 non habere lumen proprium, sed a sole illustrari. Sed quando

cum illo est, earn partem ad nos habere qua non illustratur, et ideo nihil in ea lucis uideri ; cum autem incipit ab illo recedere, illustrari ab ea etiam parte quam habet ad terram ; et necessario incipere a cornibus, donee fiat quinta decima contra 20 solem. Tunc enim sole occidente oritur, ut quisquis occidentem

XXV, 3/5 Isid., DNR XXXVIII. 20/26 Aug., Ep. LV, 6-7.

1 o/2B Aug., in Ps. x, 3 ; cf. Vegetius iv,

40-41.

XXV, 1/2 ue! uideatur erecta luna uel prona uel supina F sopina KS 3 dicunt CUMuPRPS* 5 unum B 8 matatione S flauorum B ; -rem T1 10 qua C1 12 est idem K 13 sit om. M1 ; fit K prouariae ante Mu 14 ait in P 17 nihil potest K in ea om. C1

XXV, 1 prona] Id est contra solem. 3 conati] Temptantes. 5 porten¬ Ostendere. qvid] Id est quomodo est hoc ? 8 flabrorvm] Spirituum uenti. 9 eam] Et numquid. 11 omnibvs] Pluit in una terra et non in alia. 12 existere] Pluuia uel tempestas. eademqve] Sc. in omnibus terris. 13 dicvnt] Veritas [ ?]. 14 decimi] Id est in Domino confido [ ?]. 16 illo] Sole. Id est in coitu. partem] Id est prima uel -XXXa-. habere] Dicunt. qva] Sc. dum tota est sub sole, illuminat sol superiorem partem eius, et non inferiorem ad terram, non ... pertingens et... rem eius pa...(in cod. Valentianensi 174, eodem loco : non inferiorem quae est ad terram. non ualens pertingere inferiorem eius partem). illvstratvr] Id est a sole. 17 ea] Parte. illo] Sole. illvstrari] Dicunt eam. parte] Et obumbrari ab ea parte quam habuit in coitu ad solem. 19 necessario] Sc. dum statim non potest esse plena. decima] Tunc enim non est cornuta sed plena. 20 tvnc] Id est -XVa-. occidente] Sc. quia tunc penitus recessa est a sole. Et sole oriente occidit. (mg.) Prima luna apparet solummodo uespere in occidente, descendente sole ad inferiora. Quamuis enim in omnibus partibus caeli fiat sepe prima, in oriente et meridie et aliis in locis, tamen non uidetur prima nisi in occidente propter splendorem solis quia aliis in locis simul sunt supra terram. Plena autem uespere in oriente et mane in occidente necessario uidetur, quia plena in •VI- signis semper distat a sole, et plena luna fit nocte supra terram et die sub terra. Prima autem fit nocte cum sole sub terra, et die cum sole supra terram. oritvr] In oriente. dere]

DE TEMPORVM RATIONE XXV

358

solem obseruauerit. Cum eum coeperit non uidere, conuersus ad orientem lunam surgere uideat ; atque inde ex alia parte cum ei coeperit propinquare, illam partem ad nos conuertere qua non Ulustratur donee ad cornua redeat, atque inde omnino 25 non appareat. Quia tunc ilia pars quae illustratur sursum est ad caelum, ad terram autem ilia quam radiare sol non potest. Cum ergo die crescente sol a meridianis plagis ad boreales paulatim partes ascenderit, necesse est luna quae eo tempore nata est ociori transitu solem ad borealia signa praecurrat. 30 Atque ideo cum noua post occasum solis uidetur, quae ad septentrionem Solaris occasus occasura est, nimirum non iuxta sed supra solem sita est, quo inferiora eius illustrante, aequalia pene cornua protendere et instar nauis supina ire uidetur. At reuerso post solstitium aestiuum ad inferiora et 35 australia cursu solis, luna quoque illis nata mensibus, ad inferiora cursim tendat necesse est. Vnde fit ut quae ad australem partem solis qui occiderat occasura est ; absque ulla dubietate cum primo post occasum solis apparet non iam supra ilium, sed iuxta ilium, ad meridiem posita uidetur. 40 Atque ideo aquilonalia eius latera sole aspectante cernitur erecta progredi. Semper enim luna auersis a sole cornibus,

41/42 cf. Aug. Ep. LV.

22

partem

B2P2R2S2 ; meridie B

BP1 cursu

40

30 P1

Solaris

C2

ad om. B

aquilonialia

B

33 protendere/uel por. P 33 cursum 37 occiderit C1 38 accasum S 39 eius om. C1 41 a om. M

22 inde] A -XVa-. alia] Id est in aliis -VI- signis quae tunc sunt sub terra. 23 ei] Soli. propinqvare] Luna. convertere] Dicunt. 24 donec] Vt •XVIIa- et reliqua sicut in crescendo. 23 appareat] Id est in coitu. tvnc] Sc. quando prima est. 26 radiare] Quia non potest pertingere illam partem ad terram tunc. 27 boreales] Aquilonares. 28 {mg.) necesse] Sc., propter illas lineas latitudinis signiferi, quas graditur luna sine sole siue in ascensu siue in descensu, et propter -IIIIor- punctos quibus prima luna antecedit solem, et propter obliquitatem signiferi. qvae] Vt. 28 nata] Id est prima. ociori] Velociori. solem] In -IIIIor- enim punctis distat a sole, id est antecedit prima luna. 30 qvae] Luna. 31 septentrionem] Aquilonem. occasvs] Plus enim occidit aestiuo ad aquilonarem sol, quam hieme, et luna in hoc eum antecedit. 32 ivxta] Sc. propter uelociorem transitum in signifero. Qvo] Sole. eivs] Lunae. Id est post primam lunam usque ad •XVa-. illvstrante] Quia cum luna superior est, inferiora eius illustrat sol. 33 protendere] Elongare. 33 nata] Id est prima. 36 inferiora] Sc. dum solem in ■IIIIor- punctis semper antecedit siue in ascendendo siue in descendendo luna prima. 39 svpra] Sicut inaestate. illvm] Solem. ivxta] Sc. ideo iuxta et non infra, quia minimum tunc separata est a sole. Non enim separatur prima nisi in •IIIIor- punctis. 40 ideo] Sc. quia iuxta. aqvilonalia] Sc. quae sunt aquilonalia postquam uidetur infra. eivs] Lunae. aspectante] Aspiciente. 41 erecta] Sc. non prona sicut quando infra uidetur. sole] Id est in aliam partem.

DE TEMPORVM RATIONE XXV-XXVI

359

rotundam sui partem pandit ad ilium. Cuius ordine rationis agitur ut quo dies longior, eo sit luna noua excelsior ; et quo breuior atque ad meridiem decliuior est dies, eo deiectior 45 noua luna cernatur. Et inde uulgi creuit opinio lunam cum supina et celsior incedit, turbines tempestatum ; cum uero erecta et in austros deiectior, tranquillitatem designare. Quia is nimirum status est anni uertentis ut sex mensibus quibus decrescit dies multo clementior sit aeris motus quam 50 reliquis sex. Eadem ratio est etiam lunae decrescentis, quare matutino in exortu nunc erecta nunc supina pareat. Eadem cur interdiu saepe prona procedat, nimirum solis earn radiis superiore ex loco tangentibus. Non ergo lunae conuersio, quae naturalis est et fixa, potest futuri mensis portendere 5 5 statum. Sed qui curiosi sunt huiusmodi rerum, coloris uel eius uel solis, uel caeli ipsius, aut stellarum, siue nubium mutatione, uel aliis quibuslibet indiciis saepe statum aeris qui sit futurus explorant. Denique lunam quartam, si pura fuerit, neque obtusis cornibus, dare reliquis diebus usque 60 ad exactum mensem indicium serenitatis existimant, et caetera talia. XXVI. Qua Ratione Luna, Cum Sit Situ Inferior, Superior Sole Aliquoties Videatur Nec mirari opus est cum lunam per australia signa curren-

55/58 Isid., DNR XXXVIII, 4. XXXVIII, 3.

58/61 Plin., Hist. nat. ii, 128 ; Isid., DNR

42 pandet Mu 43 noua luna P 44 meridie B procliuior C2R est] sit CMu deiectior B 46 et excelsior K2R2 incederet ClMMu 47 est et K 48 sex mensibus K 50 est om. Ml 51 paret L 52 interdium Mu prono P 53 superior B ; superiori P tanguentibus K 55 colores M 57 motatione J 59 obtunsis PRS2 61 alia L XXVI, 1 in situ C 2 uidetur K lunam C 3/4 concurrentem C2L

42 44

3 cum om. R1

luna B

signa

Solem. rationis] Praedictae. 43 excelsior] Sole ad aquilonem. Inclination deiectior] Sole ad australem. Inferior. 45 opinio] Estimatio. 46 celsior] Sole ad aquilonem, id est aestate. 47 erecta] Id est quando iuxta. deiectior] Id est quando descendunt ad austra¬ lia. 49 qvam] Id est quando crescit. 50 decrescentis] Sc. sicut crescentis uespere. 51 nvnc1] Aliquando. erecta] Sc. ‘erecta’ quia iuxta, ‘sopina’ quia superior, ‘prona’ quia inferior. eadem] Ratio. 52 interdiv] Per diem. 53 svperiore] Id est quando ad australia uadunt. conversio] Id est siue sopina siue erecta fit, reliqua. 54 portendere] Ostendere. 55 hvivsmodi] Id est quae res significauerint tempestates et pluuias. 56 eivs] Lunae. 59 obtvsis] Id est spissis. cornibvs] Sed acutis. reliqvis] Id est a -IIIIa- in antea. illvm]

declivior]

360

DE TEMPORVM RATIONE XXVI

tem multo inferius ac uicinius terrae quam solem cum hisdem moratur in partibus circuire uiderimus, quia uidelicet multo inferior non solum sole sed at Veneri ac Mercurio, quae infimae stellarum sunt, luna in confinio aeris hums turbulenti et puri decurrit aetheris. Denique multi philosophorum solem abesse a luna undeuiginti partes, quantas lunam ipsam a terra 10 prodiderunt. Pythagoras uero uir sagacis animi a terra ad lunam ■cxxvi■ milia stadiorum esse collegit, ad solem ab ea duplum, inde ad duodecim signa triplicatum. Sed merito quaerere ac mirari sollicitus quisque potest quare luna in solstitiali circulo decurrens tanto altior aestiuo sole currere tanto 15 breuiores uideatur facere umbras. Vnde paucis intimandum est quod hunc lunae progressum ultra solem in utraque caeli plaga, et australi uidelicet et septentrionali, signiferi gignat latitudo, porro in australi ipsa quoque lunae eiusdem deiectio iuuet. Siquidem signifer idem trecentis quidem -lxv- partibus 20 et quadrante per caeli ambitum longus sed -xii- est partibus latus ; harum duas tantum medias sol, luna omnes, peruagare 5

XXVI, 5/7 Plin.,nat. ii, 8, 36.39 ; ii, 10, 47-48. 8/12 ibid., ii, 21, 83. cf. supra, cap. XVI. 19/22 Plin., Hist. nat. ii, 16, 66-67.

18/19

4 terrae] aerrae P isdem P 5 quae J-1 6 soli/uel sole P 7 infima BC2 eius Kl 10 prodiderunt a t. K 11 cxxv R2 ' colligit BF 12 inde usque S2 13 mirare C1 curiosus/uel sollicitus M 14 tanto 2] quanto UMS2 ; tanto/uel quanto Mu 18 luna M 19 iuuat Rd-2 ; iubet F 20 longus om. K1 est om. P partitus M 21 peruagere MuP

XXVI, 4 hisdem] Id est australibus. 5 moratvr] Sol. partibvs] Sc. cum in eisdem partibus sunt sol et luna. Videtur tamen luna inferior. 7 infimae] Sub sole. tvrbvlenti] Id est inter aerem et etherem. 8 mvlti] Sc. dicunt quomodo inferior. 9 vndeviginti] Id est -XVIIII-. qvantas] Partes. 9 terra] Abesse. 10 pythagoras] Non indigens interrogatione. sagacis] Acuti. 11 img.') stadiorvm] Stadium habet -CXXV- passus {GI. : Sc. et est -VIII8- pars miliarii), miliarium mille passus, legua mille -D108passus, id est milliarium et dimidium. collegit] Sc. quae stadia faciunt -Xmilia leguarum et -D- leguas. 11/12 dvplvm] Sc. dupliciter. 12 ad] Ad solem. dvodecim] Id est ad firmamentum. triplicatvm] Tripliciter. 13 sollicitvs] Curiosus. 14 circvlo] Id est aestiuo tempore. Id est quando sol est in Cancro et luna cum illo. Semper enim luna antecedit solem siue ascendendo ad aquilonarem partem siue descendendo ad australem. In quanto enim uidetur altior in tanto breuiores umbras sole facit. Sol enim cum altior est in meridie, tunc breuiores umbras facit quam uespere. 15 breviores] Sole. pavcis] Exemplis. intimandvm] Ostendendum. 16 vtraqve] Id est siue in ascensu siue in descensu. 17 signiferi] Circuli. 18 in] In descensu. etvsdem] Sc. ‘iuuat’ ad hoc intelligendum quare altior uidetur. 19 {mg.) ivvet] Ipsa ‘deiectio’ qua uidetur esse deiectior sole in australi parte, iuuat ad hoc ut uideatur esse altior sole in aquilonari parte. 21 harvm] •XII- partium. pervagare] Percurrere.

DE TEMPORVM RATIONE XXVI

361

consueuit. Quae cum australes illius deuenit in locos, aliquanto humilior hiberno sole apparet, non solum quia uicinior est terrae, sed etiam quia quinque fere partibus aliquoties 25 siue etiam sex Solaris cursus terminos in meridiem transit ; et quanto amplius interiora austri penetrat tanto deiectior nostris, qui earn ab aquilone speculamur, paret obtutibus. At cum solstitiali graditur in circulo, aliquanto saepe elatior sole uidetur aestiuo ; quia, cum propinquior sit terrae quam sol, 30 quinque etiam uel sex partibus aliquando solis terminos ad aquilonem transcendit, et idcirco nostris obtutibus, qui in terra positi utrumque sidus de inferioribus aspectamus, tanto eminentior caeli culmina petere uidetur quanto magis boreales sese recipit in partes. Quod hoc probabitur exemplo : 35 intrabis noctu in aliquam domum pergrandem, certe ecclesiam, longitudine latitudine et altitudine praestantem, et innumera lucernarum ardentium copia pro illius cuius natalis est martyris honore repletam. Inter quas duae maximae ac mirandi operis fari suis quaeque suspensae ad laquearia 40 catenis, sed quae tibi ex his intranti uicinior ipsa quoque est subiacenti pauimento uicinior ; tanta autem uastitas domus, tanta est longe distantium celsitudo farorum, ut magis nocturno uisu lucem comasque flammarum quam ipsa ignium ualeas uasa dignoscere. Nimirum ubi faribus appropinquare 45 incipiens recto intuitu oculos ad faros et per faros ad contraposita laqueariorum uel parietis loca sustuleris, ilia tibi altior quae uicinior est farus apparebit ; et quanto accesseris, tanto tibi quae submersior est uidebitur esse suspensior, donee perspecta certius ueritate cuncta ut sunt posita cognoscas. Ita

22 cumque B 23 appareat P1 solum] solem T1 23/24 quinis terre B 25 meridie B 27 at] aut F 29 quia] qui B ; quae L, 30 aliquanto KL terminus J-1 33 eminentiora R a caeli P2 34 recepit B probatur BCMu2R / om. Mu1 35 docimum R 30 longitudine et C et1 om. P1 38 repleta Mu duae sunt KS2 39 operis om. S1 farus Mu ; fare P1 ; om. IP quoque S laquaria F 41 uicinior pauimento M autem est C1 fastitas F 43 quod J1 ueleas C1 44 foribus K2R ; faris P farus C 45/40 conposita Mu2 40 parietum P2 48 superior/uel suspensior K ; suspentior P

22

Luna. illivs] Solis. 23 vicinior] Natura et ueritate. 24 aliIn quanto elongatur, uidetur inferior. 25 meridiem] In austrum. 20 interiora] Quanto elongatur. 27 cvm] In ascensu. 30 sex] -XII- enim uias habetluna in latitudine signiferi dum sol non habet nisi duas medias. 33/34 boreales] Aquilonares. 35 pergrandem] Valde grandem. 30 praestan¬ tem] Excellentem. 37 innvmera] Id est innumerabili. 38 qvas] Lucernas. maximae] Sunt. 39 fari] Haec farus. Id est lucerna magna uel conca lucernae. 40 qvae] Farus. his] Duabus. 41 svbiacenti] Sicuti luna uicinior terrae est quam sol. pavimento] Terrae. vastitas] Magnitudo. noctvrno] Sicuti in sole et luna. 40 illa] Farus. 47 accesseris] Ad alteram quae inferior uidetur. 48 svspensior] Altior. qvae]

qvoties]

362

DE TEMPORVM RATIONE XXVI-XXVII

ergo et nos, infra duo magna caeli luminaria siti, quia utrumque habemus ad meridiem quo hoc quod inferius est in septentrionem se subrigendo magis magisque nobis appropiat, eo nobis oculos ad ilia et per ilia dirigentibus ad caelum, uidetur esse illo sublimius quod deiectius incedere manifesta 55 ratione patebit.

50

XXVII. De Magnitudine Vel Defectu Solis Et Lunae

5

10

De magnitudine uel defectu solis siue lunae, Plinius Secundus in opere pulcherrimo Naturalis Historiae ita describit : Manifestum est solem interuentu lunae occultari, lunamque terrae obiectu ac uices reddi, eosdem solis radios Inna interpositu suo auferente terraque lunae. Hac subeunte repentinas obduci tenebras, rursumque illius umbra sidus hebetari. Neque aliud esse noctem quam terrae umbram. Stati autem atque non menstrui sunt utrique defectus propter obliquitatem signiferi lunaeque multiuagos, ut dictum est, flexus, non semper in scripulis partium congruente siderum motu. Haec ratio mortales animos subducit in caelum ac uelut inde contempt antibus trium maximar um rerum naturae partium magnitudinem detegit. Non

XXVII, 2 sqq. Liber de Computo cxv (PL CXXIX, 1329) ; cf. Beda, DNR xxii. 4/19 Plin., Hist. nat. ii, 10, 47-50 ; cf. Aug., Ep. LV, 7.

50/51 utrumque sidus

C

52 adpropriat

B

54 quo

KM'R'S

2

eiectius

FMu XXVII, 1 de defectu KR 3 ita om. K2 descripsit C 5 eosdem om. Mu interposito B 6 repentina subduci Mu obducit L2 8 umbra B statu US1 ; statuti B2P2S2 non om. MuP2 11 mortalis C 13 magnitudine B

51 53

Sc. modo. inferivs] Id est luna. 52 svbrigendo] Eleuando. Luminaria. 54 illo] Sole. svblimivs] Aliud sidus luna. deiecSitu enim inferior est.

qvo] illa]

tivs]

XXVII, 1 Sc. de [N.B. de defectu codd. K, R] 3 pvlcherrimo] Facit enim pulcherrimum opus De naturis rerum. 4 interventv] Inter terram et solem. lvnae] Sc. in prima luna fit hoc. lvnamqve] Manifestumque. 5 obiectv] Inter solem et lunam. eosdem] Isti sunt uices. 0 avferente] Sc. auferenteque. lvnae] Radios. hac] Luna. svbevnte] Sub sole. Id est quando in una linea et in uno puncto sunt, sol superius et luna inferius, id est in prima luna. 7 rvrsvmqve] Manifestum. illivs] Terrae. Id est quando in una linea sunt, sol sub terra et luna et luna plena super terram, id est in centro. sidvs] Lunam. hebetari] Obscurari. 8/9 menstrvi] Non in unoquoque mense. 9 vtriqve] Solis et lunae. obliqvitatem] Qua ascendit aestiuo et descendit hieme. 10 flexvs] Cursus. semper] Sc. dum luna plures lineas habet, non fiunt in una linea. scripvlis] Mensuris. 11 sidervm] Id est solis et lunae. monstrales] Sc. tamquam de caelo uideremus sidera. 12 svbdvcit] Cum inde loquimur. inde] Ex caelo. trivm] Id est solis, lunae, terraeque. 13 detegit] Sc. ratio defectus. Manifestat, daret.

DE TEMPORVM RATIONE XXVII

363

posset quippe totus sol adimi terris intercedente luna, si terra 15 maior esset quam luna. Tertia ex utroque uastitas solis aperitur, non sit ut necesse amplitudinem eius oculorum argumentis atque coniectura animi scrutari immensum esse, qui arborum in limitibus porrectarum m quotlibet passuum milia umbras paribus laciat interuallis, tamquam toto spatio medius. Et pa,ulo post ; 20 Certum est, inquit, solis defectum non nisi nouissima primaue fieri luna, quod uocant coitum, lunae autem non nisi plena, semperque citra quam proxime fuerit ; omnibus autem annis fieri utriusque sideris defectus, statutis diebus horisque sub terra ; nec tamen cum superne fiant ubique cerni. Aliquando 25 propter. nebula, saepius globo terrae obstante conuexitatibus mundi intra ducentos annos Hipparci sagacitate compertum est. Sed ne gentilis tantum uiri dictis uideamur consummare capitulum, etiam ecclesiae doctores quid de hoc senserint quaeramus. Beatus Hieronimus interpretans Euangelii sen30 tentiam qua dictum est in domini passione tenebras factas super omnem terram : Qui scripserunt, inquit, contra euangelia suspicantur deliquium solis, quod ueris aestatisque temporibus accidere solet, discipulos Christi ob imperitiam super resurrectione domini interpretatos. Cum defectus solis numquam nisi 35 ortu lunae fieri soleat, nulli autem dubium est paschae tempore lunam fuisse plenissimam. 20/26 Plin., ibid, ii, 13, 56-57. DCD III, 15 ; Ep. CXCIX, 10.

31/36 Hier., in Matth. IV,

,

27

45

: cf. Aug s

14 posse P ; possit Mu 15 uastitas om. R1 16 amplitudine B 17 in mensium M 18 paribus] parili Mu 19 iaceat BF medius sol L 2 21 quot M caetum Mu 22 proxima S fuerint B 23 sideri B horis quae sut Mu 24 tunc/uel tamen P fiunt B 25 nubila RS2 ; -lam L 26 sagacitati L compitum Mu 27 uiri tantum BS tamen MuR 28 etiam et ecclesiae Mu 30 que Mu 31 uniuersam terram M 32 ueris] diuersis P certis statuisque Hier. ; ueris aestatisque/uel certis statuisque L ; ueris certisque P2 33 christi J-1 33/34 resurrectionem CRMu

14 terris] Sc. omnibus. intercedente] Inter terram et solem. 15 maior] Hie ostendit quia aequales sunt terra et luna. vtroqve] Elimento. Id est luna et terra. vastitas] Magnitudo. 16 eivs] Solis. 17 coniectvra] Argumentatione. immensvm] Sc. manifestum. esse] Solem. qvi] Sol. 17/18 limitibvs] Terminis. 18 porrectarvm] Longarum quarum sit una hie in Francia et altera in Burgundia. 19 intervallis] Spaciis. medivs] Sicut medius supra istam in Francia, sic et medius supra illam in Burgundia. 20 inqvit] Plinius. NovrssiMA] Id est -XXXs-. 21 plena] In. 22 citra] In circuitu. qvam] Plenam. proxime] Id est in -XIIIIa-. uel in -XVIafveRit] Certum. 24 svperne] Supra terram. vbiqve] Sc. etsi fuerint. 25 nvbila (sic in cod.)\ Nubes. globo] Rotunditate. (mg.) obstante] Talia enim sidera uidemus, quae non uident australes, et talia uident quae non uidemus, globo terrae obstante. Aut nos enim sumus in sublimiori terra quam illi, aut in inferiori. E latere enim sumus nos. convexitatibvs] Rotunditatibus. 26 hipparci] Fieri defectus. 27 viri] Plinii. 31 qvi] Sc. heretici. inqvit] Hieronimus. 32 deliqvivm] Defectum. 33 DrsciPVLOs] Suspicantur. 34 interpretator] Illas tenebras.

364

DE TEMPORVM RATIONE XXVIII XXVIII. De Effectiua Lunae Potentia

5

10

15

20

25

De effectiua lunae potentia beatus antistes Ambrosius in libro quarto Hexameron ita commemorat : Similia de lunae ratione conueniunt quae de consorte eius ac jratre memorauimus, siquidem in id se induit ministerium, in quod et /rater, ut illuminet tenebras, joueat semina, augeat frudus. Habet etiam pleraque a fratre distinda, ut quem toto die color humorem terrae siccauerit, eundem exiguae nodis tempore ros reponat ; nam et ipsa luna larga roris asseritur. Denique cum serenior nox est et luna pernox, tunc largior ros fertur arua perfundere. Et plerique sub aere quiescentes, quo magis sub lumine fuissent lunae, eo plus humoris se capite collegisse senserunt. Vnde et in Canticis dicit Christus ad Ecclesiam : ‘Quoniam caput meum repletum est rore, et crines mei guttis nodis.’ Turn deinde minuitur et augetur ut minor sit cum resurgit noua, et cum sit imminuta cumuletur. In quo grande mysterium est — nam et defedui eius compatiuntur elementa et, processu eius quae fuerint exinanita, cumulantur ut animantium cerebra maritimarum humida. Siquidem pleniores ostreae reperiri fcrantur multaque alia cum globus lunaris adolescit. De arborum quoque internis idem allegant, qui hoc usu proprio compererunt. Haec beati Ambrosii uerba etiam architedorum omnium ars et quotidianus usus adfirmat qui obseruandum praecipue docent ut a quinta decima luna usque ad uicesimam et secundam arbores praecidantur, ex quibus uel liburnae texendae uel publica

XXVIII, 3/21 Ambr., Hex. IV, iv, 35, 6.

,

7

.

29

13/14 Cant. 5,

.

2

22/32 Vegetius,

XXVIII, 2 deffectiua K ;-ue 51 3 sic conueniunt R 5 se id K Oluminet M 7 a fratre pleraque R tota CKR 8 exiguo R2 9 ipso Mu 11 sublimine R‘F llfuisseB 13 cant, canticorum P2 de ecciesia CAtu 16 est om. C1 17 defectu CMu quem K 18 exanita 51 18/19 maritimorum BMR 2S 2 19 feruntur LP 21 comperererunt R1 ; -ant F 22 ambrosi S etiam om. P1 23 obseruando B 25 uel1 om. P

XXVIII, 1 lvnae] Quid luna efficit. 3 hexameron] -VI- dierum. 4 fra¬ Id est sole. 5 indvit] Luna. frater] Sol. 6 illvminet] Sicut sol facit die. foveat] Sol die et luna nocte. 8 reponat] Restituat. 9 et] Differentia. Sol enim non habet rorem. larga] Habundans. 10 largior] Et ex hoc apparet quia habundans roris est. 12 capite] In. 14 repletvm] Sc. quia de rore commemorat. deinde] Differentia. 15 minvitvr] Quod sol non facit. 16 imminvta] Vsque ad •XVs,n-. Qvo] In minuendo et crescendo. 17 processv] Aucmento. 18 exinanita] Euacuata. 19 hvmida] Pisces. ferentvr] Narrantur. 20 alia] Sc. et cum decrescit luna decrescunt ilia. adolescit] Crescit. 21 internis] Sucis. allegant] Id est affirmant, instruunt. 22 architectorvm] Qui tecta faciunt. 25 qvibvs] Arboribus. libvrnae] Naues magnae. texendae] Componendae. pvblicae] Regalia. tre]

DE TEMPORVM RATIONE XXVIII

365

quaeque sunt opera facienda. His enim tantum octo diebus caesa materies immunis seruatur a carie, reliquis autem diebus praecisa etiam eodem anno interna uermium labe exesa in puluerem uertitur. Qui hoc quoque obseruant ut post solstitium aestiuum, id est post mensem Iulium et Augustum usque ad kalendas Ianuarias materies caedant, his namque mensibus, arescente humore, sicciora et ideo jortiora sint ligna. Sed et lapis selenites in Perside potentiae lunaris effectum mirifice demonstrat, qui lunae continens imaginem fulgore candido niueoque 35 translucet, atque iuxta cur sum astri ipsius uel augeri die bus singulis perhibetur uel minui. His consentanea Basilius Caesareae Cappadociae reuerentissimus antistes in sexto Hexameron libro scribit, dicens: Opinor autem quod et animalibus creandis ceterisque omnibus quae terra producit non parua confertur ex lunae mutatione formatio; modo enim laxiora eorum corpora uidentur et uacua cum senescit, modo integra et repleta cum crescit, quoniam humorem quemdam cum calore permixtum internes his latenter injundit. Quod ita esse demonstrant hi qui sub diuo dormientes lucente luna postquam surrexerint ; inueniunt capita sua largissimo rore madentia. Sed et recentes carnes, si sub lunaiacuerint, fluidamox putredine corrumpuntur. Idemqiie significat pecorinum cerebrum uel etiam uiscera marinorum animalium quae sunt humectiora, necnon arborum medullae. Et paulo post : Sed aeris motus hisdem ipsis commutationibus continetur, sicut lunae nouitas attestatur, quae ex longa plerumque serenitate subito nubium glomerationes et perturba30

40

45

50

33/3« Isid., Etym. xvi, 4, 6 ; 10, xxxvii, 181 ; infra, cap. XLIII.

7

; cf. Aug., DCD XXI, 5, 1 ; Plin. Hist. nat. 38/59 Basil., Hex. VI, 10-11 (uersio Bedae ?).

26/29 his enim ... uertitur om. sed inser. tin.

32 F

26 tantum tamen Mu om. S

vii R 27 curiae Mu 28/29 puluere B 29 sed et lapis selenites in perside qui hoc Mu ut] et F 30 aestium B 31 materias BFM2MuR1 32/33 sed ... perside om. Mu {cf. lin. 29). 33 silenites J -tis R2 lunaris potentiae CMu 33/34 demonstret Mu 36 perhibet B 37 capadotiae MS 38 scribsit F quia B 42 galore L1 ; algore R2 43 quo K hii CMu 48 sint Mu

27 immvnis] Cic [Cicero ?] sospes. carie] Putredo uermis. diebvs] Sc. omnibus. 28 labe] Putredine. exesa] Manducata. 29 qvi] Architecti. 30 aestivvm] Post -XII. kl. Iuliii. 33 selenites] Lunaris. Silene dicitur luna. perside] Non loci. 34 qvi] Lapis. continens] Rotundus est sicut luna. 35 astri] Lunae. 36 siNGVLrs] Id est in luna primi mensis. his] Verbis Ambrosii. 36/37 caesareae] Duae Cesareae sunt, id est Capadocia et Palestina. 37/38 hexameron] Id est -VI- dierum. 38 opinor] Estimo. 40 laxiora] Graciliora. 41 senescit] Luna. 43 qvod] Quia humorem infert. 44 divo] Caelo. 45 recentes] Nouae. 46 flvida] Humecta. 49 post] Basilius. 49/50 commvtationibvs] Lunae.

366

55

DE TEMPORVM RATIONE XXVIII-XXVIIII

tiones exsuscitat. Euriporum quoque meatus refluus hoc indicat, uel etiam reciprocatio syrtium quae uicinae habentur oceano, quas pro lunae schematibus, concitari locorum accolae prodiderunt. Euripi etiam in utraque parte soliti sunt propria leniter fiuenta conuertere reliquo omni tempore ; cum uero luna nascitur nullo modo possunt quiescere sed uehementi feruore semper exaestuant ; donee luna rursus appareat, sedationem commotis turbinibus allatura. XXVIIII. De Concordia Maris Et Lunae

5

io

Maxime autem prae omnibus admiranda tanta oceani cum lunae cursu societas. Qui ad omnem eius ortum omnemque occasum ipse quoque emisso sui feruoris, quod Graeci reuma uocant, impetu litora late contegat ; eodemque reuocato detegat ac dulces fluminum occursus salsis abunde commisceat simul et accumulet undis. Nec mora praetereunte luna recedens et ipse natiuae haec dulcedini mensuraeque relinquat. Tamquam lunae quibusdam aspirationibus inuitus protrahatur, et iterum eiusdem ui cessante in mensuram propriam refundatur. Sicut enim luna, iuxta quod et supra docuimus.

XXVIIII. Virg. Maro (ed. Huemer, p. 17, 2-7) ; ps.-Aug., DMSS i, 7; ps.Isid., DOC viiii ; Beda, DNR xxxix. 4/5 Vegetius iv, 42 ; cf. Isid., Etym. IV, vii, 11. 7/11 Ambr., Hex. IV, 7; cf. Isid., DNR, XL, 1. 11 supra, cap. XVII.

52 suscitat

CMu

54 schematicus

XXVIIII, 1 concordie Mu 3 qui] quia C 5 litore P naturali M -que om. Mu

Mu

56 nascitur luna

K

lunae et maris R 2 est tanta T2 ; tanto B eademque R 6 occursis P1 8 natiuae] 10 lunae vi R 11 superius M

52 evriporvm] Euripi dicuntur torrentus uel lacus marini. Eypuroc grece, id est torrens, uel Eurupe fluens et lacus est. 53 syrtivm] Arenosa loca quae mergunt naues. 54 qvas] Sirtes. schematibvs] Figuris. 55 evripi] Id est fiuenta circumiacentia mari. Id est torrentes et lacus. Iuxta mare enim fiunt talia. 56 convertere] In se. 58 appareat] Sc. plena. XXVIIII, 2 admiranda] Est 3 qvi] Oceanus. omnem] Id est quando oritur in oriente. eivs] Lunae. omnemqve] Quando occidit in occidente. 4 fervoris] Id est accessus. qvod] Id est illud nomen quod est feruor. 5 contegat] Cooperiat. eodemqve] Impetu. revocato] Ad se. 6 dete¬ gat] Discooperiat. commisceat] Ille oceanus. 7 accmvlet] Augeat. nec] Sine. praeterevnte] Ortum uel occasum. 8 ipse] Oceanus. haec] Flumina. mensvraeqve] Natiuaeque. 9/10 protrahatvr] Oceanus. 10 eivsdem] Lunae. (wg.) cessante] Vis lunae est ab ortu usque ad centrum supra terram, et ab occasu usque ad centrum sub terra. Tunc enim compellit luna semper mare inundare. A centro enim superiore reliquens ortum uadit in occasum, et a centro inferiore relinquens occasum uadit in orientem et tunc recedit semper mare in semet ipsum, et etiam ibi uis lunae est. 11 lvna] Sc. qualiscumque.

DE TEMPORVM RATIONE XXVIIII

367

•iiii- punctorum spatio quotidie tardius oriri tardius occidere quam pridie orta est uel occiderat solet, ita etiam mads aestus uterque, siue diurnus sit et nocturnus seu matutinus 15 et uespertinus, eiusdem pene temporis interuallo tardius quotidie uenire tardius redire non desinit. Punctus autem quin¬ ta pars horae est, quinque enim puncti horam faciunt. Vnde fit ut, quia luna in duobus suis mensibus, id est diebus -lviiii-, quinquagies et septies terrae orbem circuit, aes20 tus oceani per tempus idem geminato hoc numero, id est •c- et quattordecim uicibus, exundet ad superiora et tot aeque uicibus suum relabatur in alueum. Quia luna in .xxviiiidiebus uicies octies terrae ambitum lustrat et in -xii- horis, quae ad naturalis usque mensis plenitudinem supersunt, 25 dimidium terrae circuit orbem ; ut quae, uerbi gratia, prae-

12 oceidcrd 17 est om.CMu faciunt horam C 18 utque B suis] sit t 19 quinquaies {etc.) P 19/20 aestas P 21/22 et tot aeque] totidemqjCJ *' t0ta aequl B 22 relabltur P ad Mu 25 dimidium] diebus midium R1

12

24 qui BCFKM2MuS1 terrae L1

usque

In oriente. occidere] In occidente. 13 pridie] Priori die. Accessus. divrnvs] Media die. noctvrnvs] Media nocte. sev] Sc. seu tertia hora, reliqua. Omnibus enim horis oritur luna et occidit, et bt accessus et recessus omnibus horis, quamuis non hoc dixerit. 15 pene] 'im°r; Pur>ctorum. {mg.) ‘Pene’ dicit quia non solum uenit tardius in -IIIIorpunctis, sed etiam uenit tardius in semiuncia unius horae et triente unius momenti sicut dictum est. Non tamen -V°- punctis, id est una hora integra tardius uenit. \mS-) tardivs] Verbi gratia, si hodie fuerit luna in coitu in oriente, eras orietur sol prius et luna in •IIIIor* punctis tardius, quia in illo cursu quem faciunt contra firmamentum antecedit luna cotidie solem in • IIIIor- punctis. Quam obseruationem lunae mirifice accessus maris obseruat. Si enim fuerit hodie matutinus accessus ad matutinum ortum lunae, eras non erit matutinus sed in •IIIIor- punctis tardius ent. Mane enim prius ueniet, et postea accessus in -IIIIor- punctis tardius. Vnde fit ut file accessus qui hodie est matutinus sit in -XVa- die uespertinus, et qui uespertinus in -XVa- die matutinus, idque fit propter -IIII01-. punctos tardius cotidie transmissos. 16/17 qvinta] Sc. non -IIIIor- secundum istam rationem. 18 vnde] Sc. quia mare sequitur lunam ad ortum et occasum in accedendo, et praetereunte luna ortum uel occasum in recedendo. 19 {mg.) qvinqvagies] Firmamentum enim uoluitur in -LVIIII- diebus, quinquagies nouies. Luna uero quamuis trahatur cotidie a firmamento non uoluitur in ipsis -LVIIII- diebus nisi quinquagies septies. Retrahit enim earn in duabus uolutionibus ille cursus quem facit contra firmamentum, quia interim dum firmamentum quinquagies nouies uoluitur facit luna duos circuitus contra firmamentum. orbem] Totum. circvit] Sc. cum firmamento. 20 tempvs] Id est per -LVIIII- dies. geminato] Id est -LVII-. Bis enim accedit cotidie et bis recedit mare. 21 svperiora] Ad terram. 22 aeqve ] Id est -CXIIII-. relabatvr] Recurrat. xxviiii] Id est uno mense a prima ad primam, sc. in una uolutione minus firmamento. 23 ambitvm] Sc. cum firmamento. 25 {mg.) dimidivm] Sc. etsi non per totum circueat luna ilium dimidium orbem terrae in illis -XII- horis sicut firmamentum, tamen paruum restat inde, et ideo non computatur ut minus firmamento in illis • XII- horis circueat. circvit] Sc. cum firmamento. qvae Luna. 25/26 praeterito] Sc. hoc faciunt XII- horae. ORiRr]

aestvs]

DE TEMPORVM RATIONE XXVIIII

368

terito mense super terram meridie, nunc media nocte sub terra solem accendenda consequatur, per tantumdem temporis geminatis aestus sui uicibus, quinquagies septies — maria alta tumescunt, obicibus ruptis rursusque in seipsa residunt.

30

Quia luna in dimidio mensis spatio, hoc est in xv noctibus ac diebus, quater decies terram circumlabitur, insuper et dimidium terrae semel. Vnde fit ut orientem plena uespere teneat, quae pridem noua uespere occidentem tenuerat. 35 Mare per id temporis uicies nouies adfluit simul et remeat, et — sicut luna per dies -xv-, ut diximus, naturali cursus sui tarditate de occidente in orientem uespertina refunditur et quae matutina hodie orientem tenebat post dies -xv- matutina in occidente uidebitur — ita etiam aestus oceani nunc uesper40 tinus post dies -xv- fit matutinus, at contra matutinus quotidiano detractus impedimento uespertinus adsurget. Et quoniam luna per annum, id est menses xii suos qui sunt dies •cccliiii-, duodecim uicibus minus, hoc est tiecenties quadragies

29/30 Verg., Georg, ii,

.

480

33/41 cf. Plin., Hist. nat. ii,

,

97

-

.

212 218

27 tantum diem 51 28 gemmatis Mu 30 abicibus P1 31 spatiis 32 terre C1 33 orientibus R1 35 id] idem CM 36 sicut om. Bl sicut dix. P1 naturalis BER 2S 2 38 hodie in Mu matuitina Joccidentem P1 42 id est] idem Mu

26

Mu ut 39

Sc. accensa est. nvnc] Praesenti mense. nocte] In centro. Nisi enim superessent illae -XII- horae in unoquoque mense lunae, accenderetur semper luna in una parte caeli. Nunc autem diametro terrae intermisso accenditur 27 accendenda] Id est prima tantvmdem] Id est per XXVIIII- dies et dimidiam. 28 geminatis] Id est -XXVIII- et -XII- horis. 29 alta] Profunda. tvmescvnt] Accedunt. 30 obicibvs] Ripis, terminis. (/»?.) Obex terminus. residvnt] Aeque tot uicibus. Recedunt. 32 circvmlabitvr] Sc. dimidia uolutione minus firmamento. 32/33 (mg.) dimidivm] Sc. ideo ultra quaterdecies facit dimidium circuitum in -XV- diebus cum firmamento, quia in -XV- diebus non facit contra firmamentum nisi dimidium circuitum. 33 semel] Sc. cum firmamento. vnde] Sc. quia dimidium terrae, reliqua. 35 id] Per -XV- dies. novies] -XIIII- et dimidia uolutione geminatis. 36 xv] Sc. retrahitur in dimidia uolutione. cvrsvs] Quern facit contra firmamen¬ tum. 37 orientem] Sc. uespertina, plena tamen. vespertina] Sc. prima. 38 matvtina] Sc. prima quamuis non uideatur a nobis. 39 occidente] Plena. (mg.) aestvs] Sc. sicut luna quae nunc est uespertina in occidente, post -XVdies fit uespertina in oriente, ita estus maris qui nunc est uespertinus, post -XVdies fit matutinus, reliqua. 41 impedimento] Sc. • IIIIor- punctorum. 43 minvs] Sc. firmamento. est] -XII- enim circuitus facit contra firmamentum in suo anno, in quibus retrahitur a firmamento. svper]

(ot£.)svb]

DE TEMPORVM RATIONE XXVIIII

45

50

55

60

369

et bis, terrae ambit orbem, aestus oceani tempore eodem dclxxxiiii- uicibus et ipse terras adluit ac resilit. Imitatur autem lunae cursum mare non solum communi accessu et recessu sed etiam quodam sui status profectu defectuque perenni, ita ut non tardior solum quam pridie, uerum etiam maior minorue quotidie redeat aestus. Et crescentes quidem malinas, decrescentes autem placuit appellare ledones. Qui alternante per septenos octonosue dies successu, mensem inter se quemque quadriformi suae mutationis uarietate dispertiunt. Saepe quidem aequa uterque sorte septenis diebus ac dimidio cursum consummantes, saepe uel uentis impellentibus aut repellentibus uel alia qualibet accedente siue naturali ui cogente tardius citiusue uenientes aut minus ampliusue solito feruentes — ita ut aliquoties ordine turbato malina plures sibi aestus hoc mense, pauciores uindicet in alio. Vnde uterque motus nunc uespertino nasci, nunc matutino consueuit in aestu. Et siquidem aestu uespertino uel nouilunio uel plenilunio instante malinam nasci contigerit, idem aestus quotidie per septem malinae dies subsequentes fit maior et uiolentior aestu matutino. Similiter matutino si fuerit malina orta sub aestu, matutinus iam maiori per dies contegit

45/53 cf. ps. Isid., DOC viiii.

45 dclxxx C1 terra Mu ac] et PR 50 appellari L 2 54 consummentes J"1 aut ampliusue Mu 2 61 malina CMu

44

4« autem om. E 49 quidam B 56 citius Mu »7 ampliusue Mu1 /

Id est -CCCLIIIIOT.. 45 dclxxxiiii] Geminatis -CCCXLIIEstus. adlvit] Humectat. 46 commvni] Communis quia duo sunt. 47 profectv] Augmento. 48 tardior] Sc. -11 IIor- punctis sicut diximus. 49 maior] In malina. minorve] In ledone. redeat] Sicut maior et minor redit. crescentes] Accessus. 50 {mg.) malinas] Malina quasi maior luna, ledo quasi lesa unda. qvi] Sc. malinae et ledones. 51 dies] Finita enim malina succedit ledo. 52 mvtationis] In mense enim duae malinae et duo ledones fiunt. 53 vterqve] Id est malina et ledo. 55 impellentibvs] Foras. repellentibvs] Intus. qvalibet] Causa. 56 {mg.) tardivs] ‘Tardius’ quia in -VII- diebus et dimidia non perueniunt ad finem sui termini, sed plures dies mittunt in perueniendo. ‘Citius’, id est ante -VII- dies et dimidiam, perueniunt ad finem. citivsve] Sc. solito. venientes] Malina, reliqua. minvs] Id est non perueniunt ad finem sui termini. 57 amplivsve] Sc. ultra uadunt. ferventes] Accedentes. aliqvoties] Malina enim finiente ante suum terminum, incipit ledo, tunc pauciores. 58 aestvs] Sc. dum aliquando minus, aliquando plus. alio] Sc. similiter ledo. 59 vterqve] Malina et ledo. nvnc] Aliquando. 61 aestvs] Vespertinus. 63 matvtino] Sc. eiusdem mallinae. {mg.) Quamuis enim ita sit, in utroque tamen aestu cotidie per illos -VII- dies mallinae fit malina, maiorem tamen aestum continens in ea parte diei, id est siue matutina siue uespertina, qua coepit esse nata. 64 matvtinvs] Propter malinae ortum. contegit] Cooperit. tempore] ipse]

370

DE TEMPORVM RATI ONE XXVIIII

aequore terras ; porro uespertinus finibus quos matutinus aestus coeperat contentus, ulterius cursum extendere neglegit, quamuis quibusdam in mensibus uterque aestus in dissimili per omnia cremento proficit. Quanto autem plus aestus maior litora terrasque contexerit et fluuios ac freta compleuerit, 70 tanto latius recedens eadem litora maris exhaurire atque enudare consueuit. Vnde uideat qui potest an uerum sit quod, Philippo teste, ferunt quidam atque conformant, illam immensam maris oceani effusionem per omnium regionum ac patriarum fluuios ituram uno puncto temporis fieri. Scimus enim nos, qui diuersum Britannici Maris litus incolimus, quod ubi hoc aequor aestuare coeperit ipsa hora aliud incipiat ab aestu deferuere ; et hinc uidetur quibusdam quia recedens aliunde aliorsum unda recurrat, iterumque relictis quos adierat finibus, priores festina repetat. Ideoque se ad tempus maior malina 80 his litoribus abiens amplius abducat ut alibi adueniens amplius exundare sufficiat. Quod ex lunae cursu potest facillime deprehendi. Verbi gratia, hoc mare, posita circa brumalem solis ortum uel solstitialem eius occasum, luna cuiuscumque aetatis, siue super terram seu sub terra sit, aestum solet 85 attollere ; at posita circa brumalem solis occubitum uel solstitialem eius exortum, reflectere. Porro aliis in partibus ab ea caeli plaga recessum maris luna qua hie signat accessum. Non solum autem sed et in uno eodemque litore qui ad boream mei habitant multo me citius aestum maris omnem, qui uero 65

75

72/74 Philippus Presbyter, comm, in lob xxxviii ; cf. supra, cap. IV.

65 matutinos F2 67 quibus Mu fluuius C 72 fuerunt P1S 82 hoc om. K 83 soletitialem E 88 et om. BE 89 sunt multo Mu

65

aeqvore]

66

content vs ]

69 litoras B texerat P1 77 quia] quae B ; qui Mu 84/85 soleat tollere B2

et] ac P1 unde Mu 86 exortu B

Sc. aestu. vespertinvs] Aestus. finitvs] Ex. qvos] Fines. Sufficiens. 67 aestvs] Id est matutinus uel uespertinus. 68 proficit] Accedit. 69 freta] Sc. circumiacentia maria. 70 recedens] Sc. maior aestus. Tunc enim incipit ledo. exhavrire] Euacuare. 73 regionvm] Id est affirmant ex utraque ripa mare inundare in uno puncto, quod non est uerum. 75 incolimvs] Habitamus. 76 aeqvor] Litus. alivd] Litus. 77 alivnde] Ex alia parte. 78 aliorvm] In alteram partem. recvrrat] Sc. non in uno puncto. itervmqve] Sicut quidam dicebant. 79 festina] Vnda. 80 abiens] Recedens. abdvcat] Recedat. alibi] In alteram partem. 81 qvod] Id est quia cum in unam partem accedit, ex altera recedit. 82 mare] Britannicum. brvmalem] Id est hieme. 83 solstitialem] Id est aestate. eivs] Solis. 85 posita] Luna. brvmalem] Id est hieme. 86 eivs] Aestate. partibvs] Id est in aliam partem. 87 hic] In istam partem. 88 solvm] Signat praedictam rationem luna. boream] Aquilonem. 89 citivs] Id est qui plus sunt uersi ad aquilonem ; ‘citius’ qui minus tardius.

DE TEMPORVM RATIONE XXVIIII-XXX

371

ad austrum multo serius accipere pariter et refundere solent. Seruante quibusque in regionibus luna semper regulam societatis ad mare quamcumque semel acceperit. Ergo malinam quinque fere ante nouam siue plenam lunam diebus, ledonem totidem ante diuiduam saepius incipere comperimus,- et 95 circa aequinoctia duo maiores solito aestus adsurgere, inanes uero bruma et magis solstitio. Semperque luna in aquilonia et a terris longius recedente mitiores qnarn cum in austro digressa 'pro'priore' nisu uim suam exercet. Aestus adfluere naturalis ratio cogit, per denos autem et nouenos annos, iuxta lunaris 100 circuli ordinem ; etiam maris cursus ad pnncipia motus et paria incrementa recurrit. 90

XXX. De Aequinoctiis Et Solstitiis

5

De aequinoctiis, quod octauo kl. Aprilium et octauo kl. Octobrium, et de solstitiis, quod octauo kl. Iuliarum et octauo kl. Ianuariarum die sint notanda, multorum late et sapientium saeculi et christianorum sententia claret. Denique Plimus Secundus, idem orator et philosophus, in libro secundo Natu-

96/101

Plin., Hist. nat. ii, 97>

215

; cf. Beda, DNR, xxxix.

XXX, 2/5 cf. Isid., DNR VIII; Etym. V, xxxiv ; Beda, DT vii,

90 recipere B ac P 91 quibus F lunae L cumque S 94 incipere] uenire CMu 95 duos M aquilonalia C2 97 quam] qua B austros S2 nisi CMu exerceat C2 99 denos enim BP

513

societis S 92 solstitio magis C digressae Mu 98

91/92 96

XXX, 3 iuliarum] iuniarum die sint P1 actauo S 3/4 ian. et octauo kls iuliarum die sint P2 4 diei B late om. P 5 plenius B1

Tardius. 91 regionibvs] In aquilonaribus partibus seruat luna. Semper ut posita circa brumalem solis ortum aestum attolat, reliqua. 92 malinam] Id est maiorem accessum. 93 fere] Id est in-XXValuna. plenam] Id est in -Xa- luna. ledonem] Id est minorem accessum. 94 totidem] Id est -V- diebus. dividvam] Id est -VIIIam- et -XXam-. Ibi enim est dimidia luna. Id est in • IIItla- et -XVIIa- luna incipit ledo. 95 circa] Tunc enim uadit luna per mediam partem terrae et proprius terris est et ideo maiorem uim habet in hoc. aestvs] Solent. inanes] Minores aestus malinae. 96 brvma] Id est -XII- kl. Ianuarii. solstitio] Id est -XII- kl. Iulii. semperQve] Sc. quia in solsticiis longius est luna a terris. 97 mitiores] Minores. digressa] Luna. 98 propriore] Sc. terris. vrM] Id est maiorem aestum facit. 99 novenos] Ista enim luna quae hodie in his kl. non erit in istis kl. usque ad -XVIIII- annos. 100 motvs] Verbi gratia, sicut hodie accedit, non ad illam similitudinem accedet usque ad -XVIIII- annos. 101 (mg.) incre¬ menta] Et ideo per omnia sequitur accessus et recessus maris lunam. 90

serivs]

REgvlam]

XXX,

4 sapienttvm]

6 orator]

Eloquens.

Philosophorum secularium.

5

claret]

Demonstrat.

372

DE TEMPORVM RATIONE XXX

ralis Historiae : Sol autsm, inquit, ipse quattuor differentias habet : bis aequata node diei, uerno et autumno, in centrum incidens terrae odauis in partibus Arietis ac Librae ; bis permuio tatis spatiis in audum diei bruma, octaua in parte Capricorni, nodis uero solstitio totidem in partibus Cancri. Inaequalitatis causa obliquitas signiferi, cum pars aequa mundi super subterque terras omnibus fiat momentis. Sed quae recta in exortu suo consurgunt signa longiore tradu tenent lucem ; quae uero 15 obliqua, ociore transeunt spatio. Sed et Hippocrates archiater, Antigono regi scribens, per anni spatia qualiter ad praecauendas imbecillitates se obseruare deberet, ita dicit : Itaque exordium incipiamus a solstitio, id est ab -vin- kl. Ianuarii, ex qua die humor corporibus crescit, usque ad aequinoctium uer20 num, qui sunt dies ■xc■. Hoc tempus agit hominis fleuma, ex

7/15 Plin., Hist. nat. ii, 19, 81. (uide BOT, pp. 365-366).

17/47 ps.-Hippocrates, Ad Antigonum reges

10 actum Mu prumaj'1 12 causa est L2S2 ; incedens C oblitas L1 signiferi est K2M 13 montis B1 15 transerunt P1 ; -ferunt K2 achiater CFS 16 antonino P 17 dicens M1 / dicitur B IS ab om. C 19 ad] in M2 20 ait C1 homines LP2 9 incendensM«

7 differentias] Id est duo aequinoctia, et duo solsticia. S bis] Sc. habet duas diferentias. ver.no] Crescentis. avtvmno] Diei. centrvm] Id est in mediam partem terrae. (mg.) ‘Centrum’ dicitur uniuscuiusque rei medietas. Medius enim punctus uniuscuiusque rei centrum dicitur. 9 octavis] Id est •VIII* kl. Aprilis. librae] Id est -VIII- kl. Octobris. bis] Sc. aliae duae. 10 spa¬ tiis] Sc. diei et noctis. Ibi enim tribuit nox sua spatia diei, uel dies nocti, et ideo dixit ‘mutatis spaciis’. brvma] In hieme. parte] Id est •VIII- kl. Ianuarii. 11 noctis] Sc. in auctum. solstitio] Id est - VIII- kl. Iulii. Aestiuo. toti¬ dem] Id est actauus. inaeqvalitatis] Dierum. 12 obliqvitas] Est. mvndi] Caeli. svper] Quota pars caeli est super terram tota pars celi est sub terra omni tempore. 13 momentis] Sc. temporibus uel spatiis temporum. recta] Id est quando totum corpus signi recto ordine consurgit. 14 (mg.) tractv] Sc. ilia -VI- signa (G/. : Id est Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo.) quae sunt inter dua aequinoctia orientur erecta et occidunt obliqua, et ideo longiorem diem faciunt. Tria (Gl. : Id est Libra, Scorpius, Sagitarius.) uero ante solsticium brumale, et tria (Gl. : Id est Capricornus, Aquarius, Pisces.) post solsticium usque ad aequinoctium uernale oriuntur obliqua et occidunt erecta, et ideo breuiorem diem faciunt. lvcem] Longiorem diem. Sc. et breuiorem noctem. 15 obliqva] Consurgunt. ociore] Velociore. transevnt] Lu¬ cem. Super terram et ideo breuiorem diem. (mg.) spatio] Et secundum Martianum non aequaliter in omnibus signis sol moratur. In illis enim ubi altius a terra extollitur longius moratur ; in illis uero ubi inferius inclinatur ibi citius transire dicitur. Sic et luna facit. Hippocrates] Equi caput interpretatur. archia¬ ter] Excelsus medicus. 16 regi] Grecorum. 17 imbecillitates] Infirmitates. deberet] Sc. ostendit ab octauis kl. incipere solsticia et aequinoctia. 18 incipiamvs] Sc. nostrae medicinae. 19/20 vernvm] Id est -VIII' kl. Aprilis. 20 tempvs] Id est ab -VIII- kl. Ianuarii usque ad 'VIII- kl. Aprilis.

DE TEMPORVM RATIONE XXX

373 quo frequenter nascitur hominibus catarrum, et distillatio uuae, et punctio laterum, caligo, et tinnitus aurium, et odorare nihil possunt. Tali igitur tempore utere calidis et lasaratis et optimis cibis, piper habentibus et sinape ; raro lauare caput, uero sine 25 mtermissione purgare ; uino indulge ; ueneri non parcas ; dies -xlv-proxime. Sequentes autem sunt ex supradicto die usque ad aequmoctium uernum dies ■xc■ ; ex supradicto die •viii• kl. Apnhs usque ad -viii- idus Maias sunt dies -xlv-. His diebus augentur hominibus humores dulces, id est sanguis. Vtere bene 3° olentibus cibis et acerrimis. Item ex die octauo idus Maias usque in diem octauum kl. Iulii -xlv-. His diebus crescit bilis amara, hoc est cholera rubea. I tere cibis dulcibus, uino indulge, ueneri parce, ieiunia minime exsequere. Item incipit tempus aestiuum ex die octauo kl. Iulii : Ipso momento incrementa 35 fellis rubei amittuntur, et cholera nigra adcrescunt, quod esse constat usque ad aequinoctium autumni, id est usque ad tempora frigoris. Vtere cibis dulcibus cunctis et bene olentibus et frigidioribus et qui uentrem molliunt per dies -xc-. Ab aequinoctio autem autumni, quod est ex die ■viii- kl. Octobrii, usque in diem 40 octauum kl. Ianuarium desinit nigri fellis amaritudo et humor is crassitudo augetur. Vtere cibis calidis et acerrimis omnibus et abstine uenerem et minus lauabis. Ex die supra-

22 caligo/ocolorum L2 odorari C 23 uteris P Iaseratis M2 25 pur¬ gare om. J-1 ueneri non parcas eras. MT 26 subter sequentes S sunt om. P2 26/27 usque ... die om. P2 27 xc dies K 29 agentur C1 31 iulias/dies B 32 dulcis C1 33 ueneri parce eras. MT ex sequera B tempus om. J"1 34 momenta Mu 35 rubea L1 accrescit C2L'P2 quod ita L2 36 usque 2 om. 51 38 molliant M 39 est om. Mu 40 octauo M2 42 et abstine uenerem eras. MT ; et mensibus add. m. rec. M uenere B2 ; a uenere C lauare C 21

Qvo] Fleumate. distillatio] Crescit uua et distillat in pectus. 22 cali¬ Oculorum. TrNNiTvs] Tinniuntaures. 23 possvnt] Homines. tali] Sc. praedicto. lasaratis] Laser, pigmentum. Id est pigmentatis. 24 sinaPtescianus [ P I, 12] : sinapi \etiam Beda, DO.]. lavare] Sis lautus. Id est noli te balneare. capvt] Per. 25 pvrgare] Imperitiuum. indvlge] Indulge te uino. Id est bibe. parcas] Id est non te dimittas illi. 26 xlvj Sc. sunt solsticio praedicto, in quibus maxime nascitur fleuma, reliqua. (mg.) proxime] Sc. aut uitium est aut iocutio illius Hipocratis. seqventes] -XLV-. svpradicto] Id est ab -VIII- kl. Ianuarii. 27 vernvm] Id est -VIII- kl. Aprilis. 29 bene] Compositum est, non putridis. 30 acerrimis] Sallitis. 31 bilis] Inde debilis. 32 cholera] Colera plurale est semper. 33 parce] Tribue te illi. exseqvere] Noli ieiunare. incipit] Sc. notat quia estas ibi incipit. 34 momento] Id est tempore, sc. ab -VIII- kl. Iulii. 35 amittvntvr] Perduntur. qvod] Ita. Id est amitti incrementa fellis rubei. 36 avtvmni] Id est -VIII- kl. Octobris. 31 xc] Id est ab -VIII- kl. Iulii, usque ad -VIII- kl. Octobris. 40 ianvarivm] Ibi incepit. 41 acerrimis] Sallitis. 42 ab¬ stine] Noli facere. 42/43 svprascripto] Id est ab - VIII- kl. Ianuarii. co]

374

DE TEMPO RVM RATI ONE XXX

scripto usque in occasum Vergiliarum, hoc est in diem sextum idus Februarias sunt dies ■xlvi■ in occasum Pliadum. De hac 45 hora hominibiis sanguis adcrescit ; conuenit ergo comedere laetissimos cibos et indulgere uino et ueneri. Dies sunt hii hiberni ■xlvii-. Haec quidem gentiles, quibus non dissimilia de tempore etiam perplures ecclesiae tradidere magistri, dicentes : -vim kl.Apriles in aequinoctio uerno dominum conceptum et passum, eundem in solstitio brumali -viii- kl. Ianuarias natum ; item beatum praecursorem et baptistam domini -via- kl. Octobresin aequinoctio autumnali conceptum, et in aestiuo solstitio •viii- kl. Iulias natum — addita insuper expositione quod auctorem lucis aeternae cum cremento lucis temporariae 55 concipi simul et nasci deceret, poenitentiae uero praeconem quern oportebat minui cum inchoata minoratione lucis generari pariter et concipi. Verum quia, sicut in ratione paschali didicimus, aequinoctium uernale duodecimo kalendarum Aprilium die, cunctorum orientalium sententiis et maxime Aegyptiorum quos calculandi esse peritissimos constat, specialiter adnotatur, caeteros quoque tres temporum articulos putamus aliquanto priusquam uulgaria scripta continent esse notandos. Vt enim de aequinoctio uerno, quod caput esse memoratarum quattuor mutationum annalium mundi 65 origo docet, breuiter loquamur : regula tenet ecclesiasticae obseruationis, a Nicaeno confirmata concilio, ut paschae dies 50

60

48/57 uide BOT, p. 366. (55/67 cf. supra, cap. VI. Ep. ad Petronium ; Prologus Cyrilli 4.

46 et ueneri eras. 55 concoepi P

MT

hii om. MP2S 56 oportet CMu

66/69 cf. Dion. Ex.

52 auctumnali C 63 iulias om. inchota BlMu 62 priusque B1

Mu

43 (mg.) vergiliarvm] Vergiliae et Pliades idem est, id [est] •VII- stellae simul positae. Vergiliae dicuntur a uere ; in occasu enim earum incipit uer. Vel a pluralitate. sextvm] Ibi incipit uer, et ibi occidunt Pliamides. [//£■]. 45 hora] Id est a -VI- id. Februarii. 46 dies] Id est a -VI- id. Februarii usque ad -VIII- kl. Aprilis. 47 {mg.) haec] Sc. ostenditur in his omnibus quia ab •VIII- kl. incipiebant sua equinoctia et sua solsticia, non a -XII- kl. qvibvs] Gentilibus. 48 {mg.) dicentes] Ostendit etiam nunc quia magistri ecclesiae dicebant esse aequinoctia et solsticia in -VIII- kl. non in -XII- kl. 53 expositione] Exponunt etiam quare hoc sit, id est in equinoctio concipi Christum, reliqua. 56 minvi] Iohannem enim crediderunt esse Christum, et Christum prophetam, et minutus est Iohannes. lvcis] Id est autumnali equinoctio. Tunc enim incipit minorari dies et nox crescere supra diem. 58 dvodecimo] Sc. non -VIII- kl. 60 qvos] Aegiptios. 61 caeteros] Id est solsticium aestiuum, et equinoctium autumnale, et solsticium brumale. 62 aliqvanto] Id est 'XII- kl. 65 origo] Quia ibi fuit mundus creatus. regvla] Hie constructio incipit.

DE TEMPORVM RATIONE XXX

375

ab xi- kl. Apriles usque in -vii- kl. Maias inquiratur. Item catholicae institutionis regula praecipit ut ante uernalis aequinoctii transgressum pascha non celebretur. Qui igitur vim kl. 7° Aprilium die putat aequinoctium, necesse est idem aut ante aequinoctium pascha celebrari licitum dicat, aut ante septimum kl. Aprilium diem pascha celebrari licitum neget. Ipsum quoque pascha, quod dominus pridie quam pateretur cum discipulis fecit, aut -vim- kl. Aprilium die non fuisse aut ante aequinoctium fuisse confirmet ; non enim nostri tantum temporis sed etiam legalis et mosaica decernit institutio non ante transcensum huius aequinoctii diem festi paschalis esse celebrandum, Sicut, attestante Anatolio, euidenter docet Filo et Iosephus, sicut eorum antiquiores Agathobolus et ab eo eruditus Aristobolus ex Paneada, qui unus ex illis Ixx senioribus fuit quimissi fuerunt a pontificibus ad Ptolemeum regent H ebraeorum libros interpretari in graecum sermonem, quique multa ex traditionibus Moysi proponenti regi percunctantique responderunt. Ipsi ergo, cum quaestiones Exodi exponerent, dixerunt pascha non pnus esse immolandum quam aequinoctium uernale transiret. Vnde nos necesse est, ob conseruandam ueritatis regulam, dicamus aperte et pascha ante aequinoctium tenebrasque deuictas non immolandum et hoc aequinoctium duo¬ decimo kl. Aprilium die ueraciter adscribendum, sicut non solum auctoritate paterna sed et horologica consideratione

75

80

85

90

78/86 ps.-Anatolius

2

; Rufinus VII,

,

32

-

.

16 17

70utautT2 autem B 71 autem B 71/72 septimum ipsum L1 ,• octauum L2M 72 negat P2 74 aut1] autem B 75 tanto Bl ; tamen M1 78 filio F 79 sicut et CL.MuS 80 paniada ClMuP 81 tholomeum B2F 82 quique] quibus F multa om. S1 83 percontantique] B'FL'KMuS1 ; percuntantique L2 86 unde et At2 seruandam P 90 et om. C2M.u horologii C2

# aprilis] Sc. in ipsis omnibus diebus solitum est fieri pascha ; non tamen in retro nec in antea fit. maias] Sc. ideo dico hoc, ut loquamur de aequinoctio, reliqua. 69 (mg.) celebretvr] Sc. dum pascha solet esse in -XI- kl. Aprilis et dum pascha non fit ante aequinoctium, necesse est ut credamus non esse aequinoc¬ tium in -VIII- kl. sed in -XII- kl. 70 aeqvinoctivm] Esse. 71 aeqvinocTrvM] Dum non sit. licitvm] Esse. pascha] Quod sit tamen, id est in •XI-, -X-, -VIIII-. licitvm] Esse. 73 qvod] Manducauit enim agnum cum eis. 74 vim] Sc. ante aequinoctium non fit. 75 aeqvinoctivm] Quod non fit. 76 decernit] Iudicat. 78 anatolio] Doctor computi fuit. filio] Proprium. Iudeus. 79 antiqviores] Docent. 80 paneada] Ciuitate. 81 pontificibvs] Iudeorum. regem] Grecorum. 82 qviqve] -LXX-. 83 percvnctantiqve] Interroganti. 84 exponerent] Regi. 85 pascha] Id est ilium agnum. 86 ob] Propter. 87/88 tenebrasqve] Et aWequam sint tenebrae deuictae a die. Tunc enim superat dies noctem. 88 aeqvinoctivm] Vernale. 90 horologica] Minores enim unbras facit sol in horologio post equinoctium quam in retro, quod percipitur a -XII0- kl. 6

376

DE TEMPORVM RATIONE XXX-XXXI

docemur. Sed et caetera tria temporum huiusmodi confinia simili ratione aliquot diebus ante octauum kl. sequentium esse notanda. XXXE De Dispari Longitudine Dierum Et Vario Statu Vmbrarum Et quidem aequinoctialis dies omni mundo aequalis et una est, uerum solstitialis et caeteri omnes diuersae longitudinis 5 pro ratione climatum disparium sunt et umbrarum. Quod et libri uel christianorum uel gentilium industria editi et testes ldonei, qui de utrisque partibus et borealibus scilicet et meridianis aduenere, luce clarius pandunt. Denique beatus Ambrosius in libro quarto Hexameron, de temporibus et disio cursu solis disputans, ait inter caetera: Medio quoque die minor umbra quam uel in principio est diei uel fine, et hoc apud nos in parte occidentis. Caeterum sunt qui per duos totius anni dies sine umbra fuerint in partibus meridianis, eo quod solem habentes super uerticem suum undique per circuitum illuminantur, unde et ascii dicuntur graece. Plerique etiam ferunt sic e regione exalto fieri solem, ut per angusta puteorum aquam quae in profundo est uiderint refulgere. Esse autem di¬ cuntur in meridiano, qui amfiscii uocantur eo quod umbram ex utroque latere transmittant. Et paulo post : Sunt enim in hoc quern nos incolimus orbe terrarum circa meridiem positi qui in australem plagam uideantur umbram transmittere ; hoc autem fieri dicitur summo aestu, cum ad aquilonem sol dirigat. Cui paria scribit Basilius et ipse in expositione Genesis. Sed et 15

20

XXXI, 10/19 Ambr., Hex. IV, 5,

91 trium

.

19/22 ibid. VI,

23

.

9

K

XXXI, 1 dispare P dierum om. S 2 statu brarum Mu 3 et] si M 3/4 est et una S a sit Mx 7 utriusque C 10 diei CxMu 13 fiunt E2 meridianus om. BC1FKL.MlMuPS1 ; mundus T2 10 angustia P1 19 transmittunt CS2 20 quern] que B1 nos om. M1 meridie B 22 ad apud Ambr., i'2 se sol B2P2 23 scribit et Mu ipse om. T1 geneseos B*L*P plinius secundus CM ; plenius F

91 caetera] Necesse est. diebus, id est -XII- kl. Prius.

confinia]

Termini. Diem.

92

aliqvot]

Id est • IIIIor-

octavvm]

XXXI, 5 climatvm] Partium. disparivm] Dissimilium. vmbrarvm] Disparium. 0 indvstria] Diligentia. 7 borealibvs] Aquilonarum. 12 svnt] Id est in aliis locis. 13 ascii] In umbrales. 10 regione] E contra. 18 amfiscii] Circumumbrati. 19 vtroqve] Id est in aquilonarem partem et meridianam, dum nos in meridianam non facimus. latere] Non duas simul. 20 incolimvs] Sc. de toto orbe. 22 aestv] Tunc enim maior aestus fit.

DE TEMPORVM RATIONE XXXI

377

Plinius, saecularibus literis sed non contemnendis, haec ipsa 25 latius exsequens ita scribit : Vasaque horoscopi non eadem sunt usui in trecentis stadiis uut, ut longissime, in quingentis mutantibus semet umbns soils. Itaque umbilici, quern gnomen appellant, umbra in Aegypto meridiano tempore aequinoctii diei paulo plus quam dimidiam gnomonis mensuram efficit ; 30 in urbe Roma nona pars gnomonis deest umbra; in oppido An¬ cona superest quinta tricesima ; in parte Italiae quae Venetia appellatur hisdem horis umbra gnomoni par fit. Simili modo tradmit in Syene oppido, quod est supra Alexandriam quinque milibus stadium, solstitii die medio nullam umbram iaci 35 puteumque eius experimenti gratia factum totum illuminari, ex quo apparere turn solem illi loco supra uerticem esse. Quod et in India supra flumen Hypasim fieri tempore eodem Onesicretus scripsit. Constatque in Berenice urbe Trogodytarum, unde stadiis ■mmmmdcccxx■ in eadem Ptolemaide oppido, quod in 40 margine Rubri Maris ad primos elephantorum uenatus conditum est, hoc idem ante solstitium quadragenis quinis diebus, totidem-

25/64 Plin.. Hist. nat. ii,

,

72

-

,

182 75

.

1 87

24 scripsit M2 25uasaAf2 horoscopoli Ml ; -scopii FKS 26 trecenti B quinquagentis C 27 gnomon BLPS 29 gnominis B mensura B 30 roma umbra B umbra om. Bl 32 in umbra Mu gnomini CF 32 tradunt ... oppido om. BC'FK'MS1 alaxandriam P 34 stadiorum K2P2 medio die CMu iacit B 36 apparet T2 ; apperere CMuP 37 fluuium CMu homesicretus P 38 troglodytarum K 39 in1 om. M1 ptolomaide F 40 maris rubri K

25 vasaqve] Horologia. HORoscopr] Horarum inspectionis. 27 semet] Semet ipsis. vmbilici] Id est fustis horologii. 29 dimidiam] Id est paruissimam umbram facit paulo plus. 30 nona] Die equinoctii, reliqua. pars] Si •VIIII. partes habuerit. vmbra] De. 30/31 ancona] In aquilonali. 31 (mg.) svperest] Sc. -XXXV- partes habet ibi umbilicus, et in -XXXVta- parte superat umbram quia umbra non habet nisi -XXXIIII- partes. tricesimvs] Minor numerus prius. Id est si -XXXVe- partes habuerit supra umbram. (mg.) parte] Vmbilici. italiae] In aquilonio. 32 hisdem] In meridie et in equinoctio. modo] Sc. dicunt. 33 qvod] Sc. illud uas. 34 stadivm] Pro stadiorum more poetarum. iaci] Expelli. factvm] Ideo fecerunt ilium. 37 fieri] Non umbram iaci. eodem] Solstitiali. 38 Berenice] In Ethiopia est. vrbe] Non iaci umbram. trogodytarvm] Trogoditae sunt uelotiores feris. (mg.) Trogoditae uelotiores feris sunt. vnde] Id est quamobrem. 39 stvdiis] Constat. mmmmdcccxx] Sc. ab ilia urbe Berenice. eadem] Terra. 40 margine] In Egipto. venatvs] Ob augurium. 41 idem] Non iaci umbram. qvadragenis] Id est quadragesima (G/. ; Ponuntur enim frequenter dispertiua nomina pro nominibus ordinis.) quinta die ante solsticium et similiter post solstitium -XLV- (mg.) Sc. in ipsis duabus diebus, id est in -XLVta- die ante solsticium, et -XLV,a- die post solsticium non fit ibi umbra, in aliis tamen fit.

378

DE TEMPORVM RATI ONE XXXI

que posted fieri, et post eos xc dies in meridiem umbras iaci. Rursus in Meroe,insida haec caputque gentis Aethiopum quinque milibus stadium a Syene in amne Nilo habitatur, bis anno absumi 45 umbras, sole duodeuicesimam Tauri partem et quartam decimam Leonis obtinente. In Indiae gente Oretum mons est Maleus no¬ mine, iuxta quern umbrae aestate in austrum, hieme ad septentriones iaciuntur ; quindecim tantum noctibus ibi apparet septentrio. In India Patalis celeberrimo portu sol dexter oritur, 50 umbrae in meridiem cadunt. Septentrionem ibi Alexandro morante adnotatum, prima tantum parte noctis aspici. Onesicretus dux eius scripsit quibus in locis Indiae iimbrae non sint septen¬ trionem non conspici, ex eo loca appellari ascia, nec horas dinumerari ibi. Et tot a T rogodytice umbras bis -xlv- diebus in anno 55 Eratosthenes in contrarium cadere prodidit. Sic fit, ut uario lucis incremento in Meroe longissimus dies -xii- horas aequinoctiales et octo partes unius horae colligat, Alexandriae uero -xiiUhoras ; in Italia -xv-, in Britannia ■xvii-,ubi aestate lucidae noctes hand dubie repromittunt, id quod cogit ratio credi, solstitii diebus

55/64 cf. DT vii.

42 post] per M2PS2 eos om. C'M1 42/43 rursusque K2 42 insola K est caput P2 ; caput LS2 44 stadiorum L 2J'2 suyne Mu in anno S2 45 duodecicesmam L, 46 gentem Mu malaus M2 48 in eadem india K2Plin. in india patalis] in india et rigentes temperantur aeque ipsae inter se non per uiae propter incendium sideris facilli patalis L 50 ibi ab P2 54 totas Mu2 Eratosthenes] erat hos tenens M1 contrario uel uario M 57 colligit K2 58 lucidae om. ClMu 59 haut BlC2ESP/in. ; aut C1 idque P2 credit F solstiti P1 ; -stitialibus P2

42 xc] Sc. qui sunt a -XLmaVa- die ante solsticium, usque ad -XLVam- diem post. 42/43 rvrsvs] Constat. 43 haec] Est. aethiopvm] Nigri. 44 stadivm] Pro stadiorum. syene] Sc. ab ilia ciuitate. habitatvr] Haec insula. absvmi] Tolli. 45 dvodevicesimam] Id est octauam decimam. partem] Vna enim pars est composita. decimam] Id est in illis duabus diebus. 46 oretvM] Gens est. 47/48 septentriones] Aquilonem. 49 dexter] Id est ab Aquilone. 51 ASprci] Constat. 52 Ervsj Id est Indiae. 53 ascia] Inumbrata. 54 dinvmerari] Sc. dum desunt umbrae. trogodytice] Sc. gente. xlv] Quadragenis quinis. Id est duabus. 55 contrarivm] Id est in meri¬ diem. fit] Sc. dum sol aliquando ascendit ad aquilonalia, aliquando descendit ad austrum. 58 xvn] Sicut et nos. 59 hav'd] Non. (ot£.) cogit] Aestiuo tempore est sol semper in aquilonari parte et die et in nocte, et ideo cum peruenit ad Cancrum fit continua dies in uertice aquilonaris partis et continua nox in uertice australis. Hieme uero est sol semper in australi parte et in die et in nocte, et ideo cum peruenit ad Capricornum fit continua dies in uertice australis partis et continua nox in uertice aquilonaris. Et notandum quod lustrans aquilonaria maiorem partem firmamenti circuit in die quam in nocte, et ideo maior est ibi dies quam nox, quia oriens ab aquilonari parte lustrat meridianam partem et occidit iterum in aquilonari parte. Nocte uero partem aquilonarem tantum lustrat. Similiter et lustrans australia facit. Luna ergo aestiuo tempore quando prope solem fit, id est prima uel secunda et tertia, est in aquilonari parte et in die et in

DE TEMPORVM RATIONE XXXI 60

5

70

379

accedente sole propius uerticem mundi, angusto lucis arnbitu subtecta terrae contmuos dies habere senis mensibus noctesque e diuerso ad brumam remoto. Quod fieri in insula Thyle Pytheas Massiliensis scnbit sex dierum nauigatione in septentnonem a Britannia distante. Haec de longitudme dispari solstitialium

dierum Phnius mtexendo, etiam brumalium dierum quae sit in partibus longitudo submtelligendum reliquit. Sed et noctis utroque tempore quae sit mensura, aeque clarum reddidit quia necesse est cuiuscumque sint longitudinis dies, simul et nox xxini horarum spatium compleant. Sed notandum quod haec de Thyle aliter scribit Solinus : Thyle, inquit ultima m qua aestiuo solstitio, sole de Cancri sidere faciente transitum, nox nulla ; brumali solstitio pennde nullus dies.

yuod Phnius quoque in hbro septimo non praetermisit • Vltima, mquiens, omnium quae memorantur Thyle, in qua 75

solstitio nullas esse nodes indicauimus, Cancri signum sole transeunte nullosque contra per brumam dies. Hoc quidam senis mensibus fieri arbitrantur.

70/72 Solinus, Rerum Memor. 22, 9 ; cf. Isid., Etym. XIV vi Hist. nat. iv, 16, 104. > >

4

74/77 Plin.,

«° occidente AP in uerticem S* ; -cum JP angustu BS1 62 thyule F pnitneas B 6.5 septentrione MuP ; septetrione B 64 hoc C2S 66 panhus P1 dereliquit CM* 67 clarius Mu 68 qui Ji cuiusque P cst/U»pt1 est L 1 per om.

7a nullus F

C1

L. scnPs't ^8 2PS 71 aestiua PS1 72 nulla indicamus C1 76 nullasque M e contra L2

nocte, et plus etiam ascendit aquilonana quam sol. Hieme uero similiter quando prope solem fit est in australi parte et in die et in nocte et tertia plus pemtrat australia quam sol. Cum uero plena est aestiuo tempore, descendit ad australia ascendente sole aquilonana. Hieme uero ascendit ad [ajquilonaria descendente sole ad australia necessario, quia in -VI. signis semper plena distat a sole. solstith] Id est aestiuo tempore. 60 verticem] Id est aquilonem. Aquilo enim est uertex mundi. (mg.) ambitv] Angustum enim ambitum facit sol sub terra aqui onans partis aestiuo tempore, quia ab aquilonari parte tunc oritur et in aquilonar. parte occidit 61 svbiecta] Supposita loca. continvos] Assiduos. 62 remoto] Sole. 64 distante] Sc. Tyle. 65 intexendo] Componendo. 66 partibvs] Mundi. (mg.) longitvdo] Verbi gratia, quando longiores dies sunt in aquilonari parte, tunc sunt breuiores in australi, et quot horas habuem hie longissima dies supra noctem, tot horas habebit minus dies alio in loco. 67 aeqve] Sc. ex praedicta ratione. 76 qvtdem] Sed fallunt. Non enim est hoc nisi quando prope Cancrum, uel Capricornum est sol.

380

DE TEMPORVM RATIONE XXXII XXXII. Causa Inaequalitatis Dierum Eorundem

5

io

15

20

Causa autem inaequalitatis eorundem dierum terrae rotunditas est ; neque enim frustra et in scripturae diuinae et in communium literarum paginis orbis terrae uocatur. Est enim re uera orbis idem in medio totius mundi positus, non in latitudinis solum giro quasi instar scuti rotundus sed instar potius pilae undique uersum aequali rotunditate persimilis ; neque au¬ tem in tantae mole magnitudinis, quamuis enormem montium ualliumque distantiam quantum in pila ludicra unum digitum tantum addere uel demere crediderim. Tabs ergo schematis terra mortalibus ad inhabitandam data, sobs circuitus semper in hoc mundo lucentis certa ratione constitution^ Dei alibi diem exhibet, alibi noctem relinquit. Et quia, sicut Ecclesias¬ tes ait, Oritur sol et occidit et in locum suum reuertitur, ibique renascens girat per meridiem et flectitur ad aquilonem, necesse est circumiens orientabbus quibusque priusquam occidentabbus sub eadem linea positis mane meridiem uesperam adducat ; eiusdem tamen longitudinis dies utrisque toto anno sicut et noctes faciat. Item necesse est omnibus sub aquilonis et austri plaga contra inuicem in eadem linea positis, per totum anni uertentis circuitum, uno eodemque temporis puncto sol medium caeli conscendat igneus orbem. Nec tamen eodem utrisque puncto uel hora oriatur aut occidat,

XXXII, 200 Plin., Hist. nat. ii, 64, 160. viii, 97.

14 Eccl. 1, 5.

22 Verg.,Aen.

XXXII, 1 inaequalitate C1 eorundem om. FS' 2 autem om. K 2/3 rutunditas B ; retunditas F 7/8 autem] enim CM 8 inormem C 0 distantiamque P ,' -tium K ludica CL'AP 10 tantum om. CL.2Mu ; tamen Ml 13 quia] que Bl 14 et ... reuertitur om. F sum L 16 circuiens BM 17 meridiae B 18 utrique K 20 plagam B 23 punctu P aut] et Mu

XXXII, 4 commvnivm] Paganorum. Communes enim sunt eorum libri et nobis et illis. orbis] Sc. cum terra rotunda est. 5 mvndi] Caeii. 6/7 pilae] Vnde iocantur. 7 vndiqve] Aduerbialiter. Id est ex omni parte. rotvnditate] Et ideo orbis. 8 qvamvis] Crediderim. 0 qvantvm] Pro, neque; sicut. lvdicra] Iocabili. 10 addere] Sc. etsi addatur unus digitus lanae supra pilam, non tamen minuit rotunditatem. schematis] Figurae, scilicet rotunditatis. 11 data] Taliter. 12 constitvtionis] Ita enim constituit Deus. 14svvm] Id est in orientem. 16 circvmiens] Mundum. 17linea] Sub eadem enim linea sunt orientales et occidentales. vesperam] Contra in¬ uicem. 18 vtrisqve] Orientalibus et occidentalibus. 19 .] Adducat. 20 plaga] Parte. 21 eodemqve] Id est uno puncto temporis habent simul meridiem, non tamen ortum uel occasum. 22 conscendat] Vt. 23 nec] Necesse est. hora] Eadem. occidat] Sol.

DE TEMPORVM RATI ONE XXXII-XXXIII

381

sed cum plagam austri circumiens hiberno tempore peruehitur 25 eos qui meridianum terrae latus inhabitant ante oriens adit sed serius dimittit occidens, quam nos qui, ad septentrionem positi, globo terrarum obstante, tardius eius ortum sed citius sortimur occasum. At contra idem in aestiuo degens circulo multo nobis qui sub eodem habitamus ante ortus apparet multo 3° diutius uidetur occasurus, quam eis qui in meridiano terrae sinu conuersati. Et prius ilium eiusdem terrae obiectu cernere uetantur et post ocius amittere coguntur. Ideoque illi breuiores nobis dies aestate, longiores habent in hieme. Quod non de solari giro tantummodo sed de stellarum quoque omnium sub 35 diuersis poll plagis currentium potest situ cognosci. Eadem quippe facit terrae rotunditas ut nonnullaetiam clarissima aus¬ tralis sidera climatis nobis numquam pareant ; contra nostra septentrionalia lllis non parua ex parte celentur. Denique ipsos septentnones, qui nobis supra uerticem ascendunt neque occi40 dunt urnquam, non cernit Trogodytice et confinis Aegyptus. Porro ipsorum sidus permaximum et dei quondam nomine cultum, non solum nos Bntanni sed ne Italia quidem potest uidere, Canopum non quia lux stellarum longinquioribus paulatim minorando subtrahitur et deficit, sed quia terrae 45 moles opposita spatium praecludit aspectandi. Quae cuncta de monte quolibet pergrandi undique circum habitato ualent facillime probari. XXXIII. Quibus In Locis Pares Sint Vmbrae Vel Dies Et quia supra distantiam dierum solstitialium inter eos qui ad meridiem et septentrionem ab muicem sunt remoti

39 40 Plin., Hist. nat. ii, 70, 178.

42/45 cf. ibid.

24 plaga austra Mu circuiens BMS 25 adiit C 27 titius B 27/2* sentimus/uel sortimur P 2* deges B1 30 in om. C1 qui S1 33 de om. P1 30 etiam om. C 40 trogoditae B ; trogotitice S 41 diei Mu 44 minorandus P1 substrahitur B 45 que Mu XXXIII, 1 uel dies om. HP nantia B

2 sane quia M

3 ad] in M2

5 conso-

20 serivs] Et ideo longiores dies.

27 citivs] Et ideo breuiores. 2* idem] Tardius. \tdetvr] Et ideo longiores. 32 ocivs] Citius. amittere] Et ideo breuiores. 33 qvod] Sc. quia rotunditas terrae impedit soli in hoc. 34 tantvmmodo] Solum. 40 trogodytice] Ipsa terra. 41 nomine] Deus illorum uocabatur Canopus. 42 nos] Sc. ne possumus. 45 opposita] Nisi enim esset rotunditas terrae, uideremus australia qui sumus Ionge. 40 habitato] Ab hominibus. Sol.

30

Drvnvs]

XXXIII, 2 sicut dixit.

solstitialivm]

3 (mg.)

Longarum. Sc. quibus brumales dies intelliguntur Duodecim paraleli sunt, sicut in antea uidetur.

invicem]

382

DE TEMPORVM RATI ONE XXXIII

Plinii Secundi dictis ostendimus, uidetur opportunum et eadem nunc latius et consonantiam quoque dierum inter eos qui in quacumque mundi parte sub eadem ab oriente in occidentem ducente linea commorantur eiusdem declarare sermonibus. Igitur in sexto Naturalis Historiae bbro de his scribens : Plura sunt, inquit, segmenta mundi, quae nostri circulos 10 appellauere, Graeci parallelos. Principium habet Indiae pars uersa ad austrum, patet usque Arabiam, et Rubri Maris accolas. Continentur Gedrosi, Carmani, Persae, Eiymaei, Parthiene, Xaria, Susiane, Mesopotamia, Seleucia cognominata Baby¬ lonia, Arabia ad petras usque, Syria Coele, Pelusium, Aegypti 15 inferiora quae Cora uocatur, Alexandria, Africae maritima, Cyrenaica opypida omnia, Tapsus, Hadrumetum, Clupea, Car¬ thago, Vtica, uterque Hippo, Numidia, Mauritania utraque, Atlanticum mare, Columnae Herculis. In hoc caeli circumplexu aequinoctii die medio umbilicus, quern gnomonem uocant, 20 septem pedes longus umbram non amplius quattuor pedes longam reddit. Xoctis uero dieique longissima spatia quattuor decim horas aequinoctiales habent, breuissima ex contrario decern. Sequens circulus incipit ab I-ndia uergente ad occasum, uadit per Medos, Parthos, Persepolim, citima Persidis, Arabiam 5

XXXIII, 9 98 Plin., Hist. nat. vi, 33, 211-34, 220.

6 cumque C1 eadem] eodem BEX 9 plurima EE 10 paralleos B ; per arallelos M ; paralellos E 11 ad arabiam T 12 continetur H gredrosi B ; gredosi E carmini HXP elemei CEXM ; elunei B ; elamaei J2 12 13 parthienmaria B ; parthienaria J"2 ; parthi. aene. naria JV 13 susiane nm. .V mesopotania E ; -phothamia H 14 svriaco. elepelusium N 15 alexandriae E IB cyrinaica ElC ; gyre- F oppi F adrumetum S dipea B ; clypea MK 16 17 kartago E 17 utiga Mu 18 adlan- ET ; anthlan- N hercules K circumflexu EHS 19 media L gnomen C1 EMMuS'1 ; gnominem C2K 20 longum A’ umbra B amplius quam -VIS'2 quattuor] vii H 21 noctes P1 diesque P1 22 ex] et BLl 24 per citima L2 persidus B arabia Mu

9 segmenta] Diuisiones, circuli, dictum a seco. (mg.) Lineae mundi uocantur ‘segmenta’, et aequi stantes, et paraleli, quae tamen ad terram intelliguntur, sicut -Ve- circuli ad caelum. 10 parallelos] Aequi stantes. Aequaliter enim stant. prjncipivm] Segmentorum. 11 patet] Dilatatur. arabiam] In latitudine est hoc. (mg.) rvbrj] Ruber rubra rubrum dicitur, pro rubeus rubea rubeum. accolas] Vsque. 12 continentvr] Sc. in longitudine illius circuli est hoc. gedrosi] Sc. in illo circulo. carmani] Nomina regionum, et ciuitatum, et montium. 13 selevcia] Proprium. 13 14 Babylonia] Cognomen. 14 petras] Ciuitas iuxta est Arabia. aegypti] Sc. usque. 15 maritima] Loca. 17 vterqye] Duae sunt. hippo] Ciuitas. mavritania] Duae sunt. 18 mare] Id est iuxta. colvmnae] Athlantem montem. In occidente est hoc. caeli] In australi parte est iste circulus. circvmplexv] Id est circulo. 22 habent] Sc. sub isto circulo. 24 citi¬ ma] Proxima. citeriorem] Proximiorem. 8 his] Diebus.

DE TEMPORVM RAT I ONE XXXIII

383

25 citenorem,

Iudaeam, Libani mantis accolas ; amplectitur Babylonem, Idumaeam, Samarium, Hierosolymam, Ascalonem, Ioppen, Caesaream, Phoenicen, Ptolemaidem, Sidonem, Tyrum, Berytum, Botnm, Tripolim, Byblum, Antiochiam, Laodiceam, Seleuciam, Ciliciae maritima, Cypri austrina, Cretam, Lily30 baeum in Sicilia, septentrionalia Africae et Numidiae. Vmbilicus aequinoctio tngmta quinque pedum, umbram uiginti tres pedes longam facit ; dies autem noxque maxima quattuor decim horarum aequinoctialium est, accedente bis quinta parte unius home. Tertius circulus ab Indis Imauo proximis oritur. Tendit 35 per Casp 1 as partes, Mediae proxima, Cataoniam, Cappadociam, Taurum, Amanum, Issum, Cilicias portas, Solos, Tarsum, C yprum, Phesidiam, Pamphiham, Siden, Lycaoniam, Lyciam, Pat-arum, \anthum, C annum, Rhodum, C oum, Halicarnassum, Gnidum, Dorida, Chium, Delum, Cycladas medias, Cythium, 40 Maleam, Argos, Laconiam, Elim, Olympiam, Messanam Peloponnesi, Syracusas, Catinam, Siciliam mediam, Sardiniae aus¬ trina, Cartezam,Gades. Gnomonis cunctae umbram ■xxxviii- unciarum faciunt. Longtssimus dies est aequinoctialium horarum quattuor decim at-que dimidiae cum tricesima unius horae. Quar-

25 ceteriorem EF montes A 26 samaria B hierusolymam Af ; -ma HF ascolonem BE 27 cesariam E phenicen H ptholomaidem BEFH A T ; -maedam BH 28 biritum K ; beritum E bothrim E anteochiam Af laodiciam BEFNS 29 seleuciam Mu austrima N ; -nam FT 28 50 libaeum B ; lilu- K ; libi- N 30 31 umbilicos H 31 pedes C umbra H xxxiiii K 31 32 umbram ... facit om. F1 xxx pedum facit F2 33 est aequi. est F 34 tertius autem K2S2 indus HAf timauo B proximus HN proximis boritius tendit N1 porrigius A’2 35 casphias H me¬ dia Mu proxime BEMMuT ; proximas P1 30 ipsum P1 ; sium Af2 pot¬ tos Mu ; spartos H 37 svdem E lycam CMMu 38 canothum K ; xanchum B caudum C ; canthum E rodum N ; hrodum H ; rhotum E 39 cnidum C2 darida HP cicrum iV ; cicium Mu ; citium EH 40 melea Mu1 argo A1 elim om. Kl 40 41 pelopaenesi P1 ; -ponensi AfP2T 41 Sardinia H ; -dine Mu 41/42 austringa H ; -nia E 42 cartetamam A2 ; -gam HP ,• carteiam Bl ; carterzam N gnominis C ; -nes A xl unciae F2 ; xxxvii M 43 longissimos N 44 hoc unius Mu

28 tripolim] Tres ciuitates habet ipsa terra. 29 selevciam] Duae. cretam] Duae. 29 30 lilybaevm] Promuncturium, id est insula. 31 aeqvinoctio] Sc. in. 32 maxima] Sc. breuissima dies et nox habet -VIIII- horas et ■XXIIIIormomenta. 33 accedente] Ad hoc. parte] Id est -XVI- momentis. -Vaenim pars horae -VIII- momenta sunt. 34 imavo] Locus. 35 proxima] Sc. per. 36 tavrvm] Mons. cilicias] Sic uocantur ipsa loca. solos] Ciuitas. cycladas] Duae sunt. 40 argos] Grecos. 41 mediam] Duae sunt. avstrina] Ad austrum. 42 (mg.) gnominis] Hie non dicit mensuram ‘gnominis’. cvnctae] Sc. regiones isdus circuli. 42/43 vnciarvm] Sc. pro pedum. 43 longissimvs] Breuissimus habet - VIIII. horas et -XVIII- momenta et bisse unius momenti. 44 dimidiae] Horae. tricesima] Sc. parte -XXXspars horae est momentum et triens momenti -X- momentorum.

384

DE TEMPORVM RATIONE XXXIII

45 to subiacent circulo, quae sunt ab altero latere Imaui, Cappadociae austrina, Galatia, Mysia, Sardis, Smyrna, Sipulus, Imolus mons, Lydia, Caria, Ionia, Trallis, Colophon, Ephesos, Miletus, Chios, Samos, Icarium mare, Cycladum septentrio, Athenae, Megara, Corinthus, Sycion, Achaia, Patrae, Isthmus, Epirus, 50 septentrionalia Siciliae, Narbonensis Galliae exortiua, Hispaniae maritima a Carthagine noita, et inde ad occasum. Gnomoni ■xxi- pedum respondent umbrae -xvi- pedum. Longissimus dies habet aequinoctiales horas ■xiiii- et tertias duas unius horae. Quinto continentur segmento ab introitu Caspii Maris Badri, 55 Hiberia, Armenia, Mysia, Phrygia, Hellespontus, Troas, Tenedos, Abios, Cepsis, Ilium, Ida mons, Cyzicum, Lampsacum, Senope, Amisum, Heraclea in Ponte, Paphlagonia, Lemnus, Imbrus, Thasus, Cassandria, Thessalia, Macedonia, Larissa, Amphipolis, Thessalonice, Pella, Edesus, Beroea, 60 Pharsalia, Caristum, Euboea, Boeotum, Calcis, Delphi, Acarnania, Aetolia, Apollonia, Brundisium, Tarentum, Turi, Locri, Regium, Lucani, Neapolis, Puteoli, Tuscum Mare, Corsica, Baleares, Hispania media. Gnomonis septem pedes, umbris sex. Magnitudo diei summa horarum aequinodialium xv. Sexta com65 prehensio, qua continetur mbs Roma, amplectitur Caspias gen45 subiaceant H cirque Mu qui S 45/40 cappadotia BUN 40 galicia C misya F imonus HP ; tmolus L3S3 47 thrallis E ephesus P2 48 icareum T2 septentrion P ; -triona H 49 megare C; magaria N corintus E achaia N istimus cumae L ; iscumas P2 ; iscumus P1 ; istumens B ; istumus ES ; istimus B 49/50 iscum Cyprus septentrionalia H 50 narbonenses C 51 gnomini j" 52 respodent L xv MAluT ; xvii C2 pedem P1 52/55 pedum ... xiiii horas aequin. om. P1 habent N aequin. horas om. H tertias/uel uncias P 55 armoenia K frigia E ; frugia F hellaspontus C troedas HP1 50 tenedas P1 ; tenedros T2 abidos L2 ceppis HP ; cepris B ; cepis S ; scepsis P/in. hilium N cizicim C'HAlMuPS 57 heraclia H plaflagonia T ; paphlagonio E2 58 imbrius M tharis Mu causandria K ; charindria H 59 palladesus At2 ; peledesus C1 ; piladesus C2 00 parsalia CE caristu Alu boeutum L ; boeotiumJ-2 dephi B 00/01 niacarnia M2 ; niacarnania T2 01 brundisum C tauri HM2S2T2 locrim AIT ; locrium E ; locrum B 02 lucam E ; lacani HP neopolis FN carsica H 03 hispinia H

45 altero] De ‘altero’ enim superius dixit. 48 cycladvm] Insulae sunt quae Ciclades uocantur. narbonensis] Sc. terra. exortiva] Principia. 51 carthagine] Duae Cartagines sunt. gnomoni] Sc. XX- pedum et unius pedis. 52 {mg.) pedvm] Respondent umbrae -XVI- pedum. 53 {mg.) aeqvinoctiales] Omnes horae totius anni dicuntur ‘aequinoctiales’, quia sicut in aequinoctiis habentur ita integrae manent per totum annum. Quamuis plures habuerit dies quam nox uel nox quam dies, quod tamen in aequinoctiis non fit sed aequaliter habent dies et nox. dvas] Sc. bisse, id est -XXVI- momenta et bisse unius momenti. Breuissimus dies habet VIIII- horas et -XIII- momenta et trientem unius momenti. Partes. 54 maris] Sc. ibi incipiunt istae gentes. 55 hellespontvs] Pontus masculinum est. troas] Ipsa gens. 50 tenedos] Insula. ilivm] Troia. {mg.) Hie troia et Macedonia {GI. : Id est Grecia.). 57 ponte] Locus. 58 Macedonia] Grecia. 03 hispaniae {sic cod.)] Sc. non tota Hispania. media] Loca. pedes] Sc. respondent. sex] Sc. pedum.

DE TEMPORVM RAT I ONE XXXIII

385

tes, C aucasum, septenlrionaha Armeniae, Apolloniant supra Rhyndacum, Nicomediam, Nicearn Chalcedonem, Byzantium, Lysimacheam, Cherronesum, Melanem sinum, Abdera, Samothraciam, Maroneam, Oenum, Bessiam, Thraciam, Medicam, 70 Paeoniam, Illynos, Dyrrachiwn, C anusium, Apuliae extima, Campaniam, Etruriam, Pisas, Lunam, Lucam, Genuam, Liguriam, Antipolim, M assiliam, Narbonem, Terraconem, Hispaniam Terraconensem mediam et inde per Lusianam. Gno¬ mon: pedes viiii- umbrae -viii-. Longissima spatia horarum 75 aequinoctialia ■xv■ addita nona parte unius horae aut, ut Nigidio placuit, quinta. Septima diuisio ab altera Caspii Maris ora incipit, uadit super C allatim, Bosphorum, Borysthenem, Stomos, Thraciae auersa, Triuallos, Illyrici reliqua, Adriaticum Mare, Aquileiam, Altinum, Venetiam, Nicetiam, Patauiam, 80 Veronam, Cremonam, Rauennam, Anconam, Picenum, Marsos, Peligros, Sabinos, \ mbnam, Arimmum, Bononiam, Placentiam, Mediolanum omniaque ab Appennino, transque alpis Galliam, Aquitaniam, Viennam, Pyrenaeum, Celtiberiam. Vmbilico ■xxxv-, umbrae -xxxvi-, ut tamen in parte Venetiae exaequetur 85 umbra gnomoni. Amplissima dies horarum asquinoctialium xv H4 die C2 65 qui L' ; est qua L2 ,• quia M ; quae N urbis Mu ; urs F casphias H ; taspias N 06 septetrionalia B armoeniae K apollonia B «7 hrindacum BET ; brindacum N nicamediam J-1 ,• nicomedia BH calcidonem BEI\T KN bisiamacheam F cheronensum iV malanen .VP ; menalensium M sium BCKS abdare C «» moroneam H ; maroniam C aenum EP ; enun M trachaciam F mediam CAf 70 poeniam M ; poeoniam E illisyos N existima F 71 campania et russiam B etrusiam E 72 massiam K ; massilia H terraquonem B 72/73 ter¬ raconem ... inde om. Af1 73 medium hispaniam et C hispaniam terra- om. C1 Iusitaniam L2 Plin. 73/74 gnominis C ; gnomini E 74 pedum K ubrae E 75 aequinoctalia B ; -Hum LAFA2 aut om. omn. codd. praeter NPlin. ; et ut P2 rigido C 70 hora CF per C1 7H tomos Cl ; stomons Ft ; mons P2 hadriacum C 79 nicearn C2 ; om. N SO rauenna B SI pelignos LKS2 arimanum N placentia B S2 appis P1 alpes LAfP2 / alphis E S3 umbiculo E ; -ci L S4 xxxv] xxxvi El ; xxxvii E2 ut non in P1 exsequetur P1 ; exequatur P2 ,• exsequitur H So gnomini FI

04 horarvm] Breuis dies et nox habet horas -VIIII-. 05 (mg.) roma] Propter excellentiam posuit prius Roman. 05/66 (mg.) gentes] Hie Roma et Constantinopolis. 66 cavcasvm] Mons. septentrionalia] Sc. non australia eius. 67 byzantivm] Id est Constantinopolis. 70 extima] Extrema. 73 tarraconensem] In Terracone est una Hispania. lvsianam] Vsque ad occasum. 74 pedes] Sc. sunt. longissima] Dierum. horarvm] Sunt. 75 (mg.) xv] Breuissimus dies et nox habet - VIII- horas, et -XXXV- momenta, et trientem unius momenti, et bisse unius trientis. nona] Id est •IIIIor- momentis, et triente unius momenti, et triente unius trientis. 76 qvinta] Id est -VIIImomentis. ora] Id est termino. SO cremonam] Ibi fuit Virgilius. 82 appennino] Mons Iouis uocatur Appennius et Alpes. transqve] Id est usque trans Alpes. galliam] Tres Galliae sunt, Gallia Lugdunensis, et Gallia Aquitanica, et Gallia Belgica. Sc. ibi sumus. S4 xxxv] Sunt. vmbrae] Hie est maior umbra umbilico. exaeqvatvr] Id est coaequetur, scilicet ut aequalem mensuram habeant.

386

90

95

DE TEMPORVM RATIONE XXXIII-XXXIIII

et quintarum partium horae trium. Hactenns antiquorum exacta celebrauimus. Sequentium diligentissimi quod superest terrarum supra tribus assignauere segmentis, a Tanai per Meotii Lacum et Sarmatas usque Borysthenem atque ita per Dacos partem que Germaniae, Gallias oceani litora amplexi, quod esset horarum xvi, alterum per Hyperboreos et Britanniam horarum xvii. Postremum Scythicum a Riphaeis iugis in Thylen, in quo dies continuarentur, ut diximus, noctesque per uices. Idem et ante principia quae fecimus posuere circulos duos — primum per insulam Meroen et Ptolemaidem in Rubro Mari ad elephantorum uenatus conditam, ubi longissimus dies xii horarum esset dimidia hora amplior ; secundum per Syenen Aegypti euntem, qui esset horarum -xiU-. Haec de Plinii Secundi scriptis excerpta hunc in nostris opusculis habeant locum. XXXIIII. De Quinque Circulis Mundi Et Subterraneo Siderum Meatu Sane quoniam de temporibus loquentes, necesse habuimus

XXXIIII, 3/40 cf. Plin., Hist. nat. ii, 68, 172-70, 177 ; Isid., DNR X ; Etvm. Ill, xliv ; XIII, vi ; Beda, DNR ix.

87 diligentissime HP 88 athenei H ; tanaei CEFKMNT meoti HS ; meodii N 89 horithenen N dacor N 90 quod] qui S 91 iperboreas Mu ; -eas C ; yboreos T 93 id est Ml 95 insolam B ptolomaidem EHT mari om. H 90 logissimus K 90/98 esset ... esset horarum om. J-1 98 est L2 plini BN scriptis om. M' ; dictis N excepta E 99 opuscolis B loca C1 XXXIIII, 2 motu F

80 qvintarvm] Id est •XXIIIIor- momentorum. («rg.) horae] Breuissima dies et nox habet-VIII-horas et-XVI-momenta. hactenvs] Vsque hue. antiqvorvm] Plinius. 87 celebravimvs] Diffamauimus. seqventivm] Auctorum. 88 svpra] Sc. ad -VII- segmenta addiderunt tria. Id est superius, id est quod remanet inde. 89 (mg.) partemqve] Hie Francia e1 Germania. 90 gal¬ lias] Vbi nos sumus. (mg.) litora] Sc. assignauere tribus segmentis quod reliquum est ‘amplexi’ istas gentes. amplexi] Illi sequentes, et dixerunt91 xvi] Dies. altervm] Segmentum. yperboreos (sic cod.)] Partes. horarvm] Est ibi dies. 92 scythicvm] Quia per Scithiam uadit. riphaeis] Id est montibus. Iugum enim, id est mons. 93 noctesqve] Id est per -VI- dies. idem] Sequentes. 94 principia] Id est ante primum segmentum quod in australibus fit quod initio. primvm] Posuere. 90/97 dimidia] Sc. breuis •XI- horas et dimidiam. 97 secvndvm] Circulum. syenen] Sc. posuere. 98 qvi] Dies. XXXIIII, 2 sidervm] Id est solis et aliorum. meatv] Id est qualiter sub terra; supra terram [autem] apertum est, ideo [non dixit]. 3 sane] Est enim iste liber totus de temporibus pene.

DE TEMPORVM RAT I ONE XXXIIII

387

aliquoties aequinoctiahs uel solstitialis uel brumalis meminisse circuli uel zonae, et de his paulo latius dicendum putauimus. Solent enim philosophi inaequalitates temporum uel cursuum soils annuorum his distinguere uocabulis, ut aequinoctialem uocent zonam uel circulum illam caeli regionem qua sol circa aequinoctia, solstitialem qua circa solstitium, brumalem i° qua in hieme, mundum consueuit ambire. Circuli autem uel zonae uocantur ex eo quod circuitu solis efficiuntur, e quibus aequinoctialis, quae media est zona, aequali spatio terras super subtusque circumflectitur ; at solstitialis tam parum spatii sub terns quam brumalis agit super terras. Itemque 15 brumalis, qui super terras angustus est, tantam habet amphtudmem circuitus sub terra quantam solstitialis supra terram , quia nimirum sol in aequinoctio tantum spatii noctu sub terris quantum interdiu super terras exigit, tanto utique discrimine sub boreas partes occultus quanto uisus iter suum 20 deflectens ad austros. Porro in bruma tantum sub terrae inferiora longe lateque circumfertur quantum in solstitio supra ter¬ rae edita, longo latoque circumlabitur flexu. Similiter aestiuo, id est solstitiali, decurrens in circulo, tam breuem sub aqui5

(> philophi K ; -tatis Mu 7 annorum Mu; annuum C'M2 distingere K 10 quia S' 11 quod] qui J"1 13 parum/uel paruum K ; paruum LMu *Wt] aIt C' item Af1 15 qui agit super B tantum C' 16 quantum super L 18 quantam S' 19 discrimini P 20 in om Mu 23 24 aquilonalia C2

HKLI

4 aliqvoties] Frequenter. (mg.) aeqvinoctialis] Sc. duabus diebus tantum tangit sol aequinoctialem circulum in anno, id est in duobus aequinoctiis, in solsnciali tamen moratur per -VI- menses, id est in aestiuo tempore, et in brumali similiter per -VI- menses, id est tota hieme. brvmalis] Bruma, id est hiemps. (mg.)zosae] Zona grece, cingulum uel circulus latine. his] Circulis. pvtavimvs] Sc. sicuti nunc dicemus. 6 (mg.) inaeqvalitates] Sc. in hoc quod omnia tempora non habent aequales dies et noctes intelliguntur ‘inaequalitates temporum, et cursuum annorum solis’. temporvm] Inequalia enim sunt tem¬ pora in quantum ad minorationem dierum, reliqua. 7 vocabvlis] Sicut dicet. K Q'a] Id est in duabus diebus tantum ubi sol tangit aequinoctialem circulum. » (mg.) solstitialem] Solsticialis zona dicitur a solsticio aestiuo, quod in ipso tempore fit. solstitivm] Sc. aestiuum, id est in-VI- mensibus. 10 qva] Et hoc in -VI- mensibus. mvndvm] Sc. supra terram et sub terra. 11 qvibvs] Circulis. 12 aeqvinoctialis] Quia per medium caelum uadit. 13 svbtvsqve] Et id est equalis dies et nox. (mg.) solstitialis] Idem solstitialis in tantum facit paruam noctem, in quantum brumalis facit paruam diem. 14 spatii] Id est de spatio. agit] Facit. 15 angvstvs] Id est breuis. 16 amplitvdinem] Quando nox longa est. 17 noctv] Sc. et ideo est aequalis dies et nox. 18 interdiv] Id est in die. exigit] Id est quaerit, poscit, facit. 19 discrimine] Id est distantia. boreas] Aquilonares. occvltvs] Sc. est sol. iter] Id est simili distantia facit noctem in aestiuo, quam facit diem deflectens ad austros in hieme. 21 qvantvm] Id est sol. 22/23 aqvilonia] Id est breuem noctem.

388

DE TEMPORVM RATI ONE XXXIIII

Ionia terrae loca noctu facit digressum quam super meridiana 25 eius loca diebus hibernis breuem facit ascensum. Sicut enim quaelibet anni uertentis nox illam habet longitudinem quam ante sex menses habuit et post sex menses habitura est dies, ita omni nocte sol tantum agit iter sub terra quantum ante sex menses egit et post sex menses acturus est super terram, 30 tantum nunc noctu ad aquilonem quantum tunc interdiu gyrans ad meridiem. Sed et stellae omnes, expleto sex mensium curriculo, illam caeli plagam interdiu quam noctu antea lustrando circumeunt, eandem replicato totidem mensium tem¬ pore repetentes, solitis noctu transigunt excubiis, tanto 35 latiorem quaeque sub terris quanto angustiorem supra ; itemque tanto breuiorem subtus quanto productiorem supra terras cursum peragentes. Vnde lit ut in anno solari Arcturus, Orion, et Canis, sed et Lacteus Circulus caeteraque militia cae¬ li, una uice plus terrae orbem quam sol ipse circumeat. Extra

24 super] sub S 25luca.P 20 qualibet Mu nox anni uertentis C 28 tantum] tamen .S'1 29 et post ... terram nm. M1 exacturus L 33 eundem PS 35 quoque P 38 oriona I 39 circumat L1 ,• -eant L2P2

25 eivs] Sc. terrae. brevem] Id est breuem diem. 20 {mg.) longitvdinem] Verbi gratia, illam longitudinem quam habet nox in •XII- kb lanuarii, habuit dies ante -VI- menses in eadem appellatione, id est in •XII- kl. Iulii, et habebit post •VI- menses, id est similiter in -XII- kl. Iulii, sic et in omnibus. Et illam breuitatem quam habet dies in -XII- kl. lanuarii, habuit nox ante -VI- menses in eadem appel¬ latione, id est in -XII- kl. Iulii, et habebit post -VI- menses similiter in eisdem kl. 27 habvit] Sc. dies. 28 tantvm] Sc. iter. 30 {mg.) nvnc] Id est si fecerit nunc breuem cursum sol nocte sub terra ad aquilonem ut in aestiuo tempore facit, faciet tunc, id est post -VI- menses, breuem cursum die supra terram ad meridiem, ut in hieme facit, uel si fecerit nunc longum cursum sol die super terram ad aqui¬ lonem ut in estiuo tempore facit, faciet tunc, id est post -VI - menses, longum cur¬ sum nocte sub terra ad austrum ut in hieme facit. noctv] Id est post -VImenses. tvnc] Id est ante -VI- menses. interdiv] Id est in die. 31 gyrans] Sol. expleto] Id est post -VI- menses. 32 {mg.) plagam] Id est illam plagam caeli quam hodie circueunt omnes stellae simul cum firmamento supra terram in die circuierunt ante -VI- menses sub terra in nocte, et circuibunt post -VI- menses similiter sub terra in nocte. Aestiuo enim tempore maximam partem firmamenti circueunt in die quia dies prolixa est, et paruam partem note quia nox breuis est. interdiv] Id est die. qvam] Circuierunt. antea] Id est ante -VI- menses. 33 eandem] Plagam. {nig.) replicato] Id est eandem plagam quam circuierunt ante -VI- menses noctu, circueunt post -VImenses eandem similiter noctu. totidem] Genitiuus, id est -VI- mensium. 34 repetentes] Sc. illam. {mg.) solitis] Id est eodem spatio quo antea transegerunt. transigvnt] Peragunt. ExcvBirs] Vigiliis. tanto] Sc. transi¬ gunt eandem plagam. 35 svb] Vt in hieme. qvanto] Sc. ut in aestiuo tempore. 37 vnde] Sc. quia cum firmamento faciunt hoc. solari] Id est in -CCCLXV- diebus. arctvrvs] Id est arctus, septemtrio. 38 caeteraqve] Sc. singulariter, id est ceterae stellae. militia] Id est familia. 39 vice] Sc. cum firmamento. terrae] Sc. circueant. qvam] Sol enim semper contra firmamentum uadit. Ipsae autem stellae fixae sunt in firmamento.

DE TEMPO RVM RAT I ONE XXXIIII

389

40 hos sane circulos solis tres, duos utrobique circulos septentrionalem ponunt et australem. Quorum septentrionalis semper nostris uisibus apparens, non solis sed Arcturi, et quae circa eum sunt stellarum ambitu conficitur; et quia uicinitate caret solis frigidus esse non cessat. Cui similis est australis, et ipse 45 ob longinquitatem solis gelidus obque terrae obiectum nobis semper absconsus. De quo utroque in Dei laude dicitur : Qui tacit Ardurum et Oriona et Hyadas et interior a austri. Et alibi : Qui extendit aquilonem super uacuum. Meminit horum et poeta : ,0

Quinque tenent caelum zonae, quarum una corusco semper sole rubens, et torrida semper ab igni.

Ipsa est aequinoctialis quam, quia semper sol aut praesens aut hmc uel inde uicinus lllustrat, nimirum subiecta terrarum 55

60

exusta flammis et cremata cominus uapore torrentur. Quam circum extremae dextra laeuaque trahuntur caendeae glacie concretae atque imbribus atris.

Septentrionalem dicit et australem ; quibus subiecta omnia, ob solis molliorumque siderum absentiam, infesto rigore et gelu premuntur aeterno, teste ipso mari congelato quod ab insula Thyle diei unius nauigatione distat ad boream.

-Mi/47 lob ix, 9. 48 lob xxvi, 7. 50/51 Verg., Georg, i, 233-234 (cf. Isid., DNR X, 1). 53/54 Plin. ii, 68, 172. 55/56 Verg., Georg, i, 233-236 (cf! Isid., DNR IX, 3). 58/59 Plin., Hist. nat. ii, 172. 59/60 ibid., iv, 16, 104; cf. Solinus 22, 9.

40 circulus MuS1 utrubique Ct'Mu ; utri- A1 circulus Mu 43 earn MPlS quia] que Mu 5 ut tenent B' corusca F 52/53 aut nimirum uicinus tnlustrat hinc uel inde sub- PS 53lustratAf2 subiectu P mens subiecta B' 58 infesta A1 frigore K2 59 mare A1

40 vtrobiqve] Id est ex utraque parte illorum praedictorum. 41 qvorvm] Duorum. septentrionalis] Id est arcticus. 42 arctvri] Sc. non tangit eum sol. 44 avstralis] Id est antarcticus. 46 absconsvs] Sc. sub terra est. 47 oriona] Accusatiuus grecus. interk)ra] Sc. quae non uidemus. alibi] Alio in loco. 48 vacvvm] Id est non super terram, sed super aquam tantum. 49 poeta] Id est Virgilius. 50 vna] Id est aequinoctialis. 51 rvbens] Sc. est. torrida] Ardens. igni] Solis. 53 hinc] In solsticiali. inde] Id est in brumali. svbiecta] Illi circulo. 54 cremata] Vsta. cominvs] Iuxta. vapore] Solis. torrentvr] Ardent. 55 circvm] Sc. circum quam. extremae] Versus. {mg.) trahvntvr] Sc. etsi interponantur solsticialis et brumalis. 56 caervlae] Id est arcticus, antarcticus. concretae] Conglobatae. 58 molliorvmqve] Id est calidorum. infesto] Duro. rigore] Frigore.

390

DE TEMPO RVM RAT I ONE XXXIIII Has inter mediamque duae mortalibus aegris munere concessae diuum.

65

70

75

80

Solstitialem et brumalem significat, quae uicina utrinque feruentis et gelidarum sunt ui temperatae ; ideoque ambas dicunt habitabiles, id est habitationi habiles, et nec frigoris immanitate nec caloris mortalium a se repellentes accessum. Quamuis unam solummodo probare possunt habitatam, neque enim uel antipodarum ullatenus est fabulis accomodandus assensus, uel aliquis refert historicus uidisse uel audisse uel legisse se, qui meridianas in partes solem transierunt hibernum ita ut eo post tergum relicto, transgressis Aethiopum feruoribus, temperatas ultra eos hinc calore illinc rigore atque habitabiles mortalium repererint sedes. Denique solertissimus naturarum inquisitor Plinius, qui non negat terram etsi sit fignra pineae nucis, nihilominus undique incoli, uide quid de his scribens zonis dicat : Circa, inquit, duae tantum inter exustam et rigentes temperantur, eaeque ipsae inter se non peruiae propter incendium sideris. Facillimum sane harum zonarum dant exemplum qui gelidissimo hiemis in rigore ad focum oblongo schemate factum sese calificant ; ubi ignis ipse quasi media zona et proxima quaeque illi prorsus intangibilia sunt ob ardorem ; quae uero sunt longius a flammis hinc uel inde remota communi frigore torpent ; porro quae inter

?'5' 6Hler-’ -8. 878/879 Hier., chr. 144, 13-15.

14,,

23-25.

873/874

87«/«” Hier., chr.

H4,

849 causae R quia] quod FR 851 media Rl studea BF'H1 851/ anthiochi alius ptholomaei M 852 post fauentibus Isidori ebron. c 211 ins F 8°3 Ptolomeos B philometur M XXV B 854 peripaeticus R‘ 855 ptolomeus B explationum H, explanationem F'M 856 mosen F'HM1 ( ?) R 857 selecum R philophatorem M, patorem (om. philo) H1 858 XII R regnat R 859 omaque F1 861 garizi R samaritanitis Hl 862 propnas R 863 aduersum anthiocum B 864 dicatum iudeorum 8o2

Z R? . !udas R 865 XLi LXL H olypiade B 870 recessum H

( ?) uigesimo R 866 olympide 871 exfugato B 872 indignans £» 3 sacerdotio F 8«4 sortitur R post industria Isidori ebron. c. 214 ins. F 87o euergites BFHM XXXVIIII B 878 sacerdotio F

49 2

236

237

238 239 240

241

242 243 244 245

246 247 248

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI

mitur, anno regni Euergetis VII, quod VIII annis strenuissime 880 gerens filio Iohanni reliquit. Hie aduersum Hyrcanos bellum gerens Hyrcani nomen accepit et a Romanis ius amicitiae postulans decreto senatus inter amicos relatus est. Samariam, que nostro tempore Sebaste uocatur, obsidione 885 captam solo coaequauit, quam postea Herodes instaurans Sebasten in honorem Augusti appellari uoluit. IIIDCCCLV. Ptolomeus Fiscon, qui et Soter, an. XVII. Cicero Arpini nascitur matre Heluia, patre equestris ordinis ex regio Vulscorum genere. 890 Hyrcano in pontificatum, quod ipse XXVI annis tenuit, Aristobolus succedit annum unum, qui rex pariter et pontifex primus apud Iudaeos diadematis sumsit insigne post CCCCL XXXIIII an. Babyloniae captiuitatis. Post quern regnauit lanaeus cognomento Alexander an. 895 XXVII, qui pontificatum quoque administrans crudelissime ciuibus praefuit. IIIDCCCLXV. Ptolomeus, qui et Alexander, an. X. Huius anno VII Syria in Romanam dicionem cessit, capto Philippo a Gabino. 900 Expulsus de regno Ptolomeus Fiscon per matrem Cleopatram in Cyprum secedit. IIIDCCCLXXIII. Ptolomeus, qui a matre fuerat eiectus annis VIII, regressus de fuga regnum obtinuit, quia Alexandrum, qui ante eum fuerat, ob interfectionem matris dues pepulerant. 905 Silla Athenienses uastat. IIIDCCCCIII. Ptolomeus Dionysius an. XXX. Ab huius anno V Alexandra uxor Alexandri pontificis post

880 Hier., chr. 145, 18. 881/883 Hier., chr. 146, 17-21. 884/886 Hier., chr. 146, 24-147, 4. 887 Hier., chr. 147, 7-9. 888/880 Hier., chr. 148, 1-3. 800/893 Hier., chr. 148, 5-10. 894/896 Hier., chr. 148, n-14. 897 Hier., chr. 149, 6-8. 898 Hier., chr. 150, 5-6. 898/899 Hier., chr. 150, 4. 900/901 Hier.,chr. 149, 9-11. 902/904 Hier., chr. 150, 14-18. 905 Hier., chr. 151, 3. 906 Hier.,chr. 151, 23-24. 907/909 Hier., chr. 152,8-10. ; 11-14.

879 euergitis FHM, euegitis B strenue O 880 regens H 881 yrchanus B regens H hycani £a 883 relatos Ba 884 samaria B obsidionem BM 885 quoaequauit M sebastem F2R2, sebastim R1 886 honore R agusti M appellare BR post uoluit lsidori chron. c. 216 ins. F 888 helbiam B equistris F'H* 889 fulscore R1, uulsarum M 890 hyrcano in] hyreanum Oa pontificato Ba 891 un.ann. B 892 insignem F 893 III1] III R 895 XXVI R 896 post praefuit lsidori chron. c. 218. 219 ins.F 899 gabinio F2M2R 900 cleopatriam BF'H'M'O* 901 cyprum] cy H1 recedit R, secessit H2 : deinde lsidori chron. c. 222 ins. F 902 eiectus] iectus BFMOa 903 quia] quia ex Ha 904 reppulerunt R 905 athiuienses H1, arthenienses F, aethanienses B post uastat lsidori chron. c. 224. 226 ins. F 906 dionysus F'H

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

249

250 251 252 253

254 255 256

257

258 259

493

mortem eius regnauit Iudeis an. VIIII. Ex quo tempore Iudeos rerum confusio et uariae clades oppresserant. 910 Post cuius mortem Aristobolus et Hyrcanus filii eius contra se de imperio dimicantes occasionem praebuere Romanis, ut Iudaeam inuaderent. Itaque Pompeius Hierosolymam ueniens capta urbe et templo reserato usque ad sancta sanctorum accedit, Aristobolum uinctum secum abducit, pontificatum confirmat 915 Hyrcano, deinde Antipatrum Herodis Ascalonitae filium procuratorem Palestinae facit mansitque in pontificatu Hyrcanus an XXXIIII. Vergilius Maro in pago, qui Andes dicitur, haut procul a Mantua nascitur, Pompeio et Crasso considibus. 92° Pompeius captis Hierosolimis tributaries Iudaeos facit. Vergilius Cremonae studiis eruditur. Caesar Germanos et Gallos capit, et Brittanos quoque, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum fuerat, uictos obsidibus acceptis stipendiaries fecit. 925 IIIDCCCCXXV. Cleopatra soror Ptolomei an. XXII. Or to enim bello ciuili inter Caesar em et Pompeium uictus Pom¬ peius Alexandriam petit ibique ab ipso, a quo sperabat auxilia, Ptolomeo percussus interiit. Mox Caesar Alexandriam uenit, ipse quoque Ptolomeus parare uoluit insidias, unde bello ei 930 inlato uictus in Nilo periit. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit, cum qua consuetudinem stupri habuerat. Cuius a tertio regni anno ipse primus Romanorum singulare obtinuit imperium, a quo Caesares Romanorum principes appellati. 935 Cleopatra regio comitatu urbem ingressa. IIIDCCCCX. Caesar ob insolentiam morum coniurantibus in eum LX uel amplius senatoribus equitibusque Romanis in

910/917 Hier., chr. 153, 13-23. 918/919 Hier., chr. 153, 1-3. 920 Hier., chr. 154, 7-8. 921 Hier., chr. 154, 21. 922 Hier., chr. 155, 19. 922/924 Eutrop. 6, 17. 925 Hier., chr. 135, 21. 920/931 Eutrop. 6, 19; 6, 21. 932/934 Hier., chr. 156, 1-4. 935 Hier., chr. 156, 20-21. 930/939 Eutrop. 6, 25.

909 oppresserunt R 910 mort. cui. Ha aristobolos H filius B 911 dimigantes occisione B 912 inuaderet B 914 uictum BHO adducit B 910 pontificato BFH'O^R 918 uergilius] F'HMOR1 et sic deinceps dicit B a] ad B pompeis BHl 920 tribunarios Ra 921 cremoniae BF1H1M 922 germanus Ba 922/923 et gallos ... cognitum om. B1 brittanos] tributanos R1 923 ne] nec R conditum B erat R 924 acceptos F1 post fecit lsidori chron. c. 228-231 ins. F 925 cieopatria BF1FIlM10& 920 pompeium] pompeio Ba 927 petiit H a om. R 929 ipse] HMR cum libris Eutropii, ipsi BFO 930 uictum BOa alexandriam M potitur R1, potitu* O, pottius M1 931 cleopatriae BF'FK>, matri R 932 a tertio regni O, regni a tertio FH, tertio regni MR, tertio B 933 apellati H 935 cleopatra bic et deinceps libri omnes regionis B comirato M, comitu F1 orbem F ingressus F1 930 ob ab R1 morem F coniuratibus B

494

260 261

262

263

264

265

266

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

curia confossus interiit, post annos 11II et menses VI quam regnare coeperat. 940 Cassius Iudea capta templum spoliat. IIIDCCCCLXVI. Octauianus Caesar Augustus Romanorum secundus regnauit an. LVI et mensibus VI, a quo Augusti appellati reges Romanorum, quorum XV uiuente Cleopatra, XL et unum postea uixit an. 945 XI Augusti anno deficiente in Iudea pontificum principatu Herodes nil ad eum pertinens, utpote Antipatri Ascalonitae et matris Cypridis Arabicae filius,a Romanis Iudeorum suscepit principatum, quod tenet an. XXXVI. Qui ne ignobilis forte et a Iudeorum semine argueretur ex950 traneus, combussit libros omnes, quibus nobilitas gentis Iudeae in templo seruabatur adscripta, ut deficientibus probamentis et ipse ad hanc pertinere putaretur. Insuper etiam ut suam sobolem regio illorum generi commisceret, proiecta Doside femina Hierosolimitana, quam priuatus acceperat uxorem, 955 et nato ex ea filio Antipatro, sociat sibi Mariammen filiam Alexandri, neptem Aristoboli fratris Hyrcani, qui ante eum rex erat Iudaeorum. Haec quinque ei filios genuit, quorum du¬ os Alexandrum et Aristobolum ipse necauit in Samaria ; nec mora post etiam matrem illorum, qua nil carius nouerat, 960 simili scelere peremit. E quibus Aristobolus Herodem ex Be¬ renice susceperat filium, quern in Actibus Apostolorum ab angelo percussum legimus. Tertio inter Augustum et Antonium or to bello, quod Antonius, qui Asiam et Orientem tenebat, repudiata sorore Augusti Cleo965 patram duxisset uxorem. Antonius et Cleopatra uicti semet interficiunt. A quo tempore quidam primum annum Augusti monarchiae supputant.

938/839 Hier.,chr. 156, 5. 940 Hier., chr. 157, 3. 941/943 Hier., chr. 157, 18-20. 945/948 Hier., chr. 160, 1-9. 949/952 cf. Rufinus I, 7, 13. 952/ 957 cf. Hegesippus 1, 36, 1. 957 cf. Hegesippus I, 36, z. 957/958 cf. Hegesippus I, 42, 1. 958/959 cf. Hegesippus I, 37, 6. 900 cf. Hegesippus I, 42, 2. 901 Act. xii, 23. 902/900 Eutrop. 7, 3. 904/905 Hier., chr. 162,12-15. 905/900 Hier.,chr. 162,21-22. 907/908 Hier.,chr. 163,7-9.

938 curiam M confessus BH1 940 casius H1 spoliauit Ba : deinde lsidori chron. c. 233. 234 ins. F 943 XV]XV anno R1 945 pontificum] pontific**um R, pontificatuum O principatum BF 940 antepatri H1 947 arabiae F 948 tenit B, tenuit FM XXXVI] XXXVII Hier., chr. 160, 9 949 porte B a om. B semitem B 950 gestis B iudae Afa 952 ipsi M potaretur B, (sp. uac.) tur H1 953 subolem Ob generi] H2Ob, genere BFH’AfOR 955 ea] eo F antipatra B mariammen] FJM20, mariammem H1, mariammem BR, ariammem H2, marammen F2,inc.Ml 957 gen. fil. R quorum bis H1 958negauitBF samariam B 959 quia BR1 similis B 900 e] ex F1 ueronice R 903 tertium BF1 angustum M quod] quia R 905duxitAf 907 quidem B, quadam M1 monorsiae B

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 970

495

Hactenus qui uocabantur Lagidae in Aegypto regnauerunt an. CCXCV.

IIIDCCCCLII. Anno Caesaris Augusti XLII, a morte uero Cleopatrae et Antoni, quando et Aegyptus in prouinciam uersa est, anno XXVII, olympiadis centesimae nonagesimae tertiae anno tertio, ab urbe autem condita anno DCCLII, id est eo anno 975 quo conpressis cunctarum per orbem terrae gentium motibus firmissimam uerissimamque pacem, ordinatione Dei, Caesar conposuit, Iesus Christus filius Dei sextam mundi aetatem suo consecrauit aduentu. Anno imperii Augusti XL VII H erodes, morbo inter cutis 980 aquae et scatentibus toto corpore uermibus, miserabiliter et digne moritur, pro quo substitutus ab Augusto filius eius Archelaus regnat an. VIIII, id est usque ad ipsius Augusti finem. Tunc enim non ferentibus ultra, sed accusantibus apud Augustum ferocitatem eius Iudaeis in Viennam urbem Galliae relegatur 985 et ad minuendam Iudaici regni potentiam insolentiamque domandam II11 fratres eius pro eo sunt tetrarchae creati Herodes, Antipater, Lysias et Philippus. Quorum Philippus et Herodes, qui Antipas prius nuncupabatur, etiam uiuente Archelao tetrarchae fuerant ordinati. 990 IIIDCCCCLXXXIX. Tiberius priuignus Augusti, hoc est Libiae uxoris eius filius, ex superiore genitus coniuge, regnauit an. XXIII. Huius anno XII Pilatus Iudeae procurator ab eodem dirigitur. Herodes tetrarcha, qui Iudeorum principatum tenet an. 995 XXIIII, in honorem Tiberii et matris eius Libiae Tyberiadem condidit et Libiadem.

969/970 Hier., chr. 163, 1-3. 971/973 Rufinus I, 5, 2 ; cf. Hier., chr. 169, 9-10 ; Oros. VII, 2, 4. 974 Oros. VI, 22, 1 et VII, 3, 1. 975 Oros. VI, 22, 1. 976/977 Oros. VI, 22, 5. 979/981 Hier., chr. 170, 1-3. 981/982 Hier., chr. I7°> 9'10- 6-7. 982/984 Ioseph., ant. 17, 13; Rufinus I, 9. 1. 986/987 Hier., chr. 170, 10-12. 987/989 Hegesippus II, 1, 4; 3, 2; 5, 3 990/992 Hier., chr. 171, 17 ; Hegesippus II, 3, 2. 993 Hier., chr. 173, 4-5. 994/995 Hier.,chr. 171, 11-16. 995/996 Hier., chr. 173,9.

969 hactenus q. uoc. om. B gagide M1 972 antoninii R 972/973 uersa est] uersatur BR 973 XXVII] octauo et uigesimo anno Rufinus centesimae nonagesimae tertiae] CXCIIII Hier., chr. 168, 17 974 cognita B DCCLVII R 975 cunct*rum O1 976 uerissimam om. B 977 sexta B 979 XLIIII FH, XLVIII B, inc. AT1 981 substratus B filio Ba eius om. H 982 regnauit FR VIIII] VIII F 984 galileae H1 relegatur] F, relegantur H1, religatur H2 et reliqui 985 insolentiam om. F1 986 tetharc(a)e BF 987 antipator F lysanias O2 988 antipa H prius om. R 989 detrarchaeH1, tetharce B, tethrache M post ordinati Isidori chron. c. 236. 237 ins. F 991 libiae libri experiore B 994 thetarcha B 995 libiae] MR, lybiae BFHO 996 libiadem] FR, lybiadem HMO, libidiadem B

496 273

274

275

276 277

278

279

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

IIIDCCCCLXXXI. Anno XV imperii Tiberii, dominus, post baptismum quod praedicauit Iohannes, mundo regnum caelorum adnuntiat, peractis a mundi principio secundum 1000 Hebreos annis, ut Eusebius in Chronicis suis signat, I III milibus, adnotando quod XVI anno Tyberii principium fuerit LXXXI iobelei secundum Hebreos. Quare autem nostra supputatio undeuiginti minus ponendos aestimauerit annos, facile qui superiora libelli huius legerit, inueniet. Iuxta uero Chronica 1005 eadem, quae ipse Eusebius de utraque editione, ut sibi uidebatur, conposuit, anni sunt quinque milia ducenti uiginti octo. ITTDCCCCLXXXIIII. Anno XVIII imperii Tyberii, domi¬ nus sua passione mundum redemit, et praedicaturi per Iudeae regiones apostoli Iacobum fratrem domini Hierosolimis ordi1010 nant episcopum ; ordinant et VII diaconos, et lapidato Stephano ecclesia per regiones Iudeae et Samariae dispergitur. Agrippa cognomento Herodes, filius Aristoboli filii Herodis regis, accusator Herodis tetrarchae Romam profectus a Tiberio in uincula conicitur, ubi plurimos sibi adsciuit ad amicitiam et 1015 maxime Germanici filium Gaium. IIIDCCCCXCIII. Gaius cognomento Caligula regnauit an. Ill, menses X, dies VIII. Hie Herodem Agrippam amicum suum uinculis liberatum regem Iudeae facit, qui permanet in regno an. VII, id est usque 1020 ad quartum Claudi annum. Quo ab angelo percusso successit in regnum filius eius Agrippa, et usque ad exterminium Iudaeorum XXVI ann. perseuerat. Herodes tetrarcha et ipse Gai amicitiam petens cogente Herodiade Romam uenit, sed accusatus ab Agrippa etiam tetrar1025 chiam perdidit, fugiensque in Hispaniam cum Herodiadae merore periit. Pilatus, qui sententiam damnationis in Christum dixerat, 1001/1002 Hier., chr. 174, 7-11. 1004/1006 cf. Hier., chr. 173, 18-174, 51007/1008 cf. Hier., chr. 174, 14 sqq. 1008/1010 cf. Hier., chr. 175, 24-26. 1010/1011 cf. Rufinus II, 1, 1. 1012 cf. Rufinus II, 1, 8. 1012/1014 Hier., chr. 176, 21-23. 1012 et 1014/1015 Hegesippus II, 3, 4. 1016/1017 Hier., chr. 177, 11-13. 1018/1019 Hier.,chr. 177,14-15 ; Eutrop. 7, 12. 1019 Hier.,chr. 179, 16-17. 1020 Act. xii, 23. 1020/1021 Hegesippus II, 5, 6. 1022 Hier., chr. 179, 17-19. 1027/1029 Oros. VII, 5, 8. 999 adnuntiat] nuntiat Fa a om. H1 princio (sic) mundi R 1000 ebreorum annos M 1001 adnotandum B XVI] XV AFR fuerat O 1002 LXXI F1 iobelei] plerique, iobolei H1, iubelei H2Af2Ob 1002 minos B ponendus H1 stimuauerit Af1 1004 hui. lib. R 1005 edicione Hl 1007 XVII F 1009 ordinant Ba 1010 diacones R 1012 herodis At1 aristobolis M 1013 regis om. F1 herodes Ba tetharch(a)e BAf 1016 calicula FF, callicula R, galicula F 1017 menses] et m. BAIR 1019 permansit AI id est om. H1 usque om. B 1020 cladii Oa 1021 exterminum Ba 1023 detrarcha H1, tetharca B 1025 fugensque B hispanum

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

497

tantis inrogante Gaio angoribus coartatus est, ut sua se manu peremerit. 280 1030 Gaius in deos se referens Iudaeorum loca sancta sordibus 281 idolorum profanat. 282 Matheus, in Indaea praedicans, Euangelium scripsit. 283 IIIIVII. Claudius an. XIII, menses VII, dies XXVIII. Petrus apostolus, cum primus Antiochenam fundasset eccle1033 siam, Romam pergit ibique XXV an. cathedram tenet episcopalem, id est usque ad ultimum Neronis annum. 284 Marcus Euangelium, quod Romae scripserat, Aegypto Petro mittente praedicat. 2&5 Quarto Claudi anno fames grauissima, cuius Lucas meminit, 1040 facta est. 286 Eodem anno ipse Brittaniam adiens, quam neque ante Iulium Caesarem neque post eum quisquam attingere ausus fuerat, sine ullo proelio ac sanguine intra paucissimos dies plurimam insulae partem in deditionem recepit. Orcadas etiam insulas 1045 Romano adiecit imperio ac sexto quam profectus erat mense Romam rediit. 287 Nono regni sui anno Iudaeos tumultuantes Roma expulit, quod et Lucas refert. 288 Sequenti anno fames maxima Romam corripit. 289 1050 IIIIXXI. Nero an. XIII, m. VII, d. XXVIII. 290 Huius secundo anno Festus Iudeae procurator successit Felici, a quo Paulus Romam uinctus mittitur et biennium in libera manens custodia post haec ad praedicandum dimittitur, necdum Nerone in tanta erumpente scelera, quanta de eo nar1035 rant historiae. 291 lacobus frater Domini, cum XXX an. Hierosolimorum rexisset ecclesiam, septimo Neronis an. lapidatur a Iudeis uindicantibus in illo quod Paulum interficere nequiuerunt.

1030/1031 Hier., chr. 177, 17. 1032 Isidorus, 242. 1033 Hier., chr. 179, 1-2. 1034/1035 Hier., chr. 179, 7-9. 1037/1038 Hier., chr. 179, 12-13. 1039/1040 Hier., chr. 179, 20-22 ; Act. xi, 28. 1041/1046 Oros. VII, 6, 9-10 ; ampliauit Beda Hist. eccl. I, iii. 1047/1048 Oros. VII, 6, 15. 1049 Oros. VII, 6, 17. 1050 Hier., chr. 181, 24-23. 1051/1052 Hier., chr. 182, 4. 1052/1053 Hier., uir. ill. 5 (ed. Richardson, p. 10, 4-5). 1054/1055 Hier., uir. ill. 5 (p. 10, 7-8). 1056/1058 Hier, chr. 182, 25-183, 1 ; Hier., uir. ill. 2 (p. 8, 23) ; Rufinus II, 23.

1028 tanto B, tantum R2, tandem R1 interrogante F 1029 perimeret FOR 1030 se om. Ra 1033 an.] ann. regn. R XIIII O VII] VIIIM XXVIII] XXVII R 1034 anthiochiam R1 1037 aegyptum R petre APR 1043 ac] et F2 inter F 1044 accepit Ra 1045 ac] a H1 1047 iudaeos om. H1 1049 corripitur H1 1050 XXVIIII F 1051 fest. ann. BH1 iudeae] in iudaea F 1052 mititur H1 1053 mittitur O1 1054 scelera bis H1 quanta] qui ita F 1056/1057 rex. hier. H 1057 lapidatus F2R, labidatur Ha 1058 paulo F

498 292 1060

293 1065

294

295 296

1070

1075

297

1080

298 299

300 301 302

1085

DE TEMPO RVM RATI ONE LXVI

Festo magistratui Iudaeae succedit Albinus, Albino Florus. Cuius luxuriam et auaritiam ceteraque flagitia non ferentes, Iudaei contra Romanos rebellanerwnt ; aduersum quos Vespasianus magister militiae transmissus plurimas urbes Iudeae cepit. Primus Nero super omnia scelera sua etiam Christianos persequitur, quorum eximios Romae Petrum cruce, Paulum occidit gladio. Hie in re militari nihil omnino ausus Brittaniam pene amisit, nam duo sub eo nobilissima oppida illic capta atque euersa sunt. ITTTXXXI. Vespasianus an. VIIII, m. XI, d. XXII. Hie apud ludaeam imperator ab exercitu appellatus et bellum Tito filio commendans Romam per Alexandriam proficiscitur. Qui secundo anno Iudeae regnum subuertit templumque solo strauit, post annos primae aedificationis eius MLXXX VIIII. Consummatum est hoc bellum an. IIII, duobus quidem Nerone uiuente et duobus aliis postea. Vespasianus inter alia magnorum operum in priuata adhuc uita in Germaniam ac deinde in Brittaniam a Claudio missus tricies et bis cum hoste conflixit, duas ualidissimas gentes, XX oppida, insulam Vectam Brittaniae proximam imperio Romano adiecit. Colosus erigitur, habens altitudinis pedes C VII. IIIIXXXIII. Titus an. II, m. II, uir omnium uirtutum genere mirabilis, adeo ut amor et diliciae humani generis diceretur. Hie amphitheatrum Romae aedificat et in dedicatione eius V milia ferarum occidit. IIIIXLVIIII. Domitianus frater Titi iunior an. XV, m. V. Hie secundus post Neronem Christianos persequitur ; sub quo 1059 Hier., chr. 182, 24. 1059 Hier., chr. 183, 23. 1000/1062 Hier., chr. 185, 11-15. 1063/1065 Hier., chr. 185, 6-10. 1064/1065 Oros. VII, 7, 10. 1066 1068 Eutrop. VII, 14. 1069 Hier., chr. 186, 20-21. 1070/1072 Hier., chr. 186, 22-25. 1072/1073 Hier., chr. 187, 1-26. 1076/1080 Eutrop. VII, 19 ; ampliauit Beda Hist. eccl. I, iii. 1081 Hier., chr. 188, 9-10. 1082/1084 Hier., chr. 189, 2-3; Eutrop. VII, 21. 1085/1086 Hier., chr. 189, 14-16. 1087 Hier., chr. 189, 24-26. 1088/1089 Hier., chr. 192, 1-4.

1059 magistratui] magistratu* O1 iud.] ecclesiae iud. R successit R 1062 transmisus H1 coepit BFHR 1064 persecutio prima in marg. BH chorum B1 eximias M, **imios B1 cruci M 1066 nihilomino] H1 pene] bene B 1067 eo] ea Hl 1068 post sunt Isidori ebron. c. 248. 249 ins. F 1069 XI] X F 1072 regnum templum subuertiturque F 1073 M] 00 Momm¬ sen, CC O, milia B 1075 neronem B1 uiuente] ueniente B alii M 1076 alias magorum F1 1077 prittaniam B 1078 misus H1 1079 insula At brittaniam H’AF proxima FM 1081 post CVII Isidori chron. c. 251 ins. F 1082 uirtutem R1 1083 miralis B amator R 1086 post occidit Isidori ebron. c. 253-256 ins. F 1088 persecutio II in marg. BH hie] is R

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

499

apostolus Johannes in Pathmum insulam relegatus est, et Flauia 1090 DomitiUa Flauii Clementis consulis ex sorore neptis in insulam Pontianam ob fidei testimonium exiliatur. 303 Qui et ipsum Iohannem fertur in feruentis olei dolium misisse, sed Iohannes tarn inmunis redisse a poenis, quam a corruptione camis manebat semper inmunis. 304 1095 IIIIL. Nerua an. I, m. IIII, d. VIII. 3°5 Hie primo edicto suo cunctos exules reuocauit, unde et Iohannes apostolus hac generali indulgentia liberatus Ephesum rediit. Et quia concussam se absente per hereticos uidit ecclesiae fidem, confestim hanc descripta in Euangelio suo 1100 uerbi Dei aetemitafe stabiliuit. 3°6 IIIILXVIIII. Traianus ann. XVIIII, mens. VI, d. XV. 3°7 Iohannes apostolus LXl III anno post passionem Domini, aetatis autem suae XC et VIII Ephesi placida morte quieuit. 3°8 Traiano aduersum Christianos persecution-em mouente Sv1105 meon, qui et Simon filius Cleopae, Hierosolimoram episcopns crucifigitur. 309 Et Ignatius Antiochiae episcopus Romam perductus bestiis traditur. 310 Alexander quoque Romanae urbis episcopus martyrio 1110 coronatur et I II ab urbe miliario uia Numentana, ubi decollatus est, sepelitur. 311 Plinius Secundus Nouocomensis orator et historicus insignis habetur, cuius plurima ingenii opera extant. 312 Pantheum Romae, quod Domitianus fecerat, fulmine concreiii5 matum : cui nomen inde datum est, quod omnium deorum sit ispa domus habitaculum.

1089 1091 Hier., chr. 192, 16-18. 1092 1 094 Hier., adu. Iouin. I, 26. 1095 Hier., chr. 192, 25-26; Eutrop. VIII, 1. 1090 1097 Hier., chr. 193, 3-8. 1098 1100 cf. Hier., uir. ill. 9. 1101 Hier., chr. 193, 18-19 1 Eutrop. VIII, 5. 1102 1103 Hier., uir. ill. 9. 1104 1100 Hier., chr. 194, 19-22. 1107 1108 Hier., chr. 194, 24-26. 1109 1111 Pontif. 7. 1112/1113 Hier., chr. 195, 21-23. 1114 1115 Hier., chr. 195, 26. 1114 cf. Hier., chr. 191, 8.

1089 loh. ap. R pathmum] BF^H, phatmum O, phatmos F2Af, patmos R insula AfR relegatus] BFO*, religatus HMObR est om. F1 1090 domicilla Af dementis B exorore H1 in om. B 1091 portia F1, potentianam B 1092 fertur om. H olei om. F1 1093 reddidisse R1 1094 semper alienus Rb, al. s. R» .• deinde Isidori ebron. c. 260. 261 ins. F 1095 IIII] VII F 1096 cunctos om. F reuocat R 1098 per her. om. R1 1099 discriptam AI, discripta* O1, descriptam O2 1101 trianus FF persecutio III in marg. BH, in textu post 1103 quieuit H XVIII OR 1102 apostolos B8 LXVUII BF'HR, LXVI F'O, LXVIIII M 1103 XC\rII B, XX et VIII F\ XXVIII R* 1104 troiano BH1 monente fP, mouentem F 1104 1105 svmon qui et svmeon F 1105 cleophae AfR 1110 VII] VIII F1 numentin* R1, mumentana R2 decolarus R 1112 pienius Af histocus Ba 1113 prima Rl 1114 panatheon Af 1115 inde om. B

5oo 313 314

315 316

317

318 319

320 321

322

DE TEMPORVM RAT I ONE LXVI

Iudaei per diuersas terrarum partes seditionem mouentes digna cede sternuntur. Traianus Romani imperii, quod post Augustum defensum 1120 magis fuerat qaam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit. IIIIXC. Hadrianus consobrinae Traiani films an. XXI. Hie per Quadratum discipulum apostolorum et Aristidem Atheniensem uirum fide sapientiaque plenum et per Serenum 1125 Granium legatum libris de Christiana religione conpositis instructus precepit per epistolam Christianos sine obiectu criminum non damnari. Idem Iudeos secundo rebelles ultima cede perdomuit, etiam introeundi eis Hierosolymam licentia ablata, quam ipse in opti1130 mum statum murorum extructione reparauit et Aeliam uocari de nomine suo praecepit. Idem eruditissimus in utraque lingua bibliothecam Athenis miri operis extruxit. Hierosolyma.e primus ex gentibus constituitur episcopus Mar1135 cus cessantibus his qui fuerant ex Iudeis, qui sunt numero XV et praefuerunt a passione Domini per annos fere centum et septem. IIIICXIII. Antoninus cognomento Pius cum filiis suis Aurelio et Lucio an. XXII, m. III. 1140 lustinus philosophus librum pro Christiana religione compositum Antonino tradidit benignumque eum erga Christia¬ nos homines fecit. Qui non longe post suscitante persecutionem Crescente cynico pro Christo sanguinem fudit. Sub Pio Romae episcopo Hermes scripsit librum qui dicitur 1145 Pastoris , in quo praeceptum angeli continet utpascha die dominico celebraretur.

1117/1118 Hier.,chr. 196, 12-26. 1119/1121 Eutrop. VIII, 2. 1122 Hier., chr. 197, 9-12. 1123/1127 Oros. VII, 13, 2. 1128/1129 Hier., chr. 201, 10-12. 1128/1131 Oros. VII, 13, 4-5. 1132/1133 Hier., chr. 197, 21-22; 200, 18-19. 1134/1135 Hier., chr. 201, 15-17. 1135 cf. Hier., chr. 203, 25. 1138/1139 Hier., chr. 202, 1-3. 1140/1142 Oros. VII, 14, 2. 1142/1143 Hier., chr. 203, 13-18. 1144/1140 Pontif. 11.

defessum R2 1120 nobiliater Ra 1121 diffundit R : 1122 XXI] XIBR 1123 hie] is R et] ex F 1124 athinensem FHa, athiniensem Hb, ataniensem M fidem sapientiaeque Af 1125 grauium F de om. BR 1120 epystola B obiectu] HO, abiectu Fl, obiectione BAfR, abiectione F2 1128rebelleB 1129 hierosolimorum BAIR 1130 heliam MR 1131 suo om. Hl 1133/1134 extr. h. pr. bis Ba 1134 constitutus R 1130/1137 C et VIII R ; deinde Isidori chron. c. 270. 271 ins. F 1138 arelio H1 1140/1141 composito B 1143 crescentem F cynoco B pro om. Ra 1144 episcopos Ra, epicopus Rb 1145 pastores Af continetur Oh 1140 celebretur R 1119 troianus B

deinde Isidori ebrort. c. 265 ins. F

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 323 324 325 326 327

328 329 330 33i

332 333 334 335 336

5oi

_ Polycarpus Romam ueniens multos ab heretica labe castigauipcjui \ alentini et Cerdonis fuerant nuper doctrina corrupti. IIIICXXXII. Marcus Antoninus Verus cum fratre Lucio 1150 Aurelio Commodo an. XVIIII, m. I. Hi primum aequo iurae imperium administrauerunt, cum usque ad hoc tempus singuli Augusti fuerint. Bellum deinde contra Parthos ammirabili uirtute et felicitate gesserunt. 1155 Persecutione orta in Asia Poly carpus et Pionius fecere martyrium ; in Gallia quoque plurimi gloriose pro Christo sanguinem fudere. Nec multo post uindex scelerum lues multas late prouincias, Italiam maxime Romamque, uastauit. 1160 Defuncto Commodo fratre Antoninus Commodum ftlium suum consortem regni facit. Antonino imperatori Melito Asianus Sardensis episcopus apolegiticum pro Christianis tradidit. Lucius Brittaniae rex missa ad Eleuterum Romae episco1165 pum epistola, ut Christianus efficiatur, inpetrat. Apollinaris Asianus Hierapoli et Dionysius Chorinthi clari habeutur episcopi. IIIICXLV. Lucius Antoninus Commodus post mortem patris regnauit ann. XIII. 1170 Hie aduersum Germanos bellum Jeliciter gessit, ceterum ipse per omnia luxuriae et obscenitati mancipatus nil paternae uirtutis et pietatis simile gessit. Hireneus episcopus Lugdunensis insignis habetur. Commodus imperator colosi capite sublato suae imaginis 1175 caput ei iussit inponi. 1147/1148 Rufinus IV, 14. 1149/1150 Hier., chr. 204, 7-9. 1151/1152 Hier., chr. 204, 10-12. 1153/1154 Oros. VII, 15, 2. 1155/1156 Hier., chr. 205, 5-6. 1156/1157 Hier., chr. 205, 9-10. 1158/1159 Hier., chr. 205, 13 ; Oros. VII, 15, 5. 1160/1161 Hier., chr. 207, 18-19. 1162/1163 Hier., chr. 206, 1-3. 1164/1165 Pontif. 14; cf. Beda, Hist. eccl. I, iv. 1166/1167 Hier., chr. 206, 4-6. 1168/1169 Oros. VII, 16, 1. 1170/1171 Oros. VII, 16, 2. 1171/1172 cf. Eutrop. VIII, 13. 1173 Hier., chr. 208, 20-21. 1174/ 1175 Hier., chr. 209, 16-18.

1147 moltos B, multa M casticauit B, castigabat R 1148 qui] qui a F1 cordoni B post corrupti Isidori chron. c. 273. 274. 275 ins. F 1149 antonius F 1150 XVIII O, XIIII F I] II MO 1151 hi] in H1 1152 usque] que Ha fuerunt R 1155 persecutio IIII in marg. H, persecutione IIII in textupost gesserunt B pionisiuHa 1156 plurimi om. F1 sanguine F 1157 fundereR 1158 prouintias H 1160 antonius F commodo H1 1161 fecit HM 1162 antonio F sardenses HJF, sardienses 0\ sardeinsis Oh 1163 apolegi¬ ticum] F'HWO, apologeticum BF2H2R 1164 ad deleuterum Fa 1165 christianos F1 1167 habebantur M post episcopi Isidori chron. c. 277 ins. F 1168 antonius F 1170 aduersus F, aduersos B 1171 obscenati H' 1173 hireneus] F20, hirenius F'H, hyrenius At, hyreneus R, hierenius B 1175 post inponi Isidori chron. c. 279 ins. F

502 337 338

339

340

341 342

343

344

345

346

DE TEMPORYM RATIOXE LXVI

IIIICXLVI. Helius Pertinax mensibus VI. Hie luliani juris periti scelere occiditur in palatio, quem mense septimo, postquam coeperat imperare, Seuerus apud pontem Muluium hello ciuili uicturn interfecit. 1180 Victor XIII Romae episcopus datis late libellis constituit pascha die dominico celebran, sicut et predecessor eius Eleuter, a XIIII luna pritni mensis usque in XXI. Cuius decretis fauens Theophilus Caesariae Palestinae episcopus scripsit aduersus eos qui XIIII luna cum ludaeis 1185 pascha celebrabant, cum ceteris qui in eodem concilio aderant episcopis, synodic am et ualde utilem e pistol am. IIIICLXIII. Seuerus Pertinax an. XVII. Clemens, Alexandrinae ecclesiae presbyter, et Panthenus, stoicus philosophus, in disputatione dogmatis nostri dissertissimi xi 90 habentur. Narcisus Hierosolymorum episcopus et Theophilus Caesariensis, Policarpus quoque et Bachilus Asianae prouinciae episcopi, insignes habentur. Persecutions in Christianos facta plurimi per diuersas pro1195 uincias, inter quos et Leonides pater Origenis, martyrio coronati sunt. Clodio Albino, qui se in Gallia Caesarem fecerat, apud Lugdunum interfecto Seuerus in Brittanias bellum transfert, ubi ut receptas prouincias ab incursione barbarica facert securiores, 1200 magnam fossam firmissimumque uallum crebris insuper turribus communitum per CXXXII milia passuum a mare ad mare duxit, et Eburaci obiit. Perpetua et Felicitas apud Kartaginem Africae in castris bestiis deputatae pro Christo nonis Martiis. 1176 Hier., chr. 210, 4-5. 1177/1179 Hier., chr. 210, 16-19 ; Oros. VII, 16, 5-6. 1180 Hier., chr. 210, 9-10. 1180/1182 Pontif. 15. 1183/1186 Hier., uir. ill. 43 ; cf. Acta [supp.] cone. Caesareae (Clauis, 2307). 1187 Hier., chr. 210, 20-21. 1188/1190 Hier., chr. 211, 1-4. 1191/1193 Hier., chr. 211, 5-8. 1194 1196 Hier. chr. 212, 7-9 ; Oros. VII, 17, 4. 1197/1202 Oros. VII, 17, 6-7 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, v. 1203 1204 Prosper 757.

1176 heluius R2 1177 occ. in p. iul. iur. per. sc. R occitur F1 quem] que F1 1179 muluium] MO1, miluinum FP, moluium BO2, miluium H2R, uluium F 1180 datae latae B 1181 celebrare B praedecessor** R 1182 XIIII] XIII H, XV R2, inc. R1 mensi M 1183 thephilus H1 1184 scribens .\I 1186 episcopis om. F epistolam post aderant F ,• deinde Isidori chron. c. 282 ins. F synodochicam R 1187 XVII]sic etiamBeda hist. eccl. 1, v ; XVIII OR2 1188 presbyter (praepositus R) et panthenus (pantenus FM, partaenus O) 1189 stoicus om. H 1191 hierosolvmarum H1, -m’rum O1 1192 bacchylus FO, bachinus H2 prouintiae H 1193 insignis AfOs 1194 persecutionem M persecutio V (chr. add. H) B (in textu) H (in margine), chr. V psc R (in margine) 1195 martyro R 1197 claudio R 1198 brittaniam B 1199 ut] et F2 1200 firmissimamque B 1201 a mari FiH2ObR ad] usque ad O 1202 duxit] adduxit F 1204 deputatae] d. sunt Ob nominis H1 post martiis Isidori ebron. c. 284. 286. 287 ins. F

» 347

348

349 350 35i 352 353 354

355

356 357 358 359

1205

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

503

^nton^nus ^gnomento Caracalla Seueri filius an.

Alexander episcopus Cappadociae, cum desiderio locorum sanctorum Hierosolymam uenisset, uiuente adhuc Narcisso eiusdem urbis episcopo persenilis aetatis uiro et ipse ibi ordi1210 natur episcopus, domino ut id fieri deberet per reuelationem monente. Tertullianus Afer centunonis proconsularis filius omnium ecclesiarum sermone celebratur. IIIICLXXI. Macrinus an. I. 1215 A b gar us uir sanctus regnauit Edessae, ut unit A fricanus. Macrinus cum filio Diadumeno, cum quo imperium inuasit, apud Archelaidem militari tumultu occiditur. IIIICLXXV. Marcus Aurelius Antoninus an. 1111. In Palestina A icopolis, que prius Etnmaus uocabatur, 1220 urbs condita est, legatioms mdustnam pro ea suscipiente Iulio Africano scriptore temporum. Haec est Emmaus, quam dominus post resurrectionem suo ingressu, sicut Lucas narrat, sanctificare dignatus est. Hyppolitus episcopus, multorum conditor opusculorum, 1225 Temporum Canonem quem scripsit hucusque perduxit. Oui etiam sedecermalem paschae circulum repperiens Eusebio, qui super eodem pascha[-lem?] decennouermalem. circulum composuit, occasionem dedit. IIIICLXXXYIII. Aurelius Alexander an. XIII. 1230 Hie in Mammeam matrem suam unicae pius fuit et ob id omnibus amabilis. Vrbanus Romae episcopus multos nobilium ad fidem Christi et martyrium perduxit. Origenes Alexandriae, immo toto orbi clarus habetur. 1235 Denique Mammea mater Alexandri eum audire curauit et Antiochiam accitum summo honore habnit. 1205/1206 Hier., chr. 213, 4-5. 1207/1211 Hier., chr. 213, 8-10; Rufinus VI, 11, 1-2. 1212/1213 Hier., chr. 212, 23-23. 1214 Hier., chr. 213, 23-24. 1215 Hier., chr. 214, 5-6. 1216/1217 Oros. VII, 18, 3. 1218 Hier., chr. 214, 8-9. 1219/1221 Hier., chr. 214, 20-24. 1221 1223 Luc. xxiv 13. 1224/1228 Hier., uir. ill. 61. 1228 Oros. VII, 18, 6; Hier., chr. 215,’1-2. 1230/1231 Hier., chr. 213, 25-26. 1232/1233 Pontif. 18. 1234 Hier., chr. 213, 22. 1235 Oros. VII, 18, 7. 1236 Hier., uir. ill. 34. 1205 antonius F 1206 VII] XII H1 1207 cappadotiae H 1208 narcino B 1209 eiusdem] eius Ba 1209 1210 ordinatus AP 1210 id] hid H4 1212 tertulianus H1 1213 post celebratur Isidori ebron. c. 289 ins. F 1215 uir om. F1 edissae H2Ob ut om. AP 1218 antonius F 1219 nicapolis B 1220 urbis B 1225 tempera (sic) R canamem H4, canonum F que R 1226 sedennalem AP, sedecennouenalem (////. noue uidentur expunctae esse, sed restitutae) O 1227 decennauennalem R circulum post qui O, om. B 1228 post dedit Isidori chron. c. 292. 293 ins. F 1230 hie] hinc H1 1234 origines B orbi] FHMO*R*, orbe OR1, orbis B 1236 accito B post habuit Isidori chron. c. 296 ins. F

504 360 361

362 363 364

365

366 367

368

369 370

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

IIIICXCI. Maximinus an. III. Hie aduersus ecclesiarum sacerdotes et clericos, id est doctores, persecutionem exercet, maximae propter Christianam Alexan1240 dri, cui successerat, et Mameae matris eius familiam, uel praecipue propter Origenem presbiterum. Pontianus et Anther os Romanae urbis episcopi martyrio coronati et in cymiterio Calisti sunt sepulti. IIIICXCVII. Gordianus an. VI. 1245 Iulius Africanus inter scriptores ecclesiasticos nobilis habetur. Qui in Chronicis quae conscripsit refert se Alexandriam properare Eraclae opinione celeberrima prouocatum, quem et in diuinis et in philosophicis studiis atque omni Grecorum doctrina instructissimum jama loqueretur. 1250 Origenes in Caesarea Palestinae Theodorum cognomento Gregorium et Athenodorum adulescentulos fratres, Ponti postea nobilissimos episcopos, diuina philosophia inbuit. IIIICCIIII. Philippus cum Philippo filio an. VII. Hie primus imperatorum omnium Christianus juit ac post 1255 tertium imperii eius annum millesimus a conditione Romae annus expletus est. Ita magnificis ludis augustissimus omnium preteritorum hie natalis annus a Christiano imperatore celebratus est. Origenes aduersus quendam Celsum Epicurum philosophum, 1260 qui contra nos libros conscripserat.octo uoluminibus respondit: qui, ut breuiter dicam, tantum scribendi sedulus fuit, ut Hieronimus quodam loco V milia librorum eius se legisse meminerit. IIIICCV. Decius an. I, menses III. 1265 Hie cum Philippos patrem et filium interfecisset, ob odium eorum in Christianos persecutionem mouet, in qua Fabianus in

1237 Hier., chr. 216, 8-9. 1238/1241 Oros. VII, 19, 2. 1242/1243 Pontif. 19. 20. 1244 Hier., chr. 216, 18-19. 1245 Rufinus VI, 31, 1. 1246/ 1249 Rufinus VI, 31, 2. 1259/1252 Hier., uir. ill. 61. 1253 Hier., chr. 217, 9-13. 1254/1258 Oros. VII, 20, 2. 1259/1263 Hier. ad Paulam ? uide Mommsen in Chron. Min. Ill, p. 228. 1264 Hier., chr. 218, 7-8. 1265/ 1266 Hier., chr. 218, 11-13. 1266/1268 Pontif. 21. 22.

1237 maximus F 1238 ecclesia R1 1239 persecu[tio] VI in marg. H 1241 originem B 1242 antherus BF2 rom. urb. om. B martyo R 1243 post sepulti Isidori chron. c. 298. 299 ins. F 1245 ecclesiasticas H1 1247 eraclae] FHOa, eracle M, eracleae Ob, aracliae B, eraclii R opiuione FF, opione R quem] quod R et in diu.] in diu. Ra, et diu. Fa 1248 philophisis B, philosophis Ha studii B 1251 grecorium B anthenodorum R, cathedonorum B 1252 post inbuit Isidori chron. c. 301 ins. F 1253 fil. phil. F 1254 christianos M, cristinianus B fuit om. H 1255 millemisimus Ha 1256 laudis Fa 1257 praetorum R1 1259 epicurium B 1262 se om. BF 1264 I] II R III om. FI1, in marg. manus ut uid. prima : in orosio*** / in eutro*** 1266 in marg. persecut** | VII H, persecutio VIII post interficiuntur B

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 371 372

373 374

375 376

377 378

505

urbe Roma martyrio coronatus sedem sui episcopatus Cornelio dereliquit, qui et ipse martyrio coronatus est. Alexander Hierosolymorum episcopus apud Caesar earn Palestinae et Antiochiae 1270 Babilas interficixmtur. Haec autem persecutio, ut Dionisius Alexandriae episcopus refert, non ex praecepto imperatoris sumsit' exordium, sed anno, inquit, integro principalia praeuenit edicta minister daemonum, qui dicebatur in ciuitate nostra diuinus, superstitiosum contra nos exagitans uulgus. 1275 Illiccyil. Gallus cum V olusiano filio an. II, m. I Ill. Huius imperii Dionisius Alexandriae antistes ita meminit : At ne Gallus quidem malum Decii aut uidere potuit aut cauere, sed in eundem lapidem offensionis inpegit. Cuius cum regnum floreret initio et cuncta ei ex sententia cederent, sanctos uiros, 1280 qui pro pace regni eius Deo summo supplicabant, persecutus est, cum quibus et prosperitatem suam jugauit et pacem. Origenes Z.AA aetatis anno non ad integrum impleto defunctus et in urbe Tyri sepultus est. Cornelius Romae episcopus rogatus a quadam matrona Luci1285 na corpora apostolorum de catacumbas leuauit noctu et posuit Pauli quidem uia Ostensi, ubi decollatus est ; Petri autem iuxta locum, ubi crucifixus est, inter corpora sanctorum episcoporum in templum Apollonis in monte aureo in Vaticano palatii Neroniani III kal. Iulias. 1290 IIIICCXXIE Valerianus cum filio Gallieno an. AT. Hie in Christianos persecutione commota statim a Sapore Persarum rege capitur, ibique luminibus orbatus seruitute miserabili consenescit. Vnde Gallienus tarn claro Dei iudicio territus pacem nostris reddidit, sed ob meritum tamen uel 1295 propriae libidinis uel paternae theomachiae innumera barbaris adsurgentibus Romani regni detrimenta sustmuit. Hac perse¬ cutione Cyprianus Carthaginensis episcopus, cuius doctissima extant opuscula, martyrio coronatur ; cuius Vitae et Passionis 1268/1270 Hier., chr. 218, 16-19. 1270/1274 Rufinus VI, 41, 1. 1275 Hier. chr. 218, 11-12. 1277/1281 Rufinus VII, 1. 1282/1283 Rufinus VII 1’ 1283 Hier., uir. ill. 54. 1284/1289 Pontif. 22. 1290 Hier chr 220 1-2 ; Rufinus VII, 10, 1. 1291/1293 Hier., chr. 220, 12-14; Rufinus VII 10’ 4. 1293/1294 Oros. VII, 22, 5. 1297/1298 Hier., chr. 220, 9-11. 1298/ 1300 Hier., uir. ill. 68. V

1267 coronatus] c. est M 1268 hierosolymarum BFlFF 1270 autem om. BF2R 1272 integro] in aegyptoB1 1273 minister] minisuntH'R1 decebatur R1 1274 diuinos R1 post uulgus Isidori chron. c. 306 ins. F 1276 alexan¬ driae om. R1 1277 at] cat B 1279 ei ex sententia (sentia F1) c.] ex s. c. ei B accederent B, caderent R1 1283 tyrii FMOR 1285 corpus F1 dicata cumbas R1 1286 uiam M decolatus H est om. H1 petrus MR1 1288 apollonis] BF2H, appollonis M, apollinis F:OR aurelio BR 1289 post iulias Isidori chron. c. 308 ins. F 1290 ualerias B, ualerius R 1291 in marg- [perjsecutio VIII H persecutionem Ba 1292 perscorum B 1293 mirabili Ba 1297 cyprianos carthaginiensis R 1298 coronatus R1

506

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

uolumen egregium dereliquit Pontius diaconus eius, qui usque ad diem passionis eius cum ipso exilium sustinmt. Theodor us, cuius supra meminimus, cognomento Gregorius, Neocaesareae Ponti episcopus, magna uirtutum gloria claret, e quibus unum est quod, ut ecclesiae faciendae locus sufficeret montem praecibus mouit. 1305 Stephanus et Xystus Romae episcopi martyrhlm passi. imCCXXIIII. Claudius an. I, m. VIIII. Iste Gothos iam per annos XV Illyricum Machedoniamque uastantes superat, ob quae in curia clypeus aureus ei et in Capitolio statua aurea conlocata est. 1310 Mar cion dissertissimus Antiochenae presbiter ecclesiae, quip~ pe qui in eadem urbe rethoricam docuerat, aduersus Paulum de Samosathae, qui Antiochiae episcopus dogmatizabat Christum communis naturae hominem tantum fuisse, accipientibus notariis disputauit, qui dialogus usque hodie extat. 1315 IIIICCXXVIIII. Aurelianus an. V, m. VI. Hie cum aduersum nos persecutionem mouisset, fulmen ante eum magno pauore circumstantium ruit ; ac non multo post a militibus occisus est itineris medio quod inter Constantinopolim et Heracliam est ; stratae ueteris locus Caenofrurium 1320 appellatur. Eutycianus Romae episcopus martyrio coronatus in cymiterio Callysti sepelitur, qui et ipse CCCXIII martyres manu sua sepeliuit. fTTTCCXXX. Tacitus m. VI. 1325 Quo apud Pontum occiso obtinuit Florianus imperium diebus LXXXVIII et sic apud Tharsum interficitur. 1300

1301/1302 Hier., uir. ill. 65. 1303/1304 Rufinus VII, 28 (ed. Mommsen, p. 954, 11-22). 1305 Pontif. 24. 25. 1300 Hier., chr. 221, 22-23. 1307/ 1309 Hier., chr. 221, 26-222, 3 ; Oros. VII, 23, 1. 1310/1312 Hier., uir. ill. 71. 1313 Rufinus VII, 27, 2. 1313/1314 Hier., uir. ill. 71. 1315 Hier., chr. 222, 8-9. 1310 Hier., chr. 223, 7. 1317/1318 Oros. VII, 23, 6. 1318/1319 Hier., chr. 223, 9-10. 1319/1320 Eutropius IX, 15. 1321/1322 Pontif. 28. 1324 Hier., chr. 223, 12. 1325/1320 Hier., chr. 223, 13-24. 1320 Hier., chr. 223, 15.

1299 reliquit BF2R pontius... sustinuit om. B diaconos M 1303 ecclesia M 1304 mouet BR1 1305 martyrio F post passi Isidori chron. c. 310. 311 ins. F 1300 I] II R2 VIIII] VIII B 1307 gothus R1 1308 curiam M aur. ei] aur. F2R', ei aur. BR2, ****aur. F1 1309 statuam F1 1310 anthiochiae F2 1311 urbem Ml retheoricam B aduersum F2 1312 samo¬ sathae] O, samusath(a)e BFMR, amusathae H episcopis R1 1313 commune Ba 1314 dialocus BHl 1315 in marg. [per]secutio VIIII H, persecutio VIII B 1310 nos om. R1 mouisset et H1 flumen ante B, fulminante Rl 1317/ 1318 post multo H 1318 a] ac B 1319 etow. Afa erecleam M ueris B caenofurium F1 1321 episcopus om. F1 coronatur M 1322 CCCXXIII M, XIII (om. CCC) B, CCCXLII liber pontif. 1325 quod B pontem Oa 1320 inficitur R1

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 389

Anatohus natione Alexandrinus Laodiciae Syriae episcopus philosophorum disciplinis eruditus plurimo sermone celebratur Cuius ingenu magnitude* de libro quod super pascha conposuit

1330 nosci 390 39i 392 393

394

395

396 397

39§

5Q?

anthmeticae insttiutionis potest apertissime cog-

Insana Manichaeorum heresis his temporibus oritur. IIIICCXXXVI. Probus an. VI, men. ////. Hie Gallias iamdudum a barbaris occupatas per multa et 1335 grama proelia deletis tandem hostibus ad perfectum liberauit. Secundo hums anno ut in Chronicis Eusebii legimus, iuxta Antiochenos CCCXXl annus fmt, iuxta Tyrios CCCCII iuxta Laodicenos CCCXXIIII, iuxta Aedessenos DLXXXVIII ^xta Ascalonitas CCCLXXX, secundum Hebreos initium 1340 LA A A VI tobelei, quod significat annos IIIICCL. A rchelaus Mesopotamiae episcopus librum disputationis suae quam habmt Aduersus Manicheum exeuntem de Per side Syr’o sermone composuit, qui translatus a Greets habetur a multis. IIIICCXXX'V III. Carus cum filiis Carino et Numeriano an 1343 II. Gaius Romanae ecclesiae fulget episcopus, qui a Dioclitiano martynum passus est. Phierius praesbiter Alexandnae sub Theonz episcopo florentissime populos docuit et tantam sermonis diuersorumque 1330 tractatuum, qui usque hodie extant, muenit eligantiam, ut Ungenes mnior uocaretur : uir mirae parsimoniae et uoluntariae paupertatis appetitor, qui post persecutionem omni tempore uitae Romae uersatus est. r IIIICCLVIII. Dioclitianus cum Herculio Maximiano an 13 5 5 AX. Carausius sumta purpura brittanias occupauit. Narseus rex

399

inf/p!!‘uHie;r,Chr' o e Paschae (Clauis,

22?1 21-22 2303)

; ill- 73; cf. ps.-Anatolius, De rati1332 Hier., chr. 223, 25-26. 1333 Hier

af' 22133»/13401f4/1333V,OrOS' VI1’ 24’ 2' 133tt/’339 Hier., chr. 223, 23Chr‘ 223, 20-22' 1341/1343 Hier., uir. ill. LXXII. 1344/1340 Hier chr 224> I9-20. 1346/1347 Pontif. XXIX. 1348/1353 H er., uir. ill. LXXVI 1354/1355 Hier., chr. 225, 7-8 ; 13-4. 1356 1360 Hier., chr. 225, 18-23 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, vi. 1344/1

m

anit°‘‘US R

lae°d*c.ae B

1329 quod] quern R

1332 manihaeorum

•133t°CC“P^US H J335 Proelial beJla B, om. R tandem] tam de B ' ems Af 1337 annos BFHAf tyros F1 iuxta ante laodicenos om. M' 1338 laudicenos BM aedessenos (edesenos F) DLXXXVIII] eadesse 1342 mVUm AM 1340 LXuXVI H i0b0ld lubdel °b> chmn r 191 3 “i 333d mamcheos At 1343 post multis lsidori chron. c. 321 ms. F 1344 film R' carno 0* 1346 romanae] F\ romae "hqut fulget om. H' 1348 hierius F» episco H> 1349 tantum H • o tractaum R tractuum F‘R2 1352 persetionem At1 1353 post est lsidori chron. c. 3~3 ms. F 1354 diocletianus H20bR, dioclianus At' et sic fere demceps maximiniano R1 J

508

400

401 402

403

404 405

406

407

408

409

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

Persarum Orienti beilum intulit ; Quinquegentiani Ajricam inuastauerunt ; Aegyptum Achilleus obtinuit. Ob quae Con¬ stantins et Galerius Maximianus Caesares adsumuntur in 1360 regnum. Constantins priuignam Herculi Theodoram accepit, ex qua postea sex liberos Constantini fratres habuit, Galerius filiam Dioclitiani Valeriam. Post X annos per Asclepiodotum praefedum praetorio Brit1365 taniae receptae. XVIII anno Dioclitiani ipse in Oriente, Maximianus Herculius uastari in Occidente ecclesias, affligi interficique Christianos praecxpxunt. Secundo autem persecutionis anno Dioclitianus Nicomediae, 1370 Maximianus Mediolani pur pur am deposuerunt. Attamen coepta semel persecutio usque ad septimum Constantini annum feruere non cessat. Constantins XVI imperii anno, summae mansuetudinis et ciuilitatis uir, in Brittania diem obiit Eboraci. Haec persecutio tam crudelis et crebra flagrabat, ut intra 1375 unum mensem XVII milia martyrum pro Christo passi inueniantur. Nam et oceani limbum transgressa Albanum, Aaron et Iulium Britaniae cum aliis pluribus uiris ac feminis felici cruore damnauit. 1380 Passus est hac Pamphilus presbiter Eusebii Caesariensis episcopi necessarius, cuius uitam ipse tribus libris compraehendit. IIIICCLVIIII. Tertio anno persecutionis, quo et Constantins obiit, Maximinus et Seuerus a Galerio Maximiano Caesares facti. 1385 E quibus Maximinus maleficia et stupra sua Christianorum persecutionibus accumulat. Passus est ea tempestate Petrus Alexandriae episcopus cum

1361/1363 Hier., chr. 225, 26-226, 3. 1364/1365 Hier., chr. 227, 2-3. 1366/ 1368 Hier., chr. 228, 5-6 ; Oros. VII, 25, 13. 1369/1370 Hier., chr. 228, 12-14 ; Oros. VII, 25, 14. 1372/1373 Hier., chr. 228, 20-21 ; Oros. VII, 25, 16 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, viii. 1374/1376 Pontif. 30; cf. Beda, Hist. eccl. I, vi-vii. 1377/1378 Gildas 10. 1380/1381 Rufinus VIII, 13, 6. 1381/1382 Hier., uir. ill. 81. 1383/1384 Hier., chr. 228, 20-21 1384 Hier., chr. 228, 18-19. 1387/1390 Rufinus IX, 6, 2-3.

1357 orienta Ha quinquegentiam B afram F1 1358 uastauerunt Ob archilleus F2, archilleus R 1359 gallerius H 1361 priuignem M 1362 libros Ba 1364 per] post F2 X om. Ha 1366 dioclitiano B* 1367 in occ. uast. R1 persec[utio] X in marg. H, persecutio XI B 1367/1368 christianos] a christianis R1 1368 percipiunt R1 1370 deposuit F1 1373 ciuitatis B eboraci] ante diem Fa, eboraici H 1374 haec] et M crudilis H1 cebra B 1375 XVII] VII R1 martyrium H1 1377 oceanum B* aaron] et aaron R 1378 plurimis F2 felice M 1380 pamphilius H 1384 galerio] galeriano R caesare F1 1385 e] et B, a R1 christi annorum M 1387 parsus B alexandrinae R

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 410 411

509

pluribus Aegypti episcopis. Lucianus quoque uir moribus et continentia et eruditione praecipuus Antiochenus presbiter I39° passus est, et Thimotheus Romae X kal. Iulias. IIIICCXC. Constantinus, Constantii ex concubina Helena filius, in Brittania creatus imperator regnauit an. XXX, m.

X. 412

Ab anno persecutionis quarto Maxentius Herculi Maximiani filius Romae Augustus appellatur. Licinius Constantiae sororis Constantini uir Carnunti impe¬ rator creatus. Constantinus de persecutor Christianus efficitur. Xiceno concilio fides catholica exponitur anno post Alex1400 andrum DCXXXVI die mensis secundum Grecos Desii XVIIII, quod est X kalendarum Iuliarum, consulatu Paulini et Iuliani uu. cc. Constantinus fecit Romae, ubi baptizatus est, basilicam beati Iohannis baptistae, quae appellatur Constantiniana. Item 1405 basilicam beato Petro in templo Apollinis, necnon et beato Paulo, corpus utriusque aere cypro circumdans quinque pedes grosso. Item basilicam in palatio Sosoriano, quae cognominatur Hierusalem, ubi de ligno crucis Domini posuit. Item basilicam sanctae martyris Agnae ex rogatu filiae suae, et baptisterium 1410 in eodem loco, ubi et baptizata est soror eius Constantia cum filia Augusta.. Item basilicam beato Laurentio martyri uia Tiburtina in agro Verano. Item basilicam uia Leuicana inter duas lauros beato Petro et Marcellino martyribus ; et mausoleum ubi matrem suam posuit in sarcofago purpureo. Item 1415 basilicam in ciutate Ostia iuxta Portum urbis Romae, beatorum apostolorum Petri et Pauli et Iohannis baptistae. Item basilicam in ciuitate Albanensi sancti Iohannis baptistae. Item basilicam in urbe Neapoli. 1395

4*3 414 415

4*6

417 418

419 420 421

422

1390 Prosp. 974. 1391/1393 Hier., chr. 228, 26-229, 1 1 Eutrop. X, 2 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, viii. 1394/1395 Hier., chr. 229, 1-3. 1396/1397 Hier., chr. 299> 6 ; Eutrop. X, 4. 1399/1402 Pontif. 34, 4 ; Acta concil. Calchedon. II (Mansi 4, p. 1208). 1403/1404 Pontif. 34, 9. 13. 1404/1407 Pontif. 34, 16. 21. 1407/1408 Pontif. 34, 22. 1408/1414 Pontif. 34, 23. 1411/1412 Pontif. 34, 24. 1412/1415 Pontif. 34, 26. 1414/1417 Pontif. 34, 28. 1417/1418 Pontif. 34, 30. 1418 Pontif. 34, 32.

1392 brittaniae Ba, britanniam R regnat R m.] et m. R 1395 appellants 1396 lucinius B 1397 creatur R 1398 constinus H1 persecutione christianos Ba 1402 uu'cc] uii cc B 1403 constiniana H1 1405 beato petro] beati petri Oa, sancti petro R1 apollonis BOa, appollonis M 1405/1406 beati pauli Oa 1406 cyprio Af2Ob pede B 1407 sossociano R2 cognomitur Ba 1409 rogatus B 1411 laurentio beato B, beati laurentii Oa martyris F1( ?)MOa, martyre fPR1 1412 uercho R leuicana] BFHOR*, lauicana MR2 cum libro pontif. 1414 sargofago B purporeo Mommsen 1415 basilica M 1417 albanensis R 1418 basilica M ube B

M BF1

5io 423 424

425 426 427 428

429

430 431 432 433

434 435

436

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

Idem Constantinus Depranam Bithyniae ciuitatem in hono1420 rem martyris Luciani ibi conditi instaurans ex uocabulo matris suae Helenopolim nuncupauit. Idem urbem nominis sui statuens in Thracia sedem. Romani imperii et totius caput Orientis esse uoluit. Idem statuit citra ullam hominum caedem paganorum templa 1425 cludi. IIIICCCXIIII. Constantins cum Constantino et Constante fratribus an. XXIIII, m. V, d. XIII. lacobus Nisibinus episcopus agnoscitur, ad cuius praeces saepe urbs discrimine liberata est. 1430 Impietas Arriana Constanti regis fulta praesidio exiliis, carceribus, et uariis adfiictionum modis primum Athanasium, deinde omnes non suae partis episcopos, persecuta est. Maximinus Treuerorum episcopus clarus habetur, a quo Athanasius Alexandriae episcopus cum a Constantio quereretur 1435 ad poenam, honorificae susceptus est. Antonins monachus CV aetatis anno in heremo moritur. Reliquae apostoli Timothei Constantinopolim inuectae. Constantio Romam ingresso ossa Andreae apostoli et Lucae euangelistae a Constantinopolitanis miro fauore suscepta. 1440 Hilarius Pictauiensis episcopus, qui pulsus ab Arrianis in Frygia exulauerat, cum apud Constantinopolim librum pro se Constantio porrexisset, ad Gallias redit. mlCCCXVI. lulianus an. II, m. VIII. Iulianus ad idolorum cultum conuersus Christianos perse1445 quitur. Pagani apud Sebasten Palestinae urbem sepulchrum Iohannis baptistae inuadunt, ossa dispergunt, eadem rursum collecta et crematu latius dispergunt. Sed Dei prouidentia adfuere quidam ex Hierosolymis monachi, qui mixti colligentibus quaeque ipsi 1450 poterant ablata ad patrem suum Philippum pertulere. I lie

1418/1421 Hier., chr. 231, 22-25. 1421/1423 Oros. VII, 28, 27; 111, 13, 2. 1424/1425 Oros. VII, 28, 28. 1428/1427 Hier., chr. 234, 13-15. 1428/1429 Hier., chr. 234, 24-25. 1430/1432 Hier., chr. 234, 26-235, 41433/1435 Hier., chr. 236, 1-4. 1430 Hier., chr. 240, 5-6. 1437 Hier., chr. 240, 15-16. 1438/1438 Hier., chr. 240, 26-241, 2. 1440/1442 Hier., chr. 240, 11-14; 241, 17-19. 1443 Hier., chr. 242, 10-11. 1444/1445 Hier. chr. 242, 11-12. 1440/1455 Rufinus XI, 28 (ed. Mommsen, p. 1033, 20-1034, 16).

1419 constinus Hl drepanam Hieronymus 1421 suae H1 1424 ullum H' paganorum] pugnatorum H1 1425 claudi F2R, concludi F/2, deinde lsidori chron. c. 330-334 ins. F 1420 contantius R 1430 constati Ra presidii R1 1431 anathasium B 1434 quostantio B 1430 aetatis om. F 1437 thim. ap. B 1438 constantio O 1440 pictauensis H2R pulsis F1 1441 cum apud] caput F1 1442 prorexisset R rediit OR2, remeauit Hv ; deinde lsidori chron. c. 336-340 ins. F 1444 christianus R1 1444/1445 prosequitur O persecutio XII inmarg.B 1449 ipse B 1450 oblata H

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

511

confestim haec (supra se enim ducebat tanturn thesaurum propriis seruare uigiliis) ad pontifwem maximum, tunc Athanasium, per Iulianum diaconum suum mittit. Quae ille suscepta paucis arbitris sub cauato sacrami pariete inclusa prophetico :455 spimtu profutura generationi posterae conseruauit. Cuius praesagium sub Theodosio principe per Theophilum eiusdem urbis episcopum conpletur, qui destructo Serapis sepulchro sancti Iohannis ibidem consecrauit ecclesiam. 437 IIIICCCXVII. Iouianus mensibus VIII. 438 1460 , Synodus Antiochiae a Melitio et suis facta, in qua homousio dvofxcuo que reiecto medium inter haec homoeousion Machedonianum dogma uindicauerunt. 439 Iouianus lapsu Constantii prodecessoris admonitus honorificis et officio sis simis litter is Athanasium requirit, ab ipso 1465 formam fidei et ecclesiarum disponendarum suscepit modum. Sed eius pia laetacyxxe principia mors inmatura corrupit. 440 IIIICCCXXVIII. Valentinianus cum fratre Valente an. XI. 441 Appollinaris Laodicenus episcopus multimoda nostrae religionis scripta componit, qui poster, a fide deuians heresim sui 1470 nominis instituit. 442 Damasus Romae episcopus fecit basilicam iuxta theatrum sancto Laurentio et aliam in catacumbas, ubi iacuerunt corpora sancta apostolorum Petri et Pauli. In quo loco platoniam ipsam, ubi iacuerunt corpora sancta, uersibus adornauit. 443 1475 Valens ab Eudoxio Arrianorum episcopo baptizatus nostros persequitur. 444 Gratianus Valentiniani filius tertio eius anno Ambianis imperator est factus. 445 Constantinopoli apostolorum martyrium dedicatur. 446 1480 Post Auxenti seram mortem Mediolani Ambrosio episcopo constituto omnis ad fidem rectam Italia conuertitur. 1455/1458 Rufinus XI, 26. 27. 1459 Hier., cht. 243, 16-17; cf- 247, 23-26. 1460/1462 Hier., chr. 243, 21-24. 1463/1466 Rufinus XI, 1 (p. 1002, 10-13). 1467 cf. Hier.,chr. 244, 7-8 ; Oros. VII, 32, 1. 1468/1470 Hier., chr. 244,14-13 ; Prosp. 1129. 1471/1474 Pontif. 39 1475/1476 Hier., chr. 245, 4-5. 1477/1478 Hier.,chr. 245,6-7. 1479 Hier., chr. 245,24-25. 1480/1481 Hier., chr. 247, 16-18.

1452/1453 anathasium B 1453 diaconem B suspecta OR 1454 cauto B 1455 generatione B reseruauit R1 1458 post ecclesiam Isidori chron. c. 344. 34.5 ins. F 1460 melito F2, meletio APR2, meltio R1 siuis H1 quo B homousio] FHO, omousio BOb, homousion M, omousion R 1461 reicto B, rex iecto R1 homoeousion H1, omoeousion BM, homoeusion FlO&, omoeusion ObR, homousion F2H2 1463 iouinianus R lapsus O 1464 officiossissimis H athenasium R1 1466 matura Ra corrumpit B ; deinde Isidori chron. c. 347 ins. F 1467 ualentianus FJHOa 1472 alias B 1473 platonam H, platamam B, platomam Mommsen 1474 ubi om. H1 1475 eodoxio B, edoxio M1 baptizatos F1 1477 ualentiani HO 1478 fact, est R 1479 constantinopolim F, constinopoli FI 1480 mediolanii FlH

512 447

448 449

450

45i

452

453

454

455 456

457

458

DE TEMPO RVM RATI ONE LXVI

Hilarius episcopus Pictauis moritur. IIIICCCXXXII. Valens cum Gratiano et Valentiniano, Valentiniani fratris sui filius, an. ////. 1485 Valens lege data, ut monachi militarent, nolentes fustibus iussit interfici. Gens Hunorum diu inaccessis seclusa montibus repentina rabie percita exarsit in Gothos eosque sparsim conturbatos ab antiquis sedibus expulit. Gothi transito Danubio fngientes a 1490 Valente sine armorum depositione suscepti mox per auaritiam Maximi ducis fame ad rebellandum coacti sunt, uictoque Valentis exercitu per Thraciam sese miscentes simul omnia caedibus, incendiis rapinisque fuderunt. IIIICCCXXXVIII. Gratianus cum jratre Valentiniano an. 1495 VI. Theodosius a Gratiano imperator creatus maximas Mas Scithicas gentes, hoc est Halanos, Hunos et Gothos magnis multisque proeliis uincit. Cuius concordiam non ferentes Arriani post XL annos 1500 ecclesias, quas ui tenuere, reliquerunt. Synodus CL patrum congregatur urbe Augusta aduersus Macedonium sub Damaso Romae episcopo. Theodosius Arcadium filium suum consortem fa.cit imperii. A secundo Gratiani anno ipso sexies et Theodosio consulibus 1505 Theophilus paschalem compotum scribit. Maximus, uir quidem strenuus et probus atque Augusto dignus, nisi contra sacramenti /idem per tyrannidem emersisset, in Brittania inuitus propemodum ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit iizque Gratianum Augustum dolis circum1510 uentum apud Lugdunum occid.it, fratremque eius Valentinianum Italia expulit. Qui tamen iustissimam cum matre sua Iustina poenam luit exilii; quae et ipsum Arriana polluit 1482 Hier., chr. 245, 13. 1483/1484 Oros. VII, 33, 1 ; uide etiam Hier., chr. 1485/1486 Hier., chr. 248, 3-4. 1487/1490 Oros. VII, 33, 10. 1490/1491 Hier., chr. 248, 23-25. 1491/1493 Oros. VII, 33, 11. 1494/1495 Prosp. 1167. 1496/1498 Marcellinus 379 ; Oros. VII, 34, 5. 1499/1500 cf. Marcellinus 380. 1501/1502 cf. Marcellinus 381. 1503 Oros. VII, 34, 9. 1504/1505 Vide supra, cap. XLIIII et Jones, BOT, p. 29. 1506/1511 Oros. VII, 34, 9-10 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, ix. 1510 apud Lugd. occ,] Marcellinus 383. 1511/1514 cf. Rufinus XI, 15. 247, 23-26.

1482 post moritur Isidori chron. c. 349-351 ins. F 1483 ualentiniano om. B 1484 ualentiani FOa, ow. R1 fratri B 1485 ut mon. mil.] monachos militare R1 nolentes] nolentibus H 1487 hunorum] unor est B1 reclusa BR 1488 rabia Af conturbatus B 1490 uelente H1 1491 fame om. R1 reuelandum B 1496 imperatore B 1497 schithicas H1, sithicas F 1498 uicit F2AFR 1500 ecclesiae F 1501 synodos B' 1502 ep. rom. B 1504 gratiani] gratia iii B 1505 paschale B 1506 sternuus Ba augustu H'M 1507 contra om. F1 emisisset R1 1508 brittaniam BFHW, britanniam R 1509 transit Af1 1510 fratremque] que fratrem Ba 1511 italia] ita F1 1512 quae] quern Ob

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

513

heresi et eminentissimam catholicae fidei arcem Ambrosium perfida obsidione uexauit, nec prius quam prolatis beatorum 1515 Geruasii et Protasii martyrum deo reuelante reliquiis incorruptis nefanda coepta deseruit. IIIICCCXLVIIII. Theodosius, qui Gratiano uiuente VI annis iam Orientem regebat, post eius mortem regnat an. XI. Ipse et Yalentinianus, quern Italia expulsum benigne susce1520 perat. Alaximuvn tyrannum Ill ab Aquileia lapide interficiunt. Qui quoniam Bnttamam omni pene arrnata iuuentute copiisque militaribus spoilauevat, quae tyrannies eius uestigia secutae in Gallias numquam ultra domum redie re uidentes transmannae gentes saeuissimae, Scothorum a circio, Pictorum ab aqui1525 lonae, destitutam milite ac defensore insulam, adueniunt et uastatam direptamque earn multos per an nos obprimunt. Hieronimus sacrae interpres historiae librum, quern de Inlustribus Ecclesiae Viris scribit, usque ad XIIII totius im¬ perii Theodosii annum perducit. 153° IIIICCCLXII. Arcadius filius Theodosii cum fratre Honorio an. XIII. Corpora sanctorum Ambacum et Michae prophetarum diuina reuelatione produntur. Gothi Italiam, I and ah atque Halam Gallias, adgrediuntur. 1535 Innocentius Romae episcopus dedicauit basilicam Geruasii et Protasii martyrum beatissimorum ex deuotione testamenti cuiusdam inlustris feminae Vestinae. Pelagms Britto Dei gratiam inpugnatur. IIIICCCLXXYII. Honorius cum Theodosio minore, jratris 1340 sui filio, an. XV. Halancus rex Gothorum Romam inuasit partemque eius 1514 1516 cf. Paulinus, uita Ambrosii 14-15. 1517 1518 Oros. VII, 35, 1. 1519 1520 Prosp. 1191 ; Oros. VII, 34, 10. 1521 1526 Gildas 13-14; cf. Beda, Hist. eccl. I, xii. 1527 1529 Marcellinus 392. 1530 1531 Isidorus 365. 1532 1533 Isidorus 567. 1534 Isidorus 568. 1535 1537 Pontif. 42. 1538 Isidorus 374 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, x. 1539 1540 Isidorus 371. 1541 1542 Marcellinus 410.

1513 heresis ABO 1514 nec] ne M1 1515 gerbasii I^H1 1516 post deseruit Isidori cbron. c. 353. 354. 355. 347-352. 356-361 ins. F 1518 iam om. F1 oriente Af, morientem F*Rl mort. ei OR 1519 ualentianus B 1520 lapidem Af 1521 poena B arma f-f1 iubente B 1522 expoliauerat R quae] qui Ob 1523 modum redire F1 1525 ac] a F1 1526 disreptamque Af ea Af 1529 perduxit F ,■ dtinde Isidori cbron. c. 364 ms. F 1532 ambacum] O, ambacu BF'H1, ambacuc H!Rl, abacuc F!AfR* micheae FH* AfO6 1535 gerbasii H et om. O* 1536 beat. mart. R 1537 iustinae B 1538 britto om. R* inpugnat H5Af!Ob ,• deinsit Isidori cbron. c. 366. 369. 370 ins. F 1539 thedosio 31 minor! 19, minoris 26, iuniore 28 fratri l1. 13* 1540 ann. XV (XIII 35, decimo 27) om. R1 post XV ins. regnauit 10. 37, corpora sanctorum 35 1541 alaricus F1 aliique, hallaricus 7. 20, hilaricus 19. 29. 40, hilarius 26, atalaricus 4 gotthorum 31. 34 inuasit] cepit 1. 27.,om. 6.8.9.10. 35.36.37 partem] patrem 27 que om. 7 eius] huius 7

5i4

470

471 472

473

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI

cremauit incendio VIIII kal. Sept., anno conditionis eius millesimo centesimo sexagesimo quarto, ac sexto die quam ingressus fuerat depredata urbe egressus est. 1545 Lucianus presbyter, cui reuelauit Deus VII Honori principis anno locum sepulchri et reliquiarum beati protomartyris Stephani et Gamalihelis ac Nicodemi, qui in Euangelio et in Actis Apostolorum leguntur, scripsit ipsam reuelationem Greco sermone ad omnium ecclesiarum personam. 1550 Quam reuelationem Auitus presbyter, homo Hispanus genere, in Latinum uertit eloquium et adiecta epistola sua per Orosium presbyterum Occidentalibus dedit. Qui etiam Orosius ad loca sancta perueniens, quo eum Augustinus ad Hieronimum pro discenda animae ratione miserat, reliquias beati 1555 Stephani accepit et patriam reuersus primus intulit Occidenti. Brittani Scothorum Pictorumque infestationem non ferentes Romam mittuut et sui subiectione promissa contra hostem

1542 VIIII kal. Sept.] Prosp. 1240. 1542/1543 anno - quarto] Oros. VII, 40, 1 ; cf. Beda, Hist. eccl. I. xi. 1543/1544 Marcellinus 410. 1545/1549 Gennadius, uir. ill. 47 ; Lucianus, Reuelatio sancti Stephani (ed. E. Vanderlinden, in Rev. des etudes byzantines, 4, 1946, p. 190 sqq.). 1550/1552 Gennadius, uir. ill. 48. 1553/1555 Gennadius, uir. ill. 40. 1550/1564 Gildas 15-16 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xii.

1542 cremauit 4 VIIII] VIII BH eius] huius 20, om. R. 8 1543 centesi¬ mo om. 6.8.9.10.18*.36.37 sexagemo 19, septuagesimo 40 quarto] quarta 26, et q. 4, ac q. 10, VI B ac (a B. 13.27.33, om. 40) sexto om. 26 in (litura post in M) orosio (horosio 8. 12, horo sic 32) tertio (tertia S) ins. post sexto 6.8.9.10.12.32. 36.37, post ac FM, litura post ac 18, tertio honorio post sexto 22 quam] postquam R, qua 7.10.131.18b.20.21.26.27.37 1544 post ingressus ins. urbem 13.21. 30l, est urbem 19 depraedata] adpredita 19, depraedanda 33*, ea depraedata 26 egressus] egres H1 1545 reuelauit (reueualit 19, releuauerat 26) deus] d. r. 7.20 VII] IIII 7.20 principes 12, principiis 2 1546 annos 40, unum 9 et] ec 1, om. 4 requiarum 13l, reliquarum B, reliquias 10.37 beato Fl, om. 251.37 prodomartyris B*, proti(protti 34) martyris 29.34, protiprotomartyris 35 1547 sthephanum 301, om. 9 et] ac 4 gamehelis 6, gamilielis 20 ac] et 4 nichodimi 22, nic(h)omedi BR. 2.3.31.34.35, nicomedii 6.8.9.36 qui in eu. et in (om. 131) actis (actibus FH2. 1.6.7.8.9.10.11.132.19.25.26. 302.35.36.37) apostolorum om. 141 1548 leg. scr.] scr. leg. 19 rereuelationem 1 grego B 1549 omnem 21.27 personam om. 181 1550 qua 32, quod 20 abitus 6.8., habitus 4.7.36, adiutus 10.37. hisponus 30, spanus R. 14.18.19.24, hispanis 81, ispanit 9, hippanus 27 1551 genere] gene 32 et] cum 40 abiecta 8, iecta 13l 1552 horosium AfR, orasium 30l prebiterum 24, presbiterium 36 post presb. ins. suum 35 occidentibus 37, orientalibus 26 1553 perueniens] conueniens 2 post perueniens ins. pro dicenda 37* quo om. 9 agustinus M2. 131 hieronomum F* 1554 discendam 7.20 rationem 7.20.26 1555 accipit R et] cum 40 patriam] pateram 9, in p. 26.37 primum 26 intulit bis 26 accidenti 21, occidetum 251, occidentalibus 252 1556 brittanni H2 aliique, britanni O2 aliique, brittanis 4, inc. O1 scothorum H aliique, scotorum BM aliique, scotthorum 32.34, scottorum OR aliique, gothorum 4, sanctorum 19 pictarumque 4 non ferentes] referentes 9, non referentes 35 1557 et] ex 21 subiectioni 14.24, subuentione 26 contra...missa om. 26 contra] conco 32 hostes 7.20

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

5i5

auxilia flagitant. Quibus statim missa legio magnam barbarorum multitudinem sternit, ceteros Britaniae finibus pellit ac 560 domum reuersura praecepit sociis ob arcendos hostes murum trans insulam inter duo maria statuere, qui absque artifice magistro magis cespite quam lapide factus nil operantibus profuit. Nam mox ut discessere Romani, aduectus nauibus prior hostis quasi maturam segitem obuia queque sibi caedit, calcat, 565 deuorat. Itevum petenti auxilia Romani aduolant et caesum hostem trans maria fugant coniunctisque sibi Brittanis murum non terra, ut ante, puluereum, sed saxo solidum inter ciuitates, quae ibidem ob metum hostium fuerant factae, a mari usque ad mare collocant. Sed et in litore meridiano maris, quia et 570 inde hostis timebatur, turres per interualla ad prospectum maris statuunt. Sic ualedicunt sociis tamquam ultra non reuersuri. Bonifatius Romae episcopus fecit oratonum in cymiterio sancte Felicitatis, et ornauit sepulchrum eius et sancti Siluani. Hieronimus presbyter obiit XII Honorii anno, II k. Oct., 575 anno aetatis suae XCI. 1505/1566 cf. Gildas 17; cf. Beda, ibid. Pontif. 44. 1574/1575 Prosper 1274.

1566/1571 Gildas

18.

1572/1573

1558 flatigant 19 missa] massa 19 legatio 1.6.8.9.10.131.21.27.36.37, ligatio 35, legatione 26 magna 26 1559 brittanae B ( ?) pellit] expellit 26 1560 demum 19 reuersuram R. 40, reuersum 7, reuersuros M2, reuersa 26, inc. M1 praecipiit 30*, praecipit 13.30b.37 0b] Ob aliique, ab BFH1 MO*.2.1 ll. 13.22.29, ad H2 et deteriores plerique, om. 11 arcendus 31, om. 21 1561 marie /91, marea 13l statuunt 7.20 abs¬ que] absente 7.20 artificem 34 1562 cespiter 35 facto 37 ni(c)hil 1.6.8.9.10.13.18.20.27.36 profuit] fuit 34* 1563 nam] ne 6.8.9.10.36 ut] ubi 9 discesserit 9, discere 13l romaia 10, om. in sp. uac. 37 aduectis F2.7.22, euectis 6.8.9.10.36.37, adiectus 18.31, aduentus 12 1564 hostis] hostie 9 quasi] quas O*, qasint 30l segitem] rigidem 26 ouia M. 35, obia 13'.30', obua 10 quaeque sibi caedit (eadem 9) calcat] q. subiecit calcat 27, s. q. calcat cedit 40 1565 item 2, om. B petiti 112.12.13'.26.28.302.32.40, penitenti B, petentibus F.6.8.9.10.36.37, petunt 182.22, petita 7.20 : aduecti iterum nauibus Paulus corrigens opinor auxilio 4.26, auxili* 13' romani ante pet. 7.20 et] ad 13', ac 131 1566 tras 26 marea 131 fugiant 2.35, fugauit H2.13'.19, fugiunt 21 coniuctisque 26, cunctisque 12 ( ?) sibi om. F'.7.17 brittanniis 9, brittanie 6*, brittanes 24 murum om. 7.20 1567 ut] aut 21 antea 21 puluerium 27, puluureum 251.261, puluerem 12.40, puluere 32, pulueren 9 saxa 13' ciuitatis 13' 1568 iuidem 40 fuerunt 8.10.37 mari (mare T) usque] marisque 25' 1569 mare] mari 35.40 et] etiam 26, om. 1.19.25.27 in bis 29, om. 4 meriano 12 maris] mari 4,om. 20.27 quia ... timebatur] statuerunt sic ualebatur (sic) B quia] quod 7, om. 28 et om. F1.21.34* 1570 unde 28 ostes 14 timebantur F* per] ad 7.20 prospectum] prospectuum 19.30, prosectuum 13', prospecta 6.8.9.10.36.37 maris om. 31 1571 u*ledicunt M', ualde dicunt FI'.40, uadicunt 13', dicunt 27 scotiis 10.37, scoris 9, fratribus 1.27 1572 bonifatius] M aliique, bonifacius plerique, bonefacius F, boni (om. fatius) H' romae om. B 1573 et orn.] adornauit 1.27 et2] cum 40 silbani 4, saluani 11* 1574 anno om. 8 II] in 31, om. 6.8.9.10.19.36.37 oct.] decembr. 26 1575 XCI] XCVIII 34, CXI 20, om. m sp. uac. 35 post XCI Isidori chron. c. 372-375 ins. F

5i6 477 478 479 480

481

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI

IIIICCCCIII. Theodosius minor Arcadii filius an. XXVI. Valentinianus iunior Constantii filius Rauennae imperator creatur. Placida mater eius Augusta nuncupates. 1580 Effera gens Vandalorum. Halanorum, et Gothorum, ab Hispaniis ad Africam transiens, omnia ferro flamma rapinis simul et Arriana impietate foedauit. Sed beatus Augustinus Hipponiensis episcopus et omnium doctor eximius ecclesiarum, ne ciuitatis suae ruinam uideret, tertio obsidionis eius mense mi1585 grauit ad dominum, V kal. Sept., cum uixisset annos LXXVI, in clericatu autem uel episcopatu annos ferme XL complesset. Quo tempore Vandali capta Carthagine Siciliam quoque deleuerunt. Cuius captiuitatis Paschasinus Lillybitanus antistes in epistula, quam de Ratione Paschali papae Leoni scripsit, 1590 meminit.

482 483 1595

Ad Scottos in Christum credentes ordinatus a papa Caelestino Palladius primus episcopus mittitur anno Theodosi octauo. Recedente a Brittania Romano exercitu cognita Scotti et Picti reditus denegatione redeunt ipsi et totam ab aquilone insulam pro indigenis rnuro tenus capessunt. Xec mora caesis captis fugatis custodibus muri et ipso interrupto etiam intra ilium crudelis praedo grassatur. Mittitur epistula lacrimis erumnisque referta ad Romanae potestatis uirum Aetium ter consulem, XXIII Theodosii principis anno, petens auxi-

1376 Isidorus 376. 1577 1378 Marcellinus 425. 419. 1379 Marcellinus 424. 1580 1582 Isidorus 377. 1580 Halanorum et Gothorum] cf. Possidius, uita Augustini XXVIII,4(ed. M. Pellegrino, p. 148, 26-27). 1584 Possidius, uita Augustini XXIX, 1 (p. 156, 11-12). 1585 V kal. Sept.] Prosper 1304. 1583/ 1586 Possidius, uita Augustini XXXI, 1 (p. 188, 3-4). 1588 1590 Paschasinus, Epist. ad Leonem Magnum, 1 (PL 54, 606B ; B. Krusch, Studien, 1, p. 247). 1591 1592 Prosper 1307 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xiii. 1593 1397 Gildas 19 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xii. 1597 1603 Gildas 20.

1577 ualentianus F reuenn(a)e Ft1. 19 1578 creator M.19 1579 placida] BFHM 0*R. 19.21.22, placidia reliqui 1580 ab] ad 19 1580 1581 hispanus R4, hispanis 19.21 1582 agustinus Af hipponiensis] FHR.18.21, ypponiensis Af, hypponiensis 19, hyp>oniensis B, hipp>onensis O, hypponensis 40 1583 omnium] hominum 19 ecclesiarum] e. dei 40 ne] nec 19 1584 ruinae 19 absidionis 18 1586 episcopiatu] in episcopatu (-to B) B. 19.21 annos bis B 1587 temp>orum 19 carthagini 18 sciliam 19, sicilia 40 quique 40 1588 lillybitanus] BFHAfO4, lillibitanus 40, lylibitanus 22, lillytanus 21, lillibitanus IS1, l*llyb*tanus 181 antistes] BF1HMObR.21.40, antestis 04 it deter lores plerique 1589 p>ep>e 32 leonis 21 1591 christo 19 1592 pallidius B 1593 recedente R4 brittano 22 romanae B cognit 19 1593 1594 et picti reditus (reditis 32, redditu Fl, reditur R4)] brittorum (sis) 21 1594 tota Af aquilonem 40 1595 indignis 19, indegenis H1 capessant R, cap>escant 19 nec] ne F cessis B. 19 1596 ipso] in ipso 32 1597 post praedo ins. mane R4 1598 reserta 21 potestis 18 aet¬ ium] aetium BFR, accium 21, actiuum 19, etiam HT.40 1599 XXVI F, XXXIII 181 principis om. 40 annos 40

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI 1600

1605

1610

1615

1620

517

Hum, nec impetrat. Interea famis dira ac famosissima profugos infestat, qua coacti quidam hostibus dedere manus, alii de montibus, speluncis ac saltibus strenue repugnabant ac strages host¬ ibus dabant. Reuertuntur Scotthi domum post non multum ternpus reuersuri. Picti extremam insulae partem turn primurn et deinceps inhabitaturi detinent. Famem praefatam magna frugum opulentia, opulentiam luxuria et neglegentia, neglegentiam lues acerrima et acrior mox hostium nouorum, id est Anglorum, plaga secuta est. Quos ilh unanimo consilio cum rege suo Vertigerno quasi defensores patriae ad se inuitandos elegerunt ; sed exceptos mox inpugnatores atque expugnatores senserunt. Xystus Romae episcopus fecit basilicam sanctae Mariae matris Domini, quae ab antiquis Liberi cognominabatur. Eudoxia uxor Theodosii frincipis ab Hierosolymis remeauit, beatissimi Stephani primi martyris reliquias, quae in basilica sancti Laurentii positae uenerantur, secum deferens. Blaedla et Attila fratres multarumque gentium reges Illyricum Traciamque depopulati sunt. IIIICCCCX. Marcianus et Valentinianus an. VII. Gens Anglorum siue Saxonum Britaniam tribus longis nauibus aduehitur, quibus dum iter prosperatum domi fama refer¬ ret, mittitur exercitus fortior, qui iunctus prioribus primo hostes quos petebatur abigit. Deinde in socios arma uertens totam prope insulam ab orientali eius plaga usque ad occidentalem 1603/1606 Gildas 21. 1615 Marcellinus 439.

1606/1610 Gildas 22. 1611/1612 Pontif. 46. 1613/ 1616/1617 Marcellinus 442. 1619/1625 Gildas 23 ;

cf. Beda, Hist. eccl. 1,15.

1600 inperat 18, inpetret 19 famis] BH1MR, fames plerique, fanes 19 fomosissima 32 profugus B*.18l, profugas 22 1601 qui coacta R1 quidem 19 hosti 22 1602 spel.] et spel. 40, et in spel. M 1604 ac om. 19 strenue] sternue 40 stragis 19 1603 reuertunt 40 scopti 40 1604 tunc 19 primus 40 et] cum 40, om. 19 1605 inhabituri BF H1Oa famam Ba, fameam 21 praefectam Ra maga 19 1606 opulentiam] -tia F. 19, om. 22.40 luxoriam F.19 et] cum 40, om. Ba neglegentiam] neglegentia 19 1607 lues] luces Ra, aues 19, uel 40 acerrimam B* et] cum 40 agrior B, crior 19 idem angelorum R1 1608 illi] ille 40, om. 21 uno animo 40, uni animo 19 1609 uertigerno] sic libri cum Bedae h.eccl.et Paulo : Vortigern- Gildae libri interpolati (MGH AA XIII, Cbron. min. Ill, p. 38, 12) elegerum 19 1610 sed] sex 19 expugnatores] inexpugnatores HlMi.18 1611 sixtus 21 sanctae] beatae 21 1612 domini om. H1 quae] qui 19 liberis 40 1613 eudoxia ... 1615 deferens ante 1619 gens anglorum M Eudocia Marcellinus principis] pr. et R1 1614 bead 40 martyres M basilicam 40 1616 blaedla] FHO, bledla M, bletla 19, blethla B, bletila 22, betbla 21, bethla R, bleda 40 et] cum 40 atila M1 R, atilla 19, attila B 1617 tharciamque B post depopulati sunt Isidori cbron. c. 377-379 ins. F 1618 et] cum 40 VII] VI 21 1619 angelorum R brittanam 19 1619/1620 nauis 19 1620 aduebitur 19, adbenitur B* inter H. 181.19 prosratum 19 refert 40*, referet 40h 1621 mittit 40 exercitos B iunctis F2.19.21 1622 petebatur] BFHMO. 18.19.40, patebatur R'.Sl, patiebatur R2, petebat 22 : propter quos patebatur Pauli libri plerique abegit 182.22 deinde ... 1624 subigit bis 19 1623 prope] pro se 40 orientale 181

5i8 1625

490

491

1630

1635

492 1640

493 1645

4Q4

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

igni uel ense subigit conficta occasione, quod pro se militantibus Brittones minus sufficienter stipendia darent. Johannes baptista caput suum duobus monachis Orientalibus, qui ob orationem uenerunt Hierosolymam, iuxta Herodis quon¬ dam. regis habitaculum reuelat, quod deinceps Emissam Feniciae urbem perlatum et digno honore cultum est. Heresis Pelagiana Brittanorum turbat fidem, qui a Gallicanis episcopis auxilium quaerentes Germanum Altiodorensis ecclesiae episcopum et Lupum Trecasenum aeque apostolicae gratiae antistitem fidei defensores accipiunt. Confirmant antistites fidem uerbo ueritatis simul et miraculorum signis. Sed et bellum Saxonum Picforumque aduersus Brittones eo tempore iunctis uiribus susceptum diuina uirtute retundunt, cum Germanus ipse dux belli factus, non tubae clangore sed clamore alleluiae totius exercitus uoce ad sidera leuato, hostes in fugam uertit inmanes. Qui deinceps ad Rauennam perueniens et summa reuerentia a Valentiniano et Placida susceptus migrauit ad Christum. Corpus honorifico agmine comitantibus uirtutum operibus Altiodorum defertur. Aetius patricius, magna Occidentalis rei publicae salus et regi quondam Attile terror, a Valentiniano occiditur, cum quo Hesperium cecidit regnum neque hactenus ualuit releuari. miCCCCXXVII. Leo an. XVII.

1626/1628 Marcellinus 453, 1. 1630/16.13 Vita Germani auctore Constantin 12 (ed. W. Levison, MGH Script, rer. merou. VII, p. 259) ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xvii. 1633/1634 Vita Germani 14-16 (p. 260-262). 1634/1639 Vita Ger¬ mani 17-18 (p. 263-265) ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xx. 1639/1641 Vita Germa¬ ni 35. 42 (p. 276-277. 281) ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xxi. 1641/1642 Vita Germ¬ ani 44-46 (p. 281-282) ; cf. Beda, ibid. 1643/1645 Marcellinus 454 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, 21.

1624 igne M, igi utroque loco 19 confestim 40 quod om. 19 1626 iohannis R. 19 1627 ob] ab Ba, ad Bh rationem 19 uenerant 40 1628 reges H1 emissa 40, emisam F2, edissam Oh.182 fenice 40 1629 urbem om. R1 et] cum 40 honore recultum 40 1630 hereses R. 19 pelegiana B, pelaiana 19 brittanianorum F1 turbabat 40 a om. 40 galliganis H1, gallianis 22, gallicanus 21 1631 altiodorensis] BFHR. 181.19.22.40. Vat. 3852 cum Paulo, alciodorensis 21, autisiodorensis (-derinsis M2) M202.182, inc. AFO1 1632 ecclesiae om. 19 tregasenum 19, trecassenum Ob, trecasinum R2, tricassinum M2, tr*cassinum M1 1633 graetiae 19 antistite B, antistites M, antistem F1R antistitem B 1634 urbo 181 et] cum 40 1635 aduersum 182, aduer 18l, aduersis 19 1636 iunctis u. susc. om. B 1637 glangore 18l, clangores 19 1638 uoces 22 siderat 40 leuata 21 1639 immanis M ad] a B reuennam H1 et] cum 40 1640 et] cum 40 placida] BFOaR. 19.21, placidia reliqui 1642 altiodorum] plerique, etiam Vat. 3852, alciodorum 21, altiorum 40A, autisiodorum Mb02.182 defert 40, deferunt B.21 1643 ecius 21, agecius M, aeius / ?) B, tetius 40 patrius 181 magna om. BR puplicae H saluis M, om. 40 1644 et] cum 40 regis 22, rei 181.19 att. terr. om. 21 occidit 41, om. Ba 1645 experium B cadit 21 hectenus O1 uoluit 19 releuare M. 19, eleuari 21, reuelari B ; deinde Isidori chron. c. 381.382 ins. F 1646 XVI F2

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI 495

496

497 498 499 500 501 502

503

519

Hie pro thomo Calcedonense per uniuersum orbem singulis orthodoxorum episcopis singulas consonantesque misit epistolas, quid de eodem thomo sentirent rescribi sibi postulans. Quorum 1650 adeo consonantia de uera Christi incarnatione suscepit om¬ nium rescripta, ac si uno tempore unoque dictante fuissent uniuersa conscripta. Theodorus episcopus ciuitatis, quae a Cyro Persarum rege condita Cyriae nomen habuit, sm'bit de Vera Incarnatione Do1655 mini Saluatoris aduersus Euthicem et Dioscorum Alexandriae episcopum, qui humanam in Christo carnem negant. Scribsit et Historiam Ecclesiasticam a fine librorum Eusebii usque ad suum tempus, id est usque ad imperium Leonis huius sub quo et mortuus est. 1660 Victorius iubente papa Hilario scripsit Paschalem Circulum DXXXII annorum. IIIICCCCXLIIII. Zenon an. XVII. Corpus Barnabae apostoli et euangelium Mathei eius stilo scriptum ipso reuelante rep-peritur. 1665 Odoacer rex Gothorum Romam obtinuit, quam ex eo tempore diutius eorum reges tenuere. Mortuo Theodorico Triarii filio alius Theodoricus cognomento Valamer Gothorum suscepit regnum, qui utramque Macedoniam Thessaliamque depopulatus est. Et plurima regiae 1670 ciuitatis loca igne succendens Italiam quoque infestus occupauit. Honoricus rex Vandalorum Arrianus in Africa exulatis diffugatisque plus quam CCCXXXI111 episcopis catholicis ecclesias eorum clausit, plebem uariis afficit suppliciis. Et 1675 quidem innumeris manus abscidens linguas praecidit, nec tamen loquellam catholicae confessionis eripere potuit.

1647/1652 Marcellinus 458. 1053/1659 Gennadius, uir. ill. 90. 1660/1661 Gennadius, uir. ill. 89 ; uide supra, cap. LI. 1663/1664 Isidorus 388. 1665/ 1666 Marcellinus 476. 1667/1669 Marcellinus 481-482. 1669/1671 Marcel¬ linus 487-489. 1672/1676 Marcellinus 484. 1648 1650

consonantesquae Mommsen misit om. B 1649 qui 19 sibi om. IS suscipit R. 19.21 1651 ac si ... conscripta om. R1 1651 unoque] unoquoque 19 1653 theoderus M a] ad 19, om. 21 rege pers. 21 1654 habet F2M 1655 euticen 21, euthicen 19 1656 came F 1661 post an¬ norum Isidori chron. c. 384, 385 ins. F 1662 XVII] VII Ba, XVIII 21 1663 barbae H1 euangelium] angelium 18' eiustilo 19 1665 ex om. F& 1667 theodorico FH'.18.19 cum Marcellino, theuderico 0, theoderico reliqui theodoricus] FH1.18.19 cum Marcellino, theodericus reliqui 1668 ualamer] BFHMR. 18, uualamer O aliique suscipit 19.21 utraque 19.21 1669 macedonia 21 thesaliamque FR. 18.19, thesalonicamque 21 et om. 19 1672 honoricus ... 1676 potuit ante 1665 odoacer M hunericus B uandelorum 19 arrianos 21 africam M 1673 diffigatisque 19, defugatisque M IIII] V 19 1674 eorum om. H1 blebem O1 afficit (affecit 182) suppl.] suppl. aff. 22 1676 confessionis 18'

520 504

505 506

507

508

509

510

512

513

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI

Brittones duce Ambrosio Aureliano uiro modesto, qui solus fortae Romanae gentis Saxonum caedi superfuerat, occisis in eadem parentibus purpura indutis, uictricem eorum gentem 1680 prouocantes ad proelium uincunt, et ex eo tempore nunc hi, nunc illi palmam habuere, donee aduena potentior tota per longum potiretur insula. IIIICCCCLXXII. Anastasius an. XXVIII. Transamundus Vandalorum rex catholicas ecclesias clausit et 1685 CCXX episcopos exilio Sardiniam misit. Symmachus papa inter multa ecclesiarum opera, quae uel a fundamentis creauit uel prisca renouauit, ad beatum Petrum et beatum Paulum et beatum Laurentium pauperibus habitacula construxit; et omni anno per A fricam uel Sardiniam episcopxs 1690 qui in exilio erant pecunias et uestes ministrabat. Anastasius, qui heresi fauens Euthicetis catholicos insecutus est, diuino fulmine periit. IIIICCCCLXXX. Iustinus senior an. VIII. Iohannes Romanae ecclesiae pontifex Constantinopolim 1695 ueniens ad portam quae uocatur aurea populorum turbis ei occurrentibus in conspectu omnium roganti caeco lumen reddidit. Qui dum rediens Rauennam uenisset, Theodoricus eum cum comitibus carceris adflictione peremit, inuidia ductus, quia catholicae pietatis defensor Iustinus eum honorifice suscepisset. 1700 Quo anno, id est cons. Probi iunioris, et Simmachum patricium Rauennae occiderat ; et ipse anno sequente ibidem subita morte periit, succedente in regnum Athalarico nepote eius. Heldericus Vandalorum rex episcopos ab exilio reuerti et

1677/1680 Gildas 25 ; cf. Beda, Hist. eccl. I, xvi. 1680/1682 Gildas 26 ; cf. Beda, ibid. 1684/1685 Isidorus 390. 1686/1690 Pontif. 53, 10. 11. 1681/1682 Pontif. 54, 3. 1694/1696 Gregorius, Dial. Ill, 2. 1697/1698 Pontif. 55, 6. 1700/1702 Marius Auent. a. 523. 526 ; Pontif. l.c. 1703/1705 Isidorus 396.

1677 solis 19 1678 gentilis B, om. 21 cedis B, cede 21 superfuerant B, inc. R1 1679 inductis 19 1680 et om. H. 19 ex om. M nunc hi nunc] nunc hi muc 19, nunc hinc F1.22, nunc (om. rel.) 21 1681 palman 18, palma B 1682 infulam 19 ; deinde Isidori chron. c. 387 ins. F 1684 trasamundus 02.21, trassamundus 19 uandolorum r. Ha, rex uuand. 21 1685 CXX 19 sardineam R1 1691 anastasius] an. a M qui] que 19, quae F1, quam H1 herese R1, heresibus M eutcetis 19, euthycis O2 1692 post periit Isidori chron. c. 391.392.393 ins. F 1693 iusti***nus 21 senior] maior 21, om. 23 VIII] VIIII 18.21 1694 iohannis R.19 romae Ba 1695 ueniens R auream 40 1696 caeco] coeto 18 reddit 19.23 1697 redien Ba, ueniens 19.21 theodericus H2M 1697/1698 cum comitibus] commotibus inuiaF1.-## 1698 quia] per 40 1700 id est] idem 21 consulem 21,con¬ sults Ob.23, consul** Oa, consules 40 probum 21 iuniorem 21, iunius 19 1701 rauenna F, reuennae H1 ipso 19 sequenti 22 iuidem 40 1702 monte 181 perit Fa regnom FaHa, regno BR atharico 23, atthalico 40 nepote (sic) 19 1703 hildericus ObR, hyldericus F reuerti et] reuertenti 40

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

514

515 516

5x7

519 520 521 522 523

521

ecclesias instaurare praecepit post annos LXXIIII hereticae 1705 profanationis. Benedictus abbas uirtutum gloria claruit, quas beatus papa Gregorius in libro Dialogorum scripsit. IIIIDXVIII. Iustinianus Iustini ex sororenepos an. XXXVIII. 1710 Bilizarius patricius a Iustiniano in Africam missus Vandalorum gentem deleuit. Carthago quoque anno excessionis suae XCVI recepta est pulsis deuictisque Vandalis et Gelismero rege eorum capto Constantinopolim misso. Corpus sancti Antoni monachi diuina reuelatione repertum 1715 Alexandriam defertur et in ecclesia beati baptistae Iohannis humatur. Dionisius paschales scribit circulos, incipiens ab anno dominicae incarnationis DXXXII, qui est annus Dioclitiani CCXLVIII. 1720 Post consolatum Lampadii et Orestis, quo anno Codex Iusti¬ nianus orbi promulgatus est. Victor quoque Capuanus episcopus librum de Pascha scribens Victorii arguit errores. IIIIDXXVIIII. Iustinus minor an. XI. 1725 Narsis patricius Totilam Gothorum regem in Italia superauit et occidit. Qui deinde per inuidiam Romanorum, pro quibus multa contra Gothos laborauerat, accusatus apud Iustinum et coniugem eius Sophiam quod seruitio praemeret Italiam, 17jo secessit Neapolim Campaniae et scripsit genti Langobardorum ut uenirent et possiderent Italiam. 1710/1711

398-399. 1711/1713 Marcellinus 534. 1714/1716 Isido1717/1719 cf. MGH AA IX, Chron. min. I, p. 756 ; supra, cap. XLVII. 1720/1721 Marcellinus 331. 1722/1723 uide supra, cap. LI. 1725/1726 Isidorus 402 ; Pontif. 61, 8. 1727/1731 Pontif. 63.

rus

Isidorus

400.

1704 praecipit FM.40 haeretici B 1705 profanationes B 1706 gloria claruit (caruit 40) om. H 1707 dialocorum B, dialigorum M, dealegorum 19, dialagorum H post scripsit Isidori chron. c. 395.396 ins. F 1708 iustianus 40 ex (et 18) sorore] exorore Ha nepotes R XXXVIIII 40 1710 bilisarius Ob.23, belizarius 382 patriciis Ba africa F misus H 1710/ 1711 uandalorem 19 1711 gente B deluit F1 1712 XCVII 38, XCIII M Gelismerus ctiam Paulus 1714 corpos 18 antonini 40 di/diuina 40 reperta Ba 1715 refertur 19 et] cum 40, om. 38 aecclesiam R paptiste ioh. 40, ioh. bapt. HM.5.39 1717 paschali 40 scriuit 40, scripsit F.19.23.39 dominici M 1718 diocliani 18 1719 XLVIII] XLVIIII B.38., LXVIII Fa 1720 consulatu 40 lappidii 19 et] cum 40 orientis B quo] co 19, qua 40 iustinianus] iustiniani HVR2 1721 orbis promultatis 19 1725 narsus FT1 totilam (totila 40) ... 1727 deinde om M 1725/1727 superauit e.o. qui om. 181 1728 et coniungem B, cum coniuge 40 1729 seruatio 18 peremeret in italiam Fa 1730 recessit H 5.19. 23.39 1730/1731 et scripsit... italiam his alia substituit M longo (uel u) bardorum HR.5.18.38 1731 et] cum 40

522 524

525

1735

526

1740

1745 527

528 529

1750

1755

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

Iohannes Romanae ecclesiae pontifex ecclesiam apostolorum Philippi et Iacobi, quam prodecessor eius Pelagius coeperat, fecit et dedicauit. IIIIDXXXVI. Tiberius Constantinus an. VII. Gregorius, tunc apocrisiarius in Constantinopolim, post Romanus episcopus, libros Expositionis in lob condit. Et Euthicium eiusdem urbis episcopum in fide nostrae resurrectionis errasse Tiberio praesente conuicit, ita ut ipse augustus librum eius, quern de Resurrectione scripsit, suis quoque catholicis allegationibus destruens deliberaxet flammis cremari debuisse. Docebat enim idem Euthicius corpus nostrum, in ilia resurrectionis gloria inpalpabile et uentis aerique subtilius esse futurum, contra illud dominicum : Palpate et uidete, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me uidetis habere. Gens Langobardorum comitante fame et mortalitate omnem inuadit Italiam ipsamque Romanam uastatrix obsidet urbem, quibus tempore illo rex praeerat Albuinus. IIIIDLVII. Mauricius an. XXI. Hirminigildus Leuigildi Gothorum regis filius, ob fidaei catholicae confessionem inexpugnabilem a patre Arrianoregnipriuatus infolis et in carcerem ac uincula proiectus, ad extremum nocte sancta dominicae resurrectionis securi in capite percussus regnum caeleste pro terreno rex et martyr intrauit. Cuius frater Richardus mox ut regnum post patrem accepit, omnem Gotho¬ rum cui preerat gentem,instante Leandro Hispalitano episcopo qui et Hirminigildum docuerat, catholicam conuertit ad fidem.

1732/1734 Pontif. 62.63. 1744/1745 Luc. xxiv, 39. 1757 Gregorius, Dial. Ill,

1737/1745 Gregorius, Moral. XIV, lvi, 1746/1748 Pontif. 64.65 ; Marius Auent. 569. 31.

74.72.

1750/

1732 iohannis R.19 romae F.5.39* 1733 iac. et phil. 40 prodecessor] decessor 18 1734 dicauit 181 ; deinde hidori chron. c. 402.403 ins. F 1735 constantius 19 1736 constantinopoli 5.19.39 1737 romanos episcopos (-pus B) BH*.38.39 in] IIII 18l, IIII in 182 1 7 38 fidem R 1738 conuici B.38a augustum 19, augustinus FI.5.39 1741 dilib. FI cremare B.19 debuisset 5.19 1742/1743 resurrection*s 0“ 1743 inpalpabili 18, inculpabile 5 aerique] HMO^R.18.19.22, aerisque F.5, aereque Ob aliique 1744 palpate ... 1745 habere om. Ra 1746 languobardorum B.38, longabardorum H.5, longobardorum F.18.19 comite F1 1747 romam B.38 1748 praeerat albuinus (albinus F1)] erat prealboinus 19 ; deinde Isidori chron. c. 405 ins. F 1748 mauritius H 1750 hirminigeldus BR. 19.38, herminigildus M, hirmigildus 39a, hilminigildus 22 leuildi H.39 fide 19 1751 confessionis 19 inexpugnabili 18l regno BF.38 1752 infolis] BFHAMOaR1.5.181.19.38b, infolus 38&, infulis reliqni 1753 percussum regem 19 1754 propterreno 181 1755 richardis 19 partem 181, patre 5 accipit 19 1756 cui ...1757 qui et om. Ra 1756 intrantem M leando 19, leo andro R hispolitano 5.22, hespolitano Af2, hipaelitano Ba, hispaelitano B.38, hispilatono F\ hispaliano F'.19, hesp*litano M’ 1757 hirmigildum HAIR.5.18.38*, himirgildum B.38h, hyrmingeldum 19, hilniuisgildum 22

DE TEMPORVM RATIONE LXVI 53°

531

532

533

534 535

536

523

Gregorius Romanae ecclesiae pontifex et doctor eximius anno Mauricii imperii XIII, indictione XIII, synodum epis1760 coporum XXIIII ad corpus beati apostoli Petri congregans de necessariis ecclesiae decernit; Idem missis Brittaniam Augustino, Mellito, et Iohanne et aliis plunbns cum eis monachis timentibus Deum, ad Christum Anglos conuertit. Et quidem Aedilberectus mox ad Christi t765 gratiam conuersus cum gente Cantuariorum, cui praeerat, proximisque prouinciis etiam episcopum doctoremque suum Augustinum, sed et ceteros sacros antistites episcopali sede donabat. Porro gentes Anglorum ab aquilone Humbri fluminis sub regibus Aelle et Aedilfrido sitae necdum uerbum uitae 1770 audierant. Gregorius XVIII anno Mauricii, indictione IIII scribens Augustino Lundoniae quoque et Eboraci episcopos accepto a sede apostolica pallio metropolitanos esse debere decernit. IIIIDLXV. Focas an. VIII. 1775 Hums secundo anno indictione VIII Gregorius papa migrauit ad Dommum. Hie rogante papa Bonifatio statuit sedem Romanae et apostolicae ecclesiae caput esse omnium ecclesiarum, quia ecclesia Constantinopolitana primam se omnium ecclesiarum scribebat. 178° Idem alio papa Bonifatio petente iussit in ueteri fano, quod Pantheum uocabatur, ablatis idolatriae sordibus ecclesiam beatae semper uirginis Mariae et omnium martyrum fieri, ut, ubi quondam omnium non deorum, sed daemoniorum cultus agebatur, ibi deinceps omnium fieret memoria sanctorum. 1758/1761 Gregorius, Reg. V, 57a (MGH Ep. I, p. 362-366) ; cf. Beda, Hist. eccl. II, i. 1762/1764 Pontif. 66 ; cf. Beda, o.c. II, xxiii. 1764/1768 cf. Beda, o.c. I, xxv-xxvi. 1768/1776 cf. Beda, o.c. II, ix. 1771/1772 cf. Beda, o.c. I, xxix. 1^77/1779 Pontif. 68. 1780/1782 Pontif. 69 ; cf. Beda, o.c. II, iv (ad fin.). 1758 romana 19 ecclesiae om. 18 1759 mauritii H imp. XIII] imp. XIIII 18.19 synodus 22 1762 item 19 augustino (agustino At, augus¬ tinum O) mellito (melleto M, melito F.3£)] mell. aug. 19 cum libropontif. 1765 timentes R 1764 angelos 18.19 edilberectus 22.39, aedelberectus F2, aedibilrectus Bh.38h, aedibilerectus 38*, aedibilemrectus £*, eademlbrehtus 19 1765 gratia 19 1766 proximi**sque 38, proximis (om. que) F doctorumque M, datoremque BR.38, doctorem (om. que) 19 1767 sacros om. H.39 antistes H.38 (a)episcopale sede BR.38, episcopales se 19 1768 donauit H2.39,39, donabit H1 porro] pro** 181 angelorum 18 umbri M.38, humbris 1769 regub. 38 aellae FR.19 aedilfrido] BFHR.5.18.38.39, edilfrido 19.22, aedilfredo O, edilfredo M neddum 19 1770 audierunt 19 1772 londoniae R2.19, luidoniae R1 eburaci 19, ebraici F1, eboraici F2 acceptio 19 177.1 apostolia 19 paulio Hl.19* debere decernit] deberent F1 ; deinde Isidori chron. c. 407.408.409 ins. F 1774 an. om. 39* 1775 VIII] V1111 19 1777 hie] hie focas M bonifatio (hie et deinceps) BF, bonifacio O et plerique, aut hoc ant illud H.5 1778 capud H' quia ... 1779 ecclesiarum om. 5* 1779 prima B.38, primum 181.19 1780 item 38 petenti 22, potente 19 quae 19 1782 martirium 18 1783 condam F1 1784 memoriam 18l

524 537

538 539

540

DE TEMPORVM RATI ONE LXVI

Persae aduersus rem publicam grauissima bella gerentes multas Romanomm prouincias et ipsam Hierosolymam auferunt et destruentes ecclesias sancta quaeque profanantes inter ornamenta locorum uel sanctorum uel communium, quae abstulere, etiam uexillum dominicae crucis abducunt. 1790 IIIIDXCI. Heradius an. XXVI. Anastasius Persa monachus nobile pro Christo martyrium patitur. Qui natus in Persidae magicas a patre puer artes discebat, sed ubi a captiuis Christianis Christi nomen acceperat, in eum mox animo toto conuersus relicta Perside Calcido1795 niam Hierapolimque Christum quaerens ac deinde Hierosoly¬ mam petit, ubi accepta baptismatis gratia quarto ab eadem urbe miliario monasterium abbatis Anastasii intrauit. Ibi septem annis regulariter uiuens, dum Cesaream Palestinae orationis gratia uenisset, captus a Persis et multa diu uerbera 1800 inter carceres et uincula Marzabona ludice perpessus tandem mittitur Persidem ad regem eorum Chosronem, a quo tertio per interualla temporis uerberatus ad extremum una suspensus manu per tres horas diei, sic decollatus cum aliis LXX martyrium compleuit. Mox tonica eius indutus quidam daemo1805 niacus curatus est. Inter ea superueniens cum exercitu Heraclius prmceps superatis Persis Christianos, qui erant captiuati, reduxit gaudentes. Reliquiae beati martyris Anastasii pnmo monasterium suum, deinde Romam aduectae uenerantur in monasterio beati Pauli apostoh, quod dicitur ad aquas Saluias. 1785

1785 1787 Isidorus 413. 1787/1789 Vita Anastasii. - Beda in indice operum suorum ad finem hist. eccl. ait : librum uitae et passionis sancti Anastasii male de Graeco translatum et peius a qundam inperito emendatum prout potui ad sensum correx/. Duae Anastasii uitae sunt in actis sanctorum lan. uol. z, p. 426, quarum in priore haec leguntur : Contipit militare eum... et esse in regia ciuitate Persarum sub Chosroe imperatore. Sanctae autem ciuitatis desolatio facta et uenerabilia atque adoranda loca igm concremata sunt... ligna pretiosae crucis domini nostri Iesu Christi captiua deducta sunt in Persidam : ita caue credas haec sumpsisse Bedam ex chronicis Italicis. 1791 sqq. Vita Anastasii.

1785

puplicam H 178B ipsa 38 1787 sanctas B.38 quoque FR.19 inter] in R, om. 38 1789 obducunt Al, adducunt Ra ,• deinde Isidori cbron. c. 411.412 ins. F 1791 monachis 19 christum Af martyrum 19 1792 magnas B.38 a om. FOa 1793 christianos christia 19 nomen (om. 38*) acceperat] comana 181 1794 tota H*.o* persida 22 1794/1795 calcedoniamque 19 1795 hieropolimque 19.22 que om. F1 ac] haec 38* 1796 petens F accepto F 1797 miliario] lario 181 anathasii F1 1798 septem] VI 19, inc. H1 cesariam 19 1799 diuerbera Fl.19 1800 marzabana BHR.5.19.38.39 perpessus] p. est F2R.19 1801 perside F a regem Bl.38l, a rege B2 chosronem] FbHMO*R.5.182.38, chossonem B', chossone B2, cosronem 39, chosronem F*, chorronem 22,chosromem 79,chosroem (?) Oh, chyrsonem 18l 1802/1803 susp. m. per tres (pestres 181) om. 38 1804 max 19 tonica] FHO.5.18.39 1805 curatus] liberatus 22 1805 1806 heraclicius 39* 1806 principe 38 superatus 19 christianis A1 captiui B.38, captiuitati 18 1807 relinquiae 18l, reliquae M* 1808 uenerant 22 1809 quod] idem 22 aqua 38

DE TEMPORVM RATIOXE LXYI 541

542

543

544

525

Anno Heracli regni XVI, indictione XV, Eduinus excellentissimus rex Anglorum in Brittania transumbranae gentis ad aquilonem predicante Paulino episcopo, quem miserat de Cantia uenerabilis archiepiscopus Iustus. Verbum salutis cum sua gente suscepit anno regni sui XI, aduentus autem 1815 Anglorum in Brittaniam plus minus anno CLXXX ; eique Paulino sedem episcopatus Eburaci donauit. Cui profecto regi in auspicium uenturae fidei et regni caelestis potestas quoque terrem creuerat regni, ita ut umuersos Brittaniae fines, quod nemo Anglorum ante eum, qua uel ipsorum uel Britonum 1820 gentes habitabant, sub dicione acciperet. Eo tempore exortum apud Scottos in obseruatione paschae errorem quartadecimanorum Honorius papa per epistolam redarguit. Sed et Iohannes, qui successori eius Seuerino successit, cum adhuc esset electus in pontificatum, pro eodem pascha eis simul et pro 1825 Pelagiana heresi, que apud eos reuiuiscebat, scripsit. IIIIDXCIII. Heraclonas cum matre sua Martina an. II. Cyrus Alexandriae, Sergius, et Pyrrhus regiae urbis episcopi acefalorum heresim instaurantes, unam operationem in Christo diuinitatis et humamtatis, unam uoluntatem, dog1830 matizant. E quibus Pyrrhus his temporibus, id est sub Theodoro papa, Romam ueniens ex Africa, ficta ut post apparuit, paenitentia obtulit eidem papae praesentt cuncto clero et populo libellum cum sua subscriptione, in quo condemnarentuv omnia, quae a se uel a decessoribus suis scripta uel acta sunt aduersus 1835 catholicam fidem. Vnde et benigne susceptus est ab eo quasi 1810

1810 sqq. cf. Beda, Hist. eccl. II, xiv. 1816 sqq. cf. Beda, o. c. II, ix. 1820 sqq. cf. Beda, o. c. II, xix. 1827 sqq. cf. Pontif. 76, 3. 1830/1839 Pontif.

75, 31810 regni om. -5 eduini At.19, aeduini BR.38, euduini F, eudiuini ( ?) IS1 excellentismus F'1, excellenti 22 1811 angelorum 181 transumbranae] BHlR.5.19.38.39, transhumbranae reliqui 1813 cantantia 38, cantantico B B archaepiscopus 19 1814 suscipit 19 sui] su 19 XI] XII 22 1815 angelorum I81 CLXXX] CCXXX F'HM.5.39, LXXX 19, CXXX 22 eisque B. 38 1810 palino Ra aeburaci B, eburacie F2.19, eboraci R, eliuac 22 dona*** F1 cui om. H.39 profectu 19, perfecto 39* 1817 rei 22 aspicium B, hospitium 22 uentura 19, uenitur 22 1818 ita om. 38 uniuersus At britannia 181 finis 19 1819 quod] quae 19 ange¬ lorum 18l qua uel] quia uel 38, umquam uel O*, qualis F2*.18 ( ?) ipsos At 1820 habitant 5 dictione Fa, ditionem 39 1821 scottus At, scotos R.38, stos 19 obseruationem F 1821/1822 XIIII horam 22 1822/1823 iohannis 19 1823 successore 38*, successor 18.19 successit] sue H1 essem 38* 1824 pro] per M 1825 pelegiana R, peliniana 5 hersi 19 reuiuiscebatur 38 1826 sua om. 38 martina an. II] in (sic)19 1827 pyrrus BAt, pyrhus H, pirrhus F, phyrrhus 22 1828 una B1 1830 pyrrus B, pirrhus F1, phyrrus R, phirrus 22 1830 1831 theoduro 18 1831 fictam 39, om. 18l 1832 paenitentiam B 1833 subscriptione] scriptione F contempnarentur 19, condem(p)narent AtQ*, condemnaret Ob, condemnaretur L 1835 benegne Ft*

526

545 546

547 548

549

550

551

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

regiae pontifex ciuitatis. Sed quia reuersus domum repetiit errorem domesticum, memoratus papa Theodoras aduocatis cunctis sacerdotibus et clero in ecclesiam beati Petri apostolorum principis condemnauit earn sub uinculo anathematis. 1840 IIIIDXCIIII. Constantinus filius Heracli mensibus VI. Pyrrhi successor Paulus non tantum uaesana doctrina, sicut decessores eius, sed et aperta persecutione catholicos cruciat, apocrisiarios sanctae ecclesiae Romanae, qui ad eius correctionem missi fuerant, partim carceribus. partim exiliis, 1845 partim uerberibus afficiens. Sed et altare eorum in domo Placidiae sacratum in uenerabili oraculo subuertens deripuit, prohibens eos ibidem missas celebrare. Vnde et ipse sicut precessores illius ab apostolica sede iusta depositionis ultione damnatus est. 1850 IIIIDCXXII. Constantinus filius Constantmi an. XXVIII. Hie deceptus a Paulo, sicut Heraclius auus eius a Sergio eiusdem regiae ciuitatis episcopo, exposuit typum aduersus catholicam fidem, nec unam nec duas uoluntates aut operationes in Christo definiens esse confitendas, quasi nihil uelle uel ope1855 rari credendus sit Christus. Vnde Martinus papa congregata Romae synodo CV episcoporum damnauit sub anathemate praefatos Cyrum, Sergium, Pyrrhum et Paulum hereticos. Et post haec missus ab imperatore Theodoras exarchus tulit Martinum papam de ecclesia Constantiniana, perdux\tc\\ie i860 Constantinopolim, qui post hec religatus Cersonam ibidem uitam finiuit, multis in eodem loco uirtutum signis usque hodie refulgens. Facta est autem synodus praefata anno imperii Constantini nono mense Octobrio, indictione VIII. Constantinus princeps, Vitaliano papa nuper ordinato,

1843/1847 Pontif. 76, 1.2. 1. 1855/1857 Pontif. Pontif. 78, 1.

76,

1848/1849 Pontif. 75, 6. 3. 1858/1862 Pontif.

76,

1852/1854 Pontif. 8. 1864/1866

76,

1836 ciu. pont. 30 quia] quam F1, qua 30 errorem] et errorem FH1MR.5. IS.19.39 1837 conuocatis Af 1838 ecclesia B.l9 apostoli {om. principis) Af 1839 anathamatis H1 1841 phyrris 39, pyrrhis B, om. Ha tantum] tamen 19 uasana 19 1842 et om. 39 catholicus Ma 1843 apocrysianos 19 qui (qui* B) ad eius] quia deus 19 ad] ob Af2, inc. M1 correptionem 19 partem {ter) B, primo loco H1 1845 efficiens B altera 5 domu 19 1845/1846 placidae F 1846 sacramentum 19 in uene bis 19 deripuit] B HR.38.39, diripuit reliqui 1847 sicut om. IS1 1848 depontionis 18l, disposition^ Fv.19 1850 constantini om. 39 XXVIII] VIII 39, XXVIIII Afa.22 1851 sicut om. 18l heracleus A1 eius om. 22 1853 catholicam om. 19 1854 diffiniens H 1855 christus om. 391 ro¬ manae Oa 1856 episcoporum B.5 donauit o praefatos Af, praefatum B 1857 cyrum] yrum 18(1), cyrum et F 1858 missum Ba 1859 ecclesiam 19 constantiana Ba 1860 haec om. F cesonam Af, cersonae Ob 1861 hodae 391 1862 autem] haec 39 1862/1863 nono imp. const. 19 1864 uitaliano] cum uit. H2.39

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

527

beato Petro apostolo euangelia anrea gemmis albis mirae magnitudinis in circuitu ornata. Ipse post aliquot annos, id est per indictionem VI, ueniens Romam obtulit super altare ipsius pallium auro textile, toto exercitu cum caereis ecclesiam intrante. Ig7° Sequente anno facta est eclypsis solis, quam nostra aetas meminit, quasi decima hora diei, V nonas Maias. Theodorus archiepiscopus et Hadrianus abbas, uir aeque doctissimus, a Vitaliano missi Brittaniam plurima ecclesias Anglorum doctnnae ecclesiasticae fruge fecundarunt. i875 Constantinus post plurimas et inauditas depraedationes prouinciis factas occisus in balneo periit, indidione XII. Nec longo post tempore etiam Vitalianus papa caelestia regna petiit. IIIIDCXXXVIIII. Constantinus filius Constantini superioris regis an. XVIL 1880 Sarraceni Siciliam inuadunt et praeda nimia secum ablata mox Alexandriam redeunt. Agatho papa ex rogatu Constantini Heracli et Tiberii principum piissimorum misit in regiam urbem legatos suos, in quibus erat Iohannes Romanae ecclesiae tunc diaconus, non longe 1885 post episcopus, pro adunatione facienda sanctarum Dei ecclesiarum. Qui, benignissimae suscepti a reuerentissimo fidei catholicae defensore Constantino, iussi sunt remissis disputationibus philosophicis pacifico conloquio de fide uera perquirere, datis eis de bibliotheca Constantinopolitana cunctis antiquorum 1890 patrum quos petebant libellis. Adfuerunt autem et episcopi CL praesidente Georgio patriarcha regiae urbis et Antiochiae Macario. Et conuicti sunt. Qui unam uoluntatem et operationem 1865 misit

552

553 554

555

556

557 558

559

1867/1869 Pontif. 78, 2.3. IS71 V nonas Maias] Beda, Hist. eccl. Ill, xxvii : anno dominicae incarnationis sexcentesimo sexagesimo quarto facta erat eclipsis solis die terlio mensis Maiihora circiter decima. Vere eclipsis eo anno euenit die Mai. i (Momm¬ sen). 1875/1877 Pontif. 78, 4. 1880/1881 Pontif. 79, 3. 1882/1886 Pontif. 81,3. 1886/1888 ib. 4. 1890/1892 ib. 6. 1892/1893 ib. 6.

1865 gemnis 391 1866 ordinata FAP 1867 ipsi A1 post] prae l'J aliquit 19, aliquantos M, om. B id est] idem 18 indictiones 5 1869 exercito B&Ra ceris H.391 1870 sequenti] eodem Af amo Hl est om. B& etlypsis 18 1872 adrianus F.19 abba B uir om. R aequi B.19 1873 brittania m.19 plurimas F2H2A1R2.5.39, plurime 19 1874 doctr. ecclesiasticae (ecclesiae H) om. B& fecundauerunt O 1875 plurima Ba depretationes 18, depredicationes R 1877 papa] pa A1' 1878 constantinianus H1.391, constantininus 392, constantianus F'H2 filius] pater 18 1879 XVII] XVI F 1880 sarecini -51 praedammia 19 1881 mox alex. redeunt] mutauit M 1883 pessimorum FM.22 urb. reg. Fa relegatos 6.18 1884 iohanni R.19 1885 adimatione B1, ad imitatione B2, donatione F dei om. 39 1886 suscepte B reuerentissimi 19 1887 deputationibus BA 1887/1888 philosophiis 19 1888 de om. 19 ei 39 1880 byblyothyca 19 anquorum 19 fratrum 18 1890 petebat 19 et om. F 1891 georio -5a

528

1895

1900

1905

1910

1915

1920

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

astruebant in Christo, falsasse patrum catholicorum dicta perplurima. Finito autem conflictu Georgius correctus est, Macarius uero cum suis sequacibus, simul et praecessoribus Cyro, Sergio, Honorio, Pyrrho, Paulo et Petro anathematizatus ; et in locum eius Theophanius abbas de Sicilia. Antiochiae episcopus factus. Tantaque gratia legatos catholicae pacis comitata est, ut Iohannes Portuensis episcopus, qui erat unus ex ipsis, dominica octauamm paschae missas publicas in ecclesiae sanctae Sophiae coram principe et patriarcha Latine celebraret. Haec est sexta synodus uniuersalis Constantinopoli celebrata et Graeco sermone conscripta temporibus papae Agathonis, exsequente ac residente piissimo principe Constantino intra palatium suum, simulque legatis apostolicae sedis et episcopis CL residentibus. Prima enim uniuersalis synodus in Nicea congregata est contra Arrium CCCXVIII patrum temporibus Iulii papae sub Constantino principe. Secunda in Constantinopoli CL patrum contra Machedonium et Eudoxium tempo¬ ribus Damasi papae et Gratiam principis, quando Nectarius eidem urbi est ordinatus episcopus. Tertia in Epheso CC patrum contra Nestorium augustae urbis episcopum sub Theodosio Magno principe et papa Celestino. Quarta in Chaldedone patrum DCXXX sub Leone papa temporibus Marciani princi¬ pis, contra Euthicen nefandissimorum praesulem monachorum. Quinta item in Constantinopoli temporibus Vigilii papae sub Iustiniano principe, contra Theodorum et omnes hereticos. Sexta haec, de qua in praesenti diximus. Sancta et perpetua uirgo Christi Edilthryda, filia Annae regis Anglorum et primo alteri uiro permagnifico et post

1895/1895 ib. 12. 1995/1897 ib. 14. 1899 Honorio] ib. 82, 2 (p. 200, 13). 1897/1898 ib. 81, 14. 1898/1992 ib. 81, 15. 1905 Pontif. 82, 2. 1907sqq. cf. Beda, Hist. eccl. IV, xv (xvii). 1920 sqq. cf. Beda, Hist. eccl. IV, xvii (xix).

1895 falsasese Afa catholicarum 19 per om. 19 1894 autem om. 18 marcarius 391 1895 sequentibus 19 sergio] regio B, et sergio F 1890 anathematizatos F'R loco Af 1897 abba BMR 1898 paucis M iohannis B*M*R. 19 1900 puplicas H1 ecclesiae F.19 coram] quorum 19 1901 latine] ter 221, later 222 1902 haec est ... celebrata om. F constantinopoli 18, constantinopolim FI2.39* 1905 scripta B ag. pap. o 1904 exsequentis 19, et sequente F piisimum principem constantinum F 1905 et om. F 1900 plurima etenim 19 1908 uilii AF, uigilii At2 1908/ 1909 constantinopolim 39 1909 macedonum 5, machedoniam 18 undoxium 19l 1910 damasi] dama 18 gretiani cipis (om. prin) 19 1911 ubi B 1912/1915 theosio 39l 1915 papae F 1914 papae 19 1915 martiniani 19 euthian H1.39h, euthiam 39* 1910 idem B.22 in om. 19 1910/1917 constantinopolim FHM.39 1917 uibilii 18, uigiliae 19 1918 et om. 19 1920 edylthrida 22, edildryda B, ediltryda Fb, edildruda Fa, etdilthryda Af, ediltrida 39 1921 uero 18, uirgo F1

DE TEMPORVM RATIONE LXVI

1925

529

Ecfrido regi coniux data, postquam XII annos thorum incorrupta seruauit maritalem, post reginam sumto uelamine sacro uirgo sanctimonialis efficitur. Nec mora etiam uirginum mater et nutrix pia sanctarum, accepto in construendum monasterium loco, quem Eilge uocant. Cuius merita uiuacia testatur etiam mortua caro, quae post XVI annos sepulturae cum ueste, qua inuoluta est, incorrupta repperitur.

IIIIDCXLVIIII. Iustinianus minor filius Constantini an. X. 193° Hie constitmt pacern cum Sarracenis decennio terra marique. Sed et prouincia Africa subiugata est Romano imperio, quae fuerat tenta a Sarracenis, ipsa quoque Carthagine ab eis capta et destructa. Hie beatae memoriae pontificem Romanae ecclesiae Ser1935 gium, quia aerraticae suae synodo, quam Constantinopoli fecerat, fauere et subscribere noluisset, misso Zacharia protospatario suo iussit Constantinopolim deportari. Sed praeuenit militia Rauennatae urbis uicinarumque partium iussa principis nefanda et eundem Zachariam contumeliis et iniuriis 1940 ab urbe Roma pepulit. Idem papa Sergius ordinauit uenerabilem uirum Vilbrordum cognomine Clementem Fresonum genti episcopum, in qua usque hodie pro aeterna patria peregrmus (est enim de Brittania gentis Anglorum) innumera cottidie diabolo detri1945 menta et Christianae fidei facit augmenta. Iustinianus ob culpam perfidiae regni gloria priuatus exul in Pontum secedit.

1950

IIIIDCLII. Leo an. III. Papa Sergius in sacrario beati Petri apostoli capsam argenteam, quae in angulo obscurissimo diutissime iacuerat, et in ea crucem diuersis ac praetiosis lapidibns adornatam Z)omine 1930/1931 Pontif. Hist. eccl. V, xi.

84, 3.

1934/1940 Pontif. 1949/1957 Pontif. 86, 10.

86, 6.7.8.

1941 sqq. cf. Beda,

1922 etfrido -5, hetfrido ( ?) IS, heefrido At regi om. F data coni. 39 post] per Ra quam] quem