Biology 10 [10]

Citation preview

‫ﺳﺎل ﭼﺎپ‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫سرود ملی‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا ه‪５‬ــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫وزارت معارف‬

‫بﻴﻮلﻮژی‬ ‫‪B i o l o g y‬‬

‫صﻨف‬

‫دﻫم‬

‫سال چاپ‪ ١٣٩٨ :‬ﻫـ ‪.‬ش‪.‬‬

‫الف‬

‫ﻣشخصات‌کتاب‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬بﻴﻮﻟﻮژى‬ ‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬ﮔروه ﻣؤﻟﻔان ﻛتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتﻤﻨت بﻴﻮﻟﻮژى ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ‬ ‫وﻳراستاران‪‌:‬اﻋضاى دﻳپارتﻤﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬ ‫صﻨف‪‌:‬دﻫﻢ‌‬ ‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬ ‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست ﻋﻤﻮﻣﻰ اﻧﻜشاف ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ و تاﻟﻴﻒ ﻛتب درسﻰ‬ ‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آﮔاﻫﻰ ﻋاﻣﺔ وزارت ﻣﻌارف‬ ‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شﻤسﻰ‬ ‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬ﻛابﻞ‬ ‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬ ‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌[email protected]‌‌:‬‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫حﻖ طبﻊ‪ ،‬تﻮزﻳﻊ و ﻓروش ﻛتابﻫاى درسﻰ براى وزارت ﻣﻌارف جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ‬ ‫اﻓﻐاﻧستان ﻣحﻔﻮظ است‪ .‬خرﻳد و ﻓروش آن در بازار ﻣﻤﻨﻮع بﻮده و با ﻣتخﻠﻔان برخﻮرد‬ ‫ﻗاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪‌ .‬‬

‫ب‬

‫پﻴام وزﻳر ﻣعارف‬ ‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬ ‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬ ‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حضرت ﻣحﻤد ﻣصطﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬ ‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬ ‫ﻧظام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر ﻋزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرصﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬ ‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاصر ششﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧظام‬ ‫ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ‬ ‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ‬ ‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسﻌﻪ ﻧظام ﻣﻌاصر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧصاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬ ‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خصﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬ ‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬ ‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاضا‬ ‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬ ‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬ ‫بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ و شﻜﻮﻓا‬ ‫خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس ﻣﻌﻠﻤان‬ ‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬ ‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧصاب‬ ‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬ ‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬ ‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬ ‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬ ‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬ ‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬

‫فﻬرست‬

‫شﻤاره‬

‫د‬

‫صفحﻪ‬

‫‪١‬‬

‫بخش اول‪ :‬ﻣاﻫﻴت ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى‬

‫‪٢‬‬

‫ﻓصﻞ اول‪ :‬ﻣﻴتﻮدﻫاى ﻋﻠﻤﻰ‬

‫‪6-2‬‬

‫‪٣‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ اول‬

‫‪8-7‬‬

‫‪٤‬‬

‫بخش دوم‪ :‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‬

‫‪٥‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‪ :‬ﻣتابﻮﻟﻴزم و ﻣرﻛبات ﻏﻴر ﻋضﻮى‬

‫‪18-10‬‬

‫‪٦‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ دوم‬

‫‪18-17‬‬

‫‪٧‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‪ :‬ﻣرﻛبات ﻋضﻮى‬

‫‪27-19‬‬

‫‪٨‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ سﻮم‬

‫‪28‬‬

‫‪٩‬‬

‫بخش سﻮم‪ :‬صحت و سﻼﻣتﻰ اﻧسان‬

‫‪29‬‬

‫‪١٠‬‬

‫ﻓصﻞ چﻬارم‪ :‬اﻣراض و وﻗاﻳﻪ‬

‫‪١١‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ چﻬارم‬

‫‪52‬‬

‫‪١٢‬‬

‫بخش چﻬارم‪ :‬اساسات جﻨتﻴﻚ‬

‫‪53‬‬

‫‪١٣‬‬

‫ﻓصﻞ پﻨجﻢ‪ :‬جﻨتﻴﻚ و اﻫﻤﻴت آن‬

‫‪70 -54‬‬

‫‪١٤‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬

‫‪72-71‬‬

‫‪١٥‬‬

‫ﻓصﻞ ششﻢ‪ :‬صﻔات ارثﻰ‬

‫‪80-73‬‬

‫‪١٦‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ ششﻢ‬

‫‪82-81‬‬

‫‪١٧‬‬

‫ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‪ :‬تطبﻴﻖ جﻨتﻴﻚ‬

‫‪91-83‬‬

‫‪١٨‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬

‫‪92-91‬‬

‫‪١٩‬‬

‫بخش پﻨجﻢ‪ :‬اﻳﻜاﻟﻮژى‬

‫‪٢٠‬‬

‫ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‪ :‬اﻳﻜاﻟﻮژى و اجزاى آن‬

‫‪٢١‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬

‫‪٢٢‬‬

‫ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬حرﻛت ﻣﻮاد و اﻧرژى در اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ‬

‫‪113-103‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫خﻼصﻪ و سؤالﻫاى ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬

‫‪114-113‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫ﻣآخذ‬

‫‪1‬‬

‫‪9‬‬

‫‪52-30‬‬

‫‪93‬‬ ‫‪101-94‬‬ ‫‪102‬‬

‫‪115‬‬

‫پﻴشگفتار‬ ‫شاﮔردان ﻋزﻳز شﻤا ﻫر روز از طرﻳﻖ رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬روزﻧاﻣﻪﻫا و ﻣجﻠﻪﻫا در ﻣﻮرد اﻣراض‬ ‫ﻣختﻠﻒ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اﻧﻔﻠﻮﻧزا‪ ،‬اﻳدز و ﻳا آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮاى شﻬرﻫا و اﻧﻮاع آﻟﻮدهﮔﻰﻫاى ﻣحﻴﻄﻰ‪ ،‬اضرار‬ ‫ﻣﻮاد ﻣخدر‪ ،‬ﻓﻮاﻳد ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا براى صحت و سﻼﻣتﻰ اﻧسانﻫا و ﻏﻴره خبرﻫاﻳﻰ‬ ‫شﻨﻴده و ﻳا خﻮاﻧده اﻳد شاﻳد بﻪ سؤالﻫاى؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬آﻳا ﻣﻰ داﻧﻴد چرا ﻣرﻳض ﻣﻰشﻮﻳد و بﻪ‬ ‫داﻛتر ﻣراجﻌﻪ ﻣﻰﻛﻨﻴد؟ ﻧﻬاﻟﻰ را ﻛﻪ ﻏرس ﻧﻤﻮده اﻳد‪ ،‬بﻌد از چﻨد ﻣاه چﻪ تﻐﻴﻴراتﻰ را در آن‬ ‫ﻣشاﻫده ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد؟ چرا ﻓرزﻧدان بﻪ پدر و ﻣادر شباﻫت ﻣﻰداشتﻪ باشﻨد؟ ﻣﻮاجﻪ شﻮﻳد بﻪ‬ ‫سؤالﻫاى ﻓﻮق و اﻣثال آنﻫا ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى جﻮاب ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﻣﻮجﻮدات زﻧده را ﻣﻄاﻟﻌﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬بﻪﻧام بﻴﻮﻟﻮژى ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬بﻴﻮﻟﻮژى ﻳﻜﻰ از‬ ‫شاخﻪﻫاى ﻋﻠﻮم طبﻴﻌﻰ است‪ .‬ﻣﻄاﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣا را در شﻨاخت‪ ،‬ساختﻤان و خﻮاص اجسام‬ ‫زﻧده ﻛﻤﻚ ﻛرده و در رﻋاﻳت حﻔﻆ اﻟصحﺔ شخصﻰ و ﻣحﻴﻄﻰ و خﻮردن ﻏذاى ﻣﻨاسب‬ ‫ﻛﻪ سبب حﻔﻆ صحت و سﻼﻣتﻰ ﻣا ﻣﻰشﻮد‪ ،‬رﻫﻨﻤاﻳﻰ ﻣﻰﻛﻨد‪ ،‬تا خﻮد و ﻣحﻴط ﻣاحﻮل‬ ‫خﻮد را بﻬتر بشﻨاسﻴﻢ‪ .‬ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى طﻮرى ﻧﻮشتﻪ شده است ﻛﻪ براى شﻤا شاﮔردان‬ ‫ﻋزﻳز دﻟچسپ و ﻗابﻞ درك بﻮده و شﻤا را براى داﻧستﻦ حﻘاﻳﻖ و ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻛﻤﻚ ﻧﻤاﻳد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ ﻛتاب‪ ،‬اشﻜال‪ ،‬جدولﻫا‪ ،‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫا و ﻣﻌﻠﻮﻣات اضاﻓﻰ براى وضاحت و روشﻦ شدن‬ ‫ﻫرچﻪ بﻬتر ﻣﻔاﻫﻴﻢ و ﻣﻮضﻮﻋات اراﻳﻪ شده است‪ .‬بﻪ خاطر داشتﻪ باشﻴد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى بر‬ ‫اساس تحﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻣشاﻫده و تجربﻪ استﻮار است و ﻧﻤﻰتﻮان تﻨﻬا با حﻔﻆ ﻣﻄاﻟب بدون داشتﻦ‬ ‫ﻣﻬارتﻫاى ﻻزم در اﻧجام ﻣشاﻫدات و تجارب آنرا آﻣﻮخت‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬در ﻫر ﻓصﻞ اﻳﻦ ﻛتاب‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴتﻫاﻳﻰ ﻣد ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ شده است ﻛﻪ در اﻧجام دادن آنﻫا باﻳد ﻧﻜات زﻳر را در ﻧﻈر‬ ‫داشتﻪ باشﻴد‪:‬‬ ‫در بﻌضﻰ از ﻓﻌاﻟﻴتﻫا با تﻮجﻪ بﻪ داﻧشﻰ ﻛﻪ از ﻣتﻦ درس بﻪ دست ﻣﻰآورﻳد؛ از شﻤا خﻮاستﻪ‬ ‫شده است ﻛﻪ بﻪ ﻳﻚ ﻳا چﻨد سؤاﻟﻰ پاسخ دﻫﻴد‪ .‬در بﻌضﻰ دﻳﮕر از ﻓﻌاﻟﻴتﻫا ﻣﻮضﻮﻋﻰ‬ ‫براى بحث بﻴﻦ شﻤا و ﻫﻢصﻨﻔانتان ﻣﻄرح شده است ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ با ﻳﻜدﻳﮕر بﻪ تبادل ﻧﻈر‬ ‫بپردازﻳد و ﻧتﻴجﻪ را بﻪ دﻳﮕران اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻳﻚ تﻌداد ﻓﻌاﻟﻴتﻫا بر اساس دستﻮراﻟﻌﻤﻞﻫا‬ ‫براى شﻤا داده شده است تا ﻣﻄابﻖ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده تجارب را اﻧجام داده و ﻧتاﻳج را براى‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ ﻣحترم خﻮد ﮔزارش دﻫﻴد‪.‬‬ ‫ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى صﻨﻒ دﻫﻢ داراى ﻧﻪ ﻓصﻞ بﻮده ﻛﻪ شاﻣﻞ ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻋﻤدهﻳﻰ؛ چﻮن ﻣﻴتﻮدﻫاى‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ‪ ،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم و ﻣرﻛبات ﻏﻴر ﻋضﻮى‪ ،‬ﻣرﻛبات ﻋضﻮى‪ ،‬اﻣراض و وﻗاﻳﻪ‪ ،‬جﻨتﻴﻚ و اﻫﻤﻴت‬ ‫آن‪ ،‬صﻔات ارثﻰ‪ ،‬تﻄبﻴﻖ جﻨتﻴﻚ‪ ،‬اﻳﻜاﻟﻮژى و اجزاى آن و حرﻛت ﻣﻮاد و اﻧرژى در اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‬ ‫ﻣﻰباشد‪ .‬اﻣﻴدوارﻳﻢ تا با خﻮاﻧدن ﻣﻄاﻟب ذﻛر شده در بارة ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻣذﻛﻮر ﻣﻌﻠﻮﻣات ﻛاﻓﻰ بﻪ‬ ‫دست آورﻳد‪.‬‬

‫هـ‬

‫بخش اول‬

‫ماهیت علم بیولوژی‬

‫در اﻳﻦ شﻜﻞ چﻪ ﻣﻰ بﻴﻨﻴد و از آن چﻪ استﻨباط ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫‪1‬‬

‫فصل اول‬

‫میتودهای علمى‬ ‫در‌ذﻫﻦ‌اﻧسان‌ﻫا‌ﻫﻤﻴشﻪ‌سؤاﻻتﻰ‌پﻴراﻣﻮن‌ﻃبﻴﻌت‌و‌ﻣحﻴﻂ‌ﻣاحﻮل‌پﻴدا‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌ﻣﻰ‌ﻛﻮشﻨد‌ﻛﻪ‌پاسخ‌ﻫاى‌آن‌ﻫا‌را‌درﻳابﻨد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌‬ ‫اﻳﻦ‌پاسخ‌ﻫا‌اساس‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻧداشتﻪ‌‌و‌بر‌پاﻳﺔ‌خراﻓات‪‌،‬جادو‌‌و‌حدس‌‬ ‫و‌ﮔﻤان‌استﻮار‌ﻣﻰباشد‪‌.‬اﮔر‌بخﻮاﻫﻴﻢ‌براى‌بﻪ‌دست‌آوردن‌پاسخ‌ﻫا‌‬ ‫از‌واﻗﻌﻴت‌ﻫا‌و‌ﻣﻨﻄﻖ‌استﻔاده‌ﻛﻨﻴﻢ‌باﻳد‌از‌تﻔﻜر‌و‌روش‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌‬ ‫ﻛار‌بﮕﻴرﻳﻢ‪‌.‬استﻔاده‌از‌روش‌ﻫا‌ﻳا‌ﻣﻴتﻮدﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌داراى‌ﻣراحﻞ‌‬ ‫ساده‪‌،‬جاﻟب‌و‌آﻣﻮزﻧده‌است‌ﻛﻪ‌باﻳد‌ﻫﻨﮕام‌اﻧجام‌دادن‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ‌رﻋاﻳت‌ﮔردد؛‌زﻳرا‌آﻣﻮزش‌از‌ﻃرﻳﻖ‌تحﻘﻴﻖ‌بﻪ‌خﻮبﻰ‌ﺻﻮرت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬ﻻزم‌است‌تا‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌و‌ﻣراحﻞ‌آن‌را‌بشﻨاسﻴﻢ‪‌.‬در‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‌تﻤام‌ﻣراحﻞ‌ﻣﻴتﻮدﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌تحﻘﻴﻖ‌را‌آﻣﻮختﻪ‌و‌ﻫﻤچﻨان‌‬ ‫خﻮاﻫﻴد‌تﻮاﻧست‌تا‌سؤاﻻتﻰ‌ﻃرح‌ﻧﻤاﻳﻴد‪‌،‬ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻫا‌ساختﻪ‌و‌آن‌ﻫا‌را‌‬ ‫تحﻠﻴﻞ‌ﻧﻤﻮده‌و‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌ﻛرده‌و‌در‌اخﻴر‌ﻛار‪‌،‬راپﻮر‌تﻬﻴﻪ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪‌.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻣراحﻞ ﻣﻴتﻮدﻫاى عﻠﻤﻰ‬ ‫آﻳا‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌ﻛﻪ‌ﻣﻴتﻮدﻫا‌ﻳا‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌چﻴست؟‬ ‫ساﻳﻨس‌داﻧان‌بﻪ‌ﻛدام‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد؟‌‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌ساﻳﻨس‌جﻬت‌اﻧجام‌دادن‌تحﻘﻴﻘات‌و‌تجارب‌ﻋﻠﻤﻰ‌از‌روش‌ﻫا‌و‌ﻣﻴتﻮدﻫاﻳﻰ‌‌ﻛار‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌آن‌بﻪ‌ﻧتاﻳج‌تحﻘﻴﻘات‌ﻧاﻳﻞ‌‌ﮔردﻧد‪‌.‬در‌ابتدا‌وساﻳﻞ‌تحﻘﻴﻖ‌بسﻴار‌ساده‌بﻮد‪‌،‬‬ ‫وﻟﻰ‌اﻣروز‌ﻋﻠﻤا‌با‌اﻧﻜشاف‌تﻜﻨاﻟﻮژى‌از‌وساﻳﻞ‌خﻴﻠﻰ‌پﻴشرﻓتﻪ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻴتﻮد‌ﻳا‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻋبارت‌از‌روش‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻣاﻧﻨد‌پتﻪ‌ﻫاى‌زﻳﻨﻪ‌از‌چﻨد‌ﻣرحﻠﻪ‌‬ ‫پشت‌سر‌ﻫﻢ‌تشﻜﻴﻞ‌شده‌است‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣراحﻞ‌در‌ﻃﻮل‌تارﻳخ‌ﻋﻠﻮم‌پﻴشرﻓت‌ﻧﻤﻮده‌و‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌‬ ‫اﻣروزى‌در‌آﻣده‌است‪‌.‬جدول‌ذﻳﻞ‌ﻣراحﻞ‌روش‌ﻫاى‌تحﻘﻴﻖ‌ﻋﻠﻤﻰ‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌ﻣاﻧﻨد‌‬ ‫پتﻪ‌ﻫاى‌زﻳﻨﻪ‌ﻳﻜدﻳﮕر‌را‌تﻌﻘﻴب‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬‬

‫تﻬﻴﻪ راپﻮر‬ ‫ﻧتاﻳج تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‬ ‫تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‬ ‫فرضﻴﻪ سازى‬ ‫ﻣشاﻫده‬ ‫طرح سؤاﻻت‬ ‫شﻜﻞ(‪ )1-1‬ﻣراحﻞ تحﻘﻴق‬

‫ﻣراحﻞ‌ﻓﻮق‌را‌بﻪ‌ترتﻴب‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫﻴﻢ‪:‬‬ ‫طرح سؤاﻻت‬ ‫چﻪ‌وﻗت‌تحﻘﻴﻖ‌شروع‌ﻣﻰ‌شﻮد؟‌زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻣﻮرد‌ﻳﻚ‌ﻣﻮﺿﻮع‌ﻛﻨجﻜاو‌شده‌و‌سؤاﻻتﻰ؛ﻣاﻧﻨد‪‌:‬‬ ‫چرا‌‌و‌چﻄﻮر‌را‌از‌خﻮد‌بپرسﻴﻢ‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌خﻮد‌آﻏازى‌براى‌تحﻘﻴﻖ‌است‌بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‌ﻣرحﻠﺔ‌‬ ‫ﻧخست‌براى‌اﻧجام‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻃرح‌سؤاﻻت‌است‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌ﻣرحﻠﻪ‪‌‌،‬ﻣحﻘﻘان‌سؤاﻻتﻰ‌‬ ‫را‌ﻛﻪ‌براى‌آﻧان‌خﻠﻖ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬با‌دﻗت‌ﻣشخص‌و‌تﻌرﻳﻒ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣرحﻠﻪ‪‌،‬براى‌پﻴﻤﻮدن‌‬ ‫ﻣراحﻞ‌دﻳﮕر‌ﻻزم‌است‪‌،‬زﻳرا‌بدون‌ﻣشخص‌ﻛردن‌ﻣسأﻟﻪ‪‌،‬حﻞ‌آن‌اﻣﻜان‌پذﻳر‌ﻧﻴست‪‌.‬ﻫﻤچﻨان‌‬ ‫جستجﻮ‌و‌تحﻘﻴﻖ‌بدون‌ﻃرح‌سؤال‪‌،‬ﻧتﻴجﺔ‌ﻣﻄﻠﻮب‌ﻧﻤﻰ‌دﻫد‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‌‌‌‌‌‌ فعاﻟﻴت‬ ‫بﻪ‌شﻜﻞ‌زﻳر‌تﻮجﻪ‌ﻛﻨﻴد‌و‌در‌ﻣﻮرد‌پرواز‌پرﻧده‌ﮔان‪‌‌،‬سؤاﻻتﻰ‌را‌با‌ﻫﻤدﻳﮕر‌ﻃرح‌ﻧﻤاﻳﻴد؛‌ﻣثال‪‌:‬بﻠﻨدى‌‬ ‫پرواز‪‌،‬سرﻋت‌پرواز‌و‌اﻣﻜان‌پرواز‪‌.‬بﻌد‌بﻪ‌آن‌ﻫا‌جﻮاب‌بدﻫﻴد‪‌،‬پاسخ‌ﻫا‌باﻳد‌بر‌اساس‌دﻻﻳﻞ‌ﻣﻨﻄﻘﻰ‌‬ ‫استﻮار‌باشﻨد‪‌.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )1-2‬پرﻧده‌ﮔان ﻣختﻠف‬

‫با‌اراﻳﻪ‌جﻮابات‌بﻪ‌سؤاﻻت‌ﻃرح‌شده‌شﻤا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌بﻪ‌جﻤﻊ‌‬ ‫آورى‌ اﻃﻼﻋات‌ پﻴراﻣﻮن‌ ﻣﻮﺿﻮﻋات‌ ﻣشخص‌ بپردازﻳد‌ و‌‬ ‫وارد‌ﻣرحﻠﻪ‌بﻌدى‌(ﻣشاﻫده)‌ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻣشاﻫده‬ ‫جﻤﻊ‌آورى‌اﻃﻼﻋات‌در‌بارة‌ﻳﻚ‌ﻣﻮﺿﻮع‌با‌استﻔاده‌از‌حﻮاس‌ﻣختﻠﻒ؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬ﻟﻤس‌ﻛردن‪‌،‬بﻮى‌‬ ‫ﻛردن‌ﻳا‌دﻳدن‌ﻳﻚ‌شﻰ‌تحت‌ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬ﻣشاﻫده‪‌،‬ﻣﻬارتﻰ‌است‌ﻛﻪ‌در‌‬ ‫بﻌﻀﻰ‌از‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫا‌باﻳد‌اﻧجام‌دﻫﻴد‪‌.‬ﻣﻨﻈﻮر‌از‌ﻣشاﻫده‌در‌روش‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻓﻘﻂ‌ﻧﮕاه‌ﻛردن‌ﻧﻴست‪.‬‬ ‫اﮔر‌چﻪ‌ﻫﻨﮕام‌ﻣشاﻫده‌بﻴشتر‌از‌چشﻢ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬اﻣا‌استﻔاده‌از‌ﻫﻤﻪ‌حﻮاس‌بﻪ‌درك‌ﻣا‌از‌‬ ‫اشﻴا‌و‌پدﻳده‌ﻫاى‌ﻃبﻴﻌﻰ‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬ﻣشاﻫده‪‌،‬ﻫﻤﻴشﻪ‌باﻳد‌دﻗﻴﻖ‌باشد‪‌.‬در‌ﻣشاﻫده‌ﻳادﮔﻴرﻧده‌‬ ‫شﻮاﻫد‌و‌ﻧﻈرﻳات‌در‌ﻣﻮرد‌پدﻳده‌ﻫا‌را‌جﻤﻊ‌آورى‌ﻧﻤﻮده‪‌،‬شروع‌بﻪ‌تشخﻴص‌ﻣشابﻬت‌ﻫا‌و‌تﻔاوت‌ﻫا‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬ﻣﻬارت‌ﻣشاﻫده‌بﻪ‌آساﻧﻰ‪‌،‬ﻧﻈر‌بﻪ‌ﻣﻬارت‌ﻫاى‌دﻳﮕر‌اﻧﻜشاف‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌و‌شاﮔردان‌بﻪ‌‬ ‫خﻮبﻰ‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ ﻣشاﻫده‌ ﻧﻤاﻳﻨد‌ و‌ خﺼﻮﺻﻴت‌ اشﻴا‌ را‌ ﻧﻈر‌ بﻪ‌ ﻓﻬﻢ‌ خﻮد‌ تشخﻴص‌ ﻛﻨﻨد‪ ‌.‬براساس‌‬ ‫ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌تﻮان‌ﻓرﺿﻴﻪ‌سازى‌ﻛرد‪.‬‬ ‫ساختﻦ فرضﻴﻪ‬ ‫ﻓرﺿﻴﻪ‪‌،‬ﻋبارت‌از‌حدس‌و‌ﮔﻤاﻧﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بر‌اساس‌اﻃﻼﻋات‌جﻤﻊ‌آورى‌شده‌و‌ﻣشاﻫدات‌در‌بارة‌ﻋﻠت‌‬ ‫پدﻳده‌ﻳﻰ‪‌،‬زده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻓرﺿﻴﻪ‪‌،‬ﻣﻤﻜﻦ‌درست‌ﻳا‌ﻧادرست‌باشد‌و‌اﻧتﻈار‌ﻧﻤﻰ‌رود‌ﻛﻪ‌حتﻤﻰ‌ﻣﻮرد‌ﻗبﻮل‌‬

‫‪4‬‬

‫دﻳﮕران‌ﻗرار‌ﮔﻴرد‪‌.‬وﻗتﻰ‌شﻤا‌چﻴزى‌را‌تحت‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻳد‪‌،‬‬ ‫ﻧزد‌شﻤا‌سؤاﻻتﻰ‌پﻴدا‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌باﻵخره‌بﻪ‌سؤاﻻت‌خﻮد‌پاسخ‌‬ ‫ﻫاى‌احتﻤاﻟﻰ‌ﻣﻰ‌دﻫﻴد‪‌.‬شﻤا‌در‌حﻘﻴﻘت‌ﻓرﺿﻴﻪ‌سازى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬‬ ‫ﻓرﺿﻴﻪ‌باﻳد‌آزﻣاﻳش‌شﻮد‌و‌تحﻠﻴﻞ‌ﮔردد‪.‬‬

‫فرضﻴﻪ‬

‫د‬

‫ﻣقاﻳسﻪ کردن‬

‫اﻟﻒ‬

‫مشاﻫده کردن‬

‫ب‬

‫پﻴش بﻴﻨﻰ‬

‫ج‬

‫شﻜﻞ (‪ )1-3‬شاﮔردان در ﻣراحﻞ ﻣختﻠف تحﻘﻴق‬

‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫بﻪ ﻧظر شﻤا شاﮔرداﻧﻰ ﻛﻪ در شﻜﻞ ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد چﻪ چﻴزى را ﻣشاﻫده ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪ .‬حدس شﻤا چﻴست؟‬ ‫تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‌‬ ‫براى‌پﻰ‌بردن‌بﻪ‌درست‌ﻳا‌ﻧادرست‌بﻮدن‌ﻓرﺿﻴﻪ‪‌،‬باﻳد‌آزﻣاﻳش‌و‌تحﻠﻴﻞ‌ﺻﻮرت‌ﮔﻴرد‪‌.‬ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌،‬شﻤا‌‬ ‫ﻓرض‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‌ﻛﻪ‌آب‌اﻳستاده‪‌،‬ﻣﻤﻜﻦ‌ﻛثﻴﻒ‌تر‌از‌آب‌جارى‌باشد‪‌.‬پس‌باﻳد‌ﻓرﺿﻴﺔ‌خﻮد‌را‌آزﻣاﻳش‌‬ ‫ﻛﻨﻴد‪‌.‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻨﻈﻮر‌ﻳﻚ‌ﻗﻄره‌آب‌اﻳستاده‌را‌تحت‌ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌ﻣشاﻫده‌ﻧﻤﻮده‌و‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻣشاﻫدات‌خﻮد‌‬ ‫را‌ﻳادداشت‌ﻧﻤاﻳﻴد‌و‌بﻪ‌سؤاﻻتﻰ‌ﻛﻪ‌پﻴش‌از‌اﻳﻦ‌ﻧزد‌شﻤا‌خﻠﻖ‌شده‌بﻮد‪‌،‬پاسخ‌اراﻳﻪ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‪‌،‬ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌ﻛارﻫا‌و‌ﻣﻬارت‌ﻫاﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌در‌روش‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻣﻄرح‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌جا‌‬ ‫شﻤا‌باﻳد‌بﻪ‌ﻛﻤﻚ‌ﻗﻮة‌استدﻻل‌خﻮد‌آﻧچﻪ‌را‌ﻛﻪ‌از‌تحﻘﻴﻘات‌و‌آزﻣاﻳش‌ﻫا‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورﻳد‪‌،‬تحﻠﻴﻞ‌‬ ‫ﻧﻤﻮده‌و‌از‌آن‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ﻧتاﻳج تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‬ ‫در‌اﻳﻦ‌ﻣرحﻠﻪ‪‌،‬ﻧتاﻳج‌حاﺻﻠﻪ‌از‌آزﻣاﻳش‌و‌تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‌ثبت‪‌،‬تﻌبﻴر‌و‌تﻔسﻴر‌ﮔردﻳده‌و‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌ﺻﻮرت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌در‌باﻻ‌ذﻛر‌شد‪‌،‬درﻳاﻓت‌پاسخ‌بﻪ‌سؤاﻻت‌خﻠﻖ‌شده‌ﻧزد‌شﻤا‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌از‌آزﻣاﻳش‌است‌ﻛﻪ‌‬ ‫شﻤا‌اﻧجام‌داده‌اﻳد‌و‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌ﻧاﻳﻞ‌آﻣده‌اﻳد‌ﻛﻪ‌آب‌اﻳستاده‌ﻛثﻴﻒ‌تر‌از‌آب‌جارى‌است‪‌.‬وﻗتﻰ‌ﻧﻈر‌‬ ‫خﻮد‌را‌در‌بارة‌ﻳﻚ‌ﻣﻮﺿﻮع‌بﻴان‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌،‬در‌حﻘﻴﻘت‌آن‌را‌تﻔسﻴر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد؛‌ﻣثال‪‌:‬آب‌اﻳستاده‌ﻛثﻴﻒ‌‬ ‫است‪‌،‬ﻧباﻳد‌در‌پخت‌و‌پز‌و‌ﻳا‌شستﻦ‌از‌آن‌استﻔاده‌ﻛرد‪.‬‬ ‫بﻪ‌اساس‌تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻣﻰ‌تﻮان‌بﻌﻀﻰ‌حﻮادث‌و‌اتﻔاﻗات‌را‌پﻴش‌بﻴﻨﻰ‌ﻛرد؛‌ﻣثال‪‌:‬چﻮن‌آب‌اﻳستاده‌ﻛثﻴﻒ‌‬ ‫است‌اﮔر‌ﻧﻮشﻴده‌شﻮد‌باﻋث‌بروز‌اﻣراض‌ﻣختﻠﻒ‌در‌اﻧسان‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬

‫تﻬﻴﺔ راپﻮر‬ ‫راپﻮر‌ﻧﻮﻳسﻰ‌از‌جﻤﻠﻪ‌ﻛارﻫاى‌ﻣﻬﻤﻰ‌است‌ﻛﻪ‌در‌اﻧجام‌ﻳﻚ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻳا‌تحﻘﻴﻖ‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬‬ ‫شﻤا‌باﻳد‌ﻧتاﻳج‌اﻓﻜار‪‌،‬ﻣحاسبات‪‌،‬ﻣشاﻫدات‪‌،‬آزﻣاﻳش‌ﻫا‌و‌تﻤام‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌خﻮد‌را‌بﻨﻮﻳسﻴد‪‌،‬بﻌد‌از‌‬ ‫ﮔذشت‌ﻣدتﻰ‌ﻣتﻮجﻪ‌خﻮاﻫﻴد‌شد‌ﻛﻪ‌چﻪ‌تﻐﻴﻴراتﻰ‌در‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻋﻠﻤﻰ‌شﻤا‌رخ‌داده‌است‪.‬‬ ‫راپﻮر‌ﻧباﻳد‌بسﻴار‌ﻃﻮﻻﻧﻰ‌باشد‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌ﻛﻮشش‌شﻮد‌تا‌پاسخ‌ﻫا‪‌،‬ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻫا‌و‌پﻴش‌بﻴﻨﻰ‌ﻫاى‌شﻤا‌دﻗﻴﻖ‌و‌ﻣﻨﻈﻢ‌‬ ‫باشد‪‌،‬تا‌بتﻮاﻧﻴد‌از‌جرﻳان‌ﻛار‪‌،‬ﻧتﻴجﻪ‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌از‌آن‌راپﻮر‌تﻬﻴﻪ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪‌.‬راپﻮر‌و‌ﻧتاﻳج‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌اﮔر‌‬ ‫در‌روى‌جدول‌ﻫا‌و‌ﮔراف‌ﻫا‌ﻧشان‌داده‌شﻮد‌آسان‌تر‌ﻓﻬﻤﻴده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫‌‬

‫فعاﻟﻴت‬

‫بﻪ‌شﻜﻞ‌(‪‌)1-4‬دﻳده‌و‌بﻪ‌‌سؤاﻻت‌ذﻳﻞ‌پاسخ‌دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪‌.1‬اﻳﻦ‌شاﮔرد‌در‌ﻣﻮرد‌چﻰ‌تحﻘﻴﻖ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد؟‬ ‫‪‌.2‬بﻪ‌ﻧﻈر‌شﻤا‌ﻛدام‌سؤاﻻت‌در‌ذﻫﻦ‌شاﮔرد‌ﻃرح‌‬ ‫ﮔردﻳده‌‌ﻛﻪ‌سبب‌اجراى‌تجربﻪ‌شده‌است؟‬ ‫‪ ‌.3‬براى‌ جﻮاب‌ بﻪ‌ سؤاﻻت‌ ﻃرح‌ شده‪ ‌،‬شاﮔرد‌‬ ‫ﻣذﻛﻮر‌ ﻛدام‌ ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ را‌ باﻳد‌ جﻤﻊ‌آورى‌ ﻛﻨد؟‌‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ؟‬ ‫‪‌.4‬بﻪ‌اساس‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌جﻤﻊ‌آورى‌شده‪‌،‬ﻓرﺿﻴﺔ‌او‌چﻪ‌‬ ‫خﻮاﻫد‌بﻮد؟‬ ‫‪ ‌.5‬حال‌ شﻤا‌ با‌ تﻮجﻪ‌ بﻪ‌ ﻣراحﻞ‌ ﻓﻮق‪ ‌،‬ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌‬ ‫ﻧﻤﻮده‪‌،‬راپﻮر‌تﻬﻴﻪ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫شﻜﻞ(‪ )1-4‬شاﮔرد حﻴﻦ اجراى تحﻘﻴق‬

‫‪6‬‬

‫خالصۀ فصل اول‬ ‫ﻣﻴتﻮد‌ﻳا‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻫاى‌تحﻘﻴﻖ‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﻋبارت‌از‌روش‌ﻣﻨﻄﻘﻰ‌است‌ﻛﻪ‌داﻧشﻤﻨدان‌‬ ‫ﻫﻨﮕام‌اﻧجام‌دادن‌تحﻘﻴﻘات‌و‌ﻛارﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌از‌آن‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ‌ﻧخست‌ﻃرح‌سؤاﻻت‌است‌ﻛﻪ‌براى‌اﻧجام‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌ﻋﻠﻤﻰ‌ﺻﻮرت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ‌دوم‌ﻓرﺿﻴﻪ‌سازى‌است‌ﻛﻪ‌ﻋبارت‌از‌حدس‌و‌ﮔﻤان‌در‌ﻣﻮرد‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ‌سﻮم‌تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌براى‌پﻰ‌بردن‌بﻪ‌درست‌ﻳا‌‌ﻧادرست‌بﻮدن‌‬ ‫ﻓرﺿﻴﻪ‌اﻧجام‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ‌بﻌدى‌ﻧتاﻳج‌تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‌است‌ﻛﻪ‌تﻌبﻴر‪‌،‬تﻔسﻴر‌و‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌از‌آزﻣاﻳش‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌اخﻴر‌از‌ﻧتاﻳج‌تحﻠﻴﻞ‌ﻓرﺿﻴﻪ‌راپﻮر‌ﻛار‌اﻧجام‌شده‌تﻬﻴﻪ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫سؤالهای فصل اول‬ ‫سؤالﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬ ‫• براى بﻪ دست آوردن پاسخ بﻪ سؤاﻻت باﻳد ‪.................................‬ﻛار بﮕﻴرﻳﻢ‪.‬‬ ‫• ﻣرحﻠﺔ ﻧخست براى اﻧجام فعاﻟﻴت‌ﻫاى عﻠﻤﻰ ‪.............................‬است‪.‬‬ ‫• براى پﻰ‌بردن بﻪ درست ﻳا ﻧادرست بﻮدن فرضﻴﻪ باﻳد ‪ ........................‬صﻮرت بﮕﻴرد‪.‬‬ ‫سؤالﻫاى چﻬار جﻮابﻪ‬ ‫• ﻛدام ﻣﻬارت ﻧظر بﻪ ﻣﻬارت‌ﻫاى دﻳﮕر بﻪ آساﻧﻰ اﻧﻜشاف ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد؟‬ ‫د)تﻬﻴﻪ راپﻮر‬ ‫ج)تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‬ ‫ب)فرضﻴﻪ سازى‬ ‫اﻟف)ﻣشاﻫده‬ ‫• پاسخ‌ﻫاى احتﻤاﻟﻰ بﻪ سؤاﻻتﻰ ﻛﻪ بعد از ﻣشاﻫده ﻧزد شﻤا پﻴدا ﻣﻰ‌شﻮد‪ ،‬عبارت اﻧد از‪:‬‬ ‫د) ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫ج)فرضﻴﻪ سازى‬ ‫ب)ﻣشاﻫده‬ ‫اﻟف)ﻧتاﻳج تحﻠﻴﻞ فرضﻴﻪ‬ ‫• در تﻬﻴﺔ راپﻮر‪ ،‬پاسخ‌ﻫا‪ ،‬فرضﻴﻪ‌ﻫا و پﻴش بﻴﻨﻰ‌ﻫا چﮕﻮﻧﻪ باﻳد باشد؟‬ ‫ج) احتﻤاﻟﻰ و ﻣفصﻞ د) ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫ب) دﻗﻴق و ﻣﻨظﻢ‬ ‫اﻟف)ﻣختصر و ﻛﻮتاه‬ ‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫• ﻣﻴتﻮد ﻳا طرﻳﻘﻪ‌ﻫاى تحﻘﻴق عﻠﻤﻰ چﻴست؟‬ ‫• ﻣراحﻞ تحﻘﻴق عﻠﻤﻰ ﻛدام‌ﻫاست؟‬ ‫• آﻳا ﻻزم است ﻛﻪ جﻬت اﻧجام فعاﻟﻴت عﻠﻤﻰ ﻫﻤﻪ ﻣراحﻞ را ﻗدم بﻪ ﻗدم پﻴﻤﻮد؟‬

‫‪8‬‬

‫بخش دوم‬

‫ﻣتابﻮﻟﻴﺰم‬

‫آﻳا ﻣﻰ‌داﻧﻴد ﻣتابﻮﻟﻴزم چﻴست و براى عﻤﻠﻴﻪ ﻣتابﻮﻟﻴزم حجره‪ ،‬ﻛدام‬ ‫ﻣرﻛبات ضرورﻳست؟‬ ‫‪9‬‬

‫فصل دوم‬ ‫متابولیﺰم و مﺮﻛﺒات ﻏیﺮ عﻀوی‬ ‫حجرات‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌ﻣختﻠﻒ‌از‌ﻟحاظ‌شﻜﻞ‌و‌ساختﻤان‌‬ ‫از‌ﻫﻤدﻳﮕر‌ﻓرق‌داشتﻪ‪‌،‬ﻣﮕر‌از‌ﻟحاظ‌ترﻛﻴب‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌تا‌حد‌‬ ‫زﻳادى‌با‌ﻫﻤدﻳﮕر‌شباﻫت‌دارﻧد‪‌.‬حجرات‌داراى‌ﻣرﻛبات‌‬ ‫ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌و‌ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌اﻧد‪‌.‬آب‌و‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌ﻣرﻛبات‌‬ ‫ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌حجره‌را‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‌در‌حاﻟﻰ‌ﻛﻪ‌ﻗﻨدﻫا‪‌،‬‬ ‫پروتﻴﻦ‪‌،‬شحﻤﻴات‪‌،‬اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌و‌تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻮى‌ﻣرﻛبات‌‬ ‫ﻋﻀﻮى‌حجرات‌را‌تشﻜﻴﻞ‌داده‌اﻧد‪‌.‬ﻣﻘدار‌ﻫر‌ﻳﻚ‌از‌ﻣﻮاد‌‬ ‫ﻣتذﻛره‌ﻧﻈر‌بﻪ‌ﻧﻮﻋﻴت‌حجره‌ﻓرق‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬‬ ‫در‌ اﻳﻦ‌ ﻓﺼﻞ‪ ‌،‬شﻤا‌ با‌ ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ آشﻨا‌ شده‌ و‌ ﻗادر‌‬ ‫خﻮاﻫﻴد‌ شد‌ تا‌ ﻣشخﺼات‌ ﻣﻮاد‌ ﻏﻴر‌ ﻋﻀﻮى‌ را‌ شرح‌ داده‌‬ ‫بتﻮاﻧﻴد‪ ‌.‬ﻫﻤچﻨان‌ اﻫﻤﻴت‌ ﻣﻮجﻮدﻳت‌ آب‌ و‌ ﻣﻨرال‌ﻫا‌ را‌ در‌‬ ‫حجره‌داﻧستﻪ‌و‌ﻧﻘش‌ﻣرﻛبات‌ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌را‌ﻛﻪ‌براى‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزم‌حجره‌ﺿرورى‌است‪‌،‬بداﻧﻴد‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫ﻣتابﻮﻟﻴﺰم چﻴست؟‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻛﻠﻤﺔ‌ﻳﻮﻧاﻧﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻣﻌﻨاى‌تبادﻟﻪ‌و‌تﻐﻴﻴر‌را‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬ﻫﻤﻪ‌تﻐﻴﻴرات‌و‌تبدﻻت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌‬ ‫ﻛﻪ‌در‌حجرة‌زﻧده‌رخ‌داده‌و‌باﻋث‌ﻧﻤﻮ‪‌،‬ترﻣﻴﻢ‪‌،‬تﻜثر‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‪‌‌،‬ﻣﻮاد‌ﺿرورى‌‌و‌ﻣﻮاد‌‬ ‫اﺿاﻓﻰ‌در‌حجره‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‪‌،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻋبارت‌از‌ﻳﻚ‌‬ ‫سﻠسﻠﻪ‌تﻌاﻣﻼت‌ﻣﻨﻈﻢ‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌و‌تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‌است‌ﻛﻪ‌باﻋث‌بﻘاى‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزم‌داراى‌دو‌جﻨبﻪ‌ﻣشخص‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌ﻋبارت‌از‌بﻪ‌دست‌آوردن‌اﻧرژى‌و‌ﻣﺼرف‌آن‌‬ ‫است‪‌.‬تﻌاﻣﻼت‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌بﻪ‌دوشﻜﻞ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﻧابﻮﻟﻴزم)‪‌(Anabolism‬تﻌاﻣﻼت‌تﻌﻤﻴرى‌ﻳا‌ترﻛﻴبﻰ‬ ‫‪-2‬ﻛتابﻮﻟﻴزم )‪ (Catabolism‬تﻌاﻣﻼت‌تخرﻳبﻰ‌ﻳا‌تجزﻳﻪ‌وى‬ ‫اﻧابﻮﻟﻴﺰم‪ :‬تﻤام‌تﻐﻴﻴرات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻛﻪ‌باﻋث‌ترﻛﻴب‌(تﻐﻴﻴر‌و‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻮاد‌ساده‌بﻪ‌ﻣﻐﻠﻖ)‌ﻣﻮاد‌‬ ‫ﻋﻀﻮى‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬بﻪ‌ﻧام‌اﻧا‌بﻮﻟﻴزم‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫درﻫــر‌حجره‌تﻮســﻂ‌ﻋﻤﻠﻴــﻪ‌اﻧابﻮﻟﻴــزم‌از‌ترﻛﻴب‌ﻣﻮاد‌ســاده‪‌،‬ﻣــﻮاد‌ﻣﻐﻠﻖ؛‌ﻣاﻧﻨــد‪‌:‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪‌،‬شحﻤﻴات‌و‌ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴد‌ساختﻪ‌شده‌و‌براى‌ساختﻦ‌اجزاى‌حجره‌و‌دﻳﮕر‌‬ ‫ﻣﻮاد‌از‌آن‌ﻫا‌ﻛار‌ﮔرﻓتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫ترﻛﻴب‌ﻣﻮادى‌را‌ﻛﻪ‌در‌حجره‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬ترﻛﻴب‌بﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ(بﻴﻮسﻨتﻴز)‌ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪.‬‬

‫(اﻧابﻮﻟﻴزم) ‪C6 H1 2O6 + 6O2 + 6 H 2O‬‬

‫‪6 C O2 + 1 2 H 2O‬‬

‫کتابﻮﻟﻴﺰم‪ :‬تﻐﻴﻴرات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻛﻪ‌باﻋث‌تجزﻳﺔ‌ﻣﻮاد‌ﻣﻐﻠﻖ‌ﻋﻀﻮى‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ساده‌تر‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌‬ ‫بﻪ‌ﻧام‌ﻛتابﻮﻟﻴزم‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌ﻧتﻴجﺔ‌اﻳﻦ‌تﻐﻴﻴرات‌ﻣﻮادى‌ﻛﻪ‌داراى‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌بزرگ‌اﻧد‌بﻪ‌‬ ‫ﻣﻮادى‌ﻛﻪ‌داراى‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻚ‌اﻧد‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد؛‌ﻣثال‪‌:‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌بﻪ‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴد‌ﻫا‌و‌‬ ‫ﻧشاﻳستﻪ‌بﻪ‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌و‌شحﻢ‌بﻪ‌تﻴزاب‌ﻫاى‌شحﻤﻰ‌و‌ﮔﻠﻴسرول‌تجزﻳﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌باز‌ﻫﻢ‌‬ ‫بﻪ‌ﻧﻮبﻪ‌خﻮد‌بﻪ‌ﻣرﻛباتﻰ‌ﻛﻪ‌داراى‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻚ‌تر‌اﻧد‌تجزﻳﻪ‌ﮔردﻳده‌‌و‌در‌ﻧﻬاﻳت‪‌،‬‬ ‫ﻣﻮاد‌ساده‌تر‌ﻣاﻧﻨد‌ ‪‌ C O2‬و‌ ‪‌ H 2 O‬بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬در‌اثﻨاى‌اﻳﻦ‌تﻐﻴﻴرات‌اﻛثراً‌اﻧرژى‌آزاد‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌در‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‌حرﻛت‪‌،‬ترشﺢ‌و‌ترﻛﻴب‌ﻣﻮاد‌(بﻴﻮسﻨتﻴز)‌و‌ﻏﻴره‌از‌‬ ‫آن‌استﻔاده‌بﻪ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌آﻳد‪.‬‬ ‫ا‬ ‫(ﻛتابﻮﻟﻴزم)‬

‫اﻧرژى ‪6CO 2 + 6 H 2O +‬‬

‫‪11‬‬

‫‪C6 H12 O6 + 6O2‬‬

‫تﻤام‌تﻌاﻣﻼت‌بﻴﻮسﻨتﻴز‌ﻛﻪ‌در‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌اﻧرژى‌جﻬت‌تﻐذﻳﻪ‪‌،‬ﻧﻤﻮ‌و‌اﻧﻜشاف‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬‬ ‫اسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻣحﻴﻂ‌خارج‌بﻪ‌حجره‌داخﻞ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌از‌ﻣﻮاد‌داخﻞ‌‬ ‫حجره‌خﻴﻠﻰ‌ﻓرق‌دارد‪‌،‬وﻟﻰ‌تﻮسﻂ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌اسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ)‪‌(Assimilation‬بﻪ‌ﻣﻮاد‌حجروى‌تبدﻳﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﻫﻤﻪ‌تﻌاﻣﻼت‌تجزﻳﻪ‌ﻳﻰ‌حجره‌را‪‌،‬دﻳسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ‌)‪‌(Dissimilation‬ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬در‌اثر‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌ﻣﻮاد‌حجروى‌تﻐﻴﻴر‌ﻛرده‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌تجزﻳﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌تﻌاﻣﻼت‌تجزﻳﻪ‌ﻳﻰ‌اﻧرژى‌ﻳﻰ‌بﻪ‌‬ ‫دست‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌براى‌اﻧجام‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حجروى‌از‌آن‌ﻛار‌ﮔرﻓتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﻠﻴﻪ‌ﻫاى‌اسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ‌و‌دﻳسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌داخﻞ‌حجره‌ارتباط‌دارد‪‌،‬ﻋبارت‌از‌تبادﻟﺔ‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ و‌ اﻧرژى‌ ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬اﻳﻦ‌ پروسﻪ‌ شرط‌ اساسﻰ‌ زﻧده‌ ﻧﮕﻬداشتﻦ‌ حجره‪ ‌،‬ﻧﻤﻮ‌ و‌ اﻧجام‌ دﻳﮕر‌‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌آن‌بﻪ‌شﻤار‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬باﻳد‌داﻧست‌ﻛﻪ‌در‌حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتات‌جﻮان‌و‌ﻓﻌال‪‌،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌‬ ‫سرﻳﻊ‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌سرﻋت‌و‌ﻣﻴزان‌اﻧابﻮﻟﻴزم‌و‌ﻛتابﻮﻟﻴزم‌ﻳﻜسان‌باشد‪‌‌،‬حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتات‌ﻧﻪ‌ﻧﻤﻮ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌‬ ‫ﻧﻪ‌از‌وزن‌شان‌ﻛاستﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌اﻣا‌وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻴزان‌اﻧابﻮﻟﻴزم‌ﻧسبت‌بﻪ‌ﻛتابﻮﻟﻴزم‌زﻳادتر‌باشد‪‌،‬آن‌ﻫا‌‬ ‫ﻳا‌ﻧﻤﻮ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻳا‌ﻣﻮاد‌ﻣﻐﻠﻖ‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌را‌در‌خﻮد‌ذخﻴره‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬ﻫﻨﮕاﻣﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻴزان‌ﻛتابﻮﻟﻴزم‌‬ ‫ﻧسبت‌بﻪ‌اﻧابﻮﻟﻴزم‌زﻳادتر‌باشد‪‌،‬ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻣﻮاد‌ذخﻴره‌شده‌را‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌رساﻧﻴده‌و‌از‌وزن‌آن‌‬ ‫ﻛاستﻪ‌شده‌و‌باﻵخره‌ﻣﻰ‌ﻣﻴرد‪‌.‬پس‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌ﻣﻰ‌رسﻴﻢ‪‌،‬در‌ﺻﻮرتﻰ‌ﻛﻪ‌حﻴﻮان‌ﻳا‌ﻧبات‪‌،‬زﻧده‌‬ ‫باشد‪‌،‬ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌(اﻧابﻮﻟﻴزم‌و‌ﻛتابﻮﻟﻴزم)‌جرﻳان‌ﻣﻰ‌داشتﻪ‌باشد‪‌.‬‬ ‫ﻣرکﺒات ﻏﻴر عﻀﻮى در ﻣتابﻮﻟﻴﺰم‬ ‫ﻣرﻛبات‌ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌ﻛﻪ‌در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﺿرورى‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌،‬ﻋبارت‌اﻧد‌از‪:‬‬ ‫آب‪‌:‬ﻓراوان‌ترﻳﻦ‌ﻣاده‌در‌جﻬان‌است‌ﻛﻪ‌در‌ﻃبﻴﻌت‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌زﻳاد‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬در‌حدود‌‪‌65‬تا‌‬ ‫‪‌95‬ﻓﻴﺼد‌وزن‌بدن‌اﻧسان‌را‌آب‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬آب‌در‌حجره‌بﻪ‌دو‌شﻜﻞ‪(‌:‬آب‌آزاد‌و‌آب‌‬ ‫بستﻪ)‌وجﻮد‌دارد‪‌.‬آب‌آزاد‌در‌حجره‌در‌ﻓﻌﻞ‌و‌اﻧﻔﻌاﻻت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌(‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌)‌حﺼﻪ‌ﮔرﻓتﻪ‪‌،‬‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌آن‌در‌ترﻛﻴبات‌ﻣﻮاد‌داخﻞ‌حجره‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﮔردﻳده‌و‌ﺿرورت‌بﻪ‌آب‌‬ ‫را‌در‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻣرﻓﻮع‌ﻣﻰ‌سازد‪‌‌.‬برﻋﻼوه‌ﻣﻮاد‌اﺿاﻓﻰ‌حجره‌را‌ﻛﻪ‌حاﺻﻞ‌تﻌاﻣﻼت‌‬ ‫تخرﻳبﻰ‌حجره‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬رﻗﻴﻖ‌ساختﻪ‌و‌براى‌اﻃراح‌آﻣاده‌ﻣﻰ‌سازد‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.‬‬ ‫آب‌بستﺔ‌حجره‌ﻣﻘدار‌آبﻰ‌است‌ﻛﻪ‌شاﻣﻞ‌ترﻛﻴبات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌اجزاى‌حجره‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬اﻳﻦ‌آب‌‬ ‫وﻗتﻰ‌ﺿاﻳﻊ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻛﻪ‌آب‌آزاد‌در‌دسترس‌حجره‌ﻗرار‌ﻧداشتﻪ‌باشد‌و‌ﻳا‌حجره‌تخرﻳب‌‬ ‫ﮔردد‪‌.‬در‌حاﻟت‌اﻧﻘسام‌حجروى‌ﻧﻴازﻣﻨدى‌حجره‌بﻪ‌آب‌براى‌تﻜاﻓﻮى‌حجرات‌ﻧﻮ‌تشﻜﻴﻞ‪‌،‬‬ ‫بﻴشتر‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌ﻫر‌ﺻﻮرت‪‌،‬آب‌بستﺔ‌حجره‌باز‌ﻫﻢ‌بﻪ‌وسﻴﻠﺔ‌آب‌آزاد‌باﻳد‌تأﻣﻴﻦ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫ﻛﻤﻴت‌آب‌بستﻪ‌در‌حجرات‌ﻣﻮجﻮدات‌آب‌زى‌وخشﻜﻪ‌زى‌از‌ﻫﻢ‌ﻓرق‌داشتﻪ‌و‌ﻣﻘدار‌آب‌بستﻪ‌‬ ‫در‌حجرات‌ﻣﻮجﻮدات‌آب‌زى‌بﻴشتر‌از‌حجرات‌ﻣﻮجﻮدات‌خشﻜﻪ‌زى‌تخﻤﻴﻦ‌ﮔردﻳده‌است‪‌.‬‬ ‫زﻳرا‌ﻫﻤﻴشﻪ‌بﻪ‌تﻤاس‌آب‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻣحﻴﻂ‌اﻃراف‌ﻫﻤﻪ‌حجرات‌بدن‌را‌ﻣاﻳﻌﻰ‌ﻓرا‌ﮔرﻓتﻪ‌ﻛﻪ‌‬ ‫بﻴشتر‌آن‌را‌آب‌تشﻜﻴﻞ‌داده‌است‪‌،‬با‌وجﻮد‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻣا‌در‌خشﻜﻪ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌،‬وﻟﻰ‌حجرات‌‬ ‫‪12‬‬

‫زﻧدة‌بدن‌ﻣا‌در‌ﻣحﻴﻂ‌ﻣاﻳﻊ‌ﻗرار‌دارﻧد‪‌.‬پس‌ﻣﻰ‌تﻮان‌ﮔﻔت‌ﻛﻪ‌ﻫﻤﻪ‌حجرات‌در‌ﻣحﻴﻂ‌ﻣاﻳﻊ‌ﻛﻪ‌‬ ‫داراى‌آب‌ﻣﻰ‌باشد‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫حجره‪‌،‬ﻫﻨﮕاﻣﻰ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻣﻮاد‌را‌از‌ﻣحﻴﻂ‌بﮕﻴرد‌و‌ﻳا‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌دﻓﻊ‌ﻧﻤاﻳد‌ﻛﻪ‌ﻣﻮاد‌ﻣتذﻛره‌در‌‬ ‫آب‌حﻞ‌شده‌باشد‪‌‌.‬تﻤام‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻛﻪ‌در‌بدن‌رخ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬در‌ﻣحﻴﻂ‌ﻣاﻳﻊ‌ﺻﻮرت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬ﻳﻜﻰ‌از‌خﺼﻮﺻﻴات‌آب‪‌،‬جﻠﻮﮔﻴرى‌از‌تﻐﻴﻴرات‌ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‪‌،‬شدت‌حرارت‌در‌بدن‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌است‪‌،‬زﻳرا‌درجﺔ‌حرارت‌ﻳﻜﻰ‌از‌ﻋﻮاﻣﻞ‌ﻣؤثر‌براى‌اجراى‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌‬ ‫است‌ﻛﻪ‌باﻳد‌در‌جرﻳان‌اجراى‌تﻌاﻣﻞ‌ثابت‌بﻤاﻧد‪‌.‬ﻫر‌ﮔﻮﻧﻪ‌تﻐﻴﻴر‌ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‌و‌شدﻳد‌درجﺔ‌حرارت‌‬ ‫سبب‌ﻣختﻞ‌شدن‌پروسﺔ‌تﻌاﻣﻞ‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﮔردﻳده‌و‌باﻋث‌ﻣرگ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌خﻮاﻫد‌شد‪‌.‬بﻨابر‌‬ ‫اﻳﻦ‪‌،‬اﻓزاﻳش‌ﻳا‌ﻛاﻫش‌ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‌درجﺔ‌حرارت‌ﻣحﻴﻂ‪‌،‬ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧد‌درجﺔ‌حرارت‌داخﻞ‌بدن‌اﻧسان‌‬ ‫ﻫا‌راﻛﻪ‌از‌‪‌65‬تا‌‪‌95‬ﻓﻴﺼد‌وزن‌بدن‌را‌آب‌تشﻜﻴﻞ‌داده‌است‌تﻐﻴﻴر‌داده‌و‌ﺿرر‌برساﻧد‪.‬‬

‫ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‬ ‫آﻳا‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌آب‌چﮕﻮﻧﻪ‌از‌تﻐﻴﻴر‌ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‌درجﺔ‌حرارت‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد؟‬ ‫بﻪ‌ﻣﻨﻈﻮر‌پاسخ‌بﻪ‌سؤال‌ﻓﻮق‌ﻣﻰ‌تﻮان‌ﻓﻌاﻟﻴت‌زﻳر‌را‌اﻧجام‌داد‪:‬‬ ‫اﮔر‌ﻳﻚ‌سﻴﻢ‌ﻣسﻰ‌بﻪ‌وزن‌‪‌50‬ﮔرام‌را‌بﻪ‌ﻣدت‌ده‌ثاﻧﻴﻪ‌روى‌شﻌﻠﺔ‌آتش‌بﮕﻴرﻳد‪‌،‬دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫ﻛﻪ‌حرارت‌آن‌بسﻴار‌باﻻ‌ﻣﻰ‌رود‪‌.‬اﮔر‌‪‌50‬ﮔرام‌آب‌را‌در‌داخﻞ‌ﻳﻚ‌تﻴﻮب‌اﻧداختﻪ‌و‌بﻪ‌ﻣدت‌‬ ‫ده‌ثاﻧﻴﻪ‌روى‌شﻌﻠﺔ‌آتش‌بﮕﻴرﻳد‌ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‌ﻛﻪ‌درجﺔ‌حرارت‌آن‌تﻐﻴﻴر‌ﻗابﻞ‌ﻣﻼحﻈﻪ‌ﻧﻤﻰﻛﻨد‪‌.‬‬ ‫پس‌چﻨﻴﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌آب‌ﻧسبت‌بﻪ‌ﻣس‌ﻣﻘدار‌حرارت‌بﻴشتر‌باﻳد‌بﮕﻴرد‌تا‌درجﺔ‌‬ ‫حرارت‌آن‌بﻪ‌ﻫﻤان‌اﻧدازه‌باﻻ‌برود‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال‌ﻫا‬ ‫بدن‌اﻧسان‌براى‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌زﻧده‌ﮔﻰ‌‌بﻪ‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌(ﻧﻤﻚ‌ﻫاى‌ﻣﻌدﻧﻰ)‌و‌ﻋﻨاﺻر‪‌،‬ﺿرورت‌‬ ‫دارد‪‌.‬در‌حال‌حاﺿر‌تحﻘﻴﻘات‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌تﻌداد‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌بﻪ‌بدن‌بﻴشتر‌ﺿرورى‌‬ ‫بﻮده‌ﻛﻪ‌ﻛﻤبﻮد‌آن‌ﻫا‌باﻋث‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣدن‌اثرات‌ﻧا‌ﻣﻄﻠﻮب‌در‌بدن‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫بﻌﻀﻰ‌ﻋﻨاﺻر‌اﻧد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻛﻢ‌ﻣﻮرد‌ﺿرورت‌اﻧد‌و‌ﻣﻰ‌تﻮان‌بﻪ‌اساس‌ﺿرورت‌بدن‌‬ ‫آن‌ﻫا‌را‌بﻪ‌دوﮔروپ‌تﻘسﻴﻢ‌ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ عﻨاصﺮ ﭘﺮ مصﺮف‪ :‬ﻋﻨاﺻرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻘدار‌ﺿرورت‌بدن‌بﻪ‌آن‌ﻫا‌بﻴشتر‌از ‪ 100‬ﻣﻠﻰ‌‬‫ﮔرام‌در‌روز‌است؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬سﻮدﻳﻢ‪‌،‬ﻛﻠسﻴﻢ‪‌،‬آﻫﻦ‌و‌ﻓﻮسﻔﻮرس‪.‬‬ ‫ عﻨاصﺮ ﻛم مصﺮف‪ :‬ﻋﻨاﺻرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻘدار‌ﺿرورت‌بدن‌بﻪ‌آن‌ﻫا‌ﻛﻤتر‌از ‪ 100‬ﻣﻠﻰ‌‬‫ﮔرام‌در‌روز‌است؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬آﻳﻮدﻳﻦ‌و‌ﻓﻠﻮرﻳﻦ‪.‬‬ ‫‪13‬‬

‫ﻛﻠسﻴﻢ ( ‪ ) C a + 2‬در‌چﻨدﻳﻦ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓزﻳﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ‌ﻣتﻔاوت‌دخاﻟت‌دارد‪‌.‬ﻧخستﻴﻦ‌ﻧﻘش‌‬ ‫ﻛﻠسﻴﻢ‌تأثﻴر‌بر‌ﻓﻌاﻟﻴت‌اﻋﺼاب‌است‌ﻛﻪ‌بر‌اساس‌آن‌باﻳد‌ﻣﻘدار‌ﻏﻠﻈت‌ﻛﻠسﻴﻢ در‌خﻮن‌‬ ‫ثابت‌بﻤاﻧد‪‌.‬براى‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻣﻘدار‌پﻮتاﻧسﻴﻞ‌آراﻣش‌اﻋﺼاب‌ﻣحﻔﻮظ‌بﻤاﻧد‌و‌اﻧتﻘال‌جرﻳان‌‬ ‫ﻋﺼبﻰ‌ﺻﻮرت‌بﮕﻴرد‪‌،‬ﻻزم‌است‌ﻛﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻏﻠﻈت‌آﻳﻮن‌ﻛﻠسﻴﻢ( ‪‌) C a + 2‬در‌ﻣاﻳﻌات‌‬ ‫اﻃراف‌حجره‌ﻳﻚ‌ﻧﻮاخت‌بﻤاﻧد‌ﻫﻨﮕاﻣﻰ‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻏﻠﻈت‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻗابﻞ‌تﻮجﻬﻰ‌ﻛاﻫش‌‬ ‫ﻳابد‪‌،‬پﻮتاﻧسﻴﻞ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻃبﻴﻌﻰ‌در‌اﻋﺼاب‌پدﻳد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬اﮔر‌اﻳﻦ‌اﻋﺼاب‪‌،‬از‌‬ ‫جﻤﻠﻪ‌ اﻋﺼاب‌ حرﻛتﻰ(دست)‌ باشد‪ ‌،‬ﻋارﺿﺔ‌ اﻧﻘباض‌ در‌ ﻋﻀﻼت‌ آن‌ رخ‌ ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬‬ ‫ﻣاﻫﻴچﻪ‌ﻫاى‌ دست‌ و‌ ساﻋد‌ ﻃﻮرى‌ ﻣﻨﻘبﺾ‌ ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ ﻛﻪ‌ اﻧﮕشتان‌ حاﻟت‌ ﻛج‌ و‌ شخ‌‬ ‫ﻣاﻧده‌را‌بﻪ‌خﻮد‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌‌.‬اﮔر‌اﻳﻦ‌ﻋارﺿﻪ‌بﻪ‌ﻣدت‌ﻃﻮﻻﻧﻰ‌اداﻣﻪ‌ﻳابد‪‌،‬ﻋﻀﻼت‌حﻨجره‌‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻣﻨﻘبﺾ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ﻛﻪ‌ﻣجراى‌تﻨﻔسﻰ‌را‌بستﻪ‌و‌‌شخص‌در‌اثر‌خﻔﻪ‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻣﻴرد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت‌ﻛﻠسﻴﻢ‌در‌ﻋﻀﻼت‌باﻋث‌تحرﻳﻚ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌و‌اﻧﻘباض‌آن‌ﻫا‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌‬ ‫ساﻳر‌حجرات‌ﻫﻢ‌ﻛﻠسﻴﻢ‌ﻣاﻧﻨد‌ﻳﻚ‌پﻴام‌رسان‌ثاﻧﻮﻳﻪ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬وجﻮد‌آﻳﻮن‌ﻛﻠسﻴﻢ‌‬ ‫درچﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻋﻤﻞ‌بﻌﻀﻰ‌از‌ﻫﻮرﻣﻮن‌ﻫا‌اﻫﻤﻴت‌دارد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨان‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌و‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌در‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌ﻛﻠسﻴﻢ‌بﻪ‌درستﻰ‌‬ ‫ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬ﻛﻠسﻴﻢ‌جزﺋﻰ‌از‌ساختﻤان‌استخﻮان‌است‌و‌از‌اﻳﻦ‌ﻟحاظ‌ﻧﻴز‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌‬ ‫را‌در‌بدن‌اجرا‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬ ‫استخﻮان‪ ‌،‬خﻮد‌ ﻳﻚ‌ ﻣخزن‌ ﻛﻠسﻴﻢ‌ در‌ بدن‌ است‌ و‌ در‌ تﻨﻈﻴﻢ‌ ﻣﻘدار‌ ﻛﻠسﻴﻢ‌ اﻃراف‌‬ ‫حجره‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌را‌بازى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬ﻓاسﻔﻮرس‌ﻧﻴز‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻗابﻞ‌تﻮجﻬﻰ‌در‌استخﻮان‌‬ ‫وجﻮد‌دارد‪‌.‬بﻴشتر‌ﻓاسﻔﻮرس‌ﻣﻮجﻮد‌در‌بدن‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌آﻳﻮن‌ﻓسﻔات( ‪‌) P o 4‬است‪‌.‬‬ ‫ﻣﻨابﻊ‌‌اﺻﻠﻰ‌ﻛﻠسﻴﻢ‌و‌ﻓاسﻔﻮرس‌را‌در‌بدن‌ﻣا‪‌،‬ﻏذاﻫاى‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‌ﻛﻪ‌داراى‌‬ ‫ﻛﻠسﻴﻢ‌و‌ﻓاسﻔﻮرس‌باشﻨد‪‌.‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌آﻳﻮن‌ﻫاى‌اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌داخﻞ‌بدن‌شدﻧد‪‌،‬روده‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﮔرده‌ﻫا‌و‌استخﻮان‌در‌درجﺔ‌اول‌ﻏﻠﻈت‌آن‌ﻫا‌را‌در‌پﻼزﻣاى‌خﻮن‌تﻨﻈﻴﻢ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫در‌ترﻛﻴب‌حجرة‌ﻧباتﻰ‌ﻣﻮاد‌ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌بﻪ‌خﺼﻮص‌آﻳﻮن‌ﻫاى‌ﻧﻤﻚ‌ﻫاى‌ﻣﻌدﻧﻰ‌وجﻮد‌‬ ‫دارﻧد‪‌.‬آﻳﻮن‌ﻫاى‌ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌در‌اﻳجاد‌ﻓشار‌آسﻤﻮتﻴﻚ‌براى‌ﻧﻔﻮذ‌آب‌در‌حجره‌ﻧﻘش‌‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ‌را‌اﻳﻔا‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬برخﻰ‌از‌اﻳﻦ‌آﻳﻮن‌ﻫا‌ﻓﻌاﻟﻴت‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌را‌تأﻣﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫مﻌلومات مختصﺮ دربارة عﻨاصﺮ ﺿﺮوری بﺪن‬ ‫ﻧام عﻨصﺮ‬

‫در ﻛﺪام مﻨابﻊ ﻏﺬاﻳى ﻳافت ﭼﻪ وﻇاﻳﻔى را در بﺪن در اﺛﺮ ﻛمﺒود آن در‬ ‫بﺪن ﭼﻪ رخ مى‌دهﺪ؟‬ ‫بﻪ عﻬﺪه دارد؟‬ ‫مى‌ﺷود؟‬

‫کﻠسﻴﻢ ‪Ca‬‬

‫شﻴر‪‌،‬پﻨﻴر‪‌،‬سبزى‌ﻫا‌و‌حبﻮبات‬

‫ساختﻤان‌ استخﻮان‌ و‌ بﻄﻰ‌ شدن‌ رشد‌ و‌ ﻧﻤﻮ‪‌،‬‬ ‫دﻧدان‪‌،‬ﻟختﻪ‌شدن‌خﻮن‪ ‌،‬ﺿاﻳﻌات‌استخﻮان‬ ‫اﻧتﻘال‌پﻴام‌ﻫاى‌ﻋﺼبﻰ‬

‫فاسﻔﻮرس ‪P‬‬

‫شﻴر‪‌ ،‬پﻨﻴر‪،‬ﮔﻮشت‪‌‌،‬ﻏﻠ ‌ﻪ‌ﻫا‌‌و‌حبﻮبات‬

‫ساختﻤان‌ استخﻮان‌ ‌ ‌ و‌ ﺿﻌﻒ‌و‌ﺿاﻳﻌات‌استخﻮان‌‬ ‫و‌دﻧدان‌‌‌‌‌‌‬ ‫دﻧدان‌تﻨﻈﻴﻢ ‪ ph‬خﻮن‬

‫سﻮدﻳﻢ ‪Na‬‬

‫ﻧﻤﻚ‪‌،‬پﻨﻴر‬

‫تﻨﻈﻴﻢ‌ ﻣﻴزان‌ آب‌ بدن‪ ‌،‬ﻛاﻫش‌ اشتﻬا‪ ‌،‬اﻧﻘباض‌‬ ‫ﻛﻤﻚ‌در‌‌اﻳجاد‌پﻴام‌ﻫاى‌ ﻋﻀﻼت‬ ‫ﻋﺼبﻰ‬

‫آﻫﻦ ‪Fe‬‬

‫ﮔﻮشت‪‌،‬تخﻢ‌ﻣرغ‪‌،‬ﻏﻠﻪ‌ﻫا‪‌،‬حبﻮبات‌ اﻧتﻘال‌ آﻛسﻴجﻦ‪ ‌،‬سﻬﻢ‌ ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‪ ‌،‬اختﻼل‌ در‌‬ ‫ﮔرﻓتﻦ‌در‌ساختﻦ‌حجرات‌ سﻴستﻢ‌ﻣﻌاﻓﻴتﻰ‌بدن‬ ‫و‌سبزى‌ﻫا‬ ‫سرخ‌خﻮن‬

‫آﻳﻮدﻳﻦ ‪I‬‬

‫ﻣاﻫﻰ‪ ‌،‬ﻏذاﻫاى‌ درﻳاﻳﻰ‪ ‌،‬ﻟبﻨﻴات‌ و‌ در‌ساختﻤان‌ﻫﻮرﻣﻮن‌ﻫاى‌ بزرگ‌شدن‌ﻏده‌تاﻳراﻳد‌‬ ‫ﻏدة‌تاﻳراﻳد‌سﻬﻢ‌دارد‪( .‬ﮔﻮاتر)‬ ‫ﻧﻤﻚ‌آﻳﻮدﻳﻦ‌دار‬

‫‪15‬‬

‫ﻧقش ﻣرکﺒات ﻏﻴر عﻀﻮى در ﻣتابﻮﻟﻴﺰم‬ ‫آب‌‪ 65‬تا ‪ 95‬ﻓﻴﺼد‌ترﻛﻴب‌حجرات‌اجسام‌زﻧده‌را‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬ﻫﻤچﻨان‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌جزء‌‬ ‫ﻏﻴرﻋﻀﻮى‌ﻏذا‌براى‌ﻧباتات‌بﻪ‌شﻤار‌ﻣﻰ‌رود‪‌.‬در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻧباتﻰ‪‌،‬آب‪‌،‬ﻣﻨبﻊ‌ﻣﻬﻢ ‌ﻫاﻳدروجﻦ‌و‌‬ ‫ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣﻨابﻊ‌اﻛسﻴجﻦ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬اﻛسﻴجﻦ‌ﻛﻪ‌در‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓﻮتﻮسﻨتﻴز‌آزاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌از‌تجزﻳﺔ‌آب‌بﻪ‌‬ ‫دست‌ﻣﻰ‌آﻳد‪.‬‬ ‫آب‌ﻧﻪ‌تﻨﻬا‌بﻪ‌حﻴث‌ﻣادة‌اوﻟﻴﻪ‌باﻻى‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻧباتﻰ‌اثر‌دارد‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌جﻨبﻪ‌ﻫاى‌ﻣختﻠﻒ‌اﻗﻠﻴﻢ‪‌،‬ﻫﻮا‪‌،‬‬ ‫درﻳاﻫا‌و‌خشﻜﻪ‌‌را‌ﻧﻴز‌تحت‌تأثﻴر‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬ﻣﻨرال‌ﻫا‌با‌وجﻮدى‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻛﻤﻰ‌ﻻزم‌اﻧد‪‌،‬‬ ‫اﻣا‌جزء‌ﻣﻬﻢ‌ﻣاده‌زﻧده‌بﻮده‌ﻛﻪ‌ﻧباتات‌بدون‌آن‌ﻫا‌‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻛرده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‪‌.‬ﻣﻨرال‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌‬ ‫تﻮسﻂ‌ﻧباتات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌خشﻜﻪ‌جذب‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌‌،‬بﻌد‌از‌ﻣرگ‌آن‌ﻫا‌تجزﻳﻪ‌شده‌جزء‌خاك‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬سپس‌ﻣﻨرال‌ﻫاى‌خاك‌در‌آب‌ﻣﻨحﻞ‌شده‌بﻪ‌درﻳاﻫا‌رﻳختﻪ‌و‌از‌درﻳاﻫا‌بﻪ‌ابحار‌‬ ‫ﻣﻰ‌رﻳزﻧد‪‌.‬ﻧباتات‌در‌درﻳاﻫا‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌آزادﻧﻪ‌از‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬حجرات‌ﻧباتات‌‬ ‫براى‌بﻘا‌بﻪ‌آب‪‌،‬ﻧﻮر‌و‌ﻣﻮاد‌ﻣﻌدﻧﻰ‌ﻧﻴاز‌دارﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌حجرات‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﻓﻮتﻮسﻨتﻴز‌ﻫﻤﻪ‌ترﻛﻴبات‌‬ ‫ﻋﻀﻮى‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪‌.‬حجرات‌رﻳشﻪ‪‌،‬ﻋﻼوه‌بر‌آب‌و‌‌اﻛسﻴجﻦ‪‌،‬ﻣﻨرال‌ﻫا‌را‌تﻮسﻂ‌ﻣﻮﻳﻚ‌ﻫاى‌‬ ‫رﻳشﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌جﻬت‌تﻐذﻳﻪ‌جذب‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻛﻠسﻴﻢء‌ﻣﻨراﻟﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌بسﻴار‌زﻳاد‌در‌بدن‌ﻣا‌وجﻮد‌دارد‪‌.‬ﻳﻚ‌اﻧسان‌باﻟﻎ‌ﻛﻪ‌اﻧدام‌‬ ‫ﻣتﻮسﻂ‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬ﻧزدﻳﻚ‌بﻪ‌ﻳﻚ‌ﻛﻴﻠﻮﮔرام‌ﻛﻠسﻴﻢ‌در‌بدن‌خﻮد‌دارد‪‌،‬ﻛﻪ‌اساساً‌در‌استخﻮان‌ﻫا‌‬ ‫و‌دﻧدان‌ﻫاﻳش‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻛﻠسﻴﻢ‌باﻋث‌ﻣحﻜﻢ‌شدن‌استخﻮان‌ﻫا‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﻫﻨﮕام‌رشد‌و‌ﻧﻤﻮ‌‬ ‫و‌تشﻜﻴﻞ‌استخﻮان‌ﻫا‌و‌دﻧدان‌ﻫا‪‌،‬بدن‌اﻧسان‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻛاﻓﻰ‌ﻛﻠسﻴﻢ‌ﺿرورت‌دارد‪‌.‬ﻛﻠسﻴﻢ‌ﻣﻮرد‌‬ ‫ﺿرورت‌بدن‌باﻳد‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﻏذاﻫاﻳﻰ؛‌چﻮن‪‌:‬شﻴر‪‌،‬پﻨﻴر‌و‌ساﻳر‌ﻟبﻨﻴات‌ﻛﻪ‌سرشار‌از‌ﻛﻠسﻴﻢ‌ﻫستﻨد‪‌،‬‬ ‫تأﻣﻴﻦ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫ﻛﻤبﻮد‌ﻛﻠسﻴﻢ‌باﻋث‌ﻧرﻣﻰ‌استخﻮان‌در‌ﻛﻮدﻛان‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ﻧام‌ راشﻴتﻴسﻢ‌ ﻳاد‌ ﻣﻰ‌شﻮد‌ و‌ در‌‬ ‫ﻛﻼن‌ساﻻن‌سبب‌پﻮﻛﻰ‌استخﻮان‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻓاسﻔﻮرس‌ﻧﻴز‌ﻋﻨﺼرى‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻓراوان‌‬ ‫(ﻧزدﻳﻚ‌بﻪ‌ﻧﻴﻢ‌ﻛﻴﻠﻮ‌ﮔرام)‌در‌بدن‌ﻫر‌اﻧسان‌باﻟﻎ‌‬ ‫ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻓاسﻔﻮرس‌در‌حﻔﻆ‌و‌ﻧﮕﻪ‌دارى‌‬ ‫سﻴستﻢ‌ﻋﺼبﻰ‌اﻧسان‌ﺿرور‌است‪.‬‬ ‫ساﻳر‌ ﻧﻤﻚ‌ﻫاى‌ ﻣﻌدﻧﻰ‌ بﻪ‌ ﻣﻘدار‌ ﻛﻢ‌ در‌ بدن‌‬ ‫ﺿرورت‌ است‪ ‌.‬اﻣا‌ اﻳﻦ‌ بﻪ‌ آن‌ ﻣﻌﻨا‌ ﻧﻴست‌ ﻛﻪ‌‬ ‫در‌بدن‌زﻧده‌جان‌اﻫﻤﻴت‌ﻧدارﻧد‪‌.‬آﻫﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌‬ ‫در‌ساختﻤان‌حجرات‌سرخ‌خﻮن‌براى‌ﮔرﻓتﻦ‌‬ ‫اﻛسﻴجﻦ‌ ﻫﻮا‌ در‌ شش‌ﻫا‌ و‌ اﻧتﻘال‌ آن‌ بﻪ‌ دﻳﮕر‌‬ ‫شﻜﻞ (‪)2-1‬‬ ‫ﻗسﻤت‌ﻫاى‌بدن‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌دارد‪‌.‬‬ ‫‪16‬‬

‫بﻨابر‌اﻳﻦ‌ﻛﻤبﻮد‌آﻫﻦ‌در‌بدن‌باﻋث‌ﻛاﻫش‌ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ‌خﻮن‌‬ ‫(ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ‌ پروتﻴﻦ‌ آﻫﻦ‌دار‌ است‌ ﻛﻪ‌ در‌ حجرات‌ سرخ‌‬ ‫خﻮن‌بﻮده‌و‌ﻣسؤوﻟﻴت‌اﻧتﻘال‌اﻛسﻴجﻦ‌را‌بﻪ‌تﻤام‌بدن‌دارد)‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌ﺻﻮرت‌ﻛﻤبﻮد‌آﻫﻦ‪‌،‬ﻗدرت‌اﻧتﻘال‌اﻛسﻴجﻦ‌در‌‬ ‫خﻮن‌ﻛﻢ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌شخص‌دچار‌ﺿﻌﻒ‌و‌خستﻪ‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌‬ ‫اﻳﻦ‌حاﻟت‌را‌ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬شخﺼﻰ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣرض‌ﻛﻢ‌‬ ‫خﻮﻧﻰ‌دچار‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌از‌ﻃرﻳﻖ‌دوا‌ﻳا‌ﻣﻨابﻊ‌ﻃبﻴﻌﻰ؛‌‬ ‫شﻜﻞ (‪ )2-2‬ﻣرض جاﻏﻮر‬ ‫چﻮن‪‌:‬ﮔﻮشت‪‌،‬جﮕر‪‌،‬ﻣﻴﻮه‌ﻫا‌و‌سبزى‌ﻫا‌آن‌را‌برﻃرف‌ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻛﻤبﻮد‌ آﻳﻮدﻳﻦ‌ ﻛﻪ‌ از‌ جﻤﻠﻪ‌ ﻣﻮاد‌ ﻏﻴر‌ ﻋﻀﻮى‌ ﻛﻢ‌ ﻣﺼرف‌‬ ‫است‪‌.‬ﻧﻴز‌ﻋﻮاﻗب‌ﻧاﮔﻮار‌در‌بدن‌دارد‪‌.‬آﻳﻮدﻳﻦ‌بﻪ‌وسﻴﻠﺔ‌ﻏدة‌تاﻳراﻳد‌ﻛﻪ‌در‌ﮔﻠﻮ‪‌‌،‬پﻬﻠﻮى‌حﻨجره‌‬ ‫واﻗﻊ‌است‪‌،‬جذب‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌ﺻﻮرت‌ﻛﻤبﻮد‌آﻳﻮدﻳﻦ‪‌،‬ﻏدة‌تاﻳراﻳد‌ﻓﻌاﻟﻴت‌بﻴشتر‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌تا‌‬ ‫جﻬت‌رﻓﻊ‌ﺿرورت‌بدن‌آﻳﻮدﻳﻦ‌بﻴشتر‌را‌جذب‌ﻛﻨد‌ﻛﻪ‌در‌ﻧتﻴجﻪ‌ﻏدة‌تاﻳراﻳد‌بزرگ‌شده‌و‌‬ ‫ﻧاحﻴﺔ‌ﮔﻠﻮ‪‌،‬ﻣتﻮرم‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻛﻪ‌آن‌را‌جاﻏﻮر‌ﻳا)‪‌(Goiter‬ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬ﻫﻮرﻣﻮن‌تاﻳروﻛسﻴﻦ‌داراى‌‬ ‫آﻳﻮدﻳﻦ‌است‌ﻛﻪ‌از‌تاﻳراﻳد‌ترشﺢ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌ﻣﻮجب‌باﻻ‌رﻓتﻦ‌سرﻋت‌ﻋﻜس‌اﻟﻌﻤﻞ‌ﻫاى‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﻛﻤبﻮد‌آﻳﻮدﻳﻦ‌باﻋث‌بﻄﻰ‌شدن‌رشد‌و‌ﻧﻤﻮى‌جﻨﻴﻦ‌ﮔردﻳده‌و‌باﻋث‌ﻋﻘب‌ﻣاﻧده‌ﮔﻰ‌‬ ‫جسﻤﻰ‌و‌ذﻫﻨﻰ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‪:‬‬ ‫فﻠﻮرﻳﻦ در ساﺧتﻤان دﻧدان‌ﻫا بﻪ ﺧصﻮص در ﻣﻴﻨاى دﻧدان ﻣﻮجﻮد است‪ .‬از اﻳﻦ ﻟحاظ در ترﻛﻴﺐ‬ ‫ﻛرﻳﻢ‌ﻫاى دﻧدان عﻼوه ﻣﻰ‌شﻮد تا دﻧدان‌ﻫا ساﻟﻢ بﻤاﻧﻨد و از سﻮراخ شدن آن‌ﻫا جﻠﻮﮔﻴرى‬ ‫ﮔردد‪ .‬ﻣﮕﻨﻴزﻳﻢ در ساﺧتﻤان ﻛﻠﻮروفﻴﻞ ﻧباتات شاﻣﻞ است‪ .‬طﻮرى‌ﻛﻪ ﻣﻰ‌داﻧﻴﻢ ﻛﻠﻮروفﻴﻞ در‬ ‫ﻛﻠﻮروپﻼست‌ﻫاى ﻧباتات ﻣﻮجﻮد بﻮده و عﻤﻠﻴﺔ فﻮتﻮسﻨتﻴز را در ﻧباتات پﻴش ﻣﻰ‌برد‪.‬‬

‫خالصۀ فصل دوم‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻋبارت‌از‌ﻳﻚ‌سﻠسﻠﻪ‌تﻌاﻣﻼت‌ﻣﻨﻈﻢ‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌و‌تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‌است‌ﻛﻪ‌باﻋث‌‬ ‫بﻘاى‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌بﻪ‌دو‌شﻜﻞ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌پذﻳرد‪:‬‬ ‫‌‌‌‌‪‌‌)1‬اﻧابﻮﻟﻴزم‌ﻋبارت‌از‌تﻤام‌تﻐﻴﻴرات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌‌در‌بدن(حجره)‌است‌ﻛﻪ‌باﻋث‌ترﻛﻴب‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫‌‌‌‌‪‌)2‬ﻛتابﻮﻟﻴزم‌ﻋبارت‌از‌تﻐﻴﻴرات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻛﻪ‌باﻋث‌تجزﻳﺔ‌ﻣﻮاد‌ﻣﻐﻠﻖ‌ﻋﻀﻮى‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ساده‌تر‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﻗسﻤت‌زﻳاد‌ترﻛﻴب‌حجرات‌را‌آب‌تشﻜﻴﻞ‌داده‌است‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻰ‌از‌خﺼﻮﺻﻴات‌آب‪‌،‬جﻠﻮﮔﻴرى‌از‌تﻐﻴﻴرات‌ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‌حرارت‌در‌بدن‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌‬ ‫است‪.‬‬ ‫بدن‌اﻧسان‌براى‌زﻧده‌ﻣاﻧدن‌بﻪ‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌(‌ﻧﻤﻚ‌ﻫاى‌ﻣﻌدﻧﻰ)‌ﺿرورت‌دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻣﻌدﻧﻰ‌را‌ﻣﻰ‌تﻮان‌بﻪ‌اساس‌ﺿرورت‌بدن‌بﻪ‌دوﮔروپ‌تﻘسﻴﻢ‌ﻧﻤﻮد‪:‬‬ ‫ﻋﻨاﺻر‌پر‌ﻣﺼرف‌و‌ﻋﻨاﺻر‌ﻛﻢ‌ﻣﺼرف‪.‬‬ ‫آب‌از‌جﻤﻠﺔ‌ﻓراون‌ترﻳﻦ‌ﻣاده‌در‌ترﻛﻴب‌اجسام‌زﻧده‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬ﻫﻤچﻨان‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌جزء‌ﻏﻴر‌‬ ‫ﻋﻀﻮى‌ﻏذا‌براى‌ﻧباتات‌بﻪ‌شﻤار‌ﻣﻰ‌رود‪‌.‬در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻧباتﻰ‪‌،‬آب‪‌،‬ﻣﻨبﻊ‌ﻣﻬﻢ‌ﻫاﻳدروجﻦ‌و‌ﻳﻜﻰ‌‬ ‫از‌ﻣﻨابﻊ‌آﻛسﻴجﻦ‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﻣﻨرال‌ﻫا‌با‌وجﻮدى‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻛﻢ‌ﻻزم‌است‪‌،‬اﻣا‌جزء‌ﻣﻬﻢ‌اجسام‌زﻧده‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬

‫سؤال‌های فصل دوم‬ ‫سؤال‌ﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬ ‫• آب در حجره بﻪ دو شﻜﻞ‪ ......................‬و ‪ .........................‬وجﻮد دارد‪.‬‬ ‫• عﻨاصر بر اساس ضرورت بدن بﻪ دو ﮔروپ ‪ .................‬و ‪ .................‬تﻘسﻴﻢ ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬ ‫• ﻛﻤبﻮد ﻛﻠسﻴﻢ در اطفال باعﺚ‪ ...................‬و در ﻛﻼن ساﻻن سبﺐ ‪ ..............‬ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫سؤال‌ﻫاى چﻬارجﻮابﻪ‬ ‫• ﻣرض جاﻏﻮر از ﻛﻤبﻮد ‪ .............‬بﻪ وجﻮد ﻣﻰ‌آﻳد؟‬ ‫د)ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫ج) ﻛﻠسﻴﻢ‬ ‫ب)آﻳﻮدﻳﻦ‬ ‫اﻟف)آﻫﻦ‬ ‫• در صﻮرت ﻛﻤبﻮد آﻫﻦ ﻗدرت اﻧتﻘال اﻛسﻴجﻦ در ﺧﻮن ‪ .............‬ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫د)ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫ج)اﻟف و ب‬ ‫اﻟف)ﻛﻢ ب)زﻳاد‬ ‫سؤال‌ﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫• ﻣتابﻮﻟﻴزم‪ ،‬ﻳعﻨﻰ چﻪ؟ تعرﻳف ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫• ﻣتابﻮﻟﻴزم بﻪ ﻛدام اشﻜال صﻮرت ﻣﻰ‌ﮔﻴرد؟‬ ‫• اﻧابﻮﻟﻴزم را تشرﻳﺢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫• ﻛدام تعاﻣﻼت را اسﻴﻤﻴﻠﻴشﻦ ﮔﻮﻳﻨد؟ واضﺢ سازﻳد‪.‬‬ ‫• ﻛتابﻮﻟﻴزم را تشرﻳﺢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫• دﻳسﻴﻤﻠﻴشﻦ چﻪ ﻧﻮع تعاﻣﻞ است؟ تﻮضﻴﺢ دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫فصل سوم‬ ‫فصﻞ سﻮم‬ ‫ﻣرکﺒات عﻀﻮى‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﮔﻔتﻪ‌شد‪‌،‬ترﻛﻴبات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌حجرات‪‌،‬شاﻣﻞ‌ﻣرﻛبات‌ﻏﻴر‌ﻋﻀﻮى‌‬ ‫و‌ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌اﻧد‪‌.‬ﻗﻨدﻫا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌و‌شحﻤﻴات‌ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌حجرات‌‬ ‫را‌تشﻜﻴﻞ‌داده‌اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮادى‌ﻛﻪ‌در‌تﻌاﻣﻼت‌حﻴاتﻰ‌حجروى‌تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﮔﻔتﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻋﻤده‌ترﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌(سﻮخت‌و‌ساز)‌ارزش‌ﻓراوان‌‬ ‫دارد‪‌،‬بﻪ‌سﻪ‌دستﻪ‪‌:‬ﻗﻨد‌ﻫا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌و‌شحﻤﻴات‌تﻘسﻴﻢ‌شده‌اﻧد‪‌.‬ﻣﻮاد‌ﻣتذﻛره‌‬ ‫در‌ ﻣﻮجﻮدﻳت‌ اﻛسﻴجﻦ‌ احتراق‌ ﻧﻤﻮده‪ ‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ اﻛسﻴجﻦ‌ باﻋث‌ سﻮخت‌ ﻣﻮاد‌‬ ‫ﻓﻮق‌اﻟذﻛر‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌را‌بﻪ‌ﻧام‌اﻛسﻴدﻳشﻦ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌ﻛﻪ‌حاﺻﻞ‌‬ ‫ﻧﻬاﻳﻰ‌آن‌ﻣﻮاد‌بﻰ‌ﻛاره‌و‌اﻧرژى‌ﻣﻮﻟده‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫اﻧرژى‌حاﺻﻠﻪ‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌از‌سﻮخت‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌براى‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌‬ ‫حﻴاتﻰ‌حجرات‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻣﻰ‌رسد‪.‬‬ ‫در‌اﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‌شﻤا‌ساختﻤان‌و‌وﻇاﻳﻒ‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤﻮده‌و‌خﻮاﻫﻴد‌‬ ‫تﻮاﻧست‌تا‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‌ﻗﻨدﻫا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌و‌شحﻤﻴات‌را‌در‌‬ ‫ﻏذا‌تثبﻴت‌ﻧﻤاﻳﻴد‌و‌ﻧﻘش‌ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌را‌در‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌بداﻧﻴد‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫ﻗﻨدﻫا‬ ‫ﻗﻨدﻫا‌از‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌تاﻣﻴﻦ‌ﻛﻨﻨده‌ﻫاى‌اﻧرژى‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬اﻧرژى‌ﻛﻪ‌از‌سﻮخت‌ﻳﻚ‌ﮔرام‌ﻣادة‌ﻗﻨدى‌‬ ‫حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌باﻟﻎ‌بﻪ‌‪‌4‬ﻛﻴﻠﻮﻛاﻟﻮرى‌است‪‌.‬ﻛاﻟﻮرى‪‌،‬ﻋبارت‌از‌آن‌ﻣﻘدار‌حرارتﻰ‌است‌ﻛﻪ‌‬ ‫درجﺔ‌حرارت‌ﻳﻚ‌ﻣﻠﻰ‌ﻟﻴتر‌آب‌خاﻟص‌را‌ﻳﻚ‌درجﻪ‌ساﻧتﻰ‌ﮔراد‌ارتﻘا‌دﻫد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻗﻨدى‌ﻣرﻛباتﻰ‌ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌در‌ترﻛﻴب‌خﻮد‌ﻛاربﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‌و‌اﻛسﻴجﻦ‌دارﻧد‪‌.‬ﻓﻮرﻣﻮل‌‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻰ‌ﻗﻨدﻫا‌ ‪‌ C x ( H 2 O ) y‬ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﻗﻨدﻫا‌ﻳا‌ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‌بﻪ‌اﻧﻮاع‌ﻣختﻠﻒ‌پﻴدا‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌:‬‬ ‫‪‌.1‬ﻗﻨدﻫاى‌ﻳﻚ‌ﻗﻴﻤتﻪ(‪‌)Monosacharid‬ﻛﻪ‌ﻣثال‌ﻫاى‌آن‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‪‌،‬و‌ﻓروﻛتﻮز‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫‪‌.2‬ﻗﻨدﻫاى‌دو‌ﻗﻴﻤتﻪ(‪‌)Disacharid‬ﻣاﻧﻨد‪‌:‬سﻜروز‌و‌ﻣاﻟتﻮز‌است‪‌.‬‬ ‫‪‌.3‬ﻗﻨدﻫاى‌‌چﻨد‌‌ﻗﻴﻤتﻪ‌(‪‌)Polysacharid‬‬ ‫ﻣاﻧﻨد‪ ‌:‬ﻧشاﻳستﻪ‌ و‌ سﻠﻮﻟﻮز‪ ‌.‬ﻗﻨدﻫاى‌ ﻳﻚ‌ ﻗﻴﻤتﻪ‌‬ ‫واحدﻫاى‌ ساختﻤاﻧﻰ‌ تﻤام‌ ﻣﻮاد‌ ﻗﻨدى‌ ﻫستﻨد‪‌.‬‬ ‫داراى‌چﻨدﻳﻦ‌ﮔروپ‌ﻫاﻳدروﻛسﻴﻞ‌(‪‌)-OH‬در‌‬ ‫ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌خﻮد‌بﻮده‌از‌ﻫﻤﻴﻦ‌جﻬت‌در‌آب‌ﻣﻨحﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد‪ ‌.‬ﮔﻠﻮﻛﻮز‌ ﻛﻪ‌ از‌ جﻤﻠﻪ‌ ﻣﻮﻧﻮسﻜراﻳدﻫا‌‬ ‫است‌ﻓﻮرﻣﻮل‌ﻣشرح‌آن‌ﻗرار‌ذﻳﻞ‌است‪‌:‬‬ ‫شﻜﻞ‌(‪‌)3-1‬ﻣﻮاد‌حاوى‌ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‬

‫‌‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬

‫|‬ ‫‪H‬‬

‫|‬ ‫‪H‬‬

‫|‬ ‫‪OH‬‬

‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪H C C C C C CH 2 OH‬‬ ‫ﻓﻮرﻣﻮل‌ ﻣﻮﻟﻴﻜﻮﻟﻰ‌ﮔﻠﻮﻛﻮز ‪ C 6 H 1 2 O 6‬ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬ﻓروﻛتﻮز‌ ﻳا‌ شﻜر‌ ﻣﻴﻮه‌ ﻧﻴز‌ از‌ جﻤﻠﻪ‌ ﻣﻮﻧﻮ‌‬ ‫سﻜراﻳدﻫا‌ ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬ﻗﻨدﻫاى‌ دوﻗﻴﻤتﻪ‌ ﻳا‌ داى‌ سﻜراﻳدﻫا‌ از‌ ﻃرﻳﻖ‌ ﻳﻚ‌جا‌ شدن‌ دو‌ ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌‬ ‫ﻣﻮﻧﻮسﻜراﻳد‌تحت‌پارچﻪ‌شدن‌آب‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬ﻣاﻟتﻮز‌ﻛﻪ‌ﻗﻨد‌دو‌ﻗﻴﻤتﻪ‌است‌از‌ﻳﻚ‌جا‌‬ ‫شدن‌دو‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬بﻮره‌ﻳا‌سﻜروز‌از‌ﻳﻚ‌واحد‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌و‌ﻳﻚ‌‬ ‫واحد‌ﻓروﻛتﻮز‌ساختﻪ‌شده‌ﻛﻪ‌در‌تﻤام‌ﻧباتات‌ﻋاﻟﻰ‌پﻴدا‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘدار‌و‌ﻧﻮع‌ﻗﻨد‌در‌ﻏذا‌ﻫاى‌ﻣختﻠﻒ‌ﻣتﻔاوت‌است؛‌ﻣثال‪‌:‬در‌ﻣﻴﻮه‪‌،‬ﻗﻨد‌ﻓروﻛتﻮز‪‌،‬در‌شﻴر‪‌،‬ﻗﻨد‌‬ ‫ﻟﻜتﻮز‪‌،‬در‌جﻮ‪‌،‬ﻗﻨد‌ﻣاﻟتﻮز‪‌،‬در‌ﻧﻴشﻜر‌و‌ﻟبﻠبﻮ‌ﻗﻨد‌سﻜروز‌و‌در‌ﻧﻮشﻴدﻧﻰ‌ﻫاى‌شﻴرﻳﻦ‪‌،‬ﻗﻨد‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌‬ ‫ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻗﻨدﻫاى‌چﻨدﻳﻦ‌ﻗﻴﻤتﻪ‌ﻳا‌پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳدﻫا‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌بزرگ‌ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌از‌ﻣﻘدار‌‬ ‫زﻳاد‌ﻣﻮﻧﻮسﻜراﻳدﻫا‌تشﻜﻴﻞ‌ﮔردﻳده‌اﻧد‪‌.‬در‌آب‌سرد‌حﻞ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد؛‌اﻣا‌ﻗابﻞ‌آﻣاس‌اﻧد‌تﻤام‌‬ ‫پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳدﻫا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌بﻪ‌واسﻄﺔ‌ﻫاﻳدروﻟﻴز(ذرﻳﻌﺔ‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌و‌ﻳا‌ﻫﻤراى‌تﻴزاب‌ﻫا)‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌‬ ‫‪20‬‬

‫ساختﻤاﻧﻰ‌خﻮﻳش‌‌(‪‌)Monomer‬پارچﻪ‌شﻮﻧد‪.‬‬ ‫پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳدﻫا‌ﻣرﻛباتﻰ‌اﻧد‌ﻛﻪ‌اجزاى‌ﻣﻬﻢ‌حجرات‌زﻧده‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪‌.‬ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‌بﻪ‌‬ ‫اشﻜال‌ﻣختﻠﻒ؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬سﻠﻮﻟﻮز(ﻣادة‌دﻳﻮار‌حجروى‌تﻤام‌ﻧباتات)‌ﻧشاﻳستﻪ‌و‌ﻗﻨدﻫاى‌ساده‌در‌‬ ‫حجرات‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻗﻨدﻫا‌در‌حجرات‌ابتدا‌بﻪ‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‌ﻛﻪ‌بﻌد‌از‌ﻳﻚ‌‬ ‫سﻠسﻠﻪ‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاوى(ﮔﻼﻳﻜﻮﻟﻴز)‌بﻪ‌پاﻳروﻳﻚ‌اسﻴد‌ﻣبدل‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻫر‌ﮔاه‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌در‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت‌اﻛسﻴجﻦ‌سﻮختاﻧده‌شﻮد‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‌حرارتﻰ‌ﻧﻤﻮده‪‌،‬ﮔاز‌ﻛاربﻦ‌داى‌اﻛساﻳد‌و‌‬ ‫آب‌را‌ﻣﻰ‌سازد‪.‬‬ ‫‪6 C O 2 + 6 H 2 O + Energy‬‬

‫‪2‬‬

‫‪O 6 +6O‬‬

‫‪12‬‬

‫‪C6H‬‬

‫ﮔﻠﻮﻛﻮز‪‌،‬تﻮسﻂ‌ﻧباتاتﻰ‌ﻛﻪ‌داراى‌ﻛﻠﻮروﻓﻴﻞ‌اﻧد‪‌‌،‬از‌ﻣﻮاد‌خام‪‌،‬آب‌و‌ﻛاربﻦ‌داى‌ا‌ﻛساﻳد‌بﻪ‌‬ ‫ﻛﻤﻚ‌ﻧﻮر‌آﻓتاب‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻧشاﻳستﻪ‬ ‫از‌جﻤﻠﻪ‌پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳدﻫا‌بﻮده‌و‌ﻫر‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻧشاﻳستﻪ‌از‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌چﻨدﻳﻦ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌‬ ‫با‌از‌دست‌دادن‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌آب‌حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد؛بﻨابراﻳﻦ‌ﻧشاﻳستﻪ‌ﻣﻨبﻊ‌ذخﻴرة‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌و‌در‌‬ ‫ﻧتﻴجﻪ‪‌،‬ﻣﻨبﻊ‌ذخﻴرة‌اﻧرژى‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌حجره‪‌،‬ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻧشاﻳستﻪ‌در‌بﻴﻦ‌داﻧﻪ‌ﻫاى‌ﻛروى‌‬ ‫شﻜﻞ‌ﻗرار‌ﮔرﻓتﻪ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻣﻴﻠﻮ‌پﻼست‌(‪‌)Amiloplast‬ﻳا‌داﻧﻪ‌ﻫاى‌ﻧشاﻳستﻪ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻫر‌‬ ‫ﻳﻚ‌از‌اﻳﻦ‌داﻧﻪ‌ﻫا‌تﻮسﻂ‌ﻳﻚ‌ﻏشا‌احاﻃﻪ‌شده‌است‌ﻛﻪ‌در‌وﻗت‌پختﻦ‌ﻏذا‌پﻮش‌ﻣذﻛﻮر‌پاره‌‬ ‫شده‌و‌از‌آن‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻧشاﻳستﻪ‌خارج‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬پختﻦ‌ﻏذا‌باﻋث‌آسان‌شدن‌ﻋﻤﻞ‌ﻫﻀﻢ‌‬ ‫ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻧشاﻳستﻪ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﻧشاﻳستﻪ‌با‌آﻳﻮدﻳﻦ‌تﻌاﻣﻞ‌ﻛرده‌رﻧﮓ‌آبﻰ‌را‌بﻪ‌خﻮد‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت‬ ‫تشخﻴص‌ﻧشاﻳستﻪ‌تﻮسﻂ‌آﻳﻮدﻳﻦ‌‬ ‫ساﻣان‌و‌ﻣﻮاد‌ﻣﻮرد‌ﺿرورت‪‌:‬تست‌تﻴﻮپ‪‌،‬ﻗﻄره‌چﻜان‪‌،‬ﻇرف‌آب‪‌،‬ﻣحﻠﻮل‌آﻳﻮدﻳﻦ‪‌‌،‬ﻧشاﻳستﻪ‪‌،‬‬ ‫آرد‪‌،‬ﻛچاﻟﻮ‌ﻳا‌ﻧان‌‬ ‫ﻃرز‌اﻟﻌﻤﻞ‬ ‫‪‌.1‬ﻗدرى‌آرد‌را‌در‌ﻳﻚ‌تست‌تﻴﻮپ‌اﻧداختﻪ‪‌،‬باﻻى‌آن‪‌،‬آب‌ﻋﻼوه‌ﻧﻤﻮده‌ﻣحﻠﻮل‌رﻗﻴﻖ‌‬ ‫بسازﻳد‌و‌بﻪ‌ﻣدت‌چﻨد‌دﻗﻴﻘﻪ‌در‌ﻳﻚ‌ﻇرف‌آب‌ﮔرم‌در‌‪‌50‬درجﻪ‌ساﻧتﻰ‌ﮔراد‌ﻗرار‌بدﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪‌.2‬چﻨد‌ﻗﻄره‌ﻣحﻠﻮل‌آﻳﻮدﻳﻦ‌را‌باﻻﻳش‌ﻋﻼوه‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪‌.3‬ﻣشاﻫدات‌خﻮد‌را‌در‌ﻛتابچﻪ‌ﻫاى‌تان‌بﻨﻮﻳسﻴد‪‌.‬‬ ‫‪‌.4‬تجربﻪ‌را‌باﻻى‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻓﻮق‌اﻟذﻛر‌تﻜرار‌و‌ﻧتﻴجﻪ‌را‌در‌ﻛتابچﻪ‌ﻫاى‌خﻮد‌بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪21‬‬

‫سﻠﻮﻟﻮز‌‬ ‫دﻳﻮار‌حجرات‌ﻧباتﻰ‌از‌دو‌ﻃبﻘﺔ‪‌:‬اوﻟﻰ‌و‌دوﻣﻰ‌ساختﻪ‌شده‌است‪‌.‬ﻃبﻘﺔ‌اول‌در‌حجرات‌جﻮان‌‬ ‫دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌ﻃبﻘﺔ‌دوﻣﻰ‌در‌حجراتﻰ‌دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌حد‌اﻋﻈﻤﻰ‌ﻧﻤﻮى‌خﻮد‌رسﻴده‌‬ ‫باشﻨد‪‌.‬بﻴﻦ‌اﻳﻦ‌دو‌ﻃبﻘﺔ‪‌،‬ﻣاده‌چسپﻨاﻛﻰ‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌ﻃبﻘﺔ‌وسﻄﻰ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌حجراتﻰ‌‬ ‫را‌ﻛﻪ‌پﻬﻠﻮى‌ﻫﻢ‌دﻳﮕر‌ﻗرار‌دارﻧد‪‌،‬بﻪ‌ﻳﻜدﻳﮕر‌ﻣحﻜﻢ‌ﻣﻰ‌چسپاﻧد‪.‬‬ ‫سﻠﻮﻟﻮز‪‌،‬رشتﻪ‌ﻳﻲ‌است‌ﻛﻪ‌از‌بﻪ‌ﻫﻢ‌پﻴﻮستﻦ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬چﻮن‌در‌‬ ‫بدن‌اﻧسان‌اﻧزاﻳﻤﻰ‌ﻛﻪ‌بتﻮاﻧد‌سﻠﻮﻟﻮز‌را‌تجزﻳﻪ‌ﻧﻤﻮده‌و‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌را‌آزاد‌سازد‪‌،‬‬ ‫وجﻮد‌ﻧدارد‪‌.‬ﻟذا‌سﻠﻮﻟﻮز‌براى‌اﻧسان‌ﻫا‌ارزش‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻛﻤتر‌دارد‪‌.‬حﻴﻮاﻧات‌ﻋﻠﻒ‌خﻮار‌بﻨابر‌‬ ‫داشتﻦ‌بﻜترﻳاﻫاى‌ﻣخﺼﻮص‌درسﻴستﻢ‌ﻫاﺿﻤﻪ‌شان‌ﻗادر‌بﻪ‌تجزﻳﺔ‌سﻠﻮﻟﻮز‌اﻧد؛‌بﻨابراﻳﻦ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌‬ ‫از‌سﻠﻮﻟﻮز‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌ﻏذا‌استﻔاده‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬سبزى‌ﻫاى‌ﻛﻪ‌داراى‌ساﻗﻪ‌ﻫا‌و‌برگ‌ﻫاى‌ﻋﻠﻔﻰ‌اﻧد‌و‌بﻪ‌‬ ‫ﻗسﻢ‌سﻼد‌و‌ترﻛارى‌ﻣﺼرف‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‌داراى‌سﻠﻮﻟﻮز‌بﻮده‌در‌دﻓﻊ‌ﻧﻤﻮدن‌ﻣﻮاد‌اﻃراحﻰ‌ﻛﻤﻚ‌‬ ‫ﻧﻤﻮده‌از‌ﻗبﻀﻴت‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬

‫ﮔﻼﻳﻜﻮجﻦ )پﻮﻟﻰ سﻜراﻳد(‬

‫ﻧشاﻳستﻪ‌(پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳد)‬

‫سﻠﻮﻟﻮز)پﻮﻟﻰ سﻜراﻳد(‬ ‫شﻜﻞ‌(‌‪‌)‌3-2‬ساختﻤان‌پﻮﻟﻰ‌سﻜراﻳد‬

‫‪22‬‬

‫ﮔﻼﻳﻜﻮجﻦ‌(ﻧشاﻳستﺔ‌حﻴﻮاﻧﻰ)‌ﻫﻢ‌ﻣاﻧﻨد‌ﻧشاﻳستﻪ‌از‌بﻪ‌ﻫﻢ‌پﻴﻮستﻦ‌واحدﻫاى‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌ساختﻪ‌‬ ‫شده‌است‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦ‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ﻣرﻛبات‌ﻣﻐﻠﻖ‌و‌پﻴچﻴدة‌ﻋﻀﻮى‌اﻧد‌ﻛﻪ‌در‌ترﻛﻴب‌خﻮد‌بر‌ﻋﻼوة‌ﻋﻨاﺻرﻛاربﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‌‬ ‫و‌اﻛسﻴجﻦ‪‌،‬داراى‌ﻋﻨاﺻر‌سﻠﻔر‪‌،‬ﻧاﻳتروجﻦ‌و‌ﻓاسﻔﻮرس‌بﻮده‌ﻛﻪ‌ﻣﻮاد‌ﻣﻬﻢ‌سازﻧدة‌حجره‌اﻧد‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌بزرﮔﻰ‌اﻧد‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻜﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌بﻪ‌ﻣﻴان‌آﻣده‌اﻧد‌ﻛﻪ‌در‌ترﻛﻴب‌پروتﻴﻦ‪‌،‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌پاﻳﺔ‌اساسﻰ‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬‬ ‫اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌ﻧﻴز‌ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌اﻧد‌ﻛﻪ‌از‌ﻛاربﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪‌،‬آﻛسﻴجﻦ‌و‌ﻧاﻳتروجﻦ‌‬ ‫ترﻛﻴب‌ ﻳاﻓتﻪ‌ اﻧد‪ ‌.‬تا‌ حال‌ در‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ بﻴست‌ ﻧﻮع‌ اﻣﻴﻨﻮاسﻴد‌ شﻨاختﻪ‌ شده‌ ﻛﻪ‌‬ ‫از‌ اتحاد‌ آن‌ﻫا‌ ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ پروتﻴﻦ‌ ساختﻪ‌ ﻣﻰ‌شﻮد‪ ‌.‬از‌ ﻫﻤﻴﻦ‌ سبب‪ ‌،‬ﻣﻮاد‌ پروتﻴﻨﻰ‌‬ ‫ﻏذا‌در‌دستﮕاه‌ﻫاﺿﻤﻪ‌بﻪ‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴد‌تجزﻳﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌حجرات‌جدار‌اﻣﻌاى‌‬ ‫ﻛﻮچﻚ‌جذب‌و‌بﻪ‌جرﻳان‌خﻮن‌اﻧتﻘال‌ﻣﻰ‌ﻳابد‪‌،‬بﻌد‌بﻪ‌تﻤام‌حجرات‌بدن‌رسﻴده‌و‌‬ ‫بﻪ‌واسﻄﺔ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌اﻧابﻮﻟﻴزم‌ﻣﻮاد‌پروتﻴﻨﻰ‌ساختﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‌ ﻛﻪ‌ جﻬت‌ ﻧﻤﻮ‌ و‌ ساﻳر‌ ﻓﻌاﻟﻴت‌ ﻫاى‌‬ ‫حﻴاتﻰ‌ ﻣﻮجﻮد‌ زﻧده‌ بﻪ‌ ﻛار‌ ﻣﻰ‌رود‪ ‌.‬بدن‌‬ ‫اﻧسان‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻓﻘﻂ‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌را‌‬ ‫بسازد‌و‌بﻘﻴﻪ‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌باﻳد‌در‌ﻏذا‌وجﻮد‌‬ ‫داشتﻪ‌باشد‪‌،‬تا‌از‌اﻳﻦ‌ﻃرﻳﻖ‌بﻪ‌بدن‌برسد‪‌،‬ﻟذا‌‬ ‫اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا‌بﻪ‌دو‌دستﻪ‌تﻘسﻴﻢ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪:‬‬ ‫شﻜﻞ‌(‪‌)3-3‬پروتﻴﻦ‌در‌بﻌﻀﻰ‌از‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‬ ‫‌ اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫاى‌ اساسﻰ‌ ﻛﻪ‌ باﻳد‌ در‌ رژﻳﻢ‌‬ ‫ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻮجﻮد‌باشد‪‌،‬چﻮن‌بدن‌ﻗادر‌بﻪ‌ساختﻦ‌‬ ‫آن‌ﻫا‌ﻧﻴست‪.‬‬ ‫‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫاى‌ﻏﻴر‌اساسﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌آن‌ﻫا‌در‌رژﻳﻢ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﺿرور‌ﻧﻤﻰ‌باشد‪‌،‬‬ ‫زﻳرا‌بدن‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌آن‌ﻫا‌را‌از‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫاى‌دﻳﮕر‌بسازد‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫا‌بﻪ‌اساس‌ﻧﻮع‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴد‌بﻪ‌دو‌دستﻪ‌تﻘسﻴﻢ‌شده‌اﻧد‪:‬‬ ‫‌پروتﻴﻦ‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌تﻤام‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫاى‌اساسﻰ‌را‌در‌بر‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬اﻳﻦ‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ﻋﻤدتاً‌‬

‫‪23‬‬

‫حﻴﻮاﻧﻰ‌بﻮده‌ﻛﻪ‌در‌شﻴر‪‌،‬تخﻢ‌ﻣرغ‌‌و‌اﻧﻮاع‌ﮔﻮشت‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫‌ پروتﻴﻦ‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ داراى‌ ﻣﻘدارﻛﻢ‌ اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫاى‌ اساسﻰ‌ است‌ بﻪ‌‌ﺻﻮرت‌ ﻋﻤﻮم‌‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻧباتﻰ‌اﻧد؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬پروتﻴﻦ‌ﮔﻨدم‪‌،‬ﻟﻮبﻴا‪‌،‬ﻧخﻮد‌و‌ﻏﻴره‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣختﻠﻒ‌از‌ﻫﻤدﻳﮕر‌ﻧﻈر‌بﻪ‌تﻌداد‌و‌سﻠسﻠﻪ‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴدﻫاى‌با‌ﻫﻢ‌پﻴﻮستﻪ‌ﻓرق‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻫر‌ﮔاه‌جاى‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴدﻫا‌تﻐﻴﻴر‌ﻛﻨد‌و‌ﻳا‌ﻳﻚ‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴد‌جاى‌خﻮد‌را‌بﻪ‌اﻣﻴﻨﻮ‌‬ ‫اسﻴد‌دﻳﮕر‌بدﻫد‪‌،‬باﻻى‌وﻇﻴﻔﺔ‌پروتﻴﻦ‌تأثﻴر‌ﻣستﻘﻴﻢ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬ﻣثال‌خﻮب‌اﻳﻦ‌تاثﻴرات‪‌،‬‬ ‫ﻇﻬﻮر‌ﻣرﻳﻀﻰ‌ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‌داس‌ﻣاﻧﻨد‌است‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣرﻳﻀﻰ‌در‌اثر‌تﻐﻴﻴر‌ﻳﻚ‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴد‌‬ ‫در‌پروتﻴﻦ‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌پﻴشتر‌ﻧﻴز‌تذﻛر‌ﻳاﻓت‌واحد‌ساختﻤاﻧﻰ‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‌‬ ‫را‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴدﻫا‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬زﻧجﻴرة‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴد‌را‌پپتﻴد‪‌،‬زﻧجﻴر‌پپتﻴد‌را‌پﻮﻟﻰ‌پپتﻴد‌و‌‬ ‫ﻣجﻤﻮﻋﺔ‌پﻮﻟﻰ‌پپتﻴدﻫاى‌ﻣتﺼﻞ‌بﻪ‌ﻫﻢ‌را‌پروتﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﺷحﻤﻴات )‪(Lipids‬‬ ‫شحﻤﻴات‌ ﻳا‌ چربﻰ‌ﻫا‌ از‌ تﻌاﻣﻞ‌ تﻴزاب‌ﻫاى‌ شحﻤﻰ‌ و‌ ﮔﻠﻴسرول‌ حاﺻﻞ‌ ﻣﻰ‌شﻮد‪ ‌.‬از‌‬ ‫شحﻤﻴات‌ﻧﻴز‌براى‌تأﻣﻴﻦ‌اﻧرژى‌استﻔاده‌شده‌و‌ﻣﻘدار‌اﻧرژى‌ﻛﻪ‌از‌سﻮخت‌ﻳﻚ‌ﮔرام‌‬ ‫شحﻢ‌حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌باﻟﻎ‌بر ‪ 9000‬ﻛاﻟﻮرى‌ﻳا ‪ 9‬ﻛﻴﻠﻮ‌ﻛاﻟﻮرى‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌تﻨاسب‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻗﻨدى‌دو‌برابر‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫شحﻤﻴات‌ﻧﻴز‌از‌ﻋﻨاﺻرى؛‌چﻮن‌ﻛاربﻦ‪‌،‬اﻛسﻴجﻦ‌و‌ﻫاﻳدروجﻦ‌ساختﻪ‌شده‌است‌ﻛﻪ‌در‌‬ ‫آب‌ﻏﻴر‌ﻣﻨحﻞ‌بﻮده‌و‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌زﻳاد‌در‌ترﻛﻴب‌اجزاى‌ﻣﻬﻢ‌حجره‌اﻧد‪.‬‬ ‫شحﻤﻴات‌ دو‌ ﻣﻨبﻊ‌ دارﻧد‪ ‌:‬ﻳﻜﻰ‌ حﻴﻮاﻧﻰ‌ و‌‬ ‫دﻳﮕرى‌ﻧباتﻰ‪‌.‬شحﻢ‌حﻴﻮاﻧﻰ‌ﻣﻌﻤﻮﻻً‌جاﻣد‌و‌‬ ‫شحﻢ‌ﻧباتﻰ‌ﻣاﻳﻊ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬براى‌حﻔﻆ‌سﻼﻣتﻰ‌‬ ‫باﻳد‌از‌شحﻢ‌ﻧباتﻰ‌(شحﻢ‌ﻏﻴر‌ﻣشبﻮع)‌استﻔاده‌‬ ‫شﻮد‪ ‌.‬شﻮاﻫد‌ ﻧشان‌ داده‌ است‌ زﻳاده‌روى‌ در‌‬ ‫ﻣﺼرف‌ شحﻤﻴات‌ باﻋث‌ ازدﻳاد‌ ﻛﻠسترول‌‬ ‫در‌ رگ‌ﻫاى‌ خﻮن‌ ﮔردﻳده‌ و‌ دﻳﻮار‌ آن‌ﻫا‌‬ ‫را‌سخت‌و‌تﻨﮓ‌ﻣﻰ‌سازد‌ﻛﻪ‌بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌‬ ‫باﻋث‌سﻜتﺔ‌ﻗﻠبﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫شﻜﻞ(‪‌)3-4‬شحﻢ‌در‌بﻌﻀﻰ‌از‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‬

‫‪24‬‬

‫اﻧﺰاﻳﻢﻫا‬ ‫اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى(ﻛتاﻟﻴست‌ﻫاى‌ﻋﻀﻮى)‌اﻧد‌ﻛﻪ‌سرﻋت‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌را‌در‌‬ ‫داخﻞ‌حجرات‌زﻧده‌تﻨﻈﻴﻢ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬در‌ﻳﻚ‌حجرة‌زﻧده‌اﻧﻮاع‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌وجﻮد‌دارد‪‌.‬‬ ‫بدون‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌اﻧزاﻳﻢ‪‌،‬حجرات‌اﺻ ً‬ ‫ﻼ‌زﻧده‌بﻮده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‪‌.‬‬ ‫تﻘرﻳباً‌ تﻤام‌ تﻌاﻣﻼت‌ ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌ در‌ حجرات‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ تحت‌ تاثﻴر‌ ﻛتاﻟﻴست‌ ﻫا‌‬ ‫ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ‌ﻣﻌﻠﻮم‌شده‌است‌ﻛﻪ‌ﻋﻤﻞ‌ﻛتاﻟﻴستﻰ‌تﻮسﻂ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ ﻋﻀﻮى‌ اﻧجام‌ ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪ ‌.‬اﻳﻦ‌ ﻛتاﻟﻴست‌ﻫاى‌ بﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ‌ را‌ بﻪ‌ﻧام‌ اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌ ﻳاد‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪ ‌.‬ارﮔاﻧﻴزم‌ﻫاى‌ زﻧده‌ داراى‌ تﻌداد‌ زﻳاد‌ و‌ اﻧﻮاع‌ ﻣختﻠﻒ‌ اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌ اﻧد‪ ‌.‬ﻗسﻤت‌‬ ‫زﻳاد‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‌بﻮده‌و‌ﻗسﻤت‌دﻳﮕر‌آن‌ﻏﻴر‌پروتﻴﻨﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌‬ ‫با‌ﻗسﻤت‌پروتﻴﻦ‌ﻣربﻮط‌است‌و‌ﻳﻚ‌جا‌ﻋﻤﻞ‌ﻛتاﻟﻴستﻰ‌را‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬ﻗسﻤت‌ﻏﻴر‌‬ ‫پروتﻴﻨﻰ‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌را‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌بﻪ‌خﺼﻮص‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى ‪ B‬تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌و‌‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ﻳﻚ‌جا‌تﻌاﻣﻼت‌ﻣﻌﻴﻨﻰ‌را‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌بدون‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌ﻋﻤﻞ‌ﻛرده‌‬ ‫ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌و‌ﻫر‌دو‌ﻻزم‌و‌ﻣﻠزوم‌ﻳﻜدﻳﮕر‌اﻧد‪‌.‬در‌ﻋﻴﻦ‌زﻣان‌واﺿﺢ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻛﻪ‌چرا‌‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌در‌ﻏذاى‌ﻣا‌حاﻳز‌اﻫﻤﻴت‌اﻧد‪‌.‬ﮔﻔتﻴﻢ‌ﻛﻪ‌ﻫر‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻳﻚ‌تﻌاﻣﻞ‌ﻣﻌﻴﻦ‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌‬ ‫را‌تﻨﻈﻴﻢ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬ﻟﻬذا‌ساختﻤان‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮﻟﻰ‌و‌شﻜﻞ‌اﻧزاﻳﻢ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌آن‌است‌ﻛﻪ‌‬ ‫باﻻى‌ﻛدام‌تﻌاﻣﻞ‌ﻋﻤﻞ‌ﻧﻤاﻳد؛‌زﻳرا‌ﻫر‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻣﻌﻴﻨﻰ‌را‌جذب‌و‌‬ ‫بﮕﻴرد‪‌.‬اﻧزاﻳﻢ‌در‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻮﻗت‌سﻬﻢ‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌از‌ﻫﻤﻴﻦ‌سبب‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫ﻛتاﻟﻴست‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫واﺿﺢ‌است‌ﻛﻪ‌در‌ﻗدم‌اول‌اﻧزاﻳﻢ‌با‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌تﻌاﻣﻞ‌ﻛﻨﻨده‌ﻣتحد‌شده‌و‌آن‌ﻫا‌را‌‬ ‫با‌ﻫﻢ‌ﻧزدﻳﻚ‌و‌تﻌاﻣﻞ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫا‌را‌بﻪ‌سرﻋت‌و‌با‌اﻧرژى‌ﻛﻤﻰ‌ﻣﻤﻜﻦ‌ﻣﻰ‌سازد‪‌.‬بﻌد‌از‌‬ ‫تﻜﻤﻴﻞ‌تﻌاﻣﻞ‪‌،‬اﻧزاﻳﻢ‌از‌آن‌جدا‌شده‌و‌ﻋﻴﻦ‌ﻋﻤﻞ‌را‌تﻜرار‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌تذﻛر‌داده‌شد‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌ﻛتاﻟﻴست‌ﻫاى‌ﻋﻀﻮى‌اﻧد‌ﻛﻪ‌ﻣﻮجب‌تسرﻳﻊ‌تﻨﻈﻴﻢ‌‬ ‫تﻌاﻣﻼت‌داخﻞ‌حجره‌ﮔردﻳده؛‌وﻟﻰ‌خﻮدشان‌در‌تﻌاﻣﻞ‌حﺼﻪ‌ﻧﻤﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪‌.‬براى‌تﻌاﻣﻞ‌‬ ‫ﻫر‌ﻣاده‌در‌حجره‪‌،‬اﻧزاﻳﻢ‌جداﮔاﻧﻪ‌ﺿرورى‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬اﻧزاﻳﻢ‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌داخﻞ‌حجره‌‬ ‫ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬در‌خﻮد‌حجره‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌ﻳا‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻫﻨﮕام‌ﺿرورت‌بﻪ‌خارج‌‬ ‫حجرات‌ترشﺢ‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌.‬در‌ﻋدم‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌در‌دوران‌ﻋﻤﻠﻴات‌اﻛسﻴدﻳشﻦ‌‬ ‫(تحﻤﻀﻰ)‌احتﻴاج‌بﻪ‌اﻧرژى‌بسﻴار‌زﻳاد‌و‌حرارت‌بﻠﻨد‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌براى‌اداﻣﺔ‌حﻴات‌‬ ‫ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻧا‌ﻣﻨاسب‌است‪‌.‬بﻪ‌ﻫﻤﻴﻦ‌ﻣﻨﻈﻮر‪‌،‬اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌براى‌تسرﻳﻊ‌تﻌاﻣﻼت‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌بﻪ‌‬ ‫حرارت‌ﻣﻨاسب‌و‌اﻧرژى‌ﻛﻢ‌جﻬت‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌جدﻳد‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌بﻪ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌روﻧد‪‌.‬‬ ‫ﻃبﻖ‌تﻌرﻳﻒ‌ﻓﻮق‌ﻣﻘدار‌اﻧرژى‌ﻣﻮرد‌ﻟزوم‌جﻬت‌اﻧجام‌ﻳاﻓتﻦ‌ﻳﻚ‌تﻌاﻣﻞ‌را‌اﻧرژى‌ﻓﻌال‌‬ ‫‪25‬‬

‫ساز‌ ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪ ‌.‬اﻳﻦ‌ ﻣﻘدار‌ اﻧرژى‪ ‌،‬سبب‌ اﻓزاﻳش‌ برخﻮرد‌ ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫا‌ ﻣﻰ‌ﮔردد‌ ﻛﻪ‌ در‌‬ ‫ﻧتﻴجﻪ‌تسرﻳﻊ‌تﻌاﻣﻞ‌را‌ﻓراﻫﻢ‌ﻣﻰ‌ﮔرداﻧد‪.‬‬ ‫تﻴﺰاب‌ﻫاى ﻫستﻮى )‪(Nucleic Acid‬‬ ‫در‌اواخر‌ﻗرن‌(‪‌)19‬ﻓرﻳدرﻳﻚ‌ﻣﻴشر‌اﻇﻬار‌ﻧﻤﻮد‌ﻛﻪ‌ﻣﻮاد‌تﻴزاب‌ﻫستﻮى‌با‌پروتﻴﻦ‌ﻳﻚ‌جا‌در‌‬ ‫داخﻞ‌ﻫستﺔ‌حجره‌وجﻮد‌دارد‌و‌اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌ﻫستﻮى‌از‌ساﻳر‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ﻓرق‌دارد‪‌.‬از‌آن‌رو‌ﻧام‌آﻧرا‌‬ ‫تﻴزاب‌ﻫستﻮى‌ﮔذاشت‪‌.‬‬ ‫تﻴزاب‌ﻫاى‌ ﻫستﻮى‌ ﻣرﻛباتﻰ‌ اﻧد‌ ﻛﻪ‌ از‌ ﻳﻚ‌جا‌ شدن‌ ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ دﻳﮕرى‌ بﻪ‌ﻧام‌ ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌‬ ‫)‪‌(Nucleotide‬بﻪ‌ﻣﻴان‌آﻣده‌و‌در‌ﻛﻠﻴﻪ‌حجرات‌حﻴﻮاﻧﻰ‌و‌ﻧباتﻰ‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻣﻰ‌تﻮان‌‬ ‫ﮔﻔت‌ﻛﻪ‌تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻮى‌ﻛﻠﻴﻪ‌اﻋﻤال‌حﻴاتﻰ‌حجرات‌را‌از‌ﻗبﻴﻞ‌ﻧﻤﻮ‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‪‌،‬تشﻜﻴﻞ‌‬ ‫پروتﻴﻦ‪‌،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌و‌ﻏﻴره‌ﻛﻨترول‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬‬ ‫تحﻘﻴﻘات‌جدﻳد‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌ساختﻤان‌ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴد‌ﻧباتﻰ‌و‌حﻴﻮاﻧﻰ‌ﻣشابﻪ‌بﻮده‌‌و‌بر‌‬ ‫خﻼف‌آن‌چﻪ‌از‌ﻧام‌آن‌بر‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌تﻨﻬا‌در‌داخﻞ‌ﻫستﻪ‌ﻧبﻮده‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌در‌ساﻳتﻮپﻼزم‌‬ ‫حجرات‌ﻧﻴز‌وجﻮد‌دارد‪‌.‬ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴدﻫا‌دو‌ﻧﻮع‌اﻧد‪‌:‬ﻳﻜﻰ )‪‌(DNA‬و‌دﻳﮕرى)‪‌(RNA‬ﻛﻪ‌‬ ‫از‌اتحاد‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻚ‌بﻪ‌ﻧام‌ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣده‌اﻧد‪‌.‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‪‌،‬ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌‬ ‫ﻫا‌بﻠﻮك‌ﻫاى‌ساختﻤاﻧﻰ‌ﻧﻮﻛﻠﻴﺌﻚ‌اسﻴدﻫا‌اﻧد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ‌دو‌ﻧﻮع‌تﻴزاب‌ﻫستﻮى‌را‌بﻨابر‌داشتﻦ‌ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌پﻨج‌ﻛاربﻨﻪ‌ﻛﻪ‌در‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌شان‌‬ ‫وجﻮد‌دارد‪‌،‬ﻧاﻣﮕذارى‌ﻧﻤﻮده‌اﻧد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌رﻳبﻮز)‪‌(Ribose‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫‌از‌ ﻫﻤﻴـﻦ‌ سبب‪ ‌،‬ﻛﻠﻤﺔ‌ رﻳبــﻮز‌ در‌ ﻫــر‌ دو‌ ﻧـﻮع‌ اسﻴــد‌ ﻫستــﻮى‌ رﻳبــﻮﻧﻮﻛﻠﺌﻴــﻚ‌ اسﻴــد‬ ‫‌‪‌)Ribo Nucleic Acid(‌RNA‬دى‌اوﻛسﻰ‌رﻳبﻮ‌ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴد‌‪‌Deoxy ribo nucleic acid‬‬ ‫‪ DNA‬ذﻛر‌شده‌است‪‌.‬ﻋﻼوه‌بر‌ﻗﻨد‌رﻳبﻮز‌در‌ترﻛﻴب‌تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻮى‌دو‌ﻧﻮع‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌‬ ‫دﻳﮕر‌ﻧﻴز‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻳﻜﻰ‌ﮔروپ‌ﻓاسﻔﻴت‌و‌دﻳﮕرى‌ﻋبارت‌از‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻗﻠﻮى‌ﻧاﻳتروجﻦ‌‬ ‫دار‌ ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬ﻗﻠﻮى‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ در‌ ساختﻦ‌ ‪ ‌DNA‬شرﻛت‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ ﻋبارت‌ اﻧد‌ از‪ ‌:‬آدﻧﻴﻦ)‪‌،(A‬‬ ‫ﮔﻮاﻧﻴﻦ)‪‌،(G‬سﻴتﻮزﻳﻦ)‪‌(C‬و‌تاﻳﻤﻴﻦ)‪‌(T‬در‌‪‌RNA‬بﻪ‌جاى‌ﻗﻠﻮى‌تاﻳﻤﻴﻦ‪‌،‬ﻗﻠﻮى‌ﻳﻮراسﻴﻞ)‪‌(U‬‬ ‫وجﻮد‌دارد‪‌.‬در‌بارة‌ساختﻤان‌تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻮى‌در‌درس‌ﻫاى‌بﻌدى‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌بﻪ‌دست‌خﻮاﻫﻴد‌‬ ‫آورد‪.‬‬ ‫باﻳد‌داﻧست‌ﻛﻪ‌تﻤام‌حجرات‌ﻳﻚ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌داراى‌ﻣﻘدار‌ﻣﻌﻴﻦ‌‪‌DNA‬بﻮده‪‌،‬اﻣا‌ﻣﻘدار‌‬ ‫‪‌RNA‬حجرات‌ﻣتﻔاوت‌است‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌از‌حجرات‌داراى‌ﻣﻘدار‌بﻴشتر‌‪‌RNA‬اﻧد‪‌.‬حجراتﻰ‌ﻛﻪ‌‬ ‫ﻣﻘدار‌بﻴشتر‌‪‌RNA‬دارﻧد‪‌،‬ﻣﻘدار‌بﻴشتر‌پروتﻴﻦ‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪‌.‬‬

‫‪26‬‬

‫ﻧقش ﻣرکﺒات عﻀﻮى در ﻣتابﻮﻟﻴﺰم‬ ‫بخش‌ﻋﻤده‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌اﻧسان‌ﻫا‌و‌حﻴﻮاﻧات‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻣﻰ‌رسد‪‌،‬از‌ﻣﻮاد‌ﻣﻬﻢ‌ﻋﻀﻮى‌‬ ‫ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌و‌شحﻤﻴات‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌اﻧرژى‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌ذخﻴروى‌در‌خﻮد‌دارﻧد‪‌.‬در‌‬ ‫حجرات‌اجسام‌زﻧده‌تﻮسﻂ‌تﻐﻴﻴرات‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى‪‌،‬ﻣﻮاد‌ﻣﻐﻠﻖ‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ساده‌و‌اﻧرژى‌ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌بﻪ‌‬ ‫اشﻜال‌دﻳﮕر‌اﻧرژى؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‌ﻣﻴخاﻧﻴﻜﻰ‌و‌حرارتﻰ‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌ﻳا‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌اﻧﻮاﻋﻰ‌از‌ترﻛﻴبات‌‬ ‫ﻛﻴﻤﻴاﻳﻰ‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آورﻧد‌ﻛﻪ‌اﻧرژى‌در‌ﻣﻴان‌اتﻢ‌ﻫاى‌آن‌ﻫا‌ذخﻴره‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌حجرات‌‬ ‫زﻧده‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫاﻳﻰ‌وجﻮد‌دارﻧد‌ﻛﻪ‌در‌تبدﻳﻞ‌اﻧرژى‌از‌ﻳﻚ‌حاﻟت‌بﻪ‌حاﻟت‌دﻳﮕر‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌دارﻧد‪‌.‬‬ ‫در‌حجره‌اﻗسام‌ﻣختﻠﻒ‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‌ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪‌،‬شحﻤﻴات‪‌،‬ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴدﻫا‌‬ ‫و‌ﻏﻴره‌وجﻮد‌دارﻧد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌از‌اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌در‌تﻜﻤﻴﻞ‌ساختﻤان‌حجرات‌بﻪ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌رود‪‌،‬برخﻰ‌از‌‬ ‫آن‌ﻫا‌براى‌اﻧجام‌وﻇاﻳﻒ‌حجره‌اﻧرژى‌تﻬﻴﻪ‌ﻣﻰ‌دارﻧد‌و‌ﻋده‌ﻳﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌داخﻞ‌حجره‌را‌‬ ‫تﻨﻈﻴﻢ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اﻧرژى‌ﻣﻮﻟده‌در‌حجرات‌بﻪ‌دو‌ﻣﻨﻈﻮر‌حﻴاتﻰ‌بﻪ‌ﻛار‌برده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪:‬‬ ‫ﻳﻜﻰ‌براى‌اﻋﻤار‌حجرات‌جدﻳد‌ﻛﻪ‌ﻫﻨﮕام‌تﻮاﻟد‌و‌تﻜثر‌ﻋرض‌اﻧدام‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌و‌دﻳﮕرى‌براى‌‬ ‫حرﻛت‌و‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌حجره‌بﻪ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌رود‪.‬‬ ‫حجرات‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌ﻋﻤﻮم‌اﻧرژى‌را‌براى‌پﻴشبرد‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻛﻪ‌شاﻣﻞ‌اﻋﻤال‌تﻌﻤﻴرى‌و‌تخرﻳبﻰ‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬بﻪ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌برﻧد‪.‬‬ ‫ﻫر‌حجره‌تﻐﻴﻴرات‌و‌تبدﻻت‌زﻳاد‌اﻧرژﻳتﻴﻜﻰ‌را‌در‌خﻮد‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌اﻧرژى‌‬ ‫ذخﻴره‌ﮔردﻳده‌و‌بر‌ﻋﻜس‌بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌اﻧرژى‌را‌آزاد‌ﻣﻰ‌سازد‪‌.‬اﻳﻦ‌ذخﻴره‌و‌ﻳا‌آزاد‌شدن‌‬ ‫اﻧرژى‌بﻪ‌ﻣﻘادﻳر‌ﻣتﻔاوت‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬حجرات‌براى‌اﻧجام‌بﻌﻀﻰ‌از‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌خﻮد‌بﻪ‌‬ ‫ﻣﻘدار‌بسﻴار‌ﻛﻢ‌اﻧرژى‪‌،‬اﻣا‌بﻪ‌آزاد‌شدن‌سرﻳﻊ‌آن‌ﻧﻴاز‌دارﻧد‪‌.‬ﻫﻤچﻨان‌در‌بﻌﻀﻰ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫا‌بﻪ‌‬ ‫ﻣﻘدار‌زﻳاد‌آزاد‌شدن‌اﻧرژى‌بﻪ‌ﻣدت‌ﻃﻮﻻﻧﻰ‌ﺿرورت‌دارﻧد‪‌.‬حجره‌باﻳد‌ﮔﻨجاﻳش‌ذخﻴرة‌ﻣﻘدار‌‬ ‫زﻳاد‌اﻧرژى‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌را‌داشتﻪ‌باشد‌تا‌بتﻮاﻧد‌در‌ﻣﻮﻗﻊ‌ﺿرورت‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌برساﻧد‪.‬‬ ‫حجرات‪ ‌،‬اﻧرژى‌ ﻛﻴﻤﻴاوى‌ خﻮد‌ را‌ بﻪ‌ شﻜﻞ‌ ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪ ‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌ و‌ شحﻤﻴات‌ ذخﻴره‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌در‌ﻣﻮﻗﻊ‌ﺿرورت‌اﻳﻦ‌اﻧرژى‌ذخﻴره‌شده‌در‌ﻣﻮاد‌ﻣذﻛﻮر‌بﻪ‌اثر‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻛتابﻮﻟﻴزم‌بﻪ‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ساده؛‌ﻣاﻧﻨد‌ﮔﻠﻮﻛﻮز‌و‌ﻳا‌دﻳﮕر‌ﻣﻮاد‌ساده‌تر‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ﻛﻪ‌از‌آن‌ﻫا‌بﻪ‌آساﻧﻰ‌اﻧرژى‌‬ ‫آزاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫خالصﻪ فصل سوم‬ ‫ﻋﻤده‌ترﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌از‌ﻟحاظ‌تﻮﻟﻴد‌اﻧرژى‌ﻛﻪ‌در‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ارزش‌ﻓراوان‌دارد‌بﻪ‌‬ ‫سﻪ‌دستﻪ‪‌.‬ﻗﻨدﻫا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌و‌شحﻤﻴات‌تﻘسﻴﻢ‌شده‌اﻧد‪‌.‬‬ ‫ﻗﻨدﻫا(‌ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا)‌ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌ﻣﻨبﻊ‌تاﻣﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌اﻧرژى‌در‌بدن‌بﻮده‌و‌از‌ﻋﻨاﺻر‌‬ ‫ﻛاربﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‌و‌اﻛسﻴجﻦ‌ساختﻪ‌شده‌اﻧد‌و‌اجزاى‌ﻣﻬﻢ‌حجرات‌زﻧده‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫا‌از‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻚ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴدﻫا‌بﻪ‌ﻣﻴان‌آﻣده‌اﻧد‪‌.‬اﻣﻴﻨﻮ‌اسﻴدﻫا‌‬ ‫ﻣرﻛبات‌ﻋﻀﻮى‌بﻮده‌ﻛﻪ‌از‌ﻛاربﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‪‌،‬اﻛسﻴجﻦ‌و‌ﻧاﻳتروجﻦ‌ترﻛﻴب‌ﻳاﻓتﻪ‌اﻧد‪.‬‬ ‫شحﻤﻴات‌از‌تﻌاﻣﻞ‌تﻴزاب‌ﻫاى‌شحﻤﻰ‌و‌ﮔﻠﻴسرول‌حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌و‌از‌ﻋﻨاﺻرى؛‌چﻮن‌‬ ‫ﻛاربﻦ‪‌،‬اﻛسﻴجﻦ‌و‌ﻫاﻳدروجﻦ‌ساختﻪ‌شده‌اﻧد‪.‬‬ ‫تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻮى‌ﻣرﻛباتﻰ‌اﻧد‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌بﻪ‌ﻣﻴان‌آﻣده‌‬ ‫و‌در‌تﻤام‌حجرات‌حﻴﻮاﻧﻰ‌و‌ﻧباتﻰ‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌ﻛﻠﻴﻪ‌اﻋﻤال‌حﻴاتﻰ‌حجرات‌را؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‌ﻧﻤﻮ‪‌،‬‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزم‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‪‌،‬تشﻜﻴﻞ‌پروتﻴﻦ‌و‌ﻏﻴره‌ﻛﻨترول‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴد‌ﻳا‌تﻴزاب‌ﻫستﻮى‌دو‌ﻧﻮع‌اﻧد‪ RNA :‬و ‪DNA‬‬ ‫در‌حجره‪‌،‬ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى‌ﻣختﻠﻒ؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪‌،‬شحﻤﻴات‪‌،‬ﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴدﻫا‌‬ ‫و‌ﻏﻴره‌وجﻮد‌دارﻧد‌ﻛﻪ‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻳﻦ‌ﻣﻮاد‌در‌تﻜﻤﻴﻞ‌ساختﻤان‌حجرات‌بﻪ‌ﻛار‌رﻓتﻪ‌و‌برخﻰ‌‬ ‫دﻳﮕر‌براى‌اﻧجام‌وﻇاﻳﻒ‌حجره‌اﻧرژى‌تﻬﻴﻪ‌ﻣﻰ‌دارﻧد‪.‬‬

‫سؤال‌های فصل سوم‬ ‫سؤال‌ﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬ ‫• دﻳوار حجروي تمام نباتات عالﻲ از ‪..................‬ساختﻪ شده است کﻪ از جملﻪ مواد ‪...............‬است‪.‬‬ ‫• پروتﻴن‌ﻫا از ﻳک‌جا شدن مولﻴکول‌ﻫاى ‪ ....................‬بﻪ مﻴان آمده اند کﻪ از ‪ ...........‬و ‪ ............‬و‬ ‫‪ ...............‬و ‪..........‬ترکﻴب ﻳا فتﻪ اند‪.‬‬ ‫سؤال‌ﻫاى چﻬار جﻮابﻪ‬ ‫• نشاﻳستﻪ با آﻳودﻳن تعامل کرده رنگ ‪ .............‬را بﻪ خود مﻰ‌گﻴرد‪.‬‬ ‫د)بﻰ‌رنگ‬ ‫ج)آبﻰ‬ ‫ب)نقره‌ﻳﻰ‬ ‫الف)سرخ‬ ‫• در ‪ RNA‬بﻪ جاى قلوى ‪ ................‬قلوى ﻳوراسﻴل وجود دارد‪.‬‬ ‫د) تاﻳمﻴن‬ ‫ج) سﻴتوزﻳن‬ ‫ب) گوانﻴن‬ ‫الف) آدنﻴن‬ ‫سؤال‌ﻫاى تشرﻳحﻲ‬ ‫• مواد غذاﻳﻲ کدام‌ﻫا اند و بﻪ چند دستﻪ تقسﻴم مﻲ‌شوند؟‬ ‫• شحمﻴات در مقاﻳسﻪ با مواد قندي چقدر انرژى تولﻴد مﻰ‌کنند؟‬ ‫• چند نوع تﻴزاب ﻫستوى را مﻰ‌شناسﻴد نام ببرﻳد؟‬ ‫‪28‬‬

‫بخش سوم‬

‫ﺻحت و سﻼﻣتﻰ اﻧسان‬

‫در ﺷﻜﻞ باﻻ چﻪ دﻳده ﻣﻰﺷﻮد؟‬ ‫اﻳﻦ ﺷﻜﻞ در کدام ﻗسﻤت بدن اﻧسان دﻳده ﻣﻰﺷﻮد؟‬ ‫‪29‬‬

‫فصل ﭼﻬارم‬

‫اﻣراض و وﻗاﻳﻪ‬

‫آﻳا‌تا‌بﻪ‌حال‌اﻳﻦ‌جﻤﻼت‌را‌شﻨﻴده‌اﻳد؟‌در‌وﻗت‌ﻋﻄسﻪ‌زدن‌دﻫﻦ‌خﻮد‌‬ ‫را‌بپﻮشاﻧﻴد‪‌.‬دستان‌خﻮد‌را‌بشﻮﻳﻴد‪‌.‬ﻣﻴﻮه‌را‌ﻧاشستﻪ‌ﻧخﻮرﻳد‪‌.‬تﻤام‌اﻳﻦ‌ﻫا‌‬ ‫بﻪ‌خاﻃر‌چﻪ‌ﻣﻰ‌باشد؟‌اﻳﻦ‌ﻣﻄاﻟب‌بﻪ‌خاﻃر‌جﻠﻮﮔﻴرى‌از‌اﻧتشار‌و‌اﻧتﻘال‌‬ ‫اﻣراض‌خﻴﻠﻰ‌اﻫﻤﻴت‌دارد‪‌.‬‬ ‫ﻫﻢ‌چﻨان‌بدن‌شﻤا‌اﻧرژى‌ﻣﺼرف‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌تا‌حرﻛت‌ﻛﻨد‌و‌حتا‌براى‌خﻮابﻴدن‌‬ ‫ﻫﻢ‌بﻪ‌اﻧرژى‌ﻧﻴاز‌دارد‪‌.‬ﻣﻴزان‌اﻧرژى‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌بدن‌بﻪ‌سﻦ‪‌،‬جﻨس‌و‌وﻇﻴﻔﻪ‌‬ ‫بست ‌ﻪ‌ﮔﻰ‌دارد‪‌،‬ﻣثال‌ﻛسﻰ‌ﻛﻪ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻓزﻳﻜﻰ‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬باﻳد‌بﻪ‌ﻫﻤان‌‬ ‫ﻣﻘدار‌اﻧرژى‌بﮕﻴرد‌و‌اﻳﻦ‌اﻧرژى‌از‌ﻏذا‌ﻫاى‌ﻣختﻠﻒ‌تأﻣﻴﻦ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫در‌ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌تﻐذﻳﻪ‪‌،‬ﻓﻘﻂ‌بﻪ‌ﻏذا‌خﻮردن‌براى‌زﻧده‌ﻣاﻧدن‌تﻮجﻪ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮد‌‬ ‫؛بﻠﻜﻪ‌تﻐذﻳﺔ‌ﻣﻨاسب‌خﻴﻠﻰ‌اﻫﻤﻴت‌دارد‪‌.‬براى‌داشتﻦ‌تﻐذﻳﺔ‌ﻣتﻮازن‪‌،‬باﻳد‌‬ ‫روزاﻧﻪ‌ترﻛﻴب‌ﻣﻜﻤﻠﻰ‌از‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌حجرات‪‌،‬اﻧساج‌و‌اﻋﻀاى‌‬ ‫بدن‌را‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌بخش‌شﻤا‌با‌ﻋﻮاﻣﻞ‌اﻣراض‪‌،‬اﻣراض‌سارى‌و‌‬ ‫ﻏﻴر‌سارى‌و‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌دﻓاع‌بدن‌در‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‪‌،‬اﻧﻮاع‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌‬ ‫از‌ﻧﻈر‌ﺻحت‪‌،‬ﻏذاى‌ﻣﻨاسب‪‌،‬اﻧﻮاع‌ادوﻳﻪ‌‪‌‌،‬اﺿرار‌ﻣﻮاد‌ﻣخدر‌و‌اﻟﻜﻮل‌‬ ‫آشﻨا‌خﻮاﻫﻴد‌شد‪‌.‬‬ ‫‪30‬‬

‫عﻮاﻣﻞ اﻣراض‬ ‫بﻪ‌روى‌سﻄﺢ‌خارجﻰ‌جﻠد‌بدن‪‌،‬داخﻞ‌دﻫﻦ‌و‌روده‌ﻫاى‌اﻧسان‌و‌تﻤام‌ﻣﻮجﻮدات‌دﻳﮕر‪‌،‬خاك‪‌،‬‬ ‫آب‌و‌در‌ﻫﻤﺔ‌ﻧﻘاط‌جﻬان‌ﻫستﻰ‪‌،‬ﻣﻮجﻮدات‌ﻛﻮچﻚ‌ذره‌بﻴﻨﻰ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌بدون‌‬ ‫ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌دﻳده‌ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌ذره‌بﻴﻨﻰ‌را‌ﻣﻴﻜروب)‪ (Microbe‬ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬‬ ‫باﻛترﻳا‪‌،‬پروتستا‪‌،‬تﻤام‌واﻳرس‌ﻫا‌و‌بﻌﻀﻰ‌ﻓﻨجﻰ‌از‌جﻤﻠﺔ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌بسﻴار‌ﻛﻮچﻚ‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬‬ ‫اﻛثر‌جاﻧداران‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌در‌داخﻞ‌بدن‌ﻣﻴزبان‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌وارد‌بدن‌اﻧسان‌‬ ‫شده‌در‌وﻗت‌بسﻴار‌ﻛﻢ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‌ﻛرده‌و‌بﻪ‌تﻌداد‌خﻮد‌ﻣﻰ‌اﻓزاﻳﻨد‌و‌سبب‌ﻣرﻳﻀﻰ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ﻛﻪ‌‬ ‫بﻪ‌ﻧام‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣرض )‪ (Pathogens‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬با‌شﻨاخت‌بﻴشتر‌اﻳﻦ‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌ﻛﻮچﻚ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌ﻋﻠت‌بسﻴارى‌از‌اﻣراض‌را‌بﻔﻬﻤﻴﻢ‌و‌ﻫﻢ‌چﻨان‌خﻮاﻫﻴﻢ‌داﻧست‌‬ ‫ﻛﻪ‌ﻋده‌ﻳﻰ‌زﻳادى‌از‌آن‌ﻫا‌براى‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣا‪‌،‬خﻴﻠﻰ‌ﻣﻬﻢ‌ﻫستﻨد‌و‌بدون‌آن‌ﻫا‌در‌زﻧده‌ﮔﻰ‌با‌‬ ‫ﻣشﻜﻼت‌زﻳادى‌روبﻪ‌رو‌خﻮاﻫﻴﻢ‌شد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ترتﻴب‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫باکترﻳا )‪(Bacteria‬‬ ‫باﻛترﻳا‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧدة‌ ﻳﻚ‌ حجروى‌ ﻫستﻨد‌ و‌ اﻧﻮاع‌ ﻣختﻠﻒ‌ دارﻧد‌ ﻛﻪ‌ در‌ ﺻﻨﻮف‌ ﮔذشتﻪ‌‬ ‫خﻮاﻧده‌شده‌است‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌باﻛترﻳا‌ﻣﻔﻴد‌بﻮده‌ﻛﻪ‌بشر‌بدون‌آن‌ﻫا‌زﻧده‌بﻮده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧد؛‌اﻣا‌باﻛترﻳا‌‬ ‫ﻫﻢ‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ ﻣﻀر‌ واﻗﻊ‌ شﻮﻧد‪ ‌.‬داﻧشﻤﻨدان‌ در‌ سال‌ﻫاى ‪ 1800‬درﻳاﻓتﻨد‌ ﻛﻪ‌ بﻌﻀﻰ‌ باﻛترﻳا‌‬ ‫پاتﻮجﻦ‌ﻫستﻨد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻣﻮﻟد‌اﻣراض‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬باﻛترﻳاى‌پاتﻮجﻦ‌داخﻞ‌بدن‌ﻣﻴزبان‌شده‌از‌ﻣﻮاد‌‬ ‫ﻏذاﻳﻰ‌ذخﻴره‌شدة‌حجرات‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌در‌جرﻳان‌ﻋﻤﻞ‌بﻪ‌ﻣﻴزبان‌ﺿرر‌ﻣﻰ‌رساﻧد‪.‬باﻛترﻳاﻳﻰ‌‬ ‫ﻛﻪ‌ﻣﻀر‌ﻫستﻨد‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌اﻣراض‌ﻣختﻠﻔﻰ‌ﻣثﻞ‌ﻛﻮﻟرا‌و‌تﻮبرﻛﻠﻮز‌(سﻞ)‌را‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬باﻛترﻳا‌‌در‌اثر‌‬ ‫تﻘسﻴﻢ‌ شدن‌ بﻪ‌ شﻜﻞ‌ ﻣستﻘﻴﻢ(اﻣﻴتﻮز)‌‬ ‫زﻳاد‌ ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ ﻛﻪ‌ در‌ ﻫر ‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ‌‬ ‫ﺻﻮرت‌ ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪ ‌.‬بﻨابراﻳﻦ‪ ‌،‬اﮔر‌ تﻌداد‌‬ ‫ﻛﻤﻰ‌از‌باﻛترﻳاى‌ﻣﻀر‌وارد‌بدن‌شﻮد‪‌،‬‬ ‫بﻌد‌ از‌ چﻨد‌ ساﻋت‌ ده‌ﻫا‌ ﻫزار‌ باﻛترﻳا‌‬ ‫بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬در‌اثر‌ازدﻳاد‌باﻛترﻳا‌‬ ‫در‌بدن‌ﻋﻼﻳﻤﻰ؛‌از‌ﻗبﻴﻞ‪‌:‬ﮔﻠﻮ‌دردى‪‌،‬‬ ‫شﻜﻞ (‪ )٤-1‬باﻛترﻳا‬ ‫باﻻ‌ رﻓتﻦ‌ درجﺔ‌ حرارت‌ بدن‪ ‌،‬اسﻬال‌‬ ‫‪31‬‬

‫ﻳا‌استﻔراغ‌و‌داﻧﻪ‌ﻫا‌بر‌روى‌جﻠد‌پﻴدا‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻋﻼﻳﻢ‌در‌ﻧتﻴجﺔ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻮاد‌زﻫرى‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫تﻮﻛسﻴﻦ)‪ (Toxin‬ﻛﻪ‌بﻪ‌وسﻴﻠﺔ‌باﻛترﻳا‌تﻮﻟﻴد‌شده‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬‬

‫واﻳرس )‪(Virus‬‬ ‫واﻳرس‌ﻫا‌ده‌ﻫزار‌بار‌ﻛﻮچﻚ‌تر‌از‌باﻛترﻳا‌ﻣﻰ‌باشﻨد‌و‌ﻓﻘﻂ‌تﻮسﻂ‌اﻟﻜترون‌ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌ﻗابﻞ‌‬ ‫دﻳد‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬واﻳرس‌‌ﻫا‌ﻧﻴز‌سبب‌اﻣراض‌ﮔﻮﻧﻪ‌ﮔﻮن‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬اﻣراض‌ساده‌ﻳﻰ‌ﻣثﻞ‌‬ ‫سرﻣا‌خﻮرده‌ﮔﻰ‌و‌اﻣراض‌خﻄرﻧاﻛﻰ؛‌ﻣثﻞ‌اﻧﻔﻠﻮاﻧزا‪‌،‬سرخﻜان‪‌،‬چﻴچﻚ‌و‌اﻳدز‌تﻮسﻂ‌واﻳرس‌ﻫا‌‬ ‫بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳﻨد‪‌.‬واﻳرس‌ﻫا‌ساختار‌حجروى‌ﻧدارﻧد‌و‌داﻧشﻤﻨدان‌در‌زﻧده‌بﻮدن‌آن‌ﻫا‌شﻚ‌‬ ‫دارﻧد‪‌،‬بﻪ‌خاﻃر‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻧﻪ‌تﻨﻔس‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬ﻧﻪ‌رشد‌دارﻧد‌و‌ﻧﻪ‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬ﻓﻘﻂ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‌‬ ‫ﻛرده‌و‌بﻪ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌خﻮد‌اداﻣﻪ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌را‌ﻫﻢ‌در‌ﺻﻮرتﻰ‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‌ﻛﻪ‌داخﻞ‌‬ ‫حجرة‌زﻧده‌شﻮﻧد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌واﻳرس‌داخﻞ‌ﻳﻚ‌حجره‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬تﻤام‌ﻣﻮاد‌داخﻞ‌ساﻳتﻮپﻼسﻢ‌‬ ‫را‌ﻣﺼرف‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬در‌ﻋﻮض‌خﻮد‌تﻜثر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌در‌آخر‌حجره‌را‌از‌بﻴﻦ‌برده‌و‌از‌داخﻞ‌‬ ‫آن‌ بﻴرون‌ ﻣﻰ‌شﻮد‌ و‌ ﻫر‌ واﻳرس‌ جدﻳد‌ بﻪ‌ حجرة‌ دﻳﮕر‌ حﻤﻠﻪ‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪ ‌.‬وﻗتﻰ‌ حجرات‌ تحت‌‬ ‫تأثﻴر‌واﻳرس‌تخرﻳب‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬ﻋﻼﻳﻢ‌ﻣشخص‌ﻣرض‌پدﻳدار‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻣثال‪‌:‬در‌ﻣرﻳﻀﻰ‌سرﻣا‌‬ ‫خﻮرده‌ﮔﻰ‌ﻳا‌رﻳزش‪‌،‬واﻳرس‌ﻫا‌بﻪ‌حجرات‌ﻧسج‌پﻮششﻰ‌داخﻞ‌بﻴﻨﻰ‌و‌حﻠﻖ‌حﻤﻠﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌‬ ‫آن‌ﻫا‌را‌تخرﻳب‌ﻣﻰ‌سازﻧد‌و‌در‌ﻧتﻴجﻪ‪‌،‬ﮔﻠﻮ‌دردى‌و‌رﻳزش‌آب‌از‌بﻴﻨﻰ‌را‌باﻋث‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬تﻤام‌‬ ‫واﻳرس‌ﻫا‌ ﻣﻀر‌ ﻫستﻨد‌ و‌ در‌ ﻧباتات‌ و‌ حﻴﻮاﻧات‬ ‫سبب‌ تﻮﻟﻴد‌ ﻣرﻳﻀﻰ‌ﻫاى‌ ﻣختﻠﻒ‌ ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌.‬‬ ‫ﻣرض‌ سرﻣاخﻮرده‌ﮔﻰ‌ از‌ جﻤﻠﺔ‌ شاﻳﻊ‌ ترﻳﻦ‌‬ ‫ﻣرض‌واﻳرسﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌شاﻳد‌ساﻻﻧﻪ‌چﻨدﻳﻦ‌‬ ‫ﻣرتبﻪ‌بﻪ‌آن‌ﻣبتﻼ‌ﮔردﻳﻢ‪‌.‬جارى‌شدن‌ﻣاﻳﻌات‌از‌‬ ‫بﻴﻨﻰ‌‌و‌بﻨد‌شدن‌آن‪‌‌،‬سﻮزش‌ﮔﻠﻮ‪‌،‬تب‌خﻔﻴﻒ‌‬ ‫و‌سرﻓﻪ‌از‌ﻋﻼﻳﻢ‌اﻳﻦ‌ﻣرض‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌جدول‌‬ ‫ﺻﻔحﺔ‌‪‌33‬بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣراض‌را‌ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‌ﻛﻪ‌ﻣﻨشأ‌‬ ‫واﻳرسﻰ‌و‌ﻳا‌باﻛترﻳاﻳﻰ‌دارﻧد‪.‬‬ ‫شﻜﻞ (‪ )4-2‬وﻳروس اﻧفﻠﻮﻧزا‬

‫‪32‬‬

‫امﺮاﺿى ﻛﻪ ﺗوسﻂ واﻳﺮس و باﻛتﺮﻳا بﻪ وﺟود مى‌آﻳﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻧام ﻣرض‬

‫اﻳدز‬

‫ﻗسﻤتﻰ از بدن کﻪ‬ ‫آسﻴﺐ ﻣﻰ‌بﻴﻨد‬

‫عاﻣﻞ ﻣرض‬

‫عﻼﻳﻢ ﻣرض‬

‫ﻛروﻳات‌سﻔﻴد‌خﻮن‬

‫واﻳرس‬

‫ﻛاﻫش‌وزن‌بدن‪‌،‬تب‪‌،‬ﻋرق‬

‫شش‌ﻫا‬

‫باﻛترﻳا‬

‫سرﻓﻪ‪‌،‬ﻛﻢ‌اشتﻬاﻳﻰ‌و‌ﻻﻏرى‪‌‌،‬‬ ‫تب‪‌،‬درد‌سﻴﻨﻪ‪‌،‬ﻣﻮجﻮدﻳت‌خﻮن‌‌‬ ‫در‌خﻠﻂ‌سﻴﻨﻪ‬

‫جﮕر(ﻛبد)‬

‫واﻳرس‬

‫زردى‌جﻠد‪‌،‬تب‪‌،‬استﻔراغ‪‌،‬سردرد‌‬ ‫و‌درد‌در‌ﻧاحﻴﺔ‌جﮕر‬

‫کﻠﻪ چرك‬

‫ﻏدوات‌بزاﻗﻰ(ﻏدوات‌‬ ‫ترشحﻰ‌ﻧاحﻴﻪ‌زﻳر‌زبان)‬

‫واﻳرس‬

‫پﻨدﻳدن‌ﻏدوات‌ﻟﻌابﻴﻪ‌و‌تب‬

‫فﻠج اطﻔال‬ ‫)پﻮﻟﻴﻮ(‬

‫حجرات‌ﻋﺼبﻰ‌ﻣﻐز‌و‌‬ ‫ﻧخاع‬

‫واﻳرس‬

‫سردرد‪‌،‬سختﻰ‌ﻋﻀﻼت‌ﮔردن‌و‌‬ ‫پشت‪‌،‬ﻓﻠج‌اﻋﻀا‬

‫سﻴﻨﻪ بﻐﻞ‬

‫شش‌ﻫا‬

‫باﻛترﻳا‌و‌واﻳرس‌‬ ‫و‌حتﻰ‌ﮔازﻫاى‌‬ ‫ﻣحرك‬

‫تب‪‌،‬درد‌در‌ﻗسﻤت‌پشت‪‌،‬سرﻓﻪ‌‬ ‫ﻫﻤراه‌با‌خﻠﻂ‬

‫تﻴتاﻧﻮس‬

‫زخﻢ‌ﻫا‬

‫باﻛترﻳا‬

‫ﻓﻠج‌و‌در‌حاﻟت‌پﻴشرﻓتﻪ‌ﻣﻮجب‌‌‬ ‫ﻣرگ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‬

‫سﻞ )‪(TB‬‬

‫ﻫﭙاتﻴت‬ ‫)زردى واﻳرسﻰ(‬

‫‪33‬‬

‫فعاﻟﻴت‪:‬‬ ‫در‌ﮔروه‌ﻫا‌با‌ﻫﻢ‌ﺻﻨﻔان‌خﻮد‌ﮔﻔتﮕﻮ‌ﻛﻨﻴد‪:‬‬ ‫‪‌.1‬آﻳا‌تا‌حال‌بﻪ‌ﻣرﻳﻀﻰ‌سرﻣاخﻮرده‌ﮔﻰ‌ﻣبتﻼ‌شده‌اﻳد؟‌در‌ﻣﻮرد‌ﻋﻼﻳﻢ‌آن‌چﻰ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد؟‬ ‫‪‌.2‬چرا‌وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻳﻚ‌ﻓاﻣﻴﻞ‌ﻳا‌ﻳﻚ‌ﺻﻨﻒ‪‌،‬ﻳﻚ‌ﻧﻔر‌بﻪ‌ﻣرﻳﻀﻰ‌رﻳزش‌ﻣبتﻼ‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬بﻌد‌‬ ‫از‌ﻣدتﻰ‌‌اﻋﻀاى‌اﻳﻦ‌ﻓاﻣﻴﻞ‌ﻧﻴز‌ﻣﻤﻜﻦ‌است‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣرض‌ﻣﺼاب‌ﮔردﻧد؟‬

‫شﻜﻞ (‪)4-3‬‬

‫فﻨﺠﻰ‌)‪(Fungi‬‬ ‫اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌در‌ﻫﻤﻪ‌جاى‌روى‌زﻣﻴﻦ‌وجﻮد‌دارﻧد‌و‌بسﻴارى‌از‌آن‌ﻫا‌از‌ﻟحاظ‌اﻗتﺼادى‌‬ ‫و‌ﻃبﻰ‌حاﻳز‌اﻫﻤﻴت‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻫﻢ‌چﻨان‌ﻛﻪ‌در‌ﺻﻨﻮف‌ﮔذشتﻪ‌خﻮاﻧده‌اﻳد؛‌سﻤارق‌ﻫا‌و‌پﻮپﻨﻚ‌ﻫا‌‬ ‫شاﻣﻞ‌اﻳﻦ‌دستﻪ‌اﻧد‪‌‌،‬ﻓﻨجﻰ‌از‌جﻤﻠﺔ‌تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌‬ ‫ﻣﻬﻢ‌اﻧد‪‌‌‌.‬اﻛثر‌ﻓﻨجﻰ‌ﻣﻮجﻮدات‌چﻨدﻳﻦ‌حجروى‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد؛‌اﻣا‌بﻌﻀﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌ﻳﻚ‌حجروى‌ﻫستﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌از‌ﻓﻨجﻰ‌در‌اﻧسان‌ﻣرض‌جﻠدى‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫‪ ‌ ‌Ring Worm‬را‌ تﻮﻟﻴد‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪ ‌،‬سپﻮرﻫاى‌‬ ‫ﻓﻨجﻰ‌ اﻳﻦ‌ ﻣرض‪ ‌،‬از‌ شخص‌ ﻣرﻳﺾ‌ بﻪ‌ شخص‌‬ ‫ساﻟﻢ‌تﻮسﻂ‌ﻛاﻻى‌آﻟﻮده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻣﻨتﻘﻞ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه‌بر‌اﻳﻦ‪‌،‬ﻓﻨجﻰ‌پرازﻳت‌ﻫاى‌خﻄرﻧاك‌ﻧباتﻰ‌‬ ‫شﻜﻞ(‪ )4-4‬ﻣرض جﻠدى ﻛﻪ تﻮسﻂ فﻨجﻰ بﻪ وجﻮد آﻣده است‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫اﻧد‌و‌بﻪ‌ﻣحﺼﻮﻻت‌زراﻋتﻰ‌و‌ﻏذا‌ﻫا‪‌،‬ﺻدﻣﻪ‌ﻫاى‌بسﻴار‌بزرگ‌اﻗتﺼادى‌را‌وارد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬‬ ‫ﻣرض‌سﻴاﻗاق‌جﻮارى‪‌.‬ﻧا‌ﮔﻔتﻪ‌ﻧباﻳد‌ﮔذاشت‌ﻛﻪ‌تﻌداد‌بسﻴار‌ﻛﻤﻰ‌از‌ﻓﻨجﻰ‌ﻫا‌خﻮراﻛﻰ‌ﻧﻴز‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد‌و‌از‌بﻌﻀﻰ‌اﻧﻮاع‌آن‌ﻫا‌دوا‌ﻫاى‌ﻣﻬﻢ؛‌ﻣثﻞ‌آﻧتﻰ‌بﻴﻮتﻴﻚ‌ﻫا‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌ﻫﻤﻪ‌روزه‌‬ ‫جان‌ﻫزاران‌اﻧسان‌را‌ﻧجات‌ﻣﻰ‌دﻫد‪.‬‬

‫ﻣﻴﻮه‬ ‫اﻧتﻰ بﻴﻮتﻴﻚ‬ ‫ﻧان پﻮپﻨﻚ زده‬

‫شﻜﻞ(‪ :)4-5‬ﻣﻴﻮه‪ ،‬اﻧتﻰ بﻴﻮتﻴﻚ و ﻧان پﻮپﻨﻚ زده‬

‫پروتستا)‪(Protists‬‬ ‫‌پروتﻮزوا‌و‌اﻟجﻰ‌شاﻣﻞ‌اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌،‬بزرگ‌ترﻳﻦ‌تأثﻴرى‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌‬ ‫بر‌اﻧسان‌ﻫا‌دارﻧد‪‌،‬خاﺻﻴت‌تﻮﻟﻴد‌ﻛردن‌ﻣرض‌ﻣﻰ‌باشد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌با‌ﻣرﻳﺾ‌ساختﻦ‌حﻴﻮاﻧات‌‬

‫شﻜﻞ(‪ )4-6‬پﻼزﻣﻮدﻳﻢ ﻣﻼرﻳا‬

‫‪35‬‬

‫اﻫﻠﻰ‌و‌استﻔاده‌از‌ﮔﻮشت‌آن‌ﻫا‌تﻮسﻂ‌اﻧسان‌ﻧﻴز‌ﻣرﻳﻀﻰ‌بﻪ‌اﻧسان‌اﻧتﻘال‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬از‌اﻧﻮاع‌‬ ‫اﻣراﺿﻰ‌ﻛﻪ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌از‌ﻣرض‌خﻮاب‌اﻓرﻳﻘاﻳﻰ‪‌،‬ﻣﻼرﻳا‪‌،‬اسﻬال‌‌و‌پﻴچش‌‬ ‫آﻣﻴباﻳﻰ‌ﻧام‌ببرﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻼرﻳا‌ﻳﻜﻰ‌از‌خﻄرﻧاك‌ترﻳﻦ‌اﻣراض‌اﻧساﻧﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬ﻋاﻣﻞ‌ﻣرض‌ﻧﻮﻋﻰ‌پروتستا‌(پﻼزﻣﻮدﻳﻢ)‌‬ ‫است‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌پشﺔ‌اﻧاﻓﻞ‌ﻣﻮﻧث‌از‌اﻧسان‌ﻣرﻳﺾ‌بﻪ‌اﻧسان‌ساﻟﻢ‌ﻣﻨتﻘﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻋﻼﻳﻢ‌ﻣرض‌‬ ‫ﻋبارت‌اﻧد‌از‪‌:‬تب‌باﻻى‌‪‌40‬درجﺔ‌ساﻧتﻰ‌ﮔراد‌با‌ﻟرزه‪‌،‬ﻋرق‌و‌ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‪‌.‬در‌اواسﻂ‌ﻗرن‌‬ ‫ﻫﻔدﻫﻢ‌ﻣادة‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌بﻪ‌ﻧام‌ﻛﻴﻨﻴﻦ‌از‌پﻮست‌ﻧﻮﻋﻰ‌درخت‌(بﻴد)‌ﮔرﻓتﻪ‌شد‌ﻛﻪ‌براى‌تداوى‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﻣرض‌ﻣﻮرد‌استﻔاده‌ﻗرار‌ﮔرﻓت‪‌.‬وﻗاﻳﻪ‌از‌ﻣﻼرﻳا‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﻛاﻫش‌جﻤﻌﻴت‌پشﻪ‌ﻫا‌ﻛﻪ‌اﻧتﻘال‌‬ ‫دﻫﻨدة‌اﻳﻦ‌ﻣرض‌بﻪ‌اﻧسان‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌،‬اﻣﻜان‌پذﻳر‌است‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻛار‌با‌پاشﻴدن‌حشره‌ﻛش‌ﻫا‌و‌با‌‬ ‫تربﻴﺔ‌حﻴﻮاﻧاتﻰ؛‌ﻣاﻧﻨد‌ﻣاﻫﻲ‌ﮔﻤبﻮزﻳا‌ﻛﻪ‌‌از‌ﻻرواى‌اﻳﻦ‌پشﻪ‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬در‌ﻣحﻞ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌‬ ‫پشﻪ‌ﻫا‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫پروتستا‌براى‌ﻣا‌ﻓاﻳده‌ﻫﻢ‌دارﻧد‪‌،‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‪‌،‬بدن‌حﻴﻮاﻧات‌اﻫﻠﻰ‌ﻗابﻠﻴت‌ﻫﻀﻢ‌و‌‬ ‫جذب‌سﻠﻮﻟﻮز‌را‌ﻧدارد‪‌،‬ﻃﻮر‌ﻣثال‌بﻌﻀﻰ‌از‌پروتستا‌بﻪ‌شﻜﻞ‌زﻳست‌با‌ﻫﻤﻰ‌در‌داخﻞ‌سﻴستﻢ‌‬ ‫ﻫاﺿﻤﻪ‌ﮔاو‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌سﻠﻮﻟﻮز‌را‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ﻗابﻞ‌جذب‌تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫پﻼﻧﻜتﻮن‌ﻫا(‪‌)Planktons‬ﻛﻪ‌از‌جﻤﻠﺔ‌اﻟجﻰ‌ﻳﻚ‌حجروى‌شﻨاور‌اﻧد‪‌،‬در‌واﻗﻊ‌از‌اﻧﻮاع‌پروتستا‌‬ ‫ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌ﻧﻘش‌بسﻴار‌ﻣﻬﻤﻰ‌در‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌دارﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌ﻛﻮچﻚ‌ﻏذاى‌ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻫﻤچﻨان‌بﻌﻀﻰ‌از‌پروتستا؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬اﻟجﻰ‪‌،‬ﻓﻮتﻮﻧسﻨتﻴز‌ﻛﻨﻨده‌ﻣﻰ‌باشﻨد‌ﻛﻪ‌از‌ﻟحاظ‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫آﻛسﻴجﻦ‌براى‌اﻧسان‌ﻫا‌ارزش‌دارﻧد‪‌.‬تﻌداد‌زﻳادى‌از‌پروتستا‌در‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌بﻪ‌تجدﻳد‌و‌‬ ‫ترﻛﻴب‌دوبارة‌ﻧاﻳتروجﻦ‪‌،‬ﻛاربﻦ‌وﻓاسﻔﻮرس‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬اﻟجﻰ‌درﻳا‌ﻫا‌و‌بحر‌ﻫا‪.‬‬ ‫اﻣراض ساري و ﻏﻴر ساري‬ ‫زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌شﻤا‌ﻣرﻳﺾ‌ﻣﻰ‌شﻮﻳد‌در‌ﻣجﻤﻮع‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌بدن‌تان‌تﻔاوت‌ﻫاﻳﻰ‌را‌احساس‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣراض؛‌ﻣثﻞ‪‌:‬سرﻃان‌و‌اﻣراض‌ﻗﻠبﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌شخص‌بﻪ‌شخص‌دﻳﮕر‌‬ ‫سراﻳت‌ﻧﻤﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬بﻪ‌ﻧام‌اﻣراض‌ﻏﻴر‌سارى‌)‪‌(None infectious disease‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ‌ﻣختﻠﻒ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌سبب‌تﻮﻟﻴد‌اﻳﻦ‌اﻣراض‌ﮔردد‪‌.‬ﻣثﻞ‌ﻋﻮاﻣﻞ‌جﻨتﻴﻜﻰ‪‌،‬ﻛشﻴدن‌سﮕرت‪‌،‬‬ ‫ﻰدﻫد‪‌.‬‬ ‫تﻫاى‌ﻛﻢ‌ﻓزﻳﻜﻰ‌و‌چاﻗﻰ‌احتﻤال‌ﻣبتﻼ‌شدن‌بﻪ‌اﻳﻦ‌اﻣراض‌را‌اﻓزاﻳش‌ﻣ ‌‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴ ‌‬ ‫ﻰتﻮاﻧﻨد‌از‌ﻳﻚ‌شخص‌‬ ‫ﻧﻮع‌دﻳﮕرى‌از‌اﻣراض؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬اﻳدز‪‌،‬رﻳزش‪‌،‬تﻮبرﻛﻠﻮز‌و‌ﻏﻴره‌ﻣ ‌‬

‫بﻪ‌شخص‌دﻳﮕر‌اﻧتﻘال‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻣراض‌سارى )‪ (Infectious disease‬ﻳاد‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻗسﻢ‌اﻣراض‌تﻮسﻂ‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌بﻴﻤارى‌زا‌)‪‌(Pathogens‬بﻪ‌وجﻮد‌‬ ‫‪36‬‬

‫ﻣﻰ‌آﻳﻨد‪ ‌.‬واﻳرس‌ﻫا‪ ‌،‬تﻌدادى‌ از‌ باﻛترﻳا‪ ‌،‬ﻓﻨجﻰ‪ ‌،‬پروتستا‌ و‌ ﻛرم‌ﻫا‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ ﻛﻪ‌ ﻋاﻣﻞ‌‬ ‫اﻣراض‌ﻣختﻠﻒ‌ﮔردﻧد؛‌اﻣا‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌بﻴﻤارى‌زا‌چﮕﻮﻧﻪ‌از‌ﻳﻚ‌ﻓرد‌بﻪ‌ﻓرد‌دﻳﮕر‌‬ ‫اﻧتﻘال‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد؟‌ راه‌ﻫاى‌ ﻣختﻠﻔﻰ‌ وجﻮد‌ دارد‌ ﻛﻪ‌ اﮔر‌ از‌ آن‌ﻫا‌ آﮔاه‌ باشﻴﻢ‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌‬ ‫ﺻحتﻤﻨد‌بﻤاﻧﻴﻢ‪‌.‬وﻗاﻳﻪ‌ﻫﻤﻴشﻪ‌بﻬتر‌از‌تداوى‌است‪‌.‬ﻋﻮاﻣﻞ‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣرض‌تﻮسﻂ‌‬ ‫ﻫﻮا‪‌،‬وساﻳﻞ‪‌،‬آب‌و‌ﻏذاي‌آﻟﻮده‪‌،‬حﻴﻮاﻧات‌و‌از‌شخص‌ﻣرﻳﺾ‌بﻪ‌شخص‌ساﻟﻢ‌ﻣﻨتﻘﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻛﻪ‌در‌تﺼﻮﻳر‌ذﻳﻞ‌ﻣشاﻫده‌ﻛرده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )4-7‬اﻟف‪ :‬سراﻳت ﻣﻴﻜروب‌ﻫا از طرﻳق ﻫﻮا از شخﺺ ﻣرﻳﺾ‬

‫ب‪ :‬وﻗاﻳﻪ‬

‫فﻜر کﻨﻴد‪:‬‬ ‫زنبﻮرﻫا ﻫم مانﻨد مگس‌ﻫا روى غذاﻫا مﻰ‌نشﻴﻨﻨد؛ اما چرا زنبﻮرﻫا را بﻪ حﻴث انتشار دﻫﻨده‌گان‬ ‫امراض نمﻰ‌شﻨاسﻴم‪ ،‬نظر شما در اﻳن مﻮرد چﻴست؟‬ ‫ﻣدافعﻪ در ﻣقابﻞ اﻣراض‬ ‫طﻮرى‌کﻪ در درس‌ﻫاى گذشتﻪ گفتﻪ شد مﻴکروب‌ﻫا بﻪ خصﻮص باکترﻳا در ﻫمﻪ جا وجﻮد دارند‪،‬‬ ‫پس چرا ﻫمﻴشﻪ بﻪ امراض مبتﻼ نمﻰ‌شﻮﻳم؟‬ ‫پاسخ بﻪ اﻳن سؤال بسﻴار ساده است‪ .‬بدن انسان بﻪ واسطﻪ سﻴستم دفاعﻰ قﻮى حفاظت مﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫اگر کسﻰ با عﻮامل تﻮلﻴد کﻨﻨدة مرض در تماس باشد‪ ،‬مرﻳض شدن او حتمﻰ نﻴست؛ بﻪ دلﻴل‬ ‫اﻳن‌کﻪ باﻳد عامل مرض خﻮد را داخل بدن برساند‪ .‬در واقع بدن ما بﻪ دو شکل از خﻮد در مقابل‬ ‫پاتﻮجن‌ﻫا دفاع مﻰ‌کﻨد؛ ﻳکﻰ بﻪ نام دفاع غﻴر اختصاصﻰ و دﻳگرى دفاع اختصاصﻰ‪.‬‬ ‫‪37‬‬

‫دفاع ﻏﻴر اختﺼاﺻﻰ‪ :‬دﻓاﻋﻰ‌ﻛﻪ‌ تﻮسﻂ‌ پﻮشش‌ سﻄحﻰ‌ بدن‌ اﻧجام‌ ﻣﻰ‌شﻮد‪ ‌،‬از‌ ﻧﻮع‌ ﻏﻴر‌‬ ‫اختﺼاﺻﻰ‌است‌و‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻌﻨا‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌ﻫدف‪‌،‬دﻓاع‌در‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣﻴﻜروب‌خاﺻﻰ‌ﻧﻴست‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌‬ ‫در‌ﻣﻘابﻞ‌تﻤام‌اﻗسام‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌و‌خﻄرات‌آن‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬ﻣرحﻠﺔ‌اول‌دﻓاع‌ﻏﻴر‌اختﺼاﺻﻰ‌شاﻣﻞ‌‬ ‫جﻠد‌و‌ﻏشاﻫاى‌ﻣخاﻃﻰ‌است‌ﻛﻪ‌از‌ورود‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌در‌ذﻳﻞ‌بﻪ‌تﻔﺼﻴﻞ‌‬ ‫ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرارﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬‬ ‫جﻠد )‪ ;‌(Skin‬جﻠد‪‌،‬اوﻟﻴﻦ‌وسﻴﻠﺔ‌سﻴستﻢ‌دﻓاﻋﻰ‌از‌ﻧﻮع‌ﻏﻴر‌اختﺼاﺻﻰ‌در‌‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌‬ ‫است‪‌.‬چربﻰ‌و‌ﻋرق‌ﻛﻪ‌از‌جﻠد‌ترشﺢ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬سﻄﺢ‌جﻠد‌را‌تﻴزابﻰ‌ﻣﻰ‌سازد‌ﻛﻪ‌از‌رشد‌بسﻴارى‌‬ ‫از‌اﻧﻮاع‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬ﻋرق‌حاوى‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻟﻴزوزﻳﻢ‌)‪‌(Lysozyme‬است‌ﻛﻪ‌‬ ‫دﻳﻮار‌حجروى‌باﻛترﻳا‌را‌تخرﻳب‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬‬ ‫‌از‌ﻃرف‌دﻳﮕر‪‌،‬جﻠد‌از‌چﻨدﻳﻦ‌ﻻﻳﺔ‌حجرات‌ﻫﻤﻮار‌ساختﻪ‌شده‌ﻛﻪ‌سﻄﺢ‌خارجﻰ‌بدن‌را‌‬ ‫پﻮشاﻧﻴده‌و‌ﻣحاﻓﻆ‌بسﻴار‌خﻮبﻰ‌در‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌است‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻻﻳﺔ‌خارجﻰ‌جﻠد‌بﻴشتراز‌‬ ‫حجرات‌ﻣرده‌ساختﻪ‌شده‌در‌ﻧتﻴجﻪ‌بسﻴارى‌از‌پاتﻮجﻦ‌ﻫا‌در‌پﻴدا‌ﻛردن‌حجرة‌زﻧده‌براى‌ﻣﺼاب‌‬ ‫ساختﻦ‌با‌ﻣشﻜﻞ‌روبﻪ‌رو‌ﻣﻰ‌باشﻨد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌حجرات‌جﻮان‌تﻮﻟﻴد‌شده‌جﻠد‌جاى‌حجرات‌ﻣرده‌‬ ‫را‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌ﻛﻪ‌با‌جدا‌شدن‌اﻳﻦ‌حجرات‌ﻣرده‌بسﻴارى‌از‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻫﻢ‌از‌سﻄﺢ‌بدن‌دور‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣﻮﺿﻮع‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)4-8‬واﺿﺢ‌ﻣﻌﻠﻮم‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬اﮔر‌ﻛدام‌ﻗسﻤت‌جﻠد‌بدن‌برﻳده‌‬ ‫ﻳا‌خراشﻴده‌شﻮد‪‌،‬تﻌدادى‌از‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌داخﻞ‌بدن‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬اﻣا‌در‌اﻳﻦ‌وﻗت‌بدن‌ﻫﻢ‌وارد‌‬ ‫ﻋﻤﻞ‌شده‌و‌خﻮن‌در‌ﻗسﻤت‌برﻳده‌ﮔﻰ‌ﻟختﻪ‌شده‌ﻣاﻧﻊ‌ورود‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌بﻴشتر‌بﻪ‌داخﻞ‌بدن‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬زخﻢ‌و‌خراشﻴده‌ﮔﻰ‌ﻫاى‌جﻠد‌باﻳد‌تﻮسﻂ‌تﻜﻪ‌و‌ﻳا‌بﻨداژ‌پاك‌و‌تﻌﻘﻴﻢ‌شده‌بستﻪ‌شﻮد‌‬ ‫تا‌از‌ورود‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﮔردد‪‌.‬اﻧداختﻦ‌خاك‪‌،‬ﻧسﻮار‪‌،‬خاﻛستر‌و‌ﻏﻴره‌خﻄرﻧاك‌بﻮده‪‌،‬‬ ‫زﻳرا‌داراى‌ﻣﻘدار‌زﻳاد‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌اﻧد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت‬ ‫داخﻞ‌شدن‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌بﻪ‌بدن‌از‌ﻃرﻳﻖ‌زخﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻣﻮرد‌ﺿرورت‪‌:‬ﻳﻚ‌ﻋدد‌سﻴب‌ساﻟﻢ‪‌،‬چاﻗﻮ‪‌،‬رﻧﮓ‌با‌ﻗﻄره‌چﻜان‌‬ ‫ﻃرزاﻟﻌﻤﻞ‪‌:‬ابتدا‌ﻳﻚ‌ﻗﻄره‌رﻧﮓ‌را‌باﻻى‌ﻗسﻤتﻰ‌از‌سﻴب‌ساﻟﻢ‌بچﻜاﻧﻴد؛‌سپس‌ﻳﻚ‌ﻗسﻤت‌‬ ‫پﻮست‌سﻴب‌را‌تﻮسﻂ‌چاﻗﻮ‌دور‌ﻛﻨﻴد‌و‌ﻳﻚ‌ﻗﻄره‌رﻧﮓ‌را‌د‌رﻣحﻞ‌برﻳده‌شده‌بچﻜاﻧﻴد‌و‌بﻌد‌‬ ‫از‌ﻣدتﻰ‌ﻫر‌دو‌ﻗسﻤت‌سﻴب‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻧﻤﻮده‪‌،‬ﻧتﻴجﻪ‌را‌بﻴان‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪38‬‬

‫شﻜﻞ(‪ :)4-8‬از بﻴﻦ رفتﻦ ﻣﻴﻜروب‌ﻫا تﻮسﻂ حجرات ﻣردة جﻠد‬

‫ﻏشاﻫاى ﻣﺨاطﻰ‬ ‫بسﻴارى‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌خﻮاﻫﻨد‌از‌ﻃرﻳﻖ‌دﻫﻦ‌و‌چشﻢ‌داخﻞ‌بدن‌شﻮﻧد‌تﻮسﻂ‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫاى‌‬ ‫خاص‌از‌بﻴﻦ‌برده‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌سﻄﺢ‌داخﻠﻰ‌سﻴستﻢ‌ﻫاﺿﻤﻪ‪‌،‬سﻴستﻢ‌تﻨﻔسﻰ‪‌،‬سﻴستﻢ‌تﻨاسﻠﻰ‌‬ ‫و‌دﻓﻊ‌ﻣﻮاد‌زاﻳد‌را‌ﻻﻳﺔ‌ﻣخاﻃﻰ‌پﻮش‌ﻛرده‌است‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻻﻳﺔ‌ﻣخاﻃﻰ‌ﻣاﻳﻌﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌ﻣخاط)‪‌(Mucus‬‬ ‫ترشﺢ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣخاط‌ﻟزجﻰ‌و‌چسپﻨده‌ﻣﻰ‌باشد‌و‌ﻫﻢ‌داراى‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌است‌ﻛﻪ‌باﻛترﻳا‌بﻪ‌‬ ‫آن‌ﻣﻰ‌چسپﻨد‌و‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌روﻧد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌آن‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻤﻜﻦ‌از‌ﻃرﻳﻖ‌بﻴﻨﻰ‌بﻪ‌حﻠﻖ‌‬ ‫داخﻞ‌شﻮد‌تﻮسﻂ‌ﻣاﻳﻊ‌ﻣخاﻃﻰ‌احاﻃﻪ‌شده‌بﻪ‌ﻣﻌده‌برده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌در‌آن‌جا‌تﻮسﻂ‌تﻴزاب‌ﻣﻌده‌‬ ‫و‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌روﻧد‪‌.‬ﻣجراﻫاى‌تﻨﻔسﻰ‌ﻧﻴز‌داراى‌ﻣﮋك‌ﻫاﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻃﻮر‌داﻳﻢ‌در‌حال‌‬ ‫حرﻛت‌ﻣﻰ‌باشﻨد‌و‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌ﻓﻠتر‌ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌ﻫﻢ‌در‌خارج‌ساختﻦ‌ﻣاﻳﻌات‌جﻤﻊ‌شده‌در‌‬ ‫شش‌ﻫا‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌اخﻼط‌ﻧﻘش‌دارﻧد‪.‬‬ ‫جﻠد‌و‌ﻏشاﻫاى‌ﻣخاﻃﻰ‌از‌ورود‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌بﻪ‌داخﻞ‌بدن‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻴﻜروب‌‬ ‫داخﻞ‌بدن‌شد‪‌،‬چﻬار‌ﻗسﻢ‌ﻋﻜس‌اﻟﻌﻤﻞ‌دﻓاﻋﻰ‌ﻏﻴر‌اختﺼاﺻﻰ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌ﻛﻪ‌ﻋبارت‌اﻧد‌‬ ‫از‪‌:‬اﻟتﻬاب‌در‌ﻣحﻞ‌زخﻢ‪‌،‬بﻠﻨد‌شدن‌درجﺔ‌حرارت‌بدن‪‌،‬بﻪ‌وجﻮد‌آﻣدن‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌خاص‌و‌‬ ‫زﻳاد‌شدن‌تﻌداد‌حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‪.‬‬ ‫‪39‬‬

‫اﻟتﻬاب در ﻣحﻞ زخﻢ‬ ‫زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻗسﻤتﻰ‌از‌بدن‌تان‌برﻳده‌ﻳا‌خراشﻴده‌شﻮد‪‌،‬آن‌ﻣحﻞ‌سرخ‌شده‌و‌سﻮزش‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬در‌‬ ‫واﻗﻊ‪‌،‬ﻣحﻞ‌زخﻢ‌ﻳﻚ‌راه‌ورود‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌بﻪ‌بدن‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬حجرات‌زخﻤﻰ‌ﻣﻮاد‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌‬ ‫خاﺻﻰ‌ترشﺢ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌ﻳﻜﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌ﻫﻴستاﻣﻴﻦ)‪‌(Histamine‬ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌‌(‪‌)4-9‬‬ ‫ببﻴﻨﻴد‪‌،‬ﻫﻴستاﻣﻴﻦ‌سبب‌اﻓزاﻳش‌جرﻳان‌خﻮن‌بﻪ‌ﻣحﻞ‌شده‌در‌ﻧتﻴجﻪ‌حجرات‌سﻔﻴد‌بﻴشتر‌بﻪ‌ﻧاحﻴﻪ‌‬ ‫آﻣده‌و‌با‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻣﻰ‌جﻨﮕﻨد‪‌،‬بﻪ‌ﻫﻤﻴﻦ‌دﻟﻴﻞ‌در‌جاى‌زخﻢ‌سرخﻰ‪‌،‬سﻮزش‌و‌درد‌احساس‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻣاﻳﻊ‌زرد‌رﻧﮓ‌بﻪ‌ﻧام‌چرك‌(رﻳﻢ)‌در‌ﻣحﻞ‌زخﻢ‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌،‬چرك‌ﻣخﻠﻮﻃﻰ‌‬ ‫از‌حجرات‌سﻔﻴد‌ﻣرده‌ﻳا‌در‌حال‌ﻣرگ‌بﻪ‌ﻫﻤراه‌بﻘاﻳاى‌حجرات‌تخرﻳب‌شده‌و‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌‬ ‫ﻣرده‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬

‫فﻜر کﻨﻴد‪:‬‬ ‫‪‌.1‬ﻛدام‌وﻗت‌خاري‌در‌دست‌تان‌داخﻞ‌شده‌است؟‬ ‫‪‌.2‬اﮔر‌خار‌را‌از‌دست‌تان‌براى‌ﻣدت‌چﻨد‌روز‌خارج‌ﻧﻜﻨﻴد‪‌،‬چﻰ‌اتﻔاﻗﻰ‌ﻣﻰ‌اﻓتد؟‌با‌تﻮجﻪ‌بﻪ‌‬ ‫شﻜﻞ(‪)4-9‬در‌اﻳﻦ‌ﻣﻮرد‌با‌ﻫﻢ‌بحث‌ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﺣﺠرات ﺳﻔﻴد ﺧﻮن‬

‫ﺷرﻳان‬

‫ﭘاﺗﻮﺟﻦ‬

‫شﻜﻞ(‪)4-9‬‬

‫‪40‬‬

‫درجﺔ حرارت بدن‌‬ ‫آﻳا‌تا‌بﻪ‌حال‌تب‌ﻛرده‌اﻳد؟‌‌وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌بدن‌شخص‌ﻣرﻳﺾ‌با‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻣبارزه‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌‬ ‫درجﺔ‌حرارت‌بدن‌باﻻتر‌از‌حد‌ﻋادى‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌از‌( ‪‌) 3 7 C‬بﻠﻨدتر‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌تب‌ﻳاد‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌واﻗﻊ‌ﻣاﻛروﻓاژﻫا‌(ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌از‌حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن)‌در‌وﻗت‌ﻣﻮاجﻪ‌شدن‌‬ ‫با‌ ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ ﻣﻮاد‌ ﻛﻴﻤﻴاوى‌ از‌ خﻮد‌‬ ‫ترشﺢ‌ ﻣﻰ‌سازﻧد‌ ﻛﻪ‌ اﻳﻦ‌ ﻣﻮاد‌ با‌ تاثﻴر‌‬ ‫بر‌ﻣﻐز‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌درجﺔ‌حرارت‌بدن‌را‌‬ ‫اﻓزاﻳش‌دﻫد‪.‬‬ ‫بﻨابراﻳﻦ‪‌،‬تب‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌ﻣﻴﻜروب‌در‌‬ ‫بدن‌است‌و‌در‌اﻳﻦ‌حاﻟت‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌‬ ‫ﻫﻢ‌بﻪ‌خﻮبﻰ‌رشد‌ﻛرده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‪‌.‬‬ ‫شﻜﻞ(‪ )4-10‬تﺐ ﻧشاﻧﺔ ﻣرﻳﻀﻰ‬ ‫اﮔر‌درجﺔ‌حرارت‌بدن‌خﻴﻠﻰ‌بﻠﻨد‌شﻮد‌‬ ‫باﻋث‌از‌بﻴﻦ‌رﻓتﻦ‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻬﻢ‌بدن‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌ﻛشﻨده‌است‪.‬‬

‫عﻜﺲ‌اﻟعﻤﻞ پروتﻴﻦ‌ﻫا‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ ﻣختﻠﻒ‌ در‌ ﻣﻘابﻞ‌ ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ ﻣبارزه‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد؛‌ ﻃﻮر‌ ﻣثال‌ ﻳﻚ‌ پروتﻴﻦ‌ بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫اﻳﻨترﻓرون)‪‌(interferon‬از‌حجراتﻰ‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌واﻳرس‌ﻫا‌ﻣﻮرد‌حﻤﻠﻪ‌ﻗرار‌ﮔرﻓتﻪ‌اﻧد‌ترشﺢ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬اﻳﻨترﻓرون‌باﻋث‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌دﻳﮕر‌حجرات‌از‌حﻀﻮر‌واﻳرس‌آﮔاه‌شده‌و‌‌اﻧزاﻳﻢ‌‬ ‫خاص‌ﺿد‌واﻳرس‌را‌بسازﻧد‪‌‌‌.‬‬ ‫حﺠرات سﻔﻴد خﻮن‌)‪‌(White blood cells‬‬ ‫حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‌در‌سرتاسر‌بدن‌حرﻛت‌ﻛرده‌و‌با‌پاتﻮجﻦ‌ﻫا‌ﻣﻘابﻠﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﻣاﻛروﻓاژﻫا‌و‌ﻟﻨﻔﻮساﻳت‌ﻫا‌اﻧﻮاع‌حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‌ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌ﻫر‌ﻛدام‌با‌روش‌خاص‌خﻮد‌با‌‬ ‫ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻣبارزه‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‌در‌ﻣﻐز‌استخﻮان‌ساختﻪ‌شده‌و‌داخﻞ‌جرﻳان‌‬ ‫خﻮن‌و‌سﻴستﻢ‌ﻟﻤﻔاتﻴﻚ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻛﻪ‌ﻫر‌ﻛدام‌آن‌ﻫا‌را‌در‌ذﻳﻞ‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫﻴﻢ‪‌:‬‬ ‫‪41‬‬

‫الﻒ(‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌)‪‌:(Neutrophils‬در‌بﻴﻦ‌اﻧﻮاع‌حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‌از‌ﻫﻤﻪ‌بﻴشتر‌ﻫستﻨد‌و‌‬ ‫اﻧدازة‌شان‌تﻘرﻳباً‌دو‌چﻨد‌حجرات‌سرخ‌است‪‌،‬ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌ﻧﮕﻬباﻧان‌بدن‌ﻫستﻨد‪‌،‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻗسﻤتﻰ‌‬ ‫از‌بدن‌زخﻢ‌شﻮد‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌اوﻟﻴﻦ‌حجرات‌سﻔﻴدى‌ﻣﻰ‌باشﻨد‌ﻛﻪ‌خﻮد‌را‌بﻪ‌ﻣحﻞ‌زخﻢ‌ﻣﻰ‌رساﻧﻨد‌‬ ‫و‌در‌ﻣحﻞ‌ﻣﻮرد‌ﻧﻈر‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌را‌‌بﻠﻌﻴده‌و‌از‌اﻧتشار‌پاتﻮجﻦ‌ﻫا‌جﻠﻮﮔﻴرى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌بﻠﻌﻴده‌شده‌در‌داخﻞ‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌روﻧد‌و‌بﻌد‌خﻮد‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌ﻫﻢ‌ﻣﻰ‌ﻣﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ب(‌ ﻣاﻛروﻓاژﻫا‌ )‪ ‌:(Macrophages‬ﻧﻴز‌ ﻣاﻧﻨد‌ ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‌ ﻋﻤﻞ‌ حﻔاﻇت‌ بدن‌ در‌ ﻣﻘابﻞ‌‬ ‫ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌را‌بﻪ‌ﻋﻬده‌دارﻧد‪‌.‬ﻣاﻛروﻓاژﻫا‌در‌ابتداى‌رسﻴدن‌بﻪ‌ﻣحﻞ‌ﻋﻔﻮﻧت‪‌،‬باﻛترﻳا‪‌،‬واﻳرس‌ﻫا‌‬ ‫و‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫاى‌ﻣرده‌را‌ﻣﻰ‌بﻠﻌﻨد‪.‬‬ ‫ج(‌ﻟﻨﻔﻮساﻳت‌ﻫا‌ﻳا‌حجرات‌ﻛشﻨدة‌ﻃبﻴﻌﻰ‪‌:‬پس‌از‌ﻧﻮتروﻓﻴﻞ‌ﻫا‪‌،‬بﻴشترﻳﻦ‌تﻌداد‌و‌از‌ﻟحاظ‌اﻧدازه‌ﻫﻢ‌‬ ‫از‌بزرگ‌ترﻳﻦ‌حجرات‌سﻔﻴد‌خﻮن‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬دو‌ﻧﻮع‌حجرات‌ﻟﻨﻔﻮساﻳت‌وجﻮد‌دارد‪‌:‬حجرات(‪T‬‬ ‫ﻟﻤﻔﻮساﻳت)‌حجرات(‪ B‬ﻟﻤﻔﻮساﻳت)‪.‬حجرات‪‌T‬بﻪ‌حجرات‌آﻟﻮده‌بﻪ‌ﻣﻴﻜروب‌حﻤﻠﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌با‌‬ ‫اﻳجاد‌سﻮراخ‌در‌ﻏشاى‌حجروى‌شان‪‌،‬آن‌ﻫا‌را‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌برﻧد‌و‌حجرات‌‪‌B‬ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌را‌ﻧشاﻧﻰ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌تا‌بﻌد‌ﻣاﻛروﻓاژﻫا‌آن‌ﻫا‌را‌شﻨاساﻳﻰ‌و‌از‌بﻴﻦ‌ببرﻧد‌ﻫﻢ‌چﻨان‌ﻟﻨﻔﻮساﻳت‌ﻫا‌بﻬترﻳﻦ‌دﻓاع‌‬ ‫بدن‌در‌ﻣﻘابﻞ‌حجرات‌سرﻃاﻧﻰ‌ﻗبﻞ‌از‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌تبدﻳﻞ‌بﻪ‌تﻮﻣﻮر‌شﻮﻧد‪‌،‬ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬

‫فﻜر کﻨﻴد‪:‬‬ ‫‪‌.1‬ﻋﻜس‌اﻟﻌﻤﻞ‌اﻟتﻬابﻰ‌چﻴست؟‌‬ ‫‪‌.2‬آﻳا‌تب‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻫﻤﻴشﻪ‌ﻣﻔﻴد‌واﻗﻊ‌شﻮد؟‌‬

‫‪42‬‬

‫دفاع اختﺼاﺻﻰ‬ ‫زﻣاﻧﻰ‌ دﻓاع‌ اختﺼاﺻﻰ(ﻋﻜس‌اﻟﻌﻤﻞ‌ ﻣﻌاﻓﻴتﻰ)‌ شروع‌ ﻣﻰ‌ﮔردد‌ ﻛﻪ‌ ﻣﻴﻜروب‌ بﻪ‌ بدن‌ داخﻞ‌‬ ‫شﻮد‪‌.‬اﮔر‌ﻛدام‌ﻣﻴﻜروب‌از‌ﻃبﻘات‌جﻠد‌و‌ﻏشاى‌ﻣخاﻃﻰ‌ﻋبﻮر‌ﻛرد‪‌،‬خﻮد‌را‌بﻪ‌جرﻳان‌خﻮن‌‬ ‫ﻣﻰ‌رساﻧد‪‌،‬در‌اﻳﻦ‌ﻣﻮﻗﻊ‌دﻓاع‌اختﺼاﺻﻰ‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌سﻴستﻢ‌ﻣﻌاﻓﻴت)‪‌(Immune system‬شروع‌‬ ‫بﻪ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌‌‌.‬‬ ‫وﻗتﻰ‌ﻣرﻳﺾ‌ﻣﻰ‌شﻮﻳد‪‌،‬در‌خﻮن‌شﻤا‌ﻣﻮادى‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻧتﻰ‌بادى‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌‬ ‫باﻛترﻳاﻫا‌و‌واﻳرس‌ﻫا‌را‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌برﻧد‌و‌بﻪ‌ﺻحت‌ﻳابﻰ‌شﻤا‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اﻳﻦ‌اﻧتﻰ‌بادى‌ﻫا‌‬ ‫براى‌ﻣدتﻰ‌در‌بدن‌باﻗﻰ‌ﻣﻰ‌ﻣاﻧﻨد‌و‌شخص‌را‌در‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣرﻳﻀﻰ‌ﻣﺼﻮن‌ﻧﮕﻪ‌ﻣﻰ‌دارﻧد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌‬ ‫دﻳﮕر‌بﻪ‌احتﻤال‌زﻳاد‪‌،‬شﻤا‌حد‌اﻗﻞ‌براى‌ﻣدتﻰ‌ﻣﺼاب‌بﻪ‌آن‌ﻣرﻳﻀﻰ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮﻳد‪‌.‬ﻣﻌاﻓﻴت‌اﻣﻜان‌‬ ‫دارد؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬ﻣﻌاﻓﻴت‌در‌ﻣﻘابﻞ‌سرخﻜان‌تا‌آخر‌ﻋﻤر‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻳد‌ﻳا‌ﻣاﻧﻨد‌ﻣرﻳﻀﻰ‌رﻳزش‌بسﻴار‌‬ ‫ﻣدت‌ﻛﻤﻰ‌را‌در‌بر‌ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫ﻣﻌاﻓﻴت‌در‌ﻣﻘابﻞ‌آن‌ﻣرﻳﻀﻰ‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌آن‌ﻣبتﻼ‌شده‌باشﻴد‪‌،‬بﻨا‌براﻳﻦ‌اﻧتﻰ‌بادى‌ﻛﻪ‌‬ ‫براى‌ﻣرﻳﻀﻰ‌سرخﻜان‌در‌بدن‌ساختﻪ‌شده‌براى‌ﻣرﻳﻀﻰ‌پﻮﻟﻴﻮ‌(ﻓﻠج‌اﻃﻔال)‌ﻫﻴﭻ‌ﮔﻮﻧﻪ‌ﻓاﻳده‌ﻳﻲ‌‬ ‫ﻧدارد‪‌.‬در‌ﻣﻮرد‌دﻓاع‌اختﺼاﺻﻰ‌در‌ﺻﻨﻒ‌دوازدﻫﻢ‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻔﺼﻞ‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌حاﺻﻞ‌خﻮاﻫﻴد‌‬ ‫ﻛرد‪‌.‬‬ ‫‌‌‬

‫واکسﻴﻦ)‪(vaccine‬‬ ‫تا‌اواخر‌ﻗرن‌ﻫجدﻫﻢ‌ﻫﻴﭻ‌ﻛس‌در‌بارة‌ﻋﻮاﻣﻞ‌بﻴﻤارى‌زا‌چﻴزى‌ﻧﻤﻰ‌داﻧست‪‌،‬در‌اﻳﻦ‌ﻫﻨﮕام‌‬ ‫ﻳﻚ‌داﻧشﻤﻨد‌بﻪ‌ﻧام‌‪‌‌‌Edward Jenner‬دربارة‌ﻣرض‌چﻴچﻚ‌)‪‌(Smallpox‬ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤﻮد‪‌.‬‬ ‫اﻓرادى‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ اﻳﻦ‌ ﻣرض‌ ﻣبتﻼ‌ﻣﻰ‌شدﻧد‌ﻣﻰ‌ﻣردﻧد‪ ‌،‬ﻋده‌ ﻳﻰ‌ ﻛﻤﻰ‌ ﻛﻪ‌ زﻧده‌ ﻣﻰ‌ﻣاﻧدﻧد‪ ‌،‬دﻳﮕر‌‬ ‫ﻫرﮔز‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣرض‌ﻣﺼاب‌‌ﻧﻤﻰ‌شدﻧد‪‌،‬ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌ﻣﻌاﻓﻴت‌ﻧسبت‌بﻪ‌ﻣرض‌ﻣﻰ‌باشد‪»‌.‬ادوارد‌‬ ‫جﻨر«‌از‌ﻣﻄﻠب‌ﻓﻮق‌ﻛار‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌براى‌اوﻟﻴﻦ‌بار‌براى‌پﻴشﮕﻴرى‌ﻳا‌وﻗاﻳﻪ‌از‌اﻣراض‪‌،‬واﻛسﻴﻦ‌را‌‬ ‫ساخت‪‌‌.‬واﻛسﻴﻦ‪‌،‬ﻣﻴﻜروب‌ﻳا‌زﻫر‌ﺿﻌﻴﻒ‌شدة‌ﻳﻚ‌ﻣرض‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌بدن‌شخص‌ساﻟﻢ‌‬

‫‪43‬‬

‫تزرﻳﻖ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬وﻗتﻰ‌واﻛسﻴﻦ‌داخﻞ‌جرﻳان‌خﻮن‌شد‪‌،‬بدن‌در‌ﻣﻘابﻞ‌ﻣبارزه‌ﻛرده‌و‌اﻧتﻰ‌بادى‌‬ ‫ﻣﻰ‌سازد‌و‌اﻳﻦ‌اﻧتﻰ‌بادى‌ﻛﻪ‌در‌واﻗﻊ‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌پروتﻴﻦ‌است‪‌،‬در‌بدن‌شخص‌تا‌ﻳﻚ‌ﻣدتﻰ‌و‌ﻳا‌‬ ‫تا‌آخر‌ﻋﻤر‌باﻗﻰ‌ﻣﻰ‌ﻣاﻧد‪‌،‬اﻟبتﻪ‌واﻛسﻴﻦ‌آن‌ﻗدر‌ﻗﻮى‌ﻧﻴست‌ﻛﻪ‌اﻧسان‌را‌با‌ﻣرگ‌ﻳا‌ﻣرﻳﻀﻰ‌سخت‌‬ ‫ﻣﻮاجﻪ‌سازد‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌ﻓﻘﻂ‌سبب‌ﻣﻘاوﻣت‌بدن‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌شخص‌بﻪ‌شﻜﻞ‌خﻔﻴﻒ‌ﻣرﻳﺾ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌بسﻴارى‌اﻣراض‌خﻄرﻧاك‌ﻫستﻨد‌و‌چاﻧس‌زﻧده‌ﻣاﻧدن‌بﻌد‌از‌آن‌ﻛﻤتر‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬ﻫﻤﻴشﻪ‌‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻓﻜر‌بﻮده‌و‌ﻫستﻨد‌تا‌ﻣﻮادى‌بسازﻧد‌ﻛﻪ‌بدن‌اﻧسان‌را‌در‌ﻣﻘابﻞ‌اﻣراض‌ﻣختﻠﻒ‌‬ ‫ﻗﻮى‌و‌آﻣاده‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬در‌ﻣﻮاردى‌ﻣﻮﻓﻖ‌ﻫﻢ‌شده‌اﻧد‌ﻛﻪ‌‌واﻛسﻴﻦ‌از‌جﻤﻠﺔ‌ﻫﻤﻴﻦ‌ﻣﻮاد‌است‪.‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌فﻜر کﻨﻴد‪:‬‬ ‫با‌وجﻮدى‌ﻛﻪ‌واﻳرس‌ﻫا‌ﻣﻀر‌ﻫستﻨد‪‌،‬اﻣروز‌داﻧشﻤﻨدان‌از‌‬ ‫واﻳرس‌ﻫا‌استﻔاده‌ﻫاى‌زﻳادى‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬در‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄﻠب‌ذﻳﻞ‌‬ ‫باﻫﻤدﻳﮕر‌ﺻحبت‌ﻛﻨﻴد‌و‌ﻧﻈرﻳات‌خﻮد‌را‌بﮕﻮﻳﻴد‪:‬‬ ‫ﻛﻨترول‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣراض‌واﻳرسﻰ‌از‌راه‌تﻬﻴﺔ‌واﻛسﻴﻦ‌‬ ‫آن‌ﻫا‬

‫شﻜﻞ(‪ )4-11‬واﻳرس‬

‫سرطان‌)‪(Cancer‬‬ ‫حجرات‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌بسﻴار‌دﻗﻴﻖ‌و‌با‌سرﻋت‌ﻣﻨﻈﻢ‌تﻜثر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬اﻣا‌ﮔاﻫﻰ‌اوﻗات‌در‌بﻌﻀﻰ‌از‌‬ ‫آن‌ﻫا‌ﻋﻤﻞ‌تﻜثر‌بﻪ‌ﺻﻮرتﻰ‌ﻏﻴر‌ﻗابﻞ‌ﻛﻨترول‌با‌سرﻋت‌باﻻ‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌و‌باﻋث‌بﻪ‌وجﻮد‌‬ ‫آﻣدن‌حجرات‌سرﻃاﻧﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬سرﻃان‌در‌ﻟﻐت‌بﻪ‌ﻣﻌﻨاى‌خرچﻨﮓ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬حجرات‌سرﻃاﻧﻰ‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌داخﻞ‌جرﻳان‌خﻮن‌و‌سﻴستﻢ‌ﻟﻤﻔاوى‌ﻳا‌دﻳﮕر‌ﻗسﻤت‌ﻫاى‌بدن‌شﻮﻧد‌و‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌‬ ‫حﻴاتﻰ‌را‌ﻣختﻞ‌بسازﻧد‪‌.‬پﻴشتر‌ﮔﻔتﻪ‌شد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌ﻋادى‌اﻳﻦ‌حجرات‌سرﻃاﻧﻰ‌تﻮسﻂ‌حجرات‌‬ ‫‪44‬‬

‫‪‌‌T‬از‌بﻴﻦ‌برده‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬وﻟﻰ‌در‌بﻌﻀﻰ‌ﻣﻮارد‌حجرات‌‬ ‫‪‌T‬ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌آن‌ﻫا‌را‌از‌بﻴﻦ‌ببرﻧد‌و‌ﻣرض‌سرﻃان‌بﻪ‌‬ ‫وجﻮد‌ ﻣﻰ‌آﻳد‪ ‌.‬تﻌداد‌ زﻳادى‌ از‌ اﻧسان‌ﻫا‌ بﻪ‌ اثر‌ اﻳﻦ‌‬ ‫ﻣرض‌تاﻛﻨﻮن‌جان‌باختﻪ‌اﻧد‪‌،‬در‌حﺼﺔ‌تداوى‌سرﻃان‌‬ ‫ﻛﻮشش‌ﻫاى‌زﻳادى‌شده‌و‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌اﻣروز‌‬ ‫بﻌﻀﻰ‌ از‌ اشخاص‌ ﻣبتﻼ‌ بﻪ‌ ‌ سرﻃان‌ را‌ تﻮسﻂ‌ ﻋﻤﻞ‌‬ ‫جراحﻰ‪ ‌،‬شﻌاع‌ و‌ ادوﻳﻪ‌ﻫاى‌ خاص‌ تداوى‌ ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬‬ ‫شﻌاع‌و‌ادوﻳﻪ‌ﻫا‌سرﻋت‌تﻜثر‌حجرات‌سرﻃاﻧﻰ‌را‌ﻛﻢ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )4-12‬حجرة سرطاﻧﻰ در احاطﺔ حجرات سفﻴد ﺧﻮن‬

‫ﺻحت و ﻣﺼﻮﻧﻴت بدن اﻧسان‬ ‫براى‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌از‌ﺻحت‌خﻮب‌برخﻮردار‌باشﻴﻢ‪‌،‬ﻣﻮﺿﻮﻋات‌ذﻳﻞ‌را‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻏﺬاي خوب‬ ‫ﻏذا‌چﻴست‌و‌ﻏذاى‌خﻮب‌ﻛدام‌است؟‌‌‬ ‫از‌ﻧﻈــر‌ﻋﻠﻤــﻰ‪‌،‬ﻏــذا‌بﻪ‌ﻣــﻮادى‌ﮔﻔتﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شــﻮد‌ﻛــﻪ‌بتﻮاﻧﻨد‌در‌بدن‪‌،‬ســبب‌‬ ‫ترﻣﻴــﻢ‪‌،‬ﻧﻤــﻮ‪‌،‬تﻮﻟﻴــد‌اﻧرژى‌و‌ســاﻳر‌‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫با‌ اﻳﻦ‌ تﻌرﻳﻒ‪ ‌،‬ﻫدف‌ ﻏذا‌ خﻮردن‌‬ ‫ﻧﻴز‌واﺿﺢ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻋﻤﻠﻰ‌ﻛﻪ‌ﻃﻰ‌آن‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ بﻪ‌ داخﻞ‌ حجرات‌ راه‌ ﻣﻰ‌ﻳابد‌ و‌‬ ‫ﻣﻮرد‌استﻔاده‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌تﻐذﻳﻪ‌ﮔﻔتﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪ ‌.‬ﻳﻜﻰ‌ از‌ خﺼﻮﺻﻴات‌ بسﻴار‌‬ ‫ﻣﻬﻢ‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ تﻐذﻳﻪ‌ ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫اﻧسان‌بدون‌ﻏذا‌چﻨد‌ﻫﻔتﻪ‌زﻧده‌ﻣاﻧده‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‪ ‌،‬اﻣا‌ در‌ اﻳﻦ‌ ﻣدت‌ خﻴﻠﻰ‌‬ ‫شﻜﻞ(‪ )4-13‬اجزاى ﻏﺬاﻳﻰ ﺧﻮب‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ‌ خﻮاﻫد‌ شد‪ ‌،‬اﻟبتﻪ‌ اﻳﻦ‌ ﻫﻢ‌ در‌‬ ‫‪45‬‬

‫ﺻﻮرتﻰ‌ﻣﻤﻜﻦ‌است‌ﻛﻪ‌آب‌ﻧﻮشﻴده‌باشد‪‌.‬براى‌اجراى‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌ﻏذاى‌ﻣتﻮازن‌و‌‬ ‫ﻣﻨاسب‌خﻴﻠﻰ‌اﻫﻤﻴت‌دارد‪‌.‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻨﻈﻮر‪‌،‬باﻳد‌روزاﻧﻪ‌ترﻛﻴب‌ﻣﻜﻤﻠﻰ‌از‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌‬ ‫حجرات‪‌،‬اﻧساج‌و‌اﻋﻀاى‌بدن‌را‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌‌.‬ﻳﻚ‌ﻏذاي‌ﻣﻜﻤﻞ‌داراي‌اجزاى‌ذﻳﻞ‌است‪:‬‬ ‫‪‌-1‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌‪‌-2‬ﻗﻨدﻫا‌‌‪‌-3‬شحﻤﻴات‌‌‪-4‬آب‌‪‌-5‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌‪‌-6‬ﻣﻨرال‌ﻫا‌‬ ‫سﻪ‌جزء‌اول(پروتﻴﻦ‪‌،‬ﻗﻨدﻫا‌و‌شحﻤﻴات)‌اجزاى‌اﺻﻠﻰ‌ﻏذا‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬آب‪‌،‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌و‌ﻣﻨرال‌ﻫا‌‬ ‫اجزاى‌ﻛﻤﻜﻰ‌ﻏذا‌بﻮده‌ﻫر‌ﮔاه‌ﻏذا‌داراى‌اجزاى‌اﺻﻠﻰ‌باشد‌و‌اجزاى‌ﻛﻤﻜﻰ‌در‌آن‌شاﻣﻞ‌‬ ‫ﻧباشد‪‌،‬آن‌ﻏذا‌ﻣﻜﻤﻞ‌ﻧﻴست‪‌.‬اجزاى‌اﺻﻠﻰ‌ﻏذا‌بدون‌اجزاى‌ﻛﻤﻜﻰ‌ﻣﻔﻴد‌واﻗﻊ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫آب‪ ‌،‬ﻣﻨرال‌ﻫا‪ ‌،‬ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‪ ‌،‬شحﻢ‌ و‌ پروتﻴﻦ‌ در‌ درس‌ﻫاى‌ ﮔذشتﻪ‌ ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ ﮔردﻳد‪ ‌،‬ﻟذا‌‬ ‫دراﻳﻦ‌جا‌ﺻرف‌و‌ﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا )‪(Vitamins‬‬ ‫ﻗبﻞ‌ از‌ ﻛشﻒ‌ وﻳتاﻣﻴﻦ‌ اﻣراض‌ خﻄر‌ ﻧاﻛﻰ‌ وجﻮد‌ داشت‌ ﻛﻪ‌ دﻟﻴﻞ‌ آن‌ﻫا‌ ﻣﻌﻠﻮم‌ ﻧبﻮد‌ و‌ تحت‌‬ ‫شراﻳﻂ‌خاص‌ﻣحﻴﻄﻰ‌و‌ﻏذاﻳﻰ‌بروز‌ﻣﻰ‌ﻛرد‌و‌حتا‌سبب‌ﻣرگ‌اﻓراد‌ﻣﻰ‌شد‪‌.‬در‌حدود‌‪‌500‬‬ ‫سال‌ﻗبﻞ‌ﻛساﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣدت‌زﻳادى‌را‌در‌سﻔرﻫاى‌بحرى‌سپرى‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‪‌،‬دچار‌خﻮن‌رﻳزى‌ﻫاى‌‬ ‫بﻴره‌ﻣﻰ‌شدﻧد‪‌،‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌اشخاص‌بﻪ‌جاﻫاﻳﻰ‌ﻣﻰ‌رسﻴدﻧد‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧستﻨد‌از‌سبزى‌ﻫا‌و‌ﻣﻴﻮه‌ﻫا‌‬ ‫استﻔاده‌ﻛﻨﻨد‌با‌ﻛﻤال‌تﻌجب‌دﻳده‌ﻣﻰ‌شد‌ﻛﻪ‌خﻮﻧرﻳزى‌ﻫا‌و‌زخﻢ‌دﻫﻦ‌شان‌ﺻحت‌ﻳاب‌ﻣﻰ‌شد‪‌،‬‬ ‫پس‌از‌ﻣدتﻰ‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌رسﻴدﻧد‌ﻛﻪ‌اﮔر‌در‌جرﻳان‌سﻔر‌ﻟﻴﻤﻮ‪‌،‬ﻣاﻟتﻪ‪‌،‬بادﻧجان‌روﻣﻰ‌و‌ﻛﻴﻨﻮ‌را‌‬ ‫ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨد‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﮔﻮﻧﻪ‌اﻣراض‌ﻣبتﻼ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬بﻌدﻫا‌ﻣﻌﻠﻮم‌شد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋارﺿﻪ‌بﻪ‌اثر‌ﻛﻤبﻮد‌‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌C‬بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌سﻜﻮروى)‪‌(Scurvy‬ﻧام‌دارد‪.‬‬ ‫اﻧواع وﻳتامیﻦ‌ها‪ :‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‪‌،‬بﻪ‌دو‌ﮔروپ‌ﻋﻤده‌(ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌و‌ﻣﻨحﻞ‌در‌چربﻰ)‌تﻘسﻴﻢ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌شاﻣﻞ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌C‬و‌‪‌11‬ﻧﻮع‌ﻣختﻠﻒ‌از‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌B‬است‪‌.‬‬ ‫اﻳﻦ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌در‌پﻼزﻣاى‌خﻮن‌حﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌و‌ﻣﻘدار‌اﺿاﻓﻰ‌آن‌ﻫا‌‌تﻮسﻂ‌ﮔرده‌ﻫا‌از‌بدن‌دﻓﻊ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌،‬بﻪ‌ﻫﻤﻴﻦ‌دﻟﻴﻞ‪‌،‬اﻳﻦ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌را‌در‌بدن‌ذخﻴره‌ﻛرده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‪‌.‬در‌واﻗﻊ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌‬ ‫ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌بﻪ‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫا‌وﺻﻞ‌شده‌و‌تﻌاﻣﻼت‌داخﻞ‌حجروى‌را‌ﻛﻪ‌ﻣﻨجر‌بﻪ‌ذخﻴرة‌اﻧرژى‌و‌‬ ‫ساختﻦ‌ﻣﻮاد‌حجروى‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬اﻓزاﻳش‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬برخﻼف‌تﺼﻮر‌ﻣردم‌ﻋادى‪‌،‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌اﻧرژى‌‬ ‫تﻮﻟﻴد‌ﻧﻤﻰ‌ﻛﻨﻨد؛‌اﻣا‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌شان‌در‌بدن‌خﻴﻠﻰ‌ﺿرورى‌است‪.‬‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻨحﻞ‌در‌چربﻰ؛‌شاﻣﻞ‪‌:‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌‪ A -E –D- K‬ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬آن‌ﻫا‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌‬ ‫‪46‬‬

‫ﻣختﻠﻒ‌را‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌A‬در‌ﻋﻤﻞ‌دﻳدن‌ﻧﻘش‌اساسﻰ‌دارد‪‌‌،‬ﻛﻤبﻮد‌اﻳﻦ‌‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌باﻋث‌شب‌ﻛﻮرى‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌در‌تارﻳﻜﻰ‪‌،‬ﻓرد‌درست‌دﻳده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧد‪.‬‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌D‬را‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻧﻮر‌آﻓتاب‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌،‬چﻮن‌اﮔر‌در‌برابر‌ﻧﻮر‌آﻓتاب‌ﻗرار‌بﮕﻴرﻳﻢ‪‌،‬بدن‌ﻣا‌‬ ‫اﻳﻦ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌را‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‪‌.‬براى‌داشتﻦ‌دﻧدان‌ﻫا‌و‌استخﻮان‌ﻫاى‌ساﻟﻢ‌و‌ﻣحﻜﻢ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌D‬‬ ‫ﺿرورى‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻨحﻞ‌در‌چربﻰ‌بر‌خﻼف‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌در‌ذخاﻳر‌‬ ‫چربﻰ‌بدن‌ﻧﮕﻪ‌دارى‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬اﮔر‌ﻣﻴزان‌اﻳﻦ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌در‌بدن‌زﻳاد‌شﻮد‪‌،‬براى‌بدن‌زﻳان‌آور‌‬ ‫است؛‌ﻣثال‪‌:‬ﻣﻘدار‌زﻳاد‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌D‬باﻋث‌رﻳزش‌ﻣﻮ‪‌،‬دل‌بدى‪‌،‬درد‌ﻣﻔاﺻﻞ‌و‌استخﻮان‌و‌حتا‌‬ ‫اسﻬال‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻛﻤبﻮد‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌ﻣﻘاوﻣت‌بدن‌را‌ﻛاﻫش‌ﻣﻰ‌دﻫد‌و‌بدن‌در‌اﻳﻦ‌حاﻟت‌بﻴشتر‌بﻪ‌‬ ‫اﻣراض‌ﻣبتﻼ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬اﻛثر‌ﻣردﻣﻰ‌ﻛﻪ‌ﻏذاى‌ﻣتﻮازن‌‌ﻧﻤﻰ‌خﻮرﻧد‪‌،‬بﻪ‌ﻛﻤبﻮد‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻧﻴز‌دچار‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌بﻴشتر‌در‌سبزى‌ﻫا‪‌،‬ﻣﻴﻮه‌ﻫا‌‬ ‫و‌در‌ﻣحﺼﻮﻻت‌حﻴﻮاﻧﻰ‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌،‬اﻣا‌‬ ‫ﻫﻴﭻ‌ﻳﻚ‌از‌آن‌ﻫا‌تﻤام‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌را‌با‌ﻫﻢ‌‬ ‫ﻳﻚ‌جا‌ ﻧدارد‪ ‌،‬از‌ اﻳﻦ‌ سبب‌ براى‌ داشتﻦ‌‬ ‫ﻳﻚ‌رژﻳﻢ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣتﻨاسب‌باﻳد‌از‌ﻏذاﻫاى‌‬ ‫ﻣختﻠﻒ‌استﻔاده‌شﻮد‪.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )4-14‬وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا در اﻛﺜر ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻰ ﻣﻮجﻮد است‬

‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌چﻪ‌ﻏذاﻫاﻳﻰ‌را‌ﻣﻰ‌خﻮرﻳﻢ‪‌،‬بﻪ‌ﻋادات‌ﻏذاﻳﻰ‪‌،‬ﻓرﻫﻨﮓ‪‌،‬دﻳﻦ‪‌،‬آب‌و‌ﻫﻮا‌و‌دﻳﮕر‌‬ ‫ﻣﻮارد‌ارتباط‌ﻣستﻘﻴﻢ‌دارد‪‌،‬ﻧﻈر‌شﻤا‌در‌اﻳﻦ‌ﻣﻮرد‌چﻴست؟‌چﻨد‌ﻣثال‌بدﻫﻴد‪.‬‬ ‫آﻳا‌تﻐذﻳﺔ‌ﻣتﻨاسب‌بﻪ‌ﻣﻌﻨاى‌خﻮردن‌ﻣﻘدار‌زﻳاد‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌است؟‬ ‫ﻛﻤبﻮد‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ ‪‌D‬باﻋث‌ﻧرﻣﻰ‌استخﻮان‌ﻫا‌ﻣﻰ‌شﻮد‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﮔﻮﻧﻪ‌اﻓراد‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌تا‌در‌‬ ‫برابر‌شﻌاع‌آﻓتاب‌ﻗرار‌بﮕﻴرﻧد‪‌‌،‬ﻧﻈر‌شﻤا‌در‌اﻳﻦ‌ﻣﻮرد‌چﻴست؟‌‬

‫‪47‬‬

‫اﻧﻮاع وﻳﺘامﻴﻦﻫاى مﻨﺤﻞ در ﺷﺤﻢ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﻼﺻﻪ مﻄاﻟﻌﻪ مﻰکﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻧام‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‬

‫در کدام ﻣﻨابﻊ ﻏﺬاﻳﻰ‬ ‫ﻳافت ﻣﻰﺷﻮد؟‬

‫چﻪ وﻇاﻳﻔﻰ را‬ ‫در بدن بﻪ عﻬده‬ ‫دارد؟‬

‫شﻴر‌و‌دﻳﮕر‌ﻟبﻨﻴات‪‌،‬جﮕر‪‌،‬‬ ‫تخﻢ‌ﻣرغ‪‌،‬زردك‌و‌‬ ‫بادﻧجان‌روﻣﻰ‬

‫درساختﻤان‌حجرات‌‬ ‫چشﻢ‌حﺼﻪ‌دارد‌و‌در‌‬ ‫ﻋﻤﻞ‌دﻳدن‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌‬ ‫را‌بازى‌‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌بﻪ‌‬ ‫سﻼﻣتﻰ‌جﻠد‌ﻛﻤﻚ‌‌‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪D‬‬

‫در اﺛر کﻤﺒﻮد‬ ‫آن در بدن چﻪ‬ ‫رخ ﻣﻰدﻫد؟‬

‫در اﺛر ازدﻳاد‬ ‫آن در بدن چﻪ‬ ‫رخ ﻣﻰدﻫد؟‬

‫شبﻜﻮرى‪‌،‬‬ ‫خشﻚ‌شدن‌‬ ‫جﻠد‪‌،‬ﻛاﻫش‌‬ ‫ﻣﻘاوﻣت‌بدن‬

‫ﺻدﻣﻪ‌رسﻴدن‌بﻪ‌‬ ‫ﮔرده‌ﻫا‪‌،‬جﮕر‌‬ ‫و‌استخﻮان‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫استﻔراغ‪‌،‬سر‌درد‪‌،‬‬ ‫اختﻼل‌بﻴﻨاﻳﻰ‬

‫شﻴر‌و‌دﻳﮕر‌ﻟبﻨﻴات‪‌،‬زردى‌ بﻪ‌جذب‌و‌ﻣﺼرف‌ ﻛج‌شدن‌و‌‬ ‫تخﻢ‌ﻣرغ‪‌‌،‬ﻣاﻫﻰ‌و‌روﻏﻦ‌ ﻛﻠسﻴﻢ‌و‌ﻓاسﻔﻮرس‌ تﻐﻴﻴر‌شﻜﻞ‌در‌‬ ‫استخﻮان‌ﻫا‌بﻪ‌‬ ‫در‌بدن‌ﻛﻤﻚ‌‬ ‫ﻣاﻫﻰ‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌باﻋث‌رشد‌ خﺼﻮص‌در‌‬ ‫اﻃﻔال‪‌،‬پﻮﻛﻰ‌‬ ‫بدن‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‬ ‫استخﻮان‌در‌‬ ‫بزرﮔساﻻن‬

‫‪E‬‬

‫روﻏﻦ‌ﻫاى‌ﻧباتﻰ‌و‌در‌‬ ‫ﻣﻴﻮه‌ﻫاى‌خشﻚ‌بﻪ‌‬ ‫خﺼﻮص‌در‌ﻣﻐزﻳات‬

‫‪K‬‬

‫سبزى‌ﻫا‪‌،‬چاى‌و‌ﮔﻮشت‬

‫از‌ﻏشا‌ﻫاى‌حجروى‌‬ ‫ﻣحاﻓﻈت‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌،‬‬ ‫دﻳﮕر‌وﻇاﻳﻒ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‬ ‫‪‌E‬ﻫﻨﻮز‌درحال‌‬ ‫بررسﻰ‌است‪.‬‬

‫در‌وﻗت‌ﻟختﻪ‌شدن‌‬ ‫خﻮن‌در‌تشﻜﻴﻞ‌‬ ‫پروتﻴﻦ‌ﻧﻘش‌اساسﻰ‌‬ ‫دارد‪.‬‬

‫ﻧاراحتﻰ‌ﻫا‌در‌‬ ‫روده‌ﻫا‌ﻣﻌده‪‌،‬‬ ‫اﻋﺼاب‌و‌ﻗﻠب‌‌‬ ‫سستﻰ‌و‌بﻰ‌حاﻟﻰ‬

‫احتﻤاﻻً‌سرﻃان‌ دﻗﻴﻖ‌ﻣﻌﻠﻮم‌ﻧﻴست‬ ‫خﻮن‬

‫در‌وﻗت‌زخﻤﻰ‌ ﺻدﻣﻪ‌در‌جﮕر‪‌،‬‬ ‫شدن‪‌،‬خﻮﻧرﻳزى‌ ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‌اﻟبتﻪ‌در‌‬ ‫ﺻﻮرت‌ﻣﺼرف‌‬ ‫شدﻳد‌پﻴدا‌‌‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌K‬بﻪ‌شﻜﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫اﻧﻮاع وﻳﺘامﻴﻦﻫاى مﻨﺤﻞ در آب را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﻼﺻﻪ مﻄاﻟﻌﻪ مﻰکﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻧام‬ ‫وﻳتاﻣﻴﻦ‬

‫در کدام ﻣﻨابﻊ ﻏﺬاﻳﻰ‬ ‫ﻳافت ﻣﻰﺷﻮد؟‬ ‫بادام‌زﻣﻴﻨﻰ(ﻣﻤپﻠﻰ)‪‌،‬‬ ‫حبﻮبات‌و‌سبزى‌ﻫا‌‬

‫‪B1‬‬

‫)‪(Thiamin‬‬

‫‪B2‬‬

‫چﻪ وﻇاﻳﻔﻰ را‬ ‫در بدن بﻪ عﻬده‬ ‫دارد؟‬ ‫در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌‬ ‫ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌‬ ‫سﻬﻢ‌دارد‌و‌ﻫﻢ‌در‌‬ ‫اﻧجام‌وﻇاﻳﻒ‌ﻗﻠب‌‬ ‫و‌اﻋﺼاب‌ﻛﻤﻚ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬

‫در اﺛر کﻤﺒﻮد آن‬ ‫در بدن چﻪ رخ‬ ‫ﻣﻰدﻫد؟‬

‫در اﺛر ازدﻳاد‬ ‫آن در بدن چﻪ‬ ‫رخ ﻣﻰدﻫد؟‬

‫سبب‌ﻣرض‌برى‌ ﻣشخص‌ﻧشده‌‬ ‫برى‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌در‌ است‪.‬‬ ‫اﻳﻦ‌حاﻟت‌شخص‌‬ ‫ﻣرﻳﺾ‌دچار‌‬ ‫ﻧاراحتﻰ‌ﻋﺼبﻰ‌‬ ‫شده‌و‌خﻄر‌سﻜتﺔ‌‬ ‫ﻗﻠبﻰ‌پﻴدا‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫ﻟبﻨﻴات‪‌،‬ﮔﻮشت‪‌،‬تخﻢ‌ﻣرغ‪ ‌،‬در‌تﻌاﻣﻼت‌ﻣتابﻮﻟﻴزﻣﻰ‌ اﻣراض‌جﻠدى‌را‌‬ ‫شرﻛت‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬بﻪ‌‬ ‫سبزى‌ﻫا‌‬ ‫سبب‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﺻحت‌جﻠد‌و‌ترﻣﻴﻢ‌‬ ‫اﻧساج‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬

‫ﻣشخص‌ﻧشده‌‬ ‫است‪.‬‬

‫)‪(Riboflavin‬‬

‫ﻣﻐزﻳات‪‌،‬ﮔﻮشت‪‌،‬ﻛچاﻟﻮ‪‌،‬‬ ‫بادﻧجان‌روﻣﻰ‌‬

‫‪B3‬‬

‫)‪(Niacin‬‬

‫ﮔﻮشت‪‌،‬شﻴر‪‌،‬ﻟبﻨﻴات‬

‫‪B12‬‬

‫‪synacob‬‬ ‫‪-alamin‬‬

‫‪49‬‬

‫ﺻدﻣﻪ‌رسﻴدن‌‬ ‫جﻠد‌را‌ساﻟﻢ‌ﻧﮕﻪ‌‬ ‫سبب‌ﻣرض‬ ‫ﻣﻰ‌دارد‌در‌ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ ‪(‌pellagr‬اﻣراض‌ بﻪ‌جﮕر‪‌،‬اﻟتﻬاب‌‬ ‫ﻛاربﻮﻫاﻳدرﻳت‌ﻫا‌ﻧﻘش‌ جﻠدى‌و‌اختﻼل‌ ﺻﻮرت‪‌،‬ﮔردن‌‬ ‫و‌دست‌ﻫا‌‬ ‫اساسﻰ‌دارد‪.‬‬ ‫حﻮاس)‌ﻣﻰ‌شﻮد‬

‫در‌ساختﻦ‌حجرات‌‬ ‫سرخ‌خﻮن‬

‫ﻧﻮﻋﻰ‌ﻛﻢ‌خﻮﻧﻰ‪ ‌،‬ﻫﻨﻮز‌ﻣشخص‌‬ ‫ﻧاراحتﻰ‌ﻫاى‌ﻋﺼبﻰ ﻧشده‌است‪.‬‬

‫ﮔﻮشت‪‌،‬ﻛﻴﻠﻪ‌و‌بﻌﻀﻰ‌ترﻛارى‌ﻫا‬

‫‪B6‬‬ ‫)‪(Pyridoxin‬‬

‫‪C‬‬

‫ﻣﻴﻮه‌ﻫاى‌خاﻧدان‌ستروس‪‌،‬‬ ‫ﮔﻠپﻰ‪‌،‬بادﻧجان‌روﻣﻰ‌و‌‌‬ ‫ﻛچاﻟﻮ‬

‫‪(Ascorbic‬‬ ‫)‪-acid‬‬

‫ﻧاراحتﻰ‌ﻫاى‌‬ ‫در‌تﻌاﻣﻼت‌‬ ‫ﻣتابﻮﻟﻴزﻣﻰ‌اﻣﻴﻨﻮ‌ ﻋﺼبﻰ‌و‌‬ ‫اسﻴدﻫا‌شرﻛت‌‌‌‌‌‌ ﻋﻀﻼتﻰ‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬

‫براى‌سﻼﻣتﻰ‌‬ ‫بﻴره‌ﻫا‌ﺿرورى‌‬ ‫است‌و‌‌باﻋث‌‬ ‫اﻓزاﻳش‌ﻣﻘاوﻣت‌‬ ‫بدن‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫باﻋث‌ﻣرض‌‌‌‬ ‫سﻜﻮروى‬ ‫‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬

‫بﻰ‌حسﻰ‌پا‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﻋدم‌ﻫﻤاﻫﻨﮕﻰ‌‬ ‫دست‌ﻫا‌‌و‌ﻏﻴر‌‬ ‫ﻃبﻴﻌﻰ‌شدن‌‬ ‫اﻋﻤال‌ﻣﻐزى‬

‫ﻧاراحتﻰ‌ﻫاى‌‬ ‫ﻣﻌده‌و‌روده‪‌،‬‬ ‫ﺿﻌﻒ‌سﻴستﻢ‌‬ ‫ﻣﻌاﻓﻴت‌بدن‬

‫‌ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‬ ‫زردك‌و‌بادﻧجان‌روﻣﻰ‌ﻓاﻗد‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ ‪ A‬ﻫستﻨد‪‌،‬اﻣا‌ﻣﻮادى‌بﻪ‌ﻧام‌ﻛاروتﻴﻦ‌در‌زردك‌و‌‬ ‫ﻟﻴﻜﻮپﻦ‌در‌بادﻧجان‌روﻣﻰ‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌در‌بدن‌بﻪ‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌A‬تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬ ‫تاﺛﻴر اﻟﻜﻮل و ادوﻳﻪ بﻪ ﺻحت‬

‫ﻫر‌ﻣادة‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌ﻛﻪ‌تﻮاﻧاﻳﻰ‌تاثﻴر‌بر‌اﻋﻤال‌بدن‌اﻧسان‌را‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬دوا‌‌)‪‌(Drug‬‬ ‫ﻧاﻣﻴده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌‌.‬دوا‌بﻪ‌اشﻜال‌ﻣختﻠﻒ‌پﻴدا‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌شﻤا‌با‌اﻗسام‌ﻣختﻠﻒ‌آن‌آشﻨا‌‬ ‫ﻫستﻴد؛‌بﻌﻀﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌از‌ﻃرﻳﻖ‌جﻠد‌داخﻞ‌بدن‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬بﻌﻀﻰ‌خﻮرده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻳا‌‬ ‫تﻮسﻂ‌پﻴچﻜارى‌بﻪ‌بدن‌داخﻞ‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬دوا‌ﻫا‌بر‌اساس‌تاثﻴرى‌ﻛﻪ‌بر‌بدن‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌‬ ‫داشتﻪ‌ باشد‌ ﻃبﻘﻪ‌ بﻨدى‌ ﻣﻰ‌ﮔردد؛‌ دوا‌ﻫا‌ با‌ خﻮاص‌ ﻣتﻔاوت‌ در‌ جﻠﻮﮔﻴرى‌ و‌ تداوى‌‬ ‫اﻣراض‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد؛‌اﻧﻮاع‌‌ﺿد‌درد‪‌،‬ﺿد‌باﻛترﻳا‪‌،‬ﺿد‌آﻟرجﻰ‌ﻳا‌حساسﻴت‪‌،‬ﻣﻮثر‌بر‌‬ ‫اﻋﺼاب‌و‌ﻏﻴره‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬‬ ‫سر‌دردى‪‌،‬ﻛﻤر‌دردى‪‌،‬درد‌دﻧدان‌از‌جﻤﻠﻪ‌درد‌ﻫاﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌تﻘرﻳباً‌ﻫﻤﺔ‌ﻣا‌با‌آن‌آشﻨا‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻴﻢ؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌شﻤا‌دربارة‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌چﻄﻮر‌ﮔﻴرﻧده‌ﻫاى‌درد‌سﻴﮕﻨال‌ﻫاى‌درد‌را‌بﻪ‌‬ ‫ﻣﻐز‌ﻣﻰ‌رساﻧد‌خﻮاﻧده‌اﻳد‪‌،‬دوا‌ﻫاى‌ﺿد‌درد‌بر‌ﻫﻤﻴﻦ‌ﮔﻴرﻧده‌ﻫاى‌درد‌تاثﻴر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬آن‌‬ ‫دواى‌ﻛﻪ‌تﻨﻬا‌درد‌را‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌برد‌و‌تاثﻴرى‌بر‌ﻫﻮشﻴارى‌ﻧدارد‌بﻰ‌ﻫﻮش‌ﻧﻤﻰ‌سازد‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫‪‌Analgesic‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌آسپﻴرﻳﻦ‌ﻳﻜﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌است‪‌.‬‬ ‫‪50‬‬

‫اﻣا‌اﻧﻮاع‌دﻳﮕر‌دوا‌ﻫا‌ﻣﻮجﻮد‌اﻧد‌ﻛﻪ‌ﻫﻢ‌درد‌را‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌برﻧد‌و‌با‌تاثﻴر‌بر‌سﻴستﻢ‌ﻋﺼبﻰ‌‬ ‫ﻣرﻛزى‌باﻋث‌خﻮاب‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬اﻣا‌با‌استﻌﻤال‌دواﻣدار‌سبب‌اﻋتﻴاد‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌‬ ‫ﻣﻮاد‌ﻣخدر‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌اﮔر‌زﻣاﻧﻰ‌با‌خﻮردن‌ﻳﻚ‌تابﻠﻴت‌ﻣسﻜﻦ‪‌،‬سردردى‌‬ ‫ﻣا‌خﻮب‌ﻣﻰ‌شد‪‌،‬بﻌد‌از‌استﻔاده‌دواﻣدار‌از‌دواى‌ﻣسﻜﻦ‌روزى‌خﻮاﻫد‌رسﻴد‌ﻛﻪ‌حتا‌با‌‬ ‫خﻮردن‌چﻨد‌تابﻠﻴت‌ﻫﻢ‌سردردى‌ﻣا‌تسﻜﻴﻦ‌ﻧخﻮاﻫد‌ﻳاﻓت؛‌در‌اﻳﻦ‌حاﻟت‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌‬ ‫ﻛﻪ‌ﻓرد‌بﻪ‌تابﻠﻴت‌ﻣتذﻛره‌ﻣﻌتاد‌شده‌است‪‌‌.‬بسﻴارى‌از‌ﻣﻮاد‌ﻣخدر‌از‌ﻧبات‌ﻛﻮﻛﻨار‌ﻳا‌‬ ‫خشخاش‌استخراج‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)‌4-15‬آن‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫تﻤام‌دوا‌ﻫا‌با‌وجﻮد‌ﻓﻮاﻳدى‌ﻛﻪ‌در‌جﻬت‌تداوى‌و‌جﻠﻮﮔﻴرى‌از‌اﻣراض‌دارﻧد‪‌،‬اﮔر‌بﻪ‌‬ ‫ﺻﻮرت‌درست‌و‌با‌تﻮﺻﻴﺔ‌دﻛتﻮر‌ﻣﺼرف‌شﻮد‌ﻣا‌را‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬اﻣا‌اﮔر‌بﻪ‌شﻜﻞ‌‬ ‫خﻮد‌سراﻧﻪ‌استﻔاده‌شﻮد‌بﻪ‌بدن‌ﺻدﻣات‌زﻳادى‌را‌وارد‌ﻛرده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‪‌.‬‬ ‫بﻌﻀﻰ‌از‌ﻧﻮشﻴدﻧﻰ‌ﻫا‌ﻛﻪ‌روزﻣره‌از‌آن‌ﻫا‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴﻢ‌داراى‌ﻣﻮاد‌ﻛﻴﻤﻴاوى(ادوﻳﻪ)‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬چاى‌حاوى‌ﻛاﻓﺌﻴﻦ)‪‌(Caffeine‬است‌ﻛﻪ‌خستﻪ‌ﮔﻰ‌را‌از‌بﻴﻦ‌‬ ‫ﻣﻰ‌برد‌و‌با‌تاثﻴر‌بر‌ﮔرده‌ﻫا‌ﻣﻴزان‌ادرار‌را‌اﻓزاﻳش‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬ﻗﻬﻮه‌حاوى‌ﻣﻘدار‌بﻴشتر‌‬ ‫ﻛاﻓﺌﻴﻦ‌است‌ﻛﻪ‌خستﻪ‌ﮔﻰ‌را‌از‌بﻴﻦ‌برده‌خاﺻﻴت‌ﺿد‌خﻮاب‌دارد‌و‌ﻫﻢ‌چﻨان‌در‌ترﻛﻴب‌‬ ‫ﻧﻮشابﻪ‌ﻫا‌ﻣاده‌ﻳﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌ﻛﻮﻻ‌ﻣﻮجﻮد‌است‌ﻛﻪ‌خاﺻﻴت‌ﺿد‌تشﻨﻪ‌ﮔﻰ‌دارد‪‌.‬تﻨباﻛﻮ‪‌،‬ﻧباتﻰ‌‬ ‫است‌ﻛﻪ‌حاوى‌ﻧﻴﻜﻮتﻴﻦ‌‌)‪‌(Nicotine‬ﻣﻲ‌باشد‌و‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌ﻧسﻮار‪‌،‬سﮕرت‌و‌چﻠﻢ‌ﻣﻮرد‌‬ ‫استﻔاده‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬ﻛشﻴدن‌سﮕرت‌و‌ﻳا‌جﻮﻳدن‌برگ‌تﻨباﻛﻮ‌‌و‌اﻧداختﻦ‌ﻧسﻮار‌‬ ‫بﻪ‌ﻣرور‌زﻣان‌ﻋﻼوه‌بر‌تخرﻳب‌دﻧدان‌ﻫا‌سبب‌اﻓزاﻳش‌احتﻤال‌سرﻃان‌شش‌و‌ﻣرى‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫اﻟﻜﻮل)‪‌(Alcohol‬ﻣاﻳﻌﻰ‌است‌ﻛﻪ‌از‌داﻧﻪ‌ﻫا‌و‌ﻣﻴﻮه‌ﻫا‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬با‌داخﻞ‌شدن‌بﻪ‌جرﻳان‌‬ ‫خﻮن‌ﻣستﻘﻴﻢ‌بر‌سﻴستﻢ‌اﻋﺼاب‌ﻣرﻛزى‌تاثﻴر‌‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌شخص‪‌،‬تﻌادل‌و‌تﻮازن‌ﻓﻜرى‌و‌جسﻤﻰ‌‬ ‫خﻮد‌را‌از‌دست‌ﻣﻰ‌دﻫد‌و‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌در‌ﻛشﻮر‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣردم‌آن‌ﻫا‌بﻪ‌ﻧﻮشﻴدن‌اﻟﻜﻮل‌ﻋادت‌‬ ‫دارﻧد‪ ‌،‬دﻟﻴﻞ‌ ﻋﻤدة‌ حﻮادث‌‬ ‫تراﻓﻴﻜﻰ‪ ‌،‬خﻮد‌ ﻛشﻰ‌ و‌‬ ‫جراﻳﻢ‌ جﻨاﻳﻰ‌ است‪ ‌.‬استﻔادة‌‬ ‫ﻣداوم‌ از‌ اﻟﻜﻮل؛‌ ﻫﻢ‌چﻨان‌‌‬ ‫باﻋث‌خرابﻰ‌حجرات‌جﮕر‌و‌‬ ‫ﻣﻐز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬از‌ﻫﻤﻴﻦ‌سبب‪‌،‬‬ ‫دﻳﻦ‌ ﻣﻘدس‌ اسﻼم‌ ﻧﻮشﻴدن‌‬ ‫اﻟﻜﻮل‌را‌براى‌تﻤام‌ﻣسﻠﻤاﻧان‌‬ ‫حرام‌ﮔرداﻧﻴده‌است‪‌.‬‬ ‫شﻜﻞ(‪ )4-15‬بتﻪﻫاى ﻛﻮﻛﻨار‬

‫‪51‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌فﻜر کﻨﻴد‬ ‫‌‬ ‫ﻣرﻳﺾ‌ﻫستﻰ؟‌چرا‌از‌تابﻠﻴت‌ﻫاى‌ﻣﻦ‌ﻧﻤﻰ‌خﻮرى؟‬ ‫‌تا‌بﻪ‌حال‌اﻳﻦ‌ﻗسﻢ‌حرف‌ﻫا‌را‌شﻨﻴده‌اﻳد؟‌چﻪ‌ﻓﻜر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌،‬آﻳا‌استﻔاده‌از‌دواى‌ﻛﻪ‌دوﻛتﻮر‌‬ ‫بﻪ‌ﻓرد‌دﻳﮕر‌داده‌درست‌است؟‌جﻮاب‌ﻧﻪ‌است‪‌.‬استﻔاده‌از‌دواى‌شخص‌دﻳﮕر‌خﻄرﻧاك‌‬ ‫است‪‌.‬آﻳا‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌چرا؟‌‬

‫خالصۀ فصل ﭼﻬارم‬ ‫ﻣﻴﻜروب)‪‌:(Microbe‬ﻣﻮجﻮد‌ﻛﻮچﻚ‌ذره‌بﻴﻨﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بدون‌ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌دﻳده‌‬ ‫ﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻰشﻮد‪‌.‬باﻛترﻳا‪‌،‬پروتستا‪‌،‬وﻳروس‌ﻫا‌و‌بﻌﻀﻰ‌از‌ﻓﻨجﻰ‌از‌جﻤﻠﻪ‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫا‌ﻣ ‌‬ ‫ﻧﻤ ‌‬ ‫تﻮﻛسﻴﻦ )‪ :(Toxin‬ﻣﻮاد‌ زﻫرى‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ وسﻴﻠﺔ‌ باﻛترﻳا‌ تﻮﻟﻴد‌ ﻣﻰ‌شﻮد‌ و‌ باﻋث‌‬ ‫ﻣسﻤﻮﻣﻴت‌ﻫاى‌ﻏذاﻳﻰ‌و‌ﻣرﻳﻀﻰ‌اﻧسان‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﻏذاى‌ﻣتﻮازن‪‌،‬آن‌ﻏذاﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌در‌ترﻛﻴب‌آن‌اﻧﻮاع‌ﻣﻮاد‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌براى‌بدن‌ﻣﻮجﻮد‌‬ ‫باشد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌ساده‌تر‌باﻳد‌شاﻣﻞ‌ﻣﻴزان‌ﻣتﻨاسب‌پروتﻴﻦ‪‌،‬چربﻰ‪‌،‬ﻣﻨرال‪‌،‬وﻳتاﻣﻴﻦ‪‌،‬ﻗﻨد‌‬ ‫و‌آب‌باشد‪.‬‬

‫سؤال‌های فصل ﭼﻬارم‬ ‫سؤال‌های خاﻧﻪ خالى‬ ‫• ﻣﻮاد زﻫرى ﻛﻪ از باﻛترﻳا ترشﺢ ﻣﻰشﻮد‪ ...................................‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫• از وﻳتاﻣﻴﻦﻫاى ﻣﻨحﻞ در چربﻰ ﻣﻰتﻮان از ‪........‬و‪ ........‬ﻧام برد‪.‬‬ ‫سؤال‌های اﻧتخابى‬ ‫• جﻠد تﻮسﻂ‪ ........................‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧد ﻣﻴﻜروبﻫا را از ﺧﻮد دور ﻛﻨد‪.‬‬ ‫اﻟف) حجرات سفﻴد ﺧﻮن ب) حجرات جﻮان جﻠد ج) حجرات ﻣرده جﻠد د) عرق‬ ‫• ﻧﻴﻜﻮتﻴﻦ در ‪ ......................‬وجﻮد دراد‪.‬‬ ‫د)اﻟف و ب صحﻴﺢ است‪.‬‬ ‫ج)ﻧسﻮار‬ ‫ب) ﻗﻬﻮه‬ ‫اﻟف)چاى‬ ‫سؤال‌های ﺗﺸﺮﻳﺤى‬ ‫• ﻣﻴﻜروب چﻴست؟ اﻗسام آن را ﻧام ببرﻳد و بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ فرق بﻴﻦ پاتﻮجﻦ وﻏﻴر پاتﻮجﻦ چﻴست؟‬ ‫• دفاع اﺧتصاصﻰ را تعرﻳف ﻧﻤﻮده و با دفاع ﻏﻴر اﺧتصاصﻰ ﻣﻘاﻳسﻪ ﻛﻨﻴد؟‬ ‫• در ﻣﻮرد سرطان چﻰ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد؟‬ ‫‪52‬‬

‫بخش ﭼﻬارم‬

‫اساسات جﻨتﻴک‬

‫‪53‬‬

‫فصل ﭘﻨﺠم‬

‫ﺟﻨتیﻚ و اهمیت آن‬

‫تا‌بﻪ‌حال‌اﻳﻦ‌سؤال‌را‌از‌خﻮد‌پرسﻴده‌اﻳد‌ﻛﻪ‌چرا‌ﻧﻮزاد‌‬ ‫ﮔﻮسﻔﻨد‌شبﻴﻪ‌ﻣرﻏابﻰ‌ﻧﻴست؟‌جﻮاب‌ساده‌بﻪ‌اﻳﻦ‌سؤال‌‬ ‫اﻳﻦ‌ است‌ چﻮن‌ پدر‌ و‌ ﻣادر‌ ﮔﻮسﻔﻨد‌ ﻣرﻏابﻰ‌ ﻧﻴست‪ ‌،‬اﻣا‌‬ ‫جﻮاب‌ اﻳﻦ‌ سؤال‌ بﻪ‌ اﻳﻦ‌ ساده‌ﮔﻰ‌ ﻧﻴست‪ ‌.‬در‌ واﻗﻊ‌ ﻳﻜﻰ‌‬ ‫از‌ خﺼﻮﺻﻴات‌ ﻣﻮجﻮد‌ زﻧده‪ ‌،‬پدﻳد‌ آوردن‌ ﻣﻮجﻮدى‌‬ ‫ﻣشابﻪ‌خﻮدش‌است‪‌‌.‬ﻣردم‌سال‌ﻫا‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻓﻜر‌بﻮدﻧد‌ﻛﻪ‌‬ ‫چرا‌شباﻫت‌ﻫا‌بﻴﻦ‌اﻋﻀاى‌ﻧزدﻳﻚ‌در‌ﻳﻚ‌ﻓاﻣﻴﻞ‌ﻣﻮجﻮد‌‬ ‫است‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌بخش‌شﻤا‌با‌ﻣﻔﻬﻮم‌و‌تارﻳخچﺔ‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‪‌،‬‬ ‫اﻫﻤﻴت‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‪‌،‬تجارب‌ﻣﻨدل‪‌،‬ﻧﻘش‌احتﻤاﻻت‌در‌ﻋﻠﻢ‌‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌و‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌آشﻨا‌خﻮاﻫﻴد‌شد‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫جﻨتﻴﻚ‬ ‫ﻋﻠﻢ‌وراثت‌ﻳا‌جﻨتﻴﻚ‌(‪‌)Genetic‬در‌بارة‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌اﻧتﻘال‌خﻮاص‌از‌واﻟدﻳﻦ‌بﻪ‌ﻧﻮزادان‌‬ ‫بحث‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‪‌،‬اﻧتﻘال‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌بﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ‌از‌ﻳﻚ‌حجره‌بﻪ‌حجرة‌‬ ‫دﻳﮕر‌‪‌،‬از‌واﻟد‌بﻪ‌ﻧﻮزاد‌و‌از‌ﻳﻚ‌ﻧسﻞ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌است‪‌.‬ﻣشابﻬت‌ﻫا‌و‌تﻔاوت‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌بﻴﻦ‌‬ ‫اوﻻد‌و‌واﻟدﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬ﻧاشﻰ‌از‌ﻣﻮاد‌ارثﻰ‌است‌ﻛﻪ‌از‌واﻟدﻳﻦ‌بﻪ‌آن‌ﻫا‌ﻣﻨتﻘﻞ‌شده‌است‌‬ ‫و‌جﻨتﻴﻚ‌اﻳﻦ‌ﻣﻄاﻟب‌را‌واﺿﺢ‌ﻣﻰ‌سازد‪‌.‬جﻨتﻴﻚ‪‌،‬ﻳﻜﻰ‌از‌شاخﻪ‌ﻫاى‌بﻴﻮﻟﻮژى‌است‪‌.‬بسﻴارى‌‬ ‫از‌ﻣﻮﺿﻮﻋات‌اﺻﻠﻰ‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌را‌ﻣردم‌ﻣﻰ‌داﻧﻨد‌و‌داﻧشﻤﻨدان‌از‌اﻳﻦ‌اﺻﻮل‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬بﻪ‌‬ ‫وسﻴﻠﺔ‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌و‌ﻣﻔاﻫﻴﻢ‌ﻣﻮجﻮد‌در‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌بﻪ‌تشابﻪ‌ﻳا‌ﻋدم‌تشابﻪ‌دو‌ﻣﻮجﻮد‌ﻧسبت‌بﻪ‌‬ ‫ﻳﻜدﻳﮕر‌پﻰ‌ببرﻳﻢ‌و‌بداﻧﻴﻢ‌ﻛﻪ‌چﻄﻮر‌و‌چرا‌چﻨﻴﻦ‌تشابﻪ‌و‌ﻳا‌ﻋدم‌تشابﻪ‌در‌ﻧباتات‌و‌ﻳا‌حﻴﻮاﻧات‌‬ ‫بﻪ‌وجﻮد‌آﻣده‌است‪.‬‬ ‫تارﻳﺦ جﻨتﻴﻚ‬ ‫اﻧسان‌ﻫا‌درحدود‌‪‌10‬ﻫزار‌سال‌ﻗبﻞ‪‌،‬اﻫﻠﻰ‌ساختﻦ‌و‌پرورش‌ﻧباتات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌را‌آﻏاز‌ﻛردﻧد‪‌.‬‬ ‫آن‌ﻫا‌اﻧﻮاع‌ﻧباتات‌را‌زرع(ﻛشت)‌ﻧﻤﻮده‌و‌حﻴﻮاﻧات‌وحشﻰ‌را‌اﻫﻠﻰ‌ﻣﻰ‌ساختﻨد‪‌.‬در‌جرﻳان‌‬ ‫ﻗرن‌ﻫا‌بشر‌براى‌بﻪ‌دست‌آوردن‌ﻧسﻞ‌بﻬتر‌حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتات‌ﻧاآﮔاﻫاﻧﻪ‌ﻛﻮشﻴده‌اﻧد‌ﻛﻪ‌آن‌‬ ‫ﻛﻮشش‌ﻫا‌بﻪ‌اﺻﻼح‌ﻧسﻞ‌ﻧباتات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌اﻧجاﻣﻴده‌است‪‌.‬تا‌جاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌تدرﻳج‌اﻧﻮاع‌جدﻳد‪‌،‬‬ ‫بﻨا‌بر‌ﻧﻴازﻣﻨدى‌بشر‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣد؛‌ﻣثال‪‌:‬ﻧبات‌ﮔﻨدم‌ﻛﻨﻮﻧﻰ‌تﻌداد‌داﻧﻪ‌ﻫاى‌بﻴشتر‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬‬ ‫اﻧﻮاع‌ﮔاو‌ﮔﻮشتﻰ‌و‌شﻴر‌ده‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣده‪‌،‬ﻫﻢ‌چﻨان‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌در‌تداوى‌اﻣراض‌و‌تﻮﻟﻴد‌دوا‌ﻫاى‌‬ ‫جدﻳد‌ﻣﻮرد‌استﻔاده‌ﻗرار‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌ﻫزاران‌ﻣﻮرد‌دﻳﮕر‪.‬‬ ‫بﻴﻮﻟﻮژى‌از‌ﻗدﻳﻤﻰ‌ترﻳﻦ‌ﻋﻠﻮﻣﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بشر‌بﻪ‌آن‌تﻮجﻪ‌داشتﻪ‌است‪‌.‬اﻣا‌از‌حدود‌ﻳﻚ‌ﻗرن‌‬ ‫پﻴش‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌وارد‌ﻣرحﻠﺔ‌جدﻳدى‌شد‌ﻛﻪ‌آن‌را‌جﻨتﻴﻚ‌ﻧاﻣﻴده‌اﻧد‌و‌اﻳﻦ‌اﻣر‪‌،‬اﻧﻘﻼبﻰ‌را‌در‌‬ ‫ﻋﻠﻢ‌بﻴﻮﻟﻮژى‌بﻪ‌وجﻮد‌آورد‪‌.‬در‌ﻗرن‌ﻫجدﻫﻢ‌ﻋده‌ﻳﻲ‌از‌داﻧشﻤﻨدان‌ﻛﻮشﻴدﻧد‌ﻛﻪ‌ﻧحﻮة‌اﻧتﻘال‌‬ ‫ﻣشخﺼات‌ارثﻰ‌را‌از‌ﻧسﻠﻰ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌بررسﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬وﻟﻰ‌بﻪ‌دو‌دﻟﻴﻞ‌ﻣﻬﻢ‌ﻛﻪ‌ﻳﻜﻰ‌ﻋدم‌‬ ‫اﻧتخاب‌ﻣشخﺼات‌ﻣﻨاسب‌و‌دﻳﮕرى‌ﻧداشتﻦ‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ﻛاﻓﻰ‌در‌رﻳاﺿﻴات‌بﻮد‪‌،‬بﻪ‌ﻧتﻴجﻪ‌ﻳﻲ‌‬ ‫ﻧرسﻴدﻧد‪‌.‬اوﻟﻴﻦ‌ﻛسﻰ‌ﻛﻪ‌تﻮاﻧست‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌حاﻛﻢ‌بر‌اﻧتﻘال‌ﺻﻔات‌ارثﻰ‌را‌شﻨاساﻳﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬راﻫب‌‬ ‫اترﻳشﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌ﮔرﻳﮕﻮرﻣﻨدل‌بﻮد‌ﻛﻪ‌در‌سال‌‪‌1866‬اﻳﻦ‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌را‌ﻛﻪ‌حاﺻﻞ‌آزﻣاﻳش‌ﻫاى‌او‌روى‌‬ ‫ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌بﻮد‪‌،‬اراﺋﻪ‌ﻛرد‪‌.‬بسﻴارى‌اوﻗات‌ﻣﻔﻜﻮره‌ﻫاى‌خﻮب‌ﻳا‌ﻓﻬﻤﻴده‌ﻧﻤﻰ‌شﻮﻧد‌ﻳا‌از‌آن‌ﻫا‌‬ ‫بﻨابر‌دﻻﻳﻠﻰ‌چشﻢ‌پﻮشﻰ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻧﻈرﻳات‌ﻣﻨدل‌ﻧﻴز‌سال‌ﻫا‌بﻌد‌از‌ﻣرگ‌او‌ﻳﻌﻨﻰ‌تﻘرﻳباً‌‪‌20‬سال‌‬ ‫بﻌد‌داﻧستﻪ‌شد‌و‌ﻳاﻓتﻪ‌ﻫاى‌او‌راه‌را‌براى‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌باز‌ﻛرد‪‌.‬جﻨتﻴﻚ‌ﻳﻚ‌ﻋﻠﻢ‌جﻮان‌و‌در‌‬ ‫حال‌رشد‌است‌ﻛﻪ‌ﻫر‌روز‌ﻳﻚ‌ﻣﻮﺿﻮع‌آن‌براى‌اﻧسان‌واﺿﺢ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫‪55‬‬

‫‌ ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‬ ‫‌‬ ‫پدر‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌ﮔرﻳﮕﻮرﻣﻨدل‌(‪‌)1884 –1822‬ﻛﻪ‌تﺼﻮﻳر‌آن‌را‌‬ ‫در‌شﻜﻞ(‪‌)5-1‬ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‪‌،‬راﻫب‌اترﻳشﻰ‌بﻮد‌ﻛﻪ‌بﻴﻮﻟﻮژى‌و‌رﻳاﺿﻰ‌‬ ‫را‌در‌داﻧشﮕاه‌وﻳاﻧا‌ﻓرا‌ﮔرﻓتﻪ‌بﻮد‪‌.‬او‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌در‌حﻮﻳﻠﻰ‌‬ ‫ﻛﻠﻴسا‌ ﻛشت‌ ﻧﻤﻮده‌ و‌ با‌ استﻔاده‌ از‌ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌ احتﻤاﻻت‌ تحﻘﻴﻘات‌‬ ‫خﻮﻳش‌را‌پﻴش‌ﻣﻰ‌برد‪‌.‬وى‌ﻧتاﻳج‌تحﻘﻴﻘات‌و‌تجارب‌ﻫشت‌ساﻟﺔ‌‬ ‫خﻮد‌را‌در‌سال‌‪1866‬بﻪ‌ﮔروه‌ساﻳﻨس‌داﻧان‌اراﺋﻪ‌ﻛرد‪‌.‬اﻣا‌ﻣتاسﻔاﻧﻪ‌‬ ‫جاﻣﻌﺔ‌ ﻋﻠﻤﻰ‌ آن‌ دوران‌ بﻪ‌ ﻛشﻔﻴات‌ او‌ اﻫﻤﻴت‌ چﻨداﻧﻰ‌ ﻧداد‌ و‌‬ ‫شﻜﻞ(‪)5-1‬‬ ‫ﻧتاﻳج‌ﻛارﻫاى‌ﻣﻨدل‌بﻪ‌دست‌ﻓراﻣﻮشﻰ‌سپرده‌شد‪‌‌.‬در‌سال‌‪‌1900‬‬ ‫ﻣﻴﻼدى‌ﻛشﻒ‌ﻣجدد‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌اراﺋﻪ‌شده‌از‌سﻮى‌ﻣﻨدل‪‌،‬تﻮسﻂ‌دﻳﻮرﻳس‪‌،‬شرﻣاك‌و‌ﻛﻮرﻧز‌‬ ‫باﻋث‌شد‌ﻛﻪ‌ﻧﻈرﻳات‌ﻣﻨدل‌ﻣﻮرد‌تﻮجﻪ‌و‌ﻗبﻮل‌ﻗرار‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌ﻣﻨدل‌بﻪ‌ﻋﻨﻮان‌پدر‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌‬ ‫شﻨاختﻪ‌شﻮد‪.‬‬ ‫تﺠربﻪ باﻻى ﻣشﻨﮓ‬ ‫اوﻟﻴﻦ‌ﻣرحﻠﺔ‌ﻣﻮﻓﻘﻴت‌ﻣﻨدل‌اﻧتخاب‌خﻮب‌او‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻣشﻨﮓ‌بﻮد‪‌.‬ﻣشﻨﮓ‌زود‌ﻧﻤﻮ‌وﮔﻞ‌ﻧﻤﻮده‌‬ ‫داﻧﻪ‌ﻫاى‌بسﻴار‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد؛‌بﻨابراﻳﻦ‌ﻧسﻞ‌ﻫاى‌زﻳاد‌در‌وﻗت‌ﻛﻢ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬ﻣشﻨﮓ‌چﻨد‌‬ ‫ﻣشخﺼﻪ‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻫرﻛدام‌ﻓﻘﻂ‌دو‌حاﻟت‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣشخﺼات‌بﻪ‌آساﻧﻰ‌ﻗابﻞ‌دﻳد‌‬ ‫است‌و‌حد‌اوسﻂ‌ﻧدارﻧد‪‌،‬ﻣثال‪‌:‬رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌برگ‌آن‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻳا‌سﻔﻴد‌است‌وﮔﻞ‌برگ‌ﻫاى‌آن‌بﻪ‌‬ ‫اﻧدازة ﻗد ﻧﺒات‬

‫ﺷﻜﻞ داﻧﻪ‬

‫ﻧبات ﻗد بﻠﻨد‬

‫ﻧبات ﻗد ﻛﻮتاه‬

‫رﻧﮓ ﮔﻞ‬

‫داﻧﺔ چﻤﻠﻚ‬

‫داﻧﺔ سبز‬

‫داﻧﺔ صاف‬

‫داﻧﺔ زرد‬

‫ﮔﻞ ارﻏﻮاﻧﻰ‬

‫ﮔﻞ سفﻴد‬

‫شﻜﻞ(‪ )5-2‬ﻣشخصﻪﻫاى ﻣختﻠف در ﻧبات ﻣشﻨﮓ‬

‫‪56‬‬

‫رﻧﮓ‌دﻳﮕرى‌دﻳده‌ﻧﻤﻰ‌شﻮد‌و‌شﻜﻞ‌داﻧﻪ‌ﻫا‌ﻳا‌چﻤﻠﻚ‌است‌ﻳا‌ﺻاف‌و‌حد‌اوسﻂ‌ﻧدارد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻧبات‌‬ ‫تﻮاﻧاﻳﻰ‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌خﻮدى )‪‌(self-pollination‬را‌دارد‪‌.‬ﻧباتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌‬ ‫خﻮدى‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬ﻧباتﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻫر‌دو‌ساختﻤان‌ﻫاى‌تﻜثرى‌ﻣذﻛر‌و‌ﻣؤﻧث‌را‌داشتﻪ‌و‌ذرات‌‬ ‫ﮔرده‌خﻮد‌ﻧبات‌تخﻤﻪ‌ﻫاى‌ﻣﻮجﻮد‌در‌ﻋﻴﻦ‌ﻧبات‌را‌اﻟﻘاح‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌و‌ﻣشخﺼاتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻧسﻞ‌جدﻳد‌‬ ‫بروز‌خﻮاﻫد‌ﻛرد‌داراى‌ﻋﻴﻦ‌ﻣشخﺼات‌ﻧبات‌ﻣادر‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﻣﻨدل‌در‌ابتداى‌ﻛار‌خﻮد‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌براى‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌خاﻟص‌ﻧﻤﻮد‪‌،‬او‌ﻣحﻴﻂ‌را‌ﻃﻮرى‌ﻣﻬﻴا‌‬ ‫ساخت‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﻧبات‌ﻓﻘﻂ‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌خﻮدى‌تﻮﻟﻴد‌ﻧسﻞ‌ﻛﻨد‌و‌اﻳﻦ‌ﻛار‌را‌چﻨدﻳﻦ‌بار‌‬ ‫اﻧجام‌داد‌تا‌جاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧﮋاد‌خاﻟص‌آن‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣد‪‌،‬ﻣثال‪‌:‬ﻳﻚ‌ﻧبات‌با‌ﻣشخﺼﺔ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌رﻧﮓ‌‬ ‫را‌اﻧتخاب‌ﻧﻤﻮد‌و‌آن‌ﮔﻞ‌آﻧﻘدر‌تﻮﻟﻴد‌ﻧسﻞ‌ﻛرد‌تا‌ﻧﮋاد‌خاﻟص‌را‌پدﻳد‌آورد‌ﻛﻪ‌ﻃﻰ‌ﻧسﻞ‌ﻫا‪‌،‬ﮔﻞ‌‬ ‫ﻓﻘﻂ‌ﻳﻚ‌رﻧﮓ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌داد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌ساده‌تر‪‌،‬ﻳﻚ‌ﻧبات‌خاﻟص‌با‌ﮔﻞ‌ﻫاى‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌‬ ‫ﻫﻤﻴشﻪ‌تﻮﻟﻴد‌ﻧباتات(ﻧﻮزادان)‌‌با‌ﮔﻞ‌ﻫاى‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛرد‪‌.‬ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌‬ ‫ﻣتﻘابﻞ‌)‪‌(cross- pollination‬ﻫﻢ‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌ﻛﻨد‌ﻛﻪ‌در‌جرﻳان‌اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌ﮔرده‌ﻫاى‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻧبات‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌تخﻤﻪ‌ﻫاى‌چﻨدﻳﻦ‌ﻧبات‌ﻫﻢ‌ﻧﻮع‌را‌اﻟﻘاح‌ﻛﻨدﻛﻪ‌حاﺻﻞ‌اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌تﻮﻟﻴد‌ﻧباتات‌با‌‬ ‫خاﺻﻴت‌ﻫا‌و‌ﻣشخﺼات‌ﻣتﻔاوت‌است‪‌.‬ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌تﻮسﻂ‌باد‪‌،‬پرﻧده‌ﮔان‪‌،‬حشرات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌‬ ‫دﻳﮕر؛‌ ﻣثﻞ‌ سﮓ‌ و‌ پشﻚ‌ ﺻﻮرت‌‬ ‫ﮔرﻓتﻪ‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‪ ‌.‬در‌ شﻜﻞ‌ (‪‌)5-3‬‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ ﻳﻚ‌ ﻧﻮع‌ ﮔرده‌ اﻓشاﻧﻰ‌ را‌‬ ‫ببﻴﻨﻴد‪.‬‬ ‫‌ ﻣﻨدل‌ در‌ تجارب‌ خﻮد‌ ﻓﻘﻂ‌ ﻳﻚ‌‬ ‫ﻣشخﺼﻪ‌ را‌ ﻣﻮرد‌ ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ ﻗرار‌ ﻣﻰ‌داد‌‬ ‫و‌بﻪ‌دﻳﮕر‌ﻣشخﺼات‌تﻮجﻪ‌ﻧﻤﻰ‌ﻛرد‪‌.‬‬ ‫ﻣثال‪ ‌:‬ﻣشخﺼﺔ‌ ﻣﻨتخب‌ او‌ در‌ ﻧبات‌‬ ‫ﻣشﻨﮓ‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌بﻮد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣشخﺼﻪ‌‬ ‫شاﻣﻞ‌دو‌ﺻﻔت‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌و‌سﻔﻴد‌است‪‌.‬‬ ‫ﻣشخﺼاتﻰ‌ را‌ ﻛﻪ‌ ﻣﻨدل‌ ﻣﻮرد‌ ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌‬ ‫شﻜﻞ(‪ )5-3‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﮔرده افشاﻧﻰ‬ ‫ﻗرار‌داده‌بﻮد‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-2‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌‬ ‫ببﻴﻨﻴد‪.‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌ فﻜر کﻨﻴد‬ ‫‌‬ ‫چرا‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌خﻮدى‌در‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‪‌،‬ﻳﻜﻰ‌از‌رازﻫاى‌ﻣﻬﻢ‌ﻣﻮﻓﻘﻴت‌در‌تحﻘﻴﻘات‌ﻣﻨدل‌‬ ‫بﻮد؟‬ ‫‪57‬‬

‫تﺠربﻴات ﻣﻨدل‬ ‫‌ﻣﻨدل‪‌،‬آن‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌براى‌تجارب‌خﻮد‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛرد‌ﻛﻪ‌ﻗب ً‬ ‫ﻼ‌ﻧسﻞ‌خاﻟص‌آن‌را‌‬ ‫بﻪ‌وجﻮد‌آورده‌بﻮد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌اﮔر‌ﻣﻰ‌خﻮاست‌ﻛﻪ‌ﻣشخﺼات‌شﻜﻞ‌داﻧﻪ‌را‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌‬ ‫ﻗرار‌دﻫد‪‌،‬ابتدا‌ﻧبات‌را‌خاﻟص‌ﻣﻰ‌ساخت‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻓﻘﻂ‌ﻧباتﻰ‌را‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛرد‌ﻛﻪ‌ﺻرف‌‬ ‫ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌از‌ﻫر‌ﻣشخﺼﻪ‌را‌داشت‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌آﻟﺔ‌تذﻛﻴر‌ﻧبات‌خاﻟص‌با‌ﺻﻔت‌داﻧﺔ‌ﺻاف‌را‌‬ ‫جدا‌ﻣﻰ‌ﻛرد‌و‌بﻌد‌آن‌را‌تﻮسﻂ‌ﮔردة‌ﻧبات‌خاﻟص‌دﻳﮕر‌ﻛﻪ‌داﻧﺔ‌چﻤﻠﻚ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻧﻤﻮد‪‌،‬‬ ‫اﻟﻘاح‌ﻣﻰ‌ﻛرد‪‌.‬در‌واﻗﻊ‌ﻣﻨدل‌ﻣﻰ‌خﻮاست‌بﻔﻬﻤد‌ﻛﻪ‌اﮔر‌دو‌ﻧسﻞ‌خاﻟص‌را‌با‌ﻫﻢ‌ﻳﻚ‌جا‌‬ ‫بسازد‌ﻧسﻞ‌حاﺻﻠﻪ‌ﻳا‌ﻓرزﻧدان‌چﮕﻮﻧﻪ‌خﻮاﻫد‌شد؟‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-4‬اﻳﻦ‌ﻣرحﻠﻪ‌واﺿﺢ‌ﻣﻌﻠﻮم‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫ذرات ﮔردة ﻧباتﻰ ﻳﻚ ﮔﻞ‪ ،‬بﻪ آﻟﺔ تاﻧﻴﺚ )‪(Stigma‬‬ ‫‪ Stigma‬ﮔﻞ دﻳﮕر‬ ‫اﻟﻘاح آﻟﺔ‬ ‫ﻳﻚآﻧراﮔﻞ‪ ،‬بﻪ‬ ‫ﮔردة ﻧباتﻰ‬ ‫ﻣﻴﻜﻨد‪.‬‬ ‫رسﻴده و‬ ‫ذرات دﻳﮕر‬ ‫ﮔﻞ‬ ‫رسﻴده و آنرا اﻟﻘاح ﻣﻰﻛﻨد‪.‬‬

‫‪Anther‬‬ ‫‪Stigma‬‬

‫‪ Anther‬آﻟﺔ تﺬﻛﻴر در ﮔﻞ ﻣﻰباشد ﻛﻪ حاوى ﮔرده است‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )5-4‬اﻧتﻘال ﮔرده‬

‫اوﻟﻴﻦ تﺠربﺔ ﻣﻨدل‬ ‫ﻣﻨدل‌در‌اوﻟﻴﻦ‌تجربﺔ‌خﻮد‌چﻨدﻳﻦ‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌با‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻛرد‌تا‌ﻣشخﺼات‌ﻣختﻠﻒ‌‬ ‫را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤاﻳد؛‌چﻨاﻧچﻪ‌پﻴشتر‌ﻧﻴز‌ﻳاد‌آور‌شدﻳﻢ‌او‌ابتدا‌خﻮد‌را‌ﻣﻄﻤﺌﻦ‌ﻣﻰ‌ساخت‌ﻛﻪ‌ﻧبات‌‬ ‫براى‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌خاﻟص‌شده‌است‌و‌بﻌد‌آن‌ﻫا‌را‌با‌‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻣﻰ‌ﻛرد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌او‌ﻧبات‌‬ ‫خاﻟص‌با‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌را‌با‌ﻧبات‌خاﻟص‌با‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌سﻔﻴد‌ﻳﻚ‌جا‌ﻧﻤﻮد‌در‌شﻜﻞ‌‬ ‫(‪‌)5-5‬ﻣراحﻞ‌ﻣختﻠﻒ‌تجربﺔ‌ذﻛر‌شده‌را‌ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‪‌.‬ﻧباتات‌حاﺻﻞ‌از‌اﻳﻦ‌تزوﻳج‌بﻪ‌ﻧام‌ﻧسﻞ‌‬ ‫اول‌)‪(first-generation plants‬ﻳا‌‪‌F1‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‪‌.‬ﻫﻤاﻧﻄﻮر‌ﻛﻪ‌در‌شﻜﻞ‌ﻫﻢ‌ﻧﻤاﻳان‌‬ ‫است‌تﻤام‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌داراى‌ﮔﻞ‌بﻪ‌رﻧﮓ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻣﻨدل‪‌،‬تجربﺔ‌ﻓﻮق‌را‌در‌‬ ‫ﻣﻮرد‌دﻳﮕر‌ﻣشخﺼات‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌ﻧﻴز‌اﻧجام‌داد‌و‌ﻋﻴﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌را‌از‌چﻨدﻳﻦ‌تجربﻪ‌بﻪ‌دست‌‬ ‫آورد‪‌.‬ﻃﻮر‌ﻣثال‌وﻗتﻰ‌ﻧباتاتﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻟحاظ‌شﻜﻞ‌داﻧﻪ‌خاﻟص‌بﻮدﻧد‌(داﻧﺔ‌چﻤﻠﻚ‌ﻳا‌داﻧﻪ‌ﺻاف)‌‬ ‫را‌با‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻛرد‪‌،‬دﻳد‌ﻛﻪ‌ﻫﻤﻪ‌اﻓراد‌ﻧسﻞ‌اول‌)‪‌(F1‬تﻨﻬا‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌ﻣثال‪‌:‬داﻧﺔ‌چﻤﻠﻚ‌‬

‫‪58‬‬

‫را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دادﻧد‌و‌ﺻﻔت‌دﻳﮕر‌آشﻜار‌ﻧﻤﻰ‌شد‪‌.‬ﻣﻨدل‌‬ ‫آن‌ﺻﻔت‌واﻟدﻳﻦ‌را‌ﻛﻪ‌در‌ﻧسﻞ‌اول‌آشﻜار‌ﻣﻰ‌ﮔردﻳد‌‬ ‫ﺻﻔت‌بارز)‪‌(dominant trait‬و‌آن‌ﺻﻔت‌را‌ﻛﻪ‌در‌‬ ‫ﻧسﻞ‌اول‌آشﻜار‌ﻧﻤﻰ‌شد‪‌،‬ﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ)‪recessive‬‬ ‫‪ ‌(trait‬ﻧاﻣﻴد‪ ‌.‬ﻣﻨدل‪ ‌،‬براى‌ داﻧستﻦ‌ سرﻧﻮشت‌ ﺻﻔت‌‬ ‫آشﻜار‌ ﻧشده‌ ﻳا‌ ﺻﻔت‌ ﻣخﻔﻰ‌ تجربﺔ‌ دوم‌ خﻮﻳش‌ را‌‬ ‫اﻧجام‌داد‪‌‌‌.‬‬

‫ﻧﺴﻞ واﻟدﻳﻦ‬

‫ﻧﺴﻞ اول )‪(F1‬‬

‫ﻧﺴﻞ دوم )‪(F2‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )5-5‬تجربﺔ اول و دوم ﻣﻨدل‬

‫‌‌‌‌‌‌‌فﻜر کﻨﻴد‬ ‫‌‬ ‫در‌ﻣﻮرد‌ﻧتﻴجﺔ‌تجربﺔ‌اول‌ﻣﻨدل‌چﻪ‌ﻓﻜر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد؟‌چرا‌رﻧﮓ‌سﻔﻴد‌در‌ﻧسﻞ‌اول‌ﻧﻤاﻳان‌ﻧشد؟‬ ‫دوﻣﻴﻦ تﺠربﺔ ﻣﻨدل‬ ‫ﻣﻨدل‪‌،‬ﻣحﻴﻂ‌را‌ﻃﻮرى‌ﻣساﻋد‌ساخت‌ﻛﻪ‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﮔرده‌اﻓشاﻧﻰ‌خﻮدى‌‬ ‫اﻟﻘاح‌شﻮﻧد‌و‌بﻌد‌ﻧتﻴجﺔ‌حاﺻﻠﻪ‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤﻮد؛‌چﻨاﻧچﻪ‌در‌تﺼﻮﻳر‌(‪‌)5-5‬ﻧﻴز‌دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌‬ ‫زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌ﻛﻪ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌دارﻧد‌تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌،‬ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌دوم‌ﻳا‌‬ ‫)‪ (second- generation plants‬را‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪‌.‬در‌بﻴﻦ‌ﻧباتات‌‌ﻧسﻞ‌دوم‌ﻳا‌‪‌F2‬‬ ‫ﺻﻔت‌بارز‌و‌ﻫﻢ‌ﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ‌آشﻜار‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌سﻔﻴد‌را‌ﻋﻼوه‌بر‌رﻧﮓ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻧﻴز‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌ﻣشاﻫده‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌.‬ﻣثال‌ذﻳﻞ‪‌،‬شرح‌تجربﺔ‌اول‌و‌دوم‌درﻣﻮرد‌ﻣشخﺼﺔ‌ﻗد‌ﻧبات‌ﻣﻰ‌باشد‪‌:‬‬ ‫ﻣﻨدل‪‌،‬ﻧبات‌ﻗد‌بﻠﻨد‌خاﻟص‌را‌با‌‪‌TT‬و‌ﻧبات‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌خاﻟص‌را‌با‌‪‌tt‬ﻧشان‌داد‪‌.‬حروف‌بزرگ‌‬ ‫‪59‬‬

‫ﻧشان‌دﻫﻨدة‌ﺻﻔت‌بارز‌و‌حروف‌ﻛﻮچﻚ‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌ﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ‌است‪‌.‬از‌تزوﻳج‌ﻧسﻞ‌‬ ‫واﻟدﻳﻦ )‪‌(TT×tt‬با‌ﻳﻜدﻳﮕر‌ﻧسﻞ‌اول‌ﻳا‌ )‪‌(Tt)‌(F1‬بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌تﻤام‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌‬ ‫اول‪‌،‬ﻗد‌بﻠﻨد‌دارﻧد‪‌.‬شﻜﻞ‌(‪‌‌)5-6‬باز‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌را‌باﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻧﻤﻮد‌ﻛﻪ‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻧسﻞ‌دوم‌‬ ‫بﻮده‌و‌در‌اﻳﻦ‌ﻧسﻞ‌‪‌3‬ﻧبات‌ﻗد‌بﻠﻨد‌و‌ﻳﻚ‌ﻧبات‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌بﻮد‪.‬‬ ‫ﺻﻔت‌ﻗد‌بﻠﻨد‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌بارز‌است‌ﻛﻪ‌در‌ﻧسﻞ‌اول‌ﻇاﻫر‌‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬بﻌد‌از‌تزوﻳج‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌‬ ‫اول‌با‌ﻫﻢ‪‌‌،‬ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌دوم‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌‌ﻧسبت‌بﻴﻦ‌ﻧباتات‌ﻗد‌بﻠﻨد‌و‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌‪‌3‬بﻪ‌‪‌1‬‬ ‫است‪.‬‬

‫ﻧﺴﻞ واﻟدﻳﻦ‬

‫ﻧﺴﻞ اول‬

‫ﻧﺴﻞ دوم‬

‫شﻜﻞ (‪(5-6‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌فعاﻟﻴت‬ ‫‌‬ ‫شاﮔردان‌در‌ﮔروپ‌ﻫاى‌‪‌5‬ﻧﻔرى‌چارت‌تجربﺔ‌اول‌و‌تجربﺔ‌دوم‌ﻣﻨدل‌را‌بر‌روى‌ﻛاﻏذ‌رسﻢ‌‬ ‫و‌ﺻﻔات‌بارز‌و‌ﻣخﻔﻰ‌را‌ﻣشخص‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬شاﮔردان‌ﻋزﻳز‌تﻮجﻪ‌داشتﻪ‌باشﻴد‌ﻛﻪ‌ﺻﻔت‌بارز‌را‌‬ ‫بﻪ‌حرف‌ﻛﻼن‌وﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ‌را‌بﻪ‌حرف‌ﻛﻮچﻚ‌ﻧشان‌دﻫﻴد‪‌.‬‬ ‫‪60‬‬

‫تﻨاسﺐ در تﺠارب ﻣﻨدل‬ ‫ﻣﻨدل‌با‌تﻮجﻪ‌بﻪ‌ﻣﻌﻠﻮﻣاتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻋﻠﻢ‌رﻳاﺿﻴات‌داشت‪‌،‬ﻧباتاتﻰ‌را‌ﻛﻪ‌با‌ﻳﻚ‌ﻣشخﺼﺔ‌خاص‌در‌‬ ‫ﻧسﻞ‌دوم‌ﻧﻤاﻳان‌شده‌بﻮدﻧد‪‌،‬ﻣحاسبﻪ‌ﻛرد‌تا‌شاﻳد‌بدﻳﻦ‌وسﻴﻠﻪ‌ﻧتاﻳج‌ﻛار‌خﻮد‌را‌واﺿﺢ‌بسازد‪‌.‬‬ ‫ﻃﻮرى‌ ﻛﻪ‌ در‌ شﻜﻞ‌ (‪ ‌)5-7‬ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‌ او‌ ابتدا‌ ﻧتاﻳج‌ را‌ حساب‌ ﻛرد؛‌ ﻃﻮرﻣثال‌ تﻌداد‌ ﮔﻞ‌ﻫاى‌‬ ‫ارﻏﻮاﻧﻰ‌در‌ﻧسﻞ‌حاﺻﻞ‌‪‌705‬ﻋدد‌و‌تﻌداد‌ﮔﻞ‌ﻫاى‌سﻔﻴد‌‪‌224‬ﻋدد‌بﻮد‪‌،‬بﻌد‌ﻧسبت‌را‌ﻣﻌﻴﻦ‌‬ ‫ساخت‪‌.‬ﻫﻤان‌‌ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌در‌رﻳاﺿﻰ‌خﻮاﻧده‌اﻳد‌ﻧسبت‪‌،‬رابﻄﻪ‌بﻴﻦ‌دو‌ﻋدد‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌‬ ‫ﻛسر‌ﻧشان‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫در‌تجارب‌ﻣﻨدل‪‌،‬ﻧسبت‌بﻴﻦ‌ﺻﻔات‌‌بارز‌و‌ﻣخﻔﻰ‌ﻫر‌ﻣشخﺼﻪ‌ﻣﻮرد‌بحث‌است‪‌،‬در‌جدول‌ذﻳﻞ‌‬ ‫اﻧﻮاع‌ﺻﻔات‌حاﺻﻠﻪ‌با‌تﻌداد‌آن‌ذﻛر‌شده‌است‪.‬‬

‫(ﻧسبت‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌بﻪ‌ﮔﻞ‌سﻔﻴد) ‪:1‬‬

‫‪705‬‬ ‫‪=3.15‬‬ ‫‪224‬‬

‫ﺳﻔﻴد ‪٢٢٤‬‬

‫ﺻاف ‪5,474‬‬

‫زرد ‪6,002‬‬

‫ارﻏﻮاﻧﻰ ‪705‬‬

‫ﭼﻤﻠﻚ ‪1,850‬‬

‫ﺳﺒﺰ ‪2,001‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )5-7‬تعداد حاﻻت ﻣختﻠف‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫شاﮔردان‌با‌تﻮجﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-7‬ﻧسبت‌بﻴﻦ‌داﻧﺔ‌چﻤﻠﻚ‌و‌ﺻاف‌و‌ﻧسبت‌بﻴﻦ‌داﻧﺔ‌سبز‌با‌زرد‌‬ ‫را‌پﻴدا‌ﻧﻤﻮده‌در‌ﻛتابچﻪ‌ﻫاى‌شان‌بﻨﻮﻳسﻨد‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻣحاسبﺔ‌ﻧسبت‌در‌تجارب‌ﻣﻨدل‪‌:‬ﻧسبت‪‌،‬ﻣﻘاﻳسﻪ‌دو‌ﻋدد‌با‌ﻫﻢ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬بﻪ‌جدول‌‬ ‫ﻓﻮق‌ببﻴﻨﻴد‪‌،‬ﻧسبت‌بﻴﻦ‌ﻧباتات‌داراى‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌‌با‌ﻧباتات‌داراى‌ﮔﻞ‌سﻔﻴد‌‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‪‌،‬‬ ‫‪705‬‬

‫اﻳﻦ‌ﮔﻮﻧﻪ‌بﻨﻮﻳسﻴﻢ‪ 705‬بﻪ ‪ 224‬ﻳا ‪ 2 2 4‬اﻳﻦ‌ﻧسبت‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌با‌تﻘسﻴﻢ‌ﺻﻮرت‌و‌ﻣخرج‌‬ ‫ﻛسر‌ساده‌تر‌ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪‌.‬بﻌد‌از‌ساده‌ساختﻦ‌خﻮاﻫﻴد‌دﻳد‪‌،‬بﻪ‌ﻫﻤان‌ﻧسبتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻨدل‌بﻪ‌آن‌رسﻴده‌‬ ‫بﻮد‌شﻤا‌ﻫﻢ‌خﻮاﻫﻴد‌رسﻴد‪:‬‬ ‫‪705 3.15‬‬ ‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ =‬ ‫‪= 3.15 : 1‬‬ ‫‪224‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‬

‫وراﺛت و ﺻﻔات‬

‫ﻣﻨدل‌از‌تجارب‌خﻮﻳش‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌را‌در‌ﻳاﻓتﻪ‌بﻮد‌ﻛﻪ‌تﻨﻬا‌وﻗتﻰ‌او‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻧتاﻳج‌‬ ‫تجارب‌خﻮد‌را‌تﻮﺿﻴﺢ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌‌ﻫر‌ﻧبات‌ﻓﻘﻂ‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌با‌دو‌ﻣشخﺼﻪ‌داشتﻪ‌باشد‪.‬‬ ‫(ﻣثال‌ ﺻﻔت‪ ‌:‬رﻧﮓ‌ ﮔﻞ‌ و‌ دو‌ حاﻟت‌ اﻳﻦ‌ ﺻﻔت‪ ‌:‬ارﻏﻮاﻧﻰ‌ رﻧﮓ‌ و‌ سﻔﻴد‌ رﻧﮓ)‪ ‌.‬در‌‬ ‫واﻟﺪ‬

‫واﻟﺪ‬

‫در اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ اﻟﻴﻞﻫاى ﻫر جﻦ‬ ‫از ﻫﻢ جدا ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪.‬‬

‫اﻟﻴﻞﻫا‬

‫بعد از تزوﻳج‬ ‫‪ =Y‬جﻦ براى داﻧﺔ زرد رﻧﮓ‬ ‫‪ =y‬جﻦ براى داﻧﺔ سبز رﻧﮓ‬ ‫در ﻣرحﻠﺔ اﻟﻘاح ﻫر ﻧﻮزاد ﻳﻚ‬ ‫اﻟﻴﻞ از ﻫر واﻟد ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪)5-8‬‬

‫‪62‬‬

‫حﻘﻴﻘت‌ﻣﻨدل‌براى‌ﻫر‌ﺻﻔت‌دو‌حاﻟت‌را‌درﻧﻈر‌داشت‪‌،‬چﻮن‌ﻣﻰ‌داﻧست‌ﻛﻪ‌ﺻﻔات‌از‌‬ ‫واﻟدﻳﻦ‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌از‌پدر‌و‌ﻣادر‌بﻪ‌ﻓرزﻧدان‌بﻪ‌ارث‌ﻣﻰ‌رسد‪‌.‬در‌حال‌حاﺿر‌داﻧشﻤﻨدان‌براى‌‬ ‫ﻫر‌ﺻﻔتﻰ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ارث‌ﻣﻰ‌رسد‌جﻦ‌)‪ (gene‬ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬جﻦ‌بﻪ‌ﻃﻮر‌جﻮره‌ﻣﻰ‌باشﻨد‌ﻛﻪ‌‬ ‫ﻳﻜﻰ‌از‌پدر‌و‌ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣادر‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬جﻦ‌ﻫاى‌جﻮره‪‌،‬اﻟﻴﻞ‌ﻳﻜدﻳﮕر‌اﻧد‪‌.‬ﻳﻌﻨﻰ‌‌ﻫر‌جﻦ‌‬ ‫دو‌حاﻟت‌ﻣتبادل‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻫر‌ﻳﻚ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻟﻴﻞ)‪‌‌(Allele‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‪‌،‬‬ ‫خاﺻﻴت‌ﻣتبادل‌جﻦ‌را‌اﻟﻴﻞ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌،‬در‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-8‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌را‌ببﻴﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻗبﻞ‌از‌تجارب‌ﻣﻨدل‪‌،‬ﻣردم‌بر‌اﻳﻦ‌باور‌بﻮدﻧد‌ﻛﻪ‌ﺻﻔات‌ﻓرزﻧدان‪‌،‬ﻣخﻠﻮﻃﻰ‌از‌ﺻﻔات‌‬ ‫واﻟدﻳﻦ‌شان‌ﻣﻰ‌باشد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌آن‌ﻫا‌ﻓﻜر‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‌ﻛﻪ‌اﮔر‌ﻳﻚ‌واﻟد‌ﻗد‌بﻠﻨد‌و‌واﻟد‌‬ ‫دﻳﮕر‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬ﻓرزﻧدان‌ﻗد‌ﻣتﻮسﻂ‌ﻣﻰ‌داشتﻪ‌باشﻨد؛‌اﻣا‌ﻧتاﻳج‌تحﻘﻴﻘات‌‬ ‫ﻣﻨدل‌ﻧﻈرﻳﺔ‌اﻣتزاج(ﻣخﻠﻮط)‌را‌رد‌ﻛرد‪‌.‬ﻣﻨدل‌درﻳاﻓت‌ﻛﻪ‌ﻫر‌داﻧﺔ‌ﻣشﻨﮓ‌دو‌ﺻﻔت‌‬ ‫ارثﻰ‌جداﮔاﻧﺔ‌براى‌ﻫر‌ﻣشخﺼﻪ‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻫر‌ﻛدام‌را‌از‌ﻳﻚ‌واﻟد‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌ﻛﻪ‌ﻗب ً‬ ‫ﻼ‌‬ ‫آن‌ﻫا‌را‌اﻟﻴﻞ‌ﻧاﻣﻴدﻳﻢ‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-8‬اﻳﻦ‌ﻣﻮﺿﻮع‌را‌دﻳده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪.‬‬ ‫اﻟﻴﻞ‌ﻫاى‌ﺻﻔات‌بارز‌با‌حروف‌بزرگ‌اﻧﮕﻠﻴسﻰ‌و‌اﻟﻴﻞ‌ﻫاى‌ﺻﻔات‌ﻣخﻔﻰ‌با‌حروف‌ﻛﻮچﻚ‌‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻰ‌ﻧشان‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻣثال‪‌:‬ﺻﻔت‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌بﻮدن‌ﮔﻞ‌را‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌بارز‌است‌با‌‬ ‫ﻰدﻫﻴﻢ‪‌‌.‬‬ ‫‪‌PP‬و‌ﺻﻔت‌سﻔﻴد‌بﻮدن‌ﮔﻞ‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ‌است‌با‌‪‌p p‬ﻧشان‌ﻣ ‌‬ ‫ﺻﻔاتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻓرزﻧدان‌دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬تﻮسﻂ‌جﻦ‌ﻫاى‌ﻛﻪ‌از‌واﻟدﻳﻦ‌ﮔرﻓتﻪ‌اﻧد‌بﻪ‌وجﻮد‌‬ ‫ﻣﻰ‌آﻳد‪‌‌.‬در‌ﻋﻠﻢ‌وراثت‌شﻜﻞ‌ﻇاﻫرى‌را‌بﻪ‌ﻧام‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ)‪‌(phenotype‬و‌ساختﻤان‌‬ ‫جﻨﻴتﻜﻰ‌را‌بﻪ‌ﻧام‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌)‪ (genotype‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬در‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌رﻧﮓ‌‬ ‫ﮔﻞ‪‌،‬سﻔﻴد‌ﻳا‌ارﻏﻮاﻧﻴست؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌براى‌شﻜﻞ‌داﻧﻪ‌چﻤﻠﻚ‌ﻳا‌ﺻاف‌و‌براى‌اﻧدازه‌ﻗد‌‬ ‫ﻧبات‪‌،‬ﻗد‌ﻛﻮتاه‌ﻳا‌ﻗد‌بﻠﻨد‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻴﻢ‌ﻧبات‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌دارد‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌است‪‌،‬اﻣا‌وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌رﻧﮓ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌را‌با‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا)‪‌‌(PP‬ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫﻴﻢ‌‬ ‫جﻨﻮتاﻳﭗ‌را‌ذﻛر‌ﻛرده‌اﻳﻢ‪‌‌.‬‬ ‫‌براى‌ﻫرجﻮره‌اﻟﻴﻞ‌خاص‌ﻳﻚ‌ﻓرد‪‌،‬دو‌حاﻟت‌پﻴش‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌،‬اﮔر‌ﻫر‌دو‌اﻟﻴﻞ‌بﻪ‌ﻳﻚ‌‬ ‫شﻜﻞ‌ ﻳا‌ ﻣشابﻪ‌ باشد‌ ﻣﻮجﻮد‌ زﻧده‌ را‌ ﻧسبت‌ بﻪ‌ آن‌ ﺻﻔت‪ ‌،‬خاﻟص‌ ﻳا‌ ﻫﻮﻣﻮزاﻳﮕﻮس‌‬ ‫)‪‌(homozygous‬ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌،‬وﻟﻰ‌اﮔر‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌ﻣتﻔاوت‌باشﻨد‪‌،‬ﻣﻮجﻮد‌را‌ﻧسبت‌بﻪ‌آن‌‬ ‫ﺻﻔت‌ﻳا‌خﺼﻮﺻﻴت‌ﻧاخاﻟص‌ﻳا‌ﻫتروزاﻳﮕﻮس‌)‪ (heterozygous‬ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬چﻨاﻧچﻪ‌‬ ‫ﻧﻴز‌ذﻛر‌ﮔردﻳد‪‌،‬اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌را‌با‌حروف‌اﻧﮕﻠﻴسﻰ‌بزرگ‌و‌ﻛﻮچﻚ‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬براى‌‬ ‫ﻧشان‌دادن‌ﺻﻔت‌خاﻟص‌ﻫر‌دو‌اﻟﻴﻞ‌را‌با‌حروف‌ﻳﻚ‌سان‌ﻣثﻞ‌‪‌AA‬ﻳا‌‪‌aa‬و‌براي‌ﻧشان‌‬ ‫دادن‌ﺻﻔت‌ﻧاخاﻟص‌ﻳﻚ‌اﻟﻴﻞ‌را‌با‌حرف‌بزرگ‌و‌دﻳﮕر‌را‌با‌حرف‌ﻛﻮچﻚ‌)‪‌(Aa‬‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻮﻳسﻨد‪‌‌.‬‬

‫‪63‬‬

‫‌‌‌‌‌‌‌فعاﻟﻴت‬ ‫‌‬ ‫تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻴد‌ﻛدام‌ﺻﻔت‌ﻏاﻟب‌و‌ﻛدام‌ﻣﻐﻠﻮب‌در‌وجﻮد‌شﻤا‌ﻣﻮجﻮد‌است؟‬ ‫شاﮔردان‌در‌ﮔروه‌ﻫا‪‌‌،‬در‌ﻳﻚ‌ورق‌سﻔﻴد‌جدول‌ذﻳﻞ‌را‌رسﻢ‌ﻧﻤﻮده‌و‌در‌آن‌ﻓﻨﻮتاﻳپﻰ‌را‌ﻛﻪ‌‬ ‫در‌وجﻮد‌شان‌است‌ﻧشاﻧﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﺻﻔت ﻏاﻟﺐ‬

‫ﺻﻔت ﻣﻐﻠﻮب‬

‫وجﻮد‌ﻓرورﻓتﻪ‌ﮔﻰ‌زﻧخدان‬

‫ﻧبﻮد‌ﻓرورﻓتﻪ‌ﮔﻰ‌در‌زﻧخدان‬

‫وجﻮد‌ﻣﻮ‌بر‌روى‌بﻨد‌اﻧﮕشتان‬

‫ﻧبﻮد‌ﻣﻮ‌روى‌بﻨد‌اﻧﮕشتان‬

‫ﻧرﻣﺔ‌ﮔﻮش‌آزاد‬

‫ﻧرﻣﺔ‌ﮔﻮش‌چسپﻴده‬

‫تﻮاﻧاﻳﻰ‌ﻟﻮﻟﻪ‌ﻛردن‌زبان‬

‫ﻋدم‌تﻮاﻧاﻳﻰ‌ﻟﻮﻟﻪ‌ﻛردن‌زبان‬

‫فرضﻴﻪﻫاى ﻣﻨدل‬ ‫ﻣﻨدل‌ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻫاى‌ذﻳﻞ‌را‌بر‌اساس‌ﻧتاﻳج‌تجارب‌خﻮﻳش‌اﻧﻜشاف‌داد‌ﻛﻪ‌اﻣروز‌اساس‌جﻨتﻴﻚ‌را‌‬ ‫تشﻜﻴﻞ‌داده‌و‌بﻪ‌ﻧام‌تﻴﻮرى‌ﻫاى‌ﻣﻨدل‌در‌وراثت‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫‪‌.1‬ﻫر‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌براى‌ﻫر‌ﻣشخﺼﻪ‌دو‌ﻛاپﻰ‌از‌جﻦ‌ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣادر‌و‌دﻳﮕرى‌از‌پدر‌درﻳاﻓت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬ ‫‪‌.2‬ﻧسخﻪ‌ﻫاى‌ﻣتبادل‌جﻦ‌ﻫا‌وجﻮد‌دارد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬در‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌از‌دو‌اﻟﻴﻞ‌سﻔﻴد‌و‌‬ ‫ارﻏﻮاﻧﻰ‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣده‌است‪.‬‬ ‫‪‌.3‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌دو‌اﻟﻴﻞ‌ﻣتﻔاوت‌با‌ﻫﻢ‌ﻳﻚ‌جا‌شده‪‌،‬ﻣﻤﻜﻦ‌ﻳﻜﻰ‌از‌آن‌ﻫا‌بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻛاﻣﻞ‌ﻧﻤاﻳان‌ﮔردد‌‬ ‫و‌اﻟﻴﻞ‌دﻳﮕر‌ﻗابﻞ‌رؤﻳت‌ﻧباشد؛‌چﻨاﻧچﻪ‌تذﻛر‌بﻪ‌ﻋﻤﻞ‌آﻣد‪‌،‬ﺻﻔت‌ﻧﻤاﻳان‌شده‌را‌بﻪ‌ﻧام‌ﺻﻔت‌‬ ‫ﻏاﻟب‌ﻳا‌بارز‌و‌ﺻﻔتﻰ‌را‌ﻛﻪ‌ﻗابﻞ‌رؤﻳت‌ﻧﻤﻰ‌باشد‌بﻪ‌ﻧام‌ﺻﻔت‌ﻣﻐﻠﻮب‌ﻳا‌ﻣخﻔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬براى‌‬ ‫ﻫﻤﻪ‌ﻣشخﺼاتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻨدل‌در‌تجارب‌خﻮﻳش‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌داد‪‌،‬ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌ﻫﻤﻴشﻪ‌ﻏاﻟب‌و‌‬ ‫ﺻﻔت‌دﻳﮕر‌ﻫﻤﻴشﻪ‌ﻣﻐﻠﻮب‌بﻮد‪‌.‬‬ ‫‪‌.4‬ﻣﻨدل‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋﻘﻴده‌بﻮد‪‌،‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌جﻦ‌ﻫا‌بﻪ‌ﮔﻤﻴت‌ﻫا‌ﻣﻨتﻘﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌باﻻى‌جﻦ‌ﻫاى‌دﻳﮕر‌ﻛدام‌‬ ‫تأثﻴر‌ﻧداشتﻪ؛‌بﻠﻜﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣستﻘﻞ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻧبات‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌دارد‌ﻳا‌بﻠﻨد‌بﻪ‌‬ ‫ﻧﻮﻋﻴت‌داﻧﻪ‌ارتباط‌ﻧداشتﻪ‌و‌اﻳﻦ‌دو‌ﺻﻔت‌جدا‌از‌ﻫﻢ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪64‬‬

‫ﻣربﻊ پﻮﻧت‌‬ ‫در‌سال‌‪‌1905‬ﻳﻚ‌بﻴﻮﻟﻮژﻳست‌اﻧﮕﻠﻴسﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌رﻳﻨاﻟد‌پﻮﻧت‌ﻳﻚ‌راه‌ساده‌براى‌درك‌ﻧتاﻳج‌‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ‌تزوﻳج‌پﻴدا‌ﻛرد‪‌.‬اﻳﻦ‌روش‌بﻪ‌اﻓتخار‌او‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌)‪ (Punnett square‬ﻧاﻣﻴده‌شد‪‌.‬‬ ‫اﮔر‌شﻤا‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌واﻟدﻳﻦ‌را‌بداﻧﻴد‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌با‌استﻔاده‌از‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌و‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻧسﻞ‌‬ ‫بﻌدى(ﻓرزﻧدان)‌را‌پﻴش‌بﻴﻨﻰ‌ﻛﻨﻴد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬جﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻳﻚ‌ﻧبات‌واﻟد‌‪‌‌PP‬و‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌واﻟد‌‬ ‫دﻳﮕر‌‪‌pp‬است‪‌.‬اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌را‌از‌ﻫﻢ‌جدا‌ﻛرده‌و‌ﻃبﻖ‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-9‬در‌ﻫر‌ﻳﻚ‌از‌خاﻧﻪ‌ﻫاى‌ﻣربﻊ‌اﻓﻘﻰ‌‬ ‫و‌ﻋﻤﻮدى‌ﻣﻰ‌ﻧﻮﻳسﻴﻢ‪‌.‬بﻌد‌از‌ﻳﻚ‌جا‌سازى‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌احتﻤال‌ﻧتاﻳج‌ﻣﻤﻜﻨﻪ‌چﻨﻴﻦ‌واﺿﺢ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌‬ ‫ﻛﻪ‪‌:‬تﻤام‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ)‪‌(Pp‬دارﻧد‪‌،‬اﻣا‌خاﻟص‌ﻧﻴستﻨد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌‌ﻳﻚ‌اﻟﻴﻞ(‪‌)p‬‬ ‫از‌ﻳﻚ‌واﻟد(ﮔﻞ‌سﻔﻴد)‌و‌ﻳﻚ‌اﻟﻴﻞ)‪‌(P‬از‌واﻟد‌دﻳﮕر‌‌(ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ)‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪‌،‬چﻮن‌‌حرف‌‬ ‫بزرگ‌ﻏاﻟب‌است؛‌پس‌تﻤام‌ﻧسﻞ‌اول‌ﻫﻤان‌ﺻﻔت‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬‬

‫ﺧاﻟﺺ ﻣخفﻰ )‪(pp‬‬

‫ﺧاﻟﺺ ﻏاﻟﺐ )‪(PP‬‬

‫شﻜﻞ (‪)5-9‬‬

‫‪65‬‬

‫اﮔر‌ﻧسﻞ‌‪‌F1‬را‌با‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪‌،‬تﻮسﻂ‌ﻣربﻌات‌پﻮﻧت‌بﻪ‌ﻧتاﻳج‌‬ ‫ذﻳﻞ‌‌ﻣﻰ‌رسﻴﻢ‪:‬‬

‫‪p‬‬

‫‪P‬‬

‫ﮔاﻣﻴت ﻣؤﻧﺚ‬ ‫ﮔاﻣﻴت ﻣﺬﻛر‬

‫‪P‬‬ ‫‪p‬‬

‫‪PP Pp‬‬ ‫‪Pp pp‬‬ ‫‪1PP: 2Pp :1pp‬‬ ‫‪ 1:2:1‬ﻧﺴﺒﺖ‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫شاﮔردان‌در‌ﮔروه‌ﻫا‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻣربﻮط‌بﻪ‌ﻫر‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌را‌ﻧﻮشتﻪ‌و‌ﻣاﻧﻨد‌شﻜﻞ(‪‌)5-10‬تزوﻳج‌‬ ‫را‌در‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌رسﻢ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬براى‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌از‌حروف‌‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻰ‌استﻔاده‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪‌-1‬ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌خاﻟص‌داﻧﺔ‌ﺻاف‌و‌داﻧﺔ‌ﻣشﻨﮓ‌‬ ‫خاﻟص‌چﻤﻠﻚ‬ ‫‪‌-2‬ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌ﻧاخاﻟص‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌و‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌‬ ‫خاﻟص‌ﻗد‌بﻠﻨد‌‬ ‫‪‌-٣‬ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌ﻧاخاﻟص‌داﻧﺔ‌زرد‌و‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌‬ ‫ﻧاخاﻟص‌داﻧﺔ‌سبز‬

‫شﻜﻞ (‪)5-10‬‬

‫‪66‬‬

‫اﻣتحان تﺰوﻳج‬ ‫ﻣاﻟداران‪‌،‬زارﻋان‌و‌اشخاﺻﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻧسﻞ‌ﮔﻴرى‌حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتات‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﺿرورت‌دارﻧد‌‬ ‫تا‌بﻔﻬﻤﻨد‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﺻﻔت‌بارز‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌خاﻟص‌است‌ﻳا‌ﻧاخاﻟص؟‬ ‫چﻄﻮر‌آن‌ﻫا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌تا‌اﻳﻦ‌ﻣﻮﺿﻮع‌را‌تشخﻴص‌ﻛﻨﻨد؟‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﻓﻬﻤﻴده‌خﻮاﻫد‌شد‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌با‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌بارز‪‌،‬جﻨﻮتاﻳﭗ‌خاﻟص‌دارد ﻳا‌ﻧاخاﻟص؟‬ ‫بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬براى‌ﻓﻬﻤﻴدن‌جﻨﻴﻮتاﻳﭗ‪‌،‬ﻧبات‌ﻗد‌بﻠﻨد‌را‌با‌ﻧبات‌ﻗد‌ﻛﻮتاه‌تزوﻳج‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪‌.‬اﮔر‌‬ ‫ﻧبات‌ﻣذﻛﻮر‌خاﻟص‌باشد‪‌،‬تﻤام‌ﻧباتات‌حاﺻﻞ‌شده‌ﺻﻔت‌ﻏاﻟب‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬ﻫر‌ﮔاه‌ﻧبات‌‬ ‫ﻧا‌خاﻟص‌باشد‪‌،‬اﻧتﻈار‌ﻣﻰ‌رود‌ﻛﻪ‌ﻧﺼﻒ‌ﻧباتات‌حاﺻﻞ‌شده‌ﺻﻔت‌ﻏاﻟب‌و‌ﻧﺼﻒ‌دﻳﮕر‌آن‌ﻫا‌‬ ‫ﺻﻔت‌ﻣﻐﻠﻮب‌را‌ﻧشان‌دﻫﻨد‪‌،‬بﻪ‌شرﻃﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧبات‌تحت‌اﻣتحان‌خاﻟص‌باشد‪‌‌.‬‬

‫‪T‬‬ ‫‪t Tt‬‬ ‫‪t Tt‬‬

‫‪t‬‬ ‫‪tt‬‬

‫ﺑﺎرز‬

‫‪tt‬‬

‫ﺑﺎرز‬

‫ﻣﻐﻠﻮب‬

‫ﻣﻐﻠﻮب‬

‫احتﻤاﻻت و وراﺛت‬ ‫ﻋﻼوه‌بر‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌با‌ﻛﻤﻚ‌حساب‌احتﻤال‪‌،‬ﻧﻴز‌ﻣﻰ‌تﻮان‌ﻧتاﻳج‌تزوﻳج‌را‌پﻴش‌بﻴﻨﻰ‌ﻛرد‪‌.‬‬ ‫حساب‌احتﻤاﻻت‌بﻪ‌ﻣا‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌تا‌احتﻤال‌وﻗﻮع‌پﻴشاﻣدى‌خاص‌را‌با‌اﻃﻤﻴﻨان‌پﻴش‌بﻴﻨﻰ‌‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪‌.‬پﻴشاﻣدﻫاﻳﻰ‌در‌احتﻤال‌ﻣﻮرد‌بررسﻰ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‌ﻛﻪ‌تﺼادﻓﻰ‌باشد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﮔاﻫﻰ‌رخ‌‬ ‫دﻫد‪‌،‬ﻧﻪ‌ﻫﻤﻴشﻪ‌و‌ﻫﻢ‌چﻨان‌ﻋاﻣﻠﻰ‌ﻛﻪ‌باﻋث‌رخ‌دادن‌ﻳا‌رخ‌ﻧدادن‌آن‌ﻫا‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻧاﻣﻌﻠﻮم‌باشد‪‌.‬‬ ‫احتﻤاﻻت‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌با‌ﻛﻠﻤات‌تﻮسﻂ‌ﻋدد‪‌،‬ﻛسر‌و‌ﻓﻴﺼد‌ﻧشان‌دﻫﻴﻢ‪‌.‬اﮔر‌ﻣﻤﻜﻦ‌باشدﻛﻪ‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻋﻤﻞ‌اتﻔاق‌بﻴاﻓتد‌احتﻤال‌آن‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‪‌،‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﺻﻮرت‌بﻨﻮﻳسﻴﻢ‪‌:‬‬ ‫‪67‬‬

‫‪1‬‬

‫بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻋددى‪‌1‬از‌‪‌،1‬بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻛسرى‌( ‪‌) 1‬و‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻓﻴﺼدى‌ ‪‌.100%‬اﮔر‌ﻳﻚ‌ﻋﻤﻞ‪‌،‬‬ ‫احتﻤال‌اﻧجام‌پذﻳرﻓتﻦ‌ﻧداشتﻪ‌باشد‪‌،‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌چﻨﻴﻦ‌بﻴان‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌:‬بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻋددى‌‪‌0‬از‌‪‌،0‬بﻪ‌شﻜﻞ‌‬ ‫‪0‬‬ ‫ﻛسرى‌( ‪‌) 0‬و‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻓﻴﺼدى‪.0%‬‬ ‫بﻪ‌خاﻃر‌ﻣحاسبﺔ‌رخدادﻫاى‌جﻨتﻴﻜﻰ‌از‌ﻛسر‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌ﻓﻮرﻣﻮل‌آن‌ﻗرار‌ذﻳﻞ‌است‪:‬‬ ‫تﻌداد‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌از‌ﻧتﻴجﻪ‌ﻣﻤﻜﻨﻪ‬ ‫ﻣجﻤﻮع‌تﻌداد‌حاﻻت‌ﻣﻤﻜﻨﻪ‌‬

‫= احتﻤال‬

‫د ﻳﻮ ډول ﻣﻤﮑﻨﻪ ﭘﺎﻳﻠﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ‬

‫ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‪ :‬ﭼﮕوﻧﻪﮔى مﺤاسﺒۀ اﺣتمال= اﺣﺘﻤﺎل‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻣﻤﮑﻨﻪ ﺣﺎﻻﺗﻮ ﺷﻤ‪５‬ﺮ‬ ‫ﻓرض‌ﻛﻨﻴد‌ﻛﻪ‌در‌ﻛﻴسﻪ د‬ ‫‌ﻋدد‌سﻴب‌سرخ‌ﻫﻢ‌اﻧدازه‌دارﻳﻢ‪‌،‬‬ ‫‌ﻋدد‌سﻴب‌زرد‌و‌ ‪60‬‬ ‫‌ﻳﻲ‌ ‪40‬‬ ‫احتﻤال‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌دستتان‌را‌درون‌ﻛﻴسﻪ‌برده‌و‌ﻳﻚ‌سﻴب‌زرد‌بﻴرون‌بﻴاورﻳد‌چﻘدر‌است؟‌سﻴب‌‬ ‫سرخ‌چﻘدر؟‬ ‫در‌ﻣجﻤﻮع‌ ‪‌100‬ﻋدد‌سﻴب‌دارﻳﻢ؛‌پس‌ﻛسر‌ﻫر‌ﮔروپ‌از‌سﻴب‌ﻫا‌در‌ﻛﻴسﻪ‌ﻋبارت‌است‌‬ ‫از‪‌:‬‬ ‫‪60 3‬‬ ‫=‬ ‫‪10 0 5‬‬

‫‪٪60‬‬

‫‪40 2‬‬ ‫=‬ ‫‪10 0 5‬‬

‫‪٪ 40‬‬

‫ﻛسر‌سﻴب‌زرد‬ ‫ﻛسر‌سﻴب‌سرخ‬ ‫پس‌احتﻤال‌بﻴرون‌آوردن‌سﻴب‌زرد‪‌40‌،‬ﻓﻴﺼد‌و‌بﻴرون‌آوردن‌سﻴب‌سرخ‌‪‌60‬ﻓﻴﺼد‌است‪‌.‬‬ ‫حال‌اﮔر‌بخﻮاﻫﻴﻢ‌دو‌سﻴب‌بﻴرون‌بﻴاورﻳﻢ‌احتﻤال‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻫر‌دوى‌آن‌ﻫا‌زرد‌باشد‌چﻘدر‌است؟‌‬ ‫اﮔر‌ﻫر‌دوى‌آن‌ﻫا‌‌سرخ‌باشد‌چﻄﻮر؟‌ﻳﻚ‌زرد‌و‌ﻳﻚ‌سرخ‌چﻘدر؟‬ ‫‌و‌احتﻤال‌بﻴرون‌آﻣدن‌دو‌سﻴب‌‬ ‫احتﻤال‌بﻴرون‌آﻣدن‌دو‌سﻴب‌زرد‌‪‌16‬ﻓﻴﺼد‌ﻳا‌‬ ‫سرخ‪‌36‬ﻓﻴﺼد‌ﻳا‌‬

‫= ‪‌،‌ 3 × 3‬ﻫﻢ‌چﻨان‌احتﻤال‌بﻴرون‌آﻣدن‌دو‌سﻴب‌ﻳﻜﻰ‌زرد‌و‌دﻳﮕرى‌‬

‫سرخ‌‪‌24‬ﻓﻴﺼد‌ﻳا‌‬

‫‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌ﻣثال‌ذﻛر‌شده‌ﻓرض‌بر‌اﻳﻦ‌است‌ﻛﻪ‌سﻴبﻰ‌بﻴرون‌‬

‫‪9‬‬ ‫‪5 5 25‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫= ×‬ ‫‪5 5 25‬‬

‫آورده‌شده‌دوباره‌بﻪ‌ﻛﻴسﻪ‌‌بازﮔرداﻧده‌شﻮد‪‌.‬در‌ﻧتﻴجﻪ‌باﻳد‌بﮕﻮﻳﻴﻢ‌ﻛﻪ‌احتﻤال‌ﻧﻬاﻳﻰ‌ﻋبارت‌‬ ‫است‌از‌حاﺻﻞ‌ﺿرب‌احتﻤال‌تﻤام‌پﻴشاﻣدﻫا‪‌،‬چﻮن‌ﻫر‌بار‌بﻴرون‌آوردن‌سﻴب‪‌،‬ﻣستﻘﻞ‌از‌‬ ‫اﻧتخاب‌ﻗبﻠﻰ‌است‪.‬‬ ‫‪68‬‬

‫کروﻣﻮزوم )‪(Chromosomes‬‬

‫بﻪ‌تﺼﻮﻳر‌حجره‌شﻜﻞ‌(‪‌)5-11‬ﻧﮕاه‌ﻛﻨﻴد‪‌،‬ﻗسﻤت‌ﻣدور‌و‌بزرگ‌در‌ﻣرﻛز‌حجره‌ﻫستﻪ‌‬ ‫ﻧام‌دارد‌ﻛﻪ‌دو‌وﻇﻴﻔﺔ‌ﻣﻬﻢ‌را‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌:‬‬ ‫‪‌-1‬جﻬت‌اﻧجام‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌ﻫاى‌زﻧده‌ﮔﻰ‌بﻪ‌دﻳﮕر‌ﻗسﻤت‌ﻫاى‌حجره‌ﻫداﻳت‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬‬ ‫‪‌-2‬بﻪ‌حجره‌اجازه‌تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬‬ ‫اﮔر‌تﻮسﻂ‌اﻟﻜترون‌ﻣاﻳﻜروسﻜﻮپ‌بﻪ‌داخﻞ‌ﻫستﻪ‌ﻧﻈرى‌بﻴﻨدازﻳﻢ‪‌،‬رشتﻪ‌ﻫاى‌ﻃﻮﻳﻞ‌و‌در‌‬ ‫ﻫﻢ‌پﻴچﻴده‌‌را‌خﻮاﻫﻴﻢ‌دﻳد‌ﻛﻪ‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻧام‌دارﻧد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌حجره‌آﻣادة‌تﻘسﻴﻤات‌‬ ‫حجروى‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬اﻳﻦ‌رشتﻪ‌ﻫا‌ﻛﻮتاه‌و‌ﺿخﻴﻢ‌شده‪‌،‬شﻜﻞ‌ﻣﻨﻈﻤﻰ‌بﻪ‌خﻮد‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪‌،‬‬ ‫در‌اﻳﻦ‌ﻣرحﻠﻪ‌ﻛروﻣﻮزوم‌داراى‌دو‌بازو‌بﻪ‌ﻧام‌ﻛروﻣاتﻴد‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌در‌ﻳﻚ‌ﻧﻘﻄﻪ‌با‌‬ ‫ﻫﻢ‌وﺻﻞ‌بﻮده‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧﻘﻄﻪ‌را‌سﻨتروﻣﻴر‌ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌تﻌداد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌اﻧسان‌‬ ‫را‌حساب‌ﻛردﻧد‌‪‌23‬جﻮره‌ﻳا‌‪‌46‬ﻋدد‌بﻮد‌و‌اﻳﻦ‌تﻌداد‌در‌اﻓراد‌ﻧﻮرﻣال‌و‌ﺻحت‌ﻣﻨد‌‬ ‫ﻳﻚ‌سان‌است‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )5-11‬تصﻮﻳر ﻛروﻣﻮزوم در ﻫستﻪ حجره‬

‫ﻛروﻣاتﻴد‬

‫شﻜﻞ (‪ )5-12‬ﻛروﻣﻮزوم‬

‫‪69‬‬

‫سﻨتروﻣﻴر‬

‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫اﮔر تعداد ﻛروﻣﻮزومﻫا از ‪ 46‬عددﻛﻤتر ﻳا بﻴشتر باشد‪ ،‬فرد چﮕﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫد بﻮد؟‬ ‫ﺟﺴم هﺮ اﻧﺴان از دو ﻧوع ﺣﺠﺮات ساختﻪ ﺷﺪه است‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ :‬‬ ‫‪‌-1‬حجرات‌جسﻤﻰ‌)‪‌(body cells‬اﻧساج‌بدن‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‌و‌از‌ﻫر‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻳﻚ‌جﻮره‌‬ ‫دارﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌حجرات‌را‌حجرات‌‪2n‬ﻛروﻣﻮزوﻣﻰ‌ﻧﻴز‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪‌-2‬حجرات‌جﻨسﻰ)‪‌(sex cell‬شاﻣﻞ‌حجرة‌جﻨسﻰ‌ﻣذﻛر‌و‌ﻣؤﻧث‌است‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌حجرات‌از‌‬ ‫ﻫر‌جﻮرة‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻓﻘﻂ‌ﻳﻚ‌داﻧﻪ‌ﻣﻮجﻮد‌بﻮده‌ﻛﻪ‌آن‌را‌حجرة‌‪‌n‬ﻛروﻣﻮزوﻣﻰ‌ﻧﻴز‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻫر‌ حجرة‌ جﻨسﻰ‌ اﻧسان‌ ‪ ‌22‬جﻮره‌ ﻛروﻣﻮزوم‌ جسﻤﻰ‌ دارد‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ﻧام‌ ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌ اتﻮزوم‌‬ ‫)‪‌(Autosome‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬ﻳﻚ‌جﻮره‌ﻛروﻣﻮزوم‌جﻨسﻰ‌در‌جﻨس‌ﻣؤﻧث‌‪‌xx‬و‌در‌جﻨس‌‬ ‫ﻣذﻛر‪‌xy‬ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌حاوى‌جﻦ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬جﻦ‌ﻗسﻤت‌ﻛﻮچﻚ‌ﻛروﻣﻮزوم‌است‌ﻛﻪ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻣشخﺼﺔ‌خاص‌در‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻣﻰ‌ﮔردد؛‌از‌اﻧﻮاع‌ﺻﻔت‌ﻫا‌ﻣﻰ‌تﻮان‌از‌رﻧﮓ‌چشﻢ‪‌،‬رﻧﮓ‌ﻣﻮ‪‌،‬‬ ‫ﻧﻮﻋﻴت‌ﻣﻮ‪‌،‬شﻜﻞ‌ﮔﻮش‌ﻫا‌و‌ﻏﻴره‌ﻧام‌برد‪‌.‬بدن‌ﻫر‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌داراى‌ﻫزاران‌ﺻﻔت‌اختﺼاﺻﻰ‌‬ ‫است‪‌.‬در‌حﻘﻴﻘت‌ﻋﻠﻢ‌وراثت‌ﻳا‌جﻨتﻴﻚ‌است‌ﻛﻪ‌در‌بارة‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻋﻤﻞ‌جﻦ‌ﻫا‌ﻛﻪ‌ﻛﻨترول‌‬ ‫تﻤام‌ﺻﻔات‌را‌بﻪ‌ﻋﻬده‌دارﻧد‪‌،‬بحث‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪.‬‬ ‫‌ جﻦ‌ﻫا‌ بر‌ روى‌ ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌ ﻳﻜﻰ‌ پشت‌ دﻳﮕرى‌ ‌ ﻣثﻞ‌ داﻧﻪ‌ﻫاى‌ تسبﻴﺢ‌ ﻗرار‌ ﮔرﻓتﻪ‌ اﻧد‪ ‌.‬ﻫر‌‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌اﻧﻮاع‌ﻣختﻠﻒ‌جﻦ‌ﻫا‌را‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻛﻨترول‌ﺻﻔات‌ﻣختﻠﻒ‌را‌بر‌ﻋﻬده‌دارﻧد‪.‬‬

‫ﻛروﻣﻮزوم‪Y‬‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم ‪X‬‬ ‫شﻜﻞ (‪ )5-13‬ﻛروﻣﻮزوم ‪ X‬و ‪Y‬‬

‫‪70‬‬

‫خالصۀ فصل ﭘﻨﺠم‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌ﻋبارت‌از‌اﻧتﻘال‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌بﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ‌از‌ﻳﻚ‌حجره‌بﻪ‌حجرة‌دﻳﮕر‪‌،‬از‌واﻟد‌بﻪ‌ﻧﻮزاد‌‬ ‫و‌از‌ﻳﻚ‌ﻧسﻞ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌است‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ‌شخﺼﻰ‌ﻛﻪ‌تﻮاﻧست‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌حاﻛﻢ‌بر‌اﻧتﻘال‌ﺻﻔات‌ارثﻰ‌را‌شﻨاساﻳﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬راﻫب‌‬ ‫اترﻳشﻰ‌بﻪ‌ﻧام‌ﮔرﻳﮕﻮر‌ﻣﻨدل‌بﻮد‌ﻛﻪ‌در‌سال‌‪‌1866‬اﻳﻦ‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌را‌ﻛﻪ‌حاﺻﻞ‌آزﻣاﻳش‌ﻫاﻳش‌بر‌‬ ‫روى‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌بﻮد‪‌،‬اراﺋﻪ‌ﻛرد‪.‬‬ ‫ﻣﻨدل‌در‌اوﻟﻴﻦ‌تجربﺔ‌خﻮد‌چﻨدﻳﻦ‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌با‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻛرد‌تا‌ﻣشخﺼات‌ﻣختﻠﻒ‌‬ ‫را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬او‌ابتدا‌ﻧباتات‌را‌در‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌خاص‌خاﻟص‌ﻣﻰ‌ساخت‌و‌بﻌد‌آن‌ﻫا‌را‌باﻫﻢ‌‬ ‫تزوﻳج‌ﻣﻰ‌ﻛرد‪‌.‬ﻧباتات‌حاﺻﻞ‌از‌اﻳﻦ‌تزوﻳج‌را‌بﻪ‌ﻧام‌ﻧسﻞ‌اول‌)‪ (F1‬ﻳاد‌ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻨدل‌در‌تجربﺔ‌دوم‌خﻮد‌ﻣحﻴﻂ‌را‌ﻃﻮرى‌ﻣساﻋد‌ساخت‌ﻛﻪ‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌‌اول‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﮔرده‌‬ ‫اﻓشاﻧﻰ‌خﻮدى‌اﻟﻘاح‌شﻮﻧد‌و‌بﻌد‌ﻧتﻴجﺔ‌حاﺻﻞ‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻧﻤﻮد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌اول‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫ﻣثﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌ﻧباتات‌ﻧسﻞ‌دوم‌ﻳا ‪ F2‬را‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪.‬‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌براى‌ﻫر‌ﺻﻔتﻰ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ارث‌ﻣﻰ‌رسد‌جﻦ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨدﻛﻪ‌ﻳﻜﻰ‌از‌پدر‌و‌ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣادر‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬ﻫر‌جﻦ‌دو‌حﺼﻪ‌دارد‌ﻛﻪ‌ﻫر‌حﺼﺔ‌آن‌را‌بﻪ‌ﻧام‌اﻟﻴﻞ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‪‌،‬‬ ‫ﺻﻔت‌ﻣتﻘابﻞ‌ﻳﻚ‌جﻦ‌بﻪ‌ﻧام‌اﻟﻴﻞ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫در‌اﻣتحان‌تزوﻳج‌آن‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻳﻰ‌را‌ﻛﻪ‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌بارز‌دارد‪‌،‬اﻣا‌جﻨﻮتاﻳپش‌ﻧاﻣﻌﻠﻮم‌است‌‬ ‫با‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻣﻐﻠﻮب‌و‌جﻨﻮتاﻳﭗ‌خاﻟص‌دارد‪‌،‬تزوﻳج‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌ﻋبارت‌از‌رشتﻪ‌ﻫاى‌ﻃﻮﻳﻞ‌و‌در‌ﻫﻢ‌پﻴچﻴدة‌داخﻞ‌ﻫستﻪ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌از‌دو‌بازو‌بﻪ‌‬ ‫ﻧام‌ﻛروﻣاتﻴد‌ساختﻪ‌شده‌و‌در‌ﻳﻚ‌ﻧﻘﻄﻪ‌باﻫﻢ‌وﺻﻞ‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌سﻨتروﻣﻴر‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫سؤال‌های فصل ﭘﻨﺠم‬ ‫سؤال‌های خاﻧﻪ خالى‬ ‫• ﻧباتﻰ ﻛﻪ ﮔرده افشاﻧﻰ ﺧﻮدى داشتﻪ باشد‪ ،‬ﻧباتﻰ است ﻛﻪ ﻫر دو ساﺧتﻤانﻫاى ‪..........‬‬ ‫‪...........‬و‪ ......................‬را داشتﻪ و ذرات ﮔردة ﺧﻮد ﻧبات تخﻤﻪﻫاى ﻣﻮجﻮد در‪........................‬‬ ‫را اﻟﻘاح ﻣﻰﻛﻨد‪.‬‬ ‫• در عﻠﻢ وراﺛت شﻜﻞ ﻇاﻫرى را بﻪ‌ﻧام ‪ ...................‬و ساﺧتﻤان جﻨتﻴﻜﻰ را بﻪ ﻧام‬ ‫‪..............‬ﻳاد ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫• تعداد ﻛروﻣﻮزومﻫا در ﻫر حجرة اﻧسان ‪..............................‬است‪.‬‬ ‫سؤال‌های ﭼﻬار ﺟوابﻪ‬ ‫• ﻛروﻣﻮزوم از دو بازو بﻪ ﻧام ‪.......................‬ساﺧتﻪ شده است‪.‬‬ ‫د) ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫اﻟف) ﻛروﻣاتﻴﻦ ب) سﻨتروﻣﻴر ج)ﻛروﻣاتﻴد‬ ‫• تعداد ﻛروﻣﻮزومﻫاى جﻨسﻰ در اﻧسان ‪.........................‬ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫د) ‪ 23‬جﻮره‬ ‫اﻟف) ‪ 23‬عدد ب) ﻳﻚ جﻮره ج) ﻳﻚ عدد‬ ‫سؤال‌های ﺗﺸﺮﻳﺤى‬ ‫• جﻨتﻴﻚ ﻳا عﻠﻢ وراﺛت را تعرﻳف ﻛﻨﻴد؟‬ ‫• ﻣﻨدل چرا ﻧبات ﻣشﻨﮓ را براى تجارب اﻧتخاب ﻧﻤﻮد؟‬ ‫• اﻣتحان تزوﻳج چرا ﻣﻮرد استفاده ﻗرار ﻣﻰ‌ﮔﻴرد؟‬ ‫• در بدن اﻧسان چﻨد ﻧﻮع حجره وجﻮد دارد؟ در ﻣﻮرد ﻫر ﻛدام ﻣختصر تﻮضﻴﺢ‬ ‫دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫فصل ﺷﺸم‬ ‫صﻔات ارﺛى‬ ‫ﻓرض‌ﻛﻨﻴد‌ﻣﻰ‌خﻮاﻫﻴد‌ﻛﻪ‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌بﻪ‌ارث‌رسﻴدن‌ﺻﻔت‌خاص‌‬ ‫ﻣثﻞ‌خﻀرى(اﻟبﻴﻨﻮ‌‪‌Albino‬ﻳا‌سﻔﻴدى‌ﻫﻤﻪ‌ﻣﻮﻫاى‌بدن‌از‌ﻫﻨﮕام‌‬ ‫تﻮﻟد)‌را‌ﻣﻮرد‌بررسﻰ‌ﻗرار‌دﻫﻴد‪‌،‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻨﻈﻮر‌باﻳد‌از‌شجره‌ﻧاﻣﺔ‌‬ ‫خاص‌جﻨتﻴﻜﻰ‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌‪‌pedigree‬ﻳا‌شجره‌ﻧاﻣﺔ‌ارثﻰ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌‬ ‫ﻛار‌بﮕﻴرﻳد‪‌‌.‬ازﻳﻦ‌شجره‌ﻧاﻣﻪ‪‌،‬براى‌تحﻘﻴﻖ‌دربارة‌ﺻﻔات‌ﻏﻴر‌ﻋادى‌‬ ‫و‌اﻣراض‌ارثﻰ‌ﻳا‌جﻨتﻴﻜﻰ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌ﻣا‌را‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌‬ ‫تا‌بداﻧﻴﻢ‌احتﻤال‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻧاﻗﻞ‌ﻛدام‌جﻦ‌خاص‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣرض‌‬ ‫ﻫستﻴﻢ‪‌،‬چﻘدر‌است‪‌.‬ﻧاﻗﻞ‌بﻪ‌اﻓرادى‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌حاﻣﻞ‌اﻟﻴﻞ‌ﻫاى‌‬ ‫تﻮﻟﻴد‌ ﻛﻨﻨدة‌ ﻣرض‌ باشﻨد‪ ‌،‬اﻣا‌ شﻜﻞ‌ ﻇاﻫرى‌ ﻳا‌ ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌شان‌ ﻧشان‌‬ ‫دﻫﻨدة‌آن‌ﻣرض‌ﻧﻤﻰ‌باشد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌اﮔر‌شخﺼﻰ‌از‌ﻧﻈر‌ﺻﻔت‌‬ ‫خﻀرى‌ ﻧاخاﻟص‌ باشد‪ ‌،‬ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ آن‌ ﻧشان‌ دﻫﻨدة‌ ﺻﻔت‌ ﻣتذﻛره‌‬ ‫ﻧﻤﻰ‌باشد‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌ﻣﻤﻜﻦ‌است‌آن‌ﺻﻔت‌را‌بﻪ‌ﻓرزﻧدان‌خﻮد‌ﻣﻨتﻘﻞ‌‬ ‫ﻛﻨد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌اﻳﻦ‌شخص‌ﻧاﻗﻞ‌خﻀرى‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬اشخاﺻﻰ‌ﻛﻪ‌خﻀرى‌‬ ‫اﻧد‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌اﻧزاﻳﻢ‌ﻫاﻳﻰ‌راﻛﻪ‌سبب‌تﻮﻟﻴد‌رﻧﮓ‌در‌بدن‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌،‬‬ ‫بسازﻧد‪‌.‬بﻨابراﻳﻦ‪‌،‬ﻣﻮﻫا‪‌،‬پﻮست‌و‌چشﻢ‌ﻫاى‌آن‌ﻫا‌بدون‌رﻧﮓ‌ﻣﻰ‌ﻣاﻧد‪‌.‬‬ ‫بﻌﻀﻰ‌از‌حﻴﻮاﻧات‌ﻧﻴز‌خﻀرى‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬داﻧشﻤﻨدان‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌از‌‬ ‫شجره‌ﻧاﻣﻪ‌ﻫا‌ استﻔاده‌ ﻛرده‪ ‌،‬ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ ﻣربﻮط‌ بﻪ‌ ﺻﻔات‌ وابستﻪ‌ بﻪ‌‬ ‫جﻨس‪‌،‬ﻏاﻟب‌و‌ﻣﻐﻠﻮب‌بﻮدن‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌و‌خاﻟص‌ﻳا‌ﻧاخاﻟص‌بﻮدن‌اﻓراد‌‬ ‫را‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪‌.‬با‌ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌اﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌اﻫﻤﻴت‌بارزﻳت‪‌،‬‬ ‫تﻌﻴﻴﻦ‌جﻨس‪‌،‬رﻧﮓ‌چشﻢ‪‌،‬رﻧﮓ‌جﻠد‌را‌بداﻧﻴد‌و‌داون‌سﻨدروم‌را‌‬ ‫تﻮﺿﻴﺢ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫اﻫﻤﻴت بارزﻳت‌‬ ‫ﻣﻨدل‪‌،‬حاﻻت‌ﻣختﻠﻒ‌ﺻﻔات‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌را‌ﻣﻮرد‌‬ ‫بررسﻰ‌ﻗرار‌داد؛‌چﻨاﻧچﻪ‌ﻧﻴز‌ذﻛر‌ﮔردﻳد‪‌،‬داﻧشﻤﻨدان‌‬ ‫ﻛارﻫاى‌ﻣﻨدل‌را‌دوباره‌تحﻘﻴﻖ‌و‌بررسﻰ‌ﻧﻤﻮده‌و‌‬ ‫آن‌را‌اﻧﻜشاف‌دادﻧد‪.‬‬ ‫شﻤا‌ تﺼﻮﻳرى‌ را‌ در‌ ﻧﻈر‌ بﮕﻴرﻳد‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ ﻗﻄﻌات‌‬ ‫ﻛﻮچﻚ‌پارچﻪ‌شده‌باشد‪‌،‬شﻜﻞ‌(‪‌)6-1‬و‌بخﻮاﻫﻴد‌‬ ‫ﻛﻪ‌ از‌ آن‌ﻫا‌ دوباره‌ تﺼﻮﻳر‌ ﻣﻜﻤﻞ‌ بسازﻳد‪ ‌،‬بﻪ‌ اﻳﻦ‌‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر‌ جﻬت‌ تﻜﻤﻴﻞ‌ ﻧﻤﻮدن‌ تﺼﻮﻳر‪ ‌،‬شاﻳد‪ ‌،‬شﻤا‌‬ ‫شﻜﻞ (‪)6-1‬‬ ‫چﻨدﻳﻦ‌بار‌ﻗﻄﻌات‌ﻣختﻠﻒ‌را‌اﻧتخاب‌ﻧﻤاﻳﻴد‌تا‌سر‌‬ ‫اﻧجام‌با‌ﻳﻚ‌جا‌ﻧﻤﻮدن‌ﻗﻄﻌات‌ﻣﻨاسب‪‌،‬تﺼﻮﻳر‌تﻜﻤﻴﻞ‌ﮔردد‪‌.‬داﻧشﻤﻨدان‌جﻨتﻴﻚ‌ﻧﻴز‌بﻪ‌شﻤﻮل‌‬ ‫ﻣﻨدل‌از‌ﮔذشتﻪ‌ﻫا‌شروع‌بﻪ‌تﻜﻤﻴﻞ‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌ﻧﻤﻮدﻧد‌و‌ﻫر‌بار‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌جدﻳدى‌را‌ﻛشﻒ‌‬ ‫ﻛردﻧد‌ﻛﻪ‌بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ﻗبﻠﻰ‌را‌ﻧﻔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛرد‪.‬‬ ‫ﻣﻨدل‌با‌تجارب‌خﻮد‌ﺻرف‌بﻪ‌حاﻻت‌ساده‌اﻛتﻔا‌ﻧﻤﻮده‌بﻮد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌تﻨﻬا‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌‬ ‫و‌سﻔﻴد‌را‌در‌ﻧﻈر‌ﮔرﻓتﻪ‌بﻮد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌اساس‌ﻧﻈرﻳات‌ﻣﻨدل‌ﻧسﻞ‌‪‌‌F1‬باﻳد‌ﻳا‌سﻔﻴد‌ﻳا‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻣﻰ‌بﻮد‌‬ ‫ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌بﻪ‌بارزﻳت‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌ﻣربﻮط‌بﻮد‪‌.‬بﻌدﻫا‌داﻧشﻤﻨدان‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌رسﻴدﻧد‌ﻛﻪ‌تﻨﻬا‌‬ ‫حاﻻت‌ﻏاﻟب‌و‌ﻣﻐﻠﻮبﻰ‌ﻣﻄرح‌ﻧبﻮده؛‌بﻠﻜﻪ‌دﻳﮕر‌ﻋﻮاﻣﻞ‌ﻧﻴز‌دخﻴﻞ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌در‌ذﻳﻞ‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌‬ ‫خﻮاﻫﻴد‌ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻤﻪ بارز‪-‬ﻧﻤﻮدار ﺷدن فﻨﻮتاﻳﭗ سﻮﻣﻰ‬ ‫اﮔر‌ خاﺻﻴت‌ ﻏاﻟب‌ بﻮدن‌ را‌ در‌ ﻧﻈر‌ بﮕﻴرﻳﻢ‪ ‌،‬ﻧباتﻰ‌ ﻛﻪ‌ ﻫتروزاﻳﮕﻮس‌ است‌ و‌ ﻧبات‌ دﻳﮕرى‌‬ ‫ﻛﻪ‌ﻫﻮﻣﻮزاﻳﮕﻮس‌است‪‌،‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻣشابﻪ‪‌،‬داشتﻪ‌باشﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌جﻴﻨﻮتاﻳﭗ‌‪‌Pp‬و‌‬ ‫جﻴﻨﻮتاﻳﭗ‌ ‪ ‌pp‬ﻫر‌ دو‌ ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ ﻣشابﻪ‪ ‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ رﻧﮓ‌ ارﻏﻮاﻧﻰ‌ دارﻧد‪ ‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ ﺻﻔات‌ بﻪ‌ شﻜﻞ‌‬ ‫ﻧﻴﻤﻪ‌بارز‌اﻧتﻘال‌ﻛﻨﻨد‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻧبات‌ﻫتروزاﻳﮕﻮس‌حاﻟت‌وسﻄﻰ‌دو‌ﺻﻔت‌خاﻟص‌را‌اختﻴار‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌رﻧﮓ‌ﮔﻞ‌در‌ﻧبات‌ﻣشﻨﮓ‌دو‌شﻜﻞ‌خاﻟص‌سﻔﻴد‪‌‌pp‬و‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌‪‌PP‬دارد‌‬ ‫ﻛﻪ‌حاﻟت‌سﻮم‌ﻛﻪ‌ﻫتروزاﻳﮕﻮس‌است)‪‌(Pp‬رﻧﮓ‌ﮔﻼبﻰ‌را‌اختﻴار‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬حاﻟت‌اوسﻂ‌ﻳا‌‬ ‫سﻮﻣﻰ‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌آن‌است‌ﻛﻪ‌ﻫﻴﭻ‌ﻛدام‌از‌دو‌ﺻﻔت‌خاﻟص‌بﻪ‌ﮔﻮﻧﻪ‌ﻛاﻣﻞ‌ﻏاﻟب‌ﻧبﻮده‌اﻧد‌‬ ‫ﻛﻪ‌در‌ﻧتﻴجﻪ‌حاﻟت‌سﻮﻣﻰ‌بﻪ‌وجﻮد‌آﻣده‌است‪‌.‬حال‌اﮔر‌ﻧباتات‌ﻣشﻨﮓ‌با‌رﻧﮓ‌ﮔﻼبﻰ‌)‪‌(Pp‬‬ ‫را‌با‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻛﻨﻴﻢ‌در‌ﻧسﻞ‌حاﺻﻠﻪ‪‌،‬رﻧﮓ‌سﻔﻴد‌و‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌ﻧﻴز‌ﻋﻼوه‌بر‌رﻧﮓ‌ﮔﻼبﻰ‌ﻣشاﻫده‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫تعﻴﻴﻦ جﻨﺲ‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ذﻛر‌ﮔردﻳد‌تﻌداد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌در‌اﻧسان‌‪‌23‬جﻮره‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌از‌جﻤﻠﻪ‌‪‌22‬جﻮرة‌آن‌ﻫا‌‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌جسﻤﻰ‌و‌ﻳﻚ‌جﻮرة‌آن‌ﻛروﻣﻮزوم‌جﻨسﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨده‌جﻨسﻴت‌در‌‬ ‫اﻧسان‌است‪‌.‬در‌جﻨس‌ﻣؤﻧث‌ﻳﻚ‌جﻮره‌ﻛروﻣﻮزوم‌‪‌x x‬و‌در‌جﻨس‌ﻣذﻛر‌ﻳﻚ‌جﻮره‌ﻛروﻣﻮزم‌‬ ‫‪‌x y‬ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‌جﻨس‌ﻣذﻛر‌دو‌ﻧﻮع‌ﮔاﻣﻴت‌‪‌‌x‬و ‪‌y‬را‌تحت‌پروسﻪ‌اﻧﻘسام‌حجروى‌‬ ‫ﻣﻴﻮسس‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬و‌جﻨس‌ﻣﻮﻧث‌دو‌ﻛروﻣﻮزوم‌‪‌‌x‬دارد‌ﻛﻪ‌تﻨﻬا‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌ﮔاﻣﻴت‌را‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬اﮔر‌ﮔاﻣﻴت‌‪‌x‬ﻣؤﻧث‌(ﻣادر)‌با‌ﮔاﻣﻴت‌‪‌x‬ﻣذﻛر‌(پدر)‌ﻳﻚ‌جا‌شﻮد‌جﻨس‌ﻣؤﻧث‌و‌اﮔر‌‬ ‫ﮔاﻣﻴت‌‪‌x‬ﻣؤﻧث‌با‌ﮔاﻣﻴت‌‪‌Y‬ﻣذﻛر‌ﻳﻚ‌جا‌شﻮد‪‌،‬ﻃﻔﻞ‌با‌جﻨسﻴت‌ﻣذﻛر‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )6-2‬چارت ﻛروﻣﻮزومﻫا‬

‫ﺻﻔات ارﺛﻰ وابستﻪ بﻪ جﻨﺲ‬ ‫در‌سال‌‪‌1910‬تﻮﻣاس‌ﻣﻮرﮔان‌در‌بارة‌ﺻﻔات‌ﻣربﻮط‌بﻪ‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌جﻨسﻰ‌ﻣﮕس‌ﻣﻴﻮه‌تحﻘﻴﻖ‌ﻧﻤﻮد‪‌.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌جﻦ‌ﻫا‌روى‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌واﻗﻊ‌اﻧد‪‌،‬بﻌﻀﻰ‌از‌ﺻﻔات‌بر‌روى‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌جﻨسﻰ‌تﻮسﻂ‌‬ ‫جﻦ‌ﻫا‌ﻛﻨترول‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﺻﻔات‌ﻓﻮق‌را‌وابستﻪ‌بﻪ‌جﻨس‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻣﮕس‌ﻣﻴﻮه‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌ﻋﻤﻮم‌داراى‌چشﻤان‌سرخ‌رﻧﮓ‌است‪‌،‬ﻣﻮرﮔان‪‌،‬روزى‌از‌روزﻫا‌ﻣتﻮجﻪ‌ﮔردﻳد‌ﻛﻪ‌‬

‫‪75‬‬

‫ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣﮕس‌ﻫاى‌ﻣذﻛر‌داراى‌چشﻤاﻧﻰ‌بﻪ‌رﻧﮓ‌سﻔﻴد‌بﻮد‪‌.‬ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌رﻧﮓ‌چشﻢ‌ﻣﮕس‌را‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)6-3‬‬ ‫ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )6-3‬رﻧﮓ چشﻢ در ﻣﮕﺲ ﻣﻴﻮه‬

‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌دﻳده‌شده‌ﻛروﻣﻮزوم‌‪‌Y‬براى‌ﺻﻔت‌سﻔﻴدى‌چشﻢ‌ﻫﻴﭻ‌ﮔﻮﻧﻪ‌اﻟﻴﻠﻰ‌ﻧدارد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌باﻻى‌‬ ‫‪‌Y‬حرف‌‪‌R‬ﻳا‌اﻟﻴﻠﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧﻤاﻳﻨده‌ﮔﻰ‌از‌رﻧﮓ‌سرخ‌ﻧﻤاﻳد‌وجﻮد‌ﻧدارد؛‌بﻨابراﻳﻦ‌در‌ﻣربﻊ‌پﻮﻧت‌‬ ‫ﻓﻮق‌‪‌Y‬تﻨﻬا‌آﻣده‌است‪‌.‬ﻣﻮرﮔان‌ﻣﮕس‌ﻣﻴﻮة‌ﻣذﻛر‌با‌چشﻤان‌سﻔﻴد‌را‌با‌ﻣﮕس‌ﻣؤﻧث‌داراى‌‬ ‫چشﻤان‌سرخ‌(براى‌رﻧﮓ‌سرخ‌چشﻢ‌ﻣﮕس‌داراى‌ﻛروﻣﻮزوم‌‪‌X‬با‌اﻟﻴﻞ‌‪ R‬ﻣﻰ‌باشد)‌تزوﻳج‌‬ ‫ﻛرد‪‌.‬تﻤام‌ﻧسﻞ‌‪ F1‬داراى‌چشﻤان‌بﻪ‌رﻧﮓ‌سرخ‌بﻮدﻧد‌و‌ﺻﻔت‌سﻔﻴدى‌چشﻢ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻐﻠﻮب‌‬ ‫بﻮد‪‌.‬سپس‌ﻧسﻞ‌‪‌F1‬را‌بﻴﻦ‌ﻫﻢ‌تزوﻳج‌ﻧﻤﻮد‪‌.‬بر‌اساس‌ﻓرﺿﻴﻪ‌ﻫاى‌ﻣﻨدل‌اﮔر‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌ﻣﻐﻠﻮب‌‬ ‫باشد‪‌،‬در‌ﻧسﻞ‌‪‌F2‬باﻳد‌بﻪ‌ﻧسبت‌‪‌3:1‬ﻳﻌﻨﻰ‌سﻪ‌ﻣﮕس‌داراى‌چشﻤان‌سرخ‌و‌ﻳﻚ‌ﻣﮕس‌با‌چشﻤان‌‬ ‫سﻔﻴد‌ﻇاﻫر‌ﮔردد‪‌.‬چﻨان‌چﻪ‌در‌شﻜﻞ‌ﻓﻮق‌ﻧﻴز‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ببﻴﻨﻴد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻫﻤان‌چﻴزى‌است‌ﻛﻪ‌ﻣﻮرﮔان‌‬ ‫بﻪ‌آن‌دست‌ﻳاﻓت‪‌.‬ﻫﻢ‌چﻨان‌وى‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌ﻧﻴز‌رسﻴد‌ﻛﻪ‌ﺻﻔت‌سﻔﻴدى‌چشﻢ‌تﻨﻬا‌بﻪ‌جﻨس‌‬ ‫ﻣذﻛر‌بﻪ‌ارث‌ﻣﻰ‌رسد‪‌.‬او‌چﻨﻴﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌ﮔرﻓت‌ﻛﻪ‌چﻮن‌جﻨس‌ﻣذﻛر‌واﻟد‌داراى‌چشﻢ‌سﻔﻴد‌بﻮد‌‬ ‫و‌اﻳﻦ‌ﺻﻔت‌ﻣﻐﻠﻮب‌ﻧﻴز‌بﻮد‪‌،‬تﻤام‌ﻧﻮزادان‌ﻣذﻛر‌داراى‌چشﻤان‌سرخ‌رﻧﮓ‌ﻧاخاﻟص‌بﻮدﻧد‌و‌‬ ‫ﺻﻔت‌ﻏاﻟب‌از‌جﻨس‌ﻣؤﻧث‌بﻪ‌دست‌آﻣده‌است‪.‬‬ ‫ﻣﻮرﮔان‌تجارب‌خﻮﻳش‌را‌اداﻣﻪ‌داده‪‌،‬ﻣﮕس‌ﻣؤﻧث‌‌داراى‌چشﻤان‌سﻔﻴد‌را‌ﻧﻴز‌بﻪ‌دست‌آورد‪‌.‬‬ ‫زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﮕس‌ﻣؤﻧث‌را‌با‌ﻣﮕس‌ﻣذﻛر‌چشﻢ‌سرخ‌تزوﻳج‌ﻧﻤﻮد‪‌،‬در‌ﻧسﻞ‌بﻌدى‌تﻤام‌جﻨس‌‬ ‫ﻣؤﻧث‌داراى‌چشﻤان‌سرخ‌رﻧﮓ‌و‌جﻨس‌ﻣذﻛر‌داراى‌چشﻤان‌سﻔﻴد‌رﻧﮓ‌بﻮدﻧد‪‌.‬ﻣﻮرﮔان‌بﻪ‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌رسﻴد‌ﻛﻪ‌ﺻﻔت‌رﻧﮓ‌سﻔﻴد‌چشﻢ‌در‌ﻣﮕس‌ﻣﻴﻮه‌وابستﻪ‌بﻪ‌ﻛروﻣﻮزوم‌‪‌‌x‬است‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫رﻧﮓ چشﻢ‌‬ ‫رﻧﮓ‌چشﻢ‪‌،‬ﻣﻮﻫا‌و‌جﻠد‌ﻣربﻮط‌بﻪ‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌ﻳﻚ‌ﻋده‌پﮕﻤﻨت‌ﻫا‌(‪‌)Pigments‬است‌ﻛﻪ‌اساس‌آن‌ﻫا‌‬ ‫را‌جﻦ‌ﻫاى‌خاص‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬وﻟﻰ‌ﮔاﻫﻰ‌ﻣﻤﻜﻦ‌است‌در‌اثر‌تﻐﻴﻴر‌در‌جﻦ‌ﻫا‌از‌تشﻜﻴﻞ‌رﻧﮓ‌بﻪ‌ﻛﻠﻰ‌‬ ‫جﻠﻮﮔﻴرى‌شﻮد‪‌.‬ﻗسﻤتﻰ‌از‌پردة‌ﻣشﻴﻤﻴﺔ‌چشﻢ‌ﻛﻪ‌در‌اﻃراف‌ﻣردﻣﻚ‌ﻗرار‌دارد‌بﻪ‌ﻧام‌ﻋﻨبﻴﻪ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌‬ ‫ﻛﻪ‌از‌ﻟحاظ‌رﻧﮓ‌در‌اﻧسان‌ﻫا‌ﻣتﻔاوت‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌رﻧﮓ‌ﻣربﻮط‌بﻪ‌پﮕﻤﻨت‌ﻣﻼﻧﻴﻦ‌در‌ﻋﻨبﻴﻪ‌است‪‌.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً‌رﻧﮓ‌تارﻳﻚ‌باﻻى‌رﻧﮓ‌روشﻦ‌ﻏاﻟب‌است‪‌.‬رﻧﮓ‌ﻧسﻮارى‌و‌ﻳا‌سﻴاه‌باﻻى‌رﻧﮓ‌آبﻰ‌و‌سبز‌‬ ‫ﻏاﻟب‌ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬در‌بﻌﻀﻰ‌اشخاص‌رﻧﮓ‌ﻋﻨبﻴﺔ‌آبﻰ‪‌،‬سبز‪‌،‬ﻣﻴشﻰ‌و‌ﻏﻴره‌‌بﻮده‌و‌از‌اﻛثر‌ﻣردم‌داراى‌رﻧﮓ‌‬ ‫ﻧسﻮارى‌است‪.‬‬ ‫در‌رﻧﮓ‌چشﻢ‌اﻧسان‌ﻫا‌در‌حدود‌ﻧﻪ‌(‪‌)9‬ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌ﻣﻌﻴﻴﻦ‌ﮔردﻳده‌است‪‌‌.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )6-4‬رﻧﮓﻫاى ﻣختﻠف چشﻢ‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫در‌ﺻﻨﻒ‌شﻤا‌چﻨد‌ﻧﻔر‌داراى‌چشﻢ‌سﻴاه‪‌،‬چﻨد‌ﻧﻔر‌داراى‌چشﻢ‌ﻗﻬﻮه‌اى‪‌،‬چﻨد‌ﻧﻔر‌داراى‌چشﻢ‌‬ ‫آبﻰ‪‌،‬چﻨد‌ﻧﻔر‌داراى‌چشﻢ‌سبز‌و‌چﻨد‌ﻧﻔر‌دارى‌چشﻢ‌ﻧسﻮارى‌اﻧد؟‌تﻨاسب‌بﻴﻦ‌اﻧﻮاع‌رﻧﮓ‌‬ ‫چشﻢ‌ﻫا‌در‌ﺻﻨﻒ‌شﻤا‌چﻨد‌است؟‬ ‫‪77‬‬

‫رﻧﮓ جﻠد‬ ‫در‌ﻣﻮرد‌رﻧﮓ‌جﻠد‌اﻧسان‌اﻣﻜان‌زﻳاد‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌چﻬار‌جﻔت‌اﻟﻴﻞ‌)‪‌(Allel‬ﻣسؤول‌رﻧﮓ‌‬ ‫باشد‪‌.‬ﻫر‌ﻗدر‌ﻛﻪ‌در‌دورﮔﻪ‌ﻫا‌تﻌداد‌اﻟﻴﻞ‌ﻫاى‌رﻧﮕﻪ‌)‪‌(Pigment‌Allels‬بﻴﻦ‌سﻴاه‌و‌سﻔﻴد‌زﻳاد‌‬ ‫باشد‪‌،‬بﻪ‌ﻫﻤان‌اﻧدازه‌رﻧﮓ‌جﻠد‌تارﻳﻚ‌تر‌ﻣﻰ‌باشد؛‌زﻳرا‌تاثﻴرات‌اﻟﻴﻞ‌ﻫا‌با‌ﻫﻢ‌جﻤﻊ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬‬ ‫بﻨابراﻳﻦ‪‌،‬ﺻﻔت‌رﻧﮓ‌جﻠد‌اﻧسان‌تﻮسﻂ‌جﻦ‌ﻫا‌ﻳا‌اﺿاﻓﻪ‌از‌دو‌اﻟﻴﻞ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌ﻧﻮزاداﻧﻰ‌‬ ‫ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻗﻠت‌شدﻳد‌پروتﻴﻦ‌ﻣﻮاجﻪ‌اﻧد‪‌،‬خﻄر‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣشخﺼات‌خﻀرى‌ﻳا‌اﻟبﻴﻨﻮ )‪‌)Albino‬بﻴشتر‌‬ ‫است‪‌.‬‬ ‫)‪‌(Albinism‬ﻧﻮﻋﻰ‌از‌بﻰ‌ﻗاﻋده‌ﮔﻰ‌ارثﻰ‌در‌رابﻄﻪ‌با‌رﻧﮓ‌جﻠد‌و‌ﻣﻮ‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻐﻠﻮب‌‬ ‫بﻪ‌ارث‌برده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻓرد‌حاﻣﻞ‌ﻣشخﺼات‌اﻟبﻴﻨﻮ‌ﻗادر‌ﻧﻴست‌از‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴد‌ﻫا‌ﻣاده‌رﻧﮕﻪ‌بسازد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻮﻫاى‌اﻟبﻴﻨﻮ‌سﻔﻴد‌رﻧﮓ‌بﻮده‌جﻠدش‌رﻧﮓ‌ﻋادى‌ﻧدارد‌و‌چشﻤاﻧش‌بﻪ‌ﻋﻠت‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌خﻮن‌از‌‬ ‫ﻋﻘب‌ﻋدسﻴﻪ‌چشﻢ‌ﻣﻌﻠﻮم‌ﻣﻰ‌شﻮد‌سرخ‌بﻪ‌ﻧﻈر‌ﻣﻰ‌رسد‪‌.‬اﻟبﻴﻨزم‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻐﻠﻮب‌بﻪ‌ارث‌برده‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬از‌اﻳﻦ‌ﻟحاظ‪‌،‬اﮔر‌اﻗارب‌بﻴﻦ‌خﻮد‌ﻋروسﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬اﻳﻦ‌خﻄر‌جدى‌ﻣتﻮجﻪ‌اﻃﻔال‌شان‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫ﻧﻮع ﻣﻮى‬ ‫ﻧﻮﻋﻴت‌ﻣﻮى‌اﻧسان‌تﻮسﻂ‌ﻳﻚ‌جﻮره‌اﻟﻴﻞ‌ﻣﻌﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬ﻣﻮى‌پﻴﭻ‌و‌تاب‌خﻮرده‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌‬ ‫بارز‌و‌ﻣﻮ‌ﻫاى‌ﺻاف‌ﻳﻚ‌ﺻﻔت‌ﻣخﻔﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬چﻨاﻧچﻪ‌ﻳﻜﻰ‌از‌واﻟدﻳﻦ‪‌،‬اﮔر‌داراى‌ﻣﻮى‌پﻴﭻ‌و‌‬ ‫تاب‌خﻮرده‌و‌دﻳﮕرى‌ﻣﻮى‌ﺻاف‌داشتﻪ‌باشد؛‌ﻧسﻞ‌جدﻳد‌داراى‌ﻣﻮى‌تاب‌خﻮرده‌(ﻧاخاﻟص)‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫تﺄﺛﻴر ﻣحﻴﻂ باﻻى رﻧﮓ جﻠد‪‌:‬در‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‪‌،‬رﻧﮓ‌جﻠد‌ﻧﻪ‌تﻨﻬا‌وابستﻪ‌بﻪ‌جﻨتﻴﻚ‌ﻓرد‌‬ ‫است‪‌،‬بﻠﻜﻪ‌بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻣستﻘﻴﻢ‌با‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌او‌ﻧﻴز‌ارتباط‌دارد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬رﻧﮓ‌جﻠد‌در‌روباه‌‬ ‫ﻗﻄبﻰ‌وابستﻪ‌بﻪ‌درجﻪ‌حرارت‌ﻣحﻴﻂ‌بﻮده‌در‌ﻃﻮل‌تابستان‌وجﻮد‌وى‌اﻧزاﻳﻤﻰ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌ﻛﻪ‌‬ ‫پﮕﻤﻨت‌ﻣﻰ‌سازد‪‌،‬اﻳﻦ‌پﮕﻤﻨت‌ﻫا‌جﻠد‌روباه‌را‌تﻴره‌رﻧﮓ‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻧسﻮارى‌ﻣاﻳﻞ‌بﻪ‌سرخ‌ﻣﻰ‌سازد‌‬ ‫ﻛﻪ‌درشﻜﻞ‌(‪‌)6-5‬دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬

‫شﻜﻞ (‪)6-5‬‬

‫اﻳﻦ‌تﻐﻴﻴر‌رﻧﮓ‌جﻠد‌در‌تابستان‌براى‌روباه‌ﻓرﺻت‌ﻣﻰ‌دﻫد‌تا‌بﻪ‌آساﻧﻰ‌ﻣخﻔﻰ‌شده‌و‌شﻜار‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬‬ ‫در‌ﻓﺼﻞ‌زﻣستان‌چﻮن‌اﻧزاﻳﻢ‌تﻮﻟﻴد‌رﻧﮓ‌ترشﺢ‌ﻧﻤﻰ‌شﻮد‪‌.‬رﻧﮓ‌جﻠد‌روباه‌رو‌بﻪ‌سﻔﻴدى‌ﻣﻰ‌رود‌ﻛﻪ‌‬ ‫با‌ﻣحﻴﻂ‌سازش‌ﻧﻤﻮده‌بﻪ‌خﻮبﻰ‌در‌بﻴﻦ‌برف‌پﻨﻬان‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌اﻧسان‌ﻫا‌رﻧﮓ‌جﻠد‌از‌ﻣحﻴﻂ‌تأثﻴر‌‬ ‫ﻣﻰ‌پذﻳرد‪‌.‬ﻧﻮر‌آﻓتاب‌بر‌روى‌رﻧﮓ‌جﻠد‌تاثﻴر‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬ﻣﻤاﻟﻜﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻧﻮر‌آﻓتاب‌ﻏﻨﻰ‌‬ ‫ﻫستﻨد‪‌،‬رﻧﮓ‌جﻠد‌اﻓراد‌آن‌تﻴره‌تر‌ﻧسبت‌بﻪ‌ﻣﻤاﻟﻜﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻧﻌﻤت‌ﻧﻮر‌آﻓتاب‌ﻛﻤتر‌بر‌خﻮردار‌اﻧد‪‌،‬‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬شﻤا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻣﻮﺿﻮع‌را‌ﻃﻮر‌ﻣﻘاﻳسﻪ‌ﻳﻰ‌بﻴﻦ‌ﻣردم‌ﻫﻨد‌و‌روسﻴﻪ‌ببﻴﻨﻴد‪‌.‬‬

‫‌‌ﻣعﻠﻮﻣات اضافﻰ‬ ‫‌‬ ‫در‌ﻧباتات‌ﻧﻴز‌رﻧﮓ‌با‌تﻐﻴﻴرات‌ﻣحﻴﻂ‌تﻐﻴﻴر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬در‌ﮔﻞ‌ادرﻳس‌رﻧﮓ‌ﻫاى‌ﻣتﻔاوتﻰ‌از‌آبﻰ‌‬ ‫تا‌ﮔﻼبﻰ‌ﻣﻮجﻮد‌است‌و‌اﻳﻦ‌در‌حاﻟﻴست‌ﻛﻪ‌جﻨتﻴﻚ‌‬ ‫اﻳﻦ‌ﮔﻞ‌ﻫا‌ﻳﻚ‌سان‌است‪‌.‬ﮔﻞ‌ادرﻳس‌در‌خاﻛﻰ‌ﻛﻪ‌‬ ‫خاﺻﻴت‌تﻴزابﻰ‌دارد‌بﻪ‌رﻧﮓ‌آبﻰ‌و‌در‌خاﻛﻰ‌ﻛﻪ‌‬ ‫خاﺻﻴت‌خﻨثا‌تا‌ﻗﻠﻮى‌داشتﻪ‌باشد‌بﻪ‌رﻧﮓ‌ارﻏﻮاﻧﻰ‌‬ ‫و‌ﮔﻼبﻰ‌دﻳده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌شﻜﻞ(‪‌)6-6‬اﻧﻮاع‌رﻧﮓ‌‬ ‫ﮔﻞ‌ادرﻳس‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﺷﮑﻞ (‪)6-6‬‬

‫‪79‬‬

‫تﻐﻴﻴر در تعداد کروﻣﻮزومﻫا )داون سﻨدروم(‬ ‫بر‌روى‌ﻫر‌ﻳﻚ‌از‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌حجرات‌بدن‌ﻣا‪‌،‬بﻪ‌تﻌداد‌ﻫزاران‌جﻦ‌وجﻮد‌دارد‪‌.‬جﻦ‌ﻫا‌در‌‬ ‫رشد‌و‌ﻧﻤﻮى‌بدن‪‌،‬تﻮﻟﻴد‌ﻣثﻞ‪‌،‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌و‌دﻳﮕر‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌ﻧﻘش‌ارزﻧده‌و‌ﻣﻬﻢ‌دارﻧد‌و‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت‌تﻤام‌آن‌ﻫا‌براى‌ﺻحت‌و‌سﻼﻣتﻰ‌بدن‌ﺿرور‌است‪‌.‬ﻫرﮔاه‌در‌تﻌداد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌‬ ‫تﻐﻴﻴر‌وارد‌ﮔردد‪‌،‬شخص‌ﻣذﻛﻮر‌بدن‌ﻧﻮرﻣال‌ﻧﻤﻰ‌داشتﻪ‌باشد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬اﮔر‌حتا‌ﻳﻚ‌ﻋدد‌‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌ﻛﻢ‌باشد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻓرد‌داراى‌‪‌٤٥‬ﻛروﻣﻮزوم‌باشد‌زﻧده‌ﻧﻤﻰ‌ﻣاﻧد‌و‌برﻋﻜس‌حتا‌اﮔر‌‬ ‫ﻳﻚ‌ﻋدد‌ﻛروﻣﻮزوم‌بﻴشتر‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬شخص‌ﻣذﻛﻮر‌ﻣبتﻼ‌بﻪ‌ﻋﻘب‌ﻣاﻧده‌ﮔﻰ‌ذﻫﻨﻰ(داون‌‬ ‫سﻨدروم)‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫ﻫﻢ‌چﻨان‌سﻦ‌ﻣادر‌در‌بﻪ‌ﻣﻴان‌آﻣدن‌اﻳﻦ‌ﻧﻘﻴﺼﻪ‌ﻧﻘش‌ﻣﻬﻢ‌دارد‪‌.‬در‌ﻣادران‌جﻮان‌تر‌از‌‪‌30‬سال‌‬ ‫احتﻤال‌بروز‌اﻳﻦ‌ﻧﻘﻴﺼﻪ‌ ‪‌ 11500‬ﻣﻰ‌باشد‪‌،‬در‌ﻣادران‌‪‌35-30‬ساﻟﻪ‌احتﻤال‌دو‌چﻨد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌و‌‬ ‫در‌ﻣادران‌باﻻتر‌از‌‪‌45‬سال‌خﻄر‌بروز‌اﻳﻦ‌ﻧﻘﻴﺼﻪ‌بسﻴار‌زﻳاد‌ ‪‌ 11 6‬ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )6-7‬فرد ﻣبتﻼ بﻪ داون سﻨدروم‬

‫‪80‬‬

‫خالصۀ فصل ﺷﺸم‬ ‫براى‌تحﻘﻴﻖ‌دربارة‌ﺻﻔات‌ﻏﻴر‌ﻋادى‌و‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌بﻪ‌ارث‌رسﻴدن‌ﺻﻔات‌و‌اﻣراض‌خاص‌‬ ‫ارثﻰ‌از‌شجره‌ﻧاﻣﺔ‌خاص‌جﻨتﻴﻜﻰ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬‬ ‫شجره‌ﻧاﻣﺔ‌ارثﻰ‪‌،‬ﻣا‌را‌ﻛﻤﻚ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‌تا‌احتﻤال‌آن‌را‌بداﻧﻴﻢ‌ﻛﻪ‌چﻘدر‌ﻧاﻗﻞ‌ﻛدام‌جﻦ‌خاص‌‬ ‫تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣرض‌ﻫستﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻧاﻗﻞ‌بﻪ‌اﻓرادى‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌حاﻣﻞ‌اﻟﻴﻞ‌ﻫاى‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣرض‌باشﻨد‪‌،‬اﻣا‌شﻜﻞ‌ﻇاﻫرى‌‬ ‫ﻳا‌ﻓﻨﻮتاﻳﭗ‌شان‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌آن‌ﻣرض‌‌ﻧﻤﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫ﺻﻔات‌وابستﻪ‌بﻪ‌جﻨس‪‌،‬ﺻﻔاتﻰ‌را‌ﮔﻮﻳﻨد‌ﻛﻪ‌جﻦ‌ﻫاى‌آن‌ﻫا‌روى‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌جﻨسﻰ‌‬ ‫(‪‌)X/Y‬ﻗرار‌داشتﻪ‌باشد‪.‬‬ ‫تﻌداد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌در‌اﻧسان‌‪‌23‬جﻮرة‌(‪‌46‬ﻋدد)‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌از‌جﻤﻠﻪ‌‪‌22‬جﻮرة‌آن‌ﻫا‌‬ ‫ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫاى‌جسﻤﻰ‌و‌ﻳﻚ‌جﻮره‌آن‌ﻛروﻣﻮزوم‌جﻨسﻰ‌ﻣﻰ‌باشدﻛﻪ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌جﻨسﻴت‌‬ ‫در‌اﻧسان‌است‪.‬‬ ‫ﻫر‌ﮔاه‌در‌تﻌداد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌تﻐﻴﻴر‌وارد‌ﮔردد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻛﻢ‌ﻳا‌زﻳاد‌شﻮد‪‌،‬شخص‌ﻣذﻛﻮر‌ﻳا‌‬ ‫زﻧده‌ﻧﻤﻰ‌ﻣاﻧد‌و‌ﻳا‌ﻫﻢ‌ﻣبتﻼ‌بﻪ‌ﻋﻘب‌ﻣاﻧده‌ﮔﻰ‌ذﻫﻨﻰ‌ﻳا‌داون‌سﻨدروم‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫سؤالهای فصل ﺷﺸم‬ ‫ﺳﻮالﻫاى ﺧاﻧﻪ ﺧاﻟﻰ‬ ‫• حاﻟت اوسﻂ ﻳا سﻮﻣﻰ ﻧشان دﻫﻨده آن است ﻛﻪ صفات واﻟدﻳﻦ بﻪ طﻮر ﻛاﻣﻞ ‪..................‬‬ ‫ﻧبﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫• ﻳﻚ اﻧسان ﻣؤﻧﺚ در حجرة جﻨسﻰ ﺧﻮد ﻛروﻣﻮزوم ‪ .............‬و ‪ ................‬دارد‪.‬‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﭼﻬار ﺟﻮاﺑﻪ‬ ‫• سﻦ ﻣادر در بﻪ ﻣﻴان آﻣدن داون سﻨدروم ‪. ........................‬‬ ‫اﻟف) ﻫﻴچ رول ﻧدارد‪.‬‬ ‫ب) ﻧﻘش ﻣﻬﻢ دارد‪.‬‬ ‫ج) بﻰ‌تﺄﺛﻴر ﻧﻴست‪.‬‬ ‫د) ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫• ﻣﻮرﮔان طﻰ تحﻘﻴﻘات ﺧﻮد بﻪ اﻳﻦ ﻧتﻴجﻪ رسﻴد ﻛﻪ صفت سفﻴدى چشﻢ‪ .....................‬بﻪ ارث‬ ‫ﻣﻰرسد و وابستﻪ بﻪ ﻛروﻣﻮزوم ‪ X‬است‪.‬‬ ‫اﻟف) تﻨﻬا بﻪ جﻨﺲ ﻣؤﻧﺚ‬ ‫ب) بﻪ جﻨﺲ ﻣﺬﻛر و ﻣؤﻧﺚ‬ ‫ج) تﻨﻬا بﻪ جﻨﺲ ﻣﺬﻛر‬ ‫د) اﻟف و ج درست است‪.‬‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﺗشرﻳﺤﻰ‬ ‫• شجره ﻧاﻣﺔ ارﺛﻰ چﻴست و چرا ﻣﻮرد استفاده ﻗرار ﻣﻰ‌ﮔﻴرد؟‬ ‫• عﻠت داون سﻨدروم را ﻣختصر تشرﻳﺢ ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫• از ﻟحاظ جﻨتﻴﻜﻰ ﻧاﻗﻞ بﻪ چﻪ ﻛسﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﻨد؟ ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫فصل هﻔتم‬

‫ﺗﻄﺒﻴﻖ ﺟﻨﺘﻴﮏ‬ ‫در‌ﻓﺼﻠﻬاى‌ﻗبﻠﻰ‌در‌ﻣﻮرد‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌و‌‪‌DNA‬تا‌حدى‌آشﻨاﻳﻰ‌‬ ‫حاﺻﻞ‌ﻛردﻳد‪‌.‬تﻴزاب‌ﻫاى‌ﻫستﻪ‌ﻳﻰ‌ﻣادة‌اساسﻰ‌در‌جﻨتﻴﻚ‌است‌ﻛﻪ‌‬ ‫حاوى‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌و‌خﺼﻮﺻﻴات‌ارثﻰ‌ﻫر‌ﻓرد‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌ﻧسﻞ‌‬ ‫بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌اﻧتﻘال‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬‬ ‫از‌ابتداى‌ﻗرن‌بﻴستﻢ‌ﻋﻠﻤاى‌جﻨتﻴﻚ‌در‌جستجﻮى‌ﻛشﻒ‌ﻣاﻫﻴت‌ﻣادة‌‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌در‌حجره‌بﻮدﻧد‪‌،‬در‌آن‌زﻣان‌در‌ﻣﻮرد‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ساختار‌‬ ‫ﻣادة‌جﻨتﻴﻚ‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ﻛاﻓﻰ‌ﻧداشتﻨد‪‌،‬اﻣا‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋﻘﻴده‌بﻮدﻧد‌ﻛﻪ‌ﻣادة‌‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌باﻳد‌داراى‌خﺼﻮﺻﻴات‌زﻳر‌باشد‪‌.‬‬ ‫‪‌.1‬اﻃﻼﻋات‌جﻨتﻴﻜﻰ‌را‌در‌خﻮد‌ذخﻴره‌ﻛرده‌بتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫‪‌.2‬آن‌ﻫا‌را‌از‌ﻧسﻠﻰ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌ﻣﻨتﻘﻞ‌ﻛﻨد‪.‬‬ ‫‪‌.3‬ساختار‌پاﻳدارى‌داشتﻪ‌باشد‌ﻛﻪ‌تا‌آخر‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻓرد‌تﻐﻴﻴر‌ﻧﻜﻨد‪‌.‬‬ ‫درﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‌شﻤا‌در‌ﻣﻮرد‌ساختار‌ﻣادة‌جﻨتﻴﻚ‌و‌اﻫﻤﻴت‌جﻨتﻴﻚ‌در‌‬ ‫بﻬبﻮد‌زﻧده‌ﮔﻰ‌اﻧسان‌ﻫا‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌حاﺻﻞ‌خﻮاﻫﻴد‌ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫‪(DNA) Deoxyribo Nucleic Acid‬‬ ‫‪‌‌DNA‬چﻴست‌و‌بﻪ‌چﻰ‌شباﻫت‌دارد؟‬ ‫براى‌ساﻟﻴان‌دراز‌شﻜﻞ‌و‌ساختﻤان‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌‪‌DNA‬براى‌داﻧشﻤﻨدان‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌ﻳﻚ‌ﻣﻌﻤا‌‬ ‫بﻮد‪‌.‬در‌سال‌ﻫاى‌‪‌1950‬دو‌داﻧشﻤﻨد‪‌،‬بﻪ‌ﻧام‌ﻫاى‌ﮔرﻳﻚ‌و‌واتسﻦ‌‌بﻌد‌از‌تجارب‌ﮔﻮﻧﻪ‌ﮔﻮن‌ﻣدل‌‬ ‫ﻛﻴﻤﻴاوى‌‪‌DNA‬را‌ﻛشﻒ‌ﻛردﻧد‪‌،‬شﻜﻞ‌(‪‌)7-1‬ﻛﻪ‌بﻌدﻫا‌بﻪ‌خاﻃر‌حﻞ‌اﻳﻦ‌ﻣﻌﻤا‌برﻧده‌جاﻳزة‌‬ ‫ﻧﻮبﻞ‌ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )7-1‬تصﻮﻳر دو داﻧشﻤﻨد را ﻫﻤراه بﻪ ﻣدل ساﺧتﻪ شدة آنﻫا ﻣﻰبﻴﻨد‪.‬‬

‫‪DNA‬‬

‫حجره‬

‫ﻣﻮاد جﻨتﻴﻜﻰ در ﻫستﺔ‬ ‫حجره ﻗبﻞ از تﻘسﻴﻤات‬ ‫حجروى‬

‫ﻛروﻣﻮزومﻫا در ﻫستﺔ حجره‬

‫شﻜﻞ (‪ )7-2‬تصﻮﻳر ﻣﻮاد جﻨتﻴﻜﻰ در حجره حﻴﻮاﻧﻰ‬

‫ﺻﻔات‌ارثﻰ‌تﻮسﻂ‌جﻦ‌ﻫا‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﮔردﻧد‌و‌‬ ‫اﻳﻦ‌جﻦ‌ﻫا‌ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌ﻧسﻞ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌‬ ‫ﻣﻨتﻘﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬‬ ‫جﻦ‌ﻫا‌باﻻى‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌ﻗرار‌دارﻧد‌ﻛﻪ‌در‌ﻫستﺔ‌‬ ‫اﻛثر‌حجرات‌ﻣﻮجﻮد‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌از‌‬ ‫پروتﻴﻦ‌و‌‪‌DNA‬ساختﻪ‌شده‌است؛‌چﻨاﻧچﻪ‌در‌‬ ‫ﻓﺼﻞ‌ﻫاى‌ﮔذشتﻪ‌خﻮاﻧده‌اﻳد‌‪‌DNA‬ﻣخﻔﻒ‌‬ ‫دى‌اوﻛسﻰ‌رﻳبﻮﻧﻮﻛﻠﺌﻴﻚ‌اسﻴد‌است‪‌DNA‌.‬‬ ‫ﻣادة‌جﻨتﻴﻜﻰ‌است‌ﻛﻪ‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌ﺻﻔات‌ارثﻰ‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫اﻣا‌اﻳﻦ‌ﻣادة‌جﻨتﻴﻜﻰ‌)‪‌( DNA‬بﻪ‌چﻪ‌شﻜﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد؟‬ ‫‪84‬‬

‫داﻧشﻤﻨدان‌اﻳﻦ‌را‌ﻣﻰ‌داﻧستﻨد‌ﻛﻪ‌‪‌DNA‬باﻳد‌داراى‌دوخﺼﻮﺻﻴت‌باشد‪:‬‬ ‫‪‌.1‬تﻮاﻧاﻳﻰ‌رﻫبرى‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌خاص‌حجره‌را‌داشتﻪ‌باشد‪.‬‬ ‫‪‌.2‬بتﻮاﻧد‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌ارثﻰ‌را‌از‌ﻧسﻠﻰ‌بﻪ‌ﻧسﻞ‌دﻳﮕر‌اﻧتﻘال‌دﻫد‪.‬‬ ‫‌ﻫﻢ‌چﻨان‌داﻧشﻤﻨدان‌اﻳﻦ‌را‌ﻫﻢ‌ﻣﻰ‌داﻧستﻨد‌ﻛﻪ‌تﻨﻬا‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌پﻴچﻴده‌ﻳا‌ﻣﻐﻠﻖ؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌دو‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓﻮق‌اﻟذﻛر‌را‌اﻧجام‌دﻫﻨد‪‌.‬حاﻻ‌ثابت‌شده‌است‌ﻛﻪ‌‪‌DNA‬دو‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻣتذﻛره‌‬ ‫را‌اجرا‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌ﻧﻪ‌پروتﻴﻦ‌ﻫا‪‌.‬‬ ‫ﻧﻮکﻠﻴﻮتاﻳدﻫا )اجﺰاى تشﻜﻴﻞ دﻫﻨدة ‪(DNA‬‬ ‫‪‌DNA‬از‌اجزاى‌تشﻜﻠﻴﻞ‌شده‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌از‌ﻳﻚ‌ﻗﻨد‌پﻨج‌ﻛاربﻨﻪ‪‌،‬‬ ‫ﻳﻚ‌ﮔروپ‌ﻓاسﻔﻴت‌و‌ﻳﻚ‌ﻗﻠﻮى‌ساختﻪ‌شده‌است‪‌.‬ﻗﻠﻮى‌ﻫا‌چﻬار‌ﻧﻮع‌ﻫستﻨد‪‌:‬آدﻧﻴﻦ‪‌،‬ﮔﻮاﻧﻴﻦ‪‌،‬‬ ‫سﻴتﻮزﻳﻦ‌و‌تاﻳﻤﻴﻦ‌ﻛﻪ‌ﻫر‌ﻛدام‌شﻜﻞ‌خاص‌خﻮد‌را‌دارﻧد‌و‌داﻧشﻤﻨدان‌اﻏﻠب‌اﻳﻦ‌ﻗﻠﻮى‌ﻫا‌را‌با‌‬ ‫حرف‌اول‌ﻧاﻣشان‌ﻳاد‌‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اﻧﻮاع‌ﻧﻮﻛﻠﻴﻮتاﻳد‌ﻫا‌را‌در‌شﻜﻞ‌زﻳر‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫ادﻧﻴﻦ )‪(A‬‬

‫ﺗاﻳﻤﻴﻦ )‪(T‬‬

‫ﺳﻴﺘﻮزﻳﻦ )‪(A‬‬

‫ﮔﻮاﻧﻴﻦ )‪(G‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )7-3‬اﻧﻮاع ﻧﻮ ﻛﻠﻴﻮتاﻳدﻫا‬

‫ﻣدل واتسﻦ و ﮔرﻳﻚ‬ ‫جﻴﻤز‌واتسﻦ‌و‌ﻓراﻧسس‌ﮔرﻳﻚ‌دو‌داﻧشﻤﻨد‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌ﻫستﻨد‌ﻛﻪ‌تﺼﻮﻳر‌آن‌ﻫا‌را‌در‌شﻜﻞ‌‬ ‫(‪‌)7-1‬ﻣشاﻫده‌ﻧﻤﻮدﻳد‪‌،‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻧتﻴجﻪ‌رسﻴدﻧد‌ﻛﻪ‌‪‌DNA‬باﻳد‌ﻣاﻧﻨد‌زﻳﻨﻪ‌رابرى‌تاب‌خﻮرده‌‬ ‫شﻜﻞ‌(‪‌)7-4‬باشد‪‌،‬بﻌد‌از‌آن‪‌،‬آن‌ﻫا‌تﻮاﻧستﻨد‌ﻣدل‌‪‌DNA‬را‌با‌استﻔاده‌از‌ﻣﻮاد‌بسﻴار‌ساده‌ﻛﻪ‌‬ ‫در‌ﻻبراتﻮار‌داشتﻨد‌بسازﻧد‪‌.‬ﻣدل‌ﻣذﻛﻮر‌بﻪ‌آساﻧﻰ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧست‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻛاپﻰ‌شدن‌‪‌DNA‬و‌‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻓﻌاﻟﻴت‌آن‌در‌حجره‌را‌تشرﻳﺢ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬‬ ‫شﻜﻞ‌خاص‌‪‌DNA‬را‌بﻪ‌ﻧام‌ﻣارپﻴﭻ‌دوﮔاﻧﻪ‌ﻧﻴز‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬بازو‌ﻫاى‌دو‌ﻃرف‌زﻳﻨﻪ‌ﻣاﻧﻨد‌‬ ‫‪‌DNA‬از‌ﻗﻨد‌و‌ﮔروپ‌ﻓاسﻔﻴت‌ساختﻪ‌شده‌است‌و‌پتﻪ‌ﻫاى‌زﻳﻨﻪ‌ﻣاﻧﻨد‌ﻣذﻛﻮر‌از‌جﻮره‌ﻫاى‌‬ ‫ﻗﻠﻮى‌تشﻜﻴﻞ‌ﮔردﻳده‌است‪‌.‬ادﻧﻴﻦ‌از‌ﻳﻚ‌سﻤت‌ﻫﻤﻴشﻪ‌با‌تاﻳﻤﻴﻦ‌و‌از‌سﻤت‌دﻳﮕر‌سﻴتﻮزﻳﻦ‌‬ ‫‪85‬‬

‫با‌ ﮔﻮاﻧﻴﻦ‌ تﻮسﻂ‌ رابﻄﻪ‌ﻫاﻳدروجﻨﻰ‌ ارتباط‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ﻗدمﻫاى ابتداﻳﻰ در اﻧﺠﻴﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ‬ ‫از‌ ﮔذشتﻪ‌ﻫاى‌ ﻧﻪ‌ چﻨدان‌ دور‪ ‌،‬داﻧشﻤﻨدان‌ از‌‬ ‫باﻛترﻳا‌استﻔاده‌ﻛرده‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌اﻧساﻧﻰ‌را‌از‌آن‌‬ ‫تﻬﻴﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‌و‌ﻳا‌در‌ﻧباتات‌ﻣثال‪‌:‬در‌بادﻧجان‌‬ ‫روﻣﻰ‌جﻦ‌ﻫاﻳﻰ‌را‌داخﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤﻮدﻧد‌ﻛﻪ‌باﻋث‌‬ ‫شﻜﻞ (‪ )7-4‬تصﻮﻳر ﻣارپﻴچ دو ﮔاﻧﻪ ‪DNA‬‬ ‫بﻪ‌ وجﻮد‌ آﻣدن‌ خﻮاص‌ خاص‌ ﻣﻰ‌ﮔردﻳد‌ ﻳا‌‬ ‫ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬جﻦ‌ﻛرم‌شب‌تاب‌را‌(ﻛرم‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌شب‌روشﻨﻰ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد)‌داخﻞ‌حجرة‌ﻧبات‌‬ ‫تﻨباﻛﻮ‌ﻛردﻧد‌ﻛﻪ‌در‌ﻧتﻴجﻪ‌در‌ﻧبات‌ﻣﻮرد‌ﻧﻈر‪‌،‬جﻦ‌تﻮﻟﻴد‌پروتﻴﻦ‌ﻧﻤﻮد‌ﻛﻪ‌سبب‌تابش‌ﻧبات‌از‌‬ ‫ﻃرف‌شب‌ﮔردﻳد‪‌.‬ﻋﻴﻦ‌ﻋﻤﻞ‌در‌حﻴﻮاﻧات‌ﻧﻴز‌ﻣﻮرد‌تجربﻪ‌ﻗرار‌ﮔرﻓتﻪ‪‌،‬ﻃﻮر‌ﻣثال‌بﻪ‌شﻜﻞ‌(‪)7-5‬‬ ‫ببﻴﻨﻴد‪‌،‬اﻧجﻴﻨﻴران‌جﻨتﻴﻚ‌جﻦ‌درخشﻨده‌ﮔﻰ‌‌را‌از‌جﻠﻰ‌ﻓﻴش‌ﮔرﻓتﻪ‌بﻪ‌زاﻳﮕﻮت‌خﻮك‌تزرﻳﻖ‌‬ ‫ﻛردﻧد‌ﻛﻪ‌بﻌد‌از‌رشد‌و‌ﻧﻤﻮ‪‌،‬حﻴﻮان‌حاﺻﻞ‌جﻠد‌درخشﻨده؛‌ﻣاﻧﻨد‌شﻜﻞ(‪‌)7-5‬پﻴدا‌ﻛرد‪‌.‬‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌اﻧجﻴﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌جﻬت‌بﻬبﻮد‌و‌تﻮﻟﻴد‌بﻴشتر‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‪‌،‬دواﻫا‌و‌ﻣﻨسﻮجات‌ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ‌‬ ‫از‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬

‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌در‌باﻻ‌ذﻛر‌ﮔردﻳد‪‌،‬ﻋﻠﻤاى‌‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌در‌ﻻبراتﻮار‌ﻫاى‌پﻴشرﻓتﻪ‌ﻫﻤﻮاره‌‬ ‫در‌ﺻدد‌بﻪ‌وجﻮد‌آوردن‌ﺻﻔات‌جدﻳد‌‬ ‫و‌ از‌ بﻴﻦ‌ بردن‌ جﻦ‌ﻫاى‌ تﻮﻟﻴد‌ ﻛﻨﻨدة‌‬ ‫اﻣراض‌ ﻣﻰ‌باشﻨد‪ ‌DNA ‌.‬را‌ از‌ دو‌ ﻳا‌‬ ‫چﻨدﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌‌زﻧده‌ﮔرﻓتﻪ‪‌‌،‬ﻳﻜجا‌ساختﻪ‌‬ ‫و‌‪‌DNA‬با‌خﻮاص‌جدﻳد‌و‌ﻣتﻔاوت‌را‌‬ ‫ﻰآورﻧد‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ اﻳﻦ‌ چﻨﻴﻦ‌‬ ‫بﻪ‌ وجﻮد‌ ﻣ ‌‬ ‫‪‌DNA‬جدﻳد‌‪Recombinant DNA‬‬ ‫ﻳا‌‪‌DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬‬

‫اﻟف‪ :‬تصﻮﻳر ﺧﻮك ﻛﻪ جﻦ‬ ‫در ﺧشﻨدﮔﻰ را از جﻠﻰ‬ ‫فﻴش ﮔرفتﻪ است‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪)7-5‬‬

‫ب‪ :‬ﻧبات تﻨباﻛﻮ ﻛﻪ جﻦ‬ ‫درﺧشﻨدهﮔﻰ را از ﻛرم شﺐ تاب‬ ‫ﮔرفتﻪ است‪.‬‬

‫‌‬

‫ﻳﻜﻰ‌از‌ﻣﻮارد‌استﻔاده‌از‌‪‌Recombinant DNA‬تﻮﻟﻴد‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌براى‌ﻣرﻳﻀان‌دﻳابت‌‬ ‫ﻳا‌شﻜر‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬ﻫﻤان‌ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌ﻣرﻳﻀان‌ﻣبتﻼ‌بﻪ‌دﻳابت‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌‬ ‫را‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻧﻮرﻣال‌و‌ﻣﻘدار‌ﻣﻌﻴﻦ‌در‌وجﻮد‌خﻮد‌تﻮﻟﻴد‌ﻧﻤاﻳﻨد‌تا‌ﻣﻴزان‌شﻜر‌را‌در‌خﻮن‌‬ ‫آﻧان‌ﻛﻨترول‌ﻧﻤاﻳد؛‌ﻟذا‌ﺿرورت‌بﻪ‌اخذ‌آن‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ‌دارﻧد‪‌.‬اﻧجﻨﻴران‌جﻨتﻴﻚ‌‬ ‫‪86‬‬

‫با‌تزرﻳﻖ‌جﻦ‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨدة‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌اﻧساﻧﻰ‌بﻪ‌داخﻞ‌باﻛترﻳا‪‌،‬باﻛترﻳا‌را‌ﻣجبﻮر‌بﻪ‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‌تﻮﻟﻴد‌شده‌داراى‌ﻛﻴﻔﻴت‌بﻬتر‌بﻪ‌ﻣﻴزان‌بﻴشتر‌ﻧسبت‌‬ ‫بﻪ‌روش‌ﻫاى‌تﻮﻟﻴد‌ﻗبﻠﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫‌اﻧﺠﻴﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ‪ ،‬ادوﻳﻪ و واکسﻴﻦﻫا‬ ‫بﻴشتر‌دستاوردﻫاى‌جاﻟب‌اﻧجﻴﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌ﻣتﻮجﻪ‌ﻣﻮارد‌استﻔادة‌آن‌در‌جاﻣﻌﻪ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫استﻔاده‌از‌تﻜﻨاﻟﻮژى‌جﻨتﻴﻚ‌در‌تﻬﻴﺔ‌ادوﻳﻪ‌و‌در‌تحﻘﻴﻘات‌اداﻣﻪ‌داشتﻪ‌و‌پاﻳان‌ﻧاپذﻳر‌است‪‌.‬‬ ‫بﻌﻀﻰ‌از‌دوا‌ﻫا‌ﻛﻪ‌از‌اﻳﻦ‌ﻃرﻳﻖ‌تﻬﻴﻪ‌شده‌اﻧد‪‌،‬اﻛﻨﻮن‌در‌بﻴﻦ‌ﻣردم‌جاى‌ﻋادى‌خﻮد‌را‌‬ ‫اشﻐال‌ﻛرده‌است؛‌ﻣاﻧﻨد‌واﻛسﻴﻦ‌ﻫا‌و‌ادوﻳﺔ‌جدﻳد‌ﻛﻪ‌بر‌ﻋﻠﻴﻪ‌اﻣراض‌ﻣبارزه‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ادوﻳﻪ جﻨتﻴﻜﻰ‌‬ ‫ﻰﻧﻈﻤﻰ‌ﻫاى‌جﻨتﻴﻜﻰ‌و‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣراض‌اﻧساﻧﻰ‌زﻣاﻧﻰ‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‌ﻛﻪ‌‬ ‫بسﻴارى‌از‌ب ‌‬ ‫بدن‌اﻧسان‌ﻗادر‌بﻪ‌ساخت‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣشخص‌ﻧﻤﻰ‌باشد؛‌دﻳابت‌اﻃﻔال‌ﻳﻜﻰ‌از‌اﻳﻦ‌اﻣراض‌‬ ‫است‌ﻛﻪ‌بدن‌ﻗادر‌بﻪ‌ﻛﻨترول‌سﻄﺢ‌ﻗﻨد‌در‌خﻮن‌ﻧﻤﻰ‌باشد‪‌،‬چﻮن‌ﻳﻚ‌پروتﻴﻦ‌خاص‌‬ ‫ﻰﻧﻈﻤﻰ‌تﻨﻬا‌وﻗتﻰ‌ﻗابﻞ‌ﻛﻨترول‌است‌ﻛﻪ‌پروتﻴﻦ‌ﻣﻮرد‌‬ ‫(اﻧسﻮﻟﻴﻦ)‌تﻮﻟﻴد‌ﻧﻤﻰ‌ﮔردد‪‌.‬اﻳﻦ‌ب ‌‬ ‫ﻰﻛﻨﻨد‌‬ ‫ﻰﻛﻪ‌وﻇاﻳﻒ‌بدن‌را‌ﻛﻨترول‌ﻣ ‌‬ ‫ﻧﻈر‌بﻪ‌ﻣﻘدار‌ﻛاﻓﻰ‌از‌خارج‌بﻪ‌بدن‌برسد‪‌.‬پروتﻴﻦ‌ﻫاﻳ ‌‬ ‫بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻧﻮرﻣال‌و‌بﻪ‌ﻣﻴزان‌ﻛﻢ‌در‌بدن‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬اﻣروز‌در‌جﻬان‌ﺻدﻫا‌ﻛﻤپﻨﻰ‌‬ ‫دواسازى‌وجﻮد‌دارد‌ﻛﻪ‌با‌استﻔاده‌از‌تﻜﻨاﻟﻮژى‌جﻨتﻴﻚ‌و‌باﻛترﻳا‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻣﻬﻢ‌را‌‬ ‫ﻰسازﻧد‪‌.‬ﮔاﻫﻰ‌در‌وﻗت‌اﻧتﻘال‌خﻮن‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌بﻌﻀﻰ‌از‌اﻣراض؛‌ﻣاﻧﻨد‌اﻳدز‌ﻳا‌زردى‌‬ ‫ﻣ ‌‬ ‫سﻴاه‌ﻧاداﻧستﻪ‌از‌شخص‌خﻮن‌دﻫﻨده‌بﻪ‌شخص‌خﻮن‌ﮔﻴرﻧده‌اﻧتﻘال‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬اﻣروز‌تﻮسﻂ‌‬ ‫بﻫا‌را‌از‌بﻴﻦ‌برده‌‬ ‫اﻧجﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌پروتﻴﻨﻰ‌ساختﻪ‌شده‌است‌ﻛﻪ‌خﻄر‌اﻧتﻘال‌ﻣﻴﻜرو ‌‬ ‫است؛‌ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌پروتﻴﻦ‌ﻗبﻞ‌از‌اﻧتﻘال‌در‌خﻮن‌ﮔرﻓتﻪ‌شده‌از‌شخص‌خﻮن‌دﻫﻨده‌زرق‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬زﻳرا‌اﻳﻦ‌پروتﻴﻦ‌خاﺻﻴت‌جذب‌ﻣﻴﻜروب‌ﻫاى‌خﻮن‌را‌دارد‪.‬‬ ‫واکسﻴﻦﻫاى جﻨتﻴﻜﻰ‌‬ ‫بسﻴارى‌از‌اﻣراض‌وﻳروسﻰ؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬چﻴچﻚ‌و‌پﻮﻟﻴﻮ(ﻓﻠج‌اﻃﻔال)‌تﻮسﻂ‌ادوﻳﺔ‌ﻋادى‌ﻗابﻞ‌‬ ‫تداوى‌ﻧﻴستﻨد؛‌اﻣا‌با‌استﻔاده‌از‌واﻛسﻴﻦ‌ﻣﻰ‌تﻮان‌از‌ﻣبتﻼ‌شدن‌بﻪ‌اﻳﻦ‌اﻣراض‌جﻠﻮﮔﻴرى‌‬ ‫ﻛرد‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌پﻴشتر‌ﻣتذﻛر‌شدﻳﻢ‌واﻛسﻴﻦ‪‌،‬شاﻣﻞ‌تﻤام‌ﻳا‌ﻗسﻤتﻰ‌از‌جسﻢ‌پاتﻮجﻦ‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌خﻮراﻛﻰ‌و‌ﻳا‌زرﻗﻰ‌ﻣﻮرد‌استﻔاده‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌واﻛسﻴﻦ‌‬ ‫بﻪ‌بدن‌زرق‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬سﻴستﻢ‌ﻣﻌاﻓﻴت‌بدن‪‌‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫاﻳﻰ‌راﻛﻪ‌در‌سﻄﺢ‌پاتﻮجﻦ‌ﻗرار‌‬ ‫دارﻧد‪‌،‬شﻨاساﻳﻰ‌ﻛرده‌و‌بر‌ﺿد‌آن‌پروتﻴﻨﻰ‌ﻣﻰ‌سازد‌ﻛﻪ‌اﻧتﻰ‌بادى‌ﻧاﻣﻴده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌‬ ‫آﻳﻨده‌اﮔر‌باز‌ﻫﻤان‌پاتﻮجﻦ‌داخﻞ‌بدن‌ﮔردد‪‌،‬اﻧتﻰ‌بادى‌ﻫاى‌ﻗب ً‬ ‫ﻼ‌ساختﻪ‌شده‌ﻫﻨﻮز‌ﻫﻢ‌‬ ‫در‌بدن‌ﻣﻮجﻮد‌بﻮده‌و‌در‌ﻣﻘابﻞ‌پاتﻮجﻦ‌از‌بدن‌دﻓاع‌خﻮاﻫﻨد‌ﻛرد‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻗبﻞ‌از‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌‬ ‫پاتﻮجﻦ‌ﻓرﺻت‌تﻮﻟﻴد‌بﻴﻤارى‌را‌پﻴدا‌ﻛﻨد‌آن‌را‌از‌بﻴﻦ‌ﻣﻰ‌برد‪‌.‬‬ ‫‪87‬‬

‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫در‌ﮔذشتﻪ‌ﻫا‌واﻛسﻴﻦ‌را‌از‌ﻣﻴﻜروب‌ﻧﻴﻤﻪ‌ﻛشتﻪ‌شده‌ﻳا‌ﺿﻌﻴﻒ‌شده‌ﻣﻰ‌ساختﻨد‪‌.‬بﻪ‌ﻧﻈر‌شﻤا‌‬ ‫چرا‌براى‌ساختﻦ‌واﻛسﻴﻦ‌از‌ﻣﻴﻜروب‌ﻓﻌال‌استﻔاده‌ﻧﻤﻰ‌ﻛردﻧد؟‬ ‫در‌اﻳﻦ‌اواخر‌واﻛسﻴﻦ‌ﻫا‌با‌استﻔاده‌از‌اﻧجﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌ﻃﻮرى‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ﻛﻪ‌احتﻤال‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫ﻫﻴﭻ‌ﮔﻮﻧﻪ‌خﻄر‌در‌وجﻮد‌ﻓرد‌ﻣﻮرد‌ﻧﻈر‌ﻧدارد‪‌.‬چﻨاﻧچﻪ‌در‌شﻜﻞ(‪‌)7-6‬ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‌اﻧجﻴﻨﻴران‌جﻨتﻴﻚ‌‬ ‫آن‌ﻗسﻤت‌از‌ﻣﻴﻜروب‌پاتﻮجﻦ‌را‌ﻛﻪ‌تﻮﻟﻴد‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌سﻄﺢ‌پاتﻮجﻦ‌را‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌بﻪ‌‪‌DNA‬‬ ‫وﻳروسﻰ‌اﻧتﻘال‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‌ﻛﻪ‌پاتﻮجﻦ‌ﻧسبت‌اﻳﻦ‌وﻳروس‌در‌وجﻮد‌شخص‌تﻮﻟﻴد‌ﻣرض‌ﻧﻤﻰ‌ﻛﻨد‪‌،‬‬ ‫اﻣا‌در‌سﻄﺢ‌خﻮد‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌پاتﻮجﻦ‌را‌دارد؛‌بﻨابراﻳﻦ‌در‌بدن‌بر‌ﺿد‌آن‌اﻧتﻰ‌بادى‌ساختﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌بدن‌در‌ﻣﻘابﻞ‌آن‌ﻣﻌاﻓﻴت‌حاﺻﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫پروتﻴﻦﻫاى سﻄﺢ وﻳروس‬

‫ﻗسﻤتﻰ از جﻦ ﻛﻪ باعﺚ ساﺧت‬ ‫پروتﻴﻦ در سﻄﺢ وﻳروس ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )7-6‬استفاده از وﻳروس در ساﺧت واﻛسﻴﻦ جﻨتﻴﻜﻰ‬

‫وﻳروس‬

‫حجره با پروتﻴﻦ سﻄﺢ وﻳروس‬

‫اﻧﺠﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ در ﻧﺒاتات‬ ‫زارﻋان‌ﻃﻰ‌ﻫزاران‌سال‌ﻧا‌آﮔاﻫاﻧﻪ‌از‌ﻋﻠﻢ‌اﻧجﻴﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌استﻔاده‌ﻛرده‌و‌با‌اﻧتخاب‌داﻧﻪ‌ﻫا‌‬ ‫ﻧسﻞ‌بﻬتر‌ﻧباتات‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌آورده‌اﻧد‪‌،‬آن‌ﻫا‌‌بﻬترﻳﻦ‌داﻧﻪ‌را‌اﻧتخاب‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‌و‌بار‌بار‌آن‌را‌‬ ‫ﻛشت‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌بﻪ‌تدرﻳج‌ﻧسﻞ‌خﻮب‌تر‌را‌پدﻳد‌آورد‪‌.‬در‌ﻗرن‌بﻴستﻢ‌زارﻋان‌و‌‬ ‫ﻛساﻧﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ساحﺔ‌جﻨتﻴﻚ‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﻛردﻧد‌با‌استﻔاده‌از‌ﻗﻮاﻧﻴﻦ‌اﻳﻦ‌ﻋﻠﻢ‌داﻧﻪ‌ﻫا‌را‌اﻧتخاب‌ﻛرده‌‬ ‫و‌با‌ﻧسﻞ‌ﮔﻴرى‌از‌آن‌ﻫا‌ﻧسﻞ‌ﻫاى‌بﻬتر‌و‌خﻮب‌تر‌تﻮﻟﻴد‌ﻧﻤﻮدﻧد‪‌.‬اﻣروز‌اﻧجﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌اﻳﻦ‌‬ ‫اﻣﻜان‌را‌بﻪ‌ﻣا‌ﻣﻰ‌دﻫد‌تا‌جﻦ‌ﺻﻔات‌خاص‌و‌ﻣﻮرد‌ﻋﻼﻗﺔ‌خﻮد‌را‌از‌ﻳﻚ‌ﻧبات‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌بﻪ‌ﻧبات‌‬ ‫دﻳﮕر‌اﻧتﻘال‌دﻫﻴﻢ‪‌،‬در‌ﻧتﻴجﻪ‪‌،‬ﻧبات‌حاﺻﻠﻪ‌ﺻﻔاتﻰ‌ﻣﻰ‌داشتﻪ‌باشد‌ﻛﻪ‌ﻣا‌ﻣﻰ‌خﻮاﻫﻴﻢ‪‌.‬‬ ‫اﻧجﻨﻴران‌جﻨتﻴﻚ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌تﻐﻴﻴرات‌زﻳادى‌در‌ﻧباتات‌بﻪ‌وجﻮد‌‌بﻴاورﻧد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻛﻪ‌‬ ‫ﻳﻚ‌ﻧبات‌را‌در‌برابر‌خشﻚ‌ساﻟﻰ‌ﻣﻘاوم‌تر‌بسازﻧد‌و‌حتا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻧبات‌را‌ﻃﻮرى‌تﻐﻴﻴر‌دﻫﻨد‌‬ ‫‪88‬‬

‫ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻫر‌ﻧﻮع‌خاك‪‌،‬اﻗﻠﻴﻢ‌و‌ﻣحﻴﻂ‌ﻫاى‌ﻣتﻔاوت‌سازﮔار‌‬ ‫شﻮﻧد‪‌.‬داﻧشﻤﻨدان‌جﻨتﻴﻚ‌جﻦ‌باﻛترﻳاى‌خاك‌را‌بﻪ‌ﻧبات‌‬ ‫ﻣﻨتﻘﻞ‌ساختﻨد‪‌،‬در‌ﻧتﻴجﻪ‪‌،‬ﻧبات‌ﻣذﻛﻮر‌ﻧسبت‌بﻪ‌حشره‌ﻫاى‌‬ ‫ﻣﻀر‌ﻣﻘاوﻣت‌حاﺻﻞ‌ﻛرد‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌جﻦ‌سبب‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫پروتﻴﻨﻰ‌در‌ﻧبات‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌اﻻشﻪ‌ﻫاى‌حشره‌ﺻدﻣﻪ‌‬ ‫وارد‌ ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌ و‌ اﻳﻦ‌ ﻧبات‌ بﻪ‌ حشره‌ ﻛش‌ﻫاى‌ ﻛﻴﻤﻴاوى‌‬ ‫احتﻴاج‌ﻧﻤﻰ‌داشتﻪ‌باشد‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌ساده‌تر‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻣاده‌ﻳﻚ‌‬ ‫شﻜﻞ(‪ )7-7‬تصﻮﻳر ﻳﻚ اﻧجﻴﻨﻴر جﻨتﻴﻚ را ﻣﻰبﻴﻨﻴد حشره‌ ﻛش‌ ﻃبﻴﻌﻰ‌ ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬حال‌ ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‌ ﻛﻪ‌ اﻧجﻨﻴرى‌‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ دست‌آورد جﻨتﻴﻜﻰ را در دست دارد‪.‬‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌ﻳﻚ‌ﮔام‌ﻣثبت‌در‌جﻬت‌حﻔﻆ‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌از‌‬ ‫ﻣﻮاد‌آﻟﻮده‌ﻛﻨﻨده‌ﻧﻴز‌برداشتﻪ‌است‪‌.‬‬ ‫با‌استﻔاده‌از‌اﻧجﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌ﻣﻰ‌تﻮان‌ارزش‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌را‌در‌ﻣحﺼﻮﻻت‌زراﻋتﻰ‌باﻻ‌برد؛‌ﻣثال‪‌:‬‬ ‫ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌در‌ﻛشﻮر‌ﻣا‌و‌بﻴشتر‌ﻛشﻮرﻫاى‌آسﻴاﻳﻰ‌برﻧج‌ﻏذاى‌اﺻﻠﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻫﻤﻮاره‌‬ ‫از‌آن‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌،‬اﻣا‌برﻧج‌آﻫﻦ‌و‌بتا‌ﻛاروتﻴﻦ‌(ﻛﻪ‌بدن‌از‌آن‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌‪‌A‬ﻣﻰ‌سازد)‌ﻧدارد‌‬ ‫و‌ﻣردم‌در‌ﻛشﻮرﻫاى‌ﻓﻘﻴر‌ﻫﻤﻴشﻪ‌از‌ﻛﻤبﻮد‌آﻫﻦ‌رﻧج‌ﻣﻰ‌برﻧد‪‌.‬براى‌حﻞ‌اﻳﻦ‌ﻣشﻜﻞ‌اﻧجﻨﻴران‌‬ ‫جﻨتﻴﻚ‌در‌تﻼش‌ﻋﻼوه‌ﻛردن‌جﻨﻰ‌بﻪ‌برﻧج‌در‌جﻬت‌رﻓﻊ‌ﻛﻤبﻮد‌آﻫﻦ‌و‌بتاﻛاروتﻴﻦ‌برآﻣدﻧد‌و‌‬ ‫تا‌حدى‌ﻣﻮﻓﻖ‌ﻫﻢ‌‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌شدﻧد‌ﻛﻪ‌ﻧام‌اﻳﻦ‌برﻧج‌را‌برﻧج‌ﻃﻼﻳﻰ‌ﮔذاشتﻪ‌اﻧد‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌(‪‌)7-8‬‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻋﻤﻞ‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻛرده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ(‪ )7-8‬تﻐﻴر در جﻦ برﻧج‬

‫اﻧﺠﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ در حﻴﻮاﻧات‬ ‫از‌زﻣاﻧﻪ‌ﻫاى‌بسﻴار‌ﻗدﻳﻢ‌اﻧسان‌ﻫا‌با‌استﻔاده‌از‌روش‌ﻫاى‌ﻋﻨﻌﻨﻮى‌در‌ﺻدد‌اﺻﻼح‌ﻧسﻞ‌حﻴﻮاﻧات‌‬ ‫بﻮدﻧد‪‌.‬آن‌ﻫا‌ﻣﻰ‌ﻛﻮشﻴدﻧد‌تا‌ﻧسﻞ‌ﻫاﻳﻰ‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌آورﻧد‌ﻛﻪ‌داراى‌ﻣحﺼﻮﻻت‌بﻬتر‌و‌بﻴشتر‪‌،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻰ‌از‌ﻧﮕاه‌ﻛﻤﻰ‌و‌ﻛﻴﻔﻰ‌باشﻨد؛‌اﻣا‌بسﻴارى‌اوﻗات‌چﻮن‌اﻳﻦ‌ﻛار‌آﻧان‌ﻣﻄابﻖ‌بﻪ‌اﺻﻮل‌ﻋﻠﻤﻰ‌‬ ‫ﻧبﻮد‪‌،‬ﻧتﻴجﺔ‌ﻛار‌ﮔاﻫﻰ‌بﻄﻰ‌و‌ﮔاﻫﻰ‌ﻫﻢ‌ﻣﻨﻔﻰ‌ﻣﻰ‌بﻮد‪‌.‬اﻛﻨﻮن‌اﻧجﻨﻴران‌از‌تﻜﻨاﻟﻮژى‌جﻨتﻴﻚ‌‬ ‫استﻔاده‌ﻧﻤﻮده‪‌،‬حﻴﻮاﻧات‌بﻬتر‌و‌خﻮب‌تر‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌از‌ﻣاﻟداران‌ﻫﻮرﻣﻮن‌رشد‌‬

‫‪89‬‬

‫را‌در‌رژﻳﻢ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﮔاوﻫا‌ﻋﻼوه‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌تا‌تﻮﻟﻴد‌شﻴر‌را‌بﻴشتر‌بسازﻧد‪‌.‬در‌ﮔذشتﻪ‌ﻫا‌ﻫﻮرﻣﻮن‌‬ ‫رشد‌را‌از‌ﻣﻐز‌ﮔاوﻫاى‌ﻣرده‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آوردﻧد‪‌،‬اﻣا‌حاﻻ‌جﻦ‪‌،‬ﻫﻮرﻣﻮن‌رشد‌ﮔاو‌را‌داخﻞ‌‬ ‫جسﻢ‌باﻛترﻳا‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌و‌باﻛترﻳا‌شروع‌بﻪ‌تﻮﻟﻴد‌ﻫﻮرﻣﻮن‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌ﻛﻪ‌ﻫﻢ‌ارزان‌تر‌است‌و‌ﻫﻢ‌‬ ‫آسان‌تر‌ﻣﻰ‌تﻮان‌آن‌را‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌ﮔاو‌ﻫا‌ﻋﻼوه‌ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫تداوى اﻧسان تﻮسﻂ جﻦ‬ ‫در‌بسﻴارى‌از‌ﻛشﻮرﻫاى‌پﻴشرﻓتﺔ‌جﻬان‌جﻴﻨﻮم(ﻣجﻤﻮﻋﺔ‌جﻦ‌ﻫا)‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌و‌بررسﻰ‌ﻗرار‌‬ ‫ﮔرﻓتﻪ‌و‌ﻧﻘشﺔ‌جﻨتﻴﻜﻰ‌ﻫر‌ﻓرد‌ﻣشخص‌شده‌است‪.‬‬ ‫با‌پﻴشرﻓت‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌داﻧشﻤﻨدان‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻛﻪ‌بسﻴارى‌از‌بﻰ‌ﻧﻈﻤﻰ‌ﻫاى‌جﻨتﻴﻜﻰ‌را‌ﻗبﻞ‌از‌تﻮﻟد‌‬ ‫در‌ﻣراحﻞ‌جﻨﻴﻨﻰ‌ﻣﻮرد‌تشخﻴص‌و‌تداوى‌ﻗرار‌دﻫﻨد‪‌.‬با‌ﻛدام‌تﻜﻨﻴﻚ‌ﻫا‌ﻣﻰ‌تﻮان‌درﻣراحﻞ‌جﻨﻴﻨﻰ‌‬ ‫اﻣراض‌را‌ﻣﻮرد‌تشخﻴص‌و‌تداوى‌ﻗرار‌داد؟‌چﻨاﻧچﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌در‌‪‌DNA‬ﻫر‌ﻓرد‌ﺻﻔاتﻰ‌ﻛﻪ‌بروز‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻧﻬﻔتﻪ‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬ﻣرحﻠﺔ‌بﻌد‌از‌تشخﻴص‪‌،‬تداوى‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻧام‌‪Gene‬‬ ‫‪‌therapy‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬جﻦ‌تراپﻰ‌ﻋبارت‌از‌داخﻞ‌ﻧﻤﻮدن‌جﻦ‌ﻫاى‌ساﻟﻢ‌بﻪ‌ﻋﻮض‌جﻦ‌ﻫاى‌‬ ‫ﻧاﻗص‌در‌داخﻞ‌حجرات‌اﻧسان‌جﻬت‌تﺼحﻴﺢ‌بﻰ‌ﻧﻈﻤﻰ‌جﻨتﻴﻜﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬

‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫دوﻗﻄﻌﻪ‌سﻴﻢ‌بﻪ‌ﻃﻮل‌‪‌10-10‬ساﻧتﻰ‌ﻣتر‌دارﻳﻢ‌ﻣﻰ‌خﻮاﻫﻴﻢ‪‌،‬از‌اﻳﻦ‌دو‌ﻗﻄﻌﻪ‌سﻴﻢ‌ﻳﻚ‌ﻗﻄﻌﻪ‌‬ ‫سﻴﻤﻰ‌بﻪ‌ﻃﻮل‌‪‌30‬ساﻧتﻰ‌ﻣتر‌بسازﻳﻢ‪‌.‬شﻤا‌چﻪ‌راﻫﻰ‌را‌پﻴشﻨﻬاد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد؟‬ ‫شﻜﻞ(‪)7-9‬‬

‫ساخت‌‪‌DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‌از‌جﻦ‌اﻧسان‌با‌جﻦ‌باﻛترﻳا‌در‌ساختﻦ‌بسﻴارى‌از‌دوا‌ﻫا‌براى‌‬ ‫تداوى‌اﻣراض‌اﻧساﻧﻰ‌ﻣﻮﻓﻘﻴت‌ﻫاى‌زﻳادى‌را‌در‌بر‌داشتﻪ‌است؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬با‌استﻔاده‌از‌‪‌DNA‬‬ ‫با‌ ترﻛﻴب‌ جدﻳد‌ باﻛترﻳا‌ ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ بﻪ‌ ﻣﻘادﻳر‌ زﻳاد‌ ﻫﻮرﻣﻮن‌ رشد‌ را‌ بسازد‌ ﻛﻪ‌ اﻳﻦ‌ ﻫﻮرﻣﻮن‌ بﻪ‌‬ ‫اﻃﻔاﻟﻰ‌ﻛﻪ‌ﻏدة‌ﻧخاﻣﻴﻪ‌آن‌ﻫا‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻧﻮرﻣال‌ﻧدارد‪‌،‬داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬داﻧشﻤﻨدان‌ﻋﻠﻢ‌جﻨتﻴﻚ‌پﻴش‌‬ ‫بﻴﻨﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌در‌آﻳﻨده‌ﻫاى‌ﻧزدﻳﻚ‌ﻗادر‌خﻮاﻫﻨد‌شد‌تا‌بسﻴارى‌از‌اﻣراض‌خاص‌جﻨتﻴﻜﻰ‌را‌‬ ‫تداوى‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬چﻨاﻧچﻪ‌ﻛﻪ‌ﻗب ً‬ ‫ﻼ‌ﻧﻴز‌ﮔﻔتﻪ‌شد‪‌،‬جﻦ‌تراپﻰ‌اﻣﻴدوار‌ﻛﻨﻨده‌ترﻳﻦ‌و‌جدﻳدترﻳﻦ‌ﻋاﻣﻞ‌‬ ‫ﻣبارزه‌در‌ﻣﻘابﻞ‌بﻰ‌ﻧﻈﻤﻰ‌ﻫاى‌جﻨتﻴﻜﻰ‌است‪.‬‬ ‫‪90‬‬

‫تعﻮﻳﺾ ﻗسﻤتﻰ از ‪DNA‬‬

‫‪ DNA‬با ترﻛﻴﺐ جدﻳد‬

‫‪ DNA‬حجره باﻛترﻳا‬

‫حجره‬

‫شﻜﻞ(‪ )7-10‬ﻣراحﻞ ساﺧت ‪ DNA‬با ترﻛﻴﺐ جدﻳد‬

‫چﻄﻮر‌ﻣﻰ‌تﻮان‌جﻦ‌ساﻟﻢ‌را‌بﻪ‌ﻋﻮض‌جﻦ‌ﻧاساﻟﻢ‌در‌حجره‌جاى‌ﮔزﻳﻦ‌ﻧﻤﻮد؟‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌اﻧجﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌در‌ﻻبراتﻮار‌ﻫاى‌ﻣجﻬز‌‪‌DNA‬وﻳروس‌ﻫا‌را‌با‌‪‌DNA‬ساﻟﻢ‌‪‌DNA‬‬ ‫با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‌است‪‌،‬تﻌﻮﻳﺾ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫وﻳروس‌ﻫا‌اﻳﻦ‌تﻮاﻧاﻳﻰ‌را‌دارﻧد‌ﻛﻪ‌جﻦ‌ﻫا‌ﻳا‌‪‌DNA‬ساﻟﻢ‌را‌داخﻞ‌حجره‌بسازﻧد‪‌.‬بﻌد‌از‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌‬ ‫وﻳروس‌داخﻞ‌حجره‌شد‌‪‌DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‪‌،‬خﻮد‌را‌باﻻى‌حجره‌تحﻤﻴﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌،‬در‌‬ ‫ﻧتﻴجﻪ‌اﻳﻦ‌ﻃﻮر‌ﻣﻌﻠﻮم‌خﻮاﻫد‌شد‌ﻛﻪ‌‪ DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳددر‌اﺻﻞ‌از‌خﻮد‌حجره‌است‌و‌‬ ‫تﻤام‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حجره‌را‌ﻃﻮر‌ﻋادى‌و‌ﻧﻮرﻣال‌اﻧجام‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬ﻫﻴﻤﻮﻓﻴﻠﻴا‌و‌ﻧارساﻳﻰ‌ﻫاى‌ﻋﻀﻼتﻰ‌‬ ‫خاص‌با‌اﻳﻦ‌ﻃرﻳﻘﻪ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻣﻮرد‌تداوى‌ﻗرار‌بﮕﻴرد‪‌.‬‬

‫خالصﻪ فصل هﻔتم‬ ‫در‌‌ﻫستﺔ‌حجره‪‌،‬ﻣادة‌جﻨتﻴﻜﻰ‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬ﻣادة‌جﻨتﻴﻜﻰ‌در‌زﻣان‌تﻘسﻴﻤات‌حجروى‌بﻪ‌‬ ‫شﻜﻞ‌ﻛروﻣﻮزوم‌ﻫا‌ﻗابﻞ‌رؤﻳت‌ﻣﻰ‌باشد‌ﻛﻪ‌از‌‪‌DNA‬و‌پروتﻴﻦ‌ساختﻪ‌شده‌است‪.‬‬ ‫‪ DNA‬بﻪ‌خاﻃر‌شﻜﻞ‌خاص‌آن‌بﻪ‌ﻧام‌ﻣارپﻴﭻ‌دوﮔاﻧﻪ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬بازو‌ﻫاى‌دو‌ﻃرف‌زﻳﻨﻪ‌‬ ‫ﻣاﻧﻨد‌‪‌‌DNA‬از‌ﻗﻨد‌پﻨج‌ﻛاربﻨﻪ‌و‌ﮔروپ‌ﻓاسﻔﻴت‌ساختﻪ‌شده‌و‌پتﻪ‌ﻫاى‌زﻳﻨﻪ‌ﻣاﻧﻨد‌از‌چﻬار‌‬ ‫ﻧﻮع‌ﻗﻠﻮى‌بﻪ‌ﻧام‌ﻫاى‌آدﻧﻴﻦ‪‌،‬ﮔﻮاﻧﻴﻦ‪‌،‬سﻴتﻮزﻳﻦ‌و‌تاﻳﻤﻴﻦ‌تشﻜﻴﻞ‌شده‌است‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‪‌،‬‬ ‫ﻧﻮﻛﻠﺌﻮتاﻳد‌ﻫا‌اجزاى‌تشﻜﻴﻞ‌دﻫﻨدة‌‪‌‌DNA‬ﻣﻰ‌باشﻨد‌ﻛﻪ‌از‌سﻪ‌‌ﻗسﻤت‪‌‌:‬ﻗﻨد‪‌‌،‬ﻓاسﻔﻴت‌و‌‌ﻗﻠﻮى‌‬ ‫ساختﻪ‌شده‌اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣدل‌ﻣارپﻴﭻ‌دوﮔاﻧﻪ‌‪‌‌DNA‬بﻪ‌ﻧام‌ﻣدل‌واتسﻦ‌و‌ﮔرﻳﻚ‌ﻧﻴز‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫داﻧشﻤﻨدان‌با‌استﻔاده‌ار‌تﻜﻨﻮﻟﻮژى‌اﻧجﻴﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌در‌جﻬت‌بﻬبﻮد‌و‌تﻮﻟﻴد‌بﻴشتر‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‪‌،‬‬‫دواﻫا‌و‌ﻣﻨسﻮجات‌ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻮشﻨد‪‌.‬از‌تﻜﻨﻮﻟﻮژى‌اﻧجﻴﻨﻴرى‌جﻨتﻴﻚ‌ﻣﻰ‌تﻮان‌از‌‪‌‌DNA‬با‌‬ ‫ترﻛﻴب‌جدﻳد‌و‌جﻦ‌تراپﻰ‌ﻧام‌ﮔرﻓت‪.‬‬ ‫‪91‬‬

‫‪‌ DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‪‌:‬داﻧشﻤﻨدان‌با‌استﻔاده‌از‌‪‌‌DNA‬با‌ترﻛﻴب‌جدﻳد‌اﻧسﻮﻟﻴﻦ‪‌،‬برﻧج‌‬ ‫ﻃﻼﻳﻰ‪‌،‬ﻫﻮرﻣﻮن‌رشد‪‌،‬حشره‌ﻛش‌ﻃبﻴﻌﻰ‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌‪‌‌DNA‬را‌از‌دو‌ﻳا‌چﻨدﻳﻦ‌‬ ‫ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﮔرﻓتﻪ‌ﻳﻚ‌جا‌ساختﻪ‌و‌‪‌‌DNA‬با‌خﻮاص‌جدﻳد‌و‌ﻣتﻔاوت‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آورﻧد‌‬ ‫ﻛﻪ‌بﻪ‌اﻳﻦ‌‪‌‌DNA‬جدﻳد‌‪‌‌Recombinant DNA‬ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫جﻦ‌ تراپﻰ‌ ﻋبارت‌ از‌ داخﻞ‌ ﻧﻤﻮدن‌ جﻦ‌ﻫاى‌ ساﻟﻢ‌ بﻪ‌ ﻋﻮض‌ جﻦ‌ﻫاى‌ ﻧاﻗص‌ و‌ ﻧاساﻟﻢ‌ در‌‬ ‫حجرات‌ اﻧساﻧﻰ‌ جﻬت‌ تﺼحﻴﺢ‌ بﻰ‌ﻧﻈﻤﻰ‌ﻫاى‌ جﻨتﻴﻜﻰ‌ ﻣﻰ‌باشد‪ ‌.‬براى‌ تداوى‌ بسﻴارى‌ از‌ بﻰ‌‬ ‫ﻧﻈﻤﻰ‌ﻫاى‌جﻨتﻴﻜﻰ‌ﻣاﻧﻨد‌ﻫﻤﻮﻓﻴﻠﻴا‌و‌ﻧارساﻳﻰ‌ﻫاى‌ﻋﻀﻼتﻰ‌از‌جﻦ‌تراپﻰ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫سؤالهای فصل هﻔتم‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﺧاﻧﻪ ﺧاﻟﻰ‬ ‫• شﻜﻞ ﺧاص ‪ DNA‬را بﻪﻧام ‪.................‬ﻧﻴز ﻳاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد ﻛﻪ بازوﻫاى دو طرف زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد آن از‬ ‫‪ ...................‬و‪ ...................‬ساﺧتﻪ شده و پتﻪﻫاى زﻳﻨﻪ ﻣاﻧﻨد از ‪.................‬تشﻜﻴﻞ شده است‪.‬‬ ‫• از اﻧجﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ در ساﺧت ‪ .................‬و ‪...................‬استفاده صﻮرت ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﭼﻬار ﺟﻮاﺑﻪ‬ ‫• اﻣراض ‪ ................‬و ‪ .................‬بﻪ ﻛﻤﻚ تﻜﻨﻮﻟﻮژى جﻨتﻴﻜﻰ(‪ DNA‬با ترﻛﻴﺐ جدﻳد)‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣﻮرد تداوى ﻗرار بﮕﻴرد‪.‬‬ ‫اﻟف‪ :‬ﻫﻤﻮفﻴﻠﻴا ب‪ :‬ﻧارساﻳﻰﻫاى عﻀﻼت ج‪ :‬اﻟف و ب د‪ :‬ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫• براى تﻮﻟﻴد برﻧج طﻼﻳﻰ از ﻛدام روش استفاده شده است؟‬ ‫اﻟف‪ -‬جﻦ تراپﻰ ب‪ DNA -‬با ترﻛﻴﺐ جدﻳد ج‪ -‬ﻫر دو د‪-‬ﻫﻴچ‌ﻛدام‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﺗشرﻳﺤﻰ‬ ‫• ﻣادة جﻨتﻴﻜﻰ چﻴست و چﻰ وﻇﻴفﻪ دارد؟‬ ‫• ﻧﻮﻛﻠﺌﻮتاﻳد چﻴست و از ﻛدام اجزا تشﻜﻴﻞ شده است؟‬ ‫• دربارة اﻧجﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟ ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات اراﺋﻪ ﻛﻨﻴد؟‬ ‫• ‪ DNA‬با ترﻛﻴﺐ جدﻳد را با ذﻛر ﻳﻚ ﻣﺜال واضﺢ سازﻳد؟‬ ‫• جﻦ تراپﻰ را تعرﻳف ﻛﻨﻴد؟‬ ‫• چﮕﻮﻧﻪ با استفاده از تﻜﻨﻮﻟﻮژى جﻨتﻴﻚ ﻣﻰتﻮان ارزش ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻰ را باﻻ برد‪ ،‬با ذﻛر ﻳﻚ‬ ‫ﻣﺜال واضﺢ سازﻳد؟‬ ‫• با استفاده از اﻧجﻨﻴرى جﻨتﻴﻚ چﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰتﻮان حشره ﻛش طبﻴعﻰ ساﺧت؟‬

‫‪92‬‬

‫ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ‬

‫اﻳﻜالوژی‬

‫در ﺷﻜﻞ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫا را مﻰﺗﻮاﻧﻴد ﺑﺒﻴﻨﻴد؟‬ ‫آﻳا ﺑﻴﻦ آنﻫا کدام ارﺗﺒاط مﻮﺟﻮد اﺳﺖ؟‬

‫‪93‬‬

‫هﺸتمهﺸتم‬ ‫فصلفصل‬

‫اﻳﮑﺎﻟﻮژی و اﺟﺰای آن‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ‌ ﻛﻪ‌ ارتباط‌ بﻴﻦ‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ و‌ ﻫﻤچﻨان‌ بﻴﻦ‌ ﻣﻮجﻮدات‌‬ ‫زﻧده‌و‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌را‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌،‬بﻪ‌ﻧام‌اﻳﻜاﻟﻮژى‌‬ ‫ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻋﻤﻞ‌ﻣتﻘابﻞ‌ﻳا‌ارتباط‌بﻴﻦ‌ﻳﻚ‌اجتﻤاع‌زﻧده‌را‌با‌ﻣحﻴﻂ‌‬ ‫زﻳست‌آن‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌،‬در‌حﻘﻴﻘت‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣجﻤﻮﻋﻪ‌ﻳﻰ‌‬ ‫جﻬان‌زﻧده‌و‌ﻣحﻴﻂ‌ﻏﻴر‌زﻧده‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌ﻣاﻧﻨد‌ﻳﻚ‌‬ ‫جﻮﻳچﺔ‌ﻛﻮچﻚ‌باشد‌و‌ﻳا‌‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد؛‌ﻣاﻧﻨد‌بﻨد‌اﻣﻴر‌بزرگ‌باشد‪‌.‬‬ ‫ﻧﻴاز‌بﻪ‌ﻛسب‌اﻧرژى‌تﻨﻬا‌ﻋاﻣﻞ‌ارتباط‌دﻫﻨده‌اجزاى‌زﻧده‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌‬ ‫با‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌آن‌است‌ﻛﻪ‌اﻳﻦ‌ﻋﻤﻞ‌با‌خﻮردن‌و‌خﻮرده‌شدن‌‬ ‫در‌داخﻞ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌اداﻣﻪ‌ﻣﻰ‌ﻳابد‪‌.‬بﻪ‌دﻟﻴﻞ‌اﻫﻤﻴت‌ﻣﻄاﻟب‌ذﻛر‌شده‪‌،‬‬ ‫ﻛﻮشش‌بﻪ‌ﻋﻤﻞ‌آﻣده‌تا‌در‌اﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‌در‌ﻣﻮرد‌اجزاى‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‪‌،‬‬ ‫اﻧﻮاع‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌و‌ﻋﻤﻞ‌ﻣتﻘابﻞ‌در‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣﻌﻠﻮﻣات‌حاﺻﻞ‌ﻧﻤﻮده‌‬ ‫و‌بﻪ‌اﻫﻤﻴت‌آن‌ﻫا‌در‌زﻧده‌ﮔﻰ‌پﻰ‌خﻮاﻫﻴد‌برد‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫اجﺰاى اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‬ ‫چﻄﻮر‌ﻣﻰ‌تﻮان‌جﻤﻌﻴت‌را‌از‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌تﻔرﻳﻖ‌ﻧﻤﻮد؟‬ ‫ﻳﻚ‌جﻤﻌﻴت‪‌،‬ﻣجﻤﻮﻋﻪ‌ﻳﻰ‌از‌اجزاى‌زﻧده‌در‌ﻳﻚ‌ﻣﻨﻄﻘﻪ‌است‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌(‪‌)8-1‬ﻳﻚ‌ﻧﻤﻮﻧﻪ‌از‌‬ ‫جﻤﻌﻴت‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ﻣشاﻫده‌ﻧﻤاﻳﻴد‪‌.‬زﻣان‌ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌ﻳﻚ‌جﻤﻌﻴت‌ﻣﻰ‌تﻮان‌تاثﻴر‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌‬ ‫را‌باﻻى‌ﻳﻜدﻳﮕر‌ﻣشاﻫده‌ﻛرد‪‌.‬ﻳﻚ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣجﻤﻮﻋﻪ‌ﻳﻰ‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻏﻴر‌زﻧده‌در‌ﻳﻚ‌‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ‌است‪‌.‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴﻢ‪‌،‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴﻢ‌تاثﻴرات‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻏﻴر‌‬ ‫زﻧده‌را‌باﻻى‌ﻳﻜدﻳﮕر‌بداﻧﻴﻢ‪‌.‬‬

‫ﺑﻴﻮﺳﻔﻴﺮ‬

‫اﻳﮑﻮﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﺟﻤﻌﻴﺖ‬

‫ﻧﻔﻮس‬

‫ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه‬

‫(‪ )8-1‬شﻜﻞ‬

‫‪95‬‬

‫اﻳﻜاﻟﻮژﻳستان‌ (داﻧشﻤﻨدان‌ اﻳﻜاﻟﻮژى)‌ ارتباﻃات‌ بﻴﻦ‌ اجزاى‌ ﻣختﻠﻒ‌ اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ را‌ ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪ ‌.‬آن‌ﻫا‌ اجزاى‌ زﻧده‌ را‌ در‌ ﻃبﻴﻌت‌ و‌ در‌ ﻻبراتﻮارﻫا‌ ﻣشاﻫده‌ ﻧﻤﻮده‌ و‌ با‌ اﻧجام‌ دادن‌‬ ‫تجارب‪‌،‬ﻣﻌﻠﻮﻣات‌را‌جﻤﻊ‌آورى‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌اوﻗات‌داﻧشﻤﻨدان‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻃبﻴﻌت‌را‌در‌‬ ‫ﻻبراتﻮار‌ﻫا‌تﻤثﻴﻞ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌،‬بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻣﻨﻈﻮر‌آﻧان‌ﻣﻮدل‌ﻫاى‌ﻃبﻴﻌت‌را‌در‌ﻛﻤپﻴﻮتر‌ساختﻪ‌و‌از‌آن‌ﻫا‌‬ ‫استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬ ‫)‪(b‬‬

‫)‪ (b‬اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ طبﻴعﻰ‬

‫شﻜﻞ ( ‪) -‬‬

‫)‪(a‬‬

‫)‪ (a‬ﻣﻮدل ﻛﻤﭙﻴﻮترى اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ‬

‫در‌شﻜﻞ‌(‪‌)b‬ببﻴﻨﻴد‪‌،‬اجزاى‌زﻧدة‌اﻳﻦ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌شاﻣﻞ‌ﻧباتات‪‌،‬حﻴﻮاﻧات‌و‌اﻟجﻰ‌ﻣﻲ‌باشد‪‌،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ‌ﻃﻮر‌باﻛترﻳا‪‌،‬پروتستا‌و‌ﻓﻨجﻰ‌ﻫﻢ‌وجﻮد‌دارﻧد‪‌،‬اﻣا‌بﻪ‌دﻟﻴﻞ‌ﻛﻮچﻚ‌بﻮدن‌ﻗابﻞ‌دﻳد‌‬ ‫ﻧﻤﻰ‌باشﻨد‪‌.‬تﻤام‌اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌شاﻣﻞ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻳا‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌)‪‌،(producers‬‬ ‫ﻳا‌ ﻣﺼرف‌ ﻛﻨﻨده‌ﮔان )‪ ‌(consumers‬و‌ ﻳا‌ تجزﻳﻪ‌ ﻛﻨﻨده‌ﮔان)‪‌(Decomposers‬‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد‌ ﻛﻪ‌ شﻤا‌ در‌ ﻣﻮرد‌ ﻫر‌ ﻛدام‌ درﺻﻨﻒ‌ ﻫﻔتﻢ‌ خﻮاﻧده‌ اﻳد‪ ‌.‬حال‌ تﺼﻮر‌ ﻛﻨﻴد‌‬ ‫ﻛﻪ‌اﮔر‌اﻳﻦ‌اجزاى‌زﻧده‌ﻧباشﻨد‪‌،‬چﻪ‌چﻴزى‌را‌خﻮاﻫﻴد‌دﻳد؟‌شﻤا‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده‌را‌‬ ‫ﻣشاﻫده‌خﻮاﻫﻴد‌ﻛرد‌ﻛﻪ‌شاﻣﻞ‌خاك‪‌،‬ﻫﻮا‪‌،‬آب‪‌،‬درجﺔ‌حرارت‌و‌روشﻨاﻳﻰ‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده‌تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣﻜان‌زﻳست‌اجزاى‌زﻧده‌است؛‌ﻣثال‌اﮔر‌از‌جﻤﻠﻪ‌‬ ‫اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده‌خاك‌باشد‪‌،‬اجزاى‌زﻧده‌ﻣﻮجﻮداتﻰ‌اﻧد‌ﻛﻪ‌در‌خاك‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻛرده‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‪‌،‬ﻫﻤﻴﻦ‌ﻃﻮر‌اﮔر‌جزء‌ﻏﻴر‌زﻧده‌آب‌باشد‌جزء‌زﻧدة‌آن‌‌ﻣﻮجﻮدات‌آبﻰ‪‌،‬ﻣثﻞ‌‬ ‫ﻣاﻫﻰ‌خﻮاﻫد‌بﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‬

‫آﻳا‌دربارة‌ﻣحﻞ‌زﻳست‌ﮔﻮسﻔﻨد‌ﻓﻜر‌ﻛرده‌اﻳد‪‌،‬چرا‌اﻳﻦ‌حﻴﻮان‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧد‌در‌ﻣحﻴﻂ‌‬ ‫آبﻰ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻧﻤاﻳد؟‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫاى‌ ﻣتﻔاوت‪ ‌،‬ﻣحﻞ‌ زﻳست‌ اﻧﻮاع‌ ﻣختﻠﻒ‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ است؛‌ ﻣثال‪‌:‬‬ ‫ساختﻤان‌وجﻮد‌ﮔﻮسﻔﻨد‌ﻃﻮرى‌تﻨﻈﻴﻢ‌ﻳاﻓتﻪ‌است‌ﻛﻪ‌با‌ﻣحﻴﻂ‌خشﻜﻪ‌پﻮشﻴده‌از‌ﻋﻠﻒ‌‬ ‫‪96‬‬

‫تﻮاﻓﻖ‌حاﺻﻞ‌ﻧﻤﻮده‌است‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌جﻠد‌ﮔﻮسﻔﻨد‌بﻪ‌ﻋﻮض‌ﻓﻠس‌ﻫا‌داراى‌پشﻢ‌بﻮده‌‬ ‫و‌برخﻼف‌حﻴﻮاﻧات‌آبﻰ‌داراى‌شش‌ﻫا‌ﻣﻰ‌باشد‌و‌از‌ﻧباتاتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌آن‌‬ ‫ﻣﻰ‌روﻳد‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌.‬اﻛﻨﻮن‌اﻧﻮاع‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌را‌ﻣﻰ‌خﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ خشﻜﻪ‬

‫ﻓﻜر‌ﻛﻨﻴد‌شﻤا‌در‌ﻳﻚ‌ﻣﻜان‌ﮔرم‪‌،‬خشﻚ‌و‌خاك‌آﻟﻮد‌ﻫستﻴد‪‌،‬در‌ﻳﻚ‌سﻤت‌بتﻪ‌ﻫاى‌‬ ‫خار‌ و‌ در‌ سﻤت‌ دﻳﮕر‪ ‌،‬چﻠپاسﻪ‌ﻳﻲ‌ را‌ ﻛﻪ‌ روى‌ سﻨﮓ‌ ﻗرار‌ دارد‌ ﻣﻰ‌بﻴﻨﻴد‪ ‌.‬آﻳا‌ ﮔﻔتﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ﻛﻪ‌شﻤا‌در‌چﻪ‌ﻧﻮع‌ﻣحﻴﻄﻰ‌ﻗرار‌دارﻳد؟‌شاﻳد‌جﻮاب‌تان‌اﻳﻦ‌باشد‌ﻛﻪ‌در‌‬ ‫دشت‌ ﻗرار‌ دارﻳﻢ‪ ‌.‬دشت‌ از‌ دﻳﮕر‌ ﻣحﻴﻂ‌ﻫا‌ از‌ ﻟحاظ‌ اجزاى‌ زﻧده‌ و‌ ﻏﻴر‌ زﻧده‌ ﻓرق‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌چﻨﻴﻦ‌ﻣحﻴﻄﻰ؛‌شاﻣﻞ‌خاك‪‌،‬آب‌و‌اﻗﻠﻴﻢ‌خاص‌آن‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫اﻗﻠﻴﻢ‪ ‌،‬ﻋبارت‌ از‌ حاﻟت‌ خاص‌ آب‌ و‌ ﻫﻮا‌ است‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ ﻣدت‌ ﻃﻮﻻﻧﻰ‌ اداﻣﻪ‌ ﻣﻰ‌ﻳابد‪‌.‬‬ ‫اجزاى‌زﻧدة‌ﻣحﻴﻂ‌دشتﻰ؛‌شاﻣﻞ‌حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتات‌خاص‌آن‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬ﻳﻚ‌ﻣﻨﻄﻘﺔ‌‬ ‫ﻣشخص‌با‌اﻗﻠﻴﻢ‌خاص‌و‌حﻴﻮاﻧات‌و‌ﻧباتاتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌آن‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌ﻳﻚ‌باﻳﻮم‌‬ ‫)‪‌(Biome‬ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌در‌باﻳﻮم‌جﻨﮕﻞ‌ﻫاى‌ﻧﻮرستان‌و‌ﻛﻨر‌ﻫا‌درختان‌‬ ‫خاص‌ﻣﻨﻄﻘﻪ؛‌بﻠﻮط‪‌،‬ارچﻪ‪‌،‬پستﻪ‌و‌ﻏﻴره‌ﻣﻮجﻮد‌است‪.‬‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ خشﻜﻪ؛‌ شاﻣﻞ‌ جﻨﮕﻞ‌ﻫا‪ ‌،‬ﻋﻠﻒ‌زار‌ﻫا‪ ‌،‬دشت‌ﻫا‌ است‌ ﻛﻪ‌ در‌ شﻜﻞ‌ زﻳر‌‬ ‫ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )8-3‬چﻨد ﻧﻮع اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ ﺧشﻜﻪ‬

‫‪97‬‬

‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ بحرى )‪(Marine Ecosystem‬‬ ‫سﻪ‌بر‌چﻬار‌حﺼﺔ‌سﻄﺢ‌زﻣﻴﻦ‌را‌آب‌پﻮشاﻧﻴده‌است؛‌زﻳرا‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌ابحار‌و‌اوﻗﻴاﻧﻮس‌ﻫا‌در‌سﻄﺢ‌‬ ‫زﻣﻴﻦ‌ﮔﻮاه‌اﻳﻦ‌ﻣﻄﻠب‌است‌و‌داﻧشﻤﻨدان‌اﻳﻜاﻟﻮژى‌اﻳﻦ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫا‌را‌بﻪ‌ﻧام‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫاى‌‬ ‫بحرى‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻏﻴر‌زﻧده‌دراﻳﻦ‌ﻧﻮع‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫا‌ﻧﻴز‌ﻣتﻔاوت‌است‪‌،‬ﻃﻮرى‌‬ ‫ﻛﻪ‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌آن‌ﻫا‌ﻋبارت‌از‌آب‪‌،‬درجﺔ‌حرارت‌آب‪‌،‬ﻋﻤﻖ‌آب‌و‌ﻣﻴزان‌ﻋبﻮر‌روشﻨاﻳﻰ‌‬ ‫آﻓتاب‌بﻪ‌داخﻞ‌آب‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫‌تﻤام‌ﻧباتات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌بﻪ‌اﻧدازه‌و‌اشﻜال‌ﻣختﻠﻒ‌در‌داخﻞ‌ابحار‌و‌اوﻗﻴاﻧﻮس‌ﻫا‌زﻧده‌ﮔﻰ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨدﻛﻪ‌ شاﻣﻞ‌ بزرگ‌ترﻳﻦ‌ حﻴﻮاﻧات‌ بحرى؛‌ ﻣثﻞ‌ ﻧﻬﻨﮓ‌ﻫاى‌ آبﻰ‌ )‪ ‌(Blue whales‬و‌‬ ‫ﻛﻮچﻚ‌ترﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده؛‌ﻣثﻞ‌پﻼﻧﻜتﻮن‌ﻫا‌)‪‌(Planktons‬ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻫا‌ﻫﻤﻪ‌اجزاى‌‬ ‫زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫاى‌بحرى‌را‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬‬ ‫پﻼﻧﻜتﻮن‌ﻫا‌با‌اﻧجام‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓﻮتﻮسﻨتز‌ﻫﻢ‌اوتﻮتروف‌ﻫستﻨد‌و‌ﻫﻢ‌بﻪ‌حﻴث‌تﻮﻟﻴدﻛﻨﻨده‌اوﻟﻴﻦ‌حﻠﻘﺔ‌‬ ‫زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌در‌داخﻞ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌بحرى‌را‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‌ﻛﻪ‌در‌شﻜﻞ‌(‪‌)8-4‬ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌‬ ‫ببﻴﻨﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ ‪ )8-4‬ﻣﻮجﻮدات زﻧده در ﻳﻚ اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ بحرى‬

‫در‌ابحار‌ﻫرچﻪ‌از‌ﻃرف‌سﻄﺢ‌بﻪ‌ﻃرف‌ﻋﻤﻖ‌آب‌پاﻳﻴﻦ‌بروﻳﻢ‌درجﺔ‌حرارت‌ﻛﻤتر‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪ ‌،‬پس‌ درجﺔ‌ حرارت‌ در‌ ﻗسﻤت‌ سﻄحﻰ‌ آب‌ ﮔرم‌تر‌ از‌ اﻋﻤاق‌ آن‌ ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫ﻫﻢ‌چﻨان‌آب‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌ﻧزدﻳﻚ‌بﻪ‌خﻂ‌استﻮا‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌،‬از‌آب‌ﻫاى‌ﻗﻄب‌ﻫا‌بﻪ‌ﻣراتب‌‬ ‫ﮔرم‌تر‌ است‪ ‌.‬درجﺔ‌ حرارت‌ تأثﻴر‌ بﻪ‌سزاﻳﻰ‌ بر‌ ﻧﻮﻋﻴت‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ ﻣﻰ‌ﮔذارد؛‌‬ ‫ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬ﻣاﻫﻰ‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌آب‌ﻫاى‌ﻧزدﻳﻚ‌بﻪ‌ﻗﻄبﻴﻦ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬با‌آب‌سرد‌‬ ‫‪98‬‬

‫تﻮاﻓﻖ‌ﻛرده‌اﻧد؛‌حال‌آن‌ﻛﻪ‌حﻴﻮاﻧات‌ﻣﻨاﻃﻖ‌ﮔرم‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌ﮔرم‌براى‌اداﻣﺔ‌حﻴات‌شان‌‬ ‫ﺿرورت‌دارﻧد‪‌.‬بﻪ‌ﻫﻤان‌اﻧدازه‌ﻛﻪ‌درجﺔ‌حرارت‌بر‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌آبﻰ‌تاثﻴر‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔذارد‪‌،‬ﻋﻤﻖ‌و‌شﻌاع‌آﻓتاب‌ﻧﻴز‌تأثﻴر‌خﻮد‌را‌دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌سﻮاحﻞ‌ابحار‌و‌ﻧزدﻳﻚ‌بﻪ‌ابحار‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌تﻮاﻓﻖ‌‬ ‫ﻧﻤﻮده‌اﻧد‌تا‌ﻫﻤﻮاره‌با‌اﻣﻮاج‌آب‌برخﻮرد‌ﻛﻨﻨد‌و‌ﻫﻢ‌از‌ﻫﻮاى‌آزاد‌استﻔاده‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬ﻫر‌‬ ‫چﻪ‌از‌ﻃرف‌سﻮاحﻞ‌بﻪ‌ﻃرف‌آب‌پﻴش‌ﻣﻰ‌روﻳﻢ‌ﻋﻤﻖ‌آب‌بﻴشتر‌و‌بﻴشتر‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬‬ ‫چﻮن‌شﻌاع‌ﻛاﻓﻰ‌آﻓتاب‌بﻪ‌اﻳﻦ‌ﻗسﻤت‌ﻣﻰ‌تابد‪‌،‬پس‌آب‌ﮔرم‌ﻣﻰ‌باشد‌و‌اﻧﻮاع‌ﻧباتات‪‌،‬‬ ‫ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‪‌،‬سﻨﮓ‌پشت‌ﻫا‌و‌دوﻟﻔﻴﻦ‌ﻫا‌را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ببﻴﻨﻴد‪‌.‬بﻌد‌از‌اﻳﻦ‌ﻣﻨﻄﻘﻪ‌ﻋﻤﻖ‌آب‌‬ ‫زﻳاد‌ ﻣﻰ‌شﻮد‌ دراﻳﻦ‌ ساحﻪ‌ ﻛﻪ‌ بﻪ‌ﻧام‌ ‪ ‌Oceanic zone‬ﻳاد‌ ﻣﻰ‌ﮔردد‪ ‌،‬پﻼﻧﻜتﻮن‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﻧﻬﻨﮓ‌ﻫا‪‌،‬اﻗسام‌ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‌و‌ﻛﻮسﻪ‌ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‌ﻣﻮجﻮد‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻗسﻤت‌تحتاﻧﻰ‌بحر‌جاﻳﻰ‌‬ ‫است‌ﻛﻪ‌ﻫﻴﭻ‌ﮔﻮﻧﻪ‌شﻌاع‌ﻳا‌روشﻨاﻳﻰ‌آﻓتاب‌بﻪ‌آن‌جا‌ﻧﻤﻰ‌رسد‌و‌ﻫﻢ‌چﻨان‌بسﻴار‌سرد‌‬ ‫است‪‌.‬حﻴﻮاﻧاتﻰ؛‌ﻣاﻧﻨد‌ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‪‌،‬ﻛرم‌ﻫا‌و‌خرچﻨﮓ‌ﻫا‌در‌اﻳﻦ‌جا‌ﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌با‌‬ ‫ﻋﻤﻖ‪‌،‬سردى‌و‌تارﻳﻜﻰ‌تﻮاﻓﻖ‌ﻧﻤﻮده‌اﻧد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‪‌،‬ﻏذاى‌خﻮد‌را‌‌از‌ﻣﻮادى‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‌ﻛﻪ‌از‌سﻄﺢ‌آب‌بﻪ‌ﻋﻤﻖ‌آب‌آﻣده‌باشد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬

‫ب‬

‫‪99‬‬

‫شﻜﻞ (‪( )8-5‬اﻟف‪ ،‬ب‪ ،‬ج) چﻨد اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ بحرى‬

‫ج‬

‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢﻫاى آب تازه)‪(Freshwater Ecosystem‬‬ ‫چشﻤﻪ‌و‌درﻳا‌‌از‌چﻪ‌چﻴز‌ﻋﻤده‌ساختﻪ‌شده‌است؟‌چشﻤﻪ‌ﻫا‪‌،‬درﻳا‌ﻫا‌و‌جﻬﻴﻞ‌ﻫا‌ﻫﻤﻪ‌از‌آب‌‬ ‫تشﻜﻴﻞ‌شده‌اﻧد‌ﻛﻪ‌ﻣثال‌ﻫاﻳﻰ‌از‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫاى‌آب‌تازه‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬با‌بارﻳدن‌برف‌و‌باران‌و‌آب‌‬ ‫شدن‌برف‌و‌ﻳخ‌ﻫاى‌ﻛﻮه‌ﻫا‪‌،‬جﻮﻳچﻪ‌ﻫاى‌خُ رد‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‌ﻛﻪ‌بﻪ‌ﻃرف‌داﻣﻨﻪ‌ﻛﻮه‌ﻫا‌جرﻳان‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻳابد‪‌.‬جﻮﻳچﻪ‌ﻫا‌ى‌تشﻜﻴﻞ‌شده‌با‌ﻫﻢ‌ﻳﻚ‌جا‌ﮔردﻳده‌و‌جﻮى‌ﻫاى‌بزرگ‌ترى‌را‌بﻪ‌وجﻮد‌‬ ‫ﻣﻰ‌آورﻧد‌ﻛﻪ‌در‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌چﻨد‌جﻮى‌باﻫﻢ‌درﻳا‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬چشﻤﻪ‌ﻫا‌ﻧﻴز‌از‌ﻣﻨابﻊ‌‬ ‫زﻳر‌زﻣﻴﻨﻰ‌آب‌ﻛﻪ‌بﻪ‌سﻄﺢ‌زﻣﻴﻦ‌راه‌پﻴدا‌ﻛرده‌است‌بﻪ‌وجﻮد‌ﻣﻰ‌آﻳد‪‌.‬تﻤام‌ﻣﻮارد‌ذﻛر‌شده‌‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌آب‌ﻫاى‌شﻴرﻳﻦ‌ﻳا‌تازه‌را‌ﻣﻰ‌سازﻧد‪‌.‬رﻳﮓ‪‌،‬خاك‌و‌سﻨﮓ‌ﻫاﻳﻰ‌ﻛﻪ‌در‌ﻣسﻴر‌آب‌‬ ‫ﻗرار‌دارﻧد‌ﻫﻤراه‌با‌آب‌ﻣﻮجﻮده‌‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌آب‌ﻫاى‌تازه‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬ﻧباتاتﻰ‌ﻛﻪ‌‬ ‫در‌دو‌ﻃرف‌جرﻳان‌آب‌ﻗرار‌دارﻧد‪‌،‬اﻟجﻰ‌و‌خزه‌ﻫاى‌‌روى‌سﻨﮓ‌ﻫا‪‌،‬ﻣﻮجﻮدات‌ﻛﻮچﻚ‌داخﻞ‌‬ ‫آب‪‌،‬ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‪‌،‬حشرات‪‌،‬بﻘﻪ‌ﻫا‪‌،‬حﻠزون‌ﻫا‌و‌ﻏﻴره‌از‌جﻤﻠﻪ‌اجزاى‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌آب‌ﻫاى‌تازه‌‬ ‫ﻳا‌شﻴرﻳﻦ‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫عﻤﻞ ﻣتقابﻞ در اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‬

‫با‌ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌اﻧﻔرادى‌ﻳﻚ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‪‌،‬ﻣثﻞ‌ﻳﻚ‌پﻠﻨﮓ‌‬ ‫بسﻴارى‌ﻣﻄاﻟب‪‌،‬ﻣاﻧﻨد‌ﻧﻮﻋﻴت‌ﻏذاى‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌خﻮرد‪‌،‬‬ ‫اوﻗات‌ﻏذا‌و‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ﻳاﻓتﻦ‌سرپﻨاه‌براى‌زﻧده‌ﮔﻰ‌‬ ‫اﻳﻦ‌حﻴﻮان‌براى‌ﻣا‌واﺿﺢ‌خﻮاﻫد‌شد‪‌‌.‬در‌واﻗﻊ‌تﻤام‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌براى‌بﻪ‌دست‌آوردن‌ﻏذا‪‌،‬سرپﻨاه‪‌،‬‬ ‫ﻣﺼﻮﻧﻴت‌ و‌ تﻜثر‌ بﻪ‌ دﻳﮕر‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ و‌ ﻏﻴر‌‬ ‫زﻧده‌وابستﻪ‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬ ‫اﻳﻜاﻟﻮژﻳستان‌ با‌ ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌ ﻳﻚ‌ ﻣﻮجﻮد‌ زﻧده‌ از‌‬ ‫ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌ﻣشخص‌بﻪ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣتﻘابﻞ‌بﻴﻦ‌تﻌداد‌زﻳاد‌‬ ‫شﻜﻞ (‪ )8-6‬اﻳﻜﻮ سﻴستﻢ آب تازه‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌پﻰ‌برده‌و‌ارتباط‌بﻴﻦ‌اﻳﻦ‌ﻧﻮع‌را‌با‌‬ ‫اﻧﻮاع‌دﻳﮕر‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌تأثﻴرات‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌را‌باﻻى‌‬ ‫اﻧﻮاع‌ﻣتذﻛره‌ﻣﻮرد‌ﻏﻮر‌و‌بررسﻰ‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‌ﻳﻚ‌اﻳﻜاﻟﻮژﻳست‌ﻣﻤﻜﻦ‌‬ ‫از‌بﻴﻦ‌ﻳﻚ‌ﮔﻠﻪ‌ﮔﻮزن‌ﺻرف‌ﻳﻚ‌ﮔﻮزن‌را‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌داده‪‌،‬در‌ﻣﻮرد‌روابﻂ‌‬ ‫آن‌با‌دﻳﮕر‌اﻓراد‌ﮔﻠﻪ‌ﻛﻪ‌در‌ﻳﻚ‌ﻣحﻴﻂ‌ﻳﻚ‌سان‌زﻳست‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌تحﻘﻴﻖ‌ﻧﻤاﻳد‪‌،‬در‌‬ ‫حاﻟﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﻤﻜﻦ‌ﻳﻚ‌اﻳﻜاﻟﻮژﻳست‌دﻳﮕر‌ﻫﻤان‌ﮔﻮزن‌را‌از‌ﻧﮕاه‌تأثﻴرات‌ﻣحﻴﻂ‌زﻳست‌‬ ‫(سردى‪‌،‬ﮔرﻣﻰ‪‌،‬خشﻚ‌ساﻟﻰ‌و‌ﻏﻴره)‌ﻣﻮرد‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻗرار‌دﻫد‪‌.‬‬

‫‪100‬‬

‫ﻫﻴﭻ‌ﻣجﻤﻮﻋﻪ‌ﻳﻲ‌از‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌بﻪ‌تﻨﻬاﻳﻰ‌و‌ﻣستﻘﻼﻧﻪ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌خﻮد‌را‌بﻪ‌پﻴش‌برده‌‬ ‫ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧد‪‌.‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌اجتﻤاع‌ﻣجﻤﻮﻋﺔ‌اﻓراد‌است‌و‌جاﻣﻌﻪ‌ﻣجﻤﻮﻋﺔ‌چﻨدﻳﻦ‌‬ ‫اجتﻤاع‌است‌ﻛﻪ‌بﻴﻦ‌ﻫﻤدﻳﮕر‌ارتباﻃات‌ﻣختﻠﻒ‌دارﻧد‪‌.‬تﻐﻴﻴر‌در‌ﻳﻚ‌اجتﻤاع‌باﻋث‌‬ ‫تﻐﻴﻴر‌در‌ﻳﻚ‌جاﻣﻌﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻃﻮر‌ﻣثال‪‌:‬اﮔر‌در‌ﻳﻚ‌ﻣحﻴﻂ‌تﻌداد‌ﻣﻮش‌ﻫا‌زﻳاد‌شﻮد‪‌،‬‬ ‫تﻌداد‌حﻴﻮاﻧاتﻰ‌ﻛﻪ‌از‌ﻣﻮش‌ﻫا‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻧﻴز‌زﻳاد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬

‫ج‬

‫ب‬ ‫شﻜﻞ (‪( )8-7‬اﻟف‪ ،‬ب‪ ،‬ج) اجتﻤاع حﻴﻮاﻧات‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫در‌جاﻣﻌﻪ‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌شﻤا‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌،‬چﻨد‌جﻤﻌﻴت‌را‌ﻣﻰ‌شﻨاسﻴد‌و‌ارتباﻃات‌بﻴﻦ‌آن‌ﻫا‌را‌‬ ‫ﻣشخص‌سازﻳد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫خالصۀ فصل هﺸتم‬ ‫ﻋﻤﻞ‌ﻣتﻘابﻞ‌بﻴﻦ‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻣحﻴﻂ‌را‌اﻳﻜاﻟﻮژى‌ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‪‌.‬‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻣجﻤﻮﻋﻪ‌ﻳﻰ‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻏﻴر‌زﻧده‌در‌ﻳﻚ‌ﻣحﻴﻂ‌است‪.‬‬ ‫اجزاى‌‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ؛‌شاﻣﻞ‌تﻮﻟﻴدﻛﻨﻨده‌ﮔان‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌‌و‌تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌است‪.‬‬ ‫اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ؛‌شاﻣﻞ‌خاك‪‌،‬ﻫﻮا‪‌،‬آب‌‪‌،‬درجﺔ‌حرارت‌و‌روشﻨاﻳﻰ‌ﻣﻲ‌باشد‪.‬‬ ‫اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده‪‌،‬تﻌﻴﻴﻦ‌ﻛﻨﻨده‌ﻣﻜان‌زﻳست‌اجزاى‌زﻧده‌است‪.‬‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌دو‌ﻧﻮع‌است‪‌:‬اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌خشﻜﻪ‌و‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌آبﻰ‪.‬‬ ‫اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌خشﻜﻪ‪‌،‬شاﻣﻞ‌جﻨﮕﻞ‌ﻫا‪‌،‬ﻋﻠﻒ‌زارﻫا‪‌،‬دشت‌ﻫا‌است‪.‬‬ ‫ﻳﻚ‌ﻣﻨﻈﻘﺔ‌ﻣشخص‌با‌اﻗﻠﻴﻢ‌خاص‌و‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻳﻰ‌ﻛﻪ‌درآن‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌‬ ‫ﻳﻚ‌باﻳﻮم‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫در‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌بحرى‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻏﻴر‌زﻧده‌ﻣتﻔاوت‌است‪‌،‬ﻃﻮرى‌ﻛﻪ‌اجزاى‌ﻏﻴر‌‬ ‫زﻧده‌ﻋبارت‌از‌آب‪‌،‬درجﺔ‌حرارت‌آب‪‌،‬ﻋﻤﻖ‌آب‌و‌ﻣﻴزان‌ﻋبﻮر‌روشﻨاﻳﻰ‌آﻓتاب‌بﻪ‌‬ ‫داخﻞ‌آب‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬اجزاى‌زﻧده‌آن‌را‌ﻧﻬﻨﮓ‌ﻫا‪‌،‬پﻼﻧﻜتﻮن‌ﻫا‪‌،‬ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‪‌،‬سﻨﮓ‌پشت‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫دوﻟﻔﻴﻦ‌ﻫا‌و‌اﻧﻮاع‌ﻧباتات‌بحرى‌و‌ﻏﻴره‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪.‬‬ ‫اﻳﻜاﻟﻮژﻳستان‌با‌ﻣﻄاﻟﻌﺔ‌ﻳﻚ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌از‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌ﻣشخص‌بﻪ‌ﻋﻤﻞ‌ﻣتﻘابﻞ‌بﻴﻦ‌‬ ‫تﻌداد‌زﻳاد‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌در‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌پﻰ‌برده‌و‌ارتباط‌ﻣتﻘابﻞ‌بﻴﻦ‌اﻳﻦ‌ﻧﻮع‌با‌ﻧﻮع‌‬ ‫دﻳﮕر‌را‌ﻣﻄاﻟﻌﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪.‬‬

‫سؤال‌های فصل هﺸتم‬ ‫ﺳﺆال‌ﻫاى زﻳر را در کﺘاﺑﭽﻪﻫاﻳﺘان ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺟﻮاب آنﻫا را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬ ‫• اﻳﻜﻮسﻴستﻢ و اﻳﻜاﻟﻮژى را تعرﻳف ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫• اجزاى زﻧده و اجراى ﻏﻴر زﻧده ﻳﻚ اﻳﻜﻮسﻴستﻢ را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫• اﻳﻜﻮسﻴستﻢ چﻨد ﻧﻮع است؟ ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫ﺳﻮال‌ﻫاى ﭼﻬار ﺟﻮاﺑﻪ‬ ‫• ﻳﻚ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻣشخﺺ با اﻗﻠﻴﻢ ﺧاص و حﻴﻮاﻧات و ﻧباتاتﻰ ﻛﻪ در آن زﻧده‌ﮔﻰ ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد عبارت‬ ‫از ﻳﻚ‪...........................‬است‪.‬‬ ‫د) اﻳﻜﻮسﻴستﻢ بحرى‬ ‫اﻟف) اﻳﻜﻮسﻴستﻢ ب) باﻳﻮم ج) اﻳﻜﻮسﻴستﻢ ﺧشﻜﻪ‬ ‫• پﻼﻧﻜتﻮنﻫا با اﻧجام عﻤﻠﻴﺔ فﻮتﻮسﻨتز ‪......................‬ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫د)ﻣصرف ﻛﻨﻨده‬ ‫ج) تجزﻳﻪ ﻛﻨﻨده‬ ‫ب) اوتﻮتروف‬ ‫اﻟف) ﻫتروترف‬

‫‪102‬‬

‫فصل ﻧﻬم‬

‫ﺣﺮﻛت مواد و اﻧﺮژی در اﻳﻜوسیﺴتم‬

‫آﻳا‌ﻣﻰ‌داﻧستﻴد‌ﻛﻪ‌تﻤام‌ﻋﻨاﺻر‌و‌ﻣﻮاد‌ﻣﻮجﻮد‌در‌ساختار‌بدن‌‬ ‫ﻣا‌از‌بسﻴار‌سال‌ﻫا‌ﻗبﻞ‌در‌سﻴارة‌زﻣﻴﻦ‌وجﻮد‌داشتﻪ‌است‪‌.‬ﻣﻨابﻊ‌‬ ‫ﻣﻮجﻮد‌در‌ﻛرة‌زﻣﻴﻦ‌ﻣحدود‌است‌‌و‌بﻨابرآن‌ﻣﻮاد‌بار‌بار‌ﻣﻮرد‌‬ ‫استﻔاده‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪‌.‬ﻫر‌ﻣاده‌دوران‌دوباره‌ﻣخﺼﻮص‌بﻪ‌خﻮد‌‬ ‫را‌دارد‌ﻣاده‌در‌جرﻳان‌دوران‌بﻴﻦ‌ﻣحﻴﻂ‌و‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌در‌‬ ‫حرﻛت‌است‪‌،‬ﻫﻤراه‌با‌ﻣاده‪‌،‬اﻧرژى‌ﻫﻢ‌در‌دوران‌ﻫا‌حرﻛت‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬در‌اﻳﻦ‌ﻓﺼﻞ‪‌،‬شﻤا‌با‌جرﻳان‌اﻧرژى‪‌،‬زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‪‌،‬ﻫرم‌‬ ‫اﻧرژى‌و‌‌‌دوران‌ﻫاى‌آب‪‌،‬ﻛاربﻦ‌داى‌اﻛساﻳد‌و‌ﻧاﻳتروجﻦ‌آشﻨا‌‬ ‫شده‌و‌بﻪ‌اﻫﻤﻴت‌آن‌ﻫا‌در‌زﻧده‌ﮔﻰ‌پﻰ‌خﻮاﻫﻴد‌برد‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫جرﻳان اﻧرژى‬ ‫آﻳا‌ﻓﻘﻂ‌با‌آب‌و‌وﻳتاﻣﻴﻦ‌ﻫا‌ﻣﻰ‌تﻮان‌زﻧده‌بﻮد؟‌‬ ‫ﮔرسﻨﻪ‌ﮔﻰ‌با‌خﻮردن‌ﻏذا‌برﻃرف‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬چﻮن‌ﻏذا‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌بﻪ‌بدن‌ﻣا‌اﻧرژى‌بدﻫد‌ﻛﻪ‌براى‌زﻧده‌‬ ‫ﻣاﻧدن‌بﻪ‌آن‌ﺿرورت‌دارﻳﻢ‪‌،‬ﻣاﻧﻨد‌اﻧسان‌ﻫا‌تﻤام‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‪‌،‬براى‌زﻧده‌ﻣاﻧدن‌بﻪ‌اﻧرژى‌احتﻴاج‌‬ ‫دارﻧد‪‌.‬‬ ‫بﻪ‌شﻜﻞ‌(‪‌)9-1‬ببﻴﻨﻴد‪‌.‬ﻧباتات‌ﻣﻮجﻮد‌در‌شﻜﻞ‌اتﻮتروف)‪ (Autotroph‬استﻨد‪‌.‬اتﻮتروف‌بﻪ‌آن‌‬ ‫دستﻪ‌از‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﮔﻔتﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌اﻧرژى‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌خﻮد‌را‌از‌شﻌاع‌آﻓتاب‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪‌.‬ﻫﻢ‌چﻨان‌‬ ‫اﻳﻦ‌تﻮاﻧاﻳﻰ‌را‌دارﻧد‌تا‌آن‌اﻧرژى‌را‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ترﻛﻴبات‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌(پروتﻴﻦ‪‌،‬ﻗﻨد‌و‌چربﻰ)‌ذخﻴره‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌اتﻮتروف‌را‌ﻣﻮجﻮدات‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨده‌ﻳا‌‪‌producer‬ﻫﻢ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬ﻧباتات‌از‌جﻤﻠﻪ‌ﻣﻬﻢ‌ترﻳﻦ‌‬ ‫و‌بزرگ‌ترﻳﻦ‌ﮔروپ‌ﻣﻮجﻮدات‌اتﻮتروف‌ﻣﻰ‌باشﻨد؛‌اﻣا‌بر‌ﻋﻼوة‌ﻧباتات‪‌،‬دﻳﮕر‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻛﻪ‌‬ ‫داراى‌ﻛﻠﻮروﻓﻴﻞ‌ﻫستﻨد‪‌،‬ﻣاﻧﻨد‌ﻳﻚ‌حجروى‌ﻳﻮﮔﻠﻴﻨا‌ﻧﻴز‌از‌جﻤﻠﻪ‌اتﻮتروف‌ﻫا‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻛﻪ‌‌براى‌درﻳاﻓت‌‬ ‫اﻧرژى‌بﻪ‌اتﻮتروف‌ﻫا‌وابستﻪ‌ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌،‬‬ ‫بﻪ‌ﻧام‌ﻫتروتروف‌‌)‪‌(Heterotroph‬‬ ‫ﻳاد‌ ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪ ‌.‬ﻫتروتروف‌ﻫا‌ را‌‬ ‫ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮاران‬ ‫ﻰﻧاﻣﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻣﺼرف‌ ﻛﻨﻨد ‌هﮔان‌ ﻧﻴز‌ ﻣ ‌‬ ‫ىﻛﻪ‌براى‌خﻮد‌ﻏذا‌ساختﻪ‌‬ ‫ب ‌ﻪخاﻃر ‌‬ ‫ﻧتﻮاﻧستﻪ‌و‌ﻏذاى‌خﻮد‌را‌از‌دﻳﮕران‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔﻴرﻧد‪ ‌.‬بﻌﻀﻰ‌ از‌ ﻫتروتروف‌ﻫا‌‬ ‫بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻣسﻘﻴﻢ‌از‌اتﻮتروف‌ﻫا‌تﻐذﻳﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨده‌ﻫاﻳﻰ‌را‌ﻛﻪ‌‬ ‫ﻓﻘﻂ‌از‌ﻧباتات‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬ﻋﻠﻒ‌‬ ‫خﻮار)‪ ‌(Herbivore‬ﻣﻰ‌ﻧاﻣﻨد‌ ﻛﻪ‌‬ ‫شاﻣﻞ‌خرﮔﻮش‌ﻫا‪‌،‬ﮔاو‌ﻫا‪‌،‬ﻣﻮش‌ﻫا‪‌،‬‬ ‫ﻣﻠخ‪ ‌،‬ﮔﻨجشﻚ‪ ‌،‬سﻨجاب‌ و‌ ﻏﻴره‌‬ ‫ﻣﻰ‌باشﻨد‪‌.‬آن‌ﻋده‌ﻫتروتروف‌ﻫاﻳﻲ‌‬ ‫ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻨﺪه ‪－‬ﺎن‬ ‫ﻛﻪ‌از‌ﻫتروتروف‌ﻫاى‌دﻳﮕر‌تﻐذﻳﻪ‌‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻨﻨﺪه ‪－‬ﺎن‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ بﻪ‌ ‌ﻧام‌ ﮔﻮشت‌ خﻮاران‌‬ ‫)‪‌(Carnivore‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬‬ ‫شﻴر‪‌،‬پﻠﻨﮓ‪‌،‬ﻋﻘاب‪‌،‬روباه‪‌،‬سﮓ‪‌،‬‬ ‫بﻌﻀﻰ‌ﻣاﻫﻰ‌ﻫا‌و‌ﻏﻴره‪‌.‬ﻣﻮجﻮدات‌‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮐﻨﻨﺪه ‪－‬ﺎن‬ ‫شﻜﻞ (‪ )9-1‬طرﻳﻘﻪﻫاى ﻣختﻠف بﻪ دست آوردن اﻧرژى‬

‫‪104‬‬

‫زﻧدة‌دﻳﮕر‌ﻧﻴز‌ﻣﻮجﻮد‌است‌ﻛﻪ‌از‌ﻏذاﻫاى‌حﻴﻮاﻧﻰ‌و‌ﻧباتﻰ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‌و‌بﻪ‌ﻧام‌ﻫﻤﻪ‌چﻴز‌‬ ‫خﻮران‌)‪‌(Omnivore‬ﻳاد‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌‌.‬‬ ‫ﻓﻨجﻰ‪‌،‬ﻧﻴز‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌دﻳﮕر‌از‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌است‌ﻛﻪ‌اجساد‌ﻣردة‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌را‌تجزﻳﻪ‌‬ ‫ﻧﻤﻮده‌و‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌را‌از‌آن‌ﻫا‌جذب‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌،‬ﻓﻨجﻰ‌را‌بﻪ‌ﻧام‌تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده)‪‌(Decomposer‬‬ ‫ﻫﻢ‌ﻳاد‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان؛‌ﻣاﻧﻨد‌باﻛترﻳا‪‌،‬بﻌﻀﻰ‌پروتستا‌و‌اﻛثرﻳت‌ﻓﻨجﻰ‌با‌شﻜستاﻧدن‌‬ ‫ﻣرﻛبات‌ﻣﻐﻠﻖ‌ﻋﻀﻮى‌اجساد‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‪‌،‬آن‌ﻫا‌را‌بﻪ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻛﻮچﻚ‌و‌ﻗابﻞ‌جذب‌‬ ‫تبدﻳﻞ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫زﻧﺠﻴر ﻏﺬاﻳﻰ)‪(Food chain‬‬ ‫ﻧاﻧﻰ‌را‌ﻛﻪ‌از‌ﮔﻨدم‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آﻳد‌در‌ﻧﻈر‌بﮕﻴرﻳد‪‌.‬با‌خﻮردن‌آن‌ﻛاربﻦ‪‌،‬ﻧاﻳتروجﻦ‪‌،‬ﻫاﻳدروجﻦ‌و‌‬ ‫دﻳﮕر‌ﻋﻨاﺻر‌را‌ﻛﻪ‌ﻃﻰ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓﻮتﻮسﻨتز‌در‌ﻧبات‌ﻣذﻛﻮر‌ذخﻴره‌شده‌است‪‌،‬ﻛسب‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪‌.‬‬ ‫شﻤا‌ در‌ ﻣﻮرد‌ چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌ اﻧتﻘال‌ اﻧرژى‌ تﻮسﻂ‌ ﻣﻮاد‌ ﻏذاﻳﻰ‌ ﻛﻪ‌ بﻴﻦ‌ ﻣﻮجﻮد‌ زﻧده‌ و‌ اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌‬ ‫ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬آﻣﻮختﻴد‪‌‌.‬‬ ‫در‌شﻜﻞ(‪‌)9-2‬شﻤا‌ﻳﻚ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻮدل‌ساده‌ﻳﻰ‌است‌‬ ‫ﻛﻪ‌اﻳﻜﻮﻟﻮژﻳستان‌براى‌ﻧشان‌دادن‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌جرﻳان‌ﻣﻮاد‌و‌اﻧرژى‌در‌داخﻞ‌ﻳﻚ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌‬ ‫از‌آن‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬زﻣاﻧﻰ‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌حﻴﻮان‪‌‌،‬ﻧباتﻰ‌را‌ﻣﻰ‌خﻮرد‌و‌خﻮدش‌تﻮسﻂ‌حﻴﻮان‌دﻳﮕر‌‬

‫آفتاب‬

‫ﮔﻮشت ﺧﻮار (شﻴر)‬

‫عﻠف ﺧﻮار (آﻫﻮ)‬ ‫(‪ )9-2‬شﻜﻞ زﻧجﻴر ﻏﺬاﻳﻰ ساده‬

‫‪105‬‬

‫ﻧبات‬

‫خﻮرده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻳﻚ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌را‌تشﻜﻴﻞ‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬ساده‌ترﻳﻦ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌شاﻣﻞ‌تﻮﻟﻴد‌‬ ‫ﻛﻨﻨده‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨده‌و‌تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬در‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‪‌،‬ﻫر‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌ﻳﻚ‌سﻄﺢ‌‬ ‫ﻏذاﻳﻰ)‪‌(Trophic Level‬است‌ﻛﻪ‌باﻋث‌اﻧتﻘال‌ﻣﻮاد‌و‌اﻧرژى‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت‬ ‫‪‌.1‬در‌ﮔروه‌ﻫا‌ﻳﻚ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ساده‌را‌ترسﻴﻢ‌و‌ﻧام‌ﮔذارى‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬‬ ‫‪‌.2‬زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌زﻳر‌را‌ﻣاﻧﻨد‌شﻜﻞ‌ﻗبﻠﻰ‌ﻧام‌ﮔذارى‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪)9-3‬‬

‫ﺷﺒﻜۀ ﻏﺬاﻳى)‪(Food web‬‬ ‫با‌ﻣشاﻫده‌چﻨد‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣتﻮجﻪ‌خﻮاﻫﻴد‌شد‌ﻛﻪ‌چﻨدﻳﻦ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌ﻣختﻠﻒ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌‬ ‫از‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨده‌استﻔاده‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬چﻨدﻳﻦ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌دوﻣﻰ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌از‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌‬ ‫اوﻟﻰ‌استﻔاده‌ﻛﻨﻨد؛‌ﻣثال‪‌:‬خرﮔﻮش‌و‌ﻣﻠخ‌ﻣﻤﻜﻦ‌است‌ﻫر‌دو‌از‌ﻳﻚ‌ﻧﻮع‌ﻧبات‌تﻐذﻳﻪ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬‬ ‫ﻳا‌اﻳﻦ‌ﻛﻪ‌ﻋﻘاب‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌خرﮔﻮش‌و‌روباه‌را‌بخﻮرد‪‌.‬ﻣﻄاﻟب‌ﻓﻮق‌اﻳﻦ‌ﻣﻮﺿﻮع‌را‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌‬ ‫ﻛﻪ‌بﻴﻦ‌زﻧجﻴرﻫاى‌ﻏذاﻳﻰ‌رابﻄﻪ‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌.‬ارتباط‌زﻧجﻴرﻫاى‌ﻏذاﻳﻰ‌در‌ﻳﻚ‌جﻤﻌﻴت‌را‌‬ ‫شبﻜﺔ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬شبﻜﺔ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌ﻣسﻴر‌جرﻳان‌اﻧرژى‌در‌جﻤﻌﻴت‌است‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌‬ ‫شبﻜﻪ‌ﻫاى‌ﻏذاﻳﻰ‌بﻪ‌ﻣا‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‌ﻛﻪ‌ﻳﻚ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌تﻮسﻂ‌چﻨدﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌خﻮرده‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )9-4‬شبﻜﻪ ﻏﺬاﻳﻰ‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫بﻪ‌شﻜﻞ‌زﻳر‌تﻮجﻪ‌ﻧﻤﻮده‌و‌آن‌را‌در‌ﻛتابچﻪ‌ﻫاﻳتان‌رسﻢ‌ﻧﻤاﻳﻴد‪‌.‬رابﻄﻪ‌ﻫاى‌ﻣﻮجﻮدات‌را‌‬ ‫تﻮسﻂ‌ تﻴر‌ ( )‌ ﻧشان‌ بدﻫﻴد‌‬ ‫و‌ بﮕﻮﻳﻴد‌ ﻛﻪ‪ ‌:‬آﻳا‌ اﻳﻦ‌ شبﻜﻪ‌ از‌‬ ‫زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌تشﻜﻴﻞ‌شده‌است؟‌‬ ‫ﻛﻮتاه‌ترﻳﻦ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻮجﻮد‌‬ ‫در‌اﻳﻦ‌شبﻜﻪ‌ﻛدام‌است؟‬

‫شﻜﻞ (‪)9-5‬‬

‫‪107‬‬

‫ﻫرم اﻧرژى)‪(Energy pyramid‬‬ ‫تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌(ﻧباتات)‌اﻧرژى‌را‌از‌آﻓتاب‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌با‌استﻔاده‌از‌آن‌ﻏذا‌و‌اﻛسﻴجﻦ‌ﻣﻰ‌سازد‪‌.‬‬ ‫ﻣﻘدارى‌از‌ﻏذا‌ﻛﻪ‌تﻮسﻂ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻓﻮتﻮسﻨتز‌ساختﻪ‌شده‌براى‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌ﻫاى‌حجروى‌و‌رشد‌ﻧبات‌‬ ‫استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌،‬ﻣﻘدارى‌از‌اﻧرژى‌بﻪ‌شﻜﻞ‌حرارت‌ﺿاﻳﻊ‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌،‬تﻨﻬا‌ﻣﻘدار‌ﻛﻤﻰ‌از‌اﻧرژى‌‬ ‫در‌ﻧبات‌ذخﻴره‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌اوﻟﻰ‌از‌آن‌بﻪ‌حﻴث‌ﻏذا‌ﻛار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌.‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌‬ ‫اوﻟﻰ‌باﻳد‌ﻣﻘدار‌بﻴشتر‌ﻏذا‌بﮕﻴرد‌تا‌اﻧرژى‌ﻛاﻓﻰ‌جﻬت‌رشد‌و‌ﻧﻤﻮ‌و‌ﻓﻌاﻟﻴت‌ﻫاى‌حﻴاتﻰ‌ﻛسب‌‬ ‫ﻧﻤاﻳد‪‌.‬وﻗتﻰ‌ﻛﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌دوﻣﻰ‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌اوﻟﻰ‌را‌ﻣﻰ‌خﻮرد‌باز‌ﻫﻢ‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌ﻛﻤتر‌‬ ‫اﻧرژى‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورد‪‌،‬چﻮن‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌آن‌تﻮسﻂ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌اوﻟﻰ‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌رسﻴده‌‬ ‫است‪‌.‬‬ ‫بﻨابراﻳﻦ‪‌،‬ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌دوﻣﻰ‪‌،‬باﻳد‌چﻨدﻳﻦ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌اوﻟﻰ‌را‌بخﻮرد‌تا‌اﻧرژى‌ﻻزم‌را‌بﻪ‌‬ ‫دست‌بﻴاورد‪‌.‬در‌ﻳﻚ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌شﻤا‌دﻳده‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌ﻛﻪ‌در‌ﻫر‌سﻄﺢ‌ﻏذاﻳﻰ‌تﻌداد‌ﻣﻮجﻮدات‌‬ ‫زﻧده‌ﻛﻤتر‌ﻣﻰ‌شﻮد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌در‌ﻫر‌سﻄﺢ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌از‌تﻮﻟﻴد‌ﻛﻨﻨده‌بﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌اوﻟﻰ‌و‌‬ ‫بﻪ‌ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨدة‌دوﻣﻰ‌و‪‌...‬ﻣﻘدار‌اﻧرژى‌ﻛﻢ‌و‌ﻛﻤتر‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌‌.‬اﻳﻦ‌ﺿاﻳﻊ‌شدن‌اﻧرژى‌در‌جرﻳان‌‬ ‫زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌را‌ﻣﻰ‌تﻮان‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻳﻚ‌ﻫرم‌ﻧشان‌داد‪‌.‬‬ ‫ﻫرم‌اﻧرژى‌دﻳاﮔراﻣﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻛﻢ‌شدن‌اﻧرژى‌را‌در‌‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌زﻳر‌‬ ‫شﻤا‌ﻳﻚ‌ﻫرم‌را‌ﻣشاﻫده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫مﺼرف کﻨﻨدة ﺳﻮمﻰ‬

‫مﺼرف کﻨﻨدة دومﻰ‬

‫مﺼرف کﻨﻨدة اوﻟﻰ‬

‫ﺗﻮﻟﻴد کﻨدهﮔان‬

‫شﻜﻞ (‪ )9-6‬ﻫرم ﻏﺬاﻳﻰ‬

‫‪108‬‬

‫دورانﻫا در طﺒﻴعت‬ ‫در‌تﻤام‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫا‌جرﻳان‌ﻣﻮاد‌بﻴﻦ‌اجزاى‌زﻧده‌و‌ﻣحﻴﻂ‌(اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده)‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬‬ ‫در‌واﻗﻊ‌ﻋﻨاﺻر‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌بﻪ‌شﻜﻞ‌دوام‌دار‌در‌ﻃبﻴﻌت‌جرﻳان‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻋﻨاﺻر‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌بﻪ‌‬ ‫شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌از‌ﻣحﻴﻂ‌بﻪ‌بدن‌اجزاى‌زﻧده‌داخﻞ‌شده‌و‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌اﺿاﻓﻰ‌ﻳا‌تﻮسﻂ‌‬ ‫جسد‌ﻣﻮجﻮد‌زﻧده‌باز‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌پس‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬در‌درس‌ﻫاى‌ﻗبﻞ‌در‌ﻣﻮرد‌ﻋﻤﻞ‌ﻓﻮتﻮسﻨتز‌‬ ‫خﻮاﻧده‌اﻳد‪‌.‬ﻛﻪ‌ﻃﻰ‌آن‌آب‌و‌ﻛاربﻦ‌داى‌اﻛساﻳد‌وارد‌ﻧبات‌سبز‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌و‌با‌ﻣﻮجﻮدﻳت‌شﻌاع‌‬ ‫آﻓتاب‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌ﻋﻀﻮى‌ترﻛﻴبات‌ﻣختﻠﻒ‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬اﻳﻦ‌ترﻛﻴبات‌بﻪ‌وسﻴﻠﺔ‌ﻣﺼرف‌‬ ‫ﻛﻨﻨده‌ﮔان‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌و‌بﻪ‌ﻫﻤﻴﻦ‌ترتﻴب‌ﻣﻮاد‌بﻴﻦ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌جرﻳان‌پﻴدا‌‌ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬حرﻛت‌‬ ‫ﻋﻨاﺻر‌و‌ﻣﻮاد‌ﻣختﻠﻒ‌از‌ﻣحﻴﻂ‌بﻪ‌بدن‌اجزاى‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌و‌دوباره‌از‌جسﻢ‌اجزاى‌زﻧده‌‬ ‫بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌دوران‌ﻣﻮاد‌تﻤثﻴﻞ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫ىﻛﻪ‌ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌ﻛاﻏذ‌از‌جﻨس‌سﻠﻮﻟﻮز‌است‌‬ ‫ﻃﻮر ‌‬ ‫ﻛﻪ‌از‌درختان‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌اﻣروز‌ﻛﻮشش‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﮔردد‌تا‌از‌ﻛاﻏذ‌ﻫا‌چﻨدﻳﻦ‌ﻣرتبﻪ‌استﻔاده‌‬ ‫شﻮد‪‌.‬در‌ﮔروپ‌ﻫا‌در‌ﻣﻮرد‌دوران‌ﻛاﻏذ‌بحث‌‬ ‫ﻛرده‌و‌ﻣاﻧﻨد‌شﻜﻞ‌دوران‌ﻣﻮاد‪‌،‬براى‌ﻛاﻏذ‌ﻧﻴز‌‬ ‫دوران‌رسﻢ‌ﻛﻨﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )9-7‬جﻤﻊ آورى ﻣﻮاد براى دوران دوباره‬

‫دوران آب‬ ‫ﻓﻀا‌ ﻧﻮردان‌ در‌ جستجﻮى‌ پﻴدا‌ ﻛردن‌ حﻴات‌ در‌ سﻴارات‌ دﻳﮕر‌ ﻣﻰ‌باشﻨد‪ ‌،‬اﻣا‌ آن‌ﻫا‌ اول‌ بﻪ‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدﻳت‌آب‌در‌آن‌جا‌ﻓﻜر‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌،‬چرا؟‬ ‫چﻨان‌ﻛﻪ‌ ﻣﻰ‌داﻧﻴد‌ در‌ ترﻛﻴب‌ بدن‌ تﻤام‌ ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ ﻓﻴﺼدى‌ آب‌ ﻣﻮجﻮد‌ است‌ و‌ تﻤام‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌بدون‌آب‌زﻧده‌ﻧﻤﻰ‌ﻣاﻧﻨد‪‌.‬آب‌تﻨﻬا‌ﻣاده‌ﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌بﻪ‌سﻪ‌شﻜﻞ‪‌:‬ﻣاﻳﻊ‪‌،‬جاﻣد‌‬ ‫و‌ﮔاز‌در‌ﻃبﻴﻌت‌ﻣﻮجﻮد‌است‪‌،‬بﻪ‌ﻋبارت‌دﻳﮕر‌آب‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌باران‌ﻳا‌برف‌بﻪ‌سﻄﺢ‌زﻣﻴﻦ‌‬

‫‪109‬‬

‫آب دوﺑاره ﺑﻪ ماﻳﻊ )ﺑاران( ﺗﺒدﻳﻞ مﻰﺷﻮد‬

‫ﺗﺒدﻳﻞ آب ﺑﻪ ﺑﺨار‬

‫آبﻫاى ﺳﻄﺤﻰ‬

‫آبﻫاى زﻳر زمﻴﻨﻰ‬ ‫شﻜﻞ (‪ )9-8‬دوران آب‬

‫ﻣﻰ‌بارد‌و‌ﻳا‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣستﻘﻴﻢ‌بﻪ‌روى‌درﻳاﻫا‌ﻳا‌ابحار‌ﻣﻰ‌رﻳزد‪‌.‬اﮔر‌آب‌بﻪ‌شﻜﻞ‌بارش‌برف‌و‌‬ ‫باران‌بﻪ‌زﻣﻴﻦ‌ببارد‌باز‌ﻫﻢ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌درﻳا‌و‌درﻳاچﻪ‌ﻳا‌آب‌ﻫاى‌زﻳر‌زﻣﻴﻨﻰ‌بﻪ‌بحر‌جرﻳان‌پﻴدا‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨد‪‌.‬بر‌اثر‌اشﻌﺔ‌آﻓتاب‌ﻣﻘدار‌زﻳادى‌آب‌بﻪ‌شﻜﻞ‌بخار‌(ﮔاز)‌در‌آﻣده‌و‌بﻪ‌ﻫﻮا‌باز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫بﻨابراﻳﻦ‪‌،‬آب‌دوران‌بزرﮔﻰ‌دارد‌ﻛﻪ‌از‌جﻮ‌زﻣﻴﻦ(اتﻤﻮسﻔﻴر)‌شروع‌شده‌بﻪ‌ابحار‌و‌خشﻜﻰ‌ﻫا‌‬ ‫ﻣﻰ‌رسد‌و‌دوباره‌بﻪ‌جﻮ‌زﻣﻴﻦ‌بر‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬در‌شﻜﻞ‌(‪‌)9-8‬دوران‌آب‌را‌در‌ﻃبﻴﻌت‌ﻣشاﻫده‌‬ ‫ﻣﻰ‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬‬ ‫اجزاى‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‪‌،‬ﻳﻌﻨﻰ‌ﻧباتات‌و‌حﻴﻮاﻧات‌ﻧﻴز‌از‌ﻣحﻴﻂ‌آب‌ﮔرﻓتﻪ‌و‌باز‌پس‌ﻣﻰ‌دﻫﻨد‪‌.‬‬ ‫بﻴشتر‌اﻳﻦ‌آب‌در‌ﻧباتات‌از‌راه‌رﻳشﻪ‌ﻫا‌از‌زﻣﻴﻦ‌ﮔرﻓتﻪ‌شده‌و‌از‌راه‌برگ‌ﻫا‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌بخار‌ﻳا‌‬ ‫از‌راه‌تﻨﻔس‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌دﻓﻊ‌ﻣﻰ‌ﮔردد؛‌ﻫﻢ‌چﻨان‌در‌حﻴﻮاﻧات‌آب‌ﻳا‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﻏذا‌ﻳا‌بﻪ‌شﻜﻞ‌آب‌‬ ‫ﻧﻮشﻴدﻧﻰ‌داخﻞ‌بدن‌ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌دﻓﻌﻰ‌از‌بدن‌دوباره‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌پس‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌‬ ‫اﻳﻦ‌آب‌باز‌داخﻞ‌دوران‌جﻬاﻧﻰ‌خﻮاﻫد‌شد‪‌،‬اﻳﻦ‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌چﻄﻮر‌ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد؟‬ ‫ﻣﻮجﻮداتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌آب‌زﻧده‌ﮔﻰ‌دارﻧد‪‌،‬آب‌ﻣﻮرد‌ﺿرورت‌خﻮد‌را‌بﻪ‌ﮔﻮﻧﻪ‌ﻣسﻘﻴﻢ‌از‌ﻣحﻴﻂ‌‬ ‫آبﻰ‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪‌.‬در‌ﻃﻮل‌حﻴات‌خﻮد‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌آن‌را‌دوباره‌در‌آن‌ﻣحﻴﻂ‌دﻓﻊ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌‬ ‫و‌ﻳﻚ‌ﻣﻘدار‌دﻳﮕر‌ﻛﻪ‌بﻌد‌از‌ﻣرگ‌شان‌ﻫﻨﻮز‌در‌جسد‌آن‌ﻫا‌باﻗﻰ‌ﻣاﻧده‪‌،‬از‌راه‌ﻓاسد‌شدن‌‬ ‫ارﮔاﻧﻴزم‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌باز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫‪110‬‬

‫ﻣﻮجﻮداتﻰ‌ﻛﻪ‌در‌خشﻜﻪ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌،‬ﻧﻘش‌بارزترى‌را‌در‌دوران‌آب‌در‌ﻃبﻴﻌت‌بﻪ‌‬ ‫ﻋﻬده‌دارﻧد‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻣﻮجﻮدات‪‌،‬آب‌ﻣﻮرد‌ﻧﻴاز‌خﻮد‌را‌از‌ذخﻴره‌ﻫاى‌ﻣﻮجﻮد‌در‌خاك‌و‌ﻳا‌از‌ﻣﻨابﻊ‌‬ ‫آب‌شﻴرﻳﻦ‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورﻧد‪‌.‬ﻣتابﻮﻟﻴزم‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌خشﻜﻪ‌بﻪ‌ﻃﻮر‌ﻓﻌال‌دوران‌آب‌را‌‬ ‫سرﻋت‌ﻣﻰ‌بخشد‪‌.‬درختان‪‌،‬آب‌را‌بﻪ‌ﺻﻮرت‌تبخﻴر‌در‌ﻣحﻴﻂ‌رﻫا‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌ﻛﻪ‌بخش‌ﮔسترده‌از‌‬ ‫ﻓﻀا‌ﻫﻤﻮاره‌از‌بخارات‌آب‌اشباع‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬پس‌از‌ﻣرگ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‪‌،‬بﻘاﻳاى‌آب‌ﻣﻮجﻮد‌‬ ‫در‌اجساد‌آﻧان‌از‌ﻃرﻳﻖ‌ﻓاسد‌شدن‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌باز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫دوران کاربﻦ‬ ‫ﻛاربﻦ‌در‌بﻴﻦ‌اجزاى‌ﻏﻴر‌زﻧده‌و‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧدة‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌در‌دوران‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬دوران‌ﻛاربﻦ‌‬ ‫را‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻴد‌در‌شﻜﻞ‌زﻳر‌تﻌﻘﻴب‌ﻛﻨﻴد‪‌.‬‬ ‫ﺗﻨﻔﺲ مﻮﺟﻮدات زﻧده‬

‫ﺳﻮﺧﺘﻦ مﻮاد ﺣاﺻﻞ از مﻮﺟﻮدات‬

‫اﺗﻤﻮﺳﻔﻴر‬ ‫کارﺑﻦ مﻮﺟﻮد در زﻏال‬

‫شﻜﻞ (‪ )9-9‬دوران ﻛاربﻦ در طبﻴعت‬

‫ﻧباتات‪‌،‬اﻟجﻰ‌و‌باﻛترﻳا‌از‌ﻛاربﻦ‌داى‌اﻛساﻳد‌ﻣﻮجﻮد‌در‌ﻫﻮا‌و‌آب‌بﻪ‌حﻴث‌ﻣادة‌خام‌براى‌‬ ‫ساختﻦ‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻋﻀﻮى‌در‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻋﻤﻞ‌ﻓﻮتﻮسﻨتز‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬اتﻢ‌ﻫاى‌ﻛاربﻦ‌بﻪ‌سﻪ‌‬ ‫ﻃرﻳﻘﺔ‌زﻳر‌‌بﻪ‌‌ ‪‌ C O2‬بﻪ‌ﻫﻮا‌ﻳا‌آب‌بازﮔشت‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳد‪‌‌:‬‬ ‫‪111‬‬

‫‪ -1‬ﺗﻨﻔﺲ )‪‌:(Respiration‬تﻤام‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌بﻪ‌شﻤﻮل‌ﻧباتات‪‌،‬تﻨﻔس‌حجروى‌دارﻧد‪‌.‬‬ ‫در‌ﻧتﻴجﺔ‌تﻨﻔس‌حجروى‪‌،‬اﻛسﻴجﻦ‌با‌ﻣﻮﻟﻴﻜﻮل‌ﻫاى‌ﻋﻀﻮى‌تﻮسﻂ‌اﻛسﻴجﻦ‌اﻛسﻴداﻳز‌ﮔردﻳده‌‬ ‫و‌ﻛاربﻦ‌داى‌اﻛساﻳد‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣادة‌زاﻳد‌در‌جرﻳان‌ﻋﻤﻠﻴﻪ‌تﻮﻟﻴد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫‪‌-2‬اﺣتﺮاق )‪‌:(Combustion‬ﻛاربﻦ‌در‌ﻧتﻴجﺔ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌احتراق‌ﻳا‌سﻮختﻦ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ ‪‌ C O2‬‬ ‫دوباره‌بﻪ‌اتﻤﻮسﻔﻴر‌باز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬ﻛاربﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌در‌چﻮب‌ﻣﻤﻜﻦ‌براى‌سال‌ﻫا‌در‌آن‌باﻗﻰ‌بﻤاﻧد‪‌،‬‬ ‫تﻨﻬا‌راه‌بازﮔشت‌اﻳﻦ‌ﻛاربﻦ‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌سﻮختﻦ‌چﻮب‌است‪‌.‬ﻛاربﻦ‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧد‌براى‌ﻫزاران‌ﻳا‌حتا‌‬ ‫ﻣﻴﻠﻴﻮن‌ﻫا‌سال‌در‌زﻳر‌زﻣﻴﻦ‌ﻣدﻓﻮن‌بﻤاﻧد‪‌.‬بﻘاﻳاى‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﻛﻪ‌در‌زﻳر‌زﻣﻴﻦ‌ﻣدﻓﻮن‌ﮔردﻳده‌‬ ‫اﻧد‌بر‌اثر‌حرارت‌و‌ﻓشار‌بﻪ‌ﻣﻮاد‌ﻧﻔتﻰ(زﻏال‌سﻨﮓ‪‌،‬ﮔاز‌ﻃبﻴﻌﻰ‌و‌تﻴﻞ)‌تﻐﻴﻴر‌شﻜﻞ‌و‌تبدﻳﻞ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‌ﻛﻪ‌ﻛاربﻦ‌ﻣﻮجﻮد‌در‌آن‌ﻫا‌ﻃﻰ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌احتراق‌دوباره‌بﻪ‌اتﻤﻮسﻔﻴر‌آزاد‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪‌.‬‬ ‫‪ -3‬فﺮساﻳش )‪‌:(Erosion‬ﻣﻮجﻮدات‌بحرى‌ ‪‌ C O2‬ﻣﻨحﻞ‌در‌آب‌را‌براى‌ساختﻦ‌ﺻدف‌‬ ‫ﻛﻠسﻴﻢ‌ﻛاربﻮﻧﻴت‌خﻮد‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬بﻴشتر‌از‌ﻣﻴﻠﻴﻮن‌ﻫا‌سال‌ﻃﻮل‌ﻣﻰ‌ﻛشد‌تا‌ﺻدف‌ﻫاى‌‬ ‫تشﻜﻴﻞ‌ شده‌ ﻣﻮجﻮدات‌ بحرى‌ ﻓرسﻮده‌ شده‌ و‌ ﻛاربﻦ‌ آن‌ دوباره‌ ﻗابﻞ‌ استﻔاده‌ براى‌ دﻳﮕر‌‬ ‫ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌ﮔردد‪.‬‬ ‫فﻜر کﻨﻴد‬ ‫بﻪ‌ﻧﻈر‌شﻤا‌زﻏال‌سﻨﮕﻰ‌ﻛﻪ‌در‌اﻳام‌زﻣستان‌براى‌تسخﻴﻦ‌ﻣﻮرد‌استﻔاده‌ﻗرار‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬بﻘاﻳاى‌‬ ‫ﻛدام‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌است؟‌تﻴﻞ‌و‌ﮔاز‌چﻄﻮر؟‬ ‫دوران ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫ﮔاز‌ ﻧاﻳتروجﻦ ‪ 78%‬ترﻛﻴب‌ اتﻤﻮسﻔﻴر‌ را‌ تشﻜﻴﻞ‌ ﻣﻰ‌دﻫد‪ ‌.‬ﻣﻮجﻮدات‌ زﻧده‌ از‌ اﻳﻦ‌ شﻜﻞ‌‬ ‫ﻧاﻳتروجﻦ‌اتﻤﻮسﻔﻴر‌استﻔاده‌ﻛرده‌ﻧﻤﻰ‌تﻮاﻧﻨد‪‌.‬بﻌﻀﻰ‌باﻛترﻳا‌و‌ﻧباتات؛‌ﻣاﻧﻨد‪‌:‬ﻟﻮبﻴا‪‌،‬ﻧخﻮد‪‌،‬ﻣﻤپﻠﻰ‪‌،‬‬ ‫ﻣتر‌و‌ﻏﻴره‌ﻣﻰ‌تﻮاﻧﻨد‌ﻧاﻳتروجﻦ‌اتﻤﻮسﻔﻴر‌را‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣرﻛبات‌ﻧاﻳتروجﻦ‌دار‌(ﻧاﻳترﻳت‌دار)ﻗابﻞ‌‬ ‫استﻔاده‌براى‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌تبدﻳﻞ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬ﻋﻠﻒ‌خﻮاران‌از‌ﻧباتات‌تﻐذﻳﻪ‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‌و‌ﻧاﻳتروجﻦ‌‬ ‫ﻣﻮجﻮد‌در‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌ﻧباتﻰ‌را‌در‌ساختﻦ‌پروتﻴﻦ‌ﻫاى‌حﻴﻮاﻧﻰ‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬ﻃﻰ‌ﻋﻤﻠﻴﺔ‌ﻫﻀﻢ‌‬ ‫شﻤا‪‌،‬پروتﻴﻦ‌ﻫا‌(حﻴﻮاﻧﻰ‌و‌ﻧباتﻰ)‌تبدﻳﻞ‌بﻪ‌اﻣﻴﻨﻮاسﻴد‌ﻫا‌ﻣﻰ‌شﻮد‌ﻛﻪ‌با‌ﻳﻚ‌جا‌شدن‌آن‌ﻫا‌در‌بدن‌‬ ‫پروتﻴﻦ‌حﻴﻮاﻧﻰ‌ساختﻪ‌ﻣﻰ‌شﻮد‪‌.‬جسﻢ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌پس‌از‌ﻣرگ‌تﻮسﻂ‌تجزﻳﻪ‌ﻛﻨده‌ﮔان‌‬ ‫‪112‬‬

‫تجزﻳﻪ‌شده‌و‌ﻧاﻳتروجﻦ‌آن‌تﻮسﻂ‌باﻛترﻳاى‌آزادﻛﻨﻨدة‌ﻧاﻳتروجﻦ‌(‪‌)Denitrofying‬دوباره‌بﻪ‌‬ ‫اتﻤﻮسﻔﻴر‌باز‌ﻣﻰ‌ﮔردد‪.‬‬ ‫) ‪(N 2‬‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت‬

‫ﺟﺴﺪﻫﺎی ﻣﺮده‬

‫ﻧﺼﺐ‬ ‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬

‫ﻣﻮاد اﺿﺎﻓﯽ‬

‫ﺟﺴﺪ‬

‫آزاد ﺷﺪن‬ ‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬

‫‪.‬‬ ‫ﻧﺼﺐ ﮐﻨﻨﺪه‬ ‫ﻧﺎﻳﺘﺮوﺟﻦ‬

‫شﻜﻞ (‪ )9-10‬دوران ﻧاﻳتروجﻦ‬

‫خﻼﺻﺔ فﺼﻞ ﻧﻬﻢ‬ ‫تﻤام‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌براى‌اداﻣﺔ‌زﻧده‌ﮔﻰ‌بﻪ‌اﻧرژى‌ﺿرورت‌دارﻧد‌ﻛﻪ‌اﻧرژى‌را‌بﻪ‌ﻗسﻢ‌‬ ‫ﻏذا‌درﻳاﻓت‌ﻣﻰ‌ﻛﻨﻨد‪‌.‬حﻴﻮاﻧات‌بﻨا‌بﻪ‌ﻃرﻳﻘﻰ‌ﻛﻪ‌ﻏذا‌بﻪ‌دست‌ﻣﻰ‌آورﻧد‌بﻪ‌ﮔروه‌ﻫاى‌زﻳرتﻘسﻴﻢ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮﻧد‪‌.‬اتﻮتروف‪‌-‬ﻫتروترف‪‌-‬تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨده‌ﮔان‬ ‫زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‪‌:‬ﻣﻮدل‌ساد ‌هﻳﻰ‌است‌ﻛﻪ‌اﻳﻜﻮﻟﻮژﻳستان‌براى‌ﻧشان‌دادن‌چﮕﻮﻧﻪ‌ﮔﻰ‌جرﻳان‌‬ ‫ﻣﻮاد‌واﻧرژى‌در‌داخﻞ‌ﻳﻚ‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌از‌آن‌استﻔاده‌ﻣﻰ‌ﻧﻤاﻳﻨد‪‌.‬ساد ‌هترﻳﻦ‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌شاﻣﻞ‌‬ ‫تﻮﻟﻴدﻛﻨﻨده(ﮔﻨدم)— ﻣﺼرف‌ﻛﻨﻨده(ﮔﻨجشﻚ)—تجزﻳﻪ‌ﻛﻨﻨد ‌هﮔان(ﻓﻨجﻰ‌و‌باﻛترﻳا)‌ﻣﻰ‌باشد‪‌.‬‬ ‫شبﻜﺔ‌ﻏذاﻳﻰ‪‌:‬ارتباط‌زﻧجﻴر‌ﻫاى‌ﻏذاﻳﻰ‌در‌ﻳﻚ‌اجتﻤاع‌را‌شبﻜﺔ‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻨد‪‌.‬شبﻜﺔ‌‬ ‫ﻏذاﻳﻰ‌ﻧشان‌دﻫﻨدة‌ﻣسﻴر‌جرﻳان‌اﻧرژى‌در‌اجتﻤاع‌است‪.‬‬ ‫ﻫرم‌اﻧرژى‪‌:‬ﻫرم‌اﻧرژى‌دﻳاﮔراﻣﻰ‌است‌ﻛﻪ‌ﻛﻢ‌شدن‌اﻧرژى‌را‌در‌زﻧجﻴر‌ﻏذاﻳﻰ‌ﻧشان‌ﻣﻰ‌دﻫد‪‌.‬‬ ‫دوران‌ﻫا‌در‌ﻃبﻴﻌت‪‌:‬در‌تﻤام‌اﻳﻜﻮسﻴستﻢ‌ﻫا‌جرﻳان‌ﻣﻮاد‌بﻴﻦ‌اجزاى‌زﻧده(ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده)‌‬ ‫و‌ﻏﻴر‌زﻧده‌(ﻣحﻴﻂ)ﺻﻮرت‌ﻣﻰ‌ﮔﻴرد‪‌،‬در‌واﻗﻊ‌ﻋﻨاﺻر‌ﻛﻴﻤﻴاوى‌بﻪ‌شﻜﻞ‌دواﻣدار‌در‌ﻃبﻴﻌت‌در‌‬ ‫جرﻳان‌است‪‌.‬اﻳﻦ‌ﻋﻨاﺻر‌ﻛﻴﻤﻴاوى‪‌،‬تﻮسﻂ‌ﻣﻮجﻮدات‌زﻧده‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌ﻏذاﻳﻰ‌از‌ﻣحﻴﻂ‌ﮔرﻓتﻪ‌‬ ‫ﻣﻰ‌شﻮد‌و‌بﻌد‌از‌ﻣرگ‌و‌ﻫﻢ‌بﻪ‌شﻜﻞ‌ﻣﻮاد‌اﺿاﻓﻰ‌باز‌بﻪ‌ﻣحﻴﻂ‌پس‌داده‌ﻣﻰ‌شﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع‌ﻣﻬﻢ‌دوران‌ﻫا‪‌:‬دوران‌آب‪‌،‬دوران‌ﻛاربﻦ‌و‌دوران‌ﻧاﻳتروجﻦ‌ﻣﻰ‌باشد‪.‬‬ ‫‪113‬‬

‫سؤالﻫاى فﺼﻞ ﻧﻬﻢ‬ ‫ﺳﺆاﻻت زﻳر را در کﺘاﺑﭽﻪﻫاﻳﺘان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺟﻮاب آنﻫا را ﻧﻴﺰ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴد‪.‬‬ ‫• طرﻳﻘﻪﻫاى ﻣختﻠف بﻪ دست آوردن ﻏﺬا را ﻧام ببرﻳد؟‬ ‫• ﻳﻚ زﻧجﻴر ﻏﺬاﻳﻰ را ترسﻴﻢ و ﻧام‌ﮔﺬارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫• ﻫرم اﻧرژى را تعرﻳف ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫• سﻪ طرﻳﻘﺔ بازﮔشت ﻛاربﻦ‌داى اﻛساﻳد بﻪ ﻫﻮا و آب را ﻣختصر تﻮضﻴﺢ دﻫﻴد‪.‬‬ ‫• ﻛدام ﻳﻚ از حﻴﻮاﻧات زﻳر ﮔﻮشت ﺧﻮار ﻧﻴستﻨد؟‬ ‫د) ﻧﻬﻨﮓ‬ ‫ج) سﻨجاب‬ ‫ب) فﻨجﻰ‬ ‫اﻟف) شﻴر‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﭼﻬار ﺟﻮاﺑﻪ‬ ‫• اجزاى زﻧده اﻳﻜﻮسﻴستﻢ ‪ ................................................‬ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫اﻟف) ﻧباتات و فﻨجﻰ ب) حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات ج) باﻛترﻳا و حﻴﻮاﻧات د) ﻫر سﻪ درست است‪.‬‬ ‫ﺳﺆالﻫاى ﺧاﻧﻪ ﺧاﻟﻰ‬ ‫• آب بسﻴار اﻫﻤﻴت دارد؛ چﻮن در ‪ .....................‬بدن تﻤام ﻣﻮجﻮدات زﻧده فﻴصدى آب ﻣﻮجﻮد‬ ‫است‪.‬‬ ‫• شﻜﻞ(‪ )9-11‬را ﻧام‌ﮔﺬارى ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫اﻟف) چﻰ تعداد ﻣادة ﻏﺬاﻳﻰ بﻪ ﻣصرف ﻛﻨﻨدة سﻮم ﻣﻰرسد؟‬

‫شﻜﻞ (‪)9-11‬‬

‫‪114‬‬

‫ﻣﻨابﻊ ﻣ خﺬ‬ 1) Biology: The Dynamic of Life Science Biggs, Kapicka, Lundgren. 2) Life Science Teacher Edition Holt, Rinehart and Winston 2006, A Harcourt Education Company. 3) Biology: The Dynamic of Life Science, Daniela Bluestein, 2004. 4) Campbell, Reece Biology Eighth Edition, Campbell, Reece, Urry, Cain, Wasserman, Minorsky, Jackson. 2008 5) GLENCOE Biology: AN EVERYDAY EXPEIRENCE, Albert Kaskel, Paul J. Hummer, Jr. Luck Daniel, 1999. 6) Life Science Teacher Edition Holt, Rinehart and Winston 2006, A Harcourt Education Company.

.1385‌‫(‌زﻳست‌شﻨاسﻰ‌ﻋﻤﻮﻣﻰ‌داﻛتر‌حسﻦ‌زارع‌ﻣاﻳﻮان‬7 ‌.1358‌،)2(‌‫(‌زﻳست‌شﻨاسﻰ‌آزﻣاﻳشﮕاه‬8 ‌،‫‌سﻴد‌ﻋﻠﻰ‌اﻟﻤحﻤد‬،‫‌اﻟﻬﻪ‌ﻋﻠﻮى‬،‫‌وحﻴد‌ﻧﻴﻜﻨام‬،‫‌شﻬرﻳار‌ﻏرﻳب‌زاده‬،‫‌ﻣحﻤد‌ﻛرام‌اﻟدﻳﻨﻰ‬:‫ﻣؤﻟﻔان‬ ‫‌ﻣرﻳﻢ‌خﻮش‌رﺿا‌و‌احﻤد‌آسﻮده‬،‫ﻣرﻳﻢ‌اﻧﺼارى‬ .1362‌‫)‌ﻋﻤﻮﻣﻰ‌بﻴﻮﻟﻮژى‌ﻧشر‌اﻛاډﻣﻰ‌تربﻴﻪ‌ﻣﻌﻠﻢ‌ﻛابﻞ‬9 ‫‌پروﻳز‌ﻧﻴﻚ‌اﻳﻴﻦ‬:‫ﻣؤﻟﻒ‬ (١) ‫( ﻓﺰﻳﻮﻟﻮژی ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‬10 ‌‫‌رادﻧﻰ‌رودس‌و‌رﻳچارد‌ﻓﻼﻧزر‬:‫ﻣؤﻟﻔان‬ .1376‌‫‌اﻧتشارات‌ﻣدرسﻪ‬-‫تﻬران‬

115