Astruim [233]

Citation preview

35e jaargang nr. 233 - - 25 augustus 2009

Pagina 1

ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl [email protected]

Redactionele medewerkers -

Gerard Alink Herman Bosman Gerard Keijzers Corne Kremer Alain Manders Michel van Pelt Roel Toonen

Eindredactie

Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar.

Gerard Keijzers

Postgiro: 32 93 836 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss

-

Lay-out Theo Appeldoorn Ruud van Asseldonk Gerard Keijzers

Internet realisatie Voor België: Stephan Brands Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer 083-97 32 526-34 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!

Foto voorpagina: Chris Cassidy tijdens zijn ruimtewandeling bezig met het vervangen van een oude batterij.

INHOUD: André Kuipers gaat opnieuw de ruimte in .......................................................................... 3 STS-127: succesvol ondanks vele tegenslagen ................................................................ 5 LRO fotografeerde Apollo-landingsplaatsen ......................................................................10 Bijna waren Armstrong en Aldrin niet van de maan teruggekeerd .....................................11 Het Internationaal Ruimtestation ISS.................................................................................13 Marsnieuws .......................................................................................................................15 De zon voor velen dubbel verduisterd ...............................................................................19 Reusachtige inslag op Jupiter............................................................................................20 Nieuws over Saturnus........................................................................................................21 Boekbespreking .................................................................................................................23 Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode..........................................................24 Verenigingsnieuws.............................................................................................................25

Pagina 2

ANDRÉ KUIPERS GAAT OPNIEUW DE RUIMTE IN

André Kuipers

Wat iedereen allang vermoedde, heeft ESA nu officieel bekend gemaakt: André Kuipers gaat zijn tweede ruimtevlucht maken. NASA had met het voorstel van ESA geen enkele moeite zoals amper een week later zou blijken. Nu niet voor ongeveer twaalf dagen, maar voor een half jaar. Zoals het er nu naar uitziet in december 2011 wederom met een Sojoez raket vanaf de Russische lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Na drie dagen zal hij vergezeld van twee collega's aan het Internationale Ruimtestation gekoppeld worden om er te werken als eerste vluchtingenieur. Tijdens de vlucht erheen is André opnieuw copiloot van de Russische Sojoez capsule. Wat voor werkzaamheden hij straks gaat doen, is nog niet precies bekend. Dat programma moet nog vastgesteld worden. Welke experimenten? Welk onderzoek? Vaststaat dat hij reparaties en onderhoud van de Europese module Columbus gaat

uitvoeren. Echter niet alleen in de Columbus, maar ook in de Russische, Amerikaanse en Japanse modules. Ook het werken met de robotarm staat op het programma. Voor André een echte uitdaging. Waar hij nog meer naar uitkijkt, is de kans dat hij een ruimtewandeling mag maken. Dat zou hij als absoluut hoogtepunt beleven. Die ruimtewandeling is dus nog niet zeker, maar wel staat vast dat hij een complete opleiding hiervoor krijgt. Met de uitverkiezing weet André Kuipers dat hij de komende drie jaar weinig thuis zal zijn. Voor zijn nieuwe ruimtevlucht zal hij veel moeten reizen naar Houston, Moskou, Tokyo, Montreal en diverse Europese steden. Hij moet nu eenmaal goed op de hoogte zijn van de experimenten, hoe die werken, hoe de modules in elkaar zitten, de werking ervan enz. Dat is heel ander werk dan wat André Kuipers had te doen tijdens zijn eerste ruimtevlucht in april 2004. Pagina 3

André was heel blij met zijn uitverkiezing, want de volgende Europeaan ná die tijd zal pas in 2015 naar het ISS vliegen. Gezien zijn leeftijd (nu 50 jaar) maakt hij dan minder kans. Er staat dan een generatie van veel jongere kandidaten te trappelen om aan de beurt te komen. Officieel is André Kuipers de tweede Nederlander die de ruimte in gaat. Voor hem maakte Wubbo Ockels aan boord van de korte tijd later verongelukte space shuttle Challenger een ruimtevlucht in oktober 1985. Officieus is André de derde Nederlander en Wubbo de tweede. Voor hen ging namelijk de in Zeeland geboren Lodewijk van den Berg in april 1985. Maar Lodewijk was tien jaar ervoor officieel Amerikaan geworden. André Kuipers werd geboren op 5 oktober 1958. Hij studeerde medicijnen aan de Universiteit van Amsterdam. Werkte vervolgens twee jaar bij de afdeling luchtvaartgeneeskunde bij de Koninklijke Luchtmacht. Daarna werd hij ruimtevaartarts bij ESA. In 1999 trad hij toe tot het astronautenkorps van ESA. Als kind was hij al een enorme liefhebber van de ruimte. Las heel veel science fiction boeken en tijdschriften en was niet bij de televisie weg te slaan als er weer een uitzending over de Thunderbirds te zien was.

Lodewijk van den Berg

Wubbo Ockels

Pagina 4

SPACE SHUTTLE STS-127 SUCCESVOL, ONDANKS VELE TEGENSLAGEN Na vijf uitstellen was het op woensdag 15 juli zover. De grote brandstoftank was gevuld met 1,9 miljoen liter aan brandstof, bestaande uit vloeibare waterstof en vloeibare zuurstof. Het weer zat mee en technisch gezien deden er zich geen problemen voor. De bemanning ging aan boord en te 0.03 uur (onze tijd op donderdag 16 juli) begon het ruimteveer Endeavour aan missie STS-127.

bemanning van het ruimtestation heel uitvoerig de onderkant van de Endeavour op eventuele beschadigingen. Vele honderden werden gemaakt die daarna bestudeerd werden. Na de koppeling zochten de astronauten naar lekkages. Nergens ontsnapte er lucht en konden de luiken geopend worden.

Endeavour begint aan een nieuwe missie naar het ISS

De hele vlucht zou een kleine 16 dagen gaan duren, waarvan 11 dagen in het ruimtestation door de bemanning zou worden doorgebracht. Vijf ruimtewandelingen en het aanbrengen van het Japanse deel Kibo stonden op het programma. Maar elke lancering blijft spannend. Ook deze weer. Want tijdens het opstijgen zagen camera's stukjes isolatiemateriaal afbreken en enkele de shuttle raken. Een dag later begon de bemanning met het uitvoeren inspecteren van de hittetegeltjes. Vooral de vleugels kregen daarbij extra aandacht. Hiervoor werden camera's gebruikt die op de robotarm zijn bevestigd. Een tijdrovende bezigheid. Zo'n zeer nauwkeurig onderzoek kostte maar liefst zeven uur. Op het eerste gezicht werden geen beschadigingen gevonden. Maar de opnames gingen ook naar het vluchtleidingscentrum die ze ook nog eens grondig bestuderen. Voor het koppelen van de Endeavour aan het ISS waren, zoals gebruikelijk, een aantal manoeuvres nodig. Daarvoor zorgden de stuurraketjes van de space shuttle. Maar voordat dit gebeurde, bestudeerde de

Endeavour zit aan het ISS gekoppeld

Op de 18e juli werden de ruimtevaarders gewekt met het lied 'Home'. Deze dag zou vooral in het teken staan van de eerste ruimtewandeling van Dave Wolf en Tim Kopra. Voor Wolf niets nieuws want hij had er al eerder vier achter de rug. Voor Kopra lag het anders, hij ging zijn eerste uitstapje in de ruimte beleven. Gedurende zes en een half uur bevestigden zij een soort platform, Japanese Exposed Facility , aan de Japanse module Kibo (=Hoop). Hierbij werden ze geholpen door Julie Payette en Koichi Wakata, die de robotarmen bedienden. De volgende dag lieten de ruimtevaarders zich wekken met het liedje 'Learning to Fly'. Met de robotarm haalden Polansky en Hurkley een container uit het laadruim en brachten die dicht bij de plek waar het de volgende dag gewerkt moest worden. In die container bevonden zich een antenne en enkele instrumenten. Voorts werden enkele apparaten in het ruimtestation hersteld die gebroken waren. Pagina 5

Op 20 juli stond de tweede ruimtewandeling op het programma. Voor Tom Marsburn was dat zijn eerste. Voor Dave Wolf geenszins. Boven Kazachstan verlieten ze de luchtsluis voor een 6,5 uur durend uitstapje. Met behulp van een robotarm werd een pallet verplaatst waarop instrumenten kunnen worden geplaatst. Verder werd een antenne bevestigd, een koelingspompsysteem geplaatst en rails aangebracht. Ook plaatsten de astronauten een camera op de Kibo. In totaal duurde deze ruimtewandeling 6 uur en 53 minuten. Het Japanse instrumentenpakket Logistics Element).

Dave Wolf aan het werk. Rechts is een deel van de robotarm te zien.

Vluchtdag 7 op 21 juli begon met de song 'Life is a Highway'. De astronauten troffen voorbereidingen met behulp van de Japanse robotarm voor de ruimtewandeling morgen. Zo brachten ze een pallet met nieuwe instrumenten (totaal gewicht 1200 kg) met als bijnaam 'Jelly', dicht bij het Japanse ruimtelaboratorium. Verder hadden ze te maken met een persconferentie. Voor de televisiekijkers voerden ze een aantal handelingen en bewegingen uit in gewichtloze toestand. De rest van de dag mochten ze genieten van enkele vrije uurtjes.

JLE

(Japanese

Voor 22 juli hadden de ruimtewandelaars Dave Wolf en Chris Cassidy vier van de zes oude batterijen van de zonnepanelen op de uiteinden te vervangen (Port-6). Deze zitten er al vanaf het begin sinds 2000 dus. Elke batterij weegt 166 kg en heeft de afmeting van een koelkast. Hierbij maakten ze gebruik van de langste robotarm, de 17-meter lange Canadarm-2. Verder dienden ze ook drie nieuwe experimenten op het Japanse deel te bevestigen. Helaas, het zou niet allemaal lukken. Wolf en Cassidy moesten hun ruimtewandeling met een half uur bekorten vanwege een probleem in het ruimtepak in Cassidy. De filter van de koolstofdioxide, dat elk mens uitademt werkte niet goed meer. Het toonde gevaarlijke pieken van hoge concentraties. Cassidy bevond zich toen op 45 meter van de luchtsluis. Hoewel de astronaut geen enkel moment in gevaar was geweest, besloot NASA hun verblijf buiten af te breken. Toen ze het nieuws vernamen hadden ze nog maar twee batterijen vervangen. Een derde was al verwijderd. De resterende drie moesten maar bij een volgende wandeling vervangen worden. Hoe lang zo'n batterij meegaat, is niet bekend. Maar NASA vond het verstandig deze oude exemplaren te vervangen, die elk een kleine 3 miljoen euro kosten. Ze vlogen allemaal later mee terug naar de aarde. De derde ruimtewandeling had 5 uur en 59 minuten geduurd.

Pagina 6

was het uitvoerig te woord staan van de pers, zoals interviews en discussies.

De tweede ruimtewandeling van Dave Wolf.

De negende vluchtdag (23 juli) begon met een muzikaal wekgeluid an Elton John 'Tni Dancer'. Terwijl de meeste aanwezigen zich bezig hielden met de installatie van de nieuwe Japanse experimenten, Hadden Chris Cassidy en Tom Marsburn wat anders aan hun hoofd. Zij voerden druk overleg met NASA hoe de twee resterende ruimtewandelingen in te vullen. Er waren immers enkele opdrachten niet uitgevoerd. Wat moest zeker gebeuren en was er nog genoeg tijd voor de overige opdrachten? Het probleem met de filter van Cassidy's ruimtepak was inmiddels verholpen. 'Wish you were here' klonk het uit de luidsprekers en daarmee begon de werkdag op 24 juli. Deze dag stond in het teken van de vierde ruimtewandeling uit te voeren door Chris Cassidy en Tom Marsburn. Liefst 7,5 uur zouden ze buiten het ruimtestation aan het werk blijven. Extra werk voor deze dag was het plaatsen en vervangen van enkele batterijen bij de zonnepanelen. Ze verlieten het ISS boven Kazachstan, waar een half uur eerder een onbemand vrachtschip was gelanceerd. De ruimtepakken leverden geen problemen op en de batterijen bij poort 6 werden vervangen. In totaal ging hun verblijf buiten in de ruimte 7 uur en 12 minuten duren. Met het lied 'In your eyes' werden de ruimtevaarders deze ochtend gewekt. Vandaag 25 juli was voor hen een vrije dag. Niet dat ze dan niets te doen hebben; er liggen altijd wel diverse werkzaamheden die nog uitgevoerd kunnen worden. Eén ervan

De Canadese astronaute Julie Payette

Heel ander muziek klonk op 26 juli uit de boxen. Ditmaal een klassiek nummer van Händel: 'Dixit Dominus'. Met de robotarm brachten de astronauten de paller waarop de Japanse instrumenten waren bevestig en experimenten waren aangebracht terug naar het laadruim van de shuttle. Ook vandaag hadden ze uitvoerige discussies over hun werkzaamheden met de pers. En de Japanner Koichi Wakata vertelde over zijn werk en beantwoordde vragen van Japanse studenten. Nog een ruimtewandeling stond op het programma, de vijfde. Daaraan begonnen ze nadat ze gewekt waren met het lied 'On the sunny side of the street'. Chris Cassidy en Tom Marshburn installeerden enkele camerasystemen, brachten een aantal kabels aan en zetten

Pagina 7

stukken isolatiemateriaal hadden ze alle tijd.

vast.

Daarvoor

Een laatste blik op het ISS vanuit de Endeavour gezien.

Op de voorgrond is het Japanse deel Kibo te zien.

Onder de muzikale klanken van 'Proud to be an American' brak voor de bemanning de dag van vertrek uit het ruimtestation aan op 28 juli.

De volgende dag controleerden de astronauten met behulp van de 15-meter lange robotarm heel nauwkeurig de hittetgeltjes. Beschadigingen troffen ze niet aan. En intussen bereidde de bemanning aan boord van het ISS zich voor op de koppeling van het Russische vrachtschip Progress 34. Voordat de Endeavour definitief de landing ging inzetten, schoten de ruimtevaarders nog twee kleine kunstmaantjes in een baan om de aarde. Het betrof een project genaamd DragonSat van twee Universiteiten van de V.S. in Texas.

Even tijd voor een groepsfoto van alle dertien ruimtevaarders. Mark Polansky, Doug Hurley, Christopher Cassidy,Tom Marshburn, Dave Wolf, de Japanner Koichi Wakata, de Canadese Julie Payette, Gennaldy Padalka, Roman Romanenko, de Canadees Robert Thirsk, de Belg Frank de Winne, Mike Barratt en Tim Kopra.

Nadat de luiken gesloten waren, volgde zoals gebruikelijk een grondige controle of die goed luchtdicht zaten. Dan volgde de ontkoppeling. Langzaam zweefde het ruimteveer weg van het ruimtestation. Het draaide nog één keer eromheen en op veilige afstand werden de OMS-motoren ontstoken en de afstand werd zienderogen groter tussen beide vaartuigen. Het ruimtestation is nu voor 83% voltooid. Er resten nog zeven shuttlevluchten.

De Japanner Koichi Wakata geniet van het fraaie uitzicht door het raam van het Kibo laboratorium.

En dan brak de laatste dag aan. Zo'n 5 uur na het ontwaken werden de laaddeuren gesloten. Weer anderhalf uur later zorgden remraketten voor vertraging in de snelheid en de landing begon. Na 15 dagen, 16 uur, 44 minuten en 58 seconden landde op 31 juli Endeavour op Amerikaanse bodem. Pagina 8

onderscheiden. Voorts maakt dit instrument een onderscheid tussen uitstoot van koolmonoxide en methaan. TROPOMI, Tropospheric Monitoring Instrument, wordt gebouwd door NSO (Netherlands Space Office). De lancering zal in 2014 gebeuren. Op 5 juli werden de contracten voor de ontwikkeling en bouw getekend. Onder leiding van NSO is TROPOMI een samenwerkingsproject van KNMI, SRON, TNO en Dutch Space. Endeavour is geland. Missie STS-127 is voltooid

EEN MAAND LANG DEZELFDE ONDERBROEK AAN De Japanse ruimtevaarder Koichi Wakata heeft een maand lang hetzelfde ondergoed gedragen. Hij had daarover met niemand van zijn collega's gesproken en niemand had ook maar iets gemerkt. Is die Japanner dan zo'n viezerik dat hij geen nieuw schoon ondergoed wilde verwisselen? Nee hoor! Het betrof een experiment. Speciaal ondergoed genaamd Jwear dat water opneemt, geen hinderlijke geurtjes verspreid en ook nog anti-bacterie is. Het bleek niet alleen om ondergoed te gaan, maar ook om shirts, broeken en sokken. Wakata droeg ze allemaal geruime tijd om ze uit te testen. Dat ging ook allemaal mee terug naar de aarde. De Japanse ruimtevaartorganisatie gaat dit experiment bestuderen. Een ander Japanner heeft al eens J-wear gedragen. Toen 'slechts' voor 16 dagen.

NEDERLAND BOUWT OPNIEUW BELANGRIJK SATELLIETINSTRUMENT Nederlandse bedrijven en instituten gaan de komende jaren opnieuw een belangrijk satellietinstrument ontwikkelen en bouwen. Na het sterrenkundige instrument HIFI, dat onlangs aan boord van de Planck werd gelanceerd, komt er nu TROPOMI. Dat is een instrument voor bestudering van de aarde. Het gaat de verspreiding van luchtvervuiling en broeikasgassen over de gehele wereld in kaart brengen. Het kan bovendien door de wolken heen kijken en zelfs de uitstoot van luchtvervuiling van steden afzonderlijk

EUROPA DENKT AAN BEMAND RUIMTESCHIP De Europese ruimtevaartorganisatie ESA heeft aan industrieën gevraagd met een plan te komen voor het bouwen van een ruimteschip. Dat wil nog niet zeggen dat het er ook komt. Maar ESA wil weten wat de mogelijkheden zijn en hoeveel het eventueel gaat kosten. In eerste instantie wordt gedacht aan een onbemand vaartuig, maar wie weet kan het ook in de toekomst als bemand ruimtevaartuig dienen. Dit ARV-toestel (Advanced Re-Entry Vehicle) zal , wanneer het er ook echt komt, in fasen ontwikkeld en gebouwd worden. De eerste onbemande vlucht kan dan in 2016 plaatsvinden. Een bemande versie dient dan in 2025 van start te gaan. De ARV doet denken aan de ATV. Dit 20 ton zware onbemand vrachtschip ging in 2008 de ruimte in en koppelde aan het ISS. Toen het klaar was met zijn taken, keerde het terug in de dampkring en verbrandde grotendeels door de wrijvingshitte. Dat laatste zal niet het geval zijn met de ARV. Deze dient, hangende aan parachutes en uitgerust met een hitteschild, veilig op aarde neer de komen.

ARV Pagina 9

LRO FOTOGRAFEERDE APOLLO-LANDINGSPLAATSEN Er zijn en blijven altijd groepen mensen die beweren dat de mens nooit op de maan is geweest. Allemaal fake, alles bedrog. Alle foto's en films zouden in studio's gemaakt zijn. Zulke beweringen kunnen alleen maar weerlegd worden als er vanuit nieuwe ruimtevaartuigen het bewijs geleverd kan worden of wanneer er ruimtevaarders in de buurt van die landingsplaatsen neerkomen en die oude toestellen filmen. Maar dat laatste zal nog wel een tijdje duren. De onlangs gelanceerde LRO (lunar Reconnaissance Orbiter) heeft een groot resolutievermogen m.a.w. die kan objecten van één meter groot nog waarnemen. Die kan dus ook al een stukje bewijs leveren. Dat is begin juli dan ook gedaan. Het toestel vloog over de landingsplekken van de Apollo's, maakte foto's en seinde die over naar de aarde. Haarscherp zijn die opnames niet. Maar bekijk ze en oordeel zelf.

Hier landde Antares van Apollo 14

Links de landingsplek van Apollo 16 op 21 april 1972. Rechts de Challenger van Apollo 17 op 11 december 1972.

Op de linkerfoto geeft de pijl de landingsplek van de Eagle op 20 juli 1969 aan. Op de rechterfoto waar de Falcon (Apollo 15) is geland op 30 juli 1971.

Het landingsgebied van Apollo 14 Pagina 10

BIJNA WAREN ARMSTRONG EN ALDRIN NIET VAN DE MAAN TERUGGEKEERD Herman Bosman In zijn boek Magnificent Desolation: "The Long Journey Home from the Moon" vertelt Buzz Aldrin hoe het er om heeft gespannen of hij en Neil Armstrong wel van de maan weg konden komen. Eerst vertelt hij dat hij maanstof op de vloer van de maanlander zag liggen. Dat was daar terecht gekomen, toen ze na hun ruimtewandeling naar binnen waren gegaan. Het rook metaalachtig, naar buskruit. Toen zag hij ook iets anders op de vloer liggen, een schakelaar die was afgebroken. Ïk vroeg me af welke schakelaar dat was en dus keek ik naar de talrijke schakelaars op het instrumentenpaneel. En toen schrok ik. Dat was de schakelaar van het apparaat dat de motor moest zekeren en onzekeren. Uitgerekend het apparaat dat nodig was om stroomsignalen door te sturen naar de stijgmotor waarmee Neil en ik van de maan moesten vertrekken. Toen we met de daalmotor aan naar het maanoppervlak afdaalden, had het apparaat in de 'aan'-stand gestaan. En toen we waren geland, hadden we het in de 'uit'-stand gezet, zodat de motor niet zomaar kon worden ingeschakeld." Toen Neil en Buzz hun ruimtepakken aanhadden, hadden ze weinig bewegingsruimte in de maanlander. Bij het naar buiten gaan of toen ze weer binnen kwamen, moet één van hen per ongeluk met de grote rugzak op zijn ruimtepak de schakelaar eraf hebben gestoten. Hoe het ook zij, het apparaat moest eerst weer in de 'aan'stand gezet worden om de stijgmotor aan te kunnen zetten voor het opstijgen. Ze vertelden Mission Control over hun probleem en probeerden daarna te gaan slapen. Ze wisten dat Mission Control hen zou helpen uitzoeken hoe het kon worden opgelost. En als het niet zou lukken om de motor gebruiksklaar te krijgen zodra het tijd was om te vertrekken, moesten ze iets anders verzinnen. Maar toen Armstrong en Aldrin de volgende dag (aardse tijd) wakker werden, had Mission Control nog steeds geen oplossing voor het probleem gevonden. Plots kreeg Aldrin een idee. "Toen ik nog eens goed naar het kapotte

apparaat had gekeken, dacht ik, als ik nou eens iets kan vinden in de maanlander dat ik erin kan stoppen, zou dat best eens kunnen werken. Maar ik zou daar niet mijn vingers insteken en ook niet iets met een metalen uiteinde omdat het een elektrisch apparaat is. Ik had een pen met een vilten punt in het schouderzakje van mijn pak zitten en die zou de motor startklaar kunnen maken. En dus stak ik de pen in de opening waar de schakelaar behoorde te zitten en duwde het er verder in. En zowaar, het apparaat werkte. We konden dus toch van de maan wegkomen." Aldrin heeft de afgebroken schakelaar en de pen met de vilten punt tot op de dag van vandaag bewaard.

Buzz Aldrin onlangs gefotografeerd Pagina 11

"Het vertrek was een spannend moment" zo vertelde Aldrin verder. De motor moest gewoon werken. Alles moest gewoon vlekkeloos verlopen. Er mocht helemaal niets fout gaan; een tweede kans om weg te komen, zouden ze niet krijgen. Michel Collins, die in de Apollocapsule was achtergebleven, zou niet in staat zijn, ze op te pikken. Ook kon er niet met grote spoed een ander team astronauten van de aarde naar de maan worden gestuurd om ze op te halen. Tenslotte hadden ze water, zuurstof en voedsel voor enkele uren, meer niet. Toch kon er wel een grapje af bij Aldrin. Toen het moment van vertrek was aangebroken, zei hij tegen capcom van Mission Control: "Wij zijn als eerste aan de beurt om van de startbaan op te stijgen." De motor bleek perfect te werken. Wel verliep het niet helemaal zoals Aldrin verwachtte. "Het opstijgen van de Eagle (zo heette de maanlander) ging opmerkelijk snel vergeleken met die van de enorme Saturnus 5 raket vanaf Cape Canaveral. We hadden hier niet te maken met de weerstand van de dampkring en hoefden slechts éénzesde van de aardse aantekkingskracht te overwinnen." Hoewel ze bij vliegsimulaties aan die twee zaken aandacht hadden besteed, waren ze enigszins verrast door de snelheid waarmee de Eagle hen weer de ruimte in bracht. Al na enkele seconden vlogen ze met hoge snelheid op grote hoogte over het maanoppervlak.

LANCERING RAZAKSAT Ruimtevaartbedrijf SpaceX verheugt zich nog steeds op de succesvolle commerciële lancering van hun Falcon-1 raket. Deze bracht op 14 juli de RazakSat van Maleisië in een baan om de aarde.. Deze kunstmaan voor aardonderzoek draait op 695 kilometer boven de evenaar om de aarde. De bedoeling is dat het iedere twaalf uur een keer over Maleisië vliegt. In die tijd verricht het onderzoek van de bossen, landbouwgronden en de visgebieden. De eigenaren van SpaceX waren bijzonder blij met deze geslaagde lancering. Mocht ook wel; drie mislukte pogingen waren hieraan voorraf gegaan.

Succesvolle lancering van Falcon-1 raket

UITSTEL TEST ARES 1-X Opnieuw ging een testlancering van de Ares 1-X raket op 22 juli niet door. Technische problemen zorgden voor uitstel. Op 31 oktober zal opnieuw, voor de derde keer, een poging worden gedaan om het naar 45 kilometer hoogte te schieten. De ontwikkeling van de motor verloopt veel minder goed dan technici hadden verwacht. Vooral de trillingen zorgen voor grote problemen.

Buzz Aldrin bezig met het plaatsen van experimenten op de maan. Pagina 12

HET INTERNATIONALE RUIMTESTATION IN JULI EN BEGIN AUGUSTUS Door: Jacques van Oene Op 30 juni maakte de Progress M-02M zich los van het Ruimtestation voor een vrije vlucht en op 2 juli maakte de Sojoez TMA-14 capsule met aan boord Padalka, Barratt and Wakata zich los van de Zvezda module van ISS om na een klein half uur weer vast te maken aan de PIRS koppelpoort. De Zvezda koppelpoort is nu vrij voor de Sojoez TMA-16 capsule die later dit jaar gelanceerd gaat worden. Op 12 juli kwam de onbemande Progress M-02M weer naar het ruimtestation gevlogen om de in juni geïnstalleerde antennes en koppelring uit te testen. (zie vorige ASTRUIM). De dag erna keerde de Progress terug in de dampkring. Een nieuwe Progress de M-67 werd op 24 juli gelanceerd vanaf Baikonour. Dit maal duurde de trip naar ISS een paar dagen langer dan normaal omdat de Space Shuttle Endeavour nog vast zat aan ISS. Op 29 juli vlak na de ontkoppeling van Endeavour maakte de Progress M-67 zich met succes vast aan ISS.

worden gebruikt om ruimtevaartuigen en ISSmodules aan elkaar vast te maken, die geen overeenkomstige koppelmechanismen hebben. Het verplaatsen van PMA 3 was nodig om plaats te maken voor de in Europa gebouwde module Node 3, onlangs door de NASA Tranquility genaamd, en de observatiemodule Cupola begin 2010. De Winne en collega Bob Thirsk gingen in het ruimtestation even voor 11.00 uur Ned. tijd van start. Commando's vanaf de grond manoeuvreerde de Canadarm2 vervolgens naar de nieuwe locatie aan de linkerzijde van de Unity module. Daarna namen De Winne en Thirsk de controle over van de robotarm en verankerden de PMA 3 op zijn nieuwe locatie. Rond 17.30 uur was de opdracht achter de rug. Volgens De Winne was het een opwindende dag geweest. 'Eindelijk kon ik ook echt met de robotarm werken', zei Frank de Winne later die dag. 'De opdracht was niet heel erg uitdagend, maar met robotica moet je altijd heel geconcentreerd zijn en uiterst nauwkeurig en aandachtig werken, zodat je niet de minste fout maakt. Het verliep allemaal heel goed, bijna zoals tijdens de training en zelfs beter.

Het ISS zien vlak na de ontkoppeling van de Endeavour op 28 juli.

Frank de Winne

De arm beweegt heel stabiel en is beter met de handcontrole te bedienen dan in de simulators, Het was ook een enorm genoegen om samen met Bob te werken. We waren beiden heel geconcentreerd en heel kalm. Maar we werkten ook in een zeker tempo zodat we voorop bleven op het tijdschema.' Aldus een tevreden de Winne na afloop.

Op vrijdag 13 augustus gebruikte Frank de Winne de robotarm van ISS om een koppelelement aan de buitenkant van de Unity module te verplaatsen. De PMA-3 (Pressurized Mating Adapter) is één van drie kegelvormige adapters voor het ISS. Ze Pagina 13

FUGLESANG VOOR STS-128 De Zweedse wetenschapper Christer Fuglesang is aangewezen voor het maken van een ruimtevlucht naar het ISS. Dat zal gebeuren tijdens STS-128 missie. Tijdens die twee weken durende ruimtevlucht zal hij ook twee ruimtewandelingen uitvoeren.

LANCERING SMOS EN PROBA2 IN NOVEMBER De datum van de lancering van de SMOS en Proba-2 kunstmanen is nu definitief vastgesteld op 2 november. Aanvankelijk zouden ze op 9 september van start gaan. Een Rockot raket moet hiervoor zorgen vanaf lanceerbasis Plesetsk.

WHITEKNIGHTTWO OP AIRSHOW Tijdens een luchtvaartshow in juli in de V.S. kon het publiek voor het eerst kennis maken met WhiteKnightTwo. Dit toestel leek op twee vliegtuigen die aan elkaar vast zaten. Hierop komt straks de SpaceShipTwo te zitten die toeristen even in de ruimte zal brengen. Deze hele combinatie zal vanaf een basis in New Mexico naar een hoogte van 15240 meter brengen. Daarna ontkoppelt de SpaceShipTwo en vliegt door naar ruim 100 kilometer boven de aarde. Voor heel even, want daarna keert het weer zoals bij een space shuttle terug naar de plek waar het vertrokken is. De hele reis duurt plusminus 2,5 uur. Echt in de ruimte zullen de zes passagiers ongeveer vijf minuten zijn. Het toestel heeft de bijnaam Eve gekregen. Deze demonstratievlucht stal wel de show. Het publiek vond het geweldig. Inmiddels heeft Eve al zestien testvluchten uitgevoerd. Wat de belangstelling voor deelname aan zo'n ruimtevlucht betreft, deelde het bedrijf Virgin Galactic mede, dat er al zo'n 300 mensen hebben gereserveerd.

WhiteKnightTwo stal de show op de luchtvaartshow

TAS TERUG NAAR DE AARDE Tijdens de ruimtewandeling van Heidemarie Stefanyshyn-Piper vorig jaar op 18 november verloor zij haar gereedschaptas. Sindsdien draaide het als ruimteafval om de aarde. Maar sinds 3 augustus niet meer, want toen kwam het in de dampkring terecht en verbrandde door de wrijvingshitte. De tas is iets ten westen van Mexico boven de Stille Oceaan in vlammen opgegaan. Een opluchting want het 100.000 dollar kostende object was wel een gevaar in de ruimte. Vooral voor het ISS en de space shuttles. De 46-jarige astronaute vertelde later dat ze in een gedachteflits even overwoog achter de tas aan te zweven. Maar realiseerde meteen dat ze dan in een heel groot probleem terecht kwam. Stefanyshyn-Piper is inmiddels weer teruggekeerd naar haar vorige werkgever, de Amerikaanse marine. Ze is na twee ruimtevluchten gestopt als astronaute.

Pagina 14

ESA EN NASA SAMEN NAAR MARS Eind juni sloten ESA en NASA een overeenkomst voor het opzetten van een gezamenlijk programma voor Marsonderzoek. De twee organisaties gaan samen plannen maken voor het lanceren van sondes en landers naar Mars in 2016, 2018 en 2020. De eerste missie waarbij ESA en NASA gaan samenwerken is de (oorspronkelijk geheel Europese) ExoMars missie, waarbij een rover met een grote boor op de rode planeet geland moet worden. Na 2020 staat misschien een gezamenlijk project voor het naar de aarde halen van bodemmonsters van Mars op het programma.

ONWEER OP MARS! Astronomen van de Universiteit van Michigan hebben met een radiotelescoop op aarde bliksemontladingen op Mars gedetecteerd. Op 8 juni 2006 woedde daar een hevige stofstorm, en tegelijkertijd namen de onderzoekers zogeheten non-thermische microgolfstraling waar. Dat wijst erop dat er in die stofstormen hevige elektrische ontladingen plaatsvonden. Dat er bliksem op Mars voorkomt is geen verassing; het was al theoretisch voorspeld en de Viking-landers vonden in 1976 al indirecte aanwijzingen voor electrische ontladingen in stofstormen.

METHAANMYSTERIE Een paar jaar geleden ontdekte ESA’s Mars Express kleine hoeveelheden methaangas in de atmosfeer van Mars. Verder onderzoek met telescopen op aarde liet zien dat dat methaan maar in een paar gebieden voorkomt. De locaties variëren met de tijd, en lijken onder andere afhankelijk te zijn van het

door Michel van Pelt Marsseizoen. Het zou kunnen dat het gas door vulkanische processen vrijkomt, of dat er micro-organismen leven die het gas produceren. Verassend is echter dat de hoeveelheid van het gas snel en sterk varieert, en dat het methaangas zich niet in de dampkring verspreidt. Normaal gesproken zou methaangas een paar honderd jaar in de atmosfeer moeten kunnen blijven, voordat het door chemische processen in de dampkring wordt afgebroken. Het zou dus ruim de tijd moeten hebben om zich door de hele Marsdampkring te verspreiden. Volgens Franse onderzoekers wijst het gebrek aan methaan in de atmosfeer erop dat het gas extreem snel wordt afgebroken, door een nog onbekend chemisch proces. Berekeningen laten zien dat de waarnemingen van de verdeling van Marsmethaan verklaard kunnen worden door aan te nemen de productiesnelheid veel hoger is dan tot nu toe werd aangenomen, maar dat het methaan een paar honderd keer zo snel wordt afgebroken als verwacht. Als dat waar is, dan is het Marsmilieu waarschijnlijk ook zeer vijandig voor andere organische moleculen, en dus niet er geschikt voor leven.

ONBEWEEGLIJKE DUINEN Sommige zandduinen op Mars blijken al ruim 30 jaar op dezelfde plaats te liggen. Dat is bijzonder, want op onze planeet zorgt de wind ervoor dat duinen voortdurend in beweging zijn, tenzij ze bij elkaar worden gehouden door planten. Wetenschappers dachten dat het duinzand op Mars misschien door ijs bij elkaar werd gehouden, maar vergelijkbare bevroren duinen blijken op Antarctica wel langzaam te bewegen. Er moet bij de Marsduinen dus iets anders spelen. Misschien heeft de dunne atmosfeer (en dus zwakke wind) er iets mee Pagina 15

te maken, of anders dat het ijs op Mars voornamelijk uit kooldioxide bestaat.

MARS RECENT WARMER DAN NU De meeste onderzoekers nemen aan dat Mars al miljarden jaren een bevroren planeet is, maar volgens Matthew Balme van de Open University in Londen was Mars slechts een paar miljoen jaar geleden veel warmer dan nu. Foto's gemaakt door NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter tonen in een brede geul bij de evenaar structuren die door periodieke smelt en bevriezing van ijs lijken te zijn ontstaan. Die geul is 2 tot 8 miljoen jaar geleden ontstaan, en de gefotografeerde structuren moeten jonger zijn. Als Balme gelijk heeft, dan moet er dus geologisch gezien kort geleden nog regelmatig water bij de evenaar van Mars hebben gestroomd.

SPIRIT NOG STEEDS VAST NASA’s Marsrover Spirit zit nog steeds vast in de zachte Marsbodem, op een plaats die inmiddels “Troy” (Troje) is gedoopt. De steen die mogelijk de onderkant van het wagentje raakt lijkt niet de hoofdoorzaak te zijn van het stranden van Spirit. Waarschijnlijk is het grote probleem de zeer losse structuur van het zand. De onbedoelde parkeerplaats blijkt wel een van de meest interessante te zijn die Spirit tot nu toe heeft bezocht. Een van de

wielen van het wagentje heeft bij het rondslippen kleurrijk en gecementeerd zand opgegraven. Dit lijkt in een niet al te ver verleden met behulp van kleine hoeveelheden water in de bodem te zijn gevormd. De komende weken probeert NASA, met behulp van een kopie van het Marswagentje in een laboratorium op aarde, een manier te vinden op Spirit los te krijgen.

MARS ODYSSEY IN NIEUWE BAAN De oudste nog actieve marssatelliet, Mars Odyssey, heeft zijn nieuwe baan bereikt. De satelliet vliegt nu ruim een uur eerder over de dagzijde van Mars, wanneer het oppervlak meer warmte uitstraalt (in de vorm van infraroodstraling). Dat is beter voor onderzoek met de THEMIS infraroodcamera. De vorige baan was gekozen omdat die optimaal was voor de gammaspectrometer van Mars Odyssey, maar momenteel zijn betere THEMIS gegevens belangrijker zijn dan nog meer onderzoek met de Gamma Ray Spectrometer.

Deze foto, die op 2 juni met een kleine camera op de robotarm van Spirit is gemaakt, laat een steen zien die de bodem van het wagentje lijkt te raken. De foto is onscherp omdat de camera eigenlijk bedoeld is voor het nemen van close-up foto’s van de Marsbodem en stenen. [NASA/JPL/USGS]

Pagina 16

Foto van duinen op Mars, genomen door NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter. [NASA/Jet Propulsion Laboratory/The University of Arizona]

Mars Odyssey draait al acht jaar rond Mars. [NASA/JPL]

Pagina 17

MARS OPPORTUNITY VINDT GROOTSTE METEORIET Het Amerikaanse marswagentje Opportunity heeft op Mars een meteoriet gevonden. De grootste tot nu toe. Zo groot als een flinke strandbal en bestaat uit ijzer. De ontdekking werd gedaan op 18 juli in het gebied dat we kennen als Meridiani Planum. Dat is een vrij vlak zanderig gebied waarin nogal wat stenen voorkomen. Daar hadden wetenschappers wel verwacht meteorieten tegen te komen, evenals stenen afkomstig van de 800 meter in doorsnede metende Victoria krater iets verderop gelegen. Voorlopig heeft deze meteoriet de naam 'Block Island' gekregen. Deze steen heeft een doorsnede van 60 centimeter en is 30 centimeter hoog. Het is lichtelijk bedekt met stof en glimt op kale plekken. Instrumenten hebben al onderzoek eraan verricht en die bevestigden dat we hier te maken hebben met een ijzermeteoriet. In 2006 werden er al eerder stenen van dit type gevonden.

Naast deze drie, zijn er nog meer van deze 'vallende sterren' aangetroffen, maar dat zijn allemaal steenmeteorieten. Wetenschappers denken dat "Block Island' zo'n 3,5 miljard geleden op Mars moet zijn neergekomen. In dat geval heeft het nog de periode van water op Mars meegemaakt. Een ideale steen dus om te bestuderen. Mogelijk vinden instrumenten nog sporen van water en kunnen ze ons meer vertellen over de geschiedenis van de atmosfeer van Mars.

Meteoriet 'Block Island' op Mars

Pagina 18

ZON WAS VOOR VELEN DUBBEL VERDUISTERD

Zo schitterend was die totale eclips wel in sommige gebieden te bewonderen.

Het had voor miljoenen één van de mooiste gebeurtenissen in hun leven moeten worden: genieten van de langste totale zonsverduistering in deze eeuw. Maximaal zou deze maar liefst ruim zes minuten gaan duren.. Hiervoor echter moest men wel een heel eind op zee zijn. Maar op het vaste land? Helaas, helaas! Op vrijwel alle plaatsen waar de eclipsgenieters uit alle delen van de wereld verzameld hadden, was ofwel niets ofwel een heel klein beetje te zien. Bewolking was de grote spelbreker, daarbij vergezeld met veel regen op diverse plaatsen. Een lange reis ten spijt. En toch ....... miljoenen hebben dit schitterende natuurverschijnsel wel mogen bewonderen. Dat was in gebieden waar deze eclips maar kort te zien was, zo'n pakweg een paar minuten.. Eigenlijk bestemd voor de plaatselijke bevolking met name in India, Butan en Bangladesh.

In India kort voor het grote moment.

Daar waar dit natuurverschijnsel wel goed zichtbaar kon naar hartelust gefotografeerd worden.

Pagina 19

REUSACHTIGE INSLAG OP JUPITER Een groot litteken was onlangs op planeet Jupiter te zien. Deze moest ontstaan zijn na een inslag van een meteoriet of een komeet. Dat zou op donderdag 16 juli gebeurd moeten zijn. Een onbekend object met een doorsnede van 80 tot 160 kilometer trof toen de planeet met een snelheid van naar schatting 50 tot 100 kilometer per seconde. Het verdween in de stroopachtige atmosfeer in de buurt van de zuidpool. Het liet een litteken achter zo groot als de aarde. Deze ontdekking werd gedaan door de 44jarige Australische astronoom Anthony Wesley. Hij tipte NASA en die richte hun infrarood telescoop op Hawaii op de aangegeven plek. Al snel volgde de bevestiging van NASA. In juli 1994 heeft zich ook al eens iets dergelijks voorgedaan. Toen viel komeet Shoemacher-Levy 9 in 21 stukken uit elkaar en veroorzaakten ook inslagen. Die littekens bleven toen twee tot drie weken zichtbaar.

Inslag 16 juli Pagina 20

MAAN ENCELADUS HEEFT OCEANEN In 2005 ontdekte het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini dat op deze witte maan grote fonteinen van waterdamp en ijsdeeltjes de ruimte in worden geschoten. Dat gebeurt vanaf de zuidpool en met een kracht waardoor die wel een hoogte bereiken van maar liefst honderden kilometers. In de kern van deze maan zouden deze geisers ontstaan. De vraag die geleerden stellen is of er zout op dat hemellichaam voorkomt. Als dat het geval is, dan komen er onder het oppervlak oceanen voor. Maar tot dusver is er slechts 6% zout aangetroffen. Volgens een groep wetenschappers zegt dat nog niets. Volgens hen kunnen er ook best oceanen aanwezig zijn, zonder de aanwezigheid van dat mineraal zout. Uit bestudering van de laatste gegevens komt er dus slechts 6% natrium voor in de vorm van zout en soda. Dat is voldoende voor de aanwezigheid van oceanen. De weggespoten ijsdeeltjes van deze ijsbal, die niet groter is dan 500 kilometer in doorsnede, zorgen er wel voor dat de E-ring om Saturnus gevoed wordt. Deze ring bestaat vrijwel helemaal uit puur waterijs. Hierin komt een beetje water voor dat van maan Enceladus afkomstig is.

SATURNUS MANEN

HEEFT

NU

Maan Enceladus

62

Het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini heeft om Saturnus opnieuw een maan ontdekt. Dat is dan nummer 62. Die ontdekking werd gedaan vanwege een lange schaduw over de B-ring. Die was maar liefst 41 kilometer lang. Aan de hand van de stand van de zon en de hoek die de ringen dan maken, kon men berekenen dat het nieuwe maantje niet groter is dan 400 meter in doorsnede.

IJsfonteinen bij de zuidpool van deze maan

Pagina 21

NIEUWE MAGNETAR ONTDEKT

SNELHEID STERREN GEMETEN

Met behulp van Europese ruimtetelescopen hebben astronomen van de Universiteit van Amsterdam een nieuwe magnetar ontdekt. Magnetars zijn te vergelijken met neutronensterren. Kleine, super in elkaar geperste hemellichamen die heel snel om hun as draaien. Van de tot dusver vijftien bekende magnetars is hun middellijn niet groter dan ongeveer twintig kilometer, maar met een massa (gewicht) groter dan die van onze zon. Het zijn overblijfselen van zware sterren die als supernova's zijn geëindigd en vervolgens zijn ineen gestort. Hun aantrekkingskracht is veelal meer dan 100 miljard keer sterker als op aarde. De nieuwe magnetar, SGR 0501+4516, bevindt zich in het sterrenbeeld Voerman op een afstand van 15.000 lichtjaar.

Een team van astronomen van de Sterrenwacht Leiden en van de Universiteit van Yale in Amerika hebben voor het eerst de snelheid van sterren in een sterrenstelsel gemeten. Daarbij maakten zij gebruik van de Hubble ruimtetelescoop en de 8-meter Gemini telescoop in Chili. Daarmee bekeken ze sterrenstelsel 1255-0 op elf miljard lichtjaar van ons vandaan. Die sterren bleken zich met een snelheid van 1,5 miljoen kilometer per uur voort te bewegen. Dat is bijna twee keer zo snel als die van de zon.

HERSCHEL WERKT PRIMA De instrumenten aan boord van de Herschel werken beter dan technici hadden verwacht. Dat bleek uit de eerste testresultaten die op 10 juli werden vrijgegeven. Voor Nederland was extra belangrijk de werking van het Hifiinstrument, ontwikkeld en gebouwd door SRON. Dik tevreden waren wetenschappers over dat instrument dat onderzoek doet in het wijde infrarood. Daarbij is het speciaal op zoek naar de aanwezigheid van geïoniseerde koolstof, koolstofmonoxide en water. Deze stoffen kunnen veel vertellen over de ontstaangeschiedenis van sterren en planeten. De lancering van de Herschel vond plaats op 14 mei.

UITEENGESPATTE STERREN

GROOTSTE IN SPANJE

STERRENKIJKER

De grootste spiegeltelescoop ter wereld is op 24 juli 2009 officieel geopend. Deze staat op het Canarische eiland La Palma en bestaat uit 36 spiegels die tezamen een doorsnede meten van 10,4 meter. Wetenschappers hopen ermee terug te kunnen kijken tot vlak na het ontstaan van sterren die kort na de oerknal zijn ontstaan. Zelfs diverse nieuwe melkwegen hoopt men ermee te ontdekken. De Gran Telescopio de Canarias is gebouwd boven op de 2400 meter hoge berg Roque de los Muchachos. Het is in staat een bord erwten op de maan te kunnen zien, wanneer deze voldoende licht weerkaatst. Met de bouw van deze telescoop is in 2000 gestart en heeft 180 miljoen dollar gekost. Lang zal de Gran Telescopio de Canarias niet de grootste blijven. Op Hawaii moet een 30meter telescoop in 2018 voltooid zijn. Een aantal Europese landen wil dan ook een 42meter telescoop gebouwd hebben.

Begin juli werd medegedeeld dat astronomen uiteenspattende sterren hadden ontdekt. Ze staan op een afstand van maar liefst 11 miljard lichtjaar en zijn de oudste tot dusver bekend. Anders gezegd, deze supernova's zijn ontstaan een paar miljard jaar na het ontstaan van het heelal. Ze werden ontdekt tijdens waarnemingen met de 10-meter Kick-telescoop op Hawaii.

Pagina 22

BOEKBESPREKING KOSMOS, GESCHIEDENIS VAN DE STERRENKUNDE VAN STONEHENGE TOT HUBBLE Wil een schrijver een boek wil uitgeven over de geschiedenis van de sterrenkunde, dan krijgt hij te maken met heel veel informatie. Want in de afgelopen duizenden jaren is er heel wat ontdekt en zijn heel veel ideeën opvattingen veranderd. Vooral met de komst van kunstmanen en ruimtevaartuigen. Wat die instrumenten en camera's aan boord ons opleverden, had een halve eeuw geleden niemand kunnen vermoeden. Vrijwel dagelijks krijgen we te maken met nieuwe verrassende ontdekkingen. We hebben nu de middelen. Daardoor zouden we de sterrenkunde van heel lang geleden vergeten. Die ontdekkingen logen er ook niet om. En die sterrenkundigen beschikten niet over de fantastische instrumenten die men heden ten dage in huis heeft.

kregen we te zien wat voor het blote oog verborgen bleef. En wie mocht denken dat de sterrenkijkers op aarde nog nauwelijks iets kunnen ontdekken, nu er ruimtetelescopen als de Hubble en de Spitzer om de aarde draaien, heeft het mis. Door nieuwe technieken, veel verfijndere instrumenten enz. leveren deze aanmerkelijk meer informatie op dan men mocht denken. Maar de prachtige foto's door de ruimtetelescopen spreken ons natuurlijk het meest aan. Het boek KOSMOS, GESCHIEDENIS VAN DE STERRENKUNDE, behoort iedereen als een interessant naslagwerk in zijn of haar bezit te hebben. Het bevat heel veel informatie, schitterende tekeningen en prachtige kleurenfoto's. Schrijver: Harm Habing 352 pagina's Afm.: 22,5 x 23,5 cm Prijs: 39,95 Uitg. Veenmagazines - Diemen ISBN 9 789085 711193

Dit boek begint met sterrenkunde zo'n 4000 jaar geleden. Het beschrijft in onze ogen de zeer primitieve instrumenten en zonneobservatoria e.d. die werden gereconstrueerd uit teruggevonden restanten. Maar van velen hebben we nog steeds niet het idee hoe die werkten. De zon en de maan speelden in die tijd een grote rol in het leven van de mens. Sprongen in de vooruitgang van de kennis maakten de Romeinen en de Grieken. Zij probeerden de vele grote raadsels al te verklaren. Later kwamen sterrenkundigen als Copernicus, Kepler, Hubble, Huygen enz. Toen Galilei met zijn eerste simpele kijker naar de hemel tuurde, viel men van de ene verbazing in de andere. Al snel kwamen er betere en grotere kijkers en steeds meer Pagina 23

WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 25 AUGUSTUS TOT 13 SEPTEMBER 2009 MERCURIUS Is in deze periode niet te zien. VENUS Schittert nog steeds aan de ochtendhemel. Maar Venus nadert de zon m.a.w. haar zichtbaarheid loopt terug van drie tot twee uur voor zonsopkomst. Bevindt zich in het sterrenbeeld Kreeft en vanaf vanaf 11 september in de Leeuw. MARS Verschijnt steeds vroeger aan de hemel. Tot 27 augustus is deze oranjeachtige ster in het sterrenbeeld Stier aan te treffen en daarna in de Tweelingen. JUPITER Prijkt aanvankelijk de gehele nacht aan de sterrenhemel als een heldere ster in het sterrenbeeld Steenbok. Maar gaat in september steeds vroeger onder. SATURNUS Bevindt zich achter de zon en dus in deze periode niet waarneembaar. URANUS Is de gehele nacht met een flinke verrekijker of al met een kleine sterrenkijker te zien in het zuidelijk deel van het sterrenbeeld Vissen vlakbij de grens met Waterman. NEPTUNUS Is met een sterrenkijker te vinden in het sterrenbeeld Steenbok. Te zien 's avonds en een groot deel van de nacht. VAN DAG TOT DAG 27 aug.: Van 3.58 tot 6.35 uur is alleen maan Callisto te zien. De manen Europa en Ganymedes bevinden zich vóór Jupiter en zijn op het wolkendek als witte stipjes zichtbaar. Maan Io bevindt zich achter de planeet. 27 op 28 aug.: Nauwe samenstand van de Maan met ster Antares, de helderste ster van het sterrenbeeld Schorpioen. 28 aug.: De manen Io en Europa staan dicht bij elkaar en ook dicht bij Jupiter. Europa

verdwijnt achter de planeet te 22.16 uur en Io te 22.24 uur. 1 sept.: De weerkundige herfst begint. 2 sept.: Venus bevindt zich ten zuiden van de open sterrenhoop Praesepe (M 44). Dit moet je beslist met een verrekijker bewonderen. 2 sept.: Onder de Maan treffen we Jupiter aan. 5 sept.: Tussen 21.05 en 22.07 uur bedekt de maan een sterretje van het sterrenbeeld Vissen. 6 sept.: Deze avond is alleen maan Callisto te zien rond Jupiter. De manen Io en Ganymedes bevinden zich achter de planeet. Maan Europa is als een witte stip op het wolkendek te zien m.a.w. deze maan bevindt zich vóór Jupiter. 9 op 10 sept.: De manen Europa en Ganymedes zijn dicht bij Jupiter aan te treffen. 10 op 11 sept.: Rechtsboven de Maan schittert M 44. 10 sept.: Een stuk onder de Maan treffen we Aldebaran aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 11 sept.: Vanaf 20.30 uur zijn de manen Io, Europa en Callisto dicht bij elkaar aan te treffen. De manen Io en Europa bewegen zich steeds dichter naar Jupiter, terwijl Callisto zich er van daarentegen verwijdert. 'VALLENDE STERREN' Na een drukke maand in augustus, volgt september waarin het heel rustig is. Een enkele meteoor laat zich zien, maar groot is dat aantal zeker niet. DE ZON 25 augustus 31 augustus 10 september 20 september MAANFASEN Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier

Opkomst 6.40 uur 6.50 uur 7.06 uur 7.22 uur

Ondergang 20.42 uur 20.29 uur 20.06 uur 19.43 uur

27 augustus 6 september 12 september

Pagina 24

BURENDAG

VELDHOVEN

Op zaterdag 26 september a.s. wordt opnieuw de jaarlijkse Burendag georganiseerd. Onze vereniging gaat opnieuw daaraan deelnemen. Zoals het er nu naar uitziet op zes plaatsen tegelijk. In ons volgend nummer alle informatie hierover.

Bijeenkomst vrijdagavond 18 september 2009 Wilhelminalaan in Vessem. Vertrek vanaf Patronaat in Veldhoven te 19.10 uur, Precies! Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - werken aan Marslandschap - activiteit Burendag - bespreking organisatie sterrenkijkavond - wat verder ter tafel komt

NACHT VAN DE NACHT Ook dit jaar wordt weer de landelijke activiteit Nacht van de Nacht (24 oktober) georganiseerd. Hoeveel kunnen we van de sterrenhemel zien, wanneer er zoveel mogelijk straat-, reclame-, huisverlichting enz. wordt verminderd. Voor dit jaar is op één plek al ingeschreven. Meer uitgebreid nieuws in ons volgend nummer WIE DOET ER NOG MEER MEE? ACTIVITEITEN KERNEN De vakanties zitten er weer op. Dat betekent overal beginnen weer de werkzaamheden, de scholen en de verenigingsactiviteiten. En dus ook voor ons. En natuurlijk hebben we daarin allemaal weer heel veel zin. NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 september Aanvang:19.30 uur Einde: 21.00 uur - bespreking nieuwtjes - organisatie sterrenkijkavond - modelbouw - wat verder ter tafel komt UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 11 september Cellostraat in Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur - bespreking nieuwtjes - activiteit Nacht van de Nacht - activiteit Burendag - opzet cursus - samenwerkingsverband met Veldhoven

ZELF EEN KUNSTMAAN BOUWEN ? Sinds kort is dat mogelijk. Het Amerikaanse bedrijf Interorbital Systems maakt dat mogelijk voor particulieren. Zelf bouwen en laten lanceren. Deze firma biedt een bouwpakket aan genaamd TubeSat Personal Satellite Kit. Het kost iets meer dan 5600 euro inclusief lancering. Iedereen mag er zijn eigen instrumenten in plaatsen. Zodra je deze kunstmaan hebt gebouwd, mag deze niet meer wegen dan 750 gram. Lijkt aardig wat, maar pas op. Hiervan gaat wel 550 gram aan standaardonderdelen af. Er blijft dus maar 200 gram over en dat is echt niet veel. De satelliet heeft een lengte van 13,5 centimeter en meet een doorsnede van 8,7 centimeter. Hierin zitten standaard batterijen, zonnecellen, een microcomputer, software en antennes. Een Neptune 30 raket brengt ze met 32 tegelijk de ruimte in naar een hoogte van 312 kilometer. Daar blijven ze drie maanden om de aarde draaien, waarna ze in de atmosfeer verbranden. Interorbital Systems verwacht eind 2010 de eerste lancering te kunnen uitvoeren.

Pagina 25