Astruim [235]

Citation preview

35e jaargang nr. 235 - - 19 oktober 2009

Pagina 1

Redactionele medewerkers ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

-

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie Gerard Keijzers

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België:

Lay-out -

Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Stephan Brands

Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Start van een Sojoez raket naar het ISS. Deze keer aan boord een clown die met grappen en grollen miljardair is geworden.

INHOUD: Inslagen veroorzaken twee nieuwe maankraters............................................................... 3 Het Internationaal Ruimtestation ISS................................................................................. 4 Vijf jaar na SpaceShipOne is ruimtetoerisme in aantocht .................................................. 6 Ruzie tussen astronomen en Amerikaanse luchtmacht ..................................................... 9 Russische vrouwen in de ruimte ........................................................................................10 Marsnieuws .......................................................................................................................15 Saturnusnieuws .................................................................................................................18 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................21 Verenigingsnieuws.............................................................................................................22

Pagina 2

INSLAGEN VEROORZAKEN 2 NIEUWE MAANKRATERS Met een snelheid van plm. 9000 kilometer per uur sloeg een Centaur raket te pletter op de Maan. Daardoor werd maanmateriaal wel enkele tientallen kilometers de hoogte 'ingeblazen'. Dat gebeurde op 9 oktober 13.31 uur onze tijd. Op dat moment bevond de Maan, vanuit Europa gezien, al achter de horizon. Kort daarna (4 minuten) vloog het ruimtevaartuig LCROSS door dat materiaal heen. Instrumenten aan boord moesten eventueel de aanwezigheid van water kunnen ontdekken. Op die plek waar het maanmateriaal vandaan kwam zou dat aanwezig kunnen zijn, want krater Cabeus ligt op de Zuidpool altijd in de schaduw van de zon. Of er in de enkele honderden tonnen opgeblazen materiaal inderdaad water voorkwam, is tot op heden nog steeds niet bekend. Mocht er water voorkomen dan zal dat veel minder zijn dan wetenschappers zouden verwachten. Bij een grote hoeveelheid hadden instrumenten dat al meteen ontdekt. Wat bekend is geworden dat er veel minder stof omhoog werd geblazen dat verwacht werd. Waarschijnlijk is het meeste materiaal veel lager terecht gekomen. Ook LCROSS sloeg te pletter op het maanoppervlak. NASA was over het hele experiment tevreden. De lancering van de Atlas-Centaur raket met de LCROSS vond op 18 juni 2009 plaats. In totaal heeft de missie 113 dagen geduurd.

Al eerder werd geprobeerd d.m.v. inslagen het opgeworpen materiaal te bestuderen. Daarbij ging het ook steeds om de vraag of er water/ijs aanwezig is. Denk aan de Lunar Prospector in 1999, de Europese Smart-1 en kort geleden nog de Japanse Kaguya (2009). Geen enkel neergestort toestel vond ook maar één druppeltje water.

Op deze tekening is te zien hoe de rakettrap Centaur (rechts) op weg is naar het oppervlak. Meteen gevolgd door LCROSS (links). Deze opname werd genomen kort na de inslag.

Pagina 3

SOJOEZ TMA-16 VLIEGT MET “CLOWN” NAAR RUIMTESTATION Door: Jacques van Oene Op woensdag 30 september vertrok vanaf de lanceerbasis Baikonour in Kazakstan de Sojoez TMA-16 capsule met aan boord Maxime Suraev, Jeff Williams en een hele bijzondere “clown” de Canadese multimiljardair Guy Laliberté. Laliberté is de oprichter van het wereldberoemde circus; Cirque du Soleil. Hij heeft daarmee zoveel geld verdiend, dat hij nu een reis naar de ruimte kan maken. Voor deze vlucht van bijna 2 weken moest hij 35 miljoen dollar aan de Russen betalen. (dat is ongeveer 24 miljoen euro) "Ik krijg er vlinders van in mijn buik", zei de 50jarige Laliberté vlak voor zijn vertrek. De Canadees is de zevende en voorlopig laatste ruimtetoerist. Al zijn hele leven vermaakt Guy mensen. Hij begon als vuurspuwer en straatzanger. In 1984 gaf hij een circusvoorstelling omdat Canada 450 jaar geleden werd ontdekt. Hij noemde zijn show Cirque du Soleil (circus van de zon) en zo heet het circus tot op de dag van vandaag. Dit jaar viert het circus zijn 25e verjaardag.

Ook in de ruimte bleef Laliberté entertainen. Zijn bagage bevatte onder andere twee clownsneuzen. Een gele voor als hij een slecht humeur heeft en een rode voor als hij blij is. Alle collega’s aan boord van ISS moesten er ook aan geloven, ook voor hen had hij rode neuzen meegebracht. Op 9 oktober gaf Guy Laliberté een twee uur durende show vanuit het internationale ruimtestation ISS. Hij wilde hiermee aandacht vragen voor het watertekort in de wereld. Aan de show 'Beweeg Sterren en Aarde voor Water' werkten artiesten en gasten mee uit veertien landen onder wie de Amerikaanse voormalige vicepresident en Nobelprijswinnaar voor de Vrede, Al Gore, U2voorman Bono en actrice Selma Hayek. Elke artiest las een deel van een gedicht geschreven door auteur Yann Martell waarin werd benadrukt dat alle mensen op de wereld toegang moeten hebben tot schoon water. Daarna volgde een muzikaal of artistiek optreden. Kijkers werden uitgenodigd een petitie te tekenen waarmee zij beloven minder water te gaan gebruiken. Op zondagmorgen 11 oktober was het avontuur voor Guy Laliberté weer over en lande hij met de Sojoez TMA-14 capsule in Kazakstan. Aan boord bevonden zich ook de Russische kosmonaut Gennadi Padalka NASA-astronaut Michael Barratt.

Pagina 4

FRANK DE WINNE EERSTE EUROPESE COMMANDANT VAN ISS Door: Jacques van Oene Met de veilige landing van de Sojoez TMA-14 op zondag 11 oktober werd het officieel. ESAastronaut Frank De Winne is nu de eerste Europese commandant van het internationale ruimtestation ISS. Op de vrijdag voor de landing van de Sojoez TMA-14 vond de overdracht van het gezagvoerderschap al ceremonieel plaats aan boord van het ISS. De Russische kosmonaut Gennadi Padalka, (die was sinds april gezagvoerder) gaf het stokje over aan Frank de Winne. Frank is de eerste niet-Amerikaan en niet-Rus die deze taak op zich neemt. De bemanning waarvan De Winne nu commandant is heet ISS-expeditie 21.

elementen, de apparatuur en de experimenten aan boord.

Frank De Winne (linksonder) en de rest van de bemanning.

Tijdens het gezagvoerderschap van De Winne vinden er ook nog een aantal mijlpalen plaats. Zo is de Russische Progress 35 inmiddels aan het ISS vastgekoppeld. De Japanse H-II Transfer Vehicle (HTV 1) zal met de robotarm van het station losgekoppeld worden op 30 oktober en wordt de Russische Mini Research Module aan het ISS aangemeerd begin november. De Winne en zijn expeditie team krijgen als het goed is ook gedurende 11 dagen bezoek van zes astronauten van de spaceshuttle Atlantis (vlucht STS 129). Die lancering staat nu gepland voor 12 november.

Naast De Winne bestaat expeditie 21 verder uit de NASA-astronauten Jeff Williams en Nicole Stott, de Russische kosmonauten Roman Romenenko en Maksim Soerajev en Robert Thirsk van het Canadian Space Agency.

De Winne blijft ISS-commandant tot kort voor zijn terugkeer naar de aarde op het einde van zijn half jaar durende missie OasISS. De landing van Frank de Winne is inmiddels wel een week uitgesteld naar 1 december. Door de drukke activiteiten rondom ISS is het niet eerder mogelijk om de Sojoez TMA-17 te lanceren dan 7 december, vandaar dat Frank een week extra in de ruimte heeft gekregen.

De dagdagelijkse verantwoordelijkheden van De Winne als commandant zijn: het leiden van de activiteiten van de ISS-bemanningsleden als een team en het verzekeren van de veiligheid van de bemanning en de ISS-

Pagina 5

5 JAAR NA SPACESHIPONE IS RUIMTETOERISME IN AANTOCHT Door: Herman Bosman Op 4 oktober 2009 was het vijf jaar geleden dat SpaceShipOne het eerste geheel door bedrijven gebouwde en gesponsorde ruimtevliegtuig werd dat binnen 14 dagen tweemaal de ruimte wist te bereiken. Het vliegt allang niet meer, maar de historische vluchten die het maakte zorgen nog steeds voor de nodige opwinding.

SpaceShipOne op de grond

Die vluchten vonden plaats vanaf de Mojavewoestijn in Californië. Tijdens de eerste vlucht werd hij bestuurd door Mike Melvill en tijdens de tweede door Brian Binnie. De tweede vlucht vond plaats op 4 oktober 2004. Op die manier won het ruimtevliegtuig de Ansari X-prijs van 10 miljoen dollar. Toen werd ook duidelijk dat ruimtevaart zonder overheidsgeld ook echt mogelijk was. Het ruimtevliegtuig was ontworpen en gebouwd door Burt Rutan wiens bedrijf Scaled Composite in de Mojavewoestijn staat. De financiering door Paul Allen, de medeoprichter van Microsoft. Na de historische vluchten werd een spandoek uitgerold met de tekst "SpaceShipOne, Governement Zero". Precies vijf jaar later lijkt de Mojave Air and Space Port helemaal klaar te zijn voor de volgende stap: een reeks testvluchten van de SpaceShipTwo samen met het moedervliegtuig WhiteKnightTwo. SpaceShipTwo is een rank vliegtuig dat door twee piloten zal worden bestuurd en dat zes passagiers zal kunnen vervoeren. Daarmee is

het 's werelds eerste passagiersvliegtuig dat korte trips naar de ruimte kan maken zonder in een omloopbaan rond de aarde te komen. Deze onderneming wordt gefinancierd door de Britse zakenman Sir Richard Branson met zijn bedrijf Virgin Galactic. Net als SpaceShipOne zal dit nieuwe vliegtuig door een moedervliegtuig naar grote hoogte worden gebracht vanwaar hij een korte trip naar de ruimte maakt.

SpaceShipOne tijdens een testvlucht

Burt Rutan stond even stil bij de betekenis van wat met SpaceShipOne tot stand is gebracht en van het winnen van de Ansari X-prijs en gaf een inkijkje in wat er in het verschiet ligt. "De echte mijlpaal hebben we bereikt op 21 juni 2004", zei hij. "Op die dag maakten we de eerste bemande ruimtereis zonder dat de overheid er geld voor uitgaf. De vluchten die we voor het behalen van de X-prijs uitvoerden, waren een gelegenheid voor onze sponsor en onze medewerkers om een gevoel te krijgen van 'dat hebben we prima voor elkaar gekregen' en dat datgene wat we in juni presteerden géén eendagsvlieg was . dat het werkelijk mogelijk is om tegen lage kosten gewone mensen toegang tot de ruimte te bieden." Rutan liet trots het resultaat zien van een "Google-trends"-zoekactie dat tevens aangeeft hoe belangrijk hun eerste bemande ruimtevlucht is geweest. Dat is te zien aan de Newsworthy Record, het aantal toonaangevende kranten wereldwijd dat het nieuws van die vlucht bovenaan hun voorpagina zetten. Met dat aantal kwam die Pagina 6

vlucht op de tweede plaats van nieuwsverhalen in 2004. Alleen het verhaal over de arrestatie van dictator Saddam Hoessein van Irak scoorde hoger. In 2004 vonden vijf bemande ruimtevluchten plaats en drie ervan begonnen in de Mojavewoestijn in Californië. "SpaceShipOne was mijn 39e bemande vliegtuigtype dat testvluchten maakte en was ook duidelijk het belangrijkste type," zei Rutan. "Dit was mijn laatste ontwerp, een goede gelegenheid om de fakkel over te dragen aan de zeer getalenteerde jonge ontwerpers van Scaled". Rutan zei verder dat hij door is gegaan met het ontwerpen van nieuwe vliegtuigen maar dat hij na de voldoening die hij met SpaceShipOne ervoer het welletjes vindt. Wat hem betreft is zijn carrière als ontwerper van vliegtuigen voorbij, vertelde hij aan Space.com. Getuige van alle drie de vluchten van SpaceShipOne was Will Whitehorn, de directeur van Virgin Galactic. "Deze adembenemende vluchten voor de X-prijs waren het waard om alle clichés erop te plakken die er maar zijn, historisch, een omwenteling teweegbrengend, kortom het neusje van de zalm". Toen SpaceShipOne-piloot Brian Bennie de lucht in schoot voor de tweede van de vluchten die nodig waren om de X-prijs te winnen, zei Whitehorn dat het een historische dag was waarop 'het aanzien van de ruimtevaartindustrie voorgoed veranderde'. "Na deze vluchten was het zaak om na te gaan hoe het verder moest", vertelde Whitehorn tegen Space.com. "We moesten belangrijke besluiten nemen zoals of we SpaceShipOne moesten ombouwen tot een toestel dat betalende passagiers kon vervoeren. Of moesten we een stoutmoediger en kostbaarder stap zetten door een nieuwe en complete lanceersysteem te bouwen? Dat systeem is er volgens waarnemers gekomen, de combinatie van WhiteKnightTwo en SpaceShipTwo", vervolgde Whitehorn.

WhiteKnightTwo en SpaceShipTwo

"Het biedt niet alleen de mogelijkheid om passagiers naar de ruimte en terug te brengen, iets wat ruimtetoeristen altijd al hebben gewild, ook kunnen mensen aan boord van de SpaceShipTwo wetenschappelijke experimenten uitvoeren en kan het systeem satellieten op weg naar de ruimte helpen. Vijf jaar zijn er verstreken en waar zijn we nu aan toe? We kunnen het moedervliegtuig laten vliegen. We kunnen de raketmotor laten werken, we staan op het punt om SpaceShipTwo te laten zien, geheel klaar om te vliegen en natuurlijk, we zien hoe er aan de startbaan wordt gewerkt in de woestijn van New Mexico". Met dat laatste doelde Whitehorn op het vliegveld Spaceport America dat momenteel wordt aangelegd, de basis vanwaar Virgin Galactic commerciële ruimtevluchten zal uitvoeren. "Honderden medewerkers van Virgin Galactic, Scaled en Spaceport America bereiden momenteel de weg voor, en nieuwe industriële revolutie in de ruimte", besloot Whitehorn zijn betoog. "Ik kan niet wachten totdat het zover is, maar ik zal nooit vergeten dat de Ansari X-prijs deze gebeurtenissen mogelijk heeft gemaakt". "Nu beleven we de stilte voor de storm" zei Rick Tumlinson, een voorman van de NewSpace movement en mede-oprichter van de Space Frontier Foundation. Hij wijst op drie gebeurtenissen in het verleden die de opkomst van de nieuwe ruimtevaart hebben bewerkstelligd. "Het winnen van de X-prijs, het feit dat privé-ondernemers geld begonnen te steken in het ruimtestation MIR en de vlucht van Dennis Tito, de eerste ruimtetoerist naar het internationale ruimtestation", vervolgde Pagina 7

Tumlinson, "dat waren de drie dingen die techneuten ervan overtuigden dat er een markt is voor commerciële bemande ruimtevaart, dat dit een manier was om er binnen afzienbare tijd aan te verdienen en dat er mensen waren die bereid waren daar geld in te steken". Wat mogen we nu volgens Tumlinson verwachten? Binnen enkele maanden zullen de eerste nieuwe ruimtevaartbedrijven beginnen met het uitvoeren van vluchten met hun toestellen. Binnen twee jaar zullen de eerste betalende passagiers naar de ruimte vertrekken. Binnen drie jaar zullen de eerste voorzieningen voor commerciële bemande ruimtevluchten beschikbaar zijn. En binnen vijf jaar kun je aan boord van een commercieel ruimteschip reizen naar een omloopbaan rond de aarde. "NewSpace heeft zo het een en het ander meegemaakt waardoor van de vele bedrijven die van start gingen er nog maar enkele over waren toen de X-prijs werd vergeven" zei Tumlinson. "Feitelijk is Scaled Composites misschien het enige bedrijf van alle bedrijven die streden om de X-prijs dat stand wist te houden. We moeten de zaak in de juiste verhouding blijven zien. Sommige mensen willen ons doen geloven dat de X-prijs al voldoende is geweest om de NewSpace revolutie op gang te helpen. Dat is niet het geval. Al vanaf minstens tien jaar voordat de X-prijs was vergeven waren een heleboel mensen bezig met heel veel belangrijke projecten en zonder al die inspanningen was die prijs niet meer geweest dan een klein berichtje in het nieuws". Tumlinson zei ook dat er naast Scaled/Virgin Galactic enkele andere NewSpace-bedrijven waren die een goede kans maakten om de Xprijs te winnen maar niet meedongen naar die prijs. "XCOR en Armadillo Aerospace wilden daar niet aan meedoen. En miljardairs als Bezos, Bigelow en Musk zijn met hele andere dingen bezig". Peter Diamonds, de baas van de X-Price Foundation heeft een andere mening over de betekenis van de X-prijs. "Sinds de X-prijs in 2004 is vergeven, is er meer dan 1 miljard

dollar geïnvesteerd in het bouwen van bemande ruimteschepen. Van de 26 teams uit zeven landen die hebben meegedongen naar die prijs, zal volgens mij ongeveer een kwart het wel redden en op den duur in staat zijn om commerciële vluchten uit te voeren". Volgens Diamanda is één van de belangrijkste winstpunten van de Ansari X-prijs dat dit deel van de industrie nu gezien wordt als om serieus te nemen. Een ander winstpunt is dat er een nieuwe markt tot ontwikkeling is gebracht. "Nu weten en geloven er mensen dat je een kaartje naar de ruimte kunt kopen zonder dat je daarvoor een medewerker van de overheid behoefd te zijn. Weer andere winstpunten zijn dat we nu beter weten wat voor regelgeving er moet komen (rond commerciële ruimtevaart) en dat er een nieuwe lichting van investeerders en sponsors aantreedt die geld geven aan ondernemers die met hart en ziel in deze tak van industrie hebben gewerkt". Toch moeten we behoedzaam te werk blijven gaan en niet teveel ineens willen, aldus David Livingston, de gastheer van het praatprogramma "The Space Show" dat je op de radio en via het internet kunt horen. "De ruimte in gaan is niet gemakkelijk en kan niet met een koopje", zei hij "of je nu een korte trip maakt naar de grens van de ruimte, naar een baan om de aarde gaat of via de ruimte naar een bepaalde bestemming reist". Hij gelooft dat ondernemers en zakenlieden heel goed in staat zijn om de ruimte voor gewone mensen toegankelijk te maken, heeft hij zo zijn twijfels over mensen in de politiek die door burgers worden gekozen en over mensen die in de ruimtevaart voort willen gaan op de oude voet, een aanpak die voor de nieuwe manier van zaken doen in de ruimte niet geschikt is. Livington ziet dat steeds hogere verwachtingen worden gesteld door enthousiastelingen, dromers, voorstanders van de nieuwe ruimtevaart en degenen die er zelf aan mee willen werken. "Het gevaar bestaat dat wanneer (deze overspannen verwachtingen) tegen het licht worden gehouden en afgedaan worden als niet meer dan dat, ze machthebbers en mensen die veel invloed hebben, nog meer de vrijbrief geven om op hun manier met ruimtevaart om te blijven Pagina 8

gaan. Dan zouden die verwachtingen ertoe bijdragen dat de ontwikkeling van de commerciële ruimtevaart op een zijspoor wordt gezet of wordt afgeremd". Het besloot met te zeggen dat de ontwikkeling van de ruimtevaart van wezenlijk belang is voor de toekomst van de Verenigde Staten.

SpaceShipTwo in de ruimte

RUZIE TUSSEN ASTRONOMEN EN V.S. LUCHTMACHT Het is inmiddels bekend geworden dat er een koude oorlog is uitgebroken tussen Amerikaanse sterrenkundigen en de Amerikaanse luchtmacht. Deze laatste zou belangrijk sterrenkundig onderzoek bemoeilijken. Het conflict zou gaan om lasermetingen die astronomen verrichten om hun telescopen voor atmosferische storingen te corrigeren. Vier Amerikaanse sterrenwachten schieten daarvoor een laserstraal af die op 90 kilometer hoogte een kunstmatige ster vormt. Aan de hand van en hoe hard die ster twinkelt, kunnen astronomen meten hoe groot de turbulentie in de dampkring is en passen ze hun instrumenten aan. Zoiets gebeurt meerdere keren per seconde. Om te voorkomen dat de lasermetingen spionagesatellieten in de war brengen, melden de sterrenwachten wanneer, hoe lang en op welke plek aan de sterrenhemel ze hun laserstralen willen richten. Er zijn afspraken over wanneer de astronomen hun metingen even onderbreken. Dat is jaren goed gegaan. Maar nu sluiten de strijdkrachten steeds vaker

'het luchtruim' af voor lasermetingen. De zone die veiligheidshalve wordt aangehouden rond de banen van spionagesatellieten is onlangs groter geworden. Daardoor kunnen in een willekeurige nacht nog maar 50 tot 63 procent van de waarnemingen worden verricht. De onderbreking van de lasermetingen kan enkele seconden tot meerdere minuten duren. Maar voor astronomisch onderzoek moet een hemellichaam vaak uren onafgebroken worden geobserveerd. Een groter probleem vormen de onverwachte gebeurtenissen, zoals een supernova omdat de toestemming voor lasermetingen dagen van tevoren moet worden ingediend. Maar intussen kan het verschijnsel al weer verdwenen zijn. Verder vragen astronomen zich af of lasers inderdaad schade aanbrengen aan de gevoelige apparatuur aan boord van de spionagesatellieten. En hoe groot is de kans dat ze inderdaad getroffen worden door laserstralen.

Pagina 9

RUSSISCHE VROUWEN IN DE RUIMTE Uit meer dan duizend sollicitanten werd in 1962, na vele en lange testen, bekend gemaakt dat er vijf vrouwen waren geselecteerd. Dat waren Irena Solovyova, Valentina Tereskhova, Valentina Ponomaryova, Zhanna Yerkina en Tatyana Kutsnetsova. Ze zouden in principe allemaal in aanmerking kunnen komen voor een ruimtevlucht. Het was op de dag van de definitieve beslissing dat Yoeri Gagarin ernstig bezwaar had tegen de keuze van Ponomaryova. Zij was de echtgenote van kosmonaut Valery Ryumin en moeder bovendien. Gagarin vond het onverantwoord dat een moeder haar leven op het spel zette in een onbekende en onveilige wereld. Zijn moeite bleek tevergeefs, want zij werd gesteund door enkele belangrijke mensen. Maar de weg naar Sterrenstad bleek heel lang te zijn. Een streng bewaakt gebied waarin het trainingscentrum bevindt. Het is omgeven met hekwerk en bewakers met honden zorgen voor de bewaking. Hier wacht het verblijf in de hittekamer. Terwijl men een ruimtepak draagt, loopt buiten de temperatuur op tot zeker 70 graden Celsius met een vochtigheidsgraad van 30%. Hierin blijft men totdat de lichaamstemperatuur is opgelopen met 2,5 graden en je hartslag de 130 slagen per minuut heeft bereikt. Hier bevindt zich ook de stiltekamer, een ruimte die niet groter is dan 2,5 x 2,5 meter. Boven een tafel hangen links en rechts televisiecamera's. Voor je zitten psychologen. Je ziet ze niet, maar zij jou wel. Elke kandidaat moest hierin tien dagen verblijven. En dan het experiment met de zwaartekracht. Aan boord van een MIG-15 gevechtsvliegtuig ondergingen ze elk drie of vier keer de druk gedurende 40 seconden. En dat enkele malen. Intussen moesten ze hun voor- en achternaam opschrijven, of een tube eten openmaken, of een zin via de radio doorgeven enz. Belangrijk was ook het parachute springen. Nodig tijdens de landing want dan werd de kosmonaute uit het toestel geschoten. Zowel

toestel als kosmonaute kwamen hangende aan parachutes afzonderlijk neer op de grond. Trainingen in zee met ruimtepakken aan, die gemaakt waren voor doorsnede personen van 168 tot 170 centimeter groot. Een groot probleem dus voor Tereskhova, Kutznetsova en Yerkina met lengte van 164 cm. En nog meer voor Ponomaryova en Solovyova die amper 161 cm groot waren. Voor hen leverden die pakken problemen bij het in het water plonzen. De helm schoot dan naar voren en de microfoon kwam voor hun ogen te zitten. Ook waren de knoppen moeilijk te bedienen voor het regelen van de temperaturen in hun pakken. Steeds dreigden die te hoog te worden.

Valentina Tereskova, de eerste vrouw in de ruimte

Na de selectie werd de groep aan Sergei Korolov voorgesteld. Hij maakte met elk een praatje en wilde weten wat hen zo aantrok in een ruimtevaartjob. Na afloop liet hij aan een kleine groep mensen weten dat hij verbaasd was over de samenstelling van de groep en dat geen van hen iets te maken had met de ruimte en raketten. Maar welke vrouw zou als reserve voor Valentina Tereskhova voor de vlucht op 21 mei 1963 aangewezen worden? Elk van hen hoopte op een wonder. Maar die zou uitblijven. Toen de Russische dames Tereskhova en Solovyova hun ruimtepakken aantrokken, bemerkte Irina Solovyova dat er iets was gebroken ter hoogte van haar nek. Ze kon daardoor het pak niet aan en ook niet van dat van Tereskhova. Zou het omgekeerde het geval zijn geweest dan was er geen probleem geweest. Valentina kon namelijk wel Pagina 10

het pak van Irina aan. Nu mocht Valentina Tereskhova als eerste vrouw een ruimtevlucht maken.

Kutnetsova werden als reserve bemanning aangewezen. Veel enthousiasme was er niet tijdens de voorbereidingen. Het bleef beperkt tot oefeningen in de simulatoren. Het ging er nog beroerder uitzien toen Ruslands grote raketdeskundige Korolov stierf, waarna al heel snel het Woskhodproject in de prullenbak verdween. In oktober 1969 werd het hele team zelfs ontbonden.

Svetlana Savitskaya tijdens haar ruimtewandeling

Gedurende de driedaagse vlucht bleef de gehele groep vrouwen op het lanceerterrein. Toen Tereskhova en de capsule aan parachutes landden, wist iedereen dat ze nogal wat experimenten niet of niet goed had uitgevoerd tijdens haar ruimtevlucht. Maar ze deed net alsof er geen vuiltje aan de lucht was. Ze liet een moedig gezicht zien, zong liedjes en sprak vrolijk met Sovjetleider Nikita Kroetsjov. Ze vroeg hem zelfs of ze de volgende keer langer in de ruimte mocht blijven. En Korolyov? Hij ging verder met de ontwikkeling van een nieuw ruimtevaartuig, de Sojoez. Die moest de opvolger worden van de succesvolle Vostoks. Hiervan werden er in 1966 negen gelanceerd, in 1967 veertien en in 1968 al eenentwintig. Het ruimtevaartbureau liet intussen ook weten dat het geen groep vrouwen voor de bemande ruimtevaart nodig had. Eentje had een ruimtevlucht gemaakt en dat was genoeg. Des te groter was de verrassing in de zomer van 1966 toen Nikolai Kaminin van de Russische luchtmacht op de lanceerbasis verscheen. Hij kondigde tot ieders verbazing aan dat er een ruimtevlucht gepland stond die vijftien dagen zou gaan duren. Tijdens die missie zou kosmonaute Solovyova meevliegen en een ruimtewandeling maken. Als commandant was aangewezen Ponomaryova. Yerkina en

Yelena Kondakova

Bij de vrouwen verdween geleidelijk alle hoop om nog een ruimtevlucht te kunnen maken. Ze kregen inmiddels allemaal kinderen. Ponomaryova zelfs een tweede zoon en de dochter van Tereskhova bereikte al een leeftijd van vijf jaar. En op het ruimtevaartcentrum werkten alleen nog maar Yerkina, Ponomaryova en Solovyova. Dat ruimtevaartcentrum werd omgedoopt in Instituut voor Medische en Biologische studies. Twintig jaren waren verstreken nadat de eerste Russin een ruimtevlucht had gemaakt, toen plotseling het hoofd van NPO Energia, Valentin Glushko, aan de hoge autoriteiten Pagina 11

een verzoek deed om opnieuw een vrouw de ruimte in te sturen. Het moest wel een kandidaat zijn die al een training achter de rug had. Dat had als voordeel dat een nieuwe vlucht snel kon plaatsvinden en veel minder ging kosten. Tereskhova en Kuznetsova kwamen beiden probleemloos door de medische keuring heen. Maar plotseling kwam het bericht dat ze beiden te oud waren. Er werd een leeftijdsgrens gesteld van niet ouder dan 33 jaar. Tereskhova met 40 jaar en Kuznetsova met 36 jaar vielen nu af. Kuznetsova nam daarmee geen genoegen en vroeg aan Glushko om uitleg. Die vertelde haar dat hij aan luchtmaarschalk Yevgeney Savitsky had beloofd dat zijn dochter mocht vliegen. En op die belofte kon hij niet terugkomen. Om beide dames nu te passeren had hij een gemene regel over leeftijdslimiet ingesteld. De overige vrouwen hielden het al voor gezien. Alleen Tereskhova bleef over. Zij bleef tot 1997 op haar post als generaal-majoor. Aanvankelijk werden dus acht vrouwen geselecteerd. Slechts drie van hen hebben daadwerkelijk een ruimtevlucht gemaakt.

NIEUWE CHINESE SELECTIE China heeft bekend gemaakt dat het 45 militairen heeft geselecteerd voor verdere training voor ruimtevaarder. Hieronder bevinden zich ook 15 vrouwen. Volgens de huidige plannen zullen vijf mannen en twee vrouwen onder hen vóór 2012 een ruimtevlucht maken. Alle geselecteerden zijn luchtmachtpiloten en zijn tussen de 27 en 34 jaar oud. Tijdens een van de volgende vluchten wil China twee ruimtevaartuigen aan elkaar koppelen in de ruimte. Daarna wil het land gaan werken aan een eigen ruimtestation.

BEMANNING LAATSTE SPACE SHUTTLEVLUCHT NASA heeft bekend gemaakt dat de laatste space shuttlevlucht in september volgend jaar zal plaatsvinden met het ruimteveer Discovery. Als commandant is aangewezen Steven Lindsey. Hij heeft al vier maal eerder een ruimtevlucht gemaakt. Verder zal de bemanning bestaan uit Eric Boe (piloot), Benjamin Drew, Timothy Kopra, Michael Barrett en Nicole Scott.

Yelena Kondakova zou later nog aan boord van een space shuttle vliegen naar de MIR Astronaut Steven Lindsey Pagina 12

LANCERINGEN Op 2 november zal vanaf de Russische lanceerbasis in Plesetsk twee ESAkunstmanen de ruimte ingeschoten worden. De grootste van deze twee is de SMOS voor onderzoek van de aarde. De andere, de Proba-2, is veel kleiner en is bedoeld om nieuwe technieken uit te testen.

LANCERING ARES 1-X Op 19 oktober komt de eerste Ares 1-X op het lanceerplatform van Kennedy Space Center aan. De eerste lancering van deze raket staat gepland op 27 oktober.

INDIA LANCEERDE 7 KUNSTMANEN

UITSTEL RUSSISCHE MARSMISSIE Het is heel druk op lanceerbasis Baikonoer. Al eerder moesten vanwege de drukte enkele lanceringen naar een later stadium verschoven worden. Op 22 september maakte Rusland bekend dat de start van het onbemande ruimtevaartuig Phobos-Grunt naar Mars met een Zenit raket (gepland tussen 6 en 16 oktober) niet kan doorgaan. Dat vertrek kan pas op z'n vroegst in 2011 plaatsvinden. Een lander zou op maan Phobos moeten neerkomen en er vervolgens bodemmonsters nemen met behulp van een boor. Daarna zou een capsule ter grootte van een voetbal die kostbare lading veilig op aarde moeten laten neerkomen.

Met een PSLV-raket bracht India op 23 september maar liefst zeven kunstmanen tegelijk in een baan om de aarde. Dat gebeurde in een tijdsbestek van 20 minuten. De belangrijkste kunstmaan was de Pceansat2. Deze 970 kilo wegende satelliet voor aardobservatie verricht onder zoek van het klimaat en helpt de visserij de komende vijf jaar. Hij vervangt de Oceansat-1 die tien jaar lang zijn werk heeft gedaan. Met de Oceansat-2 nam de 44-meter hoge viertrapsraket nog zes kunstmanen mee t.w.:

VIER DELFTSE SATELLIETEN GELANCEERD

-

DISCOVERY WEER THUIS

Zwitserland’s eerste satelliet: SwissCube; de Duitse UWE-2; de Duitse Beesat; de Luxemburgse Rubin-9.1; de Zweedse Rubin-9.2; de Turkse ITUpSAT-1

Alle draaien in een zonsynchrone baan om de aarde op 720 kilometer hoogte. De PSLV raket heeft nu 15 succesvolle lanceringen op zijn naam staan. Daarbij bracht het 39 kunstmanen in de ruimte. Bij vijf lanceringen werd geen gebruik gemaakt van hulpraketten.

Een Indiase raket bracht op 23 september vier kunstmaantjes van het Delftse bedrijf ISIS in een baan om de aarde. Dat gebeurde vanaf lanceerbasis Satish Dhawan Space Center. Deze vier CubeSats wegen slechts één kilo. Ze zullen o.a. een lichtgevend effect in de atmosfeer op 100 kilometer hoogte bestuderen.

Op maandag 21 september bracht een Boeing 747 space shuttle Discovery weer terug op Kennedy Space Center. Het weer was nu prima. Dat in tegenstelling toen het moest landen en daardoor moest uitwijken naar Californië. Deze extra trip kostte NASA wel een klein miljoen euro. In de lente van volgend jaar zal dit ruimteveer opnieuw gelanceerd worden naar het ISS.

Pagina 13

LANDING SOJOEZ TM-14

Ruimteveer Discovery weer terug in Florida

PARADE VOOR BUZZ LIGHTYEAR Speelgoedpop Buzz Lightyear maakte op 2 oktober een parade in Disney World in Florida. Daarbij was ook aanwezig Buzz Aldrin, de tweede man op de Maan. In mei 2008 vloog deze speelgoedpop aan boord van een space shuttle mee naar het ISS. Gedurende 15 maanden zat het vast aan de buitenzijde van het ruimtestation. Zijn verblijf in de ruimte was langer dan van welk menselijk persoon dan ook. Liefst 467 dagen en dat is dertig dagen meer dan de Russische kosmonaut Valeri Polyakov met een record van 437 dagen in het ruimtestation MIR. Buzz Lightyear maakte deel uit van een programma om Amerikaanse kinderen te motiveren om te studeren.

Met de landing van de Sojoez TM-14 op zondag 11 oktober 2009 was Expeditie 20 definitief beëindigd In de capsule bevonden zich Gennady Padalka en Michael Barratt, die beiden zes maanden in het ruimtestation hadden doorgebracht. Ook aan boord bevond zich de voorlopig laatste ruimtetoerist Guy Laliberte.

WATER OP DE MAAN

Buzz bij NASA

Dachten we altijd dat de Maan kurkdroog was, de Indiase maansonde Chandrayaan toonde aan van niet. Géén spatje werd er op de maanstenen gevonden die de maanastronauten destijds terugbrachten. Een infrarood spectrometer heeft H-20 moleculen-water en hydroxylradicalen (een mengsel van een waterstof- en een zuurstofatoom) gevonden. Die ontdekking is inmiddels door enkele andere maansondes bevestigd. Nu niet denken dat we een zwembad daar kunnen plaatsen gevuld met maanwater, vergeet dat maar. In de bovenste paar millimeter van het maanstof komen die moleculen voor. In ons gewone leven geldt dat als gewoon hartstikke droog. Pagina 14

door Michel van Pelt

IJS IN VERSE MARSKRATERS

MRO IN STAND-BY

Zoals bekend heeft NASA’s Phoenix lander vorig jaar waterijs gevonden op de Noordpool van Mars. Nu heeft Mars Reconnaissance Orbiter aangetoond dat ook op lagere breedtegraden waterijs voorkomt. Met z’n HiRISE-camera bekeek MRO een aantal kleine inslagkraters die niet meer dan een paar jaar oud zijn, en zag daarin helderwit materiaal dat op ijs lijkt. In één krater was de witte vlek groot genoeg om spectroscopisch vast te kunnen stellen dat het om bevroren water gaat. Aangezien de kleine kraters maar een paar meter diep zijn, moet het ijs zich dus voor de inslagen vlak onder het Marsoppervlak hebben bevonden. MRO zag ook hoe de witte vlekken langzaam donkerder werden door de verdamping van het ijs.

NASA heeft de Mars Reconnaissance Orbiter vanwege een nog onbegrepen computerprobleem in “safe-mode” gezet. Gedurende september werden daarom geen wetenschappelijke waarnemingen met de satelliet gedaan. Het afgelopen jaar heeft de boordcomputer van MRO zichzelf vier maal spontaan herstart. Wanneer binnen een paar minuten twee van zulke resets plaatsvinden, zou de sonde geheel onklaar kunnen raken. NASA wil het probleem beter begrijpen en kunnen omzeilen voor de satelliet weer operationeel verklaard wordt.

Twee beelden van dezelfde, 6-meter brede krater op Mars, genomen door de MRO. Op de eerste is vers ijs te zien, op de tweede is dat grotendeels verdwenen. [NASA NASA/JPL-Caltech/University of Arizona]

Pagina 15

MARS EXPRESS MEET MAGNETISME Europese onderzoekers hebben met behulp van het MARSIS instrument aan boord van ESA’s Mars Express satelliet metingen aan het zwakke magnetisch veld van de rode planeet gedaan. Dat is bijzonder, want MARSIS is een radarinstrument en geen magnetometer. Het zendt sterke radiosignalen uit en ontvangt de echo’s daarvan om het oppervlak en de bodem van Mars te onderzoeken. De radiopulsen blijken echter ook elektronen in de omgeving van de ruimtesonde te versnellen, die vervolgens langs de magnetische veldlijnen spiralen. Na een korte tijd worden die weer door de lange MARSISantennes opgepikt. De tijd die dit kost is een maat voor de lokale sterkte van het zwakke magnetisch veld van Mars. In tegenstelling tot onze Aarde heeft Mars geen sterk magneetveld, maar slechts een plaatselijk licht gemagnetiseerde korst.

VERWERING MAAKTE MOGELIJK ROOD

Acidalia, misschien vanwege de extreem koude winden die door de ravijnen van Chasma Borealis waaien. De poolkap aan de andere kant van de planeet is ook asymmetrisch, maar dat heeft waarschijnlijk te maken met een verschil in samenstelling van de ondergrond. NASA’s lander Phoenix ontdekte dat de windsnelheden in het noordpoolgebied in de herfst veel hoger zijn dan in de zomer. In de herfst mat Phoenix windsnelheden van 60 kilometer per uur, terwijl die in de zomer tussen de 15 en 20 kilometer per uur lagen. In de herfst zijn er ook meer stofhozen zichtbaar. Zulke stofhozen zijn ook, op lagere breedtegraden, door de robotwagentjes Spirit en Opportunity gefotografeerd. Voor het eerst is er kort geleden ook een vanuit een baan rond Mars gefotografeerd, met de krachtige HiRISE-camera van de Mars Reconnaissance Orbiter.

MARS

Algemeen wordt aangenomen dat Mars rood is vanwege de oxidatie (zeg maar het roesten) van ijzerhoudende mineralen door de invloed van grote hoeveelheden water, in een ver verleden. Deense onderzoekers hebben nu echter met experimenten in hun laboratorium aangetoond dat ook door verwering van Marszand rode mineralen kunnen ontstaan. Hiervoor is geen water nodig, en dus is het rode stof op Mars mogelijk veel later ontstaan dan mogelijk zou zijn via het “roest-proces”.

Stoofhoos op Mars, vanuit de ruimte gefotografeerd door NASA’s MRO. Zelfs de schaduw ervan is te zien. [NASA/JPL-Caltech/University of Arizona]

WEER OP MARS BAR EN BOOS

RUSSISCHE MARSSONDE VERTREKT LATER

Het aanvriezen en verdampen van de ijskappen blijkt een belangrijke factor in het klimaat op Mars te zijn, blijkt uit onderzoek met NASA’s Mars Odyssey satelliet. Die poolkappen bestaan voornamelijk uit bevroren kooldioxide (zogenaamd “droog ijs”), dat ook het grootste deel van de ijle atmosfeer vormt. De ijskap op de Noordpool blijkt het snelst aan te groeien in de richting van het gebied

De Russisch-Chinese Phobos-Grunt/ Yinghuo-1 missie zal pas in 2011 gelanceerd worden, in plaats van in oktober dit jaar. Dat heeft de Russische ruimtevaartorganisatie Roskosmos krap twee maanden voor de oorspronkelijk geplande lancering bekend gemaakt.

Pagina 16

Het grootste onderdeel van de missie wordt gevormd door de Russische Phobos-Grunt lander, die op de Marsmaan Phobos moet gaan landen. Er vliegt echter ook een kleine Chinese Marssatelliet mee, de Yinghuo-1. Deze is echter zwaarder geworden dan oorspronkelijk gepland was, waardoor een grotere lanceerraket nodig is. De overstap van een Sojoez naar een Zenit raket en benodigde extra testen hebben voor vertraging gezorgd, waardoor het “lanceervenster” gemist gaat worden (de banen van de Aarde en Mars rond de zon zorgen ervoor dat ze slechts ongeveer elke twee jaar gedurende een korte periode in de goede positie tegenover elkaar staan voor het lanceren van een Marssonde).

OPGEDROOGDE MEREN GEVONDEN? Ramy El Maarry van het Max Planck Instituut denkt nieuwe aanwijzingen te hebben gevonden voor het lang geleden voorkomen van vloeibaar water aan het oppervlak van de planeet. Hij onderzocht veelhoekige patronen, zogenaamde “polygonen”, op de bodems van een paar honderd inslagkraters op Mars. Tot nu toe werd gedacht dat deze patronen werden veroorzaakt door de periodieke opwarming en afkoeling van de bodem. Volgens de onderzoeker zouden de structuren dan nooit groter kunnen zijn dan 65 meter, terwijl op de foto’s die door ruimtesondes zijn gemaakt polygonen van 250 meter te zien zijn. In plaats van door opwarming en afkoeling zijn de polygonen waarschijnlijk ontstaan door het opdrogen van meren in de kraters, zoals je ook ziet in een opgedroogde modderpoel.

MARSLAWINES GESIMULEERD Met een vliegtuig waarin de zwaartekracht op Mars werd gesimuleerd door het vliegen van paraboolbanen, hebben Nederlandse planeetonderzoekers kortgeleden de vorming van hellingen en rivieren op Mars gesimuleerd. Onderzoekers Maarten Kleinhans en Sebastiaan de Vet gebruikten aan boord van het Cessna Citation vliegtuig van de Technische Universiteit Delft een aantal zandlopers en draaiende koektrommels met verschillende soorten materiaal. Met video registreerden de onderzoekers hoe het materiaal zich ophoopte in de lagere zwaartekracht. De verkregen resultaten moeten gaan helpen bij het begrijpen van de evolutie van Mars.

Polygoon-patronen op de bodem van een krater op Mars, waarschijnlijk veroorzaakt door het opdrogen van een meer. [NASA/JPL]

Pagina 17

ZWAAR WEER OP SATURNUS Ruim acht maanden is een onweerssysteem al actief op de planeet Saturnus. Het is het langst durende onweerssysteem dat ooit in ons zonnestelsel is waargenomen. Doordat het systeem een diameter heeft van ongeveer 3.000 kilometer, is het systeem waar te nemen met behulp van een krachtige amateur-telescoop. Bliksemflitsen zijn echter niet zichtbaar. Daarvoor is de atmosfeer te dik. We mogen de Cassini dankbaar zijn dat we weten dat het een onweerssysteem is. De bliksemontladingen in de dampkring van Saturnus produceren namelijk een bepaald type radiogolven, die gedetecteerd worden door een instrument aan boord van de Amerikaanse planeetverkenner. Het onweerssysteem is niet vergelijkbaar met eentje op aarde. De bliksemflitsen zijn namelijk ruim 10.000 keer sterker. Voor Saturnus is het waargenomen onweerssysteem echter niet uniek. De afgelopen vijf jaar zijn ze negen keer eerder waargenomen op de planeet. Het verschil met de andere systemen is de duur. De laatste storm duurde slechts 7 ½ maand. De nieuwe recordhouder vertoonde half januari 2009 de eerste bliksemactiviteit. De onweersactiviteit op Saturnus komt nu voornamelijk voor in een gordel op ongeveer 35 graden zuiderbreedte in een gebied genaamd ‘Storm Alley’. De atmosfeer in dit gebied draait langzamer om de planeet dan andere gebieden. Daardoor blijven wolken van waterdamp langer in stand. Vanwege temperatuurverschillen, die ontstaan door de ‘warme’ zomer en de schaduw van de ringen, breken deze wolken door de buitenste lagen van ammoniakwolken heen. Vermoedelijk creëert dit effect op grote schaal verticale conventie in de wolken. Dit effect is nodig om een onweersysteem te laten ontstaan.

onweerssystemen. Enkel de locatie was anders. Hoe dat komt is niet precies bekend, maar vermoedelijk is er sprake van een seizoenseffect: begin jaren tachtig, toen Saturnus op een andere manier door de zon beschenen werd dan nu, registreerden de Voyager de meeste bliksemontladingen in het evenaargebied van de planeet. Cassini heeft tot nu toe daar geen enkele storm waargenomen. Net als onze aarde, ervaart Saturnus seizoenen omdat de planeet schuin staat in vergelijking met haar baan om de zon. Daardoor wisselen de seizoenen elke 29 ½ jaar. In de jaren 80 was het lente op het noordelijk halfrond. Nu op het noordelijk halfrond de winter op zijn einde loopt, zal de temperatuur daar gaan toenemen. Hierdoor zullen ook daar grote temperatuurverschillen ontstaan. Dit creëert een ideale situatie voor het laten ontstaan van nieuwe onweerssystemen. Aangezien de atmosfeer van Saturnus symmetrisch is, zullen de nieuwe systemen ook ontstaan in een gebied rond de 35 graden.

Wetenschappers weten vrij zeker dat de Cassini in de toekomst op de planeet meer van dit soort onweerssystemen zal zien. De beide Voyagers registreerden namelijk in de jaren tachtig ook van dit soort Pagina 18

LEVEN OP ENCELADUS ? De Universiteit van Puerto Rico heeft een studie gedaan naar de bewoonbaarheid van onze Aarde, de overige planeten en alle manen in ons zonnestelsel. In de studie is een techniek ontwikkeld om de 'bewoonbaarheid' van hemellichamen te kwantificeren op een schaal van 0 tot 1. Daarbij worden verschillende factoren gewogen die bepalend zijn voor de overlevingskansen van eventuele micro-organismen. De ontwikkelde techniek maakt het ook mogelijk een 'cijfer' te geven voor de bewoonbaarheid van hemellichamen, of voor die van de aarde in het geologische verleden.

Verrassend resultaat was echter dat de maan Enceladus qua bewoonbaarheid ongeveer gelijkwaardig is aan de Aarde. Op Enceladus kunnen micro-organismen onder de ijzige oppervlakte voorkomen. Wetenschappers verwachten daar een diepe oceaan van vloeibaar water. De kleine diameter van de maan resulteert in een lage waterdruk in de oceaan wat de kans op leven sterk vergroot. Naast Enceladus zijn Mars en de Jupitermaan Europa potentiële kandidaten zien die onderzocht moeten worden op mogelijk buitenaards leven.

De studie is in eerste instantie uitgevoerd om te bepalen wat de impact is van de klimaatverandering op de bewoonbaarheid van onze planeet. Uit de studie is naar voren gekomen dat ongeveer 65 miljoen jaar gelden de bewoonbaarheid op onze Aarde het beste was.

Pagina 19

KOUDSTE PLEK IN ONS ZONNESTELSEL Astronomen hebben de koudste plek tot dusver in ons zonnestelsel gevonden. Die blijkt niet op Pluto te liggen, zoals menigeen zou verwachten, maar op ons naaste buur de Maan. NASA's Lunar Reconnaissance Orbiter heeft een compleet overzicht van de temperaturen op de Maan gemaakt. Het vond in krater Faustini op de zuidpool de laagste temperatuur -240 graden Celsius. Dat is slechts 30 graden boven de allerlaagste temperatuur die mogelijk is. Opvallend was dat de laagste temperatuur gemeten werden in kleine kraters die in grotere lagen. Want naast Faustini, behoorden ook Shoemaker, Haworth en nog enkele die nog geen naam hebben, tot de koudste. In deze kraters schijnt

nooit de zon. Tot dusver werd de koudste plek op Pluto gemeten. Maar die blijkt tien graden warmer te zijn. Op de Maan is ook waterstof aangetroffen.

NAAM PLANETOÏDE De in 1972 ontdekte Planetoïde heeft de naam Miepgies gekregen. Als Miep Gies nu nog leefde zou ze 100 jaar oud zijn. Zij was de vrouw die de aantekeningen van dagboekschrijfster Anne Frank redde. Planetoïde Miepgies meet een doorsnede van ongeveer zeven kilometer en bestaat uit rotsachtig materiaal. Het draait op een afstand van 327 tot 441 kilometer banen om de zon. Krater Faustini op de zuidpool van de Maan. Hij ligt iets boven het centrum op deze foto.

Pagina 20

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 19 OKTOBER TOT 15 NOVEMBER 2009 MERCURIUS Half oktober laag boven de oostelijke horizon vlak vóór zonsopkomst met een verrekijker nog te zien. Verdwijnt dan in de zonnegloed. VENUS De zichtbaarheidsduur van deze planeet neemt af. Nadert de zon en is rond half oktober nog zo'n twee uur vóór zonsopkomst in het sterrenbeeld Maagd goed te zien. Rond half november verschijnt Venus nog maar een uur voor zonsopkomst aan de ochtendhemel. MARS Verschijnt na middernacht en blijft te zien tot zonsopgang. Deze roodachtige 'ster' wordt steeds helderder. Mars zien we in Kreeft. JUPITER Schittert aan de zuidelijke hemel in Steenbok. Tegen middernacht verdwijnt deze reuzeplaneet achter de westelijke horizon. SATURNUS Deze planeet met de ringen is weer aan het firmament verschenen. Staat laag boven de oostelijke horizon in het sterrenbeeld Maagd. URANUS Is een groot deel van de avond te zien in Waterman grenzend aan sterrenbeeld Vissen. Je hebt wel een goede verrekijker nodig. NEPTUNUS Bevindt zich vlakbij planeet Jupiter in het sterrenbeeld Steenbok. Om deze planeet te zien heb je wel een sterrenkijker nodig. VAN DAG TOT DAG 25 okt.: Te 03.00 uur begint de wintertijd, alle klokken worden een uur teruggezet. 26 okt.: Links van de Maan zien we Jupiter. 27 okt.: Rechtsonder de Maan prijkt Jupiter. 27 okt.: Net onder de Maan staat Neptunus. 30 okt.: Tussen 17.52 uur en 19.32 uur vallen de schaduwen van de manen Io en Ganymedes tegelijk op Jupiter. 31 okt. en 1 nov.: Mars trekt door de open sterrenhoop Praesepe in Kreeft.

Dit moet je met een goede verrekijker echt bekijken. 2 en 3 nov.: Onder Venus is Spica, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd met een verrekijker te vinden. 4 nov.: Boven de Maan zien we de Pleiaden. 6 nov.: Tussen 19.58 uur en 22.04 uur zijn de schaduwen van de manen Io en Ganymedes gelijktijdig op Jupiter te zien. Tot 20.45 uur maan Io als witte stip eveneens. 8 nov.: Ten noorden van de Maan vinden we Pollux een van de twee helderste sterren van het sterrenbeeld Tweelingen. 9 nov.: Linksonder de Maan prijkt Mars. 12 nov.: Linksonder de Maan staat Saturnus. 14 nov.: Links van de Maan bevindt zich Spica, de helderste ster van Maagd. 15 nov.: Boven de Maan prijkt Venus 'VALLENDE STERREN' Rond 21 en 22 oktober bereiken de Orioniden hun maximum. Met wat geluk kun je er dan zo'n 30 per uur tellen. Het beste is in de nanacht te kijken want dan is het sterrenbeeld Orion boven de horizon. Houd omgeving ster Betelgeuze in de gaten. Tussen 14 en 21 november, met 17 november als maximum, laten de Leoniden zich weer zien. Voor echt spektakel zullen ze wel niet zorgen met 5 tot 10 per uur. Ook voor deze zwerm geldt: kijk in de nanacht want dan pas is het sterrenbeeld Leeuw boven de horizon. Net als bij de Orioniden hebben we geen last van de Maan In de maand november kunnen we genieten van enkele Tauriden. Altijd weer prachtig die trage vuurbollen in de omgeving van het sterrenbeeld Stier te zien verschijnen. DE ZON 20 oktober 29 oktober 5 november 14 november MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier Nieuwe Maan

Opkomst 8.13 uur 7.29 uur 7.42 uur 7.58 uur

Ondergang 18.35 uur 18.16 uur 17.04 uur 16.49 uur

26 oktober 2 november 9 november 16 november Pagina 21

STERRENKIJKAVOND Momenteel treffen we voorbereidingen voor het organiseren van een grote sterrenkijkavond. We willen deze avond zo'n 750 bezoekers trekken. NACHT VAN DE NACHT Ook dit jaar wordt weer de landelijke activiteit Nacht van de Nacht (24 oktober) georganiseerd. Hoeveel kunnen we van de sterrenhemel zien, wanneer er zoveel mogelijk straat-, reclame-, huisverlichting enz. wordt verminderd. Voor dit jaar is op één plek al ingeschreven. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 november Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 13 november Cellostraat 2 in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - nieuwe activiteit organiseren - samenwerkingsverband met Veldhoven - wat verder ter tafel komt VELDHOVEN Bijeenkomst vrijdagavond 20 november, Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - activiteit Burendag - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

ZELF EEN KUNSTMAAN BOUWEN? Nu is dat mogelijk. Het Amerikaanse bedrijf Interorbital Systems maakt dat mogelijk voor particulieren. Zelf bouwen en laten lanceren. De firma biedt een bouwpakket aan genaamd TubeSat Personal Satellite Kit. Het kost iets meer dan 5600 euro inclusief lancering. Iedereen mag er zijn eigen instrumenten in plaatsen. Zodra je deze kunstmaan hebt gebouwd, mag deze niet meer wegen dan 750 gram. Lijkt aardig wat, maar pas op. Hiervan gaat wel 550 gram aan standaardonderdelen af. Er blijft dus maar 200 gram over en dat is echt niet veel. De satelliet heeft een lengte van 13,5 centimeter en meet een doorsnede van 8,7 centimeter. Hierin zitten standaard batterijen, zonnecellen, een microcomputer, software en antennes. Een Neptune 30 raket brengt ze met 32 tegelijk de ruimte in naar een hoogte van 312 kilometer. Daar blijven ze drie maanden om de aarde draaien, waarna ze in de atmosfeer verbranden. Interorbital Systems verwacht eind 2010 de eerste lancering te kunnen uitvoeren.

VUURBOL BOVEN NEDERLAND Op dinsdagavond 13 oktober was kort voor 19.00 uur een zeer heldere vuurbol boven Nederland te zien. Deze zeer heldere en trage meteoor was gedurende enkele seconden zichtbaar Het trok vanuit het zuidwesten naar het noordoosten en spatte vervolgens in vele stukjes uiteen. Vermoedelijk is van deze steen van plm. 30 cm groot geen enkel stukje op de grond terecht gekomen.

Foto van de vuurbol Pagina 22