Durandi De Sancto Porciano Scriptum Super IV Libros Sententiarum. Buch I, Dd. 36-48 9789042944794, 9789042944800, 904294479X

Citation preview

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales Bibliotheca 10.1.4

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Editioni curandae praesidet Andreas Speer Distinctiones 36-48 libri Primi

edidit

Federica Ventola

PEETERS

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM Buch I, dd. 36-48

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales

BIBLIOTHECA

Editorial Board

Russell L. Friedman, Wouter Goris, Guy Guldentops, Maarten Hoenen, Fiorella Retucci, Andreas Speer, Carlos Steel, David Wirmer

Bibliotheca is a series published by the editorial board of Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. It contains studies on medieval thought and editions of medieval philosophical and theological texts. Umschlagbild: Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79, f. 2r

Bibliotheca 10.1.4

Durandi de Sancto Porciano Scriptum super IV libros Sententiarum Buch I, dd. 36-48

Herausgegeben von

Federica Ventola

PEETERS LEUVEN - PARIS - BRISTOL, CT 2021

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. A catalogue record for this book is available from the Library of Congress. © 2021 – Peeters – Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven, Belgium. D/2021/0602/59 ISBN 978-90-429-4479-4 eISBN 978-90-429-4480-0

INHALTSVERZEICHNIS I. Vorwort von Andreas Speer.................................................1* II. Einleitung von Federica Ventola..........................................5* 1. Handschriftliche Überlieferung.......................................6* Tafel I. Handschriften O und Om: Inhalt.........................12* 2. Die handschriftlichen Verhältnisse..................................17* 2.1 Gemeinsame Fehler von AN: Rekonstruktion der Textvorlage α..........................................................21* 2.1.1 Die Randkorrekturen in Hs. N...................23* 2.2 Gemeinsame Fehler von FMYZ: Rekonstruktion der Textvorlage β....................................................24* 2.3 Gemeinsame Fehler von FM: Rekonstruktion der Textvorlage γ..........................................................25* 2.4 Gemeinsame Fehler von YZ: Rekonstruktion der Textvorlage δ...........................................................26* 2.5 Die Handschriften O und Om................................29* 2.6 Einige Bemerkungen zur Hs. F (S. 78-277)............33* 2.7 Einige Bemerkungen zur Gruppe MYZ (S. 78-277).38* 2.8 Stemma codicum......................................................41* 3. Technische Erläuterungen...............................................41* 3.1 Textkonstitution.....................................................41* 3.2 Zum Variantenapparat............................................42* 3.3 Bemerkungen zum Quellenapparat.........................42* 3.4 Orthographie und Interpunktion............................43* 4. Abkürzungen...................................................................43* 5. Zeichen...........................................................................44* Tafel II. Zweite (𝔅) und dritte (ℭ) Redaktion: Übersicht..45* Tafel III. Quaestionenüberlieferung der einzelnen Handschriften................................................................53* III. Quellen- und Literaturverzeichnis........................................55* IV. Durandi de Sancto Porciano Scriptum Super IV Libros Sententiarum. Redactio 𝔅 Distinctionum 36-48 libri Primi Distinctio trigesima sexta Questio prima: Vtrum Deus cognoscat mala..................3 Questio secunda: Vtrum creature sint in Deo.................11

VI

INHALT

Questio tertia: Vtrum in Deo sint alique ydee................16 Questio quarta: Vtrum in Deo sint plures ydee..............30 Distinctio trigesima septima Questio prima: Vtrum Deus sit in omnibus rebus..........36 Questio secunda: Vtrum angelus sit in loco....................44 Questio tertia: Vtrum angelus moueatur localiter...........65 Distinctio trigesima octaua Questio prima: Vtrum scientia Dei sit causa rerum........68 Questio secunda: Vtrum Deus sciat enuntiabilia............73 Questio tertia: Vtrum Deus sciat futura contingentia.....78 Distinctio trigesima nona Questio prima: Vtrum Deus nescire possit quod scit uel scire quod nescit......................................................100 Questio secunda: Vtrum omnia subsint diuine proui­ dentie......................................................................108 Questio tertia: Vtrum prouidentia sit idem quod fatum...117 Distinctio quadragesima Questio prima: Vtrum predestinatio habeat certitudinem..120 Questio secunda: Vtrum ad Deum pertineat aliquem reprobare.................................................................125 Distinctio quadragesima prima Questio prima: Vtrum electio precedat predestinationem uel econuerso..........................................................131 Questio secunda: Vtrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem.................................136 Questio tertia: Vtrum predestinatio possit iuuari precibus sanctorum.........................................................148 Distinctio quadragesima secunda Questio prima: Vtrum potentia sit in Deo.....................152 Questio secunda: Vtrum potentia Dei se extendat ad omnia que sunt aliis possibilia.................................156 Distinctio quadragesima tertia Questio prima: Vtrum potentia Dei sit infinita..............163 Questio secunda: Vtrum Deus possit facere infinita in actu............................................................................172 Questio tertia: Vtrum omnipotentia possit communicari creature...................................................................187 Questio quarta: Vtrum Deus agat ex necessitate nature......189



INHALTVII

Questio quinta: Vtrum Deus agat ex necessitate iustitie...194 Distinctio quadragesima quarta Questio prima: Vtrum Deus potuerit facere aliquam creaturam meliorem quam fecerit............................197 Questio secunda: Vtrum Deus possit facere uniuersum melius quam fecerit.................................................200 Distinctio quadragesima quinta Questio prima: Vtrum Deus uelit alia a se......................208 Questio secunda: Vtrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem uel econuerso....211 Questio tertia: Vtrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti...............................218 Distinctio quadragesima sexta Questio prima: Vtrum uoluntas Dei semper efficaciter impleatur.................................................................223 Questio secunda: Vtrum Deus uelit mala fieri................230 Distinctio quadragesima septima Questio prima: Vtrum aliquid possit fieri preter uoluntatem diuinam.........................................................236 Questio secunda: Vtrum Deus possit precipere quod non uult.........................................................................241 Questio tertia: Vtrum Deus possit precipere malum fieri...250 Distinctio quadragesima octaua Questio prima: Vtrum uoluntas nostra possit conformari uoluntati diuine......................................................263 Questio secunda: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam diuine uoluntati...........267 V. Index nominum et operum..................................................278

VORWORT Der vierte Teilband schließt zugleich das erste Buch des Sentenzenkommentars des Durandus von St. Pourçain ab, das insgesamt 48 Distinktionen umfasst. Er nimmt zunächst das Thema der göttlichen Erkenntnis wieder auf, mit dem der dritte Teilband abschloss. In den Distinktionen 36 bis 48 widmet sich Durandus einigen der großen und nicht nur zu seiner Zeit kontrovers diskutierten Fragen: der Frage der futura contingentia und dem Problem des aktuell Unendlichen, dem Zusammenhang zwischen göttlicher Vorsehung, Schicksal und menschlicher Willensfreiheit, von Prädestination, Erwählung und Verwerfung, dem Verhältnis von göttlichem Willen und göttlicher Macht. Die vorliegenden Distinktionen zeigen Durandus als einen höchst scharfsinnigen Denker auf der Höhe der Debatten seiner Zeit. Zu seinen Gesprächspartnern zählen neben Thomas von Aquin auch seine dominikanischen Mitbrüder Hervaeus Natalis und Wilhelm Petri de Godino, ferner Gottfried von Fontaines, Petrus von Auvergne und Aegidius Romanus sowie Richard von Mediavilla und Jakob von Metz, und nicht zuletzt so bekannte Zeitgenossen wie Heinrich von Gent und Johannes Duns Scotus. Die Belege hierfür, die zumeist ebenfalls auf Sentenzenkommentare oder universitäre Disputationen verweisen, finden sich im Quellenapparat. Allein diese Namen geben einen Hinweis auf die Qualität der Vernetzung der beteiligten Disputanten und zugleich einen Einblick in die nuancenreichen Debatten unter Theologieprofessoren an der damals angesehensten theologischen Fakultät. Dass Durandus in diesem Kontext selbst seine Position weiterentwickelt hat, zeigt auch der vorliegende vierte Teilband, der die Untersuchungen zum ersten Buch des durandischen Sentenzenkommentars vervollständigt und somit gleichfalls eine abschließende Beurteilung der Forschungshypothese zum ersten Buch ermöglicht. Diese Hypothese, dass die handschriftliche Überlieferung des vorliegenden Teilbandes wie auch der bereits edierten drei Teilbände des ersten Buches des durandischen Sentenzenkommentars nicht – wie Joseph Koch ursprünglich annahm – die erste Redaktion wiedergibt, sondern die

2*

VORWORT

zweite Fassung des ersten Buches überliefert, wurde im Verlauf der Arbeiten an den ersten drei Teilbänden von Fiorella Retucci, Massimo Perrone und Guy Guldentops mit zahlreichen Argumenten entwickelt. In der Einleitung zu dem vorliegenden vierten Teilband fügt Federica Ventola weitere überzeugende Indizien und Argumente hinzu, die diese Hypothese untermauern und zeigen, dass der von den Handschriften überlieferte Text eine überarbeitete Fassung des ersten Buches des Sentenzenkommentars darstellt, der zudem seinerseits noch Relikte einer früheren Redaktionsphase in der revidierten Fassung enthält. Auch zeigt sich erneut die Sonderstellung der beiden Handschriften aus Saint-Omer. Damit erweist sich Durandus auch in diesem Teil seines Sentenzenkommentars als konstanter Überarbeiter seines Textes, wobei die Spuren dieser Überarbeitung auf unterschiedliche Weise bewahrt sind. Die vorliegende kritische Edition gibt den Text der zweiten Redaktion des ersten Buches in der Redaktionsphase wieder, die der ersten Redaktion am nächsten kommt. Mit dem vierten Teilband erhalten wir nun einen vollständigen synoptischen Blick auf die ganze Komplexität der Überlieferung des ersten Buches des Sentenzenkommentars eines prominenten Theologiemagisters am Beginn des 14. Jahrhunderts an der Sorbonne. Diese Überlieferung korreliert – das zeigt gerade dieser Band – mit der Dynamik und Lebendigkeit der universitären Debatten, die den Verfasser des Kommentars immer wieder zu Überarbeitungen seines Manuskriptes veranlassen. Ein solch differenzierter Einblick in die Textgeschichte stellt nicht nur eine methodische Herausforderung dar. Vor allem setzt sie eine vollständige und nicht nur auszugsweise Untersuchung und Kollation aller Handschriften voraus. Die Editorin dieses Bandes, Federica Ventola, hat diese Aufgabe zunächst im Rahmen einer Cotutela-Dissertation zwischen den Universitäten von Köln und Lecce in Angriff genommen und nunmehr abschließen können. Dabei wurde sie unterstützt von einem Team exzellenter Editorinnen und Editoren, die über Jahre hinweg eng zusammenarbeiten konnten. Zu diesem EditorenTeam zählen die bereits genannten Editoren der Teilbände des ersten Buches Prof. Dr. Fiorella Retucci, Dr. Guy Guldentops, Dr. Massimo Perrone und Christoph Burdich sowie PD Dr. Thomas Jeschke, denen ich meine besondere Anerkennung aussprechen möchte.



VORWORT3*

Schließlich gilt ein weiterer besonderer Dank der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) für die langjährige Förderung und den über die Jahre stets gewährten Vertrauensvorschuss, sowie dem Verlag Peeters für die gute Zusammenarbeit und die hervorragende Ausstattung dieses Bandes. Andreas Speer

EINLEITUNG* Die hier edierten Distinktionen 36-48 des ersten Buches des Sentenzenkommentars des Durandus von St. Pourçain stehen in einer unmittelbaren Verbindung zu den vorhergehenden Distinktionen, die dem Thema der göttlichen Erkenntnis gewidmet sind1. Durandus untersucht hier insbesondere die Fragen, ob Gott das Böse erkenne2, ob das Wissen Gottes die Ursache der Dinge sei3 und ob Gott die futura contingentia vorauswisse4. Ebenfalls viel Raum wird dem Problem der Vereinbarkeit von göttlicher Vorsehung und menschlicher Willensfreiheit sowie der Untersuchung der Konzepte von Vorsehung und Schicksal eingeräumt5. Sodann untersucht Durandus das Verhältnis von göttlicher Prädestination, Verwerfung (reprobatio) und Erwählung (electio)6, und die Rolle, die der göttliche Wille mit Blick auf die Prädestination spielt7. In Bezug auf die göttliche Allmacht8 werden zwei Fragen untersucht, nämlich ob die Macht Gottes unendlich sei9 und ob sie etwas Unendliches der Wirklichkeit nach hervorbringen *  Ich danke Fiorella Retucci und Massimo Perrone für ihre hilfreichen Ratschläge und ihre beständige Unterstützung. Darüber hinaus möchte ich Guy Guldentops für seine Revision und Korrektur des Editionstextes danken. Durch seine Hilfe konnte der Quellenapparat an verschiedenen Stellen umfassend erweitert werden. Zudem danke ich Thomas Jeschke, der diese Einleitung einer sprachlichen Korrektur unterzogen hat. Schließlich möchte ich Andreas Speer danken für die Möglichkeit, am Durandusprojekt mitarbeiten zu können sowie für die freundschaftliche Aufnahme am Thomas-Institut der Universität zu Köln. 1 Vgl. Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, ­Distinctiones 18-35 libri Primi, ed. M. Perrone – F. Retucci, Leuven–Paris–Walpole, MA 2019 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.1.3). 2 Vgl. dist. 36, quaest. 1: Vtrum Deus cognoscat mala, S. 3-11. 3 Vgl. dist. 38, quaest. 1: Vtrum scientia Dei sit causa rerum, S. 68-73. 4 Vgl. dist. 38, quaest. 3: Vtrum Deus sciat futura contingentia, S. 78-99. 5 Vgl. dist. 39, quaest. 2: Vtrum omnia subsint diuine prouidentie, S. 108-117; dist. 39, quaest. 3: Vtrum prouidentia sit idem quod fatum, S. 117-119. 6 Vgl. dist. 40, quaest. 1: Vtrum predestinatio habeat certitudinem, S. 120-125; dist. 40, quaest. 2: Vtrum ad Deum pertineat aliquem reprobare, S. 125-130; dist. 41, q. 1: Vtrum electio precedat predestinationem uel econuerso, S. 131-136. 7 Vgl. dist. 41, quaest. 2: Vtrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem, S. 136-147. 8 Vgl. dist. 42, quaest. 1: Vtrum potentia sit in Deo, S. 152-156. 9 Vgl. dist. 43, quaest. 1: Vtrum potentia Dei sit infinita, S. 163-172.

6*

EINLEITUNG

könne10. Mit Blick auf das komplexe Thema des göttlichen Willens erörtert Durandus schließlich, ob die Handlungen Gottes aus natürlicher Notwendigkeit oder aus der Notwendigkeit der Gerechtigkeit geschehen11 und ob sie zuerst vom Intellekt oder vom Willen diktiert werden12. Abschließend wird der Unterschied zwischen voluntas signi und voluntas beneplaciti13 untersucht und die Frage, «ob der menschliche Wille sich dem göttlichen angleichen könne»14. Was die direkten Quellen anbetrifft, stechen die Werke des Thomas von Aquin (die gelegentlich namentlich angeführt werden) und des Hervaeus Natalis, die Lectura Thomasina und die Ordinatio des Aegidius Romanus besonders hervor. Darüber hinaus werden viele Meinungen anderer berühmter Magister diskutiert, wie z. B. die Heinrichs von Gent, des Duns Scotus oder Jakobs von Metz. 1. Handschriftliche Überlieferung Die Distinktionen 36-48 des ersten Buches des durandischen Sentenzenkommentars werden in folgenden Handschriften überliefert: A = Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26, ff. 38va-51ra15. Pergament, 174 Bl.; 267 × 183 mm (einige Blätter jedoch kleiner). 14. Jh. (ca. 1340). Zwei unterschiedliche Systeme der Paginierung: 1. am rechten oberen Rand mit schwarzer Tinte (wohl 18. Jh.); 2. ebenfalls rechts oben mit brauner Tinte (14. oder 15. Jh.). Foliierung: f. 52 wird in 53 korrigiert, 53 in 54, 54 in 55, ab 56 fortlaufend. Lagen: 4 VI48 + II52 + 3 VI88 + V98 + VII112 + 3 VIII160 + VII174. Schriftraum 200 × 135 mm. 2 Spalten. 58 Zeilen. 10 Vgl. dist. 43, quaest. 2: Vtrum Deus possit facere infinita in actu, S. 172-187. 11 Vgl. dist. 43, quaest. 4: Vtrum Deus agat ex necessitate nature, S. 189-194; dist. 43, quaest. 5: Vtrum Deus agat ex necessitate iustitie, S. 194-196. 12 Vgl. dist. 45, quaest. 2: Vtrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem uel econuerso, S. 211-218. 13 Vgl. dist. 45 quaest. 3: Vtrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti, S. 218-222. 14 Vgl. dist. 48, quaest. 1: Vtrum uoluntas nostra possit conformari uoluntati diuine, S. 263-267. 15 Vgl. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements VI, Paris 1887; F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 26*. Gedankt sei an dieser Stelle Dr. Ilya Dines, der den Codex mit Erlaubnis der Bibliothek fotografierte und eine Handschriftenbeschreibung anfertigte.



EINLEITUNG7*

Inhalt: – ff. 1ra-51ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 1ra: Incipit: Circa primum Sententiarum queritur utrum theologia sit scientia. – f. 51ra: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum. Amen; – f. 51ra-51rb: Quaestionenverzeichnis des ersten Buches. f. 51ra: Vtrum theologia sit scientia. – f. 51rb: Vtrum teneamur conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine in uolito; – ff. 53ra-87ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. f. 53ra: Incipit: Circa secundum Sententiarum librum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – f. 87ra: ... set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen; – f. 87ra-87va: Quaestionenverzeichnis des zweiten Buches. f. 87ra: Incipiunt tituli questionum supra secundum Sententiarum fratris Durandi. – f. 87va: Expliciunt tituli secundi Sententiarum Durandi; – ff. 89ra-126ra: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum III Sententiarum Petri Lombardi. f. 89ra: Incipit: Circa primam distinctionem tertii libri primo queritur utrum incarnatio sit possibilis. – f. 126ra: Explicit tertius Durandi super Sententias; – f. 126rb-126vb: Quaestionenverzeichnis des dritten Buches. f. 126rb: Vtrum incarnatio sit possibilis. – f. 126vb: Vtrum lex uetus cohibeat animum uel solum manum; – ff. 129ra-174vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi, dist. 10 quaest. 3 § 1 (unvollständig) – dist. 45 quaest. 2 § 1316. f. 129ra: Incipit: ... altari ubi prius erat et incipit esse in hore hominis ubi prius non erat... – f. 174vb: ... ante illum iudicis iusti conspectum orationes sue merito quassari refugiunt. Ad primum (Ende mitten im Text). 16 Vgl. T.  Jeschke, «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 43-50 libri Quarti, ed. T.  Jeschke, Leuven– Paris– Walpole, MA 2012 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.4), S. 19* und 106*-107*.

8*

EINLEITUNG

F = Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Cod. San Marco 440, ff. 60vb-86vb17. Pergament, I + 148 Bl. + I (ff. 87-88 leer); 303 × 227 mm. Ende 14. Jh. Lagen: 7 V184 + IV88 + 5 VI148. Schriftraum 228 × 160 mm. 2 Spalten. 50 Zeilen, ab f. 89r 54 Zeilen. Zwei verschiedene Schreiber: 1. ff. 1r-86v; 2. ff. 89r-148v. Viele Korrekturen am Rand von derselben Hand. Inhalt: – ff. 1ra-86vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 1ra: Incipit: Circa primum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – f. 86vb: Explicit primus liber Sententiarum secundum fratrem Durandum de ordine fratrum predicatorum (fratrem ... predicatorum von späterer Hand auf Rasur); – ff. 89ra-148va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. f. 89ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare. – f. 148va: ... set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen. Explicit secundus (es folgt eine Rasur und eine kurze Tabula, die mit der ersten Quaestio der dritten Distinktion von Buch I endet: Vtrum deus sit cognoscibilis a nobis ex creaturis). M = Melk, Stiftsbibliothek, Codex Mellicensis 611 (130 C 8), ff. 138va188rb18. Papierhandschrift, 313 Bl. (ff. 189-193 und 312 leer); 295 × 215 mm. 5. Jahrzehnt 15. Jh. ff. 1-26 Foliierung des 15. Jhs., fortgesetzt mit moderner Bleistiftfoliierung mit zahlreichen Fehlern: nach ff. 47, 52, 145, 166, 167, 245 und 284 jeweils ein Blatt unfoliiert, jetzt bezeichnet mit 47a, 52a, etc.; ff. 79, 252 und 295 in der Zählung übersprungen. Lagen: III6 + 26 VI313. Schriftraum 210-220 × 142-146 mm. 2 Spalten. 40 Zeilen. 2 Haupthände: Hand 1 schreibt Buch 1 17 Vgl. D.  Frioli, Catalogo di manoscritti filosofici nelle Biblioteche italiane, Bd. 2, Firenze 1981; F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 27*-28*. 18 Für die Beschreibung der Hs. bin ich Dr. Christine Glaßner (Österreichische Akademie der Wissenschaften) und Bernadette Kalteis (Stiftsbibliothek Melk) dankbar. Vgl. dazu J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 50ff. V. Staufer, Catalogus codicum manu scriptorum, qui in bibliotheca monasterii Mellicensis O.S.B. servantur, Bd. 1, Wien 1889, S. 198; F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 28*.



EINLEITUNG9*

(ff. 7-188), 41-48 Zeilen; die ersten fünf Zeilen von einer anderen, sorgfältiger schreibenden Hand. – Hand 2 schreibt Buch 2 (ff. 194-311), 39-42 Zeilen; die ersten 20 Zeilen von einer anderen, sorgfältiger schreibenden Hand. Quaestionenzählung und möglicherweise einige wenige Korrekturen von anderer Hand; zahlreiche weitere Korrekturen einer späteren Melker Hand, die wohl auch den Vermerk auf f. 1r unten schrieb: Liber iste est incorrectus ex uicio siue ignorantia scriptoris. Inhalt: – ff. 1r-6r: leer; – ff. 7ra-188rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 7ra: Incipit: Circa primum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – f. 188rb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum; – ff. 194ra-311va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. f. 194ra: Incipit: Circa secundum Sententiarum queritur primo utrum Deus potuerit aliquid creare ab eterno. – f. 311va: ... set ultimus est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen etcetera. N = Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79, ff. 51va-66rb19. Pergament, 130 Bl. (22 Bl. fehlen20); 343 × 250 mm. 14. Jh. Neue Blattzählung. Lagen: 2 VI25 + 3 (VI-4)49 + (VI-6)55 + (VI-4)63 + II67 + 5 VI127 + II, letztes Bl. Spiegel. Schriftraum 232-235 × 166-172 mm. 2 Spalten. 51 Zeilen. Inhalt: – ff. 2ra-66rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 2ra: Incipit: Circa 19 Vgl. K. Schneider, Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, Band II: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil 1: Theologische Handschriften, Wiesbaden 1967, S. 230; F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 29*-30*. 20 Mit Blick auf die vorliegende Edition fehlen einige Folia, die folgenden Text hätten enthalten sollen: (1) den Text von dist. 36, quaest. 3 (vorliegende Edition, S. 18,43 ab «potest aliquid producere») bis zu dist. 38, quaest. 3 (S. 80,53 «set non contingentes»); (2) den Text von dist. 43, quaest. 1 (S. 164,31 ab «esse infinita duratione») bis zu dist. 45, quaest. 1 (S. 208,6 «nichil uult preter illud»).

10*

EINLEITUNG

p­ rimum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – f. 66rb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis predicatorum scriptus pro fratre Galthero de Haylles per manus Bricij de Pleseio Britonis, quorum anime requiescant in pace. Amen; – f. 66rb-66vb: Erstes Inhaltsverzeichnis zum ersten Buch. f. 66rb: Incipit Tabula. Vtrum theologia sit scientia. – f. 66vb: Das Inhaltsverzeichnis ist unvollständig und endet mit der zweiten Quaestio der Distinktion 30 von Buch I: Vtrum relationes que dicuntur de Deo ex tempore sint reales. Vtrum (Ende mitten im Text); – ff. 66vb-67va: Zweites Inhaltsverzeichnis zum ersten Buch. f. 66vb: Incipiunt tituli super primum Sententiarum fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Questio prima. Vtrum theologia sit scientia. – f. 67va: Das Verzeichnis ist vollständig und endet mit der zweiten Quaestio der Distinktion 48: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam uoluntati diuine et maxime quantum ad uolitum. Expliciunt tituli primi Sententiarum fratris [...] ordinis predicatorum; – ff. 68ra-128rb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. f. 68ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – f. 128rb: ... set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula. Amen. Explicit secundus super Sententias compilatus [...] (einige Zeilen radiert). Schreibervermerk: Et si volez savoer le non (sic!) demandez Brichet le Breton; – ff. 128va-129ra: Quaestionenverzeichnis des zweiten Buches. f. 128va: Incipiunt tituli super secundum fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum. – f. 129ra: Explicit. O = Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer, Ms. 332 (ursprünglich der Abtei St. Bertin gehörend), ff. 119v-127v21. Papierhandschrift in quarto, I + 129 + II Bl.; 225 × 160 mm. 15. Jh. Foliierung des 19. Jhs. Lagen: 9 VI108 + (VI-1)119 + (VI-2)129. 1 Spalte. 33 Zeilen. 21 Vgl. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements III, Paris 1861, S. 164; J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 54.



EINLEITUNG11*

Inhalt: – ff. 1r-128r: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 1r: Incipit: Circa primum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – f. 128r: Et hec dicta de distinctione diuinarum personarum sufficiant; – f. 129r-v: Quaestionenverzeichnis des ersten Buches. f. 129r: Vtrum theologia sit scientia f. 1°. – f. 129v: Vtrum angelus moueatur localiter f. (ohne Nummerierung). Om = Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer, Ms. 338 (ursprünglich der Abtei St. Bertin gehörend), ff. 93v-244v22. Papierhandschrift in quarto, II + 251 Bl.; 217 × 144 mm. 15 Jh. Foliierung des 19. Jhs. Lagen: 4 VI48 + (VI+I)61 + 12 VI205 + V215 + 2 VI239 + 2 III251. 1 Spalte. 22-28 Zeilen. Inhalt: – ff. 1r-244v: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 1r: Incipit: [ill.] – f. 244v: … qui non uult illud quod Deus uult, scilicet eum uelle; – f. 129r-v: Quaestionenverzeichnis des ersten Buches. f. 245r: Vtrum nomen Persone dicatur uniuoce de Deo et creaturis. – f. 245v: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem uoluntati diuine et maxime quantum ad uolitum. In der hier vorliegenden Edition überliefert die Hs. Om nahezu alle Quaestionen der Distinktionen 36-48 des ersten Buches. Allein dist. 37 (die in drei Quaestionen unterteilt ist) wird nicht von der Hs. Om überliefert. Tatsächlich geht der Kopist von Om direkt von dist. 36, quaest. 4 zu dist. 38, quaest. 1 über (siehe Hs. Om, f. 111v). Auch im angehängten Quaestionenverzeichnis der Handschrift (siehe Hs. Om, f. 245r) findet sich dist. 37 nicht erwähnt. 22 Für die Beschreibung der Hs. bin ich Rémy Cordonnier (Bibliothèque d’Agglomération du Pays de Saint-Omer) und Sébastien Baret (Institut de recherche et d’histoire des textes) dankbar. Vgl. dazu Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements III, Paris 1861, S. 166; J. Koch, Durandus de S. Porciano, S. 54.

12*

EINLEITUNG

Die drei Quaestionen der 37. Distinktion (Vtrum Deus sit in omnibus rebus: ff. 119v-121v; Vtrum angelus sit in loco: ff. 121v-126v; Vtrum angelus moueatur localiter: ff. 126v-127v) werden zwar nicht in der Hs. 338 der Bibliothèque de l’agglomération de Saint-Omer überliefert, dafür aber in der Hs. 332 derselben Bibliothek. In der folgenden Tabelle werden die unterschiedlichen Quaestionen in den beiden Handschriften aus Saint-Omer überblicksartig aufgeführt. Tafel I. Handschriften O und Om: Inhalt Hs. Saint-Omer 332 (O) Dist. 36 quaest. 1: Vtrum Deus cognoscat mala Dist. 36 quaest. 2: Vtrum creature sint in Deo Dist. 36 quaest. 3: Vtrum in Deo sint alique ydee Dist. 36 quaest. 4: Vtrum in Deo sint plures ydee Dist. 37 quaest. 1: Vtrum Deus sit in omnibus rebus Dist. 37 quaest. 2: Vtrum angelus sit in loco Dist. 37 quaest. 3: Vtrum angelus moueatur localiter Dist. 38 quaest. 1: Vtrum scientia Dei sit causa rerum Dist. 38 quaest. 2: Vtrum Deus sciat enuntiabilia

Hs. Saint-Omer 338 (Om)

Vorliegende Edition

ff. 93v-98v

3,4-11,183

ff. 98v-100v

11,3-15,93

ff. 101r- 109r

16,3-30,322

ff. 109r-111v

30,3-35,99

ff. 119v- 121v

36,4-44,179

ff. 121v- 126v

44,3-65,471

ff. 126v- 127v

65,3-67,52 ff. 111v- 115r

68,4-73,121

ff. 115r-117r

73,3-77,95

Dist. 38 quaest. 3: Vtrum Deus sciat futura contingentia Dist. 39 quaest. 1: Vtrum Deus nescire possit quod scit uel scire quod nescit Dist. 39 quaest. 2: Vtrum omnia subsint diuine prouidentie Dist. 39 quaest. 3: Vtrum prouidentia sit idem quod fatum Dist. 40 quaest. 1: Vtrum predestinatio habeat certitudinem Dist. 40 quaest. 2: Vtrum ad Deum pertineat aliquem reprobare Dist. 41 quaest. 1: Vtrum electio precedat predestinationem uel econuerso Dist. 41 quaest. 2: Vtrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem Dist. 41 quaest. 3: Vtrum predestinatio possit iuuari precibus sanctorum Dist. 42 quaest. 1: Vtrum potentia sit in Deo Dist. 42 quaest. 2: Vtrum potentia Dei se extendat ad omnia que sunt aliis possibilia Dist. 43 quaest. 1: Vtrum potentia Dei sit infinita

EINLEITUNG13*

ff. 117r-129v

78,3-99,443

ff. 129v-134r

100,4-108,176

ff. 134r-138v

108,3-117,164

ff. 139r-140r

117,3-119,44

ff. 140r-143r

120,4-125,110

ff. 143r-146r

125,3-130,93

ff. 146r-148v

131,4-136,108

ff. 148v-155v

136,4-147,224

ff. 155v-157v

148,3-151,74

ff. 157v-160r

152,4-156,84

ff. 160r-163r

156,4-162,111

ff. 163r-168v

163,4-172,199

14* Dist. 43 quaest. 2: Vtrum Deus possit facere infinita in actu Dist. 43 quaest. 3: Vtrum omnipotentia possit communicari creature Dist. 43 quaest. 4: Vtrum Deus agat ex necessitate nature Dist. 43 quaest. 5: Vtrum Deus agat ex necessitate iustitie Dist. 44 quaest. 1: Vtrum Deus potuerit facere aliquam creaturam meliorem quam fecerit Dist. 44 quaest. 2: Vtrum Deus possit facere uniuersum melius quam fecerit Dist. 45 quaest. 1: Vtrum Deus uelit alia a se Dist. 45 quaest. 2: Vtrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem uel econuerso Dist. 45 quaest. 3: Vtrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti Dist. 46 quaest. 1: Vtrum uoluntas Dei semper efficaciter impleatur Dist. 46 quaest. 2: Vtrum Deus uelit mala fieri

EINLEITUNG

ff. 168v-179r

172,3-187,344

ff. 179v-180v

187,3-189,40

ff. 180v-184r

189,3-194,101

ff. 184r-186r

194,3-196,55

ff. 186r-188r

197,5-200,66

ff. 188r-194r

200,3-207,155

ff. 194v-197r

208,4-211,70

ff. 197r- 202v

211,4-218,158

ff. 202v-205v

218,4-222,80

ff. 205v-211r

223,4-230,154

ff. 211r-213v

230,3-235,108

Dist. 47 quaest. 1: Vtrum aliquid possit fieri preter uoluntatem diuinam Dist. 47 quaest. 2: Vtrum Deus possit precipere quod non uult Dist. 47 quaest. 3: Vtrum Deus possit precipere malum fieri Dist. 48 quaest. 1: Vtrum uoluntas nostra possit conformari uoluntati diuine Dist. 48 quaest. 2: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam uoluntati diuine

EINLEITUNG15*

ff. 213v-217v

236,4-241,112

ff. 217v- 224r

241,3-250,188

ff. 224r-234r

250,3-262,261

ff. 234r- 237r

263,4-267,88

ff. 237r-244v

267,4-277,220

Y = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 14454, ff. 88vb114vb23. Pergament, 138 Bl.; aus drei Teilen zusammengesetzt (der erste Teil wiederum zusammengesetzt aus zwei Autographen des Philippe de Mézières), die Ende des 15. Jh. zusammengebunden wurden. Alte Foliierung. – Teil 1.1: ff. 1r-18v; 300 × 230 mm. 14. Jh. (ca. 1375). 1.2: ff. 19r-30v; 305 × 230 mm. 14. Jh. – Teil 2: ff. 31r-115v; 315 × 230 mm. 14. Jh. 2 Spalten; viele verschiedene Hände. – Teil 3: ff. 116r-137; 315 × 230 mm. 14. Jh. 2 Spalten. Inhalt: – f. 1r: Tabula contentorum: De solempnitate presentationis beate Marie in templo et nouitate ipsius festi ad partes occidentales ubi et habetur officium ecclesiasticum eius festi cum nota. Tractatus ­quidam 23 Vgl. G. Ouy, Les Manuscrits de l’abbaye de Saint-Victor. Catalogue établi sur la base du répertoire de Claude de Grandrue (1514). Tome 2: Texte, Turnhout 1999 (Bibliotheca Victorina, Bd. 10), S. 75. Vgl. auch W.E. Coleman, «Introduction», in: id., Philippe de Mézières’ Campaign for the Feast of Mary’s Presentation, Toronto 1981, S. 21.

16*

EINLEITUNG

de beata Maria concernens ecclesiam Ambianensem. Primus domini Durandi super Sententias de prima eius lectura. Quedam alie questiones theologice; – ff. 2r-17r: Epistula de solempnitate Presentationis beate Marie in Templo et officium ecclesiasticum eius festi cum nota. f. 2r: Incipit: Vniuersis in domino fidelibus maxime christianis occidentalibus. – f. 17r: Explicit: ... tibi sacrificium iugiter immolauit per dominum; – f. 18r: Diploma Caroli regis V ad magistros et scholares domus Nauarrice: f. 18r: Incipit: Karolus dei gratia francorum rex. – Explicit: Datum apud Meledunum decima die nouembris anno lxxiiii et regni nostri xio; – ff. 19r-30v: Tractatus de beata Maria concernens ecclesiam Ambianensem . f. 19r: Incipit: De laudibus beate Marie virginis super Salve sancta parens. – f. 30v: Explicit: Quidem peregrinus filius tuus condam modici regni orientalis cancellarius et nunc in fine dierum parisius in orto celestinorum humilis solitarius; – f. 31r-114v: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 31ra: Incipit: Primus domini Durandi super Sententias de prima eius lectura. – f. 114vb: Explicit primus Durandi super Sententias. – f. 115r-v: Quaestionenverzeichnis des ersten Buches. f. 115r: Vtrum theologia sit scientia. – f. 115v: Vtrum omnes teneantur conformare uoluntatem suam diuine uoluntati; – f. 116r-137v: Questiones theologice . f. 116r: Incipit: II Cor. 12: Scio hominem raptum usque ad tertium celum etc. – f. 137v: ... quoad actualitatem preteriti quoad impertransitionem futuri... (unvollständig). – f. 138r: Primus Bone Venture super Sententias quem emit J. de Turre Cremada Parisius. Z = Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 12330, ff. 41ra55vb24 (alte Signatur: St. Germain-des-Prés 341). Pergament, 228 Bl.; 332 × 225 mm. 14. Jh. (ca. 1340). Schriftraum 270 × 180 mm. Alte Foliierung. 2 Spalten, 55-57 Zeilen. 24 Vgl. L. Delisle, Inventaire des Manuscrits latins de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 11504-14231, Paris 1868 (ND Hildesheim– New York 1974), S. 48; F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 30*.



EINLEITUNG17*

Inhalt: – ff. 1ra-55vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum I Sententiarum Petri Lombardi. f. 1ra: Incipit: Circa primum librum Sententiarum primo queritur utrum theologia sit scientia. – f. 55vb: Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum; – ff. 56ra-101va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum II Sententiarum Petri Lombardi. f. 56ra: Incipit: Circa secundum librum Sententiarum queritur primo utrum deus potuerit aliquid creare ab eterno. – f. 101vb: ... set ultimus finis est unus et idem, scilicet ipse deus, qui est benedictus in secula amen. Explicit secundus supra Sententias compilatus a fratre Durando de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Benedictus deus; – ff. 102ra-149vb: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum III Sententiarum Petri Lombardi. f. 102ra: Incipit: Circa tertium librum Sententiarum primo queritur utrum incarnatio sit possibilis. – f. 149vb: Explicit lectura fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum super tertium librum Sententiarum. Vinum scriptori debetur ex meliori. Finit. Amen. Finit. Qui scripsit paradysum adibit; – ff. 150ra-224va: Durandus de Sancto Porciano, Commentarius in Librum IV Sententiarum Petri Lombardi. f. 150ra: Incipit: Circa quartum librum Sententiarum primo queritur de sacramentis in generali, deinde in speciali. – f. 224va: Explicit lectura super quartum Sententiarum compilata a fratre Durando de Sancto Porciano ordinis predicatorum. Finit. Amen. Finit. Rogerus nomine scripsit. Vinum scriptori debetur de meliori; – ff. 225va-227va: Quaestionenverzeichnis zu allen vier Büchern. f. 225va: Vtrum theologia sit scientia. – f. 227vb: Vtrum beati uideant penas dampnatorum a. 25. 2. Die handschriftlichen Verhältnisse Die neuesten Forschungen zur Handschriftentradition des durandischen Sentenzenkommentars lassen sich wie folgt zusammenfassen. a. Durandus hat auch Buch I seines Kommentars einer umfassenden Revision unterzogen (𝔅). Diese – und nur diese – revidierte Fassung wird von den uns bekannten Handschriften überliefert,

18*

EINLEITUNG

Handschriften einer früheren Fassung sind bislang nicht bekannt25. b. Die handschriftliche Überlieferung ist für jedes Buch unterschiedlich. Das heißt, die verschiedenen Bücher werden mitunter von verschiedenen Handschriften überliefert. Teilweise werden auch innerhalb eines Buches Textteile von einigen Handschriften überliefert, von anderen hingegen werden sie nicht überliefert. c. Die handschriftlichen Verhältnisse sind auch innerhalb eines Buches nicht gleichbleibend. Teilweise können einzelne Handschriften unterschiedliche Redaktionsphasen des durandischen Originals widerspiegeln26. Exemplarisch können alle diese Besonderheiten am vorliegenden Textabschnitt nachgewiesen werden. a. Die kritische Edition der Distinktionen 36-48 bietet weitere Bestätigungen für die Hypothese, dass der Text der auf uns gekommenen Handschriften einer überarbeiteten und damit späteren als der ersten Redaktion entspricht (diese wird als «zweite Redaktion» oder «Redaktion 𝔅» bezeichnet). Ein Beispiel dafür findet sich in dist. 43, quaest. 2 (S. 175,76-79). Dort referiert Durandus die Meinung Avicennas, Algazels und anderer (quidam alii), dass Gott die Möglichkeit habe, ein Unendliches der Wirklichkeit nach hervorzubringen, und er erklärt explizit, dass er diese Position einmal (aliquando) vertreten habe, aller Wahrscheinlichkeit nach in einer vorhergehenden Redaktion bzw. «ersten» oder «𝔄-Redaktion». b. Einige Textteile werden z. B. von nur einer Handschrift überliefert (A). In allen diesen Fällen weist der Text eine große Nähe zur Letztfassung (ℭ) des Kommentars auf. Einen besonders interessanten Fall stellt dist. 43, quaest. 1 («Vtrum potentia Dei sit infinita») dar. Mitten in dieser Quaestion fügt die Hs. Auxerre, Bibliothèque municipale 26, f. 46r, am unteren Rand (i.m. 25 Ausgenommen sind hierbei natürlich die Handschriften, die klar identifizierbar die Letztfassung (ℭ) überliefern. 26 Vgl. M. Perrone – F. Retucci, «Einleitung», in Bd. 10.1.2, S. 34*-59*; Bd. 10.1.3, S. 28*-42*.



EINLEITUNG19*

inf.) einen längeren Textabschnitt an, den in nahezu identischer Form auch die Letztfassung (ℭ) in dieser Quaestion bringt (f. 112va, ed. Venetiis, 1571). Dieser Befund lässt zwei mögliche Erklärungen zu: 1) Der Kopist von Auxerre integriert den Text der zweiten Redaktion, indem er einen Textteil aus einer Handschrift der dritten Redaktion kopiert. 2) Die Hs. Auxerre stellt den einzigen Zeugen eines Texts dar, der in der ersten Fassung dieses Buches angeführt worden war, in einer zweiten Phase dann getilgt wurde und schließlich in der dritten Fassung wiederaufgenommen wird. Diese Hypothese scheint durch die indirekte Tradition bestätigt zu werden: Petrus de Palude, dessen Sentenzenkommentar die erste Fassung des durandischen Buches I widerspiegelt, überliefert, wenn auch nur teilweise, denselben Textabschnitt in Hs. Basel, Universitätsbibliothek, B II 21, f. 238ra27. Ähnliche Fälle finden sich im gesamten Sentenzenkommentar des Durandus, insbesondere aber in Buch I28. Petr. de Palude, Sent., I, 43, 1, Dur., Sent., I, 43, 1, resp., f. Dur., Sent., I, 43, 1, resp., red. resp., f. 238ra (Hs. Basel, Uni- 46ra (Hs. Auxerre, Bibl. mun., ℭ f. 112va (ed. Venetiis, 1571) 26; vgl. S. 166,76) versitätsbibliothek, B II 21) Quidquid sit de conclusione, rationes tamen iste, licet habeant probabilitatem, non tamen necessitatem. Prima non, quia maior potest totaliter negari; non enim uidetur necessarium quod id quod non est limitatum ad genus et speciem, set continet omnium generum perfectiones, sit infinitum simpliciter, quia quod excedit aliquid finitum non oportet quod sit infinitum, set sufficit quod sit finitum maius; nunc est ita quod non solum id quod continetur in uno genere

Quidquid sit de conclusione, rationes tamen iste licet habeant probabilitatem, nullam tamen habent necessitatem. Prima non, quia maior posset rationabiliter negari; non enim uidetur necessarium quod illud quod non est limitatum ad genus et ad speciem, set continet omnium generum atque etiam specierum perfectiones sit infinitum simpliciter, quia quod excedit aliquod finitum non oportet quod sit infinitum, set sufficit quod sit finitum

27 Für eine genauere Analyse weiterer solcher Fälle vgl. «Alcune osservazioni sulle fasi redazionali del Commento al I libro delle Sentenze di Durando di San Porciano», in: Studi filosofici 39 (2016), S. 66-68. 28 Ein ähnlicher Fall zeigt sich auch in Buch I, dist. 8, quaest. 5. Dort findet sich ein Textabschnitt nur in den Handschriften AN (vgl. M. Perrone – F. Retucci, «Einleitung», in Bd. 10.1.2, S. 55*-58*).

20*

EINLEITUNG

est finitum, set quidquid continetur in omnibus generibus; plura enim que sunt finita numero et quodlibet [est] f­initum in se non possunt constituere aliquid infinitum; talia autem sunt omnia predicamenta, quia quodlibet eorum includit perfectionem finitam; ergo sunt finita, quia decem tantum; ergo quod includit omnium generum perfectiones non est infinitum, set potius finitum, et si eas contineret eminentius, non concluditur nisi quod sit finitum maius.

maius; nunc est ita quod non solum illud quod continetur in uno genere finitum est, set quicquid continetur in omnibus generibus; plura enim que sunt finita in numero et quorum quodlibet est finitum in se non possunt constituere aliquod infinitum; talia autem sunt predicamenta, quia quodlibet includit perfectionem finitam; sunt etiam finita numero, quia decem tantum; ergo quod includit omnium generum perfectiones non est infinitum, set potius finitum, et si eas contineret eminentius, non concluditur nisi quod sit finitum maius.

Secunda ratio etiam secundum aliqvos non ualet, quia illud quod potest conuenire Deo et creature non arguit infinitatem potentie; alioquin creatura posset esse infinite potentie; agere autem nullo supposito potest competere creature, ergo etc. Esto etiam quod non posset communicari creature quod ageret nullo supposito ex parte subiecti, adhuc ratio non ualet, quia nichil non est infinitum minus aliquo, quia ei quod nichil est non potest competere quod sit minus quocumque alio nec ens et nichil distant in infinitum.

Secunda etiam ratio non uidetur necessitatem habere, quia id quod potest conuenire Deo et creature non arguit infinitatem potentie; agere enim nullo supposito potest conuenire creature, ut patebit II libro. Esto etiam quod non posset conuenire creature quod ageret nullo presupposito ex parte subiecti, adhuc argumentum non ualet, quia nichil non est infinitum minus aliquo, quia ei quod nichil est non potest competere quod sit minus quocumque alio ut ens, quia ens et nichil non distant in infinitum, ut plenius dicetur in II libro.

Secunda etiam ratio non uidetur necessitatem habere, quia illud quod potest conuenire Deo et creature non arguit infinitatem potentie (alioquin creatura posset esse infinite potentie); agere autem nullo supposito potest competere creature, ut patebit in II libro; ergo etc. Esto etiam quod non posset communicari creature quod ageret nullo supposito ex parte subiecti, adhuc argumentum non ualet, quia nichil non est in infinitum minus aliquo, quia ei quod nichil est non potest competere quod sit minus quocunque alio, nec ens et nichil distant in infinitum, ut plenius deducetur in II libro.

Tertia ratio etiam secundum defficit, quia sicut illud quod excedit perfectionem huius speciei non est infinitum, sim­ pliciter sic quod excedit omnem perfectionem entem uel possibilem in omnibus generibus et speciebus non oportet quod sit infinitum simpliciter, set ­sufficit quod sit maius; dicam

Tertia ratio defficit in illo in quo et prima, quia sicut quod excedit perfectionem huius speciei non est infinitum, sic quod excedit omnem perfectionem entem et possibilem in omnibus generibus et speciebus non oportet quod sit infinitum, set sufficit quod sit finitum maius; dicam enim quod omne ens est

Tertia ratio deficit in illo in quo et prima, quia sicut illud quod excedit perfectionem huius speciei non est infinitum simpliciter, sic quod excedit omnem perfectionem entem et possibilem in omnibus generibus et speciebus non oportet quod sit infinitum simpliciter, set sufficit quod sit infinitum maius; dicam

istos



EINLEITUNG21*

enim quod omne ens est finitum, tam creatum quam increatum; set increatum tanquam principium et causa equiuoca excedit in perfectione quemlibet effectum per se sumptum et omnes simul sumptos.

finitum, tam creatum quam increatum; set increatum tanquam principium et causa equiuoca excedit in perfectione quemlibet effectum et per se sumptum et omnes simul sumptos. Aliter ergo probanda est predicta conclusio sic: Deus potest, etc. i.m. inf. add. A

enim quod omne ens est finitum, tam creatum quam increatum; set increatum tanquam principium et causa equiuoca excedit in perfectione quemlibet effectum per se sumptum et omnes simul sumptos. Aliter ergo probanda est supradicta conclusio sic: Deus potest producere infinitum actu et simul uel successiue et in potentia; ergo potentia Dei est infinita.

c. Die Handschrift F scheint ihre Vorlage ab dist. 38, quaest. 3 (vgl. unten, S. 33*) zu wechseln. d. Genau wie im vorhergehenden Band (vgl. Bd. 10.1.3, S. 54*58*) handelt es sich hier mit Blick auf die Handschrift O nicht um einen Vorlagenwechsel. Die Handschriften O – für dist. 37 – und Om – für die anderen Distinktionen – wechseln die Zugehörigkeit zum Zweig ihrer Überlieferung nicht, sondern scheinen durchgehend einer unabhängigen Tradition anzugehören und dabei von beiden Familien, also AN und FMYZ, kontaminiert zu werden. Die Textzeugen lassen sich daher in folgender Weise anordnen: – Von dist. 36, quaest. 1 bis dist. 38, quaest. 2, sind die Handschriftenverhältnisse sehr klar und stabil. Auf der einen Seite findet sich der Überlieferungszweig, der durch die Handschriften AN repräsentiert wird, auf der anderen derjenige, dem die Handschriften FMYZ zugehören. Die Handschriften O und Om scheinen einer unabhängigen Texttradition anzugehören und repräsentieren somit einen dritten Überlieferungszweig. – Ab dist. 38, quaest. 3 scheint die Handschrift F ihre Vorlage zu wechseln und weist von da an viele gemeinsame Lesarten mit Hs. Om auf. 2.1  Gemeinsame Fehler von AN: Rekonstruktion der Textvorlage α Eine beträchtliche Anzahl an gemeinsamen Fehlern zeigt, dass A und N demselben Zweig der handschriftlichen Überlieferung angehören müssen, und weist auf eine Textvorlage α hin, der die AN ­gemeinsamen

22*

EINLEITUNG

Fehler zuzuschreiben sind (vgl. Bd. 10.1.1, S. 21*-24*; Bd. 10.1.2, S. 35*-37*; Bd. 10.1.3, S. 42*-45*; Bd. 10.2.1, S. 53*-56*). Die Handschriften AN haben über den ganzen Text hinweg Bindefehler gemeinsam. Textbeispiele * Super Sent. I, 39, 1 (104,88-90) Maior de se est euidens (de … euidens] patet AN). Set probatio minoris quia, ut patuit supra dist. 35, essentia diuina est representatiua rerum … * Super Sent. I, 46, 1 (225,56-58) Set maior probatur, quia hec est natura agentis libere quod agens, quantum est de se, potest agere et non agere (et … agere] om. AN) …

Super Sent. I, 47, 1 (238,51-52) … ergo nichil potest fieri contra uoluntatem consequentem; potest tamen aliquid fieri (fieri] uel non fieri ut expositum est ergo nichil potest fieri contra uoluntatem consequentem potest tamen aliquid fieri add. AN) preter eam … *

Die folgende Liste bietet alle gemeinsamen Fehler von A und N, die ebenfalls für die Vorlage α charakteristisch sind: Beispiele * 9,124: talis est] est ista AN * 14,63: potest apparere] patere potest AN * 91,279: ex] a AN * 91,287: absolute] om. AN * 96,377: non … currit1] om. AN sed i.m. suppl. et set add. N * 96,388: autem] om. AN * 97,417: esset1] om. AN sed i.m. suppl. Na.m * 97,418: distinctionem] set secunda inseparabilitas (inseparabilitas] non add. A) ergo prima tollit predictam distinctionem add. AN sed del. N * 100,5: quod nescit] om. AN * 103,66: ibi] ipsi AN sed i.m. corr. N * 104,80: fore] om. AN sed i.m. suppl. N * 104,82: potest] om. AN sed s.u. suppl. N * 104,88: de … euidens] patet AN * 105,101: et] est AN sed del. et s.u. corr. N * 105,119: false] plures AN sed del. et i.m. corr. N * 112,65: soli] om. AN sed i.m. suppl. N



EINLEITUNG23*

* 116,152: a Deo] om. AN sed i.m. suppl. N * 121,26: diriguntur] distinguuntur AN sed corr. N * 123,71: indeterminata] om. AN sed i.m. suppl. N * 127,38: approbatio] acceptatio AN * 134,63: beatitudinem] habitudinem AN * 135,90: que2] qui AN * 142,119: est] om. AN sed i.m. suppl. N * 143,156: enim] autem AN * 147,219: misericordie] nunc AN * 151,70: compleatur] impleatur AN * 153,17: V] 8 AN * 155,70: Dei] om. AN sed s.u. suppl. N * 157,13: non] om. AN sed i.m. suppl. A et s.u. suppl. N * 161,100: possit] om. AN sed i. m. suppl. N * 225,58: et1 … agere2] om. AN * 225,63: influat] infirmat AN * 228,113: Dei] om. AN * 235,104: gratie] om. AN * 238,52: aliquid fieri] uel non fieri ut expositum est ergo nichil potest fieri contra uoluntatem consequentem potest tamen aliquid fieri add. AN * 239,59: uideri] fieri AN * 240,101: nisi] om. AN * 242,13: tripliciter] dupliciter AN * 245,79: autem] om. AN * 251,19: suo modo] om. AN * 252,41: erit] est AN * 252,49: quadragesime] om. AN * 256,126: utrum] omnia add. AN * 256,135: preceptorum] om. AN * 256,138: enim] om. AN * 258,162: materia precepti] preceptum AN * 263,7: uolitum] in uolito add. AN * 266,84: esse] omne AN * 277,211: scilicet beatitudinem] om. AN

2.1.1  Die Randkorrekturen in Hs. N Nachdem der Kopist von N seine Kopiertätigkeit beendet hatte, hat er (oder ein späterer Korrektor) sehr wahrscheinlich den Text noch einmal kontrolliert und Korrekturen angeführt, die er mithilfe eines

24*

EINLEITUNG

Manuskripts erstellte, das nicht mit der Vorlage identisch war (und das N oft der Vorlage von FM annähert). Beweis hierfür sind die verschiedenen Korrekturen, die N am Rande verzeichnet, die den Text der Vorlage ergänzen oder verbessern. Beispiele: * 97,417: esset1] om. AN sed i.m. suppl. N * 103,66: ibi] ipsi AN sed i.m. corr. N * 104,82: potest] om. AN sed s.u. suppl. N * 105,119: false] plures AN sed del. et i.m. corr. N * 112,65: soli] om. AN sed i.m. suppl. N * 116,152: a Deo] om. AN sed i.m. suppl. N * 123,71: indeterminata] om. AN sed i.m. suppl. N * 142,119: est] om. AN sed i.m. suppl. N * 161,100: possit] om. AN sed i. m. suppl. N

2.2 Gemeinsame Fehler von FMYZ (S. 3-77): Rekonstruktion der Textvorlage β In den Distinktionen 36, 1 bis 38, 2 teilen die Handschriften FMYZ eine Reihe von Fehlern, die die Annahme einer gemeinsamen Vorlage nahelegen. Textbeispiele * Super Sent. I, 36, 1 (4,20-22)

Circa questionem istam sic procedetur, quia primo ponetur quedam communis distinctio de scientia Dei, secundo ponetur illud in quo omnes moderni (moderni] doctores FMYZ) concordant … * Super Sent. I, 36, 3 (29,306-307)

… et ad hoc sufficit quod sint aliquid cognitum ad cuius similitudinem aliud producatur (producatur] uel aliud add. FMYZ), nec requiritur … Im Folgenden eine Liste der FMYZ gemeinsamen Fehler, die für die Vorlage β charakteristisch sind: Beispiele * 4,16: ab eo] a Deo FMYZ * 4,22: moderni] doctores FMYZ



EINLEITUNG25*

* 6,57: cap. 4] malum add. FMYZ * 14,72: natura] est add. FMYZ sed del. F * 16,17: esse1] om. FMYZ sed s.u. suppl. F * 28,283: quod1] et add. FMYZ sed del. F * 29,307: producatur] uel aliud add. FMYZ * 33,55: speculatiua … practica] practica uel speculatiua FMYZ * 34,86: sunt] sint FMYZ * 38,40: cederent] tenderent FMYZ * 39,80: conseruantur] conseruatur FMYZ * 44,176: cetera] alia FMYZ * 44,3: et] om. FMYZ * 50,123: et] ut FMYZ * 64,452: esset] non add. FMYZ sed del. F * 66,19: ita] ideo FMYZ * 73,3: et] om. FMYZ * 76,60: autem] uero FMYZ

2.3  Gemeinsame Fehler von FM (S. 3-77): Rekonstruktion der Textvorlage γ In den Distinktionen 36, 1 bis 38, 2 stimmen F und M in einer beträchtlichen Anzahl an Varianten überein, die es erlauben, auf eine gemeinsame Vorlage (γ) zu schließen. Dennoch ist die Qualität beider Textzeugen nicht identisch. Obwohl der Kopist von F in der Tat sehr ungenau ist, werden gleichsam alle Fehler von erster Hand korrigiert, und der finale Text ist – abgesehen von einigen missglückten Konjekturen – sehr zuverlässig. Die Situation in M stellt sich hingegen völlig gegensätzlich dar: die Handschrift weist nicht nur eine erhöhte Anzahl an singulären Fehlern auf, sondern einige authentische Lesarten werden sogar von einem inkompetenten Nachbearbeiter durch falsche «Korrekturen» am Rand ersetzt. Textbeispiele * Super Sent. I, 38, 2 (77,81-84) … cui ergo non conuenit intelligere componendo et diuidendo, ei non conuenit intelligere discurrendo; set Deo (Deo] intellectui diuino FM) non conuenit intelligere componendo et diuidendo, ut probatum est; ergo etc.

Zum Nachweis der «Familienähnlichkeit» zwischen F und M gebe ich im Folgenden eine Liste der bedeutsamsten gemeinsamen Varianten:

26*

EINLEITUNG

Beispiele * 4,22: illud1] om. FM sed i.m. suppl. F * 5,46: sciendum] scientes sed s.u. corr. FM * 9,140: est3] om. FM sed s.u. suppl. F * 19,74: etiam] om. FM sed i.m. suppl. F * 33,73: formatur] formantur FM * 34,80: scientia] essentia F ex essentia corr. M * 42,148: coexistentiam] existentiam FM * 51,137: essentia] om. FM * 51,137: angeli] sint (sint] sicut s.u. corr. M) essentie angeli add. FM sed del. F * 57,288: tali … proportione] om. AFM sed i.m. suppl. F * 57,289: mouet] om. FM sed i.m. suppl. F * 59,333: propositio] proportio FM * 60,355: ad] da FMO * 66,30: interpolatione] interpollutione (sic) FM sed corr. M * 68,11: sunt] om. FM sed i.m. suppl. F * 73,8: circa] om. FM sed i.m. suppl. F * 76,75: non] om. sed s.u. suppl. FM * 77,83: Deo] intellectui diuino FM

Die Handschriften FM wurden unabhängig voneinander von der gemeinsamen Vorlage kopiert. M wurde tatsächlich später als F geschrieben; F weist gegenüber M eine Vielzahl an einzelnen Fehlern auf, die der Kopist der Hs. M unmöglich durch Konjektur saniert haben konnte. 2.4  Gemeinsame Fehler von YZ Rekonstruktion der Textvorlage δ Die Verwandtschaft zwischen Y und Z erscheint ziemlich evident und bleibt den gesamten Text hindurch konstant. Allerdings gilt auch in diesem Fall, dass die Qualität der beiden Textzeugen unterschiedlich ist. Y ist stark verdorben, und die hohe Anzahl an singulären Fehlern legt die Annahme nahe, dass zwischen der Vorlage (δ) und der Handschrift mindestens ein Zwischenglied (das ich mit ε bezeichnen will) liegen muss (vgl. dazu Bd. 10.1.1, S. 30*-34*; Bd. 10.1.2, S. 45*-47*; Bd. 10.1.3., S. 50*-54* ). Textbeispiele * Super Sent. I, 36, 3 (24,166-169) … utrum habeat rationem ydee respectu creaturarum, est intelligendum quod, sicut dictum fuit prius, quedam sunt perfectiones communes (communes] post creaturis YZ) Deo et creaturis, ut esse, uiuere et cognoscere …



EINLEITUNG27*

Super Sent. I, 43, 1 (169,137-140) … set infinitas essentie diuine non requirit quod includat infinitas perfectiones absolutas secundum rationem specificam differentes, immo perfectiones que sunt in Deo (Deo] ille scilicet quas simpliciter melius est habere quam eis carere add. YZ) sunt finite multitudine … *

Super Sent. I, 46, 1 (227,88-90) … et ideo absolute loquendo possunt non euenire, quamuis, stante suppositione quod sint uolita, non possunt non euenire (quamuis … euenire] set supposito quod uelit necessario eueniunt YZ), set hec est necessitas suppositionis tantum. *

Hier also die bedeutsamsten Varianten, die Y und Z (δ) gemeinsam sind: * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

3,12: causata] creata YZ 4,24: quod … Dei] om. YZ 4,28: possibilia] impossibilia YZ 6,60: tertium] scilicet add. YZ 6,60: sciendum] om. YZ 6,61: quod] quia YZ 6,68: esset] posset esse YZ 8,114: artem] om. YZ 9,133: concordantia uel] om. YZ 9,139: non concordare] discordare YZ 11,171: Deus] diuinus add. YZ 12,20: Dei] diuina YZ 16,5: uel] aut principium YZ 18,39: quod … operatur2] om. YZ 18,41: ergo] om. YZ 19,60: quia] et add. YZ 19,74: primum et principale] principale et primum YZ 20,81: Questionum] 7 YZ 20,88: propositum] suppositum YZ 20,97: tribus] rebus YZ 21,102: ad] enim YZ 21,119: quoddam] om. YZ 22,135: causatur] creatur YZ 22,137: in hoc] nulla YZ 22,140: idem sic] om. YZ 24,168: communes] post creaturis YZ 24,176: uel ratiocinari] renire gustare YZ 24,185: imitabile] ydeale YZ

28* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

25,194: respectu] om. YZ 25,196: imperfecte] imperfectione YZ sed corr. (ras.) Z 25,197: ydeabilis] ydeati YZ 25,197: set … imitationis] om. YZ 25,204: quidem] cuiusdam YZ 26,226: eis] sibi YZ 27,243: tantum] post ipsa YZ 28,266: uiuum] uiuere YZ 29,287: habetur] dicitur YZ 29,309: concederetur] consideretur YZ 30,322: intelligens] intellectus YZ 31,10: se] rem YZ 32,33: imitabilitatis] imitabiles YZ 37,18: Augustinum] et add. YZ 37,18: Hilarium] om. YZ 39,82: que] in add. YZ 42,134: presentialem] principalem YZ 42,142: existentiam] ex naturam YZ 43,154: naturale] simile YZ 44,4: essentie] existentie YZ 49,102: ubi dicit] om. YZ 50,111: substantiam] subiectum YZ sed corr. Z 50,112: uerum] tantum YZ 50,129: sicut] om. YZ sed post habet suppl. Z 51,144: est] conuenit ei YZ 52,156: autem … esse] est autem YZ 53,189: Nam … quod] unde si YZ 57,284: hanc uiam] hunc modum YZ 59,328: solum] secundum YZ(s.u.) 60,355: dicere] diceretur YZ sed corr. (ras.) Z 64,457: et … operationem] om. YZ 69,20: Deus] nullus dubitat add. YZ 71,90: productionem] perfectionem YZ sed in perditionem corr. Y 75,40: suis] diuersis YZ sed ex suis i.m. corr. Z 77,81: intelligentiam] sic discursiuus intellectum componentem et diuidentem add. YZ 79,28: scitum … uerum] illud quod est scitum a deo necessario est uerum uel potest esse de re et diuisa et sic est falsa YZ 82,85: certitudo] om. YZ sed i.m. suppl. Z 85,157: uirtutes] potentie YZ 86,180: 14] 9 YZ 87,185: supponit1 … esse3] om. YZ

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG29*

97,410: subiectum] materiam YZ 102,39: cum … sint] que sit YZ 110,30: seruum] familiam uel YZ 112,61: Sic … primum] om. YZ 113,95: a casu] agnum (agm) dub. YZ 115,132: consecutionem] executionem et post finis YZ 120,4: Circa … istam] Circa quam YZ 123,73: premio] merito YZ 125,105: predestinationis … eternam] om. YZ 126,16: periclitationis] perditionis YZ 128,62: preparare] approbare YZ 135,91: predestinatio] om. YZ sed i.m. suppl. Y 144,168: nati] in mundum add. YZ 154,48: purissime … actiua] preintelligere potentiam actiuam YZ 156,74: 38] 29 YZ 160,66: impossibilia1] nature add. YZ 172,192: limitatione] finitudine YZ 177,116: probabitur … directe] directe probatur hoc YZ 181,208: habent] om. YZ sed habet s.u. scr. Z 183,241: fieri additio] inu. YZ sed fieri s.u. scr. Z 184,266: infra speciem] in sui specie YZ 185,296: tamen] nichil unde YZ 190,18: bonitas] uoluntas YZ sed corr. Y 191,29: agens … naturam] naturale uero YZ 192,63: mere] in potentia add. YZ sed del. Y 196,44: faciendum] statuendum YZ 202,44: continuationis] protractionis YZ 203,52: aliquid] bonum add. YZ 205,104: habeat] om. sed post latitudinem YZ 208,7: sufficit] unum uolitum scilicet add. YZ 211,6: Deum … nos] diuinam scientiam et ad nostram YZ 225,55: conferre] om. sed dare post creatis suppl. YZ 227,89: quamuis … euenire] set supposito quod uelit necessario eueniunt YZ 230,10: dicente Dyonisio] ut dicit Dyonisius YZ

2.5  Die Handschriften O und Om Die Handschriften O – für die Distinktion 37 – und Om – für die anderen Distinktionen – nehmen eine Sonderstellung ein, zum einen, weil sie die Bindefehler der Hss. AN und FMYZ nicht teilen (sodass sie einer unabhängigen Texttradition zu folgen scheinen), zum ande-

30*

EINLEITUNG

ren, weil sie nicht nur mit α, sondern auch mit δ verwandt zu sein scheinen. Die Verwandtschaft mit α Textbeispiele * Super Sent. I, 36, 2 (12,14-15) Responsio. Dicenda (dicenda] uidenda ANOm) sunt duo: primum est quod omnes res sunt in Deo; secundum est de modo essendi in eo. * Super Sent. I, 39, 1 (100,4-5) Circa distinctionem istam primo (primo] om. ANOm) queritur utrum Deus nescire possit quod scit uel scire quod nescit.

Weitere Beispiele * 12,14: dicenda] uidenda ANOm * 20,96: fuit] est AOm * 27,248: proprie] om. AOm * 29,293: quamdam] om. AOm * 31,19: sunt duo] post uidenda AOm * 52,164: uel] et AO * 54,227: extra … intra] intra et extra AO * 61,400: simul] post corpus AO * 68,4: reuertentes] etc. add. AOm * 80,47: est] om. AOm * 100,4: primo] om. ANOm * 164,41: omnium2] om. AOm * 173,19: numero] termino AOm * 176,96: dicuntur] sunt AOm * 177,119: potest] possit AOm * 191,40: ex necessitate] post eas AOm * 191,48: primum] om. AOm

O und Om weisen darüber hinaus auch dort eine Nähe zur Handschrift A auf, wo aufgrund des Verlusts eines Faszikels (vgl. oben, S. 9*) Stellen in der Hs. N, die zusammen mit A ein Zeuge der Familie α ist, nicht überliefert werden. Textbeispiel * Super Sent. I, 37, 2 (61,398-401) Ad secundum dicendum quod de uirtute angeli ad mouendum corpus, parum possumus scire, quot et quanta possit simul mouere; non oportet



EINLEITUNG31*

tamen dicere quod angelus possit simul (simul] post corpus AO) omne ­corpus mouere … Weitere Beispiele * 52,164: uel] et AO * 54,227: extra … intra] intra et extra AO * 61,400: simul] post corpus AO * 68,4: reuertentes] etc. add. AOm * 80,47: est] om. AOm * 191,40: ex necessitate] post eas AOm * 191,48: primum] om. AOm

Die Verwandtschaft mit β (besonders mit δ) Textbeispiele * Super Sent. I, 36, 3 (23,143-145) Minor declaratur auctoritate et ratione: auctoritas Aristotelis (auctoritas Aristotelis] auctoritate Philosophi FMOmYZ) VII Metaphisice prius allegata est quod sanitas in materia fit a sanitate in anima... Super Sent. I, 40, 1 (122,47-49) Sola etiam creatura intellectualis (intellectualis] rationalis OmYZ) potest predestinari, quia sola est capax illius finis. Sic igitur patet primum. *

Super Sent. I, 43, 1 (169,132-133) … dato quod non possent esse infinita secundum speciem, quo tamen dato efficacior esset ratio quamuis primum (primum] fratri Thome OmYZ) sufficiat … *

Weitere Beispiele * 14,63: qualiter] quomodo FMOmYZ * 15,89: Deo] et add. FMOmYZ * 20,94: primo … principaliter] ante intellecta FMOmYZ * 21,112: ipsas] species FMOmYZ * 21,115: dicere] ponere FMOmYZ * 23,143: auctoritas Aristotelis] auctoritate Philosophi FMOmYZ * 25,189: et1] intelligere seu add. FMOmYZ * 25,193: intellectiua] intelligentia FMOmYZ * 30,315: cognoscit] res add. FMOmYZ * 30,315: rerum] suas FMOmYZ * 31,20: in Deo] om. FMOmYZ * 33,53: intentione] natura FMOmYZ

32* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

33,61: iam] om. FMOmYZ 34,91: res] scite uel add. FMOmYZ 45,14: maxime] operatur uel add. FMOYZ 46,37: huic] loco add. FMOYZ 48,75: discutiendum] inquirendum FMOYZ 51,132: a2] loco add. FMOYZ 56,266: angelo] subiecto add. FMOYZ 61,392: ut] quod FMOYZ 66,25: diuersorum] om. FMOYZ 72,99: scientia] et add. FMOmYZ 74,31: aut] et FMOmYZ 75,46: conuenientiam … differentiam] differentiam … conuenientiam FMOmYZ 15,87: scientie] essentie OmYZ 21,118: hic] om. OmYZ 22,137: intelligere] intellectu OmYZ 31,25: modo] om. OmYZ 38,37: omnium] om. OYZ 41,124: equaliter] om. OYZ 43,151: cum] in OYZ 58,315: hoc] om. OYZ 60,359: quia] quod OYZ 66,14: nec] non OYZ 70,51: patet] sic add. OmYZ 77,86: enuntiabilia] post diuidendo OmYZ 78,8: erit] est OmYZ 83,111: igitur] ergo OmYZ 86,183: sic] quia add. OmYZ 87,190: uisibilia] inuisibilia OmYZ 89,232: Deo] secundum add. OmYZ 89,232: quia1] quod OmYZ 92,290: uel] et OmYZ 114,108: prouidetur] cauetur OmYZ 122,48: intellectualis] rationalis OmYZ 125,100: habendum] om. OmYZ 126,25: iudicamus] dicimus OmYZ 128,65: ordinatio] reordinatio OmYZ 132,28: consilium] in eo add. OmYZ 137,32: tamen] questio add. OmYZ 139,73: fit] sit OmYZ 145,185: partis] om. OmYZ 169,133: primum] fratri Thome OmYZ

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG33*

173,26: in] om. OmYZ sed s.u. suppl. Y 177,103: ideo] si add. OmYZ 185,305: plus] et add. OmYZ 185,308: positionem] potentiam OmYZ et quid add. Om 198,15: et2] om. OmYZ sed s.u. suppl. Y 202,37: sunt] possunt OmYZ 204,85: hac] illa OmYZ 204,87: an] quod OmYZ 207,155: fuit] est OmYZ 208,12: autem] enim OmYZ 212,24: producetur] illud add. OmYZ 216,110: opus] agens OmYZ 217,126: utrobique] om. OmYZ 220,28: possit] illud add. OmYZ 228,128: saluos fieri] saluari OmYZ 229,140: et huiusmodi] om. OmYZ 230,10: erit] est OmYZ 230,13: eminentius] euidentius OmYZ 233,75: sensum] ergo add. OmYZ 236,4: semper] om. OmYZ 240,94: omnium] naturalium uel add. OmYZ 243,39: ut] sicut in libro OmYZ 246,94: hoc] bene OmYZ 252,34: faciat] sit facere OmYZ 256,128: indispensabilia] dispensabilia OmYZ 265,40: simpliciter] bene add. OmYZ 277,219: super] illud add. OmYZ

2.6  Einige Bemerkungen zur Hs. F (S. 78-277) Ab dist. 38, quaest. 3 scheint die Hs. F ihre Vorlage zu wechseln. Dafür gibt es einige Hinweise: – In den Distinktionen 38, 3 bis 48, 2 weist F keine einschlägigen Fehler gemeinsam mit MYZ auf; MYZ scheinen hingegen auch weiterhin von einer gemeinsamen Vorlage abzuhängen (vgl. unten, S. 38*). – In diesem Textabschnitt hat F mit Om eine Reihe an Lesarten gemeinsam. Im Folgenden gebe ich eine Liste der Fehler, die F und Om gemeinsam sind.

34*

EINLEITUNG

* 78,10: eum] om. FOm * 80,50: enim] om. FOm * 84,130: scilicet] om. FOm sed s.u. suppl. F * 90,247: realiter] om. FOm * 90,249 prius] om. FOm * 93,337: ordine] causalitate F(i.m.)Om * 95,367: contingenter2] om. FOm * 98,425: semper] om. FOm * 107,165-166: set … preterita] om. FOm * 116,152: potest dici] patet FOm * 116,157: finis] sui praem. F(i.m.)Om * 120,5: de2] om. FOm * 140,81: conclusio] scilicet add. FOm * 153,23: uniuersalius] ulterius FOm * 156,76: recipiendum] aliquam add. F aliquem add. Om * 177,113: teneri] dici FOm sed del. et i.m. corr. F * 180,177: diuidimus] diuiduus FOm * 182,226: extensionem] uel durationem add. F(i.m.)Om * 199,37: species] numeri add. FOm * 215,91: diuina] est tantum exemplar (tantum exemplar] inu. Om) et non princi­ pium factiuum dico autem non ut (ut] om. Om) essentia diuina add. (i.m.)FOm * 218,154: nichil] non FOm * 237,31: uoluntatis] scilicet add. F(s.u.)Om * 247,124: uolendo] hoc add. F(s.u.)Om * 253,57: reuocatio] remotio FOm sed corr. F

– Einen letzten interessanten Fall stellt dist. 47, quaest. 3 («Vtrum Deus possit precipere malum fieri») dar. Nur die Hs. F fügt auf f. 84va-vb einen Textabschnitt an, der der Form nach identisch auch in dist. 47, quaest. 3 der dritten Redaktion vorkommt (ℭ, ff. 121vb-122ra, ed. Venetiis 1571). Diese Hinzufügung in F lässt sich wie folgt deuten: 1) Der hinzugefügte Text gehört einer redaktionalen Phase an, die früher als die zweite Redaktion war. In diesem Falle repräsentierte F den alleinigen Zeugen eines Texts der ersten Redaktion (𝔄), den Durandus in der zweiten Redaktion (𝔅) eliminiert und schließlich in der dritten Redaktion (ℭ) mit einigen Veränderungen wiederaufgenommen hat. 2) Die Hs. F ist Zeuge einer redaktionalen Phase, die sich auf die dritte Fassung hin bewegt, von der sie einige Textabschnitte überliefert. Für diese Deutung sprechen zwei Beobachtungen.



EINLEITUNG35*

Weder die Irrtumslisten noch Petrus de Palude beziehen sich auf den überlieferten Text, der jedoch gegenüber Thomas von Aquin stark polemisch ist. Nur die Hs. F restituiert den Abschnitt in nahezu gleicher Form, wie er sich auch in der dritten Redaktion findet, wie folgende Tabelle zeigt. Dur., Super Sent., I, 47, 3, resp., red.  𝔅, f. 84va-b (Bibl. Med. Laur. cod. San Marco 440) Quantum ad tertium, scilicet utrum precepta decalogi sint dispensabilia, dicunt quidam quod non quantum ad illa que primo et per se et directe pertinent ad talia precepta, set solum quantum ad illa que pertinent ad ea secundario, idest per quandam deductionem. Quod declarant sic: quia precepta decalogi quantum ad ea de quibus sunt primo et directe non sunt quod ad talem habeatur talis ordo, puta ad parentes ordo secundum honorem et ad innocentem ordo in non inferendo malum uel nocumentum, occidendo, furando, et sic de aliis, set sunt de hoc, quod manente debito talis ordinis homo non se habeat inordinate uel indebite subtrahendo alicui bonum quod debet impendere uel inferendo malum uel nocumentum quod debet non inferre, et constat quod hoc non est dispensabile, eo quod oppositum per se habet rationem mali et illiciti, et ideo propositum non potest habere rationem boni et liciti; quod enim homo se habeat indebite et inordinate ad alium, siue subtrahendo bonum siue inferendo nocumentum indebitum, semper est malum et illicitum. Alia autem pertinent ad dicta precepta secundario et per quandam deductionem, illa scilicet que determinant et applicant ad specialem materiam predictam rationem iusti et debiti, et indebiti; uerbi gratia ad preceptum decalogi

Dur., Super Sent., I, 47, 3, resp., red. ℭ (f. 121vb-122ra, ed. Venetiis, 1571) Quantum ad tertium, scilicet utrum precepta decalogi sint dispensabilia, dicunt quidam quod non quantum ad illa que primo et per se et directe pertinent ad talia precepta, set solum quantum ad illa que pertinent ad ea secundario et per quandam deductionem. Quod declarant sic: quia precepta decalogi quantum ad ea de quibus sunt primo et directe non sunt quod ad talem habeatur talis ordo, puta ad parentes ordo secundum honorem et ad innocentem ordo in non inferendo nocumentum, occidendo, furando, et sic de aliis, set sunt de hoc, quod manente debito talis ordinis homo non se habet inordinate uel indebite subtrahendo alicui bonum quod debet impendere uel inferendo malum uel nocumentum quod debet non inferre, et constat quod hoc non est dispensabile, eo quod oppositum per se habet rationem mali et illiciti et non potest habere rationem boni uel liciti; quod enim homo se habeat indebite uel inordinate, siue subtrahendo bonum debitum siue inferendo nocumentum indebitum, semper est malum et illicitum. Alia autem pertinent ad dicta precepta secundario et per quandam deductionem, illa scilicet que determinant et applicant ad specialem materiam predictam rationem iusti et debiti, iniusti et indebiti; uerbi gratia ad preceptum decalogi affirmatiuum

36*

EINLEITUNG

affirmatiuum directe pertinet quod debitum exhibeatur manente ratione debiti, set quod tali persone debeatur hoc debitum, puta parentibus honor, est quedam deductio ex illo precepto; similiter ad preceptum negatiuum decalogi pertinet directe quod nichil iniustum uel indebitum fiat, quod autem occisio innocentis sit iniusta, est quedam deductio ex illo precepto; et talia pertinent ad precepta secundario et sunt dispensabilia, quia eorum opposita possunt in casu esse bona propter aliquid manifestandum circa statum gratie, sicut fuit de acceptione mulieris fornicarie et potuit esse de immolatione Isaac. Causa autem est quia a materia talium preceptorum, maxime secunde tabule, que ordinant hominem ad proximum, separabilis est, saltem uirtute diuina, ratio debiti quoad precepta affirmatiua, ut quod filius non debeat honorare parentes, uel ratio indebiti quoad precepta negatiua, ut quod non sit indebitum quod iste interficiat illum innocentem uel quod accedat ad mulierem preter legem matrimonii, et sic de aliis preceptis secunde tabule; propter quod omnia talia sunt dispensabilia. Set a materia preceptorum prime tabule, que ordinant hominem ad Deum, non potest amoueri ratio debiti quoad personas inter quas attenditur talis ordo, licet possit amoueri quantum ad ea secundum que attenditur ille ordo, ut sunt determinata sacrificia uel alii ritus seu ceremonie, ut postea plus patebit, et ideo ista non sunt [F84vb] dispensabilia quantum ad primum, set solum quantum ad secundum. Set istud non uidetur bene dictum, quia aut isti intendunt quod ad precepta decalogi non pertinent directe, nisi ut debitus ordo seruetur stante debito habendi absque determinatione ad specialem

directe pertinet quod debitum exhibeatur manente ratione debiti, set quod tali persone debeatur hoc debitum, puta parentibus honor, est quedam deductio ex illo precepto; similiter ad preceptum negatiuum decalogi pertinet directe quod nichil iniustum uel indebitum fiat, quod autem occisio innocentis sit iniusta, est quedam deductio ex illo precepto; et talia pertinent ad precepta decalogi secundario et sunt dispensabilia, quia eorum opposita possunt esse in casu bona propter aliquid magnum manifestandum circa statum gratie, sicut fuit de acceptione mulieris fornicarie et potuit esse de immolatione Isaac. Causa autem est quia a materia talium preceptorum, maxime secunde tabule, que ordinant hominem ad proximum, separabilis est, saltem uirtute diuina, ratio debiti quoad precepta affirmatiua, ut quod filius non debeat honorare parentes, uel ratio indebiti quoad precepta negatiua, ut quod non sit indebitum quod iste interficiat illum innocentem uel quod accedat ad mulierem preter legem matrimonii, et sic de aliis preceptis secunde tabule; propter quod omnia talia sunt dispensabilia. Set a materia preceptorum prime tabule, que ordinant hominem ad Deum, non potest amoueri ratio debiti quoad personas inter quas attenditur talis ordo, licet possit amoueri quantum ad ea secundum que attenditur ille ordo, ut sunt determinata sacrificia uel alii ritus seu ceremonie, ut postea plus patebit, et ideo hec precepta non sunt dispensabilia quantum ad primum, set solum quantum ad secundum. Set illud non uidetur bene dictum, quia aut isti intendunt quod ad precepta decalogi non pertinent directe, nisi ut debitus ordo seruetur stante debito habendi absque determinatione ad specialem materiam, aut intendunt quod ad



EINLEITUNG37*

materiam, aut intendunt quod ad preceptum decalogi nichil potest pertinere nisi ut includit rationem talis debiti. Si intendunt primo modo, sicut et uidentur intendere, ut apparet ex uerbis eorum, male dicunt, quia secundum hoc solum essent duo precepta decalogi: unum affirmatiuum, scilicet quod homo se habeat iuste, ordinate et debite ad illos ad quos tenetur sic se habere, et aliud negatiuum, scilicet quod homo non se habeat ad alium indebite et iniuste; in hiis enim duobus tota ratio debiti ordinis seruatur. Istud autem est expresse contra intentionem Scripture, Exodi 28, ubi ponuntur decem precepta decalogi applicata ad specialem materiam, a quorum numero decalogus nominatur. Et etiam contra intentionem illius cuius opinionem dicunt se sequi. Si uero intelligant secundo modo quod nichil pertinet directe ad precepta decalogi, nisi ut stat sub ratione predicti debiti, istud non sufficit ad hoc quod sint indispensabilia, nisi plus dicatur. Cuius ratio est quia nichil potest pertinere ad quodcumque preceptum, nec materia illius precepti, nisi prout stat sub ratione debiti fieri uel non fieri quoad preceptum affirmatiuum uel negatiuum; alioquin nulla obligatio esset in precepto. Si igitur illa precepta essent indispensabilia, quia materia eorum includit rationem debiti, qua stante oppositum necessario est indebitum et illicitum, sequitur quod omnia precepta de mundo essent indispensabilia, quia omnia idem includunt, hoc autem absurdum est. Item dispensatio importat amotionem debiti et obligationis a precepto in quo dispensatur, ut dictum fuit prius. Ex hoc sic arguitur: oppositorum opposite sunt cause; set causa dispensationis est quia a materia precepti est separabilis ratio debiti uel obligationis, et non quia

­ receptum decalogi nichil potest pertip nere nisi prout includit rationem talis debiti. Si intendant primo modo, sicut et uidentur intendere, ut apparet ex uerbis eorum, male dicunt, quia secundum hoc solum essent duo precepta decalogi: unum affirmatiuum, scilicet quod homo se habeat iuste, ordinate et debite ad illos ad quos tenetur sic habere, et aliud negatiuum, scilicet quod homo non se habeat iniuste, inordinate et indebite ad illos ad quos tenetur opposito modo se habere; in hiis enim duobus tota ratio debiti ordinis seruatur. Istud autem est expresse contra intentionem Scripture, Exodi 22, ubi ponuntur decem precepta decalogi applicata ad specialem materiam, a quorum numero decalogus nominatur. Est etiam contra opinionem illius cuius opinionem dicunt se sequi. Si uero intelligant secundo modo, scilicet quod nichil pertinet directe ad precepta decalogi, nisi ut stat sub ratione predicti debiti. Istud non sufficit [non] ad hoc quod sint indispensabilia, nisi plus dicatur. Cuius ratio est quia nichil potest pertinere ad quodcunque preceptum, ut materia illius precepti, nisi prout stat sub ratione debiti fieri uel non fieri quo ad preceptum affirmatiuum uel negatiuum; alioquin nulla obligatio esset in precepto. Si ergo illa precepta essent indispensabilia, quia materia eorum includit rationem debiti, qua stante oppositum necessario est debitum et illicitum, sequitur quod omnia precepta de mundo essent indispensabilia, quia omnia idem includunt, hoc autem est absurdum. Item dispensatio importat amotionem debiti et obligationis a precepto in quo dispensatur, ut dictum fuit prius. Ex hoc sic arguitur: oppositorum opposite sunt cause; set causa dispensabilitatis est quia a materia precepti est separabilis ratio debiti uel obligationis;

38*

EINLEITUNG

materia precepti includat rationem debiti; hoc enim commune est omni precepto dispensabili et indispensabili. Quantum ad tertium, utrum scilicet precepta decalogi sint dispensabilia add. F

ergo causa indispensabilitatis est quia a materia precepti non potest separari ratio debiti uel obligationis, et non quia materia precepti includat rationem debiti; hoc enim commune est omni precepto dispensabili et indispensabili.

– Eine letzte Feststellung zum Florentiner Manuskript muss noch gemacht werden. Der Kopist von F kopiert den Text korrekt bis «currendum» (vorliegende Edition, S. 192,64), wiederholt danach aber noch einmal den Text von «ipsum representans» (S. 189,34) bis «ita quod uoluntas … ad» (S. 192,60). Danach streicht er den Text von «uelle et nolle» (S. 192,60) bis «indifferens» (S. 193,70)29. 2.7  Einige Bemerkungen zur Gruppe MYZ (S. 78-277) In den Distinktionen 38, 3 bis 48, 2 hängen die Hss. MYZ weiter von der gleichen Vorlage β ab und haben daher eine ganze Reihe an Fehlern gemeinsam. Im Folgenden einige Beispiele: * * * * * * * * * * * * * * *

91,273: causa] post se MYZ 92,308: patet] probatur MYZ 93,325: concursum] cursum MYZ 94,340: celestis] supercelestis MYZ 102,40: ab] in MYZ 103,65: representatur] presentatur MYZ 104,93: causans] creans MYZ 109,13: est ei] post cura MYZ 113,96: autem] uero MYZ 115,138: producte] post Deo MYZ 116,146: immo] set MYZ 123,63: autem] uero MYZ 124,97: sic] scribuntur uel qui sic add. MYZ 131,4: Circa … istam] 41 distinctio. Circa quam MYZ 134,69: que] et hoc MYZ

29 Im hier edierten Text (vgl. die Edition, unten S. 189-192) bezeichnet F² den Textabschnitt, der wiederholt und danach durch die Hinzufügung von «ua-cat» vom Kopisten gestrichen wird. Die Textvarianten, die fälschlicherweise wiederholt werden, sind mit der Sigle F2 bezeichnet.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG39*

138,47: procedetur] proceditur MYZ 141,107: postea] infra MYZ 143,150: peccatum] morbum peccati MYZ 143,157: autem] uero MYZ 144,169: aut1] nec MYZ 144,173: autem] uero MYZ 146,208: illum] alium MYZ 149,24: uel] post esset MYZ 152,4: Circa … istam] Distinctione 42. Circa quam MYZ 153,21: sumatur] accipiatur MYZ 155,55: actualitate] entitate MYZ 157,18: Dicenda] uidenda MYZ 160,75: aut] ad add. MYZ 161,98: in … ponitur] ponitur in arguendo MYZ 164,37: aliqui] quidam MYZ 171,169: aliquam] actu add. MYZ 171,178: aliquam] causalitatem add. MYZ 173,21: quam] questionem MYZ 173,22: hoc] illo MYZ 173,24: primum] sciendum (est s.u. add. Y) quod add. MYZ 174,48: autem] uero MYZ 178,123: esse] decem add. MYZ 180,179: suas] partes add. MYZ 180,184: ut] quod MYZ 181,198: Dei] diuine MYZ 191,37: non] nichil MYZ 193,83: tamen] tale add. MYZ 194,4: dicitur] I add. MYZ 194,5: non] post iustitiam MYZ 197,5: Circa … istam] 44 distinctio circa quam MYZ 197,7: uidetur] arguitur MYZ 208,4: Circa … istam] distinctio 45 circa quam MYZ 209,25: pertinet … intellectualis] pertinet ad integritatem et perfectionem intellectualis nature MYZ 211,5: uoluntatem] intellectum MYZ 218,157: ymitabilem] ymitabilis est MYZ 223,4: Circa … istam] 46 distinctio. Circa quam MYZ 232,40: aspiciens] post malum MYZ 236,4: Circa … istam] 47 distinctio. Circa quam MYZ 237,17: est2] sit MYZ 242,31: nec2] uoluntate add. MYZ 244,69: dicitur] I add. MYZ

40* * * * * * * * * * * *

EINLEITUNG

248,150: est1] fuit MYZ 251,29: remaneant] remaneat MYZ 252,37: que] quod MYZ 253,61: fuisset] fuit MYZ 255,100: hec continent] hoc continet MYZ 258,178: diuino] Dei MYZ 261,244: ratio] indebiti uel add. MYZ 263,10: et] uoluntas add. MYZ 264,28: aliam] naturam add. MYZ 265,41: illud] hoc MYZ 270,63: uellet] uelit MYZ

Die Handschriften MYZ haben darüber hinaus aussagekräftige Lesarten mit der dritten Redaktion gemeinsam, die in der restlichen Handschriftentradition nicht vorkommen. Die folgende Tabelle führt einige Fälle auf, in denen die Handschriften eine große Nähe zur dritten Redaktion aufweisen. MYZ (zweite Redaktion) 97,406: contingens] uel potest dici quod hoc antecedens [Z46va] Deus presciuit A fore non est (est] ex esse s.u. corr. M) necessarium, set contingens eo modo quo (quo] quod YZ) liberum arbitrium dicitur contingens. Quod patet, quia impossibile est illud esse simpliciter (simpliciter] similiter M) necessarium quod preexigit contingens, set Deum (Deum] Deus Z) prescire A fore preexigit (preexigit] pre­exigat YZ) Deum uelle A fore, quod est (est] om. sed s.u. suppl. Y) contingens idest (idest] om. M) liberum (liberum] arbitrium add. M); quare etc. add. MYZ 186,314: Probatio minoris: binarius est pars (pars] ternarii uel add. MYZ) quaternarii … 186,320: … equale, plus et minus sunt (sunt] habent solum locum MYZ) in illis solum in quibus est communis mensura.

Dritte Redaktion (ℭ), ed. Venetiis 1571 f.105va: … contingens. Vel dicendum secundum precepta quod hoc antecedens «Deus presciuit A fore» non est necessarium simpliciter, set contingens eo modo quo liberum arbitrium dicimus esse contingens. Quod patet, quia impossibile est illud esse simpliciter necessarium quod coexigit contingens; set Deum prescire A fore coexigit Deum uelle A fore, quod est contingens, idest liberum; ergo illud antecedens non est simpliciter necessarium; quare nec consequens. f.113vb: Probatio minoris: binarius est pars ternarii uel quaternarii … f.113vb: … inequalitas, plus et minus habent solum locum in illis quibus est communis mensura.



EINLEITUNG41*

2.8  Stemma codicum Aufgrund der vorausgehenden Gruppierungen lässt sich die handschriftliche Überlieferung des ersten Buches (Distinktionen 36, 1 bis 38, 2) im folgenden Stemma schematisieren:

3.  Technische Erläuterungen 3.1 Textkonstitution Die Komplexität der Handschriftentradition verbietet es, zur Textkonstitution eine Handschrift als Leithandschrift heranzuziehen. Der Text, der hier in kritischer Edition zur Verfügung gestellt wird, gibt die zweite Redaktion des ersten Buches wieder, und zwar in der Revisionsphase, die der ersten Redaktion am nächsten kommt. Die Elemente, die für die erste oder dritte Redaktion charakteristisch sind, sind im Apparat aufgeführt. Bei der Textkonstitution habe ich auch die Varianten der ℭ-Handschrift (Paris, BnF, Lat. 15785) mit einbezogen.

42*

EINLEITUNG

Angesichts der problematischen Lage im Hinblick auf Buch I des Sentenzenkommentars des Petrus de Palude (es ist nicht klar, welche Phase Petrus’ Text bezeugt) verweise ich auch nicht auf die Handschriften zu diesem Kommentar30, die zudem nur begrenzte Textteile aus Durandus’ Sentenzenkommentar überliefern. 3.2  Zum Variantenapparat Der Variantenapparat ist ein negativer. Darin werden Hinzufügungen am Rande gekennzeichnet. Unberücksichtigt bleiben im Apparat jedoch die Zählung von Thesen, Definitionen und Argumenten sowie die orthographischen Varianten. Bei gleichwertigen Varianten wurde eine Entscheidung aufgrund allgemeiner Prinzipien der Textkonstitution gefällt, also mittels lectio difficilior oder usus scribendi; hier und da wurde eine Konjektur vorgenommen. 3.3  Bemerkungen zum Quellenapparat Der Quellenapparat verweist auf Zitate aus klassischen, biblischen, patristischen und mittelalterlichen Werken. Zu den besonders wichtigen und oft wörtlich zitierten scholastischen Quellen des Durandus zählen Autoren wie Thomas von Aquin, Hervaeus Natalis, Alexander von Alexandria, Gottfried von Fontaines, Aegidius Romanus, Jakob von Metz und Wilhelm Petri de Godino. Wie zu dieser Zeit üblich, werden die Namen der Zeitgenossen nicht genannt. Stattdessen werden Indefinitpronomen wie aliqui, quidam usw. angeführt. Der Quellenapparat soll nicht als erschöpfend angesehen werden. Er soll vielmehr als Ausgangspunkt für die Rekon­ struktion des intellektuellen Panoramas im Paris des beginnenden 14. Jahrhunderts dienen. Einen Überblick über die von Durandus mit Sicherheit verwendeten Autoritäten gibt der Index nominum et operum, der am Ende dieser Edition beigefügt ist. 30 Für die Handschriften des Petrus, die Buch I seines Sentenzenkommentars überliefern, vgl. T. Käppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Bd. 3, Roma 1980, S. 245; vgl. C. Schabel – R. L. Friedman – I. Balcoyiannopoulou, «Peter of Palude and the Parisian Reaction to Durand of St Pourçain on Future Contingents», in: Archivum Fratrum Praedicatorum 71 (2001), S. 183-300.



EINLEITUNG43*

Bei Quellen, die in kritischer Edition vorliegen, werden die Seitenund Zeilennummern der relevanten Edition in runden Klammern (...) angefügt. Bei Frühdrucken und Handschriften werden in Klammern Blatt und Spalte angegeben. Die im Quellenapparat benutzten und in abgekürzter Weise zitierten Editionen werden im Literaturverzeichnis mit vollständigen Angaben angeführt. Den Quellennachweisen werden in der Regel die neuesten kritischen Editionen zugrunde gelegt. Das «cf.» weist darauf hin, dass ein Zitat im Text nicht wörtlich und/oder ausdrücklich vom Verfasser angegeben wurde. Wörtliche Zitate oder Teile von Zitaten, die dem Wortlaut der Quelle genau entsprechen, werden kursiviert. Was griechische Texte angeht, so wird sowohl die Originalausgabe angegeben als auch nach Möglichkeit die lateinische Übersetzung, die Durandus benutzt hat. 3.4  Orthographie und Interpunktion Die Orthographie wurde zwar nicht klassizisiert, jedoch normalisiert und vereinheitlicht. Dabei wurde die Schreibweise der einzelnen Handschriften berücksichtigt; allerdings wurden einzelne orthographische Varianten nicht gekennzeichnet. Im Übrigen sei auf die Bemerkungen in Bd. 10.2.1 verwiesen31. 4. Abkürzungen 𝔄 a add. adn. a.m. ap. 𝔅 b ℭ cf. codd. coni.

redactio prima prima columna addidit (-erunt etc.) adnotauit, adnotatio (-nes etc.) alia manu apud redactio secunda secunda columna redactio tertia conferatur (confer) codices conieci

31 Siehe F. Retucci, «Einleitung», Bd. 10.2.1, S. 81*-83*.

44*

EINLEITUNG

corr. correxit (correxi), correctio (-nem) del. deleuit, deletum dub. dubium e.g. exempli gratia eras. erasit exp. expunxit hom. homoeoteleuton illeg. illegibilis (-le) i.m. in margine inf. inferior, inferius inu. inuertit iter. iterauit i.u. infra uersum lac. lacuna lect. inc. lectio incerta litt. litteram (-as) om. omisit (-erunt) praem. praemisit (-erunt) ps.- pseudo ras. rasura (-am) resp. responsio rescr. rescripsit idest clarius scripsit scr. scripsit (scripsi, -erunt) secl. seclusi sol. solutio sqq. sequentes sup. supra, superior, superius suppl. suppleuit (suppleui, -erunt) s.u. supra uersum transl. translatio transp. transposuit u. uersus

5. Zeichen | [...]

Beginn einer neuen Spalte oder Seite der Handschrift, die am Rande angeführt wird. Hinzufügung eines Textes, der von der Editorin als notwendig erachtet wird. Auslassung von Text, der von der Editorin als entbehrlich oder als den Sinn entstellend angesehen wird.

Quest. 1: Vtrum Deus cognoscat mala 1-14 15 16-18 Quest. 2: Vtrum creature sint in Deo 1-8 Quest. 3: Vtrum in Deo sint alique ydee *† 1-13 14 / 15-20 / 21-22 11,3-15,93

Quest. 2: Vtrum creature sint in Deo 1-8 Quest. 3: Vtrum in Deo sint alique ydee 1-13 14 15-18 19-24 25 26-27

16,3-30,322 16,3-22,139 22,140-23,164 24,165-29,295 29,296-30,322

3,4-11,183 3,4-10,143 10,144-10,166 10,167-11,183

Vorliegende Edition

Quest. 1: Vtrum Deus cognoscat mala 1-14 15-17

Dritte Redaktion (ℭ)

32 Der einfache Asterisk (*) bezeichnet Stellen, auf die die Irrtumsliste von 1314 Bezug nimmt, das Kreuz (†) hingegen Stellen, auf die sich die Irrtumsliste von 1317 bezieht. Für den Text der Irrtumslisten vgl. J. Koch, Kleine Schriften, Bd. 2, S. 53-72 (1314) und S. 72-118 (1317).

Distinctio trigesima sexta

Zweite Redaktion (𝔅)

Tafel II. Zweite (𝔅) und dritte (ℭ) Redaktion: Übersicht32 EINLEITUNG45*

Distinctio trigesima octaua

Distinctio trigesima septima

Quest. 4: Vtrum in Deo sit pluralitas ydearum 1-6 7-8 9 Quest. 1: Vtrum Deus sit in omnibus rebus 1 2 3 4 5 6-15 Quest. 2: Vtrum Deus sit ubique Quest. 1b: Vtrum angelus sit in loco 1-41 Quest. 2b: Vtrum angelus moueatur localiter 1-6 Quest. 1: Vtrum scientia Dei sit causa rerum 1-6 7 8 9

Quest. 4: Vtrum in Deo sint plures ydee † 1-6 7 8 Quest. 1: Vtrum Deus sit in omnibus rebus 1-2 3 4 5 6-7 8-17 Quest. 2: Vtrum angelus sit in loco † 1-41 Quest. 3: Vtrum angelus moueatur localiter 1-6 Quest. 1: Vtrum scientia Dei sit causa rerum 1-6 7-8 9 10

Dritte Redaktion (ℭ)

Zweite Redaktion (𝔅)

68,4-73,121 68,4-70,50 70,51-71,86 71,87-72,109 72,110-73,121

65,3-67,52

44,3-65,471

36,4-44,179 36,4-36,12 36,13-36,16 37,17-37,19 37,20-37,21 37,22-38,42 38,43-44,179

30,3-35,99 30,3-33,66 33,67-34,89 34,90-35,99

Vorliegende Edition

46* EINLEITUNG

Distinctio quadragesima

Distinctio trigesima nona

Dritte Redaktion (ℭ)

Quest. 2: Vtrum Deus sciat enuntiabilia 1-8 Quest. 3: Vtrum Deus sciat futura contingentia 1-10 11 / 12-21 Quest. 1: Vtrum Deus nescire possit quod scit uel scire quod nescit 1-15

Quest. 2: Vtrum Deus sciat enuntiabilia 1-8 Quest. 3: Vtrum Deus sciat futura contingentia 1-10 / 11-16 17-26 Quest. 1: Vtrum Deus possit nescire quod scit uel scire quod nescit 1-15 Quest. 2: Vtrum Deus cognoscat infinita Quest. 3: Vtrum omnia Quest. 2: Vtrum omnia subsint diuine prouidentie subsint diuine prouidentie 1-15 1-15 Quest. 3: Vtrum prouidentia Quest. 4: Vtrum prouidentia sit idem quod fatum sit idem quod fatum 1-6 1-6 Quest. 1: Vtrum predestinatio Quest. 1: Vtrum predestinatio habeat certitudinem habeat certitudinem 1-10 1-10

Zweite Redaktion (𝔅)

120,4-125,110

117,3-119,44

108,3-117,164

100,4-108,176

78,3-99,443 78,3-85,149 85,150-89,243 90,244-99,443

73,3-77,95

Vorliegende Edition

EINLEITUNG47*

Distinctio quadragesima secunda

Distinctio quadragesima prima

Dritte Redaktion (ℭ) Quest. 2: Vtrum ad Deum pertineat aliquem reprobare 1-10 Quest. 1: Vtrum electio precedat predestinationem an econuerso 1-11 Quest. 2: Vtrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem 1-16 Quest. 3: Vtrum predestinatio possit iuuari precibus sanctorum 1-6 Quest. 1: Vtrum potentia sit in Deo 1-8 Quest. 2: Vtrum potentia Dei se extendat ad omnia que sunt aliis possibilia 1-16

Zweite Redaktion (𝔅) Quest. 2: Vtrum ad Deum pertineat aliquem reprobare 1-10 Quest. 1: Vtrum electio precedat predestinationem uel econuerso 1-11 Quest. 2: Vtrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem † 1-16 Quest. 3: Vtrum predestinatio possit iuuari precibus sanctorum 1-6 Quest. 1: Vtrum potentia sit in Deo 1-8 Quest. 2: Vtrum potentia Dei se extendat ad omnia que sunt aliis possibilia 1-16 156,4-162,111

152,4-156,84

148,3-151,74

136,4-147,224

131,4-136,108

125,3-130,93

Vorliegende Edition

48* EINLEITUNG

Distinctio quadragesima tertia Quest. 1: Vtrum potentia Dei sit infinita 1-9 / 10 11 12 13-18 Quest. 2: Vtrum Deus possit facere infinita in actu † / 1 2 3 4 5-8 / 9-10 11-14 15-17 18-19 20 / 21-23 / 24-25 /

Zweite Redaktion (𝔅) Quest. 1: Vtrum potentia Dei sit infinita 1-9 10-12 13 14-15 / 16-21 Quest. 2: Vtrum Deus possit facere aliquod infinitum actu 1-3 4 5 / / 6-9 10-11 12-13 / 14-16 / 17 18 19-21 22-27 28-29 30-31

Dritte Redaktion (ℭ)

172,3-187,344 172,3-172,7 172,8-172,10 173,11-173,16 173,17-173,19 173,20-175,79 176,80-177,112 177,113-181,201 181,202-183,256 183,257-185,298 185,299-185,310 186,311-187,332 187,333-187,344

163,4-172,199 163,4-166,76 167,77-167,97 167,98-169,126 169,127-169,133 169,134-172,199

Vorliegende Edition

EINLEITUNG49*

Dritte Redaktion (ℭ)

Quest. 3: Vtrum omnipotentia possit communicari creature 1-4 Quest. 4: Vtrum Deus agat ex necessitate nature 1-8 Quest. 5: Vtrum Deus agat ex necessitate iustitie 1-5 Distinctio quadragesima quarta Quest. 1: Vtrum Deus potuerit facere aliquam creaturam meliorem quam fecerit 1-8

Quest. 3: Vtrum omnipotentia possit communicari creature 1-4 Quest. 4: Vtrum Deus agat ex necessitate nature 1-8 Quest. 5: Vtrum Deus agat ex necessitate iustitie 1-5 Quest. 1: Vtrum Deus potuerit facere aliquam unam et eandem creaturam meliorem quam fecerit 1-8 Quest. 2: Vtrum data quacunque creatura Deus possit facere aliam perfectiorem secundum speciem ita ut non sit status in perfectionibus specificis, set sit processus in infinitum Quest. 2: Vtrum Deus possit Quest. 3: Vtrum Deus possit facere uniuersum melius quam facere uniuersum melius quam fecerit fecerit *† 1-15 1-15 16 / 17-18 16-17

Zweite Redaktion (𝔅)

200,3-207,155 200,3-207,149 207,150-207,155

197,5-200,66

194,3-196,55

189,3-194,101

187,3-189,40

Vorliegende Edition

50* EINLEITUNG

Distinctio quadragesima quinta Quest. 1: Vtrum Deus uelit alia a se 1-9 Quest. 2: Vtrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem uel econ­ uerso 1-12 Quest. 3: Vtrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti 1-9 Distinctio quadragesima sexta Quest. 1: Vtrum uoluntas Dei semper efficaciter impleatur 1-11 Quest. 2: Vtrum Deus uelit mala fieri 1-9

Zweite Redaktion (𝔅) Quest. 4: Vtrum Deus potuerit facere aliquid melius beata Virgine; et utrum Deus potuerit facere aliquid melius humanitate Christi; et utrum Deus modo possit quicquid unquam potuit Quest. 1: Vtrum Deus uelit alia a se 1-9 Quest. 2: Vtrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem an econ­ uerso 1-12 Quest. 3: Vtrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti 1-9 Quest. 1: Vtrum uoluntas Dei semper efficaciter impleatur 1-11 Quest. 2: Vtrum Deus uelit mala fieri 1-9

Dritte Redaktion (ℭ)

230,3-235,108

223,4-230,154

218,4-222,80

211,4-218,158

208,4-211,70

Vorliegende Edition

EINLEITUNG51*

Distinctio octaua

Quest. 2: Vtrum Deus possit precipere quod non uult 1-16 Quest. 3: Vtrum Deus possit precipere malum fieri † 1-10 / 11-19 quadragesima Quest. 1: Vtrum uoluntas no­ stra possit conformari uoluntati diuine 1-8 Quest. 2: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam diuine uoluntati 1-20

Distinctio quadragesima sep- Quest. 1: Vtrum aliquid possit tima fieri preter uoluntatem diuinam *† 1-11

Zweite Redaktion (𝔅) Quest. 1: Vtrum aliquid possit fieri preter uoluntatem diuinam 1-11 Quest. 2: Vtrum illud quod fit preter uoluntatem diuinam uel contra eam obsequatur uoluntati diuine Quest. 3: Vtrum Deus possit precipere quod non uult 1-16 Quest. 4: Vtrum Deus possit precipere malum fieri 1-10 11-15 16-24 Quest. 1: Vtrum uoluntas no­ stra possit conformari uoluntati diuine 1-8 Quest. 2: Vtrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam diuine uoluntati 1-20

Dritte Redaktion (ℭ)

267,4-277,220

263,4-267,88

250,3-262,261 250,3-256,125 256,126-262,261

241,3-250,188

236,4-241,112

Vorliegende Edition

52* EINLEITUNG

38va

39ra

39rb

40ra

40rb

40va

41va

41vb

42ra

42rb

43rb

43va

44ra

44ra

44rb

44va

44vb

45rb

36,1

36,3

36,4

37,1

37,2

37,3

38,1

38,2

38,3

39,1

39,2

39,3

40,1

40,2

41,1

41,2

41,3

A

36,2

Quaestio

74ra

73ra

72va

72ra

71va

71rb

70va

69vb

67vb

67rb

66vb

66va

64va

63va

63rb

61vb

61va

60vb

F

126v

– – – – – – – – – – –

def.

165va

163rb

162va

161va

160va

160rb

158vb

157ra

152vb

152ra

150vb

58vb

57vb

57rb

56vb

56rb

56ra

55va

54vb

def.

def.

121v

def.

150rb

145rb 146ra(bis) def.

– – – –

O

119v

def.

52vb

52rb

51va

N

def.

144rb

141ra

140rb

138va

M

155v

148v

146r

143r

140r

139r

134r

129v

117r

115r

111v

91vb

– – –

103ra

101vb

101rb

100vb

100ra

99vb

99ra

98rb

96ra

95va

95ra

94vb

92va

91rb

89vb

89va

88vb

Y

109r

101r

98v

93v

Om

Z

49ra

48va

48rb

48ra

47va

47va

47ra

46va

45rb

45ra

44vb

44va

43rb

42vb

42va

41vb

41va

41ra

Tafel III. Quaestionenüberlieferung der einzelnen Handschriften

148,3-151,74

136,4-147,224

131,4-136,108

125,3-130,93

120,4-125,110

117,3-119,44

108,3-117,164

100,4-108,176

78,3-99,443

73,3-77,95

68,4-73,121

65,3-67,52

44,3-65,471

36,4-44,179

30,3-35,99

16,3-30,322

11,3-15,93

3,4-11,183

Vorliegende Edition, S.

EINLEITUNG53*

45va

45vb

45vb

46rb

47ra

47ra

47rb

47va

47va

47vb

48ra

48rb 48va 48vb 49ra 49rb 49vb 50rb 50va

42,2

43,1

43,2

43,3

43,4

43,5

44,1

44,2

45,1

45,2

45,3 46,1 46,2 47,1 47,2 47,3 48,1 48,2

A

42,1

Quaestio

81ra 81rb 82ra 82va 83ra 83vb 85va 85vb

80rb

80ra

79rb

79ra

78vb

77vb

77vb

76ra

75rb

74vb

74va

F

176vb 177va 179ra 180ra 181ra 182vb 185rb 186ra

175rb

174vb

173rb

172vb

172rb

171rb

171ra

167avb

166avb

166vb

166ra

M

60vb 61rb 61vb 62rb 62vb 63va 64vb 65rb

60rb

def.

def.

def.

def.

def.

def.

def.

59vb

59rb

59ra

N

– – – – – – – – – – –

O

202v 205v 211r 213v 217v 224r 234r 237r

197r

194v

188r

186r

184r

180v

179v

168v

163r

160r

157v

Om

109vb 110ra 110vb 111rb 111vb 112va 113va 114ra

109ra

108vb

108ra

107vb

107va

107ra

106vb

105rb

104rb

103vb

103rb

Y

52va 52vb 53ra 53rb 53va 54ra 54vb 55ra

52rb

52ra

51vb

51va

51va

51rb

51ra

50rb

49vb

49va

49rb

Z

218,4-222,80 223,4-230,154 230,3-235,108 236,4-241,112 241,3-250,188 250,3-262,261 263,4-267,88 267,4-277,220

211,4-218,158

208,4-211,70

200,3-207,155

197,5-200,66

194,3-196,55

189,3-194,101

187,3-189,40

172,3-187,344

163,4-172,199

156,4-162,111

152,4-156,84

Vorliegende Edition, S.

54* EINLEITUNG

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS 1. Handschriften Auxerre, Bibliothèque municipale, Ms. 26 (A): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Basel, Universitätsbibliothek, B II 21: Petrus de Palude, Scriptum super primum Sententiarum Petri Lombardi. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Cod. Burgh. 122 (Vb): Iacobus Metensis, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Cod. San Marco 440 (F): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 33, dext. 1: Guillelmus de Ware, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Fondo Conventi Soppressi, Ms. G 4 854: Iohannes Pecham, Commentarium in I Sententiarum. Graz, Universitätsbibliothek, Ms. 475: Guillelmus Petri de Godino, Lectura Thomasina. Melk, Stiftsbibliothek, Codex Mellicensis 611 (130 C 8) (M): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Napoli, Biblioteca Nazionale ʻVittorio Emanuele IIIʼ, Ms. VII C 2: Iohannes Pecham, Commentarium in I Sententiarum. Nürnberg, Stadtbibliothek, Hs. Cent. III 79 (N): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 12330 (Z): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 14454 (Y): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Librum I Sententiarum Petri Lombardi.

56*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 15859: Alexander de Alexandria, Commentarium in I Sententiarum. Redactio posterior. Paris, Bibliothèque nationale de France, Ms. Lat. 15874 (ℭ): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio tertia. Saint-Omer, Bibliothèque municipale de l’agglomération de SaintOmer, Ms. 332 (O): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Saint-Omer, Bibliothèque municipale de l’agglomération de SaintOmer, Ms. 338 (Om): Durandus de S. Porciano, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio secunda. Troyes, Bibliothèque municipale, Ms. 992, ff. 7ra-25vb (T): Iacobus Metensis, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Additiones ad Commentarium in primum librum Sententiarum. Troyes, Bibliothèque municipale, Ms. 992, ff. 34va-133vb (T): Iacobus Metensis, Scriptum super Libros Sententiarum Petri Lombardi. Recensio prima. 2. Frühdrucke Aegidius Romanus, (Ordinatio) In Primum librum Sententiarum, Venetiis 1521 (ND Frankfurt a. M. 1968). Durandus a Sancto Porciano, In Petri Lombardi Sententias Theologicas Commentariorum libri IIII, Venetiis 1571 (ND Ridgewood, New Jersey 1964). Guillelmus de Alvernia, De Universo (Opera, I, Parisiis 1674). Henricus de Gandavo, Quodlibeta, Parisiis 1518 (ND Louvain 1961); —, Summa quaestionum ordinariarum, 2 Bde., Parisiis 1520 (ND St. Bonaventure, New York 1953). Hervaeus Natalis, In quatuor Libros Sententiarum Commentaria, ­Parisiis 1647 (ND Farnborough 1966). Moses Maimonides, Dux seu Director dubitantium aut perplexorum, Parisiis 1520 (ND Frankfurt a. M. 1964). Petrus de Tarantasia, In IV libros Sententiarum Commentaria, Tolosae 1649 (ND Ridgewood, New Jersey 1964). Richardus de Mediavilla, Quodlibeta, Brixiae 1591; —, Super Quatuor Libros Sententiarum Petri Lombardi, Tomus primus, Brixiae 1591 (ND Frankfurt a. M. 1963).



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS57*

3. Kritische Editionen und moderne Ausgaben Aegidius Romanus, Reportatio Lecturae super Libros I-IV Sententiarum. (Reportatio Monacensis. Excerpta Godefridi de Fontibus, ed. C. Luna (Corpus Philosophorum Medii Aevi. Testi e Studi, 17), Firenze 2003. Albertus Magnus, Commentarii in I Sententiarum (Dist. I-XXV), ed. S.C.A. Borgnet, Paris 1893 (B. Alberti Magni Opera Omnia, Bd. 25); —, Commentarii in I Sententiarum (Dist. XXVI-XLVIII), ed. S.C.A. Borgnet, Paris 1893 (B. Alberti Magni Opera Omnia, Bd. 26). Alexander Halensis, Summa theologica, studio et cura PP. Collegii S. Bonaventurae, Bd. 1, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1924. Algazel, Metaphysica, ed. J.T. Muckle, Canada 1933. Ambrosius Mediolanensis, De Spiritu Sancto, ed. O. Faller, Wien 1964 (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 79, S. 1-222). Anselmus, De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae dei cum libero arbitrio, ed. F.S. Schmitt, Stuttgart-Bad Cannstatt 1968 (S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia, Bd. 2, S. 243-288); —, Monologion, ed. F.S. Schmitt, Stuttgart–Bad Cannstatt 1968 (S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia, Bd. 1, S. 1-87); —, Proslogion, ed. F.S. Schmitt, Stuttgart-Bad Cannstatt 1968 (S. Anselmi Cantuariensis Archiepiscopi Opera omnia, Bd. 1, S. 97-122). Aristoteles, Aristotelis Opera, ex recensione I. Bekkeri, ed. Academia Regia Borussica, ed. altera quam curauit O. Gigon, Berlin 1960. Articuli condempnati a Stephano episcopo Parisiensi anno 1277, in: La condamnation parisienne de 1277. Nouvelle édition du texte latin, traduction, introduction et commentaire par D. Piché avec la collaboration de C. Lafleur, Paris 1999 (Sic et Non), S. 80-146. Les Auctoritates Aristotelis, ed. J. Hamesse, Louvain‒Paris 1975 (Philosophes Médiévaux, Bd. 17). Augustinus, Contra Academicos, ed. W. M. Green, Turnhout 1970 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 29, S. 3-61); —, De Civitate Dei, ed. B. Dombart – A. Kalb, Turnhout 1955 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 48, S. 315-889);

58*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

—, De diuersis quaestionibus octoginta tribus, ed. A. Mutzenbecher, Turnhout 1975 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 44A, S. 1-249); —, De Genesi ad litteram, ed. J. Zycha, Prag–Wien–Leipzig 1894 (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 28,1); —, De praedestinatione sanctorum, Paris 1865 (PL 44, S. 959-992); —, De Trinitate, ed. W.J. Mountain – F. Glorie, Turnhout 1968 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bde. 50-50A); —, Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate, ed. E. Evans, Turnhout 1969 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 56, S. 21-114); —, Epistulae, ed. Al. Goldbacher, Wien–Leipzig 1911 (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Bd. 57); —, Retractationes, ed. A. Mutzenbecher, Turnhout 1984 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bd. 57). Ps.-Augustinus, The Pseudo-Augustinian Hypomnesticon Against the Pelagians and Celestians, ed. J.E. Chisholm, Fribourg 1967-1980 (Paradosis, Bde. 20-21). Averroes, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F.S. Crawford, Cambridge, Mass. 1953 (Corpus Commentariorum Averrois in Aristotelem, versionum Latinarum Bd. 6,1); —, Commentum magnum super libro De celo et mundo Aristotelis, ed. F.J. Carmody – R. Arnzen, Leuven 2003 (Recherches de Théo­ logie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bde. 4.1.1-2); —, Das neunte Buch des lateinischen grossen Metaphysik-Kommentars von Averroes, ed. B. Bürke, Bern 1969 (Scritti pubblicati sotto gli auspici della Società Svizzera di Scienze morali, Bd. 10). Avicenna, Liber de philosophia prima sive scientia divina (Metaphysica), ed. S. Van Riet, Leuven–Leiden 1977-1980. Biblia latina cum glossa ordinaria. Facsimile Reprint of the Editio Princeps, Adolph Rusch of Strassburg 1480/81, ed. K. Froehlich – M.T. Gibson, Turnhout 1992. Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Weber (adiuvantibus B. Fischer – I. Gribomont – H.F.D. Sparks – W. Thiele). Editionem quintam emendatam retractatam praeparavit R. Gryson, Stuttgart 2007. Boethius, De consolatione Philosophiae. Opuscula theologica, ed. C. Moreschini, München–Leipzig 2000 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS59*

Bonaventura, Commentaria in quatuor libros Sententiarum magistri Petri Lombardi, In librum I, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1882 (Opera omnia, Bd. 1). Cicero, De Re Publica, De Legibus, Cato Maior de Senectute, Laelius de Amicitia, ed. J.G.F. Powell, Oxford 2006; —, Rhetorici libri duo qui uocantur De inventione, ed. E. ­Stroebel, Leipzig 1915. Ps.-Dionysius Areopagita, Dionysiaca, Recueil donnant l’ensemble des traductions latines des ouvrages attribués au Denys de l’Aréopage, ed. Ph. Chevallier, 2 Bde., Bruges 1937. Euclides, Elementa, ed. I.L. Heiberg, Lipsiae 1883-1888 (Euclidis Opera omnia I-V). Godefridus de Fontibus, Quodlibet X, in: Le huitième Quodlibet, Le neuvième Quodlibet, Le dixième Quodlibet de Godefroid de Fontaines, ed. J. Hoffmans, Louvain 1924, 1928, 1931 (Les Philo­ sophes Belges. Textes et Études, Bd. 4,1-3); —, Quodlibet XIII, in: Les Quodlibets onze-quatorze de Godefroid de Fontaines, ed. J. Hoffmans, Louvain 1932 (Les Philosophes Belges. Textes et Études, Bd. 5,1-2). Guillelmus Altissiodorensis, Summa aurea, I, ed. J. Ribaillier, Paris-Grottaferrata (Roma) 1980 (Spicilegium Bonaventurianum, Bd. 16). Guillelmus de La Mare, Scriptum in I librum Sententiarum, ed. H. Kraml, München 1989 (Bayerische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelalterlichen Geisteswelt, Bd. 15). Henricus de Gandavo, Quodlibet II, ed. R. Wielockx, Leuven 1983 (Henrici de Gandavo Opera omnia, 6); —, Quodlibet XIII, ed. J. Decorte, Leuven 1985 (Henrici de Gandavo Opera Omnia, 18); —, Summa (Quaestiones ordinariae), art. XXXV-XL, ed. G.A. Wilson, Leuven 1994 (Henrici de Gandavo Opera omnia, Bd. 28). Hilarius Pictaviensis, De Trinitate, ed. P. Smulders, Turnhout 1979-1980 (Corpus Christianorum. Series Latina, Bde. 62-62A). Iohannes Damascenus, De fide orthodoxa. Versions of Burgundio and Cerbanus, ed. E.M. Buytaert, St. Bonaventure, N.Y.–Louvain–Paderborn 1955 (Franciscan Institute Publications. Text series, Bd. 8).

60*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Iohannes Duns Scotus, Lectura in librum primum Sententiarum, a distinctione octava ad quadragesimam quintam, Città del Vaticano 1966 (Ioannis Duns Scoti Opera Omnia, Bd. 17); —, Ordinatio, Liber primus a distinctione vigesima sexta ad qua­ dragesimam octavam, Città del Vaticano 1963 (Ioannis Duns Scoti Opera Omnia, Bd. 6); —, Ordinatio, Liber secundus a distinctione prima ad tertiam, Città del Vaticano 1973 (Ioannis Duns Scoti Opera omnia, Bd. 7); —, Reportata Parisiensia, Liber primus. Dist. I-XLVIII – Liber secundus. Dist. I-XI, Parisiis 1894 (Opera Omnia, Bd. 22). Iohannes Parisiensis (Jean Quidort), Commentaire sur les Sentences, Reportation, Livre I, ed. J.P. Müller, Roma 1961 (Studia Anselmiana, Bd. 47). Iohannes Peckham, Quaestiones disputatae, ed. G.J. Etzkorn – H. Spettmann – L. Oliger, Grottaferrata 2002 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, Bd. 28). Petrus Lombardus, Sententiae in IV libris distinctae, ed. I. Brady, ed. tertia ad fidem codicum antiquiorum restituta, Grottaferrata 1971-1981 (Spicilegium Bonaventurianum, Bde. 4-5). Proclus, Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca, ed. H. Boese, Leuven 1987. Robertus Grossatesta, Commentarius in VIII libros Physicorum, ed. R.C. Dales, 4, Boulder 1963. Seneca,  Ad Lucilium Epistulae morales, ed. L.D.  Reynolds, 2 Bde., Oxford 1965. Sigerus de Brabantia, De necessitate et contingentia causarum, ed. J.J. Duin, La doctrine de la providence dans les écrits de Siger de Brabant. Textes et étude, Louvain 1954 (Philosophes médiévaux, Bd. 3), S. 14-50. Thomas de Aquino, Compendium theologiae, cura et studio Fratrum Praedicatorum, Roma 1979 (Opera omnia, editio Leonina, Bd. 42); —, De substantiis separatis, cura et studio Fratrum Praedicatorum, Roma 1968 (Opera omnia, editio Leonina, Bd. 40); —, In Aristotelis libros De caelo et mundo, De generatione et corruptione, Meteorologicorum expositio, cura et studio R.M. Spiazzi, Torino‒ Roma 1952; —, In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio, cura et studio M.R. Cathala – R.M. Spiazzi, Torino-Roma 1964;



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS61*

—, In librum Beati Dionysii De divinis nominibus expositio, cura et studio C. Pera – P. Caramello ‒ C. Mazzantini, Torino–Roma 1950; —, In octo libros Physicorum Aristotelis expositio, cura et studio P.M. Maggiòlo, Torino–Roma 1965; —, Liber de Veritate Catholicae Fidei contra errores Infidelium seu «Summa contra gentiles», ed. C. Pera – P. Marc – P. Caramello, Roma 1961; —, Quaestiones de quolibet, ed. R.A. Gauthier, Roma–Paris 1996 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 25,1-2); —, Quaestiones disputatae de malo, ed. P.M. Gils, Roma–Paris 1982 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 23); —, Quaestiones disputatae de potentia, cura et studio P.M. Pession, Torino–Roma 1949 (S. Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae, Bd. 2, S. 1-276); —, Quaestiones disputatae de veritate, ed. A. Dondaine, Roma 19701976 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 22); —, Sententia libri Ethicorum, ed. R.A. Gauthier, Roma 1969 (Opera omnia, editio Leonina, Bd. 47); —, Scriptum super libros Sententiarum Petri Lombardi, I-IV, ed. P. Mandonnet – M.F. Moos, Paris 1929-1947; —, Summa theologiae (I, I-II, II-II, III), cura et studio P. Caramello, cum textu ex recensione Leonina, Torino–Roma 1952-1956; —, Super Boetium de Trinitate. Expositio libri Boetii de Ebdomadibus, ed. P.-M. Gils, Roma-Paris 1992 (Opera omnia, Editio Leonina, Bd. 50); —, Super Evangelium S. Ioannis lectura, ed. R. Cai, Ed. V revisa, Taurini Romae 1952. Ps.-Thomas de Aquino, Summa totius Logicae Aristotelis, Parma 1865 (S. Thomae Aquinatis Opera omnia, Bd. 17, S. 54-117). 4. Sekundärliteratur Alliney, G., «De centro in circumferentia: metafore spaziali del rapporto tempo-eternità in Tommaso d’Aquino», in: Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age 66 (1999), S. 89-120. Belli, M., «Il centro e la circonferenza. Proclo, Boezio e Tommaso d’Aquino», in: P. Totaro – L. Valente (Hgg.), Sphaera. Forma immagine e metafora tra Medioevo ed età moderna, Firenze 2012, S. 51-80.

62*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements III, Paris 1861. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, Départements VI, Paris 1887. Coleman, W.E., Philippe de Mézières. Campaign for the Feast of Mary’s Presentation, Toronto 1981. Craig, W.L., The Problem of Divine Foreknowledge and Future Contingents from Aristotle to Suarez, Leiden–New York 1988 (Brill’s Studies in Intellectual History, Bd. 7). Decker, B., Die Gotteslehre des Jakob von Metz. Untersuchungen zur Dominikanertheologie zu Beginn des 14. Jahrhunderts, Münster i.W. 1967 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie und Theologie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Bd. 42,1). Delisle, L., Inventaire des Manuscrits latins de Saint-Germain-des-Prés conservés à la Bibliothèque Nationale sous les numéros 11504-14231, Paris 1868 (ND Hildesheim–New York 1974). Frioli, D., Catalogo di manoscritti filosofici nelle Biblioteche italiane, Bd. 2, Firenze 1981. Fumagalli, M.T., Durando di S. Porziano. Elementi filosofici della terza redazione del Commento alle Sentenze, Firenze 1969, S. 126-32. Glorieux, P., Le Correctorium Corruptorii ‘Quare’, Kain: Le Saulchoir, 1927 (Les Premières Polémiques Thomistes, I. Bibliothèque Thomiste, IX). Groblicki, J., De scientia Dei futurorum contingentium secundum S. Thomam eiusque primos sequaces, Krakow 1938, S. 59‑75, 83‑89. Guldentops, G., «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Prologus et Distinctiones 1-3 libri Primi, hg. von G. Guldentops, Leuven–Paris–Walpole, MA 2019 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.1.1), S. 5*-104*. Hoenen, M.J.F.M., Marsilius of Inghen. Divine Knowledge in Late Medieval Thought, Leiden 1993 (Studies in the History of Christian Thought 50). Jeschke, T., «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 43-50 libri Quarti, hg. von T. Jeschke, Leuven–Paris–Walpole, MA 2012 (Recherches de Théo­ logie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.4.4), S. 13*-131*.



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS63*

Käppeli, T., Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, Bd. 3, Roma 1980. Koch, J., «Die Magister-Jahre des Durandus de S. Porciano O.P. und der Konflikt mit seinem Orden. Anhang: Die gegen Durandus gerichteten Irrtumslisten», in: Kleine Schriften, Bd. 2, Roma 1973 (Storia e letteratura, Bd. 128), S. 52-118; —, Durandus de S. Porciano O.P. Forschungen zum Streit um Thomas von Aquin zu Beginn des 14. Jahrhunderts. Erster Teil: Literargeschichtliche Grundlegung, Münster i.W. 1927 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters. Texte und Untersuchungen, Bd. 26). Maier, A., «Diskussionen über das aktuelle Unendliche in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts», in: Divus Thomas 25 (1947), S. 147-166; —, «Kontinuum, Minima und aktuell Unendliches», in: Ead., Die Vorläufer Galileis im 14. Jahrhundert, Roma 1966, S. 155-215. Murdoch, J.E., «Infinity and continuity», in: N. Kretzmann‒ A. Kenny‒J. Pinborg (Hgg.), The Cambridge History of Later ­Medieval Philosophy, Cambridge 1982, S. 564-91; —, «The Equality of Infinites in the Middle Ages», in: Actes du XIe Congrès international d’histoire des sciences, Paris 1965, S. 171-174. Ouy, G., Les Manuscrits de l’abbaye de Saint-Victor. Catalogue établi sur la base du répertoire de Claude de Grandrue (1514). Tome 2: Texte, Turnhout 1999 (Bibliotheca Victorina, Bd. 10). Perrone, M., «Alcune osservazioni sulle fasi redazionali del Commento al I libro delle Sentenze di Durando di Saint-Pourçain (1270/75-1334)», in: Studi filosofici 39 (2016), S. 49-68; —, «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 39-44 libri Secundi, hg. von M. Perrone, Leuven–Paris–Walpole, MA 2014 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.2.4), S. 11*-94*. Perrone, M., Retucci, F., «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 4-17 libri Primi, hg. von M. Perrone – F. Retucci, Leuven– Paris–Walpole, MA 2017 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.1.2), S. 15*-75*; —, «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 18-35 libri Primi, hg. von

64*

QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS

M. Perrone – F. Retucci, Leuven–Paris–Walpole, MA 2019 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.1.3), S. 13*-86*. Porro, P., «Ponere statum. Idee divine, perfezioni creaturali e ordine del mondo in Enrico de Gand», in: Mediaevalia. Textos e Estudos, 3 (1993), S. 109-159. Retucci, F., «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 1-5 libri Secundi, hg. von F. R etucci , Leuven–Paris–Walpole, MA 2012 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.2.1), S. 13*-115*; —, «Einleitung», in: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super IV libros Sententiarum, Distinctiones 22-38 libri Secundi, hg. von F. Retucci – M. Perrone, Leuven–Paris–Walpole, MA 2013 (Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 10.2.3), S. 15*-105*; —, «Selected Problems in Books I-II of Durand’s Sentences Commentary», in: A. Speer – F. Retucci – T. Jeschke – G. Guldentops (Hgg.), Durand of Saint-Pourçain and His Sentences Commentary, Leuven–Paris–Walpole, MA 2014 (Recherches de Théologie et ­Philosophie médiévales. Bibliotheca, Bd. 9), S. 71-96. Schabel, C., «Early Franciscan Attacks on John Duns Scotus’s Doctrine of Divine Foreknowledge», in: M. Olszewski (Hg.), What Is “Theology” in the Middle Ages? Religious Cultures of Europe (11th–15th Centuries) as Reflected in Their Self-Understanding, Münster 2007, S. 301-28. Schabel, C., Friedman, R., Balcoyiannopoulou, I., «Peter of Palude and the Parisian reaction to Durand of St. Pourçain on future contingents», in: Archivum Fratrum Praedicatorum 71 (2001), S. 183-300. Schneider, K., Die Handschriften der Stadtbibliothek Nürnberg, Band II: Die lateinischen mittelalterlichen Handschriften, Teil 1: Theologische Handschriften, Wiesbaden 1967. Staufer, V., Catalogus codicum manu scriptorum, qui in bibliotheca monasterii Mellicensis O.S.B. servantur, Bd. 1, Wien 1889. Stump, E. – Kretzmann, N., «Eternity», in: Journal of Philosophy 78 (1981), S. 429-457 (ND The Concept of God, hg. von T.V. Morris, Oxford 1987, S. 219-252).



QUELLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS65*

Wippel, J.F., «Divine Knowledge, Divine Power and Human Freedom in Thomas Aquinas and Henry of Ghent», in: T. Rudavsky (Hg.), Divine Omniscience and Omnipotence in Medieval Philosophy, Dordrecht, Holland/Boston, U.S.A. 1985, S. 213-241. Wood, R., «Indivisibles and Infinities: Rufus on Points», in: C. Grellard – A. Robert (Hgg.), Atomism in Late Medieval Philosophy and Theology, Leiden–Boston 2009, S. 15-64.

DVRANDI DE SANCTO PORCIANO

SCRIPTVM SVPER IV LIBROS SENTENTIARVM

Redactio B Distinctionum 36-48 libri Primi



5

10

[1] Solet hic queri etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum Deus cognoscat mala. Et uidetur quod non, quia intellectus qui semper est in actu non cognoscit priuationem, ut innuitur III De Anima; set intellectus diuinus semper est in actu; ergo non cognoscit malum, quod est quedam priuatio. [2] Et confirmatur, quia si uisus uel auditus semper essent in actu, numquam auditus cognosceret silentium, nec uisus tenebras; ergo eodem modo est circa intellectum; quare etc. [3] Item omnis cognitio uel est causa rerum uel causata a rebus; set scientia Dei non est causa malorum, saltem culpe, nec causata ab eis; ergo etc.

4 Solet … queri] Lomb., Sent., I, 36, 1 (258,25-26) 5 intellectus … 6 priuationem] cf. potius Auerr., De an., III, 25 (463,43-48); cf. etiam Arist., De an., III, 6, 430b21-24 5 intellectus … 8 priuatio] Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, arg. 1 (833); Quodl., XI, 2, art. unic., arg. 4 (153,21-24); S.th., I, 14, 10, arg. 1; De uerit., 2, 15, arg. 3 (93,14-20); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, arg. 2 (186raD); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 36, 5, sed contra 1 (431,18-21); Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 1, arg. 1 (359,2-5); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, arg. 4 (288a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 1, 2, arg. 3 (310a) 12 Item … 14 etc] Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, arg. 2 (833); S.th., I, 14, 10, arg. 2; De uerit., 2, 15, arg. 1 (93,1-7); cf. etiam Alex. Hal., S.th., I, n. 170, arg. 3 (253a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, arg. 2 (288a) 4 Solet hic] inu. YZ | hic] om. Om | hic queri] inu. A | Circa … istam] 36 dist. Circa quam FMYZ | distinctionem istam] inu. Om | istam] 36 A 5 Deus] om. sed i.m. suppl. F | cognoscat mala] om. sed cognoscat i.m. suppl. Y | Et] om. Om 6 cognoscit] cognoscitur N | III] 7 N 9 quia] quod Y | auditus] cognosceret silentium add. Om | essent] esset Om 10 tenebras] tenebram Om 11 est] om. Om 12 causata] creata YZ 13 non] nec N | causata] creata YZ | eis] om. sed i.m. suppl. F

4

Om94r

M138vb

A38vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[4] Item intellectum est in intelligente; set malum non est in Deo; ergo non | est intellectum ab eo. [5] In contrarium est quod dicitur Iob. 11: Ipse nouit hominum uanitatem, et uidens iniquitatem illorum nonne considerat? Et in Ps.: Delicta mea a te non sunt abscondita. [6] Responsio. Circa questionem | istam sic procedetur, quia primo ponetur quedam communis distinctio de scientia Dei, secundo ponetur illud in quo omnes moderni concordant, tertio ponetur illud in quo qvidam discordant inquirendo quid sit uerius. [7] Quantum ad primum sciendum est quod scientia Dei, quamuis sit una secundum rem, accipitur tamen tribus modis: dicitur enim scientia simplicis notitie, uisionis et approbationis. Scientia simplicis notitie dicitur illa qua Deus scit omnia que fuerunt, sunt et erunt uel possibilia sunt secundum infinitatem diuine potentie; scientia uero | uisionis dicitur eadem scientia inquantum est eorum que sunt secundum aliquam differentiam temporis solum, que pro tanto dicitur scientia uisionis, quia apud nos ea que uidentur habent esse distinctum extra uidentem, propter quod ea que a Deo prodeunt in esse proprio quod habent in sua natura preter esse quod habent in Deo tamquam in causa dicuntur pertinere ad scientiam uisionis; scientia 15 Item … 16 eo] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, arg. 1 (288a); Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, arg. 3 (833); S.th., I, 14, 10, arg. 4 15 intellectum … intelligente] Thom., Comp.th., I, 37 et 46 (93,7-10; 95,1-7) 17 Ipse … 18 considerat] Iob, 11,11; ap. Thom., S.c.g., I, 71, 610 (84a) 19 Delicta … abscondita] Ps., 68,6; ap. Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, sed contra 1 (834); S.c.g., I, 71, 610 (84a); Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, sed contra 2 (186rbE) 24 scientia … 26 approbationis] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 179, sol. (264a-b) 24 scientia … 41 punit] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (834); cf. etiam Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 1, resp. (360,23-25) 15 est1] eras. (?) et et add. Y | in1] om. FZ sed s.u. suppl. F | intelligente] intellectiuo F 16 intellectum] in praem. N | ab eo] a Deo FMYZ ab Om 17 dicitur] dicit Om 18 Et] om. Y | Ps] personis sed s.u. corr. Na.m. 19 a] ad sed corr. F iter. Y 20 questionem istam] inu. Om | procedetur] proceditur OmYZ | quia] om. Om 22 illud1] om. FM sed i.m. suppl. F | moderni] doctores FMYZ 23 quidam] aliqui A om. Om 24 est] om. FMOmYZ | quod] om. sed s.u. suppl. F | quod … Dei] om. YZ 26 simplicis1] simplicitatis F | uisionis … 27 notitie] om. (hom.) AN | approbationis] scientia simplicis dicitur enim scientia simplicitatis notitie, uisionis et approbationis add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F 27 dicitur] scilicet A | fuerunt sunt] inu. Om 28 possibilia] impossibilia YZ | secundum infinitatem] infinitate Y uel infinitate Z | diuine] essentie add. sed del. N | diuine potentie] inu. Y | uero] om. Y 29 dicitur] dicit Om | eadem scientia] inu. N | secundum] om. Y 30 aliquam] aliam Om | temporis] patris N | que] quia Om | dicitur] 33 proprio] propria N iter. A 31 apud] ap9 Y

15

20

25

30

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO I 35

40

45

50

55

5

autem approbationis dicitur que est illorum in quibus diuina uoluntas sibi complacet, | et hec sunt bona et mala pene, quatinus sortiuntur rationem boni moralis; et per oppositum Deus dicitur nescire mala culpe, quia ea reprobat tamquam a bonitate sua discordantia. Si igitur questio intelligatur de malis culpe et de scientia approbationis, patet quod Deus nescit mala culpe, quia ea non approbat, set reprobat et punit. Et secundum hoc dicitur Hab. 1: Mundi sunt oculi tui ne uideant malum, et ad iniquitatem respicere non poteris, et fatuis uirginibus dicitur Matth. 25: Nescio uos. Set quia sic scire uel nescire nimis est stricte sumptum, ideo deducatur questio in scientia simplicis notitie ac uisionis. | Tantum de primo. [8] Quantum ad secundum sciendum est quod omnes moderni concedunt quod Deus cognoscit malum. Cuius ratio est quia Deus cognoscit partes uniuersi et habitudines earum; set inter partes uniuersi talis est habitudo quod generatio unius est corruptio alterius; in corruptione autem consistit malum pene quoad animata et malum nature quoad omnia; quedam etiam partes uniuersi possunt defficere a rectitudine rationis in quo consistit malum culpe; ergo Deus cognoscit omne malum nature, culpe et pene. | Cognoscit autem per bonum oppositum, quia priuatio non cognoscitur nisi per habitum: rectum enim est iudex sui et obliqui, ut dicitur I De anima; set malum secun41 Mundi … 42 poteris] Hab., 1,13 43 Nescio uos] Matth., 25,12 49 generatio … alterius] Auct. Ar., 1, 45 (118,65); ex Arist., Metaph., II, 2, 994b5-6 54 rectum … 55 anima] Auct. Ar., 6, 21 (176,15); ex Arist., De an., I, 4, 411a5-6; ap. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, sed contra 2 (288a) 55 secundum … 56 nominibus] ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (306d-307a) 35 dicitur] om. Om 36 complacet] placet Y | et1] om. Y | quatinus] que AYZ quod MN quodquod F que add. Om 37 et] om. Y | Deus dicitur] inu. YZ 38 ea] om. Y 39 questio] om. Y | intelligatur] querat A | malis] proprie add. A 40 patet] potest Om 41 secundum] post dicitur Y post hoc Z | Mundi] om. sed i.m. suppl. N 42 et1] om. sed s.u. suppl. F | respicere non] inu. Om | et2] etiam M ut Om | et2 … 43 uos] om. sed i.m. suppl. F 43 sic] om. Om | uel] om. Om 44 nimis] minus YZ | nimis est] inu. Om | deducatur] reducatur Om | in] de M | scientia] scientiam Om 45 ac] aut AN autem Y | uisionis] hoc add. A 46 ad] om. Om | sciendum] scientes sed s.u. corr. FM | est] om. FMOmYZ 48 et] om. Y | earum set] om. Om 50 autem] om. OmY q’ Z | animata] dub. Y | et] om. Y 51 quedam] quod Y quoddam Z | etiam] tamen Y om. sed s.u. suppl. Z | a] in AMN om. FOm sed s.u. suppl. F 52 quo] qua YZ | consistit] cum sit (9sit) F om. Y 53 omne] om. FMOmYZ | nature … pene] culpe pene et nature Om | autem] enim Z 54 rectum] respectum sed s.u. corr. M 55 enim] om. sed s.u. suppl. F | est iudex] inu. Y | et] om. Om | dicitur] in add. Om

Om94v

M139ra

Om95r

6 Z41rb N51vb

Y89ra F61ra

M139rb Om95v

DVRANDI SVPER SENT. I

dum Dyonisivm IV cap. De diuinis | nominibus et Damascenvm lib. II cap. 4 | nichil aliud est quam priuatio boni; ergo malum non cognoscitur nisi per bonum, sicut nec obliquum nisi per rectum. Et in hoc omnes moderni concordant. [9] Quantum ad tertium, in quo qvidam discordant, sciendum quod de cognitione mali per bonum | est duplex opinio. qvidam enim dicunt quod Deus cognoscit malum per speciem boni, non cuiuscumque, set boni quod priuat, | ita scilicet quod si Deus non cognosceret aliud bonum a se, nullo modo cognosceret malum secundum specialem rationem mali. Et huius ratio est duplex. Prima est quia priuatio non cognoscitur nisi per habitum oppositum; set oppositio habitus et priuationis est circa aliquod idem subiectum, quodcumque sit illud; Deus autem non potest esse subiectum priuationis; ergo si non esset nisi ipsum bonum, quod Deus est, uel si non cognosceretur aliud bonum a Deo, nullo modo esset malum nec cognosceretur. [10] Secunda talis est. Priuatio | non cognoscitur | nec distinguitur a priuatione, nisi quia distinguitur habitus ab habitu, sicut non differt cecitas a surditate, nisi quia differt uisus ab auditu; cum enim priuatio sit negatio habitus in subiecto apto nato, ratione negationis non potest una priuatio differre ab alia, set magis conuenit cum ea; ergo differunt

57 nichil … boni] Ioh. Dam., De fide orth., 18 (75,11) 59 omnes moderni] cf. e.g. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, resp. (186rbF); Alex. Hal., S.th., I, n. 170, ad 1 (253b); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 36, 5, ad 2 (432,57-60); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 1, 2, sed contra 2 (310a) 61 quidam] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 2, arg. 1 (21vb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (288b); Thom., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (834); De uerit., 2, 15, resp. (94,57-58); etiam ap. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, resp. (186rbF) 62 Deus … 65 mali] Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 1, resp. (360,26-34) 65 priuatio … 74 nato] ap. Thom., De uerit., 2, 15, resp. (94,49-53); S.c.g., I, 71, 614 (85a) 57 lib] enim Y | II] 1 Om | cap 4] malum add. FMYZ inu. N | priuatio boni] inu. M 58 nec] om. Om | obliquum] obliquus Om 60 Quantum] autem add. A | tertium] scilicet add. YZ | sciendum] om. YZ 61 quod] quia YZ | enim] om. FMOmYZ 62 boni] om. Y | cuiuscumque] cuiuslibet Om 64 aliud] aliquod Z | secundum … 65 mali] sub ratione mali speciali Om | specialem] pecialem (sic) sed del. et s.u. propriam et specialem corr. Y 65 est2] om. sed s.u. suppl. Y 66 per] suum add. Om 68 Deus] om. sed s.u. suppl. M | esset] posset esse YZ nec esse posset add. Om 69 nisi … si] bonum nisi deus aut A | ipsum] iter. Om | Deus] om. Om | Deus est] inu. MZ et Deus Y | uel] et Y quod sed exp. et s.u. corr. Z | non] om. sed s.u. suppl. Z | cognosceretur] nullum add. Om | aliud] aliquod Z 70 bonum] malum Om 71 cognoscitur] nisi per suum habitum add. Om | cognoscitur nec] om. A 74 apto nato] nato abto (sic) sed i.m. corr. N 75 differunt] differt F

60

65

70

75

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO I

80

85

90

95

7

ratione habituum qui per eas negantur uel priuantur, et uniuersaliter hoc est uerum non solum in priuationibus, set etiam in negationibus quod non differunt nisi ratione eorum que negantur. Vnde non-homo et non-lapis idem sunt respectu omnium, ita quod de quocumque uerificatur unum et alterum, nisi respectu eorum que negant; set bonum diuinum non est bonum quod possit priuari, et si esset tale, nichilominus ratione ipsius non possent differre priuationes, cum sint unum; ergo per cognitionem solius boni diuini non possunt mala cognosci, saltem secundum specialem rationem mali. [11] Hee sunt rationes, quarum prima probat quod si Deus non cognosceret aliud bonum a se, nullo modo cognosceret malum; , saltem secundum specialem rationem mali. [12] Alii sunt quibus hoc non placet. Dicunt enim quod hoc est expresse contra sententiam Dyonisii VII cap. De diuinis nominibus, | ubi assimilat uel comparat diuinam cognitionem lumini; unde dicit quod sicut lumen, si esset cognitiuum, cognosceret tenebras, non aliunde cognitionem accipiens set per se ipsum, sic Deus bonitas existens cognoscit malum, quod est priuatio boni, sicut tenebra est priuatio lucis. Quod probant quasi econtrario arguentes primis sic:

89 Alii] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, resp. (186rbG); cf. etiam Alex. Hal., S.th., I, n. 170, ad 1 (253b); Thom., S.th., I, 14, 10, resp.; Guill. de la Mare, Super Sent., I, 36, 5, resp. (432,42-45); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 2, sed contra 2 (21vb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 1, resp. (361,45-48); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 36, 5, ad 3 (F102vb; N82vb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (288b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (310a) 91 ubi … 95 lucis] ps.-Dionys., De diu. nom., 7 (398b-c) 76 qui] om. Om quia ex quod corr. Z 77 hoc est] inu. AN | uerum] scilicet add. Om 78 quod] quia YZ | eorum] earum Om | negantur] uel priuantur add. et et uniuersaliter est hoc uerum non solum in priuationibus, set etiam in negationibus quod non differunt nisi ratione eorum que negantur iter. sed del. N 79 non-lapis] non s.u. add. M 81 possit] posset Om | si] etiam add. Z | esset] post corr. Y 82 possent] possunt OmY | differre priuationes] inu. FMOmYZ | cum] non add. Y | sint] sit FMN 83 per] om. sed s.u. suppl. F | diuini] dei AMOmZ | possunt] possint Z 85 non] om. Om 86 aliud] alium Om aliquod YZ | nullo] uno sed corr. Y 87 secunda … malum] suppl. cum C: om. (hom.) codd. 88 specialem] om. Om | specialem rationem] inu. FN 89 Alii] Egidius i.m. adn. F | hoc2] non add. M 91 assimilat] scr. cum C: assignat AFMNOmYZ | uel comparat] om. A | lumini] bene sed del. et i.m. corr. F | unde … 92 dicit] ill. Om 92 cognitiuum] cognitum Om | tenebras] del. et i.m. rescr. N 93 sic] sicut M 94 tenebra] tenebras sed corr. M 95 quasi] ex add. Om questione sed s.u. ratione corr. M quod Z | arguentes] arguentis Y | primis] primus s.u. corr. M | sic] si A

Om96r

8

M139va

N52ra Om96v

DVRANDI SVPER SENT. I

malum cognoscitur per bonum oppositum; set malum opponitur bono diuino generali et speciali oppositione; ergo per bonum diuinum potest cognosci malum secundum rationem | communem mali et secundum rationes speciales malorum. Maior ex dictis supponitur, set minor probatur, scilicet quod malum opponatur bono diuino generali et speciali oppositione, quia sicut Deus est causa omnium communis, inquantum omnia ipsum imitantur, et est causa specialis cuiuslibet, inquantum diuersimode a diuersis imitatur, sic omnia mala opponuntur Deo communi oppositione, inquantum ab arte sua discordant, et opponuntur ei speciali oppositione, inquantum ab eadem diuersimode discordant uel defficiunt. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio. [13] Declaratur etiam hoc per simile. Sicut enim grammaticus | per eamdem scientiam cognoscit omnes congruitates | in communi, tamquam arti sue concordantes, et singulas congruitates in speciali, tamquam specialibus regulis concordantes, et singulas incongruitates in communi et in speciali, tamquam discordantes ab arte sua in communi et a specialibus regulis artis, sic Deus cognoscit omnia bona in communi, inquantum concordant sue arti, et in speciali prout ei diuersimode concordant, et per eamdem artem non aliunde cognitionem accipiens cognoscit mala in communi, inquantum ab arte sua discordant, et in speciali, inquantum diuersimode discordant ab ea; nec propter hoc cognoscitur malum nisi per bonum oppositum, quia bono diuino opponitur malum non tamquam bono quod priuat, set tamquam bono a quo discordat. Et sic intelligitur illud quod dicit beatus 101 sicut … 106 defficiunt] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, resp. (186rbG) 107 Sicut … 121 uitium] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 2, resp. (186rbG-H); cf. etiam Alex. Hal., S.th., I, n. 170, ad 1 (253a) 96 oppositum] cognoscitur add. A 97 oppositione] iter. Om 99 rationes speciales] inu. AOm 100 probatur] declaratur Om | scilicet] secundum Om | opponatur] opponitur OmZ | diuino] in add. A 101 Deus] om. FMOmZ sed i.m. suppl. F et s.u. suppl. Z | omnium communis] inu. Om | communis] i.m. post corr. N communiter Y 102 ipsum] ipsam M 103 a diuersis] om. N | imitatur] participatur A imitantur sed corr. Y 105 eadem] eodem FMOm eo YZ 106 sic] set sed corr. (ras.) F | ergo] om. A 107 Declaratur] declarant A | etiam] autem YZ | hoc] post simile M om. Y 108 scientiam] grammaticam A | omnes congruitates] inu. FM 109 speciali] etiam in communi in speciali add. Om 110 regulis] rebus Om | et … 111 discordantes] om. (hom.) YZ | incongruitates] congruitates A etiam add. Om 111 in1] om. A 112 a specialibus] in speciali A | regulis] res Om 113 inquantum] quantum sed in s.u. add. Z | et … 114 concordant] om. Om | prout] potest Y | ei] om. Y 114 artem] om. YZ 116 nec] non Y 117 cognoscitur] om. M 118 quod] a quo Om | set] hoc sed del. et s.u. corr. N 119 beatus] om. FMOmYZ

100

105

110

115

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO I 120

125

130

135

140

9

Avgvstinvs XII De ciuitate Dei, quod natura non contrariatur Deo, set uitium. [14] Hec sunt dicta istorvm quibus impugnant primam opinionem, que tamen uidetur uerior. Quod | patet dupliciter, simul | probando propositum et soluendo motiuum aliorvm. Prima ratio talis est. | Deus secundum eos cognoscit bona quatinus concordant cum arte sua, mala uero quatinus ab ea discordant; set Deus non potest cognoscere | quomodo aliqua discordant uel possunt discordare ab arte sua nisi precognoscat quomodo aliqua possunt cum ea concordare; ergo Deus non potest cognoscere mala nisi precognoscendo bona creata uel creabilia que possunt cum arte diuina concordare. Maior patet ex dicto eorvm. Minor declaratur, quia discordare est deuiare a concordantia; set nullus potest cognoscere quid sit deuiare a concordantia, nisi cognoscat quid est concordantia uel concordare, cum hoc includatur in intellectu alterius; ergo nullus potest cognoscere quomodo aliqua possunt ab arte sua discordare, nisi precognoscat quomodo aliqua possunt cum ea concordare; unde grammaticus, licet per eamdem artem cognoscat congruum et incongruum, tamen intellectus incongrui non dependet immediate ab arte, set mediante intellectu congrui propter dictam causam, quia non potest sciri quid est non concordare nisi sciatur quid est concordare; et idem est de cognitione Dei respectu bonorum et malorum, quia semper intellectus negationis 120 natura … 121 uitium] Aug., De ciu. Dei, XII, 3 (357,7-8) 140 idem … 143 dicit] cf. Thom., De uerit., 2, 15, resp. (94,51-53) 120 ciuitate Dei] lac. A | quod] quia Y | contrariatur] dub. F concurriatur (sic) Om 121 set] secundum Om | uitium] que add. sed exp. N 122 istorum] illorum OmYZ | quibus] qui Om 123 tamen] non add. Y | uidetur] om. Om | uerior] est add. Om | simul … 124 aliorum] post est Om 124 propositum] prositum (sic) Om | talis est] est ista AN 125 quatinus] que AOm quodquod F quod sed s.u. corr. M inquantum YZ | arte … 126 sua] inu. OmY 126 quatinus] i.m. p.c. N quodquod A (dub.) F secundum quod M (p.c.) que Om inquantum YZ | ea] eo Om | set … 127 discordare] om. sed i.m. suppl. (partim ill.) F 127 quomodo] quoque sed corr. M | quomodo … 129 cognoscere] om. (hom.) Om | discordant uel] om. A | discordare] post sua AN 128 precognoscat] precognoscant Z | quomodo] quoque sed corr. M | possunt] post ea YZ 130 creabilia] talia Y | arte diuina] inu. M 131 dicto] dictis Om 132 set] si Y | deuiare] discordare A 133 concordantia uel] om. YZ 134 cognoscere] om. sed i.m. suppl. F | quomodo] questionem (dub.) sed s.u. corr. M 135 sua] diuina A 136 aliqua … concordare] possunt aliqua concordare cum ea Y 137 cognoscat] post incongruum Om 139 dictam causam] inu. AN | non2 … 140 concordare1] discordare YZ 140 concordare1] concordiare (sic) Om | nisi] nec M | 141 et] om. sed s.u. suppl. quid] aliquid sed corr. F | est2] om. FM sed s.u. suppl. F Y | quia] et Om

F61rb Y89rb M139vb

Om97r

10 A39ra Om97v Z41va

M140ra

N52rb Om98r

DVRANDI SVPER SENT. I

| dependet ab affirmatione et priuationis ab habitu quem priuat, quia illi soli opponitur, ut nomen ‘priuationis’ dicit. [15] Secunda ratio talis est. Malum est carentia alicuius boni debiti | inesse; deffectus enim boni non debiti inesse, | ut deffectus uisus in lapide, non habet rationem mali; hec est ergo ratio mali sine qua impossibile est intelligere malum; set illud debitum inesse, cuius carentia est malum, non potest | esse essentia diuina, que in nullo nata est esse nisi in suppositis diuinis, in quibus necessario est; ergo est aliqua perfectio creata; igitur sine ea impossibile est intelligere malum, et sine dubio absurdum uidetur quod cecitas possit a quocumque intelligi sine uisu, cum sit de ratione eius; est enim priuatio uisus in susceptiuo. Dictum etiam Dyonisii non facit pro eis. Non enim intendit ibi Dyonisivs tradere modum quo Deus cognoscit mala, set quo cognoscit alia a se. Dicit enim quod Deus nouit omnia antequam fiant, quia omnia continet et omnia prehabet in se tamquam omnium causa; constat autem quod non prehabet in se mala tamquam eorum causa; cum ergo dicit | quod lumen, si esset cognitiuum, cognosceret tenebras non aliunde uidens tenebras quam a lumine, forte tenebras uocat non priuationem solam, | set lumen participatum et deriuatum a fonte luminis, iuxta quem modum omnis creatura Deo comparata tenebra uocatur, Ioh. 1: Tenebre eam non comprehenderunt. Vel potest dici quod Deus non aliunde cognitionem accipiens cognoscit mala, quia prima ratio cognoscendi tam bona quam mala est essentia diuina; set proxima ratio cognoscendi mala sunt bona creata, que per mala priuantur. [16] Ad primum argumentum dicendum quod uerbum Aristotelis est intelligendum quod intellectus qui semper est in actu non intelligit priuationem in se existentem sicut intellectus qui quandoque est in 155 Deus … 159 lumine] ps.-Dionys., De diu. nom., 7 (397b-398c); Dan., 13,42 162 Tenebre … comprehenderunt] Ioh., 1,5 167 Ad … 173 priuat] cf. Thom., S.th., I, 14, 10, ad 1; Super Sent., I, 36, 1, 2, ad 1 (834) 144 boni … 145 inesse1] dico (ex non s.u. corr.) boni in esse debiti Y 145 ut] del. et quia s.u. corr. Y 146 non] no N | est ergo] inu. Om 147 intelligere malum] inu. Om 148 que] om. Om quia Y | nata … 149 est1] uariato Om 149 est3] om. F 150 igitur] ergo Om | malum] mala M 151 possit] posset Om 154 intendit ibi] inu. Om | Dyonisius] om. Om 156 omnium] omni Z 157 quod] om. sed s.u. suppl. Y 158 lumen si] inu. Om 159 a lumine] aliunde M 162 eam] eum MOmYZ 164 diuina] set proxima ratio cognoscendi tam bona quam mala est essentia diuina add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F 168 est1] om. sed s.u. post intelligendum suppl. Y 169 priuationem] uel add. Y

145

150

155

160

165

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO II 170

175

180

11

potentia; talis enim intellectus cum ad actum reducitur potest cognoscere se prius fuisse sub priuatione actus. Et hoc modo Deus non intelligit priuationem, sed intelligendo | habitum cui priuatio opponitur, et sic intelligit malum per bonum quod priuat. [17] Ad secundum, cum dicitur quod omnis scientia uel est causa rerum uel causata a rebus, forte non est uerum, tamen quoad nunc concedatur et nichil contra nos, quia malum formaliter non est res aliqua, sed priuatio. | Vnde scientia Dei bene est causa boni quod est res per quam malum cognoscitur, sed non est causa mali | quod per bonum cognoscitur, nec oportet scientiam Dei esse causam omnium scitorum, nisi talia scita sint per se et directe cognita, cuiusmodi non est malum. [18] Ad tertium dicendum quod intellectum est in | intelligente obiectiue, quomodo nichil prohibet malum esse in Deo, non autem formaliter et subiectiue.

[1] Secundo queritur utrum creature sint in Deo. Et uidetur quod non, quia si creature essent in Deo, aut hoc esset per essentias suas aut per

174 Ad … 180 malum] Thom., S.th., I, 14, 10, ad 2; De uerit., 2, 15, ad 1 (94,72-75); Super Sent., I, 36, 1, 2, ad 2 (835); cf. etiam Alex. Hal., S.th., I, n. 170, ad 3 (253b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 1, 2, ad 2 (310a) 174 omnis … 175 rebus] cf. supra, n. 3 (3,12) 4 si … 10 etc] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 3, arg. 6 (289b-290a) 170 cum] non sed s.u. corr. M | cum … 171 Deus] om. (hom.) Y 171 Deus] intellectus Z diuinus add. YZ 172 priuatio] non add. Y | priuatio opponitur] inu. Om 173 intelligit] intelligitur Om 174 cum dicitur] conceditur F | scientia] cognitio Y eras. Z | uel] om. Om 175 causata] creata MYZ sed corr. M | est] om. sed s.u. post uerum suppl. Y | tamen] set Om | quoad nunc] post concedatur Om 176 et] om. F | contra] est i.m. add. M | res … 177 aliqua] inu. Om 177 est1] iter. A 178 quod per] inu. A | per2] om. sed aliquid ill. s.u. add. Y 179 cognoscitur] cognoscatur A | nec] non M neque Om 180 sint] post se M sunt sed exp. et corr. Om | cuiusmodi] cuius NY sed modi i.m. add. N | est] om. sed s.u. suppl. Y 181 dicendum] est s.u. add. Y | est] esse M 182 quomodo] quoque M | nichil] om. Y | prohibet] del. et s.u. potest corr. Y | non] om. sed s.u. suppl. F 183 subiectiue] ut sonat articulus add. Om 3 in Deo] om. sed i.m. suppl. N

M140rb

Y89va Om98v

F61va

12

M140va

DVRANDI SVPER SENT. I

suas similitudines. Non per essentias suas, quia quidquid est in Deo est ab eterno in ipso; essentie autem rerum non sunt eterne. Nec per suas similitudines, quia quod est in aliquo secundum suam similitudinem tantum, non habet in illo propriam operationem; res autem habent in Deo proprias operationes secundum illud Act. 17: In ipso uiuimus, mouemur et sumus; ergo etc. [2] In contrarium est quod dicit Anselmvs Monologion 36 quod res uerius sunt in Deo quam in se ipsis. [3] Ad idem est quod dicitur in littera. [4] Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod omnes res sunt in Deo; secundum est de modo essendi in eo. [5] Primum patet de rebus creatis specialiter sic: omnia que procedunt ab aliqua causa preexistunt | aliqualiter in ea, saltem potentia et uirtute; set omnes creature procedunt a Deo; ergo preexistunt aliqualiter in eo. Secundo patet idem de omnibus creatis et increatis sic: quidquid est in Dei essentia, scientia uel potentia, totum est in Deo; set attributa et relationes et diuine Persone sunt in diuina essentia; omnia uero possibilia sunt in eius potentia, bona uero et mala sunt in eius scientia; ergo omnia sunt in Deo, quia preter hec nichil est dare quod sub hiis non contineatur. [6] Quantum ad secundum sciendum est quod res creata potest dupliciter considerari: uno modo secundum suum esse formale et naturam proprii generis, alio modo secundum esse uirtuale sue cause, 6 Nec … 10 etc] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, arg. 5 (186vbN); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 36, 1, 3, arg. 4 (835) 9 In … 10 sumus] Act., 17,28 11 In … 12 ipsis] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, arg. 3 (186vbN) 12 res … ipsis] Ans., Monol., 36 (55,4-6) 13 Ad … littera] cf. Lomb., Sent., I, 36, 2 (259,4-10); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, sed contra (186vbO) 16 omnia … 17 ea] cf. Procl., Elem. theol., 65 (35,4-6) 20 quidquid … 24 contineatur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, resp. (186vbP) 5 suas1] om. Om | similitudines] similitudinem Y | essentias suas] inu. Y 6 ipso] eo Om 7 quod] quidquid YZ 8 habent] post Deo A | habent … 9 Deo] in eo habent Om 11 est] autem add. sed exp. Y | 36] 26 YZ 12 se ipsis] et add. Om 14 Dicenda] uidenda ANOm | sunt1] om. Y 17 et] uel YZ 18 uirtute] ueritate Y 19 de … increatis] sic [Om99r] attributa de omnibus creatis et increatis Om 20 Dei] diuina YZ 21 et2] om. Om | diuine Persone] inu. Om | diuina essentia] inu. Om 22 sunt2] om. Om 23 scientia] essentia sed s.u. corr. M | omnia sunt] inu. Y | quia] quod A | hec] hoc MOm 24 sub] om. Y | contineatur] contineantur sed corr. F 26 suum esse] inu. NOm 27 generis] ignis Y | sue cause] esse sue nature Om

5

10

15

20

25

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO II

30

35

40

45

50

13

secundum quod dicitur in sua causa preexistere. Si consideretur res creata primo modo, sic ipsa dicitur esse in Deo, quia est in Dei scientia | et potentia, non autem in Dei essentia. Cuius ratio est quia creatura sic considerata, cum non sit idem quod Deus, solum potest se habere ad Deum in habitudine obiecti terminantis eius operationem et non in habitudine ydemptitatis; et quia hoc nomen ‘Deus’ significat suppositum cuius est agere, scientia uero et potentia significant principia actionum se extendentium ad creaturas re uel ratione, ideo creatura potest dici esse in Deo et in eius scientia et potentia eo quod Deus scit eam uel potest producere eam uel productam destruere. Essentia uero non importat | respectum ad creaturas, quia sicut a posse dicitur potentia et a scire scientia, sic ab esse dicta est essentia. Vnde sicut aliqua dicuntur esse in Dei potentia, quia Deus potest illa producere, et in Dei scientia, quia Deus scit illa, ita dicuntur esse in Dei essentia, quia Deus est illa uel quia subsistunt in illo. Et quia Deus | non se habet ad creaturam in habitudine ydemptitatis, neque secundum essentiam neque secundum naturalem existentiam, ideo non potest dici quod res sic considerate sint in Dei essentia seruando proprietatem locutionis: licet enim essentia Dei non sit aliud quam sua potentia uel scientia, tamen aliquid connotatur in nomine unius quod non connotatur in nomine alterius; propter quod aliquid | dicitur esse in uno quod non dicitur esse in alio. Si autem considerentur creature secundum esse uirtuale sue cause, secundum quod in sua causa preexistunt (quod esse, licet non sit creaturarum formaliter, set potius Creatoris, est tamen earum aliquali-

28 Si … 42 illo] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, resp. (186vbP); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 3, resp. (290a) 42 Et … 49 alio] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 1, 3, ad 1 (186vbP) 28 dicitur] dicuntur AFMN sed corr. N dicunt Z | preexistere] preexistente Y 30 et] uel Y 31 creatura] creata Y | sic] si Om | quod] non add. sed del. F | solum] solus AY | solum potest] inu. Om 32 terminantis] creantis sed i.m. corr. N | operationem] comparationem Om 33 significat] signat M designat Om 34 est] et sed corr. Y | significant] signant M 35 se] om. YZ 36 eo] ideo A 37 Deus] om. sed s.u. suppl. Z | scit] sit sed s.u. corr. N | uel1] et Om 38 non] nichil AM | importat] per add. AMZ sed exp. Z | quia] om. sed sub u. suppl. Z 39 sic] om. A 40 Deus potest] inu. YZ | producere] om. A 42 est] in add. Om | quia2] om. AOm | Et] om. sed s.u. suppl. F 44 secundum] om. Z 45 res sic] inu. YZ | sint] om. Y 46 quam] quod N 47 uel] sua add. Y 48 connotatur] om. A 49 non] om. sed s.u. suppl. Y 50 autem] iter. Om non add. Y | creature] om. Om 51 esse licet] inu. Y | sit] sint sed corr. M 52 earum] eorum MYZ

N52va

Om99v

M140vb

Y89vb

14

Z41vb Om100r F61vb

M141ra

DVRANDI SVPER SENT. I

ter, quia hoc esse huius multipliciter dicitur, ut habetur II Elenchor um), sic creature possunt dici esse in Dei essentia, quia sunt ipsamet diuina essentia, que est sua uirtus productiua | creaturarum. Et sic loquitur Anselmvs, quod creatura in Deo est creatrix essentia. Sic etiam creatura est in Dei scientia, quia Deus scit essentiam suam, ut est uirtus productiua creaturarum. Set non debet dici quod sit in | Dei potentia, quia diuina essentia non subiacet sue potentie ut obiectum. Et quia suppositi est esse et agere, ideo quecumque dicuntur quocumque modo esse in Dei potentia, scientia et essentia, secundum eumdem modum possunt dici esse in Deo, cuius est scire et posse. [7] Ex predictis potest apparere qualiter intelligendum est quod dicunt Avgvstinvs et Anselmvs, quod creatura uerius habet esse in Deo quam in natura propria. Hoc enim quod est uerius potest esse nomen uel aduerbium; si sit nomen, tunc est determinatiuum ipsius esse; si sit aduerbium, tunc est determinatiuum huius uerbi quod est habere. Primo ergo modo | sensus est quod esse creature in Deo est uerius esse quam esse creature in propria natura, et hoc est uerum uocando esse creature in Deo esse quod habet creatura in Deo per ydemptitatem modo quo dictum est, scilicet ut est creatrix essentia, et esse creature in sua natura esse suum formale; constat enim quod esse 53 hoc … dicitur] Arist., Soph. el., 17, 176b1-5; Auct. Ar., 37, 22 (333,21-22) 54 sic … 56 essentia] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 1, 3, ad 1 (836) 56 creatura … essentia] Ans., Monol., 36 (55,4-6); 37 (55,17-19); etiam ap. Ioh. Pecham, Super Sent., I, 36, 2, ad 1 (F102ra; N82rb) 60 Et … 62 posse] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 1, 3, resp. (836) suppositi … agere] cf. R. Cross, Accidents, Substantial Forms, and Causal Powers, 133-46 64 Augustinus] Aug., De Gen. ad litt., V, 15 (158,24-26) 64 Anselmus] Ans., Monol., 36 (55,4-6) 72 constat … 74 ipsa] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 1, 4, arg. 3 (290b) 53 esse] om. A | dicitur] om. sed s.u. suppl. Z | habetur] in add. FY | II] primo Om 54 Dei] uirtute uel add. A diuina Om 56 etiam] et YZ 57 Dei] essentia add. sed del. M | scientia] essentia sed s.u. corr. Z | suam] om. N 58 uirtus productiua] inu. Om | sit] sint FN 60 esse et] om. Om | et] om. Y | quocumque] quomodocumque post corr. F quomodocumque Om 61 esse] est A | scientia] sicut Om | essentia] essentiam A 62 esse] om. sed i.m. suppl. N post Deo Y 63 potest apparere] patere potest AN | qualiter] quomodo FMOmYZ 64 Augustinus … Anselmus] Anselmus et Augustinus A | quod] om. YZ | uerius] communius Om | habet esse] inu. N 66 determinatiuum] determinatum Y 67 esse] est A et Om | determinatiuum] determinatum Y | est2] om. Y 68 ergo] om. Om | quod] quia Om | est2 … 69 uerius] inu. YZ 69 creature] creatura Om | natura] om. Om | et] om. YZ 70 in Deo1] om. M | habet] h’ Om habeat Z 71 quo] alio Y | est creatrix] inu. Om | creatrix] dub. Y 72 natura] est add. FMYZ sed del. F | esse suum] inu. FMYZ

55

60

65

70

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO II

75

80

85

90

15

diuinum est | uerius et perfectius quam esse creatum, et primum habet creatura in Deo, secundum autem in se ipsa. Si uero hoc quod est uerius sit aduerbium et determinatiuum huius uerbi quod est habere, sic est falsa propositio, et est sensus quod illud esse quod habet creatura in Deo habet uerius, idest ueriori modo, quam illud quod habet in natura sua; et hoc est falsum, quia illud esse quod habet creatura in natura sua habet formaliter, illud autem quod habet in Deo non habet formaliter, set solum denominatione | extrinseca eo modo quo diceretur quod sanitas hominis est in medicina; semper autem habetur uerius, idest ueriori modo, illud quod habetur formaliter et intrinsece, quamquam sit imperfectius, | quam illud quod habetur denominatione extrinseca solum, etiam si millesies esset perfectius. [8] Ad argumentum in oppositum dicendum quod res create sunt in Deo per essentias suas non quidem formaliter uel per ydemptitatem, set obiectiue, quia subsunt diuine scientie et potentie, et hoc modo sunt eterne, quia ab eterno scite et possibiles. Et hoc etiam modo uiuimus in Deo, mouemur et sumus in ipso conseruante et a quo est nostrum uiuere et esse et operari. Vtrum autem res create omnes uel alique sint in Deo per suas similitudines, patebit in sequente questione. Ad auctoritatem Anselmi patet responsio.

89 uiuimus … ipso] Act., 17,28 74 autem] est Y | hoc] om. sed s.u. suppl. N 75 et] om. Om | determinatiuum] determinatum Y 76 illud] est add. A | quod2] om. Y 78 habet2] om. Y 79 creatura] om. A | habet2] est A creatura add. Om 80 set] sou add. Y | solum] post extrinseca Y 81 quo] quod Y | in medicina] media Om | autem] enim YZ 82 habetur uerius] inu. Om | illud] idest Om | et … 83 intrinsece] om. Om 83 quam] quem Om | illud] id Om | habetur] uerius add. sed del. F 84 etiam] et Om | millesies] millesius Om 85 in oppositum] om. Om | res] om. Y | create] creates sed corr. Om 86 suas] om. A 87 diuine] essentie add. sed del. N | scientie] essentie OmYZ | scientie et] post corr. F om. M 88 Et] om. A 89 Deo] ipso A et add. FMOmYZ | mouemur] moriemur Y | et2] om. Om 90 et1] om. AOm 91 autem] om. Y 92 sequente] sequenti AMNOm 93 Ad … responsio] om. M | responsio] om. Om

Om100v

A39rb

N52vb

16

DVRANDI SVPER SENT. I

Om101r M141rb

[1] Postea queritur de ydeis et primo utrum in Deo sint alique ydee. Et uidetur | quod non, quia si ponerentur, hoc esset uel ut essent principium essendi uel cognoscendi; non ut sint principium cognoscendi, quia per idem cognoscit Deus se et alia; set non cognoscit se per ydeam; ergo nec alia. Item nec ut sint principium essendi, quia cum Deus sit causa creaturarum per intellectum, ydee non possunt esse principium essendi creaturis, nisi sint principium cognoscendi; quare etc. [2] Item secundum Avgvstinvm melius et perfectius cognoscuntur res per suas essentias quam per suas similitudines; set Deus perfectissime cognoscit res; ergo cognoscit eas per proprias essentias; non ergo per ydeas, que sunt quedam rerum similitudines. [3] In contrarium est quod dicit Avgvstinvs libro 83 Questionum 46 questione, quod tanta uis est in ydeis ut sine hiis intellectis sapiens esse nemo possit; constat autem Deum esse sapientissimum; quare etc.

3 Et … 7 alia] cf. Thom., S.th., I, 15, 1, arg. 2 11 Item … 14 similitudines] cf. Bonau., Super Sent., I, 35, art. unic., 1, sed contra 3 (600b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, sed contra 5 (292a); Thom., Super Sent., I, 36, 2, 1, arg. 3 (839); De uerit., 3, 1, arg. 1 (97,2-9) 15 In … 17 possit] cf. Thom., S.th., I, 15, 1, sed contra 15 In … 18 etc] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 1, sed contra 1 (187raD) 16 tanta … 17 possit] Aug., De diu. quaest. 83, 46, 1 (70,10-11); cf. Guill. de Ware, Super Sent., I, 36, 1, resp. (86v) 3 et] om. Om | sint] sunt Om 4 uel] om. F quia M quia praem. Om aut Y quia aut Z | ut] om. Om 5 uel] aut principium YZ | sint] om. Om sit Y sunt Z 6 Deus se] inu. A 7 Item] om. Om | ut] om. Om | sint] sunt OmYZ 9 essendi] quia cum Deus sit causa creaturarum per intellectum, ydee non possunt esse principium essendi add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F | quare] ergo Y 11 cognoscuntur] cognoscitur M 12 quam] quas sed corr. M | quam … suas2] om. Y | suas similitudines] inu. Om 14 rerum] om. Om | similitudines] similitudinem sed corr. N 15 est] om. Y | libro] om. Om | Questionum] om. YZ 16 46 questione] inu. OmYZ | tanta] tantam Y | uis est] inu. FMOm eius sed exp. et i.m. corr. Z | in] eius praem. sed exp. Z | ut] nec Om om. Y | hiis] eis Y | intellectis] intelligi M intellectus sed corr. Om 17 esse1] om. FMYZ sed s.u. suppl. F | esse nemo] inu. F | autem] enim sed del. et s.u. corr. N | sapientissimum] pientissimum sed sa s.u. add. M

5

10

15

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III

20

25

30

35

17

[4] Item omnes forme que sunt in potentia passiua materie sunt in potentia actiua primi motoris, ut habetur a | Commentatore XI Metaphisice; set nichil aliud dicimus ydeas quam formas rerum in Deo intellectualiter preexistentes; ergo etc. [5] Responsio. Videnda | sunt tria: primum est quid uocamus ydeam; secundum est an ydee sint in Deo; tertium est quomodo se habeant ad intellectum diuinum et ad actum intelligendi. [6] Quantum ad primum sciendum est quod Avgvstinvs ubi supra dicit quod ydea, si uerbum ex uerbo transferatur, dicitur apud nos forma uel species; si autem dicatur | ratio, hoc non est secundum proprietatem nominis (ratio enim alio nomine significatur apud Grecos: dicitur enim logos); tamen, ut dicit, natura rei non discrepat. Ex quo possumus accipere quod cum ydea secundum proprietatem nominis sit forma et secundum rei ueritatem ratio dici possit, quod ydea est forma | intellectualis; solum enim talis forma potest dici proprie ratio; nam forma secundum esse quod habet in materia non dicitur proprie ratio. Non omnis autem forma intellectualis potest dici ydea, set solum illa ad cuius similitudinem aliquid est producibile; unde Dyonisivs 5 19 Item … 22 etc] Thom., Super Sent., I, 36, 2, 1, sed contra 2 (839); cf. etiam Guill. de la Mare, Super Sent., I, 35, 1, arg. 2 (409,10-12); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, resp. (292a) 19 omnes … 20 motoris] Auerr., Metaph., XII, 18 (305rF-vI); Auct. Ar., 1, 283 (139,86-87) 26 Quantum … 28 species] cf. Thom., De uerit., 3, 1, resp. (99,159-163); cf. etiam Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 3, resp. (367,12-14); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 35, 1, arg. 3 (F98va; N79vb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 1, resp. (312a) 26 Quantum … 38 exemplaria] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 1, resp. (187rbE) 27 ydea … 30 discrepat] Aug., De diu. quaest. 83, 46, 2 (71,21-26) 31 Ex … 34 ratio] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 2, 1, resp. (839); S.th., I, 15, 3, resp. 36 Non … 37 producibile] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 34, 1, 1, resp. (140bA); Thom., De uerit., 3, 1, resp. (99,178-182); Quodl., IV, 1, art. unic., resp. (319,55-58) 36 Non … 38 exemplaria] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 2, 1, resp. (839) 19 materie] om. Y 20 potentia] in add. Y | primi motoris] pimotorie Y | XI] nono Om 21 aliud] aliquid A | dicimus] ad add. sed exp. A 22 ergo] quare AOm 24 ydeam] ydeas FMOmYZ | est1] om. Y | sint] sunt OmY sed s.u. corr. Y | est2] om. OmY 25 ad1] inuicem add. sed del. N | ad2] om. Y 26 est] om. FMOmYZ | ubi] ut M 27 dicit] dixit M | ydea] om. sed i.m. suppl. F | si] iter. Y | uerbum] uerbo A 28 hoc] quod add. Om 29 nominis] rationis sed del. et i.m. corr. N 30 logos] legos F | dicit] dicitur AMYZ ratio add. Y | natura] naturam Om | non] ut A 32 sit] sicut Om | rei] om. A | rei ueritatem] inu. Om | ratio] om. Om ideo add. Y | dici possit] inu. A non posset dici Om 34 proprie] propria Om | nam … 35 ratio] 33 intellectualis] ītaat Y | dici] om. Y om. (hom.) Om 36 solum] om. Y

Y90ra

Om101v

F62ra

M141va

18

N53ra Om102r

DVRANDI SVPER SENT. I

cap. De diuinis nominibus appellat ydeas exemplaria et Seneca in quadam Epistola ad Lucilium dicit quod ydea est exemplar ad quod artifex inspiciens operatur quidquid operatur; exemplar autem est ad cuius similitudinem aliquid fit uel est factibile; ex hiis ergo possumus accipere quod ydea est forma uel ratio ad cuius similitudinem agens per artem potest aliquid producere. | [7] Ex hoc apparet secundum, scilicet quod ydee sunt in Deo et propriissime sunt in eo. | Quod patet sic. Omne agens per intellectum habet penes se rationem rei fiende quam cognoscit et iuxta quam exemplariter rem producit. Et hoc patet de se et per dictum Aristotelis VII Metaphisice, ubi dicit quod ab arte fiunt quorum species est in anima, ut sanitas in materia fit a sanitate in anima et arca similiter; set Deus producit res per intellectum et artem, ut probatum fuit in precedenti distinctione; ergo Deus habet penes se rationes rerum quas cognoscit et iuxta quas res producit; has autem uocamus ydeas; ergo etc. [8] Non solum autem ydee sunt in Deo, immo propriissime sunt in eo. Quod patet sic. Res enim habet esse quasi sex modis: uno modo in

38 appellat … exemplaria] ps.-Dionys., De diu. nom., 5 (360a); ap. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 35, 1, resp. (410,36-38); Guill. de Ware, Super Sent., I, 36, 1, resp. (86r i.m.inf.); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 35, 1, resp. (F98vb; N80ra); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, resp. (292b) 39 ydea … 41 factibile] Sen., Ep. ad Lucil., 65, 7 (176,28-177,2); ap. Guill. de Ware, Super Sent., I, 36, 1, resp. (86r) 45 Omne … 52 etc] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 35, E, 7, arg. 7 (190a-b); Bonau., Super Sent., I, 35, art. unic., 1, arg. 2 (600a); Thom., De uerit., 3, 1, sed contra 2 (98,96-100); S.th., I, 15, 3, resp.; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, arg. 6 (292a); Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 1, resp. (187rbF); Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 3, resp. (367,37; 368,38-44); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 1, resp. (T60ra); Super Sent. (B), I, 36, 1, resp. (Vb31ra) 48 ab … 49 anima2] Arist., Metaph., VII, 7, 1032a32-b1 et b11-12; Auct. Ar., 1, 171 (129,91) 50 ut … 51 distinctione] cf. supra I, 35, 1, n. 5 (264,25-36); n. 6 (265,37-40) 53 Non … 88 propriissime] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 1, resp. (187rbF-H; 187vaI-K) 54 Res … 62 entium] Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 1, resp. (T59vb); Super Sent. (B), I, 36, 1, resp. (Vb30vb); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 36, 2, 1, resp. (839) 38 appellat … exemplaria] om. Om 39 quadam] quantum Y | quadam Epistola] inu. A | ad1] a A | Lucilium] lucillum Om incilium Y | quod … 40 operatur2] om. YZ 40 artifex inspiciens] aspiciens artifex Om | exemplar … est] om. Om | autem] enim YZ | est] om. sed s.u. suppl. A 41 ad] et praem. Om | fit] sit Om | ergo] om. YZ 45 eo] Deo F 47 per dictum] predictum est Om 48 quod] quedam add. A | ab arte] post fiunt A | in] om. Om 49 sanitate] que est add. FMOmZ autem est add. Y | anima2] materia Y 50 in] om. Om 51 precedenti] precedente FMYZ 52 quas] operatur siue add. Om | uocamus] dicamus Y | ergo] om. M 53 immo] etiam add. A 54 patet] habet Y

40

45

50

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III 55

60

65

70

75

19

potentia materie; alio modo in causis suis agentibus et naturalibus (unumquodque enim preexistit aliqualiter in omnibus causis suis, ex quibus uel a quibus educitur passiue uel actiue); tertio modo res habent esse in se ipsis cum iam producte sunt; quarto modo habent esse in intellectu nostro | (anima enim quodammodo est omnia); quinto modo habent esse in intellectu motorum orbium, quia opus nature est opus intelligentie; sexto habent esse in intellectu primi (est enim Deus per suum intellectum causa omnium entium). Esse autem quod habent res in potentia materie non habet rationem ydee, | quia ydea est quid actuale (dicitur enim | forma uel species), esse autem rei in potentia materie est pure quid potentiale. Esse etiam rei in suis causis naturalibus et agentibus non habet rationem ydee, quia ydea dicit aliquid quod ut sic pertinet ad intellectum (est enim ratio sine qua nullus intelligitur sapiens secundum Avgvstinvm), esse autem rei in suis causis naturalibus non est intellectuale ut sic. Item esse rei in se ipsa non habet rationem ydee, quia ydea dicit aliquid factiuum, saltem per modum exemplaris, esse autem rei in se ipsa est aliquid factum magis quam factiuum, saltem respectu sui non habet rationem factiui nec ydee. Ydea etiam dicit quid incommutabile, propter quod ratio rei in intellectu nostro non est ydea. Dicit etiam quid primum et principale, et sic forme rerum in mente angelica non sunt proprie ydee. Iste autem due ultime condiciones solum | sunt condiciones ydee secun56 59 60 64 67 73

unumquodque … suis] cf. Procl., Elem. theol., 65 (35,4-6) anima … omnia] Arist., De an., III, 8, 431b21; Auct. Ar., 6, 161 (188,74) opus … 61 intelligentie] Auct. Ar., 1, 282 (139,86) esse … 65 potentiale] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 1, resp. (T59vb) est … 68 sapiens] Aug., De diu. quaest. 83, 46, 1 (70,10-11) Ydea … 74 principale] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 1, resp. (T59vb)

55 suis] om. Om | et] om. A 56 preexistit aliqualiter] inu. FMOmYZ | aliqualiter] alius qualiter Om | suis] sine Y 57 a quibus] aliquibus Y | passiue … actiue] actiue uel passiue MOm 59 quodammodo est] inu. Om | est] om. sed s.u. suppl. F post enim Om | omnia] omne A 60 modo] om. Om | habent esse] inu. Om om. YZ | quia] om. sed s.u. suppl. F et M et add. YZ 61 intelligentie] intellectuale uel intelligibile Y intellectuale Z | sexto] modo add. MOmYZ 62 suum] om. A | autem] aut Om 64 dicitur] dicit Om | forma uel] formalis YZ 66 habet] om. Y | quia] quod A | sic] om. sed s.u. suppl. Om 68 naturalibus] agentibus add. A 69 est] habet esse A | Item esse] esse autem Om 70 saltem] om. Om 72 factiuum] factuum F | non] ideo M 73 etiam] enim Om | rei] re Y 74 ydea] dea i.m. scr. M | etiam] om. FM sed i.m. suppl. F | quid] quod Z | primum … principale] principale et primum YZ 75 et sic] inu. Om | mente angelica] intellectu angelico Om | sunt proprie] inu. Om 76 autem] om. Om | ultime] actiue cognitiones Om

M141vb

Om102v Z42ra

Y90rb

20

Om103r F62rb M142ra

DVRANDI SVPER SENT. I

dum quod ydea principalissime accipitur, et sic solum uel potissime ydea est in Deo; ratio enim cuiuslibet rei in mente diuina est quid actuale, intellectuale, factiuum, incommutabile et primum seu principale. [9] Has quinque condiciones tangit Avgvstinvs libro 83 Questionum dicens sic: Ipse namque principales (quoad quintam condicionem) quedam forme (quoad primam) et rationes | rerum (quoad secundam) stabiles atque incommutabiles (quoad quartam) que ipse formate non sunt, et cum ipse neque oriantur neque intereant, | secundum eas tamen formari dicitur omne quod | oriri et interire potest et omne quod oritur et interit (et hoc quantum ad tertiam condicionem). Et sic patet secundum propositum, scilicet quod in Deo sunt ydee propriissime. [10] Quantum ad tertium, scilicet qualiter se habeant ydee ad intellectum diuinum, aduertendum est quod est ibi considerare quatuor, scilicet intellectum et rationem secundum quam intelligit et actum intelligendi et rem intellectam. Nec horum tria prima umquam differunt in Deo; quartum autem quandoque differt et quandoque non; res enim intellecta primo et principaliter non differt ab eis nisi secundum rationem; primum enim et principale obiectum intellectus diuini est sua essentia, ut uisum fuit supra, set obiectum secundarium, quod est res creata, differt realiter ab aliis tribus. 82 namque … 87 interit] Aug., De diu. quaest. 83, 46, 2 (71,26-32); ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 175, arg. 2-3 (258a); Alb., Super Sent., I, 35, E, 7, arg. 1 (189b); Bonau., Super Sent., I, 35, art. unic., 1, arg. 1 (600a); Thom., De uerit., 3, 1, ad 5 (101,310-317); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, arg. 1 (292a); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 35, 1, arg. 3 (F98va; N79vb) et resp. (F98vb; N80ra); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 1, sed contra 1 (311b); Henr. de Gand., Quodl., VIII, 1, sol. (301rH); Guill. de Ware, Super Sent., I, 36, 1, resp. (86r); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 1, resp. (T59vb); Super Sent. (B), I, 36, 1, resp. (Vb30vb) 89 Quantum … 97 tribus] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra) 96 ut … supra] cf. supra, n. 8 (19,73-74; 20,77-80) 77 uel potissime] post ydea A 79 actuale intellectuale] inu. A | intellectuale] om. Y | factiuum] et add. A 81 quinque] om. Om condicio add. Z | condiciones] enim praem. Om | libro] om. Om | 83] 43 M | Questionum] 7 YZ 82 namque] om. A | quintam] secundam Om 83 quedam] que Om | secundam] secundum F 84 atque] et YZ | formate] forme Om 85 neque1] non A | intereant] intrant Om 87 interit] intrat Om | quantum ad] quoad Om 88 propositum] suppositum YZ 89 tertium] tertiam Om secundum Y | scilicet] om. Y 90 est2] i.m. F | est ibi] inu. FOm 92 et] om. AFMZ sed s.u. suppl. FM | Nec] et YZ | tria] quid scr. non liquet Y | prima] om. FMOmYZ | umquam] non Y 93 autem] om. Y | differt] differunt sed exp. et corr. Om om. Y 94 primo … principaliter] ante intellecta FMOmYZ 95 diuini] Dei YZ 96 fuit] est AOm | est] om. Y 97 tribus] rebus YZ

80

85

90

95

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III

100

105

110

115

21

[11] Inter hec autem solum obiectum potest habere rationem ydee. Quod patet dupliciter. Primo sic, quia ydea est exemplar ad quod artifex inspiciens operatur, ut patet ex iam dictis; set illud ad quod intellectus inspicit est eius obiectum et nullum aliud, nisi ut induit rationem obiecti, sicut et in sensu illud ad quod | uisus corporalis inspicit est eius obiectum nec quidquam aliud, nisi cadat sub modo obiecti; ergo solum obiectum intellectus diuini habet rationem ydee. [12] Secundo patet idem sic. Ydea, licet non sit in nobis eque principaliter respectu artificiatorum sicut est in Deo respectu omnium creatorum uel creabilium, est tamen aliqualiter; set in nobis ydea respectu artificiatorum non est intellectus artificis nec suus actus intelligendi, quia ad istorum similitudinem res artificiata non producitur, producitur autem ad similitudinem ydee sue; | nec ydea est ratio intelligendi que sic est ratio intelligendi quod non est intellecta sicut est species secundum ponentes ipsas, quia | ad rationem intelligendi sic acceptam et retentam numquam respicit intellectus artificis; restat ergo quod ydea in nobis sit solum obiectum intellectus nostri; quare et in Deo proportionaliter oportet dicere quod ydea non sit intellectus diuinus nec actus intelligendi nec ratio intelligendi et non intellecta, set sit solum obiectum intellectus diuini. Quod concedendum est. [13] Set est aduertendum hic quod obiectum intellectus diuini est duplex: quoddam primum et principale, quod est essentia diuina, 99 ydea … 100 operatur] Sen., Ep. ad Lucil., 65, 7 (176,28-177,2) 100 ut … dictis] cf. supra, n. 6 (18,38-40) 115 ydea … 116 intelligendi2] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra) 98 Inter] item Y | obiectum] i.m. Y 99 est] i.m. F 100 artifex inspiciens] aspiciens artifex Om | patet] om. Y | illud] id Om 101 inspicit] aspicit A respicit Om | eius] om. Om | aliud] alius sed corr. F | induit] habet A inducit Om 102 ad] aliud M enim YZ | corporalis] corporaliter YZ 103 inspicit] respicit Om | quidquam] quamquam Om 104 obiecti] subiecti Y | habet rationem] om. sed i. m. suppl. F 105 eque] eam Y et add. Z 106 est] om. Om | respectu2] om. F 107 nobis] in add. Om 108 artificiatorum] artificiorum M 109 ad] om. Om | similitudinem] similitudines A 110 producitur autem] om. sed i.m. suppl. Z | similitudinem] similem M 111 sic] om. sed s.u. suppl. M | quod] que YZ | non] om. Y 112 est] om. Om | ipsas] species FMOmYZ 113 et] om. YZ | retentam] retenta Y | intellectus artificis] inu. YZ 114 in nobis] om. Om | et] om. sed s.u. suppl. M 115 proportionaliter] proportionabiliter M | proportionaliter oportet] inu. A oportet proportionabiliter Om | dicere] ponere FMOmYZ | quod] quia Om 116 non] res add. MOm est add. Y 117 set … est] om. Om | sit] sic M 118 est1] om. YZ | aduertendum] auertendum A om. sed i.m. suppl. Z | hic] om. OmYZ | obiectum] om. sed i.m. suppl. M | diuini] quod concedendum est. Set est 119 quoddam] om. YZ aduertendum add. sed del. M | est2] ex sed corr. Om

Om103v

A39va M142rb

22

Om104r

Y90va

M142va

F62va

DVRANDI SVPER SENT. I

aliud autem secundarium, scilicet res creabilis uel creata. Et ideo inquirendum est quid horum habeat rationem ydee, an alterum tantum uel utrumque. Videtur autem prima facie quod res creabilis ut intellecta a Deo sit ydea sui ipsius ut est producibilis | in re extra. Et hoc patet primo ex ratione ydee sic. Ydea est ratio rei apud intellectum existens obiectiue ad cuius imitationem aliquid est producibile; set creatura ut intellecta a Deo se habet ad se ipsam ut est producibilis in re extra, ut ratio apud intellectum existens obiectiue, ad imitationem etiam rei ut est intellecta produci ipsa producitur in re extra, ita quod idem ut productum imitatur se ipsum, ut est intellectum produci; sic enim et non aliter producitur res extra, sicut preintellecta fuit produci; ergo creatura ut a Deo intellecta est ydea sui ipsius ut est producibilis uel producta, et est istud simile ei quod | dictum fuit supra dist. 19, cum quereretur de ueritate; tunc enim dictum fuit quod in hoc consistit ueritas quod res ut intellecta conformatur sibi ipsi ut est in natura, quia ueritas nostri | intellectus aliquo modo causatur a rebus, nunc uero dicitur quod res extra imitatur se ipsam ut fuit uel est a Deo intellecta, quia esse rerum causatur ab intelligere diuino; in hoc ergo est similitudo quod idem imitatur utrobique se ipsum, aliter tamen et aliter acceptum. [14] Secundo patet idem sic arguendo, ut prius. Sicut in mente diuina sunt ydee omnium creatorum, sic in mente artificis sunt ydee artificiatorum; set ydea in mente artificis est | ipsamet res artificialis ut 124 Ydea … 125 producibile] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra) 132 supra … 19] cf. supra, I, 19, 3, n. 8 (20,76-83); n. 12 (22,142-144); n. 14 (24,167-176); n. 17 (25,195-196) 120 autem] est add. A 121 horum] eorum F | habeat] habet FMOmYZ | an] autem Om aut YZ 122 tantum] om. YZ | uel] an A | autem] quod add. Y | creabilis] om. Om | ut] om. YZ 123 a Deo] om. A | ut] om. Y 124 hoc] om. M 125 existens obiectiue] inu. Om 126 ut1] nec sed s.u. corr. M | ad] a YZ | est] om. F 127 re] ad add. Om | existens] om. Om 128 intellecta] producti add. M | produci] producitur MOmYZ producitur iter. sed del. F | ipsa] om. YZ | producitur] om. FMOmYZ 130 res] rex A | preintellecta fuit] inu. Om 131 creatura] causantur Y | ut1] est add. Om | est2] om. FY 132 est istud] illud est OmY inu. Z | ei] huic Om | quod] iter. Y | supra] super FMZ 133 quereretur] queritur Om queretur Y | dictum fuit] inu. FMOmYZ 135 causatur] creatur YZ 136 extra] om. Y | se ipsam] se ipsum Om | uel] et Y | a … 137 Deo] post intellecta FMOmYZ 137 esse] omne sed omnis res i.m. corr. M | causatur] creatur YZ | intelligere] intellectu OmYZ | in hoc] nulla YZ 138 est] om. Y 139 tamen] om. Y 140 idem sic] om. YZ | Sicut] sic Z 141 diuina … 142 mente] om. (hom.) Om | sunt1 … artificis] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | sic] sicut AZ | mente] ente F 142 ipsamet] ipsa MYZ

120

125

130

135

140

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III

145

150

155

160

23

preconcepta; ergo etc. Minor declaratur | auctoritate et ratione. Auctoritas Aristotelis VII Metaphisice prius allegata est quod sanitas in materia fit a sanitate in anima, ita quod eadem sanitas ut intellecta est ydea sui ipsius ut effecta. Ratio etiam est ad hoc, quia nichil est in mente artificis ad cuius imitationem res exterius producatur nisi ipsamet res ut est intellecta. Et si qvis dicat quod immo, quia artifex faciens arcam facit eam ad similitudinem alterius arce quam uidit et cuius conceptum penes se in mente retinuit, non ualet, quia accidit quod artifex cognitionem arce fiende acceperit ex aliqua prius uisa; si enim numquam aliquam uidisset, set Deus infunderet ei cognitionem arce fiende, adhuc produceret arcam per artem, et ita per ydeam, que tunc | non esset nisi ipsamet res ut intellecta, nunc etiam accipiente artifice cognitionem arce fiende ex arca prius uisa, cognitio arce uise non sufficeret ad producendum per artem nouam arcam, nisi formaretur de arca fienda nouus conceptus; conceptus autem de arca fienda, si esset, sufficeret absque conceptu de arca prius uisa; ergo magis habet rationem ydee | in nobis res fienda ut preconcepta quam quecumque res alia. | Sic igitur patet quod res creabilis ut a Deo intellecta habet rationem ydee respectu sui ipsius ut effecta. Nec est dubium quod hoc modo loquuntur philosophi de ydeis, licet nomen ‘ydee’ pauci exprimant; hoc etiam modo loquitur de ydeis Seneca in loco prius allegato.

144 sanitas … 145 anima] Arist., Metaph., VII, 7, 1032b11-12; Auct. Ar., 1, 171 (129,91) 163 hoc … 164 allegato] cf. Sen., Ep. ad Lucil., 65, 7 (176,28-177,2) 143 Auctoritas … 144 Aristotelis] auctoritate Philosophi FMOmYZ 144 allegata] allegate FMZ | est] om. FMOmYZ distinctione add. FOmYZ dicentis ex dicens add. M 145 fit] fuit Y 146 effecta] effectus Y | etiam] autem Y 149 eam] om. M | alterius] om. Om | et] ad add. Om 150 conceptum] conceptam F | retinuit] retinent Om 151 acceperit] accipit Om accepit YZ | uisa si] uisas Y 152 aliquam] aliqua Z | Deus] post ei A 153 adhuc] ad hoc M | produceret] procederet Y | que] quia Om 154 ut] om. YZ | accipiente] accipite Y 155 arce1] sicut add. FMOmYZ | fiende] om. FMOmYZ | arce2] prius add. Om 156 producendum] uisum add. sed exp. Z | formaretur] formatur Y 157 nouus … fienda2] om. (hom.) Y | autem] enim A est add. Om | fienda2] om. M 158 esset] om. Y | sufficeret] sufficere YZ 160 alia] om. A | Sic] sit M om. Om | igitur] ergo Om | quod] om. sed s.u. suppl. F 161 ydee] iddee sed corr. M | ut] om. sed s.u. suppl. F | effecta] effectum Y | est] etiam Y | quod] quantum Y 162 modo] non Y | nomen] enim Y | pauci] pauca Y 163 etiam] om. Y | ydeis] om. sed ea s.u. suppl. M

Om104v

Z42rb

M142vb Om105r

24

Om105v

M143ra

Y90vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[15] De essentia autem diuina, que est primum et principale obiectum intellectus diuini, utrum habeat rationem ydee respectu creaturarum, est intelligendum quod, sicut dictum fuit prius, quedam sunt perfectiones communes Deo et creaturis, ut esse, uiuere et cognoscere, quedam sunt solum in Deo, ut esse omnipotentem, infinitum et huiusmodi; nec fiat modo uis utrum dicant perfectiones an non, quia certum est quod sunt quedam diuine condiciones, et hoc sufficit pro nunc; alia sunt que solum inueniuntur in creaturis, ut illa que dicuntur per oppositum ad predicta, ut esse finitum, creatum et huiusmodi, et preter hec omnia que dicunt quidditates rerum creatarum uel perfectiones earum eo modo quo eis conueniunt, ut leo, bos et huiusmodi, que dicunt quidditates rerum, et sentire uel ratiocinari, que dicunt perfectionem modo quo conuenit creaturis. [16] Si ergo consideretur essentia diuina et creatura quantum ad condiciones | que hinc inde dicuntur per oppositionem, sic essentia diuina non potest habere rationem ydee nec creatura rationem ydeati. Cuius ratio est quia illa que non possunt se habere sicut imitabile et imitatiuum non possunt se habere sicut ydea et ydeatum; set essentia diuina et creatura considerate quantum ad condiciones in quibus sibi opponuntur, ut sunt finitum | et infinitum, creatum et increatum, non possunt se habere sicut imitabile et imitatiuum; ergo non possunt se habere ut ydea et ydeatum. Vtraque propositio patet ex rationibus terminorum, quia causa predicati | includitur in subiecto.

167 sicut … prius] cf. supra, n. 10 (20,94-97); n. 11 (21,98-104) 178 Si … 186 ydeatum] cf. Thom., De uerit., 3, 1, arg. 7 (98,60-66) 165 autem] om. Y | primum] principium Y 166 utrum] om. sed i.m. suppl. F 167 est] et Y | quod] om. M | dictum fuit] inu. FOm | prius] om. Om 168 communes] post creaturis YZ | et1] in Y 169 sunt solum] inu. AOm 170 huiusmodi] huius AOmY | uis] uir Om | dicant] ex dicatur corr. M | perfectiones] perfectionem FM | an] uel A 171 quedam] om. F que Om | condiciones] cognitiones AFMYZ sed del. et i.m. corr. F 173 et huiusmodi] etc. A | huiusmodi] huius Y 174 hec] huius Y | dicunt] dicuntur Om | creatarum] creaturarum Om 175 earum] om. Om 176 huiusmodi] huius AY | dicunt] perfectiones add. Om | uel] et AMOm | uel ratiocinari] renire gustare YZ racinari (sic) Om 177 perfectionem] post creaturis Y | quo] om. sed qui s.u. suppl. M 178 creatura] creata O 179 oppositionem] oppositum MOm 180 nec] ut M 181 que] om. Om | imitabile … 182 sicut] om. (hom.) AOm | et] ad M 182 sicut] ut M 183 creatura] creature A | sibi] om. Om 185 sicut] ut | imitabile] ydeale YZ | imitatiuum] imitatiue Om ydeatiuum Z 186 ut] sicut FMYZ | Vtraque] enim add. Om | rationibus] ratione Om 187 in] om. Y

165

170

175

180

185

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III

190

195

200

205

210

25

[17] Si autem considerentur Deus et creatura quantum ad perfectiones eis communes, ut sunt esse, uiuere et cognoscere, intellectus et uoluntas, sic in essentia diuina bene inuenitur ratio imitabilis et in creatura ratio imitatiui; omnia enim que sunt imitantur essentiam diuinam quoad esse et omnia uiuentia quoad uiuere et omnia cognoscentia quoad cognoscere et omnia intellectiua quoad intelligere et uelle. Et hoc modo essentia diuina habet rationem ydee respectu creaturarum | et creature habent rationem ydeatorum uel ydeabilium. Verumptamen hoc est imperfecte, quia ubi non est perfecta ratio imitationis, non est perfecta ratio ydee et ydeabilis; set hic non est perfecta ratio imitationis; ergo etc. Maior patet, quia ydea et ydeatum dicunt imitabile et imitatiuum; propter quod ubi non est perfecta imitatio non est perfecta ratio ydee et ydeati. Minor probatur, | quia imitatio Dei a creatura quantum ad | quascumque perfectiones Deo et creature communes non est secundum ydemptitatem speciei aut generis, cum nichil sit Deo et creaturis uniuocum, sed est tantum unitas analogie uel proportionis; analogie quidem, quia esse, uiuere et quecumque alia perfectio analogice solum conuenit Deo et creaturis, et tamen dicitur esse quedam imitatio Dei a creaturis quoad hoc per oppositum ad | illa que sic conueniunt Deo quod non creaturis, uel sic creaturis quod non Deo, in quibus nulla est omnino imitatio, quin potius oppositio. Est etiam imitatio secundum proportionem, quia qualem ordinem realem habent tales perfectiones in rebus creatis, quia 190 in1 … 191 imitatiui] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra); Henr. de Gand., Quodl., VIII, 1, sol. (300rB); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 2, arg. 3 (312b) 194 Et … 195 ydeabilium] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 36, 3, resp. (22ra); Henr. de Gand., Quodl., VIII, 1, sol. (300rB); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 2, arg. 3 (312b) 189 sunt] om. YZ | et1] intelligere seu add. FMOmYZ 191 sunt] in creatura add. Y 192 et1] per sed del. et s.u. corr. M | uiuere … 193 quoad1] om. (hom.) Om 193 intellectiua] intelligentia FMOmYZ 194 diuina] om. FMYZ | respectu] om. YZ 195 creaturarum] creature F | uel] et M 196 imperfecte] imperfectione YZ sed corr. (ras.) Z | ubi] ibi Om | perfecta ratio] inu. YZ 197 imitationis … ratio] om. (hom.) Om | ydeabilis] ydealis Om ydeati YZ | set … 198 imitationis] om. YZ 198 quia] om. Y 199 imitatiuum] imitationem M 200 perfecta ratio] inu. YZ 201 imitatio] i.m. post corr. F perfectio AMZ imitam Y | a] ad AZ | creatura] creaturas A | quantum] om. Y 202 communes] 9ge Y 203 sit] post uniuocum A in add. Om | uniuocum] uniuoce Om | tantum] tamen Y 204 uel] et M | uel … analogie2] om. (hom.) OmYZ | quidem] cuiusdam YZ | esse] et add. A 206 esse] om. A 207 quod] quia Y 208 omnino imitatio] inu. Om | quin] quando M 209 oppositio] om. Y | Est] et FMZ 210 quia … 211 inueniuntur] om. Om

F62vb

Om106r A39vb

M143rb

26

Om106v

M143va

DVRANDI SVPER SENT. I

communiores sunt priores eo quod inueniuntur sine aliis, talem habent in Deo secundum rationem, ut esse prius est secundum rationem quam uiuere et uiuere quam cognoscere, et sic de aliis. Imperfecte ergo imitantur res create diuinam essentiam, etiam quoad perfectiones hinc inde communes, et ideo non est inter ipsas perfecta ratio ydee et ydeati, sicut est inter rem intellectam et se ipsam effectam. [18] De quidditate autem rerum quoad suas rationes specificas et perfectionibus earum sub modo quo eis conueniunt, quomodo possint habere diuinam essentiam pro ydea, difficile est uidere, immo non uidetur possibile, quia illa que solum possunt se habere | ad Deum obiectiue et nullo modo formaliter non possunt habere diuinam essentiam pro ydea; sed quidditates rerum et perfectiones earum sumpte sub modo quo eis conueniunt solum possunt se habere ad diuinam essentiam obiectiue et nullo modo formaliter; ergo res create quoad suas quidditates et perfectiones sumptas sub modo quo eis conueniunt non possunt habere diuinam essentiam pro ydea. Maior patet, quia oportet inter ydeam et ydeatum esse aliquam similitudinem, cum unum sit imitatiuum alterius. Ad similitudinem enim exemplaris et ydee producitur exemplatum et ydeatum; propter quod oportet quod in utroque sit uel intelligatur esse formaliter illud secundum quod attenditur similitudo uel imitatio; secundum enim illud | quod est in aliquo obiectiue tantum numquam attenditur imitatio; alioquin cum in Deo sint obiectiue rationes creature quibus opponitur Deo, sicut esse corruptibile, peccare et huiusmodi, secundum talia creatura imitaretur diuinam essentiam et haberet eam pro ydea, quod est absurdum. 211 inueniuntur] inuenit praem. sed del. F | talem] tales Y tale Z 214 create] increate sed in del. (ras.) Y | diuinam essentiam] inu. FMOmYZ 215 et ideo] om. Om | ipsas] scr. cum C: ipsos AMOmYZ ipsa F 218 autem] om. M iter. Y | suas] om. YZ | rationes specificas] inu. FMOmYZ 219 perfectionibus] perfectiones FMOmYZ | quomodo] quodammodo Om | possint] possunt OmYZ 221 uidetur] dicitur Y 224 sub … quo] quo modo sub Y | solum possunt] possunt solummodo Om | se habere] inu. Y 225 essentiam] om. Om | nullo modo] post formaliter Y 226 quoad] quantum ad Om | eis] sibi YZ 227 pro ydea] om. M 228 similitudinem] unde add. Om 229 unum] nude Y | Ad] om. Om | similitudinem] similitudine Om | enim] om. Y 230 et1] om. Om | producitur] productam Om 231 intelligatur] intelligitur OmZ | illud] id Om 232 uel] et YZ 233 quod est] set Y | tantum … 234 obiectiue] om. (hom.) M | attenditur] similitudo uel add. Om 234 opponitur] opponuntur M 235 corruptibile] corporale A | huiusmodi] huius AY sic i.m. add. M | secundum] set Z

215

220

225

230

235

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III

240

245

250

255

260

27

Item secundum illud quod est in creatura obiectiue tantum ipsa non est imitatiua essentie diuine; nullus enim dicit quod creatura secundum | omnipotentiam uel infinitatem uel eternitatem imitetur diuinam essentiam, et tamen hec sunt in creatura obiectiue (apprehenduntur enim a creatura); ergo similiter erit ex alia parte quod essentia diuina non est imitabilis a creatura secundum illud quod est tantum in ipsa obiectiue, sed oportet quod sit uel intelligatur esse in ipsa formaliter. Et hec | fuit maior. Minor est manifesta, quod quidditates rerum, puta leonis, bouis, lapidis, et proprietates earum prout eis conueniunt, ut sentire, gustare, odorare, non sunt in Deo formaliter; alioquin Deus diceretur proprie leo, | bos uel lapis, gustans, odorans, sicut dicitur proprie bonus, sapiens et huiusmodi, quod falsum est, ut patuit supra dist. 22; ergo etc. Videtur ergo quod essentia diuina nullo modo possit habere rationem ydee respectu | quidditatum rerum et perfectionum sumptarum sub modo quo eis conueniunt. [19] Set contra predicta potest sic opponi. Quecumque sunt penitus idem re in creatura, si unum habet essentiam diuinam pro ydea, uidetur quod reliquum similiter habeat, uel si unum non habet, nec reliquum; set perfectiones Deo et creature communes et quidditates rerum | necnon et perfectiones earum sumpte sub modo quo eis conueniunt sunt in creatura penitus idem re; ergo si creatura habet essentiam diuinam pro ydea quantum | ad perfectiones utrobique communes, uidetur quod similiter habeat eam pro ydea quantum ad suam quidditatem et perfectionem sumptam sub modo quo creature

249 ut … 250 22] cf. supra, I, 22, 1, n. 10 (59,110-116); I, 22, 2, n. 6 (62,39-44) 238 illud] id Om | est] om. Y | obiectiue tantum] inu. Om 239 imitatiua] imitatiue Om | essentie diuine] inu. Om 241 apprehenduntur] apprehenditur M apprehendantur Y 242 erit] et Om 243 quod] om. Y | tantum] post obiectiue Om post ipsa YZ 244 ipsa1] ea Om | esse] post ipsa Om 245 Et] om. Om | quod] quia Y | quidditates] specifice add. A 246 puta] om. AFMOmYZ sed i.m. suppl. F | leonis] et add. YZ | proprietates] proprietatem Y | earum] eorum Om 248 proprie] om. AOm | leo] iter. Y | leo bos] inu. Om | uel] om. Om | odorans] decorans Y 249 bonus] bona F | bonus sapiens] inu. A | huiusmodi] huius AOmYZ | est] om. Y 250 quod] cum A 251 possit] posset Om 252 sumptarum] sumptatum F | conueniunt] quod nullo modo (ex quod corr.) sit ydea in Deo respectu quidditatum rerum add. A 253 Set] si F | predicta] dicta patet Om | potest] posset A 255 unum] om. Om | habet] habeat Om | nec] om. Y 256 perfectiones] perfectiores sed s.u. corr. F 258 re] rem Y om. sed s.u. suppl. Z 259 perfectiones … 260 ad] om. (hom.) Om 261 suam quidditatem] inu. Om | perfectionem] suam add. Om | creature … 262 conuenit] inu. Y

Om107r

Z42va

Y91ra

F63ra

Om107v M143vb

28

Om108r

M144ra

DVRANDI SVPER SENT. I

conuenit, uel si hoc modo non habet, uidetur quod nec illo, quod est contra ea que dicta sunt. Maior uidetur manifesta. Minor declaratur, quia constat quod cognoscere et sentire sunt penitus idem in bruto (brutum enim nullum aliud cognoscere habet preter sentire); esse etiam uiuum est penitus idem cum esse sensitiuo uel uegetatiuo in bruto, essentia etiam bruti, ut ens uiuens et cognoscens, non est aliud realiter in ipso quam sua quidditas specifica; ergo patet quod perfectiones Deo et creaturis communes, ut uiuere et cognoscere, sunt in creatura, puta in bruto, penitus idem re cum sentire, quod dicit perfectionem cum modo quo creature conuenit, et esse ens, uiuens et cognoscens, secundum quod Deus et creatura dicuntur conuenire, est in unoquoque creato penitus idem re quod sua quidditas specifica. | Et hec fuit minor. Sequitur ergo conclusio. Et dicendum ad hoc quod loquendo de utraque natura creata et diuina, ut est quedam res in se, non magis imitatur creatura diuinam essentiam secundum unum eorum que dicta sunt quam secundum alterum, ut satis efficaciter probat ratio adducta; quia tamen intellectus ea que sunt unum re, sicut superius et inferius, separare potest intelligendo superius sine inferiore, contractio autem superioris per inferius est quandoque per aliquid quod imperfectionem includit que non includitur in superiore, sicut contrahitur cognoscere per sentire, ideo secundum modum intelligendi dicimus quod | creatura, quantum ad id quod communius est nec includit imperfectionem, imitatur diuinam essentiam, non

262 illo] modo add. Om illud Y 263 ea] eam (dub.) Z | uidetur manifesta] patet sed Y 264 idem] d’ Y 265 enim] autem YZ | aliud] ad Z | habet] potest habere A 266 etiam] erit Om | uiuum] unum FMOm uiuere YZ | penitus] et s.u. add. F | uel] om. F | uegetatiuo] uegatiuo F negatiuo Y 267 essentia] esse Om | etiam] aut FMOmYZ | bruti] in praem. Y | ut] prout YZ | ens] est OmYZ et add. A 268 in ipso] om. Om | patet] om. sed i.m. suppl. F 269 uiuere … cognoscere] cognoscere et uiuere Y 270 penitus] om. Om | idem] in add. Om 271 et1] om. Om | esse] essentia AFMYZ | ens] et add. A 272 quod] scr. cum C: quam AFOmYZ quid M 273 quod] cum OmY | quidditas] quidditate Om 274 conclusio] om. F 275 quedam] contra (dub.) Om 276 creatura] creatum YZ | diuinam essentiam] inu. Om | secundum] quam A 277 que dicta] quedam Y | efficaciter] sufficienter Y 279 superius1 … inferius] inferius et superius Om 280 inferiore] inferiori FMOmYZ | contractio] contracto Y | autem] quia Y quod sed exp. et s.u. corr. Z | superioris] inferioris Y | quandoque] semper Y quando Z 281 imperfectionem] importat siue add. Om | includit] concludit M | includitur] concluditur M | in] om. sed s.u. suppl. M | superiore] superiori AOm 283 quod1] et add. FMYZ sed del. F | id] illud YZ | quod communius] inu. Y | communius] commune Om | communius … 284 est] inu. sed est s.u. M 284 diuinam essentiam] inu. AOm

265

270

275

280

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO III 285

290

295

300

305

29

autem secundum id quod est specialius et includit imperfectionem, quamuis in re secundum se non sit differentia. [20] Et ex hoc habetur alia ratio quare hic non est perfecta ratio ydee et ydeati, quia imitatio ydee per ydeatum debet esse ex natura ydeati, ut est in re extra, et non solum ut est in anima, quia ydeatum dicitur aliquid productum ad similitudinem ydee; | productio autem conuenit rei secundum esse in re extra; cum ergo creatura secundum esse suum in re extra non imitetur essentiam diuinam, set solum secundum quamdam uniuersalem abstractionem suarum perfectionum factam ab anima, patet quod hic non est perfecta ratio ydee et ydeati. [21] Ad primum argumentum, cum dicitur quod si ydee sunt ponende, hoc erit ut sint principium cognoscendi uel faciendi, dicendum quod ydee non ponuntur in Deo ut sint principium cognoscendi, quia ydea uel est ipsamet res cognita, que est exemplar sui ipsius ut fienda, et tunc non est principium cognoscendi, set ipsum cognitum, non principale set secundarium, uel est essentia diuina ut imitabilis a creatura; set ut statim dictum est, essentia diuina uel non est exemplar imitabile a creatura uel illa imitabilitas supponit rem esse cognitam, et ita non est principium cognoscendi eam. Nec ponuntur ut principium producendi nisi per modum exemplaris ad quod artifex inspiciens operatur, et ad hoc | sufficit quod sint aliquid cognitum ad cuius similitudinem aliud producatur, nec requiritur ad hoc per se quod sint principium cognoscendi, et si | essent principium, hoc accideret; si tamen concederetur quod ydee ponuntur ut sint | princi-

Om108v

Y91rb M144rb A40ra Om109r

296 si … 297 faciendi] cf. supra, n. 1 (16,4-5) 302 ut … est] cf. supra, n. 18 (27,238-245) 285 id] illud AYZ | est specialius] inu. Om 287 Et] om. FYZ | habetur] dicitur YZ | quare] quia A 288 et … ydee2] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z | imitatio ydee] inu. Om 289 in1] om. Z | re] uel add. sed exp. Z 290 aliquid] aliquod Om 291 cum ergo] cognitio Y | ergo] in add. M 293 quamdam] om. AOm quadam F | suarum perfectionum] inu. A 294 quod hic] per hoc Y | hic] hec Om 297 ponende] in deo add. A | erit] uel add. A esset Om est YZ | faciendi] essendi Om 298 ut] om. Y | ut sint] sicut Z | sint] om. A 299 exemplar] ydea Y ex natura Z 300 fienda] facienda MYZ 301 cognitum] om. sed i.m. suppl. F 302 dictum est] inu. Y | uel] om. Om 303 est] om. FMZ sed s.u. suppl. FM | illa imitabilitas] inu. Om | esse] om. YZ 304 cognoscendi … 305 principium] om. (hom.) A | Nec] non Y 306 sint] sit OmYZ 307 aliud] aliquid FMOmYZ | producatur] producitur Y uel aliud add. FMYZ 308 sint] sit Om | cognoscendi … principium2] om. (hom.) Z | et] om. Om | et … principium2] om. (hom.) Y | essent] esset MOm 309 concederetur] consideretur YZ concedetur Om

30 F63rb

DVRANDI SVPER SENT. I

pium cognoscendi | et per consequens agendi, argumentum non cogeret, quia licet Deus per essentiam suam cognoscat se et alia, tamen essentia sua est exemplar aliorum, et ob hoc ydea, non autem sui ipsius; propter quod se non cognoscit per ydeam, set tantum alia. [22] Ad secundum dicendum quod argumentum non est ad propositum, quia Deus non cognoscit per essentias rerum, cum ille non sint ab eterno, cum tamen ab eterno sint cognite, neque cognoscit eas per similitudines sibi impressas, neque per essentiam propriam, ut est similitudo uel exemplar earum, ut probatum est, set ut est causa earum; et hoc modo cognoscit perfectissime multo amplius quam si cognosceret eas per essentias suas uel per similitudines ab eis impressas, quia tunc esset intellectus dependens a rebus et per consequens imperfectus et imperfecte intelligens; ideo etc.

310

315

320

Om109v

[1] Secundo queritur utrum in Deo sint plures ydee. Videtur quod non, quia sicut ydea dicitur relatiue ad ydeatum, sic scientia dicitur relatiue ad scibile; set scientia Dei est tantum una, quamuis sint plura scita; ergo similiter in Deo est | tantum una ydea, quamuis sint plura ydeata uel ydeabilia.

311 licet … 313 alia] Thom., S.th., I, 15, 1, ad 2; Super Sent., I, 36, 2, 1, ad 2-3 (840); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, sed contra 3 (292a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 1, arg. 2 (311b) 319 hoc … 322 etc] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 2, sed contra 4 (292a) 4 sicut … 7 ydeabilia] Thom., Super Sent., I, 36, 2, 2, arg. 4 (841); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 2, arg. 4 (187vbN); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 2, arg. 2 (T60rb); Super Sent. (B), I, 36, 2, arg. 2 (Vb31rb) 312 ob] ad Y | autem] om. Y 313 se] post cognoscit A | tantum] tamen per Y 315 cognoscit] res add. FMOmYZ | essentias rerum] inu. Om | rerum] suas FMOmYZ 316 tamen] om. A | sint] sunt Om | neque] nec Y | cognoscit] om. Om 317 neque] om. Om nec Y | propriam] propōm Y | ut] nec A | est] om. Y 318 earum] eorum A om. Om 319 si] om. A 320 ab] om. YZ | eis] ei Y 322 intelligens] intellectus YZ | ideo] ergo M 3 ydee] et add. YZ 5 una] ydea i.m. add. sed del. M 6 quamuis … 7 ydeabilia] om. Om | sint plura] inu. Y 7 ydeata] om. sed i.m. suppl. F | uel] et M

5

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO IV

10

15

20

25

31

[2] Item si est in Deo pluralitas ydearum, aut hoc erit ex parte essentie diuine uel ex parte creaturarum; non ex parte essentie diuine, quia illa secundum se est summe una; non ex parte creaturarum, quia si propter respectum ad creaturas sunt plures ydee, quia sunt plurium rerum, eodem modo deberent dici inequales ydee, quia sunt inequalium | rerum, set istud non dicimus; ergo nec aliud dicere debemus. [3] In contrarium | est Avgvstinvs libro 83 Questionum, ubi loquitur de ydeis pluraliter, et dicit expresse quod alia ratione conditus est equus et alia conditus est homo. Et Dyonisivs similiter 5 cap. De diuinis nominibus loquitur de eis pluraliter uocans eas exemplaria et rationes determinatiuas rerum et factiuas. [4] Responsio. Circa questionem istam sunt duo uidenda. Primum est utrum sint plures ydee in Deo; secundum est utrum ydee pertineant ad cognitionem speculatiuam uel practicam. [5] Quantum ad primum sciendum est quod, sicut patet ex precedente questione, ydea potest dici res creabilis ut intellecta, que est imitabilis a se ipsa ut effecta, uel essentia diuina, ut est imitabilis aliqualiter a creatura. Si primo modo uocetur ydea, constat quod in Deo sunt plures ydee, quia plures res creabiles sunt a Deo | ab eterno 8 Item … 10 una] Iac. Met., Super Sent. (A), I, 36, 2, arg. 1 (T60ra-b); Super Sent. (B), I, 36, 2, arg. 1 (Vb31ra-b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 3, arg. 2 (314a) 14 In … 18 factiuas] Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 2, sed contra 1-2 (187vbO) 15 loquitur … 16 homo] cf. Aug., De diu. quaest. 83, 46, 2 (71,21-22; 72,51-53); ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 166, arg. 1 (248b-249a); Bonau., Super Sent., I, 35, art. unic., 3, arg. 1 (607a); Thom., Super Sent., I, 36, 2, 2, sed contra 2 (841); De uerit., 3, 2, sed contra 2 (103,85-90); S.c.g., I, 54, 453 (66b); Quodl., IV, 1, art. unic., arg. 1 (319,11-16); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 3, sed contra 1 (293a); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 35, 2, sed contra 5 (F99ra; N80rb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 3, sed contra 1 (314b); Guill. de Ware, Super Sent., I, 36, 1, resp. (86v); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 36, 2, sed contra (Vb31rb) 17 loquitur … 18 factiuas] ps.-Dionys., De diu. nom., 5 (360a-d) 22 sicut … 23 questione] cf. supra, I, 36, 3, n. 13 (21,118-119); n. 14 (23,160-161) 8 est] post Deo Om | erit] esset Om est YZ 9 uel] aut A | creaturarum] uel add. Om 10 secundum se] om. Om | se] rem YZ | est summe] inu. Om | non] nec AMY 11 quia] que Om 12 deberent] debeat F debent MOmYZ 13 istud] illud Om 14 libro] om. Om 15 ydeis] et dicit expresse add. Y | alia] ala M 16 et] om. A | alia] ratione add. Om | conditus est] om. A | similiter] om. Om 17 eas] ea FMOmYZ | exemplaria … 18 et1] om. Om 18 determinatiuas] determinatias M determinatas Om | rerum et] inu. Om | factiuas] quid scr. non liquet Y 19 questionem istam] inu. Om | sunt duo] post uidenda AOm 20 in Deo] om. FMOmYZ | est2] om. Y 22 sciendum] argumentum A | quod] om. M 23 precedente] precedenti AOm | ut] uel Y(s.u.)Z 24 imitabilis2 … 25 aliqualiter] inu. Om 25 modo] om. OmYZ 26 res] om. A | creabiles sunt] inu. FMOmZ sed corr. F | sunt2] om. sed s.u. post Deo suppl. Y

Z42vb M144va

Om110r

32

M144vb

Y91va

Om110v

DVRANDI SVPER SENT. I

intellecte, et ita sunt in Deo obiectiue, secundum quem modum ydee pertinent ad intellectum. Si autem ydea accipiatur secundo modo, scilicet pro essentia diuina, ut est imitabilis a creatura, sic dicendum est quod proprie loquendo in Deo est solum una ydea, plures tamen rationes ydeales. Quod patet sic. Plures respectus rationis circa aliquam rem non ponunt nisi pluralitatem rationum; set plures respectus imitabilitatis essentie diuine a creaturis sunt solum respectus rationis; ergo non ponunt circa essentiam diuinam nisi pluralitatem rationum. Set ydea, ut nunc sumitur, dicit rem, quia dicit formam que est imitabilis, et hec est una res, scilicet essentia diuina; respectus autem imitabilitatis, qui sunt respectus rationis, sunt plures; ergo est una tantum ydea, plures tamen rationes ydeales. Quod autem sint plures respectus imitabilitatis unius essentie diuine, patet ex | supra dictis, quia quot sunt perfectiones Deo et creaturis communes, ut esse, uiuere, cognoscere et huiusmodi, tot sunt imitabilitates Dei a creaturis, quia tamen loquendum est ut | plures, plures autem accipiunt in usu loquendi ydeam pro ratione imitabilitatis et non solum pro forma imitata, rationes autem ille sunt plures, ideo tolerari potest quod dicantur plures | ydee ut nunc loquimur, licet improprie, cum ydea secundum Avgvstinvm, si uerbum ex uerbo transferatur, sit forma uel species, non autem ratio. [6] Quantum ad secundum dicendum est quod ydee per se et simpliciter pertinent ad rationem practicam, secundum quid autem 28 Si … 31 ydeales] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 35, 3, resp. (415,19-23) 35 Set … 39 diuine] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 3, ad 1 (294a); Thom., Quodl., IV, 1, art. unic., resp. (319,30-48) 38 Quod … 44 plures] cf. Thom., Super Sent., I, 36, 2, 2, resp. (842); cf. etiam Ioh. Paris., Super Sent., I, 36, 4, resp. (370,13-18); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 36, 2, 3, resp. (293b) 42 loquendum … plures1] Auct. Ar., 36, 26 (323,26) 46 Augustinum] Aug., De diu. quaest. 83, 46, 2 (71,21-26) 27 intellecte] intelligente Om 28 autem] uero FMOmYZ | accipiatur] accipitur Om 29 sic … 31 rationes] ill. Om 30 est2] om. A 32 rationum] rationis Om | respectus] res Om 33 imitabilitatis] imitationis Om imitabiles YZ 36 hec] hoc Om 37 autem] enim Om | imitabilitatis] imitationis YZ 38 una tantum] inu. Om | plures tamen] inu. F | sint] sunt Om 39 imitabilitatis] imitationis Om | essentie diuine] inu. Om | diuine] om. F | supra] om. Om 40 quot] quotquot F 41 huiusmodi] huius A | imitabilitates] imitationes Om 42 plures2] om. sed i.m. suppl. F | accipiunt] accipiuntur Z 43 imitabilitatis] imitationis Om 44 tolerari] concedi ex tollerari s.u. corr. Y | quod] si A sint plures ydee siue add. Om 45 dicantur plures] inu. Om | ut] prout Om | licet] om. Om | cum] tamen FM 46 sit] fit FM 48 dicendum] sciendum Om et s.u. add. Y | est] om. FMOmYZ 49 pertinent] pertineant Y pertineat Z | autem] om. YZ

30

35

40

45

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO IV 50

55

60

65

70

33

solum ad rationem | speculatiuam. Cuius ratio est quia sicut est in habitibus, sic suo modo in actibus; set in habitibus sic est quod scientia dicitur simpliciter practica uel speculatiua ex natura scibilis, non autem ex intentione scientis uel utentis nisi secundum quid; ergo similiter est circa considerationem actualem ipsius Dei quod dicetur simpliciter speculatiua uel practica ex natura cogniti, secundum quid autem ex intentione scientis uel considerantis. Set consideratio qua Deus considerat ydeas est per se de regulis operabilium a Deo, quia ydea est exemplar ad quod inspiciens artifex operatur, ut sepe dictum est; ergo talis consideratio est per se et simpliciter practica, secundum quid autem speculatiua, inquantum Deus considerat ydeas aliquorum operabilium que non intendit operari seu producere, uel quia iam sunt producta, uel quia ex beneplacito suo non uult producere ea. Vnde cognitio speculatiua quam Deus habet de rebus, qualis est illa qua cognoscit de rebus intentiones | logicas, | ut hominem esse speciem uel animal esse genus, quia secundum istas proprietates res non sunt factibiles, non pertinet ad ydeas. [7] Ad primum argumentum dicendum quod non proprie dicitur quod sint plures ydee, accipiendo ydeam pro essentia diuina, ut est imitabilis a creatura, set solum quod sint plures rationes ydeales; si tamen diceretur, minus improprie diceretur quam si dicerentur esse multe scientie, quia scientia ut scientia non se habet obiectiue ad intellectum, sicut ydea, unitas autem uel pluralitas rationum semper formatur ab intellectu circa rem obiectiue intellectam; et ideo rationes formate per intellectum circa ydeam sortiri possunt rationem ydee,

56 Set … 59 practica] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 36, princ. 2, 3, sed contra 1 (188rbG-H); Alb., Super Sent., I, 35, E, 8, arg. 1 (192a); Thom., De uerit., 3, 3, arg. 3 (106,25-29) 58 ut … 59 est1] cf. supra, I, 36, 3, n. 6 (18,39-40); n. 11 (21,99-100) 50 quia] om. YZ | est2] post habitibus A post ita Om | in] om. A 51 sic1] ita FMOmYZ | in actibus] ante suo FMOmYZ 52 speculatiua] specifica (dub.) Y 53 intentione] natura FMOmYZ 54 dicetur] dicitur Y 55 speculatiua … practica] practica uel speculatiua FMYZ | ex natura] essentia Y 56 autem] om. Y | qua] quam et secundum i.m. praem. M 58 inspiciens] aspiciens Om 59 est1] om. sed s.u. suppl. Y 60 considerat] conseruat Om 61 intendit] tendit Z | iam] om. FMOmYZ 62 producta] uel quia producta add. sed del. F | uel … ea] om. Om | ea] om. YZ 64 esse] est Om 65 uel] et A | esse] om. A | istas] itas M 66 non2] nec MYZ | pertinet] pertinent AMOmYZ 68 quod] non add. Om 70 diceretur1] dicetur OmY | diceretur2] om. YZ 71 se] om. sed s.u. suppl. Om 72 autem uel] et Y | semper] formatur add. sed del. F 73 formatur] formantur FM formatus Y | ab intellectu] om. Om 74 circa … 75 plures1] om. Om

F63va

Om111r M145ra

34

Om111v

M145rb

DVRANDI SVPER SENT. I

que cum sint plures, possunt dici esse plures ydee. Set circa scientiam, que ut sic se habet ad intellectum solum subiectiue, et non obiectiue, non formantur plures rationes que sortiantur nomen ‘scientie’. Vel aliter et forte melius quod unitas scientie est ex principali obiecto, et quia illud est tantum unum respectu scientie diuine, scilicet sua essentia, licet secundaria obiecta sint multa, ideo diuina scientia est tantum una, set ydea dicit formam cum respectu imitabilitatis; et quia non est aliquod unum principale imitatiuum ratione cuius alia dicantur imitatiua, set sunt plura quorum unum imitando non dependet ab altero, ideo | possunt dici plures ydee, non autem plures scientie. Si autem ydea dicatur res intellecta, ut est imitabilis a se ipsa ut effecta, sic nullum argumentum est quod si in Deo non sunt plures scientie, quod non sint plures ydee, sicut nullum esset argumentum: “si | diceretur in Deo non sunt plures scientie, ergo non sunt plures res scite”; ydea enim hoc modo sumpta est ipsamet res scita. [8] Ad secundum argumentum dicendum quod non est inconueniens ydeas esse inequales; si enim ydee uocentur ipse res intellecte, sic constat quod sunt inequales secundum inequalitatem rerum intellectarum; si uero ydea uocetur essentia diuina ut imitabilis a creatura, sic etiam sunt inequales, quia inequales sunt secundum nostrum modum intelligendi perfectiones ille in quibus diuina essentia imitatur a creatura; perfectius enim est intelligere quam uiuere, quia unum includit aliud, et non econuerso; nec propter hoc ponitur in Deo

97 nec … 99 rationem] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 36, 2, 3, ad 4 (315a) 75 dici] de M | esse] om. OmY 76 que] om. Y | ut] iter. Om | ad intellectum] post solum Om 77 non] nisi sed s.u. corr. M | que] quam Om 78 est] om. Om | et2] om. Om 79 illud] om. AY | scientie diuine] inu. Om | sua … 80 essentia] inu. A 80 essentia] scientia Om | licet] set YZ | secundaria] contraria Z | sint] sunt OmY | scientia] essentia F ex essentia corr. M 81 ydea] om. sed i.m. suppl. Y | cum] om. Om | imitabilitatis] imitationis Om 82 aliquod] aliquid Om | unum] om. Om | principale imitatiuum] inu. A | principale … 83 unum] om. (hom.) Y | dicantur] dicuntur Om 83 imitatiua] imitantia A imitabilia Z | non] si Om 84 altero] alio A | plures2] om. Om 85 est] om. FMOmYZ | effecta] est add. Om 86 nullum] unum YZ | sunt] sint FMYZ 87 sint] sunt Om | sicut] set Om | nullum] uerius Y unum Z 88 sunt1] sint Y | scientie] om. Y | sunt2] om. Y | plures2] scientie add. sed del. Om 89 res] iter. sed del. Y 90 argumentum] om. YZ 91 esse] om. sed i.m. suppl. M | uocentur] sint Y | res] scite uel add. FMOmYZ | intellecte] intellectus Z 92 quod] non add. Om 93 imitabilis] est add. YZ 94 quia inequales] om. (hom.) Y | nostrum modum] inu. Y 95 ille] nec Y | diuina essentia] inu. AOmY | imitatur] imitantur Z 96 unum] om. Om 97 et] om. Om

75

80

85

90

95

DISTINCTIO XXXVI QVESTIO IV

35

aliqua inequalitas | subiectiue et secundum rem, set tantum obiectiue et secundum rationem, quod non est inconueniens. |

98 et] set A om. Om

| rem … 99 secundum] om. A

99 non] om. sed s.u. suppl. M

Y91vb A40rb

O119v

F63vb Z43ra

[1] Et quoniam demonstratum est etc. Circa distinctionem istam queritur de duobus. Primum est de existentia Dei in rebus, secundum est de existentia angeli in loco. [2] Ad primum sic proceditur et uidetur quod | Deus non sit in omnibus rebus, quia inter causas ille | sole sunt intrinsece que sunt partes rem constituentes, et hee sunt materia et forma (finis enim et agens dicuntur cause extrinsece); set Deus non se habet ad creaturas ut materia et forma, set solum ut finis uel agens; ergo Deus non est in rebus, set potius extra res. [3] Item agere solum in rem presentem uidetur esse limitate uirtutis, sicut agere aliquo supposito; set Deus non est limitate uirtutis; ergo non solum agit in presens, set in distans; et ita non est in omnibus, set distans a quibusdam.

4 Et … est] Lomb., Sent., I, 37, 1 (263,16-17) 7 Ad … 12 res] Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, arg. 1 (856); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 1, 1, arg. 4 (301a); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 1, arg. 1 (433,8-11); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (386,10-14) 10 set … 11 agens] cf. Thom., S.th., I, 3, 8, resp. 13 Item … 16 quibusdam] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, arg. 2 (856); S.th., I, 8, 1, arg. 3; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 1, 1, arg. 2 (301a); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 1, sed contra 1 (F103rb; N83ra); Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, arg. 2 (191raA-B); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 1, 1, arg. 3 (323a); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 1, arg. 2 (433,12-14) 4 Circa … istam] Dist. 37 circa quam FMYZ | istam] 37 A 5 queritur … duobus] queruntur duo O | de2] om. Y | existentia] ex essentia i.m. corr. F essentia AMOZ 6 existentia] essentia Z 7 et] om. O 8 sole] solum O 9 rem] om. M | rem constituentes] inu. O | enim] om. AYZ 10 cause] esse Z | ut] sicut FMOZ om. sed i.u. suppl. Y 11 et] uel O | uel] et AY 13 limitate uirtutis] inu. YZ 14 supposito] presupposito A | set] om. A | Deus] autem add. A 15 et … 16 distans] om. (hom.) YZ 16 quibusdam] quibus Y

5

10

15

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

20

25

30

35

37

[4] In contrarium est quod dicitur I e r . 22: Celum et | terram ego impleo. Idem patet per Avgvstinvm, Hilarivm, Ambrosivm et Gregorivm in littera. [5] Responsio. Duo uidenda sunt: primum est utrum Deus sit in omnibus rebus, secundum est de modo essendi in eis. [6] Quantum ad primum, quod Deus sit in omnibus rebus, probatur sic. Causa singularis et immediata et actu operans simul est uel non est cum suo effectu, et hoc habetur II P h i s i c o r u m ; set Deus est causa singularis per oppositum ad uniuersale per predicationem et immediata respectu omnium et actu operans quamdiu res est; ergo simul est cum qualibet re existente. Minor probatur quantum ad duas eius partes, scilicet quod Deus sit causa immediata omnium et quod sit actu operans quamdiu res est; quod enim sit causa singularis, exponendo singulare modo quo dictum est, non oportet probare. [7] Quantum ergo ad secundum, scilicet quod Deus sit causa immediata omnium, patet sic. Duplex est causa, quedam efficiens et non conseruans, ut domificator respectu domus, quedam uero efficiens et conseruans, ut sol respectu luminis in aere, et secundum hoc sunt due actiones, scilicet productio et conseruatio; quamuis ergo Deus non sit immediata causa omnium quantum ad productionem, 17 Celum … 18 impleo] Ier., 23,24; ap. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, sed contra 1 (857) 18 Idem … 19 littera] cf. Aug., Epist., 187, 6, 19 (98,4-13); Hilar., De Trin., VIII, 24 (335,8336,3); Ambr., De Spir. Sanct., I, 7, 81 (48,1-49,8); Glossa ord., Cantic., 5,17; ap. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, sed contra (191raC) 22 Quantum … 24 Phisicorum] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, resp. (857); S.th., I, 8, 1, resp.; Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (386,15) 23 Causa … 24 effectu] Arist., Phys., II, 3, 195b16-18; Auct. Ar., 2, 72 (146,27) 33 quedam … 37 conseruationem] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (386,16-21) 35 quamuis … 42 sunt] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, resp. (858) 17 terram] terra F 18 Idem] ex ad corr. M item YZ | patet] om. Y | Augustinum] et add. YZ | Hilarium] om. YZ | Ambrosium] Ambrosio M 20 uidenda sunt] inu. AOY | Deus sit] inu. Z 21 rebus] om. O 23 singularis] singularitatis M | et1] om. O 24 et … habetur] om. O | habetur] ex add. YZ | II] 5 O 25 singularis] singularium AM | predicationem] predicatum add. Z 26 immediata] immediate A 27 cum] om. YZ sed s.u. suppl. Y | probatur] patet A 28 duas eius] inu. Y | eius partes] inu. AO 29 res est] inu. FM diuina et res add. Y diuine res add. Z | singularis] singularitatis MYZ eam add. YZ 30 singulare] om. YZ 31 ergo] om. Y | secundum] primum AM | scilicet] om. O 32 causa] efficiens est add. Y | quedam] causa add. Y est causa add. Z 33 quedam] que M | uero] om. O 34 et1] non add. sed del. Y | conseruans] conseruens (sic) A | in aere] om. YZ 35 sunt due] inu. O 36 sit] esset Y | immediata] post omnium O | immediata causa] inu. Y | causa] productiua add. O | quantum … productionem] om. O

M145va

38

O120r

M145vb

Y92ra

DVRANDI SVPER SENT. I

est tamen immediata causa omnium quantum ad conseruationem; secundum etiam | hanc actionem semper est actu operans, quamdiu res est, secundum illud I o h . 5: Pater meus usque modo operatur, et ego operor; aliter enim res cederent in nichilum, nisi manu omnipotentis tenerentur. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio, scilicet quod Deus sit simul cum omnibus rebus quamdiu sunt. [8] Set contra hanc rationem instatur primo, quia si tota concedatur, non uidetur tamen | probare conclusionem: querimus enim utrum Deus sit in omnibus rebus, ratio autem solum probat quod Deus et creatura sunt simul. Quod si intelligatur de simultate durationis, ut uidetur esse intentio Aristotelis, scilicet quod uno posito aliud ponatur, non propter hoc sequitur quod unum sit in alio; alioquin cum Parisius et Roma sint simul duratione, sequeretur quod Parisius esset in Roma et econuerso. Si uero intelligatur de simultate loci, adhuc non sequitur quod unum sit in alio, quia agens corporeum et suum productum non sunt simul, nisi quia sunt contacta; per hoc autem unum non est in alio, set iuxta aliud; et iterum istud non habet locum in agente incorporeo, quia non potest esse contactum alteri; quare etc. [9] Secundo, quia non uidetur uerum illud quod assumitur, scilicet quod Deus sit immediata causa | conseruationis cuiuslibet rei; constat enim quod lumen non conseruatur a Deo in aere nisi mediante sole, et

37 est … conseruationem] cf. Thom., S.th., I, 104, 1-2 39 Pater … 40 operor] Ioh., 5,17 51 agens … 55 etc] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 1, resp. (857); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 1, resp. (434,29-33) 37 est] esse Y | immediata causa] inu. O | omnium] om. OYZ | quantum ad] quoad O 38 secundum] set praem. Y set Z | secundum etiam] inu. A | etiam] om. YZ sed et s.u. suppl. Z | semper] om. O 39 secundum illud] om. O | Ioh] romanos Z 40 cederent] tenderent FMYZ tenderet O 41 tenerentur] teneretur O | sequitur … conclusio] om. O 42 cum] in Y 43 hanc] om. O | hanc rationem] rationem istam FMY rationem illam Z | tota] ratio YZ 44 tamen] om. OY ratio Z 45 solum] om. O 46 Quod] quia Y | simultate] singularitate M similitate Y 47 uidetur] dicitur Y 48 propter] per Y 49 sint simul] inu. Y | sequeretur] sequitur F 50 et] uel AY | simultate] singularitate M similitate Y site Z | loci] om. Y 51 quod unum] om. sed s.u. suppl. O | alio] quo Z 52 contacta] contracta F 53 aliud] alium Y | et iterum] om. Y tamen Z | istud] illud O 54 incorporeo] incoroe M | quia] quod AMOYZ 55 quare] ergo FMOYZ 56 quia] quod Y | scilicet … 57 quod] inu. O 57 immediata causa] inu. YZ 58 non … Deo] post aere O | mediante] immediate Y

40

45

50

55

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

60

65

70

75

80

39

sic est in quampluribus aliis; ergo saltem in istis non concludit ratio quod Deus sit in illis. [10] Et dicendum ad primum quod quando dicimus Deum esse in rebus, non intelligimus eum esse in eis ut partem intrinsecam uel intrinsecus rem penetrantem, ut magis infra patebit, set intelligimus eum esse presentem rei, non solum secundum durationem, quia est quando res sunt, nec secundum contactum corporalem, cum non sit | corpus nec uirtus in corpore, set secundum ordinem, quia ordo in spiritibus tenet locum situs in corporibus; in hoc tamen excellit ordo in spiritibus situm in corporibus, quia per situm se habet unum corpus ad aliud immediate quoad sui extremum, set per ordinem se habet | spiritus ad corpus immediate secundum quodlibet sui (saltem non est hoc dubium de spiritu increato, scilicet Deo, quidquid sit de aliis); propter quod potest dici esse non solum iuxta res, set in rebus. [11] Et ad aliud dicendum quod dato quod Deus non esset immediata causa omnium quecumque sunt in rebus, tamen adhuc habetur propositum: primo, quia etsi non conseruet immediate omnem rem uel omne quod est in rebus, potest tamen, si uult, absque sui mutatione immediate conseruare; operatio autem conseruandi non facit presentiam, set arguit eam a posteriori tamquam presuppositam. Secundo, quia in omni re subsistente est aliquid quod immediate a Deo conseruatur, incorporalia quidem secundum se tota conseruantur, corporalia uero quoad materiam, et illa cum sit in tota re et nichil sit rei cui non sit presens materia, utpote que omnibus subest, qua | ratione Deus est ei presens immediate, ea ratione est presens omnibus

63 ut … patebit] cf. infra, I, 37, 1, ad 1, n. 16 (43,167-168) 59 est] om. M patet O | quampluribus] quamplurimis O 60 Deus sit] inu. YZ 61 dicendum] est s.u. add. Y | quod] om. Y 62 ut] perfecte add. sed del. M 63 intrinsecus] ex extrinsecus s.u. corr. M 64 esse] om. FMOYZ 65 nec] om. sed i.m. suppl. M 66 ordinem] locum A | quia] qui A | ordo] om. AFM sed i.m. suppl. F 67 tenet locum] om. Y | situs] situ sed s s.u. add. Y | corporibus] corporalibus Z 68 spiritibus] tenet locum add. sed del. F spiribus (sic) O 70 ad corpus] om. O 71 hoc] hic M | dubium] dicendum Z | scilicet] in add. Y 72 potest dici] inu. YZ | esse] om. sed i.m. suppl. M | set] etiam add. A 73 Et] om. O | esset] esse Z 74 habetur] om. O 75 primo] primum O | quia] om. Y | etsi] si F | conseruet] seruet Y 76 sui … 77 mutatione] inu. Y 78 presuppositam] presuppositum O suppositam Y 79 quia] quod Y | quod] quia om. sed s.u. suppl. Z 80 tota … 81 re] om. (hom.) YZ | conseruantur] conseruatur 82 rei] ei A FMYZ 81 et2] cum Y | et nichil] iter. O | sit2 … 82 rei] inu. O in eis Y | que] in add. YZ

F64ra

M146ra

O120v

40

M146rb

Z43rb

DVRANDI SVPER SENT. I

que sunt in re, licet non conseruet ea immediate; conseruat enim materiam, que est indistans a quolibet rei. Sic ergo patet primum. [12] Quantum ad secundum, scilicet de modo essendi in rebus, aduertendum est quod triplex est modus in genere quo Deus dicitur esse in rebus, unus generalis et duo speciales. Generalis modus est quo Deus dicitur esse in rebus per essentiam, presentiam et potentiam. Qualiter autem sit in omnibus per potentiam et presentiam, satis clare et concorditer ponitur, quia cum Deus sit in rebus, quia est causa rerum, sicut econtrario res dicuntur esse in Deo, quia sunt create ab eo, ut prius dictum fuit, secundum duas condiciones causalitatis diuine dicitur Deus esse in rebus duobus modis; res enim producuntur et conseruantur a Deo per intellectum et libere; dicitur ergo Deus esse | in rebus per presentiam ratione sue intellectualitatis, sicut illa dicuntur sibi presentia quorum unum est in prospectu alterius, set dicitur in eis esse per potentiam ratione sue libertatis, secundum quam potest, prout uult, eas conseruare uel annichilare. Qualiter autem sit in rebus per essentiam, non sic concorditer ponitur. [13] Qvidam enim dicunt de existentia Dei in rebus proportionabiliter hiis que dicta sunt de existentia rerum in Deo, et hoc sic, quia sicut res considerata secundum esse proprii generis non dicitur esse in | essentia diuina, set solum in Dei scientia uel potentia, quia ipsa sic considerata non est idem quod Deus, set se habet solum in ratione

88 Generalis … 89 potentiam] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 1, 2, resp. (860); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 1, 3, arg. 1 (302a); Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 2, resp. (191vaL); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 1, 1, resp. (323b); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (387,36-37) 93 ut … fuit] cf. supra, I, 37, 1, resp., n. 6 (37,23-29) 84 in re] intelligere YZ | ea] eam YZ | conseruat] conseruatur AY | enim] om. AY 85 indistans] distans YZ | ergo] igitur AMYZ 86 scilicet] om. FMOYZ | essendi] existendi Y 87 aduertendum est] inu. O 88 unus … 89 rebus] om. (hom.) O | speciales] ex substantiales i.m. corr. M 89 per] om. sed i.m. suppl. O | essentiam presentiam] inu. FMOYZ | presentiam] primam Y 90 presentiam] in scientiam s.u. corr. M | clare] claret M 91 et] om. YZ | ponitur] dicunt omnes Z | ponitur … cum] dicunt omnes quod Y 92 ab … 93 eo] a Deo YZ 93 dictum] est add. sed exp. F | dictum fuit] ante prius FMOYZ | duas condiciones] duos modos O 95 dicitur ergo] inu. O 96 intellectualitatis] imbecillitatis O 97 in2 … 98 eis] post esse O 98 per potentiam] om. M | ratione] om. Y 99 eas] om. YZ | uel] et Y 101 proportionabiliter] proportionaliter AMOYZ est s.u. add. Y 102 quia] quod AMYZ 103 secundum] pro A | esse2] om. MYZ sed i.u. suppl. Y 105 se habet] post solum A

85

90

95

100

105

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

110

115

120

125

130

41

obiecti terminantis operationem diuinam, ut declaratum fuit supra, considerata autem secundum esse uirtuale sue cause, quod est aliqualiter esse causati, dicitur esse in Dei essentia eo quod est idem cum ea, dicente Anselmo quod creatura in Deo est creatrix essentia, sic ex ista parte Deus potest considerari dupliciter: uno modo secundum suum esse in se, et sic non est in aliqua re per essentiam, set potius dicitur esse supra res, | quia in excellentia nature supergreditur omnem rem, sicut et natura simili modo considerata non est in essentia diuina, set | sub ea; alio modo potest Deus considerari secundum esse quod non est ipsius formaliter, set causaliter, et hoc est esse formale creature, et sic Deus est in rebus per essentiam, non quod essentia diuina secundum se sit in re, set quia essentia que est rei formaliter est essentia diuina causaliter, ut sicut ex alia parte dicebatur quod creatura in Deo est creatrix | essentia, sic Deus in creatura non est aliud quam creatura. [14] Set si bene uolumus considerare, nec illud quod communiter dicitur de existentia Dei in rebus per presentiam et potentiam, nec illud | quod nunc specialiter dictum est de existentia eius in rebus per essentiam est sufficienter dictum. Primum patet, quia Deus per suam intellectualitatem equaliter habet in prospectu res dum sunt et antequam sint; similiter per suam libertatem equaliter potest rem producere uel non producere antequam sit, sicut iam existentem potest conseruare uel non conseruare; si ergo Deus dicitur esse in omnibus per presentiam et potentiam ratione sue | intellectualitatis et libertatis modo quo expositum est, sequitur quod Deus secundum hos modos equaliter est in rebus nondum existentibus, sicut in iam

106 ut … supra] cf. supra, I, 36, 2, n. 6 (13,28-33), n. 8 (15,85-87) 109 creatura … essentia] Ans., Monol., 36-37 (55,4-6 et 17-18) 106 terminantis] determinantis Y | declaratum] dictum O 108 causati] creari A creati O creature Y creat Z | dicitur] Dei M | eo] autem Y | est idem] inu. YZ 110 parte] deus parte add. Y | Deus potest] inu. Y | suum] om. M 112 supra] super Y | res] iter. Y | quia] que YZ | in excellentia] intelligentia Y | excellentia] excellentiam M | rem] ratio Y 113 natura] creata i.m. add. F 114 alio] secundo O | potest] post considerari O 115 ipsius] eius O 116 diuina] om. YZ 117 re] rebus O | set] se Y 118 ut] uel YZ | in Deo] post est A 120 nec] om. Z | quod] om. sed i.m. suppl. F | communiter … 121 dicitur] inu. O 121 de] om. sed s.u. suppl. F | existentia] essentia Z 122 nunc] om. O 123 est] et Y 124 equaliter] om. OYZ | dum] cum O 125 sint] fiant YZ intelligit eas et (et s.u.) add. Y fuit add. Z | similiter] om. Y simpliciter Z | equaliter] om. O 127 esse] post omnibus O 128 sue] om. Y 129 secundum … 130 modos] om. O 130 est] sit A | in2] om. MYZ

Y92rb A40va

F64rb

M145va(bis)

O121r

42

M145vb(bis)

DVRANDI SVPER SENT. I

existentibus, quod non dicimus. Secundum etiam non sufficit, quia, ut probatum est in primo articulo, Deus est in rebus non solum secundum effectum suum, set secundum realem exhibitionem et presentialem essentie sue, et ideo oportet plus dicere quam illi dicant. [15] Propter quod aliter dicitur et melius quod cum existentia Dei in rebus requirat existentiam rerum (in eo enim quod non est nichil esse potest), res autem non existunt nisi per actualem operationem Dei creantis et conseruantis res, ideo secundum tria que concurrunt ex parte Dei ad productionem uel conseruationem rei sumuntur illi tres modi; illa autem tria sunt operatio uel actio, uirtus a qua est actio, et essentia in qua est uirtus; quia ergo actio creationis facit rem existere, actio autem conseruationis existentiam rei continuat, existentia autem rei facit rem Deo presentem et Deum rebus (Deus enim non efficitur presens rei nisi quia res efficitur presens ei), ideo ratione actionis producentis et conseruantis rem in esse, Deus dicitur esse in rebus per presentiam. Et quia hec presentia non est solum secundum cognitionem, ut alii ponunt, set secundum realem exhibitionem (nam sicut figura sigilli non fit nec conseruatur in aqua nisi ad realem coexistentiam sigilli, sic nulla | res conseruatur in esse nisi ad realem coexistentiam Dei), ideo dicitur Deus esse in rebus per essentiam propter

132 ut … articulo] cf. supra, I, 37, 1, n. 13 (41,114-119) 138 secundum … 146 presentiam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 2, resp. (191vaL-M); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 37, 1, 2, resp. (861); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 1, 3, resp. (302b); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 3, resp. (F104ra; N83vb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (386,28-31) 144 ideo … 146 presentiam] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 1, resp. (434,35-38) 147 ut … ponunt] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 48, sol. (75b); Duns Scot., Report. Paris., I, 37, 2, resp. (442-443) 150 ideo … 153 potentiam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 2, resp. (191vaM); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 1, resp. (386,28-31) 132 est1] om. sed i.m. suppl. F 134 presentialem] principalem YZ | essentie] essentiam M | essentie sue] inu. O | dicant] dicunt FMOYZ 135 aliter] dupliciter Y | Dei] om. O 137 existunt] existit YZ | operationem] cognitionem O 139 uel] et A 140 tria sunt] inu. Y | uel actio] om. YZ | uirtus] autem add. O | est] om. O 141 uirtus] ergo add. sed del. F | quia] om. Y 142 existentiam] ex naturam YZ | rei … existentia] om. Y | continuat] in add. Z | existentia] essentia O | autem2] om. sed s.u. suppl. Y 143 Deo] Deum O | Deum] in add. YZ | enim] autem YZ 144 rei] om. O | nisi … ei] om. (hom.) M 145 esse1] dicitur deus in esse add. Y | Deus dicitur] inu. FMOYZ 146 est] secundum add. sed exp. Y 148 nec] ex set s.u. corr. M | conseruatur] in (i.m. F) esse praem. FO | aqua] aliqua MY | coexistentiam] existentiam FM 149 sic] iter. sed 150 dicitur Deus] inu. O sic1 exp. Y

135

140

145

150

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO I

155

160

165

170

43

realem coexistentiam diuine essentie cum rebus; item quia ab essentia non egreditur actio nisi mediante potentia, dicitur Deus esse in rebus per potentiam. Et hii sunt modi generales quibus Deus est in omnibus rebus consideratis secundum suum esse naturale. Alii autem modi sumuntur secundum esse spirituale, quod est esse gratie, per quam regeneramur ad spiritualem uitam, in quo est duo considerare, scilicet Personam reparantem nos, scilicet Christum, qui per assumptam humanitatem tamquam per instrumentum non necessitatis, set congruitatis reparauit nos, et sic Deus dicitur esse in humanitate assumpta per gratiam unionis; uel possumus considerare hominem reparatum inquantum huiusmodi, et sic dicimus esse in homine Deum per gratiam adoptionis; et secundum primum modum, scilicet gratiam unionis, constat quod Deus nouo reali modo est in creatura assumpta, et non solum eius effectus; qualiter autem sit nouo modo in creatura secundum alium modum ipse Deus, et non solum eius effectus, dictum fuit supra dist. 14. [16] Ad primum argumentum dicendum quod Deus non dicitur esse in rebus per modum partis intrinsece rem componentis, immo est extra res, set dicitur esse in eis per immediatam presentiam quam habet ad quamlibet rem, non | solum secundum extremum rei, ut sit per contactum, set secundum quodlibet rei, quam presentiam facit ordo, | non situs, | ut dictum fuit.

153 Et … 162 adoptionis] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 2, resp. (191vbO); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 37, 1, 2, resp. (861); S.th., I, 8, 3, resp. et ad 4; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 1, 2, resp. (324a) 166 supra … 14] cf. I, 14, q. unic. (177-185) 172 ut … fuit] cf. supra, I, 37, 1, n. 10 (39,61-72) 151 coexistentiam] existentiam sed s.u. corr. Y | cum] in OYZ | cum rebus] in re A | item] ulterius A iterum FM 152 actio] operatio A | nisi] a add. sed exp. M | mediante potentia] inu. M | dicitur Deus] inu. O 153 per potentiam] om. Z | hii] alii M 154 suum esse] inu. Y | naturale] simile YZ 155 spirituale] speciale O | est] om. Y | gratie] genere O | quam] quod FMOYZ 156 regeneramur] reparantur Y regeneratur Z | ad] per add. F 157 nos] om. O | scilicet Christum] inu. A | per] om. A 158 per] om. M 159 in] iter. A 160 per] om. sed s.u. suppl. M | uel … 163 unionis] om. (hom.) Y 161 dicimus … 162 Deum] Deum esse in homine dicimus FMOZ sed lineis obliquis s.u. inu. F 162 modum] om. O 163 reali] essentiali O reale Z | est] et Y 164 eius] secundum add. Y 166 14] 17 O 170 extremum] exemplum sed del. et i.m. corr. F | ut] nec Z | sit] fit AM 171 set] om. YZ | secundum] hoc add. YZ 172 situs] scitus YZ

Y92va O121v F64va

44

M146ra(bis)

DVRANDI SVPER SENT. I

[17] Ad aliud dicendum quod facere rem presentem esse que prius omnino non fuit uel conseruare iam factam, non arguit imperfectionem uel limitationem potentie, set potius perfectionem, dum absque | eius presentia cetera nec esse nec permanere possunt; secus autem est agere aliquo supposito, quia istud arguit quod uirtus cause non se extendit ad omnia, ex quo necessario aliquid supponit, et illud est imperfectionis et ideo non est simile.

175

[1] Deinde queritur utrum angelus sit in loco. Et uidetur quod non, quia si angelo competeret esse in loco, hoc esset ratione essentie uel ratione uirtutis uel ratione operationis: non ratione essentie, quia secundum quod dicit Avicenna et probat, corporalibus non competit locus ratione substantie, ergo multo minus spiritualibus, qualis est angelus; nec ratione uirtutis, quia uirtus angeli uel est eadem cum sua essentia uel non minus abstracta a condicione quantitatis et loci, propter quod si ratione essentie non est in loco, uidetur quod nec ratione uirtutis; nec ratione operationis, tum quia contingit angelum nichil operari circa locum et tunc nusquam esset, tum quia angelus 173 Ad … 176 possunt] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 1, ad 2 (434,44-46) 3 Deinde … 11 uirtutis] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 3, 1, arg. 2 (869); S.th., I, 52, 1, arg. 2; Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, arg. 1 (194vaK); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, arg. 1 (22rb); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, arg. 1 et arg. 2 (T60va); Super Sent. (B), I, 37, 1, arg. 1 (Vb31va) 6 secundum … 8 angelus] ap. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, arg. 3 et arg. 4 (325b); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, arg. 4 (306a) 6 Avicenna] Auic., Metaph., II, 3 (82,46-84,76) 11 nec … 14 loco] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 3, 1, arg. 3 (869); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, arg. 1 (T60va); Super Sent. (B), I, 37, 1, arg. 1 (Vb31va) 174 non1] om. sed s.u. suppl. F 176 cetera] alia FMYZ | nec1] non F 177 supposito] presupposito A | quia] et M | cause] omne Y 178 supponit] presupponit A 3 Et] om. FMYZ 4 esset] uel add. A | essentie] existentie YZ 5 ratione1] om. O | essentie] existentie YZ 6 dicit] Augustinus add. F | probat] quod add. M 7 locus] om. M | substantie] om. sed existentie i.m. suppl. Y | multo] fortis add. F 8 quia … uel] om. O | sua … 9 essentia] inu. A 9 non] est add. F | et] uel Y 12 tum quia] tamen quod Z

5

10

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

15

20

25

45

non potest esse per operationem in loco, nisi quia corpus circa quod operatur est in loco, | set corpus celi circa quod maxime uersatur operatio angeli non est in loco iuxta illud IV P h i s i c o r u m : Terra est in aqua, aqua in aere, aer in igne, ignis in celo, celum autem non amplius in alio est; ergo uidetur quod angelus propter talem operationem non sit in loco. [2] Item secundum Boetivm D e h e b d o m a d i b u s communis conceptio est incorporalia non esse in loco; set angeli ponuntur incorporales; ergo non sunt in loco. [3] In contrarium est quod dicit Damascenvs libro I cap. 16, quod incorporea natura est ubi operatur; set angelus operatur in loco; ergo est in loco. [4] Responsio. Circa istam questionem sic procedetur, quia primo ponetur illud quod est de questione | clarum; secundo inquiretur de hoc quod est dubium. [5] Quantum ad primum sciendum est quod sicut dicit Damascenvs ubi supra, locus est corporalis finis eius quod continet respectu

14 corpus … 18 loco] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, arg. 4 (194vaL); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, arg. 5 (326a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, arg. 6 (306a) 15 Terra … 17 alio] Arist., Phys., IV, 5, 212b20-22 19 Item … 21 loco] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 3, 1, arg. 1 (869); S.th., I, 52, 1, arg. 1; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, arg. 1 (306a); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 9, arg. 3 (F105ra; N84va); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, arg. 1 (325b); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, arg. 1 (390,2-3) 20 incorporalia … loco] Boeth., Quomodo substantiae, 1 (187,24) 22 In … 24 loco] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, sed contra (22rb) 23 incorporea … operatur1] Ioh. Dam., De fide orth., 13 (58,38-39); ap. Thom., Super Sent., I, 37, 3, 1, sed contra (869); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, sed contra 2 (306a); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 10, arg. 1 (F105rb; N84vb); Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, arg. 3 (194vaL) 28 Quantum … 35 corporeos] cf. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (58,14-23; 59,24-26) 29 locus … 30 continetur] Ioh. Dam., De fide orth., 13 (56,4-6) 13 quia] quod Z | quod] om. sed i.m. suppl. FY 14 maxime] operatur uel add. FMOYZ 15 est] illud add. sed del. O | IV] 7 O | Terra] dicta Y 16 in aqua] lac. Y | in2] om. F | aere] et add. A | aer] om. Z 17 est] om. YZ | angelus] om. O | propter … 18 loco] non (s.u.) sit in loco (non add. sed del.) propter operationem talem Y sit in loco non propter talem operationem Z 19 hebdomadibus] post corr. Y | communis] aliquid ill. add. Z 22 16] 6 M 18 O 23 incorporea] in corpore Y 25 istam questionem] inu. Y | procedetur] proceditur YZ | quia] om. AOYZ 28 quod] om. O | dicit] om. A 26 est] post clarum A | de2 … 27 hoc] illud O 29 ubi] ut M | corporalis] est add. Y

Z43va

M146rb

46

O122r

Y92vb

DVRANDI SVPER SENT. I

eius quod continetur; et IV P h i s i c o r u m dicitur quod locus est ultimum corporis continentis, ex quo patet quod proprie loquendo de esse in loco illud solum dicitur esse in loco quod sic continetur loco ut terminetur eo tamquam termino extrinseco et commensuretur ei secundum suum ultimum; et istud est circumscribi loco. Et sic nullus umquam posuit angelos esse in loco, nisi qvi dixerunt eos esse corporeos. Alio modo potest accipi esse in loco large pro eo quod est determinate esse presens huic uel illi loco et esse distans a loco remoto, quamuis a nullo circumscribatur, quod aliqvi uocant esse in situ uel determinare sibi situm magis quam esse in loco. Et istud potest adhuc esse | dupliciter, secundum quod est duplex situs uel locus, scilicet mathematicus et naturalis, secundum quod duplex natura consideratur in loco, quantitatiua uidelicet et qualitatiua; nam secundum primam uocatur mathematicus, set quoad secundam uocatur naturalis, quia ratione eius corpora naturalia tendunt ad propria loca, et conseruantur in eis et corrumpuntur in contrariis. Quantum ergo ad hunc secundum modum illud dicitur determinate esse in loco naturali quod ex natura sua habet inclinationem ad talem locum ut sit in eo per naturam nec sit extra nisi per uiolentiam. Et sic adhuc nullus dicit angelum esse in loco, quia secundum naturam non plus dependet ad unum locum quam ad alium; | talis enim

30 IV … 35 corporeos] cf. Thom., S.th., I, 52, 1, arg. 3; cf. etiam Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 9, arg. 6 (F105rb; N84va); Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, arg. 2 (194vaK); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, arg. 3 (390,6-8) 30 locus … 31 continentis] Arist., Phys., IV, 4, 211a32 et 212a5-6 38 aliqui] cf. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (60,49-65) 39 Et … 41 naturalis] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (393,104-105) 39 Et … 53 indiget] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb); cf. etiam Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (60,49-58) 43 quoad … 48 uiolentiam] cf. God. de Font., Quodl., XIII, 4, resp. (214) 30 quod1] om. M | et] om. Y | IV] 7 O 31 quod] post loquendo Y | de … 32 loco1] om. Y 32 sic] om. YZ | continetur] in add. YZ | ut] om. sed s.u. suppl. F | ut … 33 terminetur] et continetur Y 33 commensuretur] commensuratur Y | ei] om. OY 34 suum] sui AOYZ | istud] illud O | circumscribi] a add. FMOYZ 35 umquam] om. O numquam Z | esse2] eos Z 37 esse1] lac. Y | huic] loco add. FMOYZ | uel … loco1] om. (hom.) YZ | esse2] in est corr. Y 39 istud] illud O | potest adhuc] inu. A | adhuc … 40 esse] inu. O 40 est] om. sed s.u. post duplex suppl. MY | scilicet] set M 42 uidelicet] om. A | et] ex est s.u. corr. M 43 primam] primum O | quoad] secundum A 44 tendunt] ueniunt Y 45 corrumpuntur] corrumpantur F 46 ad hunc] adhuc F | hunc] hoc Y | determinate … 47 esse] inu. O 47 natura sua] inu. OY 49 adhuc] om. Y

30

35

40

45

50

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

55

60

65

70

47

determinatio ad locum est propter connaturalitatem unius ad alterum, sicut conseruantis ad conseruatum, angelus autem tali conseruatione non indiget. [6] Ad hunc tamen modum uidetur accedere opinio illorvm qui dicunt angelos ex sua natura deputatos | uel determinatos ad mouendum determinata | corpora celestia, sic quod non possunt aliquid aliud mouere immediate uel alibi esse. Quod qvidam reputant erroneum et est satis irrationabile, quia omne quod agit creatura spiritualis extra se agit libero arbitrio | et non necessitate nature; propter quod nec ex natura sua potest habere necessariam determinationem ad illud quin possit non agere illud quantum est ex condicione nature sue, quidquid sit ex diuina ordinatione. Locum autem mathematice sumptum determinat sibi illud quod talem habitudinem habet ad locum, ut non sit ubique nec nusquam, set alicubi, non tamen magis hic quam ibi, set indifferenter quantum est ex eius natura, tamen dum est hic, non est alibi uel in alio loco, set distat ab eo secundum distantiam loci a loco; et sic esset in loco corpus mathematicum, si esset, quia non determinaret sibi aliquem locum, necessario tamen esset in aliquo loco, set circumscriptiue, quia quantum esset. Set quia angelus non est quantus, ideo non potest sibi determinare talem locum modo circumscriptiuo, ut prius dictum fuit. Exclusa tamen circumscriptione

54 Ad … 57 esse] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, resp. (194vbO-P) 57 quidam] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, resp. (145aB-C); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, resp. (194vbP-Q) 62 Locum … 67 mathematicum] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb); cf. etiam Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (60,59-65) 69 angelus … 70 circumscriptiuo] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, resp. (306b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (326b) 71 ut … fuit] cf. supra, I, 37, 2, n. 5 (46,31-35) 51 determinatio] om. sed i.m. suppl. F | connaturalitatem] naturalitatem F 54 tamen] om. Y | accedere] attendere Z 55 deputatos] disputatos F 56 determinata] om. A | determinata corpora] inu. O | sic] sicut O 57 quidam] quidem AY sed corr. Y | reputant] putant Y | erroneum] erraneum (sic) M | et] saltem i.m. add. F 58 irrationabile] irrationale Y | quia] quod Y | omne] ex esse s.u. corr. M 59 non] ex add. O | ex … 60 natura] om. sed i.m. suppl. F 60 natura sua] inu. OY | necessariam determinationem] inu. O | ad] a sed corr. Y | quin] sit add. sed exp. F 61 est] om. Y 62 sit] om. sed s.u. suppl. Y 63 sibi] aliquid add. sed del. Z 64 set1] om. M | hic] hoc M 65 eius natura] inu. Y | hic] ibi Y 66 alio] aliquo Z | alio loco] inu. F 67 quia] quod Y 70 quantus] quartus F | modo circumscriptiuo] inu. Y | circumscriptiuo] circumscripto M 71 prius] om. O | tamen] quacumque add. A om. Y

M146va F64vb

A40vb

48

M146vb O122v

DVRANDI SVPER SENT. I

inquirendum est utrum angelus sit in aliquo loco tali modo quod ex natura sua non determinet sibi magis unum quam alium, necessario tamen sit in aliquo et dum est in ipso, distet ab alio. Aliis ergo existentibus manifestis de hoc restat discutiendum. [7] Est ergo sciendum quod circa hoc sunt quatuor opiniones: una que ponit quod angelus isto modo iam dicto determinat sibi locum, in quo est diffinitiue, et ratio essendi sic in loco determinato est sua essentia ex eo quod est finita et limitata; fulcitur autem hec opinio tribus rationibus. [8] Prima sumitur ex comparatione essentie | angeli ad essentiam diuinam secundum rationem finiti et infiniti | et est talis: sicut se habet substantia uel essentia infinita ad essendum ubique, sic se habet essentia finita ad essendum alicubi, sic quod non ubique; set Deus propter infinitatem sue essentie est ubique; ergo angelus propter finitatem et limitationem sue essentie est alicubi determinate. [9] Secunda ratio sumitur ex operatione angeli et est talis: prius secundum naturam est actiuum presens passiuo quam agat in ipsum, sicut ignis ordine nature prius est presens combustibili quam comburat ipsum, et idem est in omnibus actiuis et passiuis, quod prius secundum naturam oportet ea esse approximata quam agant; set angelus agit in locum determinatum uel in corpus existens in determinato loco et non ubique simul; ergo angelus secundum naturam suam prius est presens loco 76 Est … 79 limitata] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 3, 1, resp. (870) et ad 5 (872); S.th., I, 52, 2, resp.; Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, resp. (194vbN); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T60va-b); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb31va) 77 angelus … 78 diffinitiue] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (391,23); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, resp. (306b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (326b) 81 Prima … 86 determinate] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb); cf. etiam Thom., S.th., I, 52, 2, resp. 87 Secunda … 95 agat] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb) 93 angelus … 94 actionem] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, sed contra 6 (326a) 93 angelus … 95 agat] cf. Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 10, resp. (F105va; N84vb); Thom., Quodl., I, 3, 1, arg. 1 (181,11-14) 72 loco tali] om. sed i.m. suppl. F | quod] om. sed s.u. suppl. Y | ex] de O 74 tamen] cum A | ipso] aliquo O isto Y | distet] distat M 75 discutiendum] inquirendum FMOYZ 76 sunt quatuor] inu. Y | quatuor] om. O 77 angelus] est add. A 79 essentia] natura Y 80 tribus] modis add. sed del. M 81 essentiam … 82 diuinam] inu. O 83 substantia] post corr. Y | substantia uel] om. A | infinita … 84 essentia] om. (hom.) O 84 essendum] esse M | sic … ubique] om. O 85 est] ergo add. sed del. M 90 quod] quam O 91 approximata] appropriata M | agant] agat M | set] si F 92 determinato loco] inu. O

75

80

85

90

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

95

100

105

49

quam agat ibi aliquam actionem; ergo actio angeli circa locum non est sibi ratio essendi in loco, cum prius sit ibi quam agat, set ipsamet essentia angeli, secundum quam est presens loco antequam agat ibi. [10] Tertia ratio sumitur ex comparatione angeli ad uniuersum, cuius est pars, et est talis: pars non est extra totum; set angelus est pars uniuersi; ergo non est extra uniuersum, set intra, non ubique, quia sic equaretur toti; ergo est alicubi determinate. [11] Pro hac opinione | uidetur facere dictum Damasceni libro II capitulo 2, ubi dicit quod spiritus continentur a parietibus, ianuis et claustris et signaculis, et similiter articulus episcopalis qui dicit: quod angelus uel anima separata nusquam est, supple: error est; istud tamen, | scilicet quod nusquam essent, quandoque contingeret, nisi essentia esset eis ratio essendi in loco, | quia contingit quod quandoque nichil operentur circa locum, et tunc nichil potest eis esse ratio essendi in loco nisi essentia, ut uidetur; quare etc.

97 Tertia … 100 determinate] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22rb-22va); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, sed contra 2 (194vaM); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 4, 1, sed contra 6 (306b); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 9, sed contra 6 (F105rb; N84va-84vb); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T60vb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb31va) 101 Pro … 109 uera] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T60vb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb31va) 102 spiritus … 103 signaculis] Ioh. Dam., De fide orth., 17 (71,41-42); ap. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (59,40-41); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 10, sed contra 1 (F105rb; N84vb) 103 et2 … 104 est2] cf. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (61,75-76) 103 et2 … 114 loco] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, resp. (145aD) 103 quod … 104 est1] Articuli condempn. a Steph. Ep. Paris. anno 1277, 218 (144) 108 ut uidetur] cf. supra, I, 37, 2, n. 7 (48,78-79) 95 cum] om. O | ibi] om. Y | set … 96 essentia] secundum ipsam essentiam YZ | set … 96 agat] om. F 96 est presens] prius est O | presens] prius MYZ | loco] in praem. MOYZ | antequam] quam O 99 set] si A 100 equaretur] deo add. sed exp. M | toti] doi Y | ergo] om. sed i.m. suppl. F 101 dictum] om. Y | II] I O 102 2] 1 O | ubi dicit] om. YZ | continentur] contineretur F continetur YZ 103 claustris] castris praem. sed del. F 104 separata] seq praem. sed exp. M | supple] sup’ post est A suppositum M om. O | error est] errorem sed corr. M | istud] illud OYZ 105 essent] esset O om. YZ | quandoque contingeret] inu. O | essentia] angeli add. A 106 eis] ei A | quod quandoque] inu. O 107 operentur] operetur A | eis] ei A | eis esse] inu. OY

Y93ra

Z43vb M147ra

50

F65ra

O123r

M147rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[12] Ista autem opinio non uidetur uera, sicut et quidam articulus dicit, in quo continetur sic: Quod angelus nusquam est secundum substantiam, error si intelligatur quod substantia non sit in loco; si autem intelligatur quod substantia non sit ratio essendi in loco, uerum est quod nusquam est secundum substantiam. Expresse dicit quod essentia angeli non est ei ratio essendi in loco. Et hoc possumus probare eisdem uiis, scilicet ex limitatione essentie angeli et ex eius | operatione et ex eo quod est pars uniuersi. [13] Prima uia sic patet. Duplex est limitatio: una secundum quidditatem et essentiam, secundum quam omnis creatura est contenta certis limitibus, propter quod et diffinitio, que est sermo dicens quid est res, dicitur terminus V M e t a p h i s i c e ; alia est limitatio secundum quantitatem molis, qua creatura est tanta quod non maior, et de hac certum est quod res per eam necessariam habet habitudinem ad situm ut necesse sit eam esse alicubi, non nusquam nec ubique, et dum est hic, non est alibi, set distat secundum distantiam loci; hac autem limitatione caret angelus cum non sit quantus quantitate molis; et ideo ratione huius limitationis | non potest competere angelo esse in loco. Nec ratione prime: probatio, quia si limitationi essentie respondet locus diffinitiue, sicut limitationi quantitatis respondet locus circumscriptiue, tunc sicut se habet quantum finitum ad locum ut ab eo circumscribatur, sic se habebit substantia finita ad | locum ut ab eo diffiniatur; set quantum finitum sic se habet ad locum ut circumscri-

110 Quod … 113 substantiam] Articuli condempn. a Steph. Ep. Paris. anno 1277, 219 (146); ap. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (61,76-79); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (391,27-29) 119 diffinitio … 120 terminus] Arist., Metaph., V, 8, 1017b21-22 124 hac … 126 loco] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (392,71) 109 sicut] quod YZ | quidam] quidem AY 110 in … sic] om. YZ | nusquam] numquam YZ ex nusquam corr. Z 111 substantiam] subiectum YZ sed corr. Z | substantia] soa Y 112 uerum] tantum YZ 113 nusquam] numquam Y | substantiam] subiectum Y | quod] quia Y 114 ei] om. M | possumus] primo add. sed exp. M | eisdem] eiusdem M 115 limitatione] limitate O | ex3] iter. F 116 uniuersi] post corr. Y 117 sic patet] inu. O 119 quod] om. F | quid] que M 121 quantitatem] quidditatem M | qua] que Z | est tanta] creata est A 122 certum] uerum YZ 123 et] ut FMYZ | dum] dictum YZ 124 hic … est] om. (hom.) YZ | distat] ex distantem s.u. corr. M 125 quantus] quantum O 127 prime] om. sed essentie s.u. suppl. M 128 diffinitiue … locus2] om. (hom.) YZ 129 sicut] om. YZ sed post habet suppl. Z 130 circumscribatur] circumscribebatur A | circumscribatur … eo] om. (hom.) YZ

110

115

120

125

130

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

135

140

145

150

51

batur quod circumscribitur a loco sibi equali nec potest circumscribi a maiori uel minori; ergo sic se habebit essentia angeli, quia finita, ad locum ut diffiniatur quod diffinietur solum a loco sibi equali uel sic proportionato essentie sue quod non poterit diffiniri loco maiori uel minori; hoc autem est absurdum, quia essentie angeli nullus locus est equalis uel inequalis, cum quantitas loci et essentia angeli sint penitus diuersarum rationum, neque est aliqua proportio inter essentiam angeli et locum ut tantus locus debeatur angelo et non maior neque minor, nec aliqvis doctor hoc ponit; ergo illud ex quo sequitur est falsum, scilicet quod limitationi essentie respondeat locus diffinitiue. Et per eamdem rationem dicendum quod non competit Deo esse ubique, ita quod infinitas sue substantie uel essentie sit ei ratio ubique essendi, set est ubique solum ratione suorum effectuum, ut dictum fuit in precedente questione; si enim competeret Deo esse quoquam ratione sue essentie infinite, tunc competeret ei esse necessario in ubi uel loco infinito et nullo modo finito, sicut econtrario dicitur de angelo quod ratione sue essentie finite conuenit ei esse in loco finito et nullo modo infinito; esse autem ubique non est esse in loco infinito; ergo infinitas diuine essentie non est sibi ratio essendi ubique, quod tamen assumebat prima ratio aliorum. [14] Et si dicatur quod non est simile de corpore quanto respectu loci circumscribentis et de angelo respectu loci diffinientis et de Deo respectu loci infiniti, quia Deus et angelus sunt substantie libere | et | 140 142 142 144

ergo … 141 diffinitiue] cf. God. de Font., Quodl., XIII, 4, resp. (214) Et … 144 effectuum] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, ad 1 (22va) Et … 151 aliorum] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. (22va) ut … 145 questione] cf. supra, I, 37, 1, n. 6 (37,23-27)

132 nec] etiam add. Y | circumscribi] etiam add. Z | a2] loco add. FMOYZ 133 se] om. Y | ad] a sed s.u. corr. Z 134 quod] quia M | quod diffinietur] om. YZ | sic] sibi FMO sed del. F 135 essentie sue] inu. A | diffiniri] a add. A 136 essentie] esse nature O essentia Y 137 essentia] om. FM | angeli] sint (sint] sicut s.u. corr. M) essentie angeli add. FM sed del. F | penitus] iter. F 138 neque] nec Y 139 neque] nec Y 140 aliquis] aliquid Y 141 essentie] angeli add. A | diffinitiue] diffinitiuus YZ 142 dicendum] est add. MOY | competit] conuenit O 143 sue substantie] inu. Y | substantie uel] om. A | substantie … essentie] essentie uel substantie O | ei] sibi A | ubique2 … 144 essendi] inu. A 144 est] conuenit ei YZ 145 precedente] precedenti AMO | esse] om. M | quoquam] om. sed i.m. suppl. F alio quam O alio qua Y 146 sue essentie] inu. O | infinite] om. F 147 uel] in add. O | sicut] sic M | de] om. Y 148 finito] om. sed i.m. suppl. F 149 est] om. sed s.u. suppl. MY 150 est] om. MY sed post sibi s.u. suppl. M | ratio] iter. Y 152 dicatur] dicat YZ | est] om. sed s.u. suppl. MY 153 angelo] angelis 154 quia] quod A M | de2] om. Y

Y93rb M147va

52

O123v

F65rb A41ra

DVRANDI SVPER SENT. I

ideo ratione sue libertatis angelus potest esse in maiori uel minori loco, finito tamen, Deus autem potest esse in infinito, si aliquis locus infinitus esset, et in finito, quia finitum continetur infra infinitum, non sic autem est de quanto corporeo, quod non est talis libertatis, propter quod necessario est in loco sibi equali nec potest esse in maiori uel minori: [15] Set istud non ualet, quia quamuis Deus et angelus sint substantie libere, hoc tamen solum est respectu eorum que subiacent sue operationi et non respectu eorum que competunt eis circumscripta omni operatione; set ea que competunt Deo uel angelo ratione finitatis uel infinitatis substantie competunt eis circumscripta omni operatione, quia finitas uel infinitas essentie prior est omni operatione substantie; ergo in Deo uel angelo non est libertas | quod sint in maiori uel minori loco, finito uel infinito, si tamen finitas uel infinitas essentie est eis ratio essendi in loco. Et declaratur per simile: homo enim est quoddam quantum | corporeum libere nature respectu multorum que subiacent | sue operationi; tamen sicut non est in potestate sua quod sit maior uel minor quantitate molis, sic non est in potestate sua quod sit in loco maiori uel minori, set necessario est in equali; similiter licet Deus et angelus sint substantie libere respectu exteriorum ad que comparantur mediantibus suis operationibus, tamen sicut non est in potestate eorum quod sint maioris uel minoris perfectionis in essentia, sic non est in potestate eorum quod sint in maiori uel minori loco, si tamen quantitas perfectionis essentialis est eis ratio essendi in loco.

155 ratione … angelus] angelus ratione libertatis sue O 156 tamen] ideo cum YZ | autem … esse] est autem YZ | potest esse] et A om. sed i.m. suppl. F est M | infinito] ex finito s.u. corr. M | si] sibi YZ | aliquis locus] post esset O | infinitus] iter. M | infinitus … 157 esset] inu. FMO infinitas YZ 158 autem] quod Z | est2] om. sed s.u. suppl. F 159 necessario est] est necesse O | uel] in add. Y 161 Set] om. O | istud] illud Y | Deus] om. sed s.u. suppl. O | angelus] angulus F 162 solum est] inu. YZ | que] non add. Y 164 uel] et AO 165 substantie] om. O | eis] ratione essentie (essentie] i.m. F) add. FOYZ ratione add. M 166 uel] et O 167 uel] et O in add. Z | sint] sit O 168 uel1] in add. Y | uel minori] post loco O | si] set M 169 in loco] om. Z | in … Et] om. Y | simile] homo non est quod add. sed del. F 170 est] om. O | quantum] om. O finitum (dub.) post corr. Z 171 tamen] tunc YZ 172 quantitate] quante Y 173 loco] post minori M 174 licet] post angelus Y 176 quod] que Y | minoris] om. A 177 in2] om. sed s.u. suppl. F 178 uel] in add. F | si] set M 179 eis] om. YZ

155

160

165

170

175

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II 180

185

190

195

200

53

[16] Idem patet secunda uia, scilicet ex operatione sic: esse presens immediate alicui est in plus quam esse ei propinquum secundum locum. Quod patet, quia non conuertitur | consequentia; sequitur enim: “istud est immediate propinquum alicui secundum locum; ergo est ei immediate presens”, set non sequitur “istud est immediate presens illi; ergo est ei propinquum secundum locum”; anima enim est immediate presens corpori et uniuersaliter forma materie et tamen non sunt propinqua secundum locum nec remota, quia alterius rationis est presentia forme ad materiam et accidentis ad subiectum quam sit presentia secundum locum et situm, nec eam includit. Nam demus quod Deus creasset aliquem angelum ante mundum corporeum; si ille angelus fuisset compositus ex materia et forma, ut qvidam ponunt, forma fuisset presens materie immediate et tamen non esset ei propinqua secundum situm uel, loquendo sine calumnia, suum accidens, quodcumque sit, illud fuisset presens subiecto immediate absque propinquitate loci uel situs; modo etiam in corporalibus forma et materia, subiectum et accidens nec sunt propinqua proprie nec remota, licet sint indistincta secundum locum ratione quantitatis totius, set hoc accidit presentie materie ad formam cum precedat omnem quantitatem. Ex hoc arguitur sic: ex eo quod est communius non licet inferre | minus commune, set est fallacia consequentis; set aliquid esse immediate presens alteri est in plus quam esse ei immediate propinquum secundum locum, ut declaratum est; ergo ex immediata presentia non licet inferre immediatam propinquitatem secun-

191 ut … 192 ponunt] cf. Alex. Hal., S.th., II, n. 106, sol. (135b); Bonau., Super Sent., II, 3, 1, 1, resp. (91a); cf. infra, II, 3, 1 (104-119) 199 ex … 200 consequentis] cf. ps.-Thom., Summa tot. Log. Arist., VI, 14 (92b-93a); VII, 1 (93b-94a) 180 Idem] istud YZ | sic] si Y | esse] dub. Y post corr. Z 181 ei propinquum] inu. O 182 quia] quod sed corr. Y 184 est1] in add. sed exp. F | ei] om. O | istud] illud O 186 uniuersaliter] omnis add. O | et2] que Y 187 secundum] om. sed s.u. suppl. Z 188 presentia] principia Y 189 presentia] principia Y | Nam … 190 quod] unde si YZ 190 aliquem] om. FMOYZ 191 ille] mundus add. sed del. O | angelus fuisset] inu. sed corr. O 192 materie immediate] inu. A 193 uel] om. Y 194 immediate] immediato M om. YZ 195 situs] finito YZ | etiam] om. sed i.u. suppl. Y 196 subiectum … accidens] accidens et subiectum M 197 indistincta] indistincte M indiffinita O distincta Y 199 Ex] extra Z | sic] om. A | quod] cum add. Y 200 fallacia] falsa M 201 immediate1] post alteri O | presens] esse add. O | ei] om. O 202 ex] est O | immediata] immediate Y 203 presentia] principia Y | licet] habet YZ | propinquitatem] propinquitate A

M147vb

Z44ra

54

M148ra Y93va O124r

F65va

DVRANDI SVPER SENT. I

dum locum, set solum requiritur quod actiuum sit immediate presens passiuo ordine nature priusquam agat in ipsum; ergo non licet inferre quod oporteat ipsum prius esse propinquum secundum locum passiuo quam agat in passiuum; non oportet ergo essentiam angeli, antequam agat, secundum se prius esse in loco quadam quasi propinquitate ad hunc locum et | distantia ad alium, ut alii ponunt, set sufficit quod sit ei immediate presens non situ, | set ordine, ut magis infra declarabitur. Et in hoc patet solutio secunde rationis aliorvm. [17] Tertia uia | sumitur ex eo quod angelus est pars uniuersi sic: uniuersum potest nominare uniuersitatem corporum et perfectionum corporalium tantum uel uniuersitatem rerum tam spiritualium quam corporalium; accipiendo primo modo uniuersum, cum omne corpus et omnis perfectio corporalis habeat habitudinem ad locum et situm, cuius differentie sunt intra et extra, necesse est quod quelibet pars huius uniuersi sit intra uniuersum; set angelus non est pars huius uniuersi; propter quod non oportet quod sit intra hoc uniuersum secundum aliquem situm uel locum. Et in hoc peccat tertia ratio aliorvm, que procedebat acsi angelus esset pars uniuersi corporei. Si autem uniuersum accipiatur pro uniuersitate omnium rerum tam corporalium quam spiritualium, sic angelus est pars uniuersi; set ex hoc non potest argui quod sit in aliquo loco diffinitiue, immo potius oppositum. Cuius ratio est quia inconueniens est differentias | unius partis uniuersi extendi ad omnes, quia totum equaretur parti uel pars toti; set extra et intra, prope et longe, sub et supra, hic et ibi et consimilia sunt proprie differentie uniuersi corporei ratione quantita209 ut … ponunt] cf. supra, I, 37, 2, n. 9 (48,93; 49,94-96) 210 ut … declarabitur] cf. infra, I, 37, 2, n. 26 (59,339-341) 220 tertia … 221 aliorum] cf. supra, I, 37, 2, n. 10 (49,97-100) 204 set] ad agendum add.(i.m.)FO secundum Z | presens] ac add. sed exp. A 205 ordine nature] inu. sed corr. O | ipsum] eo A 206 prius] om. AY 207 quam] qua Y | passiuum] passiuis Y | antequam] priusquam O 208 quasi] om. YZ | propinquitate] proprietate M appropinquitate Z 209 distantia] disponentia AM 210 ei] om. YZ | declarabitur] declaratur Y 211 secunde] om. O 212 sic] sicut O 213 uniuersitatem] unitatem YZ 214 spiritualium … 215 corporalium] corporalium quam spiritualium O 215 modo] om. Y 216 perfectio] om. sed res s.u. suppl. M | et2] ad add. AYZ ad M | situm] ex scitum corr. Z 217 est] om. sed s.u. suppl. Y 218 huius1] om. O | non] sic add. Y | huius2] om. YZ 220 aliquem] aliquam A 221 procedebat] probat Y 222 omnium rerum] inu. FMO 224 aliquo] obliquo F | diffinitiue] differre Y 225 inconueniens] d add. sed del. O 226 ad] iter. Y 227 extra … intra] intra et extra AO | prope … longe] longe et prope O

205

210

215

220

225

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

230

235

240

245

250

55

tis, cui per se competit situs; ergo inconueniens est quod extendantur ad omnes partes uniuersi simpliciter dicti, cuius pars est uniuersum corporeum. Non ergo extenduntur ad substantias incorporeas, cuiusmodi sunt angeli. Huic autem contradicit ymaginatio, que non transcendit quantum et continuum, secundum quam | formamus nobis de angelo aliquod quantum subtilissimum. Set in hoc non est rectum credere ymaginationi, quia angeli abstrahunt secundum rem a quanto, sicut a quali, et ideo sicut non sunt albi aut nigri, calidi aut frigidi et sic de ceteris qualitatibus corporalibus, sic non sunt magni aut parui, quia non sunt quanti, nec per consequens hic nec ibi ratione sue essentie, quia hec sunt proprietates quanti. Nec pro aliis est dictum Damasceni prius allegatum, quia in nonnullis libris preponitur negatio sic: Non continentur autem, etc. Vel dato quod non sit ibi negatio, Damascenvs exponit se in eodem capitulo subdens: Intellectus uero existentes in intellectualibus locis sunt, quasi dicat: “Angeli intelligibiliter sunt in loco, quia ibi intelliguntur esse ubi operantur”. Et articulus etiam non est pro eis, cum exponatur per alium, ut dictum est. [18] Secunda opinio est quod angelus non est in loco sic quod sua essentia sit ei ratio essendi in loco, set operatio eius circa locum uel circa corpus existens in loco, ita tamen quod ipsi essentie angeli et non tantum operationi conuenit esse in loco, sic quod dum est in uno, non est in alio, set distat a loco distante et est propinquus loco propinquo,

241 Non … autem] Ioh. Dam., De fide orth., 17 (71,41) 242 Intellectus … 243 sunt] Ioh. Dam., De fide orth., 17 (71,51); ap. Henr. de Gand., Quodl., II, 9, sol. (59,35) 245 articulus … alium] cf. Articuli condempn. a Steph. Ep. Paris. anno 1277, 218-219 (144) 229 per … competit] conuenit per se O | est] dicere add. O | extendantur] extendatur Z 231 ergo] ex add. A | incorporeas] incorpores (sic) M 233 quam] quem O | formamus] in add. O 234 angelo] angelis A | aliquod] aliquid O 235 rectum] certum Y | abstrahunt] post rem A 236 calidi] om. A | aut2] uel A 238 aut] uel A | quanti] et add. MY | nec1] post consequens sed exp. M om. Y 239 proprietates] proprietatem Y 240 est] om. AY sed s.u. suppl. Y | allegatum] ualet add. A | preponitur] proponitur sed corr. Z 241 negatio] nēo YZ | continentur] continetur OY | autem] om. A | ibi] om. YZ 242 negatio] nēo YZ | capitulo] in add. sed del. O 243 existentes] existens M existentem Y | in] om. AY 244 ibi] om. Y 245 pro … 247 est2] om. (hom.) Y 246 est] om. Z 248 in loco] om. O 249 tamen] om. YZ 250 sic] om. 247 quod2] quia M Y | uno] loco add. A 251 distante et] distanter O | est2] om. Y

M148rb

56 O124v

M148va

Y93vb

DVRANDI SVPER SENT. I

ita quod ipsi essentie angeli | conuenit situs et proprietates absque circumscriptione. [19] Circa autem hanc opinionem et sequentes nichil uolo nunc asserere, set solum procedere inquisitiue. Posset autem uideri alicvi quod illa opinio non haberet ueritatem, quia quando dicitur quod operatio angeli est sibi ratio essendi in loco, non intelligitur de operatione intra manente, ut sunt intelligere et uelle, quia talis operatio est equalis abstractionis a situ sicut essentia angeli. Oportet ergo quod intelligatur | de operatione transeunte in materiam exteriorem. [20] Set probatio quod talis operatio non possit angelo esse ratio essendi in loco, quia sicut se habet quantitas ad corpus ut sit ei ratio essendi in loco circumscriptiue, sic se habet operatio ad angelum ut sit ei ratio essendi in loco diffinitiue; set quantitas subiecto distincta | a corpore non potest corpori esse ratio essendi in loco circumscriptiue; ergo operatio distincta ab angelo, qualis est illa que transit in materiam exteriorem et est in re mota, non potest angelo esse ratio essendi in loco diffinitiue. Maior patet ex positione aliorvm. Minor autem est de se manifesta. [21] Item per hoc quod corpus est quantum, non tollitur ab eo quin se habeat ad aliud sicut mouens ad motum. Si ergo operatio in aliud transiens est alicui ratio essendi in loco diffinitiue, sequetur quod corpus mouens aliud erit simul in duobus locis, scilicet in uno circumscriptiue et in alio diffinitiue, in primo per propriam quantitatem, in alio per operationem uel motionem suam in aliud transeuntem; hoc autem uidetur absurdum; quare etc.

256 quando … 260 exteriorem] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (394,125-129) 257 de … 258 uelle] Arist., Metaph., IX, 8, 1050a23-b2; Auct. Ar., 1, 226 (134,96-99) 252 situs] ex scitus corr. Z | et proprietates] om. M | proprietates] propinquitas FOYZ 254 autem] om. Y | nunc] om. FMOYZ 256 illa] ista O | quia] et MZ om. Y sed corr. Z 257 angeli] om. YZ | intelligitur] intelligit A 258 sunt] om. O 259 abstractionis] attractionis O | essentia] om. sed i.m. suppl. Y essentie Z | angeli] om. Y | ergo] om. YZ 261 probatio] probo YZ | operatio] actio A | possit] posset O | esse] om. O 262 loco] circumscriptiue add. O | quantitas … 263 habet] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z | ei] post essendi Y 263 circumscriptiue … 264 loco] om. (hom.) O 264 ei] om. Y | set quantitas] om. sed. i.m. suppl. Z 266 angelo] subiecto add. FMOYZ 267 exteriorem] om. O | angelo] post loco A om. O 269 autem] etiam Y | est] post se A om. Y post manifesta OZ | manifesta] patet Y 271 ad2] et O 272 sequetur] sequitur YZ 273 erit] et sed i.m. est corr. M est YZ | erit simul] inu. O | scilicet] om. YZ 274 et] per propriam quantitatem praem. A

255

260

265

270

275

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

280

285

290

295

300

57

[22] Ideo est tertia opinio, quod angelus neque per essentiam neque per operationem neque per quodcumque aliud est in loco, sic quod ei conueniat locus uel situs etiam diffinitiue aut differentie seu | proprietates situs uel ubi, sicut esse propinquum alicui loco uel esse distantem, set solum dicitur esse in loco, inquantum est in corpore locato, non secundum se, set secundum suum effectum, quod est esse in aliquo, | sicut est mouens in moto uel sicut causa immediata in suo effectu. Et qvi tenent hanc uiam dicunt quod ad hoc quod angelus moueat corpus, non requiritur aliqua propinquitas angeli ad locum secundum situm nec omnino aliqua exhibitio realis sue presentie ad corpus locatum, set | tantum proportio inter ipsum et corpus mobile secundum rationem mouentis et mobilis, tali autem proportione qua existente angelus mouet corpus quando uult, quia liber est in mouendo, et quando mouet dicitur esse in loco modo iam dicto. [23] Set istud non uidetur uerum, quia posita causa proxima et sufficiente alicuius actionis et non impedita, oportet ponere actionem; set nos uidemus quod posita proportione inter actiuum et passiuum, motiuum et mobile et excluso omni impedimento, non sequitur motus uel actus, nisi actiuum sit realiter presens passiuo et motiuum mobili; ergo sola proportio actiui cum passiuo uel motiui cum mobili non est sufficiens ratio agendi uel mouendi, set | requiritur realis | presentia unius cum altero. Maior de se patet. Minor etiam conceditur ab eis in corporalibus; dicunt enim (et de se clarum est) quod ad hoc quod unum corpus calefaciat aliud, requiritur preter proportionem calefactiui et calefactibilis approximatio eorum; et textus Aristotelis

277 284 291 301

Ideo … 284 effectu] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, resp. (146aA) qui] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, ad 1 (147aA) posita … 292 actionem] cf. Thom., In Metaph., I, 15, 237 (69b) textus … 302 generatione] cf. Arist., De gen. et corr., I, 7, 324b7-9

279 locus] etiam add. sed exp. M | uel] et M | etiam] et Y | seu] sue sed s.u. siue corr. M 280 propinquum] lect. inc. Y ppī9 Z | esse2] om. F 281 esse] est F | locato] collocato YZ 282 est] om. sed s.u. suppl. Y 283 est] om. O | causa immediata] inu. A 284 qui] alii Y | hanc uiam] hunc modum YZ 287 tantum] om. O 288 tali … proportione] om. AFM sed i.m. suppl. F | autem] om. YZ | qua] sic FMO om. YZ 289 angelus mouet] inu. YZ | mouet] om. FM sed i.m. suppl. F | quando] si s.u. F 291 istud] illud O 295 uel] siue (dub.) M | actus] actum A 297 sufficiens] uel m add. sed exp. M | requiritur] ad agend add. sed del. O 298 presentia] principia Y | de se] om. Y | patet] ante de FMOZ 299 in corporalibus] om. YZ 300 calefaciat] calefacit M | preter] propter AZ 301 calefactiui] calefacti YZ sed corr. Y

F65vb

A41rb

M148vb

O125r Z44rb

58

M149ra Y94ra

DVRANDI SVPER SENT. I

est de hoc I D e g e n e r a t i o n e . Istud tamen isti negant in hiis que non sunt quanta, nec uideo rationem quare debeat negari, nec ipsi assignant, set simpliciter narrant; neque enim in corporalibus approximatio requiritur ad agendum, nisi quia facit actiuum presens passiuo, nec remotio impedit actionem, nisi quia actiuum absens est passiuo; sicut enim non quodlibet agit in quodlibet, set determinatum in determinatum, sic non quodlibet agit quolibet modo, set determinato, quia non absens et in absens, set presens et in presens, et istud est generaliter uerum in omni actione et motione que aliquid supponit. [24] Ad hoc autem posset aliqvis dicere quod in motione corporis per angelum requiritur presentia angeli ad corpus quod mouet; set illa non | est realis sicut in corporalibus, set tantum secundum rationem, quia, ut | uidetur, sufficit ad mouendum quod motiuum sit presens mobili, secundum quod hoc est motiuum et illud mobile; set angelus est motiuus corporis per intellectum et uoluntatem et ideo, ut uidetur, sufficit quod angelus sit ei presens et econuerso in ratione cognoscentis et cogniti, uolentis et uoliti, que presentia non est realis; set corpus non mouet aliud corpus per intellectum et uoluntatem, set per aliquam formam in ipso existentem, secundum quam non potest esse presens alii corpori nisi reali propinquitate; et ideo in corporalibus solum est realis approximatio. [25] Set istud non ualet, quia dato quod eadem uirtus esset in angelo per quam intelligeret, uellet et moueret, tamen ut intellectiua solum dirigeret ad motum, ut uolitiua solum imperaret, ut motiua exequeretur uel ut executiua actu moueret et immediate. Et quia causam mediatam et remotam non oportet simul esse cum effectu, set

314 ut uidetur] cf. supra, I, 37, 2, n. 22 (57,284-290) 302 de] ad FMOYZ 303 debeat] debeant Z 304 assignant] rationem i.m. add. M 305 requiritur] om. sed i.m. suppl. F | facit] faciat O 306 absens est] inu. O 307 quodlibet1] non add. sed del. M agens add. Y | agit] in quolibet agit add. Z | quodlibet2] agit in quodlibet add. Z 308 determinatum] determinato O | quodlibet agit] om. Y 309 et1] nec A del. M om. OYZ | absens2] agit add. O | et2] om. MOYZ | istud] illud O 310 motione] notione sed exp. et s.u. corr. M 311 quod] om. O | in] omni add. F 312 presentia] principia Y 314 quia] quare Z | mouendum] motiuum Y 315 hoc] om. OYZ 317 ratione] ratio F 318 presentia] principia Y 320 formam] forma F | ipso] se ipso O 321 alii] om. YZ | nisi] non sed s.u. corr. M 323 istud] illud O 325 ut1] et M 326 ut] om. A | moueret] maneret F 327 mediatam] immediatam AMZ sed corr. (exp.) A | non] solum add. YZ | simul] om. YZ

305

310

315

320

325

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

330

335

340

345

350

59

solum immediatam et proximam, ideo angelus quoad intelligere et uelle non requirit realem presentiam corporis quod debet mouere, quia sic non est nisi causa motus | quasi remota, requirit tamen quoad mouere, quia sic est causa proxima. Vnde si calor esset uolitiuus et calefactiuus ad uolendum, non requireret realem approximationem uoliti, set ad calefaciendum. Maior ergo propositio est intelligenda de immediata causa mouendi, sub quo sensu minor est falsa. [26] Quarta opinio est quod essentia angeli nusquam est, neque ratione sui aut alicuius existentis in ipsa, neque ratione operationis transeuntis extra, sic quod ei debeatur locus uel situs diffinitiue, et in hoc concordat cum precedenti opinione; set in hoc discordat, | quia ponit quod sicut angelus nusquam est secundum situm, sic est ubique uel presens cuilibet corpori presentia ordinis, non situs, siue moueat corpus siue non. Set quando mouet, dicitur | esse ibi specialiter ubi mouet secundum quamdam appropriationem, quia ibi manifestatur sua uirtus, realis tamen presentia angeli ad locum precedit operationem eius in loco. Et mouentur qvi sic dicunt ex hoc quod motus et omnis actio que subiectum supponit preexigit presentiam motiui ad mobile et actiui ad passiuum, ut probatum est statim supra. Set angelus potest agere in omne corpus simul uel successiue; ergo antequam agat, presens est cuilibet corpori et simul, quia si primo esset presens uni tantum et postea alteri, difficile ualde esset assignare quare magis esset presens isti quam illi, cum ut supponimus, nondum in aliquod eorum agat, et si in aliquo ageret, eadem difficultas mane344 qui] cf. Duns Scot., Ord., II, 2, 1-2, resp. (247-248); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (326b-327a) 346 ut … supra] cf. supra, I, 37, 2, n. 23 (57,293-298) 328 solum] secundum YZ(s.u.) | immediatam … proximam] proximam immediatam et sed corr. Z | et proximam] inu. Y 330 nisi] post motus A | quasi] om. A quod O 331 quia … est] quod sit A | est] idest add. F | Vnde] ut O | et … 332 calefactiuus] om. F 332 non] si sed s.u. corr. M 333 uoliti … ad] uolitiuum (dub.) Z | ergo] etiam M | propositio] proportio FM 334 quo] alio Z 335 Quarta opinio] i.m. rescr. M | nusquam] numquam F | est2] om. Z | neque] om. Y 336 aut] neque A | ipsa] ipso O | ratione2] rationis M 338 precedenti] precedente MYZ | set] et M 339 angelus] om. YZ | secundum] per O 340 uel] et Y om. Z | presentia] principia Y 341 esse ibi] inu. AO | ibi] om. Y | specialiter] simpliciter Y 342 quamdam] specialem add. O 343 tamen] cum AZ | precedit] precedat A 345 motiui] moti sed corr. Z 346 mobile] motiuum MYZ motum O | actiui] passiui Z 347 angelus] statim add. O | potest agere] iter. Y | agere] et s.u. add. Y | uel] est Y | successiue] intelligere YZ 348 est] om. A 349 uni tantum] motiuum Z | tantum] om. Y 351 maneret] manet O

F66ra

M149rb

O125v

60

Y94rb

M149va

DVRANDI SVPER SENT. I

ret, quia operatio non facit presentiam agentis, set supponit. Et iterum si esset presens uni sic quod non alteri, iam uideretur diffiniri loco, quod ipsi negant. Adhuc si esset presens uni et non alii, non posset fieri presens illi alii nisi per motum uel ad alium modum; dicere autem quod angelus per essentiam suam moueatur, non est bene intelligibile; et ideo secundum istam uiam ponitur quod angelus sit simul presens cuilibet corpori antequam aliquod eorum moueat. [27] Set contra hoc sunt quedam dubia. Primum est quia si angelus est simul presens omnibus corporibus, sequitur quod angelus sit ubique, sicut et Deus, quod uidetur inconueniens. [28] Secundum est quia si angelus simul est presens cuilibet corpori, uidetur quod simul possit | agere in omnia corpora; si enim natura sua se extendit ad ubique essendum, uidetur quod uirtus sua se extendat ad ubique agendum. Hoc autem uidetur inconueniens. [29] Tertium est quia si natura unius angeli | se extendit ad essendum ubique, eadem ratione et natura cuiuslibet et tunc non solum plures angeli, set etiam omnes essent in eodem loco, quod non dicitur. [30] Quartum est quia si Deus faceret alium mundum, unum uel plures, absque angelis, aut angelus qui nunc est esset presens singulis corporibus cuiuslibet mundi ex natura sua aut non; si dicatur quod esset presens, per eamdem rationem, si Deus faceret infinitos mundos corporeos, quilibet angelus esset eis presens, quod non est uerum, nisi quilibet esset infinitus; si uero dicatur quod non esset presens, sequitur quod angelus sit in hoc mundo diffinitiue, cuius oppositum dictum est.

357 secundum … 358 moueat] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (326b) 362 Secundum … 365 inconueniens] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T61rb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb32rb) 376 cuius … 377 est] cf. supra, I, 37, 2, n. 20 (56,267-268) 353 presens uni] post sic O | sic quod] et Y | alteri] alii FMOYZ | uideretur diffiniri] inu. sed s.u. corr. O 354 Adhuc] Ad hoc M 355 fieri presens] inu. F | illi] om. F | ad] da FMO | ad alium] quantum YZ | dicere] diceretur YZ sed corr. (ras.) Z 356 autem quod] inu. Y 357 intelligibile] intelligere M 358 moueat] moneat F 359 quia] quod OYZ 361 uidetur] est YZ 362 quia] quod MO | simul est] inu. O 363 omnia] diuersa O 366 quia] quod OZ | natura] illius add. sed del. Z | extendit] extenderet O extendat YZ 367 ubique] ex bique s.u. corr. M | et1] om. A 370 quia] quod O | uel] i.m. scr. F 371 presens] in YZ 374 est uerum] uidetur Y 375 uero] non s.u. add. M | quod … esset2] om. M 376 mundo] mondo Z

355

360

365

370

375

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II

380

385

390

395

400

61

[31] Quintum est quia Damascenvs dicit expresse libro 2 capitulo 2 quod angeli, quando sunt in celo, non sunt in terra, et quando sunt in terra, non sunt in celo; quare patet quod angelus non est simul presens cuilibet corpori. [32] Sexto quia anima separata non uidetur habere ordinem nisi ad corpus proprium, quod non est, ad alia autem non, nec in ratione forme, ut de se patet, nec in ratione mouentis, quia non ponitur posse mouere alia corpora, | nec est facile fingere alium ordinem secundum quem anima dicatur esse presens alicui corpori; ergo saltem anima separata nusquam | erit, quod uidetur erroneum. [33] Et dicendum ad primum quod Deus est ubique et angelus ubique, set differenter, quia Deus est ubique sicut causa replens omnem locum suis effectibus et sicut causa | conseruans omnem locum et omne locatum et sicut causa cuius prima operatio non supponit entitatem loci uel locati ad hoc ut agat, set totum producit; angelus uero nullo istorum modorum est ubique, sed solum sicut illud quod ex ordine | nature habet habitudinem ad mouendum quodlibet corpus; propter quod ex eodem ordine habet quod sit cuilibet corpori presens, quia sine presentialitate non posset mouere, Deus autem et natura non deficiunt in necessariis.| [34] Ad secundum dicendum quod de uirtute angeli ad mouendum corpus parum possumus scire, quot et quanta possit simul mouere; non oportet tamen dicere quod angelus possit simul omne corpus 379 angeli … 380 celo] Ioh. Dam., De fide orth., 17 (71,39-40); ap. Thom., S.th., I, 52, 2, sed contra; Ioh. Pecham, Super Sent., I, 37, 10, arg. 1 (F105rb; N84vb) 382 Sexto … 387 erroneum] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T61ra); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb32ra-b) 396 Deus … 397 necessariis] Auct. Ar., 3, 18 (161,16); 6, 168 (188,83) 378 Quintum] Quinto O | est] om. O | quia] quod Z | 21] quinto O quarto Y | 22] 1 O 380 est simul] inu. FMOZ sit Y 382 Sexto] 6 A sextum YZ 383 autem non] lac. O 384 ut … patet] ut patet de se O | quia] om. O 385 nec] non Y | fingere] fongere (sic) F | alium] om. YZ 386 quem] quam O | esse presens] inu. O | anima2] alia sed del. et i.m. corr. F 388 Et] om. M | dicendum] post primum M secundum istos i.m. add. F | Deus] non add. sed del. (ras.) Z | angelus] est add. MO 389 differenter] differentes scr. sed exp. et corr. F 390 omnem1] om. YZ 391 cuius] om. sed s.u. suppl. Y | cuius prima] inu. YZ | non] termino O 392 ut] quod FMOYZ | set] secundum sed corr. Y 393 nullo] modo add. Y | est] om. sed s.u. suppl. F | illud] om. M 394 ex] om. O | mouendum] mouendo Y 395 corpus] propter quod corpus add. sed del. F | propter quod] et O 396 quia] et M | presentialitate] principalitate YZ | mouere] quia add. YZ | autem] enim F om. YZ 398 dicendum] om. sed s.u. suppl. F est add. Y 399 possit] possunt O | simul mouere] inu. AO 400 oportet tamen] inu. O | simul] post corpus AO

F66rb O126r

Z44va

A41va

M149vb

62

Y94va

DVRANDI SVPER SENT. I

mouere, dato quod simul sit presens omni corpori, quia non oportet quod illud quod excellit in gradu nature excellat in uirtute mouendi; fortius enim trahit equus quadrigam quam homo, licet homo in gradu nature excellat equum, nec homo potest mouere montem, cum sit nobilior monte; propter quod non oportet quantum est de forma arguendi quod angelus possit mouere simul omne corpore uel quodlibet corpus, dato quod sit presens cuilibet et excellat quodlibet in gradu nature sufficienter, tamen arguitur presentia eius ad quodlibet corpus ex hoc quod potest quodlibet mouere, siue simul siue successiue, ut deductum fuit. [35] Ad tertium dicendum quod non est inconueniens omnes angelos habere similem habitudinem presentie ad omnia corpora, ut sic omnia sint plena diis, sicut dixit; hoc enim nullam confusionem ponit in angelis, nec quoad naturas eorum, nec quoad situm, cum non sit presentia situalis. [36] Ad quartum dicendum quod si Deus faceret alium mundum corporeum, unum uel plures, posset dici quod quilibet angelus esset presens cuilibet | corpori cuiuslibet mundi presentia ordinis, non situs; et quod dicitur ulterius: “Si faceret infinitos mundos, numquid idem esset?”, dicendum quod secundum aliqvos Deus non posset facere infinitum in actu, quia implicat contradictionem; quod si uerum est, non est ponendum cum non solum sit impossibile quod potest poni, set incompossibile, idest contradictionem implicans, quod nullo modo potest poni, quia semper sequitur oppositum positi.

413 omnia … diis] Arist., De an., I, 5, 411a8; Procl., Elem. theol., 145 (72,18) 420 secundum … 421 contradictionem] cf. infra, I, 43, 2 (177,114-115) 423 incompossibile … 424 positi] cf. ps.-Thom., Summa tot. Log. Arist., VI, 8 (88a-b) 402 excellit] extendit O | excellat] extollit F | uirtute] ueritate Y 403 trahit equus] inu. Y | equus] om. Z | homo2] om. sed i.m. suppl. F 404 cum] tamen add. O | cum sit] et tamen est A 406 omne … uel] om. A | corpore] corpus MOYZ 407 corpus] om. M | cuilibet] corpori add. AM 408 arguitur] argumentum Z | presentia] principia Y 409 quod] corpus add. sed del. F 411 dicendum] est add. Y | quod … est] iter. sed del. Y 412 similem] similitudinem F | similem habitudinem] similitatem Y dub. Z | presentie] i.m. rescr. F 413 plena diis] om. Y | sicut] quamadmodum (sic) A sic O | dixit] lac. add. AF dicitur O 414 ponit] potest Y | in angelis] om. YZ | angelis] angelus F | quoad1] ad add. Y | situm] scitum sed corr. F 415 presentia] principia Y 417 corporeum] om. O | angelus] om. O 418 presentia] principia Y 419 dicitur ulterius] inu. A 420 non] om. sed i.m. suppl. M | posset] potest Y 421 in] om. O | implicat] implicant Z 424 positi] oppositi Y

405

410

415

420

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO II 425

430

435

440

63

[37] Ad quintum dicendum quod uerbum Damasceni intelligendum est, | non de presentia angeli ad locum absolute (sic enim simul est in celo et in terra), set de presentia eius quoad manifestationem que fit per operationem; sicut enim dictum fuit, non oportet quod angelus possit simul mouere omnia corpora quibus simul presens est, set dum mouet in uno loco, non mouet in alio et tunc dicitur esse in uno loco et non in alio, quia manifestatur sua presentia per operationem sic hic quod non ibi. [38] Ad sextum dicendum quod anima separata, quantum est de natura sua, posset dici esse nusquam; secundum tamen diuinam deputationem est alicubi, scilicet | in celo uel in inferno uel ubi a Deo deputatur iuxta merita uel demerita. Hec autem omnia dicta sint absque ulla assertione solum inquirendo et dando occasionem peritioribus ulterius inquirendi. [39] Ad primum argumentum dicendum quod angelo conuenit esse in loco ratione essentie, non quidem circumscriptiue, quia nec sic conuenit substantie materiali, ut arguebatur, nec diffinitiue ita quod essentie competat | determinatus situs et propinquitas et distantia situalis, set secundum ordinem qui dictus est conuenit etiam angelo esse in loco per operationem quoad manifestationem; et hoc modo

425 uerbum Damasceni] cf. Ioh. Dam., De fide orth., 17 (71,39-40) 428 sicut … fuit] cf. supra, I, 37, 2, n. 34 (61,400; 62,401) 441 ut arguebatur] cf. supra, I, 37, 2, n. 6 (47,69-71); n. 20 (56,266-268) 443 secundum … 444 operationem] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, ad 1 (T61vb); Super Sent. (B), I, 37, 1, ad 1 (Vb32vb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 4, resp. (396,192-193) 444 et … 454 partium] cf. God. de Font., Quodl., XIII, 4, resp. (214-215); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 37, 1, resp. et ad 3 (22va); Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, ad 2 (147aC-D); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T61rb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb32rb) 425 uerbum] uerba Y | intelligendum … 426 est] inu. A 426 de] om. A | presentia] principia Y | simul] sicut Y 427 est] esset A | presentia] principia Y | eius] om. YZ 430 loco] et add. O | esse] om. Y 431 in] om. sed s.u. suppl. O | presentia] potentia M principia Y 432 quod] om. sed s.u. suppl. Y | non] om. sed s.u. suppl. F est add. M 433 sextum] lac. add. Y 5 Z | est] om. Y 434 posset] potest FMOYZ 435 scilicet] iter. O | in2] om. Y 436 deputatur] reputatur Y | autem] om. YZ | sint] sunt FM 437 ulla] aliqua O om. YZ | assertione] set add. (s.u.)FO | solum] om. O | occasionem] accasionem M 438 inquirendi] inquirendo Y 440 essentie] sue add. A | nec] om. M 441 diffinitiue] diffinitione O 442 essentie] esse Z | essentie competat] ei sit Y | competat] 443 situalis] conueniat F conuenit Z | et1] uel Y | distantia] localis uel add. A similis YZ | etiam] et M

M150ra

O126v

F66va

64

M150rb

DVRANDI SVPER SENT. I

nichil prohibet quod quandoque sit nusquam, quamuis qvidam dicant quod angelus non potest non operari circa locum. Alioquin uniuersum non esset connexum, nisi spiritualia necterentur corporalibus, quod fit per solam operationem; operationem autem uocant non solum motionem secundum locum, set quemcumque contactum uel quamcumque applicationem uirtutis ad locum. Istud autem est friuolum, quia angelus libere operatur circa corpus et ideo potest omnino non operari, nec propter hoc uniuersum non esset | connexum, quia connexio uniuersi non requirit actualem operationem cuiuslibet partis sue, set sufficit naturalis gradus et ordo partium; et si requireretur actualis operatio, sufficeret quod infimus angelus moueret corpus et alii connecterentur cum ipso per alias operationes spirituales, ut sunt illuminationes et huiusmodi, et tunc omnes angeli preter unum nusquam essent per operationem. Quod ulterius dicunt quod illa operatio non est mouere, mirum est qualis sit, quia omnis operatio transiens in materiam exteriorem est ad formam uel ad locum; actio autem angeli circa corpus non potest esse ad formam nisi mediante motu locali; quare etc. Item qualis contactus potest esse angeli ad corpus sine motione, non uideo, nisi ymaginemur angelum corporeum, qui quasi semper teneat manum ad corpus mobile, licet non semper moueat ipsum, quod est ridiculum.

445 446 448 454

quidam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, resp. (194vbP) angelus … 450 locum] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 1, 1, resp. (195raA-B) operationem2 … 450 locum] cf. Thom., Quodl., I, 3, 1, resp. (181,32-39) et2 … 465 ridiculum] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 1, ad 2 (147bB-C)

445 prohibet] probat Y | quamuis] om. sed i.m. suppl. F 446 dicant] dicunt O | angelus] om. Y | non1] nec YZ(post corr.) 447 necterentur] semper add. A connecterentur MO 448 fit] sit Z | solam operationem] inu. O | operationem2] om. sed i.m. suppl. F quam Y quod Z | autem] om. YZ | uocant … 449 solum] non solum uocat M 450 uirtutis] om. O ueritatis Y 452 omnino] om. A | operari] circa corpus add. Y | non esset] inu. A | esset] habet esse non O non add. FMYZ sed del. F 453 connexio] connexo sed i s.u. add. F 454 sufficit] quod sit add. Y 455 sufficeret] sufficerent A 457 illuminationes] illimitationes Z | et2 … 458 operationem] om. YZ 458 unum] om. sed i.m. suppl. F | per] preter M | ulterius] om. YZ | quod] quia Y 459 illa] ista O | mirum] non curandum Y 463 ymaginemur] ymaginentur O 464 qui] enim add. sed del. F om. M quod YZ | quasi] om. YZ | teneat] tenet O | corpus] om. O 465 est] erit Y | ridiculum] ridiculos Y

445

450

455

460

465

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO III

470

65

[40] Ad secundum dicendum quod Boetivs loquitur de esse in loco circumscriptiue: sic enim est communis conceptio incorporalia non esse in loco, non autem alio modo. [41] Ad aliud quod erat in oppositum patet ex dictis responsio: angeli enim sunt ubi operantur, non solum per presentiam sue essentie, set per manifestationem sue | presentie.

Y94vb

5

10

[1] Deinde queritur utrum angelus moueatur localiter. Et uidetur quod non, quia nullum impartibile potest moueri, ut probatur VI P h i s i c o r u m ; set angelus est impartibilis; ergo non potest moueri. [2] In contrarium est quod dicit Magister in littera. [3] Responsio. Sicut alicui conuenit esse in loco, sic iudicandum est an ei competat moueri localiter; angelo autem non competit esse in loco circumscriptiue sicut corpori; et ideo non competit ei proprie motus localis, qui competit corpori, prout successiue | transfertur de loco ad locum commensurando se partibus | magnitudinis. Item nec angelo secundum se competit locus diffinitiue sic quod ei determinetur situs et eius proprietates, ut recitatiue loquar, non assertiue; et ideo 467 incorporalia … 468 loco] Boeth., Quomodo substantiae, 1 (187,24) 3 Et … 5 moueri] cf. Alb., Super Sent., I, 37, L, 22, arg. 1 (257a-b); Bonau., Super Sent., I, 37, 2, 2, sed contra 2 (660a); Thom., S.th., I, 53, 1, arg. 1; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 5, 1, arg. 3 (309a-b); Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 2, 1, arg. 3 (196rbH-196vaI); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 3, 1, arg. 1 (330b); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 37, 9, arg. 1 (446,6-7); Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 6, arg. 1 (401,2-3) 4 nullum … moueri] Arist., Phys., VI, 4, 234b10 6 In … littera] cf. Lomb., Sent., I, 37, 8 (272,23) 466 dicendum] est s.u. add. Y 468 autem] om. Y 469 in] ad A | responsio] quia add. (s.u.)FO 470 enim] om. FMOYZ | operantur] set add. Y | presentiam] pinam Y | sue … 471 essentie] inu. FMOYZ 471 essentie] se add. sed del. F 3 Et] sed set corr. M 4 nullum] uerum Z 7 conuenit] om. sed s.u. suppl. Y | iudicandum] uidendum Y 8 an] utrum YZ | competit] conuenit O 9 ideo] sic O | competit] conuenit O 10 motus localis] inu. A | competit] conuenit O 11 se partibus] iter. M | nec] om. sed s.u. suppl. Y 12 angelo] angelus Z | secundum se] om. O | competit] competat F conuenit O | locus] locari O 13 et1] uel Y | loquar] loquitur M loquamur YZ

O127r M150va Z44vb

66

A41vb

F66vb

DVRANDI SVPER SENT. I

nec sic potest ei competere motus localis. Alio tamen modo potest competere angelo esse in loco, scilicet secundum ordinem ad locum, et nec isto modo potest angelus moueri localiter, quia motus est ad non habitum secundum totum, uel saltem secundum aliquam partem; set angelus hoc modo dicitur esse in omni loco, ut prius recitatum est, et ita nullus est ab eo non habitus; ergo secundum hunc modum essendi in loco non competit angelo moueri localiter. Alio modo dicitur angelus esse in loco quoad manifestationem, quod fit per operationem angeli circa locum, et hoc modo conuenit angelo moueri dupliciter: uno modo ut motus corporis ab angelo dicatur motus angeli, quia est ab angelo, et hoc est satis improprie dictum; | alio modo sic quod successio diuersorum motuum causatorum ab angelo uocetur motus angeli, quia per talem successionem operationum angeli circa diuersa corpora et in diuersis locis | manifestatur successiue existentia angeli in diuersis locis. Et primus quidem motus est continuus; secundus autem non, set discretus, quia est successio diuersorum motuum consequenter se habentium, siue cum interpolatione temporis, siue non; neuter tamen istorum motuum est in angelo sicut in subiecto, set solum sicut in principio effectiuo per effectum manifestato. [4] Hoc supposito patent due conclusiones de motu angeli. Vna est quod motus angeli non potest esse in instanti. Quod patet sic. Motus angeli uel dicetur motus localis alicuius corporis localiter translati per

20 Alio … 29 discretus] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 4, 1, resp. (880); Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 2, resp. (149aB); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T61vb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb32vb) 14 nec] non OYZ | tamen modo] inu. A 15 et] om. YZ 16 isto] illo O | moueri] mouere YZ | ad] post corr. Y ex a s.u. corr. Z 17 secundum1] modum uel saltem totum add. sed del. F | saltem] post partem O | aliquam] aliquem F 18 omni loco] inu. A | ut] sicut A 19 ita] ideo FMYZ ergo O 20 in loco] om. F | competit] competat F conuenit O | moueri] mouere MYZ 21 operationem] comparationem O 22 conuenit] competit Y 23 quia] qui AMZ | est] om. sed s.u. suppl. F 24 improprie] proprie YZ | modo] dicitur angelus esse in loco add. Y | sic] om. Y 25 diuersorum] om. FMOYZ | causatorum] creatorum YZ 27 angeli] om. sed i.m. suppl. F 28 locis] om. M | quidem] om. Y | est continuus] inu. Y | autem … 29 non] om. Y 30 interpolatione] interpollutione (sic) FM sed corr. M interpollatione AYZ interpellatione O | neuter … 31 tamen] om. sed i.m. suppl. F 31 motuum] motiuum FM 32 effectiuo] effectiue M | manifestato] manifesto O 33 est] scilicet add. A 34 in] om. Y 35 localis] localiter YZ | localiter] om. YZ

15

20

25

30

35

DISTINCTIO XXXVII QVESTIO III

40

45

50

67

angelum uel successio duorum motuum; set constat quod neutrum | horum potest esse in instanti; ergo etc. [5] Secunda conclusio est quod motus angeli de loco ad locum potest esse pertranseundo medium uel non pertranseundo; si enim motus angeli dicatur successiua translatio corporis de loco ad locum, sic necesse est quod pertranseatur medium quod est inter terminum a quo et terminum ad quem, cum hoc sit de ratione essentiali motus continui. Si uero motus angeli uocetur successio diuersorum motuum causatorum ab angelo, sic angelus potest transire medium, si uult, uel non pertransire; tribus enim corporibus existentibus contactis A et B et C, angelus, si uult, potest primo mouere A, deinde B et tertio C, | et tunc non transit de A in C nisi per B medium; potest etiam, si uult, mouere primo A, deinde C, non moto B, et tunc non transit medium. [6] Ad argumentum dicendum quod solum probat quod motus non competit angelo ut subiecto, quod concessum est, set attribuitur ei ut principio effectiuo per effectum manifestato. | Secundum hoc etiam exponenda sunt dicta Magistri in littera.

38 motus … 45 pertransire] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 37, princ. 2, 2, resp. (197rbF); Heru. Nat., Super Sent., I, 35, 1, 3, resp. (149bB-C); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 37, 1, resp. (T61vb); Super Sent. (B), I, 37, 1, resp. (Vb32vb); Thom., S.th., I, 53, 2, resp.; etiam ap. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 37, 3, 2, resp. (332a) 38 motus … 48 medium] cf. Thom., Super Sent., I, 37, 4, 2, arg. 1 (882) 39 si … 42 quem] cf. Alex. Hal., S.th., II, n. 181, arg. 1 (235a); Bonau., Super Sent., I, 37, 2, 2, arg. 2 (659a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 37, 5, 2, arg. 2 (310b); etiam ap. Ioh. Paris., Super Sent., I, 37, 7, resp. (405,36-38) 43 Si … 45 pertransire] ap. Bonau., Super Sent., I, 37, 2, 2, resp. (660b) 36 angelum] angel (sic) et lac. add. O | uel] autem Y | duorum motuum] inu. Y 37 horum] istorum YZ 38 loco] ad add. sed del. F 39 medium … pertranseundo2] om. (hom.) YZ | uel … pertranseundo2] om. A | pertranseundo2] medium add. O 41 sic] sicut A | necesse] necessarie M | medium] ex modum corr. F | a … 42 quo] om. M 42 quem] quod sed s.u. corr. M | de] om. sed s.u. suppl. Y 43 diuersorum] duorum YZ 44 causatorum] creatorum AY | medium] om. O | uel] et MY | uel … 45 non] tamen Z 45 pertransire] transire A | enim] om. Y | et] om. A 46 et1] om. A | si uult] post potest A | potest primo] inu. Y | mouere] ponere Y | et2] om. YZ 47 tunc] ea add. sed del. A tum Y | B medium] medium uniuersaliter Y inu. OZ | potest] ppt sed corr. O | potest … 48 primo] primo potest mouere Y 48 transit] transis M 50 competit] competat YZ | ei] om. Y 51 manifestato] manifesto FYZ | etiam] om. Y 52 exponenda] exposita Y | sunt dicta] inu. Y

M150vb

Y95ra

O127v



Om112r

M151ra

[1] Nunc ad propositum reuertentes. Circa distinctionem istam primo queritur utrum scientia Dei sit causa rerum. Et uidetur quod non, quia omnis causa habet aliquem actum per quem potest producere effectum si sit | perfecta causa, uel cooperatur ad productionem effectus si sit imperfecta; set scientia Dei nullum actum habet quo possit producere uel cooperari ad productionem rerum; ergo etc. Maior patet. Set minor probatur, quia actus scientie non est nisi scire; set scire diuinum principalius se extendit ad ea que non sunt factibilia, scilicet ad essentiam diuinam et ad ea que sunt in essentia diuina, quam ad creaturas; ergo scire non est | actus operans nec cooperans ad productionem rerum scitarum. [2] In contrarium est quod dicit Avgvstinvs XV De Trinitate quod uniuersas creaturas corporales et spirituales, non quia sunt, ideo nouit eas Deus, set ideo sunt, quia nouit. [3] Responsio. Scientiam Dei esse causam rerum nemo ambigit qui ponit Deum esse causam rerum, cum scientia Dei sit essentialiter ipse 4 Nunc … reuertentes] Lomb., Sent., I, 38, 1, n. 1 (275,10-11) 16 uniuersas … 17 nouit2] Aug., De Trin., XV, 13, 22 (495,27-29); ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 182, arg. 2 (268a); Bonau., Super Sent., I, 38, 1, 1, arg. 1 (669a); Thom., S.th., I, 14, 8, sed contra; De uerit., 2, 14, sed contra 1 (91,46-50); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 38, 1, 1, arg. 1 (316a); Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 1, 1, resp. (201vbQ); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 2, arg. 1 (337a); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, sed contra (22vb) 18 Scientiam … 25 alterius] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb) 4 reuertentes] etc. add. AOm | Circa … istam] 38 dist. Circa quam FMYZ | istam] 38 A | primo] om. Om 5 Dei] diuina YZ 6 producere] suum add. A 8 set] si add. Om 9 possit] posset Om | ergo] quare Om 10 Set] om. M | nisi] om. sed s.u. suppl. M 11 diuinum] Dei et nulli add. sed exp. et s.u. non corr. M | sunt] om. FM sed i.m. suppl. F 12 ad1] s.u. ab corr. M | diuina] om. Y 13 ad1] om. sed s.u. suppl. Y | creaturas] creturas (sic) F | actus] actio F | nec cooperans] om. Y 15 XV] 12 Om | Trinitate] creatura sed i.m. corr. M 16 uniuersas] ex uniuersis exp. et s.u. corr. A | creaturas] creturas (sic) F 17 eas] ea Om | sunt] sint Z 18 Scientiam] scientia Z | esse] est sed corr. Y | nemo … 19 rerum] om. (hom.) YZ 19 ponit] ponat A

5

10

15

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO I 20

25

30

35

40

69

Deus; set hoc non intendit querere questio, set intendit querere quod, cum in omni causa sit dare rationem secundum quam causat, sicut ignis secundum quod est calidus calefacit, sic licet in Deo omnia essentialia sint unum secundum rem, differunt tamen secundum rationem; propter quod aliquid attribuitur Deo ratione unius quod non attribuitur ei ratione alterius; dicimus enim quod Deus intelligit intellectu et uult uoluntate, | non autem intelligit uoluntate nec uult intellectu, quamuis intellectus et uoluntas sint unum secundum rem in Deo; et ideo querit hoc questio utrum scientia Dei sit ei ratio causandi res scitas. [4] Et dicendum quod scientia Dei est causa creaturarum per modum dirigentis, uoluntas autem est causa per modum inclinantis et mouentis, neutra autem est immediata causa, potentia uero est causa rerum sicut exequens et immediate mouens. Hec autem patent primo propriis rationibus, deinde quadam ratione communi. [5] Prima conclusio sic patet. Omnis habitus uel | cognitio que habet rationem artis respectu aliquorum habet rationem dirigentis respectu factionis eorum (hoc patet ex ratione artis que ponitur VI Ethicor um, quod ars est recta ratio factibilium); set scientia Dei habet rationem artis respectu creaturarum cum sint a Deo factibiles; propter quod dicitur Sap. 7: Omnium est artifex etc.; ergo scientia Dei habet | rationem cause dirigentis respectu creationis rerum, nisi quod notandum est quod aliter dirigit in factione rerum scientia et

29 scientia … 32 mouens] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 2, resp. (337b) 30 uoluntas … inclinantis] cf. Thom., S.th., I, 14, 8, resp. 37 ars … factibilium] Auct. Ar., 12, 111 (240,56); cf. Arist., Eth. Nic., VI, 4, 1140a20-21 39 Omnium … artifex] Sap., 7,21 20 Deus] nullus dubitat add. YZ | quod] om. F 21 causa] creatura Z 22 licet] post Deo Om 23 tamen] tum M 24 ei] om. M | ei ratione] om. Y 25 alterius] alteri Y | intelligit] intendit Y | uult] ult (sic) M | uult uoluntate] inu. A 26 autem] non add. Y | intelligit] intendit Y 27 sint] sunt Om | ideo] sicut add. sed del. F 28 hoc] hec M | ei] om. F | causandi] creandi FOmYZ 29 Et … 30 dirigentis] om. sed i.m. suppl. Z | dicendum] sciendum Om | per] secundum Om 31 immediata] in mediata Y 32 exequens et] post immediate Om | patent] patet Y 33 propriis rationibus] inu. Om | quadam] om. Om | ratione] ex ratio s.u. corr. F 34 sic patet] om. A 35 aliquorum] aliquarum Z | rationem2] Dei add. sed exp. M 36 eorum] illorum Om | artis] om. sed i.m. suppl. F | ponitur] ex add. A 37 quod] quia Z | recta] om. sed s.u. suppl. Z 38 creaturarum] creatarum Om 39 artifex] artifice Y | etc] om. Y 40 creatio41 est] om. OmY | scientia] nis] ex actionis corr. M | nisi … 41 quod1] set Om Dei add. Om

Om112v

F67ra

M151rb

70

Om113r

Y95rb

Z45ra

Om113v

DVRANDI SVPER SENT. I

aliter ydea. Ydea enim dirigit solum per modum exemplaris, quod ut sic nichil est ipsius agentis, set solum obiectiue se habet ad ipsum, scientia uero uel ars dirigit ut habitus quo habetur uera et certa cognitio de exemplari et exemplato | et est aliquid ipsius operantis et se habet ad ipsum subiectiue secundum nostrum modum intelligendi. [6] Secunda conclusio sic patet. Omne agens libere mouet ad agendum per id quod est in eo summe libertatis; | set Deus agit res liberrime et non ex aliqua necessitate; ergo ad earum productionem mouet uoluntas, que est summe libertatis. [7] Tertia conclusio patet, scilicet quod nec scientia nec uoluntas sint immediata causa rerum, quia si scientia et uoluntas essent immediata causa rerum, scire et uelle essent immediate actiones productiue earum; set istud est falsum, ergo et illud. Consequentia patet, quia propria actio proxime cause est immediate productiua effectus, sicut calefacere | est actio qua immediate producitur calor in alio; scire autem et uelle sunt proprie actiones scientie et uoluntatis; quare etc. Falsitas consequentis patet tripliciter. Primo, quia, ut dicitur IX Metaphisice, per actus qui manent in agente et sunt perfectio agentis nichil extra constituitur; set intelligere et uelle sunt huiusmodi; quare etc. Secundo, quia posito actu quo res immediate producitur necesse est effectum poni, nisi forte actus sit successiuus, quia tunc non ponitur nisi in fine motus. Nec in hoc est differentia inter agens naturale | et agens a proposito. Licet enim agens a proposito possit agere et non agere, et in hoc differat ab agente ex necessitate nature, 47 Omne … 50 libertatis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 38, 1, 1, ad 6 (900) 58 Primo … 60 constituitur] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb) 59 per … 61 etc] cf. Arist., Metaph., IX, 8, 1050a23-b2; etiam ap. Thom., S.th., I-II, 3, 2, ad 3 42 Ydea] om. sed i.m. suppl. FZ | enim] non add. Om | dirigit solum] inu. Om | solum] om. Y | quod] quia Om 43 sic] sit M 45 et1] de add. Y | exemplato] extraneo M 47 libere mouet] inu. Om 48 id] illud AYZ | est] post eo Y 49 earum productionem] inu. Om | mouet] manet F om. sed s.u. suppl. Y 51 patet] sic add. OmYZ | scilicet] om. Om 52 sint] sit Om | essent] esset F | immediata2] om. YZ 53 immediate actiones] inu. A 54 istud] illud Om 55 cause] causas Om | est] om. sed i.m. suppl. F | effectus] om. Om 57 et1] om. sed s.u. suppl. Z 58 dicitur] in add. Om 59 per] quod sed s.u. corr. M | et sunt] inu. Om 60 nichil] aliud add. Y | huiusmodi] huius A om. sed i.m. suppl. Y 61 quare] ergo A 62 est] om. sed s.u. suppl. F | effectum] actum YZ | actus] om. 65 differat] YZ 64 Licet … proposito2] om. (hom.) Om | possit] posset Om differt Om

45

50

55

60

65

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO I

70

75

80

85

90

71

tamen supposito quod agat, | non est in potestate eius quod sequatur effectus uel non sequatur, immo necessario sequitur. Vnde sicut posita illuminatione necesse est poni lumen, sic posita edificatione necesse est poni domum, saltem in termino; et si edificatio esset subito sicut illuminatio, statim posita edificatione poneretur domus; igitur cum intelligere et uelle in Deo non sint actus successiui, si Deus per intelligere et uelle produceret res immediate, necessario res fuissent ab eterno producte, cum illi actus conueniant Deo ab eterno. | [8] Et si diceretur quod dato quod res immediate producantur per actum qui est uelle, tamen non oportet quod statim sint cum ipso uelle, set solum pro tempore quo sunt uolite esse, non ualet, quia istud potest dici si ponatur quod res non producantur immediate per actum uolendi, set per alium actum qui subsit uoluntati ut sit cum uoluerit, et per consequens terminus productus per ipsum; set ponendo quod res immediate producantur per uelle, impossibile est ponere hunc actum quin ponatur res producta per ipsum; quare etc. | Posset etiam adduci ad idem tertia ratio talis. Actus quo immediate Deus producit creaturas conuenit Deo ex tempore, quia non est producere sine produci; produci autem conuenit creature ex tempore; ergo et producere conuenit Deo ex tempore; set scire et uelle non conueniunt Deo ex tempore, set ab eterno; quare etc. [9] Quarta conclusio patet sic conuertendo rationem | prius factam: illud cuius actus transit in alterum potest esse immediata ratio producendi alterum; set inter illa de quibus nunc agitur et que concurrunt ad productionem creature, que sunt scientia et uoluntas et potentia, sola

66 est] om. sed s.u. suppl. Y 67 sequitur] unde sequitur add. sed del. F | Vnde] ibi Om 68 necesse2] necessario Y 69 est] om. sed i.m. suppl. F | domum] ex donum s.u. corr. F | sicut] et add. Om 70 statim] om. Om | edificatione] necesse est posita edificatione add. Om | igitur] ergo Om 71 sint] sunt Om 72 ab … 73 eterno1] post producte Om 74 producantur] productantur Y 75 non] om. sed s.u. suppl. A | statim] om. Om 76 solum] tantum YZ | istud] illud Om 77 producantur] producuntur F | actum … 78 per] om. (hom.) Y 78 alium] om. sed i.m. suppl. Y | subsit] subsint Om 79 ponendo] res add. M posito Om 80 est] om. Om 81 per] persona Z 82 adduci] post idem A | tertia] om. YZ | ratio talis] inu. YZ | talis] est add. sed del. F | immediate … 83 Deus] inu. AOm 83 quia … 85 tempore] om. (hom.) A 84 creature] ex creaturis Om 85 set] om. Om 87 patet sic] om. sed i.m. suppl. F | factam] sic add. Om om. Y 88 esse] etiam sed s.u. corr. M | immediata] causa et add. A 89 nunc] non sed s.u. corr. M | agitur] arguitur F | et] om. Om 90 productionem] perfectionem YZ sed in perditionem corr. Y | sola … 91 potentia] om. (hom.) Y

M151va

A42ra

Om114r

F67rb

72 M151vb

Y95va Om114v

DVRANDI SVPER SENT. I

potentia est illud cuius actus transit in alterum; ergo etc. | Minor patet per diffinitionem potentie actiue quam ponit Philosophvs V Metaphisice, quod potentia actiua est principium transmutandi alterum secundum quod alterum; sicut enim hec diffinitio est propria potentie actiue create, que supponit subiectum quod transmutat, sic ratio potentie actiue increate, que nichil supponit, est ratio producendi alterum secundum quod alterum. Hoc autem patet unica ratione, que talis est: quem ordinem realem habent inter se et respectu actionis scientia, uoluntas et potentia in illis in quibus differunt realiter, talem ordinem rationis habent inter se et | respectu actionis in Deo, in quo solum differunt | secundum rationem; set in nobis, in quibus tria predicta differunt realiter, est talis ordo realis eorum respectu actionis quod scientia est solum dirigens respectu actionis, uoluntas uero inclinat ad agendum; set neutrum horum elicit actionem immediate per quam res producitur, set hoc tantum facit potentia motiua et executiua; ergo similis ordo secundum rationem est inter ista tria, ut sunt in Deo, scilicet quod scientia est dirigens, uoluntas uero inclinans et neutrum horum est immediata ratio producendi, set solum potentia exequens. [10] Ad argumentum dicendum quod eo modo quo aliquid est causa habet actum quo operatur uel cooperatur ad producendum

91 illud … 94 alterum] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb) 93 principium … 94 alterum] cf. Arist., Metaph., V, 12, 1020a5-6 103 uoluntas … 104 agendum] cf. Thom., S.th., I, 14, 8, resp. 107 scientia … 109 exequens] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, resp. (22vb) 91 illud] id Om | actus] magis post corr. add. Y | Minor] maior Y | patet] minor patet add. Y 92 V] secundo Om 93 quod] quia Y | actiua] om. Y 94 secundum … alterum] om. (hom.) YZ | sicut] sic Om | enim] om. Y | propria] proprii M quod add. Z 95 actiue] om. YZ | quod] om. Z | quod transmutat] transmutationis Y 96 est] quod sit add. F | ratio] om. sed i.m. suppl. et ergo add. sed del. F 97 alterum2] est add. A | autem] et A totum add. (s.u.)F Om 98 talis est] inu. Y | realem] om. Om | et] om. M 99 scientia] sicut A et add. FMOmYZ | in2] om. YZ sed suppl. Ya.m. | talem] ex tale corr. Y a.m. 100 habent] nobis in quibus tria predicta add. sed del. F | inter … 101 solum] om. sed i.m. suppl. F 101 set] om. sed s.u. suppl. Y | tria … 102 predicta] inu. AOm 102 predicta] fuerunt add. sed del. F 103 quod] quia Om 104 horum] harum et actionum add. Om | elicit … immediate] immediate dicit actionem A | actionem] om. Om 105 res producitur] inu. FMYZ | set] ad add. Om si Y | facit] quod add. Om 106 executiua] et add. Om | ista] illa YZ 107 scientia] Dei add. YZ 108 est … solum] om. Om 110 eo] eodem Om | modo] iter. M om. sed i.m. suppl. Y | quo] post causa A 111 quo] et Y | producendum … 112 effectum] productionem effectus Om

95

100

105

110

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

115

120

73

effectum; scientia autem non est causa alicuius immediata, set remota et solum per modum dirigentis; et ideo actus eius, qui est scire, non operatur nec cooperatur immediate ad productionem alicuius rei, set solum mediate et directiue; nec tamen oportet quod respectu omnium scitorum sit directiuum practice (hoc est ad operandum), set eorum solum que subsunt uoluntati inclinanti et potentie exequenti. Hec enim tria concurrunt ad productionem cuiuslibet rei ab agente per intellectum | et libere; essentia autem diuina et illa que sunt in ipsa non subsunt potentie diuine | ut sint uel non sint, set solum creature; ideo etc.

5

[1] Secundo queritur utrum Deus sciat enuntiabilia. Et uidetur quod non, quia intellectus componendo et diuidendo format enuntiationem; set Deus non intelligit componendo aut diuidendo; ergo non intelligit enuntiabilia. [2] Item illa sola cognitio est attribuenda Deo in qua non est possibilis error; nunc autem circa cognitionem simplicem quidditatum

112 scientia … 117 exequenti] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 1, ad 1 (23ra); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 2, ad 2 (337b) 3 Secundo … 5 enuntiabilia] Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, 2, arg. 1 (203raB) 7 Item … 10 attribuenda] cf. Thom., Super Sent., I, 38, 1, 3, arg. 2 (902); Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, 2, arg. 2 (203raB-C); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 38, 1, 3, arg. 2 (317b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 4, arg. 2 (338b) 7 non … 8 quidditatum] cf. Arist., De an., III, 6, 430a26-28 112 alicuius immediata] inu. Om 113 eius] om. Om 115 respectu] nichil Y 116 sit] scit Om | practice] quod add. YZ 117 que] qui Om | subsunt] subsistunt Y | uoluntati] et add. Y | potentie] et add. Om 118 tria] secunda Om | cuiuslibet] cuilibet F 119 autem] om. sed s.u. suppl. Y | ipsa] prima (pa) sed corr. Y 120 non1] in Z 3 Et] om. FMYZ 4 set] om. A | Deus] autem add. A 5 intelligit1] intendit Y | componendo] intelligit compositionem dicendo (coni. partim ill.) Om | aut] et Om | intelligit2] intendit Y | enuntiabilia] quare etc. add. Om 7 attribuenda] attributa Y 8 error] set circa cognitionem compositam contingit error add. A | nunc] non A hunc sed in habere i.m. corr. M | circa] om. FM sed i.m. suppl. F | circa … simplicem] post solum Om | cognitionem] om. A | quidditatum] om. Om

M152ra Om115r

74

Om115v

F67va M152rb

DVRANDI SVPER SENT. I

solum non est error, ut patet ex III De anima; ergo sola cognitio simplicium quidditatum est Deo attribuenda. [3] In contrarium est quod dicit Ps.: Dominus scit cogitationes hominum quoniam uane sunt; set in cogitationibus hominum continentur multe enuntiationes et multi etiam sillogismi; ergo Deus omnia talia nouit. [4] Responsio. Dicenda sunt tria: primum est quod Deus habet cognitionem enuntiabilium; secundum est quod non habet eam componendo et diuidendo, sicut nos; et ex hoc tertio ostendetur quod scientia Dei non est discursiua. Primum patet dupliciter. Primo sic: Deus perfectissime nouit omnes res et omnium rerum habitudines; set in habitudinibus rerum consistit ratio enuntiabilium; ex hoc enim quod res est eadem rei per se uel per accidens, consistit ratio | enuntiabilis secundum affirmationem, et ex eo quod res est diuersa a re, et nullo modo eadem consistit ratio enuntiabilis secundum negationem; ergo Deus nouit omnia enuntiabilia, tam affirmatiua quam negatiua. Secundo sic: Deus scit quidquid est in potestate | intellectus nostri; set formare enuntiationem de enuntiabilibus est in potestate intellectus nostri; ergo Deus | scit utrumque, scilicet enuntiationes et enuntiabilia. [5] Quantum ad secundum considerandum est quid est intelligere componendo et diuidendo, et que est causa sic intelligendi; intelligere componendo et diuidendo non est solum intelligere composita aut diuisa, quia hec Deus intelligit, qui tamen non intelligit per compositionem aut diuisionem; oportet ergo hanc compositionem aut diuisio-

11 In … 14 nouit] cf. Thom., S.th., I, 14, 14, sed contra 11 Dominus … 12 sunt] Ps., 93,11; ap. Thom., S.c.g., I, 58, 493 (70a) 9 solum] om. YZ | solum … error] om. A | est] om. sed s.u. suppl. Y | cognitio] om. sed s.u. suppl. Y 11 est] iter. Y 12 quoniam … sunt] om. Om | sunt] etc. add. A 13 sillogismi] simili YZ sed corr. Y 16 cognitionem] omnium add. YZ | est] om. M 17 componendo] exponendo Y | et1] uel Om | et diuidendo] om. YZ | nos] om. sed s.u. suppl. F | et2] om. YZ 18 sic] lac. add. Y 19 omnes res] inu. sed corr. M 21 eadem rei] inu. Om | rei] om. YZ 23 nullo] uno Y 24 omnia] om. Om | tam] tamen sed corr. F 25 set … 27 nostri] om. (hom.) Om 26 enuntiationem de] om. sed i.m. suppl. F | intellectus … 27 nostri] eius A 27 Deus] om. OmY | utrumque] utrum M 29 Quantum] autem add. Y 31 est] om. sed s.u. suppl. Y | aut] et FMOmYZ | aut … 32 diuisa] om. sed et diuisa i.m. suppl. F 32 quia] et A | Deus intelligit] inu. Om | non] om. F 33 aut1] autem sed corr. M et Y | oportet ergo] inu. Om | aut2] et FMOmYZ

10

15

20

25

30

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

35

40

45

50

55

75

nem accipere ex parte intellectus, ex quo non accipitur ex parte rei intellecte. Ex parte autem intellectus possumus hanc compositionem dupliciter intelligere: | uno modo ut intellectus componens aliqua duo, ut animal cum asino uel diuidens asinum ab homine, hoc faciat | duabus intellectionibus realiter a se differentibus, que per sui aggregationem constituant tertiam, sicut dicimus quod totum scutum habens uarios colores in suis partibus simul per unam speciem aggregatam ex multis uidetur, et hunc modum non credo esse uerum, quia plures uisiones non possunt simul esse in oculo nec plures intellectiones simul in intellectu nostro naturaliter, et si essent, non sufficerent ad componendum uel diuidendum inter aliqua, quia ut apparet ex | II De anima capitulo de sensu communi, oportet quod compositio quorumcumque secundum conuenientiam aut differentiam fiat per indiuisibile anime et indiuisibili operatione et in indiuisibili tempore. Alio modo et probabilius potest intelligi compositio et diuisio ex parte intellectus ut non ponamus plures actus simul in intellectu facientes unum per aggregationem, set dicemus quod intellectus intelligens componendo et diuidendo intelligit ea que componit et diuidit uno actu simplici per essentiam, qui tamen uirtute continet duos actus precedentes, quibus seorsum intelligebamus | hominem et seorsum animal uel asinum; propter quod talis actus dicitur compositus aut diuisus. Et ponitur simile: nos enim dicimus humidum et siccum esse qualitates simplices, molle autem qualitatem compositam, que tamen in essentia sua est eque simplex ut sunt alie, set pro tanto 45 oportet … 47 tempore] cf. Arist., De an., III, 2, 426b18-427a12 34 ex quo] et Y 35 possumus] possimus Om | hanc] om. YZ 36 dupliciter intelligere] inu. A | aliqua] alia Om 37 asino] ex assino corr. F | faciat] facit Om 38 sui] om. YZ | aggregationem … 39 habens] om. sed i.m. suppl. (partim ill.) Z 39 constituant] constituunt Om | tertiam] tertium Y 40 colores] om. M | suis] diuersis YZ sed ex suis i.m. corr. Z | aggregatam] aggregatis Z 41 et] per Y | modum] dum add. F 42 simul esse] inu. Y 43 simul] om. A | essent] esset Y 44 uel] et A 45 communi] i.m. rescr. M | oportet] om. Om | compositio] comparatio Om 46 conuenientiam … differentiam] differentiam … conuenientiam FMOmYZ | aut] fiat add. sed exp. Z | fiat] fit Om 47 anime] ill. Om | anime … indiuisibili1] om. sed i.m. suppl. Z | in] om. FMYZ sed s.u. suppl. F 48 intelligi] om. A 49 intellectus] accipi add. A | in] om. OmZ sed s.u. suppl. Z 50 unum] om. Y 51 intelligens] om. Y | intelligit] in add. Z 52 uno] una M | qui] que Om | tamen] om. A in add. Om 54 seorsum … uel] om. A 55 simile] om. Y | et … 56 siccum] om. A 56 qualitates simplices] qualitatem simplicem Y | qualitatem] om. sed i.m. suppl. Z 57 est] iter. A | simplex] simpliciter YZ | ut] sicut FMOmYZ | sunt alie] inu. YZ

Z45rb Y95vb

Om116r

M152va

76

A42rb Om116v

F67vb M152vb

DVRANDI SVPER SENT. I

dicitur composita, quia aliquo modo continet uirtualiter humidum et siccum; inquantum enim molle facile cedit, retinet naturam humidi, inquantum autem terminatur termino proprio, retinet naturam sicci. Et similiter in proposito, quia tertius actus continet uirtualiter duos precedentes, | ideo dicitur compositus, quamuis sit simplex in essentia sua. Quocumque autem modorum istorum dicatur intellectus intelligere | componendo et diuidendo, constat quod causa sic intelligendi est debilitas et imperfectio uirtutis intellectualis, ex qua prouenit quod intellectus non intelligit uno actu et simul quecumque rei conueniunt aut disconueniunt, set intelligit diuersa intelligibilia diuersis actibus qui aggregantur ad constitutionem tertii, si ponatur primus modus intelligendi per compositionem et diuisionem, uel ex necessitate supponuntur tertio actui, qui eos uirtualiter continet, et nisi illi precessissent, iste tertius non esset. Ex hoc sic arguitur: intellectus qui uno actu et simul omnia intelligit impossibile est quod intelligat componendo et diuidendo; set talis est intellectus diuinus; ergo etc. Et sic patet secundum. [6] Ex eodem apparet tertium, scilicet quod Deus non intelligit discurrendo, quia | intellectus discurrens non simul omnia intelligit, set ex noto uenit in cognitionem ignoti: omnis enim discursus est propter non habitum; set intellectus | diuinus simul omnia intelligit; ergo non discurrit. Item actus intelligendi discursiuus supponit actum intelligendi componentem et diuidentem, sicut compositio et diuisio

71 intellectus … 73 diuinus] cf. Thom., S.c.g., I, 58, 487 (69b); Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, 2, resp. (203rbE); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 4, resp. (339a) 77 ex … ignoti] cf. ps.-Thom., Summa tot. Log. Arist., VII, 4 (96b) 59 molle] ex mille s.u. corr. F 60 autem] uero FMYZ om. Om | terminatur] est terminatum A | naturam] propriam add. A 61 Et … proposito] post intelligere Om | continet] retinet Om 63 autem] alio Z | modorum istorum] inu. MOm | istorum] illorum Z | dicatur intellectus] inu. FMOmYZ 64 sic] om. A 67 aut disconueniunt] om. Om 69 diuisionem] si secundus duo actus add. Y | uel] om. Y de add. sed exp. Z 70 tertio] secundo Y | actui] om. F | illi] ille A 71 precessissent] precessisset A | iste] ille Om | tertius] modus add. Om terminus Z | esset] et add. Om | arguitur] illi add. Om 72 actu] intellectu M 73 Et … 74 sic] om. M 75 apparet] patet A | tertium] om. YZ | non] om. sed s.u. suppl. FM | non intelligit] inu. A | intelligit] om. Om 77 discursus] discurrus (sic) F 78 set … diuinus] iter. sed del. Y 79 discursiuus … 80 intelligendi] om. (hom.) sed i.m. (partim ill.) suppl. Y 80 diuidentem] quia add. AFMYZ sed del. F

60

65

70

75

80

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO II

85

90

95

77

supponunt indiuisibilium intelligentiam; cui ergo non conuenit intelligere componendo et diuidendo, ei non conuenit intelligere discurrendo; set Deo non conuenit intelligere | componendo et diuidendo, ut probatum est; ergo etc. [7] Ad primum argumentum patet solutio: solum enim probat quod Deus non intelligit enuntiabilia componendo et diuidendo, sicut | intellectus noster, quod conuenit ei propter suam imperfectionem, que a Deo longe relegata est. [8] Ad secundum dicendum quod omnis cognitio tam simplicium quam enuntiabilium est Deo attribuenda cum hoc sit perfectionis, set modi includentes imperfectionem sunt ab eo relegandi; et ille circa enuntiabilia est intelligere componendo et diuidendo, ex quo prouenit error, cum hoc sit ex imperfectione uirtutis intellectualis que non statim perfecte attingit ad omnia que possunt conuenire rei uel disconuenire; propter quod hic modus Deo non conuenit.

84 ut … est] cf. supra, I, 38, 2, n. 5 (74,32-33; 76,64-66,71-73) 86 Deus … 87 noster] cf. Thom., Super Sent., I, 38, 1, 3, ad 2 (904) 89 Ad … 93 intellectualis] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, 2, ad 2 (203rbH-203vaI) 81 supponunt] supponit Om | indiuisibilium] simplicium A | intelligentiam] intelligibilia Om om. sed s.u. suppl. Z ita discursus supponit compositionem et diuisionem add. A sic discursiuus intellectum componentem et diuidentem add. YZ | cui] cum Om 82 ei … 84 diuidendo] om. (hom.) M | intelligere2 … 83 discurrendo] inu. A 83 discurrendo] differendo Om | Deo] intellectui diuino FM | intelligere] om. sed i.m. suppl. F 84 est] om. Om 85 primum argumentum] inu. Y 86 Deus] intellectus diuinus Om | intelligit] intendit Y | enuntiabilia] post diuidendo OmYZ 88 longe] lac. Y 89 omnis] omnium AM 90 est] post attribuenda Om | attribuenda] attributa Y 91 sunt] longe add. Om | relegandi] religandi F | ille] ideo YZ | circa] om. Y 92 est] om. Y | componendo] composito Y | 93 ex] om. sed s.u. suppl. F 95 quod hic] inu. sed corr. M | diuidendo] d’ito Y Deo non] inu. Y | non] om. sed i.m. suppl. F

Om117r

Y96ra

78

DVRANDI SVPER SENT. I

Om117v

M153ra

[1] Tertio queritur utrum Deus sciat futura contingentia. Et uidetur quod non, quia omne scitum a Deo de necessitate eueniet; set nullum futurum contingens de necessitate eueniet; ergo nullum futurum contingens est a Deo scitum. Minor patet ex propriis rationibus terminorum. Probatio maioris: accipiamus aliquod futurum scitum a Deo, puta quod Sortes curret | cras; aut igitur necessario curret aut possibile erit non currere; si necessario curret, habetur propositum; si non necessario, set possibile est eum non currere, ponatur in esse, quia secundum regulam Aristotelis possibili posito | in esse, quod sequitur non est impossibile; ponatur ergo in esse quod Sortes non curret, set Deus scit quod curret; ergo scientia Dei fallitur, quod est impossibile. [2] Item omnis condicionalis cuius antecedens est necessarium et consequentia necessaria, et ipsum consequens est necessarium; set hec est quedam condicionalis: “si Deus presciuit A fore, A erit”, cuius antecedens est necessarium, tum quia eternum, tum quia preteritum, et consequentia necessaria, quia oppositum consequentis non stat cum antecedente;

3 Tertio … 13 impossibile] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, arg. 1 (23ra); cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 6, arg. 1 (340b); Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, arg. 3 (907); De uerit., 2, 12, arg. 2 (81,14-24) 3 utrum … contingentia] cf. C.D. Schabel, R. Friedman, I. Balcoyiannopoulou, Peter of Palude, 274-276; cf. etiam M.T. Fumagalli, Durando di S. Porziano, 126-32; G. Leff, Bradwardine and the Pelagians, 163-4, 179-87. 11 possibili … impossibile] Auct. Ar., 2, 213 (157,45); 33, 24 (308,1); 34, 12 (309,31) 14 Item … 20 contingente] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, arg. 2 (23ra); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, arg. 4 (907-908); S.th., I, 14, 13, arg. 2; De uerit., 2, 12, arg. 7 (81,58-64; 82,65-74); Duns Scot., Lect., I, 39, 5, arg. 1 (484,10-12); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 6, arg. 7 (340b) 3 futura contingentia] inu. MOm | Et] om. FMYZ 4 a] de M | eueniet] euenit FMOm | set … 5 eueniet] om. M 6 a] om. sed post contingens s.u. suppl. F | a Deo] post scitum M 7 aliquod] aliud M om. YZ 8 curret1] om. sed i.m. suppl. F | igitur] ergo Om | curret2] currit M cras add. Om | erit] est OmYZ eum add. YZ 9 curret] currit Om 10 eum] om. FOm 11 possibili posito] inu. M | quod] nullum Y | non est] om. Y 12 ponatur] iter. M | curret1] currat M | Deus] om. sed s.u. suppl. Y 14 et … 15 necessaria] post necessarium² Om 15 consequentia] contra Y | et] om. Om 16 condicionalis] set hec est condicionalis add. Om | erit] esset Om om. sed s.u. suppl. Z | cuius] eius FZ om. M | antecedens] consequens F accidens Om 17 eternum] non add. sed del. F | consequentia] omnia Om 18 non] om. Om

5

10

15

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

20

25

30

79

ergo consequens est necessarium; eodem modo est arguendum de quolibet futuro contingente. [3] Item ex maiore de necessario et minore de inesse sequitur conclusio de necessario, ut dicitur I Priorum. Inde sic: omne scitum a Deo necessario est uerum; set A fore est scitum a Deo; ergo necessario est uerum quod A erit, et sic idem quod prius. Si dicatur quod hec est duplex “scitum a Deo necessario est uerum”, quia potest esse de dicto, et sic est uera et composita sub hoc sensu “scitum a Deo inquantum scitum | necesse est esse uerum”, uel potest esse de re, et sic est diuisa et falsa sub hoc sensu “id quod est scitum a Deo necesse est uerum”. Set contra hoc arguitur sic: ista distinctio solum habet locum in formis separabilibus, sine quibus potest esse subiectum, non autem in formis inseparabilibus; nullus enim distinguit hanc “cygnum album possibile est esse nigrum”, quia albedo non est separabilis a cygno nisi secundum rationem; unde quod non potest simul esse cum albo non potest simul esse

21 Item … 23 uerum] cf. Bonau., Super Sent., I, 38, 2, 1, arg. 2 (674a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 38, 2, 1, arg. 7 (318b); Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, q. unic., arg. 4 (203vaM); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 6, arg. 4 (340b); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 38, 4, arg. 2 (463,9-10); Duns Scot., Lect., I, 39, 5, arg. 2 (484,13-16) 21 Item … 24 prius] Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, arg. 5 (908); cf. etiam Thom., De uerit., 2, 12, arg. 4 (81,34-37) 21 ex … 22 necessario] cf. Auct. Ar., 34, 11 (309,29-30); Arist., An. Pr., I, 9, 30a33-40 24 Si … 28 uerum] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 184, ad 5 (270b); Thom., S.c.g., I, 67, 565 (79a); Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, q. unic., arg. 5 (203vaM-203vbN); Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (153bC) 24 Si … 35 locum] Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, arg. 6 (908); cf. etiam Thom., S.th., I, 14, 13, ad 3; De uerit., 2, 12, ad 4 (84,272-277; 85,278-299) 19 ergo consequens] inu. Y | est2] om. Om | est arguendum] et arguendo Y 20 contingente] contingenti Om 22 I] om. Y | Inde] ex hoc YZ | scitum] situm praem. sed del. F 23 necessario est1] inu. Om | fore] forte Om 24 quod1] quia M | erit] esset Om | et sic] om. sed i.m. suppl. F | quod prius] om. sed i.m. suppl. Yªm | est] om. sed s.u. suppl. M | est … 25 duplex] inu. YZ 25 necessario est] inu. Om | est uerum] inu. Y | quia] et A 26 sensu] quod add. Om 27 scitum] esse add. sed del. F | necesse] necessario Om | esse1] om. Om | est2] de re et sic est add. Om 28 id] idem M | scitum … uerum] illud quod est scitum a deo necessario est uerum uel potest esse de re et diuisa et sic est falsa YZ | necesse] necessario FMOmYZ 29 solum] semper (dub.) Om 30 sine … 31 inseparabilibus] om. (hom.) M | quibus] cuius Z | subiectum] om. A 31 distinguit] distingit (sic) Om 32 separabilis] inseparabilis sed corr. F | cygno] nigro sed del. et s.u. corr. Z 33 unde] ideo Y | quod] om. FZ sed i.m. suppl. F | non1] enim Z | potest1] nigrum i.m. praem. Z | simul esse1] inu. AOmYZ | esse1] cum albedo non potest simul esse add. sed del. F | cum … esse2] om. (hom.) AOm | non2] nec Z | simul esse2] inu. YZ

Om118r

80

F68ra Z45va M153rb Y96rb Om118v

N53ra

DVRANDI SVPER SENT. I

cum cygno; set esse prescitum est condicio inseparabiliter se habens ad omne futurum; ergo illa distinctio non habet hic locum. [4] In contrarium est quia illa que fiunt ab agente libero et habente dominium sui actus possunt non fieri (hec enim est natura liberi arbitrii); set | multa fiunt ab | agente libero et habente dominium sui actus, ut merita et demerita nostra; ergo possunt non fieri; fiunt ergo contingenter; set talium Deus habet cognitionem cum remuneret merita et puniat demerita, et ab eterno cognoscit ea antequam fiant (alioquin scientie eius aliquid accresceret); | ergo Deus cognoscit futura contingentia. [5] Responsio. Ad solutionem | huius questionis duo premittenda sunt: primum est quid uocamus futurum contingens, et quot sunt modi futuri contingentis; secundum est de modo cognoscendi contingens. [6] Quantum ad primum sciendum est quod antequam res sit in actu secundum esse sue existentie, solum habet esse in causis suis et dicitur futura. Causarum autem inuenitur triplex gradus: quedam enim sunt necessarie in se et in ordine ad effectum, sicut est motus celi in comparatione ad eclipses et alios effectus qui ex motu orbium necessario eueniunt, et effectus preexistentes in talibus causis sunt quidem futuri, | set non contingentes, immo sunt necessarii; alie sunt

36 In … 42 contingentia] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, sed contra (23ra); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, sed contra 1 (908-909); S.th., I, 14, 13, sed contra; De uerit., 2, 12, sed contra 1 (82,100-102); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 38, 2, 1, sed contra 2 (318b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 6, sed contra 2 (341a); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 38, 1, sed contra (T62ra); Super Sent. (B), I, 38, 1, sed contra (Vb32vb-33ra) 47 Quantum … 65 utrumque] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 38, 1, resp. (T62ra-b); Super Sent. (B), I, 38, 1, resp. (Vb33ra); Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, resp. (910) 34 prescitum] ex preteritum corr. et a Deo add. M | inseparabiliter] inseparabilis Z | ad] esse add. Om 35 omne] esse YZ | illa] ista Y 36 quia] quod Om | libero] libere MYZ | et] non add. Om | habente] habent YZ 37 non] enim Om | est] uera add. A 38 libero] libere YZ | actus] actu A 40 talium Deus] inu. A | Deus habet] inu. Y | cognitionem] cogotōm F | remuneret] remunerentur Y remuneretur Z | puniat] puniet M 41 cognoscit] cognoscat Om | antequam] anquam (sic) Om 42 aliquid] om. YZ | cognoscit] cognoscat Om 44 et … 45 contingentis] om. Om 45 est] om. Om | cognoscendi] futurum add. M 47 est] om. AOm | antequam] anquam Om | sit] sunt Om 48 secundum] suum add. A | sue] om. A | existentie] essentie YZ | habet] habent Om | causis suis] inu. Om 49 inuenitur] om. Om | triplex] est add. Om | triplex gradus] inu. A | quedam] quidam M 50 enim] om. FOm | sunt] cause add. Om | sunt necessarie] inu. M | ordine] ordinatione Om 51 in comparatione] om. Om 53 quidem] quidam M | non] sunt add. Om | sunt1] om. OmY

35

40

45

50

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

55

60

65

70

75

81

cause que non sunt necessarie, saltem per comparationem ad effectus ut eos necessario producant, immo possunt non producere, et effectus preexistentes in talibus causis sunt futuri et contingentes. Et horum est triplex differentia, quia quedam cause contingentes determinate sunt ad producendum suos effectus ut frequenter nec defficiunt nisi raro (ut quod homo generetur cum quinque digitis solum; hoc enim euenit ut in pluribus; raro autem euenit ut generetur cum pluribus uel paucioribus quam quinque); effectus igitur talium causarum, dum preexistunt | in eis, sunt futuri et contingentes, set quidam eorum sunt contingentes frequenter, quidam uero raro, | alie uero sunt cause que de se nullam habent determinationem ad hunc effectum producendum uel non producendum, set indifferenter se habent ad utrumque, sicut est liberum arbitrium, ut Sortes potest currere uel non currere, et effectus preexistentes in talibus causis sunt futuri et contingentes ad utrumlibet; sunt igitur in uniuerso futura contingentia quedam frequenter, quedam raro, quedam ad utrumlibet. Patet etiam quod contingens ad utrumlibet numquam dicitur per comparationem ad causam agentem ex necessitate nature; illa enim | semper est determinata ad unum, nisi impediatur, quod fit ut raro, set dicitur per comparationem ad causam agentem libere, que potest agere et non agere, que ut sic numquam aliquid producit cum sit eque indifferens ad opposita; propter quod qua ratione produceret unum, et alterum. Quantum ad secundum, scilicet de modo cognoscendi contingens, sciendum est quod contingens et quelibet res alia potest cognosci 76 Quantum … 78 existentia] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, resp. (23ra); ap. Ioh. Paris., Super Sent., I, 35, 4, resp. (354,82-88) 54 sunt] om. sed s.u. suppl. M | comparationem] compositionem F 55 et] om. sed s.u. suppl. Om set Y 56 sunt] om. sed s.u. suppl. Om | et] om. YZ | horum] harum NOm 58 nec] non M | raro] rara Om 59 quod] om. sed s.u. suppl. F | solum] post enim Om | hoc] om. Z | hoc enim] inu. sed corr. F 60 uel] aut M 61 igitur] ergo FMOm | dum] om. Om 62 sunt1] sicut Om | quidam] quedam Z 63 contingentes] ut add. M | uero1] om. Om | raro] alie uero sunt add. sed del. M | cause] om. Om 64 nullam] causam add. sed exp. et del. Y 65 indifferenter] per indifferentiam YZ | habent] habet M 66 Sortes] Sor M | uel] et M 67 et] om. Y | contingentes] contigentes F 68 igitur] ergo Om | quedam] que Om 70 dicitur] esse add. Om | ad2 … 71 causam] om. sed i.m. suppl. F 71 illa] alia Om | semper est] inu. Om | est] om. sed s.u. suppl. F 72 unum] om. sed i.m. suppl. Y | fit] sit M | raro] ex caro s.u. corr. N | comparationem] compositionem F 73 causam] om. A | que1] autem add. sed exp. Z | et] uel Y | et … agere2] 74 eque] om. N 75 quod] om. sed i.m. suppl. F | om. Om | que2] qui M produceret unum] inu. YZ 77 alia] alia praem. sed exp. Z

Om119r M153va

A42va

82

Om119v

Y96va M153vb F68rb

Om120r

DVRANDI SVPER SENT. I

dupliciter: uno modo in causa sua, alio modo in sua existentia; alio enim modo cognosco de milite quod debeat pugnare quando uideo eum armari, et alio modo quando uideo eum pugnare. [7] Hiis suppositis | descendendum est ad questionem, circa quam primo inquiretur utrum de futuris contingentibus possit haberi certa cognitio solum ex causis suis; secundo utrum Deus habeat cognitionem de futuris contingentibus secundum suam actualem et propriam existentiam; et tertio quomodo stat certitudo diuine scientie cum contingentia rerum. [8] Quantum ad primum dicunt qvidam quod de contingente non potest haberi certa cognitio per suam causam, | set solum coniecturalis. Quod probant sic: quicumque cognoscit rem aliquam per talem causam qua posita effectus uel res illa potest poni uel non poni, | non | habet de illa re certam cognitionem, set fallibilem et coniecturalem; set qui cognoscit futurum contingens solum per causam suam cognoscit ipsum solum per talem causam qua posita adhuc contingens potest poni uel non poni cum sit impedibilis; ergo etc. Et ideo dicunt quod si Deus haberet solum cognitionem de futuro contingente per causam suam contingentem et impedibilem, non haberet de eo certam cognitionem. Hec autem ratio sufficienter concludit in suis terminis et secundum intentionem facientis eam, scilicet quod per solam cognitionem cause contingentis nullo alio | cointellecto non potest haberi certa cognitio

87 de … 88 coniecturalis] cf. Thom., S.th., I, 14, 13, resp.; Comp.th., I, 133 (132,8-10); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, resp. (23ra-23rb); Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (151aC); etiam ap. Ioh. Paris., Super Sent., I, 35, 4, resp. (354,90-92) 78 causa sua] inu. AOmYZ 79 cognosco] cognoscitur A | debeat] debebat Y 80 eum1] cum sed del. et s.u. corr. N actu add. Om | armari] amari Z | armari … eum2] om. (hom.) Om | eum pugnare] inu. Y 81 descendendum] dicendum Om 82 contingentibus] contigentibus Y | possit] potest Om 84 suam actualem] inu. YZ | et] om. Y | et propriam] om. A | propriam … 85 existentiam] inu. Y 85 et] om. MOm | tertio] secundo Y | quomodo] quomodoque M | certitudo] om. YZ sed i.m. suppl. Z | diuine scientie] diuina scientia Y 87 quod] om. Om | de] futuro add. (i.m.) F | contingente] contingentibus A contingenti futuro Om 89 probant] probatur Y probat Z | quicumque] qui M | rem aliquam] inu. Y | per] om. sed s.u. suppl. Om 90 qua] quasi Om | effectus … illa] adhuc contingens Y 91 illa re] inu. A 92 futurum contingens] inu. M | solum] om. F | causam suam] inu. Y 93 adhuc] effectus add. Om 94 sit] si Om | impedibilis] impossibilis Y 95 Deus haberet] post solum Y | solum] solam M 96 causam suam] inu. Om | impedibilem] impossibilem Y | eo] Deo F ea YZ 99 eam] eum M 100 cointellecto] om. sed i.m. suppl. F intellectio M | non] om. Om

80

85

90

95

100

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

105

110

115

120

83

de effectu contingente, set tantum fallibilis et coniecturalis. Si autem trahatur extra terminos suos, scilicet quod effectus contingens non possit certitudinaliter cognosci quibuscumque aliis cum tali causa cointellectis, falsa est, nec est secundum mentem eam facientis. [9] Quod autem falsa sit uel non concludat, patet dupliciter. Primo quia sicut ex causa necessaria sequitur effectus necessarius, sic ex causa impedibili, si non sit impedita, sequitur effectus contingens infallibiliter, nisi quod hec infallibilitas est ex suppositione, prima autem est secundum se et absolute; et eodem modo a causa indifferente et impedibili, si determinetur | et non impediatur, sequitur suus proprius effectus infallibiliter; igitur sicut in causa necessaria precognoscitur effectus necessarius certa cognitione, sic cognita causa impedibili et omnibus que eam impedire possunt, et insuper eis que eam impedient uel non impedient, certitudinaliter potest cognosci quis effectus eueniet uel non eueniet; et | similiter cognita causa indifferente et impedibili, si cum ea cognoscantur omnia que eam determinare possunt et determinabunt, et omnia que eam impedire | possunt et que impedient uel non impedient, potest infallibiliter cognosci quis effectus eueniet. Nunc autem Deus non solum cognoscit causam contingentem in se et absolute, quia sic in ea uel per eam non cognosceretur infallibiliter aliquis effectus nisi tantum coniectura probabili, ut bene dicunt alii, set cognoscit omnia que eam determinare possunt 119 Nunc … 126 contingentem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, q. unic., sed contra 2 (203vbO); Thom., S.c.g., I, 67, 559 (78b) 101 autem] uero M 102 trahatur] contrahatur YZ 103 possit] posset Om | causa] om. Y 104 eam] eque M 105 falsa sit] inu. YZ 106 quia] sed quod corr. Y | sicut] om. sed i.m. suppl. F 107 contingens] contingenter YZ 108 est2] om. AOm non set Y 109 modo] est add. A | indifferente] indicente sed del. et i.m. corr. Na.m. | et3 … 110 impedibili] om. sed i.m. suppl. F 110 suus] finis sed del. et s.u. corr. Na.m. | proprius … 111 effectus] inu. M 111 igitur] ergo OmYZ | causa] impedibili et add. A | precognoscitur] cognoscitur Om 112 certa] circa Om | cognitione] cognitionem Om 113 eam1] om. Y | insuper] etiam Om om. Y | eam2] om. Om ea Y | impedient] impediant A 115 eueniet1] euenit MY | eueniet2] euenit MY et similiter cognita indifferente et impedibili, si ea cognoscimus omnia que eam determinare possunt et determinabunt, et omnia que impedire possunt et impedient uel non impedient, potest infallibiliter cognosci quis effectus euenit add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. Y | causa] om. Z | indifferente] indifferenter M indifferenti Om 116 cum] tamen Om | ea cognoscantur] inu. Om | cognoscantur] cognoscuntur FY cognoscimus Z 117 eam] om. MZ 118 impedient1] impediunt M | uel … impedient2] om. Om 119 eueniet] euenit M 120 absolute] ex corr. s.u. M | uel] om. M | cognosceretur] cognoscere M 122 bene] etiam A om. NYZ sed s.u. suppl. N

N53rb

M154ra Om120v

84

Z45vb

Om121r

Y96vb M154rb

F68va

DVRANDI SVPER SENT. I

et que determinabunt, insuper cognoscit omnia que eam impedire possunt et que impedient uel non impedient; ergo Deus in causa contingente sic cognita potest certitudinaliter cognoscere effectum futurum contingentem. Item | Deus non cognoscit alia a se nisi per cognitionem sue essentie; set sua essentia est representatiua aliorum inquantum causa; ergo tota cognitio quam habet Deus de futuris contingentibus est per eorum causam. Et sic patet primum. [10] Quantum ad secundum, scilicet utrum Deus cognoscat futura contingentia quantum ad eorum actualem existentiam, sciendum quod istud potest habere duplicem intellectum: unum utrum Deus cognoscat futura contingentia quantum ad suam actualem existentiam, idest ea actu existere, et sic constat quod non, quia intellectus dicens esse quod non est, falsus est; set futura contingentia | nondum sunt actu (alioquin non essent futura, set presentia); ergo si Deus intelligeret ea actu existere, intellectus eius falsus esset, quod est impossibile; ergo Deus non cognoscit futura contingentia quantum ad eorum | actualem existentiam sic quod cognoscat ea actu existere. | Alius potest esse intellectus, scilicet quod Deus cognoscat futura contingentia quantum ad suam actualem existentiam, non quod Deus cognoscat ea iam actu existere, | set quia Deus ab eterno nouit illam propriam et distinctam et actualem existentiam quam habebunt processu temporis in se ipsis, et hoc modo Deus cognoscit futura contingentia quantum ad eorum actualem existentiam. Cuius ratio est:

132 utrum … 136 presentia] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 38, 1, resp. (T62va); Super Sent. (B), I, 38, 1, resp. (Vb33va) 123 que1] eam add. Om | insuper] et similiter Om | cognoscit] ea add. YZ | omnia] om. Om | eam] om. FYZ sed i.m. suppl. F 124 impedient1] impediunt M | uel] et Om | causa] tam Om 125 certitudinaliter] certitadinaliter F 126 futurum] suum M 127 sua essentia] inu. M 129 eorum] eam Om 130 scilicet] om. FOm sed s.u. suppl. F | utrum] ut Om | cognoscat] cognoscit Z 131 contingentia] om. Om | actualem] accidentalem sed s.u. corr. M intellectualem Om | sciendum] est add. Y 132 istud] illud Om 133 suam] eorum M 134 ea actu] inu. A | existere] lect. inc. Om | constat] consistat sed corr. M 135 falsus est] inu. M | est2] om. FOmZ sed s.u. suppl. FZ 136 si Deus] inu. A 137 existere] om. YZ | falsus] est add. sed del. F | falsus esset] inu. AM 138 ergo Deus] inu. AMN | contingentia] om. YZ 139 quod] om. sed i.m. suppl. Z | cognoscat] cognoscit FZ 140 cognoscat] cognoscit YZ 141 ad] a F | quod] quia FOm | Deus] om. Om 142 ab eterno] post nouit Om 143 et distinctam] post existentiam Om | distinctam et] om. A | habebunt] habebat F ex add. Om

125

130

135

140

145

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

150

155

160

165

85

constat enim quod Deus cognoscit contingens dum est presens, puta Sortem currere (alioquin ego cognoscerem illud quod Deus ignoraret), si igitur non cognoscebat hoc presens quando fuit futurum, sequeretur quod aliquid accreuisset sue scientie, quod est impossibile. [11] De hac ergo cognitione uidendum est qualiter differat a prima qua Deus cognoscit futura contingentia per suas causas; possunt enim alique cognitiones differre tripliciter: uno modo ex parte potentiarum cognitiuarum, quia una est intellectiua et alia sensitiua. Iuxta quem modum differt cognitio | quam habeo de eclipsi futura per causam ab illa quam habeo de eclipsi dum est, et eam corporaliter intueor, quia prima est intellectiua et secunda sensitiua; et hoc modo non possunt diuine cognitiones differre cum in Deo non sint plures uirtutes cognitiue. Alio modo possunt alique cognitiones differre ex parte cognitorum, quia sunt de diuersis cognitis, ut cum una est de eclipsi et alia est de terremotu; et hoc modo non differt cognitio quam habet Deus de futuro contingente per suam causam ab illa quam habet de eo quantum ad suam actualem existentiam. Cuius ratio est quia eadem actualis existentia est quam habet contingens in se dum est actu presens, et que est effectus causarum ipsius contingentis, et ideo idem realiter est cognitum de contingente | quando cognoscitur | ut effectus per causam, et quando cognoscitur quantum ad suam actualem existentiam.

146 constat … 149 impossibile] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, resp. (23ra) 146 cognoscit] cognoscat Y | contingens] contingit Om | presens] prius (dub.) sed del. et i.m. corr. Z 147 currere] curre Om | ego] om. AM | illud] id M om. Om 148 igitur] ergo OmY | non] om. sed s.u. suppl. Y | non cognoscebat] post hoc A | presens] prius MNZ | sequeretur] sequereretur Z 150 ergo] autem Y | qualiter] quomodo M | differat] differant M differt Y 151 qua] quia M | Deus] deuu (dub.) praem. sed exp. M 152 parte] per F | potentiarum] sententiarum (dub.) praem. sed del. Om 153 quia] quod Z | et] om. A 154 quam] quem ego Om | causam] suam add. Om 155 illa] alia M | de eclipsi] om. Z | eclipsi … et] lac. Y | eam] ea et aliquid s.u. add., sed legi non potuit Y 156 intellectiua] intellecta Y | et1] om. OmY 157 plures] pluries F | uirtutes] potentie YZ 160 est2] om. AMOmYZ 161 terremotu] ex terramotu s.u. corr. M 162 futuro] om. sed s.u. suppl. Z | causam] essentiam sed del. et i.m. corr. F | ab illa] om. M | eo] ea OmY 163 actualem existentiam] inu. Y 164 est2] om. sed s.u. suppl. Y 166 realiter est] inu. MOm | est cognitum] inu. YZ | cognitum] om. sed i.m. suppl. Z | de contingente] om. M 167 quando] ante Om | quantum ad] per Om

Om121v

N53va M154va

86

A42vb Om122r

DVRANDI SVPER SENT. I

Tertio modo differunt alique cognitiones ex parte modi uel medii cognoscendi, ut sicut cognoscimus nunc Deum ex creaturis, et sicut postea cognoscemus eum in patria tamquam immediate presentem | intellectui nostro; et hoc modo dicunt qvidam quod differt cognitio quam habet Deus de futuris contingentibus per eorum causas ab illa quam habet de eis quantum ad suas proprias et actuales existentias, quia prima cognitio est rei secundum se absentis ut sic, set secunda est rei presentis. Omnia enim futura contingentia sunt ab eterno presentia Deo secundum suam actualem existentiam, et ideo secundum eam sunt ab eterno Deo cognita. Hoc autem dicunt qvidam esse de intentione Fratris Thome hic in Scripto et in Summa, parte I, questione 14, articulo 13 propter quedam uerba que ibi dicit, quod non puto uerum esse; et primo ostendo quod dictum non est in se uerum, secundo quod non fuit de mente eius. Primum patet dupliciter. Primo sic: illud quod nichil est in se realiter, nulli potest realiter et actualiter presens esse, quia presens

176 Omnia … 178 cognita] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 38, 2, 2, resp. (319b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 38, 1, 5, resp. (339b); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 38, 1, resp. (T62va); Super Sent. (B), I, 38, 1, resp. (Vb33rb); ap. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 38, 5, resp. (468,73-76); Duns Scot., Lect., I, 39, 5, resp. (486,4-5); Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (151bC); Ioh. Paris., Super Sent., I, 35, 4, resp. (354,92-96) 179 quidam] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 38, 5, resp. (468,73-76); Duns Scot., Lect., I, 39, 5, resp. (487,13-27); Alex. de Alex., Super Sent., I, 35, 3, resp. (290,184-190); Henr. de Gand., Quodl., VIII, 2, sol. (303vN); Petr. de Alu., Quodl., IV, 2 (f. 48rb); cf. P. Glorieux, Le Correctorium Corruptorii ‘Quare’, 18-20; J. Groblicki, De scientia Dei futurorum contingentium, 59-75, 83-89; M.J.F.M. Hoenen, Marsilius of Inghen, 166-72; J. F. Wippel, Divine Knowledge, Divine Power and Human Freedom, 213-41. 179 Fratris … 180 13] cf. Thom., S.th., I, 14, 13, resp. 169 ex] in add. sed del. F 170 et] om. A | sicut2] sic A 171 cognoscemus] cognoscimus sed s.u. corr. FN cognoscimus MOmYZ | patria] propria Om 172 hoc] hic A | differt] differunt MN 173 de] detur Z | eorum causas] inu. YZ 174 actuales] actualem Y 175 prima] ipsa Z | absentis] habentis praem. sed del. N | sic] sit M 176 presentia] principia Y 177 suam] om. YZ | secundum2] om. YZ | eam] sunt add. sed del. N ea YZ 178 Deo cognita] inu. Y 179 Hoc] cognita add. sed del. F | autem] legi non potuit Y | quidam] om. Y | hic] hoc FOmZ 180 in1] ex modo corr. F | questione] 1 add. sed del. F | 14] 9 YZ | articulo 13] om. Om | 13] om. M | propter] om. Z 181 ibi] dicunt enim add. sed del. N | uerum esse] inu. AOm | et] om. FM sed i.m. suppl. F 182 non1] esset add. sed del. F | non est] post se Om legi non potuit Y 183 mente eius] inu. Y | eius] om. Om | patet] legi non potuit Y | sic] quia add. OmYZ | illud] om. YZ | est] post se Om 184 nulli … realiter2] om. (hom.) YZ | potest] post actualiter A | realiter2 … presens1] post esse M | et] etiam Z | presens esse1] inu. AOmY | esse] non potest add. Y | quia] tempus add. sed exp. F

170

175

180

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III 185

190

195

200

87

esse supponit esse, et presens esse realiter supponit esse realiter; set futura non solum contingentia, set quecumque generaliter nichil fuerunt realiter ab eterno; ergo non fuerunt presentia Deo realiter ab eterno secundum esse reale sue existentie. Et hoc expresse dicit Avgvstinvs Super Genesim, libro | V | capitulo 18, quod hec uisibilia antequam fierent, et erant, et non erant: erant in Dei scientia, et non erant in sua natura. Secundo, quia ista realis presentia non ponitur nisi ad hoc ut futura contingentia distincte cognoscantur a Deo et certitudinaliter, hoc autem non potest esse, | quia cognitio que requirit realem existentiam rei, ad hoc ut sit certa et distincta, dependet aliquo modo a rebus et ab earum existentia; set scientia Dei nullo modo dependet a rebus, nec ab earum existentia, secundum omnes; ergo ad hoc ut sit certa et distincta, | non requirit realem existentiam rerum. Quod autem hoc non sit de mente Fratris Thome apparet ex uerbis que dicit in Scripto et in Summa, ex quibus tamen aliqvi sumunt occasionem hoc sibi imponendi. In Scripto enim dicit sic: Intellectus diuinus intuetur ab eterno unumquodque singularium, non solum prout est in causis suis, set prout est in esse suo determinato. Nisi enim hoc esset, cum re existente ipsam rem 190 antequam … 191 natura] Aug., De Gen. ad litt., V, 18 (161,9-10) 202 Intellectus … 204 determinato] cf. Thom., S.c.g., I, 67, 558 (78a-b); Comp.th., I, 133 (132,51-55) 202 Intellectus … 207 cognitioni] Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, resp. (910-911) 185 esse1] non potest add. sed del. et i.m. rescr. Z | supponit1 … esse3] om. YZ | realiter1] non potest praem. sed del. et i.m. non potest scr. Z | supponit2 … realiter2] om. (hom.) Y 186 quecumque] futura add. M | nichil] om. sed s.u. suppl. (dub.) A 187 realiter1] om. Om | presentia Deo] post realiter M | Deo realiter] inu. Y 190 uisibilia] inuisibilia OmYZ | erant3] post scientia A ex aut s.u. corr. F om. Om | erant3 … 191 erant] om. sed i.m. suppl. N | Dei] sic add. sed del. M | et3] om. FM 192 Secundo] solutio FOm responsio sic M | ista] illa NYZ | nisi] om. F | ut] quod M 193 distincte] om. Y 194 non] est add. sed del. F | requirit] actualem et add. M 195 ut] om. sed s.u. suppl. N | certa] cognitio add. Om | aliquo modo] om. FMOmYZ sed i.m. suppl. F | aliquo … rebus] om. sed i.m. suppl. N | aliquo … et2] om. A | et2 … 196 rebus] om. (hom.) Om 198 rerum] adhuc ut sit certa et distincta dependet etiam ab earum existentia set scientia Dei nullo modo dependet a rebus nec ab earum existentia (existentia] set scientia Dei nullo] add. sed exp. N) secundum omnes ergo ad hoc ut sit certa et distincta non requirit realem existentiam rerum add. sed del. N 199 hoc] om. A 200 uerbis] uerbo YZ | que] quod YZ | dicit] dicitur Z | in2] om. AMNZ 201 sumunt] summunt M | sumunt occasionem] inu. YZ | imponendi] impenendi dub. Om 203 unumquodque] unumquemque Om | non] ideo sed s.u. corr. M | causis suis] inu. Om | suis] om. YZ 204 est] om. A erit Om | ipsam rem] inu. M

Y97ra Om122v

M154vb

F68vb

88

Om123r

N53vb M155ra

DVRANDI SVPER SENT. I

uideat prout est in suo esse determinato, aliter cognosceret rem postquam est et antequam fiat, et sic ex euentu rerum aliquid accresceret eius cognitioni. | Ecce non dicit quod res in suo esse determinato realiter coexistant ipsi Deo ab eterno, set dicit quod uidet eas in suo esse determinato, quia Deus uidet ab eterno illud idem esse determinatum quod res habiture sunt in propriis naturis processu temporis; et hoc clare subiungit post predicta uerba, dicens sic, quod Deus ab eterno non solum uidit ordinem effectus contingentis ad suam causam, ex cuius potestate erat futurus, set ipsum esse rei contingentis intuebatur; et sub hoc sensu intelligendum est quod postea subdit, quod cognitio Dei intuetur omnia temporalia, quamuis sibi succedentia ut presentia sibi, nec aliquid eorum est futurum respectu ipsius, set respectu alterius. Loquitur enim de presentia et futuritione rerum respectu Dei quoad cognitionem tantum: sic enim quelibet res est sibi presens et nulla futura. In Summa | uero dicit sic, quod omnia que | sunt in tempore, sunt Deo ab eterno presentia, non solum ea ratione qua habet rationes rerum apud se presentes, ut QVIDAM dicunt, set quia eius intuitus fertur super

213 erat … intuebatur] Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, resp. (910-911) 213 et … 219 futura] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, q. unic., resp. (204raA); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, resp. (23rb); Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (152bC); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 38, 1, resp. (T62va); Super Sent. (B), I, 38, 1, resp. (Vb33rb) 220 omnia … 223 presentialitate] Thom., S.th., I, 14, 13, resp.; cf. Thom., De malo, 16, 7, resp. (315,210-211); ap. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, resp. (23rb); ap. Ioh. Paris., Super Sent., I, 35, 4, resp. (355,118-120); cf. W.L. Craig, The Problem of Divine Foreknowledge, 105-106; E. Stump – N. Kretzmann, Eternity, 429-457. 205 suo esse] inu. M 206 et1] om. sed s.u. suppl. Y | fiat] fieret Om | aliquid] aliquod Y | accresceret] ex accrescat s.u. corr. F accidet YZ | eius … 207 cognitioni] om. sed i.m. suppl. F 207 cognitioni] cognitionem AFOmZ | realiter … 209 determinato] om. (hom.) sed i.m. sup. suppl. F 208 coexistant] existant MOmYZ | uidet] uidit Om 209 uidet] uidit Om | esse] scilicet add. A | determinatum] secundum terminatum sed i.m. corr. N 210 in] suis add. AOm | propriis] formis et add. A 212 suam] uer add. sed del. M | causam] om. YZ | contingentis] ex congentis s.u. corr. M | suam causam] inu. AMNYZ | ex] exemplo dub. M | cuius] om. Om 213 erat futurus] om. sed i.m. suppl. F | set] secundum Om | contingentis] om. YZ 214 sensu] simili Om | quod1] om. Y 215 sibi1] om. M sint YZ 217 et] om. sed s.u. suppl. N | respectu] om. sed s.u. suppl. F 218 res] om. AFMNOmYZ sed i.m. suppl. FNa.m. | est] prius add. sed del. F 220 dicit sic] inu. OmYZ | omnia] uero add. A uero dicit add. sed del. N 221 Deo] de Om | ab eterno] post presentia Z | ab … presentia] principia ab eterno Y | qua] quia AFMNYZ 222 dicunt] q add. sed del. Om | quia] ex corr. i.m. Na.m. | super] legi non potuit Y | super … 223 presentialitate] om. sed i.m. suppl. F

205

210

215

220

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

225

230

235

240

89

omnia ab eterno, prout sunt in sua presentialitate. | Occasione huius quod dicit, quod ab eterno omnia sunt Deo presentia non solum, quia habet rationes eorum apud se, dicunt eum intellexisse quod res essent ab eterno Deo presentes, non solum in ratione cogniti, quia hoc est habere | apud se solum rationem rei, set secundum esse proprie nature. Hoc autem non oportet dicere. Primo, quia aut rationes rerum uocat rationem per quam res cognoscitur secundum esse specificum et quidditatiuum, secundum quod debetur ei ratio diffinitiua, et non secundum esse singularis existentie, et hoc modo res non solum sunt presentes Deo, quia habet tales rationes, quia sic non cognosceret res, nisi quantum ad esse specificum et quidditatiuum, quod non est uerum, set fertur intuitus eius super res ut sunt in sua presentialitate, quia nouit rem secundum esse sue singularitatis; uel rationes rerum uocat esse cognitum, quod non solum nouit Deus de rebus, immo nouit earum reale | esse et proprium, et sic exponit se ipsum in Scripto, dicens sic: Omnia contingentia in temporibus diuersis ab eterno presentialiter uidet Deus non tantum ut habentia esse in cognitione sua (non enim Deus ab eterno cognouit de rebus tantum se cognoscere | eas quod est esse in cognitione), set etiam ab eterno uidit uno intuitu singula tempora et rem talem esse in hoc tempore, et in hoc tempore defficere.

238 Omnia … 243 defficere] Thom., Super Sent., I, 38, 1, 5, resp. (911); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 38, princ. 2, q. unic., resp. (204rbE); cf. G. Alliney, De centro in circumferentia, 89-120; M. Belli, Il centro e la circonferenza, 51-80. 223 eterno] omnia Deo sunt presentia non solum quia habet add. sed del. N | presentialitate] principialitate Y | huius] eius F 224 quod1] legi non potuit Y | omnia] enim M | sunt Deo] inu. FN | presentia] principia (item alibi) Y 225 eorum] rerum Om | apud] apostolus Y | dicunt] enim add. sed del. F | eum] se Y | essent] post eterno Om 226 in] om. sed s.u. suppl. F 227 habere] dicere A post se Om | secundum] om. YZ 228 quia] quod Y | aut] legi non potuit Y om. Z | rerum] om. Om 229 specificum] specificam Y 230 diffinitiua] distinctiua Om 231 esse … existentie] se similiter essentie Y | sunt] om. sed i.m. suppl. F 232 Deo] secundum add. OmYZ | quia1] quodquod M quod OmYZ | habet] habent MYZ | cognosceret] cognoscerent M 233 nisi] in add. sed del. F | quod … 234 uerum] om. Om 234 intuitus eius] inu. Om | super] siue Om 235 esse] rationem M | rationes] rationem AMNZ sed s.u. corr. N ratione Y 236 Deus] om. YZ 237 nouit] non Om | reale esse] inu. Om | exponit] ponit sed s.u. corr. F exponenti Y 238 temporibus] teporibus Y 239 presentialiter] principaliter Om | ut] hnd add. sed exp. M 240 sua … 241 cognoscere] om. Y | tantum] in add. FOm sed exp. F 242 tempora] tepora Y | talem] realem M 243 tempore] om. AMNOmYZ

Om123v

Z46ra

Y97rb

Om124r

90

M155rb

F69ra

Om124v

DVRANDI SVPER SENT. I

[12] Sic igitur patet qualiter Deus cognoscit futura contingentia, quia cognoscit ea determinate quantum ad suas proprias et | determinatas actualitates quas habebunt, nec cognoscit ea per hoc quod sint ei ab eterno presentia realiter, set per hoc quod essentia diuina ut causa est sufficiens ratio representandi intellectui diuino determinate singula modo quo dictum fuit prius. De ceteris singularibus, licet etiam essentia diuina sit prima et sufficiens ratio intelligendi ea, nichil tamen prohibet quod Deus ea cognoscat in causis creatis contingentibus; cognitio tamen utrorum dependet a cognitione diuine essentie. [13] Quantum ad tertium, scilicet an scientia Dei imponat necessitatem rebus scitis, notandum quod scientia Dei comparatur ad res dupliciter: uno modo ut causa, alio modo ut cognitio infallibilis et certa, et neutro horum modorum imponit necessitatem rebus. Quod non ut | causa, patet primo sic: aliqua futura dependent a solo Deo ut a causa, alia uero dependent ab ipso mediantibus causis secundis; set scientia diuina neutris imponit necessitatem; ergo etc. Minor probatur quantum ad utramque partem. | Quod enim scientia Dei ut causa non imponat necessitatem futuris que dependent a solo Deo, probatur sic: scientia Dei non est causa eorum que fiunt a Deo nisi mediante uoluntate, ut patet ex supra dictis; set uoluntas Dei non necessario uult quidquid Deus scit, set libere uult et potest non uelle omne aliud 263 ut … dictis] cf. supra, I, 38, 1, n. 6 (70,47-50) 263 uoluntas … 273 impedibilis] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (153aD-153bB) 244 cognoscit] nouit Om 245 quia cognoscit] om. sed i.m. suppl. F | cognoscit] cognouit Om | quantum] quod Y 246 cognoscit] cognosit praem. sed exp. M | ei] iter. M 247 realiter] om. FOm | causa] cum M 248 sufficiens ratio] inu. Om | diuino] omnino F | determinate singula] om. Om 249 prius] om. FOm | ceteris] om. Y | etiam] enim YZ 250 essentia] essentian F | ratio] causa Om | nichil tamen] inu. M | tamen] om. YZ 251 prohibet] probat Y | ea] om. Z | ea cognoscat] cognoscit ea Y | cognoscat] cognoscit Z | contingentibus] om. Om 252 utrorum] utrorumque AM utrolibet Om utraque YZ | diuine essentie] inu. MYZ 253 tertium] secundum MOm | scilicet] om. Om | necessitatem] in add. YZ 254 notandum] si add. sed del. F est add. OmY | Dei] om. Om 255 uno … causa] om. sed i.m. suppl. Y | infallibilis] infallibiliter M 256 neutro] neutra M | horum] om. Om | modorum] modo Om | necessitatem] in add. Y | rebus] scitis add. FN(i.m.) Om 257 patet] om. Y | primo sic] hoc modo Om | dependent] dependeret Y | solo Deo] inu. M 258 a] om. Om | dependent] dependunt M | mediantibus] ab ipso add. sed del. F 259 diuina] Dei NOmYZ 260 utramque] utraquodque dub. A | enim] non F 261 dependent] dependens AF dependeret Y 262 fiunt] sunt AN | a Deo] om. Om 263 supra dictis] predictis Y | Dei] om. Y 264 Deus] om. Om | scit] et libere add. M sit Om | uult2] om. FN sed i.m. suppl. F | uelle] aliud add. sed exp. F

245

250

255

260

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III 265

270

275

280

285

91

ab ipso; ergo scientia Dei ut causa non imponit necessitatem rebus futuris; unde celum et angeli, qui inter omnes res creatas uidentur esse effectus necessarii, non sunt necessario producti, set libere, nisi forte necessitate suppositionis: supposito enim quod Deus uoluerit ea producere, | necessarium est quod producantur non necessitate absoluta, set predicte suppositionis. [14] Idem patet de hiis que producuntur a Deo mediantibus | causis secundis sic: omnis effectus futurus est contingens et contingenter eueniens, cuius aliqua causa per se est impedibilis; set eorum que fiunt a Deo mediantibus causis secundis multa sunt que preter scientiam diuinam habent causas impedibiles uel per actionem contrarii uel per indispositionem materie; ergo talia non obstante causalitate diuine scientie contingenter eueniunt. Minor de se patet, set maior probatur, quia euenire contingenter est euenire cum | possibilitate defficiendi; set effectus qui dependet ex pluribus causis quacumque earum existente impedibili et ita potente defficere potest non euenire, et ita cum euenit, euenit cum possibilitate defficiendi; quare etc. Scientia igitur Dei ut causa non imponit rebus aliquam necessitatem. [15] Item nec prout est cognitio infallibilis et certa, quod est difficilius. Non enim uidentur posse stare simul quod res possit aliter euenire quam prescita sit, et quod scientia Dei non | possit falli; propter quod est intelligendum quod in Deo ponimus duplicem cognitionem: unam qua apprehendit absolute rerum quidditates et

265 ergo] om. Y 266 uidentur] uidetur FOm 267 necessarii] nccy praem. sed del. M | sunt] ergo add. M 268 suppositionis] suppositis F | uoluerit] uoluit Om 269 necessarium] necesse Om | producantur] set add. YZ | necessitate] necessaria dub. Y 270 absoluta] fuit add. Y | set] necessitate add. Om 271 Idem] Item YZ | de] ex Y | producuntur] post Deo Y 273 causa] post se MYZ post est Om | per se] om. sed s.u. suppl. Z | fiunt] iter. Om 275 impedibiles] impedibilem Y | uel1] aut Om | actionem] cognitionem Om 276 indispositionem] dispositionem Om 277 scientie] essentie OmY sed del. et corr. Om | se] om. Y 278 est euenire] om. Y euenit sed del. et corr. N | cum] de Y | defficiendi] defficiente AZ defficiende sed s.u. corr. N defficere Y 279 ex] a AN 280 existente] om. Om | ita1] om. YZ | potente] impotente YZ | ita2] om. YZ 281 euenit1] uenerit Om | euenit2] om. sed i.m. suppl. F | defficiendi] faciendi Om 282 igitur] ergo Om | aliquam] om. Om 283 nec] nunc Om | est1] om. AFN sed s.u. suppl. FN 284 enim] om. Om | enim uidentur] inu. MYZ | uidentur] uidetur Om | stare] om. sed i.m. suppl. Na.m. | stare simul] inu. Om | aliter] alicui M 285 quam] sed i.m. quamuis corr. M | sit] om. M | Dei] om. AMNOm sed s.u. suppl. N | possit] 287 unam] om. Om | qua] quam posset Om 286 quod1] om. sed i.m. suppl. F OmY | absolute] om. AN | rerum … 289 apprehendit] om.(hom.) sed i.m. suppl. Na.m.

M155va N54ra

Om125r

A43ra

92 Y97va

M155vb Om125v

DVRANDI SVPER SENT. I

essentias, que potest uocari indiuisibilium | intelligentia; aliam qua apprehendit habitudines rerum secundum quas possunt ad inuicem componi et diuidi et componentur uel diuidentur pro aliquo tempore; et hee due cognitiones, licet non differant ex parte Dei, qui omnia uno simplici intuitu cognoscit, tamen differunt ex parte cognitorum. Prima autem harum cognitionum nulli rei necessitatem imponit et tamen non potest falli, quia | sub prima cognitione non cadit rem euenire uel non euenire, set solum natura rei quantum ad suum | quod quid est, et ideo siue res eueniat siue non eueniat, talis cognitio non fallitur. [16] Item nec secunda cognitio imponit necessitatem, nec tamen fallitur. Cuius ratio est quia circa eamdem rem stant simul necessitas suppositionis et contingentia simpliciter; set de eo quod est necessarium ex suppositione potest haberi certa et infallibilis cognitio; ergo infallibilis et certa cognitio de aliqua re potest stare cum contingentia eius simpliciter. Maior patet, quia Sortem currere, dum currit, necessarium est ex suppositione, et uniuersaliter omne quod est, quando est, necessario est, non simpliciter, set ex suppositione; Sortem tamen currere est simpliciter contingens: libere enim currit; ergo circa eamdem rem stant simul necessitas suppositionis et contingentia simpliciter. Et hec fuit maior. Minor similiter patet, quia de cursu Sortis, dum est, potest haberi certa et determinata et infallibilis cogni-

298 Item … 303 simpliciter] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 1, resp. (153aB) 304 omne … 305 est] cf. Arist., De interpr., 9, 19a23-25; Auct. Ar., 33, 20 (306,58-60) 288 que] quod Om | uocari] uacari MY sed corr. M | aliam] alique sed corr. F alia OmYZ et in add. Om 289 rerum] re sed s.u. corr. F | quas] quam Y 290 componi] poni sed s.u. corr. Z | et1] uel A | componentur] ex corr. s.u. Na.m. | uel] et OmYZ | diuidentur] diuiduntur M 291 licet] om. Om | differant] differunt OmY 292 intuitu] intellectu praem. sed del. M 293 cognitionum] cognitiorum M om. Om | rei] om. sed i.m. suppl. F | et] om. Om 294 non1] om. sed s.u. suppl. F | quia] quod Om 295 uel … euenire2] om. NOm sed i.m. suppl. N 296 non1] om. sed s.u. suppl. F 298 imponit … 299 fallitur] om. Y 299 quia] tunc add. Om | circa] ex corr. F 300 contingentia] contingingentia (sic) N | simpliciter] similiter Om | quod] non add. Om 302 cognitio] Dei add. YZ | stare] om. sed i.m. suppl. F | cum] om. sed s.u. suppl. Y 303 simpliciter] om. F | quia] quod M | currere] om. sed i.m. suppl. Y 304 et … 305 suppositione] om. (hom.) Om | est3] de add. Y 305 simpliciter] similiter M | suppositione] positione YZ sed s.u. corr. Y | tamen] tantum sed corr. M 306 est] possibile add. sed del. M 307 rem] om. sed s.u. suppl. F | stant] stat Om 308 simpliciter] om. Om | hec] hoc sed exp. et s.u. corr. Na.m. | similiter] simpliciter OmYZ | patet] probatur MYZ | quia] om. Y | cursu] enim add. Y 309 certa] circa F | et infallibilis] om. Om

290

295

300

305

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III 310

315

320

325

330

93

tio, quia necessarium est Sortem currere | supposito quod currat, ita quod pro illo tempore non potest non currere, et sicut est de presenti cursu Sortis, quod potest infallibiliter cognosci propter suam determinationem et necessitatem suppositionis, sic est de omni futuro quantumcumque simpliciter contingente, si respectu eius possit inueniri aliqua necessitas suppositionis; inuenitur | autem respectu cognitionis diuine, quia, ut prius dictum fuit, a causa impedibili et simpliciter quoad hoc contingente, supposito quod non sit impedita, sequitur effectus infallibiliter et necessario necessitate predicte suppositionis, et similiter a causa | indifferente et ad utrumlibet, supposito quod determinetur et non impediatur, sequitur infallibiliter determinatus effectus; intellectus ergo cui note sunt predicte suppositiones, potest infallibiliter quodcumque | futurum cognoscere, sicut uisus meus qui uidet Sortem currere, infallibiliter nouit cursum Sortis; talis autem est intellectus diuinus, qui non solum nouit causam futuri contingentis secundum se, set nouit perfecte omnem concursum omnium causarum que possunt impedire uel non, et que impedient uel non impedient, et que etiam determinabunt liberum arbitrium nostrum et angeli, et que non; propter quod infallibiliter cognoscit omne futurum. [17] Causa autem horum est uniuersalitas diuine cognitionis, | quam nichil subterfugit. Sicut enim est de causa ut defficiat in causando, sic est de cognitione ut fallatur in iudicando de productione | effectus per causam suam; causa autem cuius ordinem nichil subterfugit non potest defficere uel impediri in causando, quia omnis causa

316 ut … fuit] cf. supra, I, 38, 3, n. 9 (83,106-119) 310 necessarium] necessario Om 311 pro] in FOm | sicut] sic Om 312 propter] per YZ 314 quantumcumque] qualitercumque Om | possit] posset Om 315 inueniri] eueniri Om | autem] aut Om | respectu] respectus A respectus sed corr. N om. Y 316 diuine] om. sed i.m. suppl. F | fuit] om. sed s.u. suppl. F 319 indifferente] infallibiliter praem. sed exp. et indifferenter corr. Om 321 ergo] igitur Y | note] uote sed corr. N | sunt] sint F | suppositiones] suppositionem effectum Y 322 potest] om. sed post futurum s.u. suppl. Y | infallibiliter] om. Y in effectum add. sed in exp. Z | quodcumque] quantumcumque YZ 323 uidet] uidit M 325 concursum] cursum MYZ 326 omnium] om. Y | impedire] impediri Y | non] impedire add. AOm | et] uel M 327 non] om. F | impedient] etc. add. sed del. F 328 non] om. sed s.u. suppl. Om | quod] hoc Y 329 omne] esse M 331 est] om. sed s.u. suppl. Z 332 est] om. Y | cognitione] et add. sed exp. Y | fallatur] fallitur sed s.u. corr. F | iudicando] dicando sed s.u. corr. M 333 causam suam] inu. Om | suam] om. M

F69rb

Om126r

M156ra

Z46rb

N54rb

Om126v

94

Y97vb

M156rb

Om127r

DVRANDI SVPER SENT. I

que impeditur impeditur per aliquid quod subterfugit ordinem sue causalitatis; et ideo una causa particularis impedit aliam, set nulla impedit causam uniuersalem, sub cuius ordine utraque continetur. Verbi gratia ponamus quod sit aliqua constellatio que facit istam herbam florere propter suam caliditatem, ex motu autem corporis celestis superuenit alia constellatio que sua frigiditate impedit herbam ne ultra floreat, | set potius ut flos decidat; hic una causa particularis impedit aliam, quia una non continetur sub alia. Set numquid propter hoc impeditur effectus corporis celestis quod continet utramque constellationem? Non, set impletur, quia effectus eius fuit ut usque ad hoc floreret et postea | decideret, et ideo adhibuit contrarias causas particulares quarum una aliam impediret, utraque tamen subseruiret cause uniuersali. Et est simile in agente a proposito: uolo comburere medietatem alicuius ligni et ideo adhibeo ignem, qui quantum est de se, combureret totum lignum, nisi impediretur; set cum iam | combussit medietatem, appono aquam extinguentem ipsum; impeditur ergo effectus ignis, set non meus, immo completur omnino. Sic est de qualibet causa quod numquam potest impediri, nisi per illud quod subterfugit ordinem sue causalitatis. Et sicut est de causalitate in producendo effectum, sic est de cognitione in iudicando de productione effectus, quia si aliquis cognoscat particulariter et solum causam

335 impeditur2] om. sed i.m. suppl. FNa.m. | impeditur2 … quod] om. Y | subterfugit] subtergit F 336 causa] om. sed i.m. suppl. F | nulla] ullam F non Y natura sed i.m. corr. Z 337 sub] set sed s.u. corr. M | ordine] causalitate F(i.m.) Om 338 aliqua] om. Om | constellatio] cumstellatio F | istam] om. Z | istam … 339 herbam] om. Y 339 suam] om. Om | caliditatem] causalitatem MY | autem] om. sed s.u. suppl. Y 340 celestis] supercelestis MYZ 341 floreat] florat F 342 continetur] impeditur sed s.u. corr. Y | sub] sunt F | numquid] numquam Y 343 celestis] supercelestis MYZ | utramque] utrumque M 344 constellationem] consellationem sed s.u. corr. F | Non] scr. sed del. Y | quia] om. sed s.u. suppl. Om 345 floreret] floret Z | et postea] scr. sed del. et rescr. Y et non add. YZ | decideret] om. YZ | et2 … causas] post impediret iter. sed del. N 346 aliam] alia F | impediret] et add. M | tamen] tam F | subseruiret] subdeseruiret N subsunt YZ 347 Et] hoc add. YZ | a proposito] apposito FY | comburere] oburere F 348 ligni] igni F | adhibeo] om. F | est] post se A om. N 349 nisi] om. sed s.u. suppl. A 350 combussit] combuxit Z | appono] oppono Om | aquam] aqua Om ad s.u. add. Y | extinguentem] continguentem sed s.u. corr. N extinctionem Y 351 meus] modus AN sed i.m. corr. N | completur] impletur A | omnino] immo Om | est] om. Y 352 impediri] impedire sed s.u. corr. N 353 sicut] sic Om 354 producendo] producte Y producente Z | sic … 356 effectus] om. Y | iudicando] dicendo Om 355 cognoscat] cognoscit MZ | et] om. A | solum] solam M | solum causam] om. sed i.m. suppl. F | causam] om. A idem sed i.m. corr. N

335

340

345

350

355

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

360

365

370

375

95

effectus futuri contingentis, potest decipi in iudicando, sicut causa impediri in producendo, et sic nos decipimur; set intellectus qui nouit hanc et alias que eam impedire possunt et uniuersaliter totum concursum causarum prouenientem ex ordine superioris cause, quecumque sit illa, talis intellectus non potest decipi, sicut nec ordo ille impediri. Et talis est intellectus diuinus respectu omnium generaliter, et forte intellectus angelicus respectu omnium pure naturalium. [18] Ad primum argumentum | cum dicitur “omne scitum a Deo de necessitate eueniet”, dicendum quod falsum est loquendo de necessitate absoluta et simpliciter, immo sicut scitum est | euenire: quod enim scitum est euenire necessario eueniet necessario, et quod scitum est euenire contingenter eueniet contingenter, alioquin scientia Dei falleretur, que non solum est de euentu rerum, set de modo euentus. Et quod dicitur ulterius “si non necessario euenit, potest non euenire; ponatur ergo in esse”, dicendum quod si ponatur in esse illo modo quo est possibile, non sequetur | aliquod impossibile; est autem possibile non euenire loquendo simpliciter et absolute, set stante suppositione non est possibile, et ideo sic non est ponendum: si enim prescitum est euenire, preuisus est ordo causarum talis, quo posito et stante non potest illud non euenire, set necessario eueniet necessitate suppositionis predicte, que stat cum contingentia simpliciter, et est 363 Ad … 368 euentus] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 38, 3, ad 1 (23rb) 363 omne … 364 eueniet] cf. supra, I, 38, 3, n. 1 (78,4) 356 effectus] effectum A | contingentis] d add. sed del. M | causa] potest add. AMZ 357 nos] om. FOm sed s.u. suppl. F 358 eam] om. Om eque Z | concursum] cursum Y 360 nec] talis add. Om | ille] potest Om 361 generaliter … 362 omnium] om. (hom.) AN 363 argumentum] om. F | cum] om. Om | de … 364 necessitate] post euenit Y post eueniet Z 364 eueniet] euenit NY sed del. et i.m. corr. Na.m. | dicendum] est add. N | falsum] solum Om 365 sicut] om. sed s.u. suppl. F | quod … 366 euenire] om. (hom.) AFMOmYZ sed i.m. suppl. F 366 necessario1] necesse Z | necessario eueniet] necesse euenit Y | et] om. Om | quod … 367 est] intrare eueniet necessario et scitum est sed del. et i.m. corr. Na.m. 367 eueniet] om. sed i.m. suppl. F euenit Y | contingenter2] om. FOm 368 que] quia Y quod OmZ | solum est] inu. YZ 369 quod] cum YZ | ulterius] quod add. MYZ | euenit] conuenit sed s.u. corr. N eueniet Om | non2] necessario add. M 370 dicendum] dicendo Om | illo] illud Z 371 possibile] impossibile F | sequetur] sequitur AMNOm sequatur Z | est autem] aut est Om 372 possibile] impossibile FZ sed corr. F 373 est1] iter. F | possibile] impossibile Z | sic] si Z 374 est1] legi non potuit Y | ordo] ergo sed del. et i.m. corr. F | talis] om. Om 375 non2] om. sed s.u. suppl. Y | eueniet] euenit MY 376 predicte] cum add. Om | que] qua Om | cum] om. FOmYZ sed i.m. suppl. Z | contingentia] predicta add. A | simpliciter] similiter M

F69va Om127v

M156va

96

Om128r N54va

Y98ra

A43rb

DVRANDI SVPER SENT. I

simile de contingente presente: Sortes enim, dum currit, non necessario currit simpliciter et absolute, immo libere currit potens non currere, et tamen non potest poni in esse quod non currat, stante suppositione quod currat; alioquin contradictoria simul uerificarentur de eodem, quod est impossibile. [19] Ad secundum, cum dicitur quod “omnis condicionalis cuius antecedens est necessarium et consequentia necessaria, et consequens est necessarium”, concedatur, si tamen antecedens sit necessarium ut ex ipso infertur consequens. | Et cum dicitur quod hec est necessaria “Deus | presciuit A fore”, dicendum quod est ut sic et est ut non. Si enim est necessaria adiuncto modo necessitatis, erit uera dicendo sic: “Deus presciuit necessario A fore”; hec autem est duplex, quia si modus necessitatis determinet compositionem uerbi ad subiectum, uera est et composita sub hoc sensu: “necessarium est Deum prescire A fore”, et adhuc hec necessitas non est nisi ex suppositione, et non simpliciter, quia, ut infra uidebitur, Deus potest nescire quod scit, et scire quod nescit, ut infra patebit, et ideo non necessario | scit talia, set libere, sicut libere uult ea fore uel non fore. Si autem determinet materiam uerbi, scilicet A fore, sic est falsa et diuisa sub hoc sensu: “Deus preuidit A fore necessario”, quod non est uerum, immo preuidit A fore contingenter; modo sic est quod consequens non infertur ex antecedente | ratione compositionis uerbi ad subiectum, que est necessaria, set solum ratione materie uerbi, que est contingens. 382 388 392 397

omnis … 384 necessarium1] cf. supra, I, 38, 3, n. 2 (78,14-15) si … 393 nescit] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 36, 1, 2, resp. (154aD) ut … uidebitur] cf. infra, I, 39, 1, n. 10 (105,100-109) modo … 406 contingens] cf. Thom., S.th., I, 14, 13, ad 2

377 currit] cur M | non … 378 currit1] om. AN sed i.m. suppl. et set add. N 378 currit1] cur M | simpliciter] similiter M 379 non1] om. Om | non2] om. Om | stante … 380 currat] om. (hom.) YZ 380 currat] curat F | contradictoria] post uerificarentur Om | simul] om. Om | uerificarentur] uerificaretur Om 381 quod … impossibile] om. Om | est] om. sed s.u. suppl. Y 382 secundum] dicendum add. MYZ | cum] quod sed del. et corr. N om. Om legi non potuit Y 383 et consequentia] om. YZ | necessaria] om. FYZ | et2] etiam Y uel Z 384 si] set F ex set s.u. corr. N | antecedens] consequens sed corr. M | sit] est FOm 385 Et] ut Om | cum] tamen N | hec] hoc Om | est] om. Om | necessaria] necessario Om 386 et est] inu. Om 387 necessitatis] necessitas sed s.u. corr. F | erit] est YZ | uera] natura Z 388 hec] hoc M | autem] om. AN | quia] quod Z 390 et] om. Y 391 et1] om. MOm | adhuc] ad OmY | hec] om. N 393 ut … patebit] om. Om | scit] legi non potuit Y 394 libere2] om. F | ea] om. F a Om 395 fore] scilicet add. Om 399 set] si AFN | ratione] compositionis uerbi ad subiectum que est necessaria si add. sed del. N

380

385

390

395

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III 400

405

410

415

97

Quod patet, quia si | separetur materia uerbi a compositione, inferet consequens (ad A enim fore sequitur quod A erit); set compositio principalis siue materia uerbi non infert consequens (non enim sequitur | “Deus scit A, ergo erit”; scit enim non solum que erunt, set multa que non erunt); cum ergo consequens non inferatur ex antecedente ut est necessarium, set potius ut est contingens, non oportet consequens esse necessarium, set contingens. [20] Ad tertium potest responderi sicut in arguendo responsum est. Et quod obicitur, quod illa distinctio non habet locum nisi in formis separabilibus, dicendum quod esse scitum non comparatur ad rem scitam, sicut forma ad subiectum, set solum sicut actus ad obiectum; quia tamen omne quod denominat aliud quandoque uocatur forma, ideo loquamur de scientia Dei tamquam de forma denominante rem scitam. Et tunc possumus dicere quod aliqua forma uel actus potest dici inseparabilis dupliciter: uno modo ex naturali et per se habitudine forme uel actus ad rem et econuerso, et sic anima est forma inseparabilis ab homine; alio modo ex suppositione, sicut si poneremus quod Sortes, quamdiu uiueret, esset infirmus, infirmitas esset ab eo inseparabilis. Inseparabilitas ergo prima | tollit predictam distinctionem, set secunda inseparabilitas uel potius inseparatio que est ex suppositione 400 patet] quia si separentur quia patet add. sed del. F | a … 402 uerbi] om (hom.) Y | compositione] materie add. sed del. N uerbi add. Om | inferet] infert MOmZ 401 ad] aliud Z | enim] om. Z | erit] esset Om est Z 402 infert] inferet A infertur Y 403 ergo] A add. Om | erit] est YZ | non solum] post erunt¹ A | solum] illa add. MYZ A add. Om | set] etiam add. A 405 ut1] om. sed i.m. suppl. F et sed s.u. corr. M 406 consequens] esse necessarium set potius ut est contingens non oportet consequens (consequens] contingens sed exp. et i.m. corr. N) add. sed del. N contingens Om | contingens] uel potest dici quod hoc antecedens [Z46va] Deus presciuit A fore non est (est] ex esse s.u. corr. M) necessarium, set contingens eo modo quo (quo] quod YZ) liberum arbitrium dicitur contingens. Quod patet, quia impossibile est illud esse simpliciter (simpliciter] similiter M) necessarium quod preexigit contingens, set Deum (Deum] Deus Z) prescire A fore preexigit (preexigit] preexigat YZ) Deum uelle A fore, quod est (est] om. sed s.u. suppl. Y) contingens liberum (liberum] idest praem. YZ) arbitrium (arbitrium] om. YZ); quare etc. add. MYZ 407 tertium] dicendum add. MZ dicendum quod add. Y | potest] om. sed i.m. suppl. F | potest responderi] inu. F 408 illa] ista Om | in] om. sed s.u. suppl. Z 409 scitum] fatum sed corr. F 410 subiectum] materiam YZ | obiectum] subiectum praem. sed del. N 411 aliud] aliquid Om | uocatur forma] inu. MYZ | forma] et add. Om 414 ex … se] per se et ex naturali YZ sed corr. Z 416 ab homine] ad hominem praem. sed exp. Om 417 esset1] om. AN sed i.m. suppl. Na.m. est Om | infirmus] infimus sed s.u. corr. F | infirmitas] infimitas sed s.u. corr. F | esset2] post eo Om | inseparabilis] insepabilis F 418 tollit] iter. M | predictam distinctionem] inu. Om | distinctionem] set secunda inseparabilitas (inseparabilitas] non add. A) ergo prima tollit predictam distinctionem add. AN sed del. N | set] et MYZ 419 inseparabilitas] separabilitas Y

M156vb

Om128v

F69vb

98 M157ra Om129r

Y98rb Om129v N54vb

DVRANDI SVPER SENT. I

non tollit | quin absolute oppositum potuerit inesse; unde dato quod Sortes | semper esset infirmus, adhuc ista esset distinguenda “Sortem infirmum impossibile est esse sanum” secundum sensum compositum et diuisum, et in sensu composito esset uera, set in sensu diuiso falsa, quia significaret impossibilitatem sanitatis inesse Sorti ex natura sua, quod non est uerum, set ex suppositione qua ponitur semper infirmus. Similiter in proposito, quia A fore et esse scitum non sunt inseparabilia nisi ex suppositione (absolute enim A potuit non fore et non esse scitum fore); set supposito quod sit scitum, impossibile est non esse scitum, et inseparabile est ab eo esse scitum ex suppositione iam dicta; et ideo adhuc in tali actu potest locum habere supra dicta distinctio, sicut et in formis separabilibus ex suppositione. [21] Vel dicendum ad principalem rationem quod si maior est de necessario simpliciter et absolute et minor de inesse, conclusio erit de necessario simpliciter; si autem maior sit de necessario non absolute, set ex suppositione, conclusio erit de necessario non simpliciter et absolute, set ex suppositione. Modo cum dicitur “omne scitum a Deo necessario est uerum”, si intelligatur de necessario simpliciter et absolute, non est uerum; necessarium enim ex | suppositione que stat cum contingentia simpliciter | potest esse scitum infallibiliter, non solum a Deo, set etiam a nobis, ut cum scio Sortem actu currere, ut prius satis deductum fuit; propter quod sequitur quod conclusio ex |

440 ut2 … 441 fuit] cf. supra, I, 38, 3, n. 16 (92,298-309; 93,310-313) 420 potuerit] potuit Om 421 Sortes] Sor (item alibi) M | semper esset] inu. AY | adhuc] ad hoc Y | distinguenda] distingenda (sic) Z 423 set] et AOmY | diuiso] diuino FOm 425 qua] semper add. Om | ponitur] supponitur esse Om | semper] om. FOm 426 inseparabilia] inseparabilis M 427 non1] om. Om 429 esse scitum] inu. Om | suppositione] post dicta Om 430 actu] casu F | locum] om. sed i.m. suppl. F | locum habere] inu. Om | supra dicta] predicta A 431 separabilibus] inseparabilibus YZ | ex suppositione] om. Om 432 principalem] principale M | rationem] om. M 433 simpliciter] om. YZ | absolute] si autem add. sed del. Om | et2] om. YZ | conclusio] concluso sed s.u. corr. M | erit] est Om 434 simpliciter] et absolute add. Om | sit] om. sed s.u. suppl. F | non] simpliciter et add. MOmYZ 435 conclusio … 436 suppositione] om. (hom.) AN sed i.m. suppl. N | simpliciter et] om. N 437 de necessario] om. YZ | simpliciter] similiter M 438 uerum] si intelligatur de necessario ex suppositione uerum est add. Om | ex … stat] que stat ex suppositione sed inu. M | que] quod AYZ | que … 439 cum] cum quo stat Om 439 cum] om. Y | scitum] ex corr. i.m. Na.m. 440 scio] scito Om

420

425

430

435

440

DISTINCTIO XXXVIII QVESTIO III

99

maiore sic necessaria conclusa sit necessaria necessitate suppositionis solum et non simpliciter, quod concessum est.

442 suppositionis] supposita Om

443 non] om. sed i.m. suppl. F



M157rb

[1] Preterea solet queri etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum Deus nescire possit quod scit uel scire quod nescit. | Et uidetur quod non, quia quicumque potest scire quod nescit uel nescire quod scit, scientia eius est augmentabilis et diminuibilis; set scientia Dei non potest augmentari nec minui; ergo non potest scire quod nescit uel nescire quod scit. [2] Preterea Deus scit ab eterno omnia etiam possibilia; set preter hec omnia nichil est nec esse potest; ergo Deus nichil potest scire preter id quod scit et illa non potest obliuisci; ergo non potest nescire quod scit. [3] In contrarium est quia Deus nescit Antichristum natum, set quandoque sciet ipsum natum; ergo quandoque sciet quod modo nescit. Similiter Deus scit Antichristum nasciturum, set quandoque

4 Preterea … queri] Lomb., Sent., I, 39, 1, n. 175 (280,4) 6 quicumque … 7 diminuibilis] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 1, 2, arg. 2 (922); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 2, arg. 4 (324a) 6 quicumque … 8 minui] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, resp. et ad 2; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 1, 3, arg. 3 (347a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 2, resp. (324a) 11 Deus … 12 obliuisci] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 2, arg. 4 (324a) 14 Deus … 18 scit] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, arg. 3; De uerit., 2, 13, arg. 7 (87,46-50) 4 queri] quari Om | Circa … istam] Circa distinctionem 39 A 39 Dist. Circa quam MYZ | primo] om. ANOm 5 Deus] post possit AFOm sed corr. F post nescit sed corr. N | nescire possit] inu. F nescire posset Om | quod1] que Om | quod1 … nescit] om. sed i.m. suppl. N | quod2] que Om om. sed i.m. suppl. Y | quod nescit] om. AN 6 uel] et A 7 scientia Dei] inu. Y 8 nec] neque FOm | minui] diminui Om 9 uel] et FMN | scit] scire Om 10 scit] om. sed s.u. post eterno suppl. M | possibilia] impossibilia sed corr. F | preter] propter sed del. et i.m. corr. N potest Y 11 nec] uel AOm | esse potest] inu. Om | nichil2] non YZ 12 id] illud MNYZ | non1] om. AN sed i.m. suppl. N 14 quia] quod YZ | nescit] om. Y | Antichristum] esse add. MZ | natum] sit nasciturum Y 15 quandoque1] quando sed corr. Y | ergo … sciet2] om. YZ 16 scit] om. Om | quandoque] quando Y

5

10

15

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I

20

25

30

35

101

nesciet ipsum nasciturum, scilicet quando erit natus; ergo Deus quandoque nesciet quod scit. [4] Item Deus scit se operaturum quicquid operabitur et nescit se operaturum quod non | operabitur; set Deus posset operari quod non operabitur et non operari quod operabitur; ergo posset scire quod nescit et nescire quod scit. [5] Responsio. Primo ponetur quedam distinctio actuum diuinorum et deinde declarabitur propositum. [6] Quantum ad primum sciendum est quod actus diuini inueniuntur in triplici differentia. Quidam enim sunt qui non transeunt in materiam exteriorem nec dicunt aliquem respectum ad extra, ut sunt actus notionales, puta gignere et spirare. Et quoad hos actus non est in Deo libertas uel potentia ad opposita, quia cum isti actus sint in diuinis secundum se, sunt ibi ex summa necessitate immutabilitatis, ita quod non est potentia ad opposita aliquo modo; alioquin poneretur mutabilitas in Deo. Alii sunt actus diuini qui sunt a Deo effectiue, | set sunt in creatura subiectiue, sicut creare; et tales actus sunt temporales et conueniunt Deo ex tempore et sequuntur leges temporis. Nam primo sunt futuri, postea presentes, deinde preteriti; | et respectu talium est in Deo libertas et potestas ad opposita et non solum potentia ad oppositos actus, set actus oppositi | uicissim Deo attribuuntur; 19 Item … 22 scit] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 1, 1, sed contra (205vaK-L); Thom., Super Sent., I, 39, 1, 1, sed contra (920); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 1, 2, sed contra 1 (346a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 1, sed contra 1 (323b) 26 Quidam … 40 effectiue] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 1, resp. (323b) 32 Alii … 34 temporis] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, arg. 1 17 nesciet] nescit M nesciret Y | nasciturum] nesciturum F | quando] quod sed s.u. corr. Om | erit] est Z 18 nesciet] nescit M nesciret OmYZ sed corr. Om 19 se1] om. sed s.u. suppl. M | quicquid] quidquid A | nescit] nesciet sed corr. N 20 non1] nullo modo FNOm | non1 … 21 operabitur1] non operabitur sed del. et i.m. corr. N | operabitur] om. sed operatur i.m. add. M | non2] om. Om 21 et] uel Y 24 et] om. Om 25 sciendum] dicendum Om 26 in1] om. Y | Quidam] quedam M | enim] om. YZ | qui] que MOm sed exp. et corr. M 27 ut] ut sed del. et s.u. rescr. N 28 notionales] rationales sed del. et i.m. corr. N | puta] scilicet add. N | gignere] generare Om | et] om. A | non] in praem. sed del. Om 29 sint] sunt Om | in] om. AF 30 diuinis] diuini A | secundum se] om. YZ 31 quod] quia Y 32 Deo1] Deum F | qui] quia AFMNOm | effectiue] sunt praem. sed del. Om 33 set] om. Om | sunt1] autem add. Om | sicut creare] om. Om | creare] creature praem. sed del. F | temporales] temporalem Y 35 primo] modo add. M | primo sunt] primo sunt sed del. et i.m. rescr. N 36 potestas] potans 37 set actus] om. Y | oppositi] sed del. et i.m. corr. Na.m. | potentia] om. F compositi Om | uicissim] uicissi F

Om130r

F70ra M157va Om130v

102

Z46vb

Y98va Om131r

DVRANDI SVPER SENT. I

quandoque enim Deus actu creat et quandoque non creat, nec mutatio talium actuum ponit in Deo mutationem, cum non sint in ipso subiectiue uel intrinsece, set solum sunt ab ipso effectiue. [7] Alii sunt actus medio modo se habentes, quia sunt in Deo intrinsece, connotant tamen respectum uel habitudinem ad res extra obiectiue, ut scire uel uelle; scit enim Deus et uult non solum se, set etiam alia a se. [8] Hii ergo possunt considerari secundum id quod sunt uel secundum respectum quem | habent ad obiectum. Primo modo non est in Deo libertas uel potentia ad opposita respectu talium actuum: nullum enim intelligere aut uelle est in Deo quod possit uel potuerit non esse in eo, etiam de potentia absoluta, nec aliquod ei deest quod possit uel potuerit ei inesse propter eamdem rationem propter quam non est libertas uel potentia ad opposita respectu actuum notionalium. Si uero considerentur secundum respectum ad obiectum, sic est distinguendum. Est enim duplex obiectum scientie et uoluntatis diuine: unum primum et principale, quod est essentia diuina et bonitas | diuina, et respectu huius obiecti non est in Deo libertas uel potentia | ad opposita, set necessario scit essentiam suam et diligit bonitatem suam. Cuius ratio est primo de scientia, quia presente intelligibili ipsi intellectui perfectio sub illa dispositione qua hoc natum est intelligi et intellectus intelligere, impossibile est quod hoc non intelligat et illud

38 nec … 39 mutationem] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, ad 1 43 scit … 44 se] cf. Thom., De subst. sep., 14 (67,204-205) 38 enim Deus] Deus enim praem. sed del. et corr. F 39 cum … sint] que sit YZ 40 ipso1] Deo YZ | uel] om. M | sunt] est Y | ab] in MYZ 41 quia] licet add. Om qui YZ | sunt2] sint Om post Deo A 42 respectum uel] inu. Om | habitudinem] post tamen Om 43 scire] om. sed i.m. suppl. F | scire … uelle] uelle et scire Om | uel] om. AFMN | et] ut Om | solum] sunt sed s.u. corr. Om 45 id] illud M 46 respectum] respectus Z 47 actuum] om. Om 48 aut] et M | uelle] sic i.m. add. Y | possit] posset Om | potuerit non] non potuit Om | non] om. sed s.u. suppl. A 49 etiam] et Om | aliquod] aliquid OmZ | possit] posset Om 50 potuerit] potuit Om | quam] quod F 51 actuum] talium M 53 scientie] Dei add. YZ | uoluntatis] uoluntas sed s.u. corr. F 54 primum] iter. Om | est] om. sed i.u. suppl. Y | essentia] sua add. A | diuina1] sua add. A | diuina2] de materia sed i.m. corr. M | diuina et2] om. Y 56 necessario] om. sed i.m. 57 presente] enim praem. sed del. N presenti Om | ipsi] suppl. F | suam1] om. N ipsum sed corr. Om 58 qua] quam Y 59 hoc] hic om. sed i.m. suppl. F

40

45

50

55

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I 60

65

70

75

103

non intelligatur; set essentia diuina presens est necessario et semper intellectui diuino sub illa dispositione sub qua nata est intelligi et intellectus | intelligere, quia secundum illud quod est per se intellectualis, et intelligibilis; ergo etc. [9] De uoluntate autem | respectu bonitatis diuine patet idem sic: ubi infallibiliter representatur uoluntati ratio perfecta boni et sibi necessarii absque admixtione cuiuscumque mali, ibi necessitatur uoluntas necessitate immutabilitatis; set per intellectum diuinum representatur uoluntati diuine essentia diuina habens perfectam rationem boni et boni necessarii, cum sit ipsa entitas et bonitas appetentis et non habens aliquam admixtionem mali; ergo etc. [10] Aliud est obiectum secundarium scientie et uoluntatis diuine, scilicet res create, et respectu talium est duplex cognitio in Deo, ut dictum fuit supra: una qua apprehendit | quidditates rerum entium uel possibilium, et alia qua apprehendit habitudines rerum secundum compositionem et diuisionem, que est scientia enuntiabilium. Et hec est duplex: una qua res apprehenduntur secundum | compositionem et diuisionem possibilem solum, alia qua apprehenduntur secundum compositionem et diuisionem non solum ut possibilem, set ut deduc-

72 ut … 73 supra] cf. supra, I, 39, 1, n. 7 (102,41-44) 74 alia … 75 enuntiabilium] cf. Thom., Super Sent., I, 41, 1, 5, resp. (975) 77 alia … 80 uisionis] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 1, 2, resp. (922) 78 ut2 … 80 uisionis] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, ad 2; Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 2, resp. (324a-b) 60 intelligatur] set essentia diuina presens est necessario et semper intellectui diuino sub illa dispositione sub qua nata est intelligi (intelligi] i.m. rescr.) et (N55ra) intellectus intelligere impossibile est quod hic non intelligat et id non intelligatur add. sed del. N | est] et add. Om | semper] fuit add. Om 61 nata est] inu. M 62 quia] et M | illud] id Om | est] post se Om | intellectualis] intelligibilis Om 63 et] est add. Om uel YZ 64 respectu] om. Y | bonitatis] bonitas sed s.u. corr. F | bonitatis diuine] inu. Y | sic] om. Om 65 ubi] ut M | representatur] representantur sed corr. F presentatur MYZ | uoluntati] ualuntati M | perfecta] perfecti F 66 admixtione] amixtione sed s.u. corr. M | ibi] ipsi AN sed i.m. corr. N illi Om om. sed s.u. suppl. Y | necessitatur] necessitatem O 67 immutabilitatis] immutabilitatem M immutationis Om | per] om. sed i.m. suppl. Z 68 diuine] om. sed i.m. suppl. Z | essentia] essentiam F 69 et boni] et boni praem. sed exp. M 70 mali] om. sed s.u. suppl. Z 71 et] om. Z 73 fuit] est Om | apprehendit] apprehendat Z 74 apprehendit] apprehendat Z 75 enuntiabilium] entciulium Om 76 duplex] dupliciter N | res] om. Y | apprehenduntur] apprehenditur MOm 77 possibilem … 78 diuisionem] om. (hom.) AFMNYZ sed suppl. F (i.m. inf.) A (i.m. sup.) N (i.m) | qua] que Om | apprehenduntur] apprehenditur Om 78 ut1] om. Om | ut2] etiam Om om. Y | deductam] ductam sed s.u. corr. Y

N55ra M157vb

Om131v

A43va

104

F70rb

M158ra Om132r

DVRANDI SVPER SENT. I

tam uel deducendam ad actum pro aliquo tempore, et hec est per quam res cognoscitur esse uel fore, et pertinet ad scientiam uisionis, de qua postea dicetur. Quantum uero ad primam et secundam cognitionem dicendum quod Deus non potest nescire quod scit uel scire quod nescit, set quantum ad tertiam potest. Cuius ratio est quia Deus necessario scit non solum suam essentiam, set omnia que necessario representantur per ipsam; set omnes res quantum | ad suas quidditates et compositiones et diuisiones eis possibiles necessario representantur per essentiam diuinam, non autem quantum ad actualem compositionem et diuisionem; quare etc. Maior de se est euidens. Set probatio minoris quia, ut patuit supra dist. 35, essentia diuina est representatiua rerum, quatinus continet uirtualiter et causaliter omnes res; nunc est ita | quod ipsa | est necessario causa secundum potentiam, ita quod non est in potestate eius quod habeat uel non habeat potentiam causandi; set non est necessario causans secundum actum, immo potest causare uel non causare; ergo ipsa necessario continet res uirtualiter et representat eas ut causabiles, licet non ut causatas; et quia omnis quidditas cuiuscumque rei entis uel possibilis secundum se et secundum ea que possunt sibi inesse habet rationem causabilis, prout

89 ut … 35] cf. supra, I, 35, 2, n. 16 (277,153-157) 79 uel deducendam] uel deductam praem. sed del. M | ad] om. sed s.u. suppl. Om | aliquo] alio Om | per … 80 quam] qua Om 80 res cognoscitur] inu. Om | uel] non esse i.m add. A | fore] om. AN sed i.m. suppl. N | et] om. sed i.m. suppl. et hoc (i.m.) add. A | uisionis] diuisionis Y 81 dicetur] tuetur Om | uero] ergo AN om. FOm 82 Deus] dicitur add. A | potest] om. AN sed s.u. suppl. N 83 Cuius] om. F | Deus] om. Y 84 scit] post solum Om 85 representantur] reputant Om | ipsam] per praem. sed del. N | res] quantum praem. sed del. F 86 et1] om. Om | diuisiones] diuisionem Y | eis] ei A | eis possibiles] compossibilem Y compossibiles Z | possibiles] possibilis Om 87 essentiam diuinam] inu. YZ 88 de … euidens] patet AN 89 minoris] minorem Om | ut] om. MYZ | 35] 32 Om quod s.u. add. Y 90 rerum] cuius i.m. add. N | et] omnis omnis res praem. sed del. N | est … 91 quod1] autem A 91 ita quod] om. sed i.m. suppl. N | ipsa] res add. M | est necessario] inu. FM 92 est] om. FM sed suppl. F (i.m.) M (i.m. sup.) | uel … habeat2] om. FN | potentiam … 93 causandi] om. sed i.m. suppl. N 93 causandi] essendi AMYZ sed i.m. creandi corr. MZ | set] uel non habeat potentiam essendi praem. sed del. N | non] om. Om | causans] talis A om. sed i.m. suppl. FN creans MYZ | secundum] talis praem. sed del. N | immo] uero Y 94 causare1] creare MYZ | uel … causare2] om. YZ | non causare] om. sed i.m. suppl. N | causare2] creare M | ergo] immo Om 95 causabiles] creabiles AMYZ | licet] set Y | ut2] causandas uel add. Om | causatas] creandas AMYZ causandas N | et2] om. Om 96 cuiuscumque] cuiuslibet YZ | rei] res A | rei entis] i.m. rescr. M inu. Om 97 sibi] ei A | habet] habent Om | causabilis] creabilis AMYZ

80

85

90

95

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I

100

105

110

115

105

autem includit esse, habet rationem causati uel causandi, non ideo omnis quidditas cuiuscumque rei secundum se et secundum ea que possunt sibi conuenire necessario representatur ab essentia diuina; ut autem includit esse uel fore, non necessario representatur, set libere et quantum est de natura representantis potest representare uel non representare. Representatur enim res fore uel non fore per essentiam diuinam, non ut est solum essentia uirtualiter omnem rem continens, set ut est uolens rem possibilem fore; et quia libere uult rem fore, et quantum est de natura uoluntatis, potest uelle rem fore uel non fore, ideo eam fore uel non fore non necessario representatur | per essentiam diuinam; propter quod nec necessario scitur a Deo, set potest scire quod nescit uel nescire | quod scit. [11] Est tamen hic aduertendum quod quando dicimus Deum libere et non necessario uelle rem fore uel non fore, et per consequens non necessario scire rem fore uel non fore, intelligendum est hic de necessitate absoluta, quia ex suppositione quod Deus sciat aliquid fore, impossibile est quod nesciat ipsum fore, quia si esset possibile, aut hoc esset simul aut successiue. Non simul, quia includit contradictionem, scilicet quod simul sciat et nesciat; nec successiue, quia importat mutationem. Et ideo consueuit dici et bene quod | predicte propositiones sunt uere in sensu diuiso, qui accipitur ex natura | potentie absolute et ex natura obiecti, set in sensu composito sunt false, qui

110 Est … 121 actum] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 1, 1, resp. (920- 921); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 1, 3, resp. (347b) 117 Et … 121 actum] cf. Thom., De uerit., 2, 13, ad 5 (90,221-229); Super Sent., I, 39, 1, 2, resp. (923); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 1, 1-2, resp. (323b-324a) 98 includit] includunt Om | habet] om. sed i.m. suppl. F uel AMNYZ sed del. et i.m. corr. N habent Om | causati … causandi] creati uel creandi AMYZ | non] om. FNOm 99 cuiuscumque rei] om. Om 100 possunt] sunt praem. sed del. F | representatur] representantur Om | ut … 101 autem] iter. sed del. Y 101 et] est AN sed del. et s.u. corr. N 102 potest] et praem. A | uel … 103 representare] om. YZ | non] om. sed s.u. suppl. N 103 Representatur] presentatur Om 104 ut] om. Om | est] om. Y | est solum] inu. Om | essentia] essentiam AF sed corr. F diuina add. MYZ om. Om 105 set] om. sed s.u. suppl. N | rem fore] inu. MYZ et uel non fore add. YZ | et2 … 106 fore2] om. M 106 uoluntatis] rei praem. sed exp. N sua praem. A | rem fore] inu. N | fore2] et add. Om 107 uel … fore2] om. YZ 108 nec] non F 111 et2 … 112 fore2] om. Om 112 hic] om. F 113 quia] si add. A | sciat] scit sed s.u. corr. M 114 impossibile] impossibili Om | est] om. Om | quia] qui M | quia si] set YZ | possibile] possibili Om | aut] autem Y 115 contradictionem] contradictoria A 117 propositiones] om. Y 119 et] non add. Om | false] plures AN sed del. et i.m. corr. N

Om132v Y98vb

N55rb M158rb

106

Om133r

Z47ra

F70va

DVRANDI SVPER SENT. I

sensus accipitur ex suppositione quod potentia lata fuerit in tale obiectum per aliquem actum. [12] Ad rationes utriusque partis respondendum est. Ad primam, cum dicitur quod quicumque potest scire quod nescit uel nescire quod scit, scientia eius est augmentabilis et diminuibilis, dicendum quod augmentum et diminutio scientie potest accipi dupliciter. Vno modo in natura scientie, et sic non augmentatur nec minuitur nisi | secundum modum aliarum qualitatum, scilicet per intensionem et remissionem, etiam dato quod esset quandoque paucorum et quandoque plurium, quia in essentia cuiuscumque forme non extensibilis non est possibile alio modo inuenire augmentum uel diminutionem; et ideo dato quod Deus prius quedam nesciret que postea sciret, non propter hoc scientia eius augmentaretur aut diminueretur hoc modo, nisi probaretur quod sciendo quod prius nesciuit scientia eius intenderetur et nesciendo quod sciuit scientia eius remitteretur. Alio modo potest accipi augmentum et diminutio scientie extrinsece, scilicet secundum quod est plurium, et sic dicitur scientia | augeri extensiue. Et hoc modo augetur scientia illius qui primo nescit aliquid et postea scit illud, et minuitur econuerso, cum primo scit et postea nescit; set hoc nos non ponimus in Deo, immo nec potentiam ad hoc, quia iste est sensus compositus, in quo | omnes predicte propositiones sunt false, set solum dicimus quod Deus potest scire aliquid fore uel nescire considerando solam habitudinem potentie ad tale obiectum, que non 123 quicumque … 124 diminuibilis] cf. supra, I, 39, 1, n. 1 (100,6-7) 136 hoc … 139 Deo] cf. Thom., S.th., I, 14, 15, ad 2 138 set … 145 diminuibilem] cf. Thom., De uerit., 2, 13, ad 5 (90,221-229, 236-237); cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 1, 3, ad 3 (347b) 120 quod] quo N 122 rationes] rationem Y | primam] primum M 123 quod1] om. Y | quicumque] quodcumque M | uel] et YZ 125 et] om. A uel OmYZ 126 natura scientie] inu. YZ | nec] uel Om 127 et] aut FN 128 etiam] aut Om | quod esset] om. sed i.m. suppl. F | et] om. MOm 129 essentia] esse Om | cuiuscumque] cuiuslibet OmY | non extensibilis] om. F del. N 130 ideo] ita sed exp. et s.u. corr. M 131 dato] data sed corr. M | prius quedam] quedam ut prius Om | propter] preter sed del. et i.m. corr. N 132 scientia] om. sed i.m. suppl. F | aut] uel AOm 133 sciendo … 134 et] om. M 134 et] uel Om | quod] que prius Om | scientia eius] om. Om 135 secundum] om. AFYZ sed s.u. suppl. F | secundum … 136 quod] que M quia NOm 136 dicitur scientia] inu. M 137 qui … nescit] que prius nesciuit Om | et] om. F 138 et1] om. Om | cum] om. sed i.m. suppl. F | postea] post Y | set] et YZ 139 nos] om. Om | in … 140 compositus] om. sed i.m. suppl. F | immo] uero Y | quia … est] quod ille M | iste] ille Om | est … 140 sensus] inu. Om 140 predicte propositiones] inu. YZ 141 quod Deus] om. Om | aliquid] quedam YZ | uel] esse add. M 142 potentie] scientie Om

120

125

130

135

140

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO I

145

150

155

160

165

107

est necessaria, set libera, iuxta quam ponimus sensum diuisum. Et ita non oportet scientiam diuinam esse aliquo modo | augmentabilem uel diminuibilem. [13] Ad secundum dicendum quod Deus scit omnia ab eterno quantum ad quidditates et | compositiones et diuisiones rerum possibiles, et hec scit necessario, ut probatum est supra; scit etiam ab eterno omnes res que future sunt in tempore, set istas nescit necessario, immo absolute loquendo potuit ab eterno nescire; supposito tamen quod sciuerit, impossibile est eum talia nescire. Et sic procedit argumentum in sensu composito, non autem in sensu diuiso. [14] Ad primum argumentum alterius partis, quod uidetur probare quod etiam secundum sensum compositum Deus potest scire quod nescit, quia nescit Antichristum natum, postea tamen hoc sciet, dicendum quod Deus scit ab eterno Antichristum nasciturum pro tali tempore et nasci pro tali et natum pro alio. Quod autem hec propositio “Deus | scit Antichristum natum” non uerificetur nunc, set potius sua contradictoria, scilicet “Deus nescit Antichristum natum”, non est propter principalem compositionem uerbi cum subiecto, set propter tempus connotatum in materia uerbi; hoc enim quod est natum includit tempus preteritum circa natiuitatem Antichristi, que inclusio est falsa pro nunc, quia nunc | non est preterita, et ideo hec “Deus scit Antichristum natum” dicitur esse falsa, non quia Deus nesciat natiuitatem Antichristi preteritam pro tempore pro quo erit preterita, set quia implicatur falso nunc esse preterita; et ideo nichil sciet Deus postea quod modo nesciat nec econuerso, licet propositiones de 148 ut … supra] cf. supra, I, 39, 1, n. 10 (103,71-78; 104,79-87) 143 necessaria] necessario Z | ita] ideo F ideo ex ita corr. N 146 omnia] omnes post ab eterno M 147 quantum ad] om. M 148 possibiles] poles F 149 future sunt] inu. Om 150 supposito] super posito Om 151 sciuerit] sciuit YZ 152 diuiso] diuino praem. sed del. F 153 primum argumentum] inu. F | partis] om. Z | uidetur] om. sed i.m. suppl. F 154 potest] possit Y | scire] nescire Om 155 quia nescit] om. sed i.m. suppl. F | postea] post esta sed corr. F | hoc sciet] inu. A | sciet] sciret Y | dicendum] est add. Y 156 scit] post eterno AFN 157 Quod … 158 natum] om. Om 158 non … 159 natum] om. sed i.m. suppl. FNa.m. | potius] om. FNOm 159 scilicet] hec add. FN 160 propter1] om. sed i.m. suppl. F | compositionem] oppositionem M 161 tempus connotatum] inu. Y | connotatum] connotatur F | materia] natura A 163 quia nunc] om. Y | est2] om. Y | ideo] om. Y 164 natum] esse add. Om | falsa] et s.u. add. F 165 erit] est Om | preterita] preteriata sed corr. F | set … 166 preterita] om. FOm del. N 166 implicatur] multiplicatur M | falso] falsa M | sciet] scit MYZ 167 modo] om. Om | modo nesciat] inu. A | de … 168 Dei] post quedam¹ Om

Om133v

M158va

Y99ra

Om134r

108

M158vb N55va

DVRANDI SVPER SENT. I

scientia Dei quedam uerificentur modo et quedam postea, non propter uariationem scientie Dei, set propter uariam implicationem temporum circa materiam uerbi. [15] Ad aliud patet solutio. Minor enim est uera loquendo de potentia absoluta secundum quam accipitur sensus diuisus, in quo predicte propositiones conceduntur, set non est uera supposita maiore, scilicet quod Deus sciat se aliquid operaturum; hac enim suppositione stante Deus non potest non operari | quod operaturus | est nec scire se operaturum quod nescit se operaturum, et sic accipitur sensus compositus.

170

175

[1] Consequenter queritur de prouidentia Dei utrum omnia subsint diuine prouidentie. Et uidetur quod non, quia quorum non est prudentia non est prouidentia, que est pars prudentie; set necessariorum non est prudentia, que solum est de contingentibus, de quibus est consilium et electio, ut patet ex VI Ethicorum; cum igitur in entibus multa sint necessaria, uidetur quod non omnium sit prouidentia.

5 prouidentia … prudentie] Thom., S.th., I, 22, 1, arg. 1; De uerit., 5, 1, resp. (139,112-114); Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 1, resp. (207rbF); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (156aC); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, arg. 1 (Vb34rb); ex Cic., De invent., II, 53, n. 60 5 set … 8 prouidentia] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, arg. 3; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 7 (349a); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, arg. 1 (Vb34rb) 6 prudentia … 7 Ethicorum] Arist., Eth. Nic., VI, 5, 1140a30-b6 168 quedam1] om. sed i.m. suppl. Y 169 scientie] om. F | propter2] om. Y 170 materiam] naturam A 171 solutio] om. F | enim] om. Om etiam Y 172 absoluta] om. sed i.m. suppl. F absolute N 174 aliquid] aliud M 175 non1] om. sed s.u. suppl. F | operaturus] operans Om | scire] nescire M 176 accipitur] accitur M 3 subsint] subsunt Om 4 diuine prouidentie] prouidentie Dei A 5 prudentia … est1] om. sed i.m. suppl. A | prudentie] prouidentie Z 6 prudentia] prudentie M prouidentia FN | que] quia Om | quibus] solum add. A 7 ex] om. A i.m. suppl. F | Ethicorum] om. sed i.m. suppl. F 8 sint] sunt Om | sit] est A

5

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

10

15

20

25

109

[2] Item ad prouidentiam pertinet remotio eorum | que impediunt a consecutione finis; set mala impediunt a fine; ergo ad prouidentiam Dei pertinet amouere mala a rebus prouisis; set constat quod in rebus sunt multa mala; ergo non omnium est prouidentia. [3] Set in contrarium est quod dicitur Sap. 12 quod equaliter est ei cura de omnibus; set nomine ‘cure’ uel ‘sollicitudinis’ signatur prouidentia; quare etc. [4] Responsio. Videnda sunt tria: primum est quid sit prouidentia et an Deo conueniat; secundum est utrum prouidentia Dei sit de omnibus; tertium est utrum | sit de omnibus equaliter. [5] Quantum ad primum sciendum est quod hec se habent per ordinem: scientia, dispositio, prouidentia et gubernatio. Quod sic potest uideri accipiendo quod prouidentia ad prudentiam pertinet; sic autem est de Deo respectu totius uniuersi, sicut est de duce respectu exercitus uel de | patrefamilias respectu domus. Et primam quidem comparationem habemus ab Aristotele XII Metaphisice, secundam autem accipere possumus ex eadem ratione, ut patebit; dux autem exercitus prudens primo ordinat singulos de exercitu unum-

9 Item … 12 prouidentia] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 1 (929); S.th., I, 22, 2, arg. 2; De subst. sep., 13 (64,63-65); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 6 (349a); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, arg. 2 (Vb34va) 13 est2 … 14 omnibus] Sap., 12,13; cf. Thom., De uerit., 5, 3, sed contra 2 (146,41); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, sed contra 1 (156aB); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 2, sed contra 2 (326b); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, sed contra (Vb34va) 14 set … prouidentia] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 2, sed contra (930); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, sed contra 4 (349b) 19 Quantum … 23 exercitus] cf. Thom., S.c.g., III, 64, 2385 (86a) 19 se … 20 prouidentia] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (927); Iac. Met., Super Sent. (Add.), I, 39, 2, resp. (T23vb) 21 prouidentia … 23 domus] cf. Thom., S.th., I, 22, 1, resp.; De uerit., 5, 2, resp. (144,177182) et 3, resp. (146,49-52) 21 sic … 23 domus] cf. Arist., Metaph., XII, 10, 1075a15-23; cf. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 1, resp. (207rbG-H); Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (928) 10 consecutione] persecutione A | ad] om. sed s.u. suppl. F | prouidentiam] prudentiam Y 11 amouere] mouere sed s.u. corr. F | amouere mala] inu. Om | mala] male sed exp. et s.u. corr. F 12 multa mala] inu. Y | prouidentia] Dei add. Om 13 Set] om. Y | est ei] post cura MYZ 17 et] om. Om | an] quod A | Dei] om. Om | de] in Y 18 est] om. Om | utrum] iutrum A | sit de] Deus prouideat Y 20 et] om. Om 22 de Deo] a Deo praem. sed del. F | est2] om. FYZ | de2] om. Om 23 uel] et YZ | Et] ad Om | primam] habent YZ 24 habemus] aliarum add. F obiectorum add. Om | ab Aristotele] om. Om 25 ratione] ratio sed s.u. corr. F

Om134v

A43vb

F70vb

110 M159ra Om135r

Y99rb

Om135v

DVRANDI SVPER SENT. I

quemque collocans in gradu suo et in alio ponit | equitem, in alio | peditem, et sic de aliis; similiter et in domo bene ordinata paterfamilias primo ordinat personas domus, quamlibet in gradu suo, et in alio ponit seruum, et in alio uxorem et in alio filium, ordinans quid quisque agere debeat | ad consequendum finem intentum, secundo sic ordinatis confert ea que sunt necessaria ad officia exequenda. Et utrumque horum supponit uoluntatem et cognitionem finis propter quem hec ordinantur et fiunt. [6] Secundum hunc modum in toto uniuerso est primo ordo partium secundum diuersos gradus naturarum: nam secundum nobilitatem nature tenent res altiorem gradum in entibus et ordinantur ad nobiliores operationes. Secundo est ibi collatio eorum que necessaria sunt cuilibet nature ad consecutionem finis per suam operationem. Ratio autem utriusque istorum est apud Deum ab eterno, set executio est ex tempore. Ratio ergo primi preexistens apud Deum uocatur dispositio, que respicit ordinem partium in toto, set ratio secundi uocatur prouidentia, que est eorum que expediunt rei ad operationem propter consecutionem finis: prouidus enim dicitur qui bene coniecturat de conferentibus | ad finem. Executio autem primi est creatio, set 32 Et … 34 fiunt] cf. Thom., S.th., I, 22, 1, ad 3; De uerit., 5, 1, resp. (139,172-181); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 2, resp. (156bB) 35 in … 38 operationes] cf. Thom., S.th., I, 22, 4, resp.; Super Sent., I, 39, 2, 2, resp. (932); S.c.g., III, 64, 2394 (87b); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 1, resp. (207vaK) 40 Ratio … 41 tempore] cf. Thom., S.th., I, 22, 1, ad 2; Super Sent., I, 39, 2, 1, ad 1 (928); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, ad 1 (348b) 40 Ratio … 42 toto] cf. Thom., S.th., I, 22, 1, resp.; Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (928); De subst. sep., 15 (68,58-60); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (156aD) 42 set … 45 finem] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (928); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (156aC); Iac. Met., Super Sent. (Add.), I, 39, 2, resp. (T23vb); Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va) 27 gradu] loco AYZ | suo] et gradu add. A | equitem] et add. AMYZ equitatem sed del. et i.m. corr. N | alio2] ponit add. Om uero add. FN 28 et2] om. OmZ 29 quamlibet] quemlibet Om 30 ponit] suo praem. sed exp. M | seruum] dub. O familiam uel YZ | et1] om. FNY | alio1] ponit add. OmY | quid] quidquid Om 31 quisque] quilibet Y | finem] fi praem. sed del. N 32 necessaria] om. sed i.m. suppl. F | exequenda] consequenda A 33 utrumque] utrum sed s.u. corr. F 34 fiunt] et add. Om 35 Secundum] et praem. YZ | uniuerso] diuerso praem. sed del. F | primo] om. YZ 36 nobilitatem] nobilitate F 38 collatio] collocatio Om | necessaria … 39 sunt] inu. Om 39 per] secundum F | suam] om. Om 41 Ratio] responsio FYZ | ergo] autem FOm igitur M | primi] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. FNZ | preexistens] existens Om 42 que] non Om | toto] tota M | ratio] 44 propter] om. sed s.u. ideo F | secundi] ibi Om 43 que1] om. sed s.u. suppl. F suppl. A 45 est] uocatur Om

30

35

40

45

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

50

55

111

executio secundi uocatur gubernatio, sicut scriptum est Sap. 14: Tu autem, Pater, gubernas | omnia prouidentia. Ex quo patet quod gubernatio supponit prouidentiam, sicut actus imperatus ab ea, prouidentia autem dispositionem, quia prius est unumquodque ordinare in gradu suo quam prouidere de necessariis ad exequendum officium suum; utrumque autem horum supponit scientiam, per quam Deus non solum cognoscit ea que ordinantur inter se et ad finem, | set etiam ipsum finem propter quem istum ordinem instituit. Patet ergo quod prouidentia per se et directe pertinet ad intellectum practicum, sicut et prudentia. Vnde et Boetius IV De consolatione dicit quod prouidentia est ipsa diuina ratio in summo omnium principe constituta; set executio prouidentie non fit nisi mediante uoluntate diuina, | que imperat actus transeuntes in materiam exteriorem, et sic loquitur

46 executio … gubernatio] cf. Thom., S.th., I, 22, 1, ad 2; Super Sent., I, 39, 2, 1, ad 1 (928); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 1, resp. (156aD); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 1, resp. (326a-b) 46 Sap … 47 prouidentia] Sap., 14,3; cf. Thom., S.th., I, 22, 1, sed contra; De uerit., 5, 1, sed iterum 2 (138,97-99); De uerit., 5, 3, sed contra 1 (146,38-39); Super Sent., I, 39, 2, 1, arg. 2 (927); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, sed contra 1 (348a) 47 gubernatio … 48 prouidentiam] cf. Thom., De uerit., 5, 1, arg. 6 (138,39-40); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 1, arg. 3 (326a) 48 prouidentia … 49 dispositionem] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, ad 4 (929) 51 utrumque … 53 instituit] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (928) Deus … 54 practicum] cf. Thom., S.c.g., III, 75, 2511 (106a) 54 prouidentia … practicum] cf. Thom., De uerit., 5, 1, resp. (139,172-181); De uerit., 5, 1, ad 1 (140,198-199); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (348a-b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 1, resp. (326a); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va) 56 prouidentia … constituta] Boeth., Phil. cons., IV, 6 (122,30-31); Auct. Ar., 25, 75 (292,4041); cf. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 1, arg. 4 (207rbF); Thom., De uerit., 5, 1, arg. 8 (138,51-52); S.th., I, 22, 1, resp.; Super Sent., I, 39, 2, 1, arg. 4 (927); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (348a-b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 1, arg. 1 (326a) 46 14] 18 FOm 47 gubernas] gubernans F | gubernas omnia] inu. A | prouidentia] prudentia Om | patet] om. sed s.u. suppl. F 48 supponit] presupponit Om 49 dispositionem] in praem. A | unumquodque] unumquodcumque F ordinare unumquemque OmZ ordinare unumquodcumque Y 50 quam] om. sed s.u. suppl. N | prouidere] producere sed i.m.corr. M | exequendum] post officium Om | officium suum] inu. Om 51 non … 52 solum] iter. sed del. N 52 et] in praem. sed del. F om. Om 53 quem] quod Om | ergo] etiam AFMN 54 prouidentia] prodentia sed i.m. corr. M Dei add. Om 55 prudentia] prouidentia MZ sed i.m. corr. Z | et Boetius] et Boetius praem. sed del. Z | IV] VIII Om 56 diuina] summa Om | ratio] om. sed i.m. suppl. N | omnium] om. N omni Z 58 imperat] importat YZ

Z47rb

M159rb

N55vb

112

Om136r

F71ra

Y99va

DVRANDI SVPER SENT. I

Damascenvs libro II capitulo 29 quod prouidentia est diuina uoluntas, per quam omnia que sunt in finem conuenientem deductionem accipiunt. Sic igitur patet primum. [7] Quantum ad secundum sciendum est quod aliquid potest subesse | prouidentie dupliciter: uno modo sicut illud cui prouidetur, et hoc modo subsunt prouidentie sola subsistentia uel supposita. Cuius ratio est quia illi soli cuius est agere et per actionem tendere in finem competit quod ei prouideatur de hiis que expediunt actioni et consecutioni finis; set solis suppositis conuenit agere et per actionem tendere in finem; ergo non omnia subsunt prouidentie ut eis prouideatur, set solum supposita uel subsistentia. Alio modo potest aliquid subesse prouidentie, non sicut illud cui prouidetur, set sicut illud de quo prouidetur uel contra quod prouidetur; utrumque enim cadit sub prouidentia, scilicet collatio expedientium et remotio impedimentorum; et hoc modo | dicendum est quod omnia que sunt in creaturis subsunt prouidentie. [8] Quod patet remouendo tria que uidentur subterfugere diuinam prouidentiam, que sunt casualia et fortuita, contingentia et mala. Casualia enim et fortuita uidentur subterfugere Dei prouidentiam, quia quod non est precognitum non est prouisum; | set casualia non

59 prouidentia … 60 accipiunt] Ioh. Dam., De fide orth., 43 (155,4-5); cf. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 1, arg. 6 (207rbF); Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, arg. 3 (927); De uerit., 5, 1, sed contra 1 (138,67-69); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, arg. 2 (348a) 71 utrumque … 72 impedimentorum] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, resp. (928); Iac. Met., Super Sent. (Add.), I, 39, 2, resp. (T23vb) 73 omnia … 74 prouidentie] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, resp. 77 Casualia … 80 prouisa] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, arg. 1; De uerit., 5, 4, arg. 7 (148,44); De subst. sep., 13 (64,35-39); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, arg. 3 (156aA); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 2, arg. 1 (326b); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va) 59 29] 2 24 M 60 que sunt] om. Y 61 Sic … primum] om. YZ | igitur] ergo Om 62 est] om. Y 63 prouidetur] prouidemus Y 64 sola subsistentia] inu. Om 65 soli] om. AN sed i.m. suppl. N | cuius est] cui conuenit Y | actionem] accm praem. sed del. F 66 competit] conuenit Y | competit … 69 subsistentia] ergo non omnia subsunt prouidentie ut eis prouideatur, set solum supposita uel subsistentia sed del. et i.m. sup. corr. N | ei] scr. sed del. F et exp. N 67 consecutioni] executioni M | solis suppositis] solum suppositionis Om | conuenit] competit A 68 tendere] post finem A 69 solum] sola Z 71 utrumque] utrum sed s.u. corr. F 75 subterfugere] fugere Om 76 sunt] omnia add. A | casualia] causalia sed del. et i.m. corr. N | fortuita] fortuia sed s.u.corr. M | contingentia] ad utrumlibet i.m. add. M est praem. A 77 fortuita] fortuia sed s.u.corr. M 78 est1] om. sed i.m. suppl. F

60

65

70

75

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

80

85

90

95

113

sunt precognita, cum accidant preter intentionem | agentis; ergo non sunt prouisa. Item mala uidentur prouidentiam subterfugere, | quia prouidentia uidetur solum se extendere ad illa quorum Deus est causa; set Deus non est causa malorum, saltem culpe; ergo etc. Item contingentia ad utrumlibet eam uidentur subterfugere, quia quod non est in se determinatum non est ordinatum ad determinatum finem; set contingens ad utrumlibet non est in se determinatum; ergo nec ordinatum in determinatum finem; set omne prouisum est in determinatum finem ordinatum; ergo etc. [9] Primum istorum non cogit. Non enim ex hoc dicitur aliquid casuale uel fortuitum, quia nullam habeat causam, dicente Boetio V De consolatione: nichil est quod ex causis legitimis non oriatur, set propter hoc quod euenit preter intentionem agentis. Vnde fossio agri per se causam habet et repertio thesauri similiter; set concursus harum causarum est per accidens et non intentus ab aliqua dictarum causarum; et ideo fodiens a casu inuenit thesaurum; si autem esset aliqua causa has duas connectens per se, respectu illius non esset effectus casualis, set intentus. Cum igitur omnis ordo et omnis causarum connexio sit a diuina | prouidentia, respectu eius

81 Item … 83 malorum] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 2 (349a); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va) 84 Item … 88 ordinatum] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 3 (929) 89 dicitur … 92 agentis] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 2, ad 2 (933) 91 nichil … oriatur] cf. Boeth., Phil. cons., V, 1 (137,28-29) 97 Cum … 99 fortuna] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, ad 5 (350a); Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 4, ad 3 (157bA); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va); cf. B. Decker, Die Gotteslehre des Jakob von Metz, 164-165. 98 prouidentia … 101 geruntur] cf. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 2, arg. 2 (929) 79 ergo … 80 prouisa] ergo etc. Om 81 prouidentiam] per indecentiam sed i.m. corr. M om. Om 82 uidetur] dicitur Om 84 eam] om. M | uidentur] uiderentur M 85 quod] om. Z | in se] post determinatum Om | ad determinatum] om. sed i.m. suppl. F terminatum Om 86 in] ad A 87 set … 88 ordinatum] om. F | est] et sed s.u. corr. Y | in2] ad Om 88 ordinatum] post est AN 89 dicitur aliquid] inu. Om | aliquid] aliquis N 90 uel] et Om | habeat] habet MNY | V] primo Om 91 consolatione] quod add. MYZ 92 euenit] essent M | agentis] om. MOmY 93 causam habet] inu. YZ | et] om. A | thesauri] thesaurum sed del.et i.m. corr. FN 95 fodiens] fodens Om | a casu] agnum (agm) dub. YZ | thesaurum] thim dub. sed del. et i.m. corr. FN 96 autem] uero MYZ | connectens per] continens in Y | per] in Z 97 effectus] defectus praem. sed exp. M | Cum] cum igitur omnis praem. sed del. M ab aliqua praem. sed del. N | igitur] ergo Om | et] post causarum Y 98 omnis] om. Y | a … 99 nichil] om. sed i.m. suppl. F

M159va Om136v

Om137r

114

M159vb

Om137v

DVRANDI SVPER SENT. I

nichil est a casu uel a fortuna; et hec est uia Boetii V De consolatione, ubi dicit sic: Licet casus sit inopinatus euentus ex confluentibus causis in hiis que propter aliquid geruntur, concurrere atque confluere facit causas ordo ille ex ineuitabili connexione procedens qui de prouidentie fonte descendens cuncta suis locis temporibusque disponit. [10] Secundum etiam non cogit, quia ad plura se extendit diuina scientia quam eius causalitas, prouidentia autem ad | scientiam pertinet, et ideo potest se extendere ad mala, ad que non se extendit causalitas diuina; unde cadunt sub diuina prouidentia, ut illa contra que hominibus prouidetur ne fiant, et que si facta fuerint, ordinentur per penam, et ex quibus per diuinam prouidentiam multa bona eliciuntur. [11] Tertium similiter non ualet. Nam et contingentia ad utrumlibet, licet sint indeterminata in sua causa particulari secundum se considerata, apud tamen diuinam scientiam sunt determinata, ut dictum fuit prius, quia Deus non solum scit causas impedibiles secundum se, set | omnia impedimenta que possunt euenire et que euenient, quibus scitis scitur quicumque effectus contingens secundum determinatum esse;

100 Licet … 103 disponit] Boeth., Phil. cons., V, 1 (138,51-56); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 3, resp. (208vbP-Q); Iac. Met., Super Sent. (Add.), I, 39, 2, resp. (T24ra) 104 Secundum … 110 eliciuntur] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, resp. et ad 2 (349b-350a) 104 ad … 106 pertinet] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, resp. 106 ad1 … 107 diuina1] cf. Thom., S.th., I, 22, 3, ad 3; cf. etiam Thom., De uerit., 5, 4, ad 6 (150,214-216) 111 contingentia … 118 fines] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, ad 1 113 ut … 114 prius] cf. supra, I, 38, 3, n. 9 (83,119-122; 84,123-126); I, 39, 2, n. 9 (113,97-98; 114,99) 99 nichil] uel sed exp. et s.u. corr. Om | et] est add. sed del. Om 100 confluentibus] fluentibus M concurrentibus YZ 101 propter] preter N | concurrere] om. AF sed i.m. suppl. F et tamen add. F (i.m.) N (i.m.) Om 102 ille] iste Y | ex] in praem. sed exp. M | ineuitabili] uitabili sed s.u. corr. F | qui] que Y 103 descendens] om. Y | locis] om. Om | temporibusque] temporibus NOm sed i.m. corr. N 104 non cogit] non uidetur Y | ad] d praem. sed del. M | diuina] Dei YZ 105 autem] etiam M 106 et ideo] que Y quod Z | non se] inu. YZ 107 diuina prouidentia] inu. A | contra … 108 hominibus] om. Y 108 hominibus] om. Z | prouidetur] cauetur OmYZ | fuerint] fiunt Y 110 eliciuntur] eliciatur Y 111 similiter] simili M | et] et scr. sed exp. F licet Y 112 sint] fuit Y | se] esse Y 113 apud tamen] inu. Om | scientiam] essentiam praem. sed del. N om. YZ | sunt] sint Z 114 set] 116 quicumque] om. YZ | secundum] se praem. sed del. F 115 que1] om. N quod add. A | determinatum] determinatu Om | esse] est A

100

105

110

115

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO II

120

125

130

135

115

et ideo contingentia sic determinate | scita prouidit Deus ad determinatos fines. [12] Quantum ad tertium dicendum quod Deus non prouidet omnibus equaliter. Quod patet dupliciter. Primo sic: illa que non ordinantur in equalem finem non subsunt equali prouidentie (nam finis et ea que promouent ad finem debent habere proportionem); prouidentia autem est eorum que conferunt ad consecutionem finis; set non omnia ordinantur in equalem finem, sed quedam in supernaturalem, ut creatura rationalis, alia uero in finem pure naturalem, ut creature irrationales; ergo etc. Secundo sic: executio prouidentie respectu aliquorum est a Deo immediate, scilicet respectu | angelorum et eorum | que a Deo immediate producuntur, respectu autem aliorum est mediantibus causis secundis; quare manifestum est quod prouidentia Dei non est equaliter de omnibus. Hec autem inequalitas | est ex parte rerum et non ex parte Dei, qui una ratione simplici scit | quid unicuique rei | expedit ad consecutionem | sui finis. [13] Ad primum argumentum dicendum quod prouidentia humana non se extendit nisi ad contingentia, nec ad illa omnia, set solum ad illa que possunt per hominem fieri uel impediri; et quia homo non est factor rerum naturalium et necessariarum, ideo ad hec non se extendit prouidentia humana; set cum Deus sit factor rerum quas necessarias dicimus, licet libere et non necessario producte sint a Deo, ideo res

119 Quantum … 126 irrationales] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 3, circa litteram (351a-b) 126 executio … 130 omnibus] cf. Thom., S.th., I, 22, 3, resp.; Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34vb) 130 Hec … 132 finis] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 37, 2, 4, resp. (157aC-D) 133 prouidentia … 139 prouidentie] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, ad 3; cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, ad 7 (350b) 117 contingentia sic] inu. YZ | scita] om. sed i.m. suppl. N | prouidit] ordinauit Om 119 dicendum] om. sed i.m. suppl. F 121 ordinantur] ordinatur F | finem] om. sed i.m. suppl. F | subsunt] inu. M 122 ad] in AMN 123 est] om. F | consecutionem] executionem M 124 supernaturalem] ut creatura rationalis, alia uero in finem pure naturalem add. sed uerbo ua -cat s.u. adiuncto del. F 126 Secundo sic] inu. F 127 respectu1] om. A 128 a Deo] post immediate MOm | immediate producuntur] inu. YZ 129 est1] in add. Om | mediantibus] modibus AF 130 equaliter] post omnibus YZ 131 et] om. Om | non] est add. N | ratione simplici] inu. Om 132 quid] quidquid Om quicquid YZ | unicuique] om. F | consecutionem] executionem et post finis YZ 133 prouidentia] prudentia AF 135 possunt] sunt praem. sed del. F | per] om. A 136 hec] hoc NOmY 137 humana] om. sed i.m. suppl. N | cum Deus] inu. A 138 producte] post Deo MYZ

N56ra

F71rb Y99vb Z47va M160ra A44ra Om138r

116

Om138v

M160rb

DVRANDI SVPER SENT. I

necessarie subsunt diuine prouidentie inquantum eis sciens et libere uolens contulit ea que sunt expedientia ad consecutionem sui finis. [14] Ad secundum dicendum quod ad prouisorem particularem pertinet remouere impedimenta finis particularis quem intendit, ad prouisorem autem uniuersalem pertinet amouere ea que impediunt consecutionem finis uniuersalis, propter quem negligit quandoque bonum particulare; mala autem particularia nature que sunt mala pene, non impediunt bonum commune, immo promouent et necessaria sunt, quia in spera generabilium et corruptibilium non potest saluari bonum totius sine malo partis, | quia generatio et corruptio sunt ibi necessarie, generatio autem unius non potest esse sine corruptione alterius; et ideo mala pene uel potius nature, ut deffectus et corruptiones, sunt intenta a prouisore uniuersali. De malis uero culpe quod non debeant a Deo impediri, potest dici dupliciter: uno modo quia non possunt impediri sine preiudicio boni uniuersalis, quia non permitteretur creatura rationalis agere secundum proprium motum sue libertatis; alio modo quia ad prouisorem pertinet remouere impedimenta | uel dare rei illa per que possit uitare illa que impediunt ipsam a consecutione finis, et hoc est magis debitum hiis que consequuntur finem ex merito sue actionis: in hoc enim est magna pars meriti, quod homo libere caueat ab hiis que possunt eum impedire a consecutione sui 141 Ad … 145 particulare] cf. Thom., S.c.g., III, 94, 2695 (140b); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 39, 2, resp. (Vb34va) 141 Ad … 148 partis] cf. Iac. Met., Super Sent. (Add.), I, 39, 2, resp. (T24ra) 141 Ad … 151 uniuersali] cf. Thom., S.th., I, 22, 2, ad 2; De uerit., 5, 3, ad 2 (147,131-136); Super Sent., I, 39, 2, 2, resp. (932); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 2, ad 6 (350b) 148 generatio … 150 alterius] cf. Thom., De uerit., 5, 4, resp. (150,160-162); S.c.g., III, 71, 2472 (100b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 39, 3, 2, resp. (326b); ex Arist., De gen. et corr., I, 7, 318a23 139 necessarie] om. YZ | diuine] nature praem. sed del. N | diuine prouidentie] inu. A | et] om. sed s.u. suppl. A 142 quem] quam Om 144 quem] quod YZ 145 autem] om. sed s.u. suppl. F 146 immo] set MYZ 147 sunt] om. M | in] om. Z | corruptibilium] corporalium Om 150 potius] totius M | ut] et YZ | deffectus] effectus M 151 intenta] necessaria Om | prouisore] prouisione M | uniuersali] om. sed uniuersali quamuis non principaliter i.m. add. F 152 a Deo] om. AN sed i.m. suppl. N | potest dici] patet FOm | quia] quod MNY 153 possunt] sunt sed del. et i.m. corr. F | boni uniuersalis] inu. F et quamuis non principaliter add. Om 154 sue libertatis] inu. YZ 155 quia] quod MN | prouisorem] non add. Y 156 uel] set Y | rei] ei MYZ | a] om. Z | a consecutione] consecutionem Y 157 finis] om. M sui praem. F (i.m.) Om 158 sue] om. F | in] et praem. YZ | magna] om. M 159 caueat] om. sed i.m. suppl. F | eum] om. Y ipsum Z | eum impedire] inu. M

140

145

150

155

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO III 160

117

finis; Deus autem omni creature rationali contulit auxilia per que potest uitare mala culpe et impedimenta sue salutis; ideo etc. [15] Quod autem dicitur Sap. 12, quod equaliter est ei cura de omnibus, pro tanto dicitur, quia inequalitas est in rebus prouisis, non autem in Deo prouidente.

5

10

[1] Deinde queritur utrum prouidentia sit idem quod fatum. Et uidetur quod sic, quia comparatio alicuius ad diuersa non plurificat eius essentiam; set prouidentia et fatum non differunt nisi secundum comparationem ad diuersa dicente Boetio IV De consolatione sic: Modus quo res | geruntur, cum ad diuinam cognitionem refertur, prouidentia dicitur; cum uero ad res ipsas que geruntur, fatum uocatur; quare etc. [2] In contrarium est quod dicit Avgvstinvs V De ciuitate Dei quod nichil fato fieri dicimus; nichil autem fieri diuina prouidentia | est erroneum; ergo non sunt idem fatum et prouidentia.

162 est … 163 omnibus] Sap., 12,13 7 Modus … 8 dicitur] cf. Thom., De uerit., 5, 1, arg. 3 (137,17-19) 7 Modus … 8 uocatur] Boeth., Phil. cons., IV, 6 (122,25-28); ap. Thom., Super Sent., I, 39, 2, 1, arg. 5 (927); S.c.g., III, 93, 2684 (137b) 11 nichil1 … dicimus] Aug., De ciu. Dei, V, 9 (138,79-80); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 2, sed contra 1 (207vbQ); Report., I, 8 (188,25) 160 auxilia] consilia praem. sed exp. N omnia praem. A 161 uitare] euitare Y 3 utrum] iter. sed del. M | idem quod] om. A 4 comparatio] operatio NZ 5 prouidentia] prouidentiam M 6 comparationem] rationem Om 7 refertur] referuntur AFMNYZ 8 prouidentia] om. Y | dicitur cum] inu. Y | cum] om. sed i.u. suppl. Z | geruntur] genitur sed del. et i.m. corr. N 10 V … Dei] IV De Trinitate Om De Trinitate Dei sed s.u. corr. Z 11 fieri dicimus] inu. Om 12 erroneum] erronium sed corr. M | sunt] est Om

Om139r

Y100ra

N56rb

118

F71va

Om139v M160va

DVRANDI SVPER SENT. I

[3] Responsio. Fatum dupliciter accipitur: uno modo pro ui syderum inconsiderata, unde V De ciuitate Dei dicitur quod cum homines fatum audiunt, usitata loquendi consuetudine non intelligunt nisi uim positionis syderum; alio modo dicitur fatum ordo | causarum et earum connexio, prout reducuntur in diuinam uoluntatem et scientiam omnia ordinantem et connectentem, sicut dicitur in eodem libro capitulo 8. Et iste modus est magis proprius quam primus. Fatum enim a fando dicitur; | illud autem quod diuina prescientia ordinatum est quadam causarum | connexione effatur, sicut uerbum uocale est quoddam effatum interioris conceptus. [4] Sic igitur accipiendo fatum patet quod differt in multis a prouidentia. Primo ex parte subiecti in quo est: illa enim sunt diuersa que sunt in diuersis subiectis; set prouidentia et fatum sunt huiusmodi: nam prouidentia est in Deo, fatum autem in causis secundis (est enim ordo causarum secundarum reductus in Deum; ordo autem est in ordinatis); quare etc. Secundo, quia fatum dependet ex prouidentia et in ipsam reducitur et non econuerso. Tertio, quia prouidentia est eterna, fatum autem temporale: quod enim Deus ab eterno disposuit et prouidit, fato temporaliter subministrat. Quarto, quia non omnia subduntur fato, sicut illa que immediate a Deo procedunt absque

13 Fatum … 18 connectentem] cf. Aug., De ciu. Dei, V, 8 (135,5-9); ap. Aeg. Rom., Report., I, 8 (188,16-17) 14 cum … 16 syderum] Aug., De ciu. Dei, V, 1 (128,11-13); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 2, resp. (207vbQ); Report., I, 8 (187,2-5) 19 Fatum … 20 dicitur] cf. Aeg. Rom., Report., I, 8 (189,32); Thom., S.th., I, 116, 1, arg. 2; Rich. de Mediau., Super Sent., I, 39, 2, 1, ad 1 (348b); ex Aug., De ciu. Dei, V, 9 (138,85) 19 Fatum … 21 effatur] cf. Thom., S.c.g., III, 93, 2684 (137b) 26 fatum … 27 secundarum] cf. Thom., S.th., I, 116, 2, ad 2; cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 39, princ. 2, 2, resp. (208rbE); Report., I, 9 (189,3-4) 27 ordo2 … 28 ordinatis] cf. Duns Scot., Report. Paris., I, 13, q. unic., resp. (441); Henr. de Gand., Summa, 54, 5, resp. (89N-90S) 14 ciuitate] autem sed del. et s.u. corr. Y | dicitur] ditur M 15 homines fatum] inu. YZ 16 syderum] subderum F 18 ordinantem] desideratam sed del. et s.u. corr. Y 19 iste] ille M 20 autem] om. sed s.u. suppl. Y | prescientia] prouidentia M scientia OmZ | ordinatum] preordinatum NOm et d praem. sed exp. N 21 est1] uel scientia add. M | quadam] quarumdam MYZ | effatur] efficitur Om | uocale] mentale Y | est2 … 22 quoddam] om. Om 22 effatum … conceptus] effatum dicitur quoddam conceptus interioris Om 23 igitur] ergo Om 26 autem] est add. Om 27 reductus] est add. M | ordo2] causarum add. Om | est] om. Y 28 quare] iter. sed del. N | dependet] om. sed s.u. suppl. Om 29 reducitur] reducur F 31 et prouidit] inu. et post eterno Om | fato] etiam add. Y 32 subduntur] subsunt Om

15

20

25

30

DISTINCTIO XXXIX QVESTIO III

35

40

119

ordine causarum secundarum et generaliter quanto aliqua sunt uiciniora Deo, tanto minus subduntur fato; omnia autem subduntur diuine prouidentie, ut patuit prius; quare etc. [5] Ad argumentum in oppositum dicendum quod fatum et prouidentia non solum differunt penes diuersos respectus, | set penes multa alia, ut uisum est. Quod autem dicit Boetius, quod modus quo res geruntur, cum ad diuinam cognitionem refertur etc., sic accipiendum est acsi dixisset quod diuina cognitio respectu talium est prouidentia, set executio est per fatum. [6] Quod autem dicit Avgvstinvs fato nichil fieri, uerum est prout fatum dicebant aliqui esse uim syderum imponentem necessitatem hiis que fiunt a libero arbitrio, aliter non.

35 ut … prius] cf. supra, I, 39, 2, n. 9 (113,97-98; 114,99) 33 secundarum] suarum N 35 diuine prouidentie] inu. A 36 dicendum] om. Y 38 dicit] om. sed post Boetius s. u. suppl. Y 39 cum] om. Om | cum … est] om. AN sed i.m. suppl. N | diuinam cognitionem] inu. N 42 autem] om. F | Augustinus] alio Om | fato] om. Y | fieri] om. Y 43 dicebant aliqui] inu. MY aliquid dicebant Z | esse] om. Om | necessitatem] om. Om 44 fiunt] sunt AN | libero] om. sed s.u. suppl. Y | non] predestinatio etc. add. sed del. F

Om140r



M160vb

Z47vb Y100rb Om140v

[1] Predestinatio etc. Circa distinctionem istam queritur de duobus, scilicet de predestinatione et de reprobatione. Quantum ad primum | queritur utrum predestinatio habeat certitudinem. Et uidetur quod non, quia quidquid umquam Deus potuit, nunc potest; set Deus ab eterno potuit non predestinare quem predestinauit; ergo nunc potest eum non predestinare; si sic, predestinatio non est omnino certa. [2] Item aliqui dicuntur deleri de Libro | uite; set in Libro uite non scribuntur nisi illi qui predestinantur ad gloriam; ergo predestinati possunt de Libro uite deleri; et ita predestinatio | non est omnino certa. | [3] In contrarium est quod dicit Anselmvs De concordia predestinationis et gratie: prescita et predestinata de necessitate futura esse; set que de necessitate eueniunt certitudinem habent; ergo etc. Et iterum super illo uerbo Rom. 8 Quos presciuit et predestinauit etc.,

4 Predestinatio etc] Lomb., Sent., I, 39, 4 (283,29-30) 7 quidquid … 9 certa] Thom., S.th., I, 23, 6, arg. 3 10 Item … 13 certa] Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 2, arg. 3 (212vaK-L); cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 40, 2, 1, arg. 3 (355b); Thom., Super Sent., I, 40, 3, arg. 3 (950) 15 prescita … 16 esse] cf. Ans., De conc., 1, 1 (245,10; 246,8); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 2, sed contra 2 (212vaL) 17 Quos … predestinauit] Rom., 8,29; ap. Thom., S.th., I, 23, 5, arg. 1 et 23, 6, sed contra; De uerit., 6, 1, sed contra 1 (174,107-109) et 6, 3, sed contra 1 (184,114-115) 4 Circa … istam] 40 distinctio circa quam M Distinctione 40. Circa quam YZ | istam] 40 A 5 de1] om. F | de2] om. FOm 6 queritur] om. YZ 7 ab … 8 potuit] potest ab eterno Om 8 non] om. M | nunc] non A necesse M post predestinare Y om. Z 9 si] om. sed s.u. suppl. F sit sed corr. M 10 de] om. Z | Libro1] libero sed corr. M | set … uite2] iter. sed del. N 11 scribuntur] subduntur Om 12 de] hoc add. A | de … uite] post deleri Om | uite] om. A 14 quod] iter. sed del. 16 Et] om. Om 17 iterum] item Om | Rom N | Anselmus] s.u. rescr. Ma.m. 8] om. Om | presciuit] prestinauit (sic) Om | predestinauit] destinauit ut Y

5

10

15

DISTINCTIO XL QVESTIO I

20

25

30

35

121

dicit Glossa: Predestinatio est prescientia et preparatio beneficiorum Dei qua certissime liberantur quicumque liberantur. [4] Responsio. Circa questionem istam tria sunt uidenda. Primum est quid sit predestinatio, et quare sic uocetur; secundum erit in quo differat a prouidentia; tertium erit qualem certitudinem habeat. [5] Quantum ad primum sciendum est quod omnia diriguntur in suos fines per diuinam prouidentiam, per quam confertur cuilibet rei illud quod expedit ad consecutionem sui finis. Finis autem ad quem res create diriguntur est duplex: unus proportionatus nature, ad quem res creata potest pertingere | per uirtutem propriam nature et auxilia naturalia; | alius est qui excedit facultatem nature create, et hic finis est uita eterna, que consistit | in uisione diuina, ut patebit libro IV. Oportet ergo quod ad hunc finem natura creata transmittatur ab alio dante sibi unde | possit ad | talem finem pertingere; talis autem transmissio uocatur destinatio, sicut sagittam transmissam in signum a sagittante dicimus illuc destinatam, et quia rationes rerum preexistunt in Deo antequam fiant, ideo ratio talis destinationis creature in finem supernaturalem preexistens in Deo propter antecessionem ad rem dicitur predestinatio, sicut ratio ordinis rerum in finem absolute

18 Predestinatio … 19 liberantur2] ap. Thom., Super Sent., I, 40, 1, 2, arg. 3 (945); S.th., I, 23, 6, sed contra; De uerit., 6, 1, sed contra 1 (174,109-110) et 6, 3, sed contra 1 (185,116-118); Alex. de Alex., Super Sent., I, 40, 3, resp. (162ra); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 40, 1, 1, resp. (330a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 40, 1, 3, sed contra 1 (355a) 23 Quantum … 37 prouidentia] Thom., S.th., I, 23, 1, resp.; cf. etiam Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 40, 1, resp. (24rb); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158bA-B) 29 ut … IV] cf. IV, 44, 11, n. 8 (177,80-84); 48, 1, n. 5 (274,46-47); 48, 2, n. 5 (282,64-66) 18 Dei] om. M de add. Om 19 certissime] certitudine Om | liberantur1] libantur Om | liberantur2] libantur Om 20 questionem istam] inu. Om | istam] illam Y | sunt uidenda] inu. MZ 21 sit] est Om 22 erit] est YZ 23 est] om. MYZ | diriguntur] distinguuntur sed s.u. corr. M 24 per1] pro N 25 illud] id FMOm | ad1] om. Om | consecutionem] executionem Om | Finis] om. sed i.m. suppl. F | quem] quid M 26 diriguntur] distinguuntur AN sed corr. N | quem] quam Om 27 pertingere] per uirtutem propriam nature ad quem res creata potest pertingere add. sed del. N | uirtutem propriam] inu. N | propriam] et add. sed exp. F proprie MOm 28 est1] autem Y | qui] quod Z 29 patebit] post IV YZ | IV] 8 Om | Oportet … 30 ergo] inu. YZ 30 transmittatur] transmutatur Z 32 in] ad NOm sed ex in s.u. corr. N | in signum] post sagittante A 33 illuc] om. F | destinatam] destinari Om | rerum] eorum Om | preexistunt] preexistant M preexistit Z 34 ratio] om. Om 35 preexistens] preinexistens Om 36 ratio] lac. add. A | ordinis] lac. A

N56va F71vb A44rb M161ra Om141r

122

Om141v

DVRANDI SVPER SENT. I

loquendo dicitur prouidentia. Ex quo patet quod solius Dei est predestinare et solius creature intellectualis est predestinari; eius enim solius est predestinare cuius est creaturam ordinare ad supernam beatitudinem et conferre sufficienter promouentia in hunc finem; set hoc est solius Dei; ergo etc. Decet etiam eum aliquos predestinare, quia ad prouisorem uniuersi pertinet conferre aliquibus de uniuerso media uel auxilia quibus assequuntur optimum finem qui est in uniuerso; alioquin ille finis frustra esset possibilis creaturis; set optimus finis qui est in uniuerso est uita eterna; ergo ad Deum pertinet conferre | aliquibus de uniuerso auxilia quibus assequantur uitam eternam; set ratio talis collationis in Deo preexistens uocatur predestinatio; ergo etc. Sola etiam creatura intellectualis potest predestinari, quia sola est capax illius finis. Sic igitur patet primum. [6] Secundum patet ex primo faciliter. Predestinatio enim et prouidentia differunt dupliciter: uno modo secundum magis commune et minus commune, quia prouidentia est omnium rerum et respectu cuiuscumque finis, predestinatio autem solum creature rationalis et respectu finis supernaturalis; secundo, quia prouidentia non includit

37 Ex … 48 finis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 40, 1, resp. (24rb-24va); cf. etiam Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158bA-B) 37 solius … 41 etc] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 40, 1, resp. (T64ra); Super Sent. (B), I, 40, 1, resp. (Vb34vb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 40, 1, 3, ad 2 (355b) 41 Decet … 46 eternam] Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158bC) 50 Predestinatio … 54 supernaturalis] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158aC); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 40, 1, 2, resp. (945) et 40, 2, ad 7 (949); De uerit., 6, 1, resp. (175,163-172); Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 1, resp. (211raA); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 40, 1, resp. (T63vb-64ra); Super Sent. (B), I, 40, 1, resp. (Vb34vb) 54 secundo … 61 supernaturalem] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158aC-D) 37 Ex quo] et sic YZ | Dei] scr. sed illius corr. Y 38 et … 39 predestinare] om. (hom.) YZ | creature] rationalis uel add. M | est1] om. AM | eius … 39 predestinare] om. sed i.m. suppl. N 39 predestinare] predestinari N | cuius] solius add. Om | creaturam] intellectualem add. Om 40 in] ad Y | est] i.m. scr. F 41 etiam eum] inu. M | aliquos] alios M | predestinare] ex prestinare s.u. corr. F | quia] om. M | prouisorem] prouisiorem sed corr. F prouisionem M 42 quibus] om. sed i.m. suppl. F 43 optimum finem] inu. Om 44 possibilis] ponibilis Om 45 pertinet] aliquibus add. A 46 set] tota add. sed del. F 47 ergo etc] om. YZ | etiam] enim sed exp. et i.m. corr. F autem YZ 48 intellectualis] rationalis OmYZ | predestinari] destinari Y | Sic … 53 finis] om. (hom.) YZ sed i.m. inf. suppl. Ya.m. 50 enim] om. Y | et] a Om 51 differunt] post corr. F | modo secundum] sicut A om. sed i.m. suppl. N | magis] om. A | et … 52 commune] om. Om 52 commune] om. FZ 53 predestinatio … 54 supernaturalis] om. sed i.m. inf. suppl. Y | autem] est add. MOm est Y | solum] est respectu add. A est add. NZ | et] om. Y

40

45

50

DISTINCTIO XL QVESTIO I 55

60

65

70

75

123

consecutionem finis, set solum rationem collationis eorum que expediunt ad eius consecutionem, siue finis | attingatur siue non; ex hoc enim solo quod militi dantur arma et clerico liber et mercatori pecunia, sufficienter est eis prouisum, dato quod miles non uincat nec clericus addiscat nec mercator lucretur. Predestinatio autem requirit consecutionem finis; unde est ratio collationis eorum que sufficiunt ad consequendum finem supernaturalem et ad | ipsum producunt, et hoc est quod qvidam dicunt quod predestinatio habet adiunctam uoluntatem | consequentem que semper impletur, prouidentia autem habet adiunctam uoluntatem antecedentem que non semper impletur. Et hoc de secundo. [7] Quantum ad tertium dicendum quod predestinatio habet infallibilem certitudinem, et in generali, scilicet quod predestinatus infallibiliter saluabitur, et in speciali qui et quot saluabuntur. Quod patet per rationem adductam prius dist. 38, que talis est: quicumque scit de aliqua causa contingente et impedibili que sunt que possunt eam impedire et que impedient uel non impedient, uel si sit indeterminata, scit que sunt que eam determinabunt, scit infallibiliter quid eueniet in merito et quid reddetur pro premio; set Deus scit infallibiliter que possunt determinare liberum arbitrium et que determinabunt et que possunt impedire quamcumque causam impedibilem et que 59 Predestinatio … 61 supernaturalem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 1, resp. (211raA) 62 predestinatio … 64 impletur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 1, resp. (211raA-B) 69 rationem … 38] cf. supra, I, 38, 3, n. 9 (83,106-119) 73 Deus … 84 est] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 2, resp. (213raA); Thom., S.th., I, 23, 6, ad 3 55 consecutionem finis] inu. Om | rationem collationis] inu. A 56 consecutionem] constitutionem Om | attingatur] attingitur F | ex] et F 57 enim] om. sed i.m. suppl. F | solo] solum Om | liber] libri M 59 addiscat] ex adiscat s.u. corr. F 60 consecutionem finis] inu. A | unde] ubi Om | collationis] collectionis Om | eorum] earum NY 61 consequendum] i.m. p.c. N communicandum Om | finem] om. N | ipsum] ipsam YZ | producunt] perducunt A producant M 62 quidam dicunt] inu. N | dicunt] dicant M 63 impletur] impeletur (sic) N | prouidentia … 64 impletur] om. (hom.) Om | autem] uero MYZ 65 hoc] est add. YZ 66 dicendum] iter. sed del. N 67 scilicet] om. Om | quod] quia Om | predestinatus] destinatus Y 68 speciali] scilicet add. Om 69 patet] om. sed s.u. post rationem add. Ya.m. | est] om. A 70 contingente … impedibili] impedibili et contingente Om | et] om. F | sunt que] om. Om 71 si sit] sicut Om | indeterminata] om. AN sed i.m. suppl. N 72 que eam] iter. sed que eam¹ del. F | eam] ea AN | quid … 73 eueniet] que conueniunt Om 73 eueniet] eueniret M euenit Y | et] uel Om | reddetur] reddatur Om | premio] merito YZ | infallibiliter] ex fallibiliter s.u. corr. F

M161rb

Y100va Om142r

124 F72ra N56vb

Om142v M161va

DVRANDI SVPER SENT. I

impedient; | ergo scit infallibiliter de merito uniuscuiusque et de premio, et hoc sciendo scit | quis est predestinatus et quis non; quare etc. Hec tamen infallibilitas non est necessitatis simpliciter, set solum ex suppositione, ut prius dictum fuit cum ageretur de cognitione futurorum contingentium; | propter quod non est concedendum simpliciter quod predestinatus necessario saluetur, set sub condicione uel replicatione “inquantum | predestinatus”, qui est sensus compositus, et hec est necessitas consequentie, non consequentis nisi modo quo dictum est. [8] Ad primum argumentum dicendum quod Deus numquam potuit non predestinare quem predestinauit aut predestinare quem non predestinauit, accipiendo composite, quia ut dictum fuit prius, hoc esset pro eodem tempore uel pro alio, quorum primum includit in se contradictionem, secundum autem ponit in Deo mutabilitatem; accipiendo autem diuisim de potestate absoluta, Deus potest nunc predestinare quem non predestinauit et non predestinare quem predestinauit; hoc enim posse sonat solum libertatem Dei respectu talis obiecti; ex hoc autem non tollitur certitudo predestinationis que ponitur in sensu composito. [9] Ad secundum dicendum quod Liber uite dicitur dupliciter quoad presens: uno modo dicitur cognitio diuina de illis qui eliguntur ad habendum uitam eternam simpliciter et absolute, et sic soli prede-

87 ut … prius] cf. supra, I, 39, 1, n. 11 (105,110-119; 106,120-121) 95 Ad … 106 eternam] cf. Thom., Super Sent., I, 40, 3, ad 3 (952); S.th., I, 24, 3, resp.; Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 1, 1, resp. (211vaL); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 40, 2, 1, ad 3 (356a); Ioh. Paris., Super Sent., I, 40, 6, resp. (440,10-18) 76 impedient] et add. Om | uniuscuiusque] uniusquisque Om | et … 77 premio] om. Om 77 sciendo] om. sed i.m. suppl. (partim ill.) F 78 necessitatis] necessitas FYZ 79 ut prius] iter. sed del. N | ageretur] ex agerent corr. Om 80 futurorum] et add. YZ 81 necessario saluetur] inu. MY 82 replicatione] reduplicatione YZ | compositus] positus Om 83 non] iter. sed non¹ del. Y | consequentis] consequenti Om 86 predestinare1] apud se add. A prestinare (sic) F 87 prius] om. N 88 alio] aliquo Om | includit … 89 contradictionem] in re includit A 89 se] re M | ponit] post Deo A 90 autem] om. sed s.u. suppl. N | nunc] non MOm 91 non1] om. Om | non2] post quem Om | quem2] que YZ 92 enim] autem YZ | sonat] sanat M | sonat solum] inu. et in add. Om | solum] om. sed i.m. suppl. Y | libertatem] potestate Om | Dei] in add. FN sed exp. F et libertate add. Om 93 autem] etiam Z | tollitur] intelligitur Om tollit Z 95 dicitur dupliciter] inu. F post presens Om 96 quoad presens] om. YZ | presens] dupliciter add. sed del. F | qui] ex aut s.u. corr. Om 97 habendum] habendam et post eternam Om om. YZ | sic] scribuntur uel qui sic add. MYZ

80

85

90

95

DISTINCTIO XL QVESTIO II

100

105

110

125

stinati scribuntur in Libro uite, et qui sic sunt scripti in Libro uite | numquam delentur ex eo, set infallibiliter saluabuntur; alio modo | dicitur Liber uite cognitio diuina de illis qui ordinantur ad habendum uitam eternam, non simpliciter, set secundum presentem iustitiam, et sic scripti sunt in Libro uite omnes qui quandoque sunt in gratia, et qui sic sunt scripti delentur quandoque, et non scripti scribuntur, quia contingit habentem gratiam eam perdere et non habentem postea habere; set hoc in nullo est contra certitudinem predestinationis, que est illorum qui eliguntur simpliciter ad habendum uitam eternam. [10] Auctoritates adducte pro altera parte que loquuntur de certitudine et necessitate predestinationis sunt intelligende de necessitate suppositionis, que non tollit | contingentiam simpliciter, ut frequenter dictum fuit.

Z48ra Om143r

Y100vb

5

[1] Secundo queritur de reprobatione, utrum ad Deum pertineat aliquem reprobare. Et uidetur | quod non, quia nulli debet imputari quod uitare non potest; set si quis est a Deo reprobatus, uitare non potest quin pereat, Eccl. 7: Considera opera Dei quod nemo potest corrigere quem ille despexerit; ergo ei non est imputandum; set hoc est inconueniens; ergo etc.

109 ut … 110 fuit] cf. supra, I, 38, 3, n. 16 (92,298-302); n. 18 (95,374-376) 3 Secundo … 8 etc] Thom., S.th., I, 23, 3, arg. 3 6 Considera … 7 despexerit] Eccl., 7,14 98 in2 … uite2] om. Om 99 ex] ab Om | set] et Om 100 qui] que M | ordinantur] habentur M | habendum] om. OmYZ 102 qui quandoque] quicumque YZ 103 sunt] om. Om | sunt scripti] inu. A | scripti1] sunt in libro uite omnes add. sed del. N | quandoque] om. Y 105 certitudinem] firmam add. Y tinā add. Z | predestinationis] om. sed i.m. suppl. Ya.m. | predestinationis … 106 eternam] om. YZ 107 loquuntur] loquitur Om 108 et] de add. Om 109 suppositionis] om. YZ | frequenter] om. OmY 3 Secundo queritur] inu. Om | queritur] utrum add. sed del. Y | ad] ipsum add. F 4 aliquem] aliquid M 5 a Deo] om. YZ 6 Eccl] 3 add. Om | Considera] considero Y | corrigere] illum add. A 7 ille] ipse A | ei] post est Om | hoc] illud YZ

M161vb

126 Om143v

A44va

F72rb

N57ra Om144r

DVRANDI SVPER SENT. I

[2] Item sicut se habet predestinans ad | predestinatos, sic reprobans ad reprobatos; set Deus predestinans est causa salutis predestinatorum; ergo, si Deus est aliquos reprobans, erit causa dampnationis eorum; set hoc est falsum, dicente Domino Osee 13: Perditio tua ex te, Israel, tantummodo ex me auxilium tuum; ergo Deus neminem reprobat. [3] In contrarium est quod dicitur Mal. 1: Iacob dilexi, Esau autem odio habui. Et arguitur per rationem: | nauta qui per sui presentiam est causa salutis nauis, per sui absentiam est causa periclitationis eius, ut dicitur II Phisicorum; set Deus ut presens alicui per continuatam gratiam ipsum predestinat; | ergo, ut absens alicui per gratiam, ipsum reprobat. [4] Responsio. Videndum est primo quid sit reprobatio, et post hoc facilius patebit quod queritur. Quantum ad primum uidetur quod reprobatio opponatur approbationi, sicut ipsa nomina declarant: approbare autem et reprobare potest dicere actum intellectus et actum uoluntatis; dicimus enim approbare aliquid quando iudicamus illud esse uerum, et reprobare quando iudicamus | illud esse falsum, | et sic approbare et reprobare sunt actus intellectus tam speculatiui quam

9 Item … 13 reprobat] Thom., S.th., I, 23, 3, arg. 2 12 Perditio … 13 tuum] Os., 13,9 14 Iacob … 15 habui] Mal., 1,2-3; ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 220, arg. 1 (315a); Alb, Super Sent., I, 40, A, 8, sed contra 3 (315b); Thom., S.th., I, 23, 3, sed contra; De uerit., 6, 1, resp. (176,218-220); S.c.g., III, 163, 3331 (240a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 40, 3, 1, sed contra 1 (359b) 15 Et … 19 reprobat] cf. Bonau., Super Sent., I, 40, 4, 2, arg. 7 (719b); Thom., Super Sent., I, 40, 4, 2, arg. 4 (955); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 41, 4, arg. 2 (500,9-12) 15 nauta … 16 eius] cf. Arist., Phys., II, 3, 195a12-14; Auct. Ar., 2, 71 (146,25-26) 21 Quantum … 24 uoluntatis] cf. Thom., Super Sent., I, 40, 4, 1, sed contra 2 (953) 10 Deus] om. Om | predestinans] ex predestinatos corr. F p. c. Y predestinatus Z 11 aliquos] aliquo sed del. et i.m. corr. N | aliquos reprobans] inu. MYZ | erit] est AYZ | eorum] earum N 12 Domino] Deo per Om | 13] 12 YZ | ex] de Om 13 tantummodo] termino YZ | tuum] tantum YZ 14 Mal] Malachei Om | dilexi] dilexit sed corr. M | autem] p.c. Y uel Z 15 habui] om. sed i.m. suppl. M | sui] suam MY 16 sui] om. MYZ | periclitationis] perditionis YZ 17 dicitur II] inu. sed s.u. corr. Z | continuatam] continentem ex continentiam corr. M continuam YZ | continuatam … 18 gratiam1] inu. Om 18 ut] om. sed s.u. suppl. F | per gratiam] om. Om 20 Videndum] uidenda sed corr. N | post hoc] postea MYZ 21 facilius patebit] inu. Om 22 approbationi] p.c. Y ap(ro)ni p.c. Z | ipsa] ipsum post corr. M | nomina] nomen M | declarant] declarat ex declarant corr. M 23 autem] om. Y | et1] om. sed s.u. suppl. N 24 dicimus] dicimur N | approbare] iudicare sed i.m. corr. M | aliquid] aliquem A aliquam et rem s.u. add. Z | iudicamus … 25 quando] om. (hom.) Om | illud … 25 iudicamus] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z 25 iudicamus] dicimus OmYZ | esse2] uerum add. sed del. F

10

15

20

25

DISTINCTIO XL QVESTIO II

30

35

40

45

127

practici; et sic loquitur Avgvstinvs quando dicit quod error est approbare falsa pro ueris. Dicimur etiam quandoque approbare quod acceptamus et reprobare quod refutamus ita quod approbatio et reprobatio sunt idem quod acceptatio et refutatio, et sic sunt actus uoluntatis et partes electionis; eligens enim acceptat unum | aliis refutatis. [5] Accipiendo ergo primo modo approbationem et reprobationem, approbatio est iudicium uel sententia diuina de aptitudine alicuius ad uitam eternam, reprobatio uero est iudicium uel sententia diuina de ineptitudine alicuius ad uitam eternam. Set accipiendo secundo modo approbatio est acceptatio alicuius ad uitam eternam, quam Apostolvs uocat electionem, reprobatio uero est refutatio alicuius a consecutione uite eterne. Si uero includat utrumque, ut aliqvi uolunt, tunc approbatio est preuisio aptitudinis alicuius ad uitam eternam | et propositum seu acceptatio illius ad eam, reprobatio uero est preuisio ineptitudinis alicuius ad uitam eternam et propositum refutandi eum ab ea. [6] Ex quo patet quod reprobatio non opponitur directe predestinationi, set alicui antecedenti ad predestinationem, | quia reprobatio secundo modo accepta opponitur electioni modo quo dictum est; electio autem precedit predestinationem, ut patebit in sequenti questione. Accepta autem primo modo opponitur approbationi, que

27 error … 28 ueris] cf. Aug., Contra Acad., I, 4, 11 (10,36-37) 28 Dicimur … 31 electionis] cf. Thom., Super Sent., I, 40, 4, 1, sed contra 2 (953); De uerit., 6, 1, ad 5 (178,349-352) 42 reprobatio … 44 electioni] cf. Thom., De uerit., 6, 1, ad 5 (177,345-347) 45 electio … predestinationem] cf. Alb., Super Sent., I, 40, D, 19, resp. (333a); Alex. de Alex., Super Sent., I, 40, 6, resp. (163ra); Thom., S.th., I, 23, 4, resp.; De uerit., 6, 1, resp. (176,220-221) et ad 3 (176,250-251) 45 ut … 46 questione] cf. infra, I, 41, 1, n. 9 (134,83-84); n. 10 (135,105) 28 falsa] om. sed s.u. suppl. M | Dicimur] dicimus YZ sed ex dicimur corr. Z | etiam] om. M igitur YZ | quandoque] quando A 29 approbatio] appropriatio Z 30 acceptatio] acceptio OmZ 31 electionis] p.c. Y electas Z | aliis refutatis] aliud refutans Y 32 Accipiendo] ex accidiendo corr. M | ergo] igitur Om | primo modo] inu. M | et reprobationem] om. YZ | et … 33 approbatio] om. sed i.m. suppl. F 33 alicuius] eius A 34 eternam] set accipiendo secundo modo acceptatio est secundo modo add. sed del. N | reprobatio … 35 eternam] om. (hom.) M | uero] uera YZ | iudicium … diuina] sententia diuina uel iudicium Om 35 alicuius] om. F 37 uero] p.c. Y 38 includat] includit Y | approbatio] acceptatio AN 39 alicuius] om. sed i.m. suppl. F 40 seu … 41 propositum] om. (hom.) Om | preuisio] prouisio F | ineptitudinis] p.c. Z 41 eum] eam Z 42 non opponitur] est opposita A | predestinationi] approbationi A 43 antecedenti] antecedendo Om | ad] a sed s.u. corr. M 44 accepta] acceptat A 46 Accepta] acceptatio M | modo] ponitur add. sed del. F

M162ra

Om144v

Y101ra

128

M162rb Om145r

F72va

DVRANDI SVPER SENT. I

precedit electionem tamquam conclusio consilii et per consequens precedit predestinationem, quia quod est prius priore prius est posteriore, et ideo illud quod precedit electionem precedit predestinationem. [7] Si autem accipiatur tertio modo, scilicet pro aggregato ex utroque, idem sequitur, quia totum infertur ex ambabus partibus simul sumptis. Hec autem plenius patebunt postea, set tantum accipiamus nunc quod reprobatio est preuisio ineptitudinis alicuius ad uitam eternam et diuinum propositum refutandi uel repellendi eum ab ipsa. [8] Ex hoc patet secundo quod ad Deum pertinet aliquos reprobare, quia sicut decet iustos premiari propter suum meritum, sic decet malos excludi a premio et ulterius puniri propter suum demeritum; ergo sicut Dei est illos approbare et acceptare ad gloriam | quos scit futuros | bonos et quorum preuidit meritum, ita ipsius est illos reprobare et refutare a consecutione glorie et preparare ad penam quos scit futuros malos et quorum preuidit demeritum. Iuxta quod est considerandum quod reprobationis sunt duo effectus, scilicet exclusio reprobi a gloria et ordinatio culpe per penam. Respectu primi Deus se habet in ratione uolentis, cum illud sit bonum et iustum, set non se habet in ratione facientis proprie, quia exclusio a gloria non fit proprie per actionem qua aliquid influatur, set | per carentiam actionis per quam gloria influeretur, et quia nullus excluditur a gloria nisi prius exclusus a

57 Ex … 65 penam] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 40, 2, resp. (24va); cf. Thom., S.th., I, 23, 3, resp. 65 Respectu … 82 facientis] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 40, 2, resp. (24vb) 47 electionem] electioni F 48 est prius] inu. Y | prius1] presens N | prius est] inu. Om 49 electionem] precedit predestinationem electionem add. sed del. N | electionem precedit] om. (hom.) sed i.m. suppl. Y | predestinationem] quia quod est prius priore add. sed del. M 53 Hec] hoc YZ | patebunt] patebit YZ 54 ineptitudinis] ex inemptitudinis corr. F | alicuius] om. MYZ 55 uel] om. sed s.u. suppl. F et M 57 Ex] et praem. Y | hoc] om. A | aliquos] om. Y 58 sic] sicut M 60 illos] post acceptare Om | gloriam] gratiam M | bonos] beatos M 61 preuidit] prouidit M | ipsius est] inu. Y | illos] ex illius s.u. corr. M om. Om 62 preparare] separare Om approbare YZ 64 reprobationis] reprobantis A | reprobi] reprobari MYZ sed corr. M 65 ordinatio] reordinatio OmYZ | per] ad A | ratione] ex ratio s.u. corr. F 66 uolentis] facientis sed del. et corr. Om | se] 68 set per] super M om. Y 67 fit] sit F | proprie2] iter. sed del. Y 69 a2 … 70 gratia] om. sed i.m. suppl. F

50

55

60

65

DISTINCTIO XL QVESTIO II 70

75

80

85

90

129

gratia, ideo alius effectus reprobationis est priuatio gratie ad quam Deus se habet modo consilii. Hec autem subtractio gratie dicitur excecatio, quia gratia lumen est in anima, dicitur | etiam obduratio, quia gratia habilitabat animam ad bonum; propter quod dicitur communiter quod Deus est causa excecationis et obdurationis non immittendo culpam, | set non dando gratiam. Respectu autem secundi Deus se habet in ratione uolentis et facientis, quia ad bonum prouisorem pertinet quod inordinata reordinet; | set malum culpe, licet sit quedam inordinatio a bono rationis, est tamen ordinabile per penam in bonum iustitie; ergo ad Deum prouisorem uniuersi pertinet ordinare mala per inflictionem pene, et quia hoc fit per ueram actionem, ideo Deus se habet respectu huius non solum in ratione uolentis, quia est bonum et iustum, set etiam facientis. [9] Ad primum argumentum dicendum quod reprobus simpliciter et absolute potest uitare culpas: non enim tollitur ab eo libertas arbitrii. Et cum dicitur quod nemo potest corrigere etc., dicendum quod absolute loquendo reprobus potest corrigi, set stante | ypothesi quod sit reprobus, non debet poni in esse quod sit correctus; hoc enim esset ponere opposita simul. Et sic intelligenda est illa auctoritas. | [10] Ad aliud dicendum quod Deus est causa dampnationis malorum, non meritoria, cum meritum dampnationis sit culpa, que est a nobis, non a Deo (et sic intelligenda est auctoritas Osee), set est

70 alius … 73 bonum] Thom., Super Sent., I, 40, 4, 2, resp. (955) 74 Deus … 75 gratiam] Thom., Super Sent., I, 40, 4, 2, resp. (956); cf. Aeg. Rom., Ord., I, 40, princ. 2, 2, resp. (213vaM); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 2, resp. (160aA) 85 nemo … corrigere] cf. supra, I, 40, 2, n. 1 (125,6) 89 Ad … 93 est] cf. Thom., S.th., I, 23, 3, ad 2 70 alius] p.c. F secundus Om | priuatio] agere add. sed del. F | quam] quem FMNOm sed corr. M 71 consilii] consimili MYZ | subtractio] abstractio M 72 excecatio] ex executio i.m. corr. M execatio FZ | lumen est] inu. A | etiam] enim YZ | obduratio] obduratura Om 73 habilitabat] habilitat AOm | dicitur communiter] inu. Om 74 est causa] om. sed post obdurationis s.u. suppl. Y | excecationis] execationis A | excecationis … obdurationis] obdurationis et obcecationis M obdurationis et excecationis YZ | immittendo] intendendo Y 76 quia] quod A 77 inordinata] deordinata Y ordinata Z 80 fit] fuit Y 81 huius] huiusmodi M 82 etiam] est Z 83 reprobus] reprobatus Y | simpliciter] similiter sed del. et i.m. corr. N 84 tollitur] post eo FOm 85 quod] om. FOmY | corrigere] corrigi N 86 quod] om. sed s.u. suppl. Y | corrigi] corrigere N | ypothesi] ex ypostasi s.u. corr. M 88 simul] om. YZ | illa] ibi Y 91 est2] om. A | est3] etiam M

Z48rb

N57rb Om145v

M162va Y101rb

130 Om146r

DVRANDI SVPER SENT. I

causa effectiua dampnationis quoad penam ordinantem culpam | et subtractionis glorie modo quo dictum est.

92 quoad … 93 subtractionis] om. sed i.m. suppl. N | ordinantem] ordinatam Y culpam] gratie add. Om 93 glorie] gratie YZ | modo quo] quo modo Y

|



5

10

15

[1] Si autem querimus meritum etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum electio precedat predestinationem uel econuerso. Et uidetur quod predestinatio precedat, quia actus uoluntatis circa finem precedit uoluntatem eorum que sunt ad finem; set predestinatio est de fine, electio autem est eorum que sunt ad finem; ergo predestinatio precedit electionem. [2] Item electio supponit diuersitatem inter illa inter que est electio; set diuersitas que est in hominibus ad consecutionem beatitudinis precipue attenditur secundum gratiam, que est effectus predestinationis; ergo uidetur quod electio supponat predestinationem. [3] Contra. Predestinatio est directio creature rationalis in finem supernaturalem; ex hoc sic: quicumque debet aliquem dirigere et alium non, debet ipsum segregare a non dirigendo, nisi casualiter operetur; set ad predestinationem pertinet directio, ad electionem autem segregatio; ergo electio precedit predestinationem.

4 Si … meritum] Lomb., Sent., I, 41, 1, n. 1 (288,7) 8 electio … finem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 1, resp. (215vaL); Thom., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (965) 10 Item … 13 predestinationem] Thom., Super Sent., I, 41, 1, 2, arg. 2 (967) 14 Contra … 18 predestinationem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 1, sed contra (216raB) 14 Predestinatio … 18 segregatio] cf. Bonau., Super Sent., I, 40, 3, 2, resp. (716b) 17 ad2 … 18 segregatio] cf. Thom., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (965); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 40, D, 17, resp. (331a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (339a) 4 Si] p.c. M Hii sed corr. Y | meritum] om. MYZ | Circa … istam] 41 distinctio. Circa quam MYZ | istam] 41 A 6 quod] non add. sed exp. F 7 uoluntatem] respectu add. MYZ | eorum] om. Om | set … 8 finem] om. (hom.) MY sed i.m. suppl. Y | de … 8 fine] respectu finis ergo etc. Y 8 autem] tamen A | est] om. FM | finem] ergo etc. add. Y | ergo] om. sed s.u. suppl. Om 13 supponat] supponit YZ 15 sic] arguitur add. YZ 16 ipsum] lac. Y | segregare] illum add. Y | nisi casualiter] ut causaliter Om 17 set] om. FYZ sed i.m. suppl. F | ad1] pe add. sed. del. F 18 autem] om. Y

132

Om146v

M162vb

A44vb F72vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[4] Responsio. Hic sunt tria uidenda: primum est qualiter electio conueniat Deo; secundum est qualiter se habeat ad actum intellectus et uoluntatis generaliter; | tertium est qualiter se habeat ad predestinationem specialiter. [5] Quantum ad primum patet dupliciter quod electio est in Deo, primo sic: in illo est electio in quo est acceptatio unius illorum que sunt ad finem alio refutato (hec est enim formalis ratio electionis); set in Deo est acceptatio unius creature rationalis ad finem supernaturalem alia | refutata (multi enim sunt uocati, pauci uero electi, Matth. 20); ergo in Deo est electio. Secundo sic: in quocumque est consilium est electio, quia electio est appetitus conclusionis consilii, ut patet ex III Ethicorum; set in Deo est consilium quantum ad certitudinem conclusionis consilii, licet non sit in eo quantum ad collatiuam inquisitionem, | que est propter imperfectionem consiliantis, | qui non statim uidet quid agendum est; ergo proportionaliter oportet in Deo ponere electionem et hanc attribuit ei Scriptura in quamplurimis locis Noui et Veteris Testamenti. [6] Quantum ad secundum sciendum est quod inter electionem et ceteros actus intellectus et uoluntatis in Deo non est ordo prioris et posterioris secundum rem, set tantum secundum rationem; nam

27 multi … electi] Matth., 20,16 28 Secundo … 32 inquisitionem] cf. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 41, 1, 1, ad 3 (364b); Thom., Super Sent., I, 41, 1, 1, arg. 1 (964); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 40, D, 17, resp. (331a) 28 in2 … 30 Ethicorum] ap. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 1, arg. 3 (215vaI); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 41, 1, 1, sed contra 3 (339a) 29 electio2 … consilii] cf. Arist., Eth. Nic., III, 5, 1113a4-11 34 hanc … 35 Testamenti] cf. Num., 16,7; Deut., 7,6-7; Ps., 32,12; 64,5; Is., 43,10; 44,1-2; Ioh., 15,16; Act., 9,14; Rom., 9,11; 11,5.7.28; I Thess., 1,4; II Petr., 1,10 36 Quantum … 43 rationem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 1, resp. (216raC) 19 tria uidenda] inu. YZ 20 conueniat Deo] inu. Om | intellectus … 21 uoluntatis] uoluntatis et intellectus MYZ 21 uoluntatis] ex uoluntas s.u. corr. F | qualiter] de add. sed del. Z | habeat] habeant Om | predestinationem] prestinationem (sic) F 24 electio] electis Y 25 est enim] inu. Om | enim] om. YZ | formalis] formaliter N | formalis ratio] inu. YZ 28 20] 21 FOm 2 N dub. Y | consilium] in eo add. OmYZ 29 ex] om. Y 32 est] preter add. sed del. F 33 quid] ex ad corr. Y quem Z | proportionaliter] proportionabiliter MOm | in Deo] post ponere Om 34 quamplurimis] quampluribus MYZ 35 locis] habet sed del. et i.m. corr. Y 36 sciendum … 37 ordo] om. sed i.m. suppl. Z | est] om. AMNYZ sed i.m. suppl. Y | electionem] electiones Y 37 ceteros] dub. Z | et uoluntatis] om. FYZ | ordo] dub. Z 38 set … 39 rem] om. (hom.) YZ sed quia non est talis ordo suppl. Y

20

25

30

35

DISTINCTIO XLI QVESTIO I

40

45

50

55

60

133

ubicumque est ordo prioris et posterioris secundum rem, ibi est realis distinctio; set inter attributa | diuina, de quorum numero sunt electio, predestinatio et omnes operationes intellectus et uoluntatis non est realis distinctio; ergo non est ibi realis ordo, set solum secundum | rationem; et hunc debemus considerare ex reali ordine quem habent actus tales in nobis, in quibus differunt secundum rem; ut enim prius dictum fuit, qualem ordinem realem habent aliqua ubi sunt distincta realiter, talem ordinem rationis habent ubi sunt distincta secundum rationem. [7] Est | ergo notandum quod in nobis omnem actum uoluntatis precedit aliquis actus intellectus, dicente Avgvstino quod inuisa diligere possumus, incognita nequaquam; actus autem uoluntatis de fine precedit actum intellectus practici quo consiliamur de hiis que sunt ad finem, quia finis est principium ex quo in agibilibus ratiocinatur intellectus practicus de hiis que sunt ad finem. Hunc autem actum intellectus practici sequitur electio, que est appetitus preconsiliati; contingit autem quod illud cuius est electio sit | finis quorumdam aliorum, et ex illo rursus ratiocinabitur intellectus practicus de hiis que sunt ad illum finem qui est finis sub fine, et tunc electio primi precedit secundum actum intellectus practici; set iste secundus actus precedit secundam electionem; igitur | talis ordo est in nobis secundum rem. 49 inuisa … 50 nequaquam] cf. Aug., De Trin., X, 1, 3 (314,109-315,122) 52 finis … principium] cf. Arist., Phys., II, 9, 200a19-23; Auct. Ar., 2, 91 (147,53) 54 electio … preconsiliati] cf. Arist., Eth. Nic., III, 4, 1112a14-15; Thom., S.th., I-II, 14, 1, resp. 39 ubicumque] ex ubique s.u. corr. M 40 sunt] est MOm om. sed est s.u. suppl. Y lac. Z | electio] et add. A 42 realis2] distinctio ergo non est ibi realis add. Y 43 reali] tali sed del. et i.m. corr. F | quem] que M quam Y 44 in1] tali A | prius] om. Y 45 qualem] temporalem A | ordinem realem] inu. Y | habent] actus tales in nobis in quibus differunt secundum rem add. sed in² … rem exp. Y | aliqua] del. Y | ubi] nisi Om ex enim corr. Y 46 realiter … distincta] om. (hom.) Om | talem] ex tale corr. Y | habent] om. sed post talem s.u. suppl. M 48 ergo] igitur Om 49 precedit] est M | inuisa] in uisa M om. sed i.m. suppl. N 50 possumus] non add. Om | incognita] incogita sed s.u. corr. F | nequaquam] om. Om | autem] om. sed s.u. suppl. Y 51 consiliamur] consiliantur Om 52 ratiocinatur] rationatur YZ 54 preconsiliati] preconsiliari Y 55 autem] om. sed i.u. suppl. M aut Om | quod] q F | est] om. sed s.u. suppl. Y 56 rursus] om. Y | ratiocinabitur] ratiocinatur Y rationatur Z 57 illum] om. Om alium YZ | primi] aliquid scrips. sed del. Y 58 precedit] ex procedit corr. M secunda add. sed del. N | actum] iter. A | iste] ille YZ | secundus] modus add. sed exp. N 59 precedit] hanc add. YZ | igitur] ergo FOm | ordo est] inu. A

Om147r N57va

Y101va

M163ra

Om147v

134

Z48va Om148r

DVRANDI SVPER SENT. I

[8] In Deo autem est similis ordo secundum rationem. Quantum enim spectat ad propositum nostrum, Deus primo scit suam beatitudinem ut possibilem nobis communicari; hanc notitiam sequitur uoluntas communicandi eam aliquibus; ex hac uoluntate, que est finis, ratiocinatur intellectus practicus quibus communicabitur et quibus non, et hic actus uocatur consilium diuinum; cuius conclusio habet duas partes: unam affirmatiuam, scilicet quod talibus communicabitur, que potest dici approbatio, et aliam negatiuam, scilicet quod talibus non communicabitur, que potest dici reprobatio; hoc autem consilium sequitur electio, per quam quidam acceptantur et alii refutantur; cuius partes possunt etiam dici approbatio et reprobatio, ut dictum fuit in precedente distinctione: possunt enim pertinere ad uoluntatem secundum quamdam sui acceptionem. Adhuc illud cuius est hec electio habet rationem finis respectu eorum per que electus ad talem finem deducetur usque ad consecutionem finis, et ideo ex hoc rursus consiliatur intellectus practicus que sint conferenda electis, ut consequantur finem | ad quem | eliguntur; conclusio autem huius consilii dicitur predestinatio, que non est aliud quam ratio collationis eorum que promouent et perducunt electos ad beatitudinem; hoc autem consilium sequitur ultimo electio uel propositum conferendi talia auxilia, et hic terminatur processus interioris intentionis. Et in hoc patet secundum quod fuerat propositum. [9] Ex hiis patet tertium, scilicet quod electio secundum rationem precedit predestinationem, quia actus intellectus practici supponit 70 electio … 73 uoluntatem] cf. Thom., De uerit., 6, 1, arg. 3 (173,20) 71 ut … 72 distinctione] cf. supra, I, 40, 2, n. 4 (126,21-26; 127,27-32) 61 autem] om. Y | ordo] om. sed i.m. suppl. Z 62 enim] etiam YZ | Deus] iter. sed Deus² del. F | primo scit] inu. Om | suam] om. A 63 beatitudinem] habitudinem AN | ut] et M | possibilem … communicari] communicabilem Om 64 aliquibus] alicui Y alicuius Z 65 ratiocinatur] rationatur (sic) M | quibus] om. sed i.m. suppl. N 66 et] om. Om | cuius conclusio] quod Om 69 non] om. N | que] et hoc MYZ | autem] quod est add. Y om. sed s.u. suppl. et lac. add. Z 71 refutantur] refutatur F | partes] etiam add. AOm | possunt] et add. sed eras. F | etiam] om. AFOm 72 enim] autem Om 73 acceptionem] acceptationem FZ | Adhuc] ad hoc M et hec Y | illud] om. Y 74 est] om. sed suppl. (s.u.) Y (i.m.)Z | hec] om. MYZ | electus] effectus M electio Om electis Y 75 deducetur] adducetur N | consecutionem] executionem M | hoc] hiis A 76 rursus] rursum A om.YZ | consiliatur] ex siliatur i.u. corr. Z 77 consequantur] consequatur OmZ | huius … 78 consilii] inu. F 78 quam] quem N | collationis] dub. Om 79 perducunt] producunt FM p.c. Y | beatitudinem] Dei add. Om 81 talia] om. Om | in] om. M 83 scilicet] om. Om

65

70

75

80

DISTINCTIO XLI QVESTIO I 85

90

95

100

105

135

uoluntatem | finis ex quo sillogizat de hiis que sunt ad finem, siue sit finis ultimus siue sit finis sub fine; set electio est uoluntas non quidem finis ultimi, set finis sub fine, | predestinatio autem est conclusio intellectus practici sillogizantis ex tali fine; ergo predestinatio supponit electionem. Maior de se patet. Minor etiam patet ex iam dictis: ratio enim collationis eorum que promouent in finem supernaturalem, que est predestinatio, sumitur ex condicione eius quod cadit sub electione sicut ex fine proximo; ex eo enim quod creatura intellectualis eligitur, ad consequendum scilicet beatitudinem, oportet quod ei tribuantur auxilia | supernaturalia eleuantia et | perducentia ipsam ad hunc finem; ideo etc. Iste ergo uidetur esse processus secundum rationem in Deo quod primo uult beatitudinem communicare, secundo consiliatur quibus communicabit eam et per conclusionem consilii approbat quibus communicabit, tertio illos eligit, quarto consiliatur que auxilia conferenda sunt electis ad consecutionem finis, et conclusio huius consilii est | predestinatio, quinto et ultimo sequitur propositum conferendi talia auxilia. [10] Ad primum argumentum dicendum quod sicut patet ex dictis, predestinatio non est de fine, set de promouentibus in finem; quorum ratio sumitur ex condicione eorum qui promouendi sunt, et hii sunt electi; ideo electio precedit predestinationem.

86 set … 87 ultimi] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (339a); Thom., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (965) 88 predestinatio … 89 electionem] cf. Thom., De uerit., 6, 1, resp. (176,220-221) et ad 2 (176,237-239) 86 ultimus] sub fine YZ | sit] om. M | sub fine] ultimus YZ 87 set … fine] om. (hom.) N | autem] quid Y est quod Z 88 intellectus] om. sed i.m. suppl. Y | ergo] igitur A 89 de se] om. Y | iam] om. Om 90 que2] qui AN 91 predestinatio] om. YZ sed i.m. suppl. Y | condicione] conclusione YZ 92 creatura] rationalis uel add. A | eligitur] post beatitudinem A 93 scilicet] om. Om del. F | tribuantur] attribuantur M 94 perducentia] producentia FMNOmZ sed corr. FN | ipsam] ipsum M 95 Iste] ille YZ | esse] om. FOmY | esse processus] inu. AM 96 communicare] conferre A communicari FOm 97 eam] om. YZ | eam … 98 communicabit] om. (hom.) M eam add. YZ | approbat] ex approbabat corr. N om. YZ sed uidet s.u. suppl. Y 98 eligit] elegit F | auxilia] auxiliat F 102 dicendum] est s.u. add. Y 103 predestinatio … est] predestinatione tale F | in] ad A 104 ratio] ideo F | sumitur] sumis F | sunt1] om. sed i.m. suppl. N | hii sunt] inu. Y 105 electi] et add. MYZ

M163rb F73ra

Y101vb Om148v

N57vb

136

DVRANDI SVPER SENT. I

[11] Ad secundum dicendum quod electio non supponit diuersitatem gratie, set nature, non in re, set in diuina cognitione, et facit diuersitatem gratie per effectum sequentis predestinationis.

Om149r

M163va

[1] Secundo queritur utrum predestinationis sit aliqua causa preter meram Dei uoluntatem. Videtur quod sic, quia iniustum et irrationabile uidetur dare inequaliter equalibus; set homines sunt equales ad susceptionem gratie et glorie nisi per aliqua opera ipsorum uel aliorum | fiant inequales; ergo iniustum et irrationabile est dare gratiam et gloriam quibusdam et non aliis nisi propter differentiam operum; set uoluntas | diuina non potest esse iniusta et irrationabilis; ergo diuersitas operum est causa predestinationis aliquorum et reprobationis aliorum. [2] Item aliquis potest mereri alteri primam gratiam, ergo et finalem pari ratione; set habere finalem gratiam est esse predestinatum; ergo predestinatio cadit sub merito.

106 Ad … 108 gratie] Thom., Super Sent., I, 41, 1, 2, ad 2 (968) 4 Secundo … 11 aliorum] Thom., Super Sent., I, 41, 1, 3, arg. 2 (969); cf. etiam De uerit., 6, 2, arg. 8 (179,91-97); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, arg. 1 (157bD-158aA) 12 Item … 14 merito] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, arg. 2 (24vb); cf. etiam Thom., De uerit., 6, 2, arg. 12 (179,128-133); Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, arg. 3 (216vaK); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, arg. 2 (Vb35ra) 107 re] ex e corr. Y 5 Dei uoluntatem] inu. MOmYZ et et add. YZ | uoluntatem] et add. A | irrationabile] irrationale ANYZ inequale Om 6 equalibus] om. Om | equales] equalem Y 7 aliqua] aliquam M | aliqua opera] inu. A 8 inequales] inequalem Y | irrationabile] irrationale AMNOmYZ | et2] uel Om 9 quibusdam] istis Y cuiusdam Z | quibusdam … aliis] aliquibus aliis autem non A | nisi] non M | operum] que s.u. add. Y | set … 11 operum] om. (hom.) Y 10 irrationabilis] irrationalis MOm 12 alteri] om. Om | finalem] gratiam add. YZ

5

10

DISTINCTIO XLI QVESTIO II 15

20

25

30

35

137

[3] In contrarium est quod dicit Avgvstinvs et Magister in littera quod predestinatio est ex gratuita Dei uoluntate, quam nulla merita aduocant. [4] Responsio. Primo dabitur intellectus questionis. Deinde respondebitur secundum illum intellectum. [5] Quantum ad primum sciendum quod predestinatio in uno consistit essentialiter et aliud habet adiunctum: essentialiter consistit predestinatio in actu intellectus (est enim ratio collationis eorum que perducunt electos ad beatitudinem, ut dictum fuit prius); habet autem adiunctum propositum conferendi talia auxilia. Cum ergo queritur de causa predestinationis, non queritur de causa eius quod formaliter importatur per predestinationem, quia hoc esset querere | de causa cognitionis diuine respectu futurorum contingentium, de quo satis dictum fuit supra. Set queritur de causa adiuncti, scilicet quare Deus uult conferre electis talia auxilia, et hoc potest adhuc esse dupliciter, quia uel potest queri causa actus uoluntatis seu actus uolendi, uel ipsius rei uolite. Si queratur causa actus uolendi quo Deus uult aliquid, nulla est questio, si tamen intelligatur de causa secundum rem, quia cum uelle Dei sit sua essentia, non potest habere causam secundum rem, potest tamen habere causam secundum rationem, quia sicut in nobis actus quo uolumus ea que sunt ad finem aliquo modo causatur secundum rem ab actu quo uolumus finem, sic est in Deo secundum rationem, quia propositum quo Deus uult | alicui dare 15 In … 17 aduocant] cf. Thom., Super Sent., I, 41, 1, 3, sed contra 1 (969); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, sed contra 1 (24vb); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, sed contra (Vb35ra) 16 predestinatio … 17 aduocant] cf. Aug., Retract., I, 23, 2-3 (68,45-70,89); Lomb., Sent., I, 41, 2, nn. 2-3 (289,27-290,22) 23 ut … prius] cf. supra, I, 41, 1, n. 8 (134,78-79) 24 Cum … 31 uolite] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (158bD-159aA) 27 de … 28 supra] cf. supra, I, 38, 3 (78-99) 16 ex] om. YZ 20 sciendum] dicendum M est add. MOmYZ | in … 22 predestinatio] om. (hom.) sed i.m. suppl. N 23 perducunt] ex producunt corr. F producunt YZ 24 auxilia] om. Om | Cum ergo] ex cognitio s.u. corr. Om 25 predestinationis] predicationis F 26 predestinationem] destinationem F 27 diuine] p.c. F | quo] qua Om | satis] om. Om 28 dictum fuit] inu. MOm sed s.u. corr. Om | quare] quasi Y 29 electis] om. Om | adhuc] om. Om 30 quia uel] uno modo Y | seu] siue Om | actus2] causa Y | actus uolendi] uolita Om 32 tamen] questio add. OmYZ 33 quia] lac. Y | quia … 34 tamen] om. sed i.m. suppl. F | sit] de add. Om | potest] om. Y | habere] haber (sic) Y 34 causam] om. Y 35 actus] ab actu add. Om | que] sint add. sed exp. M | aliquo] alio Om 36 causatur] causantur Y p.c. Z | sic] sicut M 37 quo] ex quia s.u. corr. M

Om149v

Y102ra

138

M163vb

F73rb Om150r A45ra

N58ra

DVRANDI SVPER SENT. I

auxilia perducentia ipsum ad beatitudinem aliquo modo causatur secundum rationem a uelle | quo elegit eum ad talem finem. Ratio enim unius sumitur ex altero, ut dictum fuit in precedente questione. Loquendo ergo de causa secundum rem, recurrendum est ad rem uolitam, et sic sub questione | solum uertitur utrum effectus predestinationis preter uoluntatem Dei liberam habeat in predestinato aliquam causam, | puta merita | precedentia uel sequentia uel aliquid huiusmodi. In hoc ergo sensu deducatur questio et hoc de primo. [6] Quantum ad secundum, quod est principaliter quesitum, sic procedetur, quia primo ponetur illud in quo omnes communiter concordant et uidebitur si est uerum; et secundo ponentur illa in quibus discordant. Illud in quo omnes communiter concordant est quod effectus predestinationis potest dupliciter accipi: uno modo secundum suas partes, alio modo secundum suam totalitatem. Primo modo facile est assignare causam effectuum predestinationis; sunt enim sibi inuicem cause: | primus quidem posterioris in genere cause meritorie, posterior autem prioris in genere cause finalis, ut conatus ad bonum est causa meritoria de congruo et dispositiua ad gratiam, et econuerso conatus habet gratiam pro causa finali proxima; similiter gratia ordinatur ad opus meritorium ut ad finem proximum, et opus meritorium elicitur a gratia ut a causa perficiente formaliter liberum arbitrium,

40 ut … questione] cf. supra, I, 41, 1, n. 8 (134,61-82) 50 effectus … 54 finalis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (24vb); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 41, 1, 3, resp. (970); S.th., I, 23, 5, resp. 54 conatus … 61 gratiam] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (159aA) 38 perducentia] producentia MOm perducens Z | ipsum] om. FOm | causatur] causantur Z 39 elegit] sed s.u. eligit corr. N eligit AMOmYZ | elegit eum] eum eligit Om | eum] eam Z 40 enim … 41 Loquendo] om. sed i.m. suppl. F | precedente] precedenti MOm 42 uertitur] om. Y queritur Z 43 in] om. sed s.u. suppl. F | predestinato] predestinatio sed corr. FM 44 merita] meritum A | aliquid] aliquod Om 45 huiusmodi] huius ANZ et add. Om | ergo] om. OmY 47 procedetur] proceditur MYZ 48 uidebitur] inquiretur YZ | si est] utrum sit AMYZ | et2] om. Om | ponentur] poneretur F ponuntur MN 49 quibus] cuius Z | communiter] om. Y 50 dupliciter accipi] inu. Om 52 sunt enim] qui sunt Y 53 cause1] esse Om | posterioris] om. sed posterior post genere suppl. Om | meritorie] po add. sed del. F iter. M 54 autem] om. sed s.u. suppl. F | prioris] om. Y | ad bonum] om. Y 55 et1] om. NY | gratiam] et sic conatus habet gratiam add. Y 56 conatus] ad bonum i.m. add. F | ordinatur] ordinat Y 58 causa] ex 57 meritorium1] et add. YZ | ut … meritorium2] om. (hom.) YZ causarum corr. Y

40

45

50

55

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

60

65

70

75

139

cuius est mereri. Et eodem modo dicunt de gratia et opere meritorio respectu glorie, quia Deus dat alicui gratiam ut finaliter consequatur gloriam, et dat ei gloriam, quia meruit per gratiam. [7] Si autem accipiatur | effectus secundum suam totalitatem, | adhuc hoc potest esse dupliciter, quia uel queritur causa eius | in particulari, puta quare hunc predestinat et illum non, uel in uniuersali, quare aliquos predestinat et aliquos non. Si queratur causa in uniuersali solum, adhuc potest reddi, non quidem ex parte nostra, set ex perfectione uniuersi et ex manifestatione diuine bonitatis. Ex parte nostra non, quia illud quod includitur in effectu predestinationis ut pars eius non potest esse causa totius effectus predestinationis (alioquin esset causa sui ipsius); set omne bonum quod fit ab aliquo uel fit pro eo uel quod iuuat qualitercumque ad consecutionem finis supernaturalis, siue per causam siue per occasionem cadit sub effectu predestinationis ut pars eius; ergo nichil quod fit ex parte nostra potest esse causa totius effectus predestinationis. Maior patet. Set minor declaratur, quia sub effectu predestinationis cadit quidquid promouet ad beatitudinem, ut dictum fuit supra; hoc autem est omne bonum quod aliquis facit uel quod pro eo fit uel ipsum ad hoc disponit, siue sit ex impressione celi siue ex occasione | prescita | exterius siue ex inspiratione immissa

59 Et … 61 gratiam] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (24vb); Thom., Super Sent., I, 41, 1, 3, resp. (970) 62 Si … 65 non] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (24vb) 65 Si … 69 predestinationis] cf. Duns Scot., Lect., I, 41, q. unic., resp. (517,17-19); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 3, resp. (160bB) 73 nichil … 74 predestinationis] cf. Thom., S.th., I, 23, 5, resp. 73 nichil … 81 predestinationis] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (159aD) 75 ut … 76 supra] cf. supra, I, 41, 2, n. 7 (139,70-73) 60 quia] quam Y | gratiam] scilicet Y | consequatur] p.c. Om 62 effectus] predestinationis add. A | adhuc] p.c. M ad Y 63 esse] dici i.u. scr. Y | queritur] de i.u. add. Y | causa eius] inu. Y | in] om. Y 64 quare1] om. sed i.m. suppl. N | quare1 … 65 non] om. AYZ | illum] alium MOmYZ | uel] causa add. Y queritur causa add. Z | uel … 65 non] om. (hom.) FMN sed i.m. suppl. F | in] om. A | uniuersali] uniuersalis A 65 aliquos2] aliquas F | causa] om. M 66 adhuc] ad hoc OmY | reddi] ratio s.u. add. M dici quod sic Om causa add. Y | quidem] om. Y | parte nostra] inu. Y 67 ex] om. AOm 68 predestinationis … 69 alioquin] om. M 70 ab] om. F | uel1] quod add. Om 71 quod] qui Y 72 occasionem] actionem Om 73 ut … 74 predestinationis] om. sed i.m. suppl. N | fit] sit OmYZ | esse causa] inu. Y 74 predestinationis] om. M | patet] om. sed s.u. suppl. F | Set] om. Y 76 est] om. FNYZ sed suppl. F (i.m.) N (s.u.) | est omne] om. A | aliquis] quis Y 77 quod] om. AOmYZ | hoc] hunc Y | sit] fit AY | ex] in Z 78 occasione] actione Z

Om150v Z48vb M164ra

Om151r Y102rb

140

M164rb Om151v F73va

DVRANDI SVPER SENT. I

interius siue quocumque alio modo homo iuuetur ad tendendum in beatitudinem, ita quod totum quod est ex parte nostra includitur in effectu predestinationis. Et hec fuit minor; sequitur ergo conclusio quod ex parte nostra non potest reddi causa totalis effectus predestinationis etiam in generali. [8] Potest tamen reddi ex perfectione uniuersi et ex representatione diuine perfectionis. Ex perfectione uniuersi sic: ad perfectionem uniuersi pertinet quod contineat non solum omnes gradus perfectionis in natura, set etiam omnes gradus perfectionis et bonitatis in moribus; hoc autem non esset, nisi quosdam ex misericordia saluaret et alios ex iustitia puniret; si enim omnes saluaret, deesset in uniuerso bonum iustitie punientis; ergo perfectio uniuersi requirit quod aliqui predestinentur et saluentur, alii autem permittantur cadere et in casu manere et sic | demum dampnentur et puniantur. [9] Item patet ex representatione diuine perfectionis, quia perfectius representant diuinam perfectionem omnes effectus simul sumpti | quam aliquis eorum per se sumptus; et ideo in uniuerso sunt | diuersi effectus ut

84 Potest … 92 puniantur] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 3, resp. (160bB); cf. etiam Duns Scot., Ord., I, 41, q. unic., resp. (322,9-19); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35rb) 93 Item … 105 predestinationis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (25ra); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (217rbG); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35rb) 79 quocumque] quoque Y | alio] om. A | alio … homo] om. Y | modo homo] om. Z | homo] hoc Om | iuuetur] dub. Om | ad tendendum] om. Y | tendendum] intendendum Om 80 quod totum] iter. sed quod totum² del. Y | quod2] om. sed i.m. suppl. F quidem M | parte] om. sed i.m. suppl. Y 81 predestinationis] ita quod totum quod est ex parte add. sed del. N | conclusio] scilicet add. F(s.u.) Om 82 parte nostra] inu. Y 84 perfectione] ex imperfectione corr. M | uniuersi] sic add. Om | representatione] ex presentatione s.u. corr. M 85 uniuersi] om. N 86 pertinet] ex pertineat corr. F | quod] iter. sed quod¹ del. Y | gradus] partes add. Om 87 in1 … perfectionis] om. (hom.) Y | natura] set etiam omnes gradus perfectionis in natura add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F | etiam] et Om | moribus] set add. A 88 hoc … esset] om. FMN sed i.m. suppl. FN | autem] om. A | esset] fieret N | ex misericordia] post saluaret Om 89 saluaret] et alios add. sed del. F | deesset] ex desset s.u. corr. N | uniuerso] p.c. Y 90 punientis] et si omnes dampnaret deesset bonum misericordie saluantis add. A | predestinentur] ex predestinetur corr. Y 91 permittantur] ex permittuntur corr. F permittuntur MNZ 92 et1] ut s.u. corr. N ut Om | sic] om. Y | dampnentur] p.c. Y | puniantur] ex punientur corr. NY punientur Z 93 Item] idem AMNOmZ illud Y | ex] ipsa add. A | representatione] ex presentatione s.u. corr. F perfectione Om | perfectionis] representationis Om 94 representant] representantur per Y

80

85

90

95

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

100

105

110

115

141

secundum alium et alium modum diuina perfectio representetur; et sicut est de partibus uniuersi generaliter, sic est de creatura intellectuali specialiter. Nam si omnes saluarentur aut omnes dampnarentur, non tot modis representaretur diuina perfectio; quosdam ergo predestinat representando suam bonitatem per modum misericordie, alios uero dampnat representando suam bonitatem per modum iustitie. Hanc uiam tangit Avgvstinvs De predestinatione sanctor um dicens: Non potest tantum iustus dici Deus, set misericors; uolens ergo Deus ostendere suam misericordiam et suam iustitiam saluat alios et alios dampnat; sic igitur in uniuersali potest assignari causa predestinationis. Et hec sunt in quibus communiter doctores concordant; de causa autem predestinationis in particulari non ita concordant, ut patebit postea. [10] Nunc ergo uideamus qualiter hec | sint sane intelligenda; quod enim primo dicitur, quod si effectus predestinationis accipiatur secundum suas partes, tunc unus est causa alterius et econuerso, uerum est; set quod ultimo inducitur exemplificando de gratia | et gloria non est ad propositum, quia gloria non est de effectibus predestinationis. Quod patet, quia predestinatio non est de fine, set de mediis perueniendi ad finem; set gloria seu beatitudo, quia nunc pro eodem accipitur, dicit finem et non medium perducens ad finem; ergo non cadit sub effectu predestinationis. [11] Per idem patet qualiter secundum sit intelligendum, scilicet quod totalis effectus predestinationis non habeat causam ex parte 102 Non … 103 misericors] cf. Aug., De praedest. sanct., 6 (969) 107 ut … postea] cf. infra, I, 41, 2, n. 12 (143,154-161; 144,162-177) 96 et alium] om. (hom.) FOmYZ sed i.m. suppl. F 97 intellectuali] spiritualiter et add. A 98 Nam si] si enim FOm | omnes1] ex omne s.u. corr. Y | saluarentur] sanarentur Z | omnes2] ex omnis s.u. corr. N | tot] tota M 99 modis] om. M | quosdam] quodam A | ergo] enim AN | predestinat] predestinet Y 100 suam bonitatem] inu. Om | uero] om. F 101 representando … bonitatem] om. AFMNOmYZ sed i.m. suppl. F 103 potest] om. Y | dici] dicit Y | Deus2] om. Om 104 suam misericordiam] inu. Y | saluat alios] inu. AYZ | et2] om. Y | et alios] om. Om | sic] ex si s.u. corr. Y 105 igitur] ergo Om 106 quibus] omnes add. Y cuius Z | communiter doctores] inu. AOmY 107 particulari] iter. F | postea] infra MYZ 108 ergo] igitur Om | uideamus] ex uidemus s.u. corr. F | hec] iter. N 109 enim] om. sed i.m. suppl. F 110 partes] om. sed i.m. suppl. F | et] lac. add. Z 111 quod] om. sed s.u. suppl. F 113 predestinatio] ex predestinatione corr. FN | set] est add. Om | perueniendi] proueniendi M 114 ad finem] om. M | quia] quod A pro add. Om 115 dicit] dicitur Z | finem1] om. Om finis Y om. sed i.m. finis suppl. Z | et] om. A | et … finem2] om. (hom.) N | perducens] producens AFOmY 117 secundum] om. Om 118 predestinationis] effectus add. A | habeat] habeant FM

N58rb

Om152r

142 M164va

Y102va

Om152v

DVRANDI SVPER SENT. I

nostra, quia si intelligatur quod nichil est in nobis | et a nobis quod sit causa totalis effectus predestinationis per modum meriti uel dispositionis de congruo uel de condigno, uerum est, sicut probat ratio ad hoc adducta. Si autem intelligatur quod nichil omnino sit in nobis neque a nobis neque ab alio quod sit aliquo modo causa totalis effectus predestinationis, falsum | est: beatitudo enim nostra causa est finalis totius effectus predestinationis; propter hoc enim quod Deus elegit aliquem ad beatitudinem, dat ei illa que perducunt ipsum ad eam, ut prius dictum fuit; sub effectu enim predestinationis non includitur beatitudo, set ea que promouent ad beatitudinem, quorum beatitudo est finis; et ideo | totalis effectus predestinationis potest reddi causa finalis, et in generali et in speciali. Causa autem quare aliquos predestinat uel istum Petrum uel Paulum, est quia elegit eos ad beatitudinem. Et hec sunt intelligenda de predestinatione et eius effectu stricte et proprie acceptis. Si enim large accipiatur predestinatio, prout includit prescientiam et propositum diuinum de toto processu salutis nostre, scilicet uoluntatem communicandi beatitudinem et electionem illorum quibus est communicanda et propositum conferendi auxilia perducentia cum actibus intellectus istis correspondentibus, sic non est possibile quod ex parte nostra assignetur causa predestinationis quantum ad totalem eius effectum, quia quidquid est in nobis, siue sit finis siue perducentia ad finem, totum clauditur sub effectu predestinationis sic accepte. Et in hoc sensu loquuntur qvi ponunt supradic126 ut … 127 fuit] cf. supra, I, 41, 2, n. 5 (137,20-24) 119 intelligatur] hoc add. YZ | quod1] quid Z | est] om. AN sed i.m. suppl. N | in] om. YZ | et … nobis2] om. sed i.m. suppl. N | nobis2] est add. A | sit] fit F 120 meriti] numeri sed i.m. uniuersi corr. N 121 congruo] lac. add. Z | de2] om. FOm 122 neque] nec Y 123 alio … sit] om. sed i.m. suppl. F | causa totalis] inu. M | predestinationis] propter add. Om 124 falsum … 125 predestinationis] om. sed i.m. suppl. N | causa est] inu. A | totius] totus Z 125 effectus] om. N | hoc] om. sed s.u. suppl. N | Deus elegit] inu. A 126 perducunt] producunt MOmY | eam] illam Om 127 enim] om. sed s.u. suppl. Om | non] om. sed i.m. suppl. M 128 promouent] mouent M 129 totalis] talis M 130 et2 … speciali] om. sed i.m. suppl. F | autem] enim F 131 uel2] et YZ | elegit] ex eligit s.u. corr. F eligit MZ 133 enim] autem YZ | prout] ut Y 134 prescientiam … propositum] propositum et prescientiam Om | diuinum de] deinde Om | salutis nostre] inu. MOmYZ | nostre] ex sue s.u. corr. Y 135 scilicet] inter add. Om 136 quibus] cuius Z | est communicanda] inu. Om 137 perducentia] producentia FZ | cum] tum pro Y causa Z | sic] sicut Om 138 possibile] ex impossibile corr. F | quod] om. sed s.u. suppl. F | ex] om. sed s.u. suppl. Y 140 perducentia] producentia Y | clauditur] includitur Om 141 sic] sicut Om | ponunt] proponunt YZ

120

125

130

135

140

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

145

150

155

160

143

tam opinionem, et uere, licet improprie; in eodem sensu assignatur causa predestinationis in generali ex perfectione uniuersi et ex representatione | diuine perfectionis. Et illud tolerari | potest, licet non habeat magnam | necessitatem; dicam enim quod illud quod est bonum solum ut medicina, non est absolute bonum nec pertinet ad perfectionem; perfectior enim esset natura humana si numquam infirmaretur et nulla esset medicina quam cum infirmatur et habet medicinam; set iustitia puniens est bona solum ut medicina, propter morbum peccati, quia tolle peccatum, iustitia puniens non est bona; ergo iustitia non pertinet ad perfectionem uniuersi, quia melius esset uniuersum | sine culpa et iustitia puniente quam cum eis, sicut natura sine morbo et medicina quam cum eis. [12] De causa autem predestinationis in speciali, scilicet quare istum predestinat, illum autem non, si accipiatur stricte predestinatio, potest | reddi modo quo dictum est prius; propter hoc enim hunc predestinat, quia elegit eum. Si autem accipiatur largius predestinatio, scilicet pro salute huius et pro toto processu quo perducitur ad salutem, | in quo sensu deinceps accipietur, sic qvidam uoluerunt assignare causam predestinationis ex operibus et isti partiti sunt: qvidam enim dixerunt causam huius esse merita precedentia in alia uita, ut Origenes, qui 159 quidam … 164 non2] cf. Thom., S.th., I, 23, 5, resp.; Super euang. Ioh. lect., 15, IV, 3, 2022 (382); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 41, 2, 1, resp. (365b); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (159aB-C); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35rb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 41, 1, resp. (442,13-18) 160 quidam … 176 predestinationis] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (216vaM216vbN) 142 opinionem] in proprie add. sed del. F | improprie] in proprie M | sensu] licet add. M | assignatur] autem add. sed del. et i.m. causa corr. F 143 uniuersi] uniuersali Om | ex2] pre add. sed del. F 145 illud] id F 146 solum] om. Om | ut] om. Y 147 enim] est add. sed del. et i.m. corr. FN | esset] est A dub. Om 148 quam] exp. N om. Om | infirmatur] infirmaretur Y 149 bona] bonum Y 150 tolle] tollere M | peccatum] morbum peccati MYZ | est] om. sed s.u. suppl. Y | bona] i.m. p.c. N 151 esset] est sed del. et i.m. corr. F 153 quam] ex quod s.u. corr. N | cum] om. sed s.u. suppl. N 154 scilicet] om. MOm | quare] quia Om | istum] illum YZ 155 autem] aut F 156 est] om. sed s.u. suppl. A | prius] om. FOm | enim] autem AN | hunc] om. sed i.m. suppl. F 157 elegit] eligit M | autem] uero MYZ | accipiatur] accipitur Y 158 et] ei add. Om uel YZ | quo] alio N aliquis add. YZ | perducitur] ex producitur corr. FN producitur M producatur Y 159 accipietur] acciperetur M accipiatur Om accipitur YZ | sic] ex si s.u. corr. F si Y | uoluerunt] uoluerut (sic) ANY uolunt Om 160 operibus et] om. Y | et] om. Om | partiti] impartiti p.c. Y 161 huius] huiusmodi Y | merita] prede add. sed del. N | alia] ista Om | ut] dicit add. Y | ut … 162 uita] om. (hom.) sed i.m. suppl. N

Om153r F73vb M164vb

Z49ra

A45rb Om153v

144

N58va

Y102vb M165ra

Om154r

DVRANDI SVPER SENT. I

dixit animas humanas ab initio creatas et in alia uita fuisse conuersatas, et secundum diuersitatem suorum operum Deus dedit | uni gratiam et alii non et unam predestinauit, aliam autem non. Hec autem opinio non solum est falsa in sua radice, quia ponit animas creatas ante corpora et in alia uita conuersatas, set etiam in conclusione contradicit Sacre Scripture; nam Apostolvs Rom. 9 loquens de predestinatione Iacob et reprobatione Esau dicit | sic: Cum enim nondum nati fuissent aut aliquid boni egissent aut mali ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus, | set ex uocante dictum est quia maior seruiet minori, sicut scriptum est: “Iacob dilexi, Esau autem odio habui”. Ergo secundum hoc bona uel mala precedentia non sunt causa quod alius predestinetur, alius autem non. Et iterum nos | querimus causam totalis effectus predestinationis; si autem in alia uita precederent aliqua merita, illa caderent sub effectu predestinationis, sicut merita istius uite, et ideo ex eis non posset assignari causa totalis effectus predestinationis.

166 set … 171 minori] cf. Thom., S.th., I, 23, 5, resp. 168 Cum … 171 habui] Rom., 9,11-13; ap. Alb., Super Sent., I, 40, D, 19, resp. (333b); Thom., De uerit., 6, 2, sed contra 1 (180,150-155); Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (216vaL); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 41, 2, 1, sed contra 1 (365b); Duns Scot., Lect., I, 41, q. unic., sed contra 1 (516,2-3); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35rb) 162 dixit] dicit Om | ab initio] a principio N | alia] illa N | fuisse] om. Om | conuersatas] conuersas Om conseruatas YZ 163 suorum operum] inu. MYZ | dedit] didit N 164 unam] aliam Om | predestinauit] et add. AMOmYZ | autem1] om. AMOmYZ 165 sua] om. M | quia] que Om | creatas] post corpora YZ 166 in1] non Z | alia] p.c. Y | conuersatas] conseruatas YZ | in conclusione] sua conclusio Y sua conclusione Z 168 dicit] lac. add. Y | enim] om. YZ | nati] in mundum add. YZ 169 aut1] nec MYZ | aut2] autem Y | ut … 170 maneret] om. YZ 170 non] nisi Z | uocante] ex uocatione corr. F del. et i.m. uocatione corr. N uoluntate Om uocatione YZ 171 seruiet] ex seruet s.u. corr. F om. YZ | dilexi] lac. add. Y | autem] iter. F 172 uel] et Y | precedentia] ex predestinata i.m. corr. N | non] om. sed s.u. suppl. F | quod … 173 alius1] ex quibus unus (unus i.m.) Y 173 alius1] aliquis Om | autem] uero MYZ | Et … nos] om. FYZ sed i.m. suppl. F | Et … 174 predestinationis] om. M | querimus] autem add. Y aūts add. Z 174 effectus] om. FMOmYZ 175 istius] ipsius Y 176 uite] ex uita corr. Y | causa totalis] inu. Om | totalis] effectus totalis add. sed uerbo ua-cat s.u. adiuncto del. F

165

170

175

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

180

185

190

145

[13] Alii dicunt quod opera sequentia sunt causa predestinationis; unde Deus tribuit uni gratiam et alii non, quia scit eum bene usurum, alium autem non, sicut rex dat equum militi quem scit bene usurum equo. Set istud est rudius dictum, tum quia non est simile, quia rex non dat militi bonum usum equi, set solum equum, Deus autem non solum dat gratiam, set bonum usum eius; tum quia dato quod esset simile, tum nichil ad propositum, quia non assignatur causa nisi unius partis effectus predestinationis, scilicet gratie; nos autem querimus causam totalis effectus; ideo etc. [14] Ideo dicendum aliter quod non potest in particulari reddi causa predestinationis, licet possit reddi in uniuersali modo superius expresso; non enim pertinet ad perfectionem | uniuersi uel representationem perfectionis diuine magis quod iste saluetur et ille dampnetur, quam econuerso. Huius autem ponitur duplex exemplum, unum in artificialibus et aliud in naturalibus. | In artificialibus enim uidemus quod bene potest reddi ratio quare figulus de eadem massa facit quedam uasa in honorem, hoc est ad honorabiles usus, alia autem facit in

178 Alii … 181 equo] ap. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 1, resp. (216vbN); Ioh. Paris., Super Sent., I, 41, 1, resp. (442,19-21); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 41, 2, 1, resp. (366a); cf. Thom., S.th., I, 23, 5, resp. 178 Alii … 185 gratie] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 1, resp. (159bA) 187 Ideo … 191 econuerso] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 3, resp. (160bC) 191 Huius … 212 meritum] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (25ra) 193 figulus … 195 contumeliam] cf. Rom., 9,21 193 figulus … 198 artificis] Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (217rbE); cf. etiam Bonau., Super Sent., I, 41, 1, 2, sed contra 3 (732a); Duns Scot., Lect., I, 41, q. unic., resp. (518,3-8); Ord., I, 41, q. unic., sed contra 2 (316,8-9); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 41, 2, resp. (498,35-40); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35va); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 41, 2, 2, sed contra 2 (340b) 178 Alii] uero add. YZ | causa predestinationis] circa predestinationem Om 179 uni] ei Om | et] om. M | eum] om. Y | eum bene] inu. Z | bene] lac. add. Y | usurum] et add. Om 180 autem] om. OmY | non] lac. add. Y | quem] sit add. sed exp. M quid Y | bene] lac. add. Y 181 equo] equus N | istud] illud Om | tum] tamen OmZ om. Y 182 militi] post equi Om 183 set] etiam add. AMZ | tum] tamen Z 184 simile] similiter YZ | tum] tamen AZ | nichil] ut Om | causa] uirtus add. sed. del. F 185 partis] om. OmYZ 187 dicendum] est add. MYZ | dicendum aliter] inu. et est add. Om | particulari] lac. add. Y | reddi] ratio et add. A 188 possit] posset MOm 189 expresso] dicto Om 190 diuine] p.c. Om | quod] quem Y | iste] ille YZ 191 Huius] huiusmodi N | ponitur] dux add. sed exp. F potentia Om 192 et] om. MYZ | enim] om. sed s.u. suppl. F autem AMNOmYZ 193 bene] non p.c. Y | quare] ex quae s.u. corr. M quod Z 194 honorem] honore Y | hoc est] idest M | honorabiles usus] nobiliorem usum Om

Om154v

F74ra

146

M165rb

Om155r

Y103ra

DVRANDI SVPER SENT. I

contumeliam et ad uiles usus, quia hoc requirit perfectio domus, que utrisque indiget; set nulla causa reddi potest quare ex hac parte masse facit | uas in honorem et ex alia facit uas in contumeliam, cum tota massa secundum se sit similis et uniformis, nisi sola uoluntas artificis. Similiter in naturalibus, quia perfectio uniuersi bene requirit quod aliqua pars materie sit sub forma aque et alia sub forma aeris (alioquin ista elementa non essent et tunc uniuersum non esset perfectum); set nulla ratio reddi potest quare hec pars materie sit sub forma aque et illa pars determinata sit sub forma aeris, nisi sola uoluntas Dei creantis. Et eodem modo potest in uniuersali | reddi ratio quare Deus quosdam ab eterno elegit et predestinauit, quosdam autem non, quia hoc pertinet ad perfectionem uniuersi et ad pleniorem representationem perfectionis diuine, set in speciali quare istum predestinauit et elegit, illum autem non, nulla potest reddi ratio preter meram uoluntatem Dei. Propter hoc Avgvstinvs retractans quedam uerba que in littera ponuntur dicit sic in libro De predestinatione sanctor um: Taceat humana lingua, nec prorsus de meritis extollatur, | quia diuine uoluntatis est hoc donum, non humane fragilitatis meritum.

199 Similiter … 207 diuine] cf. Duns Scot., Ord., I, 41, q. unic., resp. (323,10-16); Heru. Nat., Super Sent., I, 38, 1, 3, resp. (160bD); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 41, 2, 1, resp. (367b-368a) 211 Taceat … 212 meritum] ap. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (216vaL-217vaI); ex. ps.-Aug., Hypomnesticon, VI, 6 (202,242-245) 195 et] hoc est AOm | que] qui Om quia Z 196 reddi potest] inu. Om 198 secundum se] post sit Y | uniformis] set add. Om 199 quia] quod M 200 aliqua] alia FOm | materie] om. Y | sub1] om. sed i.m. suppl. M 201 ista] ela add. sed del. N illa YZ | elementa] animalia (dub.) A eleemosyna F | esset] est Om 202 reddi potest] inu. Y | hec] persona add. sed del. F | sub] om. sed s.u. suppl. M 203 Dei] creaturis add. sed del. F 204 potest] post uniuersali AMOmYZ | reddi] causa add. sed del. Om | Deus] Deo N 205 quosdam1] aliquos M om. YZ | elegit] aliquos add. YZ | et] om. sed i.u. suppl. Z | autem] aliquos ex autem corr. Y 206 et] om. sed s.u. suppl. F | pleniorem] plenitudinem Y | representationem] bonitatis add. Om et praem. Y 207 perfectionis diuine] diuine et perfectionis Om | et] illum add. A 208 illum] alium MYZ | autem] aut Om | non] om. sed s.u. suppl. F | reddi ratio] inu. Y | preter] om. A | uoluntatem … 209 Dei] inu. Om 209 quedam] ex qudam s.u. corr. Y | in … 210 littera] infra Om 210 De] om. FY sed s.u. suppl. Y | sanctorum] istorum Om 211 nec] ne YZ | meritis] meritas (sic) A

195

200

205

210

DISTINCTIO XLI QVESTIO II

215

220

147

[15] Ad primum argumentum, cum dicitur quod “iniustum et irrationabile uidetur dare inequaliter equalibus”, dicendum quod uerum est ubi aliquid redditur | ex debito; ubi autem aliquid tribuitur ex sola liberalitate, non est uerum; ibi enim habet locum quod dicitur Matth. 20: An non licet michi quod uolo facere? An oculus tuus nequam est, quia ego bonus sum? Sic autem est in proposito: quia ex sola liberalitate Dei est quod aliquos eligat et predestinet, ideo misericordie est quod istum predestinet, set nulla est iniustitia | si illum non predestinet. [16] Aliud argumentum solum probat quod aliquis particularis effectus predestinationis, puta prima gratia uel finalis, potest habere causam, | set non totalis effectus; et hoc concessum est.

213 Ad … 215 debito] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (25ra); Thom., De uerit., 6, 2, ad 8 (182,343-354) 213 Ad … 218 sum] cf. Duns Scot., Ord., I, 41, q. unic., resp. (324,8-13); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 41, 1, resp. (Vb35va) 213 iniustum … 214 equalibus] cf. supra, I, 41, 2, n. 1 (136,5-6) 217 An1 … 218 sum] Matth., 20,15 218 Sic … 220 predestinet2] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, resp. (25ra); Thom., De uerit., 6, 2, ad 8 (182,343-354); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, resp. (216vaL-217vaI) 222 Aliud … 224 est] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 1, ad 1 (25ra) 213 iniustum] ex iustum s.u. corr. F 214 irrationabile] irrationale AMOmYZ 215 redditur] p.c Y | autem] om. sed s.u. suppl. Y p.c. Z 216 liberalitate … est] om. sed i.m. suppl. Z | non … 218 liberalitate] om. (hom.) AN sed i.m. inf. post Dei suppl. A | ibi … 217 michi] om. sed i.m. suppl. Z | habet] tenet Om | habet locum] inu. A | quod] p.c. M | dicitur] post 20 Om 217 Matth.] Rom. Y ill. Z | 20] 10 Om om. Y | uolo] nolo A | An2 … 218 sum] om. A 218 ego] eius Z | autem] om. YZ | quia2] quod YZ | sola] diuina add. A 219 est1] om. Y | eligat] eliget M | misericordie] nunc AN misericordia YZ 220 predestinet1] predestinat Om | iniustitia] iustitia Z | illum] et add. N | predestinet2] ideo non debet imputari iniustitie i.m. add. A 222 Aliud] ad N | particularis] om. Y 224 concessum est] inu. Om

N58vb

Om155v

M165va

148

DVRANDI SVPER SENT. I

Om156r

[1] Deinde queritur utrum predestinatio possit iuuari precibus sanctorum. Et uidetur quod non, quia predestinatio alicuius totaliter dependet ex uoluntate diuina, dicente Apostolo Rom. 9: Cuius uult miseretur et quem uult indurat; set uoluntas diuina non potest mutari cuiusquam precibus; ergo frustra pro predestinatis uel non predestinatis oratur. [2] Item oratio aut funditur pro omnibus uniuersaliter aut pro quibusdam specialiter; si pro omnibus generaliter, frustra fit nec exauditur, quia certum est quod non omnes saluabuntur, cum scriptum sit Matth. 20: Multi uocati, pauci uero electi. Et 25: Ibunt hii in supplicium eternum, iusti autem in uitam eternam. Si autem pro quibusdam, aut istud est indefinite, scilicet ut aliqui saluentur, et hoc iterum fit frustra, quia certum est | quod aliqui saluabuntur, aut hoc est determinate, scilicet quod iste Guilielmus uel Petrus saluetur, quod non uidetur conueniens, quia istud non habet rationem, set admirationem, ut dictum fuit; ergo frustra fiunt orationes.

4 Et … 8 oratur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, arg. 3 (217vaL) 5 Cuius … 6 indurat] Rom., 9,18 9 Item … 11 exauditur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 41, princ. 1, 2, arg. 1 (217vaL) 12 Multi … electi] Matth., 20,16 12 Ibunt … 13 eternam] Matth., 25,46 3 precibus] orationibus A om. sed i.m. suppl. N 4 Et] om. Om | uidetur] post non Z 5 Apostolo] apostolus MYZ 6 quem] quid (dub.) Y | indurat] durat sed i.m. corr. Y | uoluntas diuina] inu. Y | mutari] iuuari Y 7 cuiusquam] cuiuscumque quam ex cuiusquam corr. Y | pro] om. sed i.m. suppl. FY per Om | predestinatis1] destinatis N predestinationis Om | uel … predestinatis2] om. (hom.) Y | predestinatis2] predestinationis Om 9 aut1] que Y | funditur] fundatur M | omnibus] est s.u. add. p.c. Y | uniuersaliter] generaliter Om 10 fit … 11 exauditur] quia sic non audetur Om 11 quod] om. Y | omnes] ex ens s.u. corr. Y 12 sit] fit Y | 20] 2 N 50 Om | Multi] sunt add. MOmYZ | uocati] ex uoca s.u. corr. F om. sed i.m. suppl. Y | 25] 55 Om dub. Y 13 eternum] om. N | iusti] multi Om illi Y | autem1] uero Y 14 aut] autem Y | istud] illud Om 15 est] om. sed s.u. suppl. Y | aut hoc] 29 ut sed del. et aut i.m. corr. Y dub. Z 16 determinate] pro determinato s.u. corr. Y | iste Guilielmus] ille Iohannes Om | Petrus] ex pertrus corr. M 17 istud] illud M

5

10

15

DISTINCTIO XLI QVESTIO III

20

25

30

35

40

149

[3] In | contrarium est quod dicitur Iacobi ultimo: Orate pro inuicem ut saluemini; set nullus saluabitur nisi predestinatus; ergo predestinatio iuuatur precibus. [4] Responsio. Predestinationem | iuuari precibus potest dupliciter intelligi: uno modo quod preces iuuent ad hoc quod aliquis non predestinatus predestinetur, et hoc non potest esse, quia uel hoc esset pro eodem tempore sic quod simul esset quis non predestinatus et predestinatus, uel diuersis temporibus ita quod prius esset quis non predestinatus et postea predestinatus; set neutrum eorum potest esse, quia primum importat contradictionem, secundum autem importat in predestinante mutabilitatem; quare etc. Alio | modo potest intelligi quod predestinatio iuuetur, non sic quod non predestinatus predestinetur, set ad hoc quod predestinatus consequatur effectum predestinationis, et tunc distinguendum est, quia uel loquimur de totali effectu predestinationis, et sic dico quod non iuuatur precibus | cuiuscumque, quia in totali effectu predestinationis includitur quidquid iuuat et promouet hominem ad salutem, siue preces proprie siue aliene, et ideo sicut idem non iuuat se ipsum, sic totalis effectus predestinationis non iuuatur precibus cuiuscumque; uel potest accipi effectus predestinationis non secundum sui totalitatem, set secundum aliquam sui partem, puta gratia uel salus huius, et sic predestinatio | iuuatur precibus sanctorum. Cuius ratio est quia omnis causa cuius operatione interueniente completur effectus predestinationis dicitur 19 Orate … 20 saluemini] Iac., 5,16; ap. Alb., Super Sent., I, 41, B, 1, arg. 5 (340a) 30 Alio … 53 faciatis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 41, 2, resp. (25ra-25rb) 19 dicitur] om. M | pro … 20 inuicem] om. sed i.m. suppl. F 20 ut] ite Om 22 precibus] om. Y | potest … 23 intelligi] dupliciter hoc intelligi potest Y | dupliciter … 23 intelligi] accipi dupliciter Om 23 quod1] quo Y | aliquis … 24 predestinatus] predestinatus non aliquis sed i.m. corr. Z 24 uel] post esset MYZ | hoc2] om. Om | hoc esset] inu. A 25 sic] sit YZ sed del. et scilicet i.m. corr. Y | quis non] om. Om | et] non add. Om 26 ita] om. YZ | quod] si s.u. add. Y | quis] aliquis et lac. add. Y 27 et] om. sed quod s.u. scr. Y | postea] esset s.u. add. Y | eorum] ex eo s.u. corr. F om. Om | potest esse] om. sed i.m. suppl. Y 28 contradictionem] secundum autem importat contradictionem add. sed del. F 29 predestinante] predestinatione M 30 modo] om. A 31 quod1] quia F | non] om. AZ sed s.u. suppl. Z | predestinetur] ex predestinentur corr. Y 32 et … 33 predestinationis] om. (hom.) YZ 33 totali … predestinationis] predestinationis effectu totali Om 34 cuiuscumque] cuiusque Om 36 aliene] ex alie s.u. corr. F ex aliena s.u. corr. M 37 uel] aut YZ 38 predestinationis] om. N | non … 41 predestinationis] om. (hom.) sed i.m. suppl. (partim ill.) Z | sui] om. Y 39 aliquam] aliquem F ill. Z | gratia] gratiam Y | salus] et add. Om salutem uel Y | et] om. AFN sed s.u. suppl. F 40 causa] cuius causa add. sed del. F

Z49rb

F74rb

M165vb

Om156v

A45va

150 Y103rb

Om157r N59ra

M166ra

DVRANDI SVPER SENT. I

| iuuare predestinationem; set interuenientibus orationibus sanctorum multi effectus predestinationis complentur qui alio modo non complerentur, quia nec predestinatum est quod alio modo compleantur; quare etc. Maior patet. Set minor probatur, quia cum predestinatio sit sub prouidentia, sicut Deus prouidet rebus naturalibus mediantibus causis secundis, sic predestinat salutem aliquorum uel gratiam ut non eueniat nisi mediantibus causis secundis que ad hoc promouent, inter quas sunt orationes tam proprie quam aliene; unde predestinatis | conandum est ad orandum et impetrandum aliorum | orationes et ad bene operandum, quia per hoc multi effectus predestinationis implentur; propter quod dicitur 2 Petri 1: Satagite ut per bona opera [etc.] certam uestram uocationem et electionem faciatis. [5] Ad primum argumentum dicendum quod esse predestinatum totaliter dependet | a uoluntate diuina; totalis etiam effectus predestinationis ex parte nostra causam non habet, et ideo hiis duobus modis non iuuatur predestinatio, ut dictum fuit; aliquis tamen particularis effectus predestinationis bene dependet ab aliquo quod est ex parte nostra et talis bene iuuatur precibus propriis et alienis, et tunc non oramus ut diuina uoluntas mutetur, set ut diuinum uolitum per orationes nostras uel alienas tamquam per causas medias impleatur.

45 cum … 53 faciatis] cf. Thom., S.th., I, 23, 8, resp. 52 Satagite … 53 faciatis] II Petr., 1,10 42 interuenientibus] intercessionibus YZ et add. Y | sanctorum] om. Y 43 complentur] ex completur corr. Y | qui] om. sed i.m. suppl. F | complerentur] alio modo add. sed del. F complentur AMZ 44 quia … compleantur] om. (hom.) YZ | predestinatum] predestinatio M 45 probatur] declaratur YZ | cum] om. sed s.u. suppl. Y 46 prouidentia] prudentia M Dei i.m. add. Y 47 predestinat] ex prestinat s.u. corr. F | uel] om. sed s.u. suppl. Om | uel gratiam] post eueniat Om 48 nisi] aut Om | ad hoc] adhuc N | sunt … 49 orationes] inu. A 49 tam] ex tamquam corr. N | est] ad ornandum add. sed del. F 50 orandum et] om. Y | et1] ad add. MNZ | et2] om. A | ad2] om. Y | bene] om. sed s.u. suppl. N | operandum] etiam add. A 51 implentur] implerentur ex impleretur corr. Y 52 2] om. FN | ut] om. Y | certam] ceteram (dub.) Y | uestram] nostram Z 53 uocationem] uacationem Y | faciatis] facientis Om facientes Y 54 quod] iter. F 55 totaliter] om. YZ | diuina] Dei Om et i.m. add. Y 56 parte nostra] inu. Y | et ideo] aīo Z modo Y 57 iuuatur] instamur sed del. et i.m. corr. Y | predestinatio … 59 iuuatur] om. sed i.m. suppl. N | dictum] om. Z | fuit] est NOm | aliquis tamen] inu. YZ | particularis … 58 effectus] inu. NOm 58 est] post nostra Y 59 talis] tale Y | bene] om. M | precibus] orationibus A | precibus propriis] inu. Om | et tunc] unde s.u. scr. Y 60 oramus] eramus M | mutetur] mittetur Om 61 orationes] orationem Y | uel] et YZ

45

50

55

60

DISTINCTIO XLI QVESTIO III

65

70

151

[6] Ad secundum dicendum quod siue fiant orationes pro omnibus uniuersaliter siue pro quibusdam in generali, non descendendo ad certas personas, siue fiant pro aliquibus singulariter non frustra fiunt; cum enim oramus pro omnibus generaliter intelligendum est pro illis quorum nomina | scripta sunt in Libro uite, et licet certum sit quod hii saluabuntur, tamen salus eorum ordinata est euenire mediantibus orationibus. Idem dico quando fit oratio pro quibusdam in generali non descendendo ad certas personas. Quando autem fit pro certis personis, fit ut aliquis effectus predestinationis | compleatur in eis mediantibus orationibus nostris; licet enim totalis effectus predestinationis in quocumque non habeat causam nisi diuinam uoluntatem, tamen multi particulares effectus causam habent mediante qua implentur.

62 secundum] tertium Y | dicendum] om. M | omnibus] et add. Y 63 in generali] om. M | descendendo] p.c. Y 64 fiant] fierant (sic) N post aliquibus et uel generaliter intelligendum add. Om | aliquibus] specialiter uel add. MYZ | singulariter] specialiter A | fiunt] fiant Om 65 cum] om. sed s.u. suppl. Om | generaliter] non add. F frustra fiunt add. sed del. F | generaliter intelligendum] om. Om | illis] uel Om 66 nomina] p.c. Y notitia Z | sunt] ex est corr. Y est Z 67 saluabuntur] saluantur YZ 68 quando] quod Y fuerit add. sed exp. Y | fit oratio] inu. A | oratio] de orationibus Y | in generali] om. AN 69 certas … fit] om. sed determinatas personas aut quando fit i.m. suppl. Y | pro] ante autem fuit praem. sed del. Y 70 fit] sicut A fuit sed del. et s.u. quia fit corr. Y | compleatur] impleatur AN 71 totalis] ex totalitas corr. F totus Y 72 habeat] habeant F 73 tamen] dub. N 74 implentur] complentur A

Om157v

F74va



M166rb

Om158r

[1] Nunc de omnipotentia Dei etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum potentia sit in Deo. Et uidetur quod non, quia si in Deo est potentia, uel est coniuncta actui uel non; si non, cum potentia perficiatur per actum, aliquando potentia Dei esset imperfecta, quod est inconueniens; si autem semper est actui coniuncta, creature | fuissent ab eterno, quod similiter est inconueniens; quare etc. [2] Item secundum Philosophvm IX Metaphisice in bonis actus est melior potentia; set Deo solum est attribuendum id quod melius est; ergo Deo | debemus attribuere actum et non potentiam. [3] In contrarium est quod dicitur Luc. 1: Fecit michi magna qui potens est. Et arguitur quia omne quod agit, agit per aliquam poten-

4 Nunc … Dei] Lomb., Sent., I, 42, 1 (294,4) 5 Et … 9 inconueniens] Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 1, arg. 5 (219vbN); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 42, A, 1, arg. 3 (355a-b); Thom., Super Sent., I, 42, 1, 1, arg. 5 (982-983); De pot., 1, 1, arg. 8 (8a); Heru. Nat., Super Sent., I, 39, 1, arg. 1 (161bD-162aA); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 42, 1, 1, arg. 4 (346a) 10 Item … 12 potentiam] cf. Thom., S.th., I, 25, 1, arg. 2; Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 1, arg. 2 (219vaM); Ioh. Paris., Super Sent., I, 42, 1, arg. 2 (443,8-11) 10 in … 11 potentia] Auct. Ar., 1, 230 (134,3); cf. Arist., Metaph., IX, 9, 1051a13-15 11 Deo … est3] cf. Thom., S.th., I, 3, 7, arg. 2 13 In … 16 etc] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 42, 1, sed contra 1-2 (505,18-21) 13 Fecit … 14 est] Luc., 1,49; ap. Thom., Super Sent., I, 42, 1, 1, sed contra 1 (983) 4 Dei] om. Y | Circa … istam] Distinctione 42. Circa quam MYZ | istam] 42 A | primo] om. Om 5 queritur] de potentia Dei add. MZ | potentia sit] inu. Z | potentia … Deo] in Deo sit potentia M | in2] om. sed s.u. suppl. F 6 est1] om. sed s.u. suppl. Y esset Z | est2] om. F | potentia2] ista post. corr. Y 7 perficiatur] perficietur Om | per actum] actu Om | Dei] om. sed s.u. suppl. F 8 autem] om. Y | actui] in actu Y 10 actus … 11 melior] melior est actus A 11 est melior] inu. Om | set] in add. YZ | est2] om. Om | id] om. Y illud Z | est3] om. Om 12 Deo] om. sed post attribuere¹ suppl. Y 13 Luc] in Luca YZ | 1] om. YZ 14 est] om. sed s.u. suppl. F | quia] quod MY om. Om | quod] om. sed i.m. suppl. Y | agit2] post actiuam¹ A om. sed i.m. suppl. FN | aliquam] om. YZ

5

10

DISTINCTIO XLII QVESTIO I 15

20

25

30

153

tiam actiuam; set Deus est causa agens respectu omnium rerum; ergo etc. [4] Responsio. Potentia diuiditur ab Aristotele V Metaphisice in actiuam et passiuam: actiua secundum ipsum est principium transmutandi aliud secundum quod aliud; passiua uero est principium transmutandi ab alio secundum quod aliud et potentia quidem passiua non potest uniuersalius diffiniri si proprie sumatur, et positiue uocando transmutationem deductionem alicuius de esse informi ad formatum; set potentia actiua potest uniuersalius diffiniri sic quod potentia actiua est principium producendi aliud secundum quod aliud. Que enim producuntur per simplicem | emanationem nullo supposito, producuntur quidem per potentiam actiuam agentis, set non per transmutationem alicuius presuppositi; unde in eis non est potentia passiua proprie et positiue accepta, set tantum negatiue, scilicet non prohibitio ad esse; propter quod non omni potentie actiue respondet potentia passiua proprie accepta, set tantum potentie actiue naturali, quam solam intendit | diffinire Philosophvs. Ex quo patet quod potentia actiua ordinatur ad influendum aliquid alteri, et non ad

17 Potentia … 19 aliud2] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 1, arg. 4 (219vaM) et resp. (219vbN); Thom., Super Sent., I, 42, 1, 1, arg. 3 (982); S.c.g., II, 7, 887 (119a); De pot., 1, 1, arg. 3 (7b); Henr. de Gand., Summa, 35, 4, arg. 1 (30,5-6; 30,13-14) 17 Potentia … 20 aliud] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 131, sed contra 2 (202a); Thom., S.th., I, 25, 1, resp.; Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb); Heru. Nat., Super Sent., I, 39, 1, 1, resp. (162aB-C); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 42, 1, resp. (T64rb); Super Sent. (B), I, 42, 1, resp. (Vb35vb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 42, 1, arg. 1 (443,2-6); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 42, 1, 1, arg. 1 (346a) 18 actiua … 20 aliud] cf. Arist., Metaph., V, 12, 1019a19-20 15 ergo] quare MYZ 17 Responsio] Nota Om | V] 8 AN post corr. (ras.) F 18 passiuam] potentia i.m. add. Y | actiua] om. sed potentia actiua i.m. post ipsum suppl. Y 19 aliud1] ad Z | passiua … 20 aliud] om. (hom.) AFMNOmYZ sed i.m. suppl. F 20 et] est A 21 uniuersalius] uniuersaliter NOm post corr. Y | diffiniri] ex differri corr. N | si] set M | proprie] om. sed i.m. post sumatur suppl. Y | sumatur] accipiatur MYZ 22 informi] ad forma sed exp. M 23 formatum] quam quod principium transmutandi ab alio inquantum aliud est add. A | potentia] om. Y | actiua] om. sed i.m. suppl. F | uniuersalius] ulterius FOm post corr. Y | diffiniri] differri sed corr. N | quod] om. Y 24 est] om. Z 25 emanationem] emandationem (sic) F 26 producuntur] producit sed i.m. corr. Z | quidem] om. Om quidam Z 27 presuppositi] suppositi A | unde] ubi Om | non2] om. sed i.m. suppl. Y 28 passiua] possiua (sic) F om. Y 29 prohibitio] prohibens Om | esse] potest add. sed del. F | omni] nisi (dub.) Om 30 potentia] actiua add. sed del. F 31 solam] solum YZ | diffinire] differre sed corr. N | diffinire Philosophus] inu. A 32 influendum] ex fluendum s.u. corr. M | et] om. YZ

Y103va

Om158v

154

M166va

N59rb Z49va

Om159r

DVRANDI SVPER SENT. I

recipiendum aliquid in se; potentia uero passiua econuerso ordinatur ad recipiendum aliquid in se et non ad influendum aliquid alteri. [5] Hoc supposito dicendum est quod in Deo est potentia actiua, non autem potentia passiua. Primum patet sic: illud quod importat perfectionem simpliciter in entitate et actualitate est Deo attribuendum; set habere potentiam | actiuam importat perfectionem simpliciter in entitate et actualitate; ergo etc. Maior de se patet. Minor declaratur, quia nichil agit nisi secundum quod est in actu; actus autem ille est perfectior et potior quo aliquid est in se formaliter et continet aliud uirtualiter quam | ille quo aliquid est in se formaliter, set nichil continet uirtualiter; habens autem potentiam actiuam per illam est actu in se aliquid formaliter, | et per eam continet aliud uirtualiter; ergo habere potentiam actiuam importat perfectionem in entitate et actualitate. Et hec fuit minor. Item illud quod mouet nullo modo existens mobile et agit nullo modo existens agibile purissime habet potentiam actiuam; | nam quod mouet motum uel mobile et quod agit, ab alio tamen actum, cum potentia actiua per quam mouet et agit habet potentiam passiuam per quam mouetur et patitur; cum igitur Deus moueat summe immobilis existens et agat nichil omnino patiens, patet quod in eo est purissime potentia actiua.

35 Hoc … 39 etc] Heru. Nat., Super Sent., I, 39, 1, 1, resp. (162aD) 36 Primum … 46 actualitate] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb) 47 Item … 53 actiua] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb) 33 uero] actiua add. sed del. F | econuerso ordinatur] inu. Om | ordinatur] ordinantur Y 34 se] potentia uero passiua add. sed del. F | influendum] fluendum M | aliquid2] om. Y | alteri] post corr. Y 35 est1] om. YZ | actiua] et add. YZ 36 autem] om. YZ | potentia] om. Om 37 perfectionem] ex imperfectionem corr. FN | est … 39 actualitate] om. (hom.) sed esse in deo potentia (passiva add. sed del.) est huiusmodi suppl. A om. (hom.) sed i.m. suppl. N | attribuendum] ex tribuendum i.m. corr. F 38 importat] om. sed i.m. suppl. M 39 de se] om. Y 40 in] om. A | est2 … 41 perfectior] inu. Y 41 et potior] om. YZ | aliquid] aliud A | est] post corr. Z 42 est] om. sed post formaliter¹ suppl. Om | set] et A 43 continet] 9it sed del. et s.u. corr. N 44 aliquid] om. OmYZ | continet] 9t sed corr. N | aliud] aliquid NZ 45 habere] om. Om | potentiam actiuam] potentia actiua Om 47 nullo1] post corr. Y | nullo2] ex non corr. Y 48 purissime] proprissime F om. Y | purissime … 49 alio] om. Z | purissime … 53 actiua] preintelligere potentiam actiuam YZ | nam … 49 alio] per quam agit et nullo modo passiuam Y 49 tamen actum] cum actu et s.u. est add. M quod patitur add. Y 50 mouet] post corr. Y | 51 igitur] ergo Om | moueat] maneat A | quam2] mouitur (sic) add. sed del. F summe] om. YZ | immobilis] ex immobili s.u. corr. Y 52 agat] agit Om

35

40

45

50

DISTINCTIO XLII QVESTIO I

55

60

65

70

155

[6] Secundum sic patet conuertendo primam rationem: illud quod importat imperfectionem uel diminutionem in actualitate et entitate non conuenit Deo; set habere potentiam passiuam est huiusmodi; ergo etc. Minor declaratur, quia esse in potentia ad recipiendum aliquid in se est ex deffectu | entitatis et actualitatis quam dat ei illud quod in ipso recipitur; unde talis potentia, siue sit separata ab actu siue coniuncta actui, de se est imperfecta et indigens perfici per aliud. Et hec fuit minor; sequitur ergo conclusio. Ex quo patet quod respectu actuum essentialium et intra manentium non est in Deo potentia realiter, neque actiua neque passiua: non actiua, quia actus eius transit in materiam exteriorem; intelligere autem et uelle non transeunt; nec passiua, | quia illa omnino non | est in Deo, ut probatum est. Restat ergo ut potentia sit in Deo tantum respectu actuum transeuntium in aliud; aliud dico uel supposito tantum, ut sunt potentia generandi et spirandi, uel aliud supposito et natura, quod est proprie aliud, de qua solum nunc intendimus. [7] Ad primum argumentum dicendum quod potentia actiua Dei essentialiter accepta ad excludendum potentiam generandi et spirandi, de quibus nunc non loquimur, quia de eis satis est dictum in precedentibus, non semper est coniuncta actui, quia tunc sequeretur

54 illud … 60 aliud] Heru. Nat., Super Sent., I, 39, 1, 1, resp. (162aC) 64 intelligere … transeunt] cf. Arist., Metaph., IX, 8, 1050a30-b1; Auct. Ar., 1, 226 (134,96-99); cf. etiam Thom., In Metaph., IX, 8, 1862-1865 (447b-448a); De pot., 9, 9, resp. (78a) 72 de2 … 73 precedentibus] cf. supra, I, 20, q. unic., p. 34 e sqq.; I, 29, 1, 171 e sqq.; I, 29, 2, p. 180 e sqq. 54 sic patet] inu. Om | quod] om. sed s.u. suppl. F 55 uel] et AN (ex inter s.u. corr.) aut MYZ | diminutionem] inter praem. sed exp. N | actualitate] entitate MYZ | et] in add. Om | entitate] actualitate MYZ 56 est huiusmodi] inu. Y | huiusmodi] huius OmZ 57 Minor] maior A | esse] est Om 58 est] om. sed s.u. suppl. F | ex] om. sed s.u. suppl. Y | ei] om. F | ipso] illo Om 59 talis] ex tali s.u. corr. Y 60 est imperfecta] inu. FOm | imperfecta] ex perfecta i.m. corr. Y | per aliud] alio YZ | hec] hoc Om 61 quo] hoc Om | actuum … 62 essentialium] essentialium actu Y inu. Z 62 et] om. Y | manentium] ex manentem corr. F 64 nec] neque Y 65 omnino] om. FN | non] omnino add. N | ut] om. sed s.u. suppl. Y 66 ut] quod MYZ | tantum] om. ANYZ 67 aliud dico] ad duo Z | aliud2 … uel] om. Y | supposito] suppono Om 68 aliud1] ex ad s.u. corr. N | qua] om. sed s.u. suppl. Y quo Om 70 Dei] om. AN sed s.u. suppl. N proprie add. Y 71 essentialiter] et s.u. praem. Y 72 nunc] om. sed i.m. suppl. Y | nunc non] inu. Y | non] om. Z | eis] om. sed illis s.u. suppl. Y | est dictum] inu. A

F74vb

Om159v M166vb

156

Y103vb

Om160r

DVRANDI SVPER SENT. I

quod res fuissent ab eterno, ut probatum fuit supra dist. 38. Et quod dicitur, quod “potentia non coniuncta actui est imperfecta”, dicendum est quod uerum est | de potentia passiua, que est ad recipiendum actum in se, non autem de potentia actiua, que non est ad recipiendum aliquid in se, set ad influendum aliquid alteri, et ideo actus eius non perficit eam uel agens, set actum uel passum, quod non perficitur nec agitur nisi potentia agentis coniungatur suo actui. [8] Per idem patet ad secundum, quia Philosophvs loquitur ibi de potentia que se habet ad actum receptiue, et hec est passiua | uel ad ipsam reducitur; hanc autem non ponimus in Deo, set actiuam tantum; ideo etc.

75

80

A45vb

[1] Secundo queritur utrum potentia Dei se extendat ad omnia que sunt aliis possibilia. Et uidetur quod non, quia agere sequitur esse; set Deus non est quod alia sunt; ergo nec potest agere quod alia possunt.

74 ut … 38] cf. supra, I, 38, 1, n. 7 (71,70-73); n. 8 (71,74-86) 75 potentia … imperfecta] cf. supra, I, 42, 1, n. 1 (152,6-7) 82 hec … 84 tantum] cf. Thom., Super Sent., I, 42, 1, 1, ad 3 (984); S.th., I, 25, 1, resp.; S.c.g., II, 7, 888 (119b) 4 Secundo … 6 possunt] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, arg. 1 (25rb) 5 agere … esse] cf. Thom., S.c.g., III, 69, 2450 (97a) 74 ut probatum] quod reprobatum A | 38] 29 YZ | Et] om. YZ 75 non] om. sed s.u. suppl. Y | imperfecta] imperfecte Om 76 est quod] inu. AOm | uerum est] inu. N | est2] om. AFOm sed s.u. suppl. F | potentia] a add. Z | passiua] actiua sed del. et i.m. corr. F | recipiendum] aliquam add. F aliquem add. Om 77 non1] om. Om | non1 … 78 se] om. (hom.) FZ sed i.m. suppl. F set non est uerum de potentia actiua que est Y 78 set] om. Y | aliquid2] om. sed s.u. suppl. Y | actus] iter. sed actus¹ del. Y 79 uel1] ut A post corr. Y | actum] actiuum YZ | uel2] et YZ | passum] passiuum YZ | quod] om. FYZ sed s.u. suppl. F | non2] nec M 80 nec] neque Y 81 quia] quod AOmY | ibi] in Om 82 ad1] iter. F om. YZ sed s.u. suppl. Y | est] potentia add. Om 83 ipsam] ipsum Y | reducitur] om. Om 84 tantum] om. FOm | ideo etc] om. Om 4 utrum] om. F 5 Et] om. Om | sequitur] presupponit M 6 quod1] que N | nec] non MYZ

5

DISTINCTIO XLII QVESTIO II

10

15

20

157

[2] Item Deus non potest moueri nec mori nec peccare; et tamen creature talia possunt; ergo Deus non potest quidquid alia possunt. [3] Set contra: omnis potentia deriuatur a diuina secundum illud Rom. 13: Non est potestas nisi a Deo; set quidquid est in effectu uerius et perfectius | est in causa; ergo quidquid potest quecumque potentia creata, uerius potest illud potentia diuina. [4] Item uidetur quod Deus possit non solum illa que sunt creaturis possibilia, set etiam illa que sunt eis impossibilia, quia Deus potest facere quidquid potest dici, iuxta illud Luc. 1: Non erit impossibile apud Deum omne uerbum; set ea que sunt nature impossibilia possunt dici; ergo possunt a Deo fieri. [5] Responsio. Dicenda sunt duo que tanguntur in argumentis: primo qualiter Deus possit ea que sunt nature possibilia; secundum est qualiter possit ea que sunt nature | impossibilia. [6] Quantum ad primum | sciendum est quod cum in Deo non sit potentia passiua, set tantum actiua, ut ostensum fuit, ideo Deus potest facere quidquid respicit potentiam actiuam solum; quod autem 7 Item … 8 possunt2] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 1, sed contra 1 (220vbN); Thom., Super Sent., I, 42, 2, 1, sed contra 1 (988); S.th., I, 25, 3, arg. 1 9 Set … 12 diuina] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, sed contra (25rb) 10 Non … Deo] Rom., 13,1 10 quidquid … 11 causa] cf. Arist., Metaph., II, 1, 993b24-27 10 quidquid … 12 diuina] cf. Thom., Super Sent., I, 42, 2, 1, arg. 1 (987) 15 Non … 16 uerbum] Luc., 1,37; ap. Alb., Super Sent., I, 42, A, 6, arg. 7 (363a); Bonau., Super Sent., I, 42, art. unic., 3, arg. 1 (750a); Thom., Super Sent., I, 42, 2, 2, sed contra 2 (990); S.th., I, 25, 3, sed contra; Quodl., V, 2, 1, arg. 1 (367,10-11); Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 2, sed contra 1 (221raD) 21 Quantum … 25 possibile] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 1, resp. (220vbO); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb) 22 ut … fuit] cf. supra, I, 42, 1, n. 5 (154,35-39) 7 nec1] neque Y 8 creature] ex creatura s.u. corr. F creatura Om | possunt1] potest Om 9 Set] om. Om | contra] om. sed s.u. suppl. Y | secundum illud] om. MYZ 10 13] 12 YZ | uerius] est add. N 11 est] om. FN sed s.u. suppl. F | in] om. Z | quecumque] om. sed post creata¹ suppl. Om 12 uerius] et perfectius add. Z | illud] ipsa Om | diuina] que causa est add. Om 13 non] om. AN sed i.m. suppl. A et s.u. suppl. N | sunt creaturis] inu. Om 14 etiam] om. Om | illa] ea Om | impossibilia] que Deus add. sed del. F | quia] et M 15 iuxta] i.m. F | erit] est YZ 16 omne] bonum add. sed del. F | possunt … 17 dici] inu. YZ 18 Dicenda] uidenda MYZ 19 primo] primum est F prima M | Deus possit] inu. Y | ea] illa MOmYZ | possibilia] ex impossibilia corr. Om | possibilia … 20 nature] om. (hom.) Z | secundum] om. sed secundo i.m. suppl. Y | est] om. Y 20 qualiter possit] potest qualiter Y | ea] om. Y | sunt nature] inu. Om 21 sciendum est] inu. Z | est] om. sed s.u. suppl. Y | sit] ex est s.u. corr. Y 22 tantum actiua] inu. Om 23 potentiam] actiuam add. sed del. F

M166ara

N59va Om160v

158

M166arb F75ra Om161r

DVRANDI SVPER SENT. I

respicit potentiam passiuam solum uel simul cum actiua passiuam non est Deo possibile. [7] Primum patet simili ratione, ut prius, quia quidquid importat dignitatem et perfectionem totum est Deo attribuendum; set creare actiue quodcumque creabile pertinet ad dignitatem et perfectionem; ergo istud est Deo attribuendum. [8] Secundum sic patet: amota causa amouetur effectus; set a Deo remouetur omnis potentia passiua; ergo ab eo remouetur omnis effectus, ut respicit potentiam passiuam, ita quod in ipsum non potest reduci ut in passum; igitur effectus qui requirunt in eo cui attribuuntur potentiam passiuam solum uel cum actiua passiuam non sunt Deo attribuendi illo modo. Talia autem sunt omnia que sonant in transmutari uel in acquisitionem esse aut amissionem; de hiis enim est idem iudicium, quia generatio | unius est corruptio alterius; unde Deus non potest ambulare | uel currere, quia | ista requirunt in eo in quo sunt potentiam passiuam cum actiua (mouent enim se ipsa et ideo sunt mouentia et mota), nec Deus potest mori aut corrumpi, quia hec important amissionem esse prius habiti et ita transmutationem que est secundum principium passiuum, et sic de similibus. Hec tamen licet non conueniant Deo subiectiue, sunt tamen in aliis a Deo effectiue. Peccare

26 quidquid … 27 attribuendum] cf. Thom., S.th., I, 29, 3, resp. 30 Secundum … 32 passiuam] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb) 35 Talia … 48 attribui] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb-25va) 37 generatio … alterius] Auct. Ar., 1, 45 (118,65); ex Arist., Metaph., II, 2, 994b5-6 43 Peccare … 48 attribui] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 41, 2, 2, resp. (174bA); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 42, 1, resp. (T64va); Super Sent. (B), I, 42, 1, resp. (Vb35vb); Thom., S.th., I, 25, 3, ad 2 24 simul] ex solum i.m. corr. N | cum] om. sed s.u. suppl. F tamen Y | actiua] actiuam Z 25 est] om. sed s.u. suppl. F | Deo possibile] inu. YZ 26 simili ratione] similiter F 27 est] a add. sed del. F | attribuendum] tribuendum M | set] om. YZ | creare] causare N 28 creabile] causabile N om. Y 29 istud] illud OmYZ 30 sic patet] inu. Y | amouetur effectus] inu. Om 32 ut2] iter. N 33 igitur] ergo Om | eo] dub. A ea N 34 solum … passiuam2] om. (hom.) AN | sunt] in add. sed del. F 35 autem] om. sed s.u. suppl. Y | in] om. sed s.u. suppl. F 36 esse] om. Om | aut] uel Om | enim] autem Y | est idem] inu. Om 38 currere] quia ista add. sed ista del. N | ista] illa YZ 39 enim] om. Y 40 et] om. A | mori] moueri Y | quia] et M 41 esse prius] eius Om | ita] om. Om etiam Y | transmutationem] transmutatio Om | est] sunt Y | secundum] om. sed i.m. suppl. F mutationem add. Om 42 principium passiuum] principii passiui et fit in talibus add. Om | Hec] tm add. sed del. F 43 conueniant] conueniat M | sunt tamen] inu. Y | tamen] om. AOm | a1] om. sed s.u. suppl. F

25

30

35

40

DISTINCTIO XLII QVESTIO II

45

50

55

60

159

autem cum consistat in actu interiore respectu cuius in Deo nulla est realis potentia, ut probatum fuit, ex ratione alicuius potentie non potest Deo attribui nec secundum se, quia peccare est defficere a rectitudine rationis; deffectus | autem et imperfectiones non possunt Deo attribui; ideo etc. Et sic patet primum. [9] Quantum ad secundum, scilicet utrum Deus possit facere que sunt nature impossibilia, accipienda est quedam distinctio possibilis quam ponit Philosophvs V Metaphisice, et est quod possibile dicitur dupliciter: uno modo secundum aliquam potentiam actiuam uel passiuam, sicut dicimus quod possibile est igni quod calefaciat manum et possibile est manui quod calefiat ab igne, quia in uno est potentia actiua, in alio | autem potentia passiua, et per oppositum dicitur aliquid impossibile propter deffectum talis potentie, sicut impossibile est hominem uolare; alio modo dicitur aliquid possibile non secundum aliquam potentiam, set absolute secundum habitudinem terminorum qui sibi inuicem non repugnant, sicut possibile est hominem esse animal uel triangulum habere tres angulos, et per oppositum dicitur aliquid impossibile ex | repugnantia terminorum,

49 Quantum … 53 passiuam] cf. Thom., S.th., I, 25, 3, resp.; Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 2, resp. (25va); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 42, 1, resp. (T64rb); Super Sent. (B), I, 42, 1, resp. (Vb35va) 50 quedam … 52 dupliciter] cf. Arist., Metaph., V, 12, 1019a32-b30 57 alio … 59 repugnant] cf. Thom., S.th., I, 25, 3, resp.; Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 2, resp. (25va); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 42, 1, resp. (T64rb); Super Sent. (B), I, 42, 1, resp. (Vb35va); Ioh. Paris., Super Sent., I, 42, 6, arg. 1 (451,4-5) 44 cum] om. ANY aliquid scr. sed del. (ras.) F | consistat] constat A ex consistit s.u. corr. F consistit OmYN sed ex consistat corr. N 45 realis] om. Om | ut] prout Y | fuit] quare add. Y quod add. Z 47 rationis] om. YZ 48 Deo attribui] inu. F | ideo] ergo Om 49 scilicet] om. Om 50 sunt] om. sed s.u. suppl. F | nature] quod non add. sed del. N | impossibilia] ex possibilia s.u. corr. F possibilia Z | accipienda] iter. sed accipienda² del. F 51 et] om. A | est] autem hec distinctio add. A | quod] om. YZ sed s.u. suppl. Y | possibile] impossibile F 52 dicitur dupliciter] inu. A | aliquam] om. Y | potentiam actiuam] inu. Y 53 calefaciat] calefacit MY 54 calefiat] calefaciat F calefit M | est2] om. sed s.u. suppl. Y 55 actiua] et add. MOmYZ | autem] est add. M om. OmYZ | potentia passiua] inu. F | oppositum] dicendum add. sed del. N 56 dicitur] om. sed s.u. suppl. F | dicitur aliquid] aliquod dicitur F | impossibile] ex possibile s.u. corr. Y | propter] om. sed i.m. suppl. F 57 hominem] post corr. Om | aliquid] om. Y | possibile] ex impossibile corr. N impossibile Om 58 aliquam] quam Om 60 hominem] post corr. Om | habere] partes res add. sed del. F | angulos] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. M | per] om. sed s.u. suppl. Y 61 aliquid] aliquis sed corr. M | aliquid impossibile] inu. A

Y104ra

Om161v

Z49vb

160

M166ava

Om162r

N59vb

DVRANDI SVPER SENT. I

ut ternarium esse parem uel idem simul esse et non esse et quecumque ex natura terminorum contradictionem important. [10] Hoc supposito | dicendum quod Deus potest quecumque sunt possibilia secundo modo, quamuis sint impossibilia primo modo et impossibilia nature; que autem sunt impossibilia secundo modo, scilicet quia contradictionem implicant ex natura terminorum, non sunt Deo possibilia, non propter diminutionem uel imperfectionem diuine potentie, set propter incompossibilitatem que est in re. [11] Primum patet, quia sicut potentie limitate et contracte ad certum genus et ad certam speciem respondet pro obiecto possibile limitatum et contractum ad certum genus et ad certam speciem, sic potentie illimitate nec contracte ad genus aut speciem respondet possibile illimitatum nec contractum ad genus | aut ad speciem; set potentia diuina non est limitata uel contracta ad genus aut speciem; ergo nec possibile ei correspondens; tale autem est possibile dictum ex habitudine terminorum; istud enim sub se comprehendit primum possibile, et ultra hoc potest in omni genere et in omni specie formari. Posse ergo diuinum se extendit ad possibile | sic dictum; posse autem nature non, set ad possibile contractum. Sic igitur Deus potest facere illa que sunt impossibilia nature, que tamen contradictionem non implicant.

70 Primum … 81 implicant] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 2, resp. (25va); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 42, princ. 2, 2, resp. (221raD); Heru. Nat., Super Sent., I, 41, 2, 2, resp. (174aD); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 42, 1, resp. (T64va); Super Sent. (B), I, 42, 1, resp. (Vb35vb); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 42, 1, 7, resp. (377a-b) 62 ternarium] trinarium M 64 dicendum] est s.u. add. Y 65 secundo] primo YZ | et] om. sed s.u. suppl. F 66 impossibilia1] nature add. YZ | secundo] ex primo i.m. corr. N 67 contradictionem implicant] important contradictionem Om | implicant] om. sed i.m. suppl. F 68 sunt] om. sed i.m. suppl. F | propter] possunt Om 69 diuine potentie] inu. YZ | incompossibilitatem] impossibilitatem MOm 70 potentie] et add. Om 71 et2] om. sed s.u. suppl. Z 72 ad certam] om. A | sic] sicut Om | potentie] possibile M 73 nec1] non Y | aut] et AMYZ | respondet] pro obiecto add. F | respondet … 74 speciem] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 74 aut] uel A et OmY | ad2] om. ANOmY | diuina] diua F 75 uel] nec Y | aut] uel AOm ad add. MYZ | ergo] om. sed i.m. suppl. M | possibile] ex impossibile corr. F impossibile OmZ | ei] om. sed s.u. suppl. F 76 est possibile] inu. A | dictum] quod est A 77 istud] illud Om | sub] secundum Om | comprehendit] apprehendit Om | hoc] om. M 79 ad1] omne add. Y | possibile1] ex impossibile corr. F possibilia Om | sic] sicut YZ | dictum] est add. YZ | autem] aut Y 80 Sic] sicut Om | igitur] ergo Om 81 non] om. sed s.u. suppl. N

65

70

75

80

DISTINCTIO XLII QVESTIO II

85

90

95

100

161

[12] Secundum patet, quia illa non sunt factibilia simul quorum positio unius est remotio alterius et econuerso (alioquin simul idem poneretur et non poneretur, fieret et non fieret); set illa que implicant contradictionem sunt huiusmodi, quia negatio remouet affirmationem et econuerso; quare etc. Potest ergo Deus quidquid contradictionem non implicat, et quia multa sunt impossibilia nature, non solum quoad genus facti, ut hominem uolare, set etiam quoad modum faciendi, ut quod immediate de trunco fiat uitulus et quod subito et in instanti de infirmo fiat | sanus, que tamen non implicant | contradictionem uel repugnantiam intellectuum, ideo omnia talia sunt Deo possibilia; et per eamdem rationem Deus potest facere omnem effectum sine causis secundis agentibus, quia causa secunda efficiens non est de intellectu effectus. [13] Ad primum argumentum dicendum quod agere supponit esse, nec ex hoc debet concludi nisi quod Deus prius intelligitur habere esse quam alia producere, si debita | forma arguendi seruetur; si tamen forma que in argumento ponitur toleretur, potest dici quod Deus est illud | quod alia sunt, non formaliter, set uirtualiter, inquantum sunt in eo omnium perfectiones, et hoc sufficit ad hoc ut possit in omnium actiones que sic sunt actiones quod nullo modo sunt deffectus uel passiones. [14] Ad secundum patet solutio ex dictis in corpore solutionis. 82 Secundum … 87 implicat] cf. Thom., Super Sent., I, 42, 2, 2, resp. (991); S.c.g., II, 22, 983 (133a); De pot., 1, 7, sed contra 1 (22b) et resp. (23a-b) 89 ut … uitulus] cf. Bonau., Super Sent., I, 42, art. unic., 3, arg. 7 (751a); Ioh. Pecham, Qu. disp. de euch., 4 (72,8-9); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 42, 2, 3, sed contra 4 (350a) 98 potest … 102 passiones] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 42, 1, resp. (25rb) 82 quia] sic Om quod Y | non] om. sed i.m. suppl. M | quorum] quo Om 83 positio] om. Y | unius] unum Y | est] sit Z | et econuerso] om. AN 85 huiusmodi] huius AFN 86 et] om. Om | Deus] om. Om 88 hominem] uolare add. sed del. M | quoad2] genus add. sed del. F 89 de] om. sed ex add. Y | uitulus] ex uinculus corr. F post corr. M | et in] om. YZ 90 de] te Om | sanus] sana Om | implicant] implicat Om 92 omnem … 93 effectum] omnia Om 93 causa secunda] inu. Om | efficiens] agens A 95 dicendum] est s.u. add. Y 96 nec] non sed corr. F | prius] primo Om | intelligitur] intellectus et est s.u. add. Y 97 producere] producetur Om 98 forma] formatur Om | que] qua Z | in … ponitur] ponitur in arguendo MYZ | toleretur] tolleretur AY toloretur (sic) M tollentur N 99 sunt1] om. Y | non] om. sed i.m. suppl. A tamen add. Y 100 omnium1] post corr. F omnes M | perfectiones] non praem. sed exp. M | hoc2] ut add. sed del. N | ut] del. et quod i.m. corr. N | ut possit] sufficit sed del. et i.m. post corr. F quod posset Om | possit] om. AN sed i.m. suppl. N 101 quod] que Y | deffectus] effectus Y 103 solutionis] questionis M

M166avb Om162v

F75rb Y104rb

162

Om163r

DVRANDI SVPER SENT. I

[15] Primum argumentum quod est ad alteram partem concedatur, quia pro nobis est. [16] Ad secundum dicendum quod illud quod implicat contradictionem non potest esse uerbum, quia nullus intellectus potest concipere contradictoria simul esse, ut patet ex IV Metaphisice; uerbum autem primo et per se pertinet ad intellectum; de aliis autem non dicitur nisi per comparationem | ad uerbum intellectuale; ideo etc.

106 Ad … 108 Metaphisice] cf. Thom., S.th., I, 25, 3, resp.; Quodl., V, 2, 1, ad 1 (367,38-42) 107 nullus … 108 esse] cf. Arist., Metaph., IV, 3, 1005b19-20 107 nullus] ullus N 108 concipere] concipe F | ex] om. YZ 109 per] iter. sed per¹ del. F 110 comparationem] compositionem Om | ideo … 111 etc] om. Om

105

110



5

10

15

20

[1] Quidam tamen de suo sensu etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum potentia Dei sit infinita. Et uidetur quod non, quia illud quod est melius est Deo attribuendum; set finitum est melius infinito cum dicat habitum, illud uero priuationem; ergo etc. [2] Item omne quod ab alio exceditur est finitum; set potentia Dei exceditur a sua scientia (plura | enim scit quam possit facere; scit enim mala, que tamen facere non potest); ergo etc. [3] In contrarium est quod in Ps. dicitur: Magnitudinis eius non est finis; in Deo autem non est magnitudo molis, set potentie uel uirtutis; ergo etc. [4] Responsio. Primo dabitur intellectus questionis et secundo iuxta intellectum datum inquiretur de conclusione. [5] Quantum ad primum sciendum quod questio non querit | de infinitate secundum durationem, quia sic possunt esse infinita uel infinite uirtutis omnia intransmutabilia: ad hoc enim ut aliquid duret in infinitum, sufficit quod sit natum semper manere in eadem dispositione; talia autem sunt omnia intransmutabilia inquantum huiusmodi, 4 Quidam … sensu] Lomb., Sent., I, 43, cap. unic., n. 1 (298,7-8) 8 Item … 10 etc] Rich. de Mediau., Super Sent., I, 43, 1, 2, arg. 1 (381a); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 1, 2, sed contra 2 (356b) 11 In … 13 etc] cf. Guill. de la Mare, Super Sent., I, 43, 1, arg. 1 (519,8-9) 11 Magnitudinis … 12 finis] Ps., 144,3; ap. Thom., Super Sent., I, 43, 1, 1, sed contra (1002); S.c.g., I, 43, 370 (55a); Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, sed contra (164aD) 16 Quantum … 24 intensa] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (164aD-164bA) 4 Quidam] quidem A | tamen] om. Y | sensu] presumentes add. A | Circa … istam] 43 distinctio. Circa quam M Distinctio 43. Circa quam YZ | istam] 43 A 5 quia] om. AFNOm 6 melius1] iter. sed melius² del. F | est2] om. sed s.u. suppl. F | attribuendum] tribuendum MZ 8 omne] illud add. A | finitum] ex infinitum corr. F 10 tamen] om. Om 11 in Ps] post dicitur Y 12 potentie] uirtutis Om | uirtutis] potentie Om 15 conclusione] questione N p.c. Y 18 omnia] dub. M | aliquid] aliquis FMNYZ 19 in1] om. FM | quod] om. sed s.u. suppl. Y | eadem dispositione] inu. Om 20 omnia] om. F | huiusmodi] huius FN et fortiori recte Deus add. sed del. Y

M167ra

A46ra

164

Om163v

M167rb

Om164r

DVRANDI SVPER SENT. I

ut angeli, sol, celum et huiusmodi, et fortiori ratione Deus; intelligitur | ergo de infinitate potentie in uigore, que non reperitur in aliqua creatura; non enim est aliquis calor infinite intensus nec aliqua uirtus creata est infinite intensa. Hanc autem infinitatem potentie attribuunt Deo et Philosophvs VIII Phisicorum et theologi. Hoc de primo. [6] Quantum ad secundum uidendum est qualiter hec conclusio in qua conueniunt probetur. Et de ratione quidem Philosophi quam ponit VIII Phisicorum, scilicet quod Deus est infinite uirtutis, quia mouet tempore infinito, clarum est quod nichil ualet, cum secundum ipsum angelus moueat celum tempore infinito, cuius uirtus non est infinita uigore, licet possit esse infinita duratione, nos autem querimus de infinitate uigoris, nisi forte qvis diceret quod Deus posset mouere corpus infinitum, si esset; set quod infinitum corpus sit possibile, dubium est, sicut de proposito, et si esset, non probat Philosophvs quod posset moueri | a Deo, set potius uidetur innuere oppositum III Phisicorum et I Celi et mundi. [7] Rationes autem quibus hoc probant aliqui moderni theologi sunt iste. Prima talis est: | illud quod non est limitatum ad genus et ad speciem est illimitatum et infinitum; set potentia Dei, cum sit sua essentia, non est limitata ad genus et ad speciem, set comprehendit omnium generum et omnium specierum perfectiones; ergo etc. Maior

24 Hanc … 25 Deo] cf. Arist., Phys., VIII, 10, 266a24-b15; Thom., In Phys., VIII, 21, 1151 (615a); ap. Thom., De pot., 1, 2, arg. 2 (10b); Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 1, 1, resp. (223rbF); Ioh. Paris., Super Sent., I, 43, 2, arg. 1 (457,2-4) 35 uidetur … 36 mundi] cf. Arist., Phys., III, 5, 205a13-18; De caelo, I, 5, 272a21-b12 37 Rationes … 59 perfectionem] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (164bC-D-165aA) 38 illud … 41 perfectiones] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 1, resp. (T64vb); Super Sent. (B), I, 43, 1, resp. (Vb36rb); Thom., Super Sent., I, 43, 1, 1, resp. (1003); S.c.g., I, 43, 359 (53a-b) 21 sol] ex soli corr. M | huiusmodi] huius AFN | fortiori] formari Om | intelligitur] om. YZ sed queritur i.m. add. Y 22 potentie] om. YZ 23 enim] om. Om | enim est] inu. A | intensus] uirtutis A 24 attribuunt] attribuimus Y 27 quidem Philosophi] iter. sed quidem Philosophi² del. N 28 scilicet] Deus add. sed del. F | est] om. sed i.m. post infinite suppl. F 29 clarum] autem add. sed exp. N 30 celum] om. Om 31 infinita1] in add. AF | possit] posset M possint Om 32 infinitate uigoris] infinito uigore Y | quis] aliquis MYZ | diceret] ex dicere s.u. corr. F | posset] possit M potest YZ 33 corpus1] om. AFMOmYZ sed i.m. suppl. F | infinitum2] in add. sed exp. F 34 et] om. Z 35 posset] possit Om 36 et1] in add. Om | Celi … mundi] De celo et mundo Om 37 quibus] quare Om | hoc probant] probant hic Om | probant] probat M | aliqui] quidam MYZ 38 Prima] ratio add. Om | et] uel Om 40 et] uel A 41 omnium2] om. AOm

25

30

35

40

DISTINCTIO XLIII QVESTIO I

45

50

55

60

165

supponitur, | scilicet quod omne limitatum est in certo genere et certa specie et habet diffinitionem, que a Philosopho dicitur terminus V Metaphisice. Minor declaratur. Nam tunc dicitur aliquid limitari ad genus quando tantum ei conuenit illud quod formaliter importat ratio generis et non plus nisi aliquid ei addatur. Ex hoc enim aliqua essentia dicitur limitata ad genus substantie, quia per eam habet aliquid tantum perfectionem substantie et nichil plus nisi aliquid aliud addatur, puta quantitas uel qualitas. Et similiter dicitur aliquid limitari ad speciem sub genere | quando per essentiam suam solum habet illud quod formaliter importatur in ratione speciei. Vnde si esset aliqua una qualitas per | quam homo bene se haberet ad scire et bene in resistendo passionibus timoris, talis non esset limitata nec ad speciem scientie nec ad | speciem fortitudinis. Ex hoc sic arguitur: illa essentia que una existens includit quidquid perfectionis simpliciter est in quocumque genere uel specie est illimitata ad genus et ad speciem; set essentia diuina est huiusmodi, quia in ipsa nullo addito est quidquid perfectionis est in quocumque genere uel specie: per ipsam enim Deus est sciens, iustus, uolens et omnia alia que simpliciter important perfectionem; quare etc. [8] Secunda ratio talis est et sumitur ex modo agendi sic: potentia tanto maior est in uigore quanto minus | supponit; set Deus in infinitum minus supponit quam quecumque uirtus creata, quia quelibet uirtus creata supponit aliquid, Deus autem nichil; aliquid autem et nichil

43 diffinitionem … dicitur] cf. Arist., Metaph., V, 8, 1017b21-22; ap. Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 1, 1, resp. (223rbG); Thom., Super Sent., I, 43, 1, 1, resp. (1003) 61 Secunda … 66 uirtus] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (165bA-B) 42 supponitur] supponit M | et] in add. MOmYZ 43 Philosopho] Philosophus A 44 Nam] quia Om 45 genus] et speciem add. A | tantum] om. YZ | ei conuenit] inu. A | formaliter importat] est formaliter A dicit formaliter Om | importat] om. sed i.m. suppl. F | ratio] rationem Y 46 generis] uel speciei add. A | aliquid ei] inu. AOm | Ex] et F 47 dicitur] essentia add. Y esse add. Z | aliquid] om. A 48 nichil] non Om | aliud] ei add. A om. FOm 49 uel] et YZ | Et] om. A | dicitur aliquid] inu. AMYZ 51 in] om. Y | Vnde] ubi Om | aliqua] om. M 52 bene1] om. FYZ sed i.m. post se suppl. F | bene2] se haberet add. A | in] om. YZ 53 timoris] timorem sed i.m. corr. FM 55 quidquid] et add. A | est] om. A 57 huiusmodi] huius AY 58 perfectionis est] inu. Om | est1] om. sed s.u. suppl. F | genere … specie] om. Om | uel specie] om. AMYZ | per] p.c. F 59 alia] sunt add. sed exp. F om. Om 60 quare] om. M 61 agendi sic] arguendi sicut Om 62 quanto] tanto F | supponit] set Deus in infinitum minus supponit add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F 63 quia … 64 creata] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 64 nichil1] quid add. sed del. F

Y104va

Z50ra F75va Om164v

M167va

166

Om165r

DVRANDI SVPER SENT. I

distant in infinitum; ergo uirtus Dei est in infinitum maior in uigore quam quecumque alia uirtus. [9] Tertia ratio talis est: sicut se habet particulare agens equiuocum ad finitatem sui particularis effectus, sic se habet uniuersale agens equiuocum ad omnem limitationem et finitationem entem uel possibilem in quocumque effectu; set agens particulare equiuocum excedit finitatem sui effectus et quantum ad hoc potest dici infinitum secundum quid, | quia non clauditur infra limites speciei sui effectus sicut agens uniuocum; ergo similiter agens uniuersale equiuocum quod est Deus excedit sic omnem finitatem entem et possibilem in quacumque re, quod potest uere dici simpliciter infinitum, quia non clauditur infra quodcumque genus aut speciem cuiuscumque generis.

67 Tertia … 76 generis] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (165bB-C) 65 in1] om. F | ergo … infinitum2] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 67 est] om. Om 68 finitatem] finitudinem p.c. Y | effectus] ex effectu corr. Y | uniuersale] om. sed i.m. post agens suppl. F 69 omnem] om. YZ | limitationem] illimitationem M | et finitationem] om. YZ | entem] om. sed i.m. suppl. Z 70 effectu] om. Om | equiuocum] entem add. Z | excedit] extendit M | finitatem] finitationem ex finitatem corr. Y 71 hoc] om. sed s.u. suppl. Y | potest dici] inu. Om 72 limites] p.c. Y limites Z | uniuocum] ex unicum s.u. corr. F 73 agens] genus Om 74 finitatem] finitationem ex finitatem corr. Y infinitatem Om | et] uel YZ 75 simpliciter infinitum] inu. A 76 generis] Quidquid sit de conclusione, rationes tamen iste, licet habeant probabilitatem, non tamen necessitatem. Prima non, quia maior potest totaliter negari: non enim uidetur necessarium quod id quod non est limitatum ad genus et speciem, set continet omnium generum perfectiones, sit infinitum simpliciter, quia quod excedit aliquid finitum non oportet quod sit infinitum, set sufficit quod sit finitum maius; nunc est ita quod non solum id quod continetur in uno genere est finitum, set quidquid continetur in omnibus generibus: plura enim que sunt finita numero et quodlibet [est] finitum in se non possunt constituere aliquid infinitum; talia autem sunt omnia predicamenta, quia quodlibet eorum includit perfectionem finitam; ergo sunt finita, quia decem tantum; ergo quod includit omnium generum perfectiones non est infinitum, set potius finitum, et si eas contineret eminentius, non concluditur nisi quod sit finitum maius. Secunda etiam ratio non uidetur necessitatem habere, quia id quod potest conuenire Deo et creature non arguit infinitatem potentie; agere enim nullo supposito potest conuenire creature, ut patebit II libro. Esto etiam quod non posset conuenire creature quod ageret nullo presupposito ex parte subiecti, adhuc argumentum non ualet, quia nichil non est infinitum minus aliquo, quia ei quod nichil est non potest competere quod sit minus quocumque alio ut ens, quia ens et nichil non distant in infinitum, ut plenius dicetur in II libro. Tertia ratio defficit in illo in quo et prima, quia sicut quod excedit perfectionem huius speciei non est infinitum, sic quod excedit omnem perfectionem entem et possibilem in omnibus generibus et speciebus non oportet quod sit infinitum, set sufficit quod sit finitum maius: dicam enim quod omne ens est finitum, tam creatum quam increatum; set increatum tamquam principium et causa equiuoca excedit in perfectione quemlibet effectum et per se sumptum et omnes simul sumptos. Aliter ergo probanda est predicta conclusio sic: Deus potest, etc. i.m. inf. add. A

65

70

75

DISTINCTIO XLIII QVESTIO I

80

85

90

95

167

[10] Quarta ratio talis est: Deus potest producere infinitum actu et simul uel saltem successiue et in potentia; ergo potentia Dei est infinita. Probatio antecedentis et consequentie. Antecedens probatur sic: Deus potest facere quidquid non implicat contradictionem, ut patet ex supradictis; set infinitum esse actu et simul, uel saltem successiue et in potentia, saltem in indiuiduis specierum, non implicat contradictionem; ergo etc. Minor patet de se quantum ad hoc membrum, quod processus rerum successiue et in potentia in indiuiduis specierum sit possibilis; hoc enim ponunt omnes, et necesse est ponere cum concedatur ab omnibvs quod Deus posset conseruare mundum in infinitum sicut est. Et in hoc probata est tota minor cum sit disiunctiua, ad cuius ueritatem sufficit alteram partem | esse ueram, et nichilominus infra inquiretur quid ueritatis habeat | reliquum membrum. Consequentia patet; si enim Deus potest producere infinita actu et simul, patet quod potentia eius est infinita, quia illa potentia est maior in uigore que potest simul plura producere quam illa que solum potest pauciora; igitur illa uirtus que potest infinita actu producere est in infinitum maior quacumque uirtute creata que non potest actu et simul producere nisi finita; | si igitur potentia diuina se extendat ad hoc quod possit producere infinita actu et simul, patet quod ipsa est simpliciter infinita. [11] Si autem Deus non potest infinita actu et simul producere, set solum in potentia et successiue, adhuc sequitur idem, scilicet quod

80 ut … 81 supradictis] cf. supra, I, 42, 2, n. 12 (161,86-87) 98 Si … 111 etc] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (165aC-D-165bA) 77 est] om. Om | Deus … producere] producere potest Deus Y | infinitum] in add. Om | et] uel OmZ 81 patet] om. sed i.m. suppl. M | et] uel Z | et simul] om. Y 83 patet] post se Om 84 in2] om. F 85 enim] non add. sed del. F 86 ponere] supponere F | cum] omnes Y | concedatur] conceditur Y 87 mundum] et add. Om 88 disiunctiua] coniunctiua Om | sufficit] om. sed post partem s.u. suppl. Y 89 infra] inferius MYZ | reliquum] alterum MOmYZ 90 Deus] om. Om 91 infinita1] in add. FOm | infinita1 … infinita2] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | et] om. M 92 est maior] plus est Om | potest simul] inu. AOm | simul plura] inu. Y 93 que solum] inu. Y | solum potest] inu. Om | igitur] ergo MOmYZ | actu … 94 producere] inu. MYZ 94 in] om. OmYZ sed s.u. suppl. Y | infinitum] infinita YZ sed corr. Y | maior] patet add. Om | quacumque] quecumque M 95 simul] plura add. Om | nisi] hec (h’) Y | si igitur] set A | igitur] ergo Om 96 extendat] extendit A excludat F | possit] potest A | infinita] in add. Om 97 est] om. M 98 Si … infinita] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | infinita] om. Om | simul] plura add. Om 99 adhuc] ex ad hoc corr. M ad hoc Y

M167vb Om165v

Y104vb

168

F75vb Om166r

M167ara

DVRANDI SVPER SENT. I

uirtus eius est infinita, quia aliquid esse causam infinitorum numero successiue potest esse dupliciter: uno modo quod aduenientibus posterioribus priora recedant a sua causalitate, et ad hoc sufficit potentia infinita duratione, dato quod non sit infinita uigore (pluralitas enim effectuum talium non arguit maiorem uigorem, set solum eumdem permanentem; hoc enim modo sol esset causa infinitorum successiue si motus eius semper duraret); | alio modo potest aliquid esse causa infinitorum successiue, sic quod aduenientibus posterioribus | priora maneant sub sua causalitate, et sic posse in plura requirit maiorem uigorem quam posse in pauciora. Ex quo sic arguitur: illa uirtus que potest in plura quotcumque datis sic quod aduenientibus posterioribus priora non cedant, est infinita uigore; set uirtus uel potentia Dei est | huiusmodi; ergo etc. Minor de se patet ex iam dictis. Maior probatur, quia, sicut posse in plura arguit maiorem uigorem, sic posse in plura quotcumque datis et quotcumque possibilibus actu dari, arguit maiorem uirtutem quacumque finita data et possibili actu dari; talis autem necessario est infinita; quare etc. Hanc autem rationem aliqvi impugnant, illi idem qui eam ponunt, dicentes quod producere infinita secundum numerum non arguit sufficienter infinitatem diuine potentie, ut potentia est nisi ponatur quod Deus possit producere, saltem in potentia et successiue infinita secundum speciem. Quod probant sic: sicut essentia non esset

116 aliqui … 126 specificas] cf. Thom., De pot., 1, 2, resp. (11b); ad 9 (12b); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 1, ad 2 (T65ra); Super Sent. (B), I, 43, 1, ad 2 (Vb36va) 100 eius] om. sed i.m. suppl. F Dei Om | est] sit A | aliquid] ex liquid s.u. corr. M | numero] om. Om 101 esse] ex etiam s.u. corr. M 102 recedant] recederet M p.c. Y recedunt Z | potentia infinita] infinitas YZ 103 infinita] in add. A | uigore] figore (sic) M 104 eumdem] eamdem Om | permanentem] permanentiorem YZ 105 hoc] est s.u. add. M | sol] solum M | esset] om. M | motus] eis add. sed del. F 106 potest] dicere add. sed del. F | aliquid] quid F | aliquid esse] inu. A | causa] causam F 107 maneant] manent M | sub] in Om 108 in1 … posse2] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z | requirit maiorem] inu. Y | quam] si s.u. add. Y | posse2] possit YZ 109 sic arguitur] inu. Om | in] om. Y | quotcumque] quocumque FOmY 111 infinita] in s.u. add. Y | Dei] om. Om | huiusmodi] huius AF 112 de se] om. Y | patet] om. sed s.u. suppl. F | dictis] set add. Om | sicut] sic Om | sicut … 113 sic] om. Y 113 quotcumque] ex quocumque s.u. corr. F quoque p.c. M quibuscumque ex quecumque corr. Y 114 quotcumque] quocumque F quodcumque M quibuscumque ex quecumque corr. Y | possibilibus] ex possibilem s.u. corr. M | actu] accipiendis Om dare add. Z | dari] dati Om p.c. Y | maiorem] uigorem uel add. M 115 necessario est] inu. YZ 116 aliqui] ex alique s.u. corr. M om. YZ | impugnant] etiam add. A impugnent M | eam] ex eum corr. Y eis Z 119 saltem] saltim M 120 Quod] om. Y | sicut] enim add. Om

100

105

110

115

120

DISTINCTIO XLIII QVESTIO I

125

130

135

140

169

infinita simpliciter secundum rationem essentie, si esset determinata ad aliquam speciem, dato quod esset infinite intensa in illa specie, ut si poneremus calorem infinite intensum, sic nulla potentia | est infinita simpliciter secundum rationem potentie, nisi possit in infinita obiecta non solum secundum numerum, quia | talia limitata sunt ad speciem, set oportet quod sint infinita secundum rationes specificas. [12] Quia tamen frater Thomas tangit predictam rationem in questionibus De potentia q. 2, nec talem distinctionem apponit, uidetur dicendum quod predicta ratio sufficiens est ad probandum infinitatem diuine potentie ex hoc quod potest in singulis speciebus multiplicabilibus quoad indiuidua infinita producere in potentia successiue, dato quod non possent esse infinita secundum speciem, quo tamen dato efficacior esset ratio quamuis primum sufficiat. [13] Hoc autem declaratur accipiendo contrarium medium ei quod assumunt, sic: sicut se habet infinitas | essentie diuine ad perfectiones absolutas, sic se habet infinitas potentie ad infinitatem possibilium, ut ipsimet accipiunt; | set infinitas essentie diuine non requirit quod includat infinitas perfectiones absolutas secundum rationem specificam differentes, immo perfectiones que sunt in Deo, ille scilicet quas simpliciter melius est habere quam eis carere, sunt finite | multitudine; set ex hoc solo essentia diuina dicitur infinita, quia continet infinite secundum intensionem, ut sic loquamur, omnes perfectiones absolutas possibiles, quamuis ille sint finite secundum | multitudinem; ergo 127 frater … 128 2] cf. Thom., De pot., 1, 2, resp. (11b); ad 9 (12b) 136 ut … 137 accipiunt] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (164bA-B) 140 melius … carere] cf. Ans., Prosl., 5 (104,15-17) 121 infinita simpliciter] inu. Y 122 intensa] ex intense s.u. corr. F | si] sic Om 123 intensum] et add. Om 127 tamen] enim YZ cum F | frater] super F | tangit] post rationem AF | tangit … rationem] rationem predictam tangit Om | in] om. A suis add. Om 129 dicendum] om. AOmY 130 hoc] eo Om | potest] ponit Om 131 indiuidua] diuidua M que add. Om | infinita] finita Om | potentia] et s.u. add. F 132 successiue] successione Om | possent] posset in s.u. corr. M | esse] om. M 133 primum] sine hoc AM fratri Thome OmYZ 134 ei] eius F | quod] et M 135 sic] p.c. Y | sicut] om. (hom.) sed i.m. suppl. Y | perfectiones] perfectiores Om 136 infinitas] ponitur add. F 137 accipiunt] ponunt A dicunt Om 138 includat] includit Y | perfectiones] ex perfectiores s.u. corr. F 139 differentes] quecumque add. sed del. Y | que … Deo] om. sed i.m. suppl. F 140 melius] om. sed i.m. suppl. M | est] a rebus praem. M om. Om | eis carere] non habere A | sunt] set Om | finite] ex infinite corr. F | multitudine] om. sed i.m. suppl. F 141 continet] eas i.m. add. Y | infinite] set add. YZ 143 possibiles] passibiles M possibile YZ sed corr. Y | quamuis] om. sed i.m. suppl. F dato quod Om | sint finite] inu. Om | finite] ex infinite corr. F

Om166v A46rb

M167arb Z50rb

Om167r

Y105ra

170

F76ra Om167v M167ava

DVRANDI SVPER SENT. I

similiter infinitas potentie diuine non requirit quod possit in infinita possibilia specie differentia, set sufficit quod possit in omnia possibilia, dato quod sint finita multitudine formali et specifica, dum tamen possit in ea infinito modo, quod est dum sub singulis speciebus multiplicabilibus, et non tantum in una, ut arguebatur, potest infinita producere successiue, sic quod aduenientibus posterioribus priora non recedant a sua causalitate. [14] Ex quo patet responsio ad rationem eorvm, quia qua ratione Deus potest producere infinita actu in aliqua specie, eadem ratione et in qualibet multiplicabili. Propter quod sicut continet infinite perfectionem unius speciei, ita et cuiuslibet; non sic autem esset de calore, si esset infinite intensus, uel de essentia diuina, si esset limitata ad speciem, quia solum contineret perfectionem unius speciei; et iterum cum Deus una simplici | essentia | contineat omnem perfectionem et non secundum aliud et aliud, si probatur infinitus in una perfectione, probatur simpliciter infinitus in omni possibili. Ex quo | patet quod predicta instantia non ualet. [15] Aliter tamen instatur contra predictam rationem sic: infinitas effectus arguit infinitatem cause solum proportionaliter; set ponendo processum rerum possibilem in infinitum successiue et in potentia, non ponitur in effectibus aliquid infinitum in actu, set solum in potentia, hoc modo quod datis quotcumque possibile est plura dari; numquam tamen datum erit actu infinitum; ergo, ut uidetur, talis infinitas non arguit aliquam causam esse actu infinitam, set solum

144 similiter] simpliciter Z | infinitas] possibilia add. Z | in] omnia possibilia add. sed exp. Om om. YZ 145 possit] post possibilia¹ Om 146 dato] quod praem. sed del. Om 147 ea] in add. Om | sub] in Om | multiplicabilibus] est add. A 148 tantum] tamen F 149 sic] tamen add. Om | priora] priores AFM 150 recedant] recedunt Om | a sua] ab eius AFOm 151 rationem] rationes Om | qua] om. Om 152 actu] del. F 153 infinite] infinito modo A p.c. Y 154 et] om. Om 155 esset2] ex esse s.u. corr. F 156 speciei] tantum add. Z 157 una] unica M | et] quod YZ 158 et aliud] om. FYZ | si probatur] si sit (i.m.) simpliciter Y | perfectione] imperfectione Om 159 possibili] potentia Om | quo] hoc MYZ 160 predicta] illa A | instantia] om. Z 161 tamen] om. YZ | infinitas] infinitus YZ 162 cause] esse Om | proportionaliter] proportionabiliter M 163 possibilem] om. Om | in1] om. M 164 aliquid] quid YZ 165 quod] quo Y | quotcumque] ex quocumque s.u. corr. F quocumque OmY 166 erit] in add. YZ | erit actu] inu. Om | actu infinitum] inu. MYZ | ut] om. F | uidetur] quod add. F 167 actu infinitam] inu. Y

145

150

155

160

165

DISTINCTIO XLIII QVESTIO I

170

175

180

185

171

quod data quacumque causa finita possibile est dare perfectiorem; numquam tamen deuenietur ad aliquam infinitam. [16] Et dicendum quod infinitas talis est ponenda in causa qualis potest concludi ex effectu, et non solum qualis est in effectu (in hoc enim attenditur proportio inter causam et effectum, in alio autem magis attenditur similitudo quam proportio); ex infinitate autem successiua in effectibus, qualem ponimus Deo possibilem, sequitur Deum esse actu et simpliciter | infinite potentie; quare etc. Assumpta declaratur, quia licet in accipiendis quotcumque datis possibile sit dare plura, que tamen si dentur, non erunt infinita, nichilominus si in causis acceptis est dare aliquam cui nichil possit equari in uirtute, quantumcumque procedatur in accipiendo sub ipsa, unam post aliam, necessario ipsa est actu infinita. Nam et idem esset in effectibus: si enim esset dare aliquam multitudinem actu ad quam non posset deueniri accipiendo numerum post numerum, necessario ipsa esset infinita; omne enim finitum transitur accepto aliquotiens finito aliquo. Causalitas autem uirtutis diuine non potest attingi quantumcumque ponatur causalitas | creata excrescere in producendo multa. Propter quod necessario sequitur quod ipsa sit infinita. [17] Ad primum argumentum dicendum quod duplex est infinitum, scilicet priuatiue, quod natum est finiri et nondum habet finem, sicut

187 Ad … 195 Deo] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 1, resp. (164bB); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 43, 1, 1, resp. (1002-1003); S.c.g., I, 43, 358 (53a); De pot., 1, 2, resp. (11b); In Metaph., XII, 8, 2550 (595b); Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 1, 1, ad 4 (223vaL); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 1, resp. (T64vb); Super Sent. (B), I, 43, 1, resp. (Vb36rb) 168 quacumque] quecumque F | finita] infinita OmZ sed corr. Z | est] autem Z | perfectiorem] perfectionem FM 169 tamen] om. sed i.m. suppl. F | deuenietur] deueniet A deueniretur M | aliquam] actu add. MYZ | infinitam] infinitatem etc. Om 170 quod] falsitas add. sed exp. M | infinitas talis] inu. Y | est ponenda] inu. AMOmZ posita est Y 172 alio] alia M aliud OmZ 173 quam] quod M | proportio] proportior Om 174 ponimus] om. sed s.u. suppl. Y 175 et] in add. Y 176 quotcumque] quodcumque MOm 177 sit] om. Om | dare plura] inu. Om 178 causis] casibus M | aliquam] causalitatem add. MYZ | nichil] nature Om 179 quantumcumque] quamcumque M | sub ipsa] post aliam¹ Om | ipsa] ipso YZ 180 et] om. A ipsa et add. Z | esset] om. sed i.m. suppl. F 181 effectibus] effectu Om 182 post numerum] om. sed i.m. ante numerum suppl. F 183 esset] est F | aliquotiens … 184 finito] inu. Om 184 diuine] p.c. F deuenire Om 185 causalitas] generalitas M om. Y | creata] causata Om creaturas Y | excrescere] p.c. F est crescere Om dub. Y 186 quod2] om. Om | ipsa] iter. Om | sit] actu i.m. add. F 187 dicendum] est s.u. add. Y | duplex est] om. M | infinitum] finitum Y 188 finiri] fieri Y | nondum] in idem Z | finem] om. sed i.m. aliquid ill. suppl. Y

Om168r

M167avb

172

Om168v

Y105rb

DVRANDI SVPER SENT. I

motus celi potest dici infinitus et omnis motus citra terminum, et tale infinitum est potentiale et imperfectum nec potest Deo attribui, et de hoc procedit argumentum; alio modo dicitur infinitum | negatiue, quia caret omni limitatione que competit rebus creatis, et hoc modo perfectius est esse infinitum quam finitum; perfectior enim est negatio imperfectionis | saltem ratione nature subtracte quam sit affirmatio, et hoc modo infinitum competit Deo. [18] Ad secundum dicendum quod potentia non exceditur a scientia nec econuerso cum sint idem; licet obiectum excedatur ab obiecto, utriusque tamen obiectum est infinitum in potentia respectu actus successiui, et in talibus unum potest excedere alterum.

190

195

[1] Occasione huius quod dictum est queritur utrum Deus possit facere infinita in actu. Et arguitur quod sic, quia Deus potest sub qualibet specie producere aliquod indiuiduum; set si sub qualibet specie figure esset producta aliqua figura, ille figure essent actu infinite; ergo etc. [2] Item Deus potest facere quidquid non repugnat rationi rei; set rationi quantitatis non repugnat infinitum, immo finitum et infinitum quantitati congruunt, ut dicitur I Phisicor um; ergo etc. 3 Occasione … 7 etc] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 43, 1, arg. 1 (25va) 8 Item … 10 etc] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 43, 3, arg. 2 (459,11-12); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 43, 1, 5, arg. 1 (383b-384a); Thom., Quodl., IX, 1, art. unic., resp. (88,72-74) 9 finitum … 10 congruunt] Arist., Phys., I, 2, 185b2-3; Auct. Ar., 2, 9 (140,15) 189 infinitus] om. sed i.m. suppl. F | motus2] quo add. Om | citra] circa Om | et2] om. YZ 190 potentiale] potentionale M | potest] a add. sed exp. F 191 procedit] p.c. Y | quia] quod A 192 limitatione] finitudine YZ | que] quia Om | creatis] causatis AY 193 esse infinitum] inu. MYZ | enim est] inu. F 194 subtracte] abstracte M substracte AF 195 modo] lac. Y 196 a scientia] anima Om | scientia] nec excedatur a scientia add. sed del. Y 197 sint] sit Y | excedatur] exordatur (sic) Om | obiecto] et add. Om 198 tamen] om. Om | est] om. sed s.u. suppl. Y 3 Occasione] p.c. Y | quod] om. sed s.u. suppl. Y 4 Et] om. Om | potest] facere add. A 5 producere] om. A | si] om. Om 6 specie] om. Om 10 dicitur] post Phisicorum Y 9 finitum] finitam Z | infinitum2] infinitam Z

5

10

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II

15

20

25

30

173

[3] In contrarium arguitur quod oportet omnem multitudinem esse in aliqua specie multitudinis; set multitudo infinita non | posset esse in aliqua specie, ergo etc. Probatio minoris: species multitudinis sunt secundum species minorum; | set nulla species numeri potest esse infinita cum numerus sit multitudo mensurata | per unum; ergo nulla species multitudinis potest esse infinita. [4] Item omne creatum comprehenditur sub aliqua certa intentione creantis; set infinita multitudo non posset comprehendi sub certa intentione sicut nec sub certo numero; ergo etc. [5] Responsio. Questio ista intelligitur de infinito secundum multitudinem et in eo solum deducetur. Circa quam primo ponetur illud quod est clarum et ab omnibvs concessum; deinde inquiretur de hoc quod est dubium. [6] Quantum ad primum conceditur ab omnibvs quod in ordinatis per se et essentialiter impossibile est dare multitudinem actu infinitam; cuius ratio est quia si in ordinatis essentialiter esset multitudo actu infinita, in illa multitudine esset aliqua species uirtutis uel perfectionis infinite; consequens est falsum; ergo et antecedens. Falsitas consequentis patet, quia infinita perfectio non potest competere nisi Deo. Consequentia probatur, quia in ordinatis essentialiter semper est unum perfectius altero nec est dare duo in equali gradu perfectionis; necesse est ergo in tota multitudine ordinatorum essentialiter quod

11 oportet … 16 infinita] cf. Thom., S.th., I, 7, 4, resp.; cf. etiam God. de Font., Quodl., X, 2, resp. (304-305) 15 numerus … unum] Arist., Metaph., X, 6, 1057a3-4; Auct. Ar., 1, 246 (136,33); ap. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 2, resp. (T65rb); Super Sent. (B), I, 43, 2, resp. (Vb36vb) 11 quod] quia AMOmZ om. Y | oportet] om. A | multitudinem] set similitudo add. sed del. F 12 aliqua] multitudinis add. sed del. F | posset] possit Om 13 sunt] est Om 14 set] multa add. sed del. F | nulla species] inu. sed corr. F 15 nulla] est add. Om 17 certa] creata Y 18 creantis … 19 intentione] om. (hom.) YZ | posset] potest Om | sub] aliqua add. Om 19 intentione] om. M | nec] et YZ | numero] termino AOm 21 et] om. sed s.u. suppl. F | quam] questionem MYZ | illud] aliud F 22 deinde] queritur add. sed del. F | de] om. Om | hoc] illo MYZ 24 primum] sciendum (est s.u. add. Y) quod add. MYZ 25 actu infinitam] inu. MYZ 26 in] om. OmYZ sed s.u. suppl. Y | essentialiter] per se Om | essentialiter esset] inu. M | esset] dare add. Om | multitudo] multitudinem Om | actu] iter. sed actu¹ del. Y 27 infinita] infinitam Om | illa] om. A | esset] dare add. Om | aliqua species] aliquam speciem Om 28 est] om. sed post falsum s.u. suppl. Y 29 competere] cadere Om | nisi] in add. Om 30 Consequentia probatur] inu. Y | ordinatis essentialiter] inu. Om | est … 31 unum] inu. YZ 31 unum] possibilius et add. Om 32 est] om. sed s.u. suppl. Om | tota] totali Om

F76rb Om169r M168ra

174 Om169v Z50va

M168rb

Om170r

A46va Y105va

DVRANDI SVPER SENT. I

unum sit perfectius ceteris omnibus. | Cum igitur in multitudine infinita sit perfectio infinita, oportet quod similiter sit in aliquo uno illius multitudinis. | Alia autem sunt que ordinantur accidentaliter sicut indiuidua sub una specie, et talia possunt produci dupliciter, successiue uel simul; si successiue, sic impossibile est quod inchoando ab uno uel a quocumque, dum tamen finitis, deueniatur umquam ad multitudinem actu infinitam. Cuius ratio est quia de ratione infiniti est quod quantacumque pars eius accipiatur | et quotienscumque, quod semper restet aliquid accipiendum. Propter quod contra rationem eius est quod in accipiendo partem post partem, ipsum sit umquam actu acceptum, et quia illud non potest fieri quod est contra rationem rei, ideo isto modo non possunt produci actu infinita, nec solum est hoc uerum in rerum productione, set etiam in earum cognitione: si enim Deus | cognosceret unum post aliud, non cognosceret actu infinita. [7] Si autem indiuidua sub specie producantur simul, sic dubium est an Deus possit infinita actu producere, | puta infinitas animas, et est hic | duplex modus dicendi. Vnus est quod Deus potest infinita actu producere. Quod probatur dupliciter, primo sic: Deus potest simul et actu tot producere quot potest producere in potentia successiue, nisi natura rei requirat successionem. Et hoc patet statim, quia ubi non est repugnantia ex parte rei, non est deffectus ex parte Dei; si ergo natura rei non requirat successionem, set patitur simultatem, Deus potest in talibus tot simul 51 Vnus … 53 successionem] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 43, 1, resp. (25vb) 33 ceteris omnibus] inu. Om | igitur] ergo Om 34 similiter] simul Z om. M | similiter sit] sit simul Y 36 possunt] ex sunt corr. Y | dupliciter] uel add. Om 37 uel] et M | sic] om. YZ | impossibile] ex possibile s.u. corr. F | inchoando] uel add. M 38 dum … finitis] quod Om | umquam] om. Om 39 ratione] talis i.m. add. F 40 pars eius] inu. YZ | et] uel Y | quotienscumque] quotiens Y 41 quod1] om. Om | semper] res add. sed del. F | restet] restat A | aliquid accipiendum] inu. Om 42 sit] fit MY | sit … 43 umquam] inu. Y 43 actu acceptum] inu. Om 44 non] om. Y | nec … 45 etiam] om. Om 45 solum] s.u. post corr. Y | hoc] om. Y | cognitione] ex productione corr. Y 48 autem] uero MYZ | indiuidua] omnia Y | specie] eadem s.u. add. Z | producantur] producatur F 50 est hic] inu. Om 51 est] om. FOm | Deus] om. Om | infinita actu] inu. A | probatur] sic add. Y 52 tot] om. Y 53 potest] om. sed i.m. suppl. Y | producere] om. Om | potentia] et add. OmY | requirat] ex quirat s.u. corr. F 54 est] om. Om 55 Dei] set add. sed del. Om 56 patitur] patiatur YZ | simultatem] similitatem FOm | Deus potest] inu. M | talibus] successiue add. sed del. Y | simul … 57 producere] inu. Om

35

40

45

50

55

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II

60

65

70

75

175

producere quot successiue; set natura animarum que possunt a Deo produci non requirit successionem; ergo Deus potest tot animas simul producere quot potest producere successiue; si autem tot essent simul producte, necessario essent infinite; ergo etc. Quod autem | essent infinite, patet quia si essent finite, tunc per productionem successiuam animarum transiretur illud quod esset actu productum (omne enim finitum transitur | per continuam acceptionem alicuius finiti); et sic Deus non potuisset producere tot simul quot successiue, cuius oppositum probatum est. [8] Secunda ratio talis est: Deus potest simul tot animas producere quot possunt participare naturam anime. Hoc patet, quia non habent inter se oppositionem nec | successionis necessarium ordinem; set si tot essent producte, necessario essent infinite; ergo Deus potest infinitas animas actu producere. Minor probatur. Si enim anime sic producte essent in numero finito, ultra illum numerum Deus non posset aliquam animam producere cum ponatur quod tot sunt producte quot possunt naturam anime | participare. Hoc autem est absurdum, scilicet quod Deus sit limitatus ad producendum certum numerum animarum ultra quem nullam possit producere; ergo oportet dicere quod ille essent infinite. Sic igitur dicunt isti quod Deus potest hoc modo producere infinita. Huius opinionis, que est satis probabilis, fuerunt Avicenna, Algazel et qvidam alii; et michi ipsi uisum est aliquando. 66 Secunda … 70 producere] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 43, 1, resp. (25vb) 76 Sic … 78 Algazel] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 43, 1, sed contra (25vb); cf. etiam Guill. de la Mare, Super Sent., I, 43, 1, ad 2 (520,55-58) 77 Huius … 78 alii] cf. Auic., Metaph., VIII, 1 (381,14-18); Algaz., Metaph., I, 6 (40,6-7 et 40,30-41,5) 57 successiue] successione Om 58 requirit] requirunt Om | simul … 59 producere1] inu. Y 59 producere successiue] inu. Om | tot essent] inu. MYZ | simul] om. OmYZ 60 autem] om. YZ 61 quia] om. F | si] enim s.u. add. F 64 producere tot] inu. OmYZ | producere … 66 simul] om. sed i.m. suppl. Z 65 probatum est] inu. M 66 Secunda] secundum F | tot animas] post producere YZ 67 anime] et add. Om 68 inter] in Y | oppositionem] oppositum FOm | successionis] necessarium add. sed del. Y | necessarium ordinem] inu. Y 69 infinite] infinitate F | infinitas … 70 animas] post actu¹ A 70 actu producere] inu. M | anime] post producte¹ Y | sic … 71 producte] om. F sunt producte M sint producte Om 71 in … finito] infinito numero M | illum numerum] illam animam Om 72 aliquam] iter. M 73 producte] om. Om | quot] quod M | est] om. sed s.u. suppl. Y 75 quem] quam AFMOm | nullam] nulla M | possit] posset YZ 76 isti] om. M 77 Huius] autem add. A om. sed i.m. istius scr. Z | est … 78 satis] inu. Om 78 Auicenna] et add. FOm 79 uisum est] post aliquando¹ Om

Om170v

F76va

M168va

Om171r

176

Om171v

M168vb Y105vb Om172r

DVRANDI SVPER SENT. I

[9] Secundum hanc opinionem respondetur ad rationes in oppositum. Cum enim primo dicitur quod omnem multitudinem oportet esse in aliqua specie multitudinis, potest dici quod multitudo uel totum discretum non est aliquid unum secundum rem, set multa quorum quodlibet est aliquod indiuiduum alicuius speciei sub aliquo genere, et sic esset de infinitis hominibus, si essent (nam quilibet eorum esset in specie humana); set numquid oportet ipsam multitudinem qua numeramus | esse in aliqua specie sicut res numeratas? Forte diceret aliqvis, et probabiliter, quod non, quia licet unitas generis et speciei sit unitas rationis, tamen unitas suppositi uel indiuidui sub specie est unitas rei; intellectus enim non facit singularitatem in rebus, sicut uniuersalitatem, et ideo cum nulla multitudo sit unum secundum rem, ipsa non est indiuiduum alicuius speciei, nec debemus ipsius querere aliquam speciem. Adhuc multitudo nichil reale addit supra res que multe dicuntur, sicut nec unitas, ut prius dictum fuit; ad quid ergo ipsius multitudinis secundum se | oportet querere aliquam speciem preter speciem rerum que multe dicuntur, cum ipsa multitudo nichil reale addat super ipsas? Set esto quod oporteat; | nam et numerorum dicimus esse diuersas species. tv dicis post quod species multitudinis sunt secundum species | numerorum. Potest dici quod cum multitudo sit in plus quam numerus (est enim de transcenden-

80 Secundum … 105 infinita] cf. Thom., S.th., I, 7, 4, resp.; God. de Font., Quodl., X, 2 (304-305) 90 intellectus … 91 uniuersalitatem] cf. Auct. Ar., 6, 27 (176,27) 94 ut … fuit] cf. supra, n. 9 (176,81-82; 90-91) 99 Potest … 105 infinita] cf. Thom., In Phys., III, 12,5 (140a) 80 rationes] rationem YZ 81 enim] om. Om | omnem] p.c. Y 83 discretum] sed diffinitum s.u. corr. M disctrictum Om 84 est] iter. F | aliquod] aliquid MYZ | aliquo] suo F 85 de infinitis] indeffinitas Y 86 in] sub Om | ipsam] om. Y 87 qua] quam Y | esse] esset F | numeratas] sic add. YZ 88 aliquis] quis F | et2] unitas add. Om 89 suppositi … indiuidui] indiuidui uel suppositi Om | uel] et M | indiuidui] indiuiduis Y 91 uniuersalitatem] utilitatem FOm | unum] una M 93 ipsius] om. sed i.m. suppl. F | ipsius querere] inu. MYZ 94 supra] super MYZ | res] om. Om | prius] post fuit OmY 95 quid] quod Om | ipsius … se] post querere¹ Om | secundum] set Y | oportet] om. sed i.m. suppl. F | aliquam] om. F 96 preter speciem] om. sed i.m. suppl. F | que] om. sed s.u. suppl. Y | dicuntur] sunt AOm 97 super] supra Om | ipsas] res s.u. add. F | oporteat] super ipsas add. sed del. M 98 dicimus] i.m. rescr. M | post] per conuerso M post species sed in ipsius corr. Y | quod] quam Om 99 sunt] species add. Om | Potest] om. sed i.m. post dici suppl.Y | dici] ex dicit corr. M 100 cum] om. sed s.u. suppl. Y | in] om. sed intra u. suppl. Y

80

85

90

95

100

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II

105

110

115

120

177

tibus), non quidquid est de ratione numeri est de ratione multitudinis. Propter quod cum de ratione numeri sit esse mensurabile uel numerabile, et ideo nulla species numeri possit esse infinita, tamen non oportet quod hoc sit de ratione multitudinis quin possit aliqua species eius esse infinita. [10] Ad secundum dicendum quod multitudo quantum ad id quod importatur formaliter per ipsam non est aliquid creatum preter res ipsas que multe dicuntur, quarum quelibet est aliquid creatum et cadit sub certa intentione creantis, et non solum quelibet secundum se, set omnes simul, nec propter hoc oportet eas esse in certo numero, cum illa quorum non est numerus certitudinaliter sciantur ab eo cuius scientie non est numerus, et ideo certitudinaliter intendi possunt. [11] Hiis | tamen non obstantibus probabilius potest teneri quod Deus non potest facere infinita actu, non propter impotentiam sui, set propter repugnantiam rei. Quod patet primo indirecte soluendo rationes que probant quod Deus possit infinita facere, deinde probabitur hoc directe adducendo rationes quod non sit possibile.| Quantum ad primum dicendum est quod prima ratio non concludit, quia maior quam assumunt falsa est, hoc scilicet quod Deus potest tot simul et actu facere quot potest facere in potentia et successiue, quod patet sic. Vbicumque dicitur quod tot sunt aliqua quot sunt alia, significamus ibi esse mutuam adequationem, siue ponendo terminum,

110 cum … 112 numerus] cf. Aug., De ciu. Dei, XII, 19 (375,22-26) 111 cuius … 112 numerus] cf. Ps., 146,5 114 Deus … 115 rei] cf. Thom., Quodl., IX, 1, art. unic., resp. (87,26-45; 88,46) 101 est2] et Om | est2 … 102 numeri] om. (hom.) sed i.m. suppl. Y 102 mensurabile] mensurari Y | uel] et M om. Y 103 ideo] si add. OmYZ 104 quod] sit add. sed exp. F | quin] quod YZ | possit] om. YZ | species … 105 eius] inu. FOm 105 eius] s.u. p.c. F om. Om | esse] esset YZ 106 dicendum] argumentum Y | id] illud AYZ 107 importatur formaliter] inu. Om | aliquid] ad F 108 quelibet] post corr. Y 109 quelibet] quodlibet M om. Y 110 propter hoc] post oportet¹ A 111 eo] illo MYZ 112 scientie] ex specie corr. Om 113 tamen] autem praem. sed del. Om | probabilius] probilius M | teneri] dici FOm sed del. et i.m. corr. F 114 infinita] in add. Om 116 infinita facere] inu. YZ | probabitur] probabiliter F | probabitur … 117 directe] directe probabitur hoc M directe probatur hoc YZ 117 hoc] licet Om | adducendo] adducto Y 118 dicendum] sciendum MOmYZ | est] om. Y 119 quia] quod Om post corr. Y | maior] minor M | assumunt] assumit YZ | potest] possit AOm 120 tot] om. Om | et1] om. YZ | actu] tot 121 dicitur] dicimus Om 122 ibi] in add. Om | facere1] producere Om om. Y Om om. Y | adequationem] adequetationem Om | ponendo] in ponendo F

Om172v

F76vb

178 M169ra

Z50vb Om173r

Om173v

DVRANDI SVPER SENT. I

puta cum dicimus tot | esse homines quot sunt canes, siue negando excessum, puta cum dicimus tot esse infinitos homines quot sunt infiniti canes; et utrobique, si unum accipitur secundum aliquid fixum, oportet quod reliquum similiter accipiatur; | alioquin si unum accipiatur secundum aliquid fixum, reliquum uero | non, set fiat semper additio sine termino prefixo, impossibile est ibi ponere adequationem totius ad totum imponendo terminum, quia alterum, scilicet illud cui semper fit additio, numquam est in termino, set semper est in acquirendo aliquid propter quod nec est nec esse potest secundum se totum alteri equatum imponendo terminum. [12] Item nec in negando excessum, quia ex quo uni semper aliquid acquiritur et nichil alteri, necesse est quod illud cui semper aliquid acquiritur aut numquam alterum attingat, et sic exceditur, aut si aliquando attingat, quod per sequentem additionem ipsum excedat; et ideo inter talia nullo modo potest esse adequatio ut dicantur tot esse ista quot illa, dato quod natura rerum per se non requirat successionem, quia sola condicio simultatis in uno et successionis in alio repugnat equationi totius ad totum. Et hoc patet alio modo sic. Si ista | esset uera: “Deus potest tot simul producere quot potest producere successiue nisi natura rei successionem requirat”, pari ratione hec esset uera: “Deus potest tot simul producere quot producere potest successiue ita ut hec non sint uel plura uel pauciora”; quidquid enim proba-

123 dicimus] quod add. Om | esse] decem add. MYZ sunt Om | sunt] decem add. AMYZ 124 esse] et add. sed del. Y 125 utrobique] utrolibet Om | accipitur] accipiatur Om 126 oportet … 127 fixum] om. (hom.) A tunc Om 127 accipiatur] ex accipitur corr. F accipitur YZ | fiat … 128 semper] inu. Om 128 sine] om. Om | ibi] om. FOm sed i.m. suppl. F | ponere] imponere FOm sed corr. F 129 adequationem] ex ad eam rationem corr. Y adequationi Z 130 illud] id F | fit] sit FOmZ 131 in] om. Y 132 alteri] alterius Om | equatum] adequatum MOm 133 uni] post acquiritur Y | uni … aliquid] semper aliquid uni Z | aliquid] om. Y 134 est] om. sed s.u. suppl. Y | illud] id F | semper] om. F | aliquid] iter. sed aliquid² del. F 135 acquiritur] ratio add. Om 136 aliquando] alium YZ | attingat] contingat M et sic exceditur add. Y | quod] et Z | per] propter A | sequentem] consequentem Om 137 potest] om. Y 138 quot] ista add. sed exp. F | rerum] rei Om 139 simultatis] similitatis FOmZ | uno] continue add. YZ | et] continue add. M om. YZ | successionis] continentis add. sed exp. F continue add. Om | alio] altero MYZ 140 equationi] adequationi MOm | sic] om. F 141 tot] post producere¹ Om | quot … producere2] om. (hom.) A | producere2] om. Om 142 requirat] et add. Om 143 Deus potest] inu. Y | tot] om. A | producere2] om. Om | producere potest] inu. AMYZ 144 ita] ra sed del. Om | hec] om. M | uel1] illis AOmYZ illa M | enim] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F | probabilitatis] probabitis Y | probabilitatis … 145 est1] inu. Om

125

130

135

140

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II 145

150

155

160

165

179

bilitatis est in ueritate prime, est et in ueritate istius secunde; set ista secunda non est uera, ergo nec prima. Probatio minoris, quia demus quod Deus produxerit | simul tot precise quot tv dicis equari hiis que possunt produci successiue, peto si illa | sunt finita uel infinita. Si finita, poterunt pertransiri per illa que Deus potest producere successiue, et sic non equantur eis, set defficiunt ab eis. Si infinita, tunc non poterunt attingi ab illis que producuntur successiue, quia per talem productionem non peruenitur ad infinitum actu; et sic non equatur eis, set ipsa excedunt, | igitur ea que Deus potest producere simul et actu, nullo modo possunt esse tot precise quot sunt que potest producere successiue, set necessario sunt plura uel pauciora. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio, scilicet quod Deus non potest producere tot actu et simul quot potest producere successiue, et sic maior prime rationis est falsa. Et cum probatur quod Deus potest facere quidquid non repugnat ex parte rei, uerum est, set quamuis non esset repugnantia ex parte rei producte quin simul possent produci, tamen ex hoc quod unum ponitur in successione, aliud uero in simultate, est repugnantia ut non possint tot esse ista sicut alia. [13] Item probatur quod Deus non potest tot simul facere quot natura successiue, quia natura uel agens creatum potest diuidere continuum in infinitum, | successiue tamen et in potentia; set Deus non potest facere quod sit actu diuisum in infinitum; ergo etc. Minor probatur, | quia si continuum esset actu diuisum in infinitum, esset

145 prime … ueritate2] om. (hom.) Z | est2] ex et corr. M | est2 … ueritate2] om. Y | et] om. AMOm 146 quia demus] ponamus Om 147 produxerit] duxerit Om produxit Y 148 possunt] post successiue¹ Om | produci] producit Om | peto] puta M | illa] ista Om | sunt] sint Om | uel] aut Om | Si … 149 finita] om. sed s.u. suppl. Y 149 Deus potest] inu. A 150 equantur] equatur AMYZ bene add. YZ | non2] om. FM sed i.m. suppl. F 151 illis] eis M 152 infinitum] in add. Om | equatur] equantur YZ 153 ea] illa Om 154 nullo modo] inu. Om 155 successiue] quia per talem productionem ad infinitum in actu add. Om | patet] om. sed s.u. suppl. F 156 scilicet] om. AM 157 et1] om. Om | simul] quot producere add. sed del. Y | quot] quod M tot actu et simul praem. sed actu … simul del. Y | potest producere] om. Om 158 maior] post rationis Y 159 facere] ex parte sui add. AMOm simul add. F sui add. Z | quidquid] fieri add. Y 161 simul possent] inu. Y 162 ponitur] ponit Y | in1] om. sed s.u. suppl. F | successione] successiue Y | in2] om. YZ | simultate] ex similitate corr. F 163 tot esse] inu. Om | ista] illa YZ | sicut alia] quot illa Om 164 Deus] post potest¹ Z | quot] post corr. M 166 in1] om. M | et] om. sed s.u. suppl. Z 167 in] om. M | in infinitum] om. YZ 168 in] om. sed s.u. suppl. M

Y106ra M169rb

Om174r

Om174v A46vb

180

F77ra

M169va

Om175r

DVRANDI SVPER SENT. I

diuisum in indiuisibilia: si enim esset diuisum solum in diuisibilia, adhuc restaret aliquid diuidendum, et sic non esset | diuisum in infinitum. Quod autem sit diuisum in indiuisibilia contradictionem implicat, quia tunc esset compositum ex indiuisibilibus; nullo ergo modo potest Deus diuidere continuum actu in infinitum, sicut natura uel agens creatum potest successiue et in potentia. Quod si qvis dicat quod natura illius diuisionis requirit | successionem, falsum est, quia quamuis per nos non possit fieri talis diuisio nisi successiue, quia diuidimus per motum qui est successiuus, tamen Deus potest sine successione diuidere simul quantum bicubitum in suas partes | et quamlibet partem proportionaliter in suas, et sic de omnibus. [14] Ad secundam rationem dicendum quod repugnantia est ex parte rei ut omnes anime que possunt participare naturam anime simul sint producte, quia natura illorum que producuntur sub una specie siue a Deo immediate, ut anime, siue mediate creatura, ad hoc ut omnia possibilia producantur, necessario requirit successionem in producendo; uoco autem naturam rei nunc rationem rei non implicantem contradictionem ad illud quod de ipsa dicitur, et sic oportet naturam rei nunc accipere ex quo loquimur de potentia Dei, que respicit pro obiecto quidquid contradictionem non implicat, ut dictum fuit prius. Quod autem ita sit, patet, quia natura cuiuslibet speciei multiplicabilis in indiuidua hoc habet quod productis quotcumque indiuiduis adhuc non repugnat ei repugnantia implicante 188 ut … 189 prius] cf. supra, I, 43, 1, n. 10 (167,80) 169 indiuisibilia … in2] om. (hom.) Y | esset] ex esse s.u. corr. F | diuisum solum] inu. A | diuisibilia] indiuisibilia Om et add. Om et tunc s.u. add. Y 170 adhuc] ad hoc MOm | aliquid] illud A | diuidendum] ex dicendum s.u. corr. M | in] om. Y 171 sit diuisum] om. Y | diuisum] om. Z | indiuisibilia] similiter add. Y 172 compositum] continuum YZ | ergo] om. sed s.u. ante nullo suppl. Y 173 in] om. MY sed s.u. suppl. Y 175 requirit] requirat M | est] om. sed s.u. suppl. F 176 possit] posset M possint Z | nisi] nichil Om 177 diuidimus] diuiduus FOm sed corr. F | qui] quo Om 178 quantum] om. Om | suas] post corr. Y 179 proportionaliter] proportionabiliter M | suas] partes add. MYZ 180 rationem] om. Y | quod] est add. Z | repugnantia est] inu. M 181 participare] particulare Om 183 siue1] post Deo¹ Om | ut] sint Om | mediate] sicut add. Om 184 ut] quod MYZ | producantur] p.c. Y producuntur Z | necessario] om. Om | requirit] om. sed i.m. suppl. F requiritur Om 185 autem] aut M | nunc] ex non s.u. corr. M | non] nunc F 186 de] se add. sed del. Om om. sed s.u. suppl. Y 187 oportet] semper add. Om | nunc] ex non i.m. corr. M 189 ita] sit s.u. add. M | sit patet] patet sic M 190 multiplicabilis] multiplicabiliter Om | hoc] om. Y 191 quotcumque] quotque M | indiuiduis] p.c. F | ei] om. OmY | implicante] ex multiplicante i.m. corr. M implicantem F implicans Z

170

175

180

185

190

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II

195

200

205

210

215

181

contradictionem totidem uel plura | produci sub ipsa, quia productio indiuiduorum sub una specie maxime in hiis que fiunt a Deo immediate non est per deriuationem uel segregationem ab una natura, set per nouam productionem que fit uirtute diuina, non de aliquo. Repugnat etiam potentie diuine ut ipsa exhausta | sit in producendo effectum iterabilem, ita ut postea non possit similem producere, et ita tam nature rei quam potentie Dei repugnat quod sub aliqua specie tot sint producta quod ulterius non possint alia produci, quod esset si Deus posset simul producere tot animas quot possunt | naturam anime participare; et sic maior secunde rationis fuit falsa. [15] Nunc probandum est directe quod infinita actu non possunt produci. Et hoc probatur dupliciter. Primo sic: sicut infinito secundum magnitudinem non potest aliquid esse maius, sic infinito secundum multitudinem non potest aliquid esse | plus; set quocumque producto a Deo potest aliquid esse plus; ergo infinitum actu secundum multitudinem non potest esse a Deo actu productum. Maior patet, quia sicut se habent maius et minus ad magnitudinem, sic se habent plus et minus ad multitudinem. Minor patet; productis enim quotcumque sub una specie Deus potest adhuc alia producere; alioquin potentia eius esset exhausta, quod est inconueniens. [16] Ad hanc rationem respondetur quod Deus potest producto infinito secundum multitudinem adhuc plura producere, ita ut fiat additio illius quod de nouo producitur ad infinitum prius productum; nec tamen propter hoc erit aliquid plus infinito. 192 produci] producit F | quia] quare Y 193 indiuiduorum] indiuiduarum Om 194 per] om. sed i.m. suppl. Z | deriuationem] diuisionem i.m. corr. M diuisionem OmYZ | uel] nec Om 195 diuina] om. Om Dei Y | non … aliquo] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F quia Om 196 etiam] enim Y | in] om. Y | producendo] quemcumque add. AMY quecumque i.m. add. Z 197 effectum] om. sed i.m. suppl. Z | iterabilem] dub. Om alium producibilem YZ | similem] om. YZ | et] om. sed s.u. suppl. M 198 nature] om. Om | Dei] diuine MYZ om. Om 199 sint] sunt Om | non] om. sed s.u. suppl. F | possint] possit Y | alia] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F | alia produci] inu. Om 200 simul] tot add. sed del. Om om. Y 201 maior] minor M | fuit] om. sed est s.u. suppl. F 202 est] om. sed s.u. suppl. Y 203 Et] dub. M 204 aliquid esse] plus uel add. A inu. MOm | sic] sicut A 205 aliquid] om. YZ | aliquid esse] inu. AOm 206 aliquid esse] inu. AOm | infinitum actu] inu. Om 207 a … actu] post productum Om | actu productum] inu. Y 208 quia] om. Y | habent] om. YZ sed habet s.u. scr. Z | sic] sicut A | se2 … 209 habent] om. OmYZ 209 habent] habet M | plus … minus] minus et magis (et magis] i.m.) Y | productis] productus Om 210 quotcumque] ex quocumque s.u. corr. F quocumque Y | adhuc] om. Om 211 eius] Dei Om 215 nec] non Y | erit] est YZ

Om175v

Y106rb

M169vb

Om176r

182

Om176v

F77rb

M170ra

Z51ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[17] Quod declaratur sic: quamuis enim infinito, secundum quod infinitum est, non possit fieri additio, nichil tamen prohibet quando infinito ex ea parte qua non est infinitum, set finitum, fiat additio; uerbi gratia si poneremus | columpnam infinitam secundum longitudinem solum et non secundum latitudinem, secundum longitudinem nichil posset ei addi, tamen secundum latitudinem posset; similiter si poneremus eam infinitam ex uno latere, puta uersus orientem, finitam uero ex alio latere, | puta uersus occidentem, ex parte occidentis posset ei fieri additio, quamuis non ex parte orientis; iuxta quem modum dicunt illi qui ponunt quod motus potuit esse ab eterno quod a parte ante nulla potuisset fieri additio, neque secundum extensionem, neque secundum multitudinem reuolutionum, cum ex illa parte motus fuisset infinitus; set ex altera parte, que nunc est, posset fieri additio, et secundum extensionem | motus et secundum multitudinem reuolutionum, quia ex hac parte finitus esset; si autem poneremus corpus omniquaque infinitum, nichil omnino posset ei addi; modo, ut dicunt, aliud est iudicium de toto | continuo et de toto discreto; totum enim continuum unum est simpliciter, totum autem discretum non est unum, set plura, ut iam tactum fuit; continet enim plures partes, quarum quelibet habet propriam actualitatem distinctam ab actualitate alterius. Ob hoc igitur non potest fieri additio continuo quin fiat toti per se et primo, partibus autem per accidens et ex consequenti; set toti discreto impossibile est fieri additionem secundum se, quia secundum se nullam habet unitatem; set fit primo et per se 225 illi] cf. Bonau., Super Sent., II, 1, 1, 2, resp. (20b-22a); Duns Scot., Ord., II, 1, 3, resp. (87) 234 ut … fuit] cf. supra, I, 43, 2, n. 9 (176,81-82) 216 sic] sicut A | enim] om. MYZ 217 fieri] om. sed s.u. suppl. Y | quando] quandoque A quin FYZ 218 non] om. Om | infinitum set] om. Z | set finitum] om. Y 219 poneremus] ponemus Om 220 latitudinem] licet s.u. add. Y | secundum2 … 221 nichil] non Om | secundum2 … 221 latitudinem] om. (hom.) M 221 posset1] possit Y 222 eam] esse add. Om 223 alio] altero Om | puta] om. YZ 224 quamuis … 226 additio] om. (hom.) M 225 dicunt … 279 additio] om. Om | quod1] si add. YZ 226 potuisset] posset Y | extensionem] uel durationem add. F(i.m.) Om 227 motus … 228 fuisset] inu. FOm 228 que] om. Y | nunc] ex nec i.m. corr. F | est] del. Y 230 corpus] om. M 231 omniquaque] omniquacumque FOm omni quam M circumquaque Y(p.c.) | infinitum] infinitam M 232 de toto2] om. Y 235 distinctam] om. sed i.m. suppl. Z 237 per1 … primo] om. sed i.m. suppl. Z 238 additionem] ex additio s.u. corr. Z cum add. sed exp. Z 239 quia] om. sed s.u. suppl. Z | secundum se] post unitatem Y om. sed post unitatem s.u. suppl. Z

220

225

230

235

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II 240

245

250

255

260

265

183

additio parti et per consequens toti; cum igitur infinito secundum quod infinitum non possit fieri additio, ideo corpori omniquaque infinito nullo modo potest fieri additio, nec ratione totius, quia infinitum est, nec ratione partium, quia partibus non fit additio nisi per additionem factam primo et per se ad totum. Infinito autem secundum multitudinem semper potest fieri additio, quia uel non est infinitum omniquaque, | set ex una parte tantum, sicut esset de multitudine reuolutionum celi, si motus fuisset ab eterno, uel dato quod esset infinitum omniquaque, cum non esset ens nec unum simpliciter, ei non fieret per se additio, set partibus eius, quarum quelibet secundum se est finita, et potest recipere additionem que redundat in totum, licet per accidens. Sic igitur nichil prohibet infinitum secundum multitudinem recipere additionem. Hec tamen additio, ut dicunt, non facit aliquid plus, quia plus et minus dicuntur per comparationem ad communem mensuram, quam impossibile est dare in infinito. | Et ideo per talem additionem infinitum non efficitur maius nec prius erat minus. [18] Hec autem responsio includit multa inconuenientia. Primum est quod dicit quod infinito secundum multitudinem potest fieri additio, sicut infinito secundum magnitudinem quod non est omniquaque infinitum. Tali enim non potest fieri additio nisi dupliciter: uno modo, quia fiat additio alterius speciei, utpote si columpna sit infinita secundum longitudinem et fiat additio secundum latitudinem, et hoc modo infinito secundum multitudinem in una specie, puta si essent infinite anime, posset fieri additio producendo indiuidua alterius speciei. Set hoc non est ad propositum, quia querimus de

240 igitur] ergo YZ 241 non] om. sed s.u. suppl. Y | possit] posset FOm | fieri additio] inu. YZ sed fieri s.u. scr. Z | ideo … 242 additio] om. (hom.) M 242 fieri] ei add. A 243 est] i.m. F om. MYZ 245 additio] om. M 246 omniquaque] omniquam M | esset] ex et s.u. corr. Z 248 omniquaque] omniquam M 250 finita] ex infinita corr. F | et] est M | licet] set YZ 252 additionem] ex actionem corr. Y | ut dicunt] om. Y 253 plus1] et minus add. F | quia … minus] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 254 communem] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F | mensuram] om. sed i.m. suppl. Y | quam] quod M | in] om. YZ | infinito] infinitam (dub.) ex infinitatem corr. Y 256 minus] primum est quod dicit add. sed del. Y 257 Primum] enim add. M 258 quod2] quia M | fieri] om. sed s.u. suppl. F 260 omniquaque] omniquam M | non] om. sed s.u. suppl. A 261 quia] qua (dub.) A quod YZ | fiat] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F | sit] sint M 263 et … multitudinem] om. sed i.m. suppl. Z 265 quia] nos add. MYZ

Y106va

M170rb

184

F77va

M170va A47ra Om177r

DVRANDI SVPER SENT. I

additione infra speciem. Alio modo potest infinito fieri additio infra eamdem speciem, quando non est in illa specie omniquaque infinitum, sicut esset de columpna infinita ad orientem et finita ad occidentem, uel de motu celi, si fuisset ab eterno. Set aduertendum est quod illud non habet locum, nisi ubi partes infiniti habent inter se ordinem situs, ut in columpna, uel durationis, ut in motu. Nisi enim hoc esset, qua ratione fieret additio uni parti, eadem ratione et cuilibet. Nec esset dicendum quod infinito non posset fieri additio ex ea parte qua infinitum, posset tamen ex ea parte qua finitum. Nunc est ita quod in multitudine de qua nunc loquimur, istud non habet locum, quia ut dictum est | et probatum, Deus non posset producere infinitam multitudinem animarum habentium inter se ordinem, set produceret eas simul absque quocumque ordine, propter quod non posset fieri additio illi multitudini infinite ex aliqua parte qua diceretur finita. [19] Quod autem secundo dicitur, quod dato quod multitudo esset infinita simpliciter | infra speciem, posset tamen adhuc sibi fieri additio in illa specie ratione partium, quarum quelibet est finita que redundaret in totum, non ualet, quia | sicut ratio infiniti in potentia ad ulteriorem actum est quod quocumque accepto semper restet | aliquid accipiendum, sic ratio infiniti in actu est quod extra ipsum nichil restat accipiendum, set totum possibile accipi est acceptum. Si ergo sit aliqua infinita multitudo in actu in aliqua specie, non est 275 ut … 276 probatum] cf. supra, I, 43, 2, n. 7 (174,51-56; 175,57-59); n. 8 (175,66-69) 266 infra speciem] in sui specie YZ | potest … 267 specie] om. YZ | infinito] post additio¹ M | infinito fieri] inu. A 267 in] om. sed s.u. suppl. A 268 sicut] si YZ | esset] est FOm | columpna] calumpna M 269 de] om. FOm | motu] moto M | est] om. A 270 illud] istud AM | partes infiniti] species infinite M | habent] post se¹ A 271 durationis] distinctionis YZ | Nisi] om. Om 272 parti] om. Y 273 ex … 274 tamen] om. sed i.m. suppl. F | qua] est add. FOm 274 parte] om. YZ | Nunc] etiam add. Y | est] om. sed s.u. suppl. Y | quod] quia Y | in] om. Y 275 multitudine] multitudinem Y | loquimur] loquamur Y 276 probatum] est add. YZ | infinitam] ex finitam s.u. corr. F 277 ordinem] om. sed i.m. suppl. F 279 illi] require infinite et sic praem. Om | multitudini] et add. sed del. Om | diceretur] dicetur M 280 secundo] tertio Om primo Y 281 adhuc] dici add. Y | sibi] om. A 282 illa] ratione sub add. Y | ratione] ex ratio s.u. corr. F quarum add. Om | quelibet] s.u. post corr. Y 283 redundaret] redundat Om | in1] ibi sed s.u. add. M | ualet] uidelicet Om | in potentia] impotentia Om 284 ulteriorem] ultiliorem Om | quod] om. OmYZ | accepto] acceptis Om 285 accipiendum] recipiendum Y | sic] sicut Om | ratio infiniti] ill. Om | quod] om. FM est add. Om 286 nichil] uel Z | restat] est Om | totum] om. M | accipi] accipiendum YZ 287 sit] sic A ex si corr. F | aliqua1] sit add. A | infinita … actu] multitudo actu infinita Om | in2] genere aut A

270

275

280

285

DISTINCTIO XLIII QVESTIO II

290

295

300

305

310

185

possibile extra ipsam aliquid accipi in eadem: est enim tale infinitum, cum habeat rationem totius quod ipsum est cuius quantitatem accipientibus nichil est sumere extra; set quidquid est possibile accipi totum est acceptum, sicut ratio infiniti in potentia quod habet rationem partis est quod ipsum est cuius quantitatem accipientibus semper est aliquid sumere extra; propter quod si sit aliquod infinitum actu, nullo modo potest sibi fieri additio, neque secundum se, neque secundum partem, quia etsi parti per se sumpte posset aliquid addi, quia preter ipsam semper est aliquid sumere, tamen parti | sumpte in toto infinito actu nichil penitus potest addi, quia preter ipsam cum aliis sumptis non est possibile aliquid aliud sumi. [20] Quod autem subditur, quod propter additionem factam non esset ibi dare plus et minus, non est bene dictum, quia omne quod continet aliquid cum alio addito est plus illo; nec oppositum est intelligibile | cum implicet contradictionem; si ergo infinito secundum multitudinem potest fieri additio, necesse est quod facta additione illud sit plus primo, cum contineat ipsum et aliquid additum. Et quod dicitur quod plus, minus et equale respiciunt communem mensuram, potest rationabiliter negari, quia constat quod infinitum multitudine, si esset, esset plus finito, et tamen non haberent communem mensuram; equalia etiam dicuntur aliqua non per positionem communis mensure | uel termini, set per priuationem excessus, ut | dictum fuit supra dist. 35. Patet ergo quod ista responsio non ualet.

289 cuius … 290 extra] Arist., Phys., III, 6, 207a7-8 291 ratio … 293 extra] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 43, 1, resp. (25vb) 309 ut … 310 35] cf. supra, I, 19, 1, n. 4 (10,40-41); n. 8 (12,89-93); I, 31, 2, n. 4 (217,50-51) 288 possibile] om. sed i.m. suppl. F | ipsam] ipsum Om | aliquid] om. M | tale] om. YZ 289 est] sit YZ 290 sumere] accipere A | quidquid] quid Y | possibile] est add. Om 291 sicut] sic YZ | potentia] est add. A 292 est1] om. A 293 sumere] assumere A | aliquod] aliquid Om 294 sibi fieri] inu. OmY | neque1 … 295 addi] om. YZ 295 per … 296 parti] om. (hom.) M | posset] possit Om 296 semper] post aliquid Y | tamen] nichil unde YZ 299 subditur] post corr. M | propter] post YZ 300 esset] est Y(i.m.)Z | et] uel Y 303 est] om. sed s.u. suppl. Y 304 cum] illud add. Om | aliquid] om. Om 305 plus] et add. OmYZ | et] fuit Y fit Z 306 rationabiliter] totaliter YZ 307 si] om. M | esset1] est M | esset2] om. FMOmY sed s.u. suppl. F | plus] om. sed i.m. suppl. Y | finito] si esset actu add. M actu add. Z | haberent] haberet OmYZ 308 etiam] autem MY(s.u.)Z | non] solum i.m. add. F | per] propriam add. Y | positionem] potentiam OmYZ et quid add. Om | communis … 309 mensure] inu. Om 309 per] propter Om secundum YZ 310 35] 31 Om | ista] illa Om om. Y

Om177v

Y106vb

Om178r M170vb

186

Om178v

DVRANDI SVPER SENT. I

[21] Secunda ratio talis est: totum equari parti implicat contradictionem, cum omne totum sit maius sua parte et hoc sit de primis principiis; set hoc sequeretur, si esset dare multitudinem actu infinitam; ergo etc. Probatio minoris: binarius est pars quaternarii; set in multitudine infinita tot essent quaternarii quot binarii, quia utrobique infiniti; ergo ibi pars equaretur toti et totum parti, quod est impossibile, ut dictum est; quare etc. [22] Ad hoc respondetur per modum qui dictus est prius, scilicet quod in multitudine infinita binarii non equantur quaternariis, nec tamen sunt plures uel pauciores hii quam illi, quia equale, plus et minus sunt in illis solum in quibus est communis mensura. Accipiendo | ergo de multitudine infinita quemcumque binarium et quaternarium maior est quaternarius binario, sicut totum maius est sua parte; set accipiendo totam multitudinem non sunt plures binarii quam quaternarii, nec pauciores nec equales, quia non habent communem mensuram. [23] Istud autem non ualet, tum quia id quod dicitur de communi mensura falsum est, ut deductum fuit, tum quia sicut se habet pars ad partem, sic totum ad totum; si ergo in infinita multitudine quaterna-

311 Secunda … 317 etc] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 2, resp. (T65va); Super Sent. (B), I, 43, 2, resp. (Vb36vb) 312 omne … parte] cf. Euclid., Elem., I, VIII (11) 318 Ad … 326 mensuram] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 43, 2, resp. (T65va-b); Super Sent. (B), I, 43, 2, resp. (Vb36vb-37ra); Henr. de Gand., Quodl., XI, 11, sol. (467vZ); Duns Scot., Ord., II, 1, 3, resp. (87); cf. P. Porro, Ponere statum, 109-159; R. Wood, Indivisibles and Infinities, 15-64; J.E. Murdoch, The Equality of Infinites, 171-174; A. Maier, Kontinuum, Minima und aktuell Unendliches, 155-215. 328 sicut … 329 totum2] cf. Arist., Eth. Nic., V, 7, 1131b14-15; Thom., Sent. Eth., V, 5 (281,113-115) 312 primis principiis] inu. Y 314 pars] ternarii uel add. MYZ | set … 315 quaternarii] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 315 quia] scilicet Y set Z 316 toti … totum] om. Y | parti] ex binari s.u. corr. M 317 est] om. A | quare] ergo AY 318 dictus] om. Om | prius] om. Om 319 equantur] equarentur A 320 uel] om. sed s.u. suppl. Y | hii] hiis Om | quam] alii add. sed del. F om. Om | illi] illis Om | quia] om. sed s.u. suppl. Y | equale] inequalitas YZ 321 sunt] habent solum locum MYZ | solum] om. MYZ | quibus] cuius (dub.) Z 322 ergo] om. sed i.m. suppl. F | de] om. sed in s.u. suppl. Y | infinita] om. M | quemcumque] quodcumque Om quamcumque Z 323 quaternarius] quam add. Y | binario] binarius Y | maius est] inu. FM 324 binarii] om. FM sed i.m. suppl. F 325 quaternarii] ternarii Z | non] om. sed s.u. suppl. Y 327 autem] om. MYZ | id] illud OmYZ 328 falsum est] inu. Om | quia] om. Y | habet] om. sed i.m. suppl. F 329 sic] si Om | quaternarius] aliquis add. YZ

315

320

325

DISTINCTIO XLIII QVESTIO III 330

335

340

187

rius maior est binario et plures | binarii sunt in quaternario, necesse est quod infinitum constans ex quaternariis sit plus infinito constante ex binariis, et quod in eodem infinito sint plures binarii quaternariis. [24] Ad primam rationem in oppositum dicendum quod sub qualibet specie figurarum diuisim accepta potest Deus producere aliquod indiuiduum, set sub omnibus speciebus | coniunctim acceptis non, quia species figurarum procedunt sicut et species numerorum, ut trigonum, tetragonum, et sic de aliis, species autem numerorum non possunt simul omnes accipi, cum causentur ex diuisione continui, que procedit in infinitum successiue et in potentia tantum. [25] Ad aliud dicendum quod rationi quantitatis non repugnat finitum et infinitum appositione et diuisione successiue et in potentia modo quo determinat Philosophvs III Phisicorum; set infinitum actu repugnat non solum quantitati, set cuicumque entitati create; propter quod nullo modo est producibile.

F77vb

M171ra

5

[1] Deinde queritur utrum omnipotentia possit communicari creature. Et uidetur quod sic, quia ad plura se extendit scientia quam potentia (Deus enim aliqua scit que non potest, puta mala); set omnis scientia

3 Deinde … 7 communicari] cf. Thom., Super Sent., I, 43, 1, 2, arg. 2 (1005); Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 1, 2, arg. 4 (223vbN); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 1, 4, arg. 2 (358a) 330 maior est] inu. OmYZ | binarii sunt] sit binarii YZ | in quaternario] quam quaternarii A 332 et] eo Om | infinito] ex finito s.u. corr. F finito (dub.) Y finito Z | sint] sunt Om | binarii] quam add. Y | quaternariis] quaternarii Y set uidetur esse falsum, non enim oportet quod sicut quaternarius excedit binarium quod consimiliter uicenarius constans ex [Om179r] quaternariis excedat uicenarium constantem ex binariis add. Om 336 et] om. Y 337 tetragonum] om. sed i.m. suppl. F detragonum M 338 omnes] om. Y 340 quod] om. sed i.m. suppl. F | rationi] ratione AM ex ratio corr. F | repugnat] repugnant AM 343 cuicumque] cuiusquonque Om cuilibet YZ 344 nullo modo] non Om | producibile] aliquo modo add. Om producere YZ 4 quod sic] om. sed s.u. suppl. Y | potentia] i.m. F 5 enim] autem Om | aliqua scit] inu. MYZ | scit] p.c. Y | scientia] om. sed i.m. suppl. M

Om179v

188

Z51rb Y107ra

Om180r M171rb

DVRANDI SVPER SENT. I

potest communicari creature et uidetur fuisse communicata anime Christi; ergo et omnipotentia potest communicari. [2] In contrarium arguitur quasi ex simili, quia anime Christi fuit communicatum quidquid ei potuit communicari; set omnipotentia non fuit ei communicata, ut dicitur III libro; ergo omnipotentia non est communicabilis creature. [3] Responsio. Absolute dicendum est quod omnipotentia | non potest creature communicari. Quod patet primo, quia uirtus | que innititur alteri et ab ea dependet non potest habere rationem omnipotentie; in hoc enim quod innititur alteri potentie et dependet ab ea defficit ab omnipotentia; omnipotentia enim non est que defficere potest; quod autem alteri innititur et ab eo dependet defficere potest per subtractionem influentie eius. Omnis autem uirtus communicabilis creature innititur alteri uirtuti, saltem diuine, et ab ea dependet; ergo | non potest habere rationem omnipotentie. | Secundo patet idem sic: omnipotentia se extendit ad producendum omne possibile; set nulla uirtus creature potest se extendere ad producendum omne possibile; alioquin cum creatura sit de numero possibilium (solus enim Deus est necesse esse), sequeretur quod creatura posset super se ipsam in producendo se, quod est impossibile, ut dicitur I De Trinitate; quare etc. [4] Ad argumentum in oppositum dicendum quod minor est falsa; scientia enim Christi non equiparatur scientie Dei, nec quoad limpiditatem sciendi, nec quoad multitudinem scitorum, saltem quoad

8 In … 11 creature] cf. Thom., Super Sent., I, 43, 1, 2, sed contra 2 (1005) 9 omnipotentia … 10 communicata] cf. Lomb., Sent., III, 14, 2 (92,11-13) 12 Responsio … 20 omnipotentie] cf. Thom., Super Sent., I, 43, 1, 2, resp. (1005) 25 producendo … impossibile] cf. Aug., De Trin., I, 1, 1 (28,35-36) 27 Ad … 40 ipsam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 1, 2, ad 4 (224raB) 6 creature] om. Om creaturis YZ | fuisse] fuisset M | anime] om. Y 8 fuit] om. sed post communicatum s.u. est add. Y 9 ei] om. Om | ei potuit] inu. AM potest ei YZ 10 fuit] potest Y | III libro] inu. Om 11 est communicabilis] potest communicari Om 13 creature communicari] inu. AYZ 14 ea] eo MYZ 15 innititur] s.u. post corr. Y | potentie … 17 innititur] om. Om 16 omnipotentia2] om. sed i.m. suppl. F 18 influentie eius] inu. YZ | eius] om. M 20 potest habere] habet YZ 21 producendum] om. Om 22 potest] om. Om | se] om. M | extendere] extendit (dub.) Om 23 omne possibile] om. A 24 est necesse] inu. MYZ | esse] ens A | sequeretur] sequereretur Z 25 super] om. Y | in] om. Y | producendo] producere Y | se2] lac. Y | quod] non add. Om | impossibile] possibile OmY 26 De] om. YZ 29 quoad2] ad AFM sed s.u. corr. F

10

15

20

25

DISTINCTIO XLIII QVESTIO IV 30

35

40

189

scientiam illorum que pertinent ad scientiam simplicis intelligentie; dato etiam quod omnis scientia quoad numerum scitorum esset communicabilis, non tamen omnipotentia, quia scientia habetur per solam presentiam scibilis ad scientem, siue secundum se, siue secundum aliquid ipsum representans; nullum autem inconueniens est si | intellectui beato uidenti diuinam essentiam represententur in ea omnia creata et creabilia, cum illa sint minus ea; propter quod non omnino uidetur impossibile quod intellectus creatus habeat scientiam omnium; set potentia dicit excessum super possibile et omnipotentia super omne possibile, et ideo nichil possibile, qualis est omnis creatura, potest habere omnipotentiam; alioquin excederet se ipsam.

5

[1] Consequenter queritur de modo actionis diuine, et primo utrum Deus agat ex necessitate nature. Et uidetur quod sic, quia illud quod in agendo sic est determinatum quod non potest non agere, uidetur agere ex necessitate nature, quia potestates rationales sunt ad opposita, natura uero non; set Deus sic est determinatus ad agendum quod agit

38 potentia … possibile] cf. Arist., De caelo, I, 11, 281a11-19; Thom., In De caelo, I, 25, 249 (121b); S.th., II-II, 134, 1, resp. 6 potestates … 7 non] cf. Arist., Metaph., IX, 2, 1046b4-6; Auct. Ar., 1, 222 (134,90-91) 30 pertinent] pertineat Z 31 etiam] enim Y | numerum] terminum Om | scitorum] om. Y 32 tamen] scientia add. sed exp. M | quia] ista add. sed del. F 33 solam presentiam] inu. Y 34 aliquid] aliud add. Om aliud YZ | ipsum … 4 60 indifferens] iter. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F | si] quod Y om. Z fieri F2 35 intellectui] intellectus ex intellectu corr. Y intellectu Z | beato] uero Om in beatorum corr. Y | uidenti] uidetur Y | diuinam] om. F2 | diuinam essentiam] inu. Om | represententur] representantur Y 36 cum] tantum F2 | sint] fuit F2 37 omnino uidetur] inu. MYZ 38 omnium] opm Om | set … 39 possibile1] om. F2 | potentia] Dei add. A 39 ideo] om. YZ 40 alioquin] aliquando Om 3 queritur] om. F2 | primo] queritur add. Om 4 agat] et primo utrum deus agat iter. F2 | uidetur] post sic¹ Om | quia] illud est add. sed del. F quod Z | illud] id FF2 | quod2] est add. Om 5 in] om. Z | in agendo] ad (s.u.) agere Y | sic est] inu. Om | est] om. FF2 sed s.u. suppl. F 6 quia] om. F2 | potestates] rationes add. sed del. F ex potestate s.u. corr. Y | rationales] ex rationale s.u. corr. Y 7 sic est] inu. OmYZ | agendum] illud add. Om

Om180v

190

F78ra Om181r M171va

A47rb Om181v

DVRANDI SVPER SENT. I

quod non potest non agere illud; ergo etc. Maior patet, set minor probatur: | Deus producit res per uoluntatem; set Deus de | necessitate uult quidquid | uult nec potest non uelle; ergo Deus de necessitate producit nec potest non producere. Minor huius prosillogismi adhuc probatur, quia si illa que Deus uult non uellet de necessitate, set posset ea nolle, sequeretur quod uoluntas eius esset indifferens ad uelle et nolle; hoc autem est inconueniens, quia tunc oporteret quod determinaretur ab alio et etiam quod actus eius differret realiter ab ipsa; quare etc. [2] Item Dyonisivs 4 cap. De diuinis nominibus assimilat diuinam actionem illuminationi dicens quod sicut sol non ratiocinans neque eligens radios suos diffundit, sic diuina bonitas se diffundit in omnia entia; set agere sine ratiocinatione et electione est agere ex necessitate nature; ergo etc. [3] Set contra: illud quod agit ex necessitate nature, statim cum est, producit effectum suum, nisi sua uirtus sit imperfecta uel sua actio successiua; set uirtus diuina est ab eterno | perfecta; actio etiam qua producit res est subita et non successiua; ergo si Deus ageret | ex necessitate nature, ab eterno produxisset res, quod falsum est. [4] Responsio. Deum agere ex necessitate nature potest dupliciter intelligi secundum duo in quibus differt agens naturale ab agente per artem seu a proposito: unum est quod agens per artem precognoscit 9 Deus2 … 15 etc] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 2, arg. 2 (166aA-B) 16 Item … 20 etc] Thom., Super Sent., I, 43, 2, 1, arg. 1 (1007); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 2, 1, arg. 4 (224raC); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 2, 1, arg. 1 (358b) 17 sicut … 19 entia] ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (146b-c-d-147c) 21 Set … 25 est] cf. Thom., Super Sent., I, 43, 2, 1, sed contra 2 (1008) 8 non2] om. YZ sed s.u. suppl. Y | set] om. FOm 9 Deus2] om. YZ 10 nec] non M | Deus] om. Om | necessitate] quidquid potest add. Y quidquid add. Z 11 producit] quidquid producit add. AF2M om. Y | nec] non YZ | prosillogismi] pro simili MY sed corr. Y simili Om 12 ea] non add. YZ 13 nolle1] uelle YZ | sequeretur] sequitur Y | eius] om. Om | indifferens] p.c. F 14 inconueniens] conueniens Z 15 quod] om. A | differret realiter] inu. Om | etc] iter. F2 17 illuminationi] qui illuminat Om s.u. post corr. Y | sol non] sol neque om. sed i.m. suppl. F | ratiocinans] rationans Y 18 neque] nec Om | bonitas] uoluntas YZ sed corr. Y 19 ratiocinatione] rationatione Y | agere2] om. Om | necessitate … 20 nature] inu. A 20 ergo … 21 nature] om. (hom.) Om 21 illud] istud Y 22 effectum suum] inu. A | sua uirtus] inu. Y 23 est] post eterno¹ Om om. sed s.u. suppl. Y | perfecta] et add. Om | etiam] autem YZ | qua] actio et add. F2 24 subita] ex subdita corr. FF2 subiecta Y | non] om. FF2 sed i.m. suppl. F | ageret] iter. F2 quod add. Om 25 nature] et add. M | quod] quantum A | falsum est] non est uerum Om inu. Y 26 ex … nature] om. sed i.m. suppl. Y | dupliciter … 27 intelligi] inu. Om 27 naturale] natura Om | per … 28 artem1] ab arte Om

10

15

20

25

DISTINCTIO XLIII QVESTIO IV

30

35

40

45

191

quod agit, agens uero per naturam non; aliud est quod agens per naturam, | quantum est de se, non potest non agere, agens uero per artem siue a proposito agit libere et potest non agere. Si ergo intelligatur questio quoad primum modum, scilicet an Deus producat res ex necessitate nature sic quod natura eius sit principium producendi res secundum se, non ut precognoscens eas, sic dicendum est quod non, immo quidquid producit precognoscit et eius precognitio per se preexigitur ad productionem creaturarum. Et quia istud fuit sufficienter | probatum prius dist. 35, ideo ad presens non plus | dicetur de hoc. [5] Si autem questio intelligatur quoad secundum modum, scilicet utrum Deus producat res ex necessitate nature, non quidem absque precognitione et uolitione, set quia uult ex necessitate eas producere nec potest non uelle producere, dicendum quod hoc modo posuerunt aliqvi philosophi Deum producere res ex necessitate nature, quia quidquid uult uult de necessitate absoluta, non solum bonitatem suam, set alia propter ipsam. [6] Istud autem non uidetur uerum nec est fidei consonum, quia si | Deus uult ex necessitate alia a se, aut uult ea tamquam finem aut propter alium finem. Non potest dici quod uelit ea tamquam finem, quia sicut diuina potentia est primum principium omnium, sic diuina bonitas est omnium finis, ut patebit in II libro. 36 fuit … 37 35] cf. supra, I, 35, 2, n. 14 (277,141-146); n. 25 (284,305-312); n. 26 (285,319322) 42 Deum … nature] cf. Auic., Metaph., IX, 4 (476-488); X, 1 (522-530) 42 Deum … 43 absoluta] cf. Siger. de Brab., De necessitate, 1 (19,29-20,39); Articuli condempn. a Steph. Ep. Paris. anno 1277, 53 (96-97) 49 ut … libro] cf. infra, II, 1, 5, n. A5 (58,45-49); n. A9 (60,85-90); n. B5 (60,85-90); (60,93-102) 29 agens1 … naturam] naturale uero YZ | agens1 … non] om. AFF2M sed i.m. suppl. AF | uero] autem A 31 non agere] iter. sed non agere² del. F | ergo] uero MYZ 33 producendi] producendo Om | producendi res] om. Y | res] post se¹ Om 34 precognoscens] precognoscere F2 principium cognoscendi Om | est] om. Om | non2] na Om 35 precognoscit] et eius precognoscit add. sed del.F 36 preexigitur] preexigatur Z | istud] illud Om | fuit] post probatum¹ Om 37 35] 31 Om est add. Z | non] nichil MYZ | dicetur] ducetur FF2 sed corr. F 38 autem] om. Y | secundum] om. YZ | scilicet] om. Om 39 utrum] an Y 40 ex necessitate] post eas AOm 41 dicendum quod] et AF2M om. YZ | modo] non Om 43 uult2] om. FF2Om sed i.m. suppl. F | de] ex A om. Om 44 set] etiam add. Om 45 est] om. Om | consonum] asonum F2 46 uult1 … necessitate] de necessitate uult A | ex] de YZ | alia] om. sed i.m. suppl. F 47 ea] om. F 48 diuina potentia] inu. Om | primum] om. AOm iter. sed primum² del. F | omnium] entium add. YZ 49 in] om. MYZ | II libro] inu. YZ

Y107rb

M171vb Om182r

F2 78va

192

Om182v

F78rb

M172ra

Om183r

DVRANDI SVPER SENT. I

Item nec uult ea de necessitate propter bonitatem suam. Cuius ratio est quia uolentem aliquem finem non est necesse uelle illa sine quibus finis ille potest haberi et habitus conseruari; set sine rebus causatis diuina bonitas perfectissime et plenissime habetur et habita conseruatur (creature | enim solum sunt manifestatiue condecentie bonitatis diuine); ergo Deum uolentem bonitatem suam non est necesse uelle alia propter ipsam, set libere uult ea et potest ea non uelle. [7] Ad primum argumentum dicendum per interemptionem minoris, tam sillogismi principalis quam prosillogismi, quia Deus potest non facere quod facit et non uelle quod uult, ita quod uoluntas sua est indifferens ad | uelle et nolle quodcumque aliud a se, nisi quod distinguendum est de indifferentia, quia aliquid potest esse indifferens ad aliqua dupliciter: uno modo sic quod non est in actu alicuius eorum, set est mere contingenter in potentia ad utrumque, ut Sortes stans est mere in potentia ad sedendum | uel currendum; alio modo est aliquid indifferens ad plura sic quod est sub uno eorum, set quia sibi secundum se et absolute considerato non repugnat oppositum, ideo dicitur secundum se indifferens ad utrumque, et istud potest esse adhuc dupliciter: uno | modo sicut subiectum ad actus oppositos realiter ab ipso differentes, sicut Sortes est indifferens de se ad sedere uel currere, dato quod actu sit 54 creature … 55 diuine] cf. infra, II, 1, 5, n. A10 (62,137-146) 57 Ad … 71 actus] Heru. Nat., Super Sent., I, 40, 2, resp. (168aD-168bA-B) 50 Item] et Om | de necessitate] om. Om | bonitatem suam] inu. Om 51 uolentem] dub. Om | aliquem] aliquam Y | non] om. sed s.u. suppl. Y | est necesse] inu. sed est s.u. suppl. Y | quibus] cuius Z 52 finis ille] inu. OmYZ | conseruari] om. F2 | set … 53 conseruatur] om. Om | causatis] creatis F2MYZ 53 diuina] potestas add. sed del. F 54 manifestatiue] manifeste Om 55 ergo] om. AY sed s.u. suppl. Y | Deum] uoluntatem add. sed del. F omnem F2 Deo M | uolentem] uoluntatem Om | uelle … 56 alia] inu. Om 56 propter] suam add. sed del. F | ipsam] ipsum Y | ea1] om. YZ | ea2] eam F 57 dicendum] quod add. Om est (i.m.) quod add. Y | interemptionem] interemptionis M 58 sillogismi] simili Om | principalis] om. FF2Om | prosillogismi] prosimili F2Om | Deus] om. OmYZ 59 potest non] inu. Om | quod facit] om. YZ 60 ad] uelle et nolle quodcumque aliud a sese nisi quod distinguendum est de indifferentia dupliciter uno modo sic quod non est in actu alicuius eorum set est mere contingens in potentia ad utrumque ut Sortes stans stans mere in potentia ad sedendum uel currendum add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F | aliud a] ad O 61 de] om. Om 62 uno] primo M | sic] sicut Om | quod] non s.u. add. F 63 mere] in potentia add. YZ sed del. Y | contingenter … potentia] in potentia et contingenter Om | est2 … 64 mere] inu. FOm 64 mere] om. sed i.m. suppl. F | uel] ad add. F | alio] secundo M | est aliquid] inu. YZ 65 sic … 72 plura] om. (hom.) M 66 dicitur] post se¹ Om 67 potest esse] post adhuc¹ Om | esse adhuc] inu. AZ | adhuc dupliciter] inu. Y 69 se] se patet add. sed del. F | uel] et Om

50

55

60

65

DISTINCTIO XLIII QVESTIO IV 70

75

80

85

90

95

193

sub altero eorum, et hoc modo uoluntas diuina non est indifferens ad uelle et nolle cum ipsa sit realiter suus actus; alio modo est aliquid indifferens ad plura non per modum subiecti ad actus sibi inherentes, set per modum potentie respectu obiectorum in que potest per actum suum tendere uel non tendere, quantum est de se, licet actu tendat in unum eorum determinate, et hoc modo uoluntas diuina et suum uelle, quod est idem cum ea, est indifferens ad omnia uolita creata. Et quod dicitur contra hoc, quod illud quod est indifferens ad plura indiget determinari per aliud, et si est indifferens ad plures actus, differt realiter ab utroque, dicendum quod illud quod est indifferens ad plura quorum neutrum habet indiget determinari | ad alterum; si etiam habeat alterum ipsorum actu, si tamen indifferentia sit per modum subiecti ad actus differentes a subiecto, licet tale non indigeat determinari, quia iam alterum | habet determinate, tamen habet causam inherentie illius actus differentis; si uero indifferentia sit ad plura quorum unum actu habetur, set reliquum non repugnat | rei secundum se et absolute nec est indifferentia per modum subiecti ad actus inherentes, set per modum potentie uel actus ad diuersa obiecta, tale non indiget determinari, quia iam determinatum est, nec habet causam alicuius sibi inherentis, quia nichil sibi inheret, et talis est indifferentia uoluntatis diuine ad diuersa uolita, quia ab eterno uult unum determinate et libere; propter quod oppositum non repugnat ei nec est indifferentia uoluntatis ad actus differentes sibi inherentes ut subiecto, set est indifferentia potentie et actus indifferentis ab ea ad diuersa obiecta; et ideo non indiget | determinari ab alio nec habet causam alicuius sibi inherentis.

70 eorum] illorum Om | indifferens] ex differens s.u. corr. Y 71 sit realiter] inu. Z 76 quod1] om. sed s.u. suppl. Y | est idem] inu. Om | idem] post ea Y | cum] actu praem. Om | est indifferens] inu. Y | quod2] cum A 78 si] sic F | actus] quod s.u. add. F 79 utroque] utrobique Y | quod2] om. sed i.m. suppl. Y 80 habet] hoc Om | si etiam] set si OmYZ 81 indifferentia] indifferens OmYZ 83 alterum habet] inu. Om | determinate] determinare FY | tamen] tale add. MYZ 84 indifferentia] i.m. p.c. F 85 set] licet A | reliquum] alterum Y om. Z 86 absolute] habere alterum i.m. add. Z | indifferentia] differentia Y 87 tale] talem ex tale corr. Y 88 non] nec A dub. Om | quia] que M | habet] om. Om 89 sibi1] subiecti M | est] inherentia uel add. A 90 indifferentia] ex differentia s.u. corr. F | diuersa] mensura Z 91 ei] om. AFMYZ sed s.u. suppl. F 92 est] om. M | ad] cuius add. M | actus differentes] inu. M 93 subiecto] sub O | indifferentia] differentia FOm | et] ad Y | indifferentis] indifferentes Y

Om183v

Y107va Z51va

Om184r

194 F78vb M172rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[8] Ad secundum dicendum quod | non est intentio Dyonisii assimilare actionem diuinam illuminationi quantum ad | necessitatem, set quantum ad uniuersalitatem; unde li sic non replicat id quod dixerat non ratiocinans neque eligens, set assimilat in hoc quod bonitas Dei diffundit se quantum in ipsa est in omnia, sicut lux solis in omnia illuminabilia sibi supposita; ideo non ualet.

100

Om184v

[1] Postea queritur utrum Deus agat ex necessitate iustitie. Et uidetur quod sic, quia ut dicitur Tim. 2: Deus se ipsum negare non potest; set se ipsum negaret si non secundum iustitiam ageret, cum ipse sit iustitia; ergo solum potest agere quod iustum est. [2] In contrarium est quia si Deus ageret ex necessitate iustitie, non posset gratis ex misericordia alicui condonare totam penam ei debitam; hoc autem est inconueniens; ergo etc. [3] Responsio. Deum agere ex necessitate iustitie potest | dupliciter intelligi: uno modo quod nichil possit fieri quin si fieret, iustum esset; uel potest intelligi quod ex iustitia sua sic determinetur ad aliquid

96 Ad … 101 supposita] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 2, 1, ad 4 (224vaK); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 2, 1, ad 1 (359a); Thom., Super Sent., I, 43, 2, 1, ad 1 (1009) 98 li … 101 supposita] cf. Thom., In De diu. nom., 4, 1, 271 (88a) 3 Postea … 6 est] Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 2, 2, arg. 4 (224vaL); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 43, 2, 2, arg. 1 (1009); Alex. Hal., S.th., I, n. 141, arg. 3 (219b); Alb., Super Sent., I, 43, C, 3, sed contra 1 (380b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 2, 2, arg. 1 (359b) 4 Deus … potest] II Tim., 2,13 98 uniuersalitatem] utilitatem Om | replicat] implicat A reduplicat YZ | id] illud OmY 99 neque eligens] om. YZ | set] quantum in ipsa est add. sed exp. Om 100 diffundit se] inu. Om | quantum in] om. YZ | ipsa] ipsam Y ipsum Z | est] om. YZ | lux solis] sol Y | in3 … 101 illuminabilia] illuminat Y 101 ideo … ualet] om. Y | ualet] oportet M 3 queritur] queretur M | uidetur] arguitur i.m. Y 4 dicitur] I add. MYZ | se1 … negare] inu. Om 5 negaret] p.c. Y | non] post iustitiam MYZ om. Om | secundum] contra Om | ageret] faceret Om | ipse sit] inu. Y 7 quia] quod F 8 ex misericordia] post alicui¹ Om 9 autem est] esset Om 10 Responsio] nota Om | dupliciter … 11 intelligi] inu. MYZ 11 nichil] sic add. M | quin] quod YZ | fieret] quod add. M factum esset (quin add. Y) YZ

5

10

DISTINCTIO XLIII QVESTIO V

15

20

25

30

35

195

faciendum quod non possit illud omittere uel facere oppositum. Si primo modo, adhuc distinguendum est de iustitia, quia uel sumitur large pro condecentia et iustum pro eo quod decet uel stricte prout respicit debitum obligationis. Si primo modo, sic Deus operatur ex necessitate iustitie, quia nichil potest facere quin si faceret, esset iustum, hoc est condecens. Cuius ratio est quia illud quod fit secundum congruentiam finis ad quem est fit iuste et decenter; set quidquid Deus potest facere, si fieret, fieret secundum quod congrueret bonitati diuine, ad quam ordinaretur ut ad finem; nam bonitas diuina est regula omnium que Deus agit, sicut in omnibus operabilibus finis est principium, ut dicitur II Phisicorum; ergo quidquid Deus potest facere, si fieret, iustum esset, hoc est | condecens. Si uero | iustitia accipiatur stricte prout includit debitum obligationis, sic Deus nichil agit ex necessitate iustitie, quia in Deo nulla est obligatio ad creaturas, neque ad producendum eas ut essent, neque ad conseruandum eas uel ad aliquid eis conferendum postquam producte sunt. [4] Si autem questio intelligatur secundo modo, scilicet an Deus ex iustitia sic determinetur ad aliquid faciendum quod non possit illud omittere uel facere oppositum, sic dicendum est quod Deus non operatur ex necessitate iustitie, quia, ut prius, uel iustitia accipitur stricte prout includit debitum obligationis, et sic constat quod Deus non determinatur ex iustitia ad aliquid faciendum, immo nichil facit quod sit hoc modo iustum, quia non est obligatus ad aliquid faciendum; uel accipitur iustitia pro condecentia et iustum pro eo quod

14 adhuc … 15 decet] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 43, princ. 2, 2, resp. (224vbQ); Alex. Hal., S.th., I, n. 141, ad 3 (220b); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 43, 2, 2, resp. (359b) 22 in … 23 principium] cf. Arist., Phys., II, 9, 200a19-23; Auct. Ar., 2, 91 (147,53) 13 omittere] dimittere Y 14 adhuc] ad hoc M 15 large] uel add. M | condecentia] concedentia F condecentia Y 16 debitum] s.u. post corr. F | operatur] comparatur F 17 iustitie] om. sed i.m. suppl. F | quin … faceret] om. sed i.m. suppl. F | esset] om. Om 18 condecens] concedens FOm | ratio est] inu. Y 20 fieret1] faceret Om | fieret2] om. sed i.m. suppl. F | secundum] set Z | congrueret] congruit MOmYZ 21 ordinaretur] ex ordinatur i.m. corr. F | ut] om. YZ sed s.u. suppl. Y 23 ergo quidquid] inu. M 24 fieret] iter. A | esset] om. A | est] de add. Z | condecens] condecenter A concedens M 27 neque2 … 28 sunt] om. AFMYZ sed i.m. suppl. F | eas2] om. Om 29 questio] om. Y | an] quod YZ 30 sic] si Om p.c. Y 31 omittere] obmittere FMY 32 ut] om. Y | uel] uisum est (quod add. Y) YZ 33 stricte] post obligationis Y 34 ex iustitia] om. Om 35 quod sit] om. YZ | iustum] iustitie Y | est] hoc modo add. M 36 accipitur] accipiatur N | condecentia] concedecentia F

Om185r M172va

196

Om185v Y107vb

A47va

Om186r M172vb F79ra

DVRANDI SVPER SENT. I

decet, et sic licet quidquid Deus potest facere, si fieret, esset iustum, hoc est | condecens, tamen ex iustitia sic accepta non necessitatur ad aliquid faciendum | quin possit illud omittere. Cuius ratio est quia ista decentia attenditur ex congruentia rei ad suum finem, ut dictum est; set Deus uolendo bonitatem suam non necessario uult alia que ordinantur ad ipsam tamquam ad finem, ut probatum fuit supra; ergo decentia rei ad finem non | necessitat Deum ad aliquid uolendum uel faciendum quin possit illud nolle uel omittere. Simili modo pro parte respondendum est ad illud utrum Deus possit facere que non facit uel que non uult, quia Deus nichil potest facere quin si faceret, esset ab eo factum et uolitum; Deus tamen potest facere multo plura quam sint illa que facit aut que uult facere, et intelligo istud de potentia absoluta qua Deus potest facere quidquid contradictionem non implicat. [5] Ad argumentum in oppositum dicendum | quod quidquid Deus | facit, totum facit secundum iustitiam, que est quedam condecentia, et hoc modo iustus est, quia non facit nisi quod decet, | et sic se ipsum non negat, set nichil facit secundum iustitiam que importat debitum obligationis, quia nec sic iustus est, eo quod nulli est obligatus; neutro ergo modo necessitatur ad agendum secundum iustitiam.

40 ut … est] cf. supra, I, 43, 5, n. 3 (195,18-21) 42 ut … supra] cf. supra, I, 43, 4, n. 6 (192,50-56) 37 licet] om. YZ | potest] possit Om 38 hoc est] et A | condecens] concedens F | sic] p.c. F 39 aliquid] aliud Om | quin] quid F | omittere] in obmittere s.u. corr. Y 40 attenditur] accipitur Y 41 bonitatem suam] inu. AOmY | alia] ea Om 43 decentia] decedentia F condecentia Om | rei] Dei Y 44 faciendum] statuendum YZ | possit] posset MOm | illud] aliud F | nolle] uelle MOm nole Z | uel] illud add. Om et YZ | pro] in p.c. F 45 respondendum] om. sed i.m. suppl. F | respondendum est] inu. A | utrum] argumentum Om | possit] posset Om | que] quod F 46 quin] que M ex quid corr. Z | faceret] fieret Om 47 et] ex uel corr. Om | tamen] autem A | facere multo] multa facere Om | multo] coni.: multa codd. | plura] om. AFMZ alia Y | quam] ex quod corr. Z | sint] sit F 48 istud] illud M 49 quidquid] quecumque YZ | implicat] implicant Y 50 Ad] primum add. Y | Deus] om. sed s.u. suppl. Z 51 facit2] om. sed i.m. suppl. F | condecentia] om. sed i.m. suppl. F 52 et1 … est] et hoc modo iustitia sed del. Y 53 facit] fecit M | que] quod M | debitum] om. M 54 nec] ut YZ | iustus] non add. YZ

40

45

50

55

5

10

[1] Nunc restat discutiendum etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum Deus potuerit facere aliquam creaturam meliorem quam fecerit. Et uidetur quod non, quia effectus qui producitur ab aliqua causa secundum totam uirtutem cause non potest ab ipsa meliorari; set quelibet creatura producitur a Deo secundum totam suam uirtutem (nam secundum partem produci non potest, cum partem non habeat); ergo etc. [2] Item quod est optimum meliorari non potest; set que Deus fecit sunt optima Gen. 1: Vidit Deus cuncta que fecerat et erant | ualde bona; ergo etc.

5 Nunc … discutiendum] Lomb., Sent., I, 44, 1 (303,21-22) 7 effectus … 11 etc] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, arg. 4 (363a); Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, arg. 3 (1016) 12 optimum … potest] cf. Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, arg. 1 (1016) 13 Vidit … bona] Gen., 1,31; ap. Alb., Super Sent., I, 44, B, 3, sed contra 1 (393a-b); Bonau., Super Sent., I, 44, 1, 3, arg. 1 (785a); Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 1, arg. 4 (225vbQ) 5 discutiendum] dis nd’ YZ | etc] om. Om | Circa … istam] 44 distinctio circa quam MYZ | primo … 6 queritur] inu. M 6 Deus] om. sed s.u. suppl. M | potuerit] potuit FOm | potuerit facere] inu. M | creaturam] creatam F 7 quam] quem F | fecerit] fecit Om | uidetur] arguitur MYZ | qui producitur] iter. sed qui producitur¹ del. M | producitur] procedit Om 8 potest] i.m. p.c. F 10 produci] om. sed post potest suppl. Om producere Y 11 habeat] habet Om 12 Item] prima AF | meliorari] om. sed post potest suppl. Om | que] quod YZ | fecit] facit YZ 13 sunt] est YZ | optima] optimum Y | Deus] om. FM | bona] bono Om

Om186v

198

M173ra

Om187r

DVRANDI SVPER SENT. I

[3] In contrarium est quia quidquid potest natura, et Deus et adhuc amplius; set opere nature res meliorantur, sicut homo de pueritia mutatur in melius, scilicet in iuuentutem; ergo etc. [4] Responsio. Dicendum quod cum sit duplex bonitas rei, sicut et duplex entitas, scilicet essentialis et accidentalis, loquendo de bonitate accidentali, Deus potest facere multas creaturas meliores quam sint. Cuius ratio est quia Deus potest facere quodcumque quod non repugnat nature rei; set multis rebus non repugnat habere plures perfectiones accidentales quam habeant; illas etiam quas habent possunt habere intensiori modo; ergo Deus potest multas creaturas meliorare accidentaliter. [5] Si autem loquamur de bonitate essentiali, aut loquimur de creatura proprie dicta, | que est substantia completa per se subsistens, aut de creatura large sumpta, que includit omnem naturam creatam, siue sit substantia, siue sit accidens. Primo modo accipiendo creaturam, scilicet pro substantia completa et per se subsistente, | dicendum quod talis non potest meliorari quantum ad bonitatem essentialem et intrinsecam. Quod patet sic, quia si Deus posset facere aliquam creaturam meliorem quam sit quantum ad bonitatem essentialem, hoc 15 In … 17 etc] Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, sed contra 2 (1016) 15 quidquid … 16 meliorantur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 1, sed contra 2 (225vbQ); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, sed contra 3 (363a) 18 Responsio … 20 sint] Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, resp. (363a); Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, resp. (1016); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 44, B, 2, resp. (392a); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 44, 1, resp. (529,20-23) 18 Responsio … 24 accidentaliter] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 2, resp. (26rb) 32 Quod … 39 corrumpitur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 1, resp. (226raD); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 44, 1, resp. (529,23-28; 530,29-30); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 44, 1, resp. (T66ra); Super Sent. (B), I, 44, 1 resp. (Vb37va); Ioh. Paris., Super Sent., I, 44, 1, resp. (466,70-71) 32 Quod … 43 essentialis] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 2, resp. (26rb); cf. etiam Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, resp. (363a); Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, resp. (1016-1017); S.th., I, 25, 6, resp. 15 In … est] contra Om | quia] om. AFMOmYZ sed s.u. suppl. F | potest natura] inu. Om | et2] om. OmYZ sed s.u. suppl. Y 16 amplius] magis Om | res meliorantur] inu. Om | pueritia] puritia MOm 17 iuuentutem] etc. add. A uirum YZ | ergo] quare Om 18 cum … bonitas] est quod bonitas est (est] s.u. scr.) duplex Y | sit] si sic Om | rei] Dei Om om. Y | et] est iter. Om om. Y 19 duplex] est add. YZ | entitas] caritas Om 20 accidentali] actuali Y | multas creaturas] creaturas multo Om | sint] fecit Om 21 quod] om. OmY 23 accidentales] om. Om actuales Y | illas] istas YZ | illas etiam] inu. A | habere] haberi M 26 bonitate] p. c. M bonitati Om 27 subsistens] sumpta Z 29 sit2] om. Om 32 Deus posset] inu. Om

15

20

25

30

DISTINCTIO XLIV QVESTIO I

35

40

45

50

199

esset uel addendo nouam perfectionem uel intendendo preexistentem. Non addendo nouam perfectionem, quia, sicut dicitur VIII Metaphisice, species rerum sunt sicut numeri, in quibus addita uel subtracta unitate uariatur species, sic addita uel subtracta quacumque perfectione essentiali a re uariatur necessario species rei nec melioratur res preexistens, | set fit noua res et preexistens corrumpitur. Vnde sicut non potest fieri quod ternarius manens ternarius habeat plures uel pauciores unitates quam tres, sic non potest fieri quod res aliqua manens eadem habeat successiue plures uel pauciores perfectiones essentiales; igitur nulla substantia potest meliorari per additionem noue perfectionis | essentialis. Item nec per intensionem perfectionis preexistentis, quia forme substantiales non possunt intendi uel remitti, | ut dictum fuit supra dist. 17; alioquin ad has posset esse motus, quod negat Philosophvs V Phisicor um. [6] Si uero accipiatur creatura large pro omni natura creata, tunc aliqua creatura potest meliorari essentialiter, scilicet omnis forma que suscipit magis et minus, quia potest deduci de gradu imperfectiori ad perfectiorem, et hii gradus attenduntur secundum ipsam essentiam | forme, ut patuit supra, cum ageretur de charitate. [7] Ad primum argumentum dicendum quod effectus qui producitur ab aliqua causa secundum totam uirtutem non potest ab ea meliorari, si agat ex necessitate nature, nisi forte melioratio proueniret ex 36 species … numeri] cf. Arist., Metaph., VIII, 3, 1043b30-1044a11; Auct. Ar., 1, 204 (132,45-48); Thom., In Metaph., VIII, 3, 1722-1727 (412a-b) 43 Item … 45 remitti] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 2, resp. (26rb) 45 ut … 17] cf. supra, I, 17, 3, n. 7 (228,62-68; 229,69-71) 45 ad … 46 Philosophus] cf. Arist., Phys., V, 2, 225b10-11; Auct. Ar., 2, 154 (152,56-57) 34 uel2] aut YZ | intendendo] extendendo Om 35 addendo … perfectionem] primo modo Om | sicut] sic Z | dicitur] i.m. Y 36 sunt] om. sed s.u. suppl. Y | addita] est add. sed exp. Z | uel] et Y | unitate] rerum add. Z | unitate … 37 perfectione] om. sed i.m. suppl. F 37 uariatur] mutatur AMYZ | species] numeri add. FOm | quacumque perfectione] inu. F quecumque perfectione M 38 uariatur necessario] inu. A | res preexistens] inu. Om 39 res] om. Y | et] om. sed s.u. suppl. F | Vnde] ubi Om 40 habeat] habeas A | pauciores] per add. A 41 manens eadem] inu. Om 42 uel pauciores] om. sed post essentiales suppl. Om | essentiales] essentialis M | igitur] ergo Om | nulla substantia] inu. Y 43 noue] forme uel add. OmYZ 44 perfectionis] forme Om 45 ad … 46 Philosophus] om. Om 46 esse] om. sed i.m. suppl. Y | V] I Om 47 accipiatur creatura] creatura accipitur Y | natura creata] creatura Y inu. Z | tunc] om. Om dicendum quod Y 48 creatura] om. FOm 49 deduci] om. sed i.m. post imperfectiori suppl. Y 50 ipsam] om. OmYZ | ipsam essentiam] inu. M | essentiam] ipsius add. YZ 52 dicendum] est s.u. add. Y | qui] p.c. Y 53 ab1] ex YZ | secundum] eius add. Y | totam] eius add. AMOmZ | potest] om. Om 54 forte] ex forme corr. F

Y108ra

Om187v Z51vb

M173rb

200

F79rb Om188r

DVRANDI SVPER SENT. I

melioratione subiecti; set si omnino agat libere et non ex necessitate, potest effectum | suum meliorare, quia non oportuit quod a principio produceret ipsum secundum | summum perfectionis sibi possibilis; talis autem causa est Deus, quia non agit ex necessitate, set libere. [8] Ad secundum dicendum quod unaqueque res facta a Deo bona est secundum se, non autem optima, immo meliorari potest, set omnia simul dicuntur optima in comparatione ad uniuersum quod constituunt; talia enim producta sunt, sicut optime congruebat uniuerso quod Deus uolebat producere et ex ipsis constituere: sic enim optimi est optima adducere secundum Dyonisivm; et nichilominus Deus potuit producere omnia meliora ad constitutionem melioris uniuersi, si sic ordinasset.

[1] Secundo queritur utrum Deus possit facere uniuersum melius quam fecerit. Et uidetur quod non, quia omni bono nichil potest esse melius,

59 Ad … 62 constituunt] cf. Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, ad 1 (1017); Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 1, ad 4 (226rbF); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, ad 1 (363a-b) 64 optimi … adducere] cf. ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (235a); ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 143, arg. 3 (223a); Alb., Super Sent., I, 44, B, 2, arg. 1 (391b); Bonau., Super Sent., I, 44, 1, 2, sed contra 1 (784a); Thom., Super Sent., I, 44, 1, 1, arg. 1 (1015); Ioh. Pecham, Super Sent., I, 44, 1, sed contra 4 (F120vb; N99ra); Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 2, arg. 1 (226rbF); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 1, arg. 1 (363a); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 44, 1, arg. 1 (529,8-9); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 44, 1, arg. 2 (Vb37va) 3 utrum … 6 aliud] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 1, arg. 1 (26ra); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 2, arg. 2 (363b); cf. etiam Thom., Super Sent., I, 44, 1, 2, arg. 2 (1018); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 44, 1, arg. 1 (Vb37va); Ioh. Paris., Super Sent., I, 44, 1, arg. 2 (464,6-7) 55 si] om. sed s.u. suppl. M | omnino] causa A | et] set M 56 effectum suum] inu. Om 57 summum] gradum add. Om | sibi] scilicet Om 58 causa est] inu. Y 59 res] om. AF sed creatura i.m. add. F | facta] que fit Y 60 autem] est Y | immo] set A | meliorari potest] inu. OmY 61 comparatione] compositione Om 62 constituunt] constitutum M | talia] om. sed i.m. suppl. Y 63 uolebat] nolebat Om | et] om. M | sic] sicut A 64 optima] om. sed s.u. suppl. Om | adducere] producere MOmYZ 66 si] om. Z 3 possit] potest YZ | uniuersum] om. sed i.m. suppl. F 4 fecerit] fecit Om | bono] facto A

55

60

65

DISTINCTIO XLIV QVESTIO II 5

10

15

20

25

201

quia qui omne dicit nichil excipit; set uniuersum includit omne bonum; | ergo uniuerso nichil potest esse melius, quia nec aliud. [2] Item bonitas eorum que sunt ad finem pensatur ex fine; set uniuersum ordinatur ad finem quo non potest esse melior, scilicet ad Deum; ergo similiter uniuerso nichil potest esse melius. [3] In contrarium est quia bonitas totius dependet ex bonitate partium; set partes uniuersi possunt esse meliores quam sint, et extensiue quia plures, et intensiue quantum ad bonitates accidentales; ergo etc. [4] Responsio. Vniuersum | potest accipi tripliciter: uno modo prout includit omne ens increatum et creatum, quod est actu et quod est in potentia, et sic non loquimur nunc de uniuerso, quia constat quod tali uniuerso nichil potest esse melius, quia includit omne bonum quod est et quod esse potest, et de hoc procedit primum argumentum. Alio modo | accipitur uniuersum prout includit omne ens actu increatum et creatum. [5] Et sic dicunt aliqvi quod uniuerso sic accepto nichil potest esse melius, quia in eo includitur Deus, Deus autem cum mille mundis uel cum mundo meliorato non est aliquid melius se solo. Quod probatur primo, quia maior est comparatio puncti ad lineam quam bonitatis cuiuscumque creature entis et possibilis ad bonitatem diuinam; set linea et punctus simul non sunt aliquid maius quam sola linea; ergo bonitas diuina cum omni bonitate creabili et creata non est aliquid

10 10 14 22

In … 11 sint] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 1, sed contra (26ra) bonitas … 11 partium] Heru. Nat., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (170aA) uno … 17 melius] cf. Ioh. Paris., Super Sent., I, 44, 1, resp. (464,11-12) Deus2 … 23 solo] Heru. Nat., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (169aC)

5 qui … 6 quia] om. (hom.) Z | qui … 6 nec] nichil est Y | omne1] ex esse s.u. corr. M | omne dicit] inu. Om 6 ergo] om. sed i.m. suppl. F | quia … aliud] quare etc. Om | nec] est add. A 7 sunt] est add. Y | pensatur … 8 finem] om. (hom.) Y | pensatur … 8 quo] om. Z 8 esse] om. sed s.u. suppl. FY 9 similiter] simpliciter AMOmYZ | nichil] non Y 10 totius] uniuersi Om | dependet] esse add. Om 11 esse] fieri A | meliores] p.c. F | sint] sunt Om | et] om. YZ 12 quia … intensiue] om. sed i.m. suppl. F 14 accipi tripliciter] dupliciter accipi Om 15 omne] esse M | et creatum] om. sed i.m. suppl. F 18 quod2] om. A 20 actu] om. Y | et creatum] om. Om 21 aliqui] om. sed i.m. suppl. F | quod] quam A 22 Deus2] om. sed i.m. suppl. F | cum] est Om | uel] et YZ 23 cum] om. Om | aliquid] quid OmYZ 24 primo] om. F | comparatio] ex compositio i.m. corr. M | ad] om. sed s.u. suppl. Y a Z | quam … 26 linea2] om. Y | bonitatis] bonitas FM 25 cuiuscumque] cuiuslibet MOm totius Y 26 simul] om. YZ | ergo] igitur M 27 creabili … creata] creata et creabili MOmYZ

Om188v

M173va

Om189r

202

Y108rb

Om189v

M173vb

A47vb Om190r F79va

DVRANDI SVPER SENT. I

melius se ipsa sola. Secundo, quia hoc uidetur dicere Scriptura Exod. 33 ubi Deus | loquens ad Moysem de se solo dixit: Ego ostendam tibi omne bonum; quod non esset si alia connumerata cum ipso constituerent aliquod totum melius; quare etc. [6] Istud autem uidetur mirabile; licet enim bonitas diuina non melioretur | nec deterioretur bonitate creaturarum addita uel subtracta, tamen omnino uidetur quod duo bona uel plura sint aliquid melius saltem extensiue quam unum illorum, maxime quando in uno non includitur alterum formaliter, sicut in homine includitur rationale, propter quod homo et rationale non sunt plura entia nec plura bona quam solus homo; set bonum diuinum et bonum creatum sunt plura bona, sicut plura entia, nec bonum creatum includitur in bono increato formaliter et in actu, set solum causaliter | et in potentia; ergo ut uidetur, bonum diuinum et bonum creatum sunt aliquid melius saltem extensiue quam solum bonum diuinum. [7] Primum argumentum de linea et puncto nichil ualet, quia aut punctus est sola priuatio ulterioris continuationis in linea, et ita | nichil ponit super lineam, aut si punctus sit aliquid | positiuum, non tamen est quantus, propter quod nichil quantitatis | addit super lineam, et ideo non est mirum si linea cum puncto non est maior quam sola linea, quia linea et punctus non sunt plura quanta; set res creata quoddam bonum est (alioquin Deus creando mundum nichil boni fecisset nec Scriptura dixisset Gen. 1: Vidit Deus quod esset bonum, et ait faciamus, etc); propter quod bonum creatum additum

29 Ego … 30 bonum] Exod., 33,19 50 Vidit … 51 faciamus] Gen., 1,25-26 28 hoc] om. Y | uidetur] utitur Y 29 ubi] om. YZ | Deus] om. Z | se] om. sed s.u. suppl. F 30 ostendam] ostendo Z | connumerata] enumerata A 31 aliquod] aliquid Om | totum] bonum Y 33 nec deterioretur] om. Om | deterioretur] determinaretur M determinetur Z 34 subtracta] substracta AFMY | omnino uidetur] inu. Y | plura] tria Om 36 uno] illorum add. A 37 sunt] possunt OmYZ et dici plura bona sicut add. Om esse add. YZ 38 solus] unus Om 41 ut] om. MOmYZ | uidetur] quod add. MOmYZ | diuinum] creatum MOm | et … creatum] om. sed i.m. suppl. Z | sunt] sint dub. Om faciunt Y 43 Primum] secundum M | linea] puncto Om | et] de add. Y | puncto] linea Om 44 sola] om. Om | continuationis] protractionis YZ | in] om. Z | ita] om. Y 46 super] supra Om 47 est1] om. sed s.u. suppl. F 48 quam … linea1] om. AFMOmYZ sed i.m. suppl. F | quia] om. Z 49 quoddam bonum] inu. Om | creando] creans Om 50 fecisset] fecit Y | esset] ex et i.m. corr. F 51 etc] om. Y

30

35

40

45

50

DISTINCTIO XLIV QVESTIO II

55

60

65

70

203

bono diuino sunt aliquid melius extensiue altero solo. Ad aliud dicendum quod Deus ostendendo se creaturis ostendit alia in se, et ideo ostendit omne bonum creatum et increatum et non se solum. [8] Tertio modo accipitur uniuersum prout solum includit omne ens creatum quod est actu. Et sic questio potest dupliciter intelligi: uno modo utrum Deus possit facere uniuersum omnino aliud secundum speciem quod sit isto | melius; alio modo utrum Deus possit facere uniuersum quod nunc est melius quam modo sit. [9] Primo modo intelligendo questionem dicendum est quod non. Cuius ratio est quia quecumque incidunt in unum ordinem per se pertinent ad unum uniuersum (uniuersum enim dicit unum per aggregationem omnium habentium inter se et per se ordinem); set omnes species entes et possibiles habent inter se ordinem; quare etc. Minor probatur, quia sicut species numerorum necessario habent inter se ordinem, sic et species rerum; unde si esset possibile quod Deus produceret nouas species super suppremum | angelum uel aliquas corporeas preter eas que nunc sunt, si ille que nunc sunt non se habent immediate, necessario inciderent in eumdem ordinem cum illis que nunc sunt et pertinerent ad idem | uniuersum. Ex quo patet quod licet Deus posset facere plures mundos solo numero, non tamen specie differentes, quia omnes species in unum ordinem coincidunt.

62 uniuersum2 … 63 ordinem] cf. Thom., In Phys., VIII, 1, 968 (500b) 52 sunt aliquid] est aliquod Y | aliquid] bonum add. YZ | extensiue] quam add. sed del. Om | aliud] secundum Y 53 ideo] idem Om 54 ostendit] om. A 55 accipitur uniuersum] uniuersum potest accipi YZ | solum] om. YZ 56 ens] om. OmYZ | creatum] om. YZ sed post actu suppl. Y | questio] non Om | dupliciter intelligi] inu. MOmYZ 57 omnino … 59 uniuersum] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z 58 melius] et add. Y | possit] posset M 59 nunc] non A | est] om. MOmYZ sed post non suppl. Y 62 pertinent] pertineret Z | uniuersum2] om. sed i.m. suppl. Y 63 aggregationem] congregationem YZ | et … se2] om. (hom.) MYZ | se2] om. Om | set … 64 ordinem] om. FM sed i.m. suppl. F 64 et] uel YZ 65 sicut] p.c. Z | necessario] om. sed post ordinem suppl. Om | necessario habent] inu. Y 66 rerum] inter se add. YZ | unde] ut Y | esset] essent Om | Deus] non add. Y 67 produceret] producetur Om | species] rerum add. OmY(i.m.)Z 68 corporeas] coreas super hominem Om | si] licet Y | nunc2] non Y | nunc2 … habent] om. Om | habent] haberent Y 69 necessario] immo YZ | inciderent] incident Om | que] qui F 70 idem] eius add. Om | uniuersum] omnis est enim substantia uel creatura possibilis fieri uel est pure corporalis uel est pure spiritualis uel corporalis et spiritualis simul set omnis talis incidit in eumdem ordinem cum illis que modo sunt ergo etc. add. Om 71 numero] om. sed i.m. suppl. Z differentes i.m. add. F 72 coincidunt] s.u. p.c. F

Om190v

M174ra

Om191r

204

Om191v Y108va

M174rb

DVRANDI SVPER SENT. I

[10] Si uero questio intelligatur secundo modo, scilicet utrum Deus possit facere uniuersum quod nunc est melius uel simile secundum speciem melius quam istud sit, quia eadem questio est, sic dicendum est quod cum uniuersum sit unum aggregatione continens plures partes habentes ordinem inter se et ad finem, quemadmodum exercitus, ut dicitur in fine XII Metaphisice, bonitas eius consistit in tribus, scilicet in bonitate partium et in bono ordine earum inter se et in bono ordine earum ad finem. | Et de hiis tribus dicetur, et primo de bonitate partium. Hoc enim potest meliorari extensiue productione plurium partium uel intensiue | perfectione existentium; extensiue productione plurium partium quantum ad indiuidua secundum omnes, set quia indiuidua non sunt principales partes uniuersi, ideo de hac melioratione non intendunt mouentes hanc questionem. Quantum autem ad productionem nouarum specierum non bene constat an possit meliorari, quia cum species rerum possibiles sint finite, ut patet ex precedente questione, incertum est an omnes sint producte uel non, quia si omnes sint producte, ut est satis probabile, quia nulla ratio est quare quedam essent producte et alie non, tunc non potest meliorari uniuersum per productionem | nouarum specie76 continens … 77 exercitus] cf. Arist., Metaph., XII, 10, 1075a11-15 78 bonitas … 80 finem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 2, resp. (226vaI); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 1, resp.(26ra); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 44, q. unic., 2, resp. (364a) 80 Et … 94 partem] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 1, resp.(26ra) 73 scilicet] om. Om 74 possit] posset M | uel … 75 sit] quam istud sit uel simile secundum (simile secundum] om. sed i.m. suppl. Z) speciem YZ et melius quam istud sit add. sed exp. Z 75 melius … sit] maius quam istud sit uel simile secundum speciem Om | quam] quem A 76 est] om. MOm | cum] om. sed s.u. suppl. Y | cum uniuersum] inu. Om 77 ordinem] om. sed post finem suppl. A 79 tribus] modis add. Y | et1 … se] om. sed i.m. suppl. F | in2] ex MYZ | inter … 80 earum] om. (hom.) sed ad inuicem i.m. suppl. Y 80 in] ex FMZ 81 Hoc … 82 partium] om. (hom.) YZ | potest] possunt Om | meliorari] ex meliori s.u. corr. F 82 uel … 83 partium] om. (hom.) A | perfectione] om. Om | perfectione existentium] uel extensiue Y extensiue Z | existentium] preexistentium M | extensiue] pro add. Om 83 productione] productiue Z | indiuidua] sic potest meliorari add. Y 84 principales partes] inu. MOmYZ 85 hac] ista M illa OmYZ | intendunt] intendit M | hanc] om. Om 86 autem] om. FY sed i.m. suppl. F | bene] om. Om 87 constat] ex stat s.u. corr. F | an] quod OmYZ | rerum possibiles] inu. Om 88 precedente] precedenti AMOmYZ 89 uel] an Om | non] om. Y | quia] quot sit Y | omnes] om. Y | sint producte] inu. Y producte sit Z | est satis] inu. Y 90 essent] om. F | producte] producta AMOmYZ | alie] alia AMYZ quedam Om 91 potest] possit Om posset YZ | meliorari] meliorare Y | specierum] partium AMYZ om. sed i.m. suppl. F partium add. Om

75

80

85

90

DISTINCTIO XLIV QVESTIO II

95

100

105

110

205

rum; si uero non omnes sint producte, tunc productione earum posset | meliorari uniuersum, set melioratum se haberet ad se ipsum ut nunc est, sicut totum ad partem. [11] Si uero agatur de melioratione per intensionem bonitatis partium nunc existentium, | sic meliorari non potest quoad bonitatem substantialem, ut patet ex precedente questione; set quoad bonitatem accidentalem constat quod partes meliorari possunt, et per consequens totum, sic tamen, ut qvidam dicunt, quod omnes partes meliorentur et proportionabiliter, quia si quedam meliorarentur et quedam non uel omnes, set non proportionaliter, non remaneret armonia inter partes, quam requirit bonitas uniuersi. [12] Istud autem non intelligo nisi proportio de qua loquuntur habeat ualde magnam latitudinem, ita ut non soluatur melioratis quibusdam partibus et non aliis, quia constat quod tota natura humana in statu innocentie, in quo instituta fuit, fuit melior accidentaliter, | et quoad corpus et quoad animam, quam nunc sit, et tamen cetere partes uniuersi non fuerunt proportionabiliter meliores quam nunc sint; celum enim et planete et stelle non fuerunt melioris condicionis quam nunc, nec omnia elementa, saltem ignis et aqua, et forte idem est de multis mixtis; ergo uel tunc non erat proportio inter partes uniuersi uel nunc non est, et ita uel mundus non fuit bene 95 Si … 99 totum] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 44, 1, resp. (26ra) 97 ut … questione] cf. supra, I, 44, 1, n. 5 (198,26-32) 99 omnes … 100 proportionabiliter] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 41, 1, 1, resp. (169bB) 92 sint] sunt M | tunc] per add. Om | productione] productionem Om | posset] possit Om potest s.u. scr. Y 95 bonitatis] om. A 96 bonitatem] ex beatitudinem i.m. corr. F 97 precedente] precedenti M 98 accidentalem] actualem Y 99 meliorentur] meliorarentur M 100 et1] om. AMOm | et1 … meliorarentur] om. sed i.m. suppl. F | et1 … 101 proportionaliter] om. YZ | quia] alioquin AMOm | meliorarentur] meliorentur Om 101 set] et M | non2] om. AZ quia aliter praem. Y | remaneret] maneret YZ 102 quam] quantum AFMYZ | uniuersi] set solueretur melioratis quibusdam partibus non aliis add. Y 103 Istud] soluetur melioratis quibusdam partibus et non aliis quia constat add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. Z | nisi] quia Y | loquuntur] loquentur Z 104 habeat] om. sed post latitudinem YZ | ualde] om. Om | non] om. Om | soluatur] saluatur M soluetur Z 105 quibusdam] s.u. p.c. F | non aliis] inu. Y | quia] quod Y 106 fuit2] om. sed erat post accidentaliter suppl. A | fuit melior] melior erat (erat i.m. scr). Y 107 et1] om. OmY | quoad1] s.u. p.c. Y | nunc] modo A 108 fuerunt] fuerint Y | proportionabiliter] om. YZ sed tunc i.m. suppl. Y 109 sint] unde add. YZ | enim] om. YZ | melioris condicionis] meliores condicione A 110 quam] quod Z | nunc] sint add. YZ 111 mixtis] multis Om om. Y | non] om. Y | erat] esset Om 112 mundus] ex mediis corr. F

Om192r

F79vb Z52ra

Om192v

206

M174va Om193r

Om193v Y108vb

DVRANDI SVPER SENT. I

institutus, uel nunc non bene procedit, quia non proportionabiliter uel armonice, quorum neutrum est uerum. Non ergo requirit bonitas uniuersi quod omnes species eius semper se habeant in eadem proportione indiuisibili quoad bonitates accidentales; alioquin si tota una species que forte reperitur tantum in una | parte mundi, alteraretur in melius uel in peius, sicut forte | frequenter fit, oporteret omnes alias consimiliter alterari uel solueretur frequenter proportio et bonitas uniuersi, quod est absurdum. [13] Dicendum ergo quod Deus potest meliorare uniuersum meliorando partes eius uel omnes uel quasdam solum uel unam tantum, nec propter hoc soluitur armonia uniuersi. Que principaliter consistit in gradu et proportione bonitatum essentialium, que uariari non possunt; secundario autem consistit quantum ad esse nature in cursu et habitudine quam habent res inferiores inter se secundum impressionem corporum celestium, que tamen habet magnam latitudinem nec soluitur propter qualemcumque mutationem. [14] Vtrum autem uniuersum possit meliorari quantum ad ordinem partium inter se, patet quod non, loquendo de ordine quem habent quantum ad gradus | substantiales et specificos, qui non recipiunt intensionem nec remissionem nec additionem nec subtractionem intrinsecam, quidquid sit | de additione extrinseca nouarum specierum, de qua dictum est prius; loquendo autem de ordine quem habent in accidentalibus secundum impressionem superiorum corporum, utpote quod grauia tendunt deorsum et leuia sursum et ibidem conseruantur, sic uidetur quod talis ordo uel habitudo possit meliorari; 134 de1 … prius] cf. supra, I, 44, 2, n. 10 (204,81-91; 205,92-94) 136 grauia … 137 conseruantur] cf. Arist., De caelo, III, 2, 301b23-25; Auct. Ar., 3, 80 (165,8) 113 proportionabiliter … 114 armonice] esset proportio uel armonia Y 114 Non] nunc MOm 115 semper] per Y | habeant] habeat M 116 tota] cum Y 117 reperitur tantum] inu. YZ | mundi] om. YZ | alteraretur] ex alteratur s.u. corr. F 118 uel] et Om | in] om. Y | fit] ergo add. A | oporteret] ex ergo i.m. corr. F oportet Z | alias] om. Om 119 proportio] armonia Om | et] ex e s.u. corr. M 121 ergo] om. Y | uniuersum] uel add. Om 122 uel1] om. F | solum uel] inu. YZ | unam] unum Om | nec] tamen add. A 123 soluitur] absoluitur YZ 124 bonitatum essentialium] perfectionum essentialium seu bonitatum MOmYZ 125 possunt] potest Om | consistit] consistunt Om constat YZ | nature] et add. Om 127 tamen] non YZ | habet] habent M | magnam] maximam Om | nec] tamen non Y 130 se] om. sed s.u. suppl. F | quem habent] om. YZ 131 substantiales] essentiales A | qui] que M 132 nec1] neque Y 134 autem] om. Y 135 accidentalibus] accidentibus Om | superiorum corporum] inu. A 136 quod] quia 137 sic] sicut Y MOmYZ | et1] om. Om | ibidem] ibi A

115

120

125

130

135

DISTINCTIO XLIV QVESTIO II

140

145

150

155

207

possent enim grauia efficacius et perfectius conseruari deorsum et leuia sursum, et similiter est de habitudine aliarum rerum. [15] Quantum autem ad ordinem rerum in finem et in efficacia assequendi finem: quantum ad finem ipsum ordo ille meliorari non potest, quia ad meliorem finem uniuersum ordinari non potest quam ad Deum. Set quantum ad efficaciam | assequendi finem illum, cum assecutio finis quoad creaturas | irrationales sit representatio diuine bonitatis et quoad rationales sit participatio diuine bonitatis per cognitionem et amorem, non | uideo quare meliorari non possit; melioratis enim rebus in naturalibus perfectius representaretur diuina bonitas et melioratis creaturis rationalibus in gratuitis cognosceretur diuina maiestas perfectius et amaretur diuina bonitas; ideo etc. [16] Ad primum argumentum patet responsio ex predictis. [17] Ad secundum dicendum quod bonitas eorum que sunt ad finem pensatur non solum ex fine, quia bonus, set ex efficacia assequendi finem; et licet finis extrinsecus uniuersi non possit meliorari, res tamen create possunt ipsum efficacius assequi, ut declaratum fuit; et quoad hoc possent meliorari et in ipsis uniuersum.|

141 quantum … 143 Deum] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 44, princ. 1, 2, resp. (226vbN); Ioh. Paris., Super Sent., I, 44, 1, resp. (465,22-24) 138 efficacius … perfectius] melius et efficacius Om | et perfectius] om. YZ 139 est] om. YZ | de] in Om 140 autem] om. A 141 finem1] fiunt Om fieret Z | ordo] esse add. sed exp. Z | ordo ille] inu. Om | ille] ipse YZ | meliorari] meliori F 142 ordinari] om. sed post potest suppl. Om | quam] quantum AMZ 143 efficaciam] efficacem Z | cum] om. F 146 et] per add. Om | possit] posset YZ 147 in naturalibus] irrationabilibus Om | representaretur] representetur Om 148 rationalibus] rationabilibus FOm | diuina … 149 maiestas] om. sed post perfectius suppl. A 149 perfectius] om. YZ | bonitas] intensius add. Om 151 bonitas] uoluntas Y | eorum] om. M 152 pensatur] pensat Om | solum] om. sed i.m. suppl. Y 153 et] hic add. A | licet] om. sed post extrinsecus suppl. A | uniuersi] om. A 154 create] creature Y 155 fuit] est OmYZ | et1] om. Om | possent] posset OmYZ possunt F | ipsis] ipsum Y

Om194r M174vb F80ra

Om194v



A48ra N60ra

Om195r M175ra

[1] Iam de uoluntate Dei etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum Deus uelit alia a se. Et uidetur quod non, quia cuicumque | uolenti sufficit aliquod uolitum, tale | nichil uult preter illud; set Deo sufficit sua bonitas (alioquin fuisset indigens ante mundi creationem); ergo Deus nichil uult aliud a se. [2] Item omnis actus uoluntatis est desiderium uel delectatio; set nullum istorum potest habere Deus respectu creature; ergo etc. Maior patet, quia desiderium est rei non habite, delectatio autem rei habite; oportet autem rem uolitam esse habitam uel non habitam; quare respectu eius necessarium est actum uoluntatis esse desiderium uel delectationem. Minor probatur, quia desiderium rei non habite penam habet, que non potest esse in Deo, delectatio autem rei de nouo habite noua est, que etiam non potest esse in Deo; ergo etc. [3] In contrarium est quod | dicitur Sap. 11: Diligis omnia que sunt et nichil | odisti eorum que fecisti; diligere autem est actus uoluntatis; ergo Deus uult alia a se, ea scilicet que fecit. 4 Iam … Dei] Lomb., Sent., I, 45, 1 (306,22) 5 cuicumque … 8 se] Thom., S.th., I, 19, 2, arg. 3 17 In … 19 fecit] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 45, princ. 1, 2, sed contra 2 (229vaL-M); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 45, 1, 2, sed contra 1 (371b); Thom., Super Sent., I, 45, 1, 2, sed contra 1 (1035); S.c.g., I, 75, 646 (89b) 17 Diligis … 18 fecisti] Sap., 11,25 4 Iam] quoniam Om | Circa … istam] distinctio 45 circa quam MYZ | distinctionem istam] inu. Om | istam] 45 A | primo] om. Om 5 alia] aliqua Om | Et] om. FN | cuicumque] cuilibet M 6 aliquod] unum MOmZ om. Y 7 sufficit] unum uolitum scilicet add. YZ | ante … creationem] aut mendicum N 8 uult aliud] inu. Z | aliud] alia M 9 delectatio] dilectio MZ ex dilecto s.u. corr. Om 10 istorum] illorum Y | habere Deus] inu. M 11 delectatio] dilecto MOmYZ | rei habite] inu. Y 12 autem] enim OmYZ | uel … habitam2] om. (hom.) N 13 respectu] iter. N | necessarium] necesse Y | actum] actus Om actu Z 14 delectationem] dilectionem MOmYZ | probatur] patet MOmYZ | penam … 15 habet] om. sed i.m. suppl. F 15 delectatio] dilectio MOmYZ | rei] i.m. Y 17 11] 12 Om 18 et] ac A | autem] om. A 19 ea … fecit] om. Om | fecit] facit N

5

10

15

DISTINCTIO XLV QVESTIO I 20

25

30

35

209

[4] Responsio. Questio ista unum supponit, scilicet quod in Deo sit uoluntas, et aliud querit, scilicet utrum Deus uelit se solum uel alia a se. [5] Quantum ad primum patet faciliter uoluntatem esse in Deo. Primo, quia illud quod pertinet ad perfectionem ac integritatem nature intellectualis est Deo attribuendum; set uoluntas pertinet ad perfectionem et integritatem nature intellectualis; ergo etc. Minor probatur, quia sicut ad integritatem et perfectionem nature non cognoscentis pertinet appetitus, qui dicitur naturalis, | et ad perfectionem nature sensitiue pertinet appetitus sensitiuus, sic ad perfectionem nature intellectualis pertinet appetitus intellectualis, qui dicitur uoluntas. Secundo, quia | felicitas perfecta non est sine delectatione, ut habetur ex I et X Ethicor um; set omnes confitentur Deum esse felicissimum; ergo in Deo est delectatio; set hec est in ipso actus uoluntatis, cum non possit in eo esse actus appetitus sensitiui; ergo etc. [6] Quantum ad secundum quod querit questio, dicendum quod Deus non solum uult se, set alia a se. Quod patet primo ex comparatione potentie ad obiectum sic: communitas obiecti non excedit latitudinem potentie; set bonum quod est obiectum uoluntatis

23 Quantum … 30 uoluntas] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 1, resp. (174bD-175aA); Thom., S.th., I, 19, 1, resp.; De uerit., 23, 1, resp. (653,188-195) 31 felicitas … delectatione] cf. Arist., Eth. Nic., I, 8, 1099a13-31; X, 7, 1177a22-27 31 felicitas … 33 delectatio] cf. Thom., Super Sent., I, 45, 1, 1, sed contra 3 (1033) 20 scilicet … Deo] om. sed i.m. suppl. A | sit … 21 uoluntas] om. A 21 scilicet] om. Z | solum] ipsum Y 24 Primo] om. M | ac] et MOmYZ aut N 25 est … 26 intellectualis] om. sed est Deo attribuendum set uoluntas est huiusmodi i.m. suppl. F | pertinet … 26 intellectualis] pertinet ad integritatem et perfectionem intellectualis nature MYZ pertinet ad integritatem et perfectionem nature intellectualis N 27 integritatem et] om. Om 29 nature] partis Om om. YZ | pertinet] om. F et praem. N | appetitus] om. Y 31 quia] om. Y | est] om. sed s.u. suppl. F | delectatione] dilectione MOmYZ 32 ex] om. A | I et] om. Om | et] om. A | X] 4 MZ | omnes] om. sed s.u. suppl. M | esse] om. OmYZ 33 delectatio] dilectio MOmYZ | actus] actu Y 34 cum] tamen Z | non possit] post eo F | possit] posset Y | in eo] om. YZ | in … esse] esse in eo A esse in ipso Om | eo] ipso M 37 non] om. sed s.u. suppl. Y | set] etiam add. A | comparatione] compositione Om 38 communitas] communicationem Om 39 potentie … 40 extendit] om. sed i.m. suppl. F | est obiectum] esto beatum (bm) Om | obiectum] sic communitas obiecti non excedit latitudinem potentie set bonum quod est obiectum add. N

Y109ra

Om195v

210

Om196r M175rb

F80rb

Om196v

DVRANDI SVPER SENT. I

extendit se ad bonum diuinum et ad bona creata; ergo ad omnia hec se extendit uoluntas in quocumque sit, siue in Deo siue in creatura. [7] Secundo patet idem ex operatione diuina circa res creatas, quia omne quod agit libere agit per uoluntatem, in qua est formaliter condicio libertatis; set Deus produxit et conseruat creaturas | libere, ut probatum fuit supra dist. 35; ergo | produxit et conseruat eas per uoluntatem; non ergo uult solum se, set alia a se. Harum autem rationum prima solum probat quod Deus potest uelle alia a se, et non quod actu uelit, quia non oportet omnem potentiam semper actu ferri in omnia que continentur sub communitate sui obiecti, set | secunda probat quod etiam actu uelit quedam alia a se. [8] Ad primum argumentum dicendum quod aliquid potest esse uolitum dupliciter: uno modo, quia est commodum uolenti, et tale uelle oritur ex indigentia uolentis uera uel estimata, sicut esuriens uult cibum et auarus pecuniam, et tale uelle pertinet ad amorem concupiscentie; alio modo est aliquid uolitum, non quia sit commodum uolenti, set alii, decet tamen uolentem, sicut liberalis uult dare pecuniam. Primo modo Deus non uult alia a se, | quia bonorum nostrorum non indiget, set secundo modo uult, quia decet bonitatem diuinam communicari rebus creatis et manifestari in eis. Ad formam

44 ut … 45 35] cf. supra, I, 35, 1, n. 5 (264,25-36; 265,37-38) 51 aliquid … 54 concupiscentie] cf. Thom., S.th., I-II, 26, 4, resp. 58 secundo … 63 Deo] cf. Thom., Super Sent., I, 45, 1, 2, resp. (1035); S.th., I, 19, 2, resp.; Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 2, resp. (175aC-D); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 45, 1, 2, ad 2 (371b); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 45, 1, 4, ad 1 (400a) 40 extendit se] inu. A | diuinum] et ad bonum diuinum add. sed del. F | hec] hoc M | hec … 41 siue2] om. sed i.m. inf. suppl. F 41 se extendit] inu. MNYZ | siue1] sit add. Y 42 patet] apparet Om | operatione] comparatione A | creatas] creaturas A causatas F 43 libere agit] om. sed i.m. suppl. F 44 condicio] cum Deo Z | produxit] producit Om | creaturas … 45 conseruat] om. (hom.) YZ | libere] om. sed i.m. suppl. F 45 35] 31 Om | produxit … eas] producit eas et conseruat Om 46 ergo … solum] solum ergo uult Om | uult solum] inu. A | solum] om. Z | solum se] inu. Y | set] etiam add. A 47 prima solum] inu. Y | solum probat] inu. N | Deus] om. Y | et] om. YZ | non] autem add. Y 48 quod] om. sed s.u. suppl. Y 50 quod etiam] inu. Om | quedam] om. Om 51 dicendum] om. sed dico s.u. suppl. Y | esse] om. sed dici i.m. suppl. M 53 ex] om. Y | uolentis] uoluntatis YZ | uera] mera A | uel] res M | estimata] extīta M | uult] lac. Y 55 est] dicitur Y | aliquid] aliquod Z | non] scilicet add. Om 56 uolenti] uoluntatis Om | decet … uolentem] tamen eum decet scilicet uolentem A | tamen] enim Om | uolentem] uoluntatem YZ | sicut] ut Om 58 set] secundum F 59 diuinam] suam MOmYZ | formam] ergo i.m. add. F

40

45

50

55

DISTINCTIO XLV QVESTIO II 60

65

70

211

argumenti dicendum quod cuicumque sufficit aliquod uolitum tale, nichil aliud uult tamquam suum commodum, quia nullo indiget, potest tamen aliud uelle propter commodum alterius et propter suam decentiam, et sic est de Deo, ut dictum est. | [9] Ad secundum dicendum quod non omnis actus uoluntatis est desiderium uel delectatio, set solum ille qui pertinet ad amorem concupiscentie, qui | est amor commodi presentis uel absentis, habiti uel non habiti, de quo procedit argumentum; set in Deo non ponimus hunc amorem nec talem actum uoluntatis respectu creaturarum, set solum amorem quo uult eis bonum propter decentiam suam, non quin aliter sua decentia saluaretur, set quia sic | manifestatur.

N60rb

Z52rb

Om197r

5

10

[1] Secundo queritur utrum Deus immediatius agat per intellectum quam per uoluntatem uel econuerso. Et uidetur quod per intellectum, quia | res opposito modo comparantur ad Deum et ad nos, quia scientia Dei est causa rerum, set nostra causatur a rebus; set in nobis est motus a rebus ad intellectum et mediante intellectu ad uoluntatem; ergo econtrario debet esse in Deo, ut in ipso sit secundum nostrum modum intelligendi primo motus a uoluntate in intellectum et deinde 67 in … 70 manifestatur] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 2, resp. (175aB) 60 dicendum] est add. F | uolitum] uolutum Om 61 aliud] om. Y | tamquam] propter Y | commodum] modum F 62 potest tamen] peccatum N 63 est2] om. Om 64 secundum] aliud s.u. ex illum corr. F | non] om. Y 65 delectatio] dilectio M | set] scilicet corr. Y | solum ille] uelle YZ 66 est] om. sed s.u. suppl. F | uel] et Y | uel absentis] om. N 68 hunc] habent Om | nec … 69 amorem] om. (hom.) N | uoluntatis] om. A 69 eis] omne Y 70 quin] quod Y | aliter] sit Y | saluaretur] sua esse praem. Om | manifestatur] manifestaretur Y 4 intellectum] uoluntatem MOmYZ 5 uoluntatem] intellectum MYZ intentionem Om | intellectum] intentionem Om 6 Deum … nos] diuinam scientiam et ad nostram YZ 7 causatur] creatur YZ | set2 … 8 rebus] om. (hom.) Y 9 debet] diuinus add. Z | esse] om. N | in2] om. sed s.u. suppl. Om | secundum] ipsum add. N ex sed s.u. corr. Om om. sed s.u. suppl. Y 10 in] ad MOmYZ | et] om. MYZ

M175va

212

Y109rb Om197v

F80va Om198r

DVRANDI SVPER SENT. I

ab intellectu ad res; si sic, tunc Deus agit immediatius per intellectum quam per uoluntatem. [2] Item per illud agit unumquodque immediatius per quod ei magis assimilatur effectus, quia unumquodque agit sibi simile quantum potest; set Deus magis assimilatur rebus uel potius res Deo quantum ad intellectum quam quantum ad uoluntatem; | quare etc. Probatio minoris, quia res create potissime assimilantur Deo quantum ad rationes ydeales, que pertinent ad | intellectum, et non ad uoluntatem; quare etc. [3] In contrarium arguitur quia ille actus magis de propinquo se habet ad productionem rerum quo posito ponitur rerum productio quam ille quo posito non ponitur; set primus est actus uoluntatis, secundus autem est actus intellectus; ergo etc. Probatio minoris, quia sequitur “Deus uult aliquid producere; ergo producetur sicut est uolitum produci”, set non sequitur “Deus scit aliquid producere; ergo illud producetur” (multa enim scit que non faciet); quare etc. [4] Responsio. Circa istam questionem est duplex modus dicendi: unus est quod Deus uel angelus immediatius attingunt effectum per intellectum quam per uoluntatem. Quod declaratur sic. Duplex est exemplar: unum quod est exemplar tantum, sicut ymago que est in pariete respectu ymaginis que ad eius similitudinem fit | in ere; aliud est exemplar quod est simul exemplar | et principium factiuum, sicut

14 unumquodque … simile] cf. Arist., Metaph., IX, 8, 1049b28-29 28 unus … 40 sigillum] ap. Ioh. Paris., Super Sent., I, 45, 2, resp. (475,15-20; 476,21-25) 29 Duplex … 33 cera] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 4, resp. (176aD-176bA) 11 ab intellectu] ad intellectum N | si] om. Y | sic] om. Z | tunc Deus] inu. Y | agit immediatius] inu. Om 12 quam] quod Z | uoluntatem] uoluntate Z 13 illud] id AFN | unumquodque] unumque N | immediatius … 14 unumquodque] om. (hom.) Om | ei] om. FMNYZ sed s.u. suppl. F | ei … 14 magis] inu. A 14 effectus] effectui M effectum YZ | simile] in add. Y 15 magis] om. M 16 quare] ergo A quia F 18 ad3] om. Y 19 quare] ergo F 20 contrarium] uero add. Om | quia] quod F 22 ponitur] productio add. A | primus] primum M 23 autem] om. YZ | est] om. FMOm sed s.u. suppl. F 24 producere … producetur] p.c. F | producetur] producit Y procedit Z illud add. OmYZ | producetur … 25 ergo] om. (hom.) M 26 producetur] om. sed i.m. producit suppl. Y proceditur Z | multa] quia praem. Y | enim] om. Y | quare] om. M 27 istam questionem] inu. A | dicendi] om. FY sed i.m. suppl. F 28 immediatius] est mediatius Om | attingunt] attingit YZ 29 declaratur] Iohannes Parisiensis i.m. add. F | declaratur sic] inu. Om 30 unum] est add. A | exemplar2] extra Om p.c. Z 31 que] est add. MN om. Y | similitudinem] ex utilitatem corr. Om | fit] sic add. Y sicut add. Z | in ere] mere YZ | ere] aere Om | aliud] et praem. Y

15

20

25

30

DISTINCTIO XLV QVESTIO II

35

40

45

50

55

213

est figura sigilli respectu figure per sigillum impresse in cera. Et interest hoc inter talia, quia respectu effectus immediatius se habet manus artificis quam primum exemplar, sicut | ad ymaginem sculptam in ere immediatius se habet manus artificis ymaginem sculpentis quam ymago parietis ad cuius similitudinem alia sculpitur; set secundum exemplar, quod est factiuum, immediatius se habet ad effectum quam manus artificis, sicut figura cere immediatius fit a sigillo quam a manu artificis applicantis sigillum. [5] Ex hoc sic arguitur: exemplar factiuum immediatius attingit effectum quam quodcumque applicans ipsum; set ydea existens in intellectu diuino est exemplar factiuum; ergo immediatius attingit effectum quam uoluntas diuina, que quodammodo quasi manus applicat ipsam; set si ydea immediatius attingit quam uoluntas, ydea autem pertinet ad intellectum, | patet quod intellectus immediatius se habet ad effectum quam uoluntas. Maior patet. Minor probatur, quia exemplar non factiuum prius imprimit suam similitudinem in oculis artificis quam imprimatur eius similitudo in materia exteriori, ut patet in exemplo posito | (numquam enim similitudo ymaginis existentis in pariete fieret per artificem in ere, nisi primo imprimeretur in oculis uel in mente artificis; unde artifex cecus numquam faceret ymaginem in sigillo ad similitudinem ymaginis in pariete); set ydea diuina non prius imprimitur artifici | quam effectui, quia intellectus diuinus, qui est quasi diuinus oculus, nullam impressionem recipit, nec ab intellectu diuino imprimitur in uoluntate, quia uoluntas non est talis impressionis

41 Ex … 57 factiuum] Ioh. Paris., Super Sent., I, 45, 2, resp. (476,33-47); ap. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 4, resp. (176bA-B) 33 impresse] expresse M | Et] inter est add. sed exp. N 34 interest hoc] differentia est A | inter] casus add. sed del. F | talia] alia Om 35 sculptam … 36 ymaginem] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 36 artificis] ad add. M 37 similitudinem] similem M | secundum] om. sed i.m. suppl. F 39 immediatius] immediatus F | a1] om. sed s.u. suppl. Y | quam] quod A 42 effectum] effectus N | applicans ipsum] inu. Om 45 ipsam] ipsum YZ set si applicat ipsam add. N | set] om. sed s.u. suppl. Z | attingit … 46 immediatius] om. (hom.) M mediatius Y 46 intellectus] om. Om 47 patet] set add. M 48 factiuum] effectiuum N | imprimit] p.c. Y | suam similitudinem] inu. A | suam … 49 imprimatur] om. Om 51 fieret] ex existat corr. N | artificem] artem Y | ere] ex aere corr. FNY | primo] et in primo add. N prius Om | imprimeretur] imprimetur p.c. N 53 pariete] s.u. p. c. F | ydea] om. sed i.m. suppl. Y | diuina] om. F | prius] primo Y 55 diuinus oculus] inu. Om | recipit] retinet N 56 uoluntas] diuina add. YZ

M175vb

Om198v

A48rb

N60va

214

Om199r M176ra

Y109va Om199v

DVRANDI SVPER SENT. I

susceptiua; ergo ipsa non est exemplar tantum, set exemplar factiuum. Et hec fuit minor; sequitur ergo conclusio. [6] Hic autem est multiplex deffectus. Primus est quia ista opinio | non solum nititur probare quod intellectus magis se habeat de propinquo ad productionem rerum quam uoluntas, set etiam | quod per actum intellectus res immediate producantur: accipit enim quod sicut per applicationem sigilli immediate efficitur figura eius in cera, sic per applicationem ydee ad intellectum pertinentis efficitur res extra; ostensum est autem supra dist. 38 quod neque per actum intellectus neque per actum uoluntatis aliquid extra producitur immediate. [7] Secundus deffectus est, quia distinctio quam ponunt de exemplari nulla est; nullum enim exemplar manens sub ratione exemplaris potest esse factiuum uel impressiuum; cuius ratio est quia omne illud quo agens agit, non ut instrumento, | set ut ratione agendi, est in agente subiectiue uel intrinsece saltem, et non se habet ad ipsum solum obiectiue et extrinsece, sicut | agit ignis per calorem et securis per acutiem et sic de ceteris; set exemplar retentum sub ratione exemplaris solum se habet ad artificem obiectiue (est enim illud ad quod artifex inspiciens operatur, ut dictum fuit supra dist. 36, cum ageretur de ydeis); ergo nullum exemplar retentum sub ratione exemplaris potest esse principium factiuum, sicut illud quo agens formaliter agit.

65 ostensum … 38] cf. supra, I, 38, 1, n. 7 (70,51-54) 75 ut … 76 ydeis] cf. supra, I, 36, 3, n. 6 (18,38-43) 57 ipsa] illa F | non] om. Y | tantum … exemplar2] om. (hom.) YZ | exemplar2] extra Om 59 est1] om. sed s.u. suppl. Y | quia] quod OmY 61 quam] om. sed i.m. suppl. F | quod] om. sed s.u. suppl. F 62 enim] autem YZ 63 applicationem … per2] om. (hom.) AN sed i.m. applicationem sigilli immediate efficiendo est figura in cera sic per suppl. A | sigilli] ad ceram i.m. add. F | figura eius] inu. YZ 64 intellectum] intellectus N | pertinentis] ponentis N | efficitur] figura add. sed del. et eius in cera, sic per applicationem ydee ad intellectum pertinentis efficitur iter. sed uerbo ua -cat s.u. adiuncto del. F 65 est] om. Om | est autem] inu. Y | autem] om. AFN sed i.m. suppl. F | supra] in Om om. YZ 66 neque] nec Y 67 deffectus] ex effectus s.u. corr. F | quia] quod Y 68 nulla est] om. sed i.m. suppl. F | est] om. sed i.m. suppl. Y 69 exemplaris] exemplari A | uel impressiuum] om. Y 70 quo] quod AM p.c. N | ut1] om. N 71 se] iter. A | ipsum] ipsam Y 72 agit] om. Y | agit ignis] inu. Om | calorem] s.u. p.c. M 73 ceteris] aliis Y | exemplar] ad amorem add. sed del. F 74 artificem] artem Y | illud] id F | ad2] om. N 75 artifex] s.u. p. c. M | inspiciens] aspiciens Om 78 formaliter agit] inu. A

60

65

70

75

DISTINCTIO XLV QVESTIO II

80

85

90

95

100

215

[8] Quod autem dicitur de figura sigilli, quod habet rationem exemplaris factiui respectu | figure, que mediante sigillo imprimitur cere, non est uerum; in tali enim impressione figura sigilli nullo modo habet rationem exemplaris, quia ad figuram sigilli non oportet inspicere sigillantem; immo si sigillum casu caderet in aquam, ipsa configuraretur sigillo et cecus qui omnino ignoraret an esset aliqua | figura in sigillo, eque bene sigillaret sicut uidens; non est ergo exemplar | cum ad ipsam artifex operans non inspiciat, set est mere principium factiuum, sicut acuties in securi, de qua nullus diceret quod esset exemplar in secando; falsa est ergo illa distinctio. Et per consequens falsa est maior propositio, que in hoc fundatur. Minor etiam falsa est, quia ydea diuina ut ydea, non ut essentia diuina, quia sic omnia absoluta sunt idem cum potentia que est principium factiuum, set retenta sub ratione ydee est tantum exemplar. Et cum dicitur quod non, quia quod est exemplar tantum prius imprimit similitudinem suam artifici quam materie exteriori, uerum est solum ubi artifex talis est quod oportet eum accipere cognitionem rei fiende ab extrinseco; Deus autem, qui ex se omnia nouit, apud se habet | omnium rerum exemplaria absque hoc quod sibi aliquid imprimatur. [9] Alius est modus dicendi quem credo ueriorem, quod in omni agente a proposito creato uel increato uoluntas magis de prope se habet ad productionem rei quam intellectus, uel secundum rem ubi

80 factiui] ex factiuum corr. N p.c. Om a add. sed exp. Z | respectu] ratione OmZ | figure] sigilli praem. sed del. Om | mediante] mediate Om immediate a YZ | sigillo imprimitur] inu. Om 81 cere] certe Y 82 habet] om. sed s.u. suppl. F | exemplaris] om. sed i.m. suppl. F 83 inspicere] respicere Om | si] post casu A i.m. F om. N | aquam] aqua NOm 84 sigillo … an] quod Om | an] quod YZ 85 eque] equa Om 86 cum] tamen Y | ipsam] ipsum MYZ | operans] om. Om | inspiciat] respiciat Om | est] om. M 87 qua] om. sed i.m. suppl. F 88 esset] s.u. p.c. Y | est ergo] inu. MYZ | illa distinctio] inu. F 89 falsa est] est falsior Y | maior] om. Y | propositio] ex proportio corr. F | que] quia YZ 90 falsa est] inu. MZ | est] om. Y | non] est add. M(s.u.)YZ | ut2] om. YZ 91 diuina] est tantum exemplar (tantum exemplar] inu. Om) et non principium factiuum dico autem non ut (ut] om. Om) essentia diuina add. (i.m.)FOm | sic] sicut YZ(s.u.) | est] om. sed i.m. suppl. F 92 set] ydea i.m. add. F 93 Et … tantum] om. Y | est] s.u. p.c. M 94 suam] alterius add. Om | materie] ex nature corr. F 95 uerum … accipere] om. Om | solum ubi] om. sed i.m. suppl. Z | artifex] ubi solum add. Z 96 fiende] faciende YZ | extrinseco] set i.m. add. Y | autem] om. Y | qui] est add. sed del. F 97 sibi] lac. Y | sibi … 98 aliquid] inu. Z 99 quod] quia add. YZ sed del. (ras.) Y 100 a proposito] composito Y

F80vb

Om200r M176rb

Om200v

216

Om201r N60vb M176va Z52va

Om201v

DVRANDI SVPER SENT. I

intellectus et uoluntas realiter differunt, uel secundum rationem ubi differunt solum secundum rationem, ut in Deo. Quod patet: primo, quia in habentibus ordinem plus distant extrema ab inuicem quam distet medium ab extremis; set in agente a proposito siue libere hec se habent per ordinem, scire et uelle et operari, ita quod scire et operari sunt extrema inter que medium est uelle; ergo magis de prope se habet uelle ad operari quam scire. Maior de se patet. Probatio minoris: quod enim operari sit ultimum supponens scire et uelle, patet, quia aliter non esset | opus a proposito; item constat | quod uelle supponit scire; ergo uelle est medium inter scire | et operari. [10] Secundo patet idem sic: qualem ordinem realem habent actus uoluntatis et intellectus | in illis in quibus differunt realiter, talem ordinem rationis habent in illis in quibus differunt solum secundum rationem; set in nobis, in quibus differunt realiter, habent talem ordinem realem quod actus uoluntatis immediatius se habet ad operationem artis quam actus intellectus, etiam secundum istos; ergo in Deo, in quo actus intellectus et uoluntatis solum differunt secundum rationem, talis est ordo rationis quod actus uoluntatis immediatius se habet ad productionem rerum creatarum, que producuntur per artem diuinam, quam actus intellectus. [11] Ad primum argumentum dicendum quod “opposito modo comparantur res ad nos et ad Deum | quoad scire, quia scientia nostra causatur a rebus, scientia autem Dei est causa rerum”; set supposito 117 istos] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 1, 4, resp. (176bB-D); Henr. de Gand., Quodl., XIII, 6, sol. (41,85-104; 42,5-15) 122 opposito … 124 rerum] cf. supra, I, 45, 2, n. 1 (211,6-7) 102 realiter differunt] inu. AOm | differunt] differant M | rationem] quam add. Om 105 distet] distant M distat Om | hec] om. Y 106 et1] om. A 107 extrema] et add. Om | que] om. MZ sed i.m. suppl. Z ea Om | uelle] intelligere Z | se] iter. Y 108 uelle] uel Om | Maior] om. sed i.m. suppl. F | de se] post patet Y 109 quia] quod F 110 opus] agens OmYZ 111 est medium] immediata Om 113 in illis] uel Om om. Y 114 in1] iter. Y | quibus] cuius Z | differunt] realiter add. sed exp. N | solum] post rationem Y 115 differunt] solum add. Om | realiter] secundum rem MOmYZ | talem … 116 ordinem] inu. YZ 116 realem] om. YZ | quod] quia Z | habet] habent N 117 intellectus] uoluntatis F | etiam] et N 118 quo] est add. Y | intellectus … uoluntatis] uoluntatis et intellectus MOmYZ | solum differunt] inu. Y | secundum] iter. sed secundum¹ exp. N 119 talis est] post rationis YZ | quod] quia F om. sed s.u. suppl. Z | se … 120 habet] inu. Om 120 creatarum] creaturarum MZ creturarum (sic) F 122 modo … 123 comparantur] inu. Y 123 comparantur] operantur F comparatur Om | quoad] ad Y | quia] et Om 124 causatur] creatur YZ | a rebus] iter. sed a rebus² del. F | autem] aut Om | Dei] ex rei corr. N

105

110

115

120

DISTINCTIO XLV QVESTIO II 125

130

135

140

145

217

scire simili modo se habet Deus ad producendum | res creatas, sicut nos ad producendum res artificiales, quantum ad hoc quod utrobique immediatius se habet ad productionem rerum uoluntas quam intellectus. [12] Ad secundum, cum dicitur quod “per illud agit unumquodque immediatius per quod magis assimilatur effectui uel effectus sibi”, dicendum quod hoc non habet ueritatem in hiis que fiunt per artem, quia artifex non assimilat sibi | uel alicui quod in ipso sit principium agendi effectum quem facit, set exemplari uel ei quod concipit, quod idem est; exemplar autem nichil est ipsius artificis nisi per accidens, inquantum posset contingere quod aliquis uellet se ipsum depingere utens se ipso ut exemplari; set ea que sunt per accidens non cadunt sub arte. Vnde actio artis non est uniuoca | et per assimilationem artificiati ad artificem uel ad aliquid quod in ipso sit | principium agendi, set est per assimilationem artificiati ad exemplar ad quod artifex inspicit uel concipit, quod exemplar inquantum huiusmodi nullo modo est principium factiuum. Cum ergo Deus producat res per artem, nulla est querenda assimilatio rerum ad Deum secundum illud quo agit, set secundum exemplar quod inspicit, et illud est ydea, que primo et principaliter pertinet ad intellectum, non ut principium quo agit, set solum ut exemplar quod inspicit. In naturalibus etiam maior propositio non habet ueritatem, quia sicut effectus magis assimilatur principali agenti quam instrumentali, sicut filius plus assimilatur patri quam semini, licet instrumentum immediatius se habeat ad effectum quam principale agens, sic effectus magis assimila129 per … 130 sibi] cf. supra, I, 45, 2, n. 2 (212,13-14) 125 producendum] sicut add. M 126 res] de prope s.u. scr. Om | artificiales] artificiatas MOmYZ | utrobique] om. OmYZ 129 secundum] dicendum add. M 130 quod] p.c. F 131 hoc] om. YZ | fiunt] sunt M fuit Y 132 quia] quod Y | assimilat] assimilant Y | sit] om. sed s.u. suppl. Om 133 effectum] effectiuum M | concipit] concepit Y | quod2] uel M 134 autem] aut NY | est2] iter. sed est¹ exp. F 135 quod] quia M | aliquis] aliquid Y 136 ut] om. M | sunt] possunt M fiunt Om | accidens] non accidens add. sed del. F 137 non] om. OmY | uniuoca] ex unica corr. F inuenta YZ | et] ut Om est Y 138 in] om. sed s.u. suppl. Y | sit] iter. Om 139 est] iter. sed est² del. F | ad2] om. FYZ sed s.u. suppl. F | ad quod] quo AN uel M 140 concipit] conspicit FY | quod] quia YZ | huiusmodi] huius FY 141 ergo Deus] inu. A 142 est querenda] inu. Om 143 quo] quod YZ | set] om. AN 144 et … 145 inspicit] iter. M 145 quod] quo AN 146 propositio] om. A 147 principali … 148 assimilatur] om. (hom.) sed i.m. suppl. Y | plus] om. OmY sed s.u. suppl. Y 148 licet] in add. sed exp. F | immediatius] p.c. F 149 sic] sicut AY

Y109vb

F81ra

Om202r M176vb

218 Om202v

DVRANDI SVPER SENT. I

tur | principali principio agendi, licet sit remotius quam minus principali, licet sit propinquius; unde in nulla materia maior propositio habet uniuersaliter ueritatem. Posset etiam dici ad minorem quod res non magis assimilantur Deo quantum ad intellectum quam quantum ad uoluntatem, quia ydea, ad quam est assimilatio, nichil est ipsius intellectus nisi obiectiue, secundum quem modum ipsa se habet, licet secundario, ad uoluntatem; sicut enim intellectus diuinus apprehendit essentiam suam ut ymitabilem a creaturis, sic uoluntas diuina uult eam ymitari a creaturis.

150

155

M177ra A48va Om203r

[1] Tertio queritur utrum uoluntas congrue distinguatur in uoluntatem signi et beneplaciti. Arguitur quod non, quia Deus nichil operatur nisi uolens; omnis ergo operatio Dei pertinet ad uoluntatem beneplaciti; set uoluntas signi distinguitur contra uoluntatem | beneplaciti; ergo operatio non pertinet ad uoluntatem | signi. Cuius | oppositum dicitur in littera.

5 Deus … 8 signi] Thom., S.th., I, 19, 12, arg. 2; cf. etiam Thom., De uerit., 23, 3, arg. 7 (658,53-59) 8 Cuius … 9 littera] cf. Lomb., Sent., I, 45, 7 (311,12) 150 principali principio] inu. MOmYZ 151 sit] sint Om | propositio … 152 ueritatem] est uera uniuersaliter MOmYZ 153 quantum1] quam N | ad] om. sed i.m. suppl. Y | quam] om. N 154 nichil] non FOm | est2] rationis add. sed exp. N 155 secundum] om. YZ | quem] om. sed s.u. suppl. M | licet] set YZ 157 ymitabilem] ymitabilis est MYZ mutabilis aut Om | sic] sicut N | diuina] uult diuina add. sed del. F om. YZ 158 eam] om. YZ 4 Tertio] s.u. p.c. F | uoluntatem] uoluntate F 5 beneplaciti] s.u. p.c. F et add. AMYZ | Deus] dominus Z 6 omnis ergo] inu. Y | operatio] Dei add. A 8 signi] eius add. A | Cuius] p.c. N

5

DISTINCTIO XLV QVESTIO III 10

15

20

25

219

[2] Item aut illud | quod Deus uult uoluntate signi uult uoluntate beneplaciti aut non; si non, falsa sunt signa quibus signatum non concordat; si sic, frustra distinguitur una contra alteram. [3] In contrarium est commune dictum et Magister in littera. [4] Responsio. Communiter dicitur quod distinctio uoluntatis diuine in uoluntatem beneplaciti et in uoluntatem signi est distinctio uoluntatis in uoluntatem proprie dictam et metaphorice; (nam uoluntas beneplaciti est uoluntas proprie dicta uel actus suus uolendi quo aliquid sibi placet); set uoluntas signi dicitur metaphorice uoluntas Dei eo modo quo signum nominatur metaphorice nomine rei cuius est signum, ut ymago Herculis uocatur Hercules. [5] Et hoc potest esse dupliciter: uno modo ratione similitudinis inter signum et signatum, ut in exemplo iam posito; | alio modo ratione proportionis quasi arguendo quod sicut se habent signum et signatum in uno, sic se habeant in alio, et sic est in proposito nostro. Quia enim in nobis ille qui precipit uel consulit aliquid fieri uidetur illud uelle, similiter qui prohibet aliquid fieri uidetur uelle illud non fieri, qui autem aliquid facit uult illud fieri, qui uero permittit aliquid

11 falsa … 12 concordat] cf. Thom., Super Sent., I, 45, 1, 4, arg. 2 (1038); S.th., I, 19, 11, arg. 2 13 In … littera] cf. Lomb., Sent., I, 45, 7 (311,28-312,3) 14 Communiter … 16 metaphorice] cf. Thom., Super Sent., I, 45, 1, 4, resp. (1039); S.th., I, 19, 11, resp.; De uerit., 23, 3, resp. (658,86-95); cf. etiam Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 45, 2, resp. (26vb); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 45, 6, resp. (548,15-16); Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 2, 1, resp. (177bA); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 45, 3, 1, resp. (374b) 18 uoluntas1 … 20 Hercules] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 45, princ. 3, q. unic., resp. (230vbN); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 45, 2, resp. (26vb) 10 aut] autem M sicut YZ | Deus uult] inu. Om 11 falsa] frustra YZ | quibus] ex quilibet i.m. corr. M | signatum] signata p.c. F 12 concordat] concordant F | sic] sit Om | una] unum OmYZ | alteram] aliam N alterum OmY 13 Magister] magistri M 14 Responsio] secundo Om | dicitur] om. sed i.m. suppl. F | uoluntatis] in add. sed del. M 15 in1] om. Om | in2] om. sed s.u. suppl. Y 17 quo] ad add. Y 18 aliquid] aliud M | uoluntas2 … 19 metaphorice] om. (hom.) M 19 modo] om. N | signum] iter. N | nominatur] dicitur Om | nomine] om. YZ | rei] res YZ 20 signum] signa Y | Herculis] uel add. Om 22 ut] om. sed s.u. suppl. F | in … 23 quod] om. YZ | iam] om. M | posito] p.c. Om 23 quasi] que add. M | arguendo] argumento Om | signum … 24 signatum] om. YZ 24 habeant] habent A 25 enim] p.c. Om | precipit … 26 qui] om. (hom.) M 26 illud1] esse add. FM | similiter] simpliciter OmYZ | prohibet] probat Om | aliquid] non add. Om 27 aliquid1] scilicet add. Y | permittit] ex promittit corr. F | aliquid2] om. N

N61ra

Om203v

220 Y110ra F81rb

M177rb Om204r

DVRANDI SVPER SENT. I

fieri, cum possit | impedire, uidetur illud uelle, ideo in Deo idem ponitur, scilicet quod preceptum, consilium, prohibitio, operatio et permissio sunt uel dicuntur | uoluntas diuina propter dictam similitudinem uel magis proportionem. [6] Sufficientia autem signorum uel uoluntatum signi, quod idem est, dupliciter accipitur: uno modo ex parte uolitorum, alio modo ex parte uolentis. Ex parte uolitorum sic, quia signum aut est respectu boni aut mali; si respectu | mali, aut negatiue, et sic est prohibitio, aut affirmatiue, et sic est permissio; si respectu boni, | aut presentis, et sic est operatio, aut futuri, et sic sunt preceptum et consilium, preceptum quidem respectu boni necessarii ad salutem, consilium uero respectu boni supererogationis. Ex parte uero uolentis sic, quia signum uoluntatis diuine aut significat id quod Deus uult facere per se ipsum aut per alium; si per se ipsum, aut directe tamquam per se agens, et sic est operatio, aut interpretatiue, et sic est permissio, sicut dicimus illum facere qui permittit cum possit impedire; si uero sit signum eius quod uult facere per alium, aut hoc est respectu boni faciendi aut mali uitandi; si respectu boni necessarii ad salutem, sic est preceptum, si respectu boni supererogationis, sic est consilium; si uero sit respectu mali uitandi, sic est prohibitio. Et sic in uniuerso uoluntas signi in quinque diuiditur, in preceptum, consilium, prohibitionem, operatio-

28 in … 50 implet] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 2, 1, resp. (177bB-C-D); Thom., S.th., I, 19, 12, resp.; De uerit., 23, 3, resp. (659,104-124) 47 Et … 50 implet] cf. Bonau., Super Sent., I, 45, 3, 2 (810a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 45, 3, 2, resp. (375a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 45, 3, 1, resp. (405a) 47 Et … 64 permissio] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 45, 2, resp. (27ra); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 45, princ. 3, q. unic., resp. (230vbQ-231raA) 28 possit] posset M illud add. OmYZ | illud] esse add. sed del. F | idem] illud YZ 29 ponitur] potentia Y | scilicet] set Om | operatio] comparatio Om 30 propter] om. Om | dictam] predictam F 32 autem] aut MOm | uoluntatum] p.c. M 33 est] quod add. Y | dupliciter accipitur] inu. YZ | uolitorum] sic add. Y | alio … 34 uolitorum] om. (hom.) Om | modo2] om. sed i.m. suppl. F 34 aut] ac Y 35 negatiue] necessarie Om | et] om. Y | est] om. Om 36 est] om. FN sed s.u. suppl. F | permissio] promissio OmY | aut] autem Y 37 aut] s.u. p.c. M per add. N | sunt] om. A est OmFY sed corr. F | et2] aut A | preceptum2] om. sed i.m. suppl. F om. sed preceptum est i.m. suppl. Y 38 quidem] quidam M uero sed exp. Y est in Z | boni] om. Om 39 uero] autem A | uolentis] uoluntatis OmYZ 40 id] illud AMYZ aliud Om | aut2 … 41 ipsum] om. (hom.) Y 41 aut] per alium add. sed exp. N 42 permissio] promissio Om | dicimus] Deum Y 43 cum] qui Y 45 boni] aut add. YZ 46 sit] om. AOm 47 uoluntas] uoluntatis A ex uoluntatis corr. N 48 preceptum] et add. Y

30

35

40

45

DISTINCTIO XLV QVESTIO III

50

55

60

65

221

nem et permissionem, que in hoc uersu continentur: Precipit | et prohibet, permittit, consulit, implet. [7] Vel aliter sic quod cum duplex sit uoluntas diuina, scilicet antecedens et consequens, ut patebit in sequente distinctione, quedam sunt signa uoluntatis antecedentis, et quedam consequentis: signa autem uoluntatis antecedentis aut sunt respectu boni prosequendi aut respectu mali fugiendi; si respectu boni prosequendi, aut respectu boni necessarii ad salutem, et sic est preceptum, aut respectu boni supererogationis, et sic est consilium; si uero sit respectu mali fugiendi, sic est prohibitio. Sunt autem duo signa respectu boni et unum tantum respectu mali, quia nullum malum licitum est fieri, propter quod omne malum est prohibitum; set bonorum quoddam est quod non potest licite omitti, et de hoc | est preceptum, aliud uero potest licite omitti, et de hoc est consilium. Signum autem uoluntatis consequentis aut est respectu boni quod fit, et sic est operatio, uel respectu mali quod | fit, et sic est permissio. [8] Ad primum argumentum dicendum quod uoluntas signi que est | operatio non distinguitur a uoluntate beneplaciti, quasi non sint uniformiter de eodem, set quia uoluntas beneplaciti est uoluntas proprie et operatio non dicitur uoluntas Dei nisi metaphorice, sicut signum, quemadmodum urina dicitur sana.

49 Precipit … 50 implet] cf. Guill. Altissiod., Summa aurea, I, 12, 1 (224) 52 ut … distinctione] cf. infra, I, 46, 1, n. 11 (228,112-114) 69 urina … sana] cf. Arist., Metaph., XI, 3, 1061a6; Thom., In Metaph., XI, 3, 2196 (519a-b) 49 uersu] usu Y uersum Z | Precipit] ex precepit s.u. corr. Y 50 prohibet] p.c. Om 51 quod] om. Y quia Z | duplex] s.u. p. c. M | scilicet] cum add. Y 52 ut patebit] om. Y | sequente] sequenti AMOm | distinctione] de Y 53 uoluntatis] om. Y | antecedentis] consequentis AF accidentis Om | consequentis] antecedentis AF continentis Y 54 autem] aut M uero Y | uoluntatis] om. Y | aut1] sic Y | prosequendi] persequendi Y 55 prosequendi] persequendi Y | respectu boni2] om. Om 57 sit] om. FOm | est2] om. sed s.u. suppl. F 58 signa] tantum add. OmZ signatum Y | tantum] om. Om 60 est prohibitum] inu. Om | quoddam] quedam Om | est2] sunt Om | quod] que Om 61 potest1] possunt Om | omitti] obmitti M omitte Om | hoc] hiis Om | est] iter. N | aliud] alia Om | potest2] possunt Om | licite2] possunt add. Om 62 hoc] hiis Om | consequentis] om. Z | consequentis … 63 respectu1] aut respectu consequentis est Y 63 uel] aut M | quod fit] om. YZ 65 que est] iter. N 66 distinguitur] p.c. Om | uoluntate] que est add. Z | sint] fit F sit Om fuit YZ 68 proprie] dicta add. Om | operatio … Dei] uoluntas signi Z | operatio … nisi] uoluntas signi non est Y | metaphorice] ergo add. N 69 quemadmodum] quamadmodum sic A quem adderet Y | urina] non add. YZ(s.u.) | urina dicitur] inu. Om

Om204v

M177va Om205r

N61rb

222

Z52vb

Om205v

DVRANDI SVPER SENT. I

[9] Ad secundum dicendum quod illud quod Deus uult uoluntate signi quandoque uult uoluntate beneplaciti, nec tamen propter hoc frustra distinguitur una contra alteram, quia non per eamdem rationem conuenit nomen ‘uoluntatis’ utrique, ut dictum est; quandoque uero non uult Deus uoluntate beneplaciti, quia | dicitur uelle uoluntate signi, nec tamen propter hoc signa sunt dicenda falsa, quia non sumuntur proprie, set metaphorice, ut quia sic est in nobis, similiter attribuimus Deo, non intendentes illud idem esse in Deo, set aliquid correspondens, prout nature diuine | conuenit, quemadmodum Deo attribuimus esse iratum metaphorice quidem, set non false.

70 Ad … 80 false] cf. Thom., Super Sent., I, 45, 1, 4, ad 2 (1040) 79 Deo … quidem] cf. Thom., S.th., I, 3, 2, ad 2; I, 19, 11, resp. 70 dicendum] est add. Y | quod2] est add. sed exp. F 71 nec] om. sed i.m. non suppl. Z | nec tamen] tamen non Y 72 alteram] aliam A | per] om. N 73 nomen] respectu N 74 quia] quod AMNOmZ ex quia quod corr. Y 75 tamen] om. OmY | signa] ex significat corr. F | signa … dicenda] dicenda sunt signa Om | sunt dicenda] inu. A | falsa] om. Y 76 sumuntur] summuntur M sumitur Y 79 quemadmo77 attribuimus] i.m. p.c. Z | Deo1] om. Om | idem] est add. F dum] quamadmodum (sic) A i.m. p.c. F | quidem] quod Y 80 non] sunt add. Y

70

75

80



5

10

15

[1] Hic oritur questio etc. Circa distinctionem istam primo queritur utrum uoluntas Dei semper efficaciter impleatur. Et uidetur quod non, quia omnis effectus qui est a causa que impediri non potest est necessarius; set non omnia que sunt a Deo sunt necessaria; ergo uoluntas Dei, mediante qua producit quidquid producit, potest impediri; non ergo | semper efficaciter impletur. [2] Item I Tim. 2 dicitur quod Deus uult omnes homines saluos fieri; set non omnes saluantur; ergo uoluntas Dei non semper impletur. [3] In contrarium | est quod dicitur Sap. 12: Subest | tibi cum uolueris posse; set uoluntas cui subest potestas efficaciter impletur; ergo etc. [4] Responsio. Dicenda sunt duo: primum est quod uoluntas Dei semper infallibiliter impletur loquendo de uoluntate beneplaciti, non signi; secundum est quod licet infallibiliter | impleatur, tamen non imponit necessitatem rebus.

4 Hic … questio] Lomb., Sent., I, 46, 1 (312,15) 10 Item … 11 impletur] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 273, sed contra 1 (372a); Thom., S.th., I, 19, 6, arg. 1; Duns Scot., Ord., I, 46, q. unic., arg. 1 (377,7-8); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 46, 1, 1, arg. 1 (380a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 46, 1, 1, arg. 1 (410a) 10 Deus … fieri] I Tim., 2,4 12 Subest … 13 posse] Sap., 12,18 4 etc] om. MYZ | Circa … istam] 46 distinctio. Circa quam MYZ | istam] 46 A | queritur] quia Om 6 non1] om. sed s.u. suppl. F | qui] cuius YZ | a] om. OmYZ | impediri] impedire M | est2] ex esse corr. F 7 non] post Deo YZ 8 Dei] om. YZ | producit1] p.c. A | producit2] om. sed s.u. suppl. Om 9 ergo] igitur YZ | semper] om. NOm sed s.u. suppl. Om | impletur] ex impleatur corr. Om 10 I] om. AFN 11 uoluntas] om. N bonitas Y | Dei] diuina Y | non2] om. sed s.u. suppl. M | semper] om. N 13 uolueris] uoluerit Om 15 Dicenda] uidenda MOmYZ | est] om. M 16 infallibiliter] efficaciter A p.c. N | loquendo] om. sed i.m. suppl. Z | beneplaciti] et add. A 17 signi] s.u. p.c. F | est] om. MYZ | tamen non] inu. Om 18 imponit] ponit Y

F81va

Y110rb M177vb

Om206r

224

Om206v

M178ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[5] Primum patet sic: illa uoluntas que agit per talem potentiam que impediri non potest, nec in se, nec in mediis per que agit, semper infallibiliter producit suum effectum; set uoluntas diuina agit per talem potentiam que impediri non potest, nec in se, nec in mediis per que agit; ergo semper et infallibiliter producit suum effectum. Maior est clara de se. Set minor probatur, quia uoluntas diuina agit per potentiam diuinam exequentem illud quod scientia dictat et uoluntas imperat, ut dictum fuit supra dist. 38; potentia autem diuina non potest impediri in se; non enim potest defficere omnino, sicut ignis potest extingui, nec minui, sicut calor uel alia qualitas potest remitti in tantum ut non possit in effectum in quem alias posset; nec | potest impediri in mediis per que agit, tum quia sine quocumque medio agente potentia diuina producere potest omne producibile quod non implicat contradictionem, in productione etiam rerum non supponit necessario subiectum; quod si quandoque agat mediante alio et supposito subiecto, tamen excludere potest omne impedimentum incidens circa medium per quod agit uel circa subiectum in quod agit, quia Deus potest omne quod non implicat contradictionem, ut dictum fuit supra; set non potest uelle aliquid quod implicet contradictionem, quia illud non potest habere rationem entis aut boni; ergo nichil quod Deus uelit fieri potest habere impedimentum cuius amotio | implicet contradictionem; potest ergo omne tale impedimentum per diuinam potentiam amoueri et sic impediri non potest in se nec in mediis per que agit nec per subiectum in quod agit; et hoc est quod dicit Aristo-

21 uoluntas … 23 effectum] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 2, 2, resp. (178bA) 26 ut … 38] cf. supra, I, 38, 1, n. 4 (69,29-32) 36 ut … 37 supra] cf. supra, I, 46, 1, n. 5 (224,31-32) 20 nec1] ille add. sed del. F om. N | nec2] ut Y | semper] super N 21 infallibiliter] p.c. Z | suum effectum] inu. OmY 23 et] etiam F om. M | suum effectum] inu. Om 24 de se] om. Om | Set] om. Om | diuina] om. YZ | agit] ageret Om 25 dictat] distat AF sed corr. F deliberat Y 26 imperat] ex importat imponit s.u. corr. N | autem] om. sed s.u. suppl. Y | non … 27 potest1] om. sed i.m. suppl. F 27 non] uero nec p.c. Y 29 possit] posset Om 30 tum] om. Om | quocumque] quoque Y 31 quod … 32 productione] om. Om 32 etiam] autem N | rerum] om. Om | non … 33 necessario] necessario non supponit Om 33 necessario] p.c. N | subiectum] om. M | quod] quia N quem Om | agat] agit FY 35 in] per Y 36 Deus potest] inu. Om | omne] esse Z 37 quod] om. Om | implicet] impleret Z 38 quod] quia praem. sed s.u. corr. F 40 tale] om. F 41 amoueri] remoueri Y | potest] nec add. Om 42 que] quem F | nec … agit2] om. (hom.) Om

20

25

30

35

40

DISTINCTIO XLVI QVESTIO I

45

50

55

60

225

teles IX Metaphisice, quod uolens et | eligens statim agit ea quorum habet potentiam nec oportet addere si non aliquid impediat, quia potentia simpliciter excludit omne impedimentum. Et sic patet primum. [6] Quantum ad secundum, scilicet quod uoluntas Dei nullam necessitatem imponat rebus uolitis, | sciendum quod loquendo de necessitate simpliciter, uoluntas diuina nec imponit nec imponere potest rebus necessitatem, nec res create sunt capaces talis | necessitatis. Cuius ratio est primo ex parte uoluntatis diuine, quia agens libere per actionem liberam non potest tribuere rei producte quod non possit non esse simpliciter et absolute quocumque agente; set uoluntas diuina libere producit res creatas, ut probatum fuit supra; ergo non potest conferre rebus creatis quod non possint non esse simpliciter et absolute quocumque agente. Minor iam patet. Set maior probatur, quia hec est natura agentis | libere quod agens, quantum est de se, potest agere et non agere, et per consequens res potest esse et non esse; propter hoc illud quod per talem actionem acquiritur numquam potest habere absolutam necessitatem. Per idem patet quod res create non sunt capaces talis necessitatis, quia illud quod secundum se totum dependet ab alio in fieri et in esse non potest esse necessarium simpliciter et absolute, nisi illud a quo dependet influat in | ipsum ex necessitate; set res create totaliter dependent a Deo in fieri et in esse;

43 uolens … 45 impedimentum] cf. Arist., Metaph., IX, 5, 1048a11-18; ap. Heru. Nat., Super Sent., I, 42, 2, 2, resp. (179aA) 54 ut … supra] cf. supra, I, 45, 1, n. 7 (210,42-45) 43 IX Metaphisice] om. Om 44 nec] non Y 45 excludit] ex excludet s.u. corr. F 47 Dei] diuina Om 48 imponat] imponit MOmYZ | rebus] creatis add. A | loquendo] loquendum est (est] s.u. add.) Y 49 necessitate] uoluntate Y | diuina] om. Y | nec1] non M | imponit nec] om. (hom.) AN | imponere] ponere Y 50 rebus] om. AN | sunt capaces] inu. Om 51 agens] p.c. Y 52 tribuere] attribuere YZ | non2] om. A 53 possit] potest Om 54 diuina] om. Y | res creatas] om. Y | ut probatum] om. sed ut uisum i.m. suppl. Y 55 conferre] om. sed dare post creatis suppl. YZ 56 quocumque agente] om. Om | iam] om. M | probatur] om. sed patet i.m. suppl. Y 57 est1] om. A | est2] om. Y 58 et1 … agere2] om. AN | agere2] ex libere i.m. corr. F | res] post esse Y | res potest] inu. AY | esse2] non add. AN et s.u. add. F 59 hoc] quod Om | hoc illud] om. MNYZ | hoc … per] om. sed i.m. suppl. F | illud] om. A | acquiritur] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. F 60 Per idem] secundum A | idem] hoc N | create] om. M 62 dependet] appendet Z 63 illud] om. sed s.u. suppl. Y | influat] infirmat AN 64 totaliter dependent] inu. Om | dependent] dependunt M

Om207r

N61va A48vb

Om207v

F81vb

226

M178rb

Om208r Y110va

Om208v

DVRANDI SVPER SENT. I

ergo non possunt esse necessarie, nisi dicatur quod Deus influat in eas ex necessitate, quod non est uerum; solum ergo illa sunt necessaria simpliciter | et absolute ad que est actio diuina ex necessitate, et tales sunt sole Persone diuine. [7] Si uero loquamur de necessitate quam res create habere possunt sub libertate diuina per causas medias, sic dicendum est quod non omnes res | de necessitate | eueniunt, set quedam sic et quedam non. Cuius ratio est quia agens per intellectum et uoluntatem producit effectum non qualis est ipse, set qualem preconcipit et uult producere; alias non ageret per intellectum et uoluntatem; set Deus, qui est agens per intellectum et uoluntatem, eadem scientia et uoluntate potest preconcipere et uelle quedam euenire mediantibus causis necessariis (et hec uocantur inter res creatas necessaria) et alia euenire mediantibus causis contingentibus (et hec dicuntur contingentia); ergo uoluntas diuina non imponit omnibus rebus uolitis necessitatem, set quibusdam imponit necessitatem, qualem capere possunt res create et permittit libertas uoluntatis diuine, aliis autem imponit contingentiam duplicem, unam respectu sui, quia libere uult, et hec est communis omnibus creatis, aliam respectu causarum mediarum, | que est quibusdam specialis. [8] Ex quo patent duo: primum est quod non bene dicunt illi qui dicunt quod omnia de necessitate eueniunt per comparationem ad uoluntatem diuinam, quia, ut uisum est, omnia respectu uoluntatis

85 dicunt … 87 diuinam] cf. supra, I, 43, 4, n. 5 (191,42-43) 65 ergo] om. sed i.m. suppl. F | esse] om. sed s.u. suppl. F | necessarie] necessario Om | Deus] om. M | influat] infirmat AN 68 sole] om. A solum M 69 quam] quas A | habere] i.m. p.c. F 70 libertate] uniuersalitate M | diuina] et add. Om 71 de] ex Om 72 ratio est] inu. Y 73 ipse] iste N | qualem] quem add. Om | et] quem add. Y 74 set … 75 uoluntatem] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 76 preconcipere] concipere F | causis] om. sed i.m. suppl. N | causis necessariis] inu. A | necessariis] p.c. N 77 uocantur] uocatur F | inter] sunt Y | creatas necessaria] create necessarie Y | euenire] ex uenire s.u. corr. F 78 et] ad add. sed del. F | contingentia] contingentis M 79 imponit] in add. YZ | uolitis necessitatem] inu. M | set] cum add. Y 80 quibusdam] cuiusdam YZ sed corr. Y | imponit] om. Y ponit Z 81 permittit] permitteret Y | diuine] om. M | autem] aut Om 82 hec] hoc M | communis] commune Om 83 omnibus] rebus add. Om | creatis] om. Y 84 quibusdam] quodam modo Y 85 bene … illi] om. sed i.m. suppl. F | illi] om. YZ | qui … 86 dicunt] om. sed i.m. suppl. Y 86 de necessitate] post eueniunt A | per … 88 eueniunt] om. (hom.) sed i.m. sup. suppl. F | comparationem] compositionem Z 87 uoluntatem diuinam] inu. Y | uoluntatem … respectu] om. Om

65

70

75

80

85

DISTINCTIO XLVI QVESTIO I

90

95

100

105

227

diuine eueniunt libere, et ideo absolute loquendo possunt non euenire, quamuis, stante suppositione quod sint uolita, non possunt non euenire, set hec est necessitas suppositionis tantum. [9] Secundum est quod necessitas et contingentia que est in rebus per comparationem ad causas medias, est intenta et ordinata a uoluntate diuina; propter quod male dicunt qvi eam reducunt solum in causas medias; | sequeretur enim quod non esset intenta, set casualis, quod non est uerum. [10] Ad primum argumentum dicendum quod non “omnis effectus qui est a causa que impediri non potest est necessarius”, nisi causa illa agat ex necessitate nature; si uero agat libere, non est uerum, quia quod agit libere potest non agere, | et per consequens effectus potest non esse; talis autem est uoluntas diuina, ut declaratum est; quare etc. [11] Ad secundum dicendum quod uerbum Apostoli propter quod forte introducta est questio tripliciter exponitur: uno modo ab Avgvstino in fine Enchiridion, sic quod talis modus loquendi est in dicto Apostoli sicut si in una ciuitate esset tantum unus magister qui doceret pueros; tunc enim posset dici quod ille magister doceret omnes pueros | ciuitatis, non quia omnes docerentur, set quia nullus doceretur nisi per eum; simili modo dicit Apostolvs quod Deus uult omnes homines saluos fieri, non quia omnes uelit saluari, set quia nullus

96 Ad … 97 necessarius] cf. supra, I, 46, 1, n. 1 (223,6-7) 101 Ad … 112 fieri] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 46, princ. 1, q. unic., resp. (233vaK-L) 101 Ad … 116 consequens] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 273, sol. (374a); Bonau., Super Sent., I, 46, art. unic., 1, resp. (820b-821a); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 46, 2, resp. (27rb); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 46, 1, resp. (T66va-b); Super Sent. (B), I, 46, 1, resp. (Vb38ra-b) 101 uerbum Apostoli] cf. I Tim., 2,4 103 talis … 109 uoluntatem] cf. Aug., Enchir., 27, 103 (104,1-105,26) 107 simili … 119 uolitorum] cf. Thom., S.th., I, 19, 6, ad 1 88 ideo] om. A | loquendo] ex uidendo corr. N | possunt non] inu. Y 89 quamuis … 90 euenire] set supposito quod uelit necessario eueniunt YZ | non2] om. Om 90 tantum] tantam M 91 Secundum] quintum Om | et] p.c. Y om. Z 92 per comparationem] om. M | medias] mecas Y 94 enim] om. Om | casualis] causalis Om 96 non] om. sed s.u. suppl. M 97 causa illa] inu. Om 98 agat1] agit Om | uero] non Om | agat2] ex agit corr. F | est uerum] inu. Y 99 quod] quid add. YZ | potest non1] inu. M 100 talis] iter. sed talis¹ del. M | est1] iter. sed est¹ del. F om. YZ sed s.u. suppl. Y 101 quod2] hoc Y 102 introducta] introductum Y | questio] quod Y 103 fine] om. M 104 in dicto] indictio Om | si] post ciuitate A | in2] om. Om | tantum] solum Om 105 qui … magister] om. (hom.) Om | enim] bene Y | ille magister] inu. MYZ | doceret2] docens Om 107 nisi] om. sed s.u. suppl. M 108 omnes uelit] inu. AOm | saluari] saluare N

M178va

Om209r

N61vb

228

Om209v

F82ra M178vb Z53ra

Om210r Y110vb

DVRANDI SVPER SENT. I

saluatur nisi per eius uoluntatem. Secundo modo exponitur ab eodem ibidem, scilicet quod ibi sit distributio pro generibus singulorum et non pro singulis generum, ut sit sensus quod de singulis generibus hominum uult Deus aliquos saluos fieri. | Tertio modo exponitur a Damasceno libro II cap. penultimo, ubi distinguit uoluntatem Dei in antecedentem et consequentem et dicit quod Deus uult omnes homines saluos fieri uoluntate antecedente, non autem consequente. Quid autem uocetur secundum ipsvm uoluntas antecedens et consequens, notandum quod in uoluntate diuina, cum sit summe simplex, non potest diuersitas inueniri, | ratione tamen uoliti nichil prohibet eam diuersimode considerari secundum diuersas condiciones uolitorum. Volitum autem de quo | nunc loquimur est creatura rationalis, que est ordinabilis in beatitudinem, in qua est duo | considerare, scilicet id quod ordinatur et auxilia quibus iuuatur ad consequendum finem ad quem ordinatur; et secundum utrumque istorum accipi potest distinctio uoluntatis in antecedentem et consequentem. In eo enim quod ordinatur ad beatitudinem est considerare naturam et personam: quantum | ad naturam Deus uult omnes homines saluos fieri, | inquantum dedit omnibus naturam capacem beatitudinis et ordinabilem ad beatitudinem; quantum uero ad personam non uult omnes homines saluos fieri. Actiones autem sunt persone et suppositi, et quia multi deuiant a fine ultimo per suas actiones prauas, ideo quantum ad ea que sunt persone non uult Deus omnes saluos fieri. Prima autem uoluntas dicitur antecedens, 109 Secundo … 112 fieri] Thom., Super Sent., I, 46, 1, 1, ad 1 (1051); cf. etiam Alb., Super Sent., I, 46, C, 1, resp. (424a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 46, 1, 1, ad 1 (380b) 112 Tertio … 119 uolitorum] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 46, princ. 1, q. unic., resp. (233vaM) 112 Tertio … 136 consequens] cf. Thom., Super Sent., I, 46, 1, 1, resp. (1051) 117 notandum … 154 impleri] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 46, 2, resp. (27rb-27va) 120 Volitum … 125 personam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 46, princ. 1, q. unic., resp. (233vbN) 109 modo] quia N | ab eodem] om. Om 110 sit] fit F om. sed est s.u. suppl. Y | et] om. MOmYZ 111 generum … singulis2] om. (hom.) N 112 Deus] om. Y | saluos] saluatos YZ | modo] om. MOmYZ | a] om. M 113 libro] om. AN | cap] om. sed s.u. suppl. F | Dei] om. AN 115 fieri] om. sed s.u. suppl. Y a add. Z | non … consequente] om. Z | autem] om. Y 116 Quid] quod Om | uoluntas] om. Om 117 notandum] mod’ Om est s.u. add. Y 118 potest] realis i.m. add. F | prohibet] impedit Om 119 diuersimode] ex diuersitate i.m. corr. M 121 id] illud MOmYZ 122 quibus] cuius Z 123 accipi potest] inu. Om | distinctio] ex distributio i.m. corr. FM distributio N | uoluntatis] et add. sed exp. F 126 inquantum … 128 fieri] om. (hom.) N | dedit] diuidit YZ sed corr. Y 127 ordinabilem] ordinem A ordinabile Om 128 homines] om. YZ | saluos fieri] saluari OmYZ 129 autem] enim FOm 130 prauas] ex personas corr. Y | non … 131 uult] post Deus Om 131 omnes] homines add. YZ

110

115

120

125

130

DISTINCTIO XLVI QVESTIO I

135

140

145

150

229

secunda consequens‚ quia prius est considerare naturam ordinabilem in finem quam actiones persone quibus finem consequitur uel ab ipso deuiat. Et sic patet quod quantum ad id quod in finem ultimum ordinatur, Deus uoluntate antecedente uult omnes homines saluos fieri, et non uoluntate consequente; et quid sit ibi uoluntas antecedens et consequens. Item secundo quantum ad auxilia quibus creatura iuuatur potest eadem distinctio | uoluntatis sumi: sunt enim quedam communia auxilia que dantur omnibus ut salui fiant, scilicet liberum arbitrium, precepta, consilia et huiusmodi, quibus omnes possunt dirigi in hiis que pertinent ad salutem; sunt nichilominus quedam specialia, ut gratia et uirtutes, perseuerantia in bono et huiusmodi, que dantur quibusdam specialiter et singulariter; | quia autem commune precedit ordine nature id quod est speciale, uoluntas diuina, prout respicit communia, dicitur antecedens, prout specialia, dicitur consequens, et isto modo uult Deus omnes homines saluos fieri uoluntate antecedente, non autem uoluntate consequente. Voluntas autem antecedens non semper impletur, quia non est uoluntas simpliciter, nec uolitum uoluntate antecedente solum est uolitum simpliciter, set secundum quid; nam uoluntas de salute alicuius est uoluntas practica, que necessario respicit condiciones particulares suppositorum, quorum | sunt actiones; hoc autem non facit uoluntas antecedens, set

137 Item … 147 consequente] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 46, princ. 1, q. unic., resp. (233vbQ) 148 Voluntas … 154 impleri] cf. Thom., S.th., I, 19, 6, ad 1 132 secunda] uero add. MOmYZ | prius] primum Om | naturam] natura N 133 ab] ex a s.u. corr. A 134 deuiat] p.c. Om | quod1] om. YZ | id] illud AMNYZ | ordinatur] ordinantur Y 135 Deus] de Om | homines] om. Z | et] om. YZ | non] de add. Om autem add. Z 136 uoluntate] autem add. Y | quid] quidquid Y | sit] fit F idem s.u. add. Y | antecedens] om. Om 137 potest] esse add. AOm | eadem] om. OmYZ 138 distinctio uoluntatis] post sumi YZ | sumi] om. AOm summi M | communia auxilia] inu. Om | que] p.c. A 139 omnibus] om. Y 140 et huiusmodi] et cetera M om. OmYZ | omnes] omnibus M | possunt] om. M | hiis] ex hii corr. Y 141 quedam] auxilia Om | gratia] gratie A | et] om. Y 142 huiusmodi] huius Y | specialiter … 143 singulariter] singulariter et specialiter Om 143 singulariter] simpliciter Y | autem] tamen F | precedit] post nature A | ordine] p.c. Y | id] illud MOmY(s.u.)Z | quod] p.c. M 144 uoluntas] om. sed i.m. suppl. F | diuina] om. Y 145 specialia] specialitatem M | et] in add. Y | Deus] om. MOmYZ 146 homines] om. Om | uoluntate2] cum Y 149 uolitum2] non add. A 151 condiciones] ex actiones corr. Y | condiciones particulares] inu. YZ 152 actiones] particulares add. sed del. Om | uoluntas] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. F

Om210v

M179ra

Om211r

230

DVRANDI SVPER SENT. I

consequens; et ideo que uult Deus uoluntate antecedente solum non simpliciter uult; propter quod non oportet eam impleri.

N62ra

Om211v A49ra

[1] Secundo queritur utrum Deus uelit mala fieri. Videtur quod sic, quia Deus uult omne bonum et omne quod confert ad perfectionem uniuersi, quam principaliter intendit; set mala fieri est bonum, confert etiam ad perfectionem uniuersi; ergo etc. Minor probatur per Avgvstinvm in Enchiridion ubi dicit sic: Quamuis ea que mala sunt, inquantum mala sunt, non sint bona, tamen ut non solum bona, set etiam sint mala, bonum est. Malum etiam confert ad perfectionem uniuersi, dicente Dyonisio 3 cap. De | diuinis nominibus: Erit malum ad omnis, idest uniuersi, perfectionem conferens. Et rursus Avgvstinvs in Enchiridion dicit quod illud quod dicitur malum bene ordinatum et loco suo positum | eminentius commendat bona ut magis placeant et laudabiliora existant. |

7 Quamuis … 9 est] Aug., Enchir., 24, 96 (100,32-34); ap. Thom., S.th., I, 19, 9, arg. 1 9 Malum … 14 existant] cf. ap. Thom., S.th., I, 19, 9, arg. 2 10 Erit … 11 conferens] ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (242c-d); ap. Thom., Super Sent., I, 46, 1, 3, arg. 1 (1055) 12 illud … 14 existant] Aug., Enchir., 3, 11 (53,27-29); ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 279, arg. 1 (386a); Thom., Super Sent., I, 46, 1, 3, arg. 2 (1055) 153 antecedente] om. sed s.u. suppl. M 154 simpliciter uult] inu. M | uult] om. sed i.m. suppl. M | quod] om. sed s.u. suppl. FY | eam] eum M 4 omne1] esse Om | et omne] om. Om 6 etiam] enim Om | per] quia Om 7 ea] om. Y | ea que] om. A | sunt] om. A 8 inquantum … sunt] om. (hom.) OmYZ | sunt] om. A | non sint] om. sed i.m. suppl. F | ut non] inu. Y | solum] sint add. A | bona2] sint add. OmYZ 9 etiam1] ut add. A | etiam sint] inu. Om | etiam2] et N 10 dicente Dyonisio] ut dicit Dyonisius YZ | 3] 2 YZ | Erit] est OmYZ 11 omnis] omnes OmYZ | idest] ad add. AOmYZ | uniuersi perfectionem] inu. Om 13 loco suo] inu. A | eminentius] euidentius OmYZ 12 quod2] om. A 14 laudabiliora] fiant uel add. Om laudabilia Y

5

10

DISTINCTIO XLVI QVESTIO II 15

20

25

30

231

[2] Item sicut Deus est actor gratie, ita et nature; set Deus uult mala pene fieri, que tamen priuant bona nature; ergo similiter uult mala culpe fieri, que priuant | bona gratie. [3] In contrarium est quia uoluntas Dei sequitur | solam notitiam approbationis; set per notitiam approbationis Deus nescit mala fieri iuxta illud Hab. 1: Mundi sunt oculi tui ne uideant malum, et ad iniquitatem respicere non poteris; ergo uoluntas Dei non potest esse malorum ut fiant. [4] Responsio. Cum omnis motus et actio sortiatur rationem ex termino, mala autem facere uel fieri nominet actionem uel motum seu passionem tendentem in malum tamquam in terminum, clarum est quod mala facere uel fieri est malum; propter quod sicut mala possunt esse a | Deo uolita, sic mala fieri potest esse a Deo uolitum, aliter non. Dicenda sunt ergo tria ad questionem propositam: primum est quod nullum malum culpe uel pene potest esse per se uolitum a Deo seu quocumque alio; secundum est quod | mala pene uel nature possunt esse uolita a Deo per accidens; tertium est quod mala culpe non possunt esse uolita a Deo, nec per se nec per accidens. [5] Primum patet, scilicet quod mala culpe uel pene non possunt esse per se uolita a quocumque, quia malum esse per se uolitum est

15 Item … 17 gratie] cf. Thom., Super Sent., I, 46, 1, 4, arg. 4 (1058); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 46, princ. 2, 2, arg. 4 (234vbP); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 46, 2, arg. 1 (T66vb); Super Sent. (B), I, 46, 2, arg. 1 (Vb38va) 20 Mundi … 21 poteris] Hab., 1,13 23 Cum … 32 accidens] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 46, 1, resp. (27ra) 33 Primum … 39 uolitum] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 46, 1, resp. (27ra) 15 actor] auctor Om | et] om. FMNOmYZ sed s.u. suppl. F | mala … 16 pene] inu. Y 16 que] quam Z | tamen] om. YZ | bona] bono MN bonum Om | similiter] simpliciter Om | similiter … 17 fieri] uult similiter fieri mala culpe AMN uult simpliciter fieri mala culpe YZ | mala … 17 culpe] post fieri Om 17 bona] bonum A bono MN | gratie] om. N 18 quia] quod N | sequitur solam] solum sequitur MOmYZ 19 set … approbationis2] om. (hom.) MNY | Deus] om. Om qua praem. Y 20 malum] mala M | et] om. Y | et … 21 poteris] etc. Om 24 nominet] nominent Om | actionem] om. sed i.m. suppl. F | seu] p.c. Y 25 tendentem] p.c. Z | malum] ex malis s.u. corr. M 26 mala1] malum YZ | fieri est] post malum M | est malum] inu. A 27 esse1] post Deo Om | mala] malum YZ | potest] et add. Y | esse2] post Deo Om | aliter] alia autem Om 28 sunt ergo] inu. MOmY | propositam] om. Om | est] om. M 29 seu] a add. AYZ s.u. p.c. M 30 quocumque] quacumque N | alio] aliud Y 31 uolita] p.c. Z 32 uolita … 34 34 per1 … uolita] uolita per se Y | a] Deo uel a add. A | esse1] om. (hom.) Y est … 35 uolitum] om. (hom.) sed i.m. suppl. F

F82rb M179rb

Om212r

Y111ra

232

M179va

Z53rb

DVRANDI SVPER SENT. I

malum esse uolitum sub ratione mali (sic enim malum per se sumitur et non aliter); set malum esse uolitum sub ratione mali implicat contradictionem, cum omne uolitum sit uolitum sub ratione boni, que est communis et formalis ratio obiecti uoluntatis; ergo nullum malum potest esse a quocumque per se uolitum. Huic concordat dictum Dyonisii 4 De diuinis nominibus quod nullus aspiciens ad malum operatur; quod tamen esset possibile, si malum posset esse uolitum per se, quia ad uelle sequitur operari. [6] Secundum patet, scilicet quod mala pene uel nature possunt esse uolita a Deo per accidens, quia omne quod potest habere rationem boni secundum iudicium recte rationis potest habere rationem recte uoliti; set malum nature et pene potest habere rationem boni per accidens | secundum iudicium recte rationis; ergo talia possunt per accidens esse uolita. Maior patet. Set minor declaratur, quia malum ex quo maius bonum sequitur quam sit bonum quod per ipsum priuatur, habet rationem boni, saltem per accidens, si tamen utrumque bonum non possit simul haberi; bonum enim est propter maius bonum dimittere minus bonum, quando simul utrumque haberi non potest; set ex malo nature et pene sequitur maius bonum quam sit illud quod per talia mala priuatur; ergo malum nature et pene habet uel habere potest rationem boni. Adhuc minor istius prosillogismi probatur, quia nisi elementa quantum ad aliquid sui corrumperentur, mixta non generarentur et sic perirent | multe species uniuersi; nisi etiam multa ex mixtis corrumpe40 nullus … 41 operatur] ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (236b-c) 43 Secundum … 66 accidens] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 46, 1, resp. (27ra) 51 bonum1 … 52 potest] cf. Arist., An. Pr., II, 22, 68a35-37 56 Adhuc … 61 priuetur] cf. Thom., Super Sent., I, 46, 1, 3, arg. 3 (1055) 35 sub … mali] om. M | sub … 66 Deo] om. Om | sic] sicut M 36 esse] ex est corr. F | uolitum] sic uolitum add. Y 37 sit] om. sed s.u. suppl. M | uolitum2] om. M 38 ratio] ratione M | ergo] quare Y 40 Dyonisii] capitulo add. Y | 4] cap. add. AZ om. N | aspiciens] post malum MYZ 41 esse … 42 uolitum] post se Y 42 ad] illud AN 46 nature … pene] pene et nature M | potest habere] habet YZ 47 talia] om. YZ | possunt] post accidens A 48 Set] om. A | declaratur] probatur MZ 49 quod] om. sed i.m. suppl. F 50 habet] i.m. p.c. N 51 non possit] post simul Y | possit] posset haberi M | haberi] ex habere s.u. corr. N | enim est] inu. YZ 52 bonum] om. YZ | quando] i.m. p.c. F 53 quod] om. sed s.u. suppl. F 54 uel habere] om. sed i.m. suppl. F 56 prosillogismi] om. Y | quia] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. F | nisi] enim add. YZ 57 mixta] om. M | non] aliquid s.u. add. M | generarentur] i.m. p.c. F generaretur MY 58 perirent] pertinet N | nisi] non Y | ex] e A p.c. F

35

40

45

50

55

DISTINCTIO XLVI QVESTIO II

60

65

70

75

80

233

rentur, uiuentia, ut iumenta et homines, non permanerent (nutriuntur enim ex eis), et sic ex corruptione talium sequitur maius bonum quam priuetur. Similiter per malum pene puniuntur culpe et sic ordinantur per bonum iustitie; multo autem maius bonum est bonum iustitie communis, quod resultat ex malo pene quo culpa punitur, quam sit bonum nature in persona singulari quod per penam priuatur. Et sic patet minor; sequitur ergo conclusio, scilicet quod mala nature et pene possunt esse uolita a Deo per accidens. [7] Tertium patet, scilicet quod mala culpe non possunt | esse a Deo uolita, nec per se nec per accidens, et idem est de quacumque uoluntate sequente rectam rationem. Quod non per se, iam patet ex dictis. Quod nec per accidens, probatur sic: sicut se habet appetitus sensitiuus ad malum quod | non est conueniens secundum sensum, | sic se habet uoluntas ad malum quod non est conueniens secundum intellectum, et uoluntas bona ad illud quod non est conueniens secundum intellectum rectum; set appetitus sensitiuus nullo modo potest appetere | illud quod non iudicatur conueniens secundum sensum, nec uoluntas absolute potest uelle illud quod ab intellectu non iudicatur conueniens; ergo nec uoluntas bona potest uelle illud quod non iudicatur conueniens secundum intellectum rectum; set malum culpe non potest iudicari conueniens intellectui recto, quia sicut malum pene sensibilis consistit in hoc quod est esse repugnans sensui, ita malum culpe consistit in hoc quod est esse repugnans recte rationi; propter quod impossibile est et contradictionem implicans quod

65 mala … 68 uolita] cf. Thom., S.th., I, 19, 9, resp. 59 ut] et AM om. N | iumenta] nutrimenta p.c. Y 60 sequitur] s.u. p.c. M 61 pene] s.u. p.c. Y | puniuntur] punientur Y 62 multo] melius Y malo Z | maius bonum] inu. M om. Y | est … iustitie2] om. sed i.m. suppl. F | iustitie2] iter. F 63 resultat] p.c. F reparatur MZ reperitur Y | pene] s.u. p.c. Y | culpa punitur] culpe punientur Y culpe puniuntur Z 65 patet] om. sed s.u. suppl. F 66 pene] s.u. p.c. Y | a Deo] post accidens Y 67 quod] del. (ras.) Y | possunt] om. Y 68 se] nature add. Om 71 conueniens] om. Z | sensum … 72 secundum] om. (hom.) Om 72 conueniens] om. YZ 73 et … 74 intellectum] om. AFMNOmYZ (hom.) sed i.m. suppl. F 74 sensitiuus] om. AFMNYZ sed i.m. suppl. F et uoluntas bona ad illud quod non est conueniens secundum intellectum add. Om 75 illud] om. F | sensum] ergo add. OmYZ 77 conueniens] secundum intellectum add. Om | ergo … 78 conueniens] om. AFMNYZ (hom.) sed i.m. suppl. F 78 secundum] per Om 80 esse] omne M | sensui] om. Y | sensui … 81 repugnans] om. (hom.) FMN sed i.m. suppl. F | ita] sic Om 81 quod] om. Z | recte rationi] inu. Om

N62rb

Om212v F82va

M179vb

234

Om213r Y111rb

Om213v

DVRANDI SVPER SENT. I

malum culpe sit consonum recte rationi cum oppositum sit de ratione eius; ergo uoluntas | bona non potest uelle malum culpe. Et sic patet tertium. | [8] Ad rationes in oppositum. Ad primam dicendum: concedendo maiorem, set negando minorem. Et cum probatur per Avgvstinvm in Enchiridion, qui uidetur innuere quod mala esse uel fieri sit bonum et pertineat ad perfectionem uniuersi, dicendum quod illud primum est intelligendum per accidens et non per se et solum de malo nature et pene, non autem de malo culpe. Quod autem mala posita iuxta bona reddant ea commendabiliora, uerum est secundum apparentiam, non autem secundum existentiam, et illud non est tantum bonum, sicut est illud quod per culpam priuatur; et ideo propter illud bonum apparens malum culpe non est licitum nec eligendum. Quod autem dicit Dyonisivs, quod malum erit ad omnis, idest ad uniuersi, perfectionem conferens, non dicit asserendo, set ducendo ad inconueniens; unde et habet pro inconuenienti quod mala | sint de perfectione uniuersi. [9] Ad secundum dicendum est quod non est simile de malo pene, quod priuat bonum nature, et de malo culpe, quod priuat bonum gratie, quia bonum nature quod priuatur per malum pene, potest compensari per maius bonum nature uel gratie, potest etiam esse

88 91 95 96

mala … 89 uniuersi] cf. Aug., Enchir., 3, 11 et 24, 96 (53,27-29; 100,32-34) mala … 92 commendabiliora] cf. Thom., Comp.th., I, 142 (136,22-24) Quod … 99 uniuersi] cf. Thom., Super Sent., I, 46, 1, 3, ad 1 (1056); S.th., I, 19, 9, ad 2 malum … 97 conferens] ps.-Dionys., De diu. nom., 4 (242c-d)

83 sit1 … 84 culpe] om. (hom.) N | recte rationi] inu. Om | oppositum] compositum Z 84 uoluntas bona] inu. Y 85 tertium] ex primum corr. M 86 rationes … dicendum] primam rationem in contrarium Y | concedendo] concedo MY 88 qui] que Y | mala] malum OmYZ 89 pertineat] pertinet MOm pertinere YZ | dicendum] est add. Om 90 est intelligendum] intellectus est Om | non] om. sed s.u. suppl. F 91 et] om. sed s.u. suppl. Z | autem2] om. Y | posita] post bona Om om. Y 92 uerum est] uniuersum Om | apparentiam] et add. MOmYZ 93 autem] om. MOmYZ | existentiam] essentiam Y | non2] om. AFMNZ sed i.m. suppl. F 94 est] om. Om | illud1] id F | illud2] quod per culpam priuatur et ideo propter illud add. N 95 licitum nec] om. Om 96 erit] est OmYZ | ad1] om. sed s.u. suppl. Z | omnis] omnes FOmYZ sed i.m. corr. F | idest] aut Y autem Z | uniuersi perfectionem] inu. MOmYZ 97 conferens] pertinens uel praem. Om | inconueniens] ex conueniens corr. Z 98 sint] sunt Om 100 est1] om. AMYZ | pene] culpe Om s.u. p.c. Y 101 nature … bonum2] om. (hom.) Om | culpe] ex culpa s.u. corr. F 102 nature quod] inu. N | quod] om. sed i.m. suppl. F | pene] s.u. p.c. Y

85

90

95

100

DISTINCTIO XLVI QVESTIO II

105

235

consonum recte | rationi et sic habere rationem boni, set bonum gratie quod priuatur per malum culpe, non potest recompensari per maius bonum nature, nec potest esse consonum recte rationi, ut declaratum est; propter quod numquam potest habere rationem boni uel recte uoliti.

104 recte rationi] inu. Om | set] omne add. Om nisi s.u. corr. M 107 potest habere] inu. Om

|

gratie] om. AN

106 nec] ex

M180ra



Om214r

[1] Voluntas quippe Dei semper efficax est. Circa distinctionem istam primo queritur utrum aliquid possit fieri preter uoluntatem diuinam. Et uidetur quod non, quia nullus effectus potest effugere causalitatem cause uniuersalissime; set uoluntas diuina est causa uniuersalissima; ergo nullus effectus potest eius causalitatem subterfugere; nichil ergo potest fieri preter eam. | [2] Item nichil potest fieri contra uoluntatem diuinam (alioquin ipsa non semper impleretur, cuius oppositum prius probatum est); set quod fit preter eam fit contra eam, secundum illud Matth. 12: Qui non est mecum contra me est; ergo nichil potest fieri preter eam. [3] In contrarium est quia idem est fieri Deo uolente et Deo actore; set multa fiunt que Deus non facit, ut mala culpe; ergo illa non uult; fiunt ergo preter uoluntatem Dei.

4 Voluntas … est] Lomb., Sent., I, 47, 1 (321,18) 10 Item … 13 eam] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, arg. 2 (27va); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 47, q. unic., 3, arg. 1 (389a); Thom., Super Sent., I, 47, 1, 2, arg.1 (1067) 12 Qui … 13 est2] Matth., 12,30 14 In … 16 Dei] cf. Petr. de Tarant., Super Sent., I, 47, q. unic., 3, sed contra 2 (389a) 4 quippe] om. A | quippe Dei] inu. YZ | semper] om. OmYZ | est] etc. add. AOm | Circa … istam] 47 distinctio. Circa quam MYZ | istam] 47 A 5 aliquid] aliud M | aliquid possit] inu. A | possit] posset M | preter] propter F ex post s.u. corr. Om 6 Et] om. Om | uidetur] om. sed s.u. suppl. Om | effugere] ex effigere s.u. corr. M 7 cause] essentie Om | uniuersalissime] uniuersalis YZ 8 eius causalitatem] inu. Y | subterfugere] subrefugere M | ergo2] dub. Z 9 preter … 10 contra] om. A | eam … 10 contra] om. N 10 contra] preter M 11 ipsa] om. MYZ | semper] om. Y | prius] presens N post est¹ Y | probatum est] probatur Om | set] om. sed s.u. suppl. M 12 quod fit] que fiunt Y | fit1] sit FM | eam1] ea Z | fit2 … eam2] om. Y 13 est1] om. Y | preter] ex contra s.u. corr. Z 15 multa] mala add. YZ | fiunt que] inu. A | uult] fieri add. Om 16 Dei] om. Y

5

10

15

DISTINCTIO XLVII QVESTIO I

20

25

30

35

237

[4] Responsio. Primo uidendum est quid est fieri contra uoluntatem Dei uel preter eam, et tunc applicabitur ad questionem. Sciendum ergo quod sicut est in naturalibus, sic aliquo modo est in proposito nostro; in naturalibus autem sic est quod illud dicitur esse uel fieri secundum naturam quod est uel fit secundum inclinationem nature, ut quod graue, puta lapis, moueatur deorsum; set contra naturam fit quod fit contra inclinationem nature, ut quod lapis moueatur sursum, set preter naturam fit quod nec fit secundum inclinationem nature, nec contra, eo quod natura nullam inclinationem habet ad hoc | uel ad suum | oppositum, sicut cum ex ligno fit statua. Similiter est circa uoluntatem, quia illud dicitur fieri secundum uoluntatem quod fit secundum inclinationem uoluntatis, et cum inclinatio uoluntatis sit suus actus uolendi, omne quod est secundum uoluntatem est uolitum | fieri; illud autem fit | contra uoluntatem quod fit contra inclinationem uoluntatis, quando aliquid fit quod uoluntas uult non fieri; set preter uoluntatem fit illud de quo non est inclinatio uoluntatis ut fiat uel non fiat. [5] Modo ad propositum uoluntas diuina distinguitur in uoluntatem beneplaciti et in uoluntatem signi et rursus uoluntas beneplaciti in antecedentem et consequentem. | Si ergo loquamur de uoluntate antecedente, sic multa fiunt preter eam et contra eam. Cuius ratio est 18 34 34 34

Sciendum … 33 fiat] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, resp. (27va) Modo … 36 consequentem] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 1, resp. (237rbH) Modo … 37 eam2] cf. Thom., Super Sent., I, 47, 1, 2, resp. (1068) Modo … 41 fieri] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, resp. (27va)

17 est1] iter. sed est² del. F | est2] sit MYZ 18 uel] et OmYZ | applicabitur] amplicabitur ex amplicatur s.u. corr. F | Sciendum] est add. FOmY 19 ergo] om. sed s.u. suppl. F | sicut] om. sed s.u. suppl. Y | est1] post naturalibus¹ Om | est2 … 20 nostro] om. sed i.m. suppl. F 20 nostro] modo Om 21 naturam] maturam Om | secundum2] om. sed s.u. suppl. Z 22 deorsum … 23 moueatur] om. (hom.) Om | quod2] nec add. Z 23 fit] om. YZ sed est s.u. suppl. Y i.m. suppl. Z | contra] secundum Z 24 nec1] non F | fit2] post nature¹ MZ om. Om post inclinationem¹ Y | nature] om. Y | nature … 25 inclinationem] om. (hom.) Om 25 nullam] non Y | nullam inclinationem] post habet¹ Y | habet] om. sed s.u. suppl. Y | hoc] om. sed s.u. suppl. Y 26 oppositum] appositum Om | fit] sit N 27 illud] id F 29 suus] ex unus s.u. corr. M | quod] illud Y | quod est] fit (fit] s.u. F) quod F | est1] om. AMN | est2] i.m. iter. M | est2 … 30 uoluntatem] om. (hom.) Y 30 contra inclinationem] uera (ua) inclinatione Y 31 uoluntatis] scilicet s.u. add. F uoluntati M scilicet add. Om | aliquid] aliud M | uult non] inu. AMOmYZ 34 Modo] nunc A nunc i.m. post corr. N | uoluntas] ex uoluntatis corr. | rursus] rursum A post corr. Y | F 35 et1 … beneplaciti2] om. (hom.) Om uoluntas] uoluntatem Y 36 et consequentem] om. sed i.m. suppl. F | ergo] uero YZ

Om214v M180rb

N62va F82vb

A49rb

238

Om215r

Y111va

Z53va

Om215v M180va

DVRANDI SVPER SENT. I

quia potentia ad unum oppositorum stat cum actu alterius (posse enim currere stat cum hoc quod est actu | sedere); set uoluntas antecedens est de euentu rerum solum in uniuersali et in potentia, sicut Deus dicitur uelle omnes homines saluos fieri, quatinus dedit omnibus naturam ordinabilem in beatitudinem et omnibus, quantum in ipso est, prebet auxilia communia quibus possunt | ad beatitudinem dirigi et eam mereri; ergo talis uoluntas potest stare cum actuali euentu opposito, utpote quod iste non saluetur. [6] Si uero loquamur de uoluntate consequente, sic nichil fit nec potest fieri contra eam, quia illud quod est uolitum uoluntate consequente est uolitum simpliciter, quod semper | impletur, ut patuit in distinctione precedente; set nichil dicitur fieri contra uoluntatem, nisi quando non impletur quod est uolitum fieri uel non fieri, ut expositum est; ergo nichil potest fieri contra | uoluntatem consequentem. Potest tamen aliquid fieri preter eam, quia | aliqua sunt de quibus nullo modo est uoluntas consequens ut fiant uel non fiant, sicut sunt mala culpe. Non enim uult Deus talia mala fieri, quia iam esset actor malorum; nec rursus uult ea non fieri, quia nullo modo fierent, et ideo nullo modo talia fiunt secundum uoluntatem diuinam neque contra uoluntatem, set preter. Et idem forte diceret aliqvis de quibusdam bonis que fiunt mere a libero arbitrio, quia respectu talium et 41 uelle … fieri] cf. I Tim., 2,4 46 Si … 48 impletur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 1, sed contra 2 (237rbF); Thom., Super Sent., I, 47, 1, 2, resp. (1068) 46 Si … 57 preter] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, resp. (27va) 48 ut … 49 precedente] cf. supra, I, 46, 1, n. 11 (229,144-150) 50 ut … 51 est] cf. supra, I, 47, 1, n. 4 (237,26-33) 40 est] post uniuersali¹ A | euentu] ex deuentum euentum corr. A | solum] post corr. M simul N om. YZ 41 Deus dicitur] inu. Om | quatinus] quia MOmYZ 43 prebet] perhibuit Y prebuit Z | quibus] ex quelibet s.u. corr. M cuius Z 44 talis uoluntas] inu. MOmYZ 45 opposito] apposito Om | iste] ille OmYZ 46 consequente] uolitum add. YZ | fit nec] om. Om 47 illud] id Om | quod] om. Y | est] om. sed s.u. suppl. Y 48 uolitum] om. YZ | simpliciter] ideo oportet add. Y | quod] quia Om | in] om. MYZ de Om 49 distinctione] om. Om 50 quando] quod M 52 aliquid] om. F aliud M | fieri] uel non fieri ut expositum est ergo nichil potest fieri contra uoluntatem consequentem potest tamen aliquid fieri add. AN aliquid fieri uel non fieri ut expositum est ergo nichil potest fieri contra uoluntatem consequentem potest aliquid tamen add. sed uerbo ua -cat s.u. adiuncto del. F 54 esset] om. sed s.u. suppl. F | actor] actorum AZ 55 nec] ex nisi s.u. corr. M 56 neque] nec OmY 57 uoluntatem] om. Om | preter] eam add. OmYZ | idem] illud YZ 58 mere] om. Y | a] om. Om | libero] om. sed i.m. suppl. F post corr. Y | quia] qua A que MNYZ

40

45

50

55

DISTINCTIO XLVII QVESTIO I

60

65

70

75

80

239

malorum oppositorum posset alicui uideri quod uoluntas diuina se haberet equaliter et per indifferentiam ut non esset plus de uno quam de altero. Et de malo quidem omnes concedunt, de bono uero pavci sic loquuntur. [7] Loquendo autem de uoluntate signi, cum sint quedam signa uoluntatis antecedentis et quedam consequentis, contra | signa uoluntatis antecedentis et preter ea multa fiunt, quemadmodum dictum est de uoluntate antecedente: multa enim fiunt contra preceptum, prohibitionem et consilium et preter ea, quia nullum eorum est de omnibus. Signa uero uoluntatis consequentis sunt operatio et permissio; contra operationem nichil potest fieri, quia contradictionem implicat quod aliquid sit operatum et non sit factum, multa tamen fiunt preter eam, quia operatio, ut est signum uoluntatis diuine, prout nunc loquimur, aut est solum eorum que Deus facit per se et immediate, ut dictum fuit supra distinctione precedente, aut solum eorum que facit per se uel inspirat fieri per alterum; set constat quod preter hec sunt omnia mala et forte aliqua bona; ergo preter operationem, ut sumitur tamquam signum | uoluntatis diuine, multa fiunt. [8] De permissione uero clarum est quod nichil potest fieri contra eam, quia nichil | potest fieri quod Deus uelit impedire; permittit ergo fieri quidquid fit. Set utrum aliquid possit fieri preter permissionem, patet quod si accipiatur permissio secundum generalem rationem

63 Loquendo … 78 eam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 1, resp. (237vaI); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, resp. (27va-27vb) 73 ut … precedente] cf. supra, I, 46, 1, n. 11 (229,150-152; 230,153) 59 alicui] aliter N | uideri] fieri AN | quod] quia Y 60 haberet] habet Y | ut] quod Y 61 altero] alio OmYZ | bono] post corr. Y 62 loquuntur] loquitur Y 63 Loquendo] loquitur Z 64 antecedentis] s.u. post corr. N accidentis Om | quedam] uoluntatis add. MOmZ 65 et] iter. M om. Om quedam uoluntatis consequentis add. sed del. M | quemadmodum] quamadmodum A 66 antecedente] antecedentis Om | multa] dicendum est de consequente praem. Om | prohibitionem] hībiem Y p(ro)hībiem Z 67 et2 … ea] om. sed i.m. suppl. F 68 Signa] eorum uoluntatis add. sed del. F | uero] autem MOmYZ | permissio] promissio Om 70 operatum] comparatum YZ | sit2] om. Om | multa] nulla Y 71 eam] ea Y | diuine] om. YZ 72 per] secundum Om 73 supra] de Om om. Z | distinctione] om. Om | solum] exp. et est s.u. add. F om. Y | eorum] solum praem. sed exp. F 74 facit] non add. Y | uel] hoc Y | inspirat] implicat M | per2] pars Om 75 hec] hoc M om. N | omnia mala] inu. A | operationem] oppositionem N 76 tamquam] ex preter i.m. corr. Y | fiunt] sumit Z 77 permissione] post corr. Om | contra … 78 fieri] om. N 79 quidquid fit] aliquid fuit Y | fit] sit N 80 accipiatur] accipitur Y | rationem] rationis p.c. Y

Om216r

Om216v M180vb

240

N62vb F83ra Om217r

Y111vb

Om217v

DVRANDI SVPER SENT. I

nominis, prout permitti dicitur quidquid non impeditur, sic preter permissionem nichil posset fieri: non enim potest fieri nisi quod non impeditur fieri. Set non uidetur permissio, ut distinguitur contra alia signa uoluntatis diuine, ita generaliter accipi, set solum accipitur pro eo quod est non impedire malum, et sic omnia bona fiunt preter permissionem diuinam. [9] Ad rationes respondendum est. | Ad primam, cum dicitur quod “nullus effectus potest subterfugere causalitatem cause uniuersalissime”, concedatur. Multi | tamen deffectus possunt eam subterfugere; mala autem culpe, inquantum sunt mala, important solum deffectum, et sic solum subterfugiunt causalitatem diuine uoluntatis. Vel aliter quod nullus effectus potest subterfugere causalitatem uniuersalissime cause quin subsit ei aliquo modo mediate uel immediate; modo sic est quod uoluntas diuina est causa omnium naturarum et mediantibus naturis est causa omnium actionum, set differenter, quia actiones rerum naturalium, cum sint determinate ad unum et sequantur naturas, necessario posito obiecto et excluso omni impedimento, sunt uolite a Deo, sicut nature; actiones uero liberi | arbitrii, cum non sint determinate ad unum nec sequantur necessario liberum arbitrium, etiam presente obiecto et excluso omni impedimento, non oportet quod uolito libero arbitrio sint uolite a Deo, nisi sicut existunt | in ipsa natura liberi arbitrii, preexistunt autem in ea solum in potentia et

87 Ad2 … 89 subterfugere] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, ad 1 (27vb) 88 nullus … uniuersalissime] cf. supra, I, 47, 1, n. 1 (236,6-7) 95 actiones … 96 unum] cf. Arist., Metaph., IX, 2, 1046b4-6; Auct. Ar., 1, 222 (134,90-91); Thom., In Metaph., IX, 2, 1789 (428b); In De caelo, I, 26, 258 (127a); De uerit., 5, 2, arg. 5 (142,41-42); De pot., 5, 8, arg. 1 (151a) 81 sic] ex si s.u. corr. F 84 diuine] iter. sed diuine² del. F 85 est] om. YZ | est non] inu. F | impedire] impedit YZ | et] om. Y | bona] mala F 88 potest] impediri nec add. A 89 tamen] cum Y | deffectus] ex effectus s.u. corr. M | eam] om. YZ 91 diuine … 92 causalitatem] om. (hom.) M | aliter] dicendum add. Om 93 modo2] non M 94 diuina] om. YZ | omnium] naturalium uel add. OmYZ 96 sequantur] sequitur M consequatur Y consequantur Z 97 obiecto] obiectiue N | sunt] om. Y 98 uero] uere YZ | arbitrii] om. N | cum] quod Y | non] om. A 99 sequantur] sequatur MY 100 excluso] remoto Om 101 uolito] uolite Y uolendo Z | libero] om. Om | libero arbitrio] liberum arbitrium YZ | nisi] om. AN | existunt] sistunt M prexistunt Om 102 ipsa] om. MYZ | potentia] et secundum indeterminationem habet ad hoc uel ad suum oppositum, sicut cum ex ligno fit statua similiter est circa uoluntatem quia id dicitur fieri secundum uoluntatem quod fit secundum inclinationem uoluntatis et cum inclinatio uoluntatis sit finis actus add. sed uerbo ua -cat s.u. adiuncto del. F

85

90

95

100

DISTINCTIO XLVII QVESTIO II

105

110

241

secundum indeterminationem, et ideo sic sunt uolite a Deo, scilicet in uniuersali et in potentia et secundum indeterminationem. Et hec uidetur esse uoluntas | permissionis secundum generalem rationem nominis, preter quam nichil potest fieri; set preter uoluntatem antecedentem et consequentem multa fiunt. [10] Ad secundum dicendum est quod illud Matth. 12: Qui non est mecum contra me est, intelligitur in materia preceptorum, in qua quidquid fit preter uoluntatem antecedentem fit contra eam, non tamen contra uoluntatem consequentem nec preter permissionem. [11] Ad aliud in oppositum patet solutio.

M181ra

5

[1] Secundo queritur utrum Deus possit precipere quod non uult. Et uidetur quod non, quia preceptum indicat uoluntatem precipientis; set quicumque indicat se uelle quod non uult fictus est, quod non potest conuenire Deo; ergo Deus nichil precipit nisi quod uult. [2] In contrarium est quia precepit Abrahe | quod immolaret filium, Gen. 22; set noluit immolationem eius, ut patet ibidem; ergo etc.

108 Ad … 111 permissionem] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 1, ad 2 (27vb); Thom., Super Sent., I, 47, 1, 2, ad 1 (1068-1069) 108 Qui … 109 est] Matth., 12,30 4 preceptum … 6 uult] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 3, arg. 3 (238raB); Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, arg. 1 (180bC) 7 In … 8 etc] cf. Alex. Hal., S.th., I, n. 274, arg. 1 (376a); Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, sed contra (180bD) 7 precepit … 8 eius] cf. Gen., 22,1-18 103 indeterminationem] determinationem Y | ideo] om. MZ | ideo … 104 Et] om. (hom.) OmY 104 hec] hoc M 106 quam] qua Y | preter2] post corr. M 107 et] om. Om | et consequentem] om. FYZ | multa] om. Om | fiunt] fuerint Om 108 est1] om. AMOmYZ | 12] om. Y 109 in1] de Om | qua] quam AN 110 fit1] sit NYZ | fit2] sit NYZ 111 consequentem … 112 solutio] om. sed i.m. sup. suppl. F | preter] propter N 112 aliud] illud Om 6 conuenire Deo] inu. Om | Deus] om. OmY 7 quia] quod Y | precepit] preceptum est A precipit M preceptum N 8 22] dub. Om | ergo] quare Y

Om218r

242

Om218v M181rb

Z53vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[3] Responsio. Hic est duplex modus dicendi: primus est quod Deus potest precipere et quandoque precepit aliquid quod non uult, nec uoluntate antecedente nec uoluntate consequente, sicut fuit de immolatione Isaac: non enim fuit uolita uoluntate consequente, quia illa semper impletur, nec uoluntate antecedente. Quod patet tripliciter: primo, quia cum uoluntas antecedens et consequens non sint opposite, non possunt esse de oppositis; set oppositum immolationis Isaac fuit uolitum uoluntate consequente; ergo immolatio que fuit precepta non fuit uolita uoluntate antecedente. [4] Secundo, quia uoluntas antecedens respicit ordinem creature rationalis in finem, uoluntas autem consequens respicit executionem ordinis; set ordo et executio ordinis non possunt esse de oppositis, immo quod deuiat | ab ordine deuiat ab ordinis executione, et quod contrariatur | executioni contrariatur ordini; ergo impossibile est quod oppositum illius quod est uolitum uoluntate consequente sit uolitum uoluntate antecedente; et sic idem quod prius. [5] Tertio, quia si uoluntas consequens posset esse de opposito eius quod est uolitum uoluntate antecedente, cum Deus uoluntate antecedente uelit peccata non fieri, posset uoluntate consequente uelle ea fieri, quod est falsum; | cum ergo uoluntas consequens fuerit de non immolando Isaac, uoluntas antecedens non potuit esse de eius immolatione, que tamen fuit precepta; et ita potest Deus precipere et iam precepit illud quod non uult, nec uoluntate antecedente nec consequente.

9 primus … 13 antecedente] Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 2, resp. (27vb); cf. etiam Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, resp. (180bD) 9 est2] om. Om | quod] om. sed s.u. suppl. Y 10 et … precepit] om. F | precepit] precipit MY | aliquid] aliquod Y 11 uoluntate2] om. A 12 uolita] post corr. Y | uoluntate] om. N | quia] uoluntate antecedente add. sed del. Om 13 Quod] ut M | tripliciter] dupliciter AN et pluraliter Om 14 cum] post consequens¹ Om | opposite] opposita Z | non2] nec YZ 15 Isaac] non s.u. add. Z 16 uoluntate … 17 uolita] om. sed i.m. suppl. F 18 creature] cause Y 19 rationalis] ordinabilis YZ | executionem] om. sed s.u. suppl. M 20 ordinis1] om. YZ | ordo et] om. sed i.m. suppl. Y 21 ordine … ab2] om. (hom.) M | ab2] om. sed s.u. suppl. F 22 executioni] post corr. Y 24 antecedente] ex consequente corr. Om | idem] patet add. Y 25 quia] quod Y | opposito] oppositis YZ 26 uolitum] post antecedente¹ Om 27 posset … 28 fieri] om. (hom.) N 28 est falsum] inu. F 29 esse] om. sed s.u. suppl. F 30 precepta] om. sed i.m. suppl. F | potest Deus] inu. AOmY | precipere] incipere N facere Y 31 precepit] precipit M | illud] om. A | nec2] uoluntate add. MYZ

10

15

20

25

30

DISTINCTIO XLVII QVESTIO II

35

40

45

243

[6] Et respondent ad primum argumentum dicentes quod non propter hoc oportet ponere fictionem in Deo, quia sicut est in hiis que pertinent ad intellectum, sic in hiis que pertinent | ad uoluntatem; nunc est ita quod ad hoc quod signa | intellectus sint uera, non oportet quod sint uera quantum ad illa que principaliter importantur per signa, set sufficit quod sint uera quantum ad illa propter que dicuntur, sicut est in omnibus sermonibus parabolicis, ut Iudic. 9 dicitur quod ierunt ligna ut ungerent sibi regem, quod non fuit uerum quantum ad illud quod principaliter significabatur, set solum quantum ad illud pro quo figuratiue dicebatur, scilicet pro Abimelech et uiris Sichem, et eodem modo est in parabolis euangelicis, ut quod dicitur de decem uirginibus et pluribus aliis. Similiter in preceptis, et pluribus aliis que sunt signa uoluntatis, non oportet quod precipiens uelit illud quod precipitur, set sufficit quod uelit illud pro quo precipitur; | et sic fuit in precepto de immolatione Isaac, quia Deus noluit quod precepit, scilicet immolationem Isaac, set uolebat | illud | pro quo precipiebatur, scilicet quod obedientia Abrahe manifestaretur. |

33 Et … 49 manifestaretur] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, resp. (181aA-B) 36 nunc … 40 regem] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 47, 1, resp. (T67rb); Super Sent. (B), I, 47, 1, resp. (Vb39ra) 40 ierunt … regem] Iudic., 9,8 42 Abimelech … 43 Sichem] cf. Iudic., 9,6-7 44 dicitur … uirginibus] cf. Matth., 25,1-12 44 Similiter … 49 manifestaretur] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 3, resp. (238rbG); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 47, 1, resp. (T67rb); Super Sent. (B), I, 47, 1, resp. (Vb38vb39ra) 33 dicentes] om. M 34 propter hoc] post oportet¹ Om | est] om. sed s.u. suppl. Y 35 intellectum … ad2] om. (hom.) sed i.m. suppl. Y 36 quod2] om. sed s.u. suppl. F | non … 37 uera] om. sed i.m. suppl. Z 37 ad] om. sed s.u. suppl. Y 38 sufficit] sufficiet Y 39 ut] om. M sicut in libro OmYZ | 9] om. OmZ 40 dicitur] cum praem. OmZ | quod1] om. Om | ierunt] ex gerunt s.u. corr. M ierent N uenerunt YZ | ungerent] ingerent N 41 illud] id FOm | principaliter] prius Y | significabatur] significatur F signabatur M 42 illud] id FOm | scilicet] om. A | pro2] per Y | Abimelech] alimelech M 43 et1] om. YZ | est] om. Y | in] de YZ | euangelicis] euangelii MOmYZ | quod] om. M cum YZ 44 decem] om. A de add. Y | pluribus] plurimis F | Similiter] om. Y | Similiter … 45 aliis] om. (hom.) Om 46 set … precipitur2] om. (hom.) M 47 Deus] non add. Y | noluit] post corr. N nec (i.m.) uoluit Y 48 quod] om. sed s.u. suppl. F Deus precepit add. M | scilicet] enim M 49 precipiebatur] s.u. post corr. Om

N63ra Om219r F83rb

Y112ra A49va Om219v M181va

244

Om220r

DVRANDI SVPER SENT. I

[7] Alius est modus totaliter contrarius quantum ad tria que ponit dicta opinio: primo enim ponit quod Deus aliquid precipit quod nullo modo uult, nec uoluntate antecedente, nec uoluntate consequente; secundo assumit ad probandum principale propositum quod Deus non potest uelle uoluntate consequente oppositum eius quod uult uoluntate antecedente; tertio dicit quod in sic precipiendo non est fictio. [8] Contra primum, quod est principale, arguunt isti de secundo modo dupliciter, primo sic: Deus dicitur uelle uoluntate antecedente omne illud ad quod aliquem ordinat; set quicumque precipit aliquid alicui ipso facto ordinat illud cui precipit ad illud quod precipitur; ergo eo ipso quod Deus aliquid precipit, uult illud uoluntate antecedente. Secundo sic: constat quod Deus uult uoluntate antecedente | omnes homines saluos fieri; set impossibile est aliquem saluum fieri nisi uelit implere quod ei a Deo precipitur; ergo Deus uult uoluntate antecedente quod ille cui aliquid precipitur uelit facere illud quod ei precipitur; set quidquid Deus uult nos uelle aliquo modo uult; ergo Deus uult aliquo modo quidquid precipit. [9] Contra secundum arguitur sic: Deus uult uoluntate antecedente omnes homines saluos fieri, ut dicitur Tim. 2; set constat quod uoluntate consequente uult multos non saluari, set potius damnari; ergo Deus uult uoluntate consequente oppositum eius quod uult uoluntate antecedente, cuius contrarium primi dicunt. 57 61 62 68

Contra … 67 precipit] Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, resp. (181aC-D-181bA) eo … antecedente] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 3, resp. (238raC) Deus … 63 fieri1] I Tim., 2,4 Deus … 69 fieri] I Tim., 2,4

50 est modus] inu. YZ | modus] dicendi add. A | ponit] ex proponit corr. Om 51 opinio] enim add. sed del. F | primo … ponit] ponit enim primo MNOmYZ | enim … quod1] om. sed i.m. suppl. F | aliquid precipit] inu. AOm | precipit] precepit MYZ sed corr. Y 52 uoluntate2] om. A 53 secundo] om. sed i.m. suppl. Z quod Deus (Deus] om. Y) non uult add. YZ | assumit … 54 uelle] om. YZ 54 uoluntate consequente] om. sed i.m. suppl. Z 58 primo] modo add. YZ | antecedente] om. sed i.m. suppl. F 59 aliquem] aliquid Om | ordinat] ordinatur M | set … 60 ordinat] om. (hom.) Y 60 illud1] illum YZ illum i.m. F 63 aliquem] aliquid YZ | uelit] illud add. YZ 64 implere] illud add. Om 65 quod1] uult add. Y | ille] illud Z | aliquid] om. YZ | aliquid precipitur] inu. Om | uelit … precipitur2] om. (hom.) YZ | facere illud] om. sed i.m. suppl. F | ei] sibi Om 66 Deus1] om. F | uult3] uoluntate antecedente add. sed exp. A illud s.u. add. Y 67 modo] om. Y | quidquid] illud quod Om quod Y 68 uult] post antecedente¹ Om 69 fieri] om. M | dicitur] I add. MYZ in add. Om 71 consequente] post corr. A

50

55

60

65

70

DISTINCTIO XLVII QVESTIO II

75

80

85

90

245

[10] Contra tertium, scilicet quod non sit fictio, quando aliquis precipit quod non uult, arguitur sic ex eadem maiore cum primis: sicut est in signis intellectus, sic est in preceptis respectu uoluntatis; set signa intellectus non sunt uera, nisi sic sit in re | sicut dicitur, quia ab eo quod res est uel non est dicitur oratio uera uel falsa; ergo similiter precepta sunt ficta, nisi precipiens | aliquo modo uelit illud quod precipitur. Quod autem inducitur de illa parabola libri Iudicum et de consimilibus, respondent quod aliquid dicitur uel significatur dupliciter, proprie et metaphorice; in parabola ergo illa de lignis et rhamno uerba accipiuntur, non pro eo quod significant proprie, set pro eo quod significant metaphorice, scilicet malos electores et malum electum, et in hoc sermo uerificatur pro eo quod dicitur figuratiue, non proprie, quia quod figuratiue significatur uel dicitur non est solum illud pro quo dicitur, ut alii accipiunt, set est illud quod dicitur. [11] Ad primam rationem aliorvm respondent isti quod uoluntates que sunt de oppositis non sunt opposite, nisi sint simpliciter de illis; si autem una sit de uno condicionaliter, alia uero sit de opposito simpliciter, non oportet quod sint contrarie; | nunc est ita quod uoluntas antecedens non est simplex uoluntas, set condicionata, utpote quod omnes saluentur, intelligendum est si agant ea que congruunt | ordini

73 Contra … 83 metaphorice] Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, resp. (181bC-D-182aA) 76 ab … 77 falsa] Arist., Cat., 5, 4b8-10; Auct. Ar., 31, 17 (303,86) 79 libri … consimilibus] cf. Iudic., 9,6-8; Matth., 25,1-12 81 de … rhamno] cf. Iudic., 9,14-15 86 ut … accipiunt] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, resp. (182aA); Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 3, resp. (238vaI-K) 73 aliquis] quis YZ 74 precipit] precepit Y | primis] premissis Om 76 intellectus] iter. sed intellectus² del. Y | sit] om. Om | dicitur] significant Y | quia] om. OmY quod FZ | eo] enim add. Om 77 dicitur oratio] inu. Om 79 autem] om. AN | libri] om. Om | et … consimilibus] om. Om 80 respondent] respondet OmZ | aliquid] aliquod F | uel] et Y | significatur] signatur AMOm | dupliciter] om. AY 81 ergo] ut in Y | illa] om. F | rhamno] ramo M rhamnis N | uerba] om. sed i.m. suppl. F 82 accipiuntur] accipi iratur F | significant1] post corr. F | significant proprie] inu. Om | significant2] significat Om 83 in] om. Y | hoc] om. Om 84 uerificatur] scilicet add. YZ 85 figuratiue] significatiue OmZ | significatur] iter. AM | est] esse M | est solum] inu. Om | illud] id M 86 dicitur1] dicit ANYZ | alii] om. YZ | est] om. Y 87 rationem] om. Y | aliorum] illorum Om | isti] illi MY 88 que] quando M | sunt1 … nisi] om. Y | opposite] opposito Om | si … 89 autem] set quod Y 89 sit1] ex sint corr. M | sit2] om. AF | opposito] sit add. A 91 simplex] simpliciter Z | condicionata] yd’onata Om 92 agant] agent Om | congruunt] nature add. Om

Om220v M181vb

Om221r N63rb

246

F83va

M182ra Y112rb Om221v

DVRANDI SVPER SENT. I

nature in finem; uoluntas autem consequens est uoluntas simpliciter, scilicet quod saluetur iste qui hoc fecit et dampnetur ille qui non fecit, que bene | stat cum prima, ut de se patet. [12] Ad secundum respondent quod uoluntas consequens non solum est de executione ordinis pertinentis ad uoluntatem antecedentem; set est de omni eo quod iuste euenit et istud potest contrariari uoluntati antecedenti, quia non solum iuste euenit quod boni saluentur, quod consonat uoluntati antecedenti, set etiam quod mali dampnentur, quod non pertinet ad executionem ordinis spectantis ad uoluntatem antecedentem. [13] Ad tertium argumentum respondetur quod hoc solum probat | quod non est uerum | uniuersaliter quod Deus possit uelle uoluntate consequente omne oppositum eius quod uult uoluntate antecedente, quia | sic sequeretur quod posset uelle mala fieri, tamen non probat quin in aliquo casu possit uelle uoluntate consequente oppositum eius quod uult uoluntate antecedente; et si ex uno concludatur omne, est fallacia consequentis; sequitur enim “istud non potest fieri; ergo non omne”, set non econuerso; non enim sequitur “non omne potest fieri; ergo non istud”. [14] Iste sunt opiniones, quarum secunda uidetur magis accedere ad ueritatem, licet in aliquo defficiat. Ad quod sciendum considerandum est quod distinctio uoluntatis diuine per antecedentem et consequentem non est ex parte ipsius uoluntatis, set potius ex parte uolitorum;

94 hoc] bene OmYZ | fecit1] facit FOm fecerit YZ | dampnetur] dampnatur N | non] male Om bene add. YZ | fecit2] facit Om fecerit YZ 95 que] qui M | se] om. sed s.u. suppl. F 97 est] om. sed i.m. suppl. F | ad uoluntatem] iter. N | antecedentem] post corr. Om 98 est] etiam F | iuste] ex iniuste corr. F | euenit] prouenit Y | istud] illud Y | potest] om. sed i.m. suppl. F 99 boni] iusti N | saluentur] set add. sed exp. Z 100 quod1] set AMN | antecedenti] quia non solum iuste euenit add. sed ua -cat s.u. adiuncto del. Z om. sed i.m. suppl. F | set] similiter A | etiam] et Om 103 argumentum] om. A | respondetur] respondent MOmYZ | hoc] om. OmYZ 104 uniuersaliter] om. Om | possit] posset M potest YZ 105 consequente] 9ncete Om | omne] om. Y | oppositum] om. sed s.u. suppl. Y 106 sequeretur] sequereretur Z | quod posset] iter. sed quod posset¹ exp. M om. Om | uelle] uoluntate consequente add. sed del. N | fieri] tamen non probat quin in aliquo casu posset uelle mala fieri add. sed del. Y 108 uno] hoc F | concludatur] ita esse in omnibus add. YZ | omne] tunc add. Om om. YZ | est … 109 fallacia] inu. A 109 fallacia] ex falsa s.u. corr. M | istud] illud Om 110 non econuerso] inu. YZ | non3 … potest] om. sed i.m. suppl. F 111 non] nec OmYZ | istud] illud Om 112 quarum] et add. Y | uidetur magis] inu. MOmYZ 113 considerandum] om. YZ 114 diuine] om. Om | antecedentem] accidentem Om | et] om. Y

95

100

105

110

115

DISTINCTIO XLVII QVESTIO II

120

125

130

135

140

247

dicitur enim aliquid uolitum uoluntate consequente quando est uolitum in se, ita quod super illud fertur uoluntas diuina, set dicitur uolitum uoluntate antecedente quando non est uolitum in se, ita quod super ipsum feratur uoluntas, set super suum antecedens, ad quod natum est consequi, licet non ex necessitate. Sicut quia Deus uult simpliciter dare | homini talem naturam, scilicet rationalem, ad quam consequuntur uel nate sunt consequi tales operationes per quas potest acquirere beatitudinem, ideo Deus uolendo antecedens simpliciter dicitur in ipso | antecedente uelle cetera que nata sunt consequi ad illud antecedens secundum conuenientiam, licet non ex necessitate, similiter cum Deus precipit aliquid uel omnibus generaliter uel alicui specialiter, uult quidem ipsum preceptum simpliciter et in se, et in ipso precepto quasi in quodam | antecedente uult uoluntate antecedente quidquid natum est conuenienter sequi ad preceptum, licet non semper et ex necessitate sequatur. Quia ergo ad preceptum Dei sequi debet obedientia hominis subditi in executione precepti, ideo Deus precipiendo quodcumque et cuicumque uult uoluntate antecedente obedientiam et executionem rei que precipitur, nisi quod distinguendum est de precepto, quia aut proponitur ut preceptum, et sic est uerum quod statim dictum est, aut | proponitur ut documentum solum, et hoc percipitur ab eo cui fit preceptum, et tunc precipiens non uult aliquo modo rem que precipitur, nec in se, nec in suo antecedente, quia non proponitur ut preceptum antecedens ad executionem, set ut documentum ad aliorum instructionem, et tale fuit preceptum Domini, Mc. 7, qui postquam 116 aliquid] om. Om 117 ita] illa et semper add. sed del. Om | illud … 119 super1] om. (hom.) N 118 quando] quod OmYZ 119 super1] om. sed i.m. suppl. F 121 Sicut] scilicet M | quia] quod YZ | uult] quibus N | simpliciter dare] inu. Om 122 quam] quem A | consequuntur] consequitur YZ sed corr. Y | consequi] consequendi Om 123 acquirere] ex accipere corr. M 124 uolendo] hoc add. F(s.u.) Om | antecedens] consequens Z 125 illud] om. Y 126 licet] set Y uel Z | similiter] sicut Om | aliquid] ex aliud corr. M 127 uel omnibus] nichilominus Om | alicui] ex aliter i.m. corr. N | specialiter] iter. N 129 uult] in add. Z | natum] natura N | est] om. sed s.u. suppl. Y | conuenienter] conuenientius Om 130 ex necessitate] extrinsece Om 131 sequi debet] inu. Om | obedientia … 132 subditi] obediam subiciens hominem Om 132 Deus] i.m. post corr. N 133 cuicumque] quicumque Y | obedientiam] om. YZ | executionem] executione YZ 134 rei … precipitur] precepti Om | precipitur] percipitur F | precepto] preceptum F 135 et] om. Y | est uerum] inu. Y 136 percipitur] precipitur AYZ participitur Om | fit] sit NOm 137 non] om. Y 138 suo] om. Y | proponitur] 140 instructionem] instractionem Om | fuit] ponitur YZ 139 ad2] om. Om facit Om | Domini] Deo Om

Om222r

Z54ra

M182rb

Om222v

248

Om223r F83vb N63va M182va

Y112va A49vb

DVRANDI SVPER SENT. I

curauerat surdum et mutum, precepit ne cui dicerent; quanto autem eis precipiebat, tanto magis predicabant, nec tamen peccauerunt ut transgressores precepti, quia illud proponebatur magis ut documentum quam ut preceptum, ut patet ex glossa Avgvstini. Per hoc enim instruuntur benefacientes ut non querant gloriam mundi, et beneficiati ut non sint ingrati, nec tamen est in tali modo loquendi fictio, quia sic loquendo figurabat Christus in se et in aliis quibus loquebatur, membra Ecclesie, in quibus debet esse fuga proprie glorie quantum ad benefacientes et fuga ingratitudinis | quantum ad beneficiatos, | que duo figurabantur in illo facto, ut dictum est. Propter quod uerus | est sermo figuratiuo modo. Puto etiam quod non esset falsitas nec fictio in preceptis diuinis per modum precepti sumptis, dato quod | Deus nullo modo uellet, nec antecedenter nec consequenter, id quod precipitur. Cuius ratio est quia si ad preceptum requiritur quod res precepta sit uolita, ad preceptum factum simpliciter requireretur quod res precepta sit uolita simpliciter; alioquin manebit fictio, si res non est sic uolita, sicut est precepta, quemadmodum esset fictio, si res esset precepta et non uolita; set precepta diuina sunt facta simpliciter, et illa que respiciunt | omnes, ut precepta decalogi, et illa que respiciunt aliquam unam personam, ut preceptum factum Abrahe, et tamen res precepta non est a Deo uolita simpliciter, quia non est | uolita uolun141 precepit … 142 predicabant] Mc., 7,36 141 dicerent] diceret N diceretur Om | eis] ex eius corr. F magis Om 142 precipiebat] post corr. Y | peccauerunt] peccauerit Om | ut] om. Om 143 illud] quod add. Y | magis] erat s.u. add. Y 144 ex] in A 145 ut] que add. F 146 ingrati] nec tamen est in tali modo loquendi add. sed del. F | nec] iter. sed nec² del. M | in] om. Z | modo] om. F | loquendi] om. A 147 figurabat] significabat YZ | Christus] post se¹ Om | et … aliis] om. Z | in2] om. AY | aliis] illis Y | quibus] ex quilibet corr. M | loquebatur] sequebatur A sequebantur N 148 quibus] cuius Z | debet esse] dicitur Y | fuga] post corr. MZ 149 beneficiatos] ex benefacientes i.m. corr. M | que] qui M 150 figurabantur] significantur Y significatur Z | illo facto] inu. Om | est1] fuit MYZ sed fuit post corr. Om 151 figuratiuo] significatiuo YZ | figuratiuo modo] inu. Om | non] om. sed s.u. suppl. Z 153 nec1] uoluntate s.u. add. M om. YZ | antecedenter] antecedentis M | nec consequenter] om. YZ | consequenter] consequentis M | id] illud AOmYZ 154 ratio est] inu. Y | requiritur] s.u. post corr. Y 155 requireretur] requiritur N | requireretur … 156 simpliciter] om. (hom.) Om 156 res1] iter. Y | si] set Y | non … 157 res] om. (hom.) N | est] sit Om 157 sic] om. Om | quemadmodum] quamadmodum A 158 diuina] om. Y | sunt] precepta add. A | sunt facta] inu. Y 159 respiciunt1] post corr. Y | que2] om. Y 160 ut] post corr. M 161 a] om. sed s.u. suppl. Y | simpliciter … uolita2] om. (hom.) N | quia] que YZ | quia … 162 simpliciter] om. (hom.) Om

145

150

155

160

DISTINCTIO XLVII QVESTIO II

165

170

175

180

249

tate consequente, que sola est uoluntas simpliciter, ut dictum fuit prius; ergo ad uitandum fictionem in precepto diuino non oportet dicere quod res precepta sit uolita, set propter rationem prius assignatam. Et in hoc defficit secunda | opinio, que innuit quod in preceptis diuinis esset fictio, nisi res precepta esset uolita aliquo modo, quod non est uerum. Preceptum enim non est directe et semper signum quod precipiens uelit rem preceptam fieri, set solum quod uelit subditum obligari ad faciendum illud quod precipitur. Et hoc clarum est in preceptis diuinis per que Deus uult simpliciter nos obligare, set non uult simpliciter rem preceptam fieri; alioquin semper fieret. [15] Similiter in preceptis humanis: prelatus enim religiosus quandoque precipit subdito aliquid graue uolens eum per preceptum ligare, et tamen nec uult nec intendit quod res quam precipit fiat; unde quando subditus parat se ad exequendum preceptum, prelatus reuocat, ita quod preceptum est directe signum uoluntatis precipientis, quod | uelit obligare subditum ad exequendum preceptum, set non est directe signum quod uelit rem preceptam impleri; talia enim precepta | fiunt uel ad sumendum experimentum de obedientia subditi uel ad ostendendum pluribus obedientiam unius quasi pro exemplo. [16] Ad primum argumentum patet solutio ex eo quod statim dictum est, quia preceptum non semper indicat uoluntatem precipientis qua precipiens uelit rem preceptam fieri, set illam qua precipiens uult obligare illum cui precipit ad faciendum quod precipitur, et hoc

162 ut … 163 prius] cf. supra, I, 47, 2, n. 11 (246,93-95) 162 est uoluntas] inu. A 163 uitandum] uidendum YZ | diuino] om. Om 164 precepta] ex precepte s.u. corr. N | rationem] ipsum N 165 defficit] alia add. A | secunda opinio] inu. A | opinio] om. Y 166 quod] om. Y 167 Preceptum] preceptam Y | enim] om. Om | et semper] post signum¹ Om 168 quod1] om. Om quia Y | rem] om. Y | preceptam] preceptum Y | quod2] et N 169 obligari] obligare MOmYZ | clarum est] inu. FOm 170 simpliciter nos] inu. AM | nos obligare] inu. Om 172 Similiter] post corr. Y 173 precipit] precepit FMY | subdito] om. sed i.m. suppl. F 174 nec1] non OmYZ | uult nec] om. YZ | precipit] precepit Y 175 quando] om. Y | parat] om. sed i.m. suppl. Z | se] sese F 176 preceptum] preceptio M | precipientis] precedentis Y 177 exequendum] s.u. post corr. Z | preceptum] om. YZ 178 directe] recte YZ | quod] uolitum rei add. sed exp. N | rem] om. A 179 de] om. sed i.m. suppl. M ex Y 180 ostendendum] i.m. post corr. F | pluribus] om. Om | quasi] alteri Om 182 semper] om. YZ | precipientis] in add. sed del. F 183 illam] ad s.u. add. Y | 184 faciendum] illud i.m. add. F | quod precipitur] om. sed i.m. qua2] quam Y suppl. F | precipitur] precipit N

Om223v

M182vb Om224r

250

DVRANDI SVPER SENT. I

est semper. Vel dicendum ratione materie quod Deus nichil precipit quin uelit illud fieri, saltem uoluntate antecedente. Ad illud in oppositum patet per idem, quia immolatio Isaac fuit uolita uoluntate antecedente, non consequente.

185

Om224v

[1] Consequenter queritur utrum Deus possit precipere malum fieri. Et uidetur quod sic, quia occisio innocentis est mala, similiter concubitus fornicarius, expoliare alienum re sua; set hec omnia inueniuntur precepta a Deo: primum Gen. 22 de occisione Isaac; secundum Os. 1: Accipe mulierem fornicariam; tertium Exod. 11; ergo Deus potest precipere | mala fieri. [2] Contra: nullus obediens diuinis preceptis malefacit; si ergo Deus posset precipere mala fieri, tunc malefaciens obediret diuinis preceptis,

187 immolatio … 188 consequente] cf. Thom., Super Sent., I, 47, 1, 4, ad 1 (1074); ap. Aeg. Rom., Ord., I, 47, princ. 2, 3, resp. (238raD); Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 2, ad 2 (182aD) 4 occisio … 7 fornicariam] cf. Thom., Super Sent., I, 47, 1, 4, sed contra (1072) 6 primum … Isaac] cf. Gen., 22,2; ap. Alex. Hal., S.th., I, n. 274, arg. 1 (376a); Bonau., Super Sent., I, 47, art. unic., 4, arg. 2 (845a); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 47, q. unic., 6, arg. 2 (390a); Ioh. Paris., Super Sent., I, 47, 1, arg. 1 (486,2-3); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 47, 1, 4, arg. 1 (419a) 6 secundum … 7 fornicariam] cf. Os., 1,2; ap. Bonau., Super Sent., I, 47, art. unic., 4, arg. 1 (845a); Guill. de la Mare, Super Sent., I, 47, 5, arg. 1 (565,6); Ioh. Paris., Super Sent., I, 47, 1, arg. 2 (486,4-5); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 47, q. unic., 6, arg. 3 (390a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 47, 1, 4, arg. 2 (419a) 7 tertium … 11] cf. Exod., 11,2; ap. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 47, 1, 4, arg. 3 (419a) 185 materie] om. sed i.m. suppl. F 187 illud] idem Om | in oppositum] om. Y | patet] post idem¹ YZ | quia] quod AOmYZ 188 antecedente] et add. OmYZ | non] uoluntate add. Om om. Y 3 utrum] scilicet add. F | precipere] om. sed i.m. suppl. F percipere Om | malum] mala Om | fieri] om. YZ | Et] om. OmZ 4 quia] sic add. sed del. F | mala] malum Om 5 fornicarius] et s.u. add. F fornicationis N et add. Om | alienum] alterum Om | sua] set hoc omni re sua add. M | hec omnia] inu. FN 6 precepta] om. Y | 22] s.u. post corr. F 7 Accipe] accipere N 8 precipere] precipue F 9 diuinis preceptis] inu. NOmYZ | malefacit] malefecit YZ | Deus … 10 posset] inu. Om 10 malefaciens] mala faciens Y | obediret] om. Om | diuinis preceptis] inu. A | preceptis] obediens add. Om

5

10

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III

15

20

25

30

251

et ita non malefaceret, quod implicat contradictionem, scilicet quod malefaciens non malefaciat; quare etc. [3] Responsio. Questio ista non intelligitur de malo pene. Constat enim quod illud cadit sub precepto diuino | et humano: diuino ut illud Exod. | 22: Maleficos non patieris uiuere, humano, ut illud idem secundum leges ciuiles in multis casibus; intelligitur ergo de malo culpe. Et de hoc dicendum quod aut queritur de malo culpe coniunctim, hoc est | remanente sub condicione mali, aut diuisim. Si coniunctim, dicendum quod non, quia sicut est in naturalibus, sic suo modo est in moralibus; set in naturalibus sic est quod bonitas et perfectio rei naturalis consistit et conseruatur in sequendo motum inditum a natura superiore, ut patet in motibus grauium et leuium et aliarum | rerum naturalium; ergo similiter est in moralibus quod bonitas moralis nostre uoluntatis consistit in sequendo motum sibi inditum a superiore uoluntate diuina. Hic autem motus est secundum preceptum | naturale nobis inditum diuinitus uel aliud superadditum; ergo uoluntas nostra sequens uel faciens secundum preceptum diuinum | non male facit. Non precipit ergo nec precipere potest Deus mala fieri coniunctim, accipiendo scilicet quod remaneant sub condicione mali. [4] Si uero intelligatur diuisim an Deus possit precipere aliquid, non quod sit malum fieri dum precipitur, set quod esset malum fieri,

15 Maleficos … uiuere] Exod., 22,18 11 et ita] om. Om | ita] illum Z | ita non] cum Y | non] om. A | quod2] male faceret quod implicat contradictionem scilicet quod add. Om 12 malefaciat] malefacit OmYZ | quare] ergo Z | quare etc] om. Y 13 Questio ista] inu. Y | non] om. sed i.m. suppl. F 14 quod] quia F 15 illud1] om. Om | patieris] patiens YZ | illud2] est p.c. Y | idem] om. YZ 16 casibus] casis N 17 culpe1] Et de hoc dicendum quod aut queritur de malo culpe add. sed uerbo ua- cat s.u. adiuncto del. F | Et … culpe2] om. (hom.) Om | hoc] est add. MY est s.u. add. Z | aut] autem M 18 coniunctim] sic add. OmYZ 19 dicendum] est add. A | sic] om. Y | suo modo] om. AN 20 est1] in sed del. Y | quod] om. sed s.u. suppl. Y 21 naturalis] om. YZ | sequendo] consequendo M | motum] sibi add. MOmYZ 22 aliarum] post corr. Y 23 ergo] om. YZ | est] om. N 24 motum] ex modum s.u. corr. M 25 uoluntate] scilicet add. MOmYZ | autem] qui Y 26 nobis inditum] inu. Y | uel] secundum s.u. add. M 28 Non] nec M | precipit] precepit AFN sed s.u. corr. F del. Y | nec] s.u. post corr. N om. Y | potest] iter. Z | mala] male AFMNY sed s.u. corr. F 29 remaneant] remaneat MYZ maneat Om | sub] malum praem. OmYZ | condicione] ratione MOmYZ 30 an] autem YZ | possit] posset YZ | precipere] potest Deus add. sed exp. Z 31 non] quod non sed del. Y | non quod] inu. F | dum] cum YZ | quod2 … malum2] quia malum est Y | esset] est Z | fieri2] cum precipitur add. sed exp. Y

F84ra M183ra

N63vb

Om225r

Z54rb Y112vb

252

Om225v M183rb

Om226r

DVRANDI SVPER SENT. I

nisi a Deo preciperetur, sic questio ista est eadem cum illa qua queritur utrum Deus possit dispensare in preceptis decalogi, quia cum dispensatio faciat de illicito licitum, et illa que sunt contra precepta sint illicita et mala, si Deus potest dispensare in preceptis, tunc Deus potest facere de malis et illicitis bona et licita, et | tunc ea precipere, et | sic Deus posset precipere mala fieri, non que tunc essent mala, set que essent mala exclusa dispensatione diuina; alias non posset precipere mala fieri. [5] Circa questionem ergo istam tria uidebuntur: primum est quid sit dispensatio; secundum erit que precepta sint dispensabilia et que non, loquendo in generali; tertium erit specialiter an in preceptis decalogi cadat dispensatio, et ex hiis patebit quod queritur, scilicet utrum Deus possit precipere mala fieri diuisim modo prius exposito. [6] Quantum ad primum sciendum est quod hec tria differunt: interpretatio precepti, dispensatio et reuocatio. Interpretari enim preceptum est dare rationabilem intellectum precipientis et precepti non tollendo obligationem in aliquo, sicut interpretamur quod ieiunium quadragesime non obligat pueros impuberes nec grauiter infirmos, nec propter hoc tollitur aliqua obligatio ab illis qui huic precepto | subduntur; et talem interpretationem potest quilibet facere in ualde manifestis, ut in casu iam dicto de grauiter infirmis et de pueris quod non teneantur ieiunare, set in dubiis pertinet ad illum solum qui condidit aut ad parem uel superiorem. Dispensatio uero et

33 utrum … decalogi] cf. Thom., S.th., I-II, 100, 8 45 Quantum … 71 declaratio] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 3, 1, resp. (182bC-D183aA-B) 32 nisi] ex non s.u. corr. M | est] esset M | qua … 33 queritur] om. Om 34 faciat] sit facere OmYZ sit A om. FMN sed i.m. suppl. FM | illicito] ut add. A | licitum] fiat add. A | et illa] uel Y 35 sint] om. Om | si] set Y | potest] posset Om posset i.m. corr. Z posset OmYZ 36 illicitis] diuinis add. Om | tunc] potest add. AMN | ea] eam F postea OmYZ | et4 … 37 mala1] om. YZ 37 posset] potest N | que] quod MYZ quia Om post add. Y potest add. sed postea i.m. corr. Z 38 que] om. F quia OmYZ 40 ergo] om. YZ | tria] ex tam s.u. corr. Om | uidebuntur] uidebimus Om | primum] prius Y 41 erit] est AN | sint] sunt Om 42 in generali] generaliter YZ 44 precipere] percipere FM | mala] alia F | exposito] accepto Om 45 est] om. Om 46 precepti] et add. Om | dispensatio … 47 precepti] om. (hom.) Y 47 precipientis] post corr. N | precipientis … precepti] precepti et precipientis Om 48 interpretamur] interpretatur F 49 quadragesime] om. AN 50 nec] non M | ab] om. M 52 de1] autem Y | infirmis] infirmus Om 53 teneantur] tenentur YZ | ad] om. sed s.u. suppl. Om 54 uel] ad add. Om

35

40

45

50

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III 55

60

65

70

75

253

reuocatio important amotionem obligationis precepti, set differenter, quia dispensatio importat amotionem obligationis precepti in casu et quoad aliquem uel aliquos, non autem quoad omnes, set reuocatio absoluta importat amotionem obligationis quoad omnes; amota autem obligatione, siue quoad aliquem specialiter per dispensationem, siue quoad omnes generaliter per absolutam reuocationem, efficitur licitum quod prius fuisset illicitum. Et sic habemus tria circa preceptum, scilicet | reuocationem, que tollit obligationem quoad omnes, sicut si papa reuocaret ieiunium quadragesime, | nullus obligaretur tunc ad ieiunandum; habemus etiam dispensationem, que tollit obligationem quoad aliquem uel aliquos solum, sicut si dispensaretur | cum aliquo quod non ieiunaret in quadragesima; habemus tertio interpretationem, que non tollit aliquam obligationem, set declarat solum intentionem precipientis et precepti, ista tamen declaratio quandoque uocatur dispensatio, non quia tollat aliquam obligationem precepti secundum rem, set solum secundum apparentiam, inquantum conscientia dubitantis est ligata quousque fiat declaratio. Et sic patet primum. | [7] Quantum ad secundum notandum quod preceptorum quedam sunt de talibus malis que non essent mala, nisi essent prohibita, sicut comedere carnes feria sexta non esset malum, nisi esset ab ecclesia

73 Quantum … 77 similia] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 3, 2, resp. (183aC) 55 amotionem obligationis] inu. Om | precepti] om. MOm | set … 56 precepti] om. (hom.) AFMN sed i.m. inf. suppl. F 56 amotionem] post precepti¹ Om | precepti … 58 obligationis] om. (hom.) YZ | in] que tollit obligationem praem. Om 57 quoad1] ad add. F ergo ad Om | aliquem] aliquam Om | reuocatio] ex remotio corr. F remotio Om 58 absoluta] absolute Om | omnes] uel quoad aliquos add. YZ 59 autem] om. A 60 absolutam reuocationem] inu. Om 61 fuisset] fuit MYZ | habemus] habeamus F | tria] primum praem. sed exp. Y 62 que … 64 dispensationem] om. sed que tollit obligationem generaliter et dispensationem i.m. scr. M | quoad … 65 obligationem] om. (hom.) AFN sed i.m. suppl. FN | omnes] dispensationes add. Y 63 sicut … 64 etiam] om. Z | sicut … 65 obligationem] om. Y 64 dispensationem] dispensatio Om 65 uel] ad add. Om | si] om. Y | dispensaretur] post corr. F dispensetur Om 66 ieiunaret] post corr. Y | habemus tertio] inu. A 67 aliquam obligationem] aliqua obligatio Om | declarat … 68 solum] inu. Om 68 solum] solam M | intentionem] precepti add. sed del. Z | et] ego add. sed del. F om. Y | precepti] precipienti Y | ista … 70 precepti] om. (hom.) YZ 70 secundum1] set Om | secundum rem] om. M | apparentiam] inquantumque aliquam obligationem precepti secundum rem, set solum secundum apparentiam add. sed uerbo uacat s.u. adiuncto del. F 71 conscientia] alicuius add. F ex scientia corr. M 74 de] iter. Om | nisi] si non Y | essent2] om. Om | prohibita] om. sed i.m. suppl. F

F84rb Om226v M183va

N64ra

254 Om227r

Y113ra A50ra Om227v

M183vb

DVRANDI SVPER SENT. I

prohibitum; alia sunt de talibus malis que secundum se | sunt mala et ideo prohibentur, sicut furtum et similia. De primis preceptis, que sunt de talibus malis que non essent mala, nisi essent prohibita, tenendum est generaliter quod omnia sunt dispensabilia. Cuius ratio est quia illa a quibus potest amoueri condicio ponens totam rationem illiciti sunt dispensabilia; set ab illis que solum sunt mala, quia prohibita, potest amoueri condicio ponens totam rationem illiciti; ergo omnia illa que solum sunt mala, quia prohibita, sunt dispensabilia. Maior apparet ex dictis, quia dispensatio est amotio obligationis per quam aliquid fieri erat illicitum quantum ad precepta negatiua, de quibus | loquimur. | Minor probatur, quia in illis que solum sunt mala, quia prohibita, tota ratio illiciti est prohibitio; set prohibitionem potest amouere qui fecit, Deus uidelicet uel homo, | secundum uarietatem preceptorum diuinorum uel humanorum; ergo ab omnibus que solum sunt mala, quia prohibita, Deus uel homo potest amouere condicionem que ponit totam rationem illiciti; ergo omnia talia sunt dispensabilia. [8] De illis autem preceptis quibus | prohibentur illa que sunt mala secundum se, et non solum quia prohibita, hoc tenendum est in generali quod si ab illis potest amoueri ratio mali, ipsa sunt dispensabilia per rationem iam dictam; si uero condicio apponens rationem mali non possit a talibus amoueri, ipsa non sunt dispensabilia; talia autem uidentur esse communia precepta iuris naturalis, utpote quod non est iniuste agendum et debitum non est subtrahendum et

76 malis] om. FM | sunt2] om. sed s.u. suppl. Z 78 sunt] om. sed s.u. suppl. F | mala … essent2] om. (hom.) Y | essent2] om. Om | tenendum] ponendum Om 79 est1] post corr. M 80 illa] om. Om | quibus] om. sed i.m. suppl. Z 81 sunt1 … 82 illiciti] om. (hom.) sed i.m. suppl. Z 82 condicio] ex cum dicitur i.m. corr. M | ponens] om. sed i.m. suppl. F 84 apparet] patet AY | dictis] predictis Y 85 negatiua] post corr. N 86 quibus] post corr. N | probatur] om. M patet OmYZ | in] om. sed s.u. suppl. Y 87 set prohibitionem] om. N 88 potest] om. Y | qui] quam post corr. M | uidelicet] scilicet MOmYZ 89 preceptorum diuinorum] inu. M | uel] et Om | omnibus] illis YZ 90 solum sunt] sunt sola Y 91 ergo omnia] inu. FN 93 illis] aliis Y dub. Z | quibus] cuius Z 94 tenendum] om. YZ 95 quod] quia OmY | amoueri] ex moueri s.u. corr. F | ratio] condicio A | mali] non possit a talibus amoueri add. sed exp. M | ipsa] non add. sed exp. M 96 apponens] post corr. F 98 autem] om. sed s.u. suppl. Om | uidentur] ex uidetur corr. F | esse … naturalis] contra naturale ius Y | precepta] precepti F om. Z 99 iniuste] ex iuste s.u. corr. F iuste Y | agendum] agitur add. Y | subtrahendum] abstrahendum FM

80

85

90

95

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III 100

105

110

115

255

consimilia; quia enim hec continent formaliter rationem iusti et debiti, oppositum | non potest habere rationem liciti, set semper habet rationem iniusti et indebiti; propter quod Deus non potest dispensare quod sit iniuste agendum. [9] Similiter dicendum est de preceptis affirmatiuis, quia quedam sunt quibus precipiuntur talia bona que non sunt necessaria fieri, nisi quia sunt precepta, sicut dicere tales psalmos in ecclesia, non extra, et hec sunt dispensabilia per eamdem rationem per quam precepta negatiua que prohibent illa que secundum se non sunt mala, quia sicut in illis tota ratio mali est ex prohibitione, sic in istis tota ratio boni necessarii est ex preceptione; propter quod sicut amota prohibitione ab illis possunt fieri licite, sic in istis amota preceptione possunt omitti licite. [10] Alia uero sunt precepta quibus precipiuntur talia bona que secundum se sunt necessaria uel debita fieri semper uel loco | et tempore, ut iuste agere, diligere Deum, honorare parentes, et consimilia. Et inter hec, si qua sunt talia a quibus possit amoueri ratio debiti, illa sunt dispensabilia; si qua uero sunt talia a quibus non possit amoueri ratio debiti, illa non sunt dispensabilia. Et talia | sunt uniuersalia precepta iuris naturalis, utpote quod est iuste agendum; sicut

100 enim] om. Y | enim hec] inu. Om | hec continent] hoc continet MYZ | continent] continet MYZ | continent formaliter] formatur conuenit Om | rationem] rationi Om 101 oppositum … 102 indebiti] om. (hom.) Y | habere] haberi M 104 dicendum est] inu. Om | de] quibusdam add. Om | quia] quod Y 105 quibus] cuius Z | nisi] om. sed s.u. suppl. F i.m. post corr. M 106 sicut] quod i.m. add. F | dicere] om. AFMNYZ | tales] talia ex talis corr. Y clericos (?) ex talis i.m. corr. Z | psalmos] om. MYZ | in] fieri praem. YZ | non extra] exp. et dicantur i.m. corr. F | extra] dicantur add. A 107 hec] que Om | eamdem] eadem Y | rationem] om. Y | quam] que Y 108 negatiua] om. YZ | que1] om. M | prohibent] prohibentur Om habent YZ 109 illis] illa Y | mali … ratio2] om. (hom.) Y | prohibitione] s.u. post corr. F 110 necessarii] necessaria M | preceptione] preceptio F precepto YZ 111 possunt1] licite add. sed del. Om | fieri licite] inu. MYZ | fieri … possunt2] om. (hom.) Om | sic] ex sicut corr. M | amota] om. sed i.m. suppl. F 112 omitti] committi Om | licite] illicite N 113 uero] non Y | quibus] cuius Z 114 secundum se] post sunt¹ Y | uel1] et M | fieri] om. YZ 115 diligere] et add. Y | Deum] et add. MOmZ om. Y 116 si qua] que A scilicet que N aliqua p.c. Y | talia] similia M si qua sunt similia add. YZ | a] om. sed s.u. suppl. F | quibus] cuius YZ | possit] om. Om 117 sunt1 … 118 illa] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | si qua] aliqua Y | sunt2] sint AN | quibus] cuius Z | possit] possunt N 118 sunt uniuersalia] post precepta¹ N | uniuersalia] acceptata add. sed del. Om

Om228r

F84va Om228v

M184ra

256

Z54va N64rb Om229r

Om229v

DVRANDI SVPER SENT. I

enim opposita principiorum uniuersalium in speculatiuis non possunt esse uera nec ea potest concedere aliquis sanus mente, ut dicitur IV Metaphisice, sic opposita principiorum uniuersalium in practicis non possunt esse bona aut licita, nec eis tamquam bonis potest assentire aliquis sanus mente. De specialibus autem preceptis patebit in sequenti articulo. Sic igitur patet secundum. [11] Quantum ad tertium, scilicet utrum | precepta decalogi sint dispensabilia, | dicendum consequenter hiis que dicta sunt, quod aliqua | precepta decalogi sunt indispensabilia, alia uero non. Cuius ratio est quia illud preceptum est indispensabile cuius materia includit intrinsece uel inseparabiliter rationem debiti, si sit affirmatiuum, uel indebiti, si sit negatiuum; ista apparet ex ratione dispensationis prius dicta. Propter hoc etiam dictum est quod uniuersalia principia iuris naturalis sunt indispensabilia; set quedam precepta decalogi sunt talia, quedam uero non; ergo etc. Minor declaratur, quia proxima et immediata materia aliquorum preceptorum nominata mox inuoluta est cum malo, ut furari, mechari, mentiri, que sunt proxima et immediata materia illorum trium preceptorum: Non mechaberis, non furtum facies, non falsum testimonium dices; furari enim est accipere rem alienam inuito domino, mechari est accedere ad mulierem | non suam, mentiri 120 opposita … 121 mente] cf. Arist., Metaph., IV, 3-7 (spec. 6, 1011b15-22) 131 ex … 132 dicta] cf. supra, I, 47, 3, n. 6 (252,40-54; 253,55-71) 134 proxima … 136 mentiri] cf. Arist., Eth. Nic., II, 6, 1107a10-11; Thom., Sent. Eth., II, 7 (99,146-155) 137 Non … 138 dices] Exod., 20,14-16 120 uniuersalium] naturalium YZ | speculatiuis] s.u. post corr. F | possunt] post corr. Y 121 ea] om. N | ea potest] inu. Om | potest] om. sed debet s.u. suppl. Y | dicitur] om. YZ sed patet s.u. scr. Y | IV] ex 5 corr. F 7 N 8 Om 122 uniuersalium] naturalium YZ | in] om. Om 123 bona] uera N | aut] uel A | bonis] bona Y 124 assentire] consentire Om | specialibus] post corr. M 125 articulo] et add. MOmYZ | Sic] ex si corr. F | igitur] om. MOmYZ 126 scilicet] om. AN | utrum] omnia add. AN 127 dicendum … 128 indispensabilia] om. (hom.) sed dicendum quod aliqua sunt dispensabilia i.m. sup. suppl. M 128 indispensabilia] dispensabilia OmYZ | alia uero] aliqua Om 129 ratio est] inu. Y | est2] om. sed s.u. suppl. F 130 intrinsece] om. Z | intrinsece uel] om. Y 131 ista] illa YZ 132 dicta] posita Om | hoc] quod N | uniuersalia] talia AMNYZ 133 naturalis] non add. OmY non s.u. add. Z | indispensabilia] dispensabilia OmYZ | precepta decalogi] inu. OmYZ 134 ergo] om. M 135 aliquorum] quorumdam Om | preceptorum] om. AN | nominata] om. YZ 136 malo] mala ex mali s.u. corr. Y | furari] iter. Om | mechari] post corr. F | et] om. YZ 137 illorum] istorum Y | trium] certum Om tali sed del. Y | Non] om. sed s.u. suppl. F | furtum] ex fuerunt s.u. corr. M 138 testimonium] facies uel add. Y | enim] om. AN | rem alienam] aliena Y 139 suam] est add. Y

120

125

130

135

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III 140

145

150

155

160

257

est asserere uel negare aliquid cuius oppositum mente tenetur; qui enim utitur re non sua ut sua, manente hac condicione, abutitur re illa; et idem est de muliere non sua; qui etiam insinuat uoce se tenere mente quod non tenet abutitur uoce, ut est signum conceptus mentis, ita quod manente | tali natura et | tali condicione rerum, ipse actus includit abusum ex ratione terminorum. Et ideo ratio indebiti inseparabilis est a proxima materia istorum preceptorum ea manente; propter quod omnino sunt indispensabilia. [12] Idem est de illo precepto negatiuo prime tabule: Non periurabis in nomine meo, quia periurium includit mendacium, et preter | hoc irreuerentiam diuinam, que non potest habere rationem liciti, ut statim dicetur. [13] De alio autem precepto secunde tabule, scilicet Non occides, non est ita clarum | quod materia eius contineat inseparabiliter rationem indebiti, immo clarum est quod si sumatur generaliter secundum rationem nominis, non est sic illicitum occidere quin in multis casibus sit licitum, et secundum legem diuinam, que dicit Exod. 22: Maleficos non patieris uiuere, et secundum leges humanas, que idem dicunt in pluribus casibus; non ergo pertinet ad preceptum decalogi non occidere secundum generalem rationem nominis, nec ut qvidam dicunt sub hac additione “non occides iniuste”, quia cum precepta 148 Non … 149 meo] Lev., 19,12 152 Non occides] Exod., 20,13 156 Maleficos … 157 uiuere] Exod., 22,18 159 ut … 160 dicunt] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 3, 3, resp. (184bA) 140 est] om. sed s.u. suppl. Y | asserere] assentire N | uel negare] om. Y | aliquid] om. sed i.m. suppl. Y | mente] necesse Om | mente tenetur] uidetur Y niteretur Z 141 ut sua] om. (hom.) OmYZ | hac] ex hec s.u. corr. F | re2 … 142 illa] inu. M 142 idem] id Om | qui] ex que corr. M quod Y | insinuat] dub. Y 143 mente quod] inu. Om | conceptus] conceptis Om 144 condicione rerum] inu. YZ 145 abusum] post corr. Om | inseparabilis … 146 est] inu. Om 146 manente] mente M 147 omnino] omnia M | omnino sunt] sunt omnino talia YZ 148 Idem] item FM sed corr. F post corr. Y | est] om. FMY sed s.u. suppl. F | periurabis] periurabit NY 149 preter] propter MNOm | hoc] om. Y 151 dicetur] diceretur F patebit M 152 alio] primo YZ | autem] articulo add. sed del. Y | secunde] s.u. corr. M i.m. corr. N prime F | scilicet] om. A 153 ita] om. A | contineat] teneat M includat Om | rationem … 154 generaliter] om. N 154 indebiti] ex debiti s.u. corr. Y debiti Z | est] om. Om | secundum] set Y 155 rationem nominis] inu. A | sic] om. M | illicitum] ex licitum s.u. corr. F 156 que dicit] om. Om | 22] 12 Y 158 pertinet] pertinent M | non2 … 159 occidere] om. Om 159 rationem nominis] inu. A | nec] om. YZ 160 dicunt] set add. YZ | additione] conditione MOm

F85ra M184rb

Y113rb

Om230r

258

Om230v

M184va

Om231r N64va

DVRANDI SVPER SENT. I

decalogi negatiua prohibeant ea que sunt mala secundum se, oportet quod materia precepti secundum se includat rationem iniusti uel mali et non solum generali et extrinseca additione, quia similis additio potest fieri circa quamcumque materiam, que non est de se illicita, ut patet si dicatur “non ibis per campum iniuste uel non equitabis equum | alterius iniuste”, et sic erunt tot precepta decalogi quot erunt actus qui possunt iniuste fieri, quod est absurdum. [14] Restat ergo quod illud preceptum Non occides, ut pertinet ad decalogum, aut intelligatur de occisione innocentis, ut lex uidetur exponere dum excipit maleficos, et sic illud preceptum posset capere dispensationem, non hominis, set Dei, qui cum sit dominus | uite et mortis, eius auctoritate potest licite occidi nocens et innocens; aut oportet quod intelligatur de occisione que fit auctoritate priuata, quod etiam uidetur haberi ex lege, que excipit occisionem que fit auctoritate publica, quando dicit Maleficos non patieris uiuere, Exod. 22. Ibi enim loquitur de iudiciis quorum executio pertinet ad personas fungentes auctoritate publica et sic non est dispensabile, quia numquam licet auctoritate priuata hominem occidere, et | si de mandato diuino aliquis alium occidat, non dispensatur in precepto, | quia non occidit auctoritate priuata, quod prohibetur solum per illud preceptum Non occides, set occidit auctoritate publica Dei, qui est uniuersalis iudex et dominus. Et sic patet de preceptis negatiuis an sint dispensabilia uel non.

168 168 171 175 180

Restat … 172 innocens] cf. Thom., S.th., I-II, 100, 8, ad 3 Non occides] Exod., 20,13 dominus … 172 mortis] Ier., 21,8 Maleficos … uiuere] Exod., 22,18 Non … 181 occides] Exod., 20,13

161 negatiua] om. sed i.m. suppl. A | sunt mala] post se¹ Om 162 materia precepti] preceptum AN | includat] includit Y 163 additio] om. M 164 fieri] quamcumque add. F | de] secundum Om | se] re YZ | illicita] illicite Y secundum se add. YZ | ut] om. sed s.u. suppl. Y 165 ibis] om. sed s.u. suppl. F | equitabis] equitabit Y 166 tot] om. Y 168 quod] om. sed i.m. suppl. F | illud] id N 169 decalogum] calogum N | aut] ut YZ 170 posset capere] inu. Om 171 qui] om. AN | dominus] Deus YZ | et] om. Y 172 et] etiam add. M 173 fit] fiat F | quod2] quia N que Y 174 excipit] ex accipit s.u. corr. Y 175 quando] que YZ | enim] om. M 176 fungentes] fugentes A 177 publica] del. Om | dispensabile] dispensare YZ | quia] quod Y | licet] post priuata¹ Om 178 hominem occidere] inu. MYZ interficere hominem Om | diuino] Dei MYZ 181 Dei] 179 occidat … non2] om. Om | quia] quod Y | occidit] post corr. F dicitur Y 182 Et] om. NY | uel] an Om

165

170

175

180

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III

185

190

195

200

259

[15] Alia enim duo, scilicet Non concupisces rem proximi tui, non uxorem etc., sunt eiusdem rationis quoad dispensabilitatem, sicut illa duo Non mechaberis, non furtum facies, quia non differunt nisi secundum actum interiorem | et exteriorem. [16] De preceptis autem affirmatiuis dicendum quod quedam ordinant hominem ad Deum, ut illa que sunt prime tabule, et unum ordinat hominem ad proximum et pertinet ad secundam tabulam, scilicet Honora patrem et matrem, et utrobique materia precepti habet annexam rationem debiti; debitum enim est ut homo credat in Deum unum et uerum, quod pertinet ad primum | preceptum, quod quandoque proponitur negatiue, ut Exod. 20: Non habebis deos alienos; quandoque uero | affirmatiue, ut Deut. 6: Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est etc., et recitatur a Domino, Mc. 12. Debitum etiam est ut homo honoret Deum, quod pertinet ad tertium preceptum, illud scilicet | Memento ut diem sabbati sanctifices. Debitum etiam est quod filius honoret parentes. Verumptamen ratio debiti differenter annexa est materie preceptorum que ordinant nos ad Deum et materie

184 Non … 185 uxorem] Exod., 20,17 186 Non … facies] Exod., 20,14-15 188 De … 190 tabulam] cf. Thom., Super Sent., I, 47, 1, 4, resp. (1073-1074); S.th., I-II, 100, 8, resp.; De malo, 3, 1, ad 17 (68,320-323; 69,324-325); cf. etiam Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 2, resp. (27vb) 191 Honora … matrem] Exod., 20,12 194 Non … 195 alienos] Exod., 20,3 195 Audi … 196 est] Deut., 6,4 196 recitatur … Domino] cf. Mc., 12,29 198 Memento … sanctifices] Exod., 20,8 196 Debitum … 199 parentes] cf. Exod., 20,12 184 scilicet] om. Om | concupisces] scilicet add. YZ 185 uxorem] uxor M | sunt] post rationis¹ i.m. suppl. F | dispensabilitatem] dispensationem Om quoad add. sed del. M | sicut] om. sed s.u. suppl. M 186 facies] om. FN sed i.m. suppl. F faciens Om 187 et] uel Y 188 affirmatiuis] affirmamus N | dicendum] est add. A 189 unum] quedam YZ 190 ordinat] ordinant OmYZ | pertinet] pertinent Z 191 patrem] tuum add. sed exp. Z 192 ut] quod Om | homo credat] credit homo Y | credat] credit Z om. sed i.m. suppl. F 193 pertinet] pertinent Y | preceptum] om. Om 194 proponitur] ponitur Om | negatiue] om. YZ sed i.m. suppl. Z | ut] negatiue ex ut corr. Y | 20] 22 Om | deos] om. N 195 Dominus] om. Om 196 tuus] Deus add. AMOm | etc] om. Om | Domino] Deo YZ | 12] 22 s.u. corr. M 197 etiam est] est et Y | ut] quod Om | honoret] parentes add. sed exp. A patrem add. sed del. N | quod] et M | tertium preceptum] inu. Om 198 diem] die Y | etiam] om. Z 199 est] om. sed s.u. suppl. Y | quod] ut AY | parentes] om. sed i.m. suppl. Y 200 annexa est] inu. Om | materie1] et praem. Om | preceptorum … materie2] om. (hom.) Y | nos] om. Z | ad] in A

A50rb

Om231v F85rb

M184vb

260

Om232r Z54vb Y113va

Om232v M185ra

DVRANDI SVPER SENT. I

illius precepti quod ordinat hominem ad proximum, quia primis preceptis annexa est ratio debiti inseparabiliter, alii autem precepto non. Cuius ratio est quia sicut est in esse naturali rerum, sic est in esse morali; nunc est ita quod in esse naturali rerum dependentia quam res habent ad causam primam inseparabilis est a rebus, dependentia autem quam res habent ad se inuicem separabilis est ab eis, | saltem uirtute diuina (potest enim Deus facere accidens sine subiecto, quod tamen secundum naturam dependet ad | subiectum et effectum cause secunde sine causa secunda); ergo similiter est in moralibus quod ordo debitus creature ad Deum | est inseparabilis a creatura, set ordo debitus creature ad creaturam separabilis est ab ea, saltem auctoritate diuina. Et ideo nulla auctoritate potest debite fieri quod non credatur in Deum uel quod Deus non honoretur, quia opposita horum includunt inseparabiliter rationem debiti, set bene potest fieri quod pater non honoretur aliquo modo, quia debitum filii ad patrem separari potest diuina auctoritate, non humana, sicut solus Deus potest tollere naturales rerum dependentias; propter eamdem rationem potest licite fieri quod innocens occidatur auctoritate diuina, ut prius dictum fuit, et idem dici posset de omnibus preceptis secunde tabule, si materia eorum non includeret intrinsece | rationem indebiti, set solum extrinsece, quemadmodum materia iam dictorum preceptorum, ut magis patebit in solutione argumenti. |

204 nunc … 209 secunda] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 47, 2, resp. (27vb); Thom., Super Sent., I, 47, 1, 4, resp. (1073) 219 ut … fuit] cf. supra, I, 47, 3, n. 14 (258,168-181) 222 ut … argumenti] cf. infra, I, 47, 3, n. 18 (261,228-244; 262,245-257) 201 precepti] om. A | quod] que A 202 inseparabiliter] inseparabilis F 203 non] om. FN sed s.u. suppl. F | esse2] formali add. F 204 ita] om. M | esse] s.u. post corr. N ratione YZ 205 causam] post corr. N | est] om. sed s.u. suppl. M 206 res habent] inu. A | ad] ex a corr. Y | saltem] ut add. Om 207 uirtute … 208 secundum] om. Om | enim Deus] inu. Y | sine] sub F 208 ad] om. sed s.u. suppl. Y | ad subiectum] a subiecto A 209 ergo] etc. add. Om | similiter] simpliciter Y | in] om. Z 210 creature] rationalis add. MOmYZ | ad … 211 creature] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | est inseparabilis] inu. Om | a creatura] ab ea Om om. YZ | a … 211 creature] om. sed i.m. suppl. N 211 separabilis est] inu. Om | auctoritate] uirtute Om 212 debite] om. ANYZ | debite fieri] inu. Om 214 potest fieri] inu. Om 215 aliquo modo] a filio YZ 216 diuina auctoritate] inu. OmYZ 217 potest tollere] inu. Om | naturales] naturam Y | rerum] et s.u. add. Y 218 diuina] domini FN Dei M 219 et] uel Y | dici posset] inu. M | posset] potest Om | secunde] secundum F 220 includeret] includat Om 221 materia] om. Y

205

210

215

220

DISTINCTIO XLVII QVESTIO III

225

230

235

240

261

[17] Ex hiis patet illud quod proponitur in titulo questionis, scilicet quod Deus potest precipere quedam mala fieri non coniunctim, set diuisim, quia quedam que alias essent mala et illicita ex precepto diuino fiunt bona et licita, non autem est hoc uerum uniuersaliter de omnibus malis; et causa dicta est. [18] Ad argumentum in oppositum dicendum quod occisio innocentis non est mala quin ratio mali sit ab ea separabilis auctoritate Dei, qui est plenus dominus uite et mortis, et ideo potuit a Deo precipi. De concubitu autem fornicario et ablatione rei aliene dicendum est quod numquam fuerunt precepta | a Domino cum includant intrinsece et inseparabiliter rationem indebiti; set Deus potest mutare naturas et | condiciones rerum; potuit ergo facere quod mulier, que non erat Osee, per uinculum perpetuum matrimonii esset eius ad temporaneum usum, et sic accessit ad suam nec est fornicatus, quia fornicari est accedere ad non suam; similiter potuit Deus facere quod res que erant Egyptiorum fierent Hebreorum uel ex mero dono Dei, qui est dominus omnium, uel in recompensationem laboris et seruitii quod impenderant Hebrei Egiptiis, et sic Hebrei non abstulerunt rem alienam, set suam, et ideo non sunt furati. Nulla ergo facta est dispensatio in illis preceptis Non mechaberis et non furtum facies, quia non est factum quod a mechia et furto manentibus in natura sua sit ablata ratio illiciti, quod pertinet ad dispensationem, set solum mutata est

230 dominus … mortis] Ier., 21,8 237 similiter … 241 furati] cf. Thom., S.th., I-II, 100, 8, ad 3; De malo, 15, 1, ad 8 (272,254257); cf. etiam Rich. de Mediau., Super Sent., I, 47, 1, 4, ad 3 (420a) 242 Non … facies] Exod., 20,14-15 223 illud] om. MOmYZ | proponitur] apponatur Y apponitur Z 226 non] nam F | autem est] inu. Om | est hoc] inu. YZ | hoc] om. M 228 quod] om. Om 229 innocentis] post corr. Y | non] sic add. AMNZ | est] ita add. Om sic add. Y | sit] post ea¹ M | separabilis] om. sed i.m. suppl. Y 230 a] om. sed s.u. suppl. F 231 concubitu] concubinatu Om 232 includant] includunt Z 233 set Deus] i.m. post corr. F | Deus potest] inu. Om | potest] debet N | mutare] immutare Om 234 potuit ergo] inu. Y | que] om. FY sed i.m. suppl. F 236 accessit] ex assessit s.u. corr. F | fornicatus] fornicari F | quia … 237 fornicari] om. sed i.m. suppl. F 237 accedere] attendere Z | potuit Deus] Deus potest Om 238 que] om. sed i.m. suppl. F | mero] mero M 239 dominus] ex Deus i.m. corr. F Deus AMNYZ 240 quod] que Y | impenderant] impenderunt AFNOm | Hebrei2] post corr. M om. YZ 241 sunt furati] inu. Om | Nulla] illam Om | est] om. sed i.m. suppl. Y 242 in] om. sed i.m. suppl. Y | illis] om. Y | et] om. A 243 mechia] s.u. post corr. N | et] uel M in Om a add. YZ 244 ratio] indebiti uel add. MYZ | quod … 245 natura] om. sed i.m. suppl. F | pertinet] pertinent Y

N64vb Om233r

262

Om233v M185rb F85va

Om234r

DVRANDI SVPER SENT. I

natura uel condicio rei ut iam in ea non habeant locum mechia et furtum, | nec est ibi aliqua dispensatio; | si enim alicui esset prohibitum | bibere uinum et uinum sibi oblatum mutaretur in aquam, certe posset licite bibere illud uinum conuersum in aquam absque dispensatione; semper enim dispensatio fit quando manente materia precepti in sua natura et condicione amouetur ab eo ratio obligationis uel illiciti. Hec autem amoueri non potest a materia illorum preceptorum, quia includitur in ea intrinsece, ut dictum est. Si autem forma precepti esset talis “non accedas ad hanc mulierem” uel “non accipias hanc ouem”, licet in ueritate mulier sit non tua et ouis non tua, quia tamen in materia precepti non includuntur intrinsece, set sunt condiciones extrinsece in talibus preceptis, posset cadere dispensatio per hoc quod de non tuo efficeretur tuum, quia tunc non esset mutatio materie precepti, set ablatio condicionis adiuncte que ponebat rationem illiciti. [19] | Argumentum adductum pro altera parte solum probat quod Deus non potest precipere mala fieri coniunctim, scilicet quod remaneant sub condicione mali, quod concessum est.

252 ut … est] cf. supra, I, 47, 3, n. 16 (260,215-220) 245 natura] om. sed i.m. suppl. Y | natura uel] naturalis Om | non] om. sed s.u. suppl. Y | habeant] habeat Om 246 aliqua] om. Y | enim] om. sed s.u. suppl. F | esset] esse M 247 bibere uinum] inu. MYZ | uinum1] sibi oblatum add. sed del. F | sibi] om. Y | oblatum] ablatum N | aquam] aqua Om | certe] om. Om 248 bibere] libere Om | illud] om. Om | illud uinum] inu. A | aquam] aqua Om 249 quando] om. Om 250 obligationis uel] om. Om 251 autem] sunt Om | illorum] om. sed i.m. suppl. F istorum Om om. sed quorumdam i.m. suppl. Y 252 quia] quod N | in ea] post intrinsece¹ Y | ea] eis A 253 esset] iter. N | esset talis] inu. A | hanc1] om. Y | non2] om. sed s.u. suppl. F 254 ouis] omnes A | tua2] tue A 255 includuntur] includitur AMOmY et malitia i.m. add. M ex includitur corr. F includatur Z 256 posset cadere] cadit YZ | dispensatio] que add. Om non add. YZ | hoc] de add. Om 257 non tuo] inu. sed corr. Y 259 Argumentum] ad praem. M 260 potest] om. sed s.u. suppl. F posset M | precipere] percipere F 261 remaneant] remaneat F

245

250

255

260



5

10

15

[1] Sciendum quoque est etc. Circa distinctionem istam duo queruntur: primum est utrum uoluntas nostra possit conformari uoluntati diuine; secundum est utrum omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam diuine uoluntati et maxime quantum ad uolitum. Ad primum sic proceditur. Videtur quod uoluntas nostra non possit conformari uoluntati diuine, quia conformitas est conuenientia duorum in una forma; set uoluntas diuina et nostra non possunt in aliqua una forma conuenire, neque secundum speciem neque secundum genus; ergo non potest esse inter | eas | aliqua conformitas. [2] Item relatiua equiparantie dicuntur ad conuertentiam; set conformitas est relatio equiparantie; ergo si uoluntas nostra diceretur conformari uoluntati diuine, sequeretur quod | uoluntas diuina posset dici conformari uoluntati nostre, quod non dicimus.

4 Sciendum … est] Lomb., Sent., I, 48, 1 (325,4-5) 8 Videtur … 10 forma] Thom., Super Sent., I, 48, 1, 1, arg. 3 (1079) 8 Videtur … 12 conformitas] cf. Thom., De uerit., 23, 7, arg. 10 (669,91-96); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 1, 1, arg. 3 (239vaL); Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 1, arg. 1 (186bC); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 48, 1, 1, arg. 4 (393a) 13 Item … 16 dicimus] Thom., Super Sent., I, 48, 1, 1, arg. 4 (1080); De uerit., 23, 7, arg. 11 (669,97-104); cf. etiam Alex. de Alex., Super Sent., I, 48, 1, resp. (181vb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 48, 1, 1, arg. 5 (393a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 48, 1, 1, arg. 3 (422a) 4 etc] om. YZ | Circa … istam] 48 et ultima distinctio. Circa quam MZ Distinctio 48 et ultima. Circa quam Y | istam] 48 A 5 utrum … 6 est] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | uoluntas nostra] inu. Y 6 omnes teneantur] inu. AFN | uoluntatem] uoluntate Z 7 diuine uoluntati] inu. MOmYZ | quantum] quem N | uolitum] in uolito add. AN 9 conuenientia … 10 duorum] inu. N 10 una forma] inu. Om | et] uoluntas add. MYZ 11 neque1] nec NY | neque2] nec Y 12 aliqua] conuenientia uel add. A iter. Z | conformitas] ex formitas s.u. corr. F 13 equiparantie] reparantie Om equiparentie YZ | conuertentiam] meritum Y 14 equiparantie] reparantie Om equiparentie YZ | diceretur … 16 conformari] om. sed debet conformari uoluntati diuine tunc etiam uoluntas diuina debet conformari i.m. scr. M 15 uoluntati diuine] inu. Om 16 uoluntati] diuine add. sed exp. Y | quod] quia Y

Y113vb M185va

Om234v

264

N65ra A50va

Om235r

Z55ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[3] In contrarium est quia uoluntas ueri obedientis conformatur uoluntati precipientis; set multi sunt uere obedientes preceptis diuinis; ergo uoluntas multorum conformatur uoluntati diuine. [4] Responsio. Cum querimus de conformitate uoluntatis nostre ad diuinam, aut querimus de conformitate | earum secundum esse reale uel in essendo, prout quelibet est quedam res per se, | uel querimus de conformitate earum secundum tendentiam in obiectum. Primo modo quelibet uoluntas creata conformatur uoluntati diuine. Cuius ratio est quia omnis ymago est aliquo modo conformis rei cuius est ymago; set omnis uoluntas creata est ymago uoluntatis diuine; ergo est aliquo modo ei conformis. Hec autem conformitas non est in participando eamdem naturam specificam, set in participando aliam, speciei tamen demonstratiuam, sicut expositum fuit | supra dist. 3 et libro II dist. 16. Set de hac conformitate non querimus nunc, set de illa que est secundum tendentiam in obiectum, secundum quam sortitur esse morale, secundum quod dicitur bona uel mala moraliter. Circa quam considerandum est quod talis conformitas plurium uoluntatum semper attenditur secundum aliquid unum; illud autem unum aut se habet ad utramque uoluntatem consimiliter, | utpote quando duo uolunt unum et idem uel propter idem uel secundum eumdem habitum, aut se habet dissimiliter, set tamen correspondenter, sicut cum aliquis uult aliquam rem, alius autem non uult eam, uult tamen 17 In … 19 diuine] Thom., Super Sent., I, 48, 1, 1, sed contra 2 (1080) 29 sicut … 3] cf. supra, I, 3, 1, n. 8 (23va) 30 libro … 16] cf. infra, II, 16, 1, n. 4 (159ra-b) 17 quia] quod Y | ueri] uera Y 18 precipientis] preceptis Y | set … preceptis] om. Om 19 uoluntas] diuina add. sed exp. N 20 de … nostre] om. sed i.m. suppl. F | conformitate] conformitatis Y | uoluntatis nostre] inu. F 21 de conformitate] om. sed i.m. inf. suppl. A | conformitate] formitate F 22 in] om. sed s.u. suppl. F | quedam] una Om | per] secundum MOm 23 secundum] ad M 24 quelibet uoluntas] inu. Om 25 rei] ei s.u. scr. F 26 est1] om. F | est1 … 27 conformis] om. sed i.m. suppl. Z | creata] post ymago¹ Y 27 ei] om. N | ei conformis] inu. A | Hec … conformitas] om. N 28 participando1] precipiendo Y | eamdem naturam] inu. Om | eamdem … participando2] om. (hom.) Y | aliam] naturam add. MYZ 29 tamen] cum Y 30 II] 3 N | Set] ostenditur Y ostendetur Z | de1] om. Om | conformitate] formitate F | de2] Deus Y 32 quod] om. Y quam FOm | uel] et Y 33 quam] quod OmZ 34 illud] id M | autem] aut Om 35 se] secundum Y | consimiliter] cum ostenditur Y 36 uolunt] post corr. F | uel1] et MOm | idem2] secundum add. sed exp. A | uel secundum] et propter Om 37 aut] de Y | correspondenter] correspondentur Om 38 aliquis] aliquid Y | aliquam] aliam Om | alius] quibus Y | eam uult] om. (hom.) Om

20

25

30

35

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO I

40

45

50

55

60

265

et placet ei quod primus eam uelit, | sicut Abraham uoluit occidere filium suum, Deus autem hoc non uoluit simpliciter, | tamen uoluit quod Abraham illud uellet. [5] Quantum ad primum attenditur triplex conformitas: una quantum ad obiectum, quando idem est uolitum, que uocatur conformitas secundum causam | materialem, uocando materiam, non in qua sit actus uoluntatis, set circa quam sit obiectiue; secunda conformitas est quantum ad habitum, quando duo eodem habitu uolunt, puta iustitia uel charitate, et hec uocatur conformitas secundum causam formalem, quatinus habitus est quedam forma potentie dans modum actui; tertia est secundum causam finalem, ut cum plures uolunt aliquid propter eumdem finem. Conformitas autem que attenditur penes secundum modum uocatur a qvibvsdam conformitas secundum causam efficientem, scilicet quando aliquis uult aliquid quod alius uult eum uelle; et istud est uerum ubi uelle unius est causa mouens uel inclinans uoluntatem alterius, quia tunc unum uelle est aliquo modo causa efficiens alterius, ubi autem non est sic, locum non habet quod dicitur. [6] Ex hiis patet quod queritur, scilicet quod uoluntas nostra potest conformari uoluntati diuine, primo modo | scilicet quoad uolitum; potest enim homo idem uelle quod Deus uult, ut de se patet; set secundo modo proprie non potest, quia non potest esse in Deo et homine habitus unius rationis, secundum analogiam tamen dicitur in 39 Abraham … 41 uellet] cf. Gen., 22,1-18 42 Quantum … 50 finem] cf. Thom., De uerit., 23, 7, resp. (671,193-205) 42 Quantum … 53 uelle1] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 2, resp. (1082-1083); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 1, 2, resp. (240vaI); Ioh. Paris., Super Sent., I, 48, 1, resp. (490,42-45; 491,46-47) 39 et] aut Y ut Z 40 suum] om. MN | autem hoc] inu. Y | non] om. YZ | simpliciter] bene add. OmYZ 41 illud] hoc MYZ 42 ad primum] om. Y | attenditur] attendatur M ergo add. Om | attenditur triplex] inu. A | triplex] tripliciter N | conformitas] conformi N 43 quando] quod YZ | idem est] inu. Y | est] om. M quod add. Z 45 quam] om. A 47 uel] et M | uocatur conformitas] conformitas est YZ 48 quatinus] quod M quia YZ | habitus] om. sed i.m. suppl. F | forma] om. F 50 Conformitas] conformatas Om | que] om. Y 51 secundum1] quartum Y 52 aliquis] aliquid Y | aliquid] om. Om 53 alius] aliud Y | istud] illud Om non add. YZ | unius est] est uerius Y | causa] om. YZ 54 est] esset YZ 55 aliquo] alio Y | modo] om. N | sic] om. M | locum … 57 scilicet] om. sed i.m. (ill.) suppl. Y 57 potest] om. Y 59 enim] om. sed s.u. suppl. F | se] om. F | set] si YZ 60 proprie] post potest¹ Om | potest1] post corr. F | et] in add. YZ 61 tamen] et add. M | tamen dicitur] inu. Om | in] esse praem. Om

M185vb F85vb

Om235v

Om236r

266

M186ra

Om236v

N65rb Y114ra

Om237r

DVRANDI SVPER SENT. I

Deo charitas et in nobis; quantum ad tertium modum possibilis est conformitas inter nos et Deum, quia sicut Deus uult omnia propter se, et nos possumus uelle eadem uel etiam alia propter Deum. De quarto autem | modo, scilicet quod uelimus id quod Deus uult nos uelle, clarum est quod est possibile, quia si loquamur de uoluntate antecedente, illa innotescit nobis per precepta iuris naturalis uel diuini (constat autem quod possumus uelle ea que Deus nobis precepit; non enim precipit impossibile ad faciendum et multo minus ad uolendum); si uero loquamur de uoluntate consequente, clarius est quod possumus ei conformari, quia quidquid | Deus uult tali uoluntate, totum fit. Patet ergo qualiter possibilis est conformitas uoluntatis nostre ad diuinam. [7] Ad primum argumentum dicendum quod non omnis conformitas est secundum participationem eiusdem forme specifice inherentis uel non inherentis, set secundum plures alios modos, qui tacti sunt in corpore solutionis. [8] Ad secundum dicendum quod conformari plus importat quam esse conforme, quia conformari dicitur solum illud quod habet | quasi rationem ymaginis uel | effectus proportionati respectu alterius, quia conformari est fieri quasi ad alterius formam, et istud non potest competere uoluntati diuine respectu uoluntatis nostre, set econuerso; propter quod uoluntas nostra dicitur conformari uoluntati diuine et non econuerso; set esse conforme dicit absolute participationem uel proportionem plurium in uno, et sic | uoluntas nostra dicitur confor-

62 quantum] autem add. F | modum] om. Y 64 uelle] om. Om | etiam] om. Om 65 modo] om. Om | uelimus] uolumus Om | id] illud OmY 66 antecedente] om. sed i.m. suppl. F 67 innotescit] innotescat F 68 autem] om. YZ | quod] nos add. Om | nobis] om. Y | precepit] precipit AMOm | non … 69 precipit] om. sed i.m. suppl. Z 69 precipit] nobis add. A precepit YZ | impossibile] quia nisi precipit add. sed exp. Z 70 clarius] clarum Om 71 ei] om. M | tali uoluntate] inu. YZ 74 Ad … 77 solutionis] om. sed i.m. suppl. Z | dicendum] om. sed i.m. suppl. F | non … 78 quod] om. (hom.) M 75 eiusdem] eius N 76 uel … inherentis] om. (hom.) AN 77 solutionis] questionis Y 78 secundum] argumentum add. YZ | conformari] ex formari i.m. corr. F 79 dicitur] dicit AMN | solum] est add. Om | illud] om. YZ | quod] om. sed i.m. suppl. F 80 rationem] om. sed sub uersu suppl. Y 81 quasi] om. Om | non] iter. Om 82 respectu] nature add. Om | nostre] om. Om 83 nostra] non add. FN sed del. F | diuine] om. FN sed i.m. suppl. F | et] set Y 84 esse] omne AN 85 conformis] conformitas N

65

70

75

80

85

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II

267

mis uoluntati diuine et econuerso, quamuis qvidam hoc negent accipientes pro eodem esse conforme et conformari, que tamen non sunt idem, sicut nec esse simile et assimilari.

5

10

[1] Ad secundum sic proceditur quod non omnes teneantur ad conformandum uoluntatem suam uoluntati diuine et maxime quantum ad uolitum, quia sicut se habet intellectus ad intellectum, | sic uoluntas ad uoluntatem; set nos non tenemur conformare intellectum nostrum intellectui diuino; alioquin omnis habens opinionem falsam peccaret, quod non est uerum; ergo non tenemur conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine.

86 quidam] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 1, 1, resp. (239vaM-239vbN-Q); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 48, 1, resp. (T67va-b); Super Sent. (B), I, 48, 1, resp. (Vb39rb); cf. etiam Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 1, 1, resp. ad 1 (187aB-C) 4 Ad … 10 diuine] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 3, arg. 1 (1084-1085); Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 2, 1, arg. 3 (240vaM-vbN); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 48, 1, arg. 2 (T67va); Super Sent. (B), I, 48, 1, arg. 2 (Vb39rb); Ioh. Paris., Super Sent., I, 48, 1, arg. 2 (488,7-8); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 48, 1, 2, arg. 1 (394a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 48, 1, 2, arg. 2 (423a) 86 quidam] quidem Y | negent] negant FMOmY sed corr. F 87 esse] om. sed s.u. suppl. Z | conforme] conformem AN post corr. F | conformari] contra formari Y | que] qui Om 88 sunt idem] idem esse i.m. corr. N | simile] similem AFMN 4 secundum] et ultimum add. MOmYZ | proceditur] et uidetur add. AOm uidetur add. MYZ | ad conformandum] conformare Om | conformandum] ex formandum s.u. corr. F 5 quantum … 6 uolitum] om. sed i.m. suppl. F 7 ad] ex a s.u. corr. Z | set] sic M | conformare] informare M | intellectum] sic uoluntas ad uoluntatem set nos add. sed del. N | intellectum nostrum] inu. OmY 8 intellectui] intellectu M om. YZ | omnis] omnes A | habens] habentes A | peccaret] peccarent A 10 nostram] om. Y | uoluntati] om. M

M186rb

268

Om237v F86ra

DVRANDI SVPER SENT. I

[2] Item nullus tenetur ad impossibile; set impossibile est quandoque uoluntatem nostram conformare uoluntati diuine; ergo etc. Minor probatur: obstinati enim uel dampnati hoc non possunt | facere propter condicionem sui status; nunc etiam ignoramus quid Deus | uult in multis que occurrunt facienda; finis etiam ad quem Deus singula opera ordinat latet nos; et ideo in talibus non possumus conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine. [3] Item Deus uult dampnationem multorum; set nullus tenetur uelle suam dampnationem; ergo etc. Probatio minoris: quidquid est uolitum est uolitum ut finis aut propter finem; set nullus potest recte uelle dampnationem suam ut finem, quia non habet rationem boni secundum se nec propter alium finem, quia dampnatio est opposita debito fini creature rationalis. [4] In contrarium est quia amicorum est conformis uoluntas; set omnes tenentur esse amici Dei; ergo omnes tenentur ad conforman-

11 Item … 12 etc] Thom., De uerit., 23, 7, arg. 1 (668,3-7); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 2, 1, arg. 2 (240vaM); Alex. Hal., S.th., I, n. 289, sed contra 1 (408a); Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 1, arg. 1 (186bC) 18 Item … 19 etc] cf. Iac. Met., Super Sent. (A), I, 48, 1, arg. 1 (T67va); Super Sent. (B), I, 48, 1, arg. 1 (Vb39rb) 18 Item … 23 rationalis] cf. Thom., S.th., I-II, 19, 10, arg. 2 24 In … 26 diuine] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, sed contra 2 (1088); De uerit., 23, 8, sed contra 2 (673,54-58); cf. etiam Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 2, 2, sed contra 2 (241raD); Bonau., Super Sent., I, 48, 2, 2, arg. 3 (857a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 48, 2, 1, sed contra 3 (424b) 11 impossibile set] om. sed i.m. suppl. N | set] om. MYZ | set impossibile] om. (hom.) sed i.m. suppl. F | impossibile est] post quandoque¹ Om | est] autem add. Z 12 nostram] nostra Y | conformare] post quandoque AMYZ conformari FOm 14 propter] secundum A om. sed secundum s.u. scr. N | condicionem] contradictionem Z | quid] quod MYZ | quid … 15 uult] post facienda¹ Om | Deus] om. N 15 in] om. Y | occurrunt] concurrunt N | facienda] faciendo Y | quem] quam OmYZ 16 in talibus] post possumus¹ Om | possumus] possunt N 19 ergo … 21 suam] om. Om | etc] om. Y 20 est uolitum] post finis¹ A om. (hom.) FMN sed i.m. suppl. F aut est s.u. suppl. M | recte] ratione Y 21 finem] finis Y 22 quia] quod Om 23 creature rationalis] inu. A 24 est conformis] inu. A 25 esse … tenentur2] om. (hom.) Om | amici] post corr. M | Dei] om. sed s.u. suppl. N | ad conformandum] conformare A | conformandum] formandum FM

15

20

25

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II

30

35

40

269

dum uoluntatem suam uoluntati diuine. Item super illud Ps.: Non adhesit michi cor prauum, dicit Glossa: Prauum cor habet qui non uult quod Deus uult; set quilibet tenetur non habere cor prauum; ergo quilibet tenetur uelle illud quod Deus uult; et hec est conformitas in uolito. [5] Responsio. Dicenda | sunt duo: primum est an omnes teneantur conformare uoluntatem suam uoluntati diuine; secundum est secundum quos modos teneamur ad hanc conformitatem. [6] Quantum ad primum dicendum quod omnes tenentur conformare uoluntatem | suam uoluntati diuine in aliquo. Cuius ratio est quia nichil est rectum, nisi conformetur sue regule; set uoluntas diuina est regula uoluntatis nostre; ergo uoluntas nostra non est recta, nisi conformetur uoluntati diuine, quatinus est eius regula. Maior patet de se. Set minor declaratur, quia si lex quecumque naturalis uel diuina est regula uoluntatis nostre, fortiori ratione uoluntas diuina, a qua pro libito deriuata est omnis lex; sicut enim uoluntas diuina pro libito naturam instituit, ita pro libito leges quascumque nature dedit; propter quod ipsa est prima regula omnium. Et sic patet primum.

26 Item … 30 uolito] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, sed contra 1 (1088); S.th., I-II, 19, 10, sed contra 1; De uerit., 23, 8, sed contra 1 (673,49-53); cf. etiam ap. Alex Hal., S.th., I, n. 290, sed contra 1 et sol. (409a-b); Bonau., Super Sent., I, 48, 2, 2, arg. 2 (857a); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 48, 3, resp. (28rb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 48, 2, 2, arg. 1 (395a); Rich. de Mediau., Super Sent., I, 48, 2, 1, sed contra 2 (424b) 26 Non … 27 prauum] Ps., 100,3 35 Cuius … 38 regula] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 48, 1, resp. (28ra); Thom., De uerit., 23, 7, sed contra 2 (670,121-125); cf. etiam Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 1, 3, resp. (188aC); Iac. Met., Super Sent. (A), I, 48, 1, resp. (T67vb); Super Sent. (B), I, 48, 1, resp. (Vb39rb); Petr. de Tarant., Super Sent., I, 48, 1, 1, sed contra 1 (393a) 26 suam] om. N | uoluntati diuine] inu. A | diuine] Dei M 28 quod … uult2] om. (hom.) sed quod deus i.m. suppl. F | set … 29 uult] om. (hom.) YZ | non … prauum] prauitatem cordis uitare Om 29 uelle illud] inu. M | illud] om. Om | conformitas] om. YZ 31 Dicenda] uidenda FOm 32 uoluntati diuine] inu. Z 33 teneamur] teneantur Om teneatur Y | conformitatem] ex formitatem s.u. corr. F 34 dicendum] sciendum N 35 diuine] Dei Z | aliquo] uolito add. A | ratio est] inu. Y 36 nichil … rectum] rectum non est aliquid Om | sue regule] inu. A | diuina] om. sed i.m. suppl. N 38 de … 39 se] om. F 39 Set] om. Y | declaratur] probatur YZ 40 nostre] om. FN sed i.m. suppl. F | fortiori] fortiora Y | a qua] cum Z | a … 41 diuina] om. (hom.) N | pro] de A | pro … 41 libito1] prohibitio Om 41 pro libito] post naturam¹ Om 42 naturam instituit] inu. MYZ | libito] naturam instituit add. sed exp. N libro Om 43 quod] in add. N | regula] respectu add. A | primum] om. sed s.u. suppl. M

Om238r

M186va

270 Om238v

N65va Z55rb

Om239r Y114rb A50vb M186vb

DVRANDI SVPER SENT. I

[7] Quantum ad secundum, scilicet de modis conformitatum, | dicendum quod tenemur ad conformitatem que est secundum genus cause efficientis, ut scilicet uelimus illud quod Deus uult nos uelle quando nobis innotescit. Cuius ratio est quia secundum illud potissime debet uoluntas nostra conformari uoluntati diuine secundum quod ipsa est potissime regula uoluntatis nostre; set uoluntas diuina est potissime regula | uoluntatis nostre inquantum uult nos aliquid uelle; ergo secundum hoc potissime debemus uoluntatem nostram conformare | uoluntati diuine. Maior patet ex dictis, quia tenemur conformare uoluntatem nostram diuine, quatinus illa est regula uoluntatis nostre; ergo maxime tenemur secundum illud secundum quod est maxime regula. Minor probatur, quia in habentibus cognitionem et libertatem unum non regulat aliud, nisi quatinus proponit uel imponit quid et qualiter agat; set uoluntas diuina in hoc quod | uult nos aliquid uelle et illud nobis innotescit, proponit et imponit nobis quid uelimus; | ergo secundum hoc uoluntas diuina est | potissime regula nostre uoluntatis, | immo nullo alio modo est regula, quia quidquid Deus uelit et qualitercumque et propter quemcumque finem, nisi uelit nos illud uelle, non propter hoc regulat uoluntatem nostram, set si uellet nos aliquid uelle, dato quod ipse nollet illud in se, nichilominus uoluntas nostra ex solo primo regulam haberet; regulans enim uoluntatem est dictans et imperans quid sit uolendum. Tenemur ergo potissime conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine in hoc quod uult nos uelle quando nobis innotescit. Innotescit

44 scilicet] om. Y 45 secundum] om. sed s.u. suppl. Y 47 ratio est] inu. Y 48 potissime debet] inu. Om | uoluntati] om. FN 49 est] om. sed s.u. suppl. F | regula] i.m. post corr. N post nostre¹ Om 50 diuina] ex nostra corr. N | regula] post corr. N post nostre¹ Om | inquantum … 51 uelle] om. sed i.m. suppl. N 51 hoc] om. sed s.u. suppl. Y 52 conformare] conformari N | uoluntati] om. FN 53 tenemur] tenentur Om | nostram] uoluntati add. MOmYZ | diuine] uoluntati add. A post corr. F | illa] om. A ipsa Om | est] om. FN sed s.u. suppl. F 54 regula] i.m. post corr. N | nostre] om. N | tenemur] nos conformare add. A | secundum2] om. YZ 55 probatur] post corr. Y 56 non] om. Y | quatinus] qq A quod MYZ inquantum Om 57 uel] et Om | diuina] om. Om dicitur Y Dei Z | in hoc] om. sed s.u. suppl. Z 58 et1] etiam A | innotescit] et add. Om | proponit] nobis add. Om 60 potissime] potissima Om | regula1] respectu Y | nostre uoluntatis] inu. AYZ | alio modo] inu. M 61 et1] uel YZ | et2] om. sed s.u. suppl. A uel Y 62 illud] om. YZ | non] tenemur illud uelle et add. YZ 63 uellet] uelit MYZ | ipse] illud YZ | illud] om. Om 64 se] aliquid add. Om 65 enim] eius s.u. corr. M | et] etiam F uel YZ | sit] illud add. A 66 uoluntati … 67 diuine] inu. A 67 nobis innotescit] inu. Om | Innotescit] om. sed i.m. suppl. F

45

50

55

60

65

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II

70

75

80

85

90

271

autem hoc nobis per precepta et prohibitiones, que sunt signa uoluntatis antecedentis; per consilium autem, quod similiter est signum uoluntatis antecedentis, innotescit nobis non quid uelle teneamur, set | quid expedientius est ad profectum; propter quod non tenemur uelle illud quod est consilii, sicut illud quod est precepti uel prohibitionis. Sic ergo est de illis que Deus | uult nos uelle uoluntate antecedente. Idem est de illis que Deus uult nos uelle uoluntate consequente, si nobis innotescant per reuelationem uel quamcumque inspirationem (alium enim modum non uideo; per operationem enim diuinam bene innotescit nobis quod Deus uelit tale quid facere, set non quod uelit nos illud uelle). Quando autem non innotescit nobis quid Deus uelit nos uelle uoluntate consequente, tunc quidem non tenemur, quia uoluntas non obligatur nisi ad cognita; et nichilominus illud uolumus quod Deus uult nos uelle, quia illa uoluntas semper impletur, siue scientibus nobis siue nescientibus. [8] Ad conformitatem autem que est | secundum genus cause formalis, non tenemur absolute, | set ex suppositione, scilicet si uolumus mereri uitam eternam. Primum patet, quia ad illud dicitur aliquis simpliciter et absolute teneri quod si non facit, incurrit peccatum; set si non facimus ex charitate quidquid facimus, non propter hoc peccamus (existens enim in peccato mortali et honorans parentes uel dans eleemosinam ex naturali pietate non peccat, ut patebit in II libro, et tamen non operatur ex charitate); ergo etc.

89 ut … 90 libro] cf. infra, II, 40, 2, n. B14 (56,294-320; 57,321-344; 58,366-374) 68 autem] om. Y | hoc nobis] inu. Y | prohibitiones] perhibitiones M 69 similiter] uelle YZ 70 nobis] om. sed i.m. suppl. Y | non quid] numquid Om | uelle] om. Y | teneamur] debeamus Om 71 expedientius est] inu. Om | ad] aliquid Z | profectum] perfectum MYZ | quod] om. Om 73 est] om. YZ 74 consequente] ex antecedente corr. F ex coniuncte corr. Om | si] in add. M 76 enim1] om. A 77 innotescit] innotescat Om | non] enim diuinam bene innotescit nobis add. sed del. F | uelit2] ex uult corr. F 78 illud] id N | non] om. sed i.m. suppl. F | quid] quod YZ | uelit] ex uult corr. F 79 uelle] om. Y 80 non … 81 uoluntas] om. (hom.) N | illud uolumus] inu. A 81 semper] om. F 82 nobis] non N om. sed i.m. suppl. Y 83 conformitatem] ex formitatem corr. F ex confirmationem s.u. corr. N | autem] om. M | que] quod F 84 tenemur] post corr. Om | scilicet] om. Om 85 uolumus] uelimus Om | mereri] ad add. Om | ad] om. sed s.u. suppl. Y | ad illud] quod aliquid Om 86 aliquis] aliquid N post 88 peccato mortali] inu. M 89 in] absolute¹ Om 87 facimus1] faciamus Y om. AFNYZ sed s.u. suppl. F 90 operatur] operantur Om

Om239v

F86rb

M187ra Om240r

272

Om240v

N65vb M187rb Om241r

Y114va

DVRANDI SVPER SENT. I

[9] Secundum patet, quia omne meritum dependet ex charitate, ut patet I Cor. 13; si ergo aliquis uult mereri uitam eternam, oportet quod operetur ex charitate; et tunc conformat uoluntatem suam uoluntati diuine quantum ad causam formalem, licet ualde improprie, ut dictum fuit supra. Idem penitus uidetur dicendum de conformitate secundum causam finalem, quia ad illam non tenemur simpliciter et absolute, set solum | ex suppositione, scilicet si uolumus mereri uitam eternam. Primum patet, quia opus uirtutis moralis debite circumstantiatum, prout uirtus exigit, est bonum, ut patet ex diffinitione uirtutis; set per uirtutem pure moralem opus non ordinatur in gloriam Dei ex intentione operantis, ad quam tamen Deus ordinat quidquid uult et operatur; ergo non oportet omnem uoluntatem bonam conformari uoluntati diuine quantum ad finem propter quem aliquid uult. [10] Secundum patet eodem modo quo supra, quia ad merendum requiritur quod opus ordinetur in Deum per fidem et charitatem iuxta dictum Apostoli I Cor. 10: Omnia in gloriam | Dei facite. Et est hic notandum quod ad has duas conformitates secundum causam formalem et finalem non tenemur etiam ex suppositione, nisi quatinus | includunt illam que est secundum causam efficientem. Cuius signum est quia sicut illa que Deus uult nos uelle, absolute innotescunt nobis per preceptum absolute factum, sic et hec innotescunt nobis per preceptum condicionatum. Vnde Matth. 19 dictum est cuidam: Si uis ad uitam ingredi, serua mandata, quod intelligitur non solum | de obseruantia quantum ad substantiam operis, set quantum ad modum et finem charitatis. 91 omne … charitate] cf. I Cor., 13,1-3 99 ex … uirtutis] cf. Arist., Eth. Nic., II, 5, 1106b36-1107a2; Thom., S.th., I-II, 55, 4, resp. 106 Omnia … facite] I Cor., 10,31 112 Si … 113 mandata] Matth., 19,17; ap. Rich. de Mediau., Super Sent., I, 48, 2, 1, resp. (424b) 91 omne meritum] inu. Y 92 I] om. AFN | aliquis uult] inu. MZ uult aliquid Y 95 penitus uidetur] inu. A | uidetur dicendum] dicere uidetur Y | de] om. Y 96 illam] illa YZ | tenemur] ex teneamur corr. F 98 uirtutis] post corr. Om | circumstantiatum] circumstantionatum OmY 101 intentione] finis uel add. A | tamen] om. Y | quidquid uult] post operatur¹ Om 102 bonam] om. M 103 quem] om. sed i.m. suppl. F 105 requiritur] om. sed i.m. suppl. Y 106 I] om. AFN | Omnia] om. NYZ | est hic] inu. F 108 non] et ita YZ sed s.u. corr. Y | etiam] nisi s.u. add. Y | nisi] ex non s.u. corr. N | quatinus] quod M 109 illam … 110 sicut] om. N | est] om. sed intra u. suppl. Y 110 nobis … 111 factum] absolute perfectum Om 111 hec] hic Om hoc Z 112 Vnde] ubi et et add. Om | Matth. 19] post est¹ A | 19] 18 Om 114 operis] actus YZ

95

100

105

110

115

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II

120

125

130

135

273

[11] De conformitate autem que attenditur quantum ad obiectum uolitum, que dicitur conformitas secundum causam materialem, est maior difficultas utrum ad eam semper teneamur. Et dicendum ad hoc quod in nobis est duplex uoluntas, extendendo nomen ‘uoluntatis’ ad appetitum sensitiuum, sicut III Ethicorum dicitur quod bruta uoluntarie agunt, hoc est sponte. Est ergo in nobis uoluntas sequens cognitionem sensitiuam et uoluntas sequens cognitionem intellectiuam, et hec est duplex, una naturalis et alia deliberatiua, nec sunt due potentie, set | una dupliciter dicta secundum duplicem eius actum; dicitur enim uoluntas naturalis qua appetimus absolute et secundum se aliquod bonum conueniens nature, deliberatiua autem inquantum fertur in aliquod quod est deliberatum esse bonum ex fine et circumstantiis, et hec uoluntas contrariatur quandoque in uolito appetitui sensitiuo et uoluntati naturali, sicut secari propter sanitatem est tristabile secundum sensum nec secundum se bonum est, set tantum ex fine, et ideo sectionem sola | uoluntas deliberatiua eligit, set uoluntas naturalis et appetitus sensitiuus refugiunt. [12] Tunc | ad propositum: si loquamur de uoluntate naturali uel appetitu sensitiuo, dicendum quod non tenemur nec possumus semper conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine, quia uoluntas diuina potest esse de eo quod non cadit sub apprehensione sensus nec est secundum se nature conueniens; set appetitus sensitiuus non 120 bruta … 121 agunt] cf. Arist., Eth. Nic., III, 4, 1111b8-9 121 Est … 123 deliberatiua] cf. Heru. Nat., Super Sent., I, 43, 1, 3, resp. (189aA) 121 Est … 132 refugiunt] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 48, 2, resp. (28ra); Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, resp. (1089) 129 sicut … 130 est2] Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, resp. (1089) 116 conformitate] ex formitate s.u. corr. FY formitate Z 117 uolitum] ex uoluntas uoluntatis corr. M | conformitas] conformis Om 118 utrum … eam] om. sed i.m. suppl. F | semper] om. Om | Et] om. Y 119 in] om. Y 120 sensitiuum] om. YZ 121 uoluntarie agunt] agunt uoluntate Om | ergo] om. sed enim s.u. suppl. F enim Om | sequens] om. sed i.m. suppl. Om 123 alia] una Om | sunt … 124 due] inu. A 124 dupliciter] duplex A 125 dicitur] om. sed i.m. suppl. F | naturalis] om. Y | appetimus] appetitus YZ | absolute] om. Y | absolute … 126 se] secundum se et absolute Om 126 se] in add. YZ | nature] fertur add. YZ | autem] est add. A aut Z 127 in] ad Om | aliquod] bonum add. Om 128 et1] om. sed i.m. aliis suppl. N | contrariatur quandoque] inu. A | uolito] uoluto F 129 sanitatem] membrum add. A 130 est tristabile] om. sed i.m. suppl. F | bonum est] inu. MOmYZ | tantum] tamen Y 131 sectionem] membri add. A | deliberatiua … uoluntas2] om. (hom.) Om 134 non] om. sed s.u. suppl. F | tenemur] tenentur Om | nec] om. sed s.u. suppl. F 136 diuina] non add. Y 137 nec] etiam add. M | est] post se¹ MOm om. Y | nature conueniens] om. Y

Om241v

F86va M187va Z55va

274 Om242r

Om242v

M187vb

DVRANDI SVPER SENT. I

potest ferri in aliquid nisi iudicetur conueniens per sensum, | nec uoluntas naturalis potest ferri nisi in illud quod est secundum se nature conueniens; ergo impossibile est quod appetitus sensitiuus uel uoluntas naturalis respectu talis uoliti conformetur diuine uoluntati. [13] De uoluntate autem deliberatiua secus est, quia secundum qvosdam, si innotescat nobis diuinum uolitum, tenemur illud uelle uoluntate deliberatiua, set differenter uiatores et comprehensores; quia enim in uiatoribus retardatur motus uoluntatis ex motibus inferioribus, ideo sufficit non repugnare diuine ordinationi uel uoluntati, nec oportet gaudium experiri de hoc, sicut Philosophvs dicit III Ethicor um de forti quod sufficit eum non tristari in periculis mortis, quamuis non gaudeat; set in beatis est motus uoluntatis deliberatiue integer et perfectus, nec in aliquo retardatur seu impeditur; et ideo uidendo illud quod Deus uult ipsi uolunt et gaudent secundum illud Ps.: Letabitur iustus | cum uiderit uindictam. [14] Et istam uiam tenet Frater Thomas in Scripto, set in Summa, scilicet Prima Secunde, quest. 19, art. 4 in corpore solutionis dicit quod non tenemur uoluntatem nostram conformare uoluntati diuine in uolito materialiter, idest in bono particulari, set formaliter; tenemur enim uelle bonum commune et bonum diuinum. Et ista pars uidetur probabilior | propter duas rationes. Prima est quia si tenemur 142 De … 144 comprehensores] cf. Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 48, 2, resp. (28ra); Iac. Met., Super Sent. (B), I, 48, 1, resp. (Vb39va) 145 in … 151 gaudent] cf. Aeg. Rom., Ord., I, 48, princ. 2, 2, resp. (241rbH); Guill. Petr. de God., Lect. Thom., I, 48, 3, resp. (28rb) 145 in … 152 uindictam] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, resp. (1089-1090) 148 sufficit … 149 gaudeat] cf. Arist., Eth. Nic., III, 9, 1115a32-33; 12, 1117a33-b9 152 Letabitur … uindictam] Ps., 57,11 155 non … 157 diuinum] cf. Thom., S.th., I-II, 19, 10, resp. 138 in aliquid] om. AMNY | in … nisi] om. sed i.m. suppl. et illud add. F | conueniens] ergo impossibile add. sed del. Z 139 ferri] fieri F | secundum se] om. Om 141 conformetur] conformentur Y | diuine uoluntati] inu. OmYZ 142 autem] aut F 143 si] se Om 144 differenter] differunt Y 145 retardatur] retardetur Om 146 ordinationi … uoluntati] uoluntati uel ordinationi Om | uel] et M om. Y 147 Philosophus dicit] inu. OmYZ | dicit] om. M 148 quod] om. Y | non] nec Y om. sed nunc i.m. suppl. Z 149 deliberatiue] liberatiue YZ 150 integer] integre Y | perfectus] perfecta Y | in] om. sed s.u. suppl. F | impeditur] impletur Y 151 uidendo] uolendo YZ | Deus] om. Y 153 tenet] tenetur Z 154 scilicet] om. Om | 19] 1 YZ | 4] 8 Om | in corpore] om. YZ 155 tenemur … nostram] post conformare¹ Om | nostram] om. sed i.m. suppl. F 156 idest] et Om scilicet YZ | particulari] particulariter AMNOm 158 probabilior] est add. Y | si] sicut AFM sed corr. F ex sicut corr. N

140

145

150

155

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II

160

165

170

175

180

275

conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine quantum ad rem uolitam, hoc est aut ex natura rei uolite aut ex precepto Dei; sicut enim nichil est malum nisi secundum se et ex natura rei uel ex prohibitione superioris, | sic nichil est bonum necessarium fieri uel necessario uolitum nisi ex natura rei uel ex precepto superioris, et in proposito ex precepto Dei; set rem uolitam a Deo non semper tenemur uelle ex natura rei, puta dampnationem patris, quia tunc teneremur eam uelle, etiamsi Deus eam non uellet, quod nullus diceret, nec ex precepto Dei, quia nusquam legimus tale preceptum; ergo non semper tenemur conformare uoluntatem nostram | uoluntati diuine | in uolito, etiamsi nobis innotescat. [15] Secundo quia sicut tenemur conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine, sic subditus tenetur conformare uoluntatem suam uoluntati prelati in illis in quibus est ei subditus uice Dei; set subditus non tenetur conformare uoluntatem suam uoluntati prelati de aliquo faciendo quod prelatus uult fieri ex hoc solo quod prelatus uult illud fieri, set ex hoc quod uult subditum illud uelle et facere; non enim si prelatus dicat coram subdito “uolo quod illud fiat”, ex hoc obligatur subditus ad uolendum uel | faciendum, nisi prelatus insinuet quod uult subditum hoc uelle uel facere; ergo similiter est de uoluntate nostra respectu Dei. Non ergo tenemur uelle quidquid Deus uult, etiamsi nobis innotescat, nisi Deus uelit nos illud uelle, et hec est conformitas secundum causam efficientem sine qua, | ut patet ex deductione prius facta, non tenemur conformare in aliquo uoluntatem nostram uoluntati diuine. Et forte | non discordat secundum rem illud quod dicit opinio precedens, scilicet quod uiatori sufficit non

159 conformare] post nostram¹ M 160 est aut] inu. Y | aut1] om. AF sed i.m. suppl. F | Dei] diuino A 161 ex2] om. Y | prohibitione … 163 ex2] om. (hom.) Om 162 necessarium] om. A 165 tunc] non s.u. add. Y | teneremur] tenemur YZ 166 eam non] om. Y | non uellet] nollet Om 167 nusquam] non qua Y numquam Z 169 etiamsi] in add. F | nobis] om. Om 170 nostram] nostra Y 171 diuine] om. Y | conformare] om. sed i.m. suppl. F 172 quibus] cuius Z | uice … subditus2] om. (hom.) N | Dei] dicitur Y 173 suam] conformare add. M | de] sibi Om 174 quod1] quia Y | solo] om. Om | uult2] om. sed i.m. suppl. F | illud … 175 fieri] inu. Om 175 quod] om. Y | et] om. FOm 176 coram] Sorti A | illud] istud YZ 177 uel] ad add. FOm 178 hoc] om. sed s.u. suppl. Y | uelle … facere] facere uel uelle M | uel] om. Om | ergo] bene add. YZ 179 tenemur] om. AFMN sed i.m. suppl. FM 180 innotescat] est necesse add. A | illud] hoc Om 181 causam] iter. Z 182 conformare] post aliquo¹ Om 183 non] om. sed s.u. suppl. Y | discordat] discordant i.m. p.c. F

N66ra

Y114vb Om243r

A51ra

M188ra Om243v

276 F86vb

Om244r

DVRANDI SVPER SENT. I

repugnare diuine ordinationi et non tristari de | ea, quia non repugnare uel non tristari non importat conformitatem in uolito, quamuis non contrarientur. [16] Ad rationes utriusque partis respondendum est. Ad primam, cum dicitur quod “sicut se habet intellectus etc.”, dicendum quod non est simile de intellectu et uoluntate, quia deffectus intellectus non est in potestate nostra; cogimur enim quandoque rationibus ad assentiendum falso et ideo non peccamus; set uoluntas deliberatiua est in potestate nostra, et ideo peccamus nisi eam conformemus uoluntati diuine, prout et in quibus tenemur eam conformare. De intellectu etiam quantum ad ea que sunt fidei et necessaria ad salutem oportet quod conformetur intellectui diuino, quia illud est in potestate nostra; alioquin peccamus. [17] Ad secundam rationem dicendum quod obstinati simpliciter, ut dampnati, non tenentur conformare uoluntatem suam uoluntati diuine | et ideo non demerentur nec de nouo peccant, set in peccato in quo sunt mortui perseuerant; nos etiam pro statu uie non tenemur conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine, nisi prout et quantum nobis innotescit, siue quoad uolitum siue quoad finem et modis quibus dictum est.

188 Ad2 … 197 peccamus] Thom., Super Sent., I, 48, 1, 3, ad 1 (1086) 189 sicut … etc] cf. supra, I, 48, 2, n. 1 (267,6-7) 198 Ad … 204 est] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 3, ad 2 (1086) 185 diuine … ea] uel non tristari de ordinatione diuina A | de … 186 tristari] om. (hom.) Y 186 non1] om. F | importat] important OmYZ 187 contrarientur] contrarietur corr. F 188 rationes] argumentum Y 189 dicitur] dicit Om | quod1] om. Y 190 uoluntate] et add. Y 191 enim] om. YZ | quandoque] om. M | quandoque rationibus] inu. Om | ad] iter. Om 192 non] nec M | peccamus] nisi eam conformemus intellectui diuino add. YZ | set … 193 peccamus] om. (hom.) FMN sed i.m. suppl. F | set … 193 eam] non sic autem est de uoluntate set oportet quod ea A 193 eam conformemus] inu. YZ | diuine] om. sed s.u. ante uoluntati suppl. F 194 prout] possumus add. AOm | quibus] cuius Z | eam] om. AFMN sed i.m. suppl. F eum Z | De] esse Om | etiam] autem YZ 195 ea] eam Y 196 conformetur … 198 quod] om. (hom.) Om | est] om. sed s.u. suppl. Y 198 ut] et Om 199 conformare] post suam¹ FNOm 200 demerentur] demereantur Z | peccant] peccat Om 201 etiam] autem YZ 202 et … 203 quantum] etiam Z | et … 203 innotescit] etiam innotescit etiam Y 203 quantum] inquantum Om | nobis innotescit] inu. A | innotescit] et add. M 204 quibus] cuius Z

185

190

195

200

DISTINCTIO XLVIII QVESTIO II 205

210

215

220

277

[18] Ad tertiam dicendum quod in tali uolito, sicut est dampnatio propria, non tenetur quis conformare uoluntatem suam uoluntati diuine, aut quia si reuelaretur alicui sua dampnatio, deberet accipi illud dictum secundum comminationem et | non secundum prescientiam, aut si constaret esse dictum secundum prescientiam, non decet tamen aliquem hoc uelle, nec Deus uult nos hoc uelle, cum uelle oppositum, scilicet beatitudinem, sit finis propter quem debemus uelle omne aliud uolitum. [19] Ad primam rationem alterius partis dicendum est quod amicorum est conformis uoluntas in illis solum in quibus decet utrumque idem uelle, et in hoc | casu debemus conformare uoluntatem nostram uoluntati diuine | quando congruit nos uelle illud quod Deus uult; tunc enim Deus uult uoluntate antecedente nos illud uelle, quia uoluntas antecedens est de hiis que nobis congruunt. [20] Per idem patet ad illam Glossam super Ps., quia prauum cor habet, qui non uult illud quod Deus uult, scilicet eum uelle.

205 Ad … 212 uolitum] cf. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, ad 2 (1090) 213 amicorum … 214 conformis] cf. Arist., Eth. Nic., VIII, 2, 1155a32-34; Cic., De amic., I, 6 (19,13-15) 213 amicorum … 215 uelle] cf. Thom., S.th., II-II, 29, 3, resp. 219 Per … 220 uelle] cf. ap. Thom., Super Sent., I, 48, 1, 4, sed contra 1 (1088); De uerit., 23, 8, sed contra 1 (673,49-53) 219 Glossam … Ps] Ps., 100,3 205 tertiam] tertium Om | dicendum] est add. A | tali uolito] inu. Om | sicut] sic Z 206 propria] proprie N | quis] aliquis M | suam] om. FM 207 quia si] quasi Om | si] om. sed s.u. suppl. F | reuelaretur] reueletur Om | sua] om. YZ | dampnatio] propria s.u. add. Y | deberet] debet Om | accipi] om. Y 208 dictum] om. F | secundum1] secundam Om 209 aut] ac Y 210 tamen aliquem] aliquam tamen Y inu. Z | aliquem] om. M aliter Om | nec … uelle2] om. (hom.) N | nos hoc] inu. YZ | cum] tamen Y | cum uelle] om. (hom.) sed i.m. suppl. F 211 scilicet] om. sed s.u. suppl. F | scilicet beatitudinem] om. AN 213 rationem] om. YZ | partis] om. Y | est] om. MYZ 214 quibus] cuius Z 217 quia] quod M 219 illam Glossam] inu. AN | super] illud add. OmYZ | cor … 220 habet] inu. A 220 uelle] Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum add. AMZ Explicit primus liber Sententiarum secundum fratrem Durandum de ordine fratrum predicatorum add. Fa.m. Explicit primus Sententiarum secundum lecturam fratris Durandi de Sancto Porciano ordinis fratrum predicatorum scriptus pro fratre Galthero de Hailles per manum Britii de Pleseio Britonis quorum anime requiescant in pace. Amen add. N Explicit primus Durandi super Sententiarum et Hoc primum scriptum Durandi paucis mutatis est conforme secundo et iam impresso quod paululum est amplius i.m. inf. add. Ya.m.

M188rb

Om244v Z55vb

INDEX NOMINUM ET OPERUM Loci Sacrae Scripturae Genesis 1,25-26202* 1,31197* 22,1-18 241*, 265 22,2250* Exodus 11,2250* 20,3259* 20,8259* 20,12259* 20,13 257*, 258* 20,14-15 259*, 261 20,14-16256 20,17259* 22,18 251*, 257*, 258* 33,19202* Leviticus 19,12257 Numeri 16,7132 Deuteronomium 6,4259* 7,6-7132 Iudices 9,6-7243* 9,6-8245 9,8243* 9,14-15245 Iob 11,114*

Psalmi 32,12132 57,11274 64,5132 68,64 93,1174 100,3269 144,3163* 146,5177 Ecclesiastes 7,14125* Sapientia 7,2169* 11,25208* 12,13 109*, 117* 12,18223* 14,3111* Isaias 43,10132 44,12132 Hieremias 21,8 258, 261 23,2437* Daniel 13,4210 Osee 1,2250* 13,9126* Habacuc 1,13

 Asterisco notantur auctoritates a Durando nominatim allatae.

*

5*, 231*



INDEX NOMINUM ET OPERUM279

Malachias 1,2-3126*

I ad Thessalonicenses 1,4132

Matthaeus 12,30 236*, 241* 19,17272* 20,15147 20,16 132*, 148* 25,1-12 243, 245 25,125* 25,46148*

I ad Timotheum 2,4

Marcus 7,36248 12,29259*

II Petri 1,10132 1,10150*

Lucas 1,37157* 1,49152* Iohannes 1,510* 5,1738* 15,16132 Actus Apostolorum 9,14132 17,28 12*, 15 Ad Romanos 8,29120* 9,11132 9,11-13144* 9,18148* 11,5/7/28132 13,1157* I ad Corinthios 10,31272* 13,1-3272*

223*, 227, 238, 244*

II ad Timotheum 2,13194* Iacobus 5,16149*

Aegidius Romanus Ordinatio I 36 princ. 1 2 arg. 2 (186raD) 3 36 princ. 1 2 sed contra 2 (186rbE) 4 36 princ. 1 2 resp. (186rbF) 6 36 princ. 1 2 resp. (186rbG) 7-8 36 princ. 1 2 resp. (186rbG-H) 8 36 princ. 1 3 arg. 5 (186vbN) 12 36 princ. 1 3 arg. 3 (186vbN) 12 36 princ. 1 3 sed contra (186vbO) 12 36 princ. 1 3 resp. (186vbP) 12, 13 36 princ. 1 3 ad 1 (186vbP) 13 36 princ. 2 1 sed contra 1 (187raD) 16 36 princ. 2 1 resp. (187rbE) 17 36 princ. 2 1 resp. (187rbF) 18 36 princ. 2 1 resp. (187rbF-H) 18 36 princ. 2 1 resp. (187vaI-K) 18 36 princ. 2 2 arg. 4 (187vbN) 30 36 princ. 2 2 sed contra 1-2 (187vbO) 31 36 princ. 2 3 sed contra 1 (188rbG-H) 33 37 princ. 1 1 arg. 2 (191raA-B) 36 37 princ. 1 1 sed contra (191raC) 37 37 princ. 1 2 resp. (191vaL) 40

280

INDEX NOMINUM ET OPERUM

37 princ. 1 2 resp. (191vaL-M) 42 37 princ. 1 2 resp. (191vaM) 42 37 princ. 1 2 resp. (191vbO) 43 37 princ. 1 1 arg. 1 (194vaK) 44 37 princ. 1 1 arg. 2 (194vaK) 46 37 princ. 1 1 arg. 4 (194vaL) 45 37 princ. 1 1 sed contra 2 (194vaM) 49 37 princ. 1 1 resp. (194vbN) 48 37 princ. 1 1 resp. (194vbO-P) 47 37 princ. 1 1 resp. (194vbP) 64 37 princ. 1 1 resp. (194vbP-Q) 47 37 princ. 1 1 resp. (195raA-B) 64 37 princ. 2 1 arg. 3 (196rbH-196vaI) 65 37 princ. 2 2 resp. (197rbF) 67 38 princ. 1 1 resp. (201vbQ) 68 38 princ. 2 2 arg. 1 (203raB) 73 38 princ. 2 2 arg. 2 (203raB-C) 73 38 princ. 2 2 resp. (203rbE) 76 38 princ. 2 2 ad 2 (203rbH-203vaI) 77 38 princ. 2 q. unic. arg. 4 (203vaM) 79 38 princ. 2 q. unic. arg. 5 (203vaM203vbN)79 38 princ. 2 q. unic. sed contra 2 (203vbO)83 38 princ. 2 q. unic. resp. (204raA) 88 38 princ. 2 q. unic. resp. (204rbE) 89 39 princ. 1 1 sed contra (205vaK-L) 101 39 princ. 2 1 resp. (207rbF) 108 39 princ. 2 1 arg. 4 (207rbF) 111 39 princ. 2 1 arg. 6 (207rbF) 112 39 princ. 2 1 resp. (207rbG-H) 109 39 princ. 2 1 resp. (207vaK) 110 39 princ. 2 2 sed contra 1 (207vbQ) 117 39 princ. 2 2 resp. (207vbQ) 118 39 princ. 2 2 resp. (208rbE) 118 39 princ. 2 3 resp. (208vbP-Q) 114 40 princ. 1 1 resp. (211raA) 122, 123

40 princ. 1 1 resp. (211raA-B) 123 40 princ. 1 1 resp. (211vaL) 124 40 princ. 1 2 arg. 3 (212vaK-L) 120 40 princ. 1 2 sed contra 2 (212vaL) 120 40 princ. 1 2 resp. (213raA) 123 40 princ. 2 2 resp. (213vaM) 129 41 princ. 1 1 arg. 3 (215vaI) 132 41 princ. 1 1 resp. (215vaL) 131 41 princ. 1 1 sed contra (216raB) 131 41 princ. 1 1 resp. (216raC) 132 41 princ. 1 2 arg. 3 (216vaK) 136 41 princ. 1 2 resp. (216vaM-216vbN) 143 41 princ. 1 2 resp. (216vaL) 144 41 princ. 1 2 resp. (216vaL-217vaI)  146, 147 41 princ. 1 2 resp. (216vbN) 145 41 princ. 1 2 resp. (217rbE) 145 41 princ. 1 2 resp. (217rbG) 140 41 princ. 1 2 arg. 1 (217vaL) 148 41 princ. 1 2 arg. 3 (217vaL) 148 42 princ. 2 1 arg. 2 (219vaM) 152 42 princ. 2 1 arg. 4 (219vaM) 153 42 princ. 2 1 arg. 5 (219vbN) 152 42 princ. 2 1 resp. (219vbN) 153 42 princ. 2 1 sed contra 1 (220vbN) 157 42 princ. 2 1 resp. (220vbO) 157 42 princ. 2 2 sed contra 1 (221raD) 157 42 princ. 2 2 resp. (221raD) 160 43 princ. 1 1 resp. (223rbF) 164 43 princ. 1 1 resp. (223rbG) 165 43 princ. 1 1 ad 4 (223vaL) 171 43 princ. 1 2 arg. 4 (223vbN) 187 43 princ. 1 2 ad 4 (224raB) 188 43 princ. 2 1 arg. 4 (224raC) 190 43 princ. 2 1 ad 4 (224vaK) 194 43 princ. 2 2 arg. 4 (224vaL) 194 43 princ. 2 2 resp. (224vbQ) 195 44 princ. 1 1 arg. 4 (225vbQ) 197 44 princ. 1 1 sed contra 2 (225vbQ) 198



INDEX NOMINUM ET OPERUM281

44 princ. 1 1 resp. (226raD) 198 44 princ. 1 1 ad 4 (226rbF) 200 44 princ. 1 2 arg. 1 (226rbF) 200 44 princ. 1 2 resp. (226vaI) 204 44 princ. 1 2 resp. (226vbN) 207 45 princ. 1 2 sed contra 2 (229vaL-M) 208 45 princ. 3 q. unic. resp. (230vbN) 219 45 princ. 3 q. unic. resp. (230vbQ231raA)220 46 princ. 1 q. unic. resp. (233vaK-L) 227 46 princ. 1 q. unic. resp. (233vaM) 228 46 princ. 1 q. unic. resp. (233vbN) 228 46 princ. 1 q. unic. resp. (233vbQ) 229 46 princ. 2 2 arg. 4 (234vbP) 231 47 princ. 2 1 sed contra 2 (237rbF) 238 47 princ. 2 1 resp. (237rbH) 237 47 princ. 2 1 resp. (237vaI) 239 47 princ. 2 3 arg. 3 (238raB) 241 47 princ. 2 3 resp. (238raC) 244 47 princ. 2 3 resp. (238raD) 250 47 princ. 2 3 resp. (238rbG) 243 47 princ. 2 3 resp. (238vaI-K) 245 48 princ. 1 1 arg. 3 (239vaL) 263 48 princ. 1 1 resp. (239vaM-239vbN-Q) 267 48 princ. 1 2 resp. (240vaI) 265 48 princ. 2 1 arg. 2 (240vaM) 268 48 princ. 2 1 arg. 3 (240vaM-240vbN) 267 48 princ. 2 2 sed contra 2 (241raD) 268 48 princ. 2 2 resp. (241rbH) 274 Reportatio I 8 (187,2-5) 8 (188,16-17) 8 (188,25) 8 (189,32)

118 118 117 118

9 (189,3-4)

118

Albertus Magnus Super Sententias I 35 E 7 arg. 1 (189b) 35 E 7 arg. 7 (190a-b) 35 E 8 arg. 1 (192a) 37 L 22 arg. 1 (257a-b) 40 D 17 resp. (331a) 131, 40 D 19 resp. (333a) 40 D 19 resp. (333b) 41 B 1 arg. 5 (340a) 42 A 1 arg. 3 (355a-b) 42 A 6 arg. 7 (363a) 43 C 3 sed contra 1 (380b) 44 B 2 arg. 1 (391b) 44 B 2 resp. (392a) 44 B 3 sed contra 1 (393a-b) 46 C 1 resp. (424a)

20 18 33 65 132 127 144 149 152 157 194 200 198 197 228

Alexander de Alexandria Super Sententias I 35 3 resp. (290,184-190) 40 3 resp. (162ra) 40 6 resp. (163ra) 48 1 resp. (181vb)

86 121 127 263

Alexander Halensis Summa theologica I n. 48 sol. (75b) n. 131 sed contra 2 (202a) n. 141 arg. 3 (219b) n. 141 ad 3 (220b) n. 143 arg. 3 (223a) n. 166 arg. 1 (248b-249a) n. 170 arg. 3 (253a) n. 170 ad 1 (253a) n. 170 ad 1 (253b) n. 170 ad 3 (253b) n. 175 arg. 2-3 (258a) n. 179 sol. (264a-b) n. 182 arg. 2 (268a)

42 153 194 195 200 31 3 8 6, 7 11 20 4 68

282

INDEX NOMINUM ET OPERUM

n. 184 ad 5 (270b) 79 n. 220 arg. 1 (315a) 126 n. 273 sed contra 1 (372a) 223 n. 273 sol. (374a) 227 n. 274 arg. 1 (376a) 241, 250 n. 279 arg. 1 (386a) 230 n. 289 sed contra 1 (408a) 268 n. 290 sed contra 1 (409a) 269 n. 290 sol. (409a-b) 269 II n. 106 sol. (135b) 53 n. 181 arg. 1 (235a) 67 Algazel Metaphysica I 6 (40,6-7) I 6 (40,30-41,5)

175* 175*

Ambrosius De Spiritu Sancto I 7 81 (48,1-49,8)

37*

Anselmus Monologion 36 (55,4-6) 37 (55,17-18) 37 (55,17-19)

12*, 14*, 41* 41* 14*

Proslogion 5 (104,15‑17)

169

De concordia praescientiae et praedestinationis et gratiae Dei cum libero arbitrio 1 1 (245,10; 246,8) 120* Aristoteles Categoriae 5 4b8-10

245

Analytica Priora I 9 30a33-40 II 22 68a35-37

79* 232

Sophistici elenchi 17 176b1-5 Physica I 2 185b2-3 II 3 195a12-14 3 195b16-18 9 200a19-23 III 5 205a13-18 6 207a7-8 IV 4 211a32 et 212a5-6 5 212b20-22 V 2 225b10-11 VI 4 234b10 VIII 10 266a24-b15 De caelo I 5 272a21-b12 I 11 281a11‑19 III 2 301b23-25

14* 172* 126* 37* 133, 195* 164* 185* 46* 45* 199* 65* 164* 164* 189 206

De generatione et corruptione I 7 318a23 I 7 324b7-9

116 57*

De anima I 4 411a5-6 5 411a8 III 2 426b18-427a12 6 430a26-28 6 430b21-24 8 431b21

5* 62 75* 73* 3* 19

Metaphysica II 1 993b24-27 157 II 2 994b5-6 5, 158 IV 3 1005b19-20 162* IV 6 1011b15-22 256* V 8 1017b21-22 50, 165* V 12 1019a19-20 153* V 12 1019a32-b30 159* V 12 1020a5-6 72* VII 7 1032a32-b1 et b11-12 18* VII 7 1032b11-12 23* VIII 3 1043b30-1044a11 199*



INDEX NOMINUM ET OPERUM283

IX IX IX IX IX IX X XI XII XII

2 1046b4-6 5 1048a11-18 8 1049b28-29 8 1050a23-b2 8 1050a30-b1 9 1051a13-15 6 1057a3-4 3 1061a6 10 1075a11-15 10 1075a15-23

Ethica Nicomachea I 8 1099a13-31 II 5 1106b36-1107a2 II 6 1107a10‑11 III 4 1111b8-9 III 4 1112a14-15 III 5 1113a4-11 III 9 1115a32-33 III 12 1117a33-b9 V 7 1131b14‑15 VI 4 1140a20-21 VI 5 1140a30-b6 VIII 2 1155a32‑34 X 7 1177a22-27

189, 240 225* 212 70* 155 152* 173 221 204* 109* 209* 272 256 273* 133 132* 274* 274* 186 69* 108* 277 209*

Articuli condempn. a Steph. Ep. Paris. anno 1277 53 (96-97) 191 218 (144) 49 218-219 (144) 55 219 (146) 50 Auctoritates Aristotelis 1

45 (118,65) 171 (129,91) 204 (132,45-48) 222 (134,90-91) 226 (134,96‑99) 230 (134,3) 246 (136,33)

5, 158 18, 23 199 189, 240 155 152 173

2 3 6 12 25 31 33 34 37

282 (139,86) 283 (139,86-87) 9 (140,15) 71 (146,25-26) 72 (146,27) 91 (147,53) 154 (152,56-57) 213 (157,45) 18 (161,16) 80 (165,8) 21 (176,15) 27 (176,27) 161 (188,74) 168 (188,83) 111 (240,56) 75 (292,40-41) 17 (303,86) 20 (306,58-60) 24 (308,1) 11 (309,29-30) 12 (309,31) 22 (333,21-22)

19 17 172 126 37 133, 195 199 78 61 206 5 176 19 61 69 111 245 92 78 79 78 14

Augustinus(1) Contra Academicos I 4 11 (10,36-37)

127*

De ciuitate Dei V 1 (128,11-13) 8 (135,5-9) 9 (138,79-80) 9 (138,85) XII 3 (357,7-8) 19 (375,22-26)

118* 118* 117 118* 9 177

De diuersis quaestionibus 83 46 1 (70,10-11) 2 (71,21-22) 2 (71,21-26) 2 (71,26-32) 2 (72,51-53)

16*, 19 31 17*, 32* 20* 31

Opera ordine alphabetico enumeraui (neglectis praepositionibus ‘De’, ‘Contra’).

1 

284

INDEX NOMINUM ET OPERUM

Enchiridion 3 11 (53,27-29) 24 96 (100,32-34) 27 103 (104,1-105,26)

230*, 234* 230*, 234* 227*

Epistolae 187 6 19 (98,4-13)

37*

De Genesi ad litteram V 15 (158,24-26) 18 (161,9-10)

14* 87*

De praedestinatione sanctorum 6 (969)

141*

Retractationes I 23 2-3 (68,45-70,89)

137*

De Trinitate I 1 1 (28,35-36) X 1 3 (314,109-315,122) XV 13 22 (495,27-29)

188* 133 68*

ps.-Augustinus

Hypomnesticon VI 6 (202,242-245)

146

Averroes In De anima III 25 (463,43-48) In Metaphysicam XII 18 (305rF-vI)

3* 17*

Avicenna Metaphysica II 3 (82,46-84,76) VIII 1 (381,14-18) IX 4 (476‑488) X 1 (522‑530)

44* 175* 191 191

Boethius De consolatione philosophiae IV 6 (122,25-28)

117*

V

6 (122,30-31) 1 (137,28-29) 1 (138,51-56)

111* 113* 114*

Quomodo substantiae 1 (187,24)

45*, 65*

Bonaventura Super Sententias I 35 art. unic. 1 arg. 2 (600a) 18 35 art. unic. 1 arg. 1 (600a) 20 35 art. unic. 1 sed contra 3 (600b) 16 35 art. unic. 3 arg. 1 (607a) 31 37 2 2 arg. 2 (659a) 67 37 2 2 sed contra 2 (660a) 65 37 2 2 resp. (660b) 67 38 1 1 arg. 1 (669a) 68 38 2 1 arg. 2 (674a) 79 40 3 2 resp. (716b) 131 40 4 2 arg. 7 (719b) 126 41 1 2 sed contra 3 (732a) 145 42 art. unic. 3 arg. 1 (750a) 157 42 art. unic. 3 arg. 7 (751a) 161 44 1 2 sed contra 1 (784a) 200 44 1 3 arg. 1 (785a) 197 45 3 2 (810a) 220 46 art. unic. 1 resp. (820b-821a) 227 47 art. unic. 4 arg. 1 (845a) 250 47 art. unic. 4 arg. 2 (845a) 250 48 2 2 arg. 2 (857a) 269 48 2 2 arg. 3 (857a) 268 II 1 1 2 resp. (20b-22a) 182 II 3 1 1 resp. (91a) 53 Cicero De inuentione II 53 n. 60

108

De amicitia I 6 (19,13‑15)

277



INDEX NOMINUM ET OPERUM285

Dionysius ps.-Areopagita De diuinis nominibus 4 (146b-c-d-147c) 4 (235a) 4 (236b-c) 4 (242c-d) 4 (306d-307a) 5 (360a) 5 (360a-d) 7 (397b-398c) 7 (398b-c)

190* 200* 232* 230*, 234* 5 18* 31* 10* 7*

Euclides Elementa I VIII (11)

186

37 1 ad 2 (434,44-46) 44 37 9 arg. 1 (446,6-7) 65 38 4 arg. 2 (463,9-10) 79 38 5 resp. (468,73-76) 86 41 2 resp. (498,35-40) 145 41 4 arg. 2 (500,9-12) 126 42 1 sed contra 1-2 (505,18-21) 152 43 1 arg. 1 (519,8-9) 163 43 1 ad 2 (520,55-58) 175 44 1 arg. 1 (529,8-9) 200 44 1 resp. (529,20-23) 198 44 1 resp. (529,23-28) 198 44 1 resp. (530,29-30) 198 45 6 resp. (548,15-16) 219 47 5 arg. 1 (565,6) 250

Guillelmus de Ware

Glossa ordinaria Canticum canticorum 5,17

37

Godefridus de Fontibus Quodlibeta X 2 resp. (304-305) XIII 4 resp. (214) XIII 4 resp. (214-215)



173, 176 46, 51 63

Guillelmus Altissiodorensis Summa aurea I 12 1 (224)

221

Guillelmus de la Mare Super Sententias I 35 1 arg. 2 (409,10-12) 35 1 resp. (410,36-38) 35 3 resp. (415,19-23) 36 5 sed contra 1 (431,18-21) 36 5 resp. (432,42-45) 36 5 ad 2 (432,57-60) 37 1 arg. 1 (433,8-11) 37 1 arg. 2 (433,12-14) 37 1 resp. (434,29-33) 37 1 resp. (434,35-38)

17 18 32 3 7 6 36 36 38 42

Super Sententias I 36 1 resp. (86r i.m.inf.) 36 1 resp. (86r) 36 1 resp. (86v)

18 18, 20 16, 31

Guillelmus Petri de Godino Lectura Thomasina I 36 2 arg. 1 (21vb) 6 36 2 sed contra 2 (21vb) 7 36 3 resp. (22ra) 18, 20-22, 25 37 1 arg. 1 (22rb) 44 37 1 sed contra (22rb) 45 37 1 resp. (22rb) 46, 48 37 1 resp. (22rb-22va) 49 37 1 ad 1 (22va) 51 37 1 resp. (22va) 51 37 1 resp. et ad 3 (22va) 63 38 1 sed contra (22vb) 68 38 1 resp. (22vb) 68-70, 72 38 1 ad 1 (23ra) 73 38 3 arg. 1 (23ra) 78 38 3 arg. 2 (23ra) 78 38 3 sed contra (23ra) 80 38 3 resp. (23ra) 81, 85 38 3 resp. (23ra-23rb) 82 38 3 resp. (23rb) 88

286

INDEX NOMINUM ET OPERUM

38 3 ad 1 (23rb) 95 40 1 resp. (24rb) 121 40 1 resp. (24rb-24va) 122 40 2 resp. (24va) 128 40 2 resp. (24vb) 128 41 1 arg. 2 (24vb) 136 41 1 sed contra 1 (24vb) 137 41 1 resp. (24vb) 138, 139 41 1 resp. (25ra) 140, 145, 147 41 1 ad 1 (25ra) 147 41 2 resp. (25ra-25rb) 149 42 1 arg. 1 (25rb) 156 42 1 sed contra (25rb) 157 42 1 resp. (25rb) 153, 154, 157,  158, 161 42 1 resp. (25rb-25va) 158 42 2 resp. (25va) 159, 160 43 1 arg. 1 (25va) 172 43 1 sed contra (25vb) 175 43 1 resp. (25vb) 174, 175, 185 44 1 arg. 1 (26ra) 200 44 1 sed contra (26ra) 201 44 1 resp. (26ra) 204, 205 44 2 resp. (26rb) 198, 199 45 2 resp. (26vb) 219 45 2 resp. (27ra) 220 46 1 resp. (27ra) 231, 232 46 2 resp. (27rb) 227 46 2 resp. (27rb-27va) 228 47 1 arg. 2 (27va) 236 47 1 resp. (27va) 237, 238 47 1 resp. (27va-27vb) 239 47 1 ad 1 (27vb) 240 47 1 ad 2 (27vb) 241 47 2 resp. (27vb) 242, 259, 260 48 1 resp. (28ra) 269 48 2 resp. (28ra) 273, 274 48 3 resp. (28rb) 269, 274

Henricus de Gandavo Quodlibeta II 9 sol. (58,14-23) II 9 sol. (59,24-26) II 9 sol. (59,35)

45 45 55

II 9 sol. (59,40-41) II 9 sol. (60,49-58) II 9 sol. (60,49-65) II 9 sol. (60,59-65) II 9 sol. (61,75-76) II 9 sol. (61,76-79) VIII 1 sol. (300rB) VIII 1 sol. (301rH) VIII 2 sol. (303vN) XI 11 sol. (467vZ) XIII 6 sol. (41,85-104; 42,5-15)

49 46 46 47 49 50 25 20 86 186 216

Summa 35 4 arg. 1 (30,5-6; 30,13-14) 153 54 5 resp. (89N-90S) 118 Hervaeus Natalis Super Sententias I 34 1 1 resp. (140bA) 17 35 1 1 resp. (145aB-C) 47 35 1 1 resp. (145aD) 49 35 1 1 resp. (146aA) 57 35 1 1 ad 1 (147aA) 57 35 1 1 ad 2 (147aC-D) 63 35 1 1 ad 2 (147bB-C) 64 35 1 2 resp. (149aB) 66 35 1 3 resp. (149bB-C) 67 36 1 1 resp. (151aC) 82 36 1 1 resp. (151bC) 86, 88 36 1 1 resp. (153aB) 92 36 1 2 resp. (153aD-153bB) 90 36 1 2 resp. (153bC) 79 36 1 2 resp. (154aD) 96 37 2 arg. 3 (156aA) 112 37 2 sed contra 1 (156aB) 109 37 2 1 resp. (156aC) 108 37 2 1 resp. (156aC) 110 37 2 1 resp. (156aD) 110, 111 37 2 2 resp. (156bB) 110 37 2 4 resp. (157aC-D) 115 37 2 4 ad 3 (157bA) 113 38 1 arg. 1 (157bD-158aA) 136 38 1 1 resp. (158aC) 122 38 1 1 resp. (158aC-D) 122



INDEX NOMINUM ET OPERUM287

38 38 38 38 38 38 38 38 38 38 38 39 39 39 39 40 40 40 40 40 40 40 40 40 40 41 41 41 41 41 42 42 42 42 42 42 42 42 42 42 43 43 43 43 43

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 2 2 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2

1 resp. (158bA-B) 121, 1 resp. (158bC) 1 resp. (158bD-159aA) 1 resp. (159aA) 1 resp. (159aB-C) 1 resp. (159aD) 1 resp. (159bA) 2 resp. (160aA) 3 resp. (160bB) 139, 3 resp. (160bC) 3 resp. (160bD) arg. 1 (161bD-162aA) 1 resp. (162aB-C) 1 resp. (162aC) 1 resp. (162aD) sed contra (164aD) resp. (164aD-164bA) resp. (164bA-B) resp. (164bB) resp. (164bC-D-165aA) resp. (165aC-D-165bA) resp. (165bA-B) resp. (165bB-C) arg. 2 (166aA-B) resp. (168aD-168bA-B) 1 resp. (169aC) 1 resp. (169bB) 1 resp. (170aA) 2 resp. (174aD) 2 resp. (174bA) 1 resp. (174bD-175aA) 2 resp. (175aB) 2 resp. (175aC-D) 4 resp. (176aD-176bA) 4 resp. (176bA-B) 4 resp. (176bB-D) 1 resp. (177bA) 1 resp. (177bB-C-D) 2 resp. (178bA) 2 resp. (179aA) arg. 1 (180bC) sed contra (180bD) resp. (180bD) resp. (181aA-B) resp. (181aC-D-181bA)

122 122 137 138 143 139 145 129 140 145 146 152 153 155 154 163 163 169 171 164 167 165 166 190 192 201 205 201 160 158 209 211 210 212 213 216 219 220 224 225 241 241 242 243 244

43 2 resp. (181bC-D-182aA) 245 43 2 resp. (182aA) 245 43 2 ad 2 (182aD) 250 43 3 1 resp. (182bC-D-183aA-B)252 43 3 2 resp. (183aC) 253 43 3 3 resp. (184bA) 257 43 1 arg. 1 (186bC) 263, 268 43 1 1 ad 1 (187aB-C) 267 43 1 3 resp. (188aC) 269 43 1 3 resp. (189aA) 273 Hilarius Pictaviensis De Trinitate VIII 24 (335,8-336,3)

37*

Iacobus Metensis Super Sententias Redactio prima (A) I 36 1 resp. (T59vb) 18-20 36 1 resp. (T60ra) 18 36 2 arg. 1 (T60ra-b) 31 36 2 arg. 2 (T60rb) 30 37 1 arg. 1 (T60va) 44 37 1 arg. 2 (T60va) 44 37 1 resp. (T60va-b) 48 37 1 resp. (T60vb) 49 37 1 resp. (T61ra) 61 37 1 resp. (T61rb) 60, 63 37 1 resp. (T61vb) 66, 67 37 1 ad 1 (T61vb) 63 38 1 sed contra (T62ra) 80 38 1 resp. (T62ra-b) 80 38 1 resp. (T62va) 84, 86, 88 40 1 resp. (T63vb-64ra) 122 40 1 resp. (T64ra) 122 42 1 resp. (T64rb) 153, 159 42 1 resp. (T64va) 158, 160 43 1 resp. (T64vb) 164, 171 43 1 ad 2 (T65ra) 168 43 2 resp. (T65rb) 173 43 2 resp. (T65va-b) 186 43 2 resp. (T65va) 186 44 1 resp. (T66ra) 198

288 46 46 47 48 48 48 48

INDEX NOMINUM ET OPERUM

1 2 1 1 1 1 1

resp. (T66va-b) arg. 1 (T66vb) resp. (T67rb) arg. 1 (T67va) arg. 2 (T67va) resp. (T67va-b) resp. (T67vb)

Additiones I 39 2 resp. (T23vb) 39 2 resp. (T24ra)

227 231 243 268 267 267 269 109, 110, 112 114, 116

Redactio secunda (B) I 36 1 resp. (Vb30vb) 18, 20 36 1 resp. (Vb31ra) 18 36 2 arg. 1 (Vb31ra-b) 31 36 2 arg. 2 (Vb31rb) 30 36 2 sed contra (Vb31rb) 31 37 1 arg. 1 (Vb31va) 44 37 1 resp. (Vb31va) 48, 49 37 1 resp. (Vb32ra-b) 61 37 1 resp. (Vb32rb) 60, 63 37 1 resp. (Vb32vb) 66, 67 37 1 ad 1 (Vb32vb) 63 38 1 sed contra (Vb32vb-33ra) 80 38 1 resp. (Vb33ra) 80 38 1 resp. (Vb33rb) 86, 88 38 1 resp. (Vb33va) 84 39 2 arg. 1 (Vb34rb) 108 39 2 arg. 2 (Vb34va) 109 39 2 sed contra (Vb34va) 109 39 2 resp. (Vb34va) 116 39 2 resp. (Vb34va) 110-113 39 2 resp. (Vb34vb) 115 40 1 resp. (Vb34vb) 122 41 1 arg. 2 (Vb35ra) 136 41 1 sed contra (Vb35ra) 137 41 1 resp. (Vb35rb) 140, 143, 144 41 1 resp. (Vb35va) 145, 147, 159 42 1 resp. (Vb35vb) 153, 158, 160 43 1 resp. (Vb36rb) 164, 171 43 1 ad 2 (Vb36va) 168 43 2 resp. (Vb36vb) 173, 186 43 2 resp. (Vb36vb-37ra) 186 44 1 arg. 1 (Vb37va) 200

44 44 46 46 47 47 48 48 48 48

1 1 1 2 1 1 1 1 1 1

arg. 2 (Vb37va) 200 resp. (Vb37va) 198 resp. (Vb38ra-b) 227 arg. 1 (Vb38va) 231 resp. (Vb38vb-39ra) 243 resp. (Vb39ra) 243 arg. 1 (Vb39rb) 268 arg. 2 (Vb39rb) 267 resp. (Vb39rb) 267, 269 resp. (Vb39va) 274

Iohannes Damascenus De fide orthodoxa I 13 13 (56,4-6) I 13 13 (58,38-39) II 3 17 (71,39-40) II 3 17 (71,41) II 3 17 (71,41-42) II 3 17 (71,51) II 4 18 (75,11) II 29 43 (155,4-5)

45* 45* 61*, 63* 55* 49* 55* 6* 112*

Iohannes Duns Scotus Reportata Parisiensia I 13 q. unic. resp. (441) I 37 2 resp. (442-443)

118 42

Lectura I 39 5 arg. 1 (484,10-12) 78 39 5 arg. 2 (484,13-16) 79 39 5 resp. (486,4-5) 86 39 5 resp. (487,13-27) 86 41 q. unic. sed contra 1 (516,2-3)144 41 q. unic. resp. (517,17-19) 139 41 q. unic. resp. (518,3-8) 145 Ordinatio I 41 q. unic. sed contra 2 (316,8-9) 145 41 q. unic. resp. (322,9-19) 140 41 q. unic. resp. (323,10-16) 146 41 q. unic. resp. (324,8-13) 147 46 q. unic. arg. 1 (377,7-8) 223



INDEX NOMINUM ET OPERUM289

II 1 3 resp. (87) II 2 1-2 resp. (247-248)

182,186 59

Iohannes Parisiensis Super Sententias I 35 4 resp. (354,82-88) 35 4 resp. (354,90-92) 35 4 resp. (354,92-96) 35 4 resp. (355,118-120) 36 1 arg. 1 (359,2-5) 36 1 resp. (360,23-25) 36 1 resp. (360,26-34) 36 1 resp. (361,45-48) 36 3 resp. (367,12-14) 36 3 resp. (367,37) 36 3 resp. (368,38-44) 36 4 resp. (370,13-18) 37 1 resp. (386,10-14) 37 1 resp. (386,15) 37 1 resp. (386,16-21) 37 1 resp. (386,28-31) 37 1 resp. (387,36-37) 37 4 arg. 1 (390,2-3) 37 4 arg. 3 (390,6-8) 37 4 resp. (391,23) 37 4 resp. (391,27-29) 37 4 resp. (392,71) 37 4 resp. (393,104-105) 37 4 resp. (394,125-129) 37 4 resp. (396,192-193) 37 6 arg. 1 (401,2-3) 37 7 resp. (405,36-38) 40 6 resp. (440,10-18) 41 1 resp. (442,13-18) 41 1 resp. (442,19-21) 42 1 arg. 1 (443,2-6) 42 1 arg. 2 (443,8-11) 42 6 arg. 1 (451,4-5) 43 2 arg. 1 (457,2-4) 43 3 arg. 2 (459,11-12) 44 1 arg. 2 (464,6-7) 44 1 resp. (464,11-12) 44 1 resp. (465,22-24) 44 1 resp. (466,70-71)

81 82 86 88 3 4 6 7 17 18 18 32 36 37 37 42 40 45 46 48 50 50 46 56 63 65 67 124 143 145 153 152 159 164 172 200 201 207 198

45 45 45 47 47 48 48 48

2 2 2 1 1 1 1 1

resp. (475,15-20) resp. (476,21-25) resp. (476,33-47) arg. 1 (486,2-3) arg. 2 (486,4-5) arg. 2 (488,7-8) resp. (490,42-45) resp. (491,46-47)

212 212 213 250 250 267 265 265

Iohannes Pecham Super Sententias I 35 1 arg. 3 (F98va; N79vb) 17, 20 35 1 resp. (F98vb; N80ra) 18, 20 35 2 sed contra 5 (F99ra; N80rb)31 36 2 ad 1 (F102ra; N82rb) 14 36 5 ad 3 (F102vb; N82vb) 7 37 1 sed contra 1 (F103rb; N83ra)36 37 3 resp. (F104ra; N83vb) 42 37 9 arg. 3 (F105ra; N84va) 45 37 9 arg. 6 (F105rb; N84va) 46 37 9 sed contra 6 (F105rb; N84va84vb)49 37 10 arg. 1 (F105rb; N84vb)45, 61 37 10 sed contra 1 (F105rb; N84vb) 49 37 10 resp. (F105va; N84vb) 48 44 1 sed contra 4 (F120vb; N99ra) 200 Quaestiones disputatae de eucharistia 4 (72,8-9) 161 Petrus Lombardus Sententiae I 36 1 (258,25-26) 3 36 2 (259,4-10) 12 37 1 (263,16-17) 36 37 8 (272,23) 65* 38 1 n. 1 (275,10-11) 68 39 1 n. 175 (280,4) 100 39 4 (283,29-30) 120 41 1 n. 1 (288,7) 131 41 2 nn. 2-3 (289,27-290,22) 137*

290

INDEX NOMINUM ET OPERUM

42 1 (294,4) 43 cap. unic. n. 1 (298,7-8) 44 1 (303,21-22) 45 1 (306,22) 45 7 (311,12) 45 7 (311,28-312,3) 46 1 (312,15) 47 1 (321,18) 48 1 (325,4-5) III 14 2 (92,11-13)

152 163 197 208 218 219* 223 236 263 188

Petrus de Tarantasia Super Sententias I 36 1 1 arg. 1 (288a) 36 1 1 arg. 2 (288a) 36 1 1 arg. 4 (288a) 36 1 1 sed contra 2 (288a) 36 1 1 resp. (288b) 36 1 3 arg. 6 (289b-290a) 36 1 3 resp. (290a) 36 1 4 arg. 3 (290b) 36 2 2 arg. 1 (292a) 36 2 2 arg. 6 (292a) 36 2 2 sed contra 3 (292a) 36 2 2 sed contra 4 (292a) 36 2 2 sed contra 5 (292a) 36 2 2 resp. (292a) 36 2 2 resp. (292b) 36 2 3 sed contra 1 (293a) 36 2 3 resp. (293b) 36 2 3 ad 1 (294a) 37 1 1 arg. 2 (301a) 37 1 1 arg. 4 (301a) 37 1 3 arg. 1 (302a) 37 1 3 resp. (302b) 37 4 1 arg. 1 (306a) 37 4 1 arg. 4 (306a) 37 4 1 arg. 6 (306a) 37 4 1 sed contra 2 (306a) 37 4 1 sed contra 6 (306b) 37 4 1 resp. (306b) 37 5 1 arg. 3 (309a-b) 37 5 2 arg. 2 (310b) 38 1 1 arg. 1 (316a)

4 3 3 5 6, 7 11 13 14 20 18 30 30 16 17 18 31 32 32 36 36 40 42 45 44 45 45 49 47, 48 65 67 68

38 38 38 38 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 40 41 41 41 42 42 42 43 43 43 43 43 43 44 44 44 44 44 44 44 45 45 45 45 46 46 47 47

1 3 arg. 2 (317b) 73 2 1 arg. 7 (318b) 79 2 1 sed contra 2 (318b) 80 2 2 resp. (319b) 86 1 1 sed contra 1 (323b) 101 1 1 resp. (323b) 101 1 1-2 resp. (323b-324a) 105 1 2 arg. 4 (324a) 100 1 2 resp. (324a) 100 1 2 resp. (324a-b) 103 3 1 arg. 1 (326a) 111 3 1 arg. 3 (326a) 111 3 1 resp. (326a) 111 3 1 resp. (326a-b) 111 3 2 arg. 1 (326b) 112 3 2 sed contra 2 (326b) 109 3 2 resp. (326b) 116 1 1 resp. (330a) 121 1 1 sed contra 3 (339a) 132 1 1 resp. (339a) 131, 135 2 2 sed contra 2 (340b) 145 1 1 arg. 1 (346a) 153 1 1 arg. 4 (346a) 152 2 3 sed contra 4 (350a) 161 1 2 sed contra 2 (356b) 163 1 4 arg. 2 (358a) 187 2 1 arg. 1 (358b) 190 2 1 ad 1 (359a) 194 2 2 arg. 1 (359b) 194 2 2 resp. (359b) 195 q. unic. 1 arg. 1 (363a) 200 q. unic. 1 arg. 4 (363a) 197 q. unic. 1 sed contra 3 (363a)198 q. unic. 1 resp. (363a) 198 q. unic. 1 ad 1 (363a-b) 200 q. unic. 2 arg. 2 (363b) 200 q. unic. 2 resp. (364a) 204 1 2 sed contra 1 (371b) 208 1 2 ad 2 (371b) 210 3 1 resp. (374b) 219 3 2 resp. (375a) 220 1 1 arg. 1 (380a) 223 1 1 ad 1 (380b) 228 q. unic. 3 arg. 1 (389a) 236 q. unic. 3 sed contra 2 (389a)236



INDEX NOMINUM ET OPERUM291

47 47 48 48 48 48 48

q. unic. 6 arg. 2 (390a) q. unic. 6 arg. 3 (390a) 1 1 arg. 4 (393a) 1 1 arg. 5 (393a) 1 1 sed contra 1 (393a) 1 2 arg. 1 (394a) 2 2 arg. 1 (395a)

250 250 263 263 269 267 269

Proclus Elementatio theologica 65 (35,4-6) 145 (72,18)

12, 19 62

Richardus de Mediavilla Super Sententias I 36 1 2 arg. 3 (310a) 3 36 1 2 sed contra 2 (310a) 6 36 1 2 resp. (310a) 7 36 1 2 ad 2 (310a) 11 36 2 1 arg. 2 (311b) 30 36 2 1 sed contra 1 (311b) 20 36 2 1 resp. (312a) 17 36 2 2 arg. 3 (312b) 25 36 2 3 arg. 2 (314a) 31 36 2 3 sed contra 1 (314b) 31 36 2 3 ad 4 (315a) 34 37 1 1 arg. 3 (323a) 36 37 1 1 resp. (323b) 40 37 1 2 resp. (324a) 43 37 2 1 arg. 1 (325b) 45 37 2 1 arg. 3 (325b) 44 37 2 1 arg. 4 (325b) 44 37 2 1 arg. 5 (326a) 45 37 2 1 sed contra 6 (326a) 48 37 2 1 resp. (326b) 47, 48, 60 37 2 1 resp. (326b-327a) 59 37 3 1 arg. 1 (330b) 65 37 3 2 resp. (332a) 67 38 1 2 arg. 1 (337a) 68 38 1 2 resp. (337b) 69 38 1 2 ad 2 (337b) 73 38 1 4 arg. 2 (338b) 73 38 1 4 resp. (339a) 76 38 1 5 resp. (339b) 86

38 38 38 38 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 39 40 40 40 40 40 41 41 41 41 41 42 43 43 45 45 46 47 47 47 47 48 48 48

1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 3 1 2 2 2 2 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 2

6 6 6 6 2 3 3 3 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 1 1 1 1 1 1 1 1 7 2 5 4 1 1 4 4 4 4 1 2 1

arg. 1 (340b) arg. 4 (340b) arg. 7 (340b) sed contra 2 (341a) sed contra 1 (346a) arg. 3 (347a) resp. (347b) ad 3 (347b) arg. 2 (348a) sed contra 1 (348a) resp. (348a-b) ad 1 (348b) 110, arg. 2 (349a) arg. 6 (349a) arg. 7 (349a) sed contra 4 (349b) resp. (349b-350a) ad 2 (350a) ad 5 (350a) ad 6 (350b) ad 7 (350b) circa litteram (351a-b) sed contra 1 (355a) ad 2 (355b) arg. 3 (355b) ad 3 (356a) sed contra 1 (359b) ad 3 (364b) sed contra 1 (365b) resp. (365b) resp. (366a) resp. (367b-368a) resp. (377a-b) arg. 1 (381a) arg. 1 (383b-384a) ad 1 (400a) resp. (405a) arg. 1 (410a) arg. 1 (419a) arg. 2 (419a) arg. 3 (419a) ad 3 (420a) arg. 3 (422a) arg. 2 (423a) sed contra 2 (424b)

78 79 78 80 101 100 105 106 112 111 111 118 113 109 108 109 114 114 113 116 115 115 121 122 120 124 126 132 144 143 145 146 160 163 172 210 220 223 250 250 250 261 263 267 269

292

INDEX NOMINUM ET OPERUM

48 2 1 sed contra 3 (424b) 48 2 1 resp. (424b)

268 272

Seneca Epistulae ad Lucilium 65 7 (176,28-177,2)

18*, 21, 23*

Sigerus de Brabantia De necessitate 1 (19,29-20,39)

191

Thomas de Aquino Super Sententias I 36 1 2 arg. 1 (833) 36 1 2 arg. 2 (833) 36 1 2 arg. 3 (833) 36 1 2 sed contra 1 (834) 36 1 2 resp. (834) 36 1 2 ad 1 (834) 36 1 2 ad 2 (835) 36 1 3 arg. 4 (835) 36 1 3 ad 1 (836) 36 1 3 resp. (836) 36 2 1 arg. 3 (839) 36 2 1 sed contra 2 (839) 36 2 1 resp. (839) 36 2 1 ad 2-3 (840) 36 2 2 arg. 4 (841) 36 2 2 sed contra 2 (841) 36 2 2 resp. (842) 37 1 1 arg. 1 (856) 37 1 1 arg. 2 (856) 37 1 1 sed contra 1 (857) 37 1 1 resp. (857) 37 1 1 resp. (858) 37 1 2 resp. (860) 37 1 2 resp. (861) 37 3 1 arg. 1 (869) 37 3 1 arg. 2 (869) 37 3 1 arg. 3 (869) 37 3 1 sed contra (869) 37 3 1 resp. (870)

3 3 4 4 4, 6 10 11 12 14 14 16 17 17, 18 30 30 31 32 36 36 37 37, 38 37 40 42, 43 45 44 44 45 48

37 3 1 ad 5 (872) 48 37 4 1 resp. (880) 66 37 4 2 arg. 1 (882) 67 38 1 1 ad 6 (900) 70 38 1 3 arg. 2 (902) 73 38 1 3 ad 2 (904) 77 38 1 5 arg. 3 (907) 78 38 1 5 arg. 4 (907-908) 78 38 1 5 arg. 5 (908) 79 38 1 5 arg. 6 (908) 79 38 1 5 sed contra 1 (908-909) 80 38 1 5 resp. (910) 80 38 1 5 resp. (910-911) 87*, 88 38 1 5 resp. (911) 89* 39 1 1 sed contra (920) 101 39 1 1 resp. (920-921) 105 39 1 2 arg. 2 (922) 100 39 1 2 resp. (922) 103 39 1 2 resp. (923) 105 39 2 1 arg. 2 (927) 111 39 2 1 arg. 3 (927) 112 39 2 1 arg. 4 (927) 111 39 2 1 arg. 5 (927) 117 39 2 1 resp. (927) 109 39 2 1 resp. (928) 109, 110, 111, 112 39 2 1 ad 1 (928) 110, 111 39 2 1 ad 4 (929) 111 39 2 2 arg. 1 (929) 109 39 2 2 arg. 2 (929) 113 39 2 2 arg. 3 (929) 113 39 2 2 sed contra (930) 109 39 2 2 resp. (932) 110, 116 39 2 2 ad 2 (933) 113 40 1 2 arg. 3 (945) 121 40 1 2 resp. (945) 122 40 2 ad 7 (949) 122 40 3 arg. 3 (950) 120 40 3 ad 3 (952) 124 40 4 1 sed contra 2 (953) 126, 127 40 4 2 arg. 4 (955) 126 40 4 2 resp. (955) 129 41 1 1 arg. 1 (964) 132 41 1 1 resp. (965) 131, 135 41 1 2 arg. 2 (967) 131 41 1 2 ad 2 (968) 136



INDEX NOMINUM ET OPERUM293

41 1 3 arg. 2 (969) 41 1 3 sed contra 1 (969) 41 1 3 resp. (970) 138, 41 1 5 resp. (975) 42 1 1 arg. 5 (982-983) 42 1 1 arg. 3 (982) 42 1 1 sed contra 1 (983) 42 1 1 ad 3 (984) 42 2 1 arg. 1 (987) 42 2 1 sed contra 1 (988) 42 2 2 sed contra 2 (990) 42 2 2 resp. (991) 43 1 1 sed contra (1002) 43 1 1 resp. (1002-1003) 43 1 1 resp. (1003) 164, 43 1 2 arg. 2 (1005) 43 1 2 sed contra 2 (1005) 43 1 2 resp. (1005) 43 2 1 arg. 1 (1007) 43 2 1 sed contra 2 (1008) 43 2 1 ad 1 (1009) 43 2 2 arg. 1 (1009) 44 1 1 arg. 1 (1015-1016) 197, 44 1 1 arg. 3 (1016) 44 1 1 sed contra 2 (1016) 44 1 1 resp. (1016) 44 1 1 resp. (1016-1017) 44 1 1 ad 1 (1017) 44 1 2 arg. 2 (1018) 45 1 1 sed contra 3 (1033) 45 1 2 sed contra 1 (1035) 45 1 2 resp. (1035) 45 1 4 arg. 2 (1038) 45 1 4 resp. (1039) 45 1 4 ad 2 (1040) 46 1 1 resp. (1051) 46 1 1 ad 1 (1051) 46 1 3 arg. 1 (1055) 46 1 3 arg. 2 (1055) 46 1 3 arg. 3 (1055) 46 1 3 ad 1 (1056) 46 1 4 arg. 4 (1058) 47 1 2 arg. 1 (1067) 47 1 2 resp. (1068) 237, 47 1 2 ad 1 (1068-1069)

136 137 139 103 152 153 152 156 157 157 157 161 163 171 165 187 188 188 190 190 194 194 200 197 198 198 198 200 200 209 208 210 219 219 222 228 228 230 230 232 234 231 236 238 241

47 47 47 47 48 48 48 48 48 48 48 48 48 48 48 48

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

4 4 4 4 1 1 1 2 3 3 3 4 4 4 4 4

sed contra (1072) 250 resp. (1073) 260 resp. (1073-1074) 259 ad 1 (1074) 250 arg. 3 (1079) 263 arg. 4 (1080) 263 sed contra 2 (1080) 264 resp. (1082-1083) 265 arg. 1 (1084-1085) 267 ad 1 (1086) 276 ad 2 (1086) 276 sed contra 1 (1088) 269, 277 sed contra 2 (1088) 268 resp. (1089) 273 resp. (1089-1090) 274* ad 2 (1090) 277

Summa theologiae I 3 2 ad 2 3 7 arg. 2 7 4 resp. 8 1 arg. 3 8 1 resp. 8 3 resp. 8 3 ad 4 14 8 sed contra 14 8 resp. 14 10 arg. 1 14 10 arg. 2 14 10 arg. 4 14 10 resp. 14 10 ad 1 14 10 ad 2 14 13 arg. 2 14 13 sed contra 14 13 resp. 14 13 ad 3 14 13 ad 2 14 14 sed contra 14 15 arg. 1 14 15 arg. 3 14 15 resp. 14 15 ad 1 14 15 ad 2 15 1 arg. 2

222 152 173, 176 36 37 43 43 68 69, 72 3 3 4 7 10 11 78 80 82, 86*, 88* 79 96 74 101 100 100 102 100, 103, 106 16

294 15 15 15 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 22 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 24

INDEX NOMINUM ET OPERUM

1 sed contra 16 1 ad 2 30 3 resp. 17, 18 1 resp. 209 2 arg. 3 208 2 resp. 210 6 arg. 1 223 6 ad 1 227, 229 9 arg. 1 230 9 arg. 2 230 9 resp. 233 9 ad 2 234 11 arg. 2 219 11 resp. 219, 222 12 arg. 2 218 12 resp. 220 1 arg. 1 108 1 sed contra 111 1 resp. 109, 110 1 ad 2 110, 111 1 ad 3 110 2 arg. 1 112 2 arg. 2 109 2 arg. 3 108 2 resp. 112, 114 2 ad 1 114 2 ad 2 116 2 ad 3 115 3 resp. 115 3 ad 3 114 4 resp. 110 1 resp. 121 3 arg. 2 126 3 arg. 3 125 3 sed contra 126 3 resp. 128 3 ad 2 129 4 resp. 127 5 arg. 1 120 5 resp. 138, 139, 143-145 6 arg. 3 120 6 sed contra 120, 121 6 ad 3 123 8 resp. 150 3 resp. 124

25 1 arg. 2 25 1 resp. 25 3 arg. 1 25 3 sed contra 25 3 ad 2 25 3 resp. 25 6 resp. 29 3 resp. 52 1 arg. 1 52 1 arg. 2 52 1 arg. 3 52 2 sed contra 52 2 resp. 53 1 arg. 1 53 2 resp. 116 1 arg. 2 116 2 ad 2 I-II 3 2 ad 3 I-II 14 1 resp. I-II 19 10 arg. 2 I-II 19 10 sed contra 1 I-II 19 10 resp. I-II 26 4 resp. I-II 55 4 resp. I-II 100 8 I-II 100 8 resp. I-II 100 8 ad 3 II-II 29 3 resp. II‑II 134 1 resp.

152 153, 156 157 157 158 159, 162 198 158 45 44 46 61 48 65 67 118 118 70 133 268 269 274* 210 272 252 259 258, 261 277 189

De ueritate 2 12 arg. 2 (81,14-24) 2 12 arg. 4 (81,34-37) 2 12 arg. 7 (81,58-64) 2 12 arg. 7 (82,65-74) 2 12 sed contra 1 (82,100-102) 2 12 ad 4 (84,272-277) 2 12 ad 4 (85,278-299) 2 13 arg. 7 (87,46-50) 2 13 ad 5 (90,221-229) 105, 2 13 ad 5 (90,236-237) 2 14 sed contra 1 (91,46-50) 2 15 arg. 1 (93,1-7) 2 15 arg. 3 (93,14-20) 2 15 resp. (94,49-53)

78 79 78 78 80 79 79 100 106 106 68 3 3 6



INDEX NOMINUM ET OPERUM295

2 15 resp. (94,51-53) 2 15 resp. (94,57-58) 2 15 ad 1 (94,72-75) 3 1 arg. 1 (97,2-9) 3 1 arg. 7 (98,60-66) 3 1 sed contra 2 (98,96-100) 3 1 resp. (99,159-163) 3 1 resp. (99,178-182) 3 1 ad 5 (101,310-317) 3 2 sed contra 2 (103,85-90) 3 3 arg. 3 (106,25-29) 5 1 arg. 3 (137,17-19) 5 1 arg. 6 (138,39-40) 5 1 arg. 8 (138,51-52) 5 1 sed contra 1 (138,67-69) 5 1 sed iterum 2 (138,97-99) 5 1 resp. (139,112-114) 5 1 resp. (139,172-181) 110, 5 1 ad 1 (140,198-199) 5 2 arg. 5 (142,41‑42) 5 2 resp. (144,177-182) 5 3 sed contra 1 (146,38-39) 5 3 sed contra 2 (146,41) 5 3 resp. (146,49-52) 5 3 ad 2 (147,131-136) 5 4 arg. 7 (148,44) 5 4 resp. (150,160-162) 5 4 ad 6 (150,214-216) 6 1 arg. 3 (173,20) 6 1 sed contra 1 (174,107-109) 6 1 sed contra 1 (174,109-110) 6 1 resp. (175,163-172) 6 1 resp. (176,218-220) 6 1 resp. (176,220-221) 127, 6 1 ad 2 (176,237-239) 6 1 ad 3 (176,250-251) 6 1 ad 5 (177,345-347) 6 1 ad 5 (178,349-352) 6 2 arg. 8 (179,91-97) 6 2 arg. 12 (179,128-133) 6 2 sed contra 1 (180,150-155) 6 2 ad 8 (182,343-354) 6 3 sed contra 1 (184,114-115) 6 3 sed contra 1 (185,116-118) 23 1 resp. (653,188-195)

9 6 11 16 24 18 17 17 20 31 33 117 111 111 112 111 108 111 111 240 109 111 109 109 116 112 116 114 134 120 121 122 126 135 135 127 127 127 136 136 144 147 120 121 209

23 23 23 23 23 23 23 23 23  23

3 3 3 7 7 7 7 7 8

arg. 7 (658,53-59) 218 resp. (658,86-95) 219 resp. (659,104-124) 220 arg. 1 (668,3-7) 268 arg. 10 (669,91-96) 263 arg. 11 (669,97-104) 263 sed contra 2 (670,121-125)269 resp. (671,193-205) 265 sed contra 1 (673,49-53) 269, 277 8 sed contra 2 (673,54-58) 268

Summa contra Gentiles I 43 358 (53a) 43 359 (53a-b) 43 370 (55a) 54 453 (66b) 58 487 (69b) 58 493 (70a) 67 558 (78a-b) 67 559 (78b) 67 565 (79a) 71 610 (84a) 71 614 (85a) 75 646 (89b) II 7 887 (119a) 7 888 (119b) 22 983 (133a) III 64 2385 (86a) 64 2394 (87b) 69 2450 (97a) 71 2472 (100b) 75 2511 (106a) 93 2684 (137b) 94 2695 (140b) 163 3331 (240a)

171 164 163 31 76 74 87 83 79 4 6 208 153 156 161 109 110 156 116 111 117, 118 116 126

Compendium theologiae I 133 (132,8-10) 133 (132,51-55) 142 (136,22-24)

82 87 234

Quodlibeta I 3 1 arg. 1 (181,11-14) I 3 1 resp. (181,32-39)

48 64

296 IV IV IV V V IX IX IX XI

1 1 1 2 2 1 1 1 2

INDEX NOMINUM ET OPERUM

art. unic. arg. 1 (319,11-16) art. unic. resp. (319,30-48) art. unic. resp. (319,55-58) 1 arg. 1 (367,10-11) 1 ad 1 (367,38-42) art. unic. resp. (87,26-45) art. unic. resp. (88,46) art. unic. resp. (88,72-74) art. unic. arg. 4 (153,21-24)

31 32 17 157 162 177 177 172 3

De

substantiis separatis 13 (64,35-39) 13 (64,63-65) 14 (67,204-205) 15 (68,58-60)

De

potentia 1 1 arg. 3 (7b) 153 1 arg. 8 (8a) 152 2 arg. 2 (10b) 164 2 resp. (11b) 168, 169*, 171 2 ad 9 (12b) 168, 169* 7 sed contra 1 (22b) 161 7 resp. (23a-b) 161 5 8 arg. 1 (151a) 240 9 9 resp. (78a) 155

De

malo 3 1 ad 17 (68,320-323) 3 1 ad 17 (69,324-325) 15 1 ad 8 (272,254-257) 16 7 resp. (315,210-211)

112 109 102 110

259 259 261 88

Super Evangelium S. Ioannis lectura 15 IV 3 2022 (382) 143

In Physicam III 12 5 (140a) VIII 1 968 (500b) VIII 21 1151 (615a)

176 203 164

In Metaphysicam I 15 237 (69b) VIII 3 1722-1727 (412a-b) IX 2 1789 (428b) IX 8 1862‑1865 (447b‑448a) XI 3 2196 (519a-b) XII 8 2550 (595b)

57 199 240 155 221 171

In De diuinis nominibus 4 1 271 (88a)

194

In De caelo I 25 249 (121b) I 26 258 (127a)

189 240

Sententia libri Ethicorum II 7 (99,146‑155) V 5 (281,113-115)

256 186

ps.-Thomas de

Aquino

Summa totius Logicae Aristotelis VI 8 (88a-b) VI 14 (92b-93a) VII 1 (93b-94a) VII 4 (96b)

62 53 53 76

= 100,2 mm

PRINTED ON PERMANENT PAPER

• IMPRIME

SUR PAPIER PERMANENT

N.V. PEETERS S.A., WAROTSTRAAT

• GEDRUKT

OP DUURZAAM PAPIER

50, B-3020 HERENT

- ISO 9706