Eusebius Werke. Band 9. Der Jesajakommentar

Citation preview

DIE GRIECHISCHEN CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER DER ERSTEN JAHRHUNDERTE

EUSEBIUS NEUNTER BAND

EUSEBIUS WERKE NEUNTER BAND

DER JESAJAKOMMENTAR

HERAUSGEGEBEN VON

JOSEPH ZIEGLER

AKADEMIE.VERLAG · BERLIN 1975

Herausgegeben von Veselin Beäevliev, Ugo Bianchi, Alexander Böhlig, Hans Frhr. v. Campenhausen, Henry Chadwick, Ion Coman, Eligius Dekkers, Gerhard Delling, Hermann Dörries, Walther Eltester, Erich Fasoher, Jacques Fontaine, Jänos Harmatta, Herbert Hunger, Johannes Irmscher (Verantwortlicher Herausgeber), Murad Kamil "f, Robert A. Kraft, Claude Mond6sert, Marian Plezia, Max Rauer "f, Marcel Richard, Harald Riesenfeld, Hans-Martin Schenke, Wilhelm Schneemeleher, Kurt Treu (Geschäftsführender Herausgegeber), Willem Cornelia van Unnik, Ladisla ν Vidman

Mit Unterstützung des Zeatralinstituts für Alte Geschichte und Archäologie der Akademie der Wissenschaften der DDE

Gutachter dieses Bandes: Max Bauer Sedaktor dieses Bandes: Ursula Treu

Erschienen im Akademie-Verlag, 108 Berlin, Leipziger StraBe 3—4 © Akademie-Verlag, Berlin 1975 Lizenznummer: 202 · 100/245/75 Herstellung: IV/2/14 VEB Druckerei -Gottfried Wilhelm Leibniz-, 445 Gräfenhainichen/DDR - 3550 Bestellnummer: 7518616(2031/20) · LSV 6310 Printed in GDR

EVP 9 8 , -

VORWORT

Der Jesajakommentar des Eusebius von Cäsarea war bis jetzt nur zugänglich im 24. Band der Sammlung Migne, Patrologia Graeca. Dieser Text war ein Abdruck der Erstausgabe von Montfaucon (1706). Als das Göttinger Septuagintaunternehmen die griechischen Handschriften sammelte, stieß man auch auf den Florentiner Kodex Laur. X I 4 (Sigel 49 bei Rahlfs; in dieser Ausgabe mit „F" gekennzeichnet). Der in diesem Kodex enthaltene Bibeltext ist nicht wichtig; er gehört zur Katenenuntergruppe c II (= 49-764). Umso größer war die Überraschung, als man erkannte, daß die Randkatene einen durchgehenden Jesajakommentar des Eusebius darstellte. Dies ist das Verdienst von A. Möhle, der erstmalig 1932 in einer kurzen Notiz seiner Ausgabe des Jesajakommentars des Theodoretos von Kyros auf den neuen Eusebiuskommentar hinwies und dann ausführlicher in einem Beitrag in der ZNW 33 (1934) 87-89 von seinem Fund berichtete. Dieser neue Kommentar bezeugt zwar keinen durchgehenden Bibeltext, aber Eusebius hat im Laufe seines Kommentars sehr viele Teile aus Jesaja zitiert, so daß man deutlich erkennen kann, daß sein Bibeltext der hexaplarischen Rezension angehört, an der er ja selbst beteiligt gewesen ist. Wertvoller jedoch als der Bibeltext ist die ausgiebige Sammlung der Reste der jüngeren griechischen Übersetzer, nämlich des Aquila, Symmachus und Theodotion. In der alten Ausgabe fehlen häufig die Jesaja-Zitate, und ebenso auch die Wiedergaben der jüngeren griechischen Übersetzer. Manche werden sich fragen, warum gerade ein Bibliker die Herausgabe des Jesajakommentars übernommen hat. Dies kam daher, daß ich bei der Bearbeitung meiner Jesajaausgabe für die Göttinger Septuaginta (1939) ständig diesen Kommentar benutzte und er mir dadurch ganz vertraut wurde. Ein Blick in den Text zeigt sofort, wie zahlreich die Bibelstellen sind, die durch Sperrdruck hervorgehoben sind. Dies gilt nicht nur für ausführliche Bibelzitate, sondern auch für Worte und Wendungen, die Eusebius aufgenommen hat. Man kann sagen, daß der Stil des Eusebius vom Bibeltext geprägt worden ist. Mein verehrter Kollege B. Altaner (f 1964) sagte mir eines Tages, daß die Berliner Akademie einen Mann suche, der in der Lage und bereit sei, den neuen Jesajakommentar herauszugeben. Ich erklärte ihm, daß ich

VI

Vorwort

diese Arbeit mit Freude übernehmen würde, da ich ja mit dem Manuskript gut vertraut sei und der Text dieser Ausgabe im Gegensatz zur Septuaginta nur einen geringfügigen Apparat erfordere. So machte ich mich an die Arbeit, und sie ging auch rasch vorwärts; allerdings bedachte ich nicht, daß die Register noch sehr viel Zeit in Anspruch nehmen würden. Da in der Reihe „Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte" bereits 8 Bände des Eusebius erschienen sind, war es selbstverständlich, daß auch der Jesajakommentar des Eusebius dort als 9. Band seinen Platz haben mußte. Ich möchte die Leser um Verständnis dafür bitten, daß ich in der Einleitung den Hauptwert auf die biblische Seite gelegt habe. Die Behandlung der theologischen Fragen sei den Patristikern und Dogmengeschichtlern überlassen. Dies ist bereits in einem kurzen Aufsatz von Jean-Marie van Cangh Nouveaux Fragments Hexaplaires in der Revue Biblique 78 (1971) 384-390 geschehen. Die neue Auegabe wird das volle Material für solche Untersuchungen bereitstellen. Mein besonderer Dank gilt den Herren Dr. P. Wirth und Dr. J. Dey, die die Korrekturen mitgelesen haben und auch wertvolle Hinweise beisteuerten. Ebenso danke ich Herrn A. Loos, der sich um die Register bemühte, Herrn Dr. H. Thurn, der das Wortregister redigierte und Emendationen in den Text einbrachte, und meinem ehemaligen Schüler Prof. Dr. J. Schreiner, durch dessen Vermittlung die letzten Arbeiten an dem Band erheblich beschleunigt wurden. Den Damen und Herren des AkademieVerlages und der Druckerei sei gedankt für die Bewältigung der schwierigen Drucklegung. Schließlich danke ich Frau Dr. Ursula Treu, in deren Händen die Redaktion der Ausgabe lag, die die Korrekturen mitlas und die Umbruchvorlage herstellte. Höchberg über Würzburg, November 1974

Joseph Ziegler

INHALT

Einleitung I. Die Ausgabe von Montfaucon I I . Der Florentiner Kodex Laur. X I 4

IX X XVIII

I I I . Die von der Johannes-Katene überlieferten EusebiusScholien I V . Die Bezeugung einzelner Eusebius-Scholien a m R a n d der Septuaginta-Hss. 393 und Q

XXVII

V. Der J e s a j a - K o m m e n t a r des Origenes als Quelle f ü r Eusebius VI. Hinweise des Eusebius auf eigene Werke

XXXI XXXIV

V I I . Der Bibeltext des Eusebius V I I I . Schrift-Zitate I X . E i n Z i t a t a u s Flavius Josephus X . Nicht nachweisbare Zitate X I . Von Eusebius abhängige Schriftsteller

XXII

XXXV XLI XLHI XLIV XLV

Abkürzungen

L

Der J e s a j a k o m m e n t a r

1

Register

413

EINLEITUNG

Hieronymus spendet in seinem Schriftstellerkatalog Liber de Viris illustribus dem Eusebius höchstes Lob und nennt u n t e r seinen „unzähligen B ä n d e n " auch „ z e h n B ü c h e r zu J e s a j a " : Eusebius, Caesarae Palaestinae epiecopus in Scripturis divinis studiosissimus, et Bibliothecae divinae, cum Pamphilo martyre, diligentissimus pervestigator, edidit infinita volumina. De quibus haec s u n t : . . . i n I s a i a m l i b r i d e c e r n (PL 23, 726B/727A). Den gleichen T e x t (in griechischer Übersetzung, auch in P L 23, 725 B/728 A) h a t Suda in sein Lexikon aufgenommen, vgl. A. Adler, Suidae Lexicon I I (Lipsiae 1931) 472. I m Vorwort zu seinem J e s a j a - K o m m e n t a r sagt Hieronymus, daß Eusebius „fünfzehn Bände" herausgegeben h a t : Eusebius quoque Pamphili i u x t a historicam explanationem q u i n d e c i m edidit u o l u m i n a (CC 73, 3 Z. 91 f.). E s ist nicht zu entscheiden, wie diese verschiedenen Zahlen („libri d e c e r n " u n d „ q u i n d e c i m uolumina") zusammengebracht werden können. Die verschiedenen Zahlenangaben sind nach P L 23, 727 Anm. 4 durch einen G e d ä c h t n i s f e h l e r oder durch ein Schreib versehen verursacht. Jedenfalls scheint keine einheitliche Einteilung des Eusebiuskommentars vorgelegen zu haben. In unserem Florentiner Kodex (F), der in dieser Ausgabe erstmalig veröffentlicht wird, ist der Stoff in 158 Abschnitte zerlegt (siehe S. X I X ) . Angaben, die auf eine Einteilung von zehn Büchern oder fünfzehn Bänden Bezug nehmen, fehlen völlig. Weiterhin scheint eine Einteilung in λόγοι1 vorgelegen zu haben, die Nikolaus Muzalon in seiner Jesaja-Katene gekannt hat (siehe S. XIII); denn in den Hss. von München (Gr. 14) und Florenz (Laur. V 8), die zu diesem Katenen-Typus gehören (siehe Karo-Lietzmaxm S. 341 f.), findet sich zu Is 8, 1 ein Scholion Kai καινόν — μαϋήματα mit der Überschrift: Εναεβίον από τοϋ λα' λόγου (aus der Hs. Laur. V 8 von Devr. S. 547 abgedruckt, siehe S. XV). Die Zahl λα (31) stimmt nicht mit der Zählung in unserem Kodex F überein; denn hier gehören die Ausführungen zu Is 8, 1 zum Abschnitt μη' (48). Die abweichende Zählung und die Einteilung in λόγοι läßt vermuten, daß hier eine fehlerhafte Überlieferung vorliegt (siehe S. XV). Somit bleibt unsicher, wie Eusebius seinen Kommentar ursprünglich gegliedert hat. 1 λόγος kann v o n jedem Schriftwerk, Buch verwendet werden, siehe W. Pape, Griechisch-Deutsches Handwörterbuch II (Braunschweig 1888) 60.

χ

Eusebius

Auch der Titel des Kommentars kann nicht mehr genau angegeben werden. Im Kodex F trägt der Kommentar keinerlei Überschrift; er beginnt ohne nähere Einführung mit To πνεύμα τω προφητγι έδείκνν ποτέ μεν σαφώς. Es mag sein, daß der Titel in einem Lemma der Job-Katene des Vat. gr. 338 erhalten ist: Ενσεβείον Καισαρείας εκ τον εις τον Ήααίαν υπομνήματος (abgedruckt von Devr. S. 552 Nr. 37). Ganz allgemein bezeichnet ein Lemma einer Katene zur Apostelgeschichte den Jesaja-Kommentar: Εναεβίον εκ των εις τον Ήααίαν (abgedruckt von DevT. S. 551 Nr. 29). Ähnlich werden auch im Kolophon des Kodex Q die Erklärungen des Eusebius mit τα νπό Εναεβίον εις τον Ήααίαν ε'ιρημένα bezeichnet (siehe unten S. XXX).

I. Die Aasgabe von Montfaucon (Nachdruck: Migne PG 24)

Bisher ist nur eine Ausgabe des Eusebius-Kommentars zu Jesaja von dem Mauriner Bernardus de M o n t f a u c o n in der Sammlung Collectio nova Patrum et Scriptorum Graecorum I I (Parisiis 1706) 347—593 im Druck erschienen: ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΜΦΙΛΟΥ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ ΕΙΣ TON ΗΣAI AN, E U S E B I I PAMPHILI COMMENTARIA I N H E SAIAM. Der Ausgabe ist eine Praefatio S. 347—356 vorangestellt. Der griechische Text und die lateinische Übersetzung stehen in zwei Spalten S. 357—593. Als Anhang folgt ein Index locorum Sacrae Scripturae und ein Index rerum et vocum graecarum (zum ganzen Band). In der Sammlung Patrologia Graeca (PG) von M i g n e ist die Ausgabe von Montfaucon abgedruckt: P G 24 (1857) 77-526.1 Montfaucon hat für seine Ausgabe folgende vier Hss. der Pariser Nationalbibliothek benützt: 1. Paris 155 (cod. Reg. 1891); X. J h . ; Sigelbei Rahlfs: 564. Siehe Karo-Lietzmann S. 337; Rahlfs S. 203. 2. Paris 156 (cod. Reg. 2437); X. J h . ; Sigel bei Rahlfs: 565. Siehe Karo-Lietzmann S. 339; Rahlfs S. 203. 3. Paris 157 (cod. Reg. 2438); X I I . J h . ; Sigel bei Rahlfs: 566. Siehe Karo-Lietzmann S. 337; Rahlfs S. 203. 4. Paris 159 (cod. Reg. 1892); X I I I . J h . ; Sigel bei Rahlfs: 568. Siehe Karo-Lietzmann S. 332f; Rahlfs S. 203f. 1 Nach Migne (Abkürzung: Mi.) ist immer zitiert, da die Ausgabe von Montfaucon nicht leicht zu haben ist. Die Würzburger Universitätsbibliothek besitzt sie nicht; sie ist jedoch in der Graf-von-Schönbornschen- Schloßbibliothek von Pommersfelden vorhanden. Dieses Exemplar konnte ich dankenswerterweise benützen.

Einleitung: I. Die Ausgabe von Montfaucon

XI

1. Die Hs. 155

Die Pariser Hs. 155, die eine Jesaja-Katene ab 26, 13 enthält, gehört dem Typus I (Karo-Lietzmann S. 335—337), näherhin der JohannesKatene (Faulhaber S. 41-78) an. Deshalb stimmen die Eusebius-Scholien gewöhnlich mit dem von C (C1 C- C3) überlieferten Text überein. Dies trifft gleich bei dem ersten von 155 bezeugten Scholion f. 2b zu: άντί δε τον — φησίν= F C (169,2) Mi. 273D. Gemeinsame Fehler zeigen die enge Zusammengehörigkeit von C und 155; als Beispiel sei genannt: σήτα F (320, 6) = Mi. 444A] είτα 155 (f. 154a) = C . Gelegentlich geht 155 gegen C mit Mi.; als Beleg sei auf das Scholion zu 41, 5 - 6 τό γαρ παράδοξον — αμα (259,23—28) verwiesen: τοϋτ ήν F C (259, 23f)] τοντό εστίν 155 (f. 91a) = Mi. 377 Α. άνείληφε ϋεοσεβείας F C (259, 25f)] άνείληψε τής ενσεβείας και της §εοσεβείας 1 5 5 = Mi. 377 Α. Zu 41, 2 f. 91a überliefert 155 folgendes Scholion: Ενσεβείον Καισαρείας. Ύπέταξεν αντω ποίους, Ινα καϋέλτ] Βαβυλώνα δικαίως. Weder in F noch in C findet sich dieses Scholion; es ist aber in Mi. 376C abgedruckt. Damit ist deutlich erwiesen, daß die Hs. 155 zu den Vorlagen von Montfaucon gehört. 2. Die Hs. 156 Die Pariser Hs. 156, die eine (lückenhafte) Katene zum ganzen Jesaja enthält, gehört nach Karo-Lietzmann S. 339 dem Typus III an, den Faulhaber S. 80 als Andreas-Katene bestimmt. Da die Andreas-Katene die Vorlage für die Johannes-Katene (Faulhaber S. 85) bildet, gehört 156 zum Kreis der von C (C1 C2 C3) getragenen Überlieferung. Deutlich zeigt die Aufnahme mancher Scholien in der Ausgabe von Montfaucon die Abhängigkeit von 156. So ist in dieser Hs. gleich das erste Scholion Σύνθετος — αντον ( = Mi. 89C) zu Unrecht mit Εύσεβίον Καισαρείας überschrieben und dadurch in die Ausgabe übernommen worden. Es fehlt aber in F und C, und zwar mit Recht; denn es gehört Basilius an, wie Devr. S. 545 nachgewiesen hat. Ebenso steht zu 3, 15 in Mi. 113 Α das Scholion "Ε'&ος — περιτρέπετε, das auch in C unter dem Namen des Eusebius überliefert ist; es gehört aber ebenfalls Basilius an, siehe Devr. S. 546. Dagegen ist das Scholion zu 3, 7 Την έρημίαν — 'Ιερουσαλήμ, das in F steht und auch von C unter Ευοεβίου επισκόπου bezeugt ist (siehe DevT. S. 546 Nr. 4) in 156 mit Ενσεβίου Έμέσης überschrieben. Deshalb wurde es auch nicht von Montfaucon aufgenommen. Verschiedene Sonderlesarten und Fehler zeigen die Abhängigkeit der Ausgabe Montfaucons von 156. Je ein Beispiel soll aufgeführt werden. Statt τιμωροί in F C (202,27) bezeugt 156c τιμωρήσονται, 156* τιμωρη·&ήσονται = Mi. 312C. Statt des richtigen έώρακα in C (323,17) schreibt 156 fehlerhaft έώρα, das auch in Mi. 448 Α abgedruckt ist.

XII

Eusebius

Die Hs. 156 ist ab f. 160 (Kap. 33) in einem teilweise sehr sehlechten Zustand. Von f. 160 bis 189 sind viele Teile verwischt und nur schwer zu entziffern. Die drei Blätter 190 191 192 sind fast vollständig abgerissen. Von f. 193-196 sind große Teile abgerissen; f. 197—210 sind teilweise verwischt und schwer zu lesen. Auf f. 227 und 228 ist ein kleines Loch. 3. Die Hs. 157 Die Pariser Hs. 157 enthält eine Katene zu 28, 9—41, 24; von diesem Teil fehlt 32, 19—33, 19. Von jüngerer Hand ist als Titel angegeben: Εις τον δεύτερον λόγον τοϋ 'Haatov έξήγησις πολλών και διαφόρων (bei Karo-Lietzmann S. 337 fehlerhaft abgedruckt). Die Katene beginnt: Κατέληξε (KaroLietzmann fehlerhaft κατάλεξε) μεν ήμϊν δ πρώτος λόγος κτλ. Nach Karo-Lietzmann gehört die Hs. 157 (wie 155) zum Typus I, der die Johannes-Katene enthält. Naheliegende Scholien sind jedoch öfter zusammengenommen, so daß ein größeres Scholion entsteht. So sind die beiden Scholien zu 28, 13 Δείκνυαιν δ λόγος - άλώσονται = F C (182,13-18) und ταντα — αιτίους = C (182,19-21) als ein Scholion zusammengenommen: Δείκνναιν δ λόγος — αίτιους. In dieser Form erscheint es in Mi. 289 Β und stimmt völlig mit dem Text von Montfaucon überein. Gelegentlich weicht die Hs. 157 von dem gewöhnlichen Text ab und bringt Sonderlesarten, die verhältnismäßig selten sind, aber doch in manchen Scholien auffallenderweise stark auftreten, ζ. B. in dem Scholion απερ άκονοας — παρακελενεται F C (246,35-247,12) Mi. 364 B/C. Folgende Sonderlesarten können notiert werden: απερ] ταϋτα 157 || νομίζοιτό] δοκη 157 || άπεκρίνατο] -νετο 157 |] διό επιλέγειν έ. τον προφ.] διό επιλέγει ε. δ προφήτης 157. Eine ähnliche grammatisch-stilistische Korrektur wie die letzte steht auch in 157 zu 29, 9—12: τοιούτος δέ εστίν δ προφητικός νους 157] τοιούτον δέ έσεσϋαι τον προφητικόν νουν F C (190, 31). 4. Die Hs. 159 Die Pariser Hs. 159 enthält eine Katene zu allen 16 Propheten (zu den 12 kleinen und den 4 großen Propheten). Nach Karo-Lietzmann S. 337 hängt 159 mit dem cod. Vaticanus 1153 (Sigel bei Rahlfs: 97) zusammen. Die vatikanische Hs. 1153 hinwiederum stammt vom cod. Chis. R. VIII. 54 (= C1) ab, siehe Faulhaber S. 10—13: Die direkte Abstammung des Vat. 1153—1154 vom Chis. R. VIII. 54. Dieser Kodex ist deshalb wertvoll, weil hier der Verfasser des Prologs, der in den römischen Hss. anonym ist, genannt wird, nämlich Johannes Drungarios, der zugleich der Verfasser der Jesaja-Katene ist, siehe Faulhaber S. 56. 191. Daraus geht hervor, daß die Pariser Hs. 159 nahe mit der römischen Hs. C 1 verwandt ist; es ist möglich, daß sie direkt wie Vat. 1153 von ihr abstammt, also eine Tochter von C 1 ist, oder auf Vat. 1153 zurückgeht, also eine Enkelin von C 1 genannt werden kann. Montfaucon hat die Hs. 159 als beste erkannt: Ea vero quae

Einleitung: I. Die Ausgabe von Montfaucon

XIII

1892 notafrur, bombycina, duodecimi saeculi, ac longe melioris notae et fidei est quam aliae Mi. 78 B. Deshalb hat er sie sicher als Hauptzeuge seiner Textgestaltung verwendet; Varianten der übrigen Handschriften hat er nicht verzeichnet. Daher kommt es, daß der Text von Montfaucon oftmals mit einer Lesart von C übereinstimmt. Die Katene des Nikolaus Muzalon zu I s 1—16.

Für die Kap. 1—16 kann die handschriftliche Vorlage von Montfaucon einwandfrei ermittelt werden: es sind die Eusebius-Scholien der Katene des Nikolaus Muzalon. Karo-Lietzmann S. 341 f nennen sie als Typus V der Jesaja-Katenen: „catena Nicolai Muzani in Is 1—16". Nach Karo-Lietzmann S. 342 vertreten folgende Hss. diese Katene: Florenz, Bibl. Laur., Plut. V 8; XII. Jh.; Sigel bei Rahlfs: 384 Mailand, Bibl. Ambr., G. 79 sup.; XII. Jh.; Sigel bei Rahlfs: 451 Moskau, ehem. Synodal-Bibliothek, 25; XIII. Jh.; Sigel bei Rahlfs: 469 München, Staatsbibliothek, Gr. 14: XVI. Jh.; Sigel bei Rahlfs: 479 Oxford, Bodl. Libr., Canon. 59; XVI. Jh.; Sigel bei Rahlfs: 518. Die Münchener Hs. Gr. 14 konnte ich in der Staatsbibliothek selbst einsehen. Die Mailänder Eusebius-Scholien der Hs. G. 79 und die Florentiner Hs. Plut. V 8 sind auf Grund von Photos (im Besitz des Göttinger Septuaginta-Unternehmens) verglichen worden. Deutlich stellt sich heraus, daß die beiden Hss. aus dem XVI. Jh. von der Florentiner Hs. aus dem XII. Jh. abhängig sind; der Münchener Kodex kann als eine Abschrift betrachtet werden.

Da die genannten Hss. nur zu Kap. 1—16 Eusebius-Scholien bringen und engstens mit Montfaucon (= Migne) zusammengehen, konnte darauf verzichtet werden, alle Varianten dieses Typus zu notieren; nur zu Kap. 1—5 wurden in Auswahl Lesarten unter der Sigel C4 gebracht (siehe S. 47). Der T i t e l der Muzalon-Katene lautet nach der Florentiner und M ü n c h e n e r H s . : Συναγωγή εξηγήσεων εις τον προφήτην Ήσαιαν άγιων πατέρων και διδασκάλων συλλεγεϊσα περί (lies παρά) τον

εκ διαφόρων αρχιεπισκόπου

Κύπρου κνροϋ Νικολάου του Μουζάνου. Dann folgt in der gleichen Schrift in unmittelbarer Fortsetzung, aber mit neuem Zeilenbeginn die Überschrift: τον μεγάλου

Βασιλείου

προ&εωρία.

Karo-Lietzmann S. 342 teilen uns den Beginn und das Ende dieser προ&εωρία „Vorschau", den sie „Prolog" nennen, mit: Άρχομένους ημάς της διασαφήσεως . . . Ιδεΐν ·&εόν ήξιώ&η. Dazu bringen sie die Notiz: „expressit Bandini I 17". Von Bandini gibt PG 106, 1059-1062 einen Abdruck des oben genannten Titels der Katene und des Prologes Άρχομένους — ήξιώ&η mit lateinischer Übersetzung. Bei Bandini (== PG 106, 1060) und Karo-Lietzmann S. 341 liegen einige kleine Lesefehler und ein grobes Versehen vor. Nach Karo-Lietzmann liest die Münchener Hs. den Namen des Verfassers μουζάνου, dagegen die Florentiner Hs. μουζάν. Aber auch die Florentiner Hs. liest wie die Mün-

XIV

Eusebius

chener Hs. μονζάνον, nur ist hier die Endung abgekürzt: μονζά" = μονζάνον; das hochgestellte ν und der Abkürzungsstrich ' sind etwas verwischt, aber bei genauem Hinsehen doch noch gut erkennbar. Die fehlerhafte Lesung Μονζάν steht auch bei Bandini ( = P G 106, 1060). Für πατέρων ist in beiden Hss. die Kontraktion πρων verwendet; bei Karo-Lietzmann liegt hier eine kleine Ungenauigkeit vor, die wohl nur ein stehengebliebener Druckfehler ist: πρών statt πρων = πατέρων. Als grobes Versehen muß die Lesung der beiden letzten Wörter des Titels Βασιλείου προϋεωρία betrachtet w e r d e n : . . . Νικολάου τοϋ Μονζάνον τον μεγάλου βασιλέως προϋεώρον (so L i e t z m a n n - K a r o S. 341 und Bandini = P G

106, 1060, der ins Lateinische übersetzt: . . . Nicolaum Mazan (Druckfehler für Muzan), magni regis protheorum. Nach dieser Lesung würde Nikolaus Muzanus als προϋέωρος des „großen Königs", d. i. des byzantinischen Kaisers, bezeichnet. Jedoch gibt es nicht das A m t oder die Stelle eines προϋέωρος in Byzanz; dann wird auch der Kaiser nicht als μέγας βασιλεύς bezeichnet. Schließlich ist die in beiden Hss. verwendete abgekürzte Schreibweise ßaöi eindeutig als βασι/Μον zu lesen. Häufig sind nämlich die Basilius-Scholien mit dem Lemma βασι in der gleichen Abkürzung gekennzeichnet; oftmals ist auch der Name Basilius βασιλείου ausgeschrieben. Weiterhin ist das abgekürzte προϋεωρ' nicht als προ·&εώρον, sondern als πρσ&εωρία zu lesen. Gewiß bedeutet der hochgestellte schräge Abkürzungsstrich gewöhnlich die Endung ov; aber hier liegt ein Versehen des Schreibers vor, der im Anschluß an die beiden vorhergehenden Genitive beim letzten Wort die falsche Genitiv-Abkürzimg verwendet. Schließlich ist die προΰεωρία des Basilius im Münchener Kodex f. 7 a und im Florentiner K o d e x f. 5 a als Lemma eines Jesaja-Scholion genannt: έκ της προΰεωρ ίας της ε'ις τον Ήσatav έξηγήσεως (auch bei Karo-Lietzmann S. 341 unter „Basilius" abgedruckt). Somit ist als Überschrift eindeutig zu lesen: του μεγάλου Βασιλείον προ&εωρία. Der Name Basilius ist mit der Muzalon-Katene aufs engste verknüpft. Sehr viele und umfangreiche Basilius-Scholien sind hier überliefert. Die enge Berührung mit der Muzalon-Katene zeigt sich auch darin, daß sich der Jesaja-Kommentar des Basilius von Cäsarea ( P G 30, 117—668) ebenfalls auf die ersten 16 Kapitel beschränkt. Seine Echtheit wird allerdings stark angezweifelt: „Klarheit kann erst eine eingehende Untersuchung bringen" Bardenhewer I I I 148. Bei dieser Untersuchung wird die Muzalon-Katene wertvollste Dienste leisten. Für die Johannes-Katene hat Faulhaber S. 63—65 bereits wichtige Hinweise gegeben. Was die Schreibweise Μονζάνον betrifft, so liegt auch hier eine orthographische Variante v o r ; statt ν ist λ, also Μονζάλον zu lesen, wie bereits I . Hardt in seinem Catalogue codicum manuscriptorum Graecorum Bibliothecae regiae Bavaricae I (Monachii 1806) 90f. gezeigt hat. Damit ist Nikolaus I V . Muzalon gemeint, der zunächst Erzbischof von Cypern, dann

Einleitung: I. Die Ausgabe von Montfaucon

XV

Patriarch von Konstantinopel von 1147—1151 gewesen ist, vgl. Beck S. 621. Unter den Eusebius-Scholien, die gewöhnlich mit dem Lemma Ενσεβίον oder Ενσεβίον Καισαρείας gekennzeichnet sind, ragt eines heraus, das eine Quellenangabe bringt: Ενσεβίον από τον λα λόγον. Kai καινόν μεν τόμοr μάλα είκότως τό εναγγέλιον προσηγόρευσεν νπό των προφητών έναργώς προγραφέν και προαναφωνηΰέν, τό άει νεάζον και μηδέποτε γηράσκον κατά τό εν πλαξί νομικόν γράμμα παλαιωϋέν. μέγαν δε εφη τον τόμον. Πώς γαρ ου μέγας· ό πράγμα τοσούτον ευαγγελιζόμενος και μέγα και άξιάγαστον, έπείπερ κατά Παϋλον »ομολογουμένως μέγα έστί τό της εύσεβείας μνστήριον«; Και άλλως δε μέγας ό τά >τέλεια< κομίζων, ονχ ώς έτι παισίν, αλλ' ώς μεγάλοις την νοητην >ήλικίαν< μα&ήματα. Dieses Schohon steht zu Is 8, 1 im Florentiner Kodex f. 221a und im Münchener Kodex f. 290b. Karo-Lietzmann S. 341 haben das Lemma „Eusebius Caesariensis" από τοΰ λα' λόγον eigens genannt. Devr. hat es auf S. 547 unter der Nr. 12 erstmalig veröffentlicht. Der Text stimmt in beiden Hss. genau überein. Sogar die orthographische Variante πεσίν statt παισίν steht in beiden Hss.; in der Münchener Hs. ist sie allerdings von einer jüngeren Hand in παισίν korrigiert. Es ist jedoch sehr auffallend, daß dieses Scholion weder im führenden Kodex F noch in der Katenen-Überlieferung C steht. Dann ist auch die Angabe, daß es aus dem λα' λόγος stammen soll, verdächtig; denn eine Einteilung des Jesaja-Kommentars in λόγοι ist sonst nicht bezeugt (siehe S. IX). So legt sich die Vermutung nahe, daß der Name Eusebius hier nicht stimmt. Statt Ενσεβίον ist Σεβήρου (Σευήρου) zu lesen. In der nächsten Umgebung sind nämlich zwei Scholien von Severus mit der gleichen Quellenangabe überliefert: 1 Σεβήρον. από τον λα' λόγον Hs. 384 f. 221 a. 2 2 i b = Hs. 479 f.290a. 290b Bereits vorher wird dreimal Severus als Autor genannt: Σευήρου: από λόγου ένενηκοστοϋ Hs. 384 f . l 7 9 a = Hs. 479 f.234b Σευήρου: από λόγον μη' Hs. 384 f.184a = Hs. 479 f.241 a τον αύτοϋ: από λόγον ς' Hs. 384 f,184b = Hs. 479 f.241b. Dies weist deutlich darauf hin, daß das oben genannte Scholion nicht Eusebius, sondern S e v e r u s angehört. Somit hat Devr. S. 547 Nr. 12 zu Unrecht dieses Scholion als dem Eusebius zugehörend abgedruckt; es hat keinen Platz in unserem Kommentar zu beanspruchen. Die Abhängigkeit der Ausgabe des Montfaucon von der MuzalonKatene läßt sich deutlich aufzeigen. Schon rein äußerlich entsprechen vielfach die Eusebius-Scholien der Druckausgabe. Als Beispiel sei das Scholion zu Is 14, 24—25 genannt: Ενσεβίον. Ειπών γε μην άπολέσαι Άσσυρίονς επϊ της γης της έμής, και έπι των ορέων των έμών διδάσκει, ώς και ή Βαβυλωνίων 1

Karo-Lietzmann S. 341 haben nur unvollständig und ungenau die Severus Lemmata notiert.

XVI

Eusebius

χώρα - απειλεί: Hs. 384 f.334a und Hs. 479 f.431b = Mi. 196B. Der Anfang Ειπών — των έμών ist weder in F noch in C überliefert. Der Hauptteil διδάσκων (statt διδάσκει) — απειλεί steht in F C (105, 5—14). Dieses Stück steht als fortlaufender Text in F. Hier ist nur die Schriftstelle Is 14, 24—25 ganz und wörtlich zitiert (die Variante των ορέων των έμών statt των ό. μου findet sich nur noch bei Basilius). Zugleich gestaltet Muzalon den Anfang seines Scholions stilistisch leicht um, indem er ΕΙπών γ ε μην aus eigenem beifügt und dadurch διδάσκει statt des ursprünglichen διδάσκων schreiben muß. In der Johannes-Katene ist das Scholion der Muzalon-Katene in drei Scholien aufgeteilt; dies entspricht dem Verfahren des Kompilators, möglichst kleine Scholien zu bilden, indem er seine Quellen-Kommentare ..entsetzlich zerstückelte" (Faulhaber S. 53, siehe S. XII): 1. διδάσκων — το πλήρωμα αυτής (105, 5—7) 2. έσονται — κρατήσασιν (105, 7f) 3. δν δτε έκράτονν — απειλεί (105, 9—14). Als Varianten der Muzalon-Katene sind zu notieren: Άσσύριοι FC (105,7)] pr. oi 384 479 = Mi. || αλλά και άφαιρε&ησεται αυτών δ ζυγός F (105, 8f)] αφαιρεί, δε και ό ζνγός 384 479 = Mi.; fehlt in C j| επαιωροϋντες F C 2 3 (105, 10)] άπεωροϋντες C 1 ; άπαιωροϋντες 384 479 = Mi. Dieses Beispiel zeigt deutlich, daß Nikolaus Muzalon im Gegensatz zur Johannes-Katene, die vielfach die einzelnen Schoben aus dem Zusammenhang reißt und kaum eine stilistische Änderung bringt, öfters den Anfang der Scholien umgestaltet und manchmal mit einigen einleitenden Worten das Scholion etwas verselbständigt. Weitere Beispiele sollen noch genannt werden. Zu 2,1—4. και μηκέτι διδάσκεσ·&αι τα πολεμικά FC (17,12)] ουκέτι γαρ διδάσκονται τα πολ. Muzalon = Mi. 104Α. Zu 3, 1. ουτε δια ειδωλολατρίας F C (21, 21 f)] pr. τοΰτο δέ συμβήσεται αυτοις Muzalon = Mi. 108 Α. Zu 5, 2. Φραγμόν δέ περιέ&ηκε τω άμπελώνι, δηλαδή τω π. λαω F (29,18) C (om. Φραγμόν — άμπελώνι)] Περιέ&ηκεν οϋν αυτώ φραγμόν, δηλαδή τω π. λαω Muzalon = Mi. 116D. Zu 6, 4. όΰζορρήτως α'ινιττομένου τοΰ λόγον F C (40,10f)] αΐνίττεται τοίννν ό λόγος Muzalon = Mi. 128 Α. Montfaucon hat keine der von Karo-Lietzmann S. 342 genannten Hss. der Nikolaus Muzalon-Katene benützt, dagegen eine Hs. von Saint-Taurin d'fivreux, die heute verschollen ist und nur 16 Kapitel umfaßte: . . . nam cum codex S. Taurini Ebroicensis sexdecim solum Hesaiae capita cum commentariis circumferat . . . Eusebii ejusdem in Hesaiam sexdecim capita complectitur PG 24, 77. Devr. S. 543 Anm. 1 meint, daß sich Montfaucon nicht genau ausgedrückt habe, da man aus seiner Beschreibung des Kodex nicht deutlich erkennen könne, ob die 16 Kapitel sich nur auf die ersten 16 Kapitel des Buches Jesaja bezogen hätten. Darüber kann jedoch kein Zweifel bestehen, daß auch der codex Ebroicensis zum Typus V, also zur

Einleitung: I. Die Auegabe von Montfaucon

XVII

Muzalon-Katene gehört, die nur die ersten 16 Kapitel des Buches J e s a j a umfaßt. M i g n e bietet einen guten Abdruck von Montfaucon. Nur selten sind Versehen festzustellen, die sich durch Druckfehler eingeschlichen haben. Folgende Beispiele mögen genannt sein: προσωποιονντι Iii. 240D; richtig προσωποποωϋντι Mo. 439E = F C (140, 7). τον τ. &έλ. αίτιον Mi. 361C; richtig rö τ. Μλ. αίτιον Mo. 505 Β = F C (246, 3). πάνυ Mi. 441D (falsch gelesen); richtig πάν Mo. 549 A = F C (320, 6). Gelegentlich h a t Mi. eine falsche Schreibung von Mo. verbessert, ζ. B. iv τή άννδρω Mi. 381Β = F C (264, 14) gegenüber εν rή άνυδρα Mo. 525E. An zwei Stellen steht in Mo. und Mi. eine unrichtige Lesart: κοινή πάλει Mo. 362 D = Mi. 100 Β ; richtig καινή πάλει F C (12, 20). κοινή ταύτη Σιών Mo. 485D = Mi. 325 Β ; richtig καινή ταύτη Σιών F Ο (214,19). Gegenüber den Druckausgaben (Montfaucon = Migne) bedeutet der Florentiner Kodex eine große Bereicherung. Einige Stellen, die bis jetzt durch die Ausgaben bereits bekannt waren, können durch ihn verbessert werden, weil er allein die ursprüngliche Lesart bietet. Beispiele: έπιχαιρεαίκακοι δέ τίνες δντες ούτοι F (96, 22)] έπιχαίρονσι κακοί τίνες, ούτοι Μο. 409D ( = Mi. 185C). Zu I s 17, 11 h a t Mo. 423C ( = Mi. 212A) τοις έαντοϋ πάαι. Richtig ist nach F zu lesen: τοις αεαντοϋ παιαί (117, 36). I n C steht τοις έαντοϋ παιαί. Zu I s 29, 24 h a t Mo. 474A απααάμεναι, Mi. 304C άσπααάμεναι. Diese Lesart wird auch von der Pariser Hs. 157 f,18b, die zu den Vorlagen von Montfaucon gehört, vertreten; m a n möchte sie als ursprünglich annehmen, zumal Eusebius in seiner Demonstratio das Verbum ασπάζομαι gern verwendet, aber niemals in Verbindung mit ειρήνη, sondern mit λόγια (6, 34; 94, 4; 109, 3) und ßiov (117,5). Die richtige Lesart bezeugt der Kodex F απειαάμεναι (194, 6), mit dem C (απειαάμεναι C1* 3, απια. C1C 2) übereinstimmt. Zu Is 20,1—3 liest F richtig έπιμιξίαν είρηνικήν 6 λόγος έδηλου (137, 8f). D a f ü r steht in C fehlerhaft έπιμιξίαν εϊρηκεν ο λόγος ( = Mi. 237C). Zu Is 41, 2 - 3 bezeugt F (ebenso C3e) richtig 'Ιουδαίους (259, 3), während in C (C1 2 3 *) falsch ιδίους ( = Mi. 376C) überliefert ist. Manche Fehler, die C aufweist, kennt Montfaucon nicht; hier war seine Vorlage besser als C. Als Beispiel sei aus dem 137. Abschnitt die Lesart αήτα genannt, die im Anschluß an die zu erklärende Stelle I s 50, 9 και α ης καταφάγεται νμας richtig in F (und Mi. 444A) lautet αήτα (320, 6), während in C völlig entstellt geschrieben ist : ei τα C 2 , fj τά C 3 ; ει τα C 1 . Devr. S. 545—555 h a t eine Reihe von F r a g m e n t e n n a m h a f t gemacht, die zu Unrecht in die Ausgabe von Montfaucon aufgenommen worden sind. Nach der C-Überlieferung gehören sie Basilius von Cäsarea, Cyrill von Alexandrien, Theodor von Heraklea u n d Theodoret von Cyrus an. Folgende Scholien h a t DevT. übersehen, die bei Montfaucon zu Unrecht als Eusebius zugehörig stehen: Zu Is 5, 26. To γαρ δη χείρον — έπιμένουαιν Mi. 121 Β. II Eusebius Werke IX

XVIII

Eusebius

Weder in F noch in C findet sich dieser Text. Wem ist er zuzuschreiben ? Zu Is 36, 12-20. Κατ ολίγον - δαπανώμενος χειρί Mi. 345D/348A. In C ist dieses Scholion anonym. Vorangehen zwei Schoben, die in C Theodoret zugeschrieben werden (bei Möhle 144, 25-27. 32—33). So könnte man vermuten, daß das genannte Scholion auch Theodoret zugehört. Aber bei Möhle ist dieser Teil nicht zu finden. Die Lösung gibt die Pariser Hs. 157. Hier bildet auf f. 56 a das Scholion Κατ ολίγον — χειρί die direkte Fortsetzung des Scholion Ονδέν διαφέρειν — νομιζομένων F C (234, 26-28) und wird fils Ganzes dem Eusebius von Ε m e s a zugeschrieben. Der Name wurde mit dem Namen des Eusebius von C ä s a r e a verwechselt, und so kam es in die Ausgabe von Montfaucon, die aus der Pariser Hs. 157 geschöpft hat, als fremdes Scholion Ονδέν διαφέρειν — χειρί = Mi. 345D/348A. Zu Is 38, 12. Σκηνην καλεί — καταλνομέντ) σκηνή Mi. 3 5 7 D = Theodoret (Möhle 151, 19-20). Zu Is 58, 3. Την γαρ της νηστείας — αναλίσκετε Mi. 480Α/Β = Theodoret (Möhle 227, 13—15). In C1 3 ist dieses Scholion Eusebius zugeschrieben; in C2 anonym. In F fehlt es zu Recht.

II. Der Florentiner Kodex Laur. XI 4 (Sigel: F) Für den Bibeltext bedeutet der Florentiner Kodex (Sigel: F, Sigel bei Rahlfs: 49) wenig. Mit dem Athos-Kodex 764 vertritt er die KatenenUntergruppe e i l ( = 49—764), die textkritisch keinen großen Wert hat, siehe meine Jesaja-Ausgabe S. 94. Aus diesem Schatten ist der Florentiner Kodex erst dadurch herausgetreten, daß man die Rand-Katene als Kommentar des Eusebius erkannt hat. Zunächst ließ man ihn links liegen, weil man in ihr die gleiche Katene wie zu den übrigen Propheten Jeremia, Ezechiel und Daniel sah. Erstmals haben Karo-Lietzmann festgestellt, daß hier jedoch ein fortlaufender Jesaja-Kommentar vorhegt: ,,in Isaiam praebet commentarium perpetuum ex uberiore fortasse excerptum" (S. 340). Als dann August Möhle die Vorarbeiten für die Edition des Jesaja machte, konnte er leicht durch Vergleichung mit den Katenen feststellen, daß es der Kommentar des Eusebius von Cäsarea ist. Diese „Entdeckung" erwähnte Möhle kurz in seiner Ausgabe des Jesaja-Kommentars des Theodoret S. I X Anm. 3. Nähere Mitteilungen über den Eusebius-Kommentar brachte Möhle in seinem Aufsatz: Der Jesaiakommentar des Eusebios von Kaisareia fast vollständig wieder aufgefunden: ZNW 33 (1934) 87-89. Leider sind manche Stellen des Jesaja-Kommentars nur schwer oder überhaupt nicht mehr zu entziffern. Bei meinem Aufenthalt in Florenz im Frühjahr 1968 war es möglich, mit Hilfe des infraroten Lichtes einige auf den Fotos nicht lesbare Stücke zu entziffern. Andere Teile aber ließen sich nicht mehr lesen; durch Feuchtigkeit sind vor allem auf den oberen Zeilen von f. 103a 104a 104b 105b die Buchstaben vielfach verschwunden. Wo Parallel-

Einleitung: II. Florentiner Kodex Laur. X I 4

XIX

t e x t e in der C-Überlieferung vorhanden waren, war es möglich, den Kommentartext ziemlich vollständig abzudrucken; dies gilt vor allem in dem Abschnitt νζ' f. 104 a, Z. 3 - 6 von oben, der in C erhalten ist ( = 7 0 , 1 3 - 1 9 ) . f. 102 hat ein Loch, das verschiedene Wörter der ersten fünf Zeilen des oberen Randes ausfallen läßt. Die Punkte ( ) in unserer Ausgabe (56, 33) zeigen diese Lacune an. f. 149 a in der Mitte hat der Schreiber einen Platz von zwei cm ausgelassen, in dem ungefähr fünf Buchstaben hätten geschrieben werden können: και τα δν και ετέοοις (289,10). Der Kommentar ist in A b s c h n i t t e eingeteilt, die mit griechischen Buchstaben numeriert sind. Sie sind jedoch nur bis 100 durchgezählt. Beim zweiten Hundert beginnt die Zählung wieder mit α zu Beginn des Kap. 31 und endet mit der Zahl νή (58) beim 15. Vers des letzten (66.) Kapitels des Buches J e s a j a . Das wären also 158 Abschnitte. Die Zahl 74 fehlt; wahrscheinlich ist diese Zahl dem Abschnitt, der mit φως (121, 24) beginnt und über I s 18, 4 spricht, voranzustellen. I n unserem Kodex steht das Lemma έκ τον αντον (siehe S. X X I I ) , das wohl die Zahl 74 verdrängt hat. Nun fällt auf, daß unter den ersten 55 Abschnitten folgende zwölf wiederholt beziffert werden; sie sind deshalb in dieser Ausgabe in eckige Klammern gesetzt: [ α ] vor "Ορααιν ( 3 , 1 8 ) [«$'] vor Ταϋτα (7, 30) [ιε'] vor Έτιεώή (8, 6) [κς'] vor Επειδή (15, 21) \κς'] vor Ειη (16, 27) [κζ ] vor Παραινέσας (18, 6)

[κη] [κη] [κ&] [λγ'] [να] [r άστέρες< τον άριθμόν >ένδεκατών αδελφών αύτοΰ< δηλουμένων, άλλοτε δέ >στάχυς< άναλέγοντας >τους αδελφονς< έώρα της σιτοδείας ώδέ πως τριγμένης, όντως και τω παρόντι προφηττ] τά πλείστα των θεσπιζόμενων δια συμβόλων έωράτο, πλείστα δέ και συμπεπλεγμένως εϊρηται κατά τό αντό των μεν προς λέξιν των δέ προς διάνοιαν υφασμένων, όποια και εν τάϊς τον σωτήρος ευρίσκεται διδασκαλίαις, δι' ών άναγέγραπται ειπείν »ουχ ύμεϊς λέγετε δτι τετράμηνος έστι και ό Αερισμός ερχεται; επάρατε τους οφθαλμούς υμών και ϊδετε τάς χώρας, δτι λευκαί είσι προς θερισμόν ήδη «·τούτων γαρ τό μεν ρητόν έστι, τό δέ διάνο ία και άλλα άν ενροις μυρία ώσπερ ούν και τω μετά χείρας προφηττ] παρ' ώ ρήματα μεν αυτολεξεί νοούμενα εϋροις άν τοιαύτα· »rt μοι πλήθος τών θυσιών (υμών); λέγει κύριος· πλήρης εΙμι ολοκαυτωμάτων« και τά εξής, προς δέ μόνην διάνοιαν ταύτα' »αμπέλων έγενήθη τω ήγαπημένω έν κέρατι έν τόπω πίονι« καΐ τά εξής. [α']. 1, 1. "Ορασιν δέ ον κοινήν λέγει ουδέ σωμαχικοίς όφθαλμοίς ύποπίπτουοαν, αλλά προφητικήν τών μακροϊς ύστερον χρόνοις συμβησομένων έποπτικήν ωσπερ γάρ ει τις έν μεγάλω πινάκι θεωτο πολεμίων εφοδον και δηώσεις χώρας πολιορκίας τε και άνδραποδισμονς χρώματος άνθεσιν έξεικονισμένας, τον αυτόν δοκεΐ τρόπον ΰπαρ αλλ' ου καθ' νπνους τήν δρασιν τεθεάσθαι τοϋ θείου πνεύματος καταλάμποντος αύτοΰ τήν ψοχήν. β' (2). 'Ησαΐας ουκ έκ διατριβών ώρμητο ούδ' έκ διδασκαλιών ωφελημένος, άλ)' έξ άγροϋ παρελθών και βίου ώς γε δοκεί τοις πολλοίς αφανούς και άπεριμμένου τής θείας εμπνεύσεως και σοφίας μετείληφεν. Ήσαιαν και εύαγγελιστήν δει λέγειν ώς τήν αυτήν διακονίαν τοις ευαγγελισταίς ποιήσαντα· διαφερόντως γάρ τον υίόν τοϋ θεού κηρύττει, ποτέ μέν θεολογούν ποτέ δέ τήν εις ουρανούς πάροδον

6 ί vgl. Gen 37, 5 - 1 0 161 I s 5, 1 b 15 πλήρης

Zi.] πρήρης F

6 vgl. Gen 41, 1 - 3 6

1 1 ! Ι ο 4, 35

15 I s 1 , 1 1 a

Eusebius

4

αντοϋ ϋεσπίζων και τήν έκ >παρ&ένου< προαγορεύων τοϋ >Έμμανονήλ< γέννησιν και την άνάστασιν, άλλα και άπόστολον και τοΰτο γαρ παρίστησιν λέγουσα ή αντοϋ γραφή· »και εϊπεν κύριος Τίνα άποστελώ, και τις πορεύσεται προς τον λαόν τούτον; και εΐπον 'Ιδού εγώ ε'ιμι- απόστειλαν με«. γ' (3). Την πάσαν νπά&εσιν κατά τον 'Ιουδαίων εϋνονς είναι διδάσκει· ού γάρ μόνον επί τοϋ πρώτον καταλεχ&έντος βασύχως, άλλα και επί τοϋ δευτέρου και τρίτον και τον τετάρτου, και ενροις αν τον εφ' εκάστη βασιλεία των προλεχϋ-έντων ελέγχους τον Ίονδαίων έϋνους και προρρήσεις κατ' αυτών ποιουμεν ον μέχρις αντοϋ τέλονς της βασιλείας, ήτοι τοϋ Ίονδαίων έθνους ή της χώρας, 'Ιερουσαλήμ δε της πόλεως. δια τί πρώτον κατά της 'Ιονδαίας άρχεται καίτοι μέλλων λέγειν και »κατά Βαβυλώνος« και >ΑΙγνπτίωνπρός τονς< δηλωϋέντας >άρχοντας Σοδόμων και τον λαόν Γομόρρας< διεξέρχεται επί άγαθάς ε/^ιίδας αντονς προσκαλούμενος, εί μεταθέμενοι της κακίας και της έθελοϋρησκίας της κατά τον σωματικόν νόμον άναγοιρήσαντες. νπήκοοι γένοιντο της καινής αντον δίαϋήκης1 Lκαι τον καινού νόμον και λόγου. διό μετά την παρόρασιν των εν τή παλαιά διαθήκη τά της καινής διαϋήκης και τά τον καινοί νόμον εισάγει μνστήρια. α δι) και εν τοις Εϋογγελίοις αυτός παρεδίδον λέγων' »εάν μη τις άναγεννηθή εξ νδατος και πνεύματος, ον μη είσέλθη εις την βασιλείαν των ουρανών προκαλείται τοίννν ό φιλάνθροιπος κύριος τους τοσούτοις κακοϊς ένισχημένους τω τε ποο?£'/βέντι αϊματι πεφνρμένους επί την άνάληψιν της καινής διαθήκης σπεύδειν έπαγγελίαν αύτοϊς προϊσχόμενος, την διά αυτής προξενονμένην αφεσιν αμαρτιών τοις τά μεγάλα ήσεβηκόσιν. διό φησιν προς αυτούς· λοναασθε, καθαροί γένεσϋε. καθαρτικός δέ ψυχών ό σωτήριος τυγχάνων λόγος, ουκ αναπέμπει μεν επί τά μωσαϊκά νόμιμα, προτρέπει δέ σπεύδειν επί τά ευαγγελικά προστιθείς τώ· λούσασθε, καθαροί γένεστε τό" άφέλετε τάς πονηρίας άπό τών ψυχών υμών. και τοϋτο πράξατε απέναντι των οφθαλμών μου. μη γάρ κατά τό νομιζόμενον άνθρώποις μέχρι τον φανητιάν την τών αμαρτημάτων επιστροφών ποιεϊσθέ φησιν, εξ αυτής δέ ψυχής της έμοί θεο>ρουμένης άφέλετε τάς πονηρίας υμών. διό επάγει· απέναντι τών οφθαλμών μου παύσασθε άπό τών πονηριών υμών. 1, 17. *ΕΙτα μεταβαλόντες τής κακίας μή μέχρι τούτου στήτε, τον δέ κατά άρετήν άναλάβετε βίον,^ διδασκαλία καινή τή κατά τό εύαγγέλιον χρησάμενοί' διδακτόν γάρ τό αγαθόν, διό φησι· μάθετε καλόν ποιεϊν και έκζητήσατε κρίσιν, έπειτα ταϋτα κατορθώσαντες ρύσασθε άδικούμενον, κρίνατε όρφανω και δικαιώσατε χήραν. 1, 18. Έπειδάν δέ ταϋτα πάντα δκαιράξησθε παρρησίαν λαβόντες, ήκετε. Τ εϊθ' ώς εν δικαστηρίου διελεγχθώμεν εγώ τε και υμεϊς· εγώ μεν δσα πέπονθα νφ' υμών, δσα τε υμάς ετνγον ενεργετήσας καταριθμού μένος και ώς μετά τοσαϋτα πλημμελήματα πάντων κακών άμνηστίαν ποιούμενος πεφοινιγμένας υμών τάς χείρας εκ τοΰ προλεχθέντος αίματος έκάθηρα λαμπροτέρας χιόνος αυτάς >διά τής τον λουτρού παλιγγενεσίας< καταστήσας. νμεΐς δέ εί τις νμΐν προς την τοσαύτην χάριν ένεστιν λόγος, εις φανερόν τούτον άγετε.ι ιη'(18). 1, 19. Τούτοις επιλέγεται τό· και εάν θέλητε και είσακούσητέ μου εν τώ λούσασθαι και τά λοιπά διαπράξασθαι κατά τον άποδοθέντα τρόπον, τά άγαθά τής γης φάγεσθε. *ενθ' ό λόγος ώς μεν προς'Ιουδαίους διαλεγόμενος, 2 vgl. Is 1 , 1 0

8ί Ι ο 3, 5

3 0 ί v g l . T i t 3, 5

1 Σφόδρα] 4- γοϋν C 4 ό/τά πρ. είρηκώς ~ C 4 ; δ < C 1 2 3 I f ετι και ταϋτα — Γομόρρας] και ταϋτα άκολού&ως F 5 αντον < C ' 6 παρόρασιν C 4 ] παραίνεαιν C ; παραίτησιν C 2 3 7 τοις < C 2 3 8 γέννηση C 4 2 1 Είτα] ήγουν C 4 μεταβάλλοντες C 2 στήσητε C 1 2 3 27 διαλεχΰώμεν C 3 28 τε < C 2 29 πάντων κακών άμν. ποιούμενος < F 3 0 χείρας] ψνχάς C κάϋ-ηρα F C 3 * 8 1 καταστήσας < F 2 4 3 2 λόγος] pr ο C 3 5 ενϋ'] εντανϋα C (+ δέ C ) μεν < C Ιουδαίους] pr τονς C1 2 3

10

Eusebius

οία νηπίονς αντονς διά τής σωματικής επαγγελίας τοϊς είρημένοις προτρέπει· προς δέ τον άλη&ή λόγον, γης της ψνχής νοούμενης κατά την σωτήριον παραβολήν ή τον έπονράνιον σπόρον λέγεται παραδέχεσαι.1 και τότε μεν >άποπνίγειν< και άπολλνειν διαφόρως τον εν αυτή καταβαλλόμενον λόγον, τότε δέ >καρπούς< ευϋαλείς >αποδιδόναι έν τριάκοντα ή έξήκοντα ή εκατόν καρποφορίαιςέπουράνιος< νοείται >'ΙερουσαλήμΊονδαϊκός< λόγος >μνθικός< τις ών και >γραώδης< και διά τοϋτο >άπόβλητοςμή βουλόμενος τον θάνατον τοϋ αμαρτωλού ώς την μετάνοιαν< επαγγέλλεται τρόπον θεραπείας προσοίσειν

9 vgl. Tit 1, 14 vgl. I Tim 4, 7 10 vgl. I Tim 4, 4 vgl. I I Cor 2, 17 23 vgl. Mt 23, 31. 37; Act 7, 52 28f Mt 23, 13 34f vgl. Ez 18, 23. 32; 33, 11

6 xai 1 ° < C4c 7 λόγον C άναγγέλλειν C81 ήν αντών τό άργ. άδόκ. < C4 12 2 123 8 ήν] + σδν C 11 μίγνοντες C 12 λόγω] + δέ C και τόν στρυφνόν < C έπιστυπτικόν] έπιστρεπτικόν F 13 μυϋικής] θυμικής C2 και < C1 2 3 14 Καλούμενοι γάρ] σΰτω καλ. C4 15 τω] + γάρ C1 2 3; + ούν C4 15—17 σννόντες — δντες] σννιόντες C

12

Eusebius

τοις μη τον ϋνμον δεηϋεϊσιν. τις δέ ήν ούτος, άλλ' ή ή αντον χειρ, ην σωτήριον νπάρχονσαν και Ιατικήν έτέραν ονσαν παρά τον -ΰνμόν αντον έπάξειν φησι [ και πνρώσειν έπί τω καϋάραι και διακρίναι τους φαύλους από των αστείων, διό κατά τον Σύμμαχον εϊρηται· και πυρώσω εις κα&αρόν την σκωρίαν 5 σον, κατά δέ τον Θεοδοτίωνα· και πυρώσω εις καϋαρόν τό γιγαρτώδές σον ώσπερ γαρ οι καϋαίροντες διά πνρός χαλκόν ή σίδηρον, την σκωρίαν άποβάλλονσιν, και οι τους βότρνας της άμπέλον πιέζοντες εν τάϊς ληνοίς τό γιγαρτώδες και τά περιττά των έκπατηϋέντιον βοτρνων άπορρίπτονσιν, τον αντον τρόπον κάγώ φησι πυρώσω εις κα&αρόν τό γιγαρτώδές σου. 1 και ίο κατά τον Άκνλαν ομοίως εϊρηται· και π υ ρ ώ σ ω εις κα&αρόν στέμφυλά σον. τις δε ην ή σκουριά και τί τό εν αντοϊς γιγαρτώδες, διασαφεί λενκώτερον έπιψέρων και άφελώ πάντας ανόμους από σοϋ και πάντας νπερηφάνονς. επειδάν δέ την έμαντον χείρα επάγων αφορίσω την σκωρίαν σου και τό γιγαρτώδές σον τό τηνικαΰτά φησιν τους περιλειφ&έντας από !5 των προλεχϋέντων >ώσπερ χρνσόν πνρι δεδοκιμασμένουςτεϋεμελιωμένον επί τήν πέτρανον χρυσόν ο ντε αργνρον οϋτε λίθους τίμιους, ξύλα δέ μόνον και χόρτον και καλάμην οΙκοδομονντων< ,1 διό επιλέγεται τούτοις απασν και κατακανθήσονται άνομοι και οί άμαρτωλοι αμα, και ουκ εσται ό σβέσων. {όράς δπως πυρπόλησιν και έμπρησμόν αντοΐς απειλεί ό λόγος, και τοντο τέλος της παρούσης κατ' αυτών προφητείας• δ δη και προς λέξιν απέβη παραχρήμα και ονκ ε'ις μακρόν μετά τήν κατά τον σωτήρος ημών τόλμαν πνρποληθείσης τής μητροπόλεως, τών τε έν αυτή άσεβων εκ τών οικείων σπινθήρων >τό ασβεστον πνρ< τό α'ιώνιον και >τήν εκ θεοϋ όργήν έν ήμερα οργής έαυτοΐς ταμιευααμένωνκηρνσσων τήν βασιλείαν τον ϋεοϋτε·θεμελιωμένη επί τήν< σωτή5 ο ιο ν και άρραγή >πέτραν< και το δρος δε τον ΰεοϋ λόγο ν ειπών, ουκ εκτός βάλλοις της αληθείας τω προφήτη μαθητευόμενος Δανιήλ τεθεαμένω >έξ δρονς τμηΰέντα λίθον άνευ χειρών?.ίϋος< μεν τήν ανθρωπότητα τον σωτήρος, >δρος< δε τον -θεόν λόγον. ταντα δε έσεσθαι εν ταΐς έσχάταις ήμέραις "θεσπίζει, οίκον δέ τον ·θεοϋ ε'π άκρων των ορέων νοήσεις ίο τον σωτήρος ημών έπακούσας περί της εκκλησίας αντον είρηκότος· >>ού δύναται πόλις κρνβήναι επάνω δρονς κειμένη«, τό δέ δρος τον ·θεον κατά διαφόρους έξακούεται τρόπους' σωματικώτερον μεν ώς αν νπολάβοιεν 'Ιουδαίοι τό έπι της Παλαιστίνης χώρας, κατά διάνοιαν δέ δ υψηλός και επουράνιος τον •θεον λόγος ευαγγελικός, κατά τρίτον δέ λόγον ό -θείος 'Απόστολος Σιών >έπου15 ράνιον< είναι διδάσκει και >τήν άνω 'Ιερουσαλήμ, ην τινα είναι μητέρα πάντων ήμών'Ελληνικά τε καί βάρβαρα< άποστρε20 φόμενα μεν τήν πολνθεον πΜνην και τά πάλαι νομιζόμενα δαίμοσιν ή ϋεοϊς άνακεΐσϋαι σωματικά δρη, σπενδοντα δέ έπι τον έν τοις δηλονμένοις καταγγελλόμενα &εόν, διό άλλήλοις προσφωνοϋντά φασι- Δεϋτε άναβώμεν εις τό δρος τον κνρίον και εις τον οίκον τον ·&εον 'Ιακώβ, καί άναγγελεϊ ήμϊν τήν όδόν αύτοϋ, και πορενσό με&α έν αν τη. τούτοις ούν 25 τοϊς ε&νεσιν ό λόγος ύπισχνεϊται τό δρος και τον οίκον τον ·θεον τά έν ούρανοϊς έμφανή καί γνώριμα πάσιν τοις μαϋητενομένοις ποιήσειν. [χς'.] Εΐη δ' άν ούτος δ Χριστον νόμος εναγγελικός ό άνω&εν όρμηϋείς έκ Σιών της >έπονρανίον< καί έκ ταύτης δέ της έπί γης Σιών, έν ή δ νπ ανθρώπων "θάνατος τον σωτήρος καί ή έκ νεκρών άνάστασις αντον, τά τε της 30 καινής δια&ηκης μυστήρια και παραγγέλματα αρχήν λαβόντα προήλθον εις πάσαν τήν οίκονμένην. αυτός δή ούτος δ νόμος καί δ καινός τον ευαγγελικού λόγον κηρυχθείς πάσι τοις έ·θνεσιν έπαίδευσεν τους νποδεξαμένονς αυτόν τά περί τοϋ δρους του "θεον καί τοΰ οϊκου, έδίδαξέν τε τά ε·θνη λέγων Δεϋτε καί άναβώμεν εις τό δρος κνρίον καί εις τον οίκον τον 35 &εον 'Ιακώβ. Γτόν φωτίσαντα πάντα τά έθνητήν μέλλουσαν< αυτούς καταλήψεσϋαι >δργήνφώς κνρίουτά άρματα και τους ΐππονς< κεκτημένων, >χρυσοΰ τε και άργύρου< πλοϋτον και θησαυρούς συνηγηοχότων, ακολούθως την κρίσιν αΐνίττεται δια τροπικής αλληγορίας κέδρους Λιβάνον και δένδρα βαλάνου και δρη υψηλά και βουνούς και πύργους υψηλούς και τείχη καΐ πλοία όνομάζων, Γών άπάντίον άπώλειαν έσεσ&αι προφητεύει >κατά την προσδοκωμένην τον κυρίου ήμέρανκ, ώδέ πως αΐνιξάμενος έπικεκαλυμμένως >τούς κρατοϋντας τοΰ αιώνος τοντονλ< Lκαι τά νψη καΐ τά αξιώματα, >τάς τε άρχάς και τάς εξουσίας και τους έν τω βίω κοσμοκράτορας< >τονς τον §εόν μή έπεγνωκότας< s ταντα ευξαμένω τω προφήτη και φήσαντι· »μή άνής αύτοίς« έδειξε τό πνεύμα τό αγιον ύεραπεϋον αύτοϋ της ψυχής την επί τοις οίκείοις άλγηδόνα. 2, 18—21. ΕΙτ έπεώήπερ έμνημόνευσεν διά των έμπροσθεν, δπως »ένεπλήσ&η ή γή βδελυγμάτων των έργων των χειρών αυτών, και προσεκύνησαν οΐς έποίησαν ol δάκτυλοι αυτών και εκυψεν αν&ρωπος, και έταπεινώ&η άνήρ«, άκολούϋως διά τών μετά χείρας θεσπίζει λέγων καΐ τά χειροποίητα κατακρύψουσιν εισενέγκαντες είς τά σπήλαια και εις τάς σχισμάς τών πετρών και είς τάς τρώγλας της γης, και πάλιν τη ημέρα έκείνη έκβαλεΐ άνθρωπος τά βδελύγματα αύτοϋ τά άργυρά και τά χρυσά, ä έποίησεν προσκυνειν αύτοϊς· Γτηνικαντα γάρ έπιστάσης της τοΰ &εον ήμέρας τάς δόξας αύτών, ας εϊχον πρότερον έν τή ψυχή αυτών περί τής πολυ&έου πλάνης, κατακρύψουσιν έν ταΐς διερρωγυίαις αύτών διανοίαις, αλλά και έκβαλοΰσιν και άπορρίψουσιν τοΰ εαυτών λογισμού πάσαν την ψευδή περί τών εΙδώλων εαυτών νπόληψιν.1 και τοϋτο τιράξουσιν από προσώπου τοΰ φόβου κυρίου, πλην άλλά και έπι τής πρώτης τοΰ σωτήρος ημών παρουσίας έκ μέρους ταντα σνντελεΐσϋαι ήρξατο μετά τον κηρυχϋέντα πάσι τοις έ&νεσιν εύαγγελικόν λόγον. ήδη γοϋν καϋ' ημάς έλήλεκται τών πάλαι νομιζομένων τοις έ&νεσι ·&εών ή πλάνη τω μή και έαυτοϊς δύνασ&αι έπικουρεϊν. διό πάς μεν αν&ρωπος ειδωλολάτρης τεταπεί-

6 ί vgl. Is 2, 7 11 vgl. II Petr 3, 12 Eph 6, 12 14 vgl. Ps 78, 6; I Thess 4, 5

12 vgl. I Cor 2, 6. 8 131 vgl. 15 Is 2, 9c 17-19 Is 2, 8 - 9 b

3 εισέρχεστε Zi. = L X X ] -od-ai F /κούπτεσ&ε Zi. = L X X ] -a&ai F 10! ών άπάντων — ήμέραν] τάχα δε και κατά την προαδοκ. τοΰ κ. ήμέραν τής κρίσεως τήν τών τοιούτων πάντων άπ. εσ. προφητεύει C4 10 πάντων C 12 τοΰ κρατούντος F 24 τ ηνικαντα γάρ] άλλά και ol ασεβείς C4 241 επιστ. τής τον $εο£>] τής τον κνρίον Ιπιστάσης C 25 αύτών 2 ° < C 26 ev < F 27 άλλά και έκβ.] έκβαλονσί τε C4 τους έ. λογισμούς F 28 εαυτών] αύτών C 3 ; < Ο* 4

Jesajakommentar 28-29 (2, 10-3. 3)

21

νωται, μόνος δέ ό τών δλων νψο)ται κύριος, οί δέ τό πριν έπι τοις είδώλοις ώς έπι ΰεοϊς μέγα φρονοϋντες ε)χγγβείαης αντών της πλάνης και της πολυτελούς νλης των παρ αντοϊς ξοάνων άψαιρονμένης τά άψυχα ξόανα κατά την προφητείαν κατ ακρνπτον υπό σπήλαια δια τό της νλης πολυτελές ώς ΰν μη ληφϋείη υπό των βασιλικών ανδρών. ίκαι εκ τούτων δέ άναμφιλέκτως οΐμαι σννίστασϋαι τό μετά την σωτήριον παρονσίαν ταντα τέλους τετνχηκέναι. εϊδωλολατρούσης της 'Ιερουσαλήμ μάλλ.ον δέ άπάσης πεπλανημένης της 'Ιουδαίας κατηχεΐτο τρόπον τινά της 'Ιουδαίας ό Βαβυ?.ωνίων πόλεμος, οι πασαν καταδηώσαντες άπεκτείνασι μέν τους κατειλημμένους, γύναιά τε και παΐδας απεκόμισαν εις την εαυτών γήν. πλ.ήν της εφόδου προαπηγγελμένης και μελλούσης εσεσ&αι, τοσούτον τοις Ίουδαίοις γέγονε δειμα και αγωνίας εις τοντο πετπώκασιν, ώς έν σπηλαίοις και τα'ις τών ορών ρωγμαις κατακρνπτεσ&αι και τόπους άβάτονς καταλαμβάνειν άπάσης αντών άτονούσης χειρός την τών έπιόντων άντίστασιν.5 [κη'.] 2, 22. Τό δέ· πανσασ&ε νμϊν άπό τοϋ άν&ρώπον, ω ή αναπνοή εν μυκτήρι αύτον- δτι έν τίνι έλογίσ&η αυτός ; κατά προσϋήκην φέρεται, έοικεν δέ παραινεϊν ό λόγος μή προσέχειν έκείνοις μηδέ >ε'ις ανθρώπους έλπίζειν< ϋνητονς τήν πασαν ζωήν έν τοϊς μυκτηρσιν κεκτημένους. χθ·' ( 2 9 ) . 3, 1—3. Τά μέν προλεχ&έντα περί >της ημέρας της έκδικήσεως< εϊρηται, τά δέ προκείμενα έξ ετέρας αρχής περιαίρεσιν απειλεί τών έν τω τιροτέρω λαω του ϋεοΰ χαρισμάτων, α φησιν άρ&ήσεσ&αι άπ αυτών, Χοντε δια είδωλολατρίας οντε διά τινας ετέρας πράξεις, διά δέ μίαν βονλήν α&εονΛ ^λη&ώς και άσεβη και πονηράν τήν κατά τοϋ κυρίου, ϋέα γοϋν δπως μετά πάσας τάς κατ' αυτών άπειλάς επάγει λέγων »τήν δέ άμαρτίαν αυτών ώς Σοδόμων ανήγγειλαν και ένεφάνισαν. ουάι τη ψυχή αυτών, δτι βεβονλεννται βουλήν πονηράν καϋ·' εαυτών} είπόντες· Δήσωμεν τον δίκαιον, δτι δύσχρηστος ήμϊν εστίν«' τό γάρ αίτιον τών απειλουμένων απάντων τούτο ήν. και εκ τούτων δέ άναμφιλέκτως οΐμαι σννίστασϋαι τό μετά τήν σωτήρων παρονσίαν ταντα τέλους τετνχηκέναι. διό άφελεϊ φησι κύριος άπό 'Ιερουσαλήμ και άπό της 'Ιουδαίας ΠΙσχύοντα και ίσχύουσαν, ή κατά τον Άκύλαν έρεισμα και έρεισμόν, ή κατά τόν Τ Σύμμαχου· στήριγμα και στηριγμόν. δπερ νοήσεις τόν άποστολικόν λόγον, δς τους βίω τω κατά ΰεόν έμπρέποντας >στνλονς και έδραίωμα< ώνόμασεΛ •πάντως γάρ που και παρά τω προτέρφ λαω ήσαν τίνες ώσπερ >έδραιώματα< και στηρίγματα τον παντός αυτών έϋνους, ους άρϋήσεσΰαι απ αυτών ό λόγος άτιειλεϊ,ι έπειτα ουκ αρτον ουδέ νδωρ, άλλά Ισχύν άρτον και Ισχύν ύδατος. 17 f vgl. Ρβ 117, 8. 9

I Tim 3, 15

19 vgl. Deut 32,35 u. ö.

24-26Is 3, 9 b - 1 0 a

32.88vgl.

16 πανσασ&ε Zi. = LXX] -a&ai F 21 οντε] pr τοντο δέ συμβήσεται αντοϊς C4 21 f δι' είδωλολατρ(ε)ίαν C 22 δι' ix. πρ. τινός C4 δέ μίαν] δέ μόνην C1 2 3 ; μόνην δέ C4 24 άπήγγειλαν C1 4 26 είπόντες] είπον γάρ F; + δτι C4 29 Ισχύοντα] pr και πρώτόν τε C1 2 3 ; pr και πρώτον άφτ)ρέ&ηοαν C4 80 ή 1° 2° < F 81 τόν άποστ.] pr κατά C4 32 πρέποντος C2 στύλους] + δέ C' 2 33 γάρ] δέ C1 4 84 και στηρίγματα < C 35 επειτα] δρα δτι C4 ουδέ] ού&' C1; οντε C2 3 4 Λ5ωρ] + είπεν άφελείν C4

22

Eusebius

»Ιδού ήμέραι έρχονται, Lxai τοϋτο δέ νοήσεις από ετέρου προφήτου φήσαντος· λέγει κύριος, και άποστελώ λιμόν έπι την γήν, ου λιμόν άρτου ουδέ δίψαν ύδατος, άλλα λιμόν τοϋ άκοϋσαι λόγον κυρίου«. εστίν οΰν ψυχής άρτος θρεπτικός τις λόγος και ποτόν ωσαύτως λογικόν, ων ε'ι και νομίζουαιν 'Ιουδαίοι μετειληφέναι έν τω τάς θείας μετέρχεσθαι γραφάς Lκαι περ'ι τάς εκμαθήσεις και επαγγελίας αυτών φιλοκαλεϊν,i Γάλλά γε την Ισχύν των θρεπτικών λόγων και τό θρεπτικόν της ζωοποιού πηγής ουκ άν ενροις παρ' αυτοΐς.1 και γίγαντα δέ και ισχύοντα και ανθρωπον στοχαστην άφαιρεθήσεσθαι αυτών απειλεί· γίγαντα ουτε ή 'Εβραϊκή φωνή οϋτε ol λοιττοί έρμηνευταί ώνόμασαν. αντί δέ τούτου 6 μέν 'Ακύλας δυνατόν, ό δέ Σύμμαχος άνδρειον, δ δέ θεοδοτίων δυνάστην έκδέδωκαν. και δννάστην οΰν και δυνατόν και έτι προς τούτοις και άνδρα πολέμια την και δικαστήν, άν&' ου οι λοιττοί πεποιήκασι κριτήν, και έπι πασιν προφήτην και στοχαστήν περιαιρεθήσεσθαι απειλεί. Γκαί έκ τούτων δέ οΐμαι άναμφιλέκτως σννίστασ&αι τό μετά την σωτήριον παρουσίαν ταϋτα τέλους τετυχηκέναιΛ ε'ι γοϋν τις θελήσειεν βιασάμενος κατά τους χρόνους Ήσαΐου τοϋ προφήτου ή κατά τους της Βαβυλωνίων πολιορκίας ταϋτα φάναι γεγονέναι, ψευδή δοξάζω ν έλεγχθήσεται· συνήσαν γάρ αύτοϊς τότε πλείστοι προφήται έν αυτή τή 'Ιερουσαλήμ προ της πολιορκίας και κατά τήν πολιορκίαν, έπ' αυτής τε τής Βαβυλωνίας και μετά τήν ένθένδε έπάνοδον ήσαν δέ και δικασται παρ' αντοις οί κρίνοντες τον λαόν. έν αυτή γοϋν τή Βαβυλώνι Δανιήλ έκρινεν >τους πρεσβυτέρουςτής επουρανίου ' Ιερονααλήμλι»μαινόμενος μέν πρότερον την έκκλησίαν τοϋ &εοϋβαπτια&εις< έν πνεύματι δέ κρίσεως, λέγονται πάντες ούτοι οι Παύλω παραπλησίως έκπλννόμενοι κα&αρισ'&ήσεσ'&αι· »μετά γάρ κρίματος« >σω&ησεσϋ·αι< ήμελλον »και μετά δικαιοσύνης«, άλλά και έν πνεύματι καύσεως, ^ϋέα δέ εί μή σφόδρα συμφωνάς έστιν ό παρών λόγος τή ευαγγελική μαρτυρία περί τον σωτήρος ημών, ή έδίδασκε λέγουσα· »αυτός υμάς βαπτίσει έν πνεύματι άγίω και πνρί«' τό γάρ έν πνεύματι κρίσεως και πνεύματι καύσεως τοϋ »έν πνεύματι άγίω και πνρί« ουδέν διαφέρει.i rot γάρ πυρωτικοί λόγοι καΰαπτόμενοι αυτών κά'&αρσιν αντοΐς ένεποίουν τών αμαρτημάτων.1 {καί ό σωτήρ ομοίως έν τω Εύαγγελίω >βαπτίσειν< λέγεται ονχ νδατι άλλ' »έν πνεύματι άγίω και πυρί«· τοϋτο γάρ

1 vgl. R o m 1, 14 3f vgl. Hebr 12, 22 5 ! Lc 10, 20 »1 vgl. T i t 3 , 5 101 I s 1, 16a 12 Mt 3, 11 14 Is 1 , 1 5 c 1 8 ! Is 3, 16a 2 1 ! vgl. A c t 8, 3 22 Act 8, 1 23 vgl. Act 9, 18 2 6 ! Is 1, 27 (λ') 28 Mt 3, 11 2 9 ! vgl. Mt 3,11 82 vgl. Mt 3, 11 1 εισέτι τε] και εισέτι C4 2 μόνοι] + οϋν C4 άγιοι] άξιοι C 3 4 4 4 τούτοις] pr και C 6 χαίρετε δέ < C έγράφη C 4 9 11 γίνεσ&ε C 1 1 6 ! τιοίαις — κατηγορη&είσαις] y.ai ϋνγατέρας Σιών 4 εμπροσ&εν περικοπή κατηγορηϋείαας C 19 λέγων F 20 26 &έα δέ] και ϋέα C 4 27 μαρτυρία] + ή C 2 30 οί ydo πυρ.] 31 αντοϊς < C 2 4

3 κλήαονται σαφώς] + γάρ επιφέρει τάς έν μεταβαλλόντων και οί πυρ. δέ

C2 C τή C1 C4

28

Eusebius

έδίδαξεν δ 'Ιωάννης περί μεν έαυτοϋ ειπών »εγώ μεν υμάς βαπτίζω εν νδατι«, περί δέ τοϋ σωτήρος· »αυτός υμάς βαπτίσει εν πνεύματι άγίω και πνρί«.j 4, 5—6. Τούτοις επιλέγει· και ήξει, και εσται πας τόπος έν Σιών και πάντα τ άπερικνκλω αυτής σκιάσει νεφέλη ή μέρας· τις δέ ήξει, προφι) της ετερος παραστήσει ειπών »ήξει εκ Σιών ό ρυόμενος«, και ό φήσας· »έτι μικρόν δσον, ό ερχόμενος ήξει και ου χρονιεϊ«, ελ·&ών τε τά επιλεγόμενα πληρώσει, άντι δέ τον~ ήξει, τό "Εβραϊκού και οι λοιποί πάντες έρμηνευτat και κτίσει κύριος πάντα τόπον όρους Σιών ειρήκασιν, >καινήν κτίαιν< την της έκκλ.ησίας τον Όεοϋ τής εις πάντα τόπον τε&εμελιωμένην δηλούντες, και νυν δέ δρος Σιών ό ευαγγελικός ώνόμασται λόγος, έφ' δν >ή καινή< κατεσκευάσϋη >κτίσιςήμέρας μέν έν στυλω νεφέλης προπορεύεσ&αι αύτών< τον Χριστόν, >νυκτός δέ έν στύλω πυρός< ώστε φαίνειν αύτοϊς· τοιουτότροπον γάρ καΐ περϊ την έκκλησίαν τον ·&εον έσεσΰαι ό παρών θεσπίζει προφήτης, ήμερα μέν ειπών νεφέλην έπισκιάσειν αυτή, ίνα μη καίοιτο υπό φλογμοϋ, νυκτός δέ φως και πυρός φέγγος, Ινα μή σκοτίζοιτο, όμοϋ δέ πάσαν ταντην σκιάσειν την δόξαν του &εοϋ φησιν, ώς μηδέν αυτήν καταβλάπχεσϋαι μηϋ·' υπό καύματος ήμερινοϋ μη&' υπό σκληρότητος ήμερινών υετών, δι ών ό λόγος διδάσκει &εοϋ δεξιάν έπισκιάσειν τήν έκκλησίαν αυτοϋ, δια παντός προς τό μηδέν αυτήν καταβλάπτεσϋαι μήτε έν ταις ενπραγίαις και είρηνικαΐς καχαστάϋεσιν μήτε έν τοις των διωγμών καιροις, μένειν τε αυτήν εις άεΐ απτωτον και άδιάτρεπτον και οκιαζομένην υπό τής δόξης του ·&εοϋ, ώς μήτε έν ήμερα και έν καΰματι φλέγεσϋαι μήτ από σκληρότητός τε και υετών τε και χειμερινών ανέμων άδικεϊσϋαι. διό λέλεκται· πάση τη δόξη σκεπασΰήσεται· και εσται εις σκιάν άπό καύματος και έν σκέπη και έν άποκρύφω άπό σκληρότητος και ύετοϋ. λγ' (33). 5, 1. "Ετι τό προφητικόν πνεϋμα τοις προλεχ§εϊαιν επισυνάπτει και αυτά "fewr αυτής μέρος τυγχάνει >τής όράσεωςτοϊς έκλεκτοΊς, βασι/.ικοΰ γένονς< και έκ φν/.ής 'Ιούδα ορμώμενος, αυτοί δή νμείς οί της 'Ιερουσαλήμ πολϊται, περι ης ό πάς έστί μοι λόγος, κριταί γένεσϋε τών τ ε νπ' έμον /^ελεγμένων και της τον άμπελώνος κακίας, άλλα και συμβουλεύσατε, τί χοή μετά τοσαύτην έπιμέλειαν ποιήσαι, η τί χρή γενέσϋαι δ ον γέγονεν. εΐ δ' νμεϊς μηδέν έχετε λέγειν, άλλ' έμον γε προλέγοντας, α μέλλω πράττειν, έπακούσατε. εικός νμάς μαϋόντας ώφελη$ΐ]σεσϋ·αι και τοιαύτα πράξαι, ώς μή παϋεΐν τά άπειλούμενα. πρώτον μέν ονν τον άποδοϋέντα φραγμόν τον άμπελώνος και τον περιφράττοντα αυτόν της εμής έπισκοπής τοϊχον περιελ.ώ' τούτον γάρ γενομένου έσται εις διαρπαγήν και καταπάτημα τοις άρπάζειν και καταπατείν αυτόν προηρημένοις, και ονκέτι μέν τεύξεται γεωργίας, ης πρότερον ήξιοντο. άναβήσεται γάρ ε'ις αντόν ώς εις χέρσον άκαν&α, άλλα και ταΐς νεψέλαις έντελονμαι τον μή βρέξαι ε'ις αντόν νετόν, rνεψέλας δηλών τονς προφήτας διά τό καϋαρόν αυτών και διαυγές τον βίον διά τούτων γάρ ό ουράνιος αύτοΐς έχορηγεϊτο λόγος, ονς άπειλεϊ ό κύριος άποστήσειν αυτών.^ και τήν άίτίαν λχνκότερον επάγει λέγων διότι έμεινα Ινα ποίηση κρίσιν, έποίησεν δέ άνομίαν και ου δικαιοσύνην άλλά κρανγήν · (κρανγήν δέ άφίησι >πάσα προς ΰάνατον άμαρτία< >βοώσης< της πράξεως αυτής· όντως γοϋν εϊρηται τό· »φωνή αίματος "Αβελ τοϋ άδελφον σον βοά πρός με«.1 [λγ'.] Τινές έκ τών προκειμένων ωήϋησαν •Βεσπίζεσ'&αι τά κατά τον σωτήρος τω λαω τολμηϋέντα" άκάν&ας γοϋν αντώ περιτεϋείκασιν και κρανγήν ά&εον άφήκαν κατ' αύτον. διό μετήλ&εν αντονς ό παντελής δλε&ρος και ή εσχάτη έρημία, ή τε λεγομένη »οργή εις τέλος«· εξ εκείνον γάρ και εις δεϋρο ουδεμιάς ήξιώ&ησαν έπισκοπής, μένει δέ και τό πτώμα τον πύργου αυτών, λέγω δή τον ναού άϋεράπευτον και τό πάν ε§νος άνεπίσκοπον και άγεώργητον τυγχάνει, άλ?' ουδέ αι νεφέλαι τον λογικόν αντοϊς χορηγονσιν νετόν. καίτοι τό παλαιόν και έπ αυτής πολέμιας γης σννήσαν αύτοϊς προφήται ώσπερ εν Βαβνλώνι και εν Αιγύπτω και μετά τήν έκεί&εν έπάνοδον, ώστε ννν έργω πεπληρώσΰαι εις αντονς

9ί vgl. I Petr 2, 9 251 vgl. I Ιο 5, 16. 17 Mt 27, 29 31 I Thess 2, 16

26f Gen 4, 10b

29 vgl.

1 και προλ. τονς δέ γραώδεις μύ&ονς< και τό της άγνοιας σκότος μεταδιώκοντας. ταύτη δέ τη προαιρέσει >ήρνήσαντο μεν τον Χριστόν τοϋ Ί}εοϋήτήσαντο δέ τον Βαραββάνληστών< και >κακούργων< την αυτών ΰέμενοι μερίδα, άλλα και άϋέοις και άσεβέσιν εϋνεσιν σνναγελ.α^όμενοι, τους μέν εϊδοιλολάτρας αποδέχονται, τον δέ σώφρονα και σεμνόν τοϋ Χριστού λ,αόν αποστρέφονται και διώκουσιν.Λ λ η ' ( 3 8 ) . 5, 2 1 — 2 3 . Τοις αυτοίς άρμόζοι αν και ταύτα περιέχοντα μέν και γενικήν προς απαντας τους δοκητισόφονς άπειλήν ου μην άλλα και άπελέγχοντα τους δι' δλης της προφητείας κατηγορη&έντας· * μη γαρ προσέχοντες τοις τού σωτήρος λόγόις κακοΐς διδασκάλοις αυτοί έαυτοϊς έχρήσαντο ώς συνετοί έν έαυτοϊς καί ενώπιον εαυτών επιστήμονες, έπειτα ώσπερ ισχύοντες καί πολλά δυνάμενοι έν τω λαω, μέ&η μέν την εαυτών ψυχήν τιεριέβαλΧον τω της άγνοιας σκότω καρούμενοι. ήδη δέ -καί έτέροις ποτόν δεδολωμένον >έκίρVOJV< τό καλούμενον σίκερα, 07ΐερ οι Χοιττοΐ έρμηνευταί μέ&υσμα ώνομάκασιν. και τοϋτ επραττον »καπηλεύοντες τον λόγον τοϋ #£0« «J διό καί ανωτέρω προς τους αυτούς έλέγετο· »oi κάπηλοί σου μίσγουσιν τον οίνον ϋδατι«. οι δ' αυτοί ούτοι δωροδοκοϋντες τον μέν άσεβη δίκαιον άπέφαινον, αδικον δέ τον δίκαιον, διό τα εξής έπιφερόμενα δ λόγος αύτοϊς απειλεί λέγων. λθ·' (39). 5, 24. Τά συμβησόμενα »πριν γενέσθαι« επίτηδες δ λόγος προαναφωνεΐ τω της απειλής φόβω τήν κακίαν άναστέλλειν προηρημένος- εικός γάρ ήν σωφρονισ&ησεσ'&αι τους άκροωμένους προμα&όντας τά έπελευσόμενα. τοις επιμόνως άμαρτάνονσίν φησιν ούν διά τοϋτο· ου γάρ διά τινα συντνχίαν ουδέ δι άνάγκην φυσικήν ουδέ διά τήν είμαρμένην, αλλά διά τά προλεχΰέντα ατοπήματα τάδε ύμϊν καί τάδε έπελεύσεται, έπεί τοίνυν ύμεΐς »ο αμπέλων κυρίου«, ου βότρυς ουδέ καρπούς άγα'&ούς, >ξύλα δέ καί χόρτον καί καλάμην< συνηγάγετε καί >τάς άκάν&ας ύμών< έπληϋννατε. τούτου χάριν (λέγει) εΐκότως· Sv τρόπον καν&ήσεται καλάμη ύπό αν&ρακος πυρός καί συγκαυ&ήσεται ύπό φλογός άνειμένης οϋτως ή τής κακίας ύμών ρίζα ώς χνοϋς καί ώς απόβρωμα πυρός ε στα ι. αλλά καί τό αν&ος ύμών Γώραιότης,

4 v g l . I T i m 4, 7 5 vgl. A c t 3, 13. 14 51 Mt 27, 20 6 v g l . Mt 27, 38.44 v g l . Lc 23, 3 2 f . 39 16f v g l . I s 5, 22 (α') 18 I I Cor 2, 17 19Isl, 22b 22 I s 46, 10 27 I s 5, 7 a 28 v g l . I Cor 3, 12 29 v g l . I s 5, 4 b 1 έτί&ετο C 2 πικράν C 3 4 2 γλυκεράν C 4 3 τ ονς C 4 ] < F C 1 2 3 των < F 5 τοϋ &εοϋ < C 5 f τον Bao.~\ 'Αβραάμ C 2 ; τόν < C 3 6 αυτών] εαυτών C 7 ά&έοις] pr τοϊς C 8 αώφρονα . . . σεμνόν ~ C άποστρέφονται] -f- τε C 2 3 12 μή γάρ προαέχοντες] χαϋ·' έτέραν δέ έπιβολήν μή προσέχοντες oi των 'Ιουδαίων κα·&ηγηταί C 4 13f ώς συνετοί — επιστήμονες C 4 ] < F C 1 2 3 14 ώσπερ] ώς C 4 16 δεδολιωμένον C 4 ; δεδωμένον C 2 16 f έκίρνων] χιρινόν (sic) C 2 17 f ώνόμασαν C 1 2 3 3 2 ώραιότης] ΡΓ ή C 3 Eusebius Werke IX

34

Eusebius

δηλαδή τον σώματος, και ή τον πλούτου δόξα και ή τον παντός εϋνονς ευπρέπεια, δσον ονδέπω κονιορτον δίκην διασκεδασϋήσεται. ταντα δέ ψησιν αντοϊς έσεσΰαι, έτιειδή προς τοϊς προλεχϋεϊσιν τον νόμον κνρίον σαβαώΰ ονκ ήϋέλησαν παραδέξασϋαι, άλλά και τό λόγιον τον άγίον 'Ισραήλ 5 παρώξνναν.^ και εν τούτοις δέ $έα ώς ονκ ειδωλολατρίας αυτών κατηγορεί, Γ άλλ' δτι μή τον νόμον {κνρίον σαβαώ& έϋέλησαν) ποίον δέ νόμον ή περί ου άνωτέρω εϊρηταν »εκ γάρ Σιών έξελενσεται νόμος και λόγος κνρίον εξ 'Ιερουσαλήμ «; έπε ι τοίννν ονκ ήβονλήϋησαν τον νόμον της καινής διαθήκης, άλλά και τον ζώντα τον ϋεον λόγον παρώξνναν,1 κατά δέ τον Ά κ ύ λ α ν ίο δτι άπέρριψαν τον νόμον κνρίον στρατιών και τό λόγιον τον άγίον 'Ισραήλ διέσνραν, κατά δέ τόν Σύμμαχον δτι άπεδοκίμασαν τον νόμον κνρίον των δννάμεων και τόν λόγον τον άγίον 'Ισραήλ, παρώξνναν. 5, 25. ΓΤούτον χάριν έπι/^γεί" και έΰνμώϋη οργή κύριος σαβαώ& 15 έπι τόν λαόν αντον, δν αυτός μεν έβονλενετο είναι οίκεϊον αντον λαόν τε και χρηματίζειν, οι δ' ονκ εβούλοντο.Λ και έπέβαλεν τήν χείρα αντον έπ' αντονς και έπάταξεν αντούς, και ταντα πάντα διά τάς άποδοΰείσας αιτίας προστί&ησι δέ τούτοις λέγων και παρωξύν&η τά δρη, και εγενήϋη τά ΰνησιμαΐα αυτών ώς κοπριά εν μέσω όδοϋ. και έν πάσι τούτοις 20 ονκ άπεστράφη ό ϋνμός αντον, άλλ' έτι ή χειρ νψηλή. Γσημαίνει δέ και διά τούτων πολεμίων εφοδον και πλή&ος των αναιρουμένων, ώς και αν τά πληρονσϋαι τά δρη νεκρών σωμάτων, και τήν χώραν απασαν των ϋνησ ιμαίων αν των μεστήν γ£νεσϋαι.λ επίμονος δέ ών ό $νμός τον ·&εοϋ κατ' αντων ονκ άπεστράφη τοσαντα αντοϊς ένδειξάμενος, άλλ' ετι (ή χειρ τον ϋεον κατ 25 αντων νπήρχεν νψηλή διά τό έπίμονον αυτών της απιστίας-1 τήρει δέ πως εϊρηται τό· έτι ή χειρ νψηλή· ώς γάρ παραμελούσης κατ' αυτών εισέτι και νυν της τον ϋεον οργής λέλεκται. δ δή και ό 'Απόστολος παρίστησιν ειπών »έφϋασεν δέ έπ' αυτούς ή οργή εις τέλος«. πό&εν δέ ήμελλεν πληρονσΦαι τά δρη και ή χώρα των ΰνησιμαί ων αν των έξης παρίστησιν διά τούτων. 30 μ' (40). Πολεμικήν παράταξιν και εφοδον έϋνών υπογράφει κατά τον μή παραδεξαμένον τόν καινόν νόμον και τόν λόγον τον κνρίον σαβαώϋ· λαοϋ, παρίστησιν τε πόϋεν τά δρη παρωξννΰη, μάλλον δέ κατά τόν Άκύλαν έκλονή&η, έταράχ·&η δέ κατά τόν Σύμμαχου, πόΰεν δέ τά ΰνησιμαϊα α υ τ ώ ν έγενήβη ώς κοπριά έν μέαω όδοϋ Γδιδάσκων, ώς πάντα αυτά 35 αντοϊς σνμβέβηκεν έκ τής των πολεμίων έφόδον, ην ονκ εξ εαυτών έποιήσαντο,

7 f l s 2 , 3c

27ί I Thess 2, 16

1 ή I τον π. ί&νονς ~ C 2 αντοΐς] περ'ι αύτον (έαντοϋ C2) C 3 λεγβεισι C2 61 ποίον δέ νόμον ή < F 7 εΐρηται] έλέγετο Clc 2 3; ελεγεν C1* 8 επεί] 4- δή C1 νόμον] pr καινόν F 9 xai < C Ιό έβονλετο C είναι/οΐκ. αντον λαόν ~ C 16 ήβονλοντο C1 22 νεκρών < C2 23 γενέσ&αι C' 3 241 ή χειρ — νψηλή] νψηλή ή τον &εοϋ χειρ (τοϋ ϋεοϋ ή χειρ C1) κατ' αντών νπήρχεν C 34 αντά] ταντα C

Jesajakommentar 39—41 (5, 24—6, 1)

35

§εός δέ 7/γεν αντονς μονονονχί σύρων και ελκών επί την των κατηγορη&έντων πολιορκίαν 5, 26—30. Τοντο γάρ σημαίνει φάσκων ο λόγος' τοιγαρονν άρει σύσσημον έν τοίς έϋνεσιν τοϊς μακράν και σνριεί αντονς απ άκρον της γης. rσημαίνει δέ διά τούτιυν τό ' Ρωμαϊκόν στρατόπεδον από των δυτικών μερών όρμησαν κατά της ' Ιερουσαλήμ.^ εϊ ποτε γονν Βαβνλωνίονς ή Άσσνρίονς βούλεται λέγειν, όνομαστι τούτων μνημονεύειν εΐωϋεν ή τονς »από βορρά« καλεί διά τό έν τοίς βορειοτέροις της Ιουδαίων χώρας οικεϊν, wvi δέ ωσπερ έν Ιστορία της 'Ρωμαϊκής παρατάξεος τό πλήϋος εϋνη καλεί μακράν άφεστώτα και έν ακροις της γης οικονντα. είτα διαγράφει ϋνμονς πολεμικών ανδρών, έμφαντικώς τε παρίστησιν δοράτων και ξιφών και των λοιπών πολεμικών οπλών, ίππων τε προς τούτοις και αρμάτων παρασκενην. οΐς επιλέγει περί μεν τών πολιορκητών όρμώσιν ώς λέοντες και παρεστήκαϋιν ώς σκύμνοι λέοντος· και έπιλήψεται και βοήσει ώς φωνή θαλάσσης κυμαινούσης. Τένϋα προσήκει έπιστήσαι τον νουν, ώς τό πλή&ος τών πολεμίων φωνή ϋαλάσσης κνμαινούσης έξομοιοϊ,Λ Ιν εϊ ποτε λέγοιτό τινα τοιαϋτα ώς περί θαλάσσης εχοιμεν, έντεν&εν της ϋεωρίας την μαρτνρίαν έκλαμβάνειν. Γ ταντα μεν ούν είρηται περι τών πολιορκητών,1 περι δέ τών πολιορκηΰησομένων · και έμβλέψονται εις την γήν, και ίδον σκότος σκληρόν έν τη απορία αντών. και τοντο τέλος της κατά Όζίαν τον βασιλέα προφητείας άρξαμένης μεν από τον· »"Ακονε, ονρανέ, και ένωτίζον, γη, δτι κύριος έλάλησεν«, διαρκεσάσης δέ μέχρι της παρούσης περικοπής, δι' ής ό τελευταίος κατ' αντών πόλεμος ήπείληται και τό έπελ&όν σκότος τοις παροξύνασιν τό λόγιον κυρίου και μή &ελήσασιν τον νόμον τής καινής αντοϋ διαϋήκης π α ρ α δέξασ&αι. τά δ' έξης τούτοις έπκρερόμενα μετά την τελεντήν >'Οζίον τον βασιλέως< θεωρείται έπι τών χρόνων >Ίωα·&άμτοϋ Όζίου< βασιλείαν διαδέχεσ&αι Ιστορείται. μα' (41). 6, 1. Αυτός ό προφήτης τον κύριον σαβαώ& έπι τον ναόν αυτόν, δν πολλάκις άνεκήρνξεν, αυτοψία ·&εωρεϊ. διεξέρχεταί τε τά προκείμενα έξ οικείου προσώπου, δ δη παρίστησιν έκ τον έπιφέρειν εξής· »και εϊπον τΩ τάλας εγώ, δτι κατανέννγμαι, δτι αν&ρωπος ων και άκά&αρτα χείλη εχων έμμέσω λαοϋ άκά&αρτα χείλη έχοντος εγώ οικώ και τον βασιλέα κύριον σαβαά/d· εΐδον τοις όψ&αλμοϊς μου«.' σαφώς γάρ ταντα τον ανϋρωπον αντόν παρίστησιν διηγούμενον, α έώρακεν και ώς τον κύριον ααβαώϋ, περι ου τά τοσαϋτα διά τών έμπροσθεν εϊρηται, τοις όψ&αλμοϊς αντοϋ τεϋέαται. ιστορεί δέ και τον χρόνον τής θεωρίας λ^έγων Και έγένετο τ ου ένιαντοϋ, ού άπέ&ανεν Όζίας ό βασιλεύς, εΐδον τον κύριον σαβαώϋ· καΰήμενον έπι θρόνου νψηλοϋ και επηρμένου. *όίμαι δέ διά τούτων σαφώς παρίστασ&αι, τις ποτ' ήν δ διά πάσης

7 Is 14, 31; 41, 25; Ier 4 , 6 u . ö . 3 0 - 3 3 Is 6, 5 16

εν&α] ένταν&α C

18

21 Is 1 , 2 a

μέν οι·ν] πάντα C3

26f vgl. I V R e g n 15, 3 2 f

38

δέ] + xai C

σαφώς < C

36

Eusebius

της προφητείας δηλούμενος κύριος κύριος σαβαώθ,1 δπερ ερμηνεύεται κύριος στρατιών ή κύριος των δυνάμεων, όρώμενον γοϋν θεόν εισάγει· καίτοι περι της άγεννητον θεότητος εϊρηται το· »θεόν ουδείς έώρακεν πώποτε" ό μονογενής νιος 6 ών είς τον κόλπον τον πατρός, εκείνος έξηγήσατο«. αντός 5 τε ό σωτήρ διδάσκει· »ονχ δτι τον πατέρα έώρακεν τις, ει μη πος ε'ισήγται >παλαίωνάνθρο)πον< ονομάζει, αυτός δέ ό χρηματίζων »ον κλήθησεταί φησιν τό δνομά σον 'Ιακώβ· αλλ.' 'Ισραήλ έσται τό όνομά σον, δτι ένίσχνσας μετά θεοϋ «. δθεν και ό 'Ιακώβ έλχγεν »ειδον γάρ θεον πρόσοιπον προς πρόσωπον, και έσώθη μον ή ψνχή «. ό δέ παρών προφήτης ίδεϊν και αντός μαρτνρειται την δόξαν αντοϋ. ονκονν την τον σωτήρος ημών Ίησοϋ Χριστον δόξαν διά τών προκειμένων έώρακεν-j οντω και Μωσει, οντω και 'Ιεζεκιήλ, ούχ ομοίως τάς οπτασίας ποιούμενος, έώρα δέ την τον σωτηρος ημών δόξαν ό προφήτης Γοΰ πάντως σαρκός όφθαλμοις, τοις δέ της διανοίας πεφωτισμένοις υπό τον άγίον πνεύματος• ώς γάρ οί τον σώματος νπό της εξωϋεν χορηγούμενης τον φωτός αυγής σννεργοϋνται είς τό βλέπειν τά αισθητά, τον αντόν τρόπον τά της κεκαθαρμένης ψνχής δμματα νπό νοεροϋ φωτός κατανγαζόμενα τά θεία κατοπτενειν δύναται, διό και ό σωτήρ τοϋτ' έδίδασκεν λέγων »μακάριοι οί καθαροί τη καρδία, δτι αντοι τον θεόν δψονται«,1 ών εϊς νπάρχων καί ο 'Ησαΐας είδε τον κνριον εν τω χρόνω της τελεντής Όζίον τοϋ βασιλέως. !διά τί δέ μη ετι ζώντος την προκειμένην όψιν έώρα, άλλ' εν τω ένιαντώ, ω άπέθανεν; έπειδή διά τό τολμήσαι 'Οζίαν τον βασιλέα τό άνόσιον τόλμημα ή δόξα τον θεον ή πάλαι έπισκιάζονσα τον οίκον άνακεχωρήκει πάντα τον χρόνον της αντοϋ ζωής, καθ' δν λελεπρωμένος κατώκει την Ιερουσαλήμ' λεπρού γάρ βασιλέως ο'ικοϋντος τον τόπον, έτιει δέ ετελεντα μεν εκείνος, Ίωαθάμ δέ ό νιος αντοϋ την βασιλείαν διεδέδεκτο, περι ον γέγραπται · »είκοσι και πέντε ετών ήν έν τω βασιλενειν αντόν και έκκαίδεκα έτη έβασίλενσεν έν 'Ιερουσαλήμ, και έποίησεν τό ενθές έν όφθαλμοϊς κυρίου«.1 ^ε'ικότως κατ αντόν εκείνον τον ένιαντόν έν ω ό λελεπρω μένος μετηλλάχει τον βίου, ό δέ ενάρεστος τω θεώ την βασιλείαν ΰποδέδεκτο, i Γαϋθις η δόξα τον θεον έπανήει έπι τον οίκον, δηλαδή επί τον ναόν, δ δη και Ιστορεί δ προφήτης λέγων και έγένετο τον ένιαντον ον άπέθανεν Όζίας ούδεις έγνω τον νΐόν εί μη μόνον 6 γεννήσας αυτόν πατήρύποποδίω< τον θεον συνειστήκει" »Ό ουρανός γάρ αύτοϋ θρόνος, ή δέ γή νποπόδιον τών ποδών αύτοϋ«. είκότως ουν τά πληροϋντα τον έπι γης οίκον προς ποδών έλέγετο τοϋ έωραμένου. βεραφειμ δέ έστήκει έπάνωθεν, τίνος έπάνωθεν ή τοϋ οίκου, ού γάρ δη τοϋ κυρίου, δ δέ προφήτης εαυτόν ταλανίζει, δτι έσιώπησε μή συναναβοήσας τοις σεραφείμ μηδέ ομοίως αύτοϊς τον ΰμνον της θεολογίας τοϋ άγιασμοϋ τοϋ κυρίου άνειπών, αίτιον δέ αντω της σιωπής γεγονέναι τό άκάθαρτά φησιν έσχηκέναι χείλη από της προς τον άσεβη λαόν ομιλίας. 6, 3—4. " Ε τ ε ρ ο ς προς τον έτερον έβόα και έκραγεν λέγοντα· "Αγιος άγιος κύριος σαβαώθ, πλήρης παϋα ή γη της δόξης αύτοϋ. Τού μίαν δέ ήφίεσαν φωνήν ούδέ αθρόως όμοϋ τά πάντα xoivfj ταύτην άνε7ΐεμπον, αλλ' έτερος προς τον έτερον έμφαίνων τό έαυτοϋ θαϋμα και την έκπληξιν την έπι τω θεωρού μένω. μάλιστα δέ υπερεξέπληττεν αύτά ή από τών υψηλότερων έπι τά ταπεινά κατάβασις της δόξης τοϋ θεοϋ λόγου.1 τοϋτο γοϋν αύτοίς παρείχεν θαϋμα μέγιστον, δτι μή μόνος ό ουρανός πλήρης έτνγχανεν της δόξης αύτοϋ, άλΧ ήδη και μέχρι γης εφθανεν, ώς πληροϋσθαι την σύμπασαν γήν της αύτοϋ δόξης· υπερβολή γάρ αντη φιλανθρωπίας τοϋ καθημένου μεν έπι τοϋ υψηλοτάτου θρόνου, πληροϋντος δέ και τά έπι γης, έν όίς τέως κατά το παλαιόν ό έν Ίεροσολΰμοις νεώς έπληροντο κατά τον καιρόν της τούτων θέας. διό ανωτέρω έλέγετο· »και πλήρης ό οίκος της δόξης αύτοϋ«. τά σεραφείμ εύφημουντά έβόα, άλΧ δτι και πάσα ή γή πλήρης εσεαθαι έμελλεν της δόξης αύτοϋ· Γπρογνώσει γάρ τοϋ μέλλοντος ύπερεθαύμαζον. δ δη και ακολούθως τοις θεσπίσμασιν έτελεϊτο μετά την είς ανθρώπους τοϋ σωτήρος ήμών

l f Mt 11, 27

16f Is 66, 1 u. Act 7, 49

3 και < C 6 έαυτών]-τώ C2 τάτων C 29 λόγος F

85 Is 6 , 1 c

27 έτερον πρός τό έτερον έμφαϊνον C1

28 ύφηλο

40

Eusebius

πάροδον· εξ εκείνον γαρ ώς άληθώς πάσιν έγνώσθη τοις εθνεσιν και εις πάσαν έκηρνχθη την γήν, ου μόνον ή γνώσις, άλλα και ή δόξα της περί αντοϋ θεολογίας.λ επειδή γαρ εώρων αντοϋ την δόξαν έπι γης μέΏ.ονσαν έκλάμπειν μηδέν δέ από της γεώδους και φθαρτής ουσίας ζημιονμένην, είκότως άνεβόων το'· {ονχ b "Αγιος άγιος άγιος κύριος σαβαώθ, απαξ τον άγιααμόν αντοϋ, άλλα και πολλάκις, μα).).ον δε εις άναρίθμητον και ε'ις άπειρον και εις άει νπερεκπληττόμενα. διό ετερος προς τον ετερον εκεκράγει έμφαίνων ό καθ' εις τω πλησίον τό εαυτόν ϋανμα.λ και έπήρθη τό ύπέρθυρον. επί ταύτη τη ßofj τό ύπέρθυρον τοϋ ναοϋ rάπορρτβως ίο έπήρθη, και ό οίκος ένεπλήσθη καπνού, αΐνιττομένον τοϋ λόγον, ώς άρα πληρουμένης πάσης της γης της δόξης αυτόν, γνμνονσϋαι ήμε?Λεν ό εν έκείνω τω τόπω νεώς και τοϋ υπερθύρου δέ άρθέντος έρημος καταλειφθτ'ισεσθαι και καπνό ν τ ε πλήρης έσεσθαι παραδοθείς πνρί- πυρός γαρ σημεϊον ό καπνός, ήνίξατο τοίννν δια τούτων ό λόγος έπι τέλει τον κατει15 ληφότα τον τόπον έμπρησμόν, μεθ' or έπληρώθη πάσα ή γη της δόξης αντοϋ του κυρίου4 ονκέτι ενός οικον. μνρίων δέ καθ' δλης της οικουμένης πολύ κρειττόνων εκείνον σνστάντων.1 ακολούθως τή ßofj των σεραφείμ ταύτα θεασάμενος ό προφήτης έν αγωνία κατέστη, μή πη άρα και αντός τω πλήθει σνναπόλοιτο τον λαοϋ· σννιδών γαρ ώς ανωτέρω μεν έλέγετο, >πλήρης είναι ό οίκος 20 της δόξης τον θεοϋβαπτίσειν< τους άξιους »εν πνεύματι άγίω και πυρί« μεμαρτύρηται. δια τούτων απάντων παιδεύοντος ημάς τον λόγου μή άλλως δύνασθαί τινα τνχείν καθάρσεως αμαρτημάτων ή δια τοϋ θείου πνρός· »όποιον γάρ έστι τό εκάστου έργον τό πνρ αυτό δοκιμάσει «, και· >ό σωθησόμενος< γάρ φησιν »όντως σωθήσεται ώς δια πυρός«. 6, 7. ΕΙκότως ονν και ό τοσούτος προφήτης δι' άνθρακος πνρός καθαίρεται τά χείλη,Λ διό λέγεται προς αυτόν 'Ιδού ήψατο τοντο των χειλέοίν σου και άφελεϊ τάς ανομίας σον και τάς αμαρτίας σου περικα•θαριεϊ. Γποίας δέ ανομίας και άμαρτίας ή ών τά χείλη αντον πεπληρώσθαι ομολογεί; 6, 8. Μετά δέ τήν τούτων κάθαρσιν άκολουθως φο)νής καταξιονται τον χαθημένον έπι θρόνον λεγούσης· Τίνα αποστείλω ,1 καΐ τις πορενσεται προς τον λαόν τοντον; {έδοκίμαζεν άρα ή τοιαύτη φωνή μέσως είρημένη τήν τον προφήτου προθυμίαν, ώς αν της αγαθής προαιρέσεως μισθόν χτήσοιτο. διό ου προστακτικώς έκέλευσεν αύτω άπιέναι, μέσως δέ ήρώτα, τις εϊη έτοιμος τοντο πράττειν.Λ ό δέ νπολαβών σνν πολλω θάρσει ατε δή κεκαθαρμένος τά χείλη εΐπεν Ίδον έγώ ε'ιμι· άπόστειλόν με.

41 Ier 1, 6 δ—8 Ier 1, 9 18 Ps 17, 9 c 12, 29 1»! vgl. Mt 3, 11 22 I Cor 3, 13

18ί vgl. Deut 4, 24; 9, 3 u. Hebr 23 I Cor 3, 15

15 ήν] εστίν C από < C 18 Μωσεϊ C 3 ; Μωσή C2 19 βαπτίσαι C τους άξιους < C 21 τινα τυχεϊν ~ C2 3 κα&άρσεως] άφέσεως C1 22 τό έκάστου ~ C δοκιμάζει C2 23 γάρ] δέ C φησιν ούτως] οΰτω (ώς C1) φησι(ν) C 24f καθαιρείται C 28 ώμολόγει F 29 άκολού&ως] + και C 31 έδοκίμαζεν] + δέΟ ήόφθαλμοϊς όρώντες ουκ εβλεπον< και διδάσκοντος »τά μυστήρια της βασιλείας« ου σννίεσαν.1 και τήν δόξαν δέ κυρίου δια τών εκκλησιών αντοϋ πληρούσαν πάσαν τήν γήν όρώντες ον κατανύττονται τήν καρδίαν, δι' ήν αυτοί έαντοίς ένεποίησαν άπιστίαν. διό και τήν αΐτίαν επιλέγεικαι τους οφθαλμούς έκάμμνσαν, ειπών μήποτε ϊδωσιν τοις όφθαλμοϊς και τοις ώσιν άκονσωσιν και τή καρδία σννώσιν καΐ έπιστρέψωσιν και ίάσομαι αντούς. 6, 11—13. Γ Τούτων έπακούσας ό προφήτης έρωτα λέγων "Εως πότε, κύριε; τί /άρ εσται τέλος της τοιαύτης αυτών αβλεψίας;1 ό δέ αποκρίνεται" "Εως Γ έρημωθώσιν πόλεις παρά τό μή κατοικεΐσθαι. σημαίνει δέ δια τούτων τήν έπελθοϋσαν πρώτην νπό 'Ρωμαίων τω τόπω πολιορκίαν μετά τά κατά τοϋ σωτήρος αντοις τολμηθέντα, καθ' ήν 'Ιουδαίων πλείσται πόλεις έπι αύτοκράτορος

δ vgl. I s 6 , 1 b

12f vgl. Lc 7,21

23 vgl. Mt 1 3 , 1 3 - 1 5

24 vgl. Mt 13,11

3 δέ < C άκοίji] άκονη C 2 4t ής ό νοϋς τ. εστίν] λεγονσης ότι τοντον C 5 και < F σοίς < F 6 και < F ούτος < F της < C 2 8 ουδέ βονλήσεται < F 9 έαυτοΰ] αΰτοϋ C 6< C 12 σωτήρ < F C 2 3 έφώτισε C 2 13 οί δέ τους < C 2 εμνον] εκάμυον C 2 18 όψ&. εαυτών ~ C 20 τις] + και C 2 22 τών < F ή επληο.] έπληρ. δέ C εργοις] τό έργον C 23 σωτήρος] + ημών C 1 24 διδάσκοντα C σννήκαν C 1 31 τοιαύτης < F 34 κα&' ήν] κατ' C 1

Jesajakommentar 42 (6, 9—13)

43

Ουεσπασιανοϋ δηαιϋεϊσαι αφανείς παντελ,ώς κατέστησαν, ώς μηδέ μνήμην αυτών μηδέ δνομα περιλείπεσϋαι.λ άντί δέ τοϋ- και μετά ταϋτα μακρύνει ο ϋεός Γ τους άν&ρώπονς, σαφέστερον έξέδωκεν δ Σύμμαχος ειπών και μακράν ποιήσει κύριος τους άνϋρώπονς. σημαίνει δέ ό λόγος, ην κατά τον αυτόν χρόνον νπέμεινεν α'ιχμαλθ)σίαν τό πλήϋος τον 'Ιουδαίων εϋνους, καΐ τον διασκεδασμόν, δν διεσκεδάσ&ησαν φεύγοντες τάς επικείμενος αΰτοϊς συμφοράς.^ έπάν δέ εκείνοι φησι μακρννϋώσιν τό τηνικαϋτα, πληΰυν&ήσονταί φησιν οι καταλειφ·9έντες έπι της γης rέτεροι δντες των προτέρων, τοσούτοι δέ ούτοι έσονται, ώς παραβαλλομένους αντονς τοις πρώτοις πολλοατημόριον είναι νομίζεσϋαι τον εκείνων πλή'&ονςεσται γάρ φησι και έτι εν αυτή τό δέκατον. ειιΤ όποιον εσται τέλος και τούτων των περιλειψ&έντων παρίστησιν έπιφέρων έξης" και πάλιν εσται είς προνομήν ώς τερέβιν&ος και ώς βάλανος or αν έκπέση εκ της ·&ήκης αυτής, κατά δέ τον Σύμμαχον εϊρηται' και πάλιν εσται εις καταβόσκησιν ώς δρυς και ώς βάλανος, ήτις άποβαλοϋσα ΐσταται μόνη, {οντω πως έρημίαν παντελή προαγορεύοντος τοϋ λόγου, έπληροϋτο δέ και αντη κατά τους τοϋ 'Αδριανού χρόνους, καϋ·' οΰς δεντέραν ύπομείναντες 'Ιουδαίοι πολιορκίαν εις τ ο ντο κακών περιέστησαν, ώς νόμοις και διατάγμασιν αύτοκρατορικοϊς μηδ' έξ άπόπτου την έρημίαν της αυτών μητροπόλεως ϋεωρεϊν έπιτρέτιεσ·&αι.Λ σφόδρα δέ ό λόγος προσφυέσι κέχρηται παραδείγμασιν φήσας περί τοϋ Ιουδαίο?» λαοϋ• έσονται γάρ ώς τερέβινΰος ή ώς δρυς ή βάλανος δταν έκπέση εκ της ΰήκης αυτής, ούκέτι γάρ >άμπελών κυρίου σαβαώ$< ονδ' >ώς παράδεισος $εον< ονδ' >ώς έλαία ώραία< ονδ' >ώς φοίνιξ κατά τον δίκαιον< ονδ' ώς άλλο τι των ήμερων και αναγκαίων φυτών έσεσϋ·αι αυτούς φησιν, άλΧ ώς βάλανον ουδ' αυτήν συνεστώσαν, άλλ' έκπεπτωκυιαν της ϋ·ήκης αυτής, και ώς τερέβιν&ον, ή κατά τους λοιπούς έρμηνευτάς· ώς δρϋν. δρνν δέ καΐ βάλανον και δρνμόν και των άνημέρων ξύλων τά άκαρπα και άγριώτατα εϊω&εν όνομάζειν η ϋ·εία γραφτή, έπειδάν έ'&έλη τά άλλόφυλα σημαίνειν έϋνη, οίς δμοιον εσεσ&αί φησι και τον 'Ιουδαίων λαόν ουδέν των αλλοφύλων έΊΗ'ών ούτε τω βίω οντε τω τρόπω διενηνοχότα, αλλά και εν χείρονι τνγχάνοντα καταστάσει, τω τους μέν τάς οικείας έπέχειν χώρας και τονς κατά φύσιν την αυτών προφέρειν καρπούς, τούτους δέ της οικείας έκπεπτωκέναι και μήδ' ομοίως έκείνοις ένεργειν, ώς διά τοντο παραβάλλεσ·&αι δρυ ι άγρίω φντω και βαλάνω καρπω ζώων αλόγων βρεπτικω και τούτω έκπεπτωκότι της ϋήκης. τούτοις έξης μετά αστερίσκων προσθήκης επιλέγει περι τοϋ έξ αυτών άγιου σπέρματος, περί ου και έν τοις ανωτέρω έλέγετο· »ει μη κύριος σαβαώΰ

22 vgl. Is 5, 7 a 221 vgl. Is 51, 3; Gen 13, 10; E z 28. 13; 31, 8 11,16 vgl. P s 91, 13; Sir 24, 14 36flsl,9

23 vgl. Ier

2 δνομα] τοννομα C 3 ααφέστερον εξέδωχεν ό Σνμμ. ειπών και] Σνμμ. έξέδωκεν C 9 πολλοατημόριον Mi.] ποστιμόριον F c ; προστιμόριον C 1 ; πώς τη μωριών C 2 ; ποστημόριον C 3 ; μοριον F * 15 προσαγορενοντος C 16 τοϋ < C δεύτερον F 17 κακών] τά κακόν C

44

Eusebius

εγκατέλιπεν ήμιν σπέρμ α, ώς Σόδομα αν έγενήθημεν καΐ ώς Γόμορρα αν ώμοιώθημεν«. το'· σπέρμα αγιον τό στηλωμα αντής ου κείται μεν παρά τοις ήμετέροις άντιγράφοις, διό και περιττόν είναι δόξειεν αν πλην έπει 6 μεν Θεοδοτίων έξέδωκεν όντως ειπών σπέρμα αγιον τό στηλωμα αντής, δ δέ 'Ακύλας· σπέρμα ήγιασμένον στήλωσις αντής, ό δέ Σύμμαχος· σπέρμα αγιον ή άντίστασις αντής. τίνα άντίστασιν ή στήλωσιν φήσειεν εϊναι τον έκτιεσόντος εκείνων ?.αοϋ ή τό εξ αντών σπέρμα αγιον τό μη έκπεσόν μηδέ την όμοίαν τοις λοιποίς ύπομεϊναν πτώσιν; εΐεν δ' αν ούτοι οι την χάριν την σωτήριον υποδεδεγμένοι >άκοιη άκουσαντες< και όφθαλμοϊς βλέψαντες, οΰς μακαρίζων ο σωτήρ έλεγεν »υμών δέ μακάριοι οι οφθαλμοί δτι βλέπονσιν, και τά ώτα υμών δτι άκούουσιν«. μγ'(43). 7, 1. Τά πρώτα της προφητείας επί Ό ζ ίο ν τον βασιλέως λέλεκτο, δν διαδεξαμένον 'Ιωαθάμ κατ' άρχάς >τής βασιλείας< αντον την προταθεϊσαν όπτασίαν ό προφήτης εώρα, δι ής την θεότητα τον μονογενούς νίον τον θεον παρέστησεν και θεσπίσας τά λελεγμένα μέχρι τούτων εστη, ον πολλών λόγων δεηθέντος τον καιρόν διά την τον βασιλέως ευσεβή κατάοτασιν, ω και τον λαόν έξακολονθεϊν εικός ήν. μετά δέ την όπτασίαν χρόνον μεταξύ διαγενομένου >έτών δέκα εξv· και εάν μη πιστεύσητε, ονδ' ου μη συνήτε. ό μεν ούν τον θεον λόγος ουκ είς μακρόν τέλους έτύγχανεν συμπληρονμένον γάρ τον προ/χχϋέντος χρόνον, και η Δαμασκός και η Σαμάρεια, οϊ τε τούτων ηγεμόνες ήλωσαν υπό τον τών Άσσνρίων βασι/^ς. ταντα μεν ούν ώδε πη την προφητείαν έπιστοντο διά της τών πραγμάτων έκβάσεως, Γτά γε μην έξήκοντα καΐ πέντε έτη φασίν 'Εβραίων παίδες έπ ακριβές συμπληροϋσθαι, εί τις άριθμείν αρξαιτο τονς χρόνους από τοϋ πέμπτου και εικοστού έτους της τοϋ Όζίου βασιλείας.1 προφητεύει μεν γάρ κατά τ αυτόν όμοϋ τω ' Ησαΐα και Άμώς ό προφήτης' θεσπίζει δέ πρώτος ό Άμώς την μέλλουσαν συμβήσεσθαι αϊχμαλωσίαν τοϋ 'Ισραήλ λέγων »ό δέ 'Ισραήλ αιχμάλωτος άχϋήσεται από της γης αυτού«. και κατά της Σαμαρείας δέ ό αυτός προφητεύει έν ημέραις 'Οζίου βασιλέως 'Ιούδα »προ δύο ετών τον σεισμοϋ«. φασιν δέ τον σεισμόν τούτον είναι τον γενόμενον έπι Όζίου, δτε ε'ισελθών εις τό άγιασμα έπι τω θϋσαι >έλεπρώθηΙωαϋάμ έτη δέκα έξ< και >"Αχαζ< ομοίως >έτη δέκα έξοί βάτραχοι και αϊ ακρίδες και οι σκνϊφες και ή κυνόμνιαή χά/.αζα και τό πϋρ τό τε τριήμερον σκότος'Ιησούς τό δνομα κέκληται< τοϋ έκ της άγιας παρθένου γεννηθέντος σωτήρος ημών κατά τον του αγγέλου χρηματισμόν φήσαντος προς τον 'Ιωσήφ- »μή φοβηθής παραλαβεΐν Μαριάμ την γυναικά σου· τό γάρ εν αυτή γεννηθέν εκ πνεύματος εστίν άγιου, τέξεται δέ υίόν, και καλέσεις τό όνομα αύτοϋ Ίησοϋν αυτός γάρ σώσει τον λαόν αύτοϋ από των αμαρτιών αυτών«, ει ουν »'Ιησούς«, αλλ' ουχί 'Εμμανουήλ τό έπώννμον εϊληφεν ό σωτήρ και κύριος ημών έκ της παρ&ένου γενόμενος κατά την προφητείαν, πώς αν έπηλήθενσεν τό λόγιον φήσαν· και καλέσουσιν τό δνομα αντοϋ 'Εμμανουήλ', διόπερ ουκ εϊρηται μεν όντως· ον γάρ εμελλεν νπό πάντων ανθρώπων τούτω καλεϊσθαι τώ προσρήματι, άκριβώς δέ ο προφητικός λόγος και καλέσεις περιέχει, σύ γάρ, ό οίκος Δανίδ, δι' δν ταντα θεσπίζεται, σύνθημα σωτηρίας λαβών κατά τον καιρόν της προς τους πολεμίους συμβολής 'Εμμανουήλ κάλε ι και της των πολεμίων ελευθερίας επιγράφου τούτον αίτιον, έκ παρθένον μεν γενησόμενόν ποτε, ήδη δέ θεόν δν τα και μεθ' ημών δντα, εντεύθεν τε ήδη τά μεγάλα σοι προς σωτηρίαν χαριονμενον. εί πιστεύων τώ θείω προστάγματι, συνεχώς αντον έπικαλοΐο βοηθόν 'Εμμανονήλ όνομάζων τοιαύτης γάρ ωσπερ επωδής τίνος χρεία σοι προς τό μή δαίμοσιν βοηθοίς προσέχειν, μόνον δέ τον 'Εμμανουήλ έπικαλείσθαι και διά τούτου σφζεσθαι. ούτος δεϊν αντός ό ταϋτα διά τοϋ προφήτου χρηματίζων, και ταντα μή νοήσαντές τίνες έν τώ κατά Μ α χ δ α ΐ ο ν Εναγγελίω άντι τοϋ καλέσεις »και καλέσουσιν« πεποιήκασιν, ούχ όντως έχονσης της προφητικής λέξεως· ή τε γάρ Ε β ρ α ϊ κ ή φωνή, ταύτη τε καταλλήλως ά π α ν τ ε ς οι έρμηνευταί και καλέσεις έκδεδώκασιν.Λ αντί δέ τον· ή παρθένος, κατά τους λ ο π τ ο ύ ς έ ρ μ η ν ε υ τ ά ς νεάνις ώνόμασται. ουδέν δ' äv κωλύη και νεανιν λέγεσθαι τήν παρθένον εικός γάρ μή άτελή παϊδα την άγίαν παρθένον τήν τον σωτήρα κνήσασαν, νεανιν δέ τήν ήλικίαν και τελείαν

7 ί vgl. Mt 1,21

9 - 1 2 Mt 1, 2 0 b - 2 1

26 Mt 1 , 2 3

1 παρ' φ ] παρ' δ C 1 3 τότε < C σωτηρίας] pr τω C 2 3 ; pr της C 1 2 σύνθημα] συνήθημα F κνρίον) θεον C 3 αυτόν] τόν C 4 έπίκλησις] κλήσιςC δ εϊρηταιΈ1 6 άν 1 ° < F όντως τ' äv] οΰτωγάρC 7 άμφιλογίαν] άμφιβολίανΜί. 8 γεννηθέντος] γεννωμένου C 9 φηοαντα C προς τόν] τω C 10 Μαριάν C 1 εστίν άγιου ~ C 1 12 Ίησοΰς] pr δ C 2 13 γενόμενος] γεννώμενος C 1 3 ; γεννηθείς Mi. 14 έπηλήθενσεν] ετι ήλήθ. C 15 ήμελλεν C 16 άνθρώπων < C 1 17 γάρ] + αυτός C 19 ελευθερίας] ήττης Mi. 20 γεννηθησόμενον C 2 21 τε] δε C 3 εί < C 23 ωσπερ ίπφδής/τινος ~ C σοι < C 24 καλεϊσθαι C 1 διά τούτου] δι'αύτον C 24f ούτος δείν — και ταϋτα < C 28 καταλλήλως] + καί C και < C 1 2 4

Eusebius Werke I X

50

Eusebius

κόρην γεγονέναι. τοντο μέν ούν τό ϋανμα καιρώ . . . γενέσθαι ϋεσπίζει, προς δέ τον οίκον Δανιδ σωτήρος καϊ βοηϋον χρείαν έχοντα άναγκαίως έλέγετο' και καλέσεις το δνομα αντοϋ 'Εμμανουήλ, έπικαλοϋ τοίνυν αυτόν ον πόρρω έστώτά ψησι, δια παντός δε παρόντα καϊ σννόντα τοις έπικαλονμένοις αυτόν. 5 7, 15—17. rEi δέ ϋανμάζεις ϋεόν γεννώμενον άκονων, πίστευσον ort και τροφή νηπιώδη χρήσεται' ου γάρ κατά τινα φαντασίαν όφϋι')σεται άνϋρώποις, ουδέ τω δοκέϊν εσται τό γινόμενον, αλλ' άληϋώς τοιαύτην νπομενεϊ γένεσιν, ώς κοινωνήααι νηπιώδτ] τροφή, βοντύρω λέγω και μέλιτι όμοίοις τοϊς ?Μΐποϊς βρέφεσιν. τοντο μεν ούν άνϋρώπινον, τό δέ της ϋεότητος αυτόν παραστατικόν ίο εκείνο αν εϊη, ότι πριν ή γνώναι αυτόν ή προελέσϋαι πονηρά έκλέξεται τό άγαϋόν1 διότι πριν ή γνώναι τό παιδίον άγαϋόν ή κακόν άπειϋεϊ πονηρία έκλέξασϋαι τό άγαϋόν. rσημαίνει δέ ό λόγος ώς και παρ' αυτήν τι)ν γένεσιν διακριτικός τις ήν και άγαμων ποιητικός ό 'Εμμανουήλ, τό κριτικόν εξ εκείνου κεκτημένος και άποσειόμενος μέν τό κακόν, μόνον δέ τό άγαϋόν 15 αποδεχόμενος· τοιαύτης γάρ φησιν εσται φύσεως και έξ αυτής γενέσεως,1 ή την μέλλουσαν εσεσϋαι τον σωτήρος ημών καϋ' δλου κρίσιν τό ρητόν εϊπωμεν διαγράφειν, καϋ·' ήν πάντα μέν πονηρόν άνδρα αποδοκιμάσει, μόνον δέ τον άγαϋόν ώς άξιον τής αντοϋ χάριτος άποδέξεται και τοντο πράξει έξ αυτής εκείνης τής νηπιώδονς καταστάσεως καϊ έξ αυτής γενέσεως. »ο δια τοντο προσδοκάν οφείλεις σύ αυτός, δ "Α χα ζ, ή σύ, ό οίκος Δαυίδ, και πάντες νμεις ol τον βασιλικού γένους, ώς ήξει καιρός, καϋ' ον έπάξει ό ϋεός εφ' νμάς και επί τον λαόν τον νμϊν ΰποχείριον και έπι τον οίκον τον υμετέρου πατρός, δηλαδή τοϋ Δαυίδ, ήμέρας τινάς, όποιων ουδεπώποτε πεϊραν είλήφατε. και μάλιστα έξ ουπερ οι τήν Σαμάρειαν οίκονντες ε'ις έαντονς 25 περιέσπασαν τήν Άσσυρίων έφοδον, άφελόντες μέν αυτήν και άποστήσαντες τής καϋ' υμών όρμής, εις έαντονς δέ αυτήν έπισπασάμενοΓ υπερβάλλοντες γάρ δνσσεβεία τους τήν 'Ιερουσαλήμ οίκοϋντας πρώτοι τών πολεμίων έπειράϋησαν άποστήσαντες αντονς τής κατά τοϋ οίκον Δανιδ όρμής, έν δέ τω σημανϋέντι καιρώ και ταϊς έπαχϋησομέναις νμϊν ήμέραις. τίνα ποτέ εσται, άκολούϋως διδάσκει 30 λέγων {και εσται έν τή ημέρα έκείνγ) σνριει και τα εξής). με' (46). 7, 18—19. Γ Σημαίνει δέ δια τούτων ό λόγος Αιγυπτίων ανδρών Ιφοδον, ους δια τό λύϋροις και αϊμασιν τοις κατά τήν άκάϋαρτον ειδωλολατρίαν χαίρειν παραβάλλει μνίαις, ους φησιν ήξειν έπι τήν 'Ιουδαίων χω ρ αν ουκ άνευ ϋεοϋ, νενματι δέ αντοϋ τοϋ κυρίου διεγείροντος και ώσπερ σνρίγματι παρορμώντος 35 αυτούς ήκειν από τής Αίγνπτον και ουκ από πάσης ταύτης, άλλα έκ μέρους αυτής.1 ον μόνον δέ τανταις ταΐς άποδοϋείσαις Α'ιγνπτιακαϊς μνίαις συριε'ιν ό κύριος εϊρηται, άλλά και τή μελίσση τή κατοικούσγ) τήν Άσσνρίων χώραν,

5 πίστευον C2 6 ή τροφή C2 νηπιώδη] νηπίφ C1* 2 3; νηπίων C1 άν&ρωπος C 7 ουδέ] ουτε C τω δοχήν F; τό δοκείν C1 2 γέννησιν C 8 νηπιώδη Zi.] — δει F; 3 12 2 νηπίφ C ; νηπίων C 9 παρατατιχόν F 10 προσελέσϋαι C έχλέξεται] εχλέξασ&αι (+ τε C2) C 13 γέννησιν C 1δ φησιν εσται ~ C γεννήσεως C2 3; τής γεννήσεως C1 31 δέ < C 32 ονς] ώςΟ 33 παραβάλλειν C3; παραλαβεϊν C2 φασιν C 35 ήκειν < C

Jesajakommentar 44—46 (7, 14—20)

51

δννάμει {δη λαδή πολεμική, ην δια τό ττολεμικώ κέντρω κεχρήσθαι και τών λοιπών εθνών τότε κρατεϊν μελίσσι} ο λόγος όπείκασεν.^ και ταύτας γονν φηοι τάς μέλισσας έπιτραπείσας μάλλον y.al παρορμηθείσας νπό τον συρίγματος τον κνρίον έλεύσεαθαι από της 'Ασσνρίων χώρας, είτ έλθούσας άναπαύσασϋαι έν ταϊς φάραγξιν τον 'Ιουδαίου εθνονς και εν ταϊς τρώγλαις των πετρών και εις τα σπήλαια και πάσαν ραγάδα και έν παντί ξνλω και όντως λήψεσθαι πάσας τάς πόλεις αυτών, και τάς χώρας ταύτας ονν τάς υμετέρας προσήκει νμάς άγονιαν, ώ οντοι, προς ονς ό παρών μοι λόγος έστίν, και την τών ε'ιρημένων Αιγυπτίων τε και Άσσνρίων αφιξιν χρή προσδοκαν και δεδιέναι, άλλ.ά μη τους δυο τούτους βασιλείς, λέγω δε τον της Σαμαρείας και τον της Δαμασκού- >δαλοΙ< γαρ >οντοι καπνιζόμενοΚ και μη κατέχοντες πυρ δια τό έσβέσθαι αυτών την δύναμιν. ή μεν ονν προφητεία (αύτη) πρός λέξιν δε και προς Ιστορίαν *έπληροϋτο κατά τονς χρόνους της πρώτης πολιορκίας της 'Ιερουσαλήμ της υπό Βαβυλωνίων •γενομένης, καθ' ονς Αιγύπτιοι μεν οι καλούμενοι μνϊαι, δτε τούτων βασιλεύς 'Φαραώ Νεχαώ έπελ,θών τη 'Ιουδαίων χώρα τον Ίωσίαν βασιλέα της 'Ιερουσαλήμ θεοφιλή άνδρα αναιρεί, είτα ουκ εις μακρόν ό τών Βαβυλωνίου βασιλεύς Ναβονχοπολιορκήσαι< τα. 'Ιεροσόλυμα και τον τον θεον νεών >έμπρήσαι] pr τον C 27 τι?;] γή; C 1 3 28 ποίμνιΐν C 29 μόνα πρόβ.] πρόβ. μόνον C 2 3 ; ~ C1 30 τό] τώ C 1 2 31 ό λόγο; < C 1 32 pr τά C 35 χέρσος C 2 πλήρη < C 2 36 άνθρωπος C 1 τροφής C 2 ό < C

Jesajakommentar 46—47 (7, 20—25)

53

χρήσεται, γάλακτι δέ και βουτύρο) και μέλιτι' και τούτοις ονκ από πλήϋονς αγέλης βοών, ουδέ από ποιμνίων προβάτων σνναγομένοις, άλλ' έξ εντελών και οικτρών ζώων. ό μεν γάρ τις από μιας δαμάλεως, ό δε από δύο προβάτοιν ποιήσαιτο τ α ν τ α . 1 . . . δια τούτων τά επί της Βαβυλωνίων αιχμαλωσίας σνμβεβηκότα κατά επανάληψιν ϋεαπίζειν το τηνικαντα γάρ τό παντός έϋνονς μετοικισϋέντος βραχεί . . . /^/.εϊφΰαι εν τω τόπω ή ιστορία παρίστησιν λέγουσα· »και από τών πτωχών της γης νπέλιπεν ό άρχιμάγειρος εις άμτιελουργονς και εις γήν Βενιαμίν«. και μετά βραχέα . . . »και ο λαός ό καταλειψθείς εν τι) 'Ιουδαία, ους κατέλιπεν Ναβουχοδονόσορ ό βασι/.ενς ΒαβνΡ.ώνος, και κατέστησεν έπ' αυτών τον Γοδολίαν«. και επιλέγει' »και ώμοσεν Γοδολίας τοις άνδράσιν τοις μετ αύτον και εΐπεν αντοίς· Μη φοβεϊσϋε πάροδον Χαλδαίων. καθίσατε έν τη γη και δον/χναατε τω βασι/χϊ Βαβν/.ώνος, και καλώς έσται νμιν «. τούτων αυτών οί μεν τον παρόντα λόγον κατά πρόγνωσιν μνήμην ποιεϊσ&αι τό τττωχόν καϊ τό ενδεές αυτών αίνιττόμενον εν τω λέγειν βούτυρον και μέλι φάγεται πάς ό καταλειφ&εις επί της γης · ό γάρ καταλειφΰείς επί της γης Γουτος ήν ό μετά τον Γοδολίου λαός, δν δι άπορίαν της άπό σίτου τροφής εκ βραχυτάτων ϋρεμμάτων γάλακτι και βον τ ν ρω τραψ)]σεσϋαι προαγορεύει της χώρας άπάσης εις χέρσον και ακαν&αν δι' ανδρών έρημίαν μεταβληϋείσης.1 μετά την εις Βαβνλώνα αίχμαλωσίαν και την έκεϊΰεν έπάνοδον έν εσχάτη γεγόνασιν πτώχεια §εοϋ 'Ιουδαίοι· έκλελοιπότων μεν αντοΐς μετά ταϋτα τών προφητών, μηδενός δέ μνήμης αξίου παρ' αντοΐς γενομένου μετά την τον Έζρά γραφήν, άλλα και της βασιλείας αύτής καταλν&είσης, ονκέτ' ουδείς τον οίκον Δαυίδ παρ' αντοΐς ήρξεν, ουδέ τις >έν ϋεω πλοντώνκ εν αντοϊς διέλαμψεν. άλλ' ει και γένοιτο ψησί τις έν αντοΐς λογικός άνηρ άν&ρώπου άξιος προσηγορίας, και ούτος σπανίως ενροι δν έν αντοΐς μίαν δάμαλιν ή δύο πρόβατα τω πάσαν αντώ ήρημώσϋαι της ψυχής την χώραν, δς ουδέν πλέον έξει έκ τών είρημένων ϋρεμμάτων ό δηλωθείς ανΰρωπος κτήσασϋαι ή την νηπιώδη τροφην γάλα και βουτυρον και μέλι ώς ταϋτα καρποϋσ&αι τον περιλειφϋέντα έν αντοΐς αν&ρωπον· πάλιν δέ και έν τούτοις δ περιλειφϋείς αντοίς τις αν εϊη, άλλ' είς πον σπάνιος και έκ της τών πολλών απώλειας διασωθείς και τον λογικόν φνλάξας χαρακτήρα, δς και αυτός διά τής 'Ιουδαϊκής διδασκαλίας εΐποτε μαϋητεύσας έν αυτή ίνα ή δεύτερον κτήαοιτο γνώριμον ώσπερ τινά δάμαλιν βοών και δύο πρόβατα, ήμερα μεν και καθαρά ζώα. πλην δμως και ταϋτα σπανίως ενρήσει τω τους λοιπούς απαντας λύκους ή κύνας ή &ήρας άγρίονς ή ερπετά ΐοβόλα γενήσεσ&αι. διό μίαν που δάμαλιν ή δύο πρόβατα σπανίως ενρών ούτος ό έν αντοΐς περιλειφϋ·είς αν&ρωπος ταϋτα $ ρέψε ι, καρπόν τε έξ αύτών λήψεται ον στερεόν ουδέ προς ανδρών εντελών

« - 8 IV Regn 25, 12 23 vgl. Lc 12, 21

8 - 1 0 IV Regn 25, 22

2 συναγόμενης C 2f και οικτρών 15 μετά] επί C 16 σίτου] pr τον C 2 (sic) C2 21 Έζρά Ζί.] Έοζα Γ

10-12 IV Regn 25, 24

< F 3 τις άπό μιας] τής Αποδημίας C 2 εκ βραχ.] εν βραχντάτω C 17 βουτοίοου

Eusebius

54

τροφήν έπιτήδειον, γαλακτώδη δέ τινα και νηπίοις κατάλληλο ν τώ μή δύνασ'&αι αντους παρέχειν τούτων κρείττους δια νηπιότητα φρενών, σπανίως δέ που την δάμαλιν και τα δύο πρόβατα καΐ ούτος ετρεφεν δια την καταλαβοϋσαν τάς ψνχάς τον πλή&ους αυτών έρημίαν, ην ό λόγος παρίαΎη φάσκων δτι χέρσος και άκαν&α εσται πάσα η γη, και πάλιν ού εάν ώσιν χίλιοι άμπελοι εις χέραον έσονται και είς ακανϋαν. α δη πεπόν&ασιν δια τους πεπολιορκηκότας αυτών την ψυχήν άοράτους πολεμίους, περί ων έξης λέλεκται· μετά βέλους και τοξεύματος είσελεύσονται εκεί, δτι χέρσος και ακαν&α εαται πάσα ή γη. ου μόνον δέ πάσα η γη αυτών χέρσος εαται και ακαν&α, αλλά και πάν δροςτό πάλαι άροτριώμενον, έν ω ουκ ήν προσδοκήσαι φόβον διά τό νψηλόν και μετέωρον της έν αντώ χώρας, και αυτό έσται χέρσος ώς άπό της χέρσου και άκάν&ης μηδένα μεν προφέρειν άναγκαιον άν&ρώποις εις βρώσιν καρπόν, άχρηστον δέ ϋλην είς βόσκημα προβάτου και καταπάτημα βοός έπιτηδείαν. μη'(48). 8, 1—4. ΓΣυντελέσας ό λόγος τά γενησόμενύ έν ταϊς καταλεχΰείσαις ήμέραις,Λ περί ών έλέγετο· »αλλά έπάξει ό ύεός επί σέ και έπι τον λαόν σον και έπι τον οίκον τοϋ πατρός σου ημέρας, αι οϋπω ηκασιν «, Επαναλαμβάνει την διάνοιαν την περί της γενέσεως τοϋ 'Εμμανουήλ, περί ού τω οίκω Δανιδ παρεκελεύετο άντί επωδής τό του 'Εμμανουήλ έπικαλεϊσ&αι ονομα, Ί}αρσονντας και πιστεύοντας δι αύτοϋ σω&ήσεσϋαι άπό των επικειμένων αύτοϊς >δύο βασιλέωννεάνώος< και έξ άπειρογάμου >παρ&ένου< τεχ&ήσεσ&αι, σφόδρα άναγκαίως έν τούτοις αυτός ό κύριος, ούκέτι τω "Αχαζ ουδέ τω οίκω 'Ιούδα, αλλ' αντώ μόνω τ φ προφήτη τό μυστ ήριον άνακαλύπτει της απορρήτου γενέσεως τοϋ 'Εμμανουήλ, και πως »ή παρ&ένος έν γαστρί λήψεται και τέξεται υ to ν «.1 δ δή διασαφών αυτός ό κύριος φησιν και προσήλΰον προς τήν προφήτιν, και έν γαστρι ελαβεν και ετεκεν υίόν. (ΐνα δέ ταντα μή είς τάς πάντων άκοάς των τότε χωρήση, φυλαχΰείη δέ έν άπορρήτω γραφίη, παρακελενεται τω προφήττ) λαβείν τόμον καινόν και μέγαν, ή τεΰχος ή διφ&έρωμα fj κεφαλίδα κατά τους λοιπούς, γράψαι τε έν αντώ γραφίδι άν&ρώπον, τοϋτ' εστίν τή συνή&ει και γνωριζομένη άν&ρώποις γραφή· είναι γάρ αλλην ·&εοϋ γραφήν, ον γραφίδι άν&ρώπον γραφομένην, αλλά δυνάμει τοϋ ·&εοϋ λόγου τους άξιους >άπογραφομένου έν βίβλω ζώντο>νδύο βασιλεϊςντα ρη&ήσεσ&αι και τοντο πράξαι επί μαρτύρων δύο ανδρών, ενός μεν ιερέως, ϋατέρον δέ προφήτου, μέμνηται δέ τον ιερέως Ούριου ή ιστορία ώς κατά τους χρόνους Ήσάΐου τοϋ προφήτου ιερωμένου τω ΰεω, μέμνηται δέ και τον Ζαχαρίου επί Έζεκίον τοϋ βασιλέως γενομένου· λέγει γονν ή γραφή των Παραλειπομένων »και ήν Έζεκίας έκζητών τον κνριον έν ταις ήμέραις Ζαχαρίου του συνιέντος έν φόβω κυρίου«. τούτους τοιγαροϋν τους δυο άνδρας μάρτυρας μοί φησι ποίησον λαβών τον καινόν τόμον και μέλλων είς αυτόν γράφειν γραφίδι ανθρώπου, παρόντων δέ των μαρτύρων των έν έμοί μαρτνρούντων. εντεϋ&εν ήδη γράφε ταύτα τά ρήματα έν τω λεχΦέντι τόμψ' και προσήλΰον προς την προφήτιν, και έν γαστρί ελαβεν και ετεκεν υΐόν. λέγει όέ ταϋτα ό χρηματίζων κύριος· επιμελώς γαρ προσεκτέον τη λέξει της γραφής πάσης· και εΐπεν κύριος προς με εξ αντον τε του προσώπου συναπτούση τό· και προσήλΰον προς την προφήτιν, και έν γαστρί ελαβεν και ετεκεν υΐόν. α δη τω καινω τόμω έγγράψαι τω προφήτη ό χρηματίζων ιτροσέταττεν, ^ επειδή γαρ εϊρητο ανωτέρω τό~ »Ιδον ή παρθένος έν γαστρί λήψεται και τέξεται υίόν« και τά έξης, νϋν άναγκαίως επί τοϋ παρόντος, πώς άν γένοιτο τοντο διασαφεί λέγων αυτός ό κύριος'και προσήλ&ον προς την προφήτιν, αντί τοϋ' αυτός έγώ προσελεύσομαι τη προφήτιδι. προφήτιν δέ ονομάζει >τήν παρ&ένον< δια το πνεύματος αγίου μετασχεϊν κατά τον φήσαντα προς αυτήν »πνεϋμα αγιον έπελενσεται έπί σέ, και δυναμις υψίστου επισκιάσει σοι«.1 ναντη τοίννν >ή δύναμις τον ύψίστου< ή δια της προφητείας λέγουσα· και προσήλ&ον προς τήν προφήτιν, τά μέλλοντα ώς ήδη γεγονότα διεξέρχεται κατά τινα προφητικήν συνή&ειαν.) έγώ αυτός προσελεύσομαι τή προφήτιδι, ώ προφητα, και όντως έν γαστρί λαβοϋαα τέξεται υίόν. τοϋτον δέ αύτον σύ, ώ προφητα, έντεϋ&εν ήδη ονόμαζε· Ταχέως σκύλενσον, οξέως προνόμενσον, έτιεί και προ της κατά σάρκα αύτοϋ γενέσεως παντελή καΰαίρεσιν έργάσεται ταϊς δνσί βασι-

2f vgl. Mt 12, 29; Lc 11, 22 13f II Par 26, 5 23f Ιβ 7, 14

5 vgl. Is 7, 16 281 L e i , 35

10 vgl. IV Regn 16, 1 0 - 1 6

23 έπειδή γαρ] ίπείπερ C άνωτέρφ] έν έτέρφ F τό] < C 24 καΐ τέξεται < F C1 και τά έξης, νϋν < C 26 λέγων/αύτός δ κύριος ~ C1 26 αυτός έγώ ~ C 2 27 παρ&ένον] τον 'Εμμανουήλ τεξομένην C 28 έπι σέ] πρός σέ C

56

Eusebius

λείαις ταύταις ταίς νϋν έπικειμέναις τω οίκω Δαυίδ' λήχρεται γάρ δνναμιν Δαμασκού και τά σκνλα Σαμαρείας σκυλεύσει. και τοντο πράξει δια τον τών Άσσυρίων βασιλέως, ταϋτα δέ επί μόνων των δηλωθέντων λέγε τε μαρτυρούν και γραψην παραδίδου, ώς αν ψνλάττοιτο κάί εϊς τους μετά ταντα χρόνους, 5 επειδή μέλλει και ή καινή διαρκή τά των προφητενομένων αποτελέσματα περιέξειν. μθ·' (49). 8, 5—6. "Ετι και ταντα περί της αυτής υποθέσεως προφητεύεται, διό εϊρηται· και προσέθετο κύριος λαλήσαί μοι έτι- προς γάρ τοϊς προλεχϋεϊσιν έτι και ταντα τω προφήτη, α/λ' ου τω παντί λαώ λέγει διδάσκουν, ίο οτι μή έπραττεν δ λαός τό κεκε)χνσμένον· ό προσταχτείς γάρ >μή φοβεϊσθακ »από των δύο ξύλων των (δαλών των) καπνιζομένων«, μηδ' άγωνιαν >τονς δύο βασι)^είς< τους προδηλωθέντας, μόνον δ' έπικαλείσθαι τον 'Εμμανουήλ πιστεύοντας τω τον ϋεον προστάγματι, τοντο πράττειν ουκ έβονλετο, ήγάπα δέ μάλλ.ον δονλεύειν τοις προλεχθεισι βασι?χϋσι, και ταντα πο)^εμίοις οϋσιν ή πιστεύειν 15 τω θεώ και τον 'Εμμανουήλ έπικαλχίσθαι. διό λέλεκται τω προφήτη· Διά τό μή βονλεσθαι τον λαόν τούτον τό ϋδωρ τον Σιλωάμ τό πορενόμενον ήϋυχή. !τί δέ τοντο ήν τό ϋδωρ τον Σιλωάμ, άλλ' ή ό έπηγγελμένος αύτοϊς 'Εμμανουήλ, »πηγή « τνγχάνων »νδατος ζώντος άλλομένου εις ζωήν αΐώνιον«, και πηγή νδατος πορενομένον ήανχή" έτι γάρ τότε λανθανόντως 20 και ή συ χω ς σννεπορεύετο τω λαώ, άρδεύειν αντώ και έπισκοττείν βονλόμενος τάς ψυχάς, και μηδέπω >κηρνττόμενος είς πάντα τά έθνηλ.αός ούτε εγνω αυτόν οϋτε συνηκεν< ούτε πιστεϋσαι έβονλήϋη τη προφητεία, άλλ' ουδέ ήττήϋη ουδέ ντιετάγη τω προστάγματι. ύμεϊς δέ τά εϋνη γνώσιν αναλάβετε τοϋ προφητευομένου και •αυνέντες αυτόν, μή τολμάτε άνϋίστασϋαι, νικάαϋε δέ ήττώμενοι. έπακούσατε τοϋ προστάγματος πάντες υμεϊς οι μέχρι εσχάτου της γης οίκοϋντες· οί τε έν ύμϊν Ισχυροί και δυνατοί, παραχωρείτε τω λόγω νικώμενοι και ήττώμενοι. και τοϋτο πράξατε προϋνμως είδότες, δτι καν μή έϋελήσητε άκοντες ήττηϋήσεαϋε. ει δέ άνϋιατάμενοι τη τοϋ ϋεοϋ κλήσει μηχανάς τινας και έπιβουλάς τυρεύοιτε κατά τοϋ καλούντος υμάς λόγου, μάταια πονοϋντες έλεγχϋήσεσϋε.1 πάσαν γάρ νμών τήν βουλήν ην αν βονλεύοηαϋε, διασκεδάσει κύριος, και λόγον δν εάν λαλήσητε άπειλοϋντές τινα πράξειν εναντία τω 'Εμμανουήλ ού μή έμμείνη ύμϊν. ΓκαΙταϋτά φαμεν, έπείμεϋ' ήμών έστιν ό 'Εμμανουήλ.^ ταϋτα μέν ουν προς τά εϋνη εκ προσώπου τών προφητών λέλεκται, μεταβαλών δέ πάλιν ό λόγος περί τών μηδέπω βονληϋέντων τον 'Εμμανουήλ έπικαλέαασϋαι τάδε φησίν.

3f vgl. Ier 52

18 vgl. Is 1, 3b

1 &εσπίζειν F 2 χατά τήν ιστορίαν < C 4 προηγορενμένοις] προηγουμένοις προειρημένοις Mi. δ ήρτηται] εϊρηται C 1 ; εχεται Mi. β ό &εός 1 ο &εός 2° 7 Εμμανουήλ περιέχει < C 8 ev < C äv < C 12 καθιστάς] προκα&ιστάς οΐζ < C 17 εϋνη 2 ° < C 19 ήβονλή&η C 2 0 άνελάβετε C 1 3 21 συνιέντες άντίστασϋε C1 έπακούσατε] -σεται C-; + δέ C2 -(- δέ xai C 1 2 2 μέχρις 2 3 και ήττώμενοι < F 2 4 έ&έλητεΟ3 ;&έλ?μεΟ1 2 5 κλήσει] βουλήσειC τυρενετε 26 μάτ. πον.] ματαιοπονοΰντες C

C; C C C1 C3 C

Eusebius

58

να'(51). 8,11—13. Προσφωνήσας ό λόγος τοις εϋνεαιν έπιγνώναι τον Γμεταβαίνει 'Εμμανουήλ έπί τον 'Ιουδαίων λαόν, έλεγχων αυτόν ώς άπειΰοϋντα r f j ισχυρά χειρί· καλούμενοι γαρ υπ αυτής, δέον ύπακούειν, οι δέ ήπεί&ονν και άντέλεγον.} διό φησιν Ούτως λέγει κύριος τοις άπειϋοϋσι τη ισχυρά χειρί και τοις βαδίζουσιν ού την όδόν την εύ&εϊαν και >βασιλικήν< τω &εώ φίλην, άλ?Λ την πορείαν της όδοϋ τοϋ λαοϋ τούτου' {μή εΐπητέ φησι σκληρόν είναι τον λόγον τον περί τοϋ άποστήναι δεϊν από της πορείας τοϋ λαοϋ τούτου· ό γαρ λαός ούτος σκληρόν αυτόν νομίζει, υμεις δε οι άποστάντες της πορείας τοϋ λαοϋ τούτον, μή λέγετε τοϋτο είναι σκληρόν. ει δέ έπιβουλεύοιεν ύμϊν ώς αποστάταις οι τοϋ λαοϋ τον απίστου, αλλ' ύμεϊς τον φόβον αύτοϋ μή φοβη&ήτε μηδέ ταράττεσΰε νπ' αυτών έλαυνόμενοι και διωκόμενοι, μόνον δέ τον κύριον των δυνάμεων άγιάζοντες επιγράφεστε εαυτών φόβον »αρχή γαρ σοφίας φόβος κυρίου«, και δια τούτου πάς ό εξ άνΰρώπων απελαύνεται φόβος.1 [να'.] Ό Σύμμαχος τοϋτον έξέδωκεν τον τρόπον τάδε φησι είπε κύριος πρός με ώς εν κράτει της χειρός και άπέστησέ με μή πορεύεσ&αι τη όδω τοϋ λαοϋ τούτου λέγων ουκ έρείτε ανταρσις εις πάν δ εάν εϊπη ό λαός ούτος ανταρσις. δ δέ λέγει τοιούτον έστι τ·η έαυτοϋ χειρί ό κύριος έπιλαβόμενος άπέστησέ καί άφώρισε τον έαυτοϋ προφητην, έμέ του μή τήν αυτήν όδόν βαδίζειν τω άπίστω τούτω λα ω τω μή βουλη&έντι τον 'Εμμανουήλ έπικαλέσασ&αι. άπέστησέ δέ με λέγων ουκ έρεϊτε ανταρσις" ούτοι μεν γαρ οι τον 'Εμμανουήλ έπικαλέσασΰαι παραιτησάμενοι ανταρσιν ηγούνται τήν νμετέραν έξ αυτών άναχώρησιν, ύμεϊς δέ ουκ έρεϊτε τοϋτο. 8, 14. Ει δε μόνον αυτόν εχοις σεαντοϋ φόβον, εϊης τε πεποι·9ώς έπ' Γώς μηκέτι αύτω, ΰάρσει, εΰ εϊδώς, δτι έσται σοι εις άγιασμα, δεϊσΰαι τοϋ σωματικοϋ αγιάσματος, άγιασμα δέ έκαλειτο παρ' Έβραίοις ό πάλαι συνεστώς παρ' αύτοϊς νεώς καί τούτου τά ένδοτάτω. εσται τοίνυν σοι τω έλαυνομένω μεν υπ έκείνων, πεποιΰότι δέ επί τον κύριον άγιασμα, ουχ ό σωματικός ναός, άλΧ αυτός ό κύριος άγιάζων σε, εάν πεποΐ'&ώς ής έπ' αυτόν, διό μηδέν φοβούμενος τον λαόν τοϋτον, άναχώρει αύτοϋ, πίστευε δέ καί ΰάρσει τω σω φόβφ· εξεις γαρ αυτόν άγιασμαΊ, ονχί δέ ώς λί'&ω προσκόμματος προσκόψεις έν αύτώ ουδέ συναντήσεις αν τω ώς πέτρας πτώματι· τοιούτος γαρ εσται τω οϊκω 'Ιακώβ δια τήν άπιστίαν αυτών ώς γαρ έν παγίδι Γ&ά το >άπει·9εϊν< καί έν κοιλάσματι οίκοϋντες οι έν 'Ιερουσαλήμ nfj ισχυρά χειρί« τοϋ κυρίου έσχον αυτόν λί&ον προσκόμματος καί πέτραν

6 vgl. Num 20, 17; 21, 22

18 Ps 110, 10a

361 vgl. Is 8, I I a

7 από < C 10 άποστάταις] -ατάαιν C 1 ; -στάντες C 2 3 11 αύτοϋ] αυτών ταράσσεστε C l 12 και διωκόμενοι < C 1 8 έαντών] -τοις C 1 1 4 δια τοϋτο 27 έκαλειτο] καλεί τό F 2 8 f των έλαυνομένων C 29 μέν < C 1 τόν < 3 0 ναός] νεώς C 3 1 αύτοϋ] pr άπ C 2 3 2 τω σω φ.] τω φ. τω σω C 1 8 6 τοϋ
περί τών δύο οίκων τον 'Ισραήλ και περί τών κατοικούντων έν Ίερουσαλήμτώ έπουρανίωΤ)σομεν τών περί τον 'Εμμανουήλ λόγων, άλ?' εν μεν τοις έμπροσθεν περί των άπιστησάντων αντω διεξήει τά προλεγβέντα, εν δε τοις μετά χείρα σφόδρα ακολούθως περί των παραδεξαμένων αυτόν τά προκείμενα λέλεκται. τίνες δέ ήσαν οί πρώτοι τον Χριστόν του θεον παραδεδεγμένοι, μαθειν έστιν από της ευαγγελικής γραφής, εν ή λέλεκται ταντα4 »άκουσας δέ Ίησονς δτι 'Ιωάννης παρεδόθη άνεχώρησεν εις την Γαλιλαίαν. και καταλιπών την Ναζαρέτ έλθών κατώκησεν εις Καφερναουμ την παραθαλασσίαν έν όρίοις Ζαβουλών και Νεφ&αλείμ" ίνα π?.ηρα)θή το ρηθέν δια Ήσαΐου τον προφήτου λέγοντος• γή Ζαβουλών καί γή Νεφθαλείμ, όδόν θαλ.άσσης, πέραν τον Ίορδάνον, Γαλ.ι/.αία τών εθνών, ό λαός ό καθήμενος έν σκότει φως εΐδεν μέγα, και τοις καθημένοις έν χώρα και σκιά θανάτου, φώς άνέτειλεν αύτοίς. άπό τότε ό Ίησονς ήρξατο κηρνσσειν και λέγειν δτι ήγγικεν ή βασιλεία τών ουρανών«. το μεν ουν ιερόν ευαγγέλιον τάς αποβάσεις τών πρ ιστορεί, ή δέ προφητεία τά μέλ).οντα γενήσεοθαι θεσπίζει· Τπρώτον γοϋν τοις επί της Γαλιλαίος ευαγγελίζεται' έδει γαρ μηδέ την χώραν άποσιωπήσαι, καθ' ήν τάς διατριβάς ποιεϊσθαι ήμε/.λεν άνθρώποις φανείς ό 'Εμμανουήλ, ή δέ χώρα ήν Γαλιλαία ,1 ή ποτόν σωτήριον ευαγγελίζεται τό λόγιον φάσκον Τοντο πρώτον πίε, ταχύ ποίει, χώρα Ζαβουλών και γή Νεφθαλείμ. δύο δέ είσιν αύται φνλαί, ή του Ζαβουλών καί ή του Νεφθαλείμ, την Γαλιλαίαν κληρωσάμεναι έν τή διανεμήσει της γης της επί Ίησοϋ τον Νανή γενομένης. αλλ' έπεί συνέβαινεν έν τή χώρα ταύτη καί 'Ελληνας οίχεϊν μεταξύ τών δυο φυλών, ου γαρ μόνον 'Ιουδαίοι, ήδη δέ καί αλλογενείς κατφκονν την χώραν, άναγκαίως καί τούτων ό λόγος μέμνηται φήσας· καί οι λοιποί οι την παράλιον καί πέραν τον Ίορδάνου. σφόδρα δέ ακριβώς ούσης καί ετέρας Γαλιλαίος επάγει λέγων οί την παράλιον καί πέραν τοϋ Ίορδάνου. παράλιο ν δέ λέγει πασαν την άμφί την Γενησαρέτ λίμνην χώραν, ής μέμνηται τό Ευαγγέλιον ώς >θαλάσσηςό προς θάνατον άμαρτάνωνμεγάλην δέ αρχήν αντον ν or β εις τήν καϋ' δλης της οίκονμένης έκκλησίαν axrcov θεωρών, ^και έτι μάλλον έπιστήσας τ αϊς τον Ιερόν 'Αποστόλου περι αντον μαρτνρίαις, δι' ων ψησι· »κατά τήν ένέργειαν τον κράτονς της Ισχύος αντον, ην 20 ένήργησεν έν τω Χριστώ έγείρας αντον εκ νεκρών και καϋ ία ας αντον έν δεξιοί αντον εν τοις έπονρανίοις υπεράνω πάσης αρχής και εξουσίας και δυνάμεως και κυριότητος και παντός ονόματος δνομαζομένον«. όντως οΰν μεγάλη ή τον σωτήρος ήμών αρχή. και πάλιν] ΓκαΙ της ειρήνης αντον ονκ εστι τέλος· ατελεύτητος γάρ και άγήρως και άπερίγραφος αντη τυγχάνει, δ ιό λέλεκται · 25 »άνατελεϊ έν ταϊς ήμέραις αντον δικαιοσύνη και πλήθος ειρήνης«.^ τοσαϋτα ειπών περι τον γεννηθέντος παιδίον έτι και ταντα περι αντον προστί&ησιν επί τον ϋ·ρόνον Δανιδ και επί τήν βασιλείαν αντον κατορ&ώσαι αντήν. Χτήρει δε ακριβώς δπως ονκ εϊρηται κα&εσ&ήσεσΰαι έπι τον ϋρόνον Δανίδ, άλλ' άπλώς έπι τον ΰρόνον ΔανΙδ και έπι τήν βασιλείαν αντον κατορ&ώ30 σαι αντήν, ήμών προσνπακονόντων τό ήξειν αυτόν έπι τω κατορ&ώσαι τον

2 vgl. Gal 1,4 3f I Cor 15, 22 6ί I Cor 15, 23 7 Eph 2, 14 1,20 8 vgl. I I Cor 5, 19 18fIol4.27 20-23 Eph 1, 19b-21 a 71, 7

7f Col 26 Ps

2f τον 'Αδάμ — γένονς < C 8 άλλ' ώσπερ] ώσπερ γάρ C 4 όντως] + και C 1 τω < C2 6 απαρχή] pr ή C όΐ εν τή παρ. αύτον εϊτα τό τέλος < C β τον < C 1 3 αν < C 1 7 ή < C2 71 τά περί] τά τ ε έπι C 10 σνν αύτώ] νπ' αύτον C 11 χαΰεσταμένονς C1 2 δε] δή C 12 κα&' δλης/νποδεξ. — C 18 Εχειν/πρός άλλ. ~ C3 εδωρήσατο C2 13f είρήνην 1 20 F 17 ονκ ίστι π./χατά τόν θεοδ. ~ C 18 μεγάλην δέ d. αύτον νοήσεις] νοήσεις δέ δπως μεγάλη γέγονε(ν) τον προφητενομένον ή αρχή C 19 ταΐς < C1 2 21 ένέργησεν C2 23f ή/τοϋ σ. ήμών ~ C2 3 30 άλλ' άπλώς] άπλώς άλλά C 1 ; αλλά πώς C2 έπι τόν ΰρ. Δ αν id < C 1 5*

68

Eusebius

θρόνον Δ avid και »τήν σκηνην Δαυίδ τήν πεπτωκυίαν r επειδή γαρ κατέστραπτο καΐ καθήρητο ή βασιλεία Δ avid από των χρόνων της εις Βαβυλώνα αιχμαλωσίας τον λαοϋ, -ήσαν δέ προφητεϊαι θεσπίζουσαι τον θρόνον τον Δ ανιδ δια?.άμψειν φωτός ηλιακού δίκην καθ' δλης της των ανθρώπων οικουμένης, τ αυτήν αυτήν έλήλυθεν την έπαγγελίαν πληρώσας »εκ σπέρματος μεν Δαυίδ κατα σάρκα « γεννώμενος, καταλάμπων δέ τάς των άνθρώπων ψυχάς και την βαύiL·Lav αυτόν κρατύνων δια πάντων των καϋ' δλης της οικουμένης εθνών εν τούτοις γαρ τον θρόνον Δαυίδ διωρθώσατο ,Ί ούχ δπλοις και δόρασιν, αλλ' εν κρίματι και r εν δικαιοσύνη. και τοϋτ έπραξεν από τοϋ νυν και είς τον αΙώνα, τοϋ μεν από τοϋ νΰν χρόνου αρχήν σημαίνοντος ώρισμένην, δι ης δ καιρός εδηλοϋτο της είς ανθρώπους επιδημίας αύτοϋ, τοϋ δέ είς τον αιώνα την άπειρον και διαρκή βασιλείαν αυτόν παριστώντος.Λ χτηρητέον δέ ώς ή μεν πρώτη περί τοϋ προφητενομένου πρόρρησις >έκ παρθένου τεχθήσεσ&αΚ αυτόν έδήλου, ή δέ δευτέρα ώσανεί ζητουμένου πώς έσται τοϋτο τον κύριον είσήγεν λέγοντα· »και προσήλθον προς την προφήτιν, και έν γαστρί έλαβε και ετεκεν νίόν«, ή δέ τρίτη ούκέτι μνημονεύει κνήσεοίς παρθενικής ουδέ τοϋ τρόπου τής κατά θεόν παραδόξου συλλήψεως, ατε δή προμεμα&ηκότων ημών ταϋτα περί τοϋ παιδός αύτοϋ διεξέρχεται παιδενων ημάς τά απόρρητα τής περί αύτοϋ θεολογίας, ταϋτα δέ πάντα 7ΐερί τοϋ τυχόντος παιδίον λέγεται, ουκ οΐδα πώς συστήσαιεν οι εκ περιτομής μή βουλόμενοι παραδέξασθαι τον ήμέτερον σωτήρα, φ τά έργα μαρτυρεί και των πραγμάτων ή έκβασις τονς λόγους επισφραγίζεται.) (ο ζήλος κυρίου σαβαώθ ποιήσει ταύτα·) ζήλος Lποιος ή δν έζήλωσεν αγαθόν και αύτφ πρέποντα εις τό σώσαι πάντας τους υπό τοϋ διαβόλου καταδυναστευθέντας και είς άθεότητα καταανρέντας] ^ ν€# (55). 9, 8. Τής τοϋ 'Εμμανουήλ υποθέσεως πέρας λαβούσης ανατρέχει ό λόγος έπί την τοϋ Ισραήλ προψητείαν, ού χάριν και τήν τοϋ 'Εμμανουήλ πεποίητο μνήμην επειδή γαρ ό έν Σαμαρεία βασιλευόμένος λαός ό καλούμενος 'Ισραήλ συμμαχοϋντος αύτφ τοϋ των Σύρων βασιλέως έπήει πολιορκήσων τήν'Ιερουσαλήμ, ήγωνία τε τήν εφοδον >τών δύο βασιλέων< ό "Αχαζ, κελεύεται ό προφήτης θεσπίζειν τά άναγεγραμμένα, έν οίς ήν και τά περί τοϋ 'Εμμανουήλ, περί ού μακρόν κατατείνας λόγον αύθις έπαναλαμβάνει τήν περί τοϋ 'Ισραήλ, λέγω δέ τοϋ έν Σαμαρεία βασιλευομένου λαοϋ προφητείαν, δι ής ταϋτά φησιν δ μέν ούν κύριος ουκ έπί τον 'Ισραήλ, άλλ' επί τον 'Ιακώβ άτελέστερον δντα αύτοϋ λαόν απέστειλε θάνατον ή λόγον άποφατικόν οργής· ου γαρ έπί τον 'Ισραήλ προηγουμένως, άλΧ έπί τον 'Ιακώβ τούτον άπεστάλκει ώς ύποβεβηκότα και σωματικώτερον. ό δέ αποσταλείς έπί τον 'Ιακώβ θάνατος ή λόγος άποφατι-

1 vgl. Am 9, 11 Is 7, 16

5 vgl. Rom 1, 3

lfflt vgl. Is 7,14

16fls8,3a

29 vgl.

1 Δαυίδ 1 2° C2 l f κατέστοεπτο F* 3 τοϋ 2 ° < C1 6 πληρώσων F μέν < F 7 των] τής C2 3 χαϋ·' δλης/τής ~ C1 8 διωρ&ώσατο] + παρά Ίουδαίοις καϋτ)ρημένον C 10 χρ. αρχήν σημαίν.'] σημαίν. άρχήν χρ. C 15 προσήλ&ε C2 23 πρέποντος C lc

Jesajakommentar 54—55 (9, 7—13)

69

κός οργής τονς νομιζομένονς εν αυτοϊς κρείττους οργής άξιους και ϋανάτον κατα?.αβών, λέγο> δέ τονς καλονμένονς Ισραήλ, έπ' αντονς ήλϋε. τήν δέ διαφοράν τον 'Ιακώβ και τον 'Ισραήλ γνώης αν από τον πρώτον πατριάρχου, δς κατά μεν τήν ενσαρκον γένεσιν 'Ιακώβ έκα/^εϊτο, τή δέ κατά ϋεον προκοπή επιδονς και της τον ϋεον καταξιωθείς ομιλίας 'Ιαραήλ έπωνομάσϋη νπό τον 5 χρηματίσαντος αντω και ειρηκότος' »ονκέτι τό δνομά σον 'Ιακώβ κληϋήσεται, αλλά 'Ισραήλ εσται τό δνομά σον, δτι ένίσχνσας μετά ϋεον «. ε'ικότως ονν τονς μεν άλογωτέρους και σωματικνηέοονς τον 'Ιουδαίων έϋνους 'Ιακώβ εν τούτοις ονομάζει, τονς δέ νομιζομένονς εν αύτοίς /.ογικωτέρους 'Ισραήλ αποκαλεί, κατηγορεί τοίννν και τούτο>ν των νομιζομένων είναι κρειττόνων ό λόγος ώς και ίο αυτών ϋανάτου γενομένων αξίων, διόπερ εϊρηται· ϋάνατον άπέστειλεν κύριος επί 'Ιακώβ, και ή/.ϋεν επί 'Ισραήλ. 9, 9—10. Τις δέ ψ ο 'Ισραήλ, έξής παρίστηαι λέγων και γνώσονται πάς 6 Λαός τον Έφραίμ και οι καϋήμενοι έν Σαμαρεία εφ' ΰβρει και υψηλή καρδία λέγοντες Πλίνϋοι πεπτώκασιν, άλλά δεϋτε λαξενσωμεν 15 λίθους και κόγωμεν συκαμίνονς και κέδρους και οικοδομήσωμεν έαυτοίς πύργον ^ αυτοί γάρ οντοι οί τήν Σαμάρειαν ένοικοϋντες 'Ισραήλ χρηματίζοντες και λαός τοΰ Έφραίμ ονομαζόμενοι διά τό βασιλεύεσϋαι υπό των εκ φυλής Έφραίμ, χλευάζοντες και έξευτελίζοντες τήν 'Ιερουσαλήμ, πλίνϋοις αυτήν εφασκον ώκοδομήσϋαι, και τάς στέγας εχειν άπό συκάμινων, ή 20 σύκο μώρων κατά τονς λοιιτούς έρμηνευτάς. eW ώς αυτοί βελτίονα πάλιν κατασκευάζοντες έπηγγέλλοντο διά λίϋων ξεστών και κέδρων οίκοδομήσειν, και άντί τοϋ ναοΰ τον έν τή 'Ιερουσαλήμ πύργον έαυτοϊς άναστήσειν έν τή Σαμαρεία. 9, 11—13. Έπεί τοίνυν τοιαύτα τεχολμήκασιν άπαυθαδίσασϋαι, απειλεί 25 αντοϊς έξής φάσκων ό λόγος· και ράξει δ ϋεός τους έπανισταμένονς επί τό δρος Σιών έπ' αυτόν και τους έχϋρούς αύτοϋ διασκεδάσει· επειδή γάρ τοιαύτα κατεϋρασύνοντο κατά τοϋ δρους Σιών και κατά τοϋ έν αντω τιμωμένου ϋεον, ώς άπό μεγάλου ύψους τής ύπερηφανίας αυτών ταπεινώσειν και καταρράξειν αυτούς απειλεί, τούς γάρ έπί τό δρος Σιών έπανισταμένους 30 έπ' αύτόν τον ϋεον άσεβείν συνέβαινεν, ους ταπεινώσειν και ράξειν φησίν, ού μόνους άλλά και πάντας τούς έχϋρούς αντοϋ διασκεδάσειν, σημαίνων τούς έν Δαμασκω σνμμαχονντας τω 'Ισραήλ κατά τά έμπροσθεν άποδεδομένα. και πάντας δέ τούς εκ των λοιπών έϋνών έπανισταμένους τφ δρει Σιών και τω ϋ(ω τω έντανϋα τιμωμένω διασκεδάσειν επαγγέλλεται, ών οί μεν ήσαν άνα- 35 τελικοί τίνες, οί δέ άφ' ήλιου δυσμών, μέσοι δέ τούτων οί "Ελληνες·

6ί Gen 32, 29

17 οϋτοι] ούν C οίκοΰντες C 18 βασιλευ&ηναι C 20 αντήν] ταύτην C οίλοδομεϊσ&αι C 22 ξυστών C οΐκοδόμησιν C2 28 r f j < C1 2 26 άπαν&α3 12 διοσαα&αι C ; επαν&αδιάσασΰαι C 26 φάσχα>ν/ό λόγος ~ C 28 κατε&ρασννοντο] pr τετολμήχασι(ν) και (< C2 3) C 29 ώς] δς C1 80 καταράξειν C1; κατάρξειν C2; κα'.άξειν C3 31 ταπείνωσιν και κράζει ν C2 34 πάντα;] τονς C έϋνών < C

Eusebius

70

πάντες γάρ ούτοι τον προλεχθέντα 'Ισραήλ δλω τω στόματι κατεσθίοντες και καταβάλλοντες έπϊ την της είδω?.ολατρίας αυτών πλάνην, βοηθειν και συμμαχεϊν έπηγγέλλοντο τοϊς έπανισταμένοις κατά τον δρους Σιών.ι ουκ αν δέ άμάρτοις δλω τω στόματι των 'Ελλήνων καΐ των αλλοφύλων κατεσθ ίεσθαι λέγων τους δια >τής σοφίας τοϋ αιώνος τοντον< της 'Ελληνικής απάτης είς άποστασίαν χωροΰντας, οίος ήν 6 διά τών μετά χείρας κατηγορούμενος 'Ισραήλ, διόπερ δ θυμός τοϋ θεον κατ' αυτών ήγείρετο και ή χειρ ή υψηλή παρεσκενάζετο προς την κατ' αυτών όργήν. οι δέ ουδέ οΰτως έπέστρεφον ουδέ τον κύριον τών δυνάμεων έπεζήτονν, »κατά δέ την σκληρότητα αυτών και την άμετανόητον καρδίαν έ&ηαανριζον έαυτοϊς όργήν εν ημέρα οργής« ού τοϋ θεοϋ παθητικώς όργιζομένον, τοϋ δέ κατ' αυτών έξ . . . τιμωρίας . . . κατά την της γραφής συνήθεναν όνομαζομένης. νζ* (56). 9, 14—16. ϊ'Αντι τοϋ· και άφεϊλε κύριος άπό 'Ισραήλ, δ μεν 'Ακύλας και δλοθρεύσει κύριος, δ δέ Σύμμαχος και εξολοθρεύσει κύριος, δ δέ Θεοδοτίων και άφελει μελλητικώς είρήκασιν, ώς μέλλοντος ταϋτα ποιήσειν τοϋ θεοϋ, α »πριν γενέσθαι« προέλεγεν, επιστρέφων ε'ις μεχάνοιαν τους άκροωμένους, ώς αν μη πάθοιεν τά απειλούμενα, έν ήμερα δέ μια φησι πάντα ποιήσειν τά προλεχθέντα σαφή τυγχάνοντα- τοϋτ' εστίν υφ ενα και τον αυτόν καιρόν, κεφαλήν δέ και ούράν ειπών ήνίξατο ζώον αλογον ου γάρ άνθρωπου Ιδιον, άλλά ζώων άλογων τό ούράν έχειν, οι ς τον λαον άφωμοίωσεν, ή κεφαλήν και ουράν τον λογικόν και τον αλογον ή τον άρχοντα και τον τών αρχομένων εσχατον, δ δή κάΐ διεσάφησεν ειπών μέγαν και μικρόν, άντί δέ· και τούς τά πρόσωπα θαυμάζοντας, δ Σύμμαχος και αίδέσιμον ήρμήνευσεν. και ούτος οΰν δ αΐδέσιμος και δ πρεσβύτης δύναται είναι ή κεφα?.ή, ή δέ ουρά δ διδάσκων άνομα προφήτης, δς ώσανεΐ άλογου ζώου εσχατον υπάρχων μέλος, άφαιρεθήσεσθαι τούτους και έξολοθρευθήσεσθαι υφ' ενα καιρόν δ λόγος απειλεί.1 τους δέ άλλως λέγοντας παρά ταϋτα και μακαρίζοντας τον λαό ν ψευδοπροφήτας υπάρχοντας πλάνους είναι φησι πλανώντας, δπως καταπίωσιν αυτούς, εξ αυτών κέρδη ε'ις αυτούς άποφερόμενοι. 9, 17—21. Ου χάριν έπιτίθησιν αύτοϊς τάς οΰτως έχούσας άπειλάς· διά τοϋτο έπι τους νεανίσκους αυτών ουκ εύφρανθήσεται κύριος και τους ορφανούς αυτών (και τάς χήρας αυτών) ουκ ελεήσει και τά εξής. Γταϋτα ώς άγαθός ψυχών γεωργός δ θεός ποιήσειν απειλεί, ίνα ή έν αύτοις άνομία άφανισθϊ) δίκην υλομανους βοτάνης υπό πυρός άναλισκομένης,^ δ δή σημαίνει λέγων και καυθήσεται ώς πϋρ ή άνομία και ώς άγρωστις ξηρά βρω-

6 vgl. I Cor 2, 6

9f Rom 2, 5

16 Is 46, 10

I f κατεσ&ίοντες . . . καταβάλλοντε; ~ C1 2 αυτών] εαυτών C 3 έπηγγέλλετο C 1 8 καί < C 2 1 4 κύριος ^ Ι ό κύριος C* Ι ό κύριο; < C 2 1 6 τοϋ] ή τοϋ C 1 2 προλέγει C 17 μιη. < C2 19 ζφων αλόγων C2 "21r0x2°ν\ άρχόμενον C 1 ; τών < F 22 έπι τον οφεως και της γυναικός< ήπείλει δ $εός >έχ$ραν ·&ήσειν άνά μέσον αυτής και αύτοϋ]ς πανσαμένης δύο ήμισυ φνλαί τον έϋνονς μόναι περιελείφ&ησαν νπό τοις διαδόχοις Δαυίδ βασιλευόμεναι έν 'Ιερουσαλήμ, διό μέχρι τούτου στήσας ό λόγος τήν περί τοΰ 'Ισραήλ προφητείαν μεταβαίνει λοιπόν επ' αυτούς τους Άσσνρίονς τα μέλλοντα και αύτοϊς σνμβήσεσΰαι ΰεσπίζων δια τών έπιψερομένων. νη' (58). 10, 5—6. !Μετά τήν τον λαον τον καλουμένου 'Ισραήλ αίχμαλωσίαν ακολούθως ό λόγος μεταβαίνει επί τονς αίχμαλωτεύσαντας· ήσαν δέ ούτοι Άσσύριοι, οϊς τά προκείμενα απειλεί, δτι δέ άπήκτο υπό Άσσνρίων ό λαός και πεπολιόρκητο ή Σαμάρεια, δτε τά μετά χείρας έλέγετο. δήλον τυγχάνει εκ τοΰ λέγεσϋαι έν αυτοίς έκ προσώπου τον τών Άσσνρίων βασιλέως· και έλαβον Άραβίαν και Δ αμασκόν και Σαμάρειαν δν τρόπον ταύτας ελαβον, και πάσας τάς αρχάς λήψομαι, και πάλιν δν τρόπον γάρ έποίησα Σαμαρεία και τοις χειροποιήτοις αυτής, όντως ποιήσω και 'Ιερουσαλήμ, και ή ιστορία δέ διδάσκει, δτι >έν ταις ήμέραις "Αχαζ άνέβη ό βασιλεύς τών Άσσνρίων εις Σαμάρειαν και έπολιόρκησεν αυτήνμή όντως έλογίσω< και ούδ' έπέγνως τον της τοσαύτης σοι γενόμενον έξονσίας αίτιον, τούτον χάριν γίνωσκε ώς αύτός ό κύριος σαβαώϋ, ό πάσης δυνάμεως και αγγελικής στρατιάς δεσπότης, άποστελεϊ είς την σήν τιμήν άτιμίαν,Λ (και εις την σήν) δόξαν Γ πϋρ καιόμενον κανϋήσεται" καί έσται τό φως τοϋ 'Ισραήλ αυτός ό πάλαι φωτίζων τον έαντον λαόν ϋεός και ό άγιάζων αυτόν σοι τω ύπερηφάνω γιγνόμενος πυρ. άντί δέ τοϋ· και αγιάσει αυτόν εν πνρι καιομένω, δ Σύμμαχος - καΐ ό άγιος αύτοϋ είς φλόγα, σοι γάρ φησι τω Άσσυρίω άσεβη και υπέρογκα λογίσασϋαι τετολμηκότι >δ άγιος τοϋ Ίσραήλ< και ό πάλαι φως αντου γεγονώς εις φλόγα και είς πϋρ γενήσεται.1 Lβουνοϊς δέ και δρεσι και δρνμοΐς παρεικάζει καλώς αυτήν τε την των Άσσνρίων πληϋυν και τους ηγουμένους αυτής και των άλλων υπερέχοντας, καϋάπερ βουνού ς ή δρη. άλλ' ούτοι μεν άποσβεσϋήσονται, τοϋτ' εστίν οι πάλαι δεινοί και ϋερμοί, και ούχ έκόντες άποψυχϋησονται· καταφάγεται γάρ αυτούς ό ϋάνατος, μονονουχι και ψυχάς δαπανών και σώμα. δτι μεν γάρ ού συνανήρηνται τοις σώμασιν άί ψοχαί, παντί τοϋτο σαφές· υπεμφαίνει δέ δια τούτων της ψυχής τό εύσϋενές.^ άντί δέ τοϋ· και φάγεται ώσεί χόρτον την νλην, ό Σύμμαχος και καταφάγεται τά άποκείμενα αύτοϋ εΐρηκεν και τά πεφνλαγμένα αύτοϋ έν ημέρα μια και η

2 vgl. Phil 4, 7

δ ί Deut 32, 8

15 vgl. Is 10, 7

28 vgl. I s 1, 4 u. ö.

1 σαντόν] έαυτόν C 1 νπολαβείν] νποβαλείν C 2 ; νποβιίλλειν C 1 3 έαυτόν] σαντόνC1 l 21 τον άνώτ. δέ νοϋν < C 3 σεαντόν] εαυτόν C re] δέ C 4 σνγχεϊν] συνέχειν C δ διέταξε] εταξε F ώς] ονς C 2 3 6 ϋεοϋ < F σαντοϋ] σεαντόν C 7 πεπλανη2 3 μένη] πεπλημμελημένη C μέν < F 8 εν < F σαντώ/τήν ο'ικ. ~ C 2 9 καί] μηδέ C 1 ; μηδ' C 2 3 μέλλειν C 15 οϋτω; έλογίσω] οντω σε λογισμψ C 2 και ούδ*] μηδέ C 1β έπέγνως] + ώς F σοι γενόμενον εξ. σοι γεγονότα C 1 2 ; σοι εξ. γεγο3 νότα C 18 τιμήν άτιμίαν < F 20 ό < C 21 καί < C 2 22 άσεβη] -βεί C 1 ; είσέβη (sic) C 2 23 τοϋ < C 26 ή υ ο η] ή οργή C 3 28 άποψυγήσονται C 1 ; καταψνχήσονται Mi. γάρ < C 2 30 τοϋτο] τό C 1 τούτων] πάντων C 1 εύσ&ενές] 3 άσϋενές C

Eusebius

76

δόξατοϋ δρνμοϋ αύτοϋ και τον Καρμήλον αυτόν από ψνχής ε ως σαρκός άναλω&ήσεται, και έσται ώς τετηγμένος φεύγων, τά δέ επίλοιπα των ξύλων τον δρνμοϋ αντον άριϋμώ έσονται, και παιδίον γράψει αυτά. ϊδρνμόν δέ λέγων τά πλήϋη τά συν αντώ δηλοϊ, Κάρμηλον δέ αντον τον πλοϋτον κάί την τρνφήν ααιερ πάντα άναλωΰήσεσ&αί φησιν υπό της κολαστικής δυνάμεως του προλεχ&έντος πυρός, έπειδάν δέ ταϋτα αντώ συμβή, δρασμώ χρησάμενος φεύξεται, ol τε συν αντώ πάντες τοντο πράξονσιν. εί δέ που βραχείς τίνες καταλειφϋεϊεν, τοσούτοι έσονται ώς δύνασϋαι και τό τυχόν παιδίον τον άρι&μόν αυτών παραλαβεϊν και γραφή παραδονναι τοϋ λοιπον πλήϋους άπολωλότος. ταντα μέν και προς λέξιν εϊρηται και προς διάνοιαν προς μεν λέξιν άνενηνεγμένα έπι τον Ναβουχοδονόσορ τον έμπρήσαντα τον ναόν και την πάλιν, προς δέ διάνοιαν έπι την άντικειμένην δύναμιν την τοϋ Άσσυρίων έϋνους, ηγουμένου τό πριν δτ' αύτοϊς ήν&ει και ήκμαζε τά της βασιλείας, ής τά λελεγμένα έν τη προφητεία παρούσης, καϋτ]ρέϋη μέν αντίκα ή των Άσσυρίων δυναστεία. Μήδοι δέ και Πέρσαι διεδέξαντο την αρχήν. ξ' (60). 10, 20—21. rEv έκείνω φησι τω καιρώ καϋ·' δν πάντα τά προλεχϋέντα κατά τοϋ δηλωθέντος άρχοντος τών Άσσυρίων δι' έργων χωρήσειεν, οι περιλειφ&έντες τοϋ αιχμαλοηισ&έντος λαοϋ τών 'Ιουδαίων, της πολέμιας χώρας έλεύ&εροι γενόμενοι και ε'ις την οίκείαν έπανελ&όντες ούκέτι προσέξονσιν, οΐς πάλαι προσεΐχον δαίμοσι πονηροίς τοις τάς ψυχάς αυτών ήδικηκόσι και πάντων αντοϊς κακών αϊτίοις γενομένοις, άλλα τω ϋεω λοιπόν προσέξουσι μόνο) άτε λυτρωτή και σωτήρι αυτών γενομένω. έπληροϋτο δέ και ταϋτα προς λέξιν κατά Κϋρον τον Περσών βασιλέα, δς πάντας ανήκε τους έν τη αιχμαλωσία 'Ιουδαίουςκαϋ·' δν καιρόν ο'ι περι τον Ζοροβάβελ και Ίησοϋν τον τοϋ Ίωσεδέκ τον ιερέα τον μέγαν, οι τε άμα τω "Εσδρα και Νεεμία της Βαβυλώνος έπανελ&όντες, τον νεών ήγειραν και την πάλιν αυτήν άνεκτήσαντο.^ . . . άλλοι διά της μετά χείρας λέξεως δηλούμενοι· τό γάρ καταλειφ&έν τοϋ'Ισραήλ και ο'ι σωΰέντες τοϋ'Ιακώβ, ούτοι γάρ . . . φησι μηκέτι πεποι&έναι έπι τους άδικήσαντας αυτούς, δπερ επραττον κατά τους χρόνους Άχαζ τοϋ βασιλέως· γέγραπται γάρ έν ταίς Βασιλεία^· »και άπέστειλεν Άχαζ αγγέλους προς τον βασιλέα τών Άσσυρίων λέγων Δονλός σον έγώ, άνάβη&ι και σώσάν με έκ χειρός βασιλέως Σνρίας και εκ χειρός βασιλέως 'Ισραήλ τών έπανισταμένων έπ έμέ. και ελαβεν "Αχαζ τό αργνριον και τό χρνσίον τό εύρε&έν έν Φησαυροίς οίκον τοϋ κυρίου και οίκου τον βασιλέως και απέστειλε τω βασιλεί Άσσυρίων δώρα. και ήκονσεν αύτοϋ ό βασιλεύς Άσσυρίων, και ήλϋεν εις Δαμασκόν και ελαβεν αυτήν και άπφκισεν αυτήν και τον 'Ραασσών άπέστρεψεν«.

22-25 vgl. I I Esdr 1 , 1 - 4

30-36 IV Regn 16, 7 - 9

4 αντώ] τ φ βασιλεί Άσσυρίων Mi. πλοϋτον αύτοϋ C β προλεχ&έντος < C 1

8 ώς] ώστε C 1 ; + μή C 2 3 *

αύτοϋ τον πλοϋτον] ώς ό Σνμμαχόζ φησι τον ταντα] τά C 2 αντώ] τω Άσσυρίφ M i .

10 μέν] μοι F

11 άνηνεγμένα F

12ί ήγουμένην F

1 3 δτ' αύτοΐς ην&ει] δ ταύτοις ήν&η C 2 14 μέν < C Άσσυρίων] p r εναντίων C 1 1 6 φησι/τφ καιρφ ~ C 2 3 20 προσέσχον C α ν τ ώ ν ] τών C 2 2 3 τόν] των C 1 2 δς] ώ ς C 2 2 4 Ίωσεδέκ] p r τον C 26 άνεκτίσαντο C 1

Jesajakommentar 59-60 (10, 16-23)

77

άλλ' ουκέτι φησιν έσονται τοιούτοι έπανήξαντες, έσονται δέ πεποιθότες έπι τον θεόν τον άγιον 'Ισραήλ τή αλήθεια, καΐ έσται τό καταλειφθέν τον 'Ιακώβ έλπίζον έπι θεόν ισχύοντα, τήοει δ' ενταύθα ώς ή 'Εβραϊκή λ,έξις άντί τον· έπι &εόν Ισχύοντα, ήλ γιββόιρ περιέχει, δπερ εκείτο έπι των ονομάτων τον >γεννηθέντος ήμϊν παιδίονέκατόν όγδοήκοντα

22

1—3 N u m 31, 3b—4a 7 - 9 E x 17, 5 - 6 a

4 Χωρήβ F c 18 άσχημονών C μένειν < C1

3 Num 31, 7 b - 8 a 36f vgl. Is 37, 36

4 vgl. Num 31, 8c

51 E x 15,

16 Άγγαί] Άγγέ F 15f παρελενσεται] παρεχελεύσατε C2 εσται] γενήσεται C1 20 Άσανρίω] των Άσσυρίων C 24 αλλά

80

Eusebius

πέντε χιλιάδας< εν μια νυκτί, τους περιλειφϋέντας συν αντώ τω βασιλεΐ φνγή κεχρήσ&αι διά τών κατονομασμένων εν τή προφητεία πόλεων τε και κωμών και τόπων, δπως δε τή όδω τή κατά θάλασσαν εις την όδόν την κατ' Αϊγνπτον ο Ασσνριος διήει φεύγων, ή Ιστορία παράστησε τους Αιθίοπας έπαναστήναι αντώ διδάξασα, μέχρι τούτον περιγράφεται ή προφητεία ή περί τον Άσσνρίον λεχϋεισα, τά δ' έξης άπό έτέρας άρχής περί τον ϋεοϋ ϋεαπίί,εται. ξβ' (62). 10, 33—34. Τών Άσσνρίων πολλάκις μνημονεύσας ό λόγος και των άρξάντοιν παρ' αντοίς και μεγαλοφρονηαάντων της άρχής την κα&αίρεσιν δηλώσας διά τών προκειμένων τιερι της κατ ε&νος πολυαρχίας διεξέρχεται· ήσαν γονν τότε τοπάρχαι και έ&νάρχαι και μερικοί βασιλείς, οίον Αιγύπτου και 'Αραβίας και Τνρον και Σιδώνος και τών λοιπών έ&νών, οι και αυτοί είδωλολατροΰντες ένύβριζον τον ·&εόν έπαιρόμενοι καΐ υψούμενοι και υπέρογκα φρονοΰντες. άκολονϋως τοιγαροϋν και περί τούτων αυτών μετά τά προλεχ&έντα περί της κα&αιρέσεως τών Άσσνρίων θεσπίζει σημαίνων την παντελή τούτων κατάλυσιν εν τω λέγειν ιδού δή ό δεσπότης κύριος σαβαώΰ συνταράξει τους ένδοξους μετά ισχύος, και οι υψηλοί τη νβρει συντριβήσονται, :cal ci υψηλοί τη νβρει ταπεινω&ήσονται και τά τούτοις έξης. Γειτα τον χρόνον, κα-&' δν ταϋτα εσται, παριστάς συνάπτει την εις άν&ρώπονς πάροδον τον Χρίστου σφόδρα ενκαίρως" επειδή γαρ προεδίδαξε διά τών έμπροσθεν τά περι τής γενέσεως αντοϋ της εκ παρθένου και τον τρόπον τής γενέσεως, τάς τε επωνύμους προσηγορίας τών έπινοονμένων εν αντώ δυνάμεων, άκολού&ως έπι τοΰ παρόντος, εξ οποίου γένους καί ποίας φυλής προελεύσεται, οποία τε κατορθώσει ή εις άν&ρώπους αντοϋ πάροδος προαναφωνει.Λ κατά τό αυτό δέ και τής άτΐοδο&είσης πολυαρχίας σημαίνει την κα&αίρεσιν, τών τε άλλων τών κατά πάν εϋνος τό πριν δυναστενόντων άρχόντων εν τοπαρχίαις και πολυαρχίαις, τών τε παρ' αύτοις Ίονδαίοις ηγουμένων και άπαξ απλώς απάντων τών κατ' εϋνος άρχόντων, τών τε άοράτων δυνάμεων πνευμάτων τε πονηρών και δαιμόνων, οι την πολν&εον πλάνην παρά πάσι τοις έ&νεσιν εκ μακρόν αιώνος έκράτυνον. τούτων δή πάντων ό λόγος επί τή τοΰ σωτήρος ϋ-εοφανεία καϋ·αίρεσιν εσεσ&αι απειλεί λέγων ιδού δή ό δεσπότης κύριος σαβαώϋ· συνταράσσει τους ένδοξους μετά Ισχύος, και οι υψηλοί τή ϋβρει ταπεινω&ήσονται, και πεσοΰνται ο'ι υψηλοί μαχαίρα, δ δέ Λίβανος συν τοις Γ ύψηλοίς πεσειται. όρας δπόσους και οσάκις υψηλούς ώνόμασεν, ών τό σύστημα τω Αιβάνω καί ταϊς έν αντώ ύψηλοτάταις κέδροις άφομοιοϊ.1 Lτή κακία νηπιάζωνδς έξονσίαν έδίδον< τοις αύτοϋ παιδίοις »πατεϊν επάνω οφεων και σκορπιών και επί πασαν την δνναμιν τον έχ&ροΰ«.1 ταϋτα πάντα εσεσ&αι επαγγέλλεται επί τό δρος τό αγιον αντον, Γτό και διά των έμπροσ&εν δεδηλωμένον, ονκ άλλότριον τον έπονρανίον και ευαγγελικού λόγου, εφ' δν >6 οίκος τον ϋεον< και >ή εκκλησία αντον οϊκοδομεΐτακ. Ινα γοϋν μη τις τό ένταϋ&α λ^εγόμενον δρος αγιον νομίση είναι τό εν μέρει γωνίας της Παλαιστίνης Ίουδαίοις νπειλημμένον, διασαφεί την διάνοιαν έξης επιφέρουν δτι ένεπλήσϋη ή σύμπασα τον γνώναι τον κύριον ως νδωρ πολύ κατακαλύψαι ΰαλάσσας, όντως σημαίνων την καϋ* δλης της οικουμένης Ιδρυμένην έκκλησίαν τον ϋεον και την εν αυτή κηρνττομένην ευσεβή γνώσιν, την πάν τό άλμνρόν της κακίας τον βίου, ώσπερ πολλω τω ρενματι κατακλνζονσαν καΐ πασαν ψυχής ρυπαρίαν άποκαΰαίρουσαν 11, 10. ϊ'Εσται δέ φησιν εν εκείνη τη ημέρα, δηλον δ' δτι κατά τον πρόφητενόμενον χρόνον, οντος αντός ό »εκ ρίζης Ίεσσαι« άναστησόμένος μετά τό άναστήναι, δήλον δ' δτι μετά την εκ νεκρών ανάστασιν,1 >αρχων και Γ ηγούμενος των εϋνώνκαταπονούμενον< τον τών 'Ιουδαίων λαόν ήλευ&έρωσε >τής κακώσεωςσπέρμα< τών αποστόλων και μα&ητών καΐ ευαγγελιστών τον &εσπιζομένον, δ δή »λείμμα κατ έκλογήν χάριτος γέγονεν« από παντός τον έν πάσι τοις ε&νεσι διεσπαρμένου Ίονδαίων λαοϋ, Γεϊτε γαρ έν τη τών Άσσυρίων χώρα, εϊτ έν Αίγύπτφ, ειτε έν Βαβυλώνι, ειτε έν Αί&ιοπία, εϊτ' έν τή γή τών Έλαμιτών, εϊτ' έν τη λοιπή οικουμένη διεσπαρμένοι τινές ήσαν τοϋ'Ιουδαίων ε&νους. τούτων αυτών τους εις τον Χριστόν τοϋ &εον πεπιστενκότας »λείμμα κατ' έκλογήν χάριτος« >γενομένους< δοξάσειν και ζηλωτούς ποιήσειν εϊρηται, δ δή και έργοις έπληροϋτο δι αυτών τών αύτοϋ μα&ητών και αποστόλων, τών τε λοιπών τών έξ 'Ιουδαίων τον Χριστοϋ λόγον παραδεδεγμένων ή εκκλησία

βί I Tim 1, 7 28 vgl. R o m 11, 5

18 vgl. E x 3, 7 33 vgl. R o m 11, 5

19 vgl. E x 3, 7. 17

2 5 - 2 7 Is 1, 9

71 άντανιστάμενον C 2 8 έπήγαγεν] + δτι C 9 μέρους] γένους Mi. 10 αννεργονς αντον και σνστρατιώτας< ό Παϋλος ώνόμαζεν, ών τε αί Πράξεις των 'Αποστόλων εξέ&εντο την μνήμην, οίς προσήκει συμπεριλαμβάνει και >τονς εν ήμερα της πεντηκοστής ομοθυμαδόν σννηγμένους< >και πληρατ&έντας άγιου πνεύματος, οι και έλάλονν< »έτέραις γλώσσαις καθώς τό πνεϋμα έδίδον άποφθέγγεσθαι αντοΐς«. εφ' οίς και μαρτυρεί ή γραφή λέγουσα· »ΤΗσαν δέ εν 'Ιερουσαλήμ κατοικονντες 'Ιουδαίοι, άνδρες ευσεβείς από παντός εθνονς των υπό τον ουρανόν γενομένης δέ της φωνής ταύτης σννήχθη τό πλήθος και σννεχύθη, or ι ήκονσεν εις έκαστος τη Ιδία διαλέκτω λαλονντων αυτών, έξίσταντο δέ και έθαύμαζον λέγοντες- ουκ ιδού πάντες είσΐν ούτοι Γαλιλαίοι; και πώς ήμεϊς άκονομεν έκαστος τή 'ιδία διαλεκτω ημών εν ή έγεννηθημεν, Πάρθοι και Μήδοι και Έλαμϊται και οι κατοικοϋντες την Μεσοποταμίαν, Συρίαν τ ε και Καππαδοκίαν, Πόντον καΐ τήν Άσίαν, Φρυγίαν τε και Παμφνλίαν, Αιγνπτον και τά μέρη της Λιβύης της κατά Κνρήνην, και οι επώημοϋντες 'Ρωμαίοι, 'Ιουδαίοι τε και προσήλντοι, Κρήτες και "Αραβες, άκονομεν λαλούντων αυτών τά μεγαλεία τοϋ θεον ταϊς ήμετέραις γλώσσαις«. είτα τον Πέτρου διαλεχθέντος αυτοίς περι της σωτηρίου χάριτος »άποδεξάμενοι τον λόγον« οι προλεχθέντες »εβαπτίσθησαν, και προσετέθησαν εν τή ημέρα εκείνη ψοχαΐ ώσει τρισχίλιαι«. και άλλοτε πάλιν Ιουδαίων πλείους »έπίστευσαν, καΐ έγενήθη δ άριθμός τών ανδρών ώσει χιλιάδες πέντε «. και αύθις ιστορεί ή γραφή τονς περί τον Ίάκωβον είρηκέναι τώ Παύλφ· θεωρείς, άδελφέ, πόσαι μυριάδες είσίν έν τοις Ίονδαίοις των πεπιστενκότων, καΐ πάντες ζηλωται τον νόμου νπάρχονσιν«. και έν τοις λοιποϊς δέ εθνεσιν οι απόστολοι και οι πρώτοι εναγγελισται του λόγου πρώτοις Ίονδαίοις έκήρνττον, μύριοι τε ήσαν καθ' έκαστον έθνος Ιουδαίοι τον Χριστά» τον θεον κηρύττοντες, δι ών απάντων Γτό εναγγέλιον πάσι διεδίδοτο τοις ίθνεσι »σννεπιμαρτνροϋντος αντοΐς του θεοϋ σημείοις τε και τέρασι και ποικίλαις δυνάμεσι και πνεύματος άγίον μερισμοϊς«, ονς και ζηλωτούς δ θεός εποίει και παρά πασιν ένδοξους τοις τον καταγγελόμενον υπ' αυτών λόγον παραδεχομένοις.1 11, 12. Kai τοντό γε φηαΐ »τό λείμμα κατ έκλογήν χάριτος«· άρει ση μείον έν τοις έθνεσι και προ πάντων συνάξει τονς άπολομένονς 'Ισραήλ και τονς διεσπαρμένονς 'Ιούδα, τους έν ταϊς τέσσαρσι πτέρνξι της γης· Γπαραγγελίαν γάρ ε'ιληφότες >πορεύεσθαι< »προς τά πρόβατα τά

2 vgl. Mt 10, If 3 vgl. Lc 10, 1. 17 vgl. I Cor 15, 6 6 vgl. Phil 2, 25; Phml.2 8 vgl. Act 2 , 1 91 Act 2, 4 11-20 Act 2, 5 - 1 1 21 f Act 2, 41 231 Act 4, 4 25 f Act 21, 20 80 f Hebr2, 4 88 vgl. Rom 11, 5 861 vgl. Mt 10, 6 1 τον &εον α. και ή κλήσις < C2 80 αντοϊς] αντοϋ C2; < C1 τε < C

κλήσις] εκκλησία C 29 τό ευαγγέλιον] pr και C ποικίλος C2 36 γάρ] τε C

88

Eusebius

άπολωλότα οϊκον Ισραήλ«, τοϋτ επραττον κηρνττοντες πρώτον τό εναγγέλιον μετά τον τούς >άσθενοϋντας Ιάσ&αι και λεπρούς καθαρίζειν, δαίμονας έκβάλλεινπρώτοις< δε κηρύττοντες τοις εκ περιτομής αυνήγαγον τονς εξ αυτών πιστεύοντας είς την τον Χριστού έκκλησίαν πάλαι όντας άπολλνμένονς, καθά έδίδασκεν δ σωτήρ λέγων· »πορενεσθε προς τά πρόβατα τά άπολωλότα οίκον Ισραήλ«, ταντα δέ επραττον εν ταΐς τέτταρσι πτέρνξι της γης, διατρέχοντες άνατολήν και δύσιν και άρκτον και μεσημβρίαν >πρώτοις< μεν οϋν έκείνοις μετεδίδοσαν >τον εύαγγελικοϋλόγοντο~ις λοιποϊς έθνεσιν< έκήρνττον. διό λέλεκτar και συνάξει τούς άπολωλότας 'Ισραήλ και τούς διεσπαρμένους 'Ιούδα, τίς δέ σννάξει τονς άπολωλό τας 'Ισραήλ ή ό αποστολικός χορός ή και 6 δι αυτών κηρυττόμενος »εκ ρίζης Ίεσσαί«, ο τε εν αντω κάτοικων θεός λόγος; συνήγαγον τότε υπό μίαν έκκλησίαν ούκέτι διεστώτεςουδέ άφωρισμένοι άλλήλων ώς τό πρότερον.1 11, 13. 'Ιδίως μεν ή φυλή τον Έφραιμ καϊ οι νπό ταντην λαοι έν Σαμαρεία βασιλενόμενοι, Ιδίως δέ οι της φυλής 'Ιούδα νπάρχοντι τω έν 'Ιερουσαλήμ βιούντες, διό και άφαιρεθήσεσθαι τον ζήλον τον μεταξύ αυτών φησιν ώς μηκέτι (Έφραιμ τον Ίούδαν ζηλώσαι) μήτε {'Ιούδα) τον Έφραιμ· ί δπερ έγίγνετο κατά τονς της προφητείας χρόνους, ώς ό λόγος έδήλου διά τών έμπροσθεν.Λ 11, 14. Έξης τούτοις φησί· και πετασθήσονται έν πλοίοις άλλοφύΓ λων θάλασσαν αμα προνομεύσουσι· πάντως γαρ έχρην αυτούς περινοστοϋντας τά έθνη και τη διά θαλάττης χρήσασθαι πορεία, ώσπερ ούν ιπτάμενοι ή τάχος και τον διά θαλάττης δρόμον ήννον, ώστε έν βραχεί χρόνω πλείστοις έθνεσι τό εναγγέλιον κηρύξαι. και τοτέ μεν διέτρεχον πεζή, τοτέ δέ διά θαλάττης, ουχί Ίουδαίοις χρώμενοι κυβερνήταις, άλλ' αύτοϊς τοϊς τον Χριστού λόγον παραδεδεγμένοις. κατά τό αύτό δέ και τήν θάλατταν προενόμευον, οϋτω σημαίνοντος του λόγου τάς νήσους, ας εν παρόδω διερχόμενοι τούς έν ανταϊς τή σωτηρίω καθυπέταττον διδασκαλία,1 τοϋ δέ λόγου γνφης äv τό αποτέλεσμα έξ ενός παραδείγματος" Παύλος ό απόστολος, εις ών τών θεσπιζόμενων, είς τήν 'Ρωμαίων άνιών διά θαλάσσης τήν πορείαν έποιειτο, καταχθεις δέ >έν Μελίτη οντω καλούμενη νήσω< θαύμα τοις έπιχωρίοις παράδοξον έπεδείξατο, νοσούντάς τε τά σώματα ίασάμενος τούς θεωμένους έξέπληξεν ούτως, ώς πολλούς προνομενσαι και έλείν νπό τήν σωτήριον διδασκαλίαν. διό εϊρηται· και πετασθή-

2f vgl. Mt 10, 8 3 vgl. Act 13, 46 12 vgl. Is 11, 1 311 vgl. Act 28, 1

6 Mt 10, 6

8f vgl. Act 13, 46

1 πρώτον] Ίονδαίοις πρώτοις C 2 τους < Γ 8 τε] δέ C παραγγέλματα C 2 * 4 σννήγον C πιστεύοντας] πεπιστενκότας C 8 καί 1 0 < C 11 τονς άπολ. 'Ισραήλ < C 12 δ τε έν αντώ χατ. ft. λόγος < C 18 σννήγον C 19 έγίνετο C 22 γάρ] + πον C 221 περινοστ.Ιτα ε&νη ~ C 28 διά < C 26 πεζοί F 26 θαλάσσης C 1 ουχί] ονχ C 2 ; ovx C1 3 αντοϊς τοϊς] έαντοϊς C 27 τό αύτό] τοντο C έπρονόμεν ον C

Jesajakommentar 03-64 ( I i , 12-15) σονται

έν

πλοίοις

τους

άφ'

ηλίου

καί

τους

άφ'

της Περσών έπεί

άνατολών.

καί 'Ινδών

διεληλνθέναι κατά

καί ΜωαβΙται

τνγχάνειν

εΐκότως

αυτών

τούτων

διό φησί'

και

επί

την

λοϋσι,

και

τους

φητεύει.

έθνη

δέ ταϋτά

δαιμονέστατα, θεσπίζει και

εναντίους

και

Μωάβ

την

εαυτών

ημών τάς

χείρα

χείρας

ώς οϋτε

καί

τοϋ έπι

Χρίστου

τούτους

ματίσει

οίκοϋντας

υιοί

καί

ή διά

ώς

παράδοξον εχθρούς

'Εδώμ

φησι

έπληροϋτο,

δτε

σωτήρος

ώς και τάς

επί

τούτων

Μωάβ

πρώτον

πρώτοι

άποστόλων

δεισι-

πάλαι

οι τοϋ

νπακούσονται. αλλά

λέξις

την

αντό

μόνον,

καταγγελλόμενη

τοϋ

7ΐεριέχει,

τών

προ-

οντα

ή τών λ ο ι π ώ ν ερμηνευτών

ύπακούσεσθαι

έκταθήσεται

μεν

έργων

έξέτειναν

και

έπιβα-

κηρύγματι

διό

πράξεις

Άμμων

ούτε

ώς

χείρας

πάλαι

δι

επιτελεσμένος

έν τω λέγεσθαι·

αυτούς

τάς

ΣΟμμαχον

αυτό

ε'ιδωλοθεοσέβειιζν.1

τω

τον

έχθρα

αυτών

κήρυξ ι τους

δέ

Άμμα-

και

έποιήσατο,

ύποδεδεγμένα,

δ και

αυτών

καί πάλιν

11,15

κύριος

δέ εΐίοθεν

υδάτων

Ινα μηκέτι μάθωσι

τή δέ

ό λόγος

πεποιθώς

έσομαι

>ήσουαθί
τό ανθος< και >τόν κορμόνπροσθήσειν< είρηται »ό κύριος τοϋ δεΐξαι την χείρα αυτοϋr τή γάρ προσθήκη προγενομένοις πράγμασιν έτερα ομοιότροπα έπιγενήσεσθαι δήλοι, εφ' οϊς γάρ πάλαι διά Μωσέως ή χειρ τοϋ κυρίου έξήγαγελ Lrους υιούς'Ισραήλ έκ γής Αιγύπτου και διήγαγε την θάλασσαν την έρυθράν και είσήγαγεν »εις την γήν τής επαγγελίας« την ουσαν αλλοφύλων πρότερον.} Γνυνϊ διά τοϋ »έκ τής ρίζης Ίεσσαί« ή αυτή χειρ του κυρίου προσ&ήκην αγαθών ποιούμενη1 Lroüc αποστόλους τοϋ σωτήρος κάί τους κήρυκας τοϋ σωτηρίου ευαγγελίου 'Ιουδαίους οντάς και εξ 'Ιουδαίων όρμωμένους έπιδόξους και ζηλωτους έποίει καθ' δλης τής οικουμένης, ου μην άλλά έπ αυτής Αιγύπτου, ένθα παρήεσαν άκωλύτως μηδενός έμποδών αύτοις γιγνομένου. και κατήεσαν έπί καθαιρέσει τής Αιγυπτιακής ειδωλολατρίας, και οί μέν έπί Μωϋσέως έξηεσαν φεύγοντες τον Φαραώ και τους Αιγυπτίους, οι δέ Χρίστου μαθηται είσήεσαν είς Αϊγυπτον αυτόμολοι κήρυκες τοϋ σωτηρίου λόγου, και τοις μέν έπί Μωϋσέως διήρητο ή θάλασσα αισθητώς, τό τε ϋδωρ τοϋ Αιγυπτίου ποταμοϋ μετεβάλλετο εις αίμα' ή δέ των αγαθών προσθήκη έπί των δηλουμένων χρόναη> τή μέν θαλάσση

7 vgl. Is 19, 1 vgl. R o m 11, 5 8 vgl. Is 11, 1 15 vgl. Is 11, 1 21 vgl. Is 11, I I a 25 vgl. Hebr 11, 9

9 vgl. R o m 11, 5 26 vgl. Is 11, 1

22 τfj γάρ προσϋήκτ)] ή γάρ προσ&ηκη C 23 έφ' οϊς γάρ πάλαι] πάλαι μέν οΰν C διά Μωσέως] έπί Μωϋσέως C 24 εξήγαγε] είργάσατο F 26 νννί] + δέ και C τής < C αυτή] αντοΰ C2 27 ποιονμένη] ποιήσεται F 29 άλλά] + και C1 2 80 γινομένου C1 34 τε] δέ C

Jesajakommentar 64 (11, 15)

91

ερημίαν απειλεί τή Αιγύπτια, τω δέ ποταμώ αυτών παντελή εκλειψν, προς το διχα τινός κωλύματος τους τοϋ σωτηοίον ευαγγελίου κήρυκας έκπεριελθεϊν τάς Αιγυπτίων χώρας και άνατροπήν μεν της πολυθέου αυτών δεισιδαιμονίας έργάσασθαι, τοϋ δέ επί πάντυ^ν θεοϋ και τον Χρίστου αύτοϋ τοϋ » εκ ρίζης ΊεσσαΙ« προελ19οντος παραδοϋναι την γνώσιν, ϋεωοητέον δέ όπως ον τήν χώραν Αιγύπτου, αλλά τήν θάλασσαν αυτής λέγεται δ κύριος ερημώσειν τοϋ της ειδωλολατρίας πλήθους οντω δηλουμένου. ει τοίνυν τά πλήθη της κακίας τον βίου θαλάσση παραβάλλεται, δρα ει μή ευλόγως τήν των άθεων και ασεβών ανδρών γ/.ώσσαν των πάλαι τον θεόν άγνοούντων, ώς έδήλον λέγων δ Φαραώ· »ουκ οιδα τον κυριον και τον 'Ισραήλ ουκ έξαποστέλλω «. δ δη προϊών ό λόγος εσεσθαι ϋεσπίζει. οντω δέ άνατεθεμάτισται τής ΑΙγνπτίας θαλάσσης ή γλώσσα, ώς άποσιωπήσαι των παρ' αυτής πάλαι βοωμένων πονηρών δαιμόνων τά χρηστήρια και τά μαντεία· λελύσθαι δέ αυτών και τάς δι ανδρών γοήτων κακοτεχνίας, α δη πάντα δι έργων έπληροϋτο μετά τό κήρυγμα τό ευαγγελικόν τό κηρνχϋέν αντοίς Αίγυπτίοις. εξ εκείνων δέ και εις ημάς αυτούς των παρ' Αίγνπτίοις νενομισμένων θεών ή πάσα δύναμις άπέσβη και πάντων δέ των άθέων και δυσσεβών ανδρών των καθ' δλης τής οικουμένης Αίγυπτιαζόντων κατά τον δμοιον τής ειδωλολατρίας τρόπον ή ποτέ πλημμυρούσα και κυματουμένη θάλασσα την εσχατην πεπονθεν ερημίαν.j θάλασσαν δ ε ττ)ς Αιγύπτου λέγεται κύριος ερημώσειν, τοϋτ' εστι τής ειδωλολατρίας τό πλήθος, ου μόνον δέ τήν θάλασσαν ερημώσειν, άλλά και τήν χείρα αντον έπιβαλεΐν επί τον ποταμόν αυτής τής εξ αιώνος συνεστώσης τοις Αίγυπτίοις βασιλείας, οϋτως πως δηλούμενης βίαιου πνεύματος νοουμένου τοϋ πρώτον καθελόντος τήν βασιλείαν Αίγυτιχίοιν 'Ρωμαίων άρχοντος· λέλυτο γοϋν αντός ό ποταμός παταχθείς ή και ώσπερ εις κοιλάδας βαθείας ταπεινωθείς και εις φάραγγας μεταβληθείς επτά. Γαδειν< τους δι' αυτών ωφελημένους. 12, 1—2. Τούτο δέ ήν τό προφωνηϋέν υπό τον φάσκοντος προφητικού λόγον Και έρεΐς έν τή ήμέρα έκείνη Ενλογήσω σε, κύριε, διότι ώργίσ&ης μοι και άπέστρεψας τον ϋνμόν σον απ' έμοϋ και ήλέησάς με. ίδον δ &εός μου σωτήρ μον, πεποι&ώς έσομαι έπ' αντώΛ και σωϋήσομαι. και ου φοβη&ήσομαι, δτι ή δόξα μον και ή αϊνεσίς μον κύριος και έγένετό μοι εις σωτηρίαν. ταύτα διδάσκονται λέγειν οι τή Αίγνπτίων χώρα τον Χριστόν τον $εού καταγγέλλοντες ή και αντοί Αιγύπτιοι τον Χριστόν τον •&εον παραδεδεγμένοι• ώς γάρ μηκέτ' νφεστώτος έν αντοις >τού< προλεχ&έντος >ποταμού< μηδέ >τής< πάλαι κνματονμένης >ϋαλάσσηςμα·&ητενομένονς< έρεΐς, παραγγέλλων αντοΐς μη σιωπάν, έξαγγέλλειν δέ τοις πάσι και εις έξάκονστον β ο αν της σωτηρίον ευεργεσίας την χάριν,1 είτα πάλιν τοις αντοΐς προσφωνεί διδάσκειν και λέγειν υμνήσατε τό όνομα κυρίου, ότι υψηλά έποίησεν αναγγείλατε ταϋτα πάντα έν πάση τή γη. με&' απαντα έπιλέγει· άγαλλιάσ&ε και ευφραίνεστε, οι κατοικοϋντες Σιών, ότι ύψώϋ·η δ άγιος τοϋ' Ισραήλ έν μέσφ αυτής. Τήδη δέ δια πλειόνων Σιών άπεδόϋη δ ευαγγελικός λόγος, έφ' δν ή εκκλησία τοϋ &εον ώκοδόμηται. έπεί τοίννν δ άγιος 'Ισραήλ νψώϋη έν μέσφ της εκκλησίας αντον, είκότως άγαλλι&σ&έ φησι και ευφραίνεστε, οι κατοικοϋντες έν αύτη, ατε μέσον αυτόν έχοντες τον άγιον 'Ισραήλ κατά την έπαγγελίαν, ήν και αυτός πεποίητο φήσας- »όπου δύο ή τρεις συνηγμένοι είσιν έν τω ονόματι μου, έκεΐ ειμι έν μέσω α υ τ ώ ν « . 1 πλην άλλα πάλιν τό προφητικόν πνεύμα τώ ονόματι κέχρηται και τήν Σιών άγαλλιαν τε και εύφραίνεσ&αι τους έν αύτη παρακελεύεται τούτοις τοις ρήμασιν είς εν&νμίαν άγον τους έκ περιτομής δια τό νομίζειν ταϋτα περι αυτών λέγεσϋ·αι και ταύτη τή δόξη περιεπειν τήν βίβλον ώς äv τα κάλλιστα περι αυτών ϋ·εσπίζουσαν.

4^-6 Ιο 7, 3 7 f

8 P s 67, 27

18 vgl. Mt 28, 19

80ί Mt 18, 20

2 δέ > Cl 4 άκούων < C 1 7 άνωμβρωμένοι Mi. 13 προσφωνείC 14 γάρ < C 15 τοίς] pr ov C 2 3 * δεξαμένοις C 2 16 τό δν.] τω όνόματι C 2 3 17 τα ένδοξα] τήν δόξαν C 1 18 νπό σέ C έρείς] Ιερείς C 2 19 έξαγγέλλειν] -λλων C 2 3 26 Σιών] δα ων C εφ' ών C 27 Ισραήλ] pr τον C αντον < C 1 28 κατοικοϋντες 3 < C &τε] + δή C 29 αυτόν] αυτών C Ισραήλ] pr τοϋ C 1 χαί < C πεποίηται C SO ή] και C

94

Eusebius

ξ«' (65). 13, i . Σνντελέσας ό λόγος τήν περί τού >έκ ρίζης Ίεσααϊ< προελενσομένον προφητείαν Γκα£ πάντα ϋεσπίαας τά έπι τ/} παρουσία τον Χρίστου γενησόμενα ετέρας άρχεται υποθέσεως της κατά Βαβνλώνος, εϊ&' εξής δευτέραν τί'&ησι την >περι των Φνλιστιέων§εόν είναι τον δια των προφητών αύτοΐς λαλοννταδρασιν την κατά τής 'Ιουδαίας και κατά τής Ίερονσαλήμτούς γεννηθέντας< έξ αυτών αυτούς είναι φησι >τούς γίγαντας τούς ονομαστούς απ αίώνοςδεσμοϊς< παραδεδόσθαι μέχρι τοϋ >τής κρίσεως< καιροϋ. έπειδάν δέ το τον θεοϋ δικαιωτήριον έπιστή και ή καθολική κρίσις, έν ή κρίνει ό Χριστός του θεού πάν γένος άνθρώπων >καθίσας έπί θρόνου δόξης αύτοϋ C 81ί την αύτην] ταντην C2

Jesajakommentar 65 (13, 2—10)

97

Γ

τους δ' ανωτέρω γίγαντας όνομασ&έντας όπλομάχονς ένταν&α καλεί, μακράν οντάς πάλαι και ώσπερ έν Ψεμελίοις τον ου ρ αν ο ν άποκεκλεισμένους, ους δτε καιρός καλεί προστάττει ερχεσϋαι δ των δλοιν κριτής επί τω καταφ&ειραι πάσαν την των κακών οίκονμένην μετά τον άφορισμόν των δικαίων. νέπεί και έν τοις Εύαγγελίοις »ό ν Ιό ς τον άνθρώπου καημένος έπί θρόνου δόξης αύτοϋ« τους »εκ δεξιών« πρώτους έπί »την ήτοιμασμένην « αύτοίς »βασιλείαν προ καταβολής κόσμου« καλεί· ων παοαλψρΰέντων και είσαχϋέντων είς την έπαγγελίαν έπί τά λοιπά έ&νη τα έν τοις άοιστεροίς ενρεϋτ)σόμενα ή απειλή >τον πυρός< έξενήνεκται.} 13, 6—8. Ταύτα διδάξας 6 λόγος μέλλοντα εσεσ&αι έν τη ημέρα της κρίσεως τους μηδέπω είς αυτήν έφ&ακότας έτι δε έν τω βίω τούτω τυγχάνοντας έπί μετάνοιαν προκαλείται, ώς έτι καιρός έστιν έπιστρέφειν και έπί τοίς εαυτών κακοϊς άποκλάεσ&αι και όλολύζειν παραινών. διό φησιν ολολύξατε, τά γλυπτά' έγγύς γάρ ημέρα κυρίου, και συντριβή παρά του βεον ήξει * {ονπω γάρ φησιν έπέστη τά ήπειλημένα, μέλλει δε δσον οϋπω. διό προλαβόντες κλαυ&μώ και §ρήνω και όλολυγη έξιλάσασϋε τά εαυτών κακά · μέλλει γάρ ή προλεχ&είσα ήμερα της οργής του ϋεοϋ έφίστασ-&αι,λ έν ή πάσα χειρ έκλν&ήαεται, και πάσα •ψυχή άν&ρώπον δειλιάσει· και ταραχ&ήσονται οι πρέσβεις, και ώδινες αυτούς ίξουσιν ώς γυναικός τικτούσης· και σνμφοράσονσιν ετερος προς τον έτερον και έκστήσονται και τό πρόσωπον αυτών ώς Γ ψλόξ μεταβαλοϋσι. πρέσβεις δε ένταϋ&α καλεί τους προϊσταμένους των της ά&εότητος λόγων και τους πρεσβεύοντας υπέρ της είδωλολάτρου πλάνης, τους τε διδασκάλους των άϋέων και άσεβών δογμάτων, ους μετελενσεται τά κατηριϋμημένα πάντα.1 L ιό toν των διατρετιομένων και άπροσδοκήτων δεινών περιπεσόντων τό μεταβάλλειν τό χρώμα τοϋ προσώπου.} 13, 9—10. Οϊς έπιλέγει· ιδού γάρ ήμερα κυρίου έρχεται μήνιδος ι&νμοϋ και οργής &εΐναι τήν οίκουμένην δλην έρημον και τούς αμαρτωλούς άπολέσαι έξ αυτής, κατ έκείνο δε καιρού φησιν οίάστέρες τοϋούρανοϋ και ό Ώριων και πάς ό κόσμος τον ονρανοϋ τό φώς ού δώσουσι, και Γ ακοτισΰήσονται τοϋ ήλιου άνατέλλοντος· κατά γάρ τον τής συντελείας καιρόν οϋ·&' ό ήλιος οϋϋ·' ή σελήνη ονϋ·' οι αστέρες τοις κολάσει και τιμωρία παραδο&ησομένοις άσεβέσι τό εαυτών φώς δώσουσι, μεταβαλόντες δε και οι φωστήρες από τής εαυτών υπηρεσίας έπί έτέραν ήξουσι κρείττονα λήξιν, ώσπερ τινός παλιγγενεσίας τευξόμενοι και μηκέτι μεν τή τών σωμάτων δουλεύοντες ματαιότητι, >έλευ$ερούμενοι< δε »από τής δουλείας τής φ&ορας « κατά τον άποστολικόν λόγον.1

5 vgl. Mt 25, 31

6f Mt 25, 34

8 vgl. Mt 25, 41

35 vgl. R o m 8, 21

δ Εύαγγελίοις Mi.] άγγέλοις C 6 τοϊς . . . πρώτοις C 1 8 ευρησόμενα C 2 2 1 6 έξιλάσ&ε F 22 ϋεότητος C 24 άπροσδοκήτω δεινφ C 31 κολ. και τιμωρίφ] κολ. τιμωρίας C 1 82 δο&ησόμενοι C 2 δώσουσι] pr ού C μεταβάλλοντες C 1 2 2 1 και < C 33 έαντών] αυτών C 7 Eusebius Werke IX

Eusebius

98

13, IIa. "Iv νπερονρανίου και ύπερκοσμίον τινός αναπαύσεως δόξης τε της άνωτάτω τνχωσιν, νποχωρησάντων δε των φωστήρων σκότω παραδοθέντες οι ασεβείς πείσονται τά προφητενόμενα, οίς επιλέγεται· και έντελονμαι τή οικουμένη δλη κακά και τοις άσεβέοι τάς άμαρτίας αυτών. ταντα μεν σδν πάντα καθολικώς περι της επί συντελεία τον κόσμου κατά των άσεβων γενησομένης κρίσεως εΐρηται, διό εν δλοις τούτοις της οικουμένης μέμνηται ό λόγος, ου μην της Βαβυλώνος, ώστ είναι ακριβή την ήμετέραν έπιτήρησιν, καθ' •ήν διείλομεν την διάνοιαν της προφητείας εις τε γενικόν λόγον τον 7ΐερΙ της καθολικής κρίσεως και εις είδικόν τον περι της Βαβυλώνος. διό τά προλεχθέντα της οικουμένης μνήμην έποιεϊτο διαφόρως εν τω ποτέ μεν λέγειν »κύριος και οι όπλομάχοι αύτοϋ καταφθε'ιραι πάσαν την οίκουμένην«, ποτέ δέ" »'ιδον γάρ •ημέρα κυρίου (έρχεται) ανίατος θυμον και οργής θειναι την οίκουμένην Ιρημον«, και αύθις· και έντ ελονμαι τή οικουμένη δλη κακά, έν οΐς ουδέ άπαξ της Βαβυλώνος έμνημόνευσε ή προφητεία, καθολικήν δε ποιείται διδασκαλίαν περι >τής τον θεον δικαιοκρισίας 'Ιακώβ1 ουκ οντάς μεν εξ αντών, δια δέ τό προσηλντενσαι οικειονμένονς αύτοϊς ώς μηδέν διαφέρειν των εγγενών και αλλοφύλων. 14, 2. 'Εν δέ τω έπανιέναι αυτούς άπό της Βαβυλωνίας επί την Ίουδαίαν γήν λήψεσ§αι αυτούς φησιν εΰνη και είσάξειν εις τον τόπον αυτών. Γκαι ταντα δέ τέλους έτύγχανεν κατά την ίστοριαν, ήν περιέχει ή τον "Εσδρα γραφή διδάσκονσα, ώς βασιλεύς Κϋρος δια προγράμματος τοίς έ&έλονσι των Ίονδαίοϊ» έξονσίαν έδωκεν έπανιέναι εις την γήν έαντών και τον ναόν έγείρειν τον εν Ίεροσολύμοις.λ οίς επιλέγει ή γραφή- »και άνέστησαν άρχοντες τών πατριών 'Ιούδα και Βενιαμίν και πάντες οι κυκλόϋεν αυτών ϊσχνσαν εν χερσιν αντών έν σκεύεσιν αργύρου, έν χρνσίω και αποσκευή και έν κτήνεσι και έν ξενίοις«. τούτων μεν οϋν ήγεϊτο Ζοροβάβελ δ τον Σαλαϋιήλ και Ίησοϋς ό τον Ίωσεδέκ συνόντων αύτοϊς προφητών Άγγαίου και Ζαχαρίου. μετά δέ Κνρον Ξέρξης Περσών βασιλεύς "Εσδραν αποπέμπει >τόν γραμματέα τον νόμον< συν έπιστολαϊς, αϊ προαέταττον απασι τοις αρχονσι τών έϋνών τοις μεταξύ τής Περσών και της Ιουδαίας χώρας συμπράξαι τω "Εσδρα. δευτέρα γίνεται άνοδος αντη τών αμα τω "Εσδρα συνελ'dόντων, και με(τά) ταντα πάλιν Νεεμίου ανιόντος γράμμαζα έπιτίϋησιν δ τών Περσών βασιλεύς »προς τους έπάρχους τους πέραν τοϋ ποταμού« και αυτός δέ >δ βασιλεύς συναπέστειλεν αύτω αρχηγούς δυνάμεωςόδηγους< αμα και φύλακας. ταντα τοίννν προλαβοϋσα σημαίνει ή προφητεία έν τω λέγειν και λήψονται \τεία φερομένας περιεργάζεσαι, λέγω δέ την Ναβαν η την Έσεβών ή την Έλεάλην fj την Ίασσά ή την Δηβών ή την Λονή·& ή την όδόν την 'Αράβων, έν ή το ϋδωρ τό Νενηρείμ fj την 'Αγαλλείμ fj τό φρέαρ τό έν Έλήμ fj τό ϋδωρ τό Δηβύ)ν fj την Άριήλ καί την Άδαμά fj τον καλονμενον τόπον Άρνών. τούτων γάρ εισέτι καί νυν γνωριζομένων των τόπων καί των κωμών άμφί την χώραν της νϋν καλούμενης ' Αρεοπόλεως περιττόν τά περί αυτών απειλούμενα περιεργάζεσ&αι άπαξ προς λέξιν πεπληρωμένα κατά τους χρόνους της κατ' αυτών πολιορκίας. οΐμαι δέ καί την τροπικήν έπι τούτων ΰεωρίαν βεβιασμένην ύπάρχειν, ώς δ* έπι των Βαβυλωνίων >Μήδους< έπαναστήσεσ&αι τη Βαβυλώνι προεφήτευεν ό λόγος, οϋτω καί νϋν τοις Μωαβίταις τους "Αραβας έπάξειν δ θεός φησι λέγων έπάξω γάρ έπι την φάραγγα "Αραβας, καί πάλιν τό δέ ϋδωρ τό Δηβών πλησ&ήσεται αίματος· έπάξω γάρ επί Δηβών "Αραβας, καί την Άριήλ δέ μεγίστην κώμην φασίν εισέτι νϋν όράσ&αι έπι τη των Άρεοπολιτών χώρα, ώσπερ καί την Σιώρ καί την Έσεβώρ καί τάς λοιπάς, εΐ μήπου τις τω μακρώ χρόνω παντελώς αφανής γέγονε. τί ούν δη ταϋτα πολυπραγμονεϊν τό τοσούτον από της προφητείας ώφελεϊσϋαι δέον ώς της ειδωλολατρίας αυτών άπώλειαν καί έρημίαν προαναφωνούσης καί τοΰ &εοϋ τοϋ έπι πάντων την γνώσιν αύτοις ·&εσπιζούσης ώς καί έκκλησίας συστήναι παρ' αύτοϊς άπελασΰ·έντων τών πάλαι παρ' αύτοϊς νενομισμένων ·&εών οϋ τι αν γένοιτο παραδοξότερον. ταϋτα θεσπίζει διά τούτων ό λόγος· άπολεΐται γάρ καί Δηβών οϋ ό βωμός υμών, καί πάλιν δτι ήρβη ή συμμαχία σου, καί ό άρχων άπώλετο ό καταπατών έπι της γης· Γσημαίνει γάρ διά τούτων τον έφεδρενοντα τώ έϋνει δαίμονα πονηρόν ή τον άρχοντα τοϋ έ&νους, οίος ήν ό άρχων βασιλείας Περσών καί ό άρχων βασιλείας rΕλλήνων καί ό τών Βαβυλωνίων άρχων, τοϋτον ούν τον έγκαΰήμενον επί της Μωαβιτών πόλεως δαίμονα, δι' ου ένόμιζον βοη&είας τυγχάνειν έν τάίς προς τους πολεμίους συμβολαϊς άπολεϊσ&αί φησιν, έπείπερ τάς ψυχάς αυτών κατεπάτει κάτω νεύειν

20 vgl. I s 13, 17a 34 γάρ] δέ C 36 εΛ>ους] + ώς μετά ταϋτα εϊρηται C βασιλείας 1 0 — βασιλείας 2 °] βασιλεύς C 36 τοϋτον] τοιούτον C 38 άπολέσ&αι C 2

Jesajakommentar 70 (15, 1—16, 5)

109

αύτάς ποιών εις γήν, ώς μηδέ άνακύπτειν μηδέ ανω βλέπει ν δννασ&αι. διό φησιν δτι ήρθη ή συμμαχία σον, και ό άρχων άπώλετο ό καταπατών από της γης·1 16, 5. Μετά δέ την άπώλειαν τούτον επιλέγει έξης· και διορθωθήσεται μετ' ελέους θρόνος, και καθιειται επ αύτοϋ μετά αληθείας εν σκηvfj Δαυίδ κρίνων και έκζητών κρίμα και σπεύδων δικαιοσύνην. Γ όράς τό θαύμα τοϋ λόγου έν τω ονμπεράσματι της προφητείας περιεχόμενον κατά τό αυτό γάρ θεσπίσας άφανισμόν της παρά τοις δηλονμένοις ειδωλολατρίας, αγαθών αντοίς ευαγγελίζεται έλπίδας, σκηνήν Δαυίδ φησας καΐ θρόνον θεοϋ παρ' αντοϊς σνστησεσϋαι και ταϋτ έσεσθαι ούκέτι έξ ανθρωπινής τινός σπουδής, άλλ' έξ ελέους θεοϋ και φιλανθρωπίας, διό λέλεκται κατά τον 'Ακύλα ν και έτοιμασθήσετ αι έν ελέω θρόνος, κατά δέ τον Σύμμαχου* και έτοιμασθήσετ αι έν έλέει θρόνος, κατά δέ τον θεοδοτίωνα* και έτοιμασθήσεται μετ' ελέους θρόνος, τίνι δ' έτοιμασθήσεται ή πάντως που τω Χριστώ τω »εκ σπέρματος Δαυίδ« γεννηθησομένφ; έσεσθαι τοίννν παρά τοις Μωαβίταις θρόνον Χρίστου φησιν, έν ω καθιεΐται μετά αληθείας έν σκηνή Δαυίδ, οντω δέ καλείν είωθε τό προψητικόν πνεύμα την έκκλησίαν τον Χρίστου, έπεί και τον Χριστόν αυτόν Δαυίδ όνομάζειν εθοςδια τό »έκ σπέρματος Δαυίδ κατά σάρκα« γεγεννήσθαι αυτόν, διό σκηνήν μέν Δαυίδ την έκκλησίαν αποκαλεί, θρόνον δέ τον επί ταύτης τον της εκκλησίας πρόεδρον, δς τό σωματικόν επέχει θρόνον τοποτηρών ώσπερ τω Χριστώ.1 δτι δέ ταϋτα περί τής εκκλησίας της έξ εθνών εϊρηται, παραστήσει ή των Πράξεων των 'Αποστόλων γραφή, ενθα 'Ιάκωβος ό πρώτος 'Ιεροσολύμων έπισκοπεύσας άναγέγραπται είρηκώς· »άνδρες αδελφοί, ακούσατε μου. Συμεών έξηγήσατο καθώς πρώτον ό θεός έπεσκέψατο λαβείν έξ εθνών λαόν τω ονόματι αύτοϋ. και τούτω σνμφωνοϋσιν οι λόγοι τών προφητών, καθώς γέγραπται· μετά ταύτα αναστρέψω και οικοδομήσω την σκηνήν Δαυίδ την πεπτωκυϊαν, και τά κατεστρεμμένα αυτής ανοικοδομήσω και ανορθώσω αυτήν, δπως αν έκζητήσωσιν οι κατάλοιποι τών ανθρώπων τον κύριον, και πάντα τά έθνη έφ' ους έπικέκληται τό δνομά μου, λέγει κύριος, ό ποιών ταϋτα γνωστά άπ αιώνος«, σαφώς δή διά τούτων τής τών εθνών κλήσεως μνημονεύσας τήν περί τής σκηνής

15 vgl. Rom 1, 3

181 vgl. Rom 1, 3

24—30 Act 15, 14-18

1 αντάς ποιών ~ C l 2 ή < C2 3 από] επί C 1 2 8f τής παρά τοις δηλ. ειδ. 2 άγα&ών αύτοϊς < C 9 φήαας < C 10 συστήσασ&αι C 1 2 101 τινός σπουδής— C3 2 11 ελεου C 131 ϋρόνος 1 ° ^ &ρόνος 2° C 15 γεγεννημένω C 1 17 Δαυίδ] + γεννη&ηοομένφ C 1 ; + γεννη&ησόμενος Mi. 18 Χριστού] &εοϋ C 20 επί ταύτης] επ' αύτής C3 21 τόπον τηρών C lc Mi.; τό ποτήριον C2

Eusebius

110

Δανϊδ παρέθηκε προφητείαν. ταϋτ' ουν έσεσθαί φηιϊιν ου διά τύπων και συμβόλων, αλλά μετά αληθείας· σκηνής γάρ Δαυίδ παρά τοις δεισιδαιμονεστάτοις Μωαβίταις σνστησομένης και θρόνου Ιδρυθέντος έν αυτή ό ταύτης προεστώς καθιείται κρίνων και έκζητών κρίμα και σπεύδων δικαιοσύνην, ό κατά δέ τον Σύμμαχον· και καθίσει έπ' αυτού έπ' άληθείας εν τή σκηνή Δ ανίδ κρίνων και έκζητών κρίσεις και ταχύς ε'ις δικαιοσύνην. τίς δ' ουκ αν έκπλαγείη τον λόγου τό αποτέλεσμα όφθαλμοϊς παραλαμβάνων έκκλησίας θεού συνεστώσας και τον έν ταύταις Χριστού θρόνον κατ αυτήν την Άρεόπολιν και τάς άμφι ταύτην χώρας, κατά τε τάς λοιπάς της 'Αραβίας πόλεις, των ίο πάλ&ι παρ αύτοις τά πάνδεινα ένεργούντων δαιμόνων μηκέτι μη δε μέχρις ονόματος μνημονευομένων. οα' (71). 16, 6—14. Λενκοτέραν τούτων έρμηνείαν ό Σύμμαχος έποιήσατο τούτον έκδούς τον τρόπον ήκούσαμεν την ύπερηφανίαν Μωάβ, υπερήφανος σφόδρα, κατά τό επαρμα και κατά την νπερηφανίαν αντοϋ. 15 και ή οργή αυτού, ούχ οϋτως οι βραχίονες αύτοϋ. διά τούτο ολολύξει Μωάβ, και περί τής Μωάβ πάς τις ολολύξει· τοις ενφραινομένοις έν τω τείχει τω όστρακίνω ευρέθησαν πληγαί. δτι κλήματα Έσεβών ήρημώθη, άμπελος Σαβαμά' κύριοι έθνών έξέκοψαν τάς παραφυάδας αυτής· εως Ίαζήρ ήψατο, έπλανήθησαν 20 είς τήν έρημον οι άπόστολοι αυτής άφήκαν διαβαίνειν την θάλασσαν. διά τούτο κλαύσομαι κλαυθμώ τήν Ίαζήρ άμπελον Σαβαμά' μεθύσω σε δάκρυσί μου Έσεβών και Έλεάλη, δτι έπι τήν όπώραν σου και έπι τον θερισμόν σου πατητός επεσε. και περιηρέθη ευφροσύνη και χαρά έκ τοϋ Καρμήλου σου, και έν τοις 25 άμπελώσιν ουκ άγαλλιάσονται ουδέ πίωσιν οΐνον, εις τά ύπολήνια ου πατήσει ό πατών, κίνημα πατούντων έπαυσα, διά τούτο ή κοιλία μου τω Μωάβ ώς ψαλτήριον ηχήσει, και τά έντός μου τω τείχει τω όστρακίνω. και έσται δταν όφθή, δτι έκοπώθη Μωάβ εις τά ύψηλά και είσελεύσεται εις τό άγιασμα αυτού προσεύ30 ξασθαι, και ον δυνήσεται. οντος δ λόγος, δν έλάλησε κύριος περί Μωάβ. και νϋν έλάλησεν Έν τρισιν ετεσιν ώς έπΙ μισθωτού και άτιμασθήσεται ή δόξα Μωάβ συν παντί τω πλήθει τω πολλω, και περισσευθήσεται ολίγος βραχύς και ου πολύς. 16, 6. "Οτι μεγάλη τις ήν ή των Μωαβιτών δύναμις έν τοις χρόνοις, καθ' 35 οϋς ταύτα προεφητεύετο, δεδήλωται ήμιν ήδη πρότερον έκ τής παραθέσεως των τοϋ προφήτου Ιερεμίου φωνών και ώς άντεπολιτεύετο τή 'Ιερουσαλήμ και ώς έξηυτέλιζον οι Μωαβιται τον 'Ισραήλ γελώντες αυτόν ώς ούδενός άξιον λόγου και ώς μέγα έφρόνουν έπι τω εαυτών είδώλω. και ή παρούσα δέ προφητεία τούτο παρίστησι διά τοϋ λέγειν Ήκούσαμεν τήν ύβριν Μωάβ, υβριστής 40 σφόδρα, τήν ύπερηφανίαν έξήρα, και κατά τον Σύμμαχον· ήκούσαμεν τήν ύπερηφανίαν Μωάβ, υπερήφανος σφόδρα, κατά τό επαρμα 36 vgl. Ier 31 (48) 1 6 ολολύξει 2 ° Z i . ] ολολύζει F

3 3 ολίγος Z i . ] ό λόγος F

Jesajakommentar 70-71 (16, δ—16, 14)

Iii

αντοϋ και κατά τήν νπερηφανίαν αυτόν, και ή οργή αντοϋ, άλλ' ονχ όντως φησι και οϊ βραχίονες αντοϋ- Γοΰ γάρ δμοιαι αϊ πράξεις τοις της νπερηφανίας λόγοις, ή κατά τονς Έβδομήκουτα· ονχ όντως ή μαντεία σον, ονχ όντως, επειδή γάρ μέγα εφρόνονν έπί τω έαντών ·&εώ και ταΐς τούτον μαντείαις, ονχ οϋ τ ως φησίν ε στ at, όποια μαντεύεται δ παρ' αντοϊς δαίμων, ουδ' δμοια δια χρησμών τοις εξαπατωμένοις και ϋεόν είναι αν τον νομίζονσιν επαγγέλλεται· ό γονν επιών χρόνος τούτων αυτών τό ψεϋδος ελέγξει.1 διό προς τω τέλει της προφητείας επιλέγει· »και εσται εις τό έντραπήναί σε, δτι ε κοπίασε Μωάβ έπί τοις βωμοϊς και είσελεύσεται ε'ις τά χειροποίητα αντής ωστε προσεύξασϋαι, και ον μή δύνηται έξελχσϋαι αντόν «. 16, 7—8. Τά δέ διά μέσον λελεγμένα μεταβολήν έσεσϋαι της πά).αι τρνφής των Μωαβιτών σημαίνει, διό θεσπίζει πενϋήσειν καΐ όλολύξειν τονς ενφραινομένονς έπ' αυτή λέγων ό λο λύ ξ ε ι Μοίάβ, εν γάρ τή Μωαβίτιδι πάντες όλολύξουσι, και πάλιν και τά πεδία Έσεβών πεν&ήσει. ίστέον δ' ώς μέχρι τούτων Ώριγένει προήλϋεν δ έννεακαιδέκατος των εις τον προφήτην έξηγητικών τόμος, οϊς έξης έπιφέρεται• άμπελος Σαβαμά' καταπίνοντες τά ε&νη καταπατήσατε τάς αμπέλους αντής ίως Ίαζήρ και τά έξης. Γδι' ων και αυτών τήν εις χέρσον και παντελή έρημίαν της χώρας αντών μεταβολήν ήνίττετο, εφ' οίς και άποκλαύσασ&αι αυτούς προΰλεγεν 16, 9—10. ΕΙ&' ωσπερ νπεραλγών ό προφήτης και άνιώμένος έπί τή απώλεια των ψυχών των παρ' αντοϊς πεπλανημένων άπο&ρηνεϊ, πρώτοις μεν αύτοίς όλολύζειν παρακελενσάμενος και έπί μετάνοιαν αυτούς προκαλεσάμενος διά τό έαντονς άποκλάεσΰαι. έπει δέ μή τοϋτο έπραττον εκείνοι^ αυτός τον νπέρ αυτών αναλαμβάνει >κλανϋμόν< φάσκων διά τοϋτο κλανΰμω κλαύσομαι και μεθύσω δέ σε δάκρνσί μον. τό δέ αίτιον τον κλανϋμοϋ διδάσκει λέγων δτι έπί τήν δπώραν σον και έπι τον ΰερισμόν σον πατητός επεσεν«. Γσημαίνει δέ διά της όπώρας και τον Φερισμοϋ καΐ διά της πολλάκις όνομασ&είσης αμπέλου τό ενϋαλές και άκμαΐον και τό τρνφερόν και ώραϊον της των δηλουμένων ζωής, έν ή ωσπερ με&ύοντες διήγον ένενφραινόμενοι και έντρνφώντες έπί ταϊς ά&έοις αντών δνσσεβείαις.1 16, 11—12. Διό άπεκλαίετο αντών τήν άπώλειαν φάσκων· διά τοϋτο ή κοιλία μου έπι Μωάβ ώς κιθάρα ηχήσει, και τά εντός μου ώς τείχος άνεκαίνισας. και εσται εις τό έντραπήναί σε. Γτά γάρ έμά δάκρυά φησι κάί 6 έμός κλαν&μός δι ουδέν έτερον γίνεται ή εις τό έντραπήναί σε. 1 είτα θεσπίζει αντοϊς τον άφανισμόν των νενομισμένων αύτοϊς ϋεών λέγων δτι έκοπίασε Μωάβ έπί τοις βωμοίς και είσελεύσεται εις τά χειροποίητα αντής, ή κατά τονς λοιπούς έρμηνευτάς- εις τό άγιασμα αντοϋ, ωστε προσεύξασϋαι, και ού μή δύνηται έξελέσ&αι αύτόν. 16, 13-14. Και τοντο τέλος τοϋ λόγον τ οϋ κλητόν άπόστολον< 20 κάί τον >Ίάκωβον< γεγονέναι >τόν άδελφόν τοϋ κυρίουρίζαν άγίαν< και >άπαρχήν< και 25 >καλλιέλαιον< αυτούς καλείν-j ούτοι δή ονν οι βραχείς ρώγες της έλαίας μόνοι διεσώθησαν ευρεθέντες έν αύτοΐς. και ό αποδοθείς στάχυς σπάνιος τις καί αυτός, διό φησιν δ προφητικός λόγος· και έαται δν τρόπον εάν τις συναγάγη στάχυν έν φάραγγι στερεά ή ώς $ώγες έλαίας δύο ή τρεις έπ' άκρου μετεώρου. so 17, 7—8. Μετά δέ τήν τών άποστόλων μνήμην σφόδρα ακολούθως τών πάλαι πολυθέων εθνών τήν εις τον τών δλων θεόν έπιστροφήν θεσπίζει, διό έξης εϊρηται · τάδε λέγει κύριος δ θεός 'Ισραήλ T f j ημέρα έκείνη πεποιθώς έσται ό άνθρωπος έπι τον ποιήσαντα αυτόν, οι δέ οφθαλμοί αύτοϋ εις τον άγιον τοϋ 'Ισραήλ έμβλέψονται, και ούκέτι έσονται πεποιθότες έπι 35 τοις βωμοίς ουδέ έπι τοις εργοις τών χειρών αύτών, ä έποίησαν οί δάκτυλοι αύτών, και ουκ δφονται τά δένδρα ούδέ τά βδελύγματα αυτών, ούκέτι γάρ τοις άλσεσιν ούδέ τοις ύψηλοϊς τών δένδρων προσέξουσιν

If Is 1 , 9 12f vgl. Mt 17, 1 - 8 u. Mo 9, 2 14 vgl. Mo δ, 35-43 Rom 1, 1 20 vgl. Gal 1, 19 241 vgl. Rom 11, 16. 24

2 και ώς Γόμ. äv ώμοιώ&ημεν < F 9 που < C1 2 11 δέ < C2 2 2 1° 2° C 20 δς] 6 C 21CTΊεροσολ.] Ιεροσολύμων C ι

19 vgl.

17 τέσσαοε;

Jesajakommentar 72 (17, 5—Ii)

117

ώς τό πριν έποίονν, μόνον δέ τον άγιον τον 'Ισραήλ έπιγνώσονται ol ποτέ »άπηλλοτριωμένοι« της γνώσεως τον ϋεον »και ξένοι των διαθηκών της επαγγελίας« τη ημέρα εκείνη δηλαδή εν τω άποδοθέντι χρόνφ. 17, 9—11. Της δέ των εϋνών κλήσεως δια τούτων δηλωθείσης έξης έπιλέ-* γεται· τη ήμερα εκείνη, τοντ' εστίν εν τω αντω χρόνω, έσονται at πόλεις σον έγκαταλελειμμέναι δν τρόπον κατέλιπον οι Άμορραϊοι και οι Εναϊοι από προσώπου των viών 'Ισραήλ, και έσονται έρημοι, ότι έγκατέλιπες τον θεόν τον σωτήρά σον και κνρίον τον θεον σον ονκ έμνήσθης. σφόδρα δέ έκπληκτικώς καταλειφθησεσθαι αντών τάς πόλεις ου χ απλώς όντως έθέσπισεν, άλλα κατά τον τρόπον των Άμορραίων καιΕναίων *ώσπερ γάρ ψησιν εκείνων άπολωλότοιν, έτεροι παρελθόντες κατέσχον αντών τάς πόλεις και τάς χώρας, όντως και α'ι σαι πόλεις έτέρονς ίξονσιν οίκήτορας, νμών άποβληΰέντων καΐ εξωσϋέντοη·δ δή και εστίν όφθαλμοΐς παραλαβεϊν •αυτήν γονν την 'Ιερουσαλήμ "Ελληνες οίκονσι μηδενός τολμώντος έπιβαίνειν 'Ιουδαίου τω τόπω, και άλλας δέ πλείονς τον 'Ισραήλ πόλεις άλλογενεϊς κατ•έχονσι. πλεισται δέ δσαι υπό 'Ρωμαίων πολιορκηθεΐσαι έκ βάθρων ήρθησαν είς •εσχάτην έρημίαν περιτραπεΐσαι ακολούθως τω θεσπίσματι. ταντα δέ πείσεσθαι { αυτούς ψησιν, έττειδήπερ τον σωτήρα εαυτών κατέλιπον. ένθα δή και αντον Ίησον τον σωτήρος ήμών μέμνηται ή Εβραϊκή φωνή· σωτήρα γάρ δηλοϊ το >Ίησον< όνομα εις τήν 'Ελλάδα γλώτταν έρμηνενόμενον. καΐ τοντ' ήν τό αίτιον, όιό σνμβήσεσθαι αντοϊς τά τιρολεχθέντα πάντα εϊρηται, διότι κατέλιπον τον θεόν τον σωτήρα αντών καΐ κνρίον τον πάντοτε βοηθον αντών ονκ εμνήσθησαν.1 δπως δέ αντών ούτος πάντοτε γέγονε βοηθός, διδάσκει έν Εύαγγελίοις λέγων · »ποσάκις ήθέλησα έπισνναγαγεϊν τά τέκνα σον, δν τρόπον όρνις συνάγει τά νοσσία υπό τάς πτέρνγας, και ονκ ήθελήσατε «. και δι' έτέραν δέ αΐτίαν πείσεσθαι αντονς τά προλεχθέντα διδάσκει, διότι έφύτενσαν φντείαν απιστον και Γ σπέρμα απιστον, δ και αντό συνίσταται έκ τον μή πιστενσαι αντονς τω Χριστώ τον θεον αύτοϊς πρώτοις έπιλάμγαντι. έπάν ούν φησι τό σπέρμα τοντο τό απιστον και τήν φντείαν τήν απιστον σπείρης έν τη σαντον ψυχή, τότε πλανηθήση, εί δέ μεταβαλών επί τήν άνατείλασαν τω κόσμω πρωΐαν τοϋ φωτός τον εναγγελικοϋ, ίτερον σπέρμα κατάθοιο τή σαντον διανοία, περί ού λέλεκται έν ΕΟαγγελίοις· »έξήλθεν ό σπείρων τον σπεϊραι« και" »ώμοιώθη ή βασιλεία τών ούρανών άνθρώπω σπείραντι καλόν σπέρμα έν τώ ίδίω άγρω«. καΐ έπειδάν έν φωτΐ γένοιο τήςπρωϊνής ανατολής >τοϋ ήλίον της δικαιοσύνηςτοϊς

2 Eph 2, 12; 4, 18 2f Eph 2, 12 26fMt23,37 13,24 86 vgl. Mal 4, 2 86! vgl. Ιο 1, 13

11 φησιν < C2 20 τοντ' ήν τό] τούτο C σεαντοϋ C 82 κατά&οιο] -&οιω C2; -ϋοις Fc 2 ίέίω C 86 είς] ώς C έαντοϋ C

83Mtl3,3

29 τοϋ ϋεον < C 84 σπείροντι C

88f Mt

80 τό > C1 2 86 φωτί] pr τω

Eusebius

118

κατά &εόν γενησομένοις< δια της σωτηρίου διδασκαλίας.^ τοσαϋτα τώ περι της Δαμασκού λόγω συμπαρείληφεν ή προφητεία εις τον χρόνον άναπέμπονσα τον εΐρημένον περι της Δαμασκού την ϊκβασιν των περι τοϋ 'Ισραήλ λελεγμένων. ογ'(73). 17, 12—13. 'Περι της τών έ&νών έπι τον &εόν επιστροφής και της εις τον Χριστόν απιστίας τον 'Ιουδαίων εϋνους Φεσπίσας ό λόγος μεταβαίνει έπι τα πλήϋη των έϋνών των έν αύτη τ ε τη Δαμασκω και ταΐς ?.οιπαϊς χώραις έν απιστία απόμειναντων και την έκκλησίαν τοϋ ϋεον έλαννειν και πολιορκειν μελλόντων,1 σημαίνει τοίνυν ώς δίκην θαλάσσης κνμαινούσης κλονηΰήσονται οΰτοι και ταραχ&ήσονται ξενιζόμενοι έπι τω κηρνγματι τω εναγγελικώ κα&αιρετικώ δντι της είδωλολάτρον πλάνης, διό φησιν Ούαιπλή&ος έ&νών πολλών ώς νδωρ ηχήσει· ίώς γαρ θαλάσσης τά νώτα κνρτονμενα και εις νψος α'ιρόμενα έν τω χειμάζεσϋαι και ταράττεσΰαι υπό άνεμων, ήχον μέγιστον έμποιεΐ και φόβον τοις έμπλέουσιν, όντως και τά πλήϋτ] των έν αύτη τε τη Δαμασκω και τάϊς λοιπάΐς χώραις έν απιστία και ειδωλολατρία μεινάντων έ&νων υπό τών αοράτων πνευμάτων ενεργούμενα δίκην κυμάτων θαλάσσης ηχήσει κατά της εκκλησίας τον ϋ·εοϋ έπανιστάμενα.^ διό λέλεκται· ώς νδωρ ηχήσει και ώς νδωρ πολύ έ&νη πολλά, ώς ύδατος πολλον φερομένου. δρα δέ δπως διά πολλών παραδειγμάτων την τών είρημένων α&εον και δυσσεβή γνώμην έμφαίνει, πρώτως μεν ΰαλάσση κνμαινονση παραβάλλων αυτών τους ϋνμούς, έπειτα έξομοιών ϋδατι ήχοϋντι τάς κατά της έκκλησίας σκέψεις αυτών, και τρίτον ϋδατι πολλφ βία φερομένω, οϋτω το ρενστόν και απολλύμενον αυτών τον βίου αΐνιξάμενος. λέγων δέ ώς ύδατος πολλον βία φερομένου παρίστησιν, ώς άρα ύφ' ετέρων ενεργούμενοι και έλαυνόμενοι ταύτα κατά της έκκλησίας έπιχειροΰσι. πλην δμως τούτων τό τέλος υπογράφει λέγων έξης· και άποσκορακιεί αυτόν και πόρρω αυτόν διώξεται, {κατά δέ τον Άκύλαν και επιτιμήσει έν αν τω και φεύξεται μ ακρό&εν, κατά δέ τον Σύμμαχον και έμβριμήσεται αύτω και φεύξεται πόρρω, τίνι δέ αύτω έμβριμήσεται ή επιτιμήσει ή τω προλεχ&έντι πλή&ει τών απίστου έ·&νών ή και τω έν τούτοις ένεργοϋντι διαβάλω; τις δέ αύτοΐς επιτιμήσει άλλ' ή έκεΐνος, περι ούειρηται· )>Έπιτιμήσαι κύριος έν σοι, δ έκλεξάμενος την Ίερονσαλήμ«\Λ τοϋ δέ κυρίου έπιτιμήσαντος αύτω, τί έσται έπιλέγει· και πόρρω αύ τον διώξεται ώς χουν άχυρου λικμών των απέναντι άνέμον και ώς κονιορτον τροχοϋ καταιγις φέρουσα, ή κατά τον Σύμμαχον· και ώς τροχόν έμπροσϋεν καταιγίδας. 17, 14. EW εξής έπιλέγει· πρός έσπέραν ίσται πέν&ος, πριν ή πρωι και ούκ έσται· Γτοΐς γαρ δίκην θαλάσσης κυμαινούσης κατεπαρ&εΐσι της

30f Zach 3, 2 a

β των 2° < C1 11 κυρτούμενα] κυρμένα F 12 ταράσσεσ&αι C1 1 2 18 πλέουσιν3 3 C1 140 ή>] έπ C χαί ειδωλολατρία > C 16 πνευμάτων] έ&νων C ; έχ&ρών C 23 26 και 1 < C1 1μακρό&εν] μακράν C1 27 τίνϊ\ τίνα C 28 επιτιμήσει] -σεται F° πλή&ει] ε&νει C έΰνών] λαών C 29 rj 1 0 < C έν τούτοις] τούτους C1 2; έν < Ο3

Jesajakommentar 72—73 (17, 9—18, 2)

119

εκκλησίας προς τή δύσει τον βίου και προς αύτώ τω τέλει πέν&ος εσται, δτε ονκέτι νπάρξουσι κατά τον μέλλοντα αΙώνα νέον φωτός ανατολής και πρωίας το τηνικαϋτα τοις δικαίοις εηιλάμψαντος.λ τούτο φησι· και αΰτη ή μερίς και ολόκληρος των προνομευαάντων υμάς. *τίνας δέ υμάς ή δηλονότι τους πρόσφυγας της εκκλησίας τον ϋεον;1 18, 1—2. Έν ταϊς Πράξεσι των Άττοστόλωυ έπιδημήσαντός ποτε Παύλου εν 'Ρώμη και διαλεχϋέντος τοϊς αρχονσι των Ιουδαίων περί της εις τον Χριστόν πίστεως άνεγράφησαν είρηκότες αν τω- »ημείς ουδέ γράμματα περί σον έδεξάμε&α από της 'Ιουδαίας, ούτε παραγενόμενός τις των αδελφών άπήγγειλεν ή έλάλησεν περί σοϋ πονηρόν. άξιούμεν δέ παρά σον άκοϋσαι α φρονείς· περί μεν γάρ της αίρέσεως ταύτης γνωστόν ήμϊν έστιν δτι πανταχού άντιλέγεται«. τούτο δέ είρηκότες ένέφηναν, δτι πριν έπιδημησαι τον Παϋλον τη 'Ρώμη παρηγγελμένοι ήσαν μή παραδέξασ&αι τό περί τοϋ Χριστοϋ κήρυγμα και δτι μη μόνοι αυτοί είληφασι την παραγγελίαν αυτού, άλ?.ά και οι πανταχού γης 'Ιουδαίοι, διό έλεγον »περί γάρ της αίρέσεως ταύτης γνωστόν ήμϊν έστιν δτι πανταχού άντιλέγεται«. ^πό&εν δέ τοϊς > πανταχοϋ< Ίονδαίοις τό σνμφώνως τους πάντας ώσπερ εξ ενός συνθήματος >άντιλέγειν< τω περί Χριστού λόγω, ενρομεν έν τοις των παλαιών συγγράμμασιν, ώς οι την 'Ιερουσαλήμ οικούντες τοϋ των 'Ιουδαίων έ&νονς Ιερείς και γραμματείς και πρεσβύτεροι γράμματα διαχαράξαντες εις πάντα διεπέμψαντο τά έ&νη τοις απανταχού Ίουδαίοις διαβάλλοντες την Χριστού διδασκαλίαν ώς αϊρεσιν ξένη ν και άλλοτρίαν &εοϋ, π αρήγγελόν τε δι επιστολών μή παραδέχεσΰαι αντήν. τούτο δή ουν αυτό σημαίνειν έοικεν ή μετά χείρας προφτμεία έν τω λέγειν Οναί γης πλοίων πτέρυγες έπέκεινα ποταμών Αιθιοπίας, δ άποστέλλων έν &αλάσση δμηρα. άν&' οϋ ό Σύμμαχος άποστόλονς είπε φήσας· δ άποστέλλων αποστόλους έν ΰαλάσση, ο δέ "Ακύλας πρεσβεντάς έξέδωκεν ειπών ό άποστέλλων έν ·&αλάσση πρεσβεντάς. δρας δπως δ λόγος τους προλεχ&έντας 'Ιουδαίων άρχοντας ταλανίζει και την γήν αυτών, ής ή κακία και μέχρις Αί&ιόπων έφ&ασε. διό κατά τον Σύμμαχον εϊρηται· ου αϊ γη, ή ς δ ήχος πτερωτός, ή πέρα&εν ποταμών Αιθιοπίας, δι ών σημαίνει ώς και πέραν της Αίΰιόπων χώρας και των εσχατιών της γης δ της πονηρίας ήχος των τήν 'Ιουδαίων γήν οικούντων διό τίνων ώσπερ ιπταμένων πλοίων προήλ&εν, οϊ τε απόστολοι αυτών έπιστολάς βνβλίνας έπικομιζόμενοι υπεράνω τε τών υδάτων ναυτιλλόμενοι και τήν θάλασσαν έμπλέοντες απανταχού γης διέτρεχον τον περί τοϋ σωτήρος ήμών ένδιαβάλλοντες λόγον. αποστόλους δέ εισέτι νύν έ&ος εστίν "Ιουδαίους όνομάζειν τους έγκύκλια γράμματα παρά τών αρχόντων αυτών έπικομιζομένους.ι ταύτα μεν ούν περί τούτων ήνίξατο, έξης δέ άντί τοϋ' πορευσονται

8 - 1 1 Act 28, 21 f

141 Act 28, 22b

2 ύπάρχονσι C 4 δέ υμάς < C3 16 φωτίζων· »xai ευφραν&ήσονται ένώπιόν σον ώς ol ευφραινόμενοι έν άμήτφ« και 6 αωτήρ όμοίως, δι ών έλεγεν »έπάρατε τούς όφ&αλμονς υμών και ϊδετε τάς χώρας, δτι λευκαί ε'ισι προς θερισμόν ήδη«,

1 vgl. Is 17, 1 2 - 1 3 a Ιο 1 , 9 311 I s 9, 3 b

4 vgl. I Clem 7, 7 821 Io 4, 35

16 Ps 86, 3

161 Ps 45, 5 a

26 vgl.

1 κΰματϊ] κύμασι C νδασι] κύμασι C 2 παρέβαλλεν C1 3 81 οντοι/οί ποταμοί ~ C 6 ημετέρου C 6 προξ. τήν αμπελοντά κλήματα< ώνόμασε· βάτρνας δέ των κλημάτων άκόλουθόν εστίν νοεϊν τους υπό τοις άποστόλοις μαθητευομένους, ών τά ώσπερ νεκριμαϊα βοτρύδια τά άχρηστα και ζωτικής δυνάμεως έστερημένα κατά τον καιρόν τής κρίσεως άποβληθήσεσθαι διδάσκει και τά κλήματα δέ ωσαύτως τά μηδένα βότρνν φέροντα, οίος ήν ό προδότης 'Ιούδας ομοίως τοις άχρήστοις βότρνσιν άποκοπήσεσθαι.j άντι δέ τον· και άφελεϊτά βοτρύδια τά μικρά και τά εξής, ό Σύμμαχος· και άποκοπήσεταί φησι τά εντελή αύτής, ό δέ "Ακύλας* και έκκόψει τά έκβράσματα αντής, έν τοις δρεπάνοις και καταλείψει τοις πετηνοϊς τον ονρανον και τοις θηρίο ις τής γής, και συναχθήσεται έπ' αντον ς τά πετηνά τον ούρανοΰ και πάντα τά θηρία τής γής έπ' αντά ήξει, Γαί άντικείμεναι και κολαστικαι δηλαδή δυνάμεις.1

l f Mt 9, 37f

25 vgl. Ιο 15, 1

vgl. Ιο 15, 5

4 δέ < C2 χωρηΰήναι C l ; χωρισ&ήναι C2 3 διελ&οΰσα C 6 έκλάμπη] έκλίπη C 16 των βοτρύων < C1 17 άχρηστα] αχάριστα C2 18 έπι την σνντέλειαν τον αΙώνος< και τό τρισμακάριον τέλος των της θεοσεβείας αθλητών. 19, 1. νΠροσήκει δε τον νουν έπιστήσαι, δπχς εΐςηται- δρασις ΑΙγύπτον. ου γαρ ώς επί της Βαβνλώνος έλέγετο · »δρασις κατά Βαβνλώνος«, ουδ' ώς επί της 'Ιουδαίας καΐ Ιερουσαλήμ' »δρασις, ην εϊδεν 'Ησαΐας νίός Άμώς, ήν είδε κατά της 'Ιουδαίας και κατά 'Ιερουσαλήμ «, ονδ' ώς >έπί της Δαμασκοϋ< και >τής Μωαβίτιδοςέξ άγιου πνεύματος< και τής άγιας παρθένου κατεσκευασμένου. ει μεν γάρ μή προσέκειτο τό· έπϊνεφέλης κούφηςκαθήμενον αυτόν άφίξεσθαι, κ&ν έδύνατό τις λέγειν, δτι άσωμάτω και θεϊκή δυνάμει πανταχού παρών ό θεός λόγος, ατε δη >πάντα πληρών< · »έν τω κόσμω γάρ ήν, και ό κόσμος δι αύτοϋ εγένετο«. και τή Αίγνπτω την αύτον παρείχε παρουσίαν διά τοϋ την έπισκοπήν αύτον και την πρόνοιαν κάί μέχρις αυτών εκτείνειν, LdAA' ου μάλλον εϊποι τις αυτόν έν Αίγύπτω έν έτέρω μέρει τοϋ παντός κατά τοϋτον ύπάρχειν τον τρόπον.i Γνϋν δ' άφωριαμένως εις Αιγυπτον αυτόν ήξειν ό λόγος ε π ί νεφέλης όχούμενον κούφης ειπών, ίδιάζουσάν τινα και σωματικήν έσεαθαι τήν παρουσίαν αντοϋ δήλοι, δ δη εϊποι άν ο ταύτη συνιστάμενος τή εκδοχή τέλους ήξιώσθαι επί τής είς ανθρώπους παρόδου τοϋ εκ τής άγιας παρθένου γεννηθέντος θεοϋ, δν »'Εμμανουήλ « καλεί ή προφητεία, ώς γάρ νεφέλη ουκ αλλοθεν έχει τήν σύστασιν ή έξ αέρος και άναθυμιάσεως τής γής, ούτω τό σώμα δ άνείληφεν >έξ άγιου πνεύματος< και τής γεώδους ουσίας ύποστάν εΐκότως νεφέλη παρεβλήθη κούφη, Ü έγκαθήμενος δ Χριστός τοϋ θεοϋ έτιεδήμει >τή Α1γνπτω< κατά τήν νηπίαν

2 vgl. Mt 13,39 u. ö. 5 I s 13, 1 6 ί I s 1, 1 7 vgl. Is 17, 1 7f vgl. I s 15, 1 16 Ι ο 1, 1 18 vgl. Mt 1, 18. 20 21 vgl. E p h 4, 10 211 Io 1 , 1 0 29 vgl. Is 7, 14 301 vgl. Mt 1, 18. 20 82 vgl. Mt 2, 13f 6 Άμμώς C 2 7 xai 2 «ατά C 1 10 όιορατικοίς C 1 ή ώς] πώς C 1 12 ίμελλεν C1 15 Τοϋτο] δ δη C εΐποιεν C 1 ώς < C 17 όνομαζομένης] νομιζομένης C 18 σώματος] + δηλαδή C άνείληφεν] άνειλήφει ό Χριστός C 1 19 τό < F * κονφης < C 20 ήδννατο C 22 αύτον] αυτήν C2 3 παρέχει C 1 τον] τό C 3 23 και 1 2 2° < C 24 τοϋ παντός] πάντως C τόν < C 2β ειπών < C εαεσ&αι] είναι C 2 6 ! παρονσίαν αντοϋ ~ C 3 27 δηλών C dv] + τις C 28 τή . . . παρόδφ C 29 νεφέλη] pr ή C τήν < C 2 3 31 παρεβλή&η κούφη ~ C 32 τον Φεοϋ < C

Jesajakommentar 73-75 (18, 7-19, 3)

125

•ήλικίαν. άπήρκει γάρ και τοντο ΑΙγυπτίοις άρρήτω δυνάμει μέγιστα ώφελουμένοις εκ της τον σωτήρος έπιβάσεως,1 δέ βαϋντερον νουν της τον κυρίου παρουσίας έξαιρέτως έδειτο η νκατά Αίγυπτος, επειδή πάντων άνϋρώπων δεισιδαιμονεστάτων γεγόνασιν, ώς μη μόνον ειμαρμένη και τοις κατ' ονρανόν άστροις την τον παντός άνατιϋέναι α'ιτίαν, 5 έκπεσειν δε και μέχρι της των άλογων ζώων και ϋηρίων άτιϋάσων πτηνών τε και ερπετών ϋεοποιίας. οϋτω δέ άδέσποτον και άπρονόητον ήγοϋντο τό πάν, ώς και τον βασιλέα αυτών γυμνή τη κεφαλή λέγειν »Ουκ οϊδα τον κύριον«, και" »Τις εστίν ου είσακούσομαι της φωνής αντοϋ«;j και σεισϋήσεται τά χειροποίητα Αιγύπτου από προσώπου αντοϋ, και ή καρδία αυτών ήττηϋήσεται έν ιυ αϋτοις· τά μεν οϋν χειροποίητα είη αν τά αγάλματα και τά άψυχα ξόανα· αλλά τά μεν άψυχα ξόανα σεισϋήσεοϋαί φησι, την δέ καρδίαν, δηλαδή τους δαίμονας ήττηϋήσεσϋαι, η κατά τους λοιπούς έρμηνευτάς τακήσεσϋαι άφανεϊ και άοράτω δυνάμει, συνετελεϊτο δέ ταύτα εξ αυτών εκείνων τών χρόνο/ν, καϋι' ους έκκλησίαι ϋεον την πάσαν Αϊγυπτον έκόσμουν της δαιμονικής ενεργείας 15 ήρέμα και κατά μικρόν σβεννυμένης. (ταΰτα δέ αΰτοίς εργοις τέλους ετύγχανε καϋ·' δν χρόνον έκκλησίαι μεν ϋεον καϋ' δλης ϊδρυντο της ΑΙγύπτον, έπεδήμει δέ αυτός ό κύριος τοις ΑΙγυτντίοις επισκοπών τάς εκκλησίας αυτόν κατά τό· »δπου δύο ή τρεις συναγμένοι είσΐν είς τό έμόν όνομα, εκεί είμι έν μέσω αυτών«, ούτω γουν αϊ μέν έκκλησίαΛ τη αντοϋ 20 διέλαμπον χάριτι, ή δέ τών αυτόϋι δαιμόνων καϋηρεϊτο πλάνη.} 19, 2—3. Και έπαναστήσονται Αιγύπτιοι έπ Αιγυπτίους, xal πολεμήσει ανϋρωπος τον άδελφόν αύτοϋ και αν&ρωπος τον πλησίον αντοϋ, πόλΐς επί πάλιν και νομός επί νομόν. και ταραχ&ήσεται τό πνεύμα τών Αιγυπτίων έν αυτοϊς, και τήν βουλήν αυτών διασκεδάσω. 25 αντί δέ τotr και έπαναστήσονται, ό 'Ακύλας* και στασιάσω ψησϊν Αίγυπτίουςέν Αιγύπτιο ι ς, όάληλουϊά< και τοϋ >άμήν< και τοϋ >σαβαώ&< και τών άλλων τών έν τή ϋ·εία φερομένων γραφή, ώς δέ και τον κύριον έπόμνυνται δρκιον αύτοϋ ποιούμενοι τοϋνομα και τών πατρώων $εών τον παρά Ίουδαίοις μόνοις γνωριζόμενον κύριον σαβαώ&

I i i lob i, 11

19 vgl. II Cor 7,15 u. ö.

22 Ps 110, 10a

27 Is 19, l a

1 μη] χαί C I t αυτών παντελώς — C 2 τοιαύτα C ώς < C 6 έν φόβω και τρόμφ C αυτούς] αυτών C1 3 ; αυτόν C 2 8 οΰσα < C ή < C1 2 8f ήκα&1 1 3 υποτάξασα] ύποτάξασα C 11 άλλθείση πάλει συνέστη, διορίζουσα τους άπιστους των Αιγυπτίων και άφορίζουσια αυτούς των πιστών.Λ διό εΐρηται· και στήλη προς το δριον αυτής· Γή μεν οϋν ανωτέρω >φόβητρον τοις ΑΙγυπτίοις εσεσθακ λεγομένη »χώρα τώ>ν Ιουδαίων« τήν Ίουδαϊκήν ήνίττετο γραφήν και τον της παλαιάς διαθήκης λόγοι», ή δέ τφ Χρίστου θυσιασ τηρίφ συνεζευγμενη στήλη τό της καινής διαθήκτης ειη άν ευαγγέλιον, διορίζον τους εις τον Χριστόν πιστεύσαντας των Αίγυπτίααν από τών απίστων ,1 19, 20. Πρός τούτοις εσται φησϊν εις σημεϊον εις τον αιώνα κύριος Γ έν χώρα Αιγύπτου. διό τω σημείω τούτω κατασφραγίζεσθαι μεμαθτηκότες οι τον κύριον παραδεδεγμένοι Αιγύπτιοι φυλακτηρίω τούτω κέχρηνταιι, ώστε έν ταΐς θλίψεσιν αύτφ σημείω βοηθώ χρωμένους άναβοάν και επικαλείσαι τον κύριον δια τους θλίβοντας αυτούς· τίνες δ' ήσαν ούτοι, άλλ' ή οί έναπομείναντες έν τη απιστία Αιγύπτιοι, περί ων κατ αρχάς έλέγετο τής προφητείας· »και έπαναστήσονται Αιγύπτιοι έπ Αιγυπτίους, και πολεμήσει άνθρωπος τον αδελφό» αύτοϋ, πόλις έπι πάλιν και νομός έπΐ νομόν«.Λ τούτων δέ ϋλιβόντcov και διωκάντων τους τω θεφ προσφεύγοντας οι μεν θλιβόμενοι βοήσουσι πρός κύριον, ό δέ τον Χριστόν αύτοϋ παραχρήμα παρίστησιν αύτοΐς σωτήρα, διό κατά τους λοιπούς έρμηνευτάς εΐρηται· και άποστελεί αυτοΐς σωτήρα και ύπερμαχήσει αυτών, λευκότατα Ίησοΰν τον σωτήρα ημών τοντο γάρ ερμηνεύει τοϋνομα θεσπίζοντας τοϋ λόγου, άντί δέ τοϋ· και σώσει αυτούς, κρίνων σώσει αυτούς, ό Σύμμαχος και ύπερμαχήσει αύτών και έξελεϊται αυτούς εϊρηκε. τις δέ αύτους έξελεΐται ή ό αποστελλόμενος βοηθήσαι τοις δι' αυτόν θλιβομένοις σωτήρ; κρίνων δέ σώσει αυτούς, εί εϋροι άξιους σωτηρίας άοράτω χειρί και διακρίσει τους θλίβοντας μετερχόμενο ς. 19, 21. Τούτφ γοϋν μάλιστα τφ τρόπψ γνωστός εσται κύριος τοις Αίγυπτίοις, και γνώσονται οί Αιγύπτιοι τον κύριον έν τή ήμερα έκείνη, δήλον δ' δτι έν τω τής θλίψεως αυτών καιρφ. εϊτ εύχάριστοι είναι μεμαθηκότες άποδώσουσιν αύτφ τάς θυσίας, &τε δή έσχηκότες παρ' έαυτοϊς θυσιαστήριον και ίερασθαι τω θεώ κατηξιωμένοι. διό κατά τον Σύμμαχου είρηται· και προσοίσουσι θυσίαν και προσφοράν. ίνθα δή έπιστήσαι τον νουν άναγκαϊον ώς καινοϋ νόμου και καινής διαθήκης ε'ισαγωγήν ό λόγος

HEph4, 5

7! vgl. Is 19, 17

18!Isl9, 2

2 τά < C 3 εΐοηαένα] έγηγερμένον C 4 ευαγγελική < C γραφής C3 8 αΐνίττεται C β συνζευγμένη C32 τής καινής δια&.] τής δια$. τής καινής C 16 ώστε] + xai C αύτφ] αυτών C χρώμενοι C 16 ή οί > C2 17 έναπομείν. έν τή άπιστίφ] απομείν. τή άπωλείςι C 18 ίπ] πρός C

Jesajakommentar 77 (19, 19—25)

135

τιαρίστησι· τοϋ γαρ Μωσέως νόμου όιαγορενσαντος μη εκτός τής 'Ιερουσαλήμ έστάναι ΰυσιαστήριον μηδ' ετέρας φυλής ή μόνης τής Αευιτικής Ιεράσ&αι τω ·&εω, ή προφητεία εν Αίγυπτο) ΐστησι τω ·&εω ϋνσιαβτήριον και ιερείς το γένος Αιγυπτίους τω των προφητών κυρία) ΰυσίας και προσφοράς άνοίσειν θεσπίζει, φησι δέ που ό ϋεϊος 'Απόστολος- »μετατιϋεμένης δέ τής ίερωαύνης εξ ανάγκης και νόμου μετάΰεσις γίγνεται«. τούτοις εξής επιφέρει· και εϋξονται, δήλον δ' δτι οί Αιγύπτιοι, ενχήν τω κυρίφ και άποδώσουσιν έπαγγελλόμενοι γαρ έν ταΐς ενχαϊς και τάς πρέπουσας τω &εω επαγγελίας ου παραβήσονται, διό μέχρι θανάτου τους υπέρ εύσεβείας αγώνας ύπομένουσιν. 19, 22. Εϊτ' επιλέγεται· και πατάξει κύριος τους Αιγυπτίους πληγή και ίάσεται αυτούς Ιάσει, και έπιστραφήσονται πρός κύριον Γ »επει γαρ δν αγαπά κύριος παιδεύει, μαστιγοι δέ πάντα υίόν δν παραδέχεται«, είκότως και τους Αιγυπτίους πατάσσει αγαπών, έπειδάν εν χρεία γένωνται παιδείας και επιστροφής άλλ' ουκ είς μακρόν μηδέν δέ ύπερ&έμενος ίάται αυτούς ιάσει,1 19, 23—25. Κατά δέ την αυτήν ήμέραν, τοϋτ εστ ι κατά τον δηλούμενον χρόνον, έσται φησιν όδός Αίγυπτίοις πρός Άσσυρίους, και είσελεύσονται Άσσύριοι εις ΑΙγυπτον, και Αιγύπτιοι πορεύσονται πρός ΓΆσσυΆσσυρίους, και δουλεύσουσιν οί Αιγύπτιοι τοις Άσσυρίοις. ρίους δ' ένταϋ&α όΐμαι καλεϊν την γραφήν τους νϋν καλουμένους Εύρους· και το παλαιόν δέ oi την Συρίαν και τήν Μεσοποταμία» οίκοϋντες 'Ασσύριοι έχρημάτιζον. έχ&ροι δέ ήσαν οί Αιγύπτιοι και 'Ασσύριοι και πολέμιοι διετέλουν δντες εκ τοϋ παντός, νϋν δ' ό παρών λόγος κοινωνίαν αυτοϊς καΐ έπιμιξίαν θεσπίζει, δπερ ουδ' άλλοτε γέγονε πώποτε" προ γαρ τής 'Ρωμαίων αρχής 'ιδίαζοντας είχον βασιλέας οί τε Αιγύπτιοι και οί 'Ασσύριοι. και Αιγύπτιοι μεν τους Πτολεμαίους, Σύροιδέ τους άπόΆντιόχον και Δημητρίου· ών μέση κειμένη ή 'Ιουδαία Ιδίως και αυτή υπό οίκείοις αρχουσιν έκυβερνατο. μεμεσολαβημένον δέ τό 'Ιουδαίων ε&νος, ποτέ μεν υπό Σύρων έπολεμεϊτο, ποτέ δέ υπό των Πτολεμαίων, αλλά και Αίγυπτίοις έτύγχανον οί Σύροι πολέμιοι, Αϊγύπτιοί τε τοις Σύροις διεμάχοντο ώς αμικτα είναι αύτοϊς και αδιάβατα τα τής πρός αλλήλους πορείας, τοιαύτα μέν ουν έτύγχανον τά παλαιά, μετά δέ τήν άφιξιν τοϋ κυρίου τήν είς ΑΙγυπτον είρήνην βα·9υτάτην, κοιν C 81 τά πάλαι C 311 τήν είς ΑΙγυπτον < C 1

Eusebius

136

και εσται 'Ισραήλ τρίτος έν τοις ΑΙγυπτίοις καΐ εν τοις Άσσυρίοις Τ ευλογημένος. όμοϋ δη ούν συνάγει τους πάλαι εχθρούς και πολεμίους, λέγω δέ Σύρονς και Αιγυπτίους και τον 'Ισραήλ, μιας τε ευλογίας της παρά τοϋ ϋεοϋ τεύξεσϋαι αυτούς φησιν ώς μηκέτι μέγα φρονεϊν τον 'Ισραήλ μηδέ κατεπαί5 ρεσϋαι των άλλων, ώς μόνον δντα εύλογη μένον1 και ώς μόνον υπάρχοντα λαόν τοϋ 19εοϋ. πλην αλλά και οϋτως έχοντας δουλεύσειν τοις Άσσυρίοις, ?*έγω δη τοις Σύροις, τους Αιγυπτίους ή προφητεία διδάσκει. τ τίς ονν όφϋαλμοϊς θεωρών στρατόπεδα 'Ρωμαϊκά Σύρων ανδρών κατά κεφαλής των Αιγυπτίων έγκαΰήμενα, Αιγυπτίους τε τούτοις δουλεύοντας, ουκ ίο άν έκπλαγείη την της προφητείας έκβασιν, τις δ' ου ·&αυμάσεται ορών Αιγυπτίους άδεώς έπι την Σύρων διαβαίνοντας χώραν, Σύρους τε άκωλύτως επιβαίνοντας τοις Αίγνπτίοις, δυνάμει τε αρχοντικής εξουσίας καταδουλουμένους αυτούς -, τό δέ πάντων παραδοξότατον τοϋτ ήν άρα τό κατά τον αυτόν χρόνον και παρά Σύροις και παρά ΑΙγυπτίοις κάί έν τη γη τοϋ 'Ισραήλ λαούς έσεσϋαι 15 τω &εω και τούτους ευλογημένους, ώς μηδέν διαφέρειν μηκέτι τον 'Ισραήλ τοϋ Αιγυπτίου μηδέ τοϋ Σύρου μηδέν διαλλάττειν παρά &εω κρείττω τον Σύρον τοϋ 'Ισραήλ μηδέ τοϋ Αιγυπτίου μηδ' αυ πάλιν τον Αίγύπτιον έλαττοϋσΌαι παρά τω ΰεω τοϋ 'Ισραήλ ή τοϋ Σύρου.1 τοααύτης με&έξειν άγαΦών κοινωνίας τους πάλαι αλλήλων έχ&ρονς και 20 πολεμίους επί τη τοϋ κυρίου παρουσία φησίν. δ μέν ούν λαός τοϋ κυρίου δ έπ' αυτής Αιγύπτου συνεστώς, ωσαύτως και ό έπι της Σύρων χώρας αντικρυς όράται διά της των έκκλησιών πολυπληΰείας, ό δέ έκ τοϋ 'Ισραηλιτικού γένους λαός κατά τους χρόνους τοϋ ευαγγελικού κηρύγματος ήκμαζε, καϋ·' ους ο ι μαϋηταΐ τοϋ σωτήρος ημών και οί απόστολοι και πάντες οι ευαγγελισταί, οϊ τε έκ περι25 τομής τον Χριστόν τοϋ &εοϋ επεγνωκότες ομοίως τοις ΑΙγυπτίοις και τοϊς Σύροις έ&εοσέβουν, διό μιας και της αυτής εύλογίας παρά τοϋ §εοϋ κοινή πάντες ήξιοϋντο. διό λέλεκται' Ευλογημένος ό λαός μου ό έν Αίγύπτω και δ έν Άσσυρίοις και ή κληρονομιά μου 'Ισραήλ, κατά δέ τους λοιττούς έρμηνευτάς εϊρηται· Ευλογημένος ό λαός μου Αίγυπτος και Άσσούρ, ώς αν μη 30 τις τους έν Αίγύπτω 'Ιουδαίους δηλοϋσ&αι νομίσειεν, άλλ' αυτούς Αιγυπτίους και αυτούς Σύρους. * εάν δέ λέγηται· 'Ισραήλ τρίτος έν τοις Αίγυπτίοις και έν τοις Άσσυρίοις έσεσϋ·αι ευλογημένος έν τή γή, ήν ευλόγησεν κύριος σαβαώΰ, μή έτέραν είναι νομίζωμεν τήν γήν της έκκλησίας τοϋ &εοϋ. 'Ισραήλ δέ νοεϊσϋαι δύναται και πάς ό χορός των άγιων και θεοφιλών ανδρών έκ τοϋ 'Ιουδαίων έϋνους προεξεληλυ&ότων τοϋ βίου. διό λέλεκται· και ή κληρονομιά μου 'Ισραήλ· )>δτε γάρ διεμέριζεν ό ύψιστος έϋνη, έγενήϋη μερις κυρίου λαός

3 6 ! Deut 32, 8 a. 9 2 και πολεμίους < C 3 C 10 χαί 1° < F αποτείνεται] + δέ C 2 11 τών < C 12 έτοίμασον την] έτοίμααατε C 2 3 23 έπαγύμενοι C1 28 δέ τούτων] τοίννν C 1 ; δέ < C 2 3 36 δή] δέ C έξης] pr τά C

Jesajakommentar 79 (21, 3—10)

141

επί τής παρεμβολής εγώ έστην δλην τήν νύκτα· *είστήκει τοίννν και ό προφήτης άμα τω σκοπώ καραδοκών την μέλλονσαν όφθηβεσθαι αντοϊς δψιν τον λέοντος ή τής λεαίνης ή τον Άριήλ. διακαρτερήσας δε τον πάντα τής ημέρας και τον τής νυκτός χρόνον επιλέγει· και ιδον αυτός έρχεται. τις δε ούτος ή δ Άριήλ έπιβεβηκώς σννωρίδι; διό ψησι· και Ιδον αυτός ερχεται επιβάτης σννωρίδος. τις δε ούτος άρα ήν ή τιμοιρός τις άγγελος, δι' ού τα τής πολιορκίας τής Βαβυλώνος ήμελλε πληρονσθαι; τάχα που Άριήλ ονομαζόμενος ή αυτός ων εκείνος ό »ώς λέων ώρνόμενος και περιπατών ζητεί τίνα καταπίη «. και δη θεασάμενος αυτόν ό προφήτης, σννεϊδεν ώς τιμωρητικός ών άγγελος την τής Βαβυλώνος άπώλειαν έργάσεται. διό έπιβοά λέγων Πέπτωκε πέπτωκε Βαβνλών, και πάντα τά αγάλματα αυτής και τα χειροποίητα αυτής συνετρίβη εις την γήν ώς γαρ ταύτα πράξαι κεκελευσμένον τοϋ Άριήλ, ταύτην ήφίει την φωνήν δ προφήτης,1 δυο τοίννν δια τούτων σκοποί παρίστανται και δύο θεωρούμενοι δψεις· ό μεν γαρ πρώτος σκοπός έώρα άναβάτας ιππείς δύο και άναβάτην δνου και άναβάτην καμήλου, ό δε δεύτερος αυτός ών δ προφητης ουκέτι άναβάτας καμήλων ουδέ δνων, αλλ' έπιβάτην σννωρίδος έώρα, τον λέοντα ή τον Άριήλ, εφ' ω τήν πχώσιν τής Βαβυλώνος καΐ την συντριβήν τών νομιζομένων αυτής θεών εδήλον. διό κατά τον Σύμμαχο ν εΐρηταΐ' Πέπτωκε πέπτωκε Βαβνλών, και πάντα τά άγάλματα τών θεών αντής συνετρίβη. ό μεν ουν πρώτος σκοπός υποδεέστερος ών τοϋ 7ΐροφήτου τό πλήθος έώρα τών μελλόντων έπιέναι τή Βαβυλώνι πολεμίων ανδρών, δ δέ δεύτερος αυτός ών δ προφήτης τήν άπορρητοτέραν δψιν έθεώρει άγγελικήν ώς οϊμαι οΰσαν, δι ής τά τής πτώσεως Βαβυλώνος ένηργεΐτο. είκότως σδν έτιείπερ ήμελλε τό πνεϋμα τό προφητικόν άναβοάν και λέγειν Πέπτωκε πέπτωκε Βαβνλών, και πάντα τά χειροποίητα αυτής συνετρίβη, προλαβών είπεν δ κύριος τώ προφήτη άκρόασαι άκρόασιν πολλήν, ταντην αυτήν δηλονότι τήν περί τής Βαβυλώνος και τών αγαλμάτων αυτής λεχθεΐσαν. οϊμαι δέ δια τούτων σημαίνεσθαι τής Άσσυρίων βασιλείας τήν παντελή καθαίρεσιν θεοϋ κρίσει γενομένην ουκ αν δέ έφάνη, δτι μωρός ούτος άγγελος, ει μη βέβλητο ύπό τοϋ προφήτου κατά πρόσταξιν τοϋ θεοϋ. 21, 10. Τούτων δέ οΰτω πραχθέντων δ προφήτης λοιπόν έκφαίνει ταύτα, απερ ήκουσέ τε και εϊδε τοις καταλελειμμένοις καΐ δδννωμένοις εν τώ λαώ. βραχείς δέ τίνες ήσαν ούτοι ol τά κατά τοϋ λαοϋ αποσυρόμενοι μόνοι περιλειφθέντες από τής τών πολλών πλάνης, οίς δ προφήτης προσφωνεί λέγων ακούσατε α ήκουσα παρά κυρίου σαβαώθ' δ θεός τοϋ 'Ισραήλ άνήγ-

9 I Petr 5, 8 2 όφ&ήσεσΰαι αντοίς ~ C 5 ό] δηλονότι C1; < C2 3 6 ξυνωρίδι C έπιβάτης συνωρίδος] και αναβάτης ξννωρίδος C 8 η] + και C ων < C 9 ζητών C1 χαταπιειν C 10 τιμωρητικός] + τις C 12 και τά χειροποίητα αντής < F

Eusebius

142

γειλεν νμϊν r& γάρ έμοι απεκάλυψε, ταϋτα καΐ ύμϊν έξέφηνεν ώς δι' ερμην έως έμοϋ.Λ τοϋτο τέλος της περί Αιγύπτου προφητείας, μεϋ·' ην δ λόγος μεταβαίνει έφ' έτέραν ύπό&εσιν. π' (80). 21, 11. Ουκ άργώς ον5έ την περί τούτων προφητείαν πεποίηται δ λόγος, αλλ' επειδή και ούτοι πολέμιοι τον 'Ισραήλ ήσαν συνεχώς αύτοϊς έπιτιΰέμενοι, μαρτυρεί τούτοις ή ιστορία και δ λέγων Ψαλμός· »δτι έβουλεύσαντο έν δμονοία επί τό αυτό, κατά σον διαϋ-ήκην διέ&εντο τά σκηνώματα των Ίδουμαίων και οι Ίσμαηλϊται, Μωάβ και Άγαρηνοί, Γεβάλ και Άμμων και Άμαλήκ «. δρας δπως προ πάντων των πολεμίων τοϋ λαοϋ τους Ίδουμαίους τί&ησιν εϋνος δε τοϋτ ήν μέγιστον άμφΐ τοις Πέτραν της 'Αραβίας έκ τοϋ Ήσαϋ την διαδοχήν κατάγον. Ήσαϋ δε αδελφός ήν τοϋ 'Ιακώβ τοϋ και 'Ισραήλ, έξ ον πάντες 'Ιουδαίοι. αδελφών ούν ύπήρχον τέκνα οϊ τε Ίδουμαιοι και 'Ιουδαίοι• 'Εδώμ γαρ έκαλεϊτο Ήσαϋ, διό και οι έξ αύτοϋ Ίδουμαιοι. έπεί τοίνυν συνεχώς έπανίσταντο οι Ίδουμαιοι τω Ισραήλ, ε'ικότως και τό περι τούτων δραμα ΰεωρεϊ δ προφήτης προλέγων τά και αυτοϊς συμβησόμενα. τεοικε δε τοίς έαυτοϋ γνωρίμοις δ ΰεός προσφωνεϊν λέγων· Προς έμέ καλεί παρά τοϋ Σηείρ· τους γάρ φεύγοντας παρά τοϋ Σηείρ κατά τους λοιπούς έρμηνεντάς προς έμέ καλεί φησι. Σηείρ δε έκαλεϊτο τό έν τη 'Αραβία δρος τοϋ Ήσαϋ, έν ω συνειστήκει αύτοϋ τά βασίλεια' γνωρίζεται δε τοις έπιχωρίοις εισέτι και νϋν ούτω καλούμενον. τοις οϋν άγωνιώσι τον από τών Ίδουμαίων φόβον φάσκει· προς έμέ σπεύδοντες ήκετε, και παρ' έμοι γενόμενοι φυλάσσετε τάς εαυτών επάλξεις. 21, 12. Κάγώ δε φυλάξω υμάς δι ήμέρας κάί διά νυκτός και παρ' έμοι γένεσΰε. εϊ τις ούν έν ύμϊν βοη&είας δείται, παρ' έμοϋ ζητείτω τήν βοη&ειαν, καϊ εϊ τις της αύτοϋ τιεφρόντικε σωτηρίας, παρ' έμοι οίκείτω. ταϋτα ούν είρησ&αί μοι δοκεϊ προς τους έπτοημένους τον φόβον τών Ίδουμαίων, ους προς εαυτόν ανακαλείται δ $εός έπαγγελλόμένος τήν παρ' αύτοϋ βοή&ειαν, ει παραμένοιεν αΰτω.1 21, 13—15. Τά δ' έξης δ προφήτης ετέρας ύπο&έσεως έπιλαβόμένος φάσκει ληφ&είς υπό τοϋ άγιου πνεύματος, διό και λήμμα έκάλει τον λόγον. δπερ λήμμα ουκέτι περι τών Ίδουμαίων μόνων ήν, αλλά και περι τών λοιπών τών τήν 'Αραβίαν οίκούντων, έχ&ρών και αυτών και πολεμίων όντων τοϋ Ισραήλ, προς ους φησιν εϊ δή πάντοτε ΰρασυνόμενοι ω ούτοι κατεπαίρεσ&αι ειώΰατε τοϋ έμοϋ λαοϋ, νϋν γοϋν μα&όντες τά δσον οϋπω ύμας μετελευσόμενα πανσασϋ-ε τής άπονο ίας. *ήδη γάρ έπιστάντων τών κατακοτντόντων υμάς πολεμίων, οι μεν πλείστοι τών έν ύμϊν άπολοϋνται, είς δέ που και δεύτερος, ή και σφόδρα τινές βραχείς

6 - 8 Ps 82, 6 - 8 a 1 νμϊν} ήμίν C 1 έξέφαινεν C 2 3 16 παρά του] παρ' αύτοϋ C 1 18 τό < C 3 20 Ίδουμαίων] 'Ιουδαίων C 21 σπεύδοντες] σπουδάζοντες C ήκατε C 3 28 γένηοΰε F τις] τι F έν ύμϊν] υμών C 1 3 ; έν < C 2 ζητείτε C 1 24 οδν] μεν C 86 άπόλλννται C είς] εί F * C 1 τινές βραχείς ~ C

Jesajakommentar 79-81 (21, 10-22, 1)

143

εεί περισοιϋεΐεν φνγή τήν σωτηρίαν ποοιζόμενοι, τούτοις αντοϊς εγώ παρακελεύομαι ώοσανεί φεύγονσι και εκ της φνγής παρειμένοις ήδη και έκλελνμμένοις αρτον και νίδωρ παρασκενάζειν, μηκέτι γονν πάλιν ο'ικειν έχοντες, οντοι έν δρυ μω και έν έςρήμοις τόποις καταλαβονσης αντονς εσπέρας κοιμηθήσονται. αλλ Ινα μη λΐιμω διαφθαρεϊεν, κεκμηκόσιν αντοϊς και δνψώσιν από καμάτου προσφέρειν αίρτον και ποτόν παρακελενομαι. ταντα δε προς υμάς φημι τους την Θεμάν οιντω καλόν μένη ν χώραν οίκονντας, ονς πρέπει δεξιώς άποδέχεσθαι και φιλανθ}ρωπεύεσθαι τονς φυγάδας, οι μηδέ πάλιν έτι κατοικεϊν δυνάμενοι έν δδοϊς και δ)ρνμοϊς ανλισθήσονται. διό μη παρίδητε οίκτρώς όντως λιμώ διαφθειρο μένους τωνς διασωθέντος εκ της των πολεμίων μαχαίρας, οι μόγις εκ τοσούτον πλήθΐονς δεδύνηνται διαφνγεϊν των λ.οιπών άπολωλότων η και άποπλανηθέντων έν έττέροις άπωκισμένοις τόποις.' 21, 16—17. Ταντα δέ έκφήνας προσέταξεν ό θεός ονκ εις μακρόν άποβησόμιενα· ουδέ γαρ όλος ένιαντός παρελχνσεται, μεϋ' δν ή πάλαι επηρμένη κάί τοϊς τπάσιν επίσημος και διαφανής των νΐών Κηδάρ πόλις άφανισθησεται, ή τε στυνεστώσα αυτών νεολαία στρατιωτική τις ούσα και τοξοτών ισχυρών εμπλεως έ.κλείψει, ώς είς όλίγον αριθμόν ανδρών περιστήναι αυτούς, ταντα γαρ ώρισται κδτι είς δώματα (άνέβησαν μάταια< και δτι βοών έπλήρο^σαν την πάλιν και νδωρ έαυτοΐς ξένον έετιενόησαν >τήν παλαιάν κολυμβήϋ-ραν άποστραφέντες< και προς τούτοις, δτι »τεΐχος< έαντοΐς σννεατήσαντο >τονς οίκους της πόλεως κα&ελόντες< και ταντα 7πράττοντες άναισΰητως είχον της εαυτών απώλειας· άλλ' ουχί και δ προφήτης ωϋτω διέκειτο άπο&ρηνών δε αυτούς έλεγεν »"Αφετέ με πικρώς κλαύσομαι «· τό δ' mhiov τοϋ πικροϋ κλαν&μοϋ τοϋτ' ήν άρα τό επί τέλει κατ' αυτών όρισ&έν και ή έΐκ ΰεοΰ έξενεχϋεϊσα απόφασις η φησασα· και ουκ άφε&ήσεται ή αμαρτία αιντη ύμιν, ίως αν άπο&άνητε. πβ' (82). 22, 15—25. Επειδή Σομνας και ΈλιακεΙμ οί δια της μετά χ'εϊρας λέξεως δηλούμενοι σύγχρονοι γεγόνασιν Έζεκία τω βασιλεΐ, ώς μαρτυρεί ή τ'.ής ιστορίας γραφή, άλλα και αυτός ό μετά χείρας προφήτης διδάσκαη> διά των έίξής έπιφερο μένων ώς έπιστάντος τοϋ Άσσυρίον τή πόλει και >πρό τοϋ ύδραγωγοϋ ττης κολυμβή&ρας της άνω όδοϋ τοϋ άγροΰ τοϋ γναφέως έστώτος έξήλ&ον προς ατή Μωάβ< ίδιάζοντά τινα προειπών των παρ' αντοΐς βωμών άφανισμόν έπάγει, εκκλησίας τε θεοϋ σύστασιν και Χρίστου θρόνον ίδρνθήσεσθαι παρ' αντοΐς θεσπίζει, ωσαύτως και έν τοις >περί Δαμαϋκοϋ< πλείστα δσα έπενηνεκται περί επιστροφής των πάλαι τον ϋεόν μη είδότων δσα τε αλλα διειλήφαμεν τά χατά τους τόπονς διερεννώμενοι και επί τον παρόντος, τοιγαροϋν τά >περι Τνρον< λεγόμενα έχει μέν τινα 'ιδιάζοντα περί τών έπελεύσεσθαι αύτη μελλόντων, και πάλαι τιεπλήρωται κατά τους τών Άσσνρίων χρόνονς, νφ' ών πολιορκηθεί*ία πέπονθε τά έμφερόμενα τη προφητεία, ό δ' επί τέλει της υποθέσεως λόγος φάσκων »και εσται ή εμπορία αντής και ό μισθός άγιος τω κνρίω· ονκ αντοΐς σνναχθήσεται, αλλά τοις χατοιχοϋσιν έναντι κυρίου« τό κεφάλαιον τής προφητείας σνντεΐνον είς νπόθεσιν θεοσεβείας παρίατησι. Γ τό ρήμα τοίνυν τό περί Τύρου έν τοις πρώτοις σημαίνει την έπελθονσαν τή πάλει πολιορκίαν, καθ' δν χρόνον έπιστάς ό Άσσύριος μετά τών άλλων έθνών και αντην εϊλε και την Σιδώνα, ώς και έν ταΐς έξωθεν έμφέρεται Ιστορίαις.Λ ενρομεν γονν παρά τοις τά Άσαύρια γραφή παραδεδωκόσιν ώς έπελθών ό τών Βαβνλωνίων βασιλεύς αυτός εκείνος ό τά Ιεροσόλυμα πορθήσας ον μόνην τήν Παλαιστίνην, άλλα και τήν Άραβίαν και τήν Δαμασκόν και παν τό Φοινίκων γένος έχειρώσατο. κρίνας γάρ ό θεός τον χρηματίζοντα αύτοϋ λαόν, λέγω δέ τον 'Ισραήλ, πικροτέρας έπιστρεφείας πεΐραν λαβείν διά τής τών Άσσνρίων έπιθέσεως, ουδέ τά λοιπά παρήλθεν έθνη άνεκδίκητα δσα ήν έπαναστάντα τω 'Ισραήλ κατά τον

13 vgl. Rom 2, 5 161 vgl. Is 19, 1 2Ϊ vgl. Is 23 25-27 Is 23, 18a

1 παυομένης C

29 τό περί] < τό C; τής Mi.

18 vgl. Is 16f

80 πόλει] Τνρω C

20 vgl. Is 17

Eusebius

150

της αλώσεως αυτών χρόνον. τίνα δέ ήν ταϋτα »τά σκηνώματα των Ίδουμαίων και οί Ίσμαηλϊται, Μωάβ και οί Άγαρηνοί, Γεβάλ και Άμμων και Άμαλήκ, αλλόφυλοι μετά των κατοικούντων Τύρον«; δρας πώς και Τνρίων έμνήσ&η ως και αυτών έπι&εμένων κατά τον της πολιορκίας τοϋ λαοΰ χρόνον. εΐκότως ούν ή προφητεία και τά τη Τύρω έπελευσόμενα σημαίνει καΐ τον χρόνον δέ της έρημώσεως Τύρου τοσούτον έσεσ&αί φησιν, δσος γέγονε και ό της ερημιάς της 'Ιερουσαλήμ. λέγει γοϋν »και καταλειφ&ήσεται Τύρος έβδομήκοντα έτη ώς χρόνος βασιλέως και ώς χρόνος άν&ρώπου ενός«. [ έν τω καιρώ τοίνυν έκείνω, κα·&' δν την τοσαύτην νπέμεινεν έρημίαν η Τυριών πόλις, εικός ήν αύτονς μηκέτι μηδέ τη συνη&ει κεχρήσ&αι εμπορία ναυτικούς όντας και πάντα πραγματείαις ταϊς διά θαλάσσης σχολάζοντας.1 διό λέλεκται' 'Ολολύξατε, πλοία Καρχηδόνος, δτι άπώλετο, και ούκέτι έρχονταιδιά τί δέ Καρχηδόνος εν τούτοις μνήμην ή προφητεία πεποίηται, άλλ' έπειδήπερ ήν τις Τυρίοις και Καρχηδονίοις παλαιάς οίκειότητος σχέσις, τών την' Αφρικήν οικούντων ύποδεξαμένους ποτέ τους Τυρίους οί και πρώτοι κτϊσται της Καρχηδόνος γεγόνασιν. Γάφανισ&είσης τοίνυν της Τύρου ούκέτ' ήσαν οι τάς εμπορίας έξ αυτής κομίζοντες επί Καρχηδόνα ουδέ οι από της Καρχηδόνος είω&ότες διαπλειν επί την Τύρον.Λ διό εϊρηται· 'Ολολύξατε, πλοία Καρχηδόνος, δτι άπώλετο, και ούκέτι έρχονται εκ γής Κιτιέων, ή εκ γης Χεττιείμ κατά τους λοιπούς έρμηνευτάς. Γλέγεται δέ ή Κύπρος οϋτω δηλοϋσΰαι και Κίτιον είναι πόλιν εν αύτη, δι ής παρέπλεον οι από της Τύρου ναυτιλλόμενοι.ι τό δ' αίτιον τοϋ μηκέτι τάς συνή&εις εμπορίας τών Τυριών γίγνεσθαι έξης παρίστησι λέγων ήκται αιχμάλωτος, δήλον δ' δτι ή Τύρος. 23, 2—7. ΆντΙ δέ τοϋ· τίνι δμοιοιγεγόνασιν; όμέν'Ακϋλσς σιωπήσατε, ό δέ Σύμμαχος σιγήσατε οί κατοικοϋντες την νήσον είρήκασιν. ήν γάρ τις καιρός, έν φ έμεγαλαύχουν φρυαττόμενοι και έπαιρόμενοι και λόγοις άλαζονικοΐς χρώμενοι, αλλά σιωπαν αυτούς ταπεινατ&έντας ό λόγος παρακελεύεται. οί δ' αντοι ήσάν ποτε μεταβόλοι Φοινίκης, πλοϋτον πολύν σωρεύοντες ώς άμήτω παραβάλλεσ&αι αυτών τό πλή&ος της πραγματείας, Γνϋν δέ πάντων άϋρόως αφηρημένους και τών νομιζομένων αύτοις άγαμων στερη·9έντας, αισχύνη ν καταχέεσ&αι προσήκει μη μόνους, άλλά και τους έκ γειτόνων αύτοϊς ο'ικοΰντας Σιδωνίους, μονονουχι και της θαλάσσης αυτής φωνήν άφιείσης και άπο&ρηνούσης αυτούς διά τό μηκέτ έχειν οϋς &ρέψειε νεανίσκους και παρθένους, δτι τό παλαιόν ώσπερ θαλάσσης δντες γεννήματα υπ' αυτής έτρέφοντο, δτε ήν&ει % ά Τυριών πράγματα, νϋν δ' δτε μηκέτι έστίν, ε'ικότως άποκλάεται αύτονς ή θάλασσα καΐ ή Ισχύς αυτών άπο&ρηνεϊ ώς επί τέκνοις άπολωλόσιν όλοφυρομένη. άλλά και ή ΑΧγυττχος έκ γειτόνων φησι παρακειμένη έν οδύνη καταστήσειαι φροντίζουσα

1—3 Ps 82, 7f

7f Is 23, 15a

9 τοσαύτην] -(- έκείνην Cl 2 310 κεχοήσ&αι] •+• αύτού; C1 C της < C 18 διαπλέειν C 2» Κίτιον] Κιτιαίων C 85 άποκλαίεται C 37 φησi/παραχ. έν δδύνη ~ C

17 επί Καρχ. ουδέ οί < 30 στερη&έντες F

Jesajakommentar 83 (23, 1—15)

151

•και άγωνιώσα περί εαυτής, μή πη τα δμοια πάθοι τη Τύρω. ών ουτω γενομένων, εΐ δύνασθέ φησιν ol μετά τους άπολωλότας ΰπολειφθέντες έν τή Τνρω, διάβητε φεύγοντες έπι τους υμετέρους αποίκους τους την Καρχηδόνα οίκοΰντας. κάκεΐσε άπομείναντες άποκλανσασ&ε την εαυτών πατρίδα καταμεμφόμενοι μη ετέρους εφ' οίς τιεπόν&ατε, αλλά την υμών αυτών ύπερηφανίαν και την ϋβριν, f j πάντας ανθρώπους περιβάλλειν έπειράσθε. 23, 8—9. Τά δε σνμβεβηκότα ύμϊν, ώ Τύριοι, μή ειμαρμένης επιγράφετε ανάγκη, άλλα ζητήσατε παρ' έαυτοϊς, τις ταύτα έβουλεύσατο, τις έκρινε ταϋτα παθειν τήν ύμετέραν πατρίδα· ζητοϋντες γαρ εύρήσετε θεον δικαία κρίσει ταϋτα αυτή συμβεβηκέναι- κύριος γαρ σαβαώθ δ παρά μόνοις Έβραίοις θεολογούμενος τούτον έξήνεγκε τον δρον,λ ου μόνης της Τύρου τήν ϋβριν και τήν ύπερηφανίαν ταπεινών, άλλα και τών λοιπών άθεων και άσεβων εθνών, διό και >τή Βαβυλώνκ τά δμοια διά τών έμπροσθεν ήπείλει και >τγ} Μωάβ< και >τή Δαμασκώ< και τοις λοιποϊς τοις τιροωνομασμένοις' »θεός« γάρ »εστίν υπερηφάνοις άντιτασσόμενος, ταπεινοϊς δε διδούς χάριν «. 23, 10—11. ΤΜηκέτι τοίνυν έπαίρου, ώ αϋτη μεγαλαυχουμένη έπΙ τω έκ θαλάσσης ποριζομένω σοι πλούτω, ταπεινωθείσα δέ περί τήν σεαυτή ς άσχολοΰ γήν γεωπονοΰσα και έκ τών από γης καρπών τρεφόμενη· πέπαυται γάρ σοι τά άπό θαλάττης κέρδη, και γάρ τούτων απολαύουσα ουκ έφερες σαυτής τήν ευδαιμονίαν, άλλ' εξύβριζες παροξύνουσα βασιλείς πάντας τους πλησιοχώρονς. πλην ονκέτι σοι πράττειν ταΰτ' έξέσται ούτε καθ' ετέρων ουτε κατά της πλησίον σου Σιδώνος, ήν και αυτήν άδικείν έπεχείρεις.'1 23, 12—13. 'Αλλά και εί άπέλθοις είς Κίτιον, την ανωτέρω λεχθεϊσαν Κυπρίων πόλιν, ώς προς γνώριμον και έκ παλαιοϋ συνήθη και φίλην, ούδ' εκεί ανάπαυαις έσται σοι τον πανταχόθεν έλαύνοντος και άποκλείοντός σε. ει δέ καΐ είς τήν Χαλδαίων γήν αύτομολήσαι θελήσειας, ϊσθι δτι και ή τούτων βασιλική πόλις ή Βαβυλών έρημος έσται διά τους οίκήσαντας αυτήν ασεβείς και νπερηφάνους Τ άνδρας, δθεν και ό τοίχος αυτής πέπτωκεν, λέγω δέ ή δυναμις ή βασιλική, λ δι ής το παλαιόν ώχύρωτο. 23, 14—15. Ποίαν τοίνυν αλλην καταφυγήν έξεις ή οπόθεν έλπίδα σωτηρίας τήν πλατεϊαν και εύρνχωρον< ώδενκότας, >οίνοφλνγίαις τε και άσωτίαις< την εαυτών κατατρίψαντας ζωην οι και μηκέτ' έχοντες την των ηδονών άπόλαυσιν, άλλα και ελεγχόμενοι εφ' αίς έπραξαν αίσχράϊς και >ά&εμίτοις< πράξεσιν αίσχννην καταχεοΰνται.1 διό λέλεκταί πον »πολλοί των κα'&ενδόντων έν γης χώματι άναστήσονται, ol μεν εις ζωην αίώνιον, οι δέ εις όνειδισμόν και εις α'ισχύνην αίωνιον«. άλλα και ό νυν ηδύς οίνος και τό καλόνμενον σίκερα, δπερ παρά τοις λοπτοΐς έρμηνενταΐς μέ&νσμα ώνόμασται, κατ' εκείνο καιρόν πικρόν αντοϊς Γ εσται. τότε δέ και πάσα πόλις κλείσει οΐκίαν τον μη είσελΰειν ονκέτι γαρ έσονται πολιτεϊαι δποιαι νυν, έν αίς οι ασεβείς τα εαυτών πράττονσι καταϋνμνα. πολλάκις δέ ό λόγος οϊνον μνημονενσας την τών άν&ρώπων τρνφην ηνίξατο ή τό της κακίας μέ&ναμα και τον της ψοχής κόρον παρατρέποντα την διάνοιαν τών όρ&ών και κατά φύσιν λογισμών ον μεΰνσματος ώσπερ διανηψαντες οι τότε κολαζόμενοι ψωνάς άφησονσι και βοάς πενΰικάς.Λ διό επιλέγεται· ολολύζετε περί τον οϊνον πανταχη· πέπανται πάσα ενφροσύνη. 24, 13—14. 'Αλλά γάρ μετά τά προλεχϋέντα επιλέγει ή προφητεία· ταντα πάντα εσται έν τη γη έν μέσω τών έΰνών, σαφώς διδάσκουσα περί της καθολικής κρίσεως ειρησΦαι τά λελεγμένα. οΐς επιφέρει" δν τρόπον έάν τις καλαμήσηται έλαίαν, όντως καλαμήσονται αντονς, Γώς μηδένα περιλειφ&ηναι τών άσεβών, άλλα και μέχρις ενός την κρίσιν τον &εον μετελ$εϊν.λ αντί δέ τον~ και έάν πανσηται ό τρνγητος, οντοι φωνη βοήσονται, διαστολή χρησάμενος ό Σύμμαχος δύο κατά τό αντό παρέστησε διανοίας ειπών ώς επιφυλλίδες, έάν ανντελεσΰη τρύγητος. είτα μέχρι τούτον στήσας την διάνοιαν έξ ετέρας άρχης έπιφέρει λέγων οντοι έπαροϋσι φωνήν αυτών, τό μέν οϋν πρώτον τη τών προτέρων άποδέδοται διανοία· Γώς γάρ οι τον της έλαίας καρπόν άναλεγόμενοι καλάμοις εΐώϋασι διακρούειν και καταπάλλειν μέχρι και μιας ει που περιλειψ&είη, και ώς μετά τον τρύγητ ο ν έπανιόντ ες τινές άναλέγονται ρώγάς τινας βραχείς ή βότρνς τονς περιλειφ&έντας, τον αν τον τρόπον και τονς ασεβείς άναλέξονται μέχρις ενός ώς μηδένα διαφνγεϊν την τον &εον κρίσιν.1 άλλ' έκεινοι μέν ταΰτα πείσονται, ούτοι δ' έπαροϋσι φωνήν αν τών 'τίνες δ' ούτοι άλλ' ή οι τον κρείττονος τάγματος·, εΐεν δ' äv ούτοι

2 I Cor 15, 49 1 0 - 1 2 Dan 12, 2

6 ! vgl. Mt 7, 13

6 τότε] τό C 35 μέχρις] pr και C

8 χατατρίψαντες 37 ol < C2

7 vgl. I Petr 4, 3. 4

C»

2

81 γάρ < C 2

9 vgl. I Petr 4, 3

82 καταβάλλειν

F

Jesajakommentar 84 (24, 6—16)

157

ol τής παρά τώ ϋεώ μακαριότητος ήξιωμένοι.^ διό επιλέγει έξης δ Σύμμαχο?· ούτοι δέ έπαροϋσι φωνήν αυτών, άγαλλιάαονται έν τω ένδοξασϋήναι κύριον, κατά δέ την των Έβδομήκοντα έρμηνείαν οι μεν τη κολάσειπαραδο&ησόμενοι τρνγητον έαχατον παϋόντες και μέχρις ενός άναλεχ&έντες φωνάς άποδώσονσι βοώντες έν τω κολάζεσΰαι, rot δέ της μερίδος γενόμενοι τον &εοϋ 5 εύφραν&ήσονται άμα τη δόξη κνριον. τότε γάρ αυτός δ κύριος έλεύσεται •»έν τη δόξη τον πατρός αύτοϋ«, »μετά δυνάμεως και δόξης πολλής«, έπι ταύτη τοίνυν τη δόξη τον έαντών κυρίου εύφρανΰήσονται οι πάλαι εις αυτόν ήλπικότες. άντί δέ τοϋ· ταραχ&ήσεται τό ϋδωρ της θαλάσσης, ήχησαν ύδατα ϋαλάσσης ό θεοδοτίων ήρμήνευσε σημαίνων τό μέγεϋος της ίο βοής, ή χρήσονται οι δοξάζοντες τον εαυτών κύριον ήχω γάρ θαλάσσης παραβλη&ήσεται αυτών ή φωνή.1 24, 15—16. Και ή δόξα κυρίου έν ταϊς νήαοις εσται Γταϊς έκκλησίαις, δηλαδή ταΐς πάλαι μεταξύ τών απίστων έ&νών, ώστιερ έν μέσω θαλάσσης άπειλημμεναις, έφ' ας ή δόξα κυρίου έπιλάμψεται τότε.1 έπι τούτοις δ λόγος is ανυμνεί και άναφημεϊ τον &εόν τον την δόξαν έαντοϋ ταΐς νήσοις δωρησάμενον. διό φησι· Κύριε δ &εός Ισραήλ, από τών πτερύγων της γης τέρατα ήκούσαμεν Έλπις τω ενσεβεϊ. Γκατά δέ τον Σύμμαχον και τον θεοδοτίωνα - από τών πτερύγων τής γης ψαλμούς ήκούσαμεν, κατά δέ τον Άκύλαν· μελωδίας· οι γάρ τής μερίδος τοϋ &εον την δικαίαν αύτοϋ κρίσιν 2ο άπο&αυμάζοντες ευφραίνονται άμα τή δόξη τοϋ κυρίου καΐ ενφραινόμενοι νμνονς αντω και ψαλμωδίας ευχαριστήριους άναπέμπονσιν.1 δ δη καΐ απο&αυμάζει δ προφήτης, ει από τών περάτων τής γής και αί νήσοι αϊ τής δόξης κνριον καταξιω&εϊσαι νμνονς αύτώ και ψαλμούς αδουσι. σφόδρα άκολού&ως μνημονευσάντων νήσων, λέγω δέ τών έκκλησιών και τών έν αύταΐς 25 έπιτελουμένλάκκονέαυτοΐς ώρυξανπρεσβντέροις< παρέξει, έκει τό σνμπόσιον και τοις εθνεσι παρασκενάσας τό της αθανασίας αύτοϊς ποτόν δωρήσετat.1 μέτοχοι τον Χρίστου γενησόμενοκ, ώς και αντονς άποφανϋήναι ->χρηστονς< και >ϋεον νιους και κληρονόμους ϋεον και συγκληρονόμους Χριστοναγιοι σνμβασιλεύσονσιντοϋ μέν θανάτον καταργηθέντος< και τοϋ σκότους 30 άφανισθέντος, τής δέ τοϋ Χρίστου βασιλείας έν αΐωνίω ζωή διαλαμπούσης άπολαύσουσιν οι έξ απάντων των έθνών των μέν προτέρων ήλευθερωμένοι κακών, των δ' επαγγελιών τοϋ θεοϋ καταξιωθησόμενοι.1 πζ' (86). 25, 9—12. Γ Κ α τ α π ο θ έ ν τ ο ς τοϋ θανάτον κατά τον τής αναστάσεως καιρόν οι τον νέον αιώνος viol τή ήμερα εκείνη ενχαριστήριον 35 ασονσιν φδήν, όρώντες έν δόξη τον έαυτών σωτήρα, και έροϋσιν Ίδον 6

13 Rom 5, 14 271 vgl. Gen 1, 26. 27

14 I Cor 15, 26 18 vgl. Dan 7, 18. 22. 27; Π Tim 2, 12 29 vgl. I Cor 15, 26

16 'Ακύλας Zi.] Σύμμαχος F 18fltyioi]pr oi C 18 t συμβασιλεύουοιν C2 19 τους] αύτούς C 21 &ανάτω] pr τφ C1 22 μετέχοντες Cl 27 άεοΟ πεποιημ.~ C1 30 τοϋ] τής C2 iv < C1 86 ξοωσιν C

Jesajakommontar 85-86 (25, 6-12)

165

ϋεός ημών, εφ' ώ ήλπίζομεν πάλαι μεν γάρ αντόν έν έλπίσιν εΐχομεν πιστεύοντες ταϊς ϋείαις περι αντον διδασκαλίαις, νυνI δέ και όφϋαλμοϊς όρώμεν αντόν, διό νπεμείναμεν πάλαι τα επιόντα ήμϊν λυπηρά, και οι μεν ταντα έρονσιν, ό δέ ανάπαυαιν αντοίς δώσει εν τω προλεχ&έντι της βασιλείας αντον δρει.Λ και οϋτοι μεν των έπηγγελμένων αγαθών άπολαύσονσιν, ή δέ Μωαβίτις, κατά δέ την Εβραϊκή ν φωνήν Μωάβ, τιμωρίαν νφέξει της έαντον ά·&εότητος" καταπατη&ήσεται γαρ τρόπον αλιονος εν άμάξαις, ωστ άσΰενησαι και έξατονησαι τάς χείρας αντον από έχλ.νσεως. διό φησιν 6 'Ακύλας- και άλοηΰήσεται ή Μωάβ νποκάτω αντον ώς άλοάται αχνρα, κατά δέ τον Σύμμαχου· και άλοήσομέν φησι την Μωάβ ώς άλοητόν άχύρον εις πηλόν. τίνες δέ είσιν οι καταπατονντες αντόν και άλοώντες έξης παρίστησιν έπιφέρων »και πατήσονσιν αντόν πόδες πραέων και ταπεινών βήματα πενήτων«. *οΙμαι