Arte bocabulario tesoro y catecismo de la lengva gvaraní. Tomo I: Arte de la lengua guaraní [1]


108 47 7MB

Guaraní; Spanish Pages [243] Year 1876

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Front Cover
LEIPZIG ...
INTRODUCTIO. ...
Vocabularium ingens duabus partibus compre- ...
tubo confitentes audiebat; id poftquam non fuc- ...
non ceffit. Virginitatis ibi ſe voto adftrinxit, & ...
ibi quippe vitæ fpiritum illi Deus, hic gratiæ in- ...
mortem, & gloriæ fempiternæ adeptionem eodem ...
difcrimine; exinde per annos quatuor fupra qua- ...
ex quibus admirabiles eius actiones, quos memo- ...
Artem breuem Lingue Aymare, ad introductionem ...
L ...
Quocunque accedebat, gratia fanitatum fequebatur. ...
INTRODUCTIO. ...
amiſsâ matre pædagogo traditus indolem cujuflibet ...
primis labris libata latinitatis ftudia faſtidiens, relictis ...
cipua gentis vitia ita profligata funt, ut integro ...
tamen die omifit ad Meditationem fe præparare, nullam ...
integer omninò in fepulchro repertus eft: creditumq ...
compedibus elapfus in patriam aufugiens, ita dein- ...
· ...
oppidi præfidem conftituit, quem anno fequenti ...
quoddam fplendidiffimum agerent: quod dum fecif- ...
aucta eſt, ut ex octoginta hujus regionis Cafiquii ...
quenti anno feliciori aliquantulum fucceffu, eâdem ...
fpe dimiffus eft: ftupentibus Hifpanis, fimplex ...
& novis ftabiliendis obftaculo effe. Idcircò eò omnes ...
voce fuiipfius mendax præco vociferatur, fe fuæ ...
oppido degentem miffis, Sacerdotes fibi dari & op- ...
confecratum eft, prætuliftis, & lymphaticas mentis ...
fuos viderent, eâ fe cogitatione folaturos, quòd pro ...
fub idem tempus Tapenfis Provincia ab Societate ...
vigefimum fufcepti Baptifmi annum, Regi tributum ...
ERRATAS. ...
VIEWHE ...
APROVACION DEL LICENC. ...
El Lic. Gabriel de Peralta: ...
APROVACION DEL MVY ILVS- ...
do muchos, y grandes trabajos, han hecho, ...
MARIE SINE LABE ...
nimè potuere; tu verè adepta es, vt beatam ...
૭૭૭૭૭૭ ...
CAP. III. Del Nombre Comparatiuo, Super- ...
Túba, Padre. Cherúba. Túba, eius pater...
La mifma regla guardan todos los verbos, que reci- ...
Ibá oabiquiramo, y yâí, fi es manofeada la ...
CAP. VIII. Del verbo pafsiuo. ...
Na. 1. Nda al principio, y vna Y. ...
CAP. XIIII. De algunos verbos ...
Afirmatiuo. ...
Afirmatiuo. ...
Afirmatiuo. ...
Ayubé, eftar echado. ...
con otras interrogaciones, y (Raé pueſto al fin...
Pipé, Piri, Ndí, Andi, Andibé, ...
Tecum, Ahá ndepĭpéne, yrè, juntamente contigo en ...
Aycupeog, paffar por de- ...
T. ...
de la (R) y en fu lugar recibe ...
Recommend Papers

Arte bocabulario tesoro y catecismo de la lengva gvaraní. Tomo I: Arte de la lengua guaraní [1]

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Acerca de este libro Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo. Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir. Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted. Normas de uso Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas. Asimismo, le pedimos que: + Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares; como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales. + No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos propósitos y seguro que podremos ayudarle. + Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine. + Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de autor puede ser muy grave. Acerca de la Búsqueda de libros de Google El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com

RV M , S AP , C 1 ap

BILES

Arte, bocabulario, tesoro y catecismo de la lengua guarani, publicado ...

Antonio Ruiz de Montoya

HHLS

ECI T ONES

SANA

180

1817 SCIENTIA

ARTES

VERITAS LIBRARY OF IGAN CHTHE SITY F MI R E V I O UN

PLURIOUS UNION

TUEBOR

SI- QUE RISPENINS AMENA ULAM M CIRCUMSPICE

ARTE

BOCABULARIO

TESORO Y CATECISMO

DE LA

LENGVA

GVARANI

POR

ANTONIO RUIZ DE MONTOYA

PUBLICADO NUEVAMENTE SIN ALTERACION ALGUNA POR

JULIO PLATZMANN CABALLERO DE LA ORDEN IMPERIAL DE LA ROSA DEL BRASIL CONDECORADO CON LA MEDALLA DE ORO « LITTERIS ET ARTIBUS » DE LA MONARQUIA AUSTRIACO -HUNGARA

TOMO

* PRIMERO

LEIPZIG B.

G.

TEUBNER MDCCCLXXVI.

ARTE

DE LA

LENGVA

GYARANI

POR

ANTONIO RUIZ DE MONTOYA

PUBLICADO NUEVAMENTE SIN ALTERACION ALGUNA

POR

RUTTO

PLATZMANN

LEIPZIG

EBNI R MDCCCLXXVI,

PM 7171 . R93

IMPRENTA W. DRUGULIN EN LEIPZIG .

533228-013

AL VALEROSO

BARON

DE

JAURÚ

OFRECIDO

POR EL EDITOR.

INTRODUCTIO.

I.

Vita grammaticorum, qui usque ad ann. 1675 scripserunt de linguis Americe meridionalis, collecte ex libro P. Ribadeneira, Bibliotheca scriptorum Soc. Iesu, contin. a Ph. Alegambe, recogn. et product. a Nath. Sotuello (Roma; 1676, fol.). LPHONSUS DE ARAGONA, natione

Italus ,

domo

Neapolitanus , piis naanno parentibus tus MDLXXXV .

Societatem

ingressus est anno MDCII. & tirocinium , studiaque

A

omnia Neapoli

confe-

cit, tânti jam tum virtutis commendatione , vt B. cuius

erat

ex

recente

Aloyfio

memoriâ

quàm proximè conferretur.

celebris

Gonzaga , claritudo,

Anno MDCXVI. navigavit

in Paraquariam, à P. Ioanne de Viana, qui Procurator inde venerat in Vrbem, inuitatus ad meffem

ani-

VIII

INTRODUCTIO .

animarum. ad

Biennio in Vrbe Affumptionis

pueros

cum

insigni

instituit ,

Latinitatis

rudimenta

modestia, humilitatis, caritatis, ceterarumque virtutum documento. Verùm cùm an. MDCXXIX . vastam desig-

Vruaij Prouinciam Deus Euangelio aperiret, natus

Alphonsus

fuorum,

comes

est , iret

qui ad

pro

mensurâ gentem

eam

votorum P.

Rocho

Gonzalez, & particeps fieret amabilium ærumnarum. Vnam ibi Reductionem (sic vocant cœtus Indorum, quos à vagâ viuendi confuetudine collectos, reducunt in

communis

vitæ

focietatem)

fub

Conceptionis

nomine administrauit, excitato fibi congestis è paleis tugurio, & facello ad facrificandum.

Vasta circùm

folitudo, & rerum vitæ necessariarum egestas ingens : radicibus ferè & leguminibus, quando nec illa deficieIn eâ vastitate, cùm vitæ vitam tolerabant.

bant,

integerrimæ

documento,

mirabili

atque

patientiâ,

operofiffimâ caritate opus Dei promoueret, folemnia Quid ibi laborum quatuor vota profeffus est. ut fustinuerit, quid adierit periculorum, quoties, augeret, per commiffum fibi gregem tueretur atque faltus & tefqua difcurrerit, vulnera exceperit, fanguine humum imbuerit, extrema omnia Apoftolico animi Ex eâ ardore tentarit, haud facile explicatu est. contentione morbum contraxit ad cuius curationem ad Collegium Affumptionis deportatus

est :

sed vi

pertinaciâque mali omnia remedia fuperante, ibidem piè

mortuus

eft, Sacramentis

priùs

omnibus

procura-

INTRODUCTIO.

IX

curatus, ad diem x. Iunij MDCXXIX. ritu

parentauit

conuentu

Cleri

illi

Poftridie folemni

Proëpifcopus,

vtriusque ,

Regij

celeberrimo

in

Gubernatoris,

&

populi vniuerfi, quos opinio fanctimoniæ eius ad funus cohoneftandum excitauerat : fuit enim tam luculentis ornatus virtutibus,

quàm virum Aposto-

licum in medio nationis praua oportebat.

Conuer-

fatio eius femper in cælis, vbi luminis voluptatisque In cæli Reginam & in divinæ copiam trahebat. eius filium Iefum Affertorem noftrum incredibilis obferuantia, amor tenerrimus . rimâ fuâ

paupertate

erat

In egenos de pauper-

impensè

munificus :

in

mortalium falute procurandâ diligens atque impiger, & periculorum quorumcumque contemptor. Societatis noftræ & inftitutorum eius admirator & amator præcipuus, tamque accuratus obferuator, vt nullam ejus regulam fit vifus violaffe. tam erat rimùm

pauper corporis

lacer

&

victus

Quàm diues animi,

bonis :

veftitus

pertenuis ;

illi

supellex

pauculæ è papyro imagines, fouendæ pietati.

plutota Puri-

tatem in fe femper expreffit Angelicam ; & conftans illi decus ftetifillibatum. virginitatis eft , opinio Obedientiâ denique, fui contemptu, ſtudio mortificationis, corporis afflictationis, omnique aliâ virtute tam fuit cumulatus, quàm decebat eum quem Deus elegerat in Doctorem etiam

commodo

gentium barbarum:

fcripfit

quarum

idiomate Guaráno,

cuius

est in Paraquariâ vfus, B

Voca-

INTRODUCTIO.

X

Vocabularium

ingens

duabus

partibus

compre-

henfum. De Lingua Guarána particulis, omnis eius ornatus definitur.

quibus nimirùm

Præcepta Syntaxeos. Sermones ad populum. Dialogos de Sacramentis, & aliis fidei Myfteriis. Cantiones perelegantes de iifdem.

LPHONSVS DE BARZANA, natione Hifpanus è Bæticâ AU А -Prouinciâ, patriâ Cordubenfis, Magiftri Ioannis de Auila Concionatoris eâ tepeftate Apoftolici difcipulus, cùm ad Ethnicorum conuerfionem femper auidè inhiaffet, eaque ob rem xv. ipfos annos perfeueraffet ingreffum in Societatem opperiens, â quâ domefticorum fuorum

difficultatibus

prohibebatur,

tandem anno MDLXV. receptus, cùm aliquamdiu iam Bæticam Prouinciam concionando percurriffet ; in Peruanum America Meridionalis Regnum anno MDLXIX . cum aliquot Sociis miffu B. Francifci Borgiæ Præpofiti Generalis profectus, magnam ætatis partem in Tucumaniâ & Paraquariâ mediterraneis Prouinciis tranfegit, & plurimos mortales Apoftolicâ prædicatione quàm

Chrifto lucrifecit,

Hifpanis

procurandis

non Indigenis intentus.

minùs,

Vndecim

omnino gentium illarum linguas percalluit, quarum beneficio diuerfis nationibus per xxIII. annos, omnibus

peri-

INTRODUCTIO.

periculis & fudoribus

XI

pofthabitis Euangelium præ-

dicauit : donec exeunte anno MDXCV. graui paralyfi repentè

oppreffus , omnes corporis fenfus prorfus amifit, ita vt ad fex horas iaceret exanimato fimilis.

Pofteà

fenfim

ad

fe

rediit ,

balbutiente linguâ ,

quæ diceret exprimere non poffet.

vt

Cufcum delatus,

ærumnofam ibi vitam, & Apoftolicis laboribus diu exercitam, laudatiffimus fenex traquillo fine conclufit Calendis Ianuariis anni MDXCVIII . cùm annos LXX. viuedo fuperaffet, primus Socioru, qui Regiam illam Ingarum urbem fuo occubitu decorauit, cùm idem ipfe poftremum Ingam, ad quem ius Regni prifcum pertinebat, facro ab fe ablutum Baptifmo, Carolum appellatum , ad piè Chriftianeque moriendum inftruxiffet.

Vir fuit Barzana, quem & Peruuij vulgò

Apoftolum fuum nominant ; & Noftri qui in miffionibus illis difficillimis verfantur, tamquàm verum Apoftolici fpiritus exemplar, bonumque eius muneris magiftrum fibi

proponunt imitandum.

Sæpè cùm

aliter non poffet impofitus in fedem, aut feretrum potiùs, quafi efferretur mortuus, fuccollantibus aliis multa loca

circumiit,

egregius

venator animarum.

Sæpè diuinitus ad longa fpatia breviffimo tempore transferebatur, vt opem adferret mortalibus ; conſtat eum

horis vndecim aliquãdo decurriffe iter octidui.

Ceterùm pedes inftituebat femper expeditiones fuas, omni aëris inclementiâ contemptâ. tiffimis periculis à Deo ereptus eft ;

Crebrò præfencrebrò B 2

quinos fe-

INTRODUCTIO .

XII

fenófue

dies fine cibo extraxit, folâ paftus Eucha-

riftiâ. Singulis noctibus ad orandum furgebat ; quod illi ftudium diabolus multâ vexatione, totis duodecim annis conatus eft excutere, fed nihil nifi ad augendam homini coronam profecit ; qui toties de aduerfario relatâ victoriâ, contemptim increpitum, fcipione iam à fe

per ludibrium

abigebat.

Quamquàm &

contrariis eum armis etiam infeſtabat, nimirùm cùm fe illi aliquando cogitanti attentiùs, te

efferatos

quofdam

populos

quâ

poffet ar-

Chrifto

adiungere,

fuperbus ille fpiritus horribili formâ obieciffet, Pater nihil exterritus obuiàm illi proceffit, &, Sede, inquit, in hac fede meâ, quia me dignior miffionem fe

ille

non

inde proripuit.

pheticâ luce

ferens

Vifus haud

illuftrari ,

es ;

quam fub-

cum horrendo

fæpè

vlulatu

vnâ vice eft pro-

cogitationes

aliorum

occultas, fæpè quæ pòft erant futura prænuntiabat. Erat Limæ vir è religiofâ familiâ, doctrinæ & virtutis opinione apud vulgus laudatiffimus Francifcus de Cruce.

Hunc cùm in publico doctorum homi-

num confeffu vidiffet contentiofiùs quædam afferere, coràm

admonuit ,

ni vitam

& doctrinæ

quædam

capita corrigeret, fore vt olim flammis à facro fidei Magiftratu viuus traderetur : neglexit ille ; & detectis poftmodùm hærefceret ,

erroribus , velut

cùm

obftinatus

iis

peruicaciter

hærefiarcha ,

qui

adfe

humani generis Seruatorem præ Chrifto venditabat, incendio abolitus eft. Deo ac Deiparæ fuit perfa-

XIII

INTRODUCTIO .

familiaris ,

atque ab

multa

iis

exorabat.

beneficia

Infantis lefuli memoriam gratâ veneratione recolebat, habebatque

femper

formatum ,

quod

quadam

inclamaret,

vt

fe ftitit coram

&

oblitus ,

fuum fibi fancto

ſculptoriâ

arte

lecti

ad

Apoftolus ,

infirmorum

caput

curatorem

dilectum porrigeret,

infans,

en hic ego tecum fum. fium

fibi

Id cùm in extremâ ægrotatione fuiffet

admouebat. nocte

ipfius

fignum

per noctem

dicens,

Ne

ipfe

fatigere,

Scripfit hic Tucumanen-

quo modo eum paffim appellant,

in multarum gentium vtilitatem. Lexica. Præcepta Grammatica. Doctrinam Chriftianam. Catechifmum. Librum de Confeffionis ratione, multis additis precationibus, fermonibufque, quinque Indorum linguis, quarum longè lateque per America Auſtralis mediterranea vfus eft, reanâ,

Guaranicâ,

Puquinicâ, Natixanâ,

Tenocoticâ, quam

etiam

CatamaMogaz-

nanam vocant, ad quas plurimæ aliæ reducuntur.

NTONIVS RVIZ DE MONTOYA, natione Peruanus,

A patriâ Limenſis, vir ftrenuus, & impiger in Paraquariâ

operarius ,

qui

&

Collegiis

ibi

præfuit ,

&

plerafque in Vruaianâ prouinciâ Reductiones increconftituit. Abftineo plura de illo

dibili labore

me-

INTRODUCTIO.

XIV

memorare, vt fuperftitis etiamnum modeſtiæ feruiam. Edidit Hifpanicè Hiftoriam de miffa fub Chrifti iugum Paraguarid. Madriti MDCXXXIX . Item

Thefaurum, Grammaticam, Vocabularium, Catechifmum Lingud Guaranica, cuius eft vfus in Paraquariâ. *

IDACVS GONZALES HOLGVINVS, natione Hifpanus, ex

Oppido

Caceres,

ſtudio addictiffimus,

in

vir Sacrarum Litterarum

quas multa comentatus eſt

prælo digna.

Concionatoris munus fuftinuit, & varia Collegia per annos plures rexit, multùm auctoritate ac prudentia valens.

Rerum Diuinarum meditationi

fuit impensè addictus, eique impendit.

Nullâ

Societatem ,

per

mortali totos

ternas

labe ,

XLVI.

quotidie horas

ex

annos ,

quo

venit

in

confcientiam

maculauit. Virginitatem ad vfque extremum feruauit illibatam. Indorum falutem ardentiffimo zelo, pluribus annis in Peruanâ Prouinciâ , per difficiles Miffiones ,

&

procurauit,

vernaculis

immenfos

labores

atque

eorum linguis

ærumnas

diligentiffimo

ftudio perceptis.

Acutiffimis doloribus extinctus eſt MDCXVII. Vrbe Chilenfis Regni anno

Mendoza,

omnibus

Ecclefiæ

Sacramentis

præparatus , _relictis

magnæ humilitatis & patientiæ exemplis. diu

mansit

fimilis.

tractabile ,

vultus

decorus ,

Cadauer & fpiranti

Edidit Gram-

INTRODUCTIO .

XV

Grammaticam Lingua Quichua, quæ uio

communis

Ciuitate

Lima

eft.

toti Peru-

Regum

apud

Francifcum Cantum MDCVII . in 4. Vocabularium eiufdem Lingue ; cui accefferunt Priuilegia Indis conceffa. Iisdem typis мDCVI . in 4.

IDACVS DE SAMANIEGO, Hifpanus. Is cùm SalDID manticæ abfoluto Philofophiæ curriculo_operam nauaret Medicinæ, iamque propè effet, vt Lauream capefferet, familiaritate duorum fratrum noftrorum , in quos inciderat, in itinere, vfus, animum ad Societatem applicuit, in quâ poftmodum Coadiutor fpiritualis formatus eft. Zelus animarum deinceps illum traxit in Indias Occidentis , fuitque primus, qui cum P.

Didaco

Martinez viro

admirabilis

adarduam illam, atque ærumnarum Crucis multa

in Montanis præclarè

miffionem

geffit :

fanctimoniæ,

feracem fanctæ

profectus

eft ;

vbi

multas inftituit expeditiones

ad Indos finitimos, per fummas itinerum & locorum difficultates.

Virginitatem fuam inter immania peri-

cula, & nudos paffim homines, feruauit ad extremum vfque

illibatam.

Paupertatis

tam amans

fuit,

vt

nihil vnquam, vel in fumma neceffitate poftulauerit ; vnaque

vefte

ad

planè Apoftolicus,

annos xxxш . fit & quem,

vfus.

Vir

fuit

etiam tum viuentem,

pleno ore fanctum appellabant; reliquias autem vita functi ad venerationem auferre pro fe quifque conten-

XVI

INTRODUCTIO.

tenderet.

Enimuerò

debebatur hoc innocentiffimæ

vitæ, tot heroicis virtutibus exornatæ, vnquam labes mortalis violauit. in

Oppido

anno

S.

MDCXXVI.

Crucis ætatis

quam

nulla

Obiit, vbi vixerat,

Montanæ

fuæ LXXXV.

die

vu .

initæ

Martij,

Religionis

LXIV. poft. XXXIX . quàm venerat ad illam Miffionem. Scripfit Vocabularium

Lingue

Chiriguana ,

cuius

eft in

aliqua Meridionalis America parte vfus.

* IDACVS DE TORRES RVRIVS , natione Hifpanus, DIDACVS ex oppido Toletano Dioecefis Alcazar de Confuegra ; in Societatem venit Valentiæ ; & confectis ftudiis ac Diaconatu initiatus traiecit anno MDLXXIX. cum P. Iofepho Teruel in Peruuium. dos

factus ,

cùm

Indorum

Limæ Sacer-

iuuandorum

defiderio

æftuaret, Iulidem miffus eft, vbi Aymaræ & Quichua linguæ tantam breui cognitionem induftriâ fuâ confecutus eft,

vt vtramque in præcepta redegerit,

totis xxx. annis Chuquiface deinde docuerit. mas in

afperrima Charcarum

& ferè pedes, inftituit.

prouinciâ

ac

Pluri-

Miffiones,

Domi indefeffus in omnium

ſe auxilium femper impendit :

incredibile

eft

ille confitentes affiduus audiret, excoleretque.

quot Indos

prætereà ardentiffimo zelo profequebatur, neque vllis fatigabatur incommodis, quæ illorum gratiâ ſubibat. Deuexâ ætate cùm obfurduiffet, inferto in aurem tu-

INTRODUCTIO.

tubo confitentes audiebat ; cedebat quo

illi

ampliùs ,

obibat

expeditiores

id pro

XVII

poftquam aliis

operam

alia

non fucminifteria,

confitentibus

ex-

hiberent. Magnis omnino virtutibus longam fuam ætatem ornauit. Sui diuexandi tam fuit ftudiofus, vt prætensâ etiam

commoditate

Moderatoribus exprimeret.

facultatem

eius à

Nunquam ad fomnum

culcitram, nunquam findones vfurpauit, nifi poftremis in morbo diebus iuffu Maiorum. Quotidie fe, & plerumque ad fanguinem vfque, flagellabat ; quotidie cilicium,

etiam celeberrimis diebus, induebat ;

& ad hæc veftes internas afpero fago iubebat induci. Ad vfque decrepitum fenium, præter imperatos ab Ecclefiâ dies, bis hebdomadatim ieiunauit. Humilitatem fuam

in

commendauit

eo

maximè,

quòd nihil fe præftare, quod operæ pretium haberet, contenderet ;

&

quidquid

proponebatur

ad

accef-

fionem virtutis, ceu tiro auidè arripiebat, quod eo magis mirandum fuisse

fpiritus

eft,

quod

apprimè

conftat illum doctrinâ

inftructum .

Perægrè

fibi

declarauit accidere, quod aliquo in pretio videretur effe, quod aliquid de ipso eximij concepiffet Superior, qui nihil vnquam geffiffet præclarè, nihil quod non cuique foret obuium & perfacile. ibi Collegium regeret, viliffima cipiis obiri

confueta,

Potofij cùm

miniſteria,

peragebat,

negans

effe qui facerent, cùm ipfe poffet. culum verrere, ipfe aquam ferre,

à man-

aliis

opus

Ipfe fibi cubivafa

eluere, C

ipfe fibi

INTRODUCTIO.

XVIII

fibi

omne præftabat

obfequium ,

impatiens

alieni,

dum fibi manus, vt aiebat, ad id conceffæ fuperInter hæc per amicam expoftulationem effent. flagitabat fæpè à Deo

vt

fe tandem

bonum

ceret, qui tot annos nequidquam bonus

effi-

fieri con-

Ita communi fe vitæ femper accommo-

niteretur.

davit, vt cùm præ fenio vix poffet ſcopas fuftinere, dato tamen ad verrendum figno primus adreperet. Nihil

in

victu

obedientia ; arduum

cui

fingulare fe

duceret ,

admittebat ,

femper quod

adeò

nifi

fubiecit,

præciperetur.

cogeret vt

nihil

Paupertatis

in fe fuifque omnibus ftudio nihil admittebat

non

obfoletum, nihil non eorum quæ domi erant viliffimum. Multus erat ad vtramque orationem & quæ voce, & quæ mente folâ fit ;

& huic quidem

quaternas quotidie horas conftantiffimâ perfeuerantiâ impendebat, tametfi riret.

perraras

ex eâ voluptates hau-

Nimirum robuftâ virtute vir, ad perfectionis

faftigium per femitam patientiæ ducebatur.

Eluxit

in eo tam illibata puritas, vt nullus vnquam geftus, nullus nutus ipfius, in tot omnium hominum congreffibus, ab infigni ſanctimoniâ diffentiret. humani

pulueris

animo

adhæferat ,

id

Si quid

quotidianâ

exhomologefi detergebat. Hæc atque alia illum decora, vitæ iam feffum cælo reddidere maturum ; quo

poſt

ſuſcepta

piè

coram Sociis errata fua,

facra

myfteria ,

dignatus,

vt

deprecatus fuit

opinio,

Deiparæ, Deique filij afpectu, tranfcriptus eft, placidâ mor-

INTRODUCTIO .

morte compofitus Chuquifacæ,

XIX

vbi

perdiu vixerat,

die xm. Aprilis, anno MDCXXXVIII. ætatis xcI. Societ. nuncupatorum XLVIII.

aditæ LXVI. votorum quatuor Scripfit

Grammaticam & Vocabularium mare &

Quichua,

quæ ab Italo

quarum

eft

Linguarum

Ay-

vfus in Peruuio :

quodam Patre Societatis Iefu

digefta

prodierunt Romæ MDCII . in 8 . *

* *

MANVEL VEGA, tertius, itemque natione Lufitanus, EMAN de cuius pertinaci ad conuertendos Maramomifios Brafiliæ

populos

caritate

mentio

fit

à

Sebaſtiano

Berettario in Vita Iofephi Anchietae lib. I. Digeffit Catechifmum; Dictionarium ;

Grammaticam Lingue Maramomifiorum. *

*

abriel de la VegA, natione Hifpanus, vir ſpiritus GA Apoftolici, quem in Peruano Regno maximè exercuit ; quò cùm ex Hifpaniâ Sacerdos nauigaffet, totis xi. annis fe Indorum faluti

ftrenuè impendit.

vitæ fuæ poftremis verfatus

eft in Caftris

Regiis, non minori militum vtilitate,

quàm volup-

Tribus

tate fuâ, quam ex ærumnis Caftrenfibus capiebat Verùm ita confecerunt hominem ij vberrimam . labores,

vt

cùm

primùm

ad

Chilenfe

Collegium re-

C 2

INTRODUCTIO.

XX

redux peruenit, vehemens eum lateris quietis

dolor

incef-

interim dato in-

ferit, & xxvII . die ,

nullo

teruallo, confecerit.

Patientiæ in morbo documenta

dedit egregia , qualia femper valens ediderat ,

fum-

confentionis ;

vnde

mæque

cum

voluntate

diuinâ

pax quaedam eius animo incredibilis infidebat.

Obiit

anno falutis MDCV. ætatis xxxvIII . poſt xxii. quàm ad Societatem accefferat, iam nuper quatuor votorum Profeffis adfcriptus.

Funus ab Epifcopo, atque om-

ni Clero , ab Religiofis familiis , ab Nobilitate frequenti celebratum eft, excitis famâ fanctitatis ipfius, & miraculorum, quæ conftabat effe patrata diuinitùs, dum ipfe recitato fuper ægros Euangelio, manuque eis impofitâ, momento illis fanitatem reftituit. Scripfit magno commodo aliorum Artem Grammaticam;

Dictionarium, &

Annota-

tiones quafdam Lingua Chilenfis. *

* GASPAR RVIZ, natione Germanus, vir Linguarum Hebraica , Græcæ , Latina , Gallicæ , & , haud dubiè, Hifpanicæ, præter maternam fuam, peritus, falutis Indorum ftudio nauigauit in Orbem nouum, vbi

ternas

denuò

Linguas ,

Quinchuanam ,

Chiri-

guanenfem, Gorgotoquienfem, magnâ induſtriâ perdidicit ; & incredibiles labores in difficillima Miffione Sanctam

Crucem

Montanis ,

pro

Indorum

falute procurandâ , magno animo exhaufit.

Pauperta-

ad

in

XXI

INTRODUCTIO.

tatis, humilitatis, manfuetudinis, & facilitatis in alios, in

fe ipfum feueritatis , pudicitiæ quoque , & obe-

dientiæ clara dedit exempla.

Harum efto fpecimen,

quod fubiicio. Torquebatur corporis doloribus acerrimis ; adducta eft anus honefta,

quæ faceret medi-

cinam : eam ille confpicatus , Ego, inquit , mortem priùs oppetiero, quàm vt vllam corporis mei partem feminæ curandam exhibeam. At fimul intellexit Superioris nutum, illicò tam conftans atque excelfum animi

propofitum temperauit.

perpetuò Virginitatem coluit. ante

prenunciatâ ,

poſt

Ceterùm

Morte fuâ Sociis diu

eximiam in magnis

cruciatibus tolerantiam præftitam, Sanctæ

Crucis

illibatam

morbi

obiit in Oppido

Montana, Prouinciæ

Peruanæ , die

XXII. Aprilis , anno MDCXXIV. vitæ fuæ xxxvIII. religiofæ xxII. à fufceptâ quatuor votorum profeffione II. Scripfit Grammaticam Peru vfus eft.

Lingue

*

Gorgotoquienfis ,

cuius in

*

OSEPHVS ANCHIETA, natione Canarinus, feu ex InIfularum Fortunatarum vnâ, cui nomen Tenerifa, patrem habuit Cantabrum , vtrumque honeftâ inter fuos

matrem indigenam , & florente fortunâ.

Domi Latinis litteris vtcunque afperfus, Conimbricam venit ad ftudia, vbi fuis æqualibus virtute præluxit ; ingenio ad omne fcriptionis genus prompto, exactoque non

XXII

INTRODUCTIO.

non ceffit. Virginitatis ibi ſe voto adftrinxit, & fubinde in Societatem Iefu anno MDL. ætatis fuæ XVII. fe

dedit.

Valetudinis

Brafiliam

gratiâ

miffus, totos ibi

poft

triennium

in

quatuor & quadraginta

annos traduxit, gentis illius appellatus Apoftolus, & noſtri feculi Thaumaturgus.

Septennio egit Prouin-

cialem ; ac demùm laboribus magis , quàm annis confectus, obiit in vico Reritiba die ix. Iunij , anno MDXCVII. plexus

ætatis eft

Vitam

LXIV.

Sebaftianus

repræfentabo

eius

Beretarius ,

compendio ,

ex

libris quam

Elogio

Neapoli typis prodiit Linguâ Italicâ.

v.

com-

ego

illius

hîc

quod

Illud fic habet.

Inter noui Orbis miracula debet fine dubio referri primo loco magnus miraculorum operator Iofephus Anchieta. Is ficut extra metas Herculeas in Canariis natus

eft ,

in agendo , patiendoque magna pro

ita

Chrifto

exceffit

Illuftria

ipfius

terminos facinora

ordinariæ

duo

admirationis.

doctiffimi

America

Prælati duobus titulis complexi funt, quando illum alter Grande

lumen

Societatis in Occidente, alter

Apoftolum Brafiliæ nuncupauit, ac fi voluiffet illum uterque opponere alteri illi Lumini Orientis, India Apoftolo S. Franciſco.

Verùm aptiùs laudes ipfius

vno nomine comprehendit, qui Adamum Innocentem appellauit. Mortalibus noui Orbis nouum à Deo Paradifum ipfius tercreari Adamum par erat. reftrem quem effe dixerim, nefcio, Infulas Fortunatas, vbi natus ,

an Societatem , quam ingreffus eft : ibi

INTRODUCTIO.

ibi

quippe vitæ fpiritum illi Deus , hic gratiæ in-

fpirauit. in

XXIII

Participauit quatuor dotes, quas Adamus

innocentiæ ftatu

obtinuit ;

Dominium

in

ani-

mantia, Voluntatem rectam, Intellectum illuminatum, Corpus immortale.

Eius dominij fidem fecêre ſex-

centies pifces, aues, feræ, ferpentes, quos ipfe Brafilicè compellabat ;

illi

obtemperabant , & obfequebantur

illi priuilegio , Dominamini pifcibus maris, volatilibus cæli, & beftiis terræ, omnique reptili .

Piſces, vbicun-

que voluiffet, inueniebantur, feque capiendos dabant ; ex quo à rudibus Barbaris vocabatur, Pater ille, qui nobis, quos volumus, pifces fuppeditat.

Et accidit

aliquando, vt vici vnius populo impeditâ per tempeftates pifcatione , ad inediam redacto , cùm omnes eduxiffet ad litus, interrogaffetque quod pifcium genus concuperent ,

illique poftulaffent ludibrio , quod ea

anni hora non ferebat, tantam fubitò copiam fecerit, vt

retibus , naffis ,

atque

adeò

manibus , quantum

quifque voluiffet, concluderent. Aues ab ipfo vocatæ ad laudandum Deum aduolabant , & digito ipfius cantillaturæ infidebant. Ad eius imperium grex coruorum , qui ad pifces in littore expofitos à pifcatoribus ſe glonierauerat, feceffit, & prædæ partem promiffam exfpectauit.

Aliàs inter nauigandum, cùm meridiani

Solis æftum Socius infirmus ferre non poffet, auem iuffit focias

conciere , & fibi vmbram facere.

Illa

collecto agmine rediit , & ad leucæ fpatium alis nauim inumbrarunt , donec ab ipfa benè precante di-

XXIV

INTRODUCTIO.

dimiffæ

cum feftâ crocitatione auolarunt.

Orantis

& concionantis caput & brachia fæpè circumfiliebant auiculæ, quæ pulcherrimâ fuâ fpecie cælefte potiùs, quàm terrenum quid præfeferebant. atque in

Pantheris

Par in belluis,

inprimis , quæ in Brafiliâ præ-

feroces atque efferæ funt , obfequium Sufficiat dixiffe , duas illum cuftodum , orandum

quando quibus

per ipfe

expertus eft.

comitari folitas ,

fyluas

more

noctu prodibat

domum

reductus

fidem porrectis fructibus perfoluebat.

ad

obfequij

Taurus fero-

ciens, quem complures præualidi fub iugum cogere fruftra certabant , ipfius iuffu , fignum ,

à puero

iugum

dominatum exercuit

poft

admifit.

nonnunquam

ductum crucis hunc ipfe

Et

ad oblectamen-

tum ; vt cùm fimiis in nemore obuiis, ab Barbarorum , quos habebat in itinere comites, fidem fatigationemque

recreandam ,

faltus

&

iocos imperauit ;

illi gradientes, donec ab illo dimitterentur, gefticulationibus profecuti funt. inoffenfus

tractabat;

prohibebat ; midabant,

Serpentes Adamus nofter

nunc

illos ab omnium noxâ

nunc in finum viperis, quas alij reforadmiffis ,

Dei

benignitatem

prædicabat.

Et viperis quidem tam imperiosè dominabatur , vt cùm

vnam

citaret auderet

pede nudo aliquando premeret & inmorfum , illa referenter lamberet , nec Verùm haudquaquam infidiari calcaneo .

ad

ipfius imperium corporum fenfu præditorum finibus circumfcriptum fuit.

Tempeftates fedare, defperatis me-

INTRODUCTIO.

XXV.

mederi languoribus, imbres vel fufpendere in aëre, fed magis

vel deuocare, faciebant admirabilitatem ;

imperium, quo fari iuffit mutum infantem ; Patrem moribundum è ftrato furgere ; mutilum fulcra proiicere ſubalaria ; quartanarium febrim dimittere ; profluuio fanguinis laborantem valere. Grauiffimorum illi malorum curatio paruo conftabat. Aquâ Baptifmi leprofum fanauit ; manicæ fuæ contactu pleuriticum ; aquæ hauſtu aſthmaticum.

Vulgare fuit, fruftillis veftium

ipfius abigi dolores capitis ; fono vocis ipfius angores animi

&

tentationes

abftergi.

feruabant vt dominum.

Ipfa

elementa

ob-

Sæpè inftituto per imbrem

itinere, comitibus permadentibus, ipfe ficcus apparuit. Socio queritanti viam, quam erant inituri poftridie, pluuiâ corrumpi, Dei bonitate commendatâ, fpopondit illam omnibus circum ftagnantibus ficcam fore ; & mane etiam puluerea inuenta eft.

Et facilè fibi

poterat pluuiæ in fe obferuantiam promittere, qui Oceanum ipfum

adeò

fui obferuantem

habuit, vt

æftu accedente non tegeret orantem in littore, quod latè obruerat ; fed deductis hinc atque hinc, & velut in geminum

parietem

vndis

exaggeratis ,

illi ficcam mediis in fluctibus relinqueret.

femitam Sed quid

multis opus eft, cùm non tam dominatu, quam tyrannide naturam teneret, cogeretque interdum, quod non habebat, exhibere ? In olei grandi penuriâ iuffit penarium vacuo è cado haurire, & ille ficcus intrinfecus toto biennio

præftitit ,

quantum

duobus Collegiis · D ne-

XXVI

INTRODUCTIO.

neceffe fuit in templi, menfæ, atque egenorum vfus : cuiufdam leuamentum formauit

aquam ad itineris

vt ægroti cuiufdam appetentia feruiret,

in vinum ;

piſcem in pernam mutauit.

non

quidem

hæc

Et

primæ dotis dumtaxat, Innocentiæ, fed alterius etiam afferendæ participationi fint fatis.

Neque enim fefe

illi creaturæ fubieciffent, nifi Voluntatem ipfe rectam, & fuo Conditori integrè fubiectam habuiffet.

Igitur

per virtutum omnium concentum, & felicem illam innocentiam, quâ praua nefcire, potiùs, quàm vitare, videbatur, præfeferebat ftatum Adami Innocentis ; fed eo difcrimine, quòd ille felicitatem, quam adeptus

fuerat,

naſcendo,

fine

ifte

prodegit,



natus

Quando verfari inter Barbaros inftituit,

comparavit. gentem

lafciuam ,

ftimulis

carnis

apertos ; mox

veftitus

excitatus ,

&

pudoris

oculos

ad Chriftum,

vt

fibi

expertem,

coperit

eos fibi

effſe

clauderet,

conuerfus, illum vnà cum Matre fpectabilem habuit, ardore concupifcentiæ reftincto , firmum fuæ

&

Virginitati

præfidium

accepit.

Ab

eâdem

manu

Talis paupertas, aliæ quoque virtutes illi venerunt. vt præter corpus & laceram veftem, nihil in mundo haberet.

Obedientia,

Talis

vt

iam

grandæuus,

&

feptennium totum Prouincialatu perfunctus, vocatus iter multarum leucarum pedes

à Moderatoribus , decurrerit ,

non

infirmitatem.

moratus

lethalem ,

Talis humilitas ,

vt

quâ

tenebatur,

ipfis

mancipiis

pro mancipio effet : & cùm tacitam cuiufdam ignotum

INTRODUCTIO.

XXVII

tum ſe deſpicientis cogitationem diuinitus agnouiffet; in eius amplexus ruerit, dicens, Tu folus enimuerò me nofti. tum

Longa foret hiftoria, vel nomina virtu-

ipfius referre ; fatis fit de Caritate memoraffe,

quæ inter ceteras ,

tanquam

arbor

vitæ

furgebat.

Hæc illi vitæ norma fuit : hæc illum adegit impendere quatuor & quadraginta annos Chrifto

affiduè

prædicando

itinera

in

Brafiliâ,

nudis pedibus ; fames, moda,

demerfiones

fitis,

in

hæc

figna

fuêre

conficere

peruigilationes,

flumina ,

fignationes ad lanienam rum ,

longa

de-

atque ingluuiem Barbarocæleftia,

quæ Sol iſte orbis

Occidui decurrit, vt obfcuram Gentilitatis illuftraret.

incom-

in voragines,

noctem

Et quia Gens illa non fide folummodò,

fed artibus, moribus, ingenio carebat ; ipfam caritas in omnia transformauit, factusque eft illis nō Prædicator dumtaxat,

Sacerdos,

fed faber, fed feruus :

Magifter ;

fecundo

fuo

fed Medicus, ingenio

etiam

ad verfus ipfis pangendos, piofque fcribendos libros conuerfo ;

ad reuocandas

in

Dictionaria &

artem

Grammaticam barbaras ipforum linguas ; vt vel in dandâ ceret.

ipfis linguâ, moribus, Adami munus exerDiuina miferatio caritate ipfius vfa ceu in-

ftrumento, multos populos à feruitute Diaboli vindicauit : fed duo præ aliis capita ab ipfo delecta funt digna memoratu . Senex decrepitus inter Gentiles ductâ fine noxa lethali vitâ, è remotiffimâ regione

miraculo

translatus

jacebat

in fyluâ : eò IoD 2

INTRODUCTIO.

XXVIII

Iofephus, occulto actus fpiritu, quò raperetur ignarus, acceffit ;

hominem

appellauit,

&

illicò

Baptifmo vitâ

regenuit ,

functum

Adamum

fepeliuit.

Alius

Gentilis, qui fe Chriſtianum falsò crediderat, obierat. Eius animam Iofephus reuocauit corpus , Baptifmo tinxit, ac cælo alterius vitæ,

cui femper

per affectum

Rectæ Voluntatis

Intellectus

etiam

illuftrati

reduxitque ad remifit. Nam

inhærebat,

negotia ,

non

dumtaxat, fed per

lucem,

quæ in

innocentiæ, tertia cenfebatur, percipiebat.

dotibus

Enimuerò

quamuis in myftico fuo fopore complures acceperit reuelationes

Adamus ;

quando

tamen

animum

ad

eas intendo, quarum particeps Iofephus fuit, videor eum poffe cum illo conferre. tia,

occulta,

futura ,

&

tam

Cognofcebat abfendiftinctè

prædicabat,

quam fi Diuinæ Sapientiæ, cui præfentia funt omnia, fpeculum

effet

eius intellectus .

Confulebatur

de

rebus eiufmodi, tanquam qui propheticâ luce perfufus

ea

penetraret ,

&

columbino

candore ,

quo

præditus erat, quando è Diuinæ gloriæ incremento erat ,

eadem

aperiret.

Quoties

narrauit

quando ex procul reportabantur? aliorum

peccata

reprehendit,

&

victorias,

Quoties occulta priùs

cogitationes

hominum quàm homines ipfos vidit ? Quoties amicorum funera denunciauit eodem die, quo in remotis illi regionibus decefferant ? Sebaſtiani Regis in Africâ excitium ipfo quo euenit die deplorauit in Brafiliâ. Patris

cuiufdam fibi perfamiliaris

obitam

Laureti 1 mor-

INTRODUCTIO.

mortem,

XXIX

gloriæ fempiternæ adeptionem

&

eodem

die refciuit ; & aliorum quoque de Societate beatam fortem diuinâ reuelatione cognouit.

Sed illud fuit fecit

Miffam

diuino

impulfu

quod

eximium ,

de

mulieris,

quæ pridie

procul inde Martyrio perfuncta fuerat.

Adhibebat

in honorem

Sanctâ Martyre,

coniugis

plangenti

vt

folandos ;

alios

ad

lucem

hanc

longâ

obitum

cùm

feminæ

narratione

per-

texuit infortunia quæ multa fubierat, quæque porrò in

erat fubiturus

donec fofpes

oris ,

ricæ

longinquis

Europæ

regrederetur

Ame-

atque

ad fuos.

Et

cùm puellam cum morte luctantem prædixit decem annos victuram, & certo, quem fignabat, die moriEt ad mala auertenda ; vt cùm ad arma turam . ciuitatem exciuit, admonitam poftridie adnauigatu-

ob

vifam

&

hoftilem :

claffem

ram

claffem,

cùm

alteram

perturbatam ,

&

ciuitatem,

iam

fugam

fpectantem, prodiens ab oratione tranquillauit, affirmans amicas effe naues, & illis hominem vehi, qui religiofam vitam bebat ,

duceret ,

neſcias ,

mirere

priùs

capefferet, & fexcentis

eamque fic, plura ,

copiam ,

an

vt deſcri-

quorum

quid

prænunciationis

Sola igitur ex dotibus Adami inno-

accurationem .

centis quarta videri poteft illi defuiffe, Immortalitas corporis. fuiffet cùm

Quia licet haudquaquam tot laboribus par

mortale

inde

compagines

à

corpus ,

tirocinio illi

offium

nifi per

diuinâ nimiam

folutæ

vi

firmaretur,

contentionem

fuerint

cum

vitæ

dif-

XXX

INTRODUCTIO.

difcrimine ;

exinde per

continuatis

draginta

quatuor

annos

itineribus

malè

qua-

fupra

per faxa,

per

cænum nudis incedens pedibus, fit exercitus, diuifis ex

diei

æquo

noctisque fpatiis

ad precationem &

ad laborem, quiete breuiffimâ humi carptâ, e duro ligno vel veprium faſce capiti

fuppofito :

Tantùm

tamen abfuit à vacuitate doloris (à quo vacuus omnino fuit Adamus Innocens ) vt præter ea quæ memorata ſunt, à Chrifto fingularis gratiæ compos fit factus, vt Paffionis ipfius in fe cruciatus aliquando perfenferit.

Verumtamen

alias obtinuit

dotes

mirabiles, beatorum corporum dotibus fimiles.

ad-

Con-

ſtat enim legitimis auctoribus fæpè illum inter orandum fuiffe in altum eleuatum ; fuiffe clariffimâ luce circumfufum ,

muficâ

interim

longa

momento temporis

cælefti

itinera

perfonante ;

decurriffe ;

imò

duobus fimul locis extitiffe ; & arbitrio ſe tuo inuifibilem reddidiffe, nunc fe fubducens, nunc reddens afpectui hominum incredibili ftupore ſpectantium . Virum hunc tantæ admirabilitatis vix credibile fit à Deo ille

iactat

fe

hunc

fuiffe

illum

mundo

vni

viuentis ornare

conditum :

ipfius

vfu,

par

vt fi nouus fit

veterem

atque imitari demortuum .

Et

fpes eft illum propediem ab Sanctâ Matre Ecclefiâ vtroque

mundo

ad

venerationem

imitationemque

propofitum iri vt hominem fanctum, quamprimùm confectæ fuerint difquifitiones Canonicæ, quas Rota Romana de vitâ ipfius ex allatis proceffibus inftituit, ex

XXXI

INTRODUCTIO.

ex

quibus

rauimus ,

admirabiles

eius

actiones,

quos memo-

Hactenus Neapolitanum

exceptæ funt.

Elogium auctoritate publicâ anno MDCXXXI. in lucem editum , cuius auctoritatem mihi nec eft animus eleuare, nec affirmare.

Scripfit Iofephus

Artem Grammaticam Lingua Brasilica,

in Lufi-

taniâ typis excufam.

Dictionarium eiufdem Lingue Brafilicæ. Doctrinam Chriftianam, plenioremque Catechifmum eddem Lingud explicatum. Dialogos de Religionis fcitu dignis. Inftitutionem

ad interrogandos

inter

Confeffionem

pænitentes. Syntagma monitorum ad iuuandos moribundos. Cantiones facras Linguis Latind, Lufitanica, HifpaBrafilica.

nica, &

Drama ad extirpanda Brafiliæ vitia. Poëma de B. Virginis vita, Verfu Elegiaco, quod ad bis mille & octingenta diſticha excurrit.

Brafilicam Societatis Hiftoriam, & Vitas clariorum Patrum, qui in Brafilid vixerunt. in lucem prodüiffe non puto .

Sed hæc poftrema

Lv-

XXXII

INTRODUCTIO.

VDOVICVS BERTONIVS, natione Italus, patriâ FirLmanus, trium votorum in Societate Profeffus, annos

circiter

XLIV.

in

Indorum

Americanorum

falute procurandâ laborauit, tantâ virtutis opinione, vt vulgò Sanctus Ludouicus vocaretur. & præcipuè Chiragræ

Morborum,

fuit patientiffimus.

Pauper-

tatis tam amans, vt XL. totos annos vno fit pallio vfus, quod ex Europâ fecum detulerat. Obiit Limæ die

. Augufti,

anno

falutis MDCXXV. ætatis

LXXIII. Religionis aditæ L. Edidit Linguâ Hiſpanicâ. Artem breuem Lingue Aymare, ad introductionem Artis, feu, Grammatica copiofioris eiufdem Linguæ, cuius eft vfus in Peruuio. Romæ apud Aloyfium Zañettum MDCIII . in 8. Sermonarium, feu, Conciones eddem Lingud.

VDOVICVS DE TERVEL, natione Hifpanus, patriâ L Granatenfis, ingreffus in Societate MDCIV. natus XIV.

paratū

prælo

habet

Limæ

in

Peruuiâ ,

opus

grande & multæ eruditionis De

Indorum

Idololatria.

Edidit

verò

Gramma-

ticam Lingua Tabalofa.

Lv-

INTRODUCTIO.

XXXIII

VDOVICVS DE VALDIVIA, natione Hifpanus, patriâ L Granatenfis, Societatem die alterâ Aprilis, anno falutis MDLXXXI. cõplexus, poft

nauata

Philofophiæ

& Theologiæ operam, miffus eft in Peruanam Prouinciam ad Indos Occidentis,

vbi Magiftrum Nouiti-

orum egit trienio ; pofteà Theologiam profeffus eft.

quadriennio

Anno MDXCIII. ipfe cum P. Balthafare

Piña, & fex aliis Sociis primam coloniam in Chilenſe Regnum deduxêre, nauigatione à tempeftatibus , & annonæ defectu prorfus laboriosâ.

Excenfione factâ,

omnibus prima cura fuit, patriæ Linguam condiſcere, Indigenis iuuandis.

Ludouicus

Confeffiones cœpit

audire, xIII. quàm eius rudimenta aggreffus eft die ; Mox & eorum XXVIII. etiam habere concionem. idioma ,

quos

fubinde

tertium

&

Huarpas

Milcaiacenfis

experimento eam

appellatione

fuo ,

fententiam

vocant ,

Puelcienfium ,

vt

non

credas

&

Allentiacenfis,

diftinguuntur.

aliorumque

venit ,

comprehendit ; quæ

Quo

paucorum , in fingulari

dono

Societatem noftram à Deo auctam effe, quo Gentilium ætatis noftræ idiomata facillimè complectatur. Præfuit in Chile noftris Ludouicus,

digreffo Piña ;

duo Collegia, S. Iacobi , & Conceptionis Eòdem renauigare iuffus

eft anno MDCV. poftulatu

Gubernatoris ,

eius

Prouinciæ

nec

minùs

eft.

Sed animarum falute omnia funt

Bellum

fœdas ,

quod

quàm

Hifpanis

exftruxit.

& Peruuij Proregis ;

priùs

atrox

&

procellas expertus illi

leuiora.

diuturnum E

cum his

INTRODUCTIO.

XXXIV

his populis Indorum fortiffimis, ancipiti fæpè fortunâ, ducebatur, Barbaros adeundo, fummâque verborum atque animi lenitate cum ipfis agendo

compofuit :

cuius concordiæ ftabilienda causâ, cùm in Hifpaniam rediiffet, Catholici Regis voluntate, annuente etiam Claudio Aquauiua Præpofito noftro Generali, Regij Vifitatoris batur ,

admiffo

Epifcopatu ,

munere, repudiato, rurfum

in

Auctoritate Regiâ Prouinciam

qui offere-

Chilen

nauigauit.

vniuerfam

infpexit :

fupra decem Indorum millia iniquâ feruitute exemit. Bellum , quod offenfiuum appellabant, & Indis, Hifpanifque perniciem, paucorum, qui illud fouebant, emolumento , afferebat , fuftulit ; defenfiuum conftituit.

Tandem rebus ex fententiâ confectis, repetitâ

Hifpaniâ, in Collegio Vallifoletano ftudia Noftrorum moderatus eft fexennio.

Exinde in Domo Profeffa

eiufdem vrbis, in falutem animarum fenex indefeffus hodieque

incumbit ;

de

cuius

proinde

virtutibus,

dum viuit, nihil addam, ne viri optimi, deque Republicâ Chriſtianâ optimè meriti modeftiam offenScripfit dam. Artem, feu, Grammaticam, Vocabularium, Doctrinam Chriftianam, Confeßionarium, Linguâ Chilenfi .

Limæ

apud Francifcum Cantum MDCVı. in 8 . Myfteriorum Fidei, tomum 1. eâdem linguâ. Grammaticas ,

Lexica ,

Catechifmos ,

& Methodos

confitendi, linguis Allentiacenfi, & Milcaiacenfi, quarum

INTRODUCTIO.

XXXV

rum vfus in aliquot Prouinciis Regni Chilenfis eſt. Ibidem MDCVI . in 8. Scripfit prætereà, fed nondum, quod fciam , edidit De Cafibus Referuatis in communi, tom. 1. De Cafibus Referuatis in Societate Iefu, tom. 1. De Viris illuftribus Societatis Iefu , tom . 1. Hifpanicè. *

DE ANASCO, natione Peruanus , patriâ LiPETRVS menfis, feu, ex Ciuitate Regum. Is cùm iuuenis XXII. annorum grauiffimo teneretur morbo , Beatiffimam Virginem, quam impensè colebat, inuocauit. Illa

vifibili

fpecie

mox

adftitit

filium

fuum vlnis

complexa, & fuauiffimis clientem fuum verbis folata, fofpitatem pollicita , iuffit vt per vitæ perfectæ rationes filio fuo militaret in Societate Iefu. Ille, vbi conualuit, Societatem folutiffimo

viuendi

admirationem.

Limæ complexus eft , & ab-

modo

conuertit

omnes

in fui

Verùm enimuerò iam inde à teneris

vnguiculis afpirabat ille iam tum ad faftigium ſanctitatis,

vfus

Quoties eum

familiaritate

ob

animaduertere

aliquod

parentes ,

Dominæ patrocinium , experiebatur :

maximâ Reginæ Cælorum.

erratum fuum

&

confugiebat

parentes

Quotidie ante

ftatuebant

illicò

eumdem

in

ad fuæ

mitigatos

ad Scholas,

ipfam in fuo Templo confalutabat : Sabbatum eius honori ieiunando confecrabat: horum fi quid negleE 2 xiffet,

INTRODUCTIO.

XXXVI

xiffet, aliquid ea die patiebat aduerfi.

Noctu feuerif-

fimè fe cædebat ; interdiu in fecreto cubiculo diutiffimè orabat.

Vernas & mancipia domeſtica vrgebat

precibus, pretio, vt fe alapis contunderent ; & ponebat præmium illi, qui percuteret validiffimè .

Ipfe verò

intereà memoriâ alaparum Chrifto fuo impactarum mirificè afficiebatur.

Aiebat fe, quoties eius beneficij

recordabatur, quod ægrotans à B. Virgine acceperat, pulcherrimam ,

eandem

toties

fuauitatis ,

amoris,

humanitatis pleniffimam mentis oculis intueri, ficut corporis eam luminibus olim confpexerat, animumque fuum cælefti quâdam delibutum fuauitate relinqui.

In eius autem recordationem

quâque

feriâ fe

diuerberabat ;

beneficij , fextâ

Sacrum , Rofarium,

& quidquid laudabiliter operabatur , in animi grati argumentum Deo dicabat. Præclariffimum femper exhibuit omnium virtutum exemplum : fed tres eminuêre præ aliis ; de quibus in fuis ipfe aduerfariis annotauit: Tria hæc toto vitæ tempore mihi inprimis curanda funt ,

Obedientia , pro cuius integritate, ipfa

mihi oratio, Corona,

Sacrum, quies & fomnus omit-

tenda funt : Oratio, in quam quidquid reliqui temporis fuerit, conferendum eft : Annihilatio , & contemptio mei ipfius, quò omnes meæ exercitationes , tiones ,

coniuncte

dirigendæ funt. ret

prolixiùs.

cum rigidd Somni

corporis

parum

Orationem

ita

& cogita-

castigatione,

capiebat ,

vt

ora-

actioni iungebat, vt

cùm mane illucefceret, iam ille Templo ac Sacriftiæ ne-

XXXVII

INTRODUCTIO.

paraffet ,

neceffaria

impluuium ,

euerriffet

patellas

domi erant, in-

mundaffet, & deinde ægris , fi qui

feruiuiffet. In itineribus tam dextrè Socios præuertebat, appellentibus iam ignem

vt illis

ipfe in diuerforio

accendiffet, & cùm vellent alij labores partiri , ipfe tamen femper

Sæpe

anteuenerit.

in Miffionibus,

quas multas ac difficillimas inftituit, putidiffima Indorum vlcera curantem, faniem & vermes abftergentem incredibili caritate viderunt : nec femel, vt reluctantem naturam comprimeret,

plenis

patellis

id

genus fordium haurientem : quam viri conftantiam atque animi robur vel Indi ipfi fummâ admiratione Nihil illi folemnius, quàm fuauiari

profecuti funt.

miferrimis quibusque adeffe ; cibos ingerere,

plagas ; condire ;

bono

dorum &

veftes fuâ manu confuere.

multa

fic

Ad

feruauit.

nouem

regionis

hominum

millia ,

Confeffionem

Spirituali

In-

idiomata perdidicit, fine hoc peritura,

audiendam

vocatus,

dimiffis omnibus accurebat, ne quâ fortè fua mora, In fe ipfe quotidie pœnitentis ardor refrigefceret. flagris fæuiebat: preces non aliter quam ftans, Äectenfue fundebat. ad

Sociorum virtutes fedulò obferuabat

imitationem ;

aiebatque

fui ſe maximè pudere,

cùm illos confideraret : rogabat Deum, adeò in fuos famulos

munificum , vt fe illorum faltem

dignaretur. Tigrim quam

Certa

canis manu

inftar

fama

fuit ipfi

in

reliquiis.

Tucumania

caudâ

demulfam

blandientem occurriffe, innoxiùs à fe dimiferit. Quo-

XXXVIII

INTRODUCTIO.

Quocunque accedebat, gratia fanitatum fequebatur. Vitam Apoftolicis ornatam meritis feliciffimo conclufit exitu , diuturno moleftoque morbo excoctus, quem vultu atque animo tulit. Obiit in Tucumanis die XII. Aprilis, anno

falutis MDCV.

ætatis LV.

Re-

ligionis xxxIII. Tucumanæ expeditionis xv. Mortem eius excepit

magnus

dorum, fenfus

omnium,

doloris,

vocabant) iacturam.

ob

fed

præfertim

In-

parentis

fui vnici

(fic

Funus ab omnibus Religiofis

honorificè procuratum eft. Tucumanicis

Scripfit variis Linguis

Vocabularia, Catechifmos, Confeßionaria,

feu,

Me-

thodos ritè confitendi, Grammaticas.

IN-

INTRODUCTIO.

II.

Capita operis Nic. del Techo Hist. prov. Paraguarie (Leod. 1673, fol.), que attinent ad Antonium Ruisium Montoiam. NTONIUM

MONTOIAM ,

RUISIUM

Didaci Ruifii Montoiæ fcriptoris celeberrimi fanguine propinquum , domûs

unicum

hæredem,

canarum

Lima

urbium

feliciter

Orbi

opulentæ Ameri-

domina

produxit.

novo Ejus

Pater Chriftophorus Montoia, è Bætica

patrio

folo

in

Indiam

navigans ,

Comitis

Villarii, Peruviæ Proregis, favore diu floruit : à quo variis

muniis

laude

tractavit.

promotus ,

Rempublicam

Nofter Antonius

fæpè cum

admodùm

puer

è fœtidiffima cloaca, in quam non fine vitæ periculo

inciderat ,

fummâ

celeritate

eductus ,

accepit fe aliquando in cœnum vitiorum prolapfum, Divinâ gratiâ ereptum iri.

omen

omnium

Quinquennis am-

INTRODUCTIO.

XL

amiſsâ matre pædagogo traditus indolem cujuflibet rei capacem oftendit. Cordatis viris ideò admirationi erat, quòd fexennis

puer non tantùm litteras

appellaret, fed etiam acutiffimis

refponfis

intricatas

quæftiones

gratiosè

enodaret.

æquè

Sublato jam abditas

promptè

patre,

Cœli

ginem

MARIAM

defiderium Reginæ

ita

novenni oborta animo lux eſt,

merces

clariffimè detegens :

ex

timorisque

Divini

pretium

qua luce primos erga Vir-

amores, haufit,

Cælorum

ac

&

corpufculi

ut in

tantula

favorem

afflictandi

ætate Dei &

demeriturus ,

ftatutis

diebus, Divi Hieronymi exemplo, grandem lapidem fæpiùs

in

pectus

adigeret,

impreffis arctè acuminibus Deum

&

latera

urgeret :

cinctu afpero quin & mente

orare, nullo in terris magiftro, id ætatis puer

cœlitùs didiciffe putatus eft.

Guftatâ piarum Medi-

tationum ambrofiâ totus exiliens,

ac inter fuaviffi-

mos fenfus fe ipfe non capiens, gaudio exundante, in lacrymas tenerrimorum affectuum colliquefcebat. Inter hæc exercitia grandior factus, Francifcanorum Ordinem cogitans, fenfit intus ab ea mente fe abftrahi : quare ad Eremicolam fe conferens, focium Sed is, immaturum confe folitariæ vitæ obtulit. filium improbans , author fuit, ut fe Societatis Patribus litteris Latinis erudiendum traderet : datum acceptumque confilium eft ; tanto tutoris, filiæ fuæ eum nuptiis deftinantis , moerore , ut paulò pòſt contabuerit. Tutore mortuo mutavit mores, & vix

pri-

INTRODUCTIO.

XLI

primis labris libata latinitatis ftudia faſtidiens, relictis fcholis , fenfim fine fenfu pietate exutâ , licentiæ Decimo-feptimo ætatis anno adopfræna laxavit. tari à prædivite homine hæredem quærente ne iterum

alterius

ab jocularibus

imperio fubderetur.

vitiis

occœpit ;

noctu

Licentiam urbem

percurrere, Vefpertilionem

tenebrionibus

noluit,

cum

agere,

ex

una parte turbas moliri ; ex altera, circuitoribus ad tumultum fedãdum accurrentibus offendiculo deturbandis,

plateis

funes

paulò

fuprà folum

extantes

prætendere ; lapidibus artificiosè fufpenfis è longinquo

civium

januas

genus lucifugarum menta fuere.

totâ

nocte

ludibria

everberare ,

defertæ

pietatis

&

id

docu-

Invalefcentibus vitiis, in aliena domo

nocte interceptus , acceptis cum vita evafit : obductis

tribus vulneribus , vix cicatricibus denuò fe

nebulonibus adjungens, obviam habuit aliquot cives in fe conjuratos, quos ipfe fauciatus

præ

fe agens

ad fugam quidem compulit, fed poftmodùm periculi magnitudinem atrox vulnus oftendit : valetudine iterum recuperatâ, ab hofte alterum vulnus accepit : vix

curatum

invadit

attrectatæ conjugis.

alter

ob fufpicionem

Sed invafore grandi plagâ mul-

tato, & mancipio ejus in fugam mini fe exemit.

falfam

Ob has & alias

compulfo,

difcri-

ejufmodi

intem-

peries carcere, vinculis, exilio fæpè multatus, femper amicorum & florentis ætatis favore liber evafit. Vix tamen evitavit difcrimen inopina

aggreffionis. CiF

XLII

INTRODUCTIO .

Civis honeftiffimus Aethiopem mancipium Magiſtratui ob pertinaciam caftigandum tradiderat, qui acerbitate Alagrorum

proritatus juraverat, fe quemcum-

que primò obvium è carcere habuiffet mactaturum. Eductus Aethiops occurrit

in

noftrum Antonium,

indubiè feriendum, nifi ex oppofito vidiffet alterum hominem ad portam templi in genua provolutum, quo fœdum in modum

trucidato,

fufpendium, præ fervitute ab fe civit. &

parricida ac-

Tantis periculis nihil cautior factus, cum fua

aliorum

quæ

ferox

optatum, fibi

ego

pernicie

fingula

in

dies

exequerer,

pejora nifi

machinabatur :

elogio breviffimo

adolefcentiæ fuæ tempora ipfe defcripfiffet, cùm fe Ethnico

profaniorem,

vanitatum

omnium

manci-

pium, & Veneris venerabundum cultorem appellavit. Ut folutiùs fræna omni licentiæ laxaret , triennio integro ftinuit.

à Sacramentali

criminum

Confeffione

ab-

ED quamvis fic ageret, nullo die prætermittebat SED Sacro adeffe, & quantum fieri potuit, in facello Virgini dicato, cui fe

impensè

quotidie

commen-

dabat fi id tempus exciperes, totus erat in corpore Inter voluptates tamen ne illecebrosè curando. momento quidem temporis vacuus confcientiam ubique

rodente ,

fuit ab

& inter

verme

diverticula

parafitorumque greges tormento intolerabili animam

tor-

INTRODUCTIO.

torquente.

XLIII

Auxere vehementer hos angores, noctu

offendiffe in cadavera amicorum fuorum ab turpium amorum corrivalibus fœdè interemptorum, dictante tunc animo, fibi eadem imminere corporis & animæ pericula, qui iifdem veſtigiis infifteret: fed nihil ita torfit mentem , quàm cùm per vifum fpectavit Chriftum Dominum ex fublimi in aëre loco fulmen in fe vibrantem, & jam ferire volentem : immutato tamen adhuc ad hæc Antonio, & præter turbulentiam mentis nihil inde reportante, ideoque è cœno vitiorum

non fe

terrores,

cum

extricante.

Peruviæ

Ad

Prorege

excutiendos hos tranfegit ,

Chilenum regnum honorarius miles, ferviturus,

per

biennium

ut

ad

fuis ftipendiis

mitteretur.

Sed

accepto

jam diplomate, amicorum fuafu, militiæ curâ deſertâ, ex adverfo, lautitiarum comparandarum ergò, PanaCommeatum jam innavigare decernit.

mam

vecturus ,

amico

fideli

monenti ,

ne

ante

depofita

peccata fe pelagi periculis committeret, paruit quidem, fed cùm Sacerdos nofter ad extricandos confcientiæ ejus nodos in fequentem diem peccatorum abfolutionem

differre

vellet ,

bellus

pœnitens

ita

excanduit, ut è confpectu fe proripiens juraret totâ vitâ ab Exhomologefi fe

abftenturum.

Dei miferentis factum fingulare ! nullo mortalium adftante, vocem aërem ferri, bis inclamantis, redi, & te abfolvent.

dum

Verùm, ô abit,

nefcio

Antoni redi.

Articulatum

audit,

cujus per Antoni

fonum fequuta VOX F 2

XLIV

vox

INTRODUCTIO.

Dei

idem

intus

fuadentis ,

cui

obtemperans

reperit alterum è noftris Sacerdotibus

fefe

curam benigniffimè offerentem :

quem totius

apud

ad ejus

vitæ noxis fummo cum dolore poſitis, Divi Ignatii exercitiis

fe

reformandum

exercitiis

exacto

extra

tradidit.

fe pofitus,

Quatriduo in animo abductus

fuit in regionem longinquam innumeris Indis refertam, quos hinc homines Dæmonibus fimillimi vexabant, inde Angeli in vexatione

eximebant ;

finalis judicii

candidâ & tanto

pellucidâ

utrimque

veſte à

ftudio ,

fpeciem aliquam referret.

ut

Inter hæc

vidit ex alto venientem ad fe Chriſtum Dominum, applicantemque lateris vulnus ejus ori ; è quo latere haufto

vapore

odore perfundi.

fuaviffimo ,

fenfit

fe

Cognovit infuper

abs ſe viſam, Paraquariam

fragrantiffimo eam

regionem

effe ; Angelos verò illos

in veſte pellucidâ, miffionarios de Societate, quibus juvandis citiis ,

cœlitus ipfe

in alium

planè

deftinabatur. hominem

Peractis mutatus ,

exerlitteris

latinis informandus fub Iofephi Ariage Rectoris Ubi non curâ in convictorium Limenfe conceffit. integro

anno

Grammaticæ

ac

Poëticæ

claffes ;

Rhetoricæ verò curriculum feptimeftri contentione abfolvit. De vitâ in Seminario inftitutâ omnia dixero, fi afferuero, eodem conatu virtutum fe exercitationibus

tradidiffe ,

quo

voluptatibus mancipaverat. precandi

paulò Adeò

ftudium, macerandi

antè

profanis

ut ob affiduum

corporis

curam, aliis fer-

INTRODUCTIO.

XLV

ferviendi propenfionem , Sanctus adolefcens tubernalibus dicebatur.

à

con-

E Seminario, nefcio quâ de

caufâ, femel egreffo, puer in plateis, nullo monente, fe ab

ejus

ad

genua

adftantibus

venerabundus

omine ,

quod aliquando futurus iis

fimilis effet, quibus ob vitæ debebatur. fexto

Rhetoricâ

Societatem

citatam

egregiis

advolvit, accepto

Sanctitatem

veneratio

imbutus , anno hujus fæculi

Limæ factis

ingreffus , fpem de fe exconfirmavit .

In

tyrocinio

præter alios favores, bis cum Regina Coelorum, fe ipfi fpectandam præbente, cor mutaffe,

&

femel è

latere Chrifti vaporem fuaviffimum haufiffe creditus eft.

Hieronyma

à

Sancto

Franciſco ,

fanctitatis

famâ Limæ inclyta, indicavit confeffario fuo , Antonium

Ruifium

quuto eventu ,

cœlitùs

Paraquariæ

dum Didaco

deftinari : fe-

Torres pro fundandâ

novâ Provinciâ inter alios Socios adhuc tyro traditus eft. inter

Cordubæ Tucumanorum, ante Sacerdotium ,

ftudia

fuper aram

litterarum ,

Chriftum

juvenili

fpecie

confpexit candidam parmam fibi often-

dentem ; ex cujus afpectu fenfit fervens defiderium fefe omnibus poftponendi.

Factus Sacerdos, dum fe

parat ad primum facrificium, vidit Virginem MARIAM mirabili modo fibi adftantem, & veftes Sacerdotales fibi concinnantem.

Non diu poft in odeo Francif-

canorum divina paffus, tanto Indos juvandi defiderio exarfit, ut ex affectûs vehementiâ pectus quàm plufculos

dies

ei

doluerit.

Ex

quatuor

folidis

horis, ora-

INTRODUCTIO.

XLVI

orationi mentali quotidie impendi folitis , unam tribuebat confiderationi infortuniorum ab Sodalibus fuis Limæ & alibi incurforum , quibus cogitationibus mirum in modum ad

gratias Divino Numini

Ab Chrifto multa ad mores

agendas incalefcebat.

religiosè formandos didicit. Dubitans quid præfertim Divinæ Majeftati

agendo

maximè placeret, audivit

Chriſti vocem affirmantis, nullo alio modo efficaciori aucupaturum ; quàm fi fuæ reli-

fingulares favores gionis amuffi ,

legibus, & Majorum imperiis, tanquam rectâ omnes vitæ fuæ actiones dirigeret , & fe

præfentem quovis in loco haberet.

Afferenti, ulti-

mum præfertim monitum difficillimum factu videri iis ,

qui

ex

ftudiis & variis occupationibus

officio

animum oppignoratum habent, refpondit Chriftus, data ab fe confilia facillimè obfervaturum , fi cor vacuum, & nulli, præterquam fibi, obnoxium haberet. Inter ardentis animi preces, cùm poftulaffet à Deo, ut guftandi facultate fublatâ , nihil deliciofum in comedendo paffus

deinceps

eft , juffusque

fentiret ,

repulfam à

Chrifto

non fapori in fumendo cibo,

fed neceffitati fervire ; fuam enim vocem illam effe : In hebdomada Non alligabis os bovi trituranti. Sancta ,

longiffimâ

fuper fcamnum

precatione

ad

defatigatus , cùm ſe

reficiendas

defectiffimas

vires

tantifper in Sacrario proftraviffet, ab dæmonibus fe fenfit opprimi, divinâ tantùm ope fervandum.

Vir-

ginis MARLE favores planè fingulares expertus eft,

quos

INTRODUCTIO.

XLVII

quos fusè explicatos reperies in ejus vitâ ab Francifco

Xarque compofitâ.

agendis maturus,

Rebus

è Paraquariâ in Guairaniam , difficillimâ peftate, miffus, Apoftolicis laboribus didit.

anni tem-

fe ftatim tra-

OSEPHUS Cataldinus Guairanice Miffioni Præfectus, Los Simone Macetâ Socio ad curam oppidorum abs ſe conſtructorum relicto, cum Antonio Ruifio Paranapanei, Pirapi, & aliorum fluviorum pagos iterum follicitatum ivit, non fine operæ pretio : nam, præter multos Barbaros ductos ,

ex his pagis

ad nova oppida re-

Taubicius infignis magus

refragatus tandem manus dedit , cui ipfe

dudum Patribus crematoque pago,

moderabatur , populares fuos Ethnicos ad

Sancti Ignatii

oppidum

non tantùm traduxit , fed

etiam nefcio quos Barbaros , in

mortem

utriufque

Socii intentos, authoritate fuâ repreffit: felix fi conftantiam adhibuiffet. Verùm leviffima de caufa ad vomitum

rediens ,

&

folitis

veteratorum

artibus,

peftem manu faciens, dum fubdolè gentiles fuos ab Patrum

curâ

moribus

avitis irretiendos fubtrahere

tentat, & Corporis Chrifti fupplicationi adeffe parvi pendit ,

Simone Maçetâ cœleftium

vindictam præ-

nunciante , in fylvis à prædonibus trucidatus iram Obfiftebat Evangelio in aliis pagis Divinam meruit. nefcio quis Divinitatis phantafticæ ufurpator, fingens fe

XLVIII

INTRODUCTIO .

ſe vitæ plantarum ac fertilitatis authorem : prohibensque ne Sacerdotibus noftris fides daretur : in quem Maracana Cafiquius, zelo incenfus, infciis Cataldino ac Ruifio, infurgens, experiar, inquit, num vitæ tuæ Dominus fis ; fimulque fycophantam vinciri jubens, lapide ad collum alligato in profluentem per fatellites protrudit fuffocatque. Perfpectis paffim pagorum ruinis in hac expeditione, cognovêre Socii, Brafiliæ

&

Guairaniæ

vendo Evangelio Ruifius

Indorum

obftaculo

pronunciare ,

illos

abactores

effent. iis

quanto promo-

Nec dubitavit

Dæmonibus fimiles,

quos per vifum Limæ Indis infultantes confpexerat : Cataldinum verò & Maçetam Angelos veloces genti convulfæ & dilaceratæ defenfioni ac tutelæ cœlitùs deftinatos.

Cui ego (nam uterque mihi notiffimus

fuit) multorum hæfitanter addo .

judicio

firmatum

*

calculum

non

*

* AM verò in utroque Guairaniæ oppido Socii varias Reipublicæ Chriftianæ utilitates adferebant, quamplurimis Guaranis è dæmonum fervitute in Chriſti libertatem affertis. femel

Barbarorum

Iofephus Cataldinus

aufus non

abactores per longiffima itinera

infequi, multos è vinculis

authoritate,

& intentatis

Præterea cœleftium mortaliumque minis , extorfit. multi aliunde Ethnici Sociorum induftriâ ad Ignatianum Lauretanumque oppida traducti funt. Magnitu-

XLIX

INTRODUCTIO.

tudinem laborum inde cognofces, quòd non integro anno peſtis in utroque oppido fexcenta circiter capita Sacramentis

meffuerit :

expiata

diminutione , in mortuorum mille

quadringentis

ac

oppidorum

nulla

locum fuccedentibus Barbaris ,

feptemdecim

ex

nemoribus ad oppida reductis, & in Cathecumenorum album

per

Socios

feptemdecim funt.

relatis.

capita facro

genta

fonte

paria

Octoginta fuprà octinabluta ,

legitimo

&

nongenta

Matrimonio

Nunc ad fingularia devolvor.

ac

copulata

Antonio Ruifio

divina meditanti audita per aërem nefcio cujus vox eft , imperantis, ut quemdam Matrimonio jungeret. Finitâ prece, Cafiquius, pellicatu infamis, fe ei ftitit, affirmans noctem integram infomnem duxiffe, quòd voce incognitâ identidem

monitus fuiffet de con-

jugio Chriſtiano ritu ineundo : nec dubitatum, vocem ab utroque auditam illud eſt mirabilius.

cœleftem

fuiffe.

Sed

longè

Barbaræ mulieri gravi in morbo

ſe viſendam præbuit Cœlorum Regina, pretiofiffimâ vefte ,

&

capillamento

Solis

fpicuam : cujus hæc vox fuit :

inftar

radiante ,

con-

Ne turberis , inquit,

o Mulier, quòd ad te in infirmitate recreandam venerim, fingulis

enim

Sabbatis

præfentem fifto.

in

hujus

oppidi

His dictis videri defiit.

templo

me

Affirmavit

Barbara illa mulier , fe aliàs eandem Virginem fpectaffe

domum

noftram benevolentiffimè circumeun-

tem, memorando prorfus in Guairaniæ Socios tantæ Reginæ favore :

quorum Sociorum diligentiâ præG cipua

L

INTRODUCTIO.

cipua gentis vitia ita profligata funt , ut integro anno in utroque oppido unus tantùm ebrietati fuccubuiffe repertus fit; quem Neophytorum primores acerrimis rarunt :

flagris multatum diuturno optando

Septemtrionalibus

regionibus remedio . ditionibus

carcere macequibufdam

in

Obviam etiam itum eft ven-

puellarum ,

ab

Europæis

emi folitarum.

Virgunculam unam Hifpanus ab Neophyto emere volens, fpopondit

eam fe

clam Societatis

Patribus

habituram : cui Indus , & clam Deo , inquit , etiam habere poteris ? Duobus Neophytis totidem navigiola ex una arbore concava Dominico die fabricantibus prædixerunt populares, adverfo Deo confectis cymbis non ufuros : nec vana fuit prædictio, nam antequam ufui

effe

die

fefto

poffent , confractæ cymbæ funt. terræ

fertilitatem

mandatum ,

facientibus ,

exficcari

morti proximus Baptifmo recepit.

Puellus

reliquis

circum

contigit.

Semen agris Infans

valetudinem repentinam

pro mortuo

ab omnibus habitus,

contactu Divi Ignatii Reliquiarum, aut revixit, aut ex deplorato morbo convaluit. Ignatio, feftis ciliatus eft.

diebus ,

&

His portentis Divo

Sacramentis

cultus con-

ARCELLUM Lorençanam Affumptionis Collegii M Guairania Socios infpecturum Rectorem pro fe Petrus Oniatus Provincialis miferat, ne dum ipfe ad ex-

INTRODUCTIO.

immenfæ Provinciæ

extremas corporis

interiora ,

LI

partes fe extenderet,

ceu vitalia , fpiritu

privarentur.

Eò iturus, adverfo primùm Paraquario per Paiaguarum hactenus indomitorum fines navigationem ocqui ut

cœpit ,

opportuna elufit

cognovere de ejus confilio nota &

latrocinio

pofitas

occupavere.

loca

infidias :

quamvis

nam

Sed Deus Marcellus in

confpectum venerit, nunquam eum affequi potuere ; fatentibus prædonibus fe inſolitâ vi detentos, ne in Securius fuit iter, Sacerdotem involare poffent. quo è Paraquario ad Paranam , è Parana ad Paranapanæum transmittitur : in quo itinere Indorum pagos, omni Sacrorum ope deftitutos, folitis Societatis officiis procuravit ; donec collectâ ubique animarum meffe, feliciter tantem Lauretum appelleret. Cataldinus, cæterorum fuperior , in fylvis

Aberat

Piropoënfibus novum oppidum conflans, qui audito Lorençanam veniffe cum Catechumenorum recenter primoribus ,

reductorum poft

mutua

urbanitatis

quàm ac

celerrimè

caritatis

advolat :

officia ,

ftatim

inter utrumque difceptatum, quo in loco Piropoënfibus illis nuperrimè reductis nova fedes poneretur. Re multùm ultrò citróque agitatâ, Lorençana pronunciavit ,

eam

non

procul

ab

veteribus

ponendam effe : igitur feptingenti ad

proxima

Laureto

littora

oppidis

illi Catechumeni

transmigrantes ,

ante

finem anni magna ex parte Chrifto per Baptifmum nomen dedere.

Præter hos, mille

&

quadringenta G 2 ca-

INTRODUCTIO.

LII

capita hoc fermè anno Laureti, & oppido ,

Chriftianis

acceffere.

Et

in Divi Ignatii tamen malevoli

homines, litteris per Provinciam miffis, famam fparferant, Socios IESU in Guairania inutiles effe : quam calumniam adeò artificiosè fucaverant , ut de iis revocandis ageretur : nimirùm

calumniatores irrita-

verat maſcula integritas Sociorum, vetantium Indos vexari ,

& ad

Præftigiatores modabant : volorum

iniqua &

fervitia

Magi

operam

incaffum tamen

hominum

pellicatumque adigi. fuam

ftygiæ

malitia ,

ad id com-

artes , & male-

cecidere ;

innocentiâ

Sociorum, quafi fcuto, inanes ictus eludente. cellus

Lorençana

Cœlum

perfpectis

Guairaniæ

Mar-

rebus ,

in

extollebat fingulorum Sociorum virtutem,

inter tot curas, inque tanta folitudine & operarum paucitate, Collegiorum mores ftrictè obfervantium. Unum fuit quod Vifitatoris cenfurâ indiguit, nimia fcilicet

curandis

in

corporibus

nobile factum fub id tempus

incuria :

ab Ruifio

quâ in re patratum

comperimus. Dæmon , injecto peregrino Veneris igne, corpus ejus adeò vehementer inflammarat, ut adhibitis fruftra domeftici incendii mentis ,

ad

Formicas gignit

inufitata

quadruplo

(Ioannes

Rho

auxilia

confugiendum

Europæis id

ordinariis

idem

majores Ruifii

fopifuerit.

Paraquaria

factum me-

f morans, fquillis comparat) morfiuncularum acrimoniâ pænè

intolerabiles ;

ergo

quà

innumerum

earum

fervebat agmen, nudatum corpus abjiciens fe tradit la-

INTRODUCTIO.

laniandum, donec totâ cute

LIII

cruentus

victor

affur-

geret : & quia formica forcipibus fuis mollia ventris pænè difruperant vifceribus imminentes, diu Ruifius turbellis, feu fcrupulis, mentem vexari ſenſit, inconfideratè

nimis mortis

periculo

Quamquam illâ fe cogitatione

quafi

expofuiffet.

fe

defendit,

quòd

uti

marſupium, fic Caftitatis gemma quovis auro prequalicumque

tiofior,

adito

difcrimine

propugnari ·

poffit.

Addo ego Francifcum Affifium in fpineto,

Bernardum in lacu gelido, & Ruifium in formicino tumulo aliquod periculum adire potuiffe, fine detrimento confcientiæ, infolito ardore mentis divinitùs ad heroïcum facinus impulfæ ab culpâ dente :

dandum

Præterea

enim

aliquid

Ruifius ,

ipfe

eft

Cataldinus

eos

heroïcæ

defenvirtuti.

Maçeta ,

&

in

ordinariis actionibus humanæ neceffitatis obliti, immodicis afflictationibus fupra modum fe divexantes, fpem non dabant talem vivendi normam diu fine Nullus eorum noxa corporum ufurpari poffe. linteaminibus

ad

dormiendum

magnâ parte in templo pofitâ,

utebatur , reliquam

noctium aut fuper

rete penfile, aut ftratum ex cannis contextum, nullo veftium bant.

additamento , Præter

id ,

ex

fomnum officio

guftando

fingulis

tranfige-

incumbebat

Dominicis diebus verba ad populum facere, quotidie

Catechefim

abluere, jugium

bis

pœnitentes ineuntibus

cogere ,

eruditos

Exhomologefi adeffe,

Sacris

expiare ,

moribundos

ad

undis conluctam un-

INTRODUCTIO.

LIV

ungere, mortuos

fepulturæ

mandare,

domi

curare,

fementem facere, goffipium pro veftiendis hominibus, manu nudioribus, ferere, ariolos præftigias dedocere, vexationes prohibere, reos paternè caftigare, domos ædificare, templa ornare, pefte

graffante

ad

vicina

remotaque loca excurrere, & alia fexcenta in novis Indorum reductionibus

ufurpata factitare.

Quibus

fi addas quotidianum precum penfum, religiofasque exercitationes , nemo inficias ibit tribus Sociis in totidem oppidis tantum laboris incubuiffe, quantum jufto Collegio occupando fatis foret. agentes avebat,

querebatur fibi

deeffe

Nihilominus

materiam exercendæ

exoptabant

tum ne foli in fingulis

Et tamen fic

laborum , pro

Deo

fupplementum oppidis

vivere

quantam patientiæ. Sociorum,

cogerentur ;

tum vel maximè, ut majoribus copiis dæmoni bello indicto ,

novis

Ethnicos

ad

coloniis Chriſti

conftructis , quamplurimos traducerent. Ad id

partes

Lorençana operam & confilium apud Provincialem fpondens, eò quo venerat itinere,

confectis in

& reditu quadringentis & quinquaginta genti

de

Guairania

Sociorum

leucis,

laboribus

itu in-

atque

fanctitate famâ ubique fparfâ, Affumptionis urbem poftliminiò tenuit.

EA-

LV

INTRODUCTIO.

ADEM tempeftate lurida lues Guairaniam infeſtaEADE Sed quavis lue peftilentior erat hinc Mamabat. lucorum, inde Villaricanorum furor, fervituti Indorum

fine

infidiantium :

fine

eludendos

quos

ad

Antonius Ruifius per adverfi Paranapanæi littorales fylvas

excurrens ,

quamplurimos

partim

Ethnicos,

partim transfugas, ad caulas Chriſti reduxit.

Dum

hæc aguntur Ioannes Vafæus Gallobelga, & Didacus Salazarius Boeticus, nuper advecti ex Europa Sacerdotes, Guairaniam feliciter tenuere.

Vafæus Muficæ

peritiffimus ingenti fructu Neophytos ftatim caSalazarius in libamentum miffionum nere docuit. Apoftolicarum

cum

Ruifio

Antonio

aliquot

ad

transfugas & Piropoënfis gentis reliquias diuturno & difficili itinere ire juffus, magnum retulit operæ pretium, trecentis

capitibus

fervitute

dæmonum

è

Chrifto affertis, & Lauretum poftmodùm tranſlatis : diligenti facrorum venatorum indagine, ut

adeò

nullus Piropoënfium Ethnicorum deinde fuperfuerit, qui non Neophytis In utroque

noftris

Guairaniæ

fe

oppido

templum

materia & imbricatum conditum eft : dedicatione,

fpectantibus

venerit.

adjunctum

Neophytis

ex folida

in Lauretani noctu

hilaria

facientibus, è veteri templo coelefti fpecie prodiere puellæ tres fulgorem fpargentes, quæ poftquàm aliquamdiu fui admirationem Barbaris concitavere, eò unde venerant redeuntes , videri defiere ; utrùm Angeli

locorum

genii ,

an

defunctorum

manes, dæ-

INTRODUCTIO.

LVI

dæmonúmve ludibria fuerint, hactenus incompertum. Antonius Ruifius hæc fpectacula cœlitùs oftenfa ad conciliandam novi templi venerationem non futilis talium rerum approbator æftimavit.

Inter reductos

nuper Barbaros reperti plures funt arioli,

incantata

offa fub Neophytorum ftratis, cum certa plerumque corporum pernicie , fepelientes. Detectis incantationibus, in multiplicis mali authores, & tot mortium patratores fupplicia,

animadverfum ad

Socios

eft,

fub ipfis Exhomologeteriis pofita ,

nullo

cognitumque

mactandos

tamen

incantata

in templo

fequuto

damno :

inter

officula

etiam

fuiffe

dæmone

tales viros nullam fe vim habere fatente.

in

Ex puni-

tione orta ariolorum emendatio , & fincera ad partes Chrifti

tranfitio.

Sed

delirium lubet

toris

Oceani

Brafilici

famofum

ejufmodi

vetera-

proponere.

Is ex

uno fervulo &

mulier-

explicatiùs

littoribus,

culâ comitatus, divenditis quaquà tranfibat ineptiis, Lauretum, Cataldini fedem, littore

plebeculam

ubi appulit,

congregat ,

ftatim

affumptoque

in

ariolis

ufitato ex plumis paludamento, & agitato ex capreæ calva crepitaculo, phanaticè faltitans proclamat fe verum necis , feminum , ac meffis dominum effe : fuæ

poteftati

omnia

fubjici :

fufflatu

fuo

omnia

perdere, rurfumque creare poffe : fe trinum in perfonis effe, unumque Deum : nam, inquiebat, comitem meum (fervulum fcilicet) fplendore vultus mei aliquando

genui ,

&

ex

ambobus

nobis

puella

hæc

pro-

LVII

INTRODUCTIO.

proceffit, quam æquali amore profequimur, ejus corpore alternatim abutentes. Monftrum id hominis terrori novellæ genti fuit, quam ut potentiùs concuteret, ingentia minarum portenta ſtentoreâ voce deblaterans, vociferabatur fe omnia mortibus corrupturum : quin & in confpectu Cataldini nefandus hofpes

infanire

non

agitatione, faltuque

definens ,

iterato,

repetitâ

infandæ

crepitaculi

triadis probra

impudentiffimè propalare aufus eft, aïens fuo flatu, fi quid in fe auderent, Neophytos cum fuis Sacerdotibus perditurum. citus,

Sed Cataldinus, juftâ irâ per-

adftantes jubet

in

hominem

involare ,

mox

lictoribus traditus exquifitiffimis flagris bellus Deus excipitur ;

qui

poft

feraretur fe Deum

aliquot non

plagas,

effe,

fe

quamvis voci-

nihil

ab homun-

cione tenebrionéve differre, proclamaretque omnem fuam divinitatem

evanuiffe, & fe

nihil halitu

fuo

poffe : tamen non antè defitum eft, quàm lacertofi Neophyti, inter puerorum cachinnos, centum plagas numeratò impegiffent. iterùm

publicè

in

Duobus fequentibus diebus

eum fuftigatione animadverfum

eft, ut tertiò trinum fe Deum effe ritè abjuraret. Vexatio intellectum dedit : nam mulierculâ & fervulo

ejus

Laureti detentis ,

ipfe ad

tempus

extra

Provinciam relegatus eft, unde completo exilii tempore

redux,

Chriftianis

moribus

affuevit ;

futurus

Divinæ Clementiæ argumentum,

mortalium perdi-

tiffimis

amantis. H

thefauros

fuos

aperire

Interim pe-

LVIII

peftis

INTRODUCTIO.

notabili

Sociorum

curâ

Guairaniæ

oppida

divexabat, cujus metu quamplurimi Neophyti Cathecumenique,

rati

in

difpalatos

contagiofum malum

fæviturum minùs, manipulatim ad fuas fylvas

dif-

fluebant, remedium animarum corporum faluti poſtponentes.

Ethnici, ad quos non pauci transfugerant,

occafione utentes , apud

perfuadere

noftros remanferant,

è gravibus

malis

ad

ut,

conabantur oppidis

iis ,

qui

defertis,

antiquam libertatem

fe

tandem

extricarent : quin etiam intentatis minis nihil optare ardentiùs fe fignificabant, quàm fi in aliquo Sacerdotum noftrorum cranio compotitare poffent.

An-

tonium Ruifium, & veteres ferè omnes Neophytos, vis mali proſtraverat, adeò terribilis, ut jam integri deeffent,

qui cadavera fepelirent.

Sic tertii oppidi

fundamenta, dilapfis plerifque incolis, fubverfa funt. Ubi Ruifius

convaluit ,

pefte

utcumque

Socii tum per fe, tum per Neophytorum

diffipatâ, fideliffi-

mos, in omnem partem ſe verfavere, quorum diligentiâ

ex

remotiffimis

fylvis

palabundi

plerique

eruti, rurfum fe oppidanis adjunctum venêre. fingulare :

navigiolo ,

quo

numerofi

Illud

transfugæ

ad

oppida revehebantur, fubmerfo, infans adhuc lactens tamdiu aquis fupernatavit, donec è periculo ab adnatantibus

ereptus,

melioribus aquis immergeretur.

Poftquàm omnes Neophyti ad oppida ex difperfione revocati funt, ad refarciendas

peftis

ruinas, Ethni-

cos reducendo, Sociorum animi erecti funt : fatisque con-

INTRODUCTIO.

conftat

campeftrium

tempeftate

benè

LIX

Guairaniæ

populorum

magnam turbam

datâ Chriſto fide, fe adjunxiffe.

noftris

hâc

oppidis,

Præterea Salazarius

ex magni Paranæ littoribus fylveftrem gentem magno numero & labore reduxit

ad

oppidum.

Emiffarii

verò Neophyti perpetui erant in indagandis Barbaris : qui nemora inter Paranam & Huibaium fcrutabantur, incidêre in homines fupra communem Guairanicæ gentis conditionem quinquéve

tribus

feroces :

prominentibus

plerique,

infertis

utrumque

lapillis,

labrum fibi deformaverant ; cafas feipfis humiliores habitabant ;

pro

omni

cibo

dactylis

meditullio, modicáque ferarum

&

palmarum

venatione

ac

cibus victitabant ; ferri defectum fupplebant lapidibus aut offibus oblongo ligno infertis. nomen,

quo

truum pro

Deum

omni

fignificarent,

Numine

hominum feptuaginta

tria

Nullum

habebant ;

venerabantur. capita

radiacutis

toni-

Horum

Apoftolici vena-

tores unâ excurfione ad oppidum traxere : fed quòd cibis

fponte

ciffent ,

natis

intra

&

annum

in

umbra

omnes ,

fi

naturam

affuefe-

quatuor

excipias,

admiffo priùs Baptifmo, fatis conceffere. Alii excurfores alios Ethnicos vario numero Cathecumenis adjunxere.

Sub

id

tempus

aliquot

Brafilicæ

oræ

coloni, Indorum abactores, ad nova Guairaniæ oppida venêre,

narrantes fe ad Maranionem

fluvium

per immenfa pericula infinito pænè terrarum tractu penetraffe, reperiffeque per eos populos traditam à MaH 2

LX

INTRODUCTIO.

Majoribus Sancti Thomæ memoriam adhuc vigere ; multa

etiam

de

varietate

nationum ,

in

America

Mediterraneis hactenus- incognitarum ; de fluminum terrarumque conditionibus, ac curiofis rebus

adde-

bant, quas recenfere nec mearum partium eft, authores tales funt,

ut

calamum,

iis accommodare debeam.

Hoc maximè

quinque fagittariorum millibus, Maçeta ad Pirapi, num fermè

littorales

& aliorum

cenfuerant ,

omnibus

anno

ex

quos Cataldinus &

Paranapanæi,

latebras

baptizandi ;

nec

veritati dicatum,

nulli

reftabant

manipulos

(fi

flumi-

à præ-

donibus abactos excipias) ad duo oppida variis excurfionibus per Societatem feliciter reductis.

Atque

tum demum Piropoënfium & Paranapaneënfium accepta à Majoribus traditio de Sancti Thomæ Apoftoli per Guairaniam prædicatione,

&

ejufdem

de Societatis laboribus prædictione, inter res credibiles habita eft ; quam rem fimul narrandam ad id tempus rejeci. *

NTONII RUISII , Guairaniæ Sociis pro Iofepho AN Cataldino moderantis , præfecturæ principium infignivit novæ gentis in Cœlorum Reginam amor fingularis.

Advexerat is è portu Boni-aëris Statuam

Virginis Lauretana, Hifpani fculptoris opus eximium,

induxeratq ;

Lauretanum

Neophytorum aggratulatione,

in ut

oppidum , abundè

tantâ

compenfa-

INTRODUCTIO.

LXI

fatam ftragem, quam peftis in itinere fecerat,

per-

gebatque in oppido facere, hâc unâ hofpite affereFama ad Divi Ignatii coloniam de fpeciofirent. tate Statuæ Marianæ perlata, quamvis peftis graffaretur,

plures

Reginæ

Neophytos

afpectu

accivit ,

ut

pafcerent, aïentes,

periculum fpernendum

effe ,

oculos tantæ

quodvis mortis

præ illecebris

occultâ

quâdam virtute ab clementiffima Principe in ſpectantium animos inftillatis. Sed ne contagiofa lues Ignatianum oppidum eâ occafione corriperet, vifum eft Patribus eò tantifper transferendam effe.

Quod

ut decentiùs fieret, Ignatiani Neophyti viam duarum leucarum per intactas fylvas,

quà

pompa

ducenda

erat, aperuere, & omnes, nemine dempto, antequam ad fpectandam Imaginem prodirent, fe ftitere Sacerdotibus, Confeffione confcientias fuas expiari poftulantes : aiebant enim indecorum effe, animo nato

puritatis

Matrem

afpicere.

Id

idem

inquicùm

plerique Lauretanorum, antequam in fuum oppidum Statuam inveherent, feciffent, mentem

cœlitùs

utrifque

non

injectam

marent MARIÆ favores ab iis

octiduano Virginis

effe ,

fperari

priùs cum ejus Filio reconciliaffent. modi

dubitatum eam ut

poffe,

exiſtiqui ſe

Certè id com-

hofpitio Ignatiani

impe-

travere, ut ab lue liberarentur.

*

RE-

LXII

INTRODUCTIO .

ESTITUTA loco fuo Virginis ftatuâ , quinque è RESTI noftris Sacerdotibus Lauretum ad juvandos pefte afflatos

convenêre.

In

quos

fic

officia

diftributa

funt, ut duo confcientias ægrotum Sacramentis diu noctuque procurarent : totidem fectione venarum & aliis remediis corporibus

mederentur.

Ioanni verò

Vafæo templi cura & fepeliendorum cadaverum conceffa eft. Sexaginta corpora uno die aliquando fepulta funt : cùm vis mali mitiffimè ageret, viginti trigintave terrae mandabantur.

In eo opere loannem

Vafæum peftilens aura afflavit, fuftulitque.

Torna-

cum Gallo-belgica urbs, vetus Nerviorum fedes, ei patria fuit : præter aliarum artium ftudia, Muficam ita coluit, ut in Alberti Auftriaci & Ifabella Claræ Eugenia odæum adfcitus, eorum favorem meruerit. Canonicatu & alio Beneficio donatus, cùm ampliora ab tantis Principibus fperare poffet , jam Sacerdos, Societati IESU nomen dare maluit. Sed quòd pater ejus, tenuis fortunæ homo, negaret fe fine filii fubfidio

vitam

fuftentare

poffe , è tyrocinio dimiffus,

annuo cenfu parenti impetrato, Religioni noftræ fe iterùm

confecravit.

bundus prælufit.

frequenter

In Belgio per pagos concionaexcurrens ,

Indicis

miffionibus

Unam è tranfmarinis provinciis ambienti,

quamvis fpeciofior offerretur, Paraquaria ob laborum Apoftolicorum famam placuit.

E portu Boni-aëris

in Guairaniam miffus , Laureti

fexennium perftitit,

ubi

Ethnicis

baptizandis

&

Neophytis

poliendis egre-

INTRODUCTIO.

LXIII

egregiam planè operam navavit.

Sed præcipua ejus

gloria

fuit ,

artem Muficam

Neophytos

docuiffe ;

& in comperto eft, ab ejus fchola, in nova Neophytorum oppida, Societatis operâ per varias Paraquariæ Provincias

conftructa ,

ufum

Muficæ

artis ,

& in-

ftrumentorum fymphoniacorum, cum ingenti Divini cultûs augmento fuiffe derivatum. Quoad ejus virtutes ,

hæc

præfuit ,

authographo

ex

Antonii

Ruifii ,

accipe.

qui fexennio ei

Quidquid,

inquit,

Angelica puritati , quam profitebatur, officere poterat, Ioannes

Vafeus cane pejus

odio

affequutus

id

&

angue

eft , ut per fex

oderat :

quo

annos integros in.

media & pænè nuda barbarie ne levem quidem contra Caftitatem incuriam Exhomologefi expiandam exhibuerit, nec unquam in fomnis illudi fe fenferit. fomnum juxta

lectulum

Angelo fuo

Quotidie ante Cuftodi fedem

collocabat, qud honoris exhibitione, & vario cæleftium Geniorum cultu, agnatam Angelis puritatem impetraffe creditus

eft.

In fummis

torrida

Zona

caloribus,

quamvis febricitaret, nunquam, nifi monito Superiore, aquam ori admovit :

dicere folitus quodvis potiùs tor-

mentum toleraturum fe, quàm minimum religiofarum legum apicem volens infringeret. nam

Dicta factis æquavit : nullam Inftituti noftri regulam ab quoquam in

Guairania omififfe vifus eft. reculas

Veniam generalem, dandi

& recipiendi , fibi fieri conftanter recufavit ;

compendia illa veniarum generalium inter meritorum difpendia reponens.

Dicere auditus eft , fi juberetur,

Se

LXIV

INTRODUCTIO.

fe fud Cruce & precum breviario tantùm armatum, per fylvas & loca fola fine viatico aliísve inftrumentis ad fundanda nova oppida profecturum; quòd in animum induxiffet fuum , obedienti &

ex Divina

videntia pendenti nihil deeffe poffe. homologeterium

adivit , quin lucem

luminum pro pænitentibus peteret.

Nunquam

ProEx-

cæleftem à Patre Quotidie antequam

in lectulo ad quiefcendum fe componeret, aperta cubiculi janud, ad quatuor oppidi angulos quater Cruce ducta Deum

impensè

ne permitteret ab quoquam

rogabat ,

quidquam contra Divinam legem committi. Cupediarum tam

abftinens femper fuit,

cupiens,

cùm

aberant.

cùm aderant, quàm non

Frequenter fibi à

Majoribus

fuis veniam fieri poftulabat, ut remota culcitra fuper nudos afferes quiefcere liceret ; fi repulfam patiebatur, hilariter refpondebat, malle in linteaminibus Majorum voluntate ,

quàm fud fuper

nudam humum noctem

tranfigere; ne ipfi illud exprobraretur, Vinum tuum mixtum eft aqua.

Adeò æftimabat Indicam miffionem,

ut dicere foleret, fortem fuam cum quantavis dignitate Tantus vir toto fexennio, quo non commutaturum . in Guairania fub Chrifti vexillo meruit, ne und quidem vice fenfit pabulo

animum

refici ,

cæleftium

earum

confolationum

quibus frequenter folent Apoftolici viri

inter medios labores ubertim recreari : fed inter orandum immenfo femper pænè

tædio

&

triftitid obruebatur,

adeò ut affereret multoties, fibi videri ad remos trabi, cùm pulfus campane

ad

orationem

dabatur :

nullo tamen

INTRODUCTIO.

LXV

tamen die omifit ad Meditationemfe præparare, nullam toto eo tempore Exercitiorum Divi Ignatii, ut vocant, additionem neglexit.

Et cùm audiret Sociorum animos

frequenter cælitùs immiffis deliciis pafci, fuo fe humilitatis palliolo involvens, fubmiffo capite ufurpabat illud : Gaudeant benè nati. Sed quamvis careret palpabilibus illis illecebris, tamen cœleftes immiffiones triftitia velo & tædiorum nebula involutas fæpè recipiebat, quibus ad conftanter agendum & bibendum calicem Domini Pendebant Socii ab ore dicentis, dum de erudiebatur. rebus Divinis differeret. actiones figillatim , uniebat :

quod

Chrifti actionibus omnes fuas

ut hæ ab illis pretium fumerent,

exercitium in

Sexennium prætermifit.

Sed

nullo longè

opere per totum illud

mirabilius

Sacramentali

Confeffione

expians, cùm nihil certe noxa exhiberet,

ne in irri-

eft.

tum

Integri

anni

Sacramentalis

errata

abfolutio

caderet , juffus

Sacerdote de mendaciis præterita vita confiteri.

eft

ab Cui

ille ingenuo candore refpondit, totá vitá ne femel quidem fuiffe

mentitum.

Certè fi

omnis homo mendax, ut

reverà eft, quidni hunc hominem, in aula educatum, Angelum dicimus ? Paulò ante mortem ab Provinciali impetrarat

ad Taïaoba

regionem ,

omnium quotquot

tum temporis erant periculofiffimam, mitti ; ad quam dum fe accingit, in Cælos, uti fperamus, quadragefimo fecundo ætatis anno evocatus eft.

Octavo poft anno,

pileus quadratus, Religionis infigne, cum quo fepultus fuerat, dum

offa

ejus aliò transferenda effoderentur, inI

LXVI

INTRODUCTIO .

integer omninò in fepulchro repertus eft :

creditumq

illud præter morem eveniffe, quòd ipfe iteratò Societatem ingrediens oftendiffet, quàm fincerè eam amaret. *

PAULò

antequam

Ruifius , zarius

ad

Vafæus

Iofephus

moreretur,

Cataldinus

Ibitirambetanam

jugandam fe accinxere.

Didacus Sala-

&

regionem

Guairania

Societas

excoluerat.

Chrifto fub-

enim omnis in Sylveftrem ab

campeftrem & fylveftrem divifa eft. multis annis

Antonius

Ad campeftrem

verò hactenus penetrare non potuerat, ob feritatem gentis, hofpites crudeliter devorantis, & fines fuos contra externam vim pertinaciter bello tutantis. Ibitirambeta mons eft fylvofus in confinio utriufque Guairaniæ, ab incolis fic dictus, quòd ex longinquo ſpectantibus capitis humani, barbulâ exerentis , fpeciem

è mento referat.

lapidem pro Circa eum

montem multi Ethnicorum pagi viſebantur, è quibus fimul junctis palam erat numerofiffimum oppidum conflari, & ad campeftres populos gradum fieri poffe. Superiori

anno

hujus

montis accola Pipirium, ab

Iosepho Cataldino legatum, crudeliter mactaverant, & fylveftrium Indorum

quamplurimos, variis occa-

fionibus interceptos affatosque , folemnibus conviviis devoraverant. tum

Præcipuum enim gentis oblectamen-

antropophagia eft.

Ubi ergo fuperatis fummâ

difficultate Tibaxivæ fluminis præcipitiis & fcopulis, cir-

INTRODUCTIO.

LXVII

circa eorum fines Socii exfcenfionem fecere, Neophytos Sociorum comites ingens timor corripuit, præfertim quòd Taitetuus , inter Ibitirambetanos crudelitate famofus , paulò antè occurrens. Ruifio affirmaffet, fi ad

populares fuos

progredi

auderet,

ab multis hoſtiliter exceptum iri. Non defuere tamen, qui, Pipirii exemplo, de Sociorum adventu ad Antropophagos nuncium perferre

vellent.

Sed

Ruifius & Cataldinus gloriofi periculi palman nemini concedere

volentes ,

relicto

Didaco Salazario, juffoque fi flumine Chrifti

fugere , vitam

cum

curam

ad

mactarentur, fecundo

pauculis

fpernentibus

cymbarum

Neophytis

terreftre

amore

iter arripiunt.

Diu omnes , locorum imperiti , in incertum per fylvas littorales erravere, donec inciderent in hominem picto dæmoni quàm Indo fimiliorem , qui Angeli vices fubiens, in fe recepit Socios in pagum fuum inducere ,

dummodò

fineretur

priùs

ad

populares

fuos ire , ut eorum animos ad hofpites benevolè recipiendos inclinaret : denuncians magnum vitæ difcrimen adituros, nî fe prænuncio uterentur. Socii

periculum

confultandi Barbarum eodem audacter

improvifi

Barbaris præire

die

fubeunt :

crudelitate

adventûs tentare, quàm

locum

juffum

primum

dare ,

ponè

tutiùs

arbitrati,

fubfequuntur ;

Ibitirambetanorum

cujus

abftinuerint ,

Sed

pagi tamen

&

pagum

incolæ , quamvis ab diffidentiam

often-

tantes negarunt , Socios apud fe retinere velle , ne, iis I 2

INTRODUCTIO.

LXVIII

iis receptis, Indorum eo

rerum

ftatu ,

abactores fubfequerentur.

alterius pagi

In

Cafiquius , auxilium ™

Ruifio adpromittens, fpem fecit rei benè gerendæ : quocirca , evocato è portu Salazario, Socii futuri oppidi aream

defignant, templum fabricant, & con-

currentibus è vicinis locis multis

mortalibus, rem-

publicam inftituunt. nuncium

Qua in re verſantibus trepidum adfertur de variarum factionum confpira-

tione, & præfertim eorum, qui fuperiori anno Pipirium trucidaverant : unam omnium vocem effe, advenas de medio tollendos, ne grande malum toti Provinciæ adveherent :

probaturos fe tandem, num

carnis Sacerdotalis fapor ab aliorum hominum pulpa differret.

Et

jam

non

toto

milliari

Barbarorum

copiæ aberant, cùm Ruifius ad Cataldinum, templi fabricæ occupatum, accurrens, Divi Ignatii Martyris verbis eum appellans : Hodie, inquit, dentibus leonum molar, vitæ hic dies, o pater, nobis ultimus erit.

Cui

Cataldinus , ab opere incœpto non defiftens, tanquam fi periculum pace

nihil

refpondit :

ad

fe

pertineret , fummâ animi

Sicut fuerit

voluntas

in

Calo , fic

fiat: quam æquanimitatem Cafiquius advena miratus, propero

gradu

ad hoftes

fe confert, conventisque

eorum ducibus Cataldini intrepidum dictum refert. Quo

audito ,

hoftes

panico

metu

fugam

proripuere.

Interrogati

integer

ab

advenis

pauculis

&

attoniti

ſeſe in

verò cur exercitus inermibus fugeret,

unanimiter reſpondêre , grande fibi malum timuiffe ob

INTRODUCTIO.

LXIX

ob Cataldini dictum mortem fpernentis, & aliorum Sociorum fugere renuentum virtutem . eventilatâ , ferenitas

tanta fubfequuta

Hâc nebulâ eft, ut oppi-

dum pacificè ædificari, & Divo Xaverio folemniter confecrari tantùm

potuerit.

vicinorum

Ad

quod

populorum

habitandum incolæ ,

fed

non etiam

ipfimet, qui arma fumpferant , remotique populi concurrerunt , tantâ numerofitate ut fefquimille reductorum familiæ aliquando cenfitæ fint.

In hoc

oppido Iofephus Cataldinus ab Ruifio relictus oftendit quantus

effet ,

dum in

perverfiffima

& ab

omni

confortio remotiffima regione, per annum integrum folus perfeverare aufus, nec folitudinem, nec inftantia quotidie pericula, nec omnium rerum inopiam, vel verbulo queftus fit. Sed Ruifius & Salazarius difficiliorem hâc ad Taïaobæ terras expeditionem fufcipientes, grande decus noftræ Religioni peperêre.

*

*

E Taïaobæ terris hæc fermè reperi. Huibaius, DE Guaraniæ fluvius fub Capricorno, Paranæ ſe immifcens, triginta ab oftio leucis Villaricam, Hiſpanorum

urbeculam, & non longè procul octo Indo-

rum oppida ei fubcenfita, alluit. Suprà hæc oppida flumen ex alto delabens ultrà navigare volentes objecto præcipitio prohibet.

Quod præcipitium Taïa-

oba confœderatique Cafiquii pro munimento & finibus habebant. Gens omnis tantâ rabie carnes hu-

LXX .

INTRODUCTIO.

humanas

appetit ,

populares

fuos

ut

cùm

ferociter

defunt

trucidatos

externi

hoftes,

devoret.

Nec

defunt qui infantes carnibus humanis ablactent,

&

ex interfectorum hominum offibus fagittarum cufpides conficiant, ferocitatis monumenta in novæ crudelitatis inftrumenta convertentes. fonierium fcripfiffe,

Unde miror Ran-

huic Guairaniæ

tygrides deeffe, cùm tot fint fermè cola ;

parti feræ

feras

&

quot in-

nec aliis meliùs quadret tritum illum, Homo

homini lupus, quàm huic perverfæ profapiæ.

Porrò

hæc terræ portio idcircò à Taiaoba Cafiquio vocabatur, quòd is vicinorum potentiffimus magni nomen inter populares fuos fortitus fuiffet. De quo Taiaobâ

hæc

pauca

accipe.

Europæi fanguinis è

Paraquariæ

Ab

miles ,

metropoli

aliquot

retrò

Indorum odio Villaricam

cum

annis

notabilis, poteftate

concedens, fimulatâ amicitiâ Taiaobam per internuntium rogatum miferat, ut ad fe veniret, promittens fuos alii

fore

rediret. tres

ut

multis

Fide

potentes

muneribus

datâ

&

Cafiquii ,

acceptâ, fpe

venêre, ubi pro promiffis donis

Tres

è

Taiaobâ ,

pleni

nihil

minas, vincula & verbera reperere. neces ac Indorum

cumulatus

ad &

Villaricam

aliud

præter

Centurione illo

malas cruces interminante, nî ingentem vim Villaricam ad fervitia evocarent.

quatuor Cafiquiis,

potiùs

quàm

populares

fuos proderent, voluntariè accitâ fame, mortem in carcere fibi confciverunt.

Unus Taiaoba cum ipfis CO-

LXXI

INTRODUCTIO.

compedibus elapfus in patriam aufugiens, ita deinceps ad fe fuosque aditum occlufit, ut non Hifpanos tantùm ab colloquio arceret, fed Indos ipfos ad

pacem

ftabiliendam

variis

dentibus dilaniatos voraret.

temporibus

miffos

Sæpè Hifpani eò arma

intulerant, fed nunquàm è prælio nifi acceptâ clade pedem retulerant ;

adeò

ampliùs cogitaretur.

ut de iis fubigendis nihil Hic erat Taiaobæ ftatus, cùm

Ruifius

de

adjecit.

Cognito ejus confilio, nemo fuit, qui non

iis

ad Chriftum

convertendis animum

manifeftum vitæ difcrimen adiri affirmaret : ipfe tamen, difficillimo octo dierum itinere, cum Didaco Salazario, homine intrepido, ad Taiaoba fines delatus, paulò pòft relicto in Villaricæ pagis focio fuo, fuperato præcipitio ad primum Taiaobanæ factionis pagum evafit : & quia ftatim periculi granditas confluentibus undique ruerat ,

antropophagis

quindecim Neophytis

&

ariolis

comitibus

appa-

fuis

ritè

expiatis, & contrà imminentem mortem confirmatis, flexis genibus prolixè fe Numini commendavit. Ea in

re

verfantem

circumftant Antropophagorum &

Magorum primores,

quibus ipfe

menta fui adventûs explicans, prorupit.

Ad

periculo, inermis eptias

dedoctos

edoceam : hoc

vos,

inquit,

caufas &

emolu-

in hæc fermè verba

à populi,

preto

mortis

veni, ut vos avorum veftrorum unicam

ad

enim fcitote,

Cælos

perveniendi

Chriftum

Eterni

in-

viam Patris

Filium è Virgine natum, & pro nobis in Cruce paffum, uni-

LXXII

INTRODUCTIO.

unicam

viam

effe,

quam

qui

non

init ,

eterna ignium fupplicia devolvetur. cùm mentitum monem

indubiè

ad

Vix hæc dixerat,

eum, & dignum quâvis morte fer-

protuliffe

Barbari vociferantur :

Moriatur,

inquiunt, impoftor ille æternis fuppliciis nos devovens. Nec mora, armatam fuorum multitudinem ex infidiis

evocantes

aperta

vim

parant.

Quod

dum

faciunt, Ioannes Guiraius, Neophytorum fideliffimus, Ruifium in genua

provolutum

ut fecum

Vix

fugiat.

undique fagittæ

hortatur

fugam Primo

volant.

adigitque

incoeptârant , hoftium

ſeptem Ruifii comites cecidere ; cæteri fugêre. in fuga Ioannes Guiraius

facinus

edidit

cùm

impetu Qua

memora-

bile : nam dum tela in Sacerdotem non fatis fugere aptum dirigi ex longinquo videt, ipfe arreptâ Ruifii togâ & hoftium

pileo tela,

id affequutus eft , ut frequentiora dum Antonius nofter expeditior &

minùs cognitus elaberetur, in fe converteret. caritatis

ftratagemate

comitibus quamvis

evafit

ad

Ruifius fylvam ,

innumeris

telis

travit : volente Cœlo

cum quò

petitus

eum

octo

etiam

Guiraius

incolumis

confervare,

Hoc

refiduis

qui

peneheroïcâ

fortitudine pro fervando alio vitam fuam vilem Ubi Ruifius certo cognovit de nece habuerat. feptem

comitum fuorum,

mæftus

quòd

Martyrii

palmâ ex propinquo oftentatâ fruftratus effet, gratias egit

Omnipotenti

Deo

felectum

hominum

habenti, fed gloriofas palmas in Barbaros

æquè

non ac ol-

INTRODUCTIO .

olim

in

Pridiè

generofarum

quàm

nationum

mactarentur,

fuperftitibus

cum

athletas

profeffi

propaganda Fide fanguinem Ruifius

LXXIII

dividenti.

fuerant fe

prodigere

velle.

comitibus,

pro Inde

ingenti

ex

mærore deficientibus viribus, per fpiffas arbores & ſpineta repens, tamdiu facie luto & ſanguine fœdatâ proceffit, donec ad proxima fluvii loca pervaderet : ibi dum ex longinquo remos agitari audit, credidit ex

adverfo

ſe

ab parricidis

Martyrii fpe, eò

fe

peti :

contulit,

igitur, renovatâ

unde ftrepitus remi-

gantium audiebatur ; ad quos cùm perveniſſet, reperit effe feniculos duos ex amico pago ea de caufa illuc progreffos, quòd Ruifium periclitari cognoviffent, & fuâ ope indigere.

Nec

id factum fuiffe : nam hi feniculi,

adverfo

dubitatum cœlefti impulfu duarum horarum fpatio duo

flumine,

tantum

iter

confece-

rant, quantum lacertofi remiges integro die vix percurriffent.

Eorum cymbâ vectus fecundo

ad Villarica pagos & Salazarium pervênit. parricidæ,

rebus

quas

Ruifius

fecum

flumine Interim

attulerat ,

&

Sacrificii portatilis inftrumento, inter fe divifis, nefandas

epulas ,

cadaveribus , Sacerdotis

affatis

inftituêre ,

devoratisque unâ

carnes vorare,

re

nec

Neophytorum

mofti ,

ex

quòd

coronato

nec

cranio

· triumphalis convivii vinum libare licuiffet. Defunctus periculo Ruifius Didacum

Salazarium

in Villarica

Neophytorum oppidis, Sacerdote deftitutis, eo præſertim fine perfeverare juffit, ut captatis occafionibus TaiK

INTRODUCTIO .

LXXIV

Taiaobæ populorum animos beneficiorum continuaQuamquàm Societati conciliare conaretur.

tione

per fefquiannum omnis diligentia fruftra fuit, Antropophagis pervicaciter amicitiam refpuentibus, & in Salazarii necem non femel intentis. *

ICOLAO Durando Provinciali , in eâdem urbe NCollegium infpicienti, Antonius Ruifius Provinciæ fuæ rationem

redditurus

occurrit, & Petro

Spinosâ Socio, ab Barbaris poftea trucidato, auctus, Guairaniam

repetiit :

quò,

antequam ,

confectis

itu & reditu trecentis leucis, appelleret,

lubuit

intacta nemora fylveftres Indos indagatum ire.

in per

Sed,

Socio adhuc his laboribus inaffueto, poft unius diei cum fenticetis eluctationem , crus adeo acerbè doluit, ut ultra progredi, & iter ad relicta navigia relegere poffe

defperaret.

Verùm

Ruifius,

invocato Divo

Raphaële viatorum duce, cœlitùs compendiofæ viæ indicium accipere meritus, cum focio crure laborante una horâ iter unius diei confecit. In Guairaniam

redux ,

Tucutienfes

populos

fubjungare

habuit.

Tucutienfes populi erant inter vetera Guai-

Cataldinus Chriftianis

omnia

in

Simone

Maçeta

raniæ oppida , & medii. Ex qua

aggreffus ,

cum

proclivi

novam Divi Xaverii coloniam , gente nongenta circiter capita

Lauretum addiderat.

traducta Cùm

ante

ergo

feptennium

magnum

emolu-

INTRODUCTIO.

LXXV

lumentum fperaretur, fi vetera oppida cum Divi Xaverii colonia, novâ inter Tucutienfes coloniâ conſtructâ, connecti poffet, omnem conatum, ut id fieret, Antonius Ruifius adhibuit : nam præterquam quod

intolerabile & tortum per Tibaxivam, vadis

& fcopulis impeditiffimum flumen, quò ante ibatur, iter effet, non tutum erat indomitos populos à tergo relinquere.

Præparatis

itaque

rebus

omnibus

ad

fundationem novi oppidi neceffariis, Antonius Ruifius & Simon Maçeta fe dant in viam. Ibant per intactas

hactenus fylvas

Tucutienfium

fine

Cafiquii

itineris

filius

indicio ;

obviam

donec

ultrò occur-

reret, quo duce reliquum viæ fine via permenſi, id etiam incommodi perceperunt, ut Neophyti, Sociorum

comites ,

rentur

metu

ab Cafiquio

ductos

Patres

infidiarum miffum

trucidaret.

ciones evanuere,

concepto,

fufpica-

filium, ut ad

fe per-

Sed

poftero

die

fufpi-

Cafiquio obviam etiam progreffo,

pagumque fuum ad conftruendum deftinatum oppidum ultrò offerente.

Gratior fuit Cafiquii voluntas

quàm locus, qui quòd in profunda valle effet, etiam refpirationi deficiebat.

aër

Bonâ igitur ejus veniâ

commodiori in loco oppidi fundamenta pofita funt. Nec

diu

fuit,

circumjacentibus

cùm fylvis

ducentæ

circiter

fundationi

familiæ

nomen

ex

dedêre.

Oppidum templumque Divo Iofepho, omni circum Barbarie plaudente, & frendente dæmone , confecratum eft. Cum poftmodùm acceffere ſex K 2

vi-

INTRODUCTIO .

LXXVI

vicorum incolæ ; & quindecim alii pagi fpem fecere eò ſe aggregatum iri.

Simon Maçeta, folus eo in op-

pido relictus, ea patravit toleravitque, quæ in novis coloniarum fundationibus patrari tolerarique folent. Nec admiratione caruit, hominem unum

in media

barbarie tot hominibus cicurandis, erudiendis, Sacramento

initiandis,

gendo,

atque

fabricandis domibus, templo eri-

hujufmodi

fexcentis

rebus ,

fabis

&

radicibus pro omni cibo contentum, corpus variè infiftere detrimento valetudinis fine vexantem , potuiffe.

x novo Divi Iofephi oppido Ruifius ad Divi Ex Xaverii coloniam viam aperire per fe conatus, ob

montium

arduitatem,

fylvarum

denfitatem,

&

fylveftrium Barbaroru ferociam, inextricabilibus pænè Poft aliquot dies ob fe difficultatibus implicuit. aquæ defectum ab Sacrificii confectione, & ab omni ei abftinendum fuit : donec potu, per triduum lignum quoddam ad modum funium flexibile reperiret, quod fiffum fuppeditavit aquam ad fitim reftinguendam, fed non ut ad Sacrificium adhiberi poffet: Pro omni cibo tenera arborum folia fuere. Poft diuturnam cum fenticetis eluctationem , cruentatis

cruribus,

ad

fluvium

Sacrificio miniftraturum. viæ indice, Ruifius,

pervenere ,

aquam

pro

Sed deficiente ibi omninò

more

fuo,

magnâ confidentiâ fe

INTRODUCTIO.

LXXVII

fe in brachia Providentia Divinæ

conjecit :

narra-

batque poftea, tantam fenfiffe mentis lætitiam cùm folius Dei

fuffultum

auxilio

gaudio fubfilierit.

fe

cogitaret ,

præ

ut

In eo rerum ftatu Indus, Ruifii

comes, fortè corneam buccinam inflavit, ad cujus fonitum altera in adverfo littore refonuit, eorum fcilicet, qui ex Divi Xaverii colonia

in Ruifii

oc-

curfum veniebant, quo occurfu tantus ftupor bonum Patrem corripuit, ut cohibere fe non potuerit, quin ob perſpectiſſimam Dei Optimi Maximi providentiam exclamaret : Exi à me Domine, quia homo peccator fum. inter Indos

Cumulatum obviam

eft

gaudium ,

ejus

cùm

venientes Cafiquium vidit

ad

partes Chriſti traductum, qui omnem olim conatum pofuerat, ut Ruifius in

fe Divi

in

caffes fuos

Xaverii

ftophorum Mendoçam,

allectum

oppidum inductus,

&

Francifcum

illuc nuper adverfo Tibaxivâ advectum, Antropophagis cibus factus affecit.

devoraret.

fuiffet,

Chri-

Diaftanium veritos ne

ingenti

gaudio

Creverat id oppidum multis familiis : quare

ipfo Divi Ignatii die Sanctiffimum Euchariftiæ Sacramentum

in

novo

templo

folemni

ut Deus Optimus Maximus

ibi

ritu

in

collocavit,

folio

refideret,

ubi dæmon per tot retrò fæcula tyrannidem cuerat ;

&

carnem fuam fummo

generis

exer-

humani

amore aliquando comedendam daret iis, qui fummo odio offa hominum rodere affueverant. Pro Chriſtophoro

Mendoça

Francifcum

Diaftanium

hujus op-

INTRODUCTIO.

LXXVIII

conftituit ,

præfidem

oppidi

fequenti

anno

quem

magno incremento novellam Rempublicam augentem, fame laborantem , fidiis

petitum

Ruifium

&

ariolorum

&

reviſemus :

Mendoçam

nam novam

dæmonumque infequi

nunc

lubet

plagam,

dæmoni

fundato altero oppido, inferre meditantes. *

AGNUS Taiaoba (in cujus terris Antonium Ruifium M₂ Antropophagorum dentes fugâ vix evaſiffe, amiffis feptem Societatis

famâ

comitibus ,

demonftravimus)

fuprà

utcumque emollitus , binos è filiis

in ementita veſte cum Maëndio Cafiquio, ad Sancti Xaverii oppidum fub id tempus mifit, exploraturos, num

vera effent ,

cumferebantur . clam

Hi complufculos

commorati ,

Ibitirambetanos

de Sociorum moribus cir-

quæ

tandem

curanti ,

dies

Franciſco

eorum

in

oppido

Diaftanio

fervulo

ad

indicium

dante, innotuere : qui eâ occafione in magnam fpem veniens Taiaobam devinciri poffe, utrumque adolefcentem palam

&

Maëndium honorificis titulis appellatos quo animo veniffent? candidè

interrogat ,

Neophytorum explorandum fe ad repondentes Chriftianorum mores Sacerdotum & noftrorum ventitaffe. Religio

Rurfum

placuiffet ?

placuiffe ,

percunctatur : uno

authoresque

ore

qui

fibi

nova

afferentes fummopere

fe Magno

Taiaobæ futuros

Chriftianam Religionem in patriam recipiendi, eleganti vefte

LXXIX

INTRODUCTIO.

vefte donatos ad fuos remittit.

De qua re Antonius

Ruifius per litteras ab Francifco Diaftanio monitus, occafionem itineribus

propagandæ

Fidei

ad

Divi

arrepturus ,

municipium

Xaverii

magnis

properat.

Promulgatâ expeditione , Neophyti magno numero comites fefe obtulere.

Sed delectu paucorum habito,

magno animo fe dat in viam.

Magnus Taiaoba, ex-

plorato ejus adventu, quantâ potuit pompâ extra territorii fui fines obviam progreffus, multa ubique erexit lætitiæ oftentamenta ; qui fimul venit, in amplexum ruens. me in filium recipias ,

ac in confpectum

En, inquit, o Pater, en

& quid

me

agere

oporteat,

doceas. Ejus verò uxor, pari benevolentiæ fignificatione, tres filios pænè infantes obtulit, quos Ruifius magno animi affectu amplexatus, mirum quantum utrumque parentem fibi devinxerit. Nam Barbari nihil magis æftimant, ternis

hominibus

quàm fi confpexerint ab ex-

proles

fuas

diligi.

Inter

mutua

gratulationis officia per arcus triumphales, perftrepentibus feſto ſono undique buccinatoribus, in Taiaobæ ditionem inductus, nihil potiùs habuit, quàm locum fundando oppido deligere, quo non procul Huibaio flumine reperto, Crucem trecentorum Indorum operâ erigit, templi fundamenta jacit, oppidi areas diſtribuit, virgas dignitatum infignia Regis Catholici

nomine

dividit, Taiaobam in Ducem conftituit, ejus filium natu maximum Militiæ præficit, alios Cafiquios variis titulis honorat, viginti & octo Taiaobæ filios infantilis æt-

LXXX

INTRODUCTIO.

ætatis ex variis uxoribus fufceptos facro Fonte abluit, adultæ ætatis homines fpe pafcit futurum, ut cùm rudimenta legis Chriftianæ percepiffent, filiorum Dei albo infcriberentur.

NSPECTIS

pro munere

oppidis ,

Antonius Ruifius

tantis obicibus nihil fractus, fed glorioforum difcriminum fpe animofior, eò promptiùs ad Taiaobæ terras occupandas conatum intendit, quò obftinatiùs à dæmonibus

aditum

igitur Taiaobam Cafiquiis ,

ad

obferari

cernebat.

Cognito

& Piraquatiam, adunatis fibi aliis

reftauranda

deſtructi

oppidi

funda-

menta, vimque hoftium propulſandam , animum ſeriò adjeciffe, ad pagum eorum finibus conterminum ſe confert:

quibus

ad fe

venientibus

fignificavit , in

animo fibi effe eorum terris oppidi fundationem iteratò tentare. Sed contra erant omnes amici Indi, obteftantes ne caput fuum certiffimo diſcrimini obprocul dubio Antropophagis

jiceret ; fi eò rediret , efcam

futurum :

id

enim

dæmonis

oraculo

fuiffe

decretum. Quin & ipfi Socii per Guairaniam fparfi, prout rem conftitutam intellexerant, vehementer ab progrediendi confilio eum per litteras avocare nitebantur. junctis

Nec

defuere

precibus

non

aliquot fine

Villaricani id idem

lachrymis

efflagitantes,

afferentesque, fe certò ab Indis comperiffe, fore ut citra dubitationem ab Barbaris devoraretur. Quibus om-

LXXXI

INTRODUCTIO.

omnibus refpondit, Deo re commendatâ, facturum fe quod ad

majorem

fore intelligeret.

illius

gloriam promovendam

Interim remiffo in patriam Nicolao

Taiaobâ, juffoque numerofiorem gentem ad propulfandos hoftes cogere ,

ipfe ad Divina

auxilia pro-

curanda omnes animi vires adhibuit : quod ut ritè faceret, per ſeptem hebdomadas ad honorem feptem Angelorum principum, in feceffu exercitiis fpiritualibus ,

feptem

pofitis ,

quotidie

horis

in

oratione

mentali

vacavit, vovens, fi res profperè fuccederet,

primum quod in Taiaobæ terris oppidum fundaret, iifdem Archangelis

fe

dedicaturum.

Exercitiorum

tempore longum foret dicere, quot & quantis intus pugnis, foris timoribus, diffidentis ,

modò

quot angufti animi, modò

variantis ,

perturbationibus

con-

flictatus fuerit : dæmone eorum tumultuum incentore, ad augendos terrores fe ipfum etiam vifendum præbente.

Sed Ruifius in propofito perfiftens fenfit ſe

contra adverſa omnia confirmari, & infuper cœleſti oftento

penitùs

ad

audendum

impelli :

caliginofæ hæfitationis & ærumnofi

nam inter

cujufdam tædii

tenebras, claro Divinæ lucis radio derepentè oborto, vifus

per

fomnium

Societate in ingens fulgore

fibi

immenfa

eft ,

cum

alcium atque jumentorum micantium ,

duobus

planitie verfari ,

inclinatis

ac

aliis

è

cernere

armentum miro

capitibus

ad fe ven-

titare, Sociisque ex hoc afpectu lætitiâ exultantibus imperaffe, uti armentum cingerent, & ad templum L quod-

INTRODUCTIO.

LXXXII

quoddam fplendidiffimum agerent : quod dum feciffent, omnia jumenta, nullo fugâ elapfo, templo inclufa fuiffe. hoftilis

Sub

factionis

id tempus facilè

centum

circiter Indi

ferociffimi ,

omnium

qui

feptem Neophytos Ruifii comites comederant, ultrò fe ei traditum venêre : nunciatumque eft Cafiquios feptem, Evangelicæ propagationis hoftes infeftiffimos, in fylvis fuftibus contufos occubuiffe, & ex vulgo non paucos ejufdem farinæ homines ibidem trucidatos ;

nullo

tamen

necium

tot

authore

reperto.

Amotis ope Divinâ tantis obftaculis, Ruifius evoluto Exercitiorum fpiritualium fpatio ftatuens vel gloriofæ mortis præmium, vel de dæmone victoriam hac vice reportare , quamvis Socii iterùm fcriberent , ut pedem ,

dum

integrum

effet, referret,

vili inftructus

viatico & Arâ portatili, viæ fe commifit. dies

progreffus

habuit , Ludovici

quibus

Taiaobam feptem

Bergeri

&

Archangelorum

pictoris

Aliquot

Piraquatiam

opus ,

obvios

effigiem,

palam geftandam

tradidit : ipfe amiculo lineo & ftolâ ornatus pompam fequutus, ab Angeloru Regina auxilium efficax fibi certò

promittens ,

pervenit.

ad

defignatum

Quo in loco

oppido

locum

pauciffimos Indos

reperit,

propterea quòd Taiaobanæ & Piraquatianæ factionis homines, cognitâ multorum populorum iteratâ confpiratione, deterrerentur.

Novus igitur timor Ruifii animum fubiit, ad quem propulfandum inexpugnabili

precum

clypeo

fe muniens, per novem dies conti-

LXXXIII

INTRODUCTIO.

tinuatâ

pietate in

memoriam,

Myfterii

illius

quo

Beatiffima Virgo Incarnatum Verbum totidem menfibus in utero geftavit, Divinam

imploravit.

opem

Quo tempore unâ eâdemque nocte iteratis vicibus • dæmon , venatici canis fpeciem præfeferens, quafi vellet ,

invadere

Sed

intentavit.

minas

ab Ruifio

abactus, fub fcamnum, in quo fedebat, fe conjecit, magno quidem Dei fervo horrore concuffo, fed eâ confideratione erecto , quòd miniftrorum dæmonis vis fracta videretur, quandoquidem per fe pugnaret. Duabus

fequentibus

diebus

rurfum

dæmon minas Sed

intentavit, fractioribus tamen femper viribus.

Guiravera , dæmonis pertinaciffimus affecla, audito Ruifii adventu horrendùm infremens, vociferabatur eum

vice

hâc

dentes

fuos non evafurum, convo-

catisque ad arma factionis fuæ Cafiquiis fic de nece patranda differuit, ut ei ad unum omnes affenferint. Verùm hujus monftri confilia

hâc maximè ratione

diffipata funt. Advenerat inter convocatos Ararundio, qui

in

alia

aggreffione

deftinatis præfuerat,

copiis

Ruifio

quem Guiravera

mactando

ob obortam

fufpicionem fuâ manu interfectum reliquis Cafiquiis comedendum

appofuit ;

inftruendas

fuis

Cheacabic

verò

pellicibus interiit.

fuis

comitibus

interempti

carnibus

Cafiquius ,

promiferat ,

etiam

epulas qui

olim

fagittâ

ad

defignatis.

Ruifii

furas

transfixus etiam

Quibus cafibus, ortis diffidiis, hoftium vires

diftractæ funt ;

&

Taiaobæ

factio

tanto L 2

numero aucta

LXXXIV

INTRODUCTIO.

aucta eſt, ut

ex

octoginta

hujus

regionis

Cafiquii

fexaginta Religioni Chriftianæ cum Taiaoba faverent. Itaque

Numinis ubique

faventis

auxiliis ,

Ruifius

locu exftruendi templi defignat, conditum oppidum ſeptem Archangelis publicam ordinat. Caftitatis quieti

confecrat , Idem eâ

exemplum

tradens ,

novellamque remtempeftate infigne

exhibuit.

contractis

Nam

à frigore

cùm corpus cruris

nervis,

vehementer laborare cœpiffet, nec acri morbo mederi aliter poffet , nifi

fricari fe alienâ manu permitteret,

& voto pridem adftrinxiffet neminem tangendi, neque permittendi ut à quoquam ipfe tangeretur, periculum doloremque contempfit.

Animus

tamen

in varias

partes diſtractus ancipitem eum reddebat, hinc neceffitate, illinc voto identidem

mentem exagitante.

Totam ferè noctem in hoc cogitationum æftu infomnem traduxit.

Tandem inviolato

voti

propo-

fito, vitæ etiam difcrimen potiùs adeundum duxit, quàm votum infringeret : quo renovato ad fomnum ſe utcumque compofuit. Sub primam quietem dæmon atro vultu , ac fi luctari vellet, eum à fomno excitat, maledictum appellans, quòd tam ferreus effet, ut fe molliri tantifper non permififfet. Sed Ruifius victor, contumeliis oneratum abs fe abegit. Fame fæviente , palmarum

novello

meditullio

in

oppido folis herbis &

victitabat ,

quæ

ejus

palato

adeò fapiebant, ut extra hyperbolem res de fe infipidæ aquâ rofaceâ aſperſæ ipfi vifæ fint ; Deo fcilicet in

INTRODUCTIO.

LXXXV

in his defertis deliciofum manna rurfum miniftrante. Quingentos ipfe fuâ manu ex hac gente facro Fonte lavit ,

antequàm

oppidum

numerofiffimum

Petro

Spinofa, Socio impigerrimo, regendum tradens, ad campeſtrem expeditionem fe accingeret.

CAMPESTRES Indi novammateriam gloriofis Apoftolicorum virorum laboribus fub id tempus often-

tavere; qui ideò fic vocantur , quòd campos fuprà Incarnationis oppidum latiffimè protenfos habitent. Quamquàm

&

etiam vocari

Coronatos ,

reperio ,

&

quòd

viri

Capillatos

idcircò

fœminæque pro-

miffam ad humeros comam Monachorum orbiculatim

in

vertice

radant.

Ab

eo

adinftar tempore,

quo Chriftianæ Religionis odio Incarnationis oppidum ,

Chriſtophoro

tentarant, aditus

humano

videbatur ,

Mendoça ad necem deftinato, judicio

qui

planè

obfeptus

ad

eos

fic tandem cœpit patefcere .

Tupici, Brafiliæ populi , de quorum ferocia in Societatis hiſtoria Orlandinus meminit, in Sancti Xaverii agrum

magno

numero

phytos in fervitutem

erumpentes ,

aliquot Neo-

abegerant, qui Sociorum in-

duftriâ è vinculis exempti fuerant.

Alia Tupicorum

turma aliquot Incarnationis oppidanos captivos etiam fecerat, quos Chriftophorus Mendoça cum Pindovio & Neophytorum manu infequutus liberaverat.

Et

infuper certior factus ab iifdem latronibus Coronato-

INTRODUCTIO.

LXXXVI

torum pagum, multis in fervitutem abactis, direptum fuiffe, latrones ex improvifo adortus, prædâ & captivis fpoliatos, acerriméque increpitos , in Brafiliam Coronatos verò hoc beneficio redire coëgerat . donisque conciliatos , eâ conditione in patriam remiferat, ut ad fe populares fuos religionis ergò (quod & fecere)

redirent.

Coronatorum nuncio

ad

Haud

ita multò pòft , decem

Cafiquii, Taiaobæ exemplo

Socios

miffo ,

vehementer

Chriftianæ doctrinæ magiftros.

permoti,

flagitavere

Quibus rebus cog-

nitis, Antonius Ruifius è Taiaobæ terris ad Incarnationis

oppidum

Franciſco

Ibant ambo exiguo

properans , affumpto in Socium

Diaftanio , per

triginta

ad

Coronatos

paludofa

abruptaque

loca

Neophytorum

iter capeffivit.

comitatu :

cum

& jam

octiduum procefferant, cùm obvios habuere aliquot Coronatos, nunciantes Guabairum, potentem

Cafi-

quium, audito Sociorum adventu, in partes traxiffe quamplurimos pagos, factáque confpiratione infidias in propinquo nemore ftruxiffe ;

fi

ultra

pergerent,

indubiè cum comitatu perituros : fe ex convocatis quidem fuiffe, fed memores beneficiorum ab Sociis acceptorum, ſecretâ ſemitâ ad id nunciandum veniffe. Ruifius & Diaftanius, gratiis habitis, cum Pindovio confultavere, num tutum effet ultrà ire : quo refpondente ,

tantillo

comitum

numero

nullo

modo

id

tentari poffe, torto itinere, unde venerant redeuntes, expeditionem in

aliud

tempus diftulere , quam fequen-

INTRODUCTIO.

LXXXVII

quenti anno feliciori aliquantulum fucceffu, viâ Deo dante

profequar.

eâdem

Nunc ad vetera Guai-

raniæ oppida tantifper divertor.

* ED jam totis remis velisque vertor in Guairaniam, SEL ubi Antonius Ruifius & Francifcus Diaſtanius, ab fuperioris anni expeditione reduces, Gualachorum regionem

aggreffi,

inopinatam dæmoni cladem in-

tulere.

Regio

vocant,

inter Taiaobæ

Gualachorum,

quos

&

Guanianas

terras & Urvaicenfes

fuanosque populos media , Brafiliam latiffimè excurrit.

Igua-

ad ufque mare verfùs Gens omnis, ut linguâ,

fic moribus ab Guaranis differt, cum quibus pænè continua prælia gerit.

Numerofior longè foret, nî

domefticis fe belligerationibus attererent. hydromelle in circularibus

Ubi enim

compotitationibus

inca-

luerint, oblectamento in furorem verfo, obviis quibufque inftrumentis in fefe citer,

ut

multi

aut foeda

infurgunt, vulnera

animam cum crapula & fanguine

adeò

accipiant , evomant.

feroaut Quæ

feftivitates cùm fæpiùs occurrant, neceſſe eſt gentem omnem numero minui. magi, affueti. cium. tant.

Mortes augent frequentes " incantationibus mactare

venena fpargere &

Crebrum ipfis eft cum dæmone commerVenatione potiùs quàm agriculturâ fe fuftenExiguos

femotos

pagos

incolunt.

non longè

Nullus

ad

abs

eos

fe

invicem

hactenus

Reli-

gio-

INTRODUCTIO.

LXXXVIII

gionis Chriftianæ ergò ititaverat : ventitabant tamen finitimi ad ferrifodinas, longè

ab

Piquirio

Igitur

cùm

quas pauculi Hiſpani

Paranæ

Gualachi

influente

percepiffent

famâ

non

exercebant. magnum

Taiaobam, cum quo bellum gefferant, abjuratâ feritate, Religioni Chriftianæ nomen dediffe, ad Ruifium iteratò nuncium misêre , fignificantes aliquot pagorum

municipes

oppido , colonia

vitæ

amplecti cum

Ruifius

Franciſco

Diaftanio

id nuncii accepit ; ricam

Societatem ,

velle.

difficillimo

magno

fundato in

Incarnationis

verfabatur,

cùm

quo in focium affumpto, Villaitinere

perrexit.

Inde

ad

Gua-

lachos duo itinera erant : unum, quò per ferrifodinas quinque

dierum

intervallo

adverfo Huibaïo

ibatur.

per Taiaobæ

&

Alterum ,

quo

campeftrium In-

dorum perpetuò belligerantium terras

circumflecte-

batur:

ingenti

illo

Ruifius,

hoc

Diaftanius

cum

periculo proceffit ; nam per eas terras ariolis infeftiffimas nullus hactenus penetrarat ; primusque, favente Numine , Cui capeftrium

feliciter



Gualachorum

perrupit fines

Diaftanius.

ingreffo,

fexto

itineris per folitudinem die, majora pericula fe oftentavere :

duabus

non pòft quorum

multò furore

Antropophagorum majoribus atque

aliis

copiis

cohortibus ,

&

occurfantibus, à

difcriminibus

fpeciali

femper Numinis favore fe extricans, ad Gualachorum

regionis partem pefte infectam pervenit.

ingentem

infantium

numerum, &, interprete

Ubi ufus,

quam-

INTRODUCTIO.

LXXXIX

quamplurimos adultos noftris Myfteriis priùs imbutos facris Undis abluit. Antonius verò Ruifius recto ,

ut

itinere

dixi ,

tendens ,

quinto

poftquàm

Villaricam difceffit die, Gualachorum fines ingreffus, graffante peſte multis in locis, pluribus etiam capitibus falutares Aquas infudit. Chiquitorum nuncii

trans

occurrunt ,

Chriſtianæ

flumen unum

magiftrum

&

His rebus occupato,

Piquirium

incolentium

de Societate oppidi

IESU

Fidei

metatorem

fibi

concedi poftulantes : quos fpe alitos domum remifit, fpondens

fe

eò Sacerdotem miffurum,

cientes Indi ad conflandum juftum curriffent. zandis

Octo menfibus in

pofitis,

Ruifius

&

pefte

dum fuffi-

oppidum infectis

Diaftanius

conbapti-

tandem

ad

locum concurrerunt fundando oppido opportunum : locum

quem

infidebat

Cohe

Cafiquius ,

quinque

filiorum pater, quorum finguli fingulis pagis moderaPræterea multi alii circum viculi novæ bantur. fundationi accedere optabant.

Igitur magno Barba-

rorum concurfu, erectâ folemni ritu Cruce, fundamēta Virgini initia

jacta

funt ,

folemniter

Curitus,

quod

confecrare

Conceptæ placuit.

oppidi

fine labe Sub

Gualachorum potentiffimus ,

hæc

magni

nomen apud populares & Hifpanos adeptus, Ruiſii invitatu cum centum affeclis Socios convenit, fpondens aut

fe fi

aut in

juberetur ,

juncturum .

fuis ad

terris

oppidum

Conceptionis

fundaturum,

oppidanos

ad-

Primum placuit : itaque in patriam cum M ſpe

INTRODUCTIO .

XC

fpe

dimiffus

eft:

ftupentibus

Hifpanis ,

fimplex

Sociorum verbum potentius fuiffe, quàm arma fua, quibus defperaverant magnum fubjugari

poffe.

Poft

ejus

Curitum

difceffum ,

Taiaoba regionem circumflexum effet dorum belligerorum terras,

aliquando quòd

ad

iter per In-

Antonius Ruifius

indi-

cibili labore per intactas fylvas novam viam aperuit, quatriduo . deinceps permeabilem. At Francifcus Diaftanius novo Conceptionis oppido præpofitus, Gualachorum linguam ad præcepta artis primus reducens, & liminaria doctrinæ Chriſtianæ documenta fcripto explicans,

futuris

temporibus eam Domini vineam

exculturis magnam utilitatem attulit.

Præterea artes

mechanicas, & præfertim fabrilem, quarum notitiam ingenii dexteritate per fe indeptus fuerat, exercens, gentem

novam

ferramentorum

cupidam fibi maximè conciliavit.

æquè

egentem

ac

Exftructo templo,

quantâ potuit pompâ in fepulchrum intulit infantis corpufculum, paulò Dei

providentiâ

in

antè

mortem

una

valuitque pompæ oftentatio

abs

excurfione ad

ſe

ſingulari

baptizatum ;

permulcendos Bar-

baros, ut vellent deinceps infantes fuos facro Fonti lubenter exhibere. Fatendum tamen eft, ex hac gente, ob ebrietatum & furibundorum

rituum in-

veterationem , non admodùm numerofos animorum fructus fuiffe perceptos.

VBI

XCI

INTRODUCTIO .

BI Antonius Ruifius ad Taiaobæ terras aperto V abs fe itinere pervafit, ad Guiraveram novis fundationibus obnitentem, & nova oppida deftruere conantem, Chrifti

in

conciliandum, animum

ornamentum

volente IESU Socios

virtutis fuos

adhibenda,

vis

fuit

In quo fuperando ea

adjecit. ut

partibus

videretur,

permiffus

valido

iterum

hofti

op-

ponere, ut quafi concatenata una alteri triumphorum Nam Guiravera, Antropophamateria fuccederet. gorum ac Ariolorum in Guairania facilè ob carnis humanæ aviditatem, nisque

populis

tanquam

ab

princeps,

longinquis viciexterminator

hominum

habitus, Chriſtiani fanguinis præfertim fitiens, omnem pofuerat operam, ut Simon Maçeta, ad quem quamplurimos fuæ factionis Ethnicos Religionis Chriftianæ ergò transfugiffe intellexerat, in caffes ollasque fuas

metu

Cafiquiis

Infuper

incideret.

ariolandi

aut

denunciarat,

omnibus ,

maleficio

fibi

poteftatis

adhærentibus,

neminem fibi fuaviùs blanditurum eo,

qui Ruifium laqueis fuis irretîffet , affumque fuo Huic fævitiæ individua erat palato obtrufiffet. fuperbia,

quâ

ſe

turpis

helluo

tum

Sacerdotem

magnum, tum Guairaniæ totius Ducem appellitabat ; eóque vefaniæ devenerat, ut ferociæ fuæ vires non aliò,

quàm

populorum

ad

avertendos ab Religione Chriſtiana

animos,

affertâ fibi phantafticâ Divini-

tate, ufurpandas putaret.

Ægerrimè ferebant Socii

id hominis monftrum rebus veteribus confervandis M 2

& no-

XCII

INTRODUCTIO.

& novis ftabiliendis obftaculo effe.

Idcircò eò omnes

curas dudum circumtulerant ad inveſtigandum, num quà

infeftiffimo

via

patêret.

hofti

Sed ex variis experimentis

ut nullâ humanâ ope homo (ut

ferebatur)

infamis

poffe crederetur :

veribus oracula renovatâ

ita

dæmonis

Chriftianis

præter

artibus captus eft.

mitigandoque

adeundo

didicerant,

familiaritate

rebus

fpem tamen

conciliari

dæmon fuis

Nam cùm ex Ariolorum cada-

fua tanquam ex tripode promeret,

Pytagoræ

μereμuxo ,

dixiffe

fertur,

Quaracitii, olim ante mortem pro Deo habiti, animam in Antonii Ruifii corpus demigraffe, omnemque Divinitatem fuam in eum

tranftuliffe :

quâ

re

pervulgatâ, Ruifius Deus effe & Quaracitii rediviva imago

Ethnicorum

res præter

omnium

dæmonis

ore

ferebatur.

Quæ

confilium haud minùs emolu-

menti dempfit Ethnicorum rebus, quàm adjecit rei Chriftianæ,

plurimorum

fuperftitione

averfis ;

novæ legis cedente. cenfus

animis

dæmonis

eâ dolo

occafione in

Quippe Guiravera

videndi Ruifii, feu,

ab

favorem ftudio in-

ut ipfe aiebat,

redivivi

Quaracitii, poft nuncios ultrò citróque miffos, cum ducentis Indis militariter inftructis, magno apparatu ſe

dat

oppido

in

viam.

proximus

Ubi Divi Pauli fuit ,

ad Ruifium & Maçetam plicaturum. improvifo

certum

colloquii

Non expectato oppidum

apud Inianenfes

hominem

conditiones

tamen

ingreffus ,

deſtinat

refponfo ,

exex

ftentoreâ plufquàm VO-

INTRODUCTIO .

voce fuiipfius conditionis terram

mendax

præco

XCIII

vociferatur ,

fe fuæ

morem inpræfentiarum

oblitum præter

calcare voluiffe, ut externorum Sacerdotum

afpectu frueretur. Hæc & fimilia deblaterans Ruifium &

Maçetam in foro

offendit,

ab

quibus

honeſtè

fedentibus juffus eft in humili fcamno federe. ille

intolerabili

faftu,

qualem

nec

mimi

in

Sed fcenis

affumere folent, affeclis fuis imperat, detrahant fibi veftes, fcamnumque & fubpedale fternant : mox ipfe confidens,

& de feritate fupercilioque

remittens , folito

gentis

viciffim falutem

precati,

quæ

Chriftus

nobis

more

Socios

aliquantùm falutat ;

cùm plura de

acquifivit,

addere

his

qui

bonis,

vellent,

ob

Barbari inquietudinem, colloquio in opportuniorem tempeftivitatem dilato, ab invicem difcefferunt. Sed Socii,

nullâ

mos ,

quàm

arte

magis conciliari Barbarorum ani-

epulis ,

experti ,

duos

boves

mactant,

captatâque lauto convivio, ceu diferto exordio, benevolentiâ, fic deinde Ruifius Guiraveram proditionis metu

omnia

Orationis infidias

tuta

timentem

pertexuit.

eorum

times,

Fruftrà, qui

alloquens , inquit,

nihil

ó Guiravera,

magis,

augenda Dei gloria mortem oppetere

reliquum

quàm

appetunt :

pro vides

quantafimplicitate nos tueamur, inermes inter armatos tuos fatellites minimè fufpicaces, iis agimus,

qui

nos fuis laqueis

de

lautè

excipiendis

nihil fatius habuiffe

dicuntur, quàm

irretire, devorareq.

Vni animarum

lucro intenti nullorum corporibus hactenùs noxii fuimus, ni-

XCIV

INTRODUCTIO.

nihilfatius habentes, quàm fi unius Dei cultus omnium Hac

cordibus infinuetur.

pe freti pericula ridemus.

Cæterùm non te decipiat, o Guiravera, vani nominis umbra : de

nam

mendacis

oraculi

ufurpo,

technis

vanè jactas, Divinitatem attribuo. erimus

pulvere

è

idemq finis.

nihil miki

ego & tu mortales fumus,

noftra

origo

&

detumefce,

ó pulvis,

quàm

Ego & tu pulvis

hæc

olim facti :

Ergo,

tibi,

nec

eft,

tandem

difce, quantùm vilis terræ portio ab omnium Conditore differat.

Quid te jactas de creato Orbe, qui hactenus

ita te gefferis, ac fi ad

Orbis peftem natus effe vide-

reris ? non hominum creator dignitatum

es, fed

arbiter , fed turpe

deftructor ; non

vitiorum

mancipium ;

non humani generis lætitia, fed vorago, femefa adhuc eructans hominum corpora & aliis inhians : non rerum conditor

es, fed

ventofum dæmonis fternutamentum . eam effe Dei clementiam, quæ

Cæterùm fic habeto,

femper parata fit fuarum legum violatoribus, fi fupplices fiant, fcelera condonare. Hunc Deum reverere, ní æternùm vindicem fentire mavelis : modò in patriam revertere ,

ponè

te fequemur.

Ad

hæc

Barbarus,

multùm de fuperbia remittens, ita de fe credi volebat, ac fi dicta animo imbibiffet : fed fatis apparebat fimulatè omnia agere, temporique fervire. Plures ex Cafiquiis, qui cum eo venerant, faftum hominis carpentes,

nihil

fe

magis

velle,

quàm

Religionem

Chriſtianam capeffere, oftendebant, clam

afferentes,

fi Socii in patriam fuam venirent, plerofque Guira. veræ

XCV

INTRODUCTIO.

veræ

affeclas ,

deferto

eo , nomen Chrifto daturos.

Ruifius porrò haud dubius populi ftudia Ariolorum & præcipuorum Cafiquiorum authoritate regi, proinde illâ

inclinatâ

aliquo

omnia

officio

virgam ,

fibi

qualem

in

proclivi

fore , Guiraveram

devinciendum

Magiftratus

exiftimans ,

ferre

folent ,

illi

Regis

Catholici nomine tribuit, & ab quadringentis Neophytis armatis, honoris ergò , per

oppidum deduci

curavit : quibus officiis conciliatum fe rebus Chriftianis utcumque oftendit.

Poft Guiraveræ difceffum , de

deducenda

terras

ad

ejus

colonia ,

periculo, à Patribus agitatum eft. fanti

Ruifio

litteræ redduntur ,

fpreto

quovis

Qua in re verquibus monebatur

Incarnationis oppidum ab Mamalucis latronibus infeftari : quare Guiravera negotio dilato , fummâ celeritate ad propulfandam injuriam ipfi abeundum fuit.

NTER has turbas Iuftus Vanfurkius, Ioannes Auguftinus Contreras, Silverius Paftor & tines ,

nuper

Guairaniam ftatim defuit.

ex

Europa

Novembri

advecti menfe

Ignatius

Mar-

Sacerdotes ,

appulêre ,

in

quibus

& agendi, & patiendi luculenta materia non Nam Coronati Campeftres Indi , ad quos

ante fefquiannum Antonius

Ruifius

&

Francifcus

Diaftanius fruftra penetrare contenderant, primoribus gentis ad Chriſtophorum Mendoçam in Incarnationis op-

INTRODUCTIO.

XCVI

oppido degentem miffis, Sacerdotes fibi dari & oppida

fundari

poftulavere.

Quod

longè

ardentiùs

optavêre, cùm rumor increbuit, eos tantùm in captivitatem ab Mamalucis abigendos, qui fe Sociis IESV erudiendos non tradidiffent. Quare Antonius Ruifius, affumpto in focium Chriftophoro Mendoça, ad eos progreffus, omnia in proclivi habuit. Ibitiruna mons eft afperrimus, triduo diftans ab Incarnationis oppido, cujus montis incolæ juffi vicos fuos hinc inde fparfos diruere ,

&

oppidum

defignato in loco conftruere,

imperata promptis animis fecêre. phorus

Mendoça

ad

Interim Chrifto-

Ibianguienfes ,

mari

obverfos

populos, fpe apud eos fundandi oppidi miffus, cùm infrequentes, & Mamalucorum metu hinc inde difpalatos reperiffet, centum Ethnicorum familias fecum adductas novis Sancti Michaëlis oppidanis aggregavit, adeò ut in nova colonia duo jam mille capita cenferentur ; quibus Iuftus Vanfurkius Manfilla, linguæ Indicæ

nondum

peritus ,

ex fcriptis tabulis noftræ

Fidei rudimenta indefeffus explicabat : quâ affiduitate factum, ut brevì balbutire & tertiare verba definens, Chriſtianæ doctrinæ præcepta pro dignitate tradere cœperit. ad

Is ex feptem germanis fratribus, plerifque

magna

natis ,

unus fuit, qui fingulari exemplo

Societati nomen in Flandro-belgica Provincia dedêre. lactis Sancti Michaëlis oppidi fundamentis, Antonius Ruifius, Pataguirufuvio, infigni Cafiquio, adnitente, unius

diei

itinere

ultrà

progreffus, aliud oppidum ex

INTRODUCTIO.

XCVII

ex reductione Barbarorum inchoavit, Divoque Antonio ,

Monachorum

Mola ,

Apoftolico

Principi , confecratum , Petro

planè viro ,

regendum tradidit :

quò tot Barbari confluxere, ut primo bimeftri duobus capitum fteterit.

millibus

&

quingentis

novella

refpublica

OST difceffum Prætoris , Francifcus POST apud Nivatinguienfes pro negotio

Diaftanius

malum toti Incarnationis Guairaniæ bono detexit.

ingens cæteræ exequar.

Incarnationis oppidani

divertens,

oppido magno Rem breviter

quondam Antro-

pophagi, Chriftophori Mendoça induftriâ ita mores mutârant ,

ut fefquimille

familiæ

recenter reductæ

nihil à veteribus Neophytis differe viderentur. Verùm inter turbamenta furgentis belli, dæmon quorumdam ariolorum animos follicitans eò rem deduxit, ut ab ingreffu Divinis

templi audire

baptizarentur , quod

ante

fugerent: officia

in

abhorrerent , nollent ,

fermones

Ethnicos

&

de

rebus

infantes ,

ne

abfconderent , Cruces everterent, &, deliciis

denique

apud

ita frigebant ,

erat ,

Sociorum

plerofque

afpectum

omnia pietatis

ut omnium judicio alius po-

pulus, quàm paulò antè fuerat , & ad antiquam Dolebat Diaftanius feritatem rediiffe , videretur. lætiffimum Evangelii agrum, tot fudoribus excultum, ex feraciffimo fqualidum ac fterilem factum ; cúmN que

INTRODUCTIO.

XCVIII

que

caufam

educato

domi Is

diu

enim

dæmone

fruftra indagaffet , ab adoleſcente

præter fpem

narravit monitore

maximam

totam

ariolorum id Cruces

cognovit.

rem

opus effe , quibus

omnes ludibrio

effent:

partem

Incarnationis incolarum eorum præftigiis dementatam ; duo fana ab iis in montium fummitatibus conftructa , quò confluerent omnis ætatis & conditionis viri fœminæque : in utroque fano

ex

ariolorum

olim

mortuorum

cadaveribus

dæmones oracula, qualia folent, reddere : iis colendis Sacrificulos

utroque

ex

fexu creatos : ipfos oppidi

ædituos, & Chriftianæ catechefi præfectos, maleficio effe infectos,

&

alios

inficere :

nihil

ibi

nihil in Chriftum injuriæ prætermitti. mam

inter

mente

initiatos

captâ

cum

religionem jactatione

facrilegii,

Hanc fum-

effe ,

viros

phanatica

velut

corporis

vaticinia expetere ; fœminas crinibus paffis perpetuum ignem in dæmonis honorem fovere. Nefas effe offa ariolorum, quæ carnem denuò induiffe mentiebantur, manu contingere. eò tantummodo conciones

&

Diebus Dominicis & feſtis

concurri ,

facra

eo

fine , ut

deftituerentur.

Chriſtianæ

Peractum indi-

cium Diaftanius ad Ruifium & alios Socios retulit, quos ingens timor cepit, ne ea principia magnum malum itaque phorus

cæteræ Guairaniæ eft ,

ut

hinc

Mendoça ,

Iofephus

importarent.

Antonius

illinc

Domenecus ,

Francifcus

quanto

Decretum

Ruifius & ChriftoDiaftanius

poffent filentio ,

&

ad fana

INTRODUCTIO.

fana

comburenda ,

pergerent.

XCIX

caftigandosque

Rebus fic

ordinatis ,

mali

authores,

intempeftâ nocte,

confecto Sacrificio, indicibus & felectis Neophytis comitati, per tenebroſa loca iter arripiunt. Diaftanius & Domenecus fub ortum Solis ad unum è fanis opinione celeriùs delati, reperêre omnia cum indiciis quadrare : cadaver

nam

in

columnis

illud

fecreta

penfili

amplum templi

erat ,

parte ,

impofitum,

& intus arioli

lecto

è

duabus

multis findonibus in-

volutum, & verficoloribus plumis ornatum, fummâ cerimoniâ

ac

religione

colebatur.

Foris

ædiculæ

plurimæ, quibus promifcuè fua jejunia & debacchationes initiati celebrabant : è templi tholo pendebant innumera dæmoni anathemata , qui viciffim fuos cultores vanis mendaciorum deliriis ad infaniam ufque dementabat.

Cùm verò Francifcus Diaftanius

exquireret, ecquæ folerent

dæmones

ex his offibus

effutire; comperit nihil illis magis in ore effe, quàm bonum IESU

nomen

Socios

Societatis

infamare ;

Indorum ruinam

crebrò

afferi,

per fpeciem pietatis

quærere ; eofdem peftem manu facere.

Cavendum

ab fale exorcifato, cui præfentiffimum venenum ineffet : fugienda

tanquam

verò frequentanda :

à

pefte

Societatis

IESU Socios Deos

templa ,

fua

quidem effe,

fed fui comparatione multò minores, fibique fubditos. Diaftanius & Domenecus debitum foli Deo cultum putrido

ariolorum

cadaveri

non

ferentes ,

Divino

zelo incenfi facrilegum ftratum fuis manibus deturbant ; N 2

INTRODUCTIO.

C

bant ;

turpia

anathemata

&

ornamenta

refigunt ;

prætenfis facibus inane delubrum, & circumjacentes ædiculas , nullo obftante, concremant ; ovantes denique

domum

Chriſtophorus montium

redeunt.

At

Mendoça

per

Antonius varios ,

Ruifius &

anfractus

&

juga . evadentes , ubi cognovêre loquacia

venefici offa aliò tranſportari, bajulos fub meridiem confequuti funt : quorum plerique fugâ elapfi feretrum deferuere , duobus tantùm ferociam oftentantibus , & mortem vincula injecta funt.

utrique Socio minitantibus, Furiofa offium cuftos per

devium

elapfa , eò fugit, quò fedulò

nemus

etiam

indagantibus acceffus non patuit. Collectis offibus, ambo Socii , incenfo cum hofpitiolis templo, oppidum repetentes , in ariolorum manus incidiffent, nî utrumque Diaſtanius, auxiliari fidorum Neophytorum manipulo obviam ducto, periculo exemiffet. Sequenti luce folemniter facrificatum eft Individuæ Trinitati, cujus Feftum commodè in eum diem incidebat.

Ante Sacrificium Cataldinus, plebe adeffe

jufsâ ,

ingenti volumine

ex

(nam

magna

Barbaris

librorum admiratio eft) idololatriæ damna tam difertè explicuit, ut tota concio facti pœnitentem fe ftatim Ruifius è pulpito verbis acribus exoftenderit. probravit

Barbaris ,

quòd trium

ariolorum Antro-

pophagorum putrida cadavera, præ IndividuaTrinitate coluiffent.

Horrete, inquiebat, quicumque præftigiatam

demonis vocem Dei Verbo Incarnato, cui hoc oppidum con-

INTRODUCTIO.

confecratum

eft , prætuliftis ,

agitationes pra

fuavibus

&

CI

lymphaticas

Divini

Spiritûs

mentis motibus

babuiftis : unum reftat, ut que monftra clam coluiftis, ludibrio palam habeatis.

Secundùm

hæc Diaftanius

ex eminentiori pegmate in foro offà ariolorum exprompta contemptim proterenda

pedibus

in terram

tanto

projecit :

animorum

ad quæ

ardore

con-

curfum eft, quantùm fufficere videbatur ad expiandum fcelus. Inter hæc interceffit res parva dictu. Mus

è

calva

arioli ,

ceu

nido ,

profilit ,

quo vifo

omnium cachinni elati, quòd nempe dæmon, mure 呻 loco cederet. Deinde cremandis offibus

timidior,

exftructa

pira

eft ,

miniftrantibus,

materiam

quot in oppido erant, mortalibus. paratu ,

trium

cadaverum

quot-

Sic publico ap-

combuftione ,

offenfæ

Triadis iræ litatum eft , & nocentes dolore Sacramentoque expiati funt.

Lætis hoc fucceffu Patribus

nunciatum eft, in ædicula oppido contermina arioli recèns mortui cadaver etiam affervari , cui templum non pauci

facere

deftinârant ;

quam ædem eâdem

face Mendoça concrematum ivit. *

*

A duæ coloniæ (Lauretani & S. Ignatii oppida), H ante viginti annos conftructæ , induftriâ Sociorum

ea incrementa

acceperant ,

ut

cum

benè

fundatis in his regionibus Hifpanorum oppidis comparari poffent.

Templa in eis, fuprà

reliqua , quæ in

INTRODUCTIO.

CII

in

Tucumania

ornataque erant.

Paraquariaque vifuntur, fumptuofa, Ioannes Vafæus , Gallo-belga , in

utroque Muficorum odæa inftruxerat, nihil admodùm ab Europæis differentia . Neophytorum

mores

à

Nec fatis jam diftingueres politicis

dudumque

cultis

populis. Boum, & aliorum animalium domefticorum greges , leucas

Sociorum advecti ,

immenfo

labore

per

ducentas

aliquo proventu ali cœperant.

In-

colæ goffipii & cæteræ fementis fatis habebant, quo non tantùm decenter veftirent ; fed etiam quo

ſe

multa in Hifpanorum

levamenta

mitterent.

Quæ

omnia Neophytos non parum retardatura videbantur ab tranfmigrationis confilio , confideraturos rerum omnium abundantiæ brevì immenfas miferias cum Occurrebat plerifque perpetuo exilio fucceffuras.

iter centum & triginta leucarum , per fumma pericula metiendum ,

antequam

jubebantur.

Nec



fatis fibi

pervenirent ,

quò

duci

perfuadebant ` infantes,

mulieres, ægros & fenes, commeatu mox carituros, cum

vitâ ad

cipitium

&

tam remota

folitudinem

loca

per immane præ-

pervenire

poffe .

Ex

aliâ

tamen parte urgebant hoftes , præter corporum duriffimam fervitutem animarum perniciem plerifque allaturi .

In medio

ut erant longo

tantorum malorum

deprehenſi,

doctrinæ ufu inftructi , uno omnes

ore Ruifio & Sociis, quocumque vellent,

fe ituros

fpondent ; fidem per eos à Deo accepiffe, per eofdem in eâ foveri ſe velle : fi fame aut fatigatione mori fuos

CIII

INTRODUCTIO.

fuos viderent, eâ fe cogitatione folaturos, quòd pro confervandâ religione morti fe fuosque

certo peri-

culo expofuiffent : Deo curæ futurum fuæ pietatis præmium.

Non effe iis deflendam ciborum penu-

riam, qui faturitatem corporum, animarum cibo ab Sacerdotibus fuis miniftrando pofthaberent. Se itaque non tantùm volentes, fed

alacres,

quocumque

ducerentur, ituros. * loco

in

Antonius

Ruifius

(ad

præcipitium

E

magnum fluminis Xerefii

Hifpanorum

precibus

poftulante ,

Parana)

litteras

urbeculæ ut

ad

accepit

magiftratu ,

fe

multis

ab

infimis

retro annis

Sacerdote omninò deftitutos, aliquot Socios mittere vellet, Hifpanis Sacramenta miniftraturos, & circumjacentibus Ethnicorum regionibus profuturos.

Non

neglecta poftulatio eft, tum quòd optarent Guairaniæ Socii, ovibus fuis fpoliati, novas oves Chrifto quærere ; tum quòd Provincialis abiens fignificarat, Itatinenfem

provinciam, Xerefii

omninò adeundam effe.

ditioni conterminam ,

Eò igitur Antonius Ruifius,

antequam ad comitia properaret, Didacum Rançonierium , & Manfillam

non

multò

Belgas,

pòft

tantæ

Iuftum

expeditioni

Vanfurkium pares,

cum

mandatis mittit, ut exploratam regionis conditionem refcriberent. Ivêre Socii difficili longoque

ad fe

aliquot hebdomadarum itinere ; & quæ Dei

benigni-

INTRODUCTIO .

CIV

nitas eft, reperêre Apoftolicis cultoribus congruentem materiam , pro deftructa Guairania fucceffuram. Vanfurkius enim rediens Sociis nunciavit, nenfi

provincia

magnam

januam

in Itati-

Evangelio

effe

apertam ; & Rançonierius, fcriptis litteris, annuebat Sociis,

ut in

Ex omnibus

partem

novorum

Patribus

Ignatius

laborum Martines

venirent. Italus,

&

Nicolaus Enartius Lotharingus electi, & ex advecta fupellectile

campanæ

&

alia

facrorum inftrumenta

ad fundanda nova templa oppidaque attributa ſunt. Quibus auctus fubfidiis Vanfurkius, expeditioni præfectus, adverfo Paranâ & Miniaïo iter relegens, citatis remis fe Didaco Rançonierio rurfum adjunctum ivit. Quid felectiffimi viri ea in regione fecerint, in loco non omittam enarrare. *

UT tot illa capitum millia, è prædonum manibus poft tot oppidorum depopulationem præcipitio Guairanico tionem

continuarent,

agmina multitudini

erepta,

è

defcenderent , & tranfmigraAntonius Ruifius

præfecit

Socios

partitæ

confilio ,

in

ope,

imperio, & ubi opus foret, Sacramentorum fubfidiis adjuturos.

Singuli commeatu & reculis fuis onufti

procedebant : paffim torrentes occurfabant, ad quos tranfmittendos, deturbatis arboribus, extemporanei pontes jam

fternendi

arenofa loca

erant. Solis

Iam

fcopulorum arduitas,

vapore

adufta ,

jam

invia nem-

INTRODUCTIO.

nemora pergentibus obftabant : ægri & fenes, fed etiam

CV

quarè

mulieres

non

tantùm

prolibus

onuftæ,

& integri fub onere fatifcebant ; quocumque quifque in loco viribus deficiebat, batur: quorum

ferre non poffent, animas curabant.

ab

reliquis

ferè

ultimis adjumentis

pro-.

Satis conftat benè magnam multitudinem

in ea præcipitii crepidine, à me fuperiùs perüffe.

defere-

corporibus Socii cùm remedium ad-

defcripta,

Quæ crepido, fi rectà iretur, quatuordecim

leucas folummodò in longum protenditur, fed quòd ob infuperabilia paffim obftacula, viarum quærantur,

duplicanda

ferè

eft

itineris

anfractus longitudo .

Ôctiduo in defcenfu pofito, poftquàm ad plana loca plerique pervenêre, fcapharum fabricationi infudatum eft:

quæ

quia ab

Indis ex

cavatis

arboribus fieri

folent, & circa radices præcipitii procera ligna non reperiebantur ,

fcaphas

facere coacti funt.

nullius

Paranenfes

ferè

oneris

Socii

capaces

aliquot

ejuf-

modi navigiola cibis onerata ad excipiendam gentem magno labore,

&

facto

fæpè naufragio,

ufque ad

ipfum fermè præcipitium promovêre, quæ ob fuperantem multitudinem exiguo Igitur

univerfa

planè fubfidio

fuere.

gens in quatuor agmina diviſa eſt.

Primum agmen terreftri itinere Paranæ littus legere, Petro Spinofa mediterraneas

ductore, juffum utrimque

& Iguazuanum

fylvas

oppidum ,

fub

eft.

Duo

versùs Ioannis

alia per

Acaraïenſes Auguftini

Contreræ, & Ioannis Suarii cura, proceffere.

Ultimum

INTRODUCTIO.

CVI

mum agmen ipfe Ruifius cum cæteris Sociis fecundo flumine devehebat.

Cui

fufficerent na-

cùm non

vigia ad tranſportandam totam multitudinem , Simon Maçeta cum reliqua gente in ipfis

præcipitii

radi-

cibus præftolari juffus eft, dum navigia ex Acaraïenfi portu redirent, & alia itineris levamenta tur.

Interim trimeftri fpatio

frugibus

ibi fe fuftentavit.

arborum

In

altero

quærerenfylveftrium littore

verò

quadrimeftri integro Didacus Salazarius, fexcentorum capitum cuftos, fummâ rerum inopiâ, inter ſcopulos permanfit,

donec

Andreas

Gallegus

ex Iguazuano

oppido itineris continuandi fubfidia adferret.

Sive

verò terrâ, five fluvio iretur, utrobique funera pafſim cernebantur, unis fame, alteris laffitudine, aliis multiplici calamitate in via deficientibus ; quos Socii aut jam mortuos fepeliebant, aut morientes Sacramentis priùs curatos deferere cogebantur, quò cæteris idem officium præftare poffent. ob parvitatem dinem ,

paffim

Qui

navigiorum cum

fluvio vehebantur,

& fluctuum

reculis

magnitu-

mergebantur.

Multi

ex cannis quinquaginta pedes longis & crure humano craffioribus fimul alligatis rates confecerant, quibus fe committentes paffim naufragabantur. Una earum ratium in oculis Patrum multitudinem omnem in flumen

effudit,

natationis

beneficio,

falvis

quidem

omnibus, præter unam mulierem, quæ amore prolium mergi cum illis maluit, quàm, depofito onere, cum aliis emergere.

In profundo fluminis

dudum

hæc fue-

INTRODUCTIO.

CVII

fuerat, nec ufquam affulgebat fpes liberandi, cùm Antonii Ruifii animo occurrit, benè fe facturum fi Lauretanam iconem è loculo eductam pro matre & prolibus fubmerfis imploraret.

Vix orare cœperat,

quando vertex mulieris procul in flumine apparuit, ad

quam Indi

adnatantes,

littus attractam , rifum

effufos

atque

utrâque

ut

capillitio raptam, ante

ulnâ

gemellos

& ad

filios

amplexantem

in

Virgini

fofpitatrici incolumem ftitêre ; nemine non affirmante, miraculo id factum fuiffe. Fluminis vorago alteram ratem abſorbens, falvis adultæ gentis capitibus, undecim infantibus fe pavit.

OSTQUAM mortalitas utcumque ceffavit, Antonius Pos Ruifius, fuperftitibus undique evocatis, ad reædificanda oppida animum advertit. eft, pari

Itapuam

inter

&

fermè utrimque

Corporis intervallo

Iabebuirius fluvius Chrifti medius.

coloniam, Ad

ejus

ripas, non procul ab Parana, in quem influit, retentis veteribus Laureti & Divi Ignatii appellationibus, duo oppidorum fundamenta jacta funt ; in quibus fabricandis, ne fame operarii perirent, ea pecunia, quam Rex Catholicus Sociis annuatim numerari jubet, & divenditâ deſtructorum oppidorum fupellectile, decem boum famem

millia coëmpta funt : quibus & aliis fubfidiis utcumque

toleravere ,

&

tranflatitiæ 0 2

illæ CO-

CVIII

INTRODUCTIO.

coloniæ aliquid priftinæ claritudinis, iteratâ Sociorum induftriâ, fub Magnæ Matris & Divi Ignatii tutela, pedetentim indeptæ fuere. Guairaniæ

noftræ

Atque hùc redactæ funt

reliquiæ ,

in

excolenda

qua

tres & viginti annos nullis parcentes

per

laboribus,

ita

ſe ſelectiffimi Socii exercuerant, ut famanf virorum Apoftolicorum meruerint. Præter Villaricanam fedem etiam defertam, tredecim oppida fundaverant, innumeram Barbarorum multitudinem Chriftianis humanisque moribus informantes ; tanto labore, & omnium rerum inopiâ, ut toto eo tempore radicibus fermè, farinâ ligneâ,

oleribusque ,

illis

victitandum

fuerit.

Satis conftat, ne femel quidem à quoquam in Indorum oppidis panem guftatum fuiffe: vinum vix conficiendis Sacrificiis fuffeciffe : interulas veftes & externas, lineâ deficiente,

fingulis

ex

gofsipio

fuiffe ;

corium induratum, aut rete penfile pro cubili plerofque habuiffe. pedeſtria,

Quibus

fi

addas

per invias fylvas,

quotidiana,

fœdifsimas

eaque

paludes &

afperrimos montes itinera, necnon locorum folitudinem,

Indorum

latronibus ,

barbariem,

Antropophagis ,

frequentia viperis

ab Ariolis,

atque

tygribus

pericula, quantum unicuique ftramineas & luteas cafas ferè incolentibus ærumnarum fufferendum fuerit, facilis , conjectatio eft.

Cataldinus

tamen &

Maçeta fcripto teſtati funt, nullam Sociorum auditam effe vocem, vel de tenuitate ciborum, vel de alteris ærumnis per tantum

tempus

conquerentium :

nam om-

INTRODUCTIO,

CIX

ita

omnes nobilifsimo operi infiftentes

de fe credi

volebant, ac fi nihil magis appeterent, quàm terrenis deliciis

carere,

Chrifto

& multùm pro

Guairania gloriosè

extollebat,

caput

pati.

Sic

fperabaturque

fore, ut tota quanta erat, reductis etiam Gualachis, ad

Chrifti tranfiens ,

partes

additamento

pulchro

ornaret ,

Hifpanum

imperium

cùm Mamalucorum

turbo, eo maximè, quo diximus modo, fufque dequé cuncta evertit, fpem omnem refcindens ejus repeNam poft depopulata oppida , Societatis tendæ. operâ conſtructa, üdem latrones Villaricæ fubcenfitos pagos, & ipfam Villaricam, Guairamque, Hifpanorum qui

ad

urbeculas ,

Epifcopi

auxiliandum venerat,

Villaricanis partim

nullâ

ad

partim

ad

Mamalucos

Paraquarienfis,

reverentiâ deftruxere.

Paraquarii dilapfis.

littus

tranflatis,

Guairaniæ

Socii

reliqui, Petro Romero, Urvaïcenfium & Paranenfium oppidorum præpofito, impofterùm parêre juffi funt ; quos brevì victricia figna per novam Ethnicorum Provinciam circumferentes, Deo dante, videbimus.

UBLICA calamitati lubet attexere Antonii Ruifii PUBLI tolerantiæ religiofæ imitamenta, cui præter immenfum dolorem ex tot cariffimorum filiorum abs fe in Chrifto genitorum jacturam

medullitùs conceptum, hoc infuper additum eft, ut nonnulli Socii mag-

INTRODUCTIO.

CX

ærumnarum ,

magnitudine

Paranenfia

in

recenter

oppida invectarum, oppreffi, caufam in eum refunderent, aïentes præcipiti confilio tranfmigratum fuiſſe. Mamalucis,

refifti

Potuiffe

Guairaniæ

oppida

&

confervari, fi fuos ad defenfionem potiùs, quàm ad animaffet.

fugam,

Quatuordecim

Societatis

fedes,

unius hominis timiditate deſtructas , fine fpe tot Ethnicos in Guairania relictos ad Fidem reducendi. In

comperto

effe ,

Catechumenosque,

vicies

fuiffe

plures

Neophytos

quàm Mamalucos : fingulos

ar-

matos ab viginti inermibus facilè opprimi poffe. Non tantùm Guairaniam eo ictu deturbatam, fed nutare.

Paranæ etiam oppida fub ruina

Acceffere

his verborum telis aculeatæ ipfius Provincialis fagittæ, non fatis approbantis, quòd tanta res fe inconfulto patrata

fuiffet :

id

autem aïebat,

immemor rerum

abs fe in Guairania ordinatarum, ubi fcripto dictoque

(fi

dorum

hoftes ingruerent) injunxerat ;

ad

tranfmigrationem oppi-

quam

faciendam

cymbas

fabricari jufferat.

Deo autem permittente

factum,

ut illius oblivifceretur, quò magis inclarefceret tolerantia

Ruifii ,

qui

obfirmato

contra

dicta

animo,

tela acerba excipere maluit, quàm, cùm facilè poffet, retorquere. fuit,

quod

directas, Majoribus accufatio,

Super hæc, litteras

admiffo

Provincialis, grandi

expiando, nam

eodem

ad

piaculo,

referaffet :

auditis

tempore

facti

nec

accufatus

alium &

Socium

tantùm

ab

colore carebat

circumftantiis ,

nullus

non

CXI

INTRODUCTIO.

non veram effe

affirmaffet :

Ruifio

ut

fcripfit,

purgaret,



ab

pœnam

quarè ipfe Provincialis

tanti

fubire

criminis

mallet :

infamia

fe

qui tamen ad

id nullo modo adduci potuit, quòd cuperet heroïco filentio Chriftum cufaret,

imitari.

Provincialis

Cùm igitur non fe ex-

tanquam

tanti

criminis

reum

graviffimis pœnis multavit : immoto ad hæc Ruifio, & infamiam tacitè devorante ; donec conftitit, non ab eo,

fed

ab

alio,

cui ipfe Provincialis referandi

fuas litteras poteftatem fecerat, fuiffe apertas. re

vulgatâ,

Ruifius

confequutus eft.

Quâ

magnam laudem apud omnes

Porrò ut videas heroïca illa faci-

nora non parvi conftare, ob colluctationem naturæ refpuentis infamiam, in gravem

morbum

fanguinem omninò fibi corrupit.

incidens,

Valetudini reddi-

tus, dum fuprà vires laborat, repentino cafu herniofus fit, adeò notabili tumore, ut inteftina omnia diffluere viderentur.

Acceffit perniciofo malo

aliud

ab in-

vidia dæmonis additamentum, qui fpectabili formâ viſendum fe præbens, Ruifium in altera herniæ parte baculo

magnâ

vi

percuffit,

ruptis

etiam vifcerum

retinaculis : ab quo tamen utroque malo ab Suprema Virgine, obfirmatis miraculo cicatricibus, remedium accepiffe

creditus

Ruifius præeffe Romeri

imperio.

fuit.

juffus

Stabilitis eft ,

Reliqui

duobus

fubjectus verò

oppidis

tamen Petri

Guairania

Socii,

partim cum Ruifio remanfere, partim ad alia oppida regenda, aut de novo fundanda, adhibiti funt. Nam fub

INTRODUCTIO .

CXII

ab Societate

tempus Tapenfis Provincia

fub idem

etiam

occupari cœpta, parem aut

majorem,

quàm

in Guairania fperari poffet, materiam præbuit.

NNO jam adulto, Antonius Ruifius Guairaniæ ANN diuturnâ præfecturâ & magnis virtutibus clarus, pro Petro Romero Sociorum in Paranenfi, Urvaïcenfi & Tapenfi, provinciis elaborantium, præfectus Quam præfecturam

defignatur.

per feptem

annos

& aliquot menfes ipfe Romerus tanto animarum proventu adminiftravit, ut cùm decem folummodò oppida partim

partim

ad Paranam,

ad Urvaïcam,

regenda poft necem Rochi Gonfalvii decefforis fui accepiffet,

fucceffori

defignata) longè

vigintiquinque

major

evertiffent. advecta



erat,

tradiderit :

eam

duo

omittam

fpesque factis &

peftis,

alia

belli

turbo,

Nam ex locis mari Athlantico obverfis

lues ,

regionem

fuo

(ut

Paranam ,

Urvaïcam ,

miſerum in modum

&

Tapenſem

afflictavit.

Damna

in fingula oppida ex lue allata figillatim non recenfebo, fatis feciffe ratus, fi dixero, Sociorum in ægris juvandis

labores,

Indorumque

calamitates ,

fermè

ubique æquales , & fidem prope humanam exceffiffe : nam fingulis aut binis Sacerdotibus noftris

fuiffe

incumbebat onus, ægrorum corpora & animos curandi,

adeò magno

numero ,

ut

in IESU-Marianâ CO-

INTRODUCTIO.

CXIII

coloniâ mille & quingenta, apud Caaroënfes octingenta & quinquaginta Barbarorum capita,

ut alios

taceam, poft fufceptum Baptifmum paucorum menfium fpatio fepulta fuiffe conftet. ex peſte

nata

fames poftmodùm

Eofdem populos infeſtavit.

Sed

majus malum timebatur à Mamalucis, dudum in Sociorum labores intentis, & novo portento prænunciatis.

Nam in Sancti Michaëlis oppido imago

Chriſti poft flagellationem veftes quærentis, copiosè bis fudavit, attentis ad fimilia figna Sociorum animis, non femel provinciarum vaftationem denunciata. Inter has calamitates folatio fuit, præter benè magnum

Infantium

quaginta-tres

adultos ;

quinquaginta-novem capita ;

ex

fexcentos

ex

Therefianis

fupra

Sanctorum &

feptingentos

numerum ,

mille

Cofmæ

nonaginta-noven ,

Araricanis fexcentos

&

&

quin-

centum

provectæ

&

ætatis

& Damiani incolis præter

pueros ;

ex

quinquaginta- quatuor ;

ex

Caaroënfibus mille & fexaginta-quatuor ;

ex

Sancti

Iofephi inquilinis quingentos & quinquaginta-feptem baptizaffe. in

Quibus fi addas numerum baptizatorum

oppidis trans Igaïm

Sancti Ioachimi coloniâ, nenfibusque fedibus,

pofitis,

necnon

in femotâ

& in Urvaïcenfibus Para-

nemo

dubitabit hunc annum

fuiffe Coelitibus gratiffimum.

P

AN-

INTRODUCTIO.

CXIV

NTONIUS Ruifius cum Francifco Diaſtanio è portu A Boni- aëris folvens , felici navigatione Ianuarienfem Brafiliæ

portum

paulò

pòft

tenuit.

Semeſtri

fpatio ibi commoratus, aufus eft, non fine Divino nutu, in Mamalucos coloniarum noftrarum deſtructores ,

eorumque

fautores , pro

concione

invehere,

optimo fucceffu : aliquot mortalibus ad reftituendos captivos rationum vi permotis. inftrumenta ,

Mamalucorum

Ibidem authentica

invafiones

damnantia,

ab Brafiliæ Magiftratibus accepit, magno ufui futura apud Regem Catholicum, Indoru jus curaturo.

In

Lufitaniam navigans, claffiarios inter fe diffidentes, & tantùm non armis diffidium dirimentes, authoritate compefcuit.

Ulifippone

Madritum

morbum periculofum incidit , ope convaluiffe creditus eft. Quartum Regem dorum

pergens,

in

à quo Divi Ignatii Madriti Philippum

Catholicum, folitum compati In-

calamitatibus ,

faventiffimum

habuit :

qui

lecto querelarum, quas adferebat, contra Mamalucos libello, ex Senatibus coronæ

delectum

Regiis Caftellanæ & Lufitanæ virorum

haberi

voluit, apud quos Ruifius , ferie invafionum

integerrimorum

relatâ,

de remediis tantorum malorum ageret. latorum fumma hæc fermè fuit.

Porrò poftu-

Iuberet Rex legem,

anno hujus fæculi undecimo Ulifippone latam, quâ prohibebantur Indi mancipia fieri, fervari.

Peteretur

ab Pontifice maximo confirmari diplomata Pauli I. & Clementis VIII.

idem

prohibentia.

Vellet

Rex ha-

INTRODUCTIO.

CXV

harum legum infractores ab Inquifitoribus caufarum Fidei coërceri, & captivos Indos patriæ fuæ reftitui ; Mamalucos verò tantorum malorum reos caftigari : aliaque complura Ruifius addidit, quæ pleraque Rex longiffimo prudentiffimoque comprobavit diplomate, indubiè lectoribus non fine tanti Regis laude placituro ,

fi

tantùm

hîc

ad longum

ejus accipe.

defcriberetur.

Quia,

Summam

inquit Rex, Guairanie

oppida Societatis IESV operá conftructa, abactis fermè triginta

capitum

continuato

millibus ,

furore

Mamaluci

Tapenfem

deftruxêre, &

Provinciam

Vrvaica imminentes, incaperint,

captivos

infeftare, contra jus

gentium, & fancita Regia , pro mancipiis vendentes, habentésve. Nos enormia facta debitis pænis vindicare & impofterum coërcere

volentes ,

Sancimus

eas

ex-

curfiones Mamalucorum injuftas effe, & Divinis Regiisq legibus planè contrarias, nec exerceri poffe potuiffeve, fine Chriftiana Religionis dedecore.

Quapropter ·

ejufmodi delictorum punitionem ad Inquifitorum Fidei tribunal pertinere declarantes, Mandamus, Indos omnes ab Mamalucis abactos libertate rurfum donari ; reos pro læfæ Majeftatis perduellibus habitos, bonis omnibus & capite multari.

Aliaque decrevit Rege Catholico

dignifsima. Præterea impetravit Ruifius, Indos omnes. Societatis labore per Paranam, Guairaniam , Urvaicam, Tapenfemque

Provincias

hominum

fervitiis

vectigales ;

&

de

reductos ,

liberos ,

novo

ad

ab privatorum

Regi

Catholico

fieri

fidem

converfos, P 2

ante vi-

INTRODUCTIO.

CXVI

vigefimum fufcepti Baptifmi annum, Regi tributum pendere non debere.

Madriti vocabularium, artem

& Catechefim, linguâ Guaranicâ , ab fe compofita, Fœminam magnò emolumento excudi mandavit. Deo facram, ab tribus dæmonum legionibus infeffam, legitimis precibus priftino ftatui reftituit.

Hominem

primarium Atheïſmi tenebris offufcatum, avitæ Religionis

fplendori

obeundam

ad Chriftianè

redditum , In

difpofuit.

aula

Regis ,

mortem

principum

favorem promeritus, quidquid voluit, facilè ad finem perduxit. Confectis negotiis Ulifipponem contendens, in Americam foluturus, trifte nuncium accepit de iterata Mamalucorum invafione, lanuarienfi tumultu, Paulopolitanorum Patrum expulfione, Neophytorumque noftrorum depopulatione , à me fuo loco narQuocirca Madritum repetens , ab Rege randis. Catholico novas litteras impetravit, quibus urgentiora remedia

Prætoribus

Regiis ,

Magiftratibusque ,

ad

defendendos Neophytos noftros imperabantur : atque his inftructus, Hifpali folvens, in Peruviam navigavit. Limam

appulfus , Proregis

favorem adeptus, fecit,

ut pleraque Regis Catholici fancita , ad Magiftratus locales delata , pro conditione temporum vim haberent. Limæ detentus, ad lites contra Societatem Paraquarienfem

exortas ,

componendas ,

magno adjumento fuit. Provinciali tiorum

per litteras

ergò repeteret,

per aliquot annos

In Tucumaniam redux, à rogatus , confectis

ut

Limam nego-

in itu

&

reditu mille

INTRODUCTIO.

mille

leucis ,

iter

CXVII

relêgit , ibique impoſterùm Para-

quariæ res apud Proreges & alios Magiftratus procuravit :

donec anno

quinquagefimo-

hujus fæculi

fecundo, ætatis feptuagefimo, magnâ Sanctitatis famâ, Defuncto efferendo Prorex Peruviæ, & moreretur. Senatores Regii fuccollavêre.

Nec defuêre poft ejus

mortem portenta, pii hominis Sanctitatem teftantia. Petrus Urracus, ex Mercenariorum Ordine vir præffans, & alter non-nemo, recèns defuncti animam in Cœlum, non fine gloria volantem, perfpexiffe ſe teftati funt.

ERSÆPE ab Chrifto ad dirigendas vitæ actiones PERS documenta accepit. Multa de ftatu Beatorum, Dei

attributis,

&

aliis

Myfteriis,

non

fine Divini

amoris incremento, didicit. Reginæ Cælorum tantùm non familiaris fuit ;

adeò fæpè ægrotanti, morenti,

aliqua agenti, ab dæmonibus afflicto, perplexo, ardua meditanti, fanitatem, folatium, præfidium, confilium, & magnos animos contulit. medicum , dum

&

æger,

beret ,

&

femel

nudato Chriftus

Ignatio, dixiffet. ô Ignati.

Sanctum Ignatium bis

cenforem ,

expertus

eft : nam

crure, parùm modeftè decumeum

invifens ,

præfenti

Divo

Hic, inquit, de tua Societate

eft,

Refpondit Ignatius : fi de mea Societate

eft, cur non modeftiùs cubat ? quo dicto oftentum evanuit:

Si quis figillatim Divinas illuftrationes, fi often-

INTRODUCTIO.

CXVIII

oftenta cœleftia, fi monita ejus fpiritualia, fi quoties intus loquentem Deum modo " quodam mirabili audierit ,

cõfcientiarum

fi

nebulas ab .eo ferenatas, hujufmodi

orationis effectus , & alia referre velit, finem dicendi non faciet :

fi ftupendos

quod quia

ab inftituta brevitate aberrat, lectorem ad Francifcum Xarque, tanti viri elegantiffimum copiofiffimumIllud non omiferim, Panigyriſtam , remitto.

que

tantam æftimationem apud omnes ordines noftrum Antonium confequutum fuiffe, ut eum Rex Catholicus plus vicies clementer ad colloquium admiferit. In aula Regis Catholici, & Peruviæ Proregis, Principum deptus

&

virorum eft.

omnium

Epifcopum

ordinum

Cufquenfem ,

favores

in-

luculentum

laudatorem habuit , dicere folitum, Ruifii ſanctitatem non

inter

ordinarias

Guamangenfis , hominem

ut

ad

pertraheret ,

reponendas dioecefim

effe.

Epifcopus

fuam utiliffimum

quadringentorum

aureorum

cenfum pro adornanda ad Ethnicos miffione obtulit. Paraquariæ denique Societas tantum fe ei debere fatetur, quantum

ex

ejus

fama ,

virtutibus ,

factis

heroïcis, laboribus Apoftolicis, fundatione tot oppiAtque hi cœleftium dorum, laudis confequuta eft. mortaliumque

favores , non fuprà hominis virtutes

erant : nam in eo eminebat erga Deum & homines amor fingularis, quo non tantùm poffideri, fed diu noctuque inflammari videbatur.

Hic amor expreffit

libellum, quem ilicem amoris vocat, magnorum in

Ame-

INTRODUCTIO.

CXIX

America virorum authoritate

comprobatum. Hoc eodem actus amoris ftimulo magnarum rerum co-

natus, fpreto quovis labore & periculo, ad perduxit.

exitum

Eo in Guairania præfidente, decem Neo-

phytorum coloniæ

conftructæ funt.

Privatus ipfe

aliis conftruendis utilem operam navavit. Aliò traductas commodioribus in locis reædificavit. Nullum non

movit lapidem , quo

merum

Neophytorum ,

Sociorum Limæ

in

cùm

tantis

cultum templorum, nu-

miferorum

calamitatibus

didiciffet , dona fibi

commoda , folatia

cœlitùs

&

augeret, non data

fuiffe, ad aulicos & principes mundanos procurandos, ſe totum Indorum fervitio dedicavit. Quoad per · ſtudium

Divinæ

hominum Divinis

gloriæ

falutisque

confuetudinem

colloquiis

fugitans ,

diurnum

licebat, li

alienæ cùm

Deo

in

nocturnumque tempus

terebat. Aliquoties Angelum Cuftodem præfentem fenfit, monentem ut fe ad orandum Deum accingeret.

Goffipinâ vefte malè tinctâ

dutus ibat.

& fimplici

in-

Cœlitùs didicit, paupertatis perfectorum

hominum eminentiam in eo confiftere, ut quis fenfualibus

deliciis ,

privet : igitur

etiam

quamvis

licitis , fupernè

corpus

&

immiffas

animum illecebras

admittebat, ne Deo inurbanus videretur, tamen inter perfectæ paupertatis gradus reponebat, velle fpiritualibus illis Angelicam

oblectamentis .

coluit ,

adeò

ut

Caftitatem

carere planè

etiam fomnians ,

ope

Divinâ adjutus, de fpurco dæmone victor evaderet. Mu-

CXX .

INTRODUCTIO

Mulierem fibi clam infidiantem innocenter revifens, Angeli monitu cognitis ejus infidiis, abs

fe

afperis

verbis repulit. Ad puellam ægram evocatus, nunquàm adduci potuit, ut fuprà ulcus precando manus imponeret, quòd cœlitùs didiciffet fub herba illa pietatis latere ftygium anguem . Hùc referri poteft facinus illud

heroicum , à me fuprà relatum, quo ad retundendos carnis motus morficandum fe formicis præbuit.

Exercitiis Divi Ignatii reformare fe

volens, unum duósve panes inferebat : quos , nullo alio adhibito cibo, non confumebat. Sed hæc ad futura tempora magis pertinent. .traho.

Igitur ftylum re-

ARTE , Y BOCABVLARIO

DE

LA

LENGVA

CONCEBIDA SIN

GVARANI .

COMPVESTO POR EL PADRE

FE CI T NATI ON ES

RRA RVM ,ap1 S AP , C . es

PECA DO ORIG INAL .

Antonio Ruiz,de la Compañia de IES VS.

DEDICADO A LA SOBERANA VIRGEN M

A

, R

SANA

HIS

A

I

A

BILES

Iячо

VHONY W

Con Priuilegio . En Madrid por Iuan Sanchez. Año 1640.

ERRATAS.

Pagina 21. P. 27. P. 51. P. 58. P. 91. P. 99.

1. 23. Efta particula. 1. II. Añêmbo abá. 1. 14. Guâânga. 1. 25. Ahá ramo.

P. 99.

P. 113. c. I. P. 114. c. 2. P. 116. c. 2.

Ibidem . P. P. P. P.

131. 132. 133. 136.

1. 16. Di. Namboeyçe. 1. 20. î. los en î : contractos . 1. 10. Vt au aú.

c. c. C. C.

I. 2. 2. I.

1. 10. Aña pyrytârû yyucábo . 1. 28. Heroquapira. 1. 21. Añepicyrv. 1. 3. Che rerecó aibetê. 1. 19. Parece . 1. 18. Mongeraûbae. 1. 18. Môñemoìbae.

1. 27. Nda cu eî. Ibidem. c. 2. 1. 14. Teco tếbebó. P. 148. c. " I. 1. 21. Morândù. P. 160. c. 2. P. 185. c. I. P. 186. c. I.

1. 15. Oicoí.

P. 187. c. 2. P. 218. c. 2.

1. vlt. Ahecógui porându. 1. 31. borrefe n. a. 1. 24. Mbichi.

P. 224. c. 2. Ibidem . P. 236. c. 2.

1. 8. Yeaheî tápe. 1. 16. Anoa ycóca.

Aporândû. 1. 8. cacarĩ.

P. 239. c. I. 1. 19. Apŷpo. P. 286. c. I.. 1. 20. Cherecó. P. 304. c. I.

l. 22. Imboaípa.

Def-

Defde el num. primero : fegundo.

P. 25. c. 2. P. 34. c. i. P. 67. c. I. P. 91. c. 2.

1. 20. Oño ambotarymbae.

P. 97. c. I. P. 173. C. 2. Ibidem.

1. 23. Yquyrŷrŷngatúbae. 1 . 28. Ayabequiîaî. 1. vlt. Mânduá pẽhế.

P. 205. c. 2.

l. 6. Y yacatu hápe.

1. 2. ça icatupiri. 1. 6. Mârâ gui. 1. 10. Nambotibeî.

VI

VIEWHE

AAnatoIS

El Prelado Obispo electo del Rio de faneiro.

APRO། 3

APROVACION

DEL

PADRE

Diego de Boroa, Prouincialde la Prouincia del Paraguay, de la Compania de IES VS.

O Diego de Boroa,

Prouincial

de la Com-

pañia de IESVs en la Prouincia del ParaYpaña de guay , por particular comiſsion que tengo

de nueftro Padre General Mutio Vitteleſchi, doy licencia para que fe gua

Guarani,

mifma

el

lengua ,

impriman,

Bocabulario,

y

el

el Arte de la leny

Catecismo

el Teforo

de la

fu

explica-

cion de los misterios de nueftra fanta Fè,

con los

tratados que en èl fe contienen, to

el Padre Antonio Ruiz,

Compañia. nado

Guarani ,

de fuera.

que hà compuef-

Religiofo

de

la dicha

Todo lo qual hà fido viſto, y exami-

por perfonas graues,

lengua

con

afsi

de

y

peritas

nueftra

en la

Religion ,

dicha como

En teftimonio de lo qual, dì eſta firma-

da de mi nombre, y fellada con el fello de mi ofiDada en Buenos Ayres a quatro de Otubre cio. de

1637. años.

Diego de Boroa .

APRO-

APROVACION

DEL

LICENC.

Gabriel de Peralta, Canonigo de lafanta Iglefia de Buenos Ayres, y Comiffario de la .

Santa Cruzada

L

Licenciado

go de la

Gabriel

Comifario

la Trinidad,

Ede

ciudad

defta

Iglefia Catedral

fanta

Canoni-

Peralta,

de

de la

fanta Cru-

zada, Prouiſor, y Vicario general deſte Obiſpado del Rio de la Plata. Digo, que he visto y leido dos libros,

que el vno fe intitula,

la

Guarani ;

lengua

Guarani :

compuestos

dre Antonio Ruiz , Rector

y

del

Colegio

Bocabulario

Catecfmo

por

la

lengua

el muy Reuerendo PaCompañia

de la de

en

de

la

de

IESVS,

Affumpcion ;

en

los

quales no hallo cofa contra nueftra fanta Fè, y buenas coftumbres ; antes veo en ellos vn apoyo muy grande para publicar, y arraigar la Fè Gentiles ,

por

explicada

con

muy res

vtiles ,

del

tilidad .

y

eftar muy

llenos

de muy fana

elegantes

prouechofos

fanto Euangelio

modos

para

los

entre

dotrina,

de

dezir,

Predicado-

entre tan eftendida Gen-

En la qual es muy notorio auer hecho fu

Autor tan gran prouecho con quanto dà teftimonio la elegacia,

fu predicacion , y facilidad que muef-

mueftran

efcritos ,

fus

excelente, y que zir

a

rior

escritura, de

facando

parecia

lengua

impofsible poderfe

auiendo fido

muchos

a luz

Religiofos

muchos de

la

años

dicha

tan

reduSupe-

Compa-

ñia, que andan ocupados en la conuersion de Getiles deſta nacion, por lo qual juzgo fer obra digna de que falga a luz, y que fe le dè licencia para q fe

imprima,

que cederà

en vtil de muchas almas,

y de gloria de Dios nueftro Señor. lo firmè de mi 1637. años.

nombre,

en

Y en fee dello

quatro de Otubre de

El Lic. Gabriel de Peralta :

APRO-

APROVACION

DEL

MVY ILVS-

tre Doct. D. Lorenço Hurtado de Mendoza, Prelado Obipo electo del Rio de Janeiro.

E vifto,

y leido

por

mandado del Real y

Supremo Confejo , el Arte , BocabulaHS Catecismo , y Teforo , que compufo rio , el R. P. Antonio Ruiz de Montoya, de la Copañia de Iefus, de la Prouincia del Paraguay, y Rio de la Plata, efcrito en la lengua de las dichas Prouincias, en las quales he eſtado, y por la experien cia q tengo dellas, y de fus lenguas, y de otras del Perù y fobre effo, de tal perfona,

porq

demas

de la Aprouacion

como la del Liceciado Gabriel de

Peralta, tambien

para

mas

fatisfacion,

y juſtifica-

cion, lo conferi todo con otras perfonas de allà, y con algunos Indios de las

dichas Prouincias,

y o-

tros de mi Diocefi del Brafil, practicos, y ladinos, afsi en nueſtra lengua, como en aquella fuya. go,

Di-

q no folamente no contienen cofa alguna cō-

tra nueftra fanta Fè, y buenas coftumbres, pero q fe vè el grande y Apoftolico

zelo,

y

efpiritu

del

Autor, el qual, y fus compañeros, que me quedan vezinos,

y

alindados

con

mi Diocefi

Ianeiro, y fan Paulo, foy teftigo,

del Rio

de

que mediante la

dicha lengua, y el dicho fu gran zelo, y padeciendo

do muchos, y grandes trabajos, han hecho, y hazen grandifsimo fruto , y feruicio a Dios nueftro Señor en la conuerfion de aquellos Gentiles, a los quales de barbaros,

y de feluajes,

no folamete los

conuierte a nueftra fanta Fè ; pero aun a la policia Chriſtiana, muy en feruicio de Dios, y de fu Mageftad ,

por

fer aquellas

Naciones ,

no

como las

del Perù, y otas partes de las Indias, de que fe pue da efperar otros intereffes, ni otras riquezas, mas que las fobredichas : y oxalà los Prelados que allà en

el Brafil

tenemos

nueftras

nas al dicho Paraguay,

y Rio

Diocefis

tan

vezi-

de la Plata, viera-

mos en ella efte efpiritu, efte zelo,

y eftos frutos,

pues cofieffo q andando yo vifitado, me ayudè de vno deftos Indios traidos

del

dicho Paraguay,

ra que en el Ingenio adonde eftaua, cargo

de

dotrinar

a los

otros

quedaffe

pa con

del dicho Ingenio.

Iuzgo por lo dicho, y por mucho mas que pudie ra dezir, que no folamente fe le puede, y deue dar la licencia que pide para la impreſsion ; pero q aun fe le deue de agradecer mucho, y eftimarfelo con grandes veras.

Dada en eſta Corte de Mrdrid, fe-

cha, y firmada por mi, y fellada con mi fello a los 7. dias del mes de Março de 639 .

El Prelado del Rio de

Ianeiro.

BEA-

BEATISS mæ VIRGINI MARIE

SINE

LABE

CONCEPTÆ.

quam

Alteri

VLLI

Auguftißima

bi , Regina

laborem

cuit :

Non

Cœli

hunc

fecrare , aut licuit ,

ti-

cō-

aut de-

licuit :

Cum

enim à meo in Societatem ingreffu , vnquam ertur,

peculiari

tibi

quodcuque à

me

voto adftrixerim:

ne fas om-

nino fuit rapinam in holocaufto commitere. decuit : tiones tatis

Tu enim fuperbia

antidoto

confufionem tam

in

coadunafti ,

vafte

fteritatem ,

es

toxico

que

effecifti ,

fufpicienda

ftabulo turris

vt maximè

Non orbis

falutari cum

in

pardefpe-

Ex

quo

nominis

po-

in lucem edens.

eam cuperent ,

humili-

mole

verbum

extructores ,

na-

linguarum

Babilonica

fimplicißimum

illius

terrarum

infectas ,

fanabiles

Eto Bethleemitico quàm

illa

opus

proficifce-

affe

qui mini-

nimè potuere ; nerationes tam

tu verè

omnes

diuinißimam ,

originalis

labis

librumque ,

in

Eto

Patris

eft ;

vnum funt ,

igitur

aufpicijs ,

pendis

& fi planè

ponendis , eft.

adfcribendum , ad vires

in quo

idiomatis

id tu

à tibi

mihi

non

dice ipfa,

car-

nullo ,

vel

confperfam ,

à

Spiritu

hoc

omnia ,

opus

dedifti.

inftuex-

collocatum Magiftra

ad operandum , ad

igitur vna

vt poffum, vt debeo, in

æternum do, dico, con-

luce

progrediendum,

Hunc

meum, fed tuum,

fecroque.

lucem

proprietatibus

gentiumque

ftimulum

in

&

Tuis

induftriæ

deriuandis ,

oleum

Să-

exibuiffes.

laboris ,

meæ ,

perficiendum

ris fructum,

ijs

huius

fonte

te

vno Verbo

legendum

quid ftudij ,

inueftigandum , ad

Verbum

qualecumque

fuoque

Totum

nifi

debito

incurrenda

omnia

profero ,

beatam te ge-

poßint ,

mundißimamque

quo

confcriptum

adepta es, vt

prædicare

labo-

cum

ra-

Fol. I.

૭૭૭૭૭૭

ARTE

DE

LA

LENGVA

GVARA

NI..

PREL V DIO.

VATRO pronunciaciones tiene efta lengua muy neceffarias , para hablar propriamente, cuyas notas fe ponen aqui, y feruiràn para entéder el Bocabulario, y teforo defta légua. La primera prenunciacion es narigal, que fe forma en la nariz, cuya nota es efta, " puefta fobre la vocal q fe ha de pronunciar con la nariz, como tâta fuerte, aduirtiendo, que muy frequentemente la filaba narigal haze narigales la antetecedente, y confequente, vt nuĩ, aguja. ahaangatú, por, catú, y varia el accento en breue, y largo. La fegunda es, vna pronunciacion gutural, que fe forma in gutture contrayendo la lengua ázia dentro, fu nota es efta, υ fobre la (y) en q fiempre cae, vt ta ira, hijo, y fiempre es largo fu accento. La tercera, incluye las dos dichas, fu nota es eſta fobre la y, en que fiempre cae, y fe ha de pronunciar con nariz, y ingutture juntamente, como aroyro, yo defpre precio, y fiempre tiene acento largo. La quarta pronunciacion es gutural, contracta que fe haze A

ARTE DE LA LENGVA

2

haze en dos yy , al fin de diccion, de las quales la primera es guttural fiempre, vt, te îî, muchos.

Tambien reciben pronunciacion de nariz vt ñiñyî arru gado. Efta miſma pronunciacion fe halla tabien en vna y. junta con v. al fin de diccion più blando. Las notas defta pronunciacion fon las que eftàn pueftas en cada exemplo. Tiene efta lengua las ocho partes de la Oracion, nombre, pronombre, verbo, participio, pofpoficion, aduerbio, interjecion, y conjuncion.

CAP. I.

Declinacion de los Nombres.

G.

Abaré. Abarambaé.

D. Ac. V.

Abare upé. Abaré. Abaré.

N.

Sacerdote. Cofa del Sacerdote. Para el Sacerdote. Al Sacerdote. Sacerdote.

Ab. Abaregui, del Sacerdote. Abarepipe, con el Sacerdote. Abarépe, en el Sacerdote. Abaréréhé, por el Sacerdote.

El fingular, y plural fon de vna mifma manera, y porque efte no tiene diftintas notas del fingular : vfan de la particula (Hetá.) que dize muchos, ò de los nombres numerales, que fe ponen en el capitulo tercero.

Del Nombre Adjectiuo. Los nombres adjectiuos fe pofponen a los fuftantiuos , y fe declinan como ellos, con las mifmas particulas. Sacerdote bueno. N. Abaré mârângatú. G.

Abaré marangatu mbaé, cofa del Sacerdote bueno. D. Aba-

GVARANI.

D. Abaré marangatuupê. Ac. Abaré marangatú. Abaré mârângatú. V.

3

Para el Sacerdote bueno. Sacerdote bueno.

Sacerdote bueno.

Ab. Abaré marangatu, gui, pipe, pe, rehe, Pĭri.

Nota fobre la declinacion de los Nombres.

El genitiuo de poffefsion fe haze poniendo al principio lo que poffee, y luego lo poffeìdo, vt Abaré mbae. El genitiuo de la cofa perteneciente, ſe haze con la poſpoſicion Pe. 1. rehe, y Guara, vt mbae ĭbapeguâra. I. ybagreheguâra, las cofas del cielo.

El datiuo fe haze con la pofpoficio , vpé, para el, ò a el, vt abarê upé, al Sacerdote, ò para el Sacerdote, fe le y añade Guaráma, quando es de comodidad, ò propriedad. Amêê, y chupé guarama, a el fe lo di para el. El acufatiuo, ò perfona paciente en los verbos activos fe pone antes, ò defpues del verbo, vt, Abaré ahaïhú. 1. ahaïhú abaré, amo al Sacerdote. El vocatiuo fe vfa fin notas, y fe conoce por el fentido de la oracion. El ablatiuo fe haze con eftas pofpoficiones. Gui, Pipé, Pe, me, Ri, Rehé, de que fe trata en el cap. 17. Dizenfe pofpoficiones, porque fiempre fe pofponen, Aquihiye Abarégui, temo al Padre, Abarepipé, con el Sacerdote, Abarépe, en el Sacerdote, haze (mê) con nom bres narigales, vt, o quêmê en la puerta. El ablatiuo de materia, es como el genitiuo de la cofa perteneciente. Abáyta reheguâra, hombre hecho de piedra, ò con los dos nombres fuftantiuos, vt ñaêmbe ibirá 1. ibirá naêmbê, plato de palo. A 2 Decli-

ARTE DE LA LENGVA

4

CAP. II.

Declinacion de los Pronombres.

Singular. N.

Che.

G. Chembae. Chêbe. D. Ac. Che. Ab. por mi.

Yo. La cofa de mi, mis cofas. Para mi. A mi.

Cheheguì, de mi, chepĭpê, conmigo , cherché,

Plural. N. G. D.

Orĉ. 1. ñandé. Nofotros . Orembaê. 1. ñândembaê. Nueftras cofas. Orébe. 1. ñândêbe. Para nofotros.

Ac.

Oré. 1. ñândé. Nofotros.

Ab. Orehegui. derché, ñânderí.

1.

ñândehegui ,

ñândepipe ,

ñan-

Singular.

N. G.

Nde. Ndembaé.

Las cofas de ti, tus cofas.

D. Ac.

Ndébe , Nde.

A ti, para ti. A ti.

Tu.

Ab. Ndehegui, nde pipe, nde rehe, nderí. Plural. N.

Peê.

Vofotros.

G. D. Ac.

Pembaê. Peêmê. Pee.

Las cofas de vofotros. Para vofotros. A vofotros.

Ab. Pehegui, pee pipê, pêndehe , pendí. Los

GVARAN 1.

5

Los demas pronombres figuen la declinacion de los nombres, yfon los figuientes.

Hic, co, cobae, eſte, eſta, eftos, eftas. Iſte. aû, aûbae, eſte, esta, eftas cofas. Ifti, ang, angbae , eftos, estas, eftas, cofas. Is, ebocoî, ebocoîbae, aipó, aypobae, cofas.

effe,

effo, effas

Ille, cuîbae, Pebae, Acoî, Acoybae, nucuî, aquel, aque llo, aquellos, aquellas cofas. Illi, nûguí, enguĩ, eguïbae, nucuî, effos, effas. Ipfe, ae, hae, haeaí, aéte catuaí, aetecatú, effe miſmo, effa mifia, effas mifmas cofas.

Nota primera. En el plural del Pronombre : (che) la primera perfona, (ore) excluye la perfona con quien fe habla, el (ñande) la incluye.

Nota Segunda. El genitiuo del pronombre (Nde) haze tambien, ne, quando fe llega à (M) ò a nombres narigales, ut nembae, pro (nde mbae.) Y en el plural pierde la fegunda e, ut pee vofotros ; Pembaé, vueftras cofas. En el ablatiuo haze, pendehé, por la pronunciacion de nariz que tiene : y lo miſmo es en el genitiuo, quando los nobres mudan alguna letra en (R) precediendoles pronombre, ut Teçá, ndereçá, tus ojos, pendeçá, vueftros ojos.

CAP.

A 3

ARTE DE LA LENGVA

6

CAP.

III.

latiuo ,

Del

Nombre

Diminutiuo , Diftributiuo ,

Comparatiuo ,

Numeral, y

Super-

Ordinatiuo ,

Partitiuo.

Del Nombre Comparatiuo. E tres maneras fe haze la comparacion. La prime ra, añadiendo al nombre, ò verbo efta particula : DE (Be) que es lo mifmo, que (mas) y la pofpofició , Gui, vt. Chemarangatubê ndehegui, Soy mejor que tu. La fegunda manera es, poniendo el nombre, ò verbo con folo, Gui, vt. aiqua á ndehegui . Sè mas que tu, aunque en efte modo ay ambiguedad, porque tambien fignifica de ti lo fè. Y yo lo sè, y tu no, vt, Acarú ndehegui, como fin ti : pero ex antecedentibus, & confequentibus fe colige. La tercera manera es, añadiendo (catú) inmediatamen te al agente ut. Che catu aiqua á ndehegui : yo sè mas que tu, aunque con la ambiguedad dicha, y afsi fe ha de occur rir a los antecedentes.

Del Nombre Superlatiuo. El Superlatiuo fe haze con algunos deftos adverbios, et é, etéy, tecatú, mateté, mârângatu eté, nande, teí, vt che mârângatu etê, foy muy bueno, che angaipá, mateté, foy gran pecador. Y fi con eftos adverbios fe pone la pofpoficion ( Gui) fe haze comparatiuo, vt, che mârângatu etê ndehegui, foy muy mejor que tu. Nota que eftos adverbios fe anteponen, y poſponen, vt, etei che mârângatu. 1. che mârângatu etei.

Otro modo de Superlatiuo, es, repetir el nombre, ò verbo

GVARANI. 7 verbo, vt, y catupiripiri, muy bueno. Abá abánûguì, mu chos hombres fon. El tercer modo es, tardarfe en la pronunciacion de la vltima filaba, y quanto mas fe detiene mas fe encarece, vt mombiri, lejos, nômbi ri, muy lejos. Del Nombre Diminutiuo.

El Diminutiuo fe haze añadiendo vna, î, con pronun ciacion de nariz, ò fin ella, vt mit angĩ, niño, infante, Abai, hombrecillo . Del Nombre Numeral.

Los Numerales no fon mas q quatro, Peter ne peteĭ, Mo ně pete?, vno. Mocoì, dos. Mbohapi, tres. Yrundi, quatro. Yrundi hae nirui, cinco. Ace popeter, vna mano, que fon cinco. Ace pómôcôì, diez, mbó mbi abé. 1. Acepó , acepĭabé. pies, y manos, fon veinte. Hetá . Heïî. muchos. ndipapahabi , innumerables. Heta?, medianamente muchos. hetá eteí, ndaetêy, ndaeteícatú, muy muchos, hetáyebi, muchas vezes. hetá ceri, medianamente muchos. hetabé, muchos mas, y mucho mas, mîrîbé, poco mas, mîrînote, vn poco, òpacatuí, todos. Oyepé, ellos juntos de vna especie. mbobi, algunos, ò algunas vezes, y ſe eftiende hafta quatro, ò cinco, mbobirote : vnos pocos no mas, ò pocas vezes. mbobiri. 1. môcôîño, algunas vezes. Aduiertafe, que fi preguntados : mbobi pângâ. Refponde. Aani, que quiere dezir, no, es feñal que no es mas de vna vez, ò vno. Pero a los ladinos, ô fofpechofos es neceffario examinarlos ; porque fiendo tres, y mas, dizen à ani, por no exajerar el pecado, ò cofa que les caufa verguença. Si refponden, ta, que es, fi, es feñal que fon hafta quatro , ò feys.

Del

8

ARTE DE LA LENGVA

Del Nombre Ordinatiuo.

Hazefe poniendo a los numerales el relatiuo (y) y la particula, Mô, vt, ymômôcôî, el fegundo, ymombohapi, el tercero. El primero es, y yipi. Tambien fe haze quitado el, mo, y añadido a la poſtre, Bae, ut, ymocoîbae, el segundo, yrundibae, el quarto. Tambien ſe haze con, haba, y (mô) vt ymômôcôî nda ba, el fegundo, ymô feis hába, el sexto. Tengo por mejores los dos primeros de hazer fin hába.

Del Nombre diftributiuo. Efte ſe haze repitiendo las dos vltimas filabas del nom bre, vt Peteîteĩ, de vno en vno. Mocomôcôî, de dos en dos. Mbohapĭ hapĭ, de tres en tres. Irûndi rûndi, de quatro en quatro . Tambien fe haze con efta particula, ci, añadida a los dichos nombres, ora fus dos filabas fe repitan, ora no, vt. Peter ci. 1. peter teî ci, de vno en vno, môcôî ci. 1. môcômôcôî, ci, de dos en dos, mbohapi hapi ci, de tres en tres. Yrûndă că, de quatro en quatro, cinco cică, de cinco en cinco. Peter ci amee di à cado vno, vno. Mbohapi ci, perſo-

na. Tûpâ eteramo nânga, cada vna de las tres perfonas, es verdadero Dios. Veafe efte, ci, en el teforo.

Del Nombre Partitiuo.

Los Partitiuos fe hazen poniendo la pofpoficion, Gui, vt ore môcô îgui peteĩ, vno de nofotros dos, Pee môcôi gui pete , de vofotros dos, vno. Otro modo es quitando el (gui) y poniendo en fu lugar amo,

GVARANI.

9

amo, vt ore amỡ môcôî, dos de nofotros. Pêe amo pete?, vno de vofotros. Poniendo efte Amo a lo vltimo de los numerales dità, alguno, folamente, vt, ore môcôî amo, alguno de nofotros dos, pêe irûndi amo, alguno de vofotros quatro.

CAP. IV.

De los Relatiuos, y Reciprocos, y

primero del Relatiuo H. y reciproco. Gu,

ODA parte de oracion, que començare por R. ò TOP que reciba R. de qualquiera manera que fea, tiene por relatiuo H. y por reciproco G. la qual por el buen fonido admite V. Îi el nombre no lo tiene. De nombre, Téra ; cheréra : mi nombre, héra, eius, guera fuum nomen. De verbo , Arecó , tener, Chererecó, me tienen, he recó, Guerecó. De participio, Temi, cheremimboé, el que yo enfeño, hemimboé, relatiuo, Guêmîmboé, reciproco. De pofpoficion, Tenôndé, delante, cherenôndé, delante de mi, henôndé, Guênổndé. De los que comiençan por H. ahenoî, llamar, cherenôî, me llaman, henôî râmô: llamandole, Guênôîrâmô: reciproco. De los que reciben R. fin tenerla : çoó, carne, cheroó, mi carne : hoó, relatiuo, Guoó , reciproco.

Excepcion primera. Los nombres, que fe figuen, aunque comiençan por T. no tienen H. por relatiuo, fino la mifma T. les sirue de relatiuo. B

Túba,

10

ARTE DE LÀ LENGVA

Túba, Padre. Cherúba. Túba, eius pater, Guba. Taira, hijo, y fu hijo relatiuo, Guaira fuus. Tayira, hija, y fu hija. relatiuo. Guayira. Tayi, por la vena recibe. H. por relatiuo, cherayi, hayi. Guayi. Tábo, fupino de ayogua. Tarirê : defpues de auerlo cogido, es relatiuo . Abatí guarîrê, y pirù. Defpues de cogido el maiz fe fecò, es reciproco .

Tiqueira, hermano mayor, y fu hermano relatiuo, Guiqueira, reciproco. Tibi, hermano menor, y, eius , Guĭbira, fuus. Tibi, por la fepultura, tiene (h) y no haze relatiuo (tibi) cheribi, hibi, eius, Guibi, fuum fepulchrum. Túrá venida, y, eius. Gura, reciproco . Excepcion fegunda. Los nombres, que fe figuen tienen dos relatiuos en T. y en H. Tat iú, fuegro, y fu fuegro relatiuo. 1. hat ĭu, Guat ĭu. Tamôi, Abuelo, tâmôi, hâmôi, Guẩmổi. Taichó, fuegra, taichó, haychó, Guaychó. Tiquêra, hermana, tiquêra, hiquéra, Guiquéra. Tubichá, Grande, Tubichá, Hubichá, Gubichá. Tinyhe implecion, Tinyhe, Hinyhế, guinỹhế. Tupá lecho, Tupá. 1. hupába. Gupába. Taibaí, diligencia, Taïbaí, haibaí, Guaïbaí. Excepcion tercera.

Los nombres que fe figuen, aunque no comiençan por T. H. R. antecediendoles, pronombre, ò nombre, reciben R. vel Re. y tiene relatiuo H. y recipropo G. óga, cafa, cheróga, hóga, Guoga abaróga, la caſa del hombre. çoó, carne, cheroó, hoó, Guoó. ňae, plato, chereñae, heñae, gueñaế.

Ynim-

GVARANI.

Ynirabó, hilo, cherenîmbó, henîmbó, Guenimbó. Panacû, ceftillo, cherepanacû, hepanacû, Guepanâcû. ñâêû, barró, chereñâêû, heñâêû, ˜ˆGueñâêû. ĭrú, ceflo, cherepĭrú, hepĭrú, Guepĭrú. Yapepó, olla, chereyapepó, heyapepó, gueyapepó. Mymbába, animal domeftico, Cherimba. 1. chereymbá. 1. che remymbá, hemỹmbá, Guemỹmbá. 1. Gueỹmbá. ĭrupe. 1. irupemâ. 1. pirupema, cedaço, cherepi rûpe, hepi rupe, Guepi rûpe. Pé, camino, cherapé, hapé, Guapé. Mîmbi, flauta, chermîmbi, hemîmbi, Gnemîmbi.

Excepcion quarta. Los nombres, que fe figuen, aunque comiençan por T. no la mudan en R. y afsi no tienen por relatiuo H. ni por reciproco G. fino (y) por relatiuo, y (o) por reciproco . Tupã, Dios. che Tupa. y. o. Tupa. y. o. Tebiro, fometico . Tuti, tio. Ti, orina. y. o. Tobati, barro . y. o. Tĩ, nariz. Tarobá, loco . Tabi. Bobo. Tuyabaé , viejo. Tung, nigua. Tayaçú. Puerco .

y. o. y. o. y. o.

y. o. Timbo, vapor, poluo. y. o. Tororo, chorro.

y. o. y. o.

y. o. Taci, hormiga.

y. y. y. y.

y. o . Tapacurá, ligas.

o. o. o.

Tequaraí. perdida. y. o . Tibitá, cejas. Tira. compañia . o. y. o. Tába, pueblo. Para el vfo deftos Relatiuos, y Reciprocos veaſe el cap. 7.

Del Relatiuo Y. y Reciproco O. Todo nombre, ò verbo, ò qualquiera parte de oracion, que no comiença por las dichas letras T. H. R. tiene Y. B 2 por

12

ARTE DE LA LENGVA

por relatiuo, y por reciproco, ò, v. g. iâra, amo, feñor. Cheiâra, mi amo, y iâra, o iâra, fuus Dominus. Al relatiuo (y) y reciproco, ò, fe le llega muchas vezes, H. vt, íá. 1. hiá, eius fructus, o á. 1. hoá, fuus. Veaſe el cap. 7. donde fe explican eftos relatiuos, y reciprocos. Efte nombre, ci, madre, admite vna (H) en el relatiuo, y chi, eius mater.

Del Reciproco.

ñê, l. yê.

Yê, es reciproco in fe ipfo, y firue a verbos actiuos, fim ples, y compueftos, vt amombeú, yo digo, añêmombeú, yo me defcubro, ò confieffo, amboabá, yo le hago hombre añêmboabá, hagome hombre. Deftos algunos haze neutros, con cafo regido de pofpo fició, vt añêmombeú che ângaipapaguêra rehé, confiello mis pecados. A otros haze abfolutos, que no rigen cafo, vt Ayeaĭhú, yo me amo. Vfaffe (ye) tambien, no como reciproco preciſamente, fino como pafsiuo, vt, çoó oyeú, comefe carne, mbaepo hii ymbaê oyerahá catú, lo q no es pefado fe lleba bien. Recibe datiuo de daño, ò prouecho, mbuyapé oyéú catú abáupé, el pan es comeftible al hombre, ypiraí ndoyéu catur abaupé, lo crudo no es comeftible al hombre. Todas las vezes que efte reciproco (yê) fe junta à verbos començados por (M) fe conuierte en (ñe) vt amboé, yo enfeño, añêmboe, aprendo. Item todas las vezes q fe junta a diccion narigal es, ñê, vt, ainûpa, añênupa, açotarfe. Con los demas verbos que no comiençan por (M) ò por narigal, no fe muda, vt Ayêiucá, yo me mato, y fi efto tuuiere excepcion en alguna parte, eſtéſe al vfo. Del

GVARANI.

13

Del reciproco Yo , I. ńô. Efte reciproco (Yo) es mutuo, vfafe en verbos, y nombres, vt, Perû, hae chuá oyoaĭhú : Pedro y Juan fe aman mutuo, oreñômbae, nueftras cofas mutuas. El vfo defte (Yo) es el de yê, que no fiempre es preciſamente mutuo, fignifica cofa comun, vt. Yoabá, los que participan del fer de hombre. Todas las vezes que fe juntá à dic cion, que empieça por M. ò que tiene pronunciacion narigal, fe muda en, ñô, oro ñômboé, nos enfeñamos. Con las demas diciones no fe muda, oro yo aĭhu nos amamos.

CAP. V.

De la Conjugacion de los verbos.

OS verbos fe diuiden en Actiuos , Pafsiuos , Neu Lo tros, y abfolutos. Todos los quales tienen fus negaciones, y fe conjuga con fiete notas, tres para fin gular, y quatro para el plural. Las del fingular fon eftas, A. Ere. O. Las del plural fon eftas, Oró, exclufiua, Yâ, inclusiua, Pê, O.

Prefente de indicatiuo . Afirmatiuo. Amboé, yo enfeño. Eremboé, tu enfeñas. Omboé,

aquel enfeña. Plural.

Negatiuo. yo no enfeño. Namboeî, Nderemboeî, tu no enfeñas . Nomboeî, aquel no enseña . Plural.

Oromboé, ] nofotros enfeñamos. ñâmboé,

Ndoromboeî, Niñamboeî,

Pemboé,

vofotros enfeñais. Napemboei,

Omboé,

aquellos enfeñan.

Nomboeî,

no. no enfeñais. no enfeñan .

Futu-

ARTE DE LA LENGV A

14

Futuro imperfecto.

Afirm.

Amboéne .

Yo enfeñarè,

Neg.

Namboeycêne. no enfeñarè.

Nderembòeîcêne, tu no. eremboéne. Tu enfeñaràs, omboéne. Aquel enfeñarà, Nomboeîcêne , aquel no. Plural. Plural. oromboéne. ] nofotros enfeñarenamboéne. mos.

Ndoroboeîcéne niñamboeîcéne

Pemboéne. omboene.

Napemboeîcéne. vofotros no. Nomboeîcéne. Aquellos no.

vofotros. Aquellos.

] Nofotros no.

Para los preteritos imperfecto, Perfecto y plufquam perfecto, y futuro perfecto, veanfe las notas fobre la conjugacion general.

Imperatiuo. Emboe. 1. teremboe, enfeña tu.

Emboé emé. 1. imé, no enfenes tu.

Tomboé, enfeñe aquel. Plural.

Tomboé emé, no enfeñe. Plural.

Pemboé. 1. tapemboé , enfeñad vofotros.

Pemboé emé. 1. imé, enfeñeys vofotros.

Tomboé , flos.

Tomboé ñen.

enfeñen

aque-

imé ,

no

no

enfe-

Optatiuo. Amboé tamo, o fi yo en-

Namboei cetamo. 1. amboe

feñe , enfeñara , enfeñaffe, huuiera, y huuieffe cn-

eytamô ; o fi yo no enfeñara, ni enſeñaffe, ni huuiera, ni huuieffe.

feñado.

Vease la nota del optatiuo. Subjuntiuo. Amboérâmô, como yo enfe-

Amboé

cymamo ,

1

am boé

15

GVARANI.

Neg.

Afirm. enfeñando fene , ò enfeñara, y enſeñaffe.

yo,

boé eyramô, como yo no enfeñe, ò no enfeñando , no enfeñara, ni enfeñaffe.

Vease la nota del fubjunctiuo. Permifsiuo modo. Tamboé, enfeñe yo,

fea-

Tamboe emê, no enfeñe yo ,

me licito enfeñar, quiero, defeme licencia, enfeñarè.

no me fea licito , no quiero, no fe me dè licencia, no enfeñaré.

Teremboê, enfeñes tu.

Teremboe emé, no. Tomboé emé, no .

Tomboé, enfeñe aquel.

Plural.

Plural.

Toromboé, ] enfeñemos. Tiñâmboé, Chamboé, Tapemboê, enfeñad, &c. Tomboé, enfeñen &c.

Toromboé emé, ] no enſeTiñămboé emê, ] ñemos. Chamboé emé , ] [ñeis. Tapemboé emé, no enfeTomboé emé, no enfeñen.

Infinitiuo modo. Mboê, enfeñar.

mboe eŷm, no enfeñar.

Preterito. Mboe

hagûera,

auer

en-

Mboe

haguereŷmâ ,

no

auer enfeñado .

feñado.

Futuro.

Mboe hâgûâmâ , à enfeñar, auer de enfeñar.

Aboé hagûâmeỹmâ, no enfeñar, ni auer de enfeñar.

Tiempo Futuro, y preterito mifto. Mboé

ranguera,

auer de auer

Mboe

rânguereỹmâ,

auer de

ARTE DE LA LENGVA

16

auer enfeñado, y no auer enfeñado .

de no auer enfeñado, y auer enfeñado.

Gerundios, y Supinos. El Gerundio, y Supino no fe diferencian en terminacion diftinta, v. g. Ahá ymboèbo , voyle à enfeñar. Y es tambien Gerundio, in Dum, en eſta miſma terminacion, y Gerundio, in Do, checaneo imboebo, eftoy cansado de enfeñarle . Gerundio in Di. Efte se haze con el verbal, hába, veaſe la nota. Participios. Los Participios fon tres, y cada vno tiene quatro tiempos , prefente , preterito , futuro , y tiếpo futuro, y preterito mifto . Afirm.

Participio I.

Mboehára, el que enfeña, 3

Hára.

Neg.

Mboehareyma, el que no.

Preterito. Mboeharéra, el que enfeñò .

Mboêharerey , el que no enfeñò .

Futuro. Mboêharama, el que ha de enfeñar.

Mboeharâmeỹma , el no ha de enfeñar .

que

Tiempo futuro, y preterito. Omboéhárânguera, el que auia de auer enfeñado.

Omboehárânguerey , el { que no auia de auer enfeñado.

Participio fegundo.

Bae. Pre-

GVARANI.

Afirm. Omboébaé, ña.

el

177

Prefente. enfe- Omboeymbae , enfeña.

que

Neg. el que no

Preterito. Omboébae cuêra , enfeñò.

el que

Omboébae

el

Omboébae cuerey , que no enfeñò .

el

Futuro.

ramâ ,

que

ha de enfeñar.

Omboé

eybae

rama.

Omboebae râmeỹmâ, 1. el que no ha enfeñar.

Tiempo futuro, y preterito. Omboébae rânguêra , Omboébae rânguerey, 1. om el que auia de auer boê ey ranguera, el que no enfeñado . auia de auer enfeñado.

Participio tercero.

Temi.

Prefente. Cheremîmboê no enfeño .

Cheremîmboê, el que yo enfeño. Nderemîmboé, enfeñaras.

el que

Hemîmboé, enfeña.

que aquel

el

tu

ey,

el que

Nderemîmboé eỹ, el que tu no. Homîmboê eỹ , aquel no enfeña.

el

que

Guemímboé, el que aquel Guemîmboê ey, el que aquel no enfeña. enfeña, reciproce. Preterito. Cheremîmboé el Cheremîmboé cuerey. 1. cuera , Cheremîmboé ey cuerâ, que yo enfeñè .

el que no enfeñè. Futuro.

Cheremîmboé

rẩmâ,

el que tengo de enfeñar.

Cheremîmboé rameỹmâ. 1. Cheremîmboé eyrama, el que no. C

Tiem-

18

ARTE DE LA LENGVA

Afirmatiuo. Negatiuo. Tiempo Futuro, y Preterito. ranguerey. Cheremîmboê ranguêra, Cheremîmboé

el que yo enfeñado.

auia

de

auer

Verbal.

1. Cheremîmboê ey raguê, el que no auia de auer enfeñado . Haba.

Prefente. Imboehába , lugar , tiem- Imboéhabeỹma, lugar, po , caufa, inftrumento, y donde no enfeñò, tiempo modo de enfeñar. de no enfeñar, &c. Preterito. Imboehaguêra , lugar donde enfeñò, &c.

en

Imboehaguereỹma , lugar , & c. donde no ſe enfeñò.

Futuro. Imboehaguâmâ, lugar, &c. donde fe ha de enfeñar.

Imbochaguâmeỹma, lugar, &c. donde no fe ha de enfeñar.

Futuro, y Preterito . Imboehabanguêra , lugar, & c. donde fe auia de auer enfeñado.

Imboehabânguerey, lugar, &c. donde no fe auia de auer enfeñado.

Notas fobre la conjugacion general del verbo actiuo. Del Prefente de indicatiuo. Nota 1. El prefente de indicatiuo incluye en fi los quatro tiem pos, prefente, preterito imperfecto, perfecto, y plufquam perfecto : y afsi fe habla en comun, fin particula alguna, co ligiendofe de los antecedentes el tiempo de que fe habla, como, cuehe ayu, ayer vine, oyêîahá, oy fuy. Pero fino fe colige, fe vfa de vnas particulas, ò de aduerbios , los quales, y los tiempos, à que firuen, fon los figuientes. Del

GVARANI.

Del preterito imperfecto.

19

Nota 2.

A efte tiempo fuele feruir, Biña, ò Biá, que todo es vno, a empero, vt ahechá biña, helo vifto, vilo, correfponde y veolo : pero, ò no lo quife, ò no me lo dieron, &c. De manera, que firue à todos tiempos, y à effe modo puede ſeruir à efte tiempo. Aypota biña, querialo pero, &c. No determinadamente, que fiempre fea imperfecto : pues puede fer prefente. Puedenfe vfar para efte tiempo adverbios, vt cuehê aipotá ; ang ndaipotári, ayer queria, y oy no quiero. Efte Biña, puefto antes del verbo, antecediendole nom bre, ò pronombre, haze el primer miembro, o antecedente del argumento à maiori ad minus, & ècontra, vt chebiñaê abarê yepê ambaeapó, mbitetene nde, Pues yo que foy Sacerdote trabajo, porquè vos no trabajareys?

Del Preterito Perfecto.

Nota 3.

Comunmente fuelen acomodar à efte tiempo el adverbio (Racó) vel (Nacó) y no es particula que haze pre terito, fino adverbio afirmatiuo de cofa paffada, o preſente, que fe ha vifto, o oîdo. Oyucá racó, matòlo, porque yo lo vi. Heí racó, dixolo, porque yo lo ohí. Aye racó, fin duda es, o fue afsi. De manera, q no todas las vezes que fe ofrece Preterito, fe ha de vfar (Racó) fino al modo dicho. Frequentemente fe vfa de (Racó) acompañado con algun pronombre aparte ante, vt Cheracó amombeú, yo ciertamente lo dixe. Che racó ahá, yo cierto voy, o fuy. Puedefe añadir à efte (Racó) la particula Biña, como a las demas particulas, y nombres en quien cayere bien fu imperfeccion, vt Cheracó ahecha herú biña, yo cierto vi que lo traían, pero. Vfafe C 2

20

ARTE DE LA LENGVA

Vſafe en efte preterito para preguntas, y refpueftas , defta particula (Raé) que difiere de, Racó , en que efte (como fe ha dicho) afirma lo que fe vio, o oyò, Rae, afirma lo que le han dicho que pafsò, vt oho paraé ? fueffe? refponde, ohó raé, fueffe, pero no lo vio yr. Raé, es (ya) denota, buen deffeo de hazer lo que fe manda, vt, ahá raene, y redebuena voluntad, ahat ámo raé, cierto que fuera yo. Tambien fe fuele hazer efte preterito con ( ima) que

es lo mifmo que (ya) vt ayapó ima, ya lo hize, y ya lo hago. Quando es preterito mientras mas paufada es fu pronunciació mas antiguedad nota, vt ayapó | ĭmã, ya ha mucho que lo he hecho. Quando es prefente no fe ha de paufar, vt, ayapó ima, ya lo hago. Del Preterito plufquam perfecto.

Nota 4.

Efte tiempo fe fuple con el adverbio dicho, ima, y con el adverbio, Acoîrâmo, vt aha ihu ima acoîrâmô, Ya yo le auia amado entonces, y con, ima, folo quando la oracion figuiente lo explica, vt, ayapó ima chequây eỹmbobé, ya lo auia hecho antes que me lo mandaffen, y lo hago de prefente, y ſi ſe le añade Biña, no le dà mas que fu imperfeccion al modo dicho en el preterito imperferfecto.

Del Futuro imperfecto.

Nota 5.

Es efte tiempo fixo por tener particula propia, que es Ne. La qual fe pone fiempre al fin del verbo , o de la oracion, aunque fea larga, vt, Ahaïhúne, yo amare. Ahaĭhú cheraihúramône, amandome el ami, yo le amarè. Sirue tambien de futuro en (Rus) vt ayapóne, tengolo

de hazer, añadida (y) denota mas el (Rus) vt, Arahaíne, ten golo de lleuar. Efte

GVARANI.

21

Este, ne, es adverbio afirmatiuo , mudandole la colocacion, vt Iefu Chrifto ne, omâno ñânderehé aracaé, Murio ciertamente Iefu Chrifto por nofotros, de manera que en efte fentido fe ha de poner al principio de la oracion, tras nombre , ò pronombre : pero tras el verbo, es fiempre futuro. En oraciones breues puede auer duda fi es futuro, o afirmatiuo , la qual fe quita con el pronombre, ò nombre, y luego, Ne, vt chêne ahaihu, yo cierto le amo. Peru ne cheraĭhú, Pedro me ama cierto. Efte, ne, es tambien caufal, lo mifmo que, Té, y correfponde à (para que) v. g. tahaïhû emêne, vel tahaĭhu emé te, para que no ame yo, el Te, es mas vfado. El negatiuo fe haze con Ce , 1. Che, namboeycéne, l. che ne. Efte, Ce, firue à todo el negatiuo, vt namboey cétamo, ojalà no le enfeñara. Namboeyce amo biña, no le huuiera enfeñado. Namboecetepia? Pues no le auia de enſeñar ? ndicatuyce ámo, no fuera bien.

Del Futuro Perfecto.

Nota 6.

Efte tiempo fe fuple con el futuro imperfecto, poniendole al adverbio , ima, y la pofpoficion ymbôbé, vt Ama no ima nderúỹmbôbéne, aure muerto quando vengas, ò poniendo en lugar de (ima) la particula Amo, vt Amanỡ amó nderuỹmbobene, las negaciones fe pueden ver en el cap. II.

Del Imperatiuo.

Nota 7.

El imperatiuo fe vfa al modo puefto arriba en la conjugacion, y la negacion es la que alli eftà. Algunas vezes dizen imé por emé, y es lo mejor. Del C 3

22

ARTE DE LA LENGVA

Del Optatiuo.

Nota 8..

El optatiuo fe haze con eftas dos particulas (Ta) y (Amo) haciendo finalefa, Támó. La qual particula haze tambien fubjunctiuo. Quando la oracion es abfoluta, fiempre es optatiuo, vt Amano tamo, ojalà yo me murie ra : pero quando la oracion es dependiente, ay duda, fi es optatiuo, o fubjunctiuo, como en efta, Che omboêramo tamo oiquaá. O es optatiuo, ojalà yo le enfeñara, que el fupiera, o fubjunctiuo, fi yo le enfeñara el fupiera. Para quitar dudas fe vfa deftas particulas, curí, curicurí, aú, curiaú, antes del tâmo, o deftas, Raé, má, Rá. Defpues del (Tamo) vt curí chemârângatú tâmo ahá ibápe, ò, curicurí aúchemârângatu tâmó raé, vel raemára. fuera bueno, que yo fuera al cielo .

Ojalà yo

Aduiertafe, que mientras mas, o menos deftas particulas fe ponen, mas, o menos afacto explican. Veafe Tâmô en el Teforo de la Lengua.

Del fubjunctiuo.

Nota 9.

Lo mifmo que fe ha dicho del indicatiuo, fe dize del optatiuo, y defte fubjunctiuo, que incluye en fi el preſente, y preteritos, y para el futuro tiene vn fuplemento, que abajo fe dirà. Haze efte modo fubjunctiuo , la particula (Ramo) ambas breues, vt che omboérâmô oiqua á, fi yo le enfeñara, fupiera, ò añadida la particula Tâmo ala particula, Râmô, vt Che omboérâmo tamo oiqua á . Añadenfele dos particulas, Ríre, inmediatamente defpues del verbo de la primera oracion, y Amo, (ambas filabas largas) defpues del verbo de la fegunda : vt che omboê rîrẽ, oiqua á amo, ò con Râmô, defpues de, rîre, vt che omboế rírérâmô oiquaá. 1. oiquaá raé. Si yo le enfeñè, enſeñara,

GVARANI.

23

ra, enfeñaffe, huuiera, y huuieffe enfeñado, fupiera. Râmô, ambas breues tiene voz de ablatiuo abfoluto, vt Amboérâmô enfeñandole yo. Amo, fe pone, o en la primera oracion, o en la fegunda, vt che omboérâmô âmo oiqua á, o en la fegunda defpues del verbo, vt che omboérâmô, oiqua á amo, o fe pone en efta mifma fegunda antes del verbo defpues de algun pro nombre, vt che omboêrâmô, ae âmo oiqua á, fi yo le enfeñara, o huuiera enfeñado, el fupiera. Beé amô, Es particula de fubjunctiuo, que firue al pre terito imperfecto, y plufquam perfecto, vt ahechábeé âmô, vieralo yo, o huuieralo vifto. Arecóramo, améêbeé âmô, dieralo, o huuieralo dado fi lo tuuiera. Nda hechagicebeé âmô, no lo viera yo, no lo huuiera vifto. El futuro de fubjunctiuo fe fuple deftas tres maneras.

La primera, quitando al verbo fus notas A. Ere. O. y en fu lugar poniendo el relatiuo, o reciproco, como la oracion lo pidiere, y poniendo, Rîrê, vt che imboe rire. 1. riremé ahane, auiendole enfeñado me yrè, che omboerîre ohóne, defpues que yo le aya enfeñado fe yrà. La fegunda ma nera es, con la particula (ramo) y vna E. vt che imboéramôê aháne, luego que le huuiere enfeñado me yrè, haze (ramboé) por la pronunciacion narigal. La tercera manera es, con el gerundio, y vna E. vt hechacaé tarobiâ, en viendolo lo creere. Imboeboé aháne, luego que le huuie re enfeñado yrè.

Del Permifsiuo.

Nota 10.

Efte permiſsiuo dà fus fegundas, y terceras perfonas al imperatiuo, tiene voz de futuro, vt tahá, yrè, quiero yr. Di ze tambien determinacion, y llegandofele la particula (Ca) es mas clara la determinacion, y firue á fola la primera C 4

24

ARTE DE LA LENGVA

mera perfona, vt Tahacá, determino yrme, al plural firue, Pa, vt chahapá, ea vamos.

Del Infinitiuo.

Nota 11.

El infinitiuo, es el verbo fin notas, A. Ere. O. vt amboé, yo enfeño, Mboé, enfeñar, o enfeñança, &c. Todo infinitiuo es nombre, y como tal fe vfa con pro-

nombres, con relatiuos, y con reciprocos en todos los tiepos, vt Aipot á ndehó, quiero tu yda, o tu yr, o quiero que te vayas, y aunque es nombre, rige el cafo que fu verbo pide, vt aipot á nde chemboé mbaé ĭbápe guararí, quiero que me enfeñes las cofas del cielo . El (que) del infinitiuo no le tiene efta lengua, equáheí ndébe, dize que te vayas, vete dize à ti, &c.

Todo verbo que fe llega al verbo (aipot á) (querer) fi ambos fe refieren a la perfona agente, el fegundo fe pone por principal, y (aipot á) por infinitiuo, vt Acarúpota, quiero comer, Ahápot á, quiero yr. Co pronombres fe vfa derechamente, vt checarú aipot á, puedo, o quiero comer, ndacarú potári, no puedo, o no quiero comer. Los verbos aiqua á, Aymôâ, fe vfan de ambas maneras, por pricipal, o infinitiuo, vt añẽmboe qua á pot á, quiero faber, Aipot á qua á, sè querer. Si la accion deftos verbos no fe refiere al agente, en-

tonces guardan el modo comun, vt Peruhó aipot á, quiero que vaya Pedro, aiqua á ndehó môâ, sè que te pienfas yr.

De los Gerundios, y Supinos, y de fus terminaciones, y excepiocnes. Nota 12. Los gerundios en Di, Do , Dum, y el fupino en um. y en

GVARANI. 25 en V. junto con nombres adiectiuos) tienen vna miſma terminacion, la qual en diuerfos verbos es diuerfa (como ſe verà abaxo) aunque como mas vniverfal fe pufo en la conjugacion, El acabado en Bo. v. g. Aháymboébo, eo docendi caufa, & ad docendum, & doctum, voyle à enfeñar, che caêno imboébo , defefus sum docendo, & docendi caufa. Aguiyetei ymboébo, dignum doctu. Yya baeté ymômbeg uâbo, Turpe dictu. Para la otra fignificacion defte fupino in V. junto con verbos firue el preterito, y el mifto del Participio Hára. Caruharéra ayu, vengo de comer. Carúharanguera ayû, vengo de auer auido de comer, y no comi. Efte romance barbaro es neceffario para explicar la fuerça Idefte futuro miſto. Nota que el gerundio in Dum tiene la mifma fignificacion, que el futuro haguâmâ, del verbal, hába, el qual futuro firue para el futuro en Rus, vt aháymboêbo. 1. ym boe haguâma, eo ad docendum, vel docturus. Nota tambien, que poniendo al gerundio, ò fupino re latiuos al principio, y vna E. al fin fignifica defpues que, Ymboeboé aháne, defpues que le aya enfeñado me yrè. Heruboé tayogua, defpues que lo traygan lo recibírè. Efte modo de hablar no admite reciproco, y afsi no fe dirà Guechacaê, oñêm?, efcondiofe defpues que lo vieron. La mifma locucion haze la particula (Rîrê) có relatiuo, y reciproco, vt Heru rire tayoguâ, defpues q lo tray gan lo tomare. Guechagîre ohó, defpues que lo vieron fe fue. Otras locuciones pertenecientes a los gerundios, veanſe en la nota 18. def verbal, hába.

Terminaciones de los fupinos. Las terminaciones de los fupinos fon ocho, Bo, Mâ, Ꭰ Mô,

26

ARTE DE LA LENGVA

Mô, Ngâ, Ta, Na, Ca, Pa, y aunque en el vocabulario fe pone al verbo fu fupino, aqui fe ponen reglas generales para conocerlos difcurriendo por las letras en que acaban los verbos, y primero por los que no tienen narigal. A.

Los acabados en (A) hazen Bo, vt aiquatia, pintar, y quatiábo, otros en Pa, vt ayorá, Yrápa, à defatar. B. Los acabados en (B) hazen Pa, Ahaihub, amar, haihû pa, ahendub, oyr, hendúpa. E. Los acabados en (E) hazen Bo, Ayeruré, pedir, yerurêbo. G. Los acabados en (G) hazen Ca, ahechag, ver, hechâca, Apag, defpertar, Guipáca. I.

Los acabados haíbo.

en (I)

vocal hazen (Bo) ahaí, rayar, î.

Los acabados en (1) contracta hazen, Ta, Ayopoîdar, ipoîta.

Amomboî, defafiar, y momboîta. Y.

U

Los en guttural, vnos en Bo, vel Pa, Agueyi, decender, Gueyibo, gueyipa, otros en Ca, Ayti, arrojar heitica. Aiquiti, refregar, Iquitica. 0. Los en (O) hazen Bo, Ayapó, hazer, y yapóbo , Amôndó, embiar, y môndóbo. R.

Los en (R) hazen Bo, Aypotár, querer, y potábo, Ahe yar, dexar, heyabo. Los

GVARANI.

27

V.

Los en (V)

vnos hazen Bo, vt Aiquibú, efpulgar,

yquibúbo , otros Pa, Amboacú calentar , ymboacupa. La terminacion Bo, fe puede vfar en rigor en todos los verbos, aunque muy impropriamente. Los verbos acaba dos en pronunciacion narigal tienen las terminaciones figuientes. ຄ.

Los acabados en (a) vnos hazen Mô, ahepeña, arreme ter hepeñamo, otros, Nga. Amaêna, atalayar, maênânga, otros, Na, añémoçaena, apercebirfe, guinemôçaénana. 1. guiñêmôcáênângâ. 1. guinemôçaenamo. ê. Los en (ê) vnos hazen Mô. Abáhe, llegar, Guibâhemô, otros, Nga, ámêe, dar, yméenga, otros, Na, Aguée, bomitar, y guéenâ. 1. guiguếếnâ. 1. guigueẽmô.

y. Los en ( ) narigal vocal, hazen Nå, vt anoĩ, tener hênổĩnh .

ŷ. Los en ( ) contractos hazen, Nâ, vt ahênôî, llamar, he nôîna. y. Los en ( ) narigal, y guttural, vnos hozen, Ma, añôty, enterrar, ytyma, otros en Mô, Amôpy, bambalear, ymopymo. 8. Los en (6) narigal hazen vnos, Mô, aroỹrõ, defpre ciar, heroỹromo, otros (Nga) Añôno, poner, ynôngâ D 2 Los

2 /

28

ARTE DE LA LENGVA

V. Los en (V) vnos hazen Ngâ, vt Amoûû, abladar, ymo uûgu, otros, Ná, amôû, ennegrecer, ymôûnâ, otros en, Mỗ, Acotirû, acechar, y cotirumo. 1. y cotirunga. Aduiertafe que toda terminacion de fupino es fiempre breue. Excepcion de los fupinos. Los verbos que fe figuen mudan, y añaden letras en los fupinos, y afsi fe ponen aqui, para que fe noten, y juntamente fus participios en (Hára) que van entre parentefis. Amômbeú , dezir , (mombeguâra).

y

mômbeúbo ,

y

mômbeguâbo

Ayepeé, calentarfe, guiyepeébo, guiyepeeguâbo (yepeeguara) yepeehára. Ayiqui, defgranar, y yiquibo, y yiquiâbo (y yiquihá ra) . Ayabi, errar, y yabibo, y yabĭâbo (yabihára). Anangaó , llamar , murmurar , yñangaguâbo (yñângaguâra) . Aiçuú, morder, y çuúbo, y çuugûabo (çuuguâra). Aiçoó, combidar, y çoóguâbo (çoôguâra). Ayetuú, fentarse, Guiyetuuguâbo (yetuúguâra, hára). Apotí, proueerfe, Guipotiâbo (opotibae) . Aytipi, facar lo liquido, ytipiâbo (Tipihára). Ayporû, vfar, y póruâbo (y poruhára). Aú, comer, yguâbo (guâra). Acaú, beber vino, caguâbo (caguâra) .

Aé, dezir, Guiyâbo, eyâra (éhára). Ayâ, coger, Tábo (tahára). Amoîngie, hazer (môingiehára) .

entrar,

ymôingiâbo ,

ymôingiebo

Ayao,

GVARANI.

29.

Ayao, reñir la muger, yaguâbo (yaguâra.) Ahupí, fubirlo, hupíbo, hupiâbo (hupihára.) Aitipei, barrer, itipeyâbo, itipeíbo (Tipeihára). Ayaheó, llorar, y yaheóbo, y yaheguâbo (yaheguâra). Amômburú, defafiar, ymômburuabo (ymômburuhára) . De tres tiempos que firuen à nombres, y verbos. Nota 13. Todo nombre tiene tres tiempos, Cue, preterito, Ra mâ, futuro, Rangue, preterito, y futuro mifto, para el prefente firue el nombre folo, y fi fe llega adicciones acabadas en vocal, fe còferua entero, vt Abá hombre, Abá cuê, hombre que fue, Abá ramâ, hombre que ha de fer. Abá ranguêra, hombre que auia de auer fido. Si las dicciones à que fe llegan acaban en confonante fe disfraçan, tomando en fi la final de la diccion à quien fe llegan, vt A. r. caer, Aréra, lo caido . Cañy, perderfe, Cañynguê, lo per dido , Ma, manguéra, manojo, ima, imândêra, antiguamente , Me, mědéra , marido , Mano, mânônguera , los muertos. Tébi, tembĭréra, las fobras. Tab, Taguêra, 1. Tapéra, pueblo defpoblado . El verbal, hába, haze, haguéra, haguẩmâ, habanguêra. Con verbos fe les ha de poner participio, Bae, vt ohó báe, el q va, Ohobaecué, el que fue. Ohobaerama el que ha ha de de y yr,, Ohóbae rânguêra, el que auia de quer auer ydo.

Cuê, de nota prefente, y las cofas de vn genero , Cuñân guêtohó, las que fon mugeres vayan. Abacué topĭtá, los varones folos fe queden. Vfase defte Cue, preterito, por futuro, tomando el tiem po que fe ha de cumplir por ya cumplido vt ĭbápe ñânde hó haguêpe, apirey yaicóne, hemos de viuir en el cielo (adonde hemos de yr) vida fin fin. Ramâ, fe contrapone à, Cuêra. Efte fiendo preteD 3 rito,

30

ARTE DE LA LENGVA

rito, atrae a fi las cofas futuras, Râmâ, fiédo futuro atrae a fi las cofas preteritas, vt omânôbae ramâ, el que auia de morir, y muriò, y fiempre es refiriendofe a las cofas de aquel tiempo, que paffaron antes de morir, y a las que defpues fucedieron, como cherub omônôbaerama onemombeú, mi padre que auia de morir, y muriò fe confefsò, cherú omânobaeranguéra mi padre difunto.

ahechág,

vi

el alma de

Rămâ, fe opone à (Ranguê) omanóbae rânguê, el que auia de auer muerto, y no muriò, omânobae rama, el que auia de morir, y muriò. Rama, firue de futuro in Rus, vt ohóbaeramâché, iturus fum ego . Ranguê, fe compone de las dos particulas, Rama, y cuêra, de fuerte que es preterito, y futuro, y conforme a la Gramatica Latina es, futurum præterito mixtú. Si efte tiempo muda efta colocacion deftos dos tiempos muda el fentido en contrario, vt Abárânguê, el que auia de auer fido hombre, y no lo fue, Abacuera, el que no auia de auer fido hombre, y lo fue. Omâmôbaerânguê, el que auia de auer muerto, y no muriò, Omânobaecuêra, el que no auia de auer muerto, y muriò .

Del participio (Hára) y diftincion del à (Bóra) . Nota 14. Efte (Hára) fe forma del mifmo fupino, defta manera. Todo verbo q tiene fupino en (Bo) lo pierde, y la nota A, Ere, vt Amboé, yo enfeño, ymboe hára, el que enfe ña, la (y) es relatiuo. Los demas verbos que no tienen fupino en (Bo) retie en el fupino, y añaden (Ra) vt , ahaĭhú , amar , haihúpa, à amar , haihupára , amador. Amêe, dar , meênga , à dar meen-

GVARANI.

31

mêêngára, el dolor , veaſe la excepcion de los fupinos, que como tienen mudança en el la tienen tambien en los participios. Sacanfe los que fe forman de los fupinos acabados en Mâ, Mô, Na, que hazen en la manera figuiente. Los que hazen fupino en Mã, hazen Mbára, vt Añôty, enterrar, y tŷmâ, y tŷmbára. Los en Mô, hazen tambien Mbára, vt Abahê, llegar, Mbahemo, Mbahẽm bára. Los en Nå, hazen, Ndára, vt Ahênôî, llamar, henôî nå, henôîndára. Hallarafe en verbos actiuos, neutros, y abfolutos, vt

7 abá ha ĭhúpára, hombre amador. Mborebí itahára, Anta , nadadora. Pohângiú teo meêngára , Pocion que mata. Bo, fignifica el que contiene, como Hára, el que haze, tiene fus quatro tiempos, Bo, Boréra, Borama, Borân guêra, Haïhúpára, el que ama haihubó, el que contiene en fi el amor. Vfafe con nombres, vthuïbó, el herido con flecha.

Del Participio, Pira.

Nota 15.

Efte participio pafsiuo de prefente, fe forma con la particula, Pira, que cftà adelante por verbo pafsiuo. Ym boépira ché, doctus fum, yo foy enfeñado, el participio de futuro pafsiuo en Dus, fe forma con el miſmo Pira, y, Rama, vt ymboé piráma ché, docendus fum.

Del Participio Bae.

Nota 16.

Efte (Bae) añadido al verbo, dize (el que) omboébae, el que enfeña, y tiene fuerça de fum, es, fui, vt ymárângatúbae chê, yo foy bueno, ò el que es bueno ſoy yo. Tiene los tiempos dichos comunes a los nombres, veaſe la Nota 13.

Del

32

ARTE DE LA LENGVA

Del participio Temi.

Nota 17.

Efta particula (Temi) es pafiua, puefta antes del verbo en lugar de las Notas, A. Ere, O. haze participio, y tiene por relatiuo H. y por reciproco Gu, y fi le antecede nombre , ò pronombre , muda fu T. en R. vt. Temîmboé el difcipulo , cheremîmboê, mi difcipulo , hemîmboé, eius difcipulus, Guemîmboé fuus. Tiene los tiempos dichos en la Nota 13. Sirue à folos actiuos fimples, y compueſtos, vt Ahaihú, yo amo, Cherembiaihu el que yo amo, ò es amado de mi, Cherêmîmbo abá, el que fue hecho hombre por mi. Con abfolutos y neutros en lugar de Temi, ſe vſa el preterito del verbal (Hába) vt Amêndá, cafarfe, chemên dá haguê, con quien me cafe. Haze, Têmbi con verbos que comiençan por vocales, vt Cherembiaĭhú el que yo amo Cherembiarecó, lo que tengo. Con los que comiençan por confonantes pierde la B. vt cheremîmombeú lo que yo digo , aunque efto no es tan preciffo, y aſsi fe ocurra al vfo. Nota para el vfo defte participio. El nombre que eftà al principio, ò fin de la oracion es paciente, y el inmediato al verbo à parte ante es agente. v. g. nde cheremĭmboé. 1. cheremĭmboe ndé, tu eres mi difcipulo. Tupã che rembiapîa, Dios es à quien obedezco. Chua Perú rembiapîa, Iuan es obedecido de Pedro . Pabe rembiaĭhú Tupa, Dios es amado de todos. Che Perúrembiaĭhú, yo foy à quien Pedro ama. En verbos neutros fuple efte modo de dezir (Hába) vt Pabengatú quihiyehá, Tupa, à quien todos temen es Cheyervrehá, lo que pido. Dios. Efte (Temi) fe vfa abfoluto, vt tembiaĭhú, lo amado. Tembiú lo comeftible, Temimborárá lo que fe padece. Tambien fe le quita el (Te) vt mimboque, lo affado en Del ojas, mbiaĭhú, lo amado.

GVARANI.

Del verbal (Hába.)

33.

Nota 18.

Efta particula (Hába) añadida al verbo fignifica tiempo, lugar, inftrumento, caufa, y modo con que fe haze la cofa, vt Caruhába, tiempo de comer, &c. La pofpoficion (Pe) limita efte, Hába, a lugar folo, Caruhápe, el lugar donde fe come, Caru haguépe, donde fe comiò, Caruha gûâme, donde fe ha de comer, Carúhabanguêpe, donde fe auia de auer comido. Tambien ſe toma por el eftado en que eftà la cofa, ò perfona, vt omendahápe ima, ya està en tiempo de cafarte, ybaúhape ima, eftà ya la fruta en tiempo de comerſe. Con efte (Hába) y la particula (ima) fe haze vn modo de hablar imperfonal, vt heruhab imâpa, hafe traìdo ? nda heruhábi, no ſe ha traìdo. Y para quando fe pregunta fe note, que fiempre es con negacion, vt nda heruhabi panga, no fe ha traìdo ? nimôndohábipanga? no fe à embiado ? La refpuefta con dos negaciones es afirmatiua. Nda heru hábieymi, haſe traìdo, no fe ha dexado de traer. Sin negacion fe pregunta mudando en (Pe) el (Ba) del (Hába) y entoces fe limita à tiempo, vt heruhápe imápanga? es ya tiempo de traerlo ? caruhape imapanga, es ya tiempo de comer? Añadiendo à efte (Hába) la particula, Mô, haze voz de (Por) vt oñemboarayt ábamo cherêrêconî, tieneme por terrero de fus burlas. Suele el (Hába) perder el (Ba) en efte modo de dezir, vt neengámo, frafe, ò prouerbio, pro ñeěhábamo. Hazefe con efte (Hába)

el Gerundio

en (Di)

aña-

diendo fiempre el adverbio, ima, vt nếmboehábímá, ya es tiempo de rezar, heruhábĭma, ya es tiempo de traerE lo,

34

ARTE DE LA LENGVA

lo, para lo qual firue folo el prefente del (Hába) porque el háguama, correfponde al fupino y gerundio, in Dum, como fe dixo en la Nota de los Gerundios. La (Y) que fe pufo en efte (Hába) es relatiuo, y fe pon drà O. reciproco, fiendo neceffario, vt che omboé haguê ra omombeú, refiriò lo que le enfeñè. Cheymboé haguêra amombeuyebi y chupe, repetile lo que le auia enfeñado Yo . Efte (Hába) con Biña, tiene voz de preterito imperfecto, plufquam perfecto, y futuro perfecto, y puedenfele añadir, Âu, vel, aa. 1. Tef, que denotan mas la imper feccion deftos tiempos, vt ang checarú habaabiña, aora auia de auer comido, ang chehohabaa, fin (Biña) agora auia de yr, ò auer ydo. Cuîbae chemômêndá potahá teĩ. 1. habaú. 1. hábiña, aquel es con quien me querian ò auian querido cafar. Tiene voz pafsiua, ò imperſonal de parte del agente, vt che Na cheraĭhuhábi, no fe me ama, nache porandu hábi, no fe me pregunta, Nache por acahábi, no Te me busca de comer.

CAP. VI.

De la transicion del verbo actiuo.

la tercera perfona es acufatiuo, y la primera, ò fegunda la que haze, no ay duda en la oracion , vt amboé Peru, enfeñò à Pedro. Eremboé Peru & c. En las terceras perfonas ay duda entre fi, y efta fe quita por las circunftancias, ò materia de que fe trata, vt Pe ru oúçoo Pedro comiò carne , clararo es que Pedro, es nominatiuo de cualquiera manera que fe ponga antes, ò defpues, aunque lo ordinario es poner primero la perfona

GVARANI.

35

na agente, y luego la paciente, y luego el verbo, vt Peru çoó oú. Quando ay igualdad entre agente, y paciente, y fe muda la colocacion dicha, quedando el verbo en medio de ambas perfonas, fiempre ay duda, vt Peru omboe Chua, dudafe quien es el agente, acudafe entonces a los participios, Hará, y Pĭra, vt Peru ymboehára, Chuaimboepira. Pedro es el que enfeña, Iuan es el enfeñado. En todas las demas perfonas pierde el verbo fu Nota, y en fu lugar fe pone el acufatiuo inmediatamente antes de verbo, v. g. Perû chemboê, Pedro me enſeña. Peru nde mboé, Pedro te enfeña. Y fi fe interpone algo entre el pronombre, y verbo, fe repite otra vez el pronombre, vt nde curie nde mboéne, à ti defpues te enſeñarán. Che chémânôrîre chetŷne, a mi me enterraran defpues de muerto. Los pronombres, Ore, y ñândê, que en los verbos acti uos fon acufatiuo, en los neutros fon nominatiuo, vt Ore rori, ñande rori, nos holgamos.

Tambien fe fuele poner relatiuo de perfona paciente , aunque fe ponga el mifmo paciente, vt che Perú ymboế ramo. 1. che Peru mboéramo, enfeñando yo à Pedro chembaé rerúrâmô. 1. chembaé herúrâmô, en trayendo yo mis cofas, y repetido el pronombre, vt che Peru che ymboérâmô checaneône, canfareme en enfeñar à Pedro, Che Peru che omboérâmô oiqua áne, fabrà Pedro fi me canfo en enfeñarle, ò có las notas A. Ere. O. &c. vt chem baê arúramo, trayendo yo mis cofas. Siendo la perfona de ambos numeros, nominatiuo, y la fegunda acufatiuo, fe vfa deftas notas de acufatiuo, (Oro) para fingular, y (Opó) para plural. E 2

Sin-

TE

36

AR

VA

NG

DE LA LE

Singular.

Che Oromboê,

Yo te enfeño.

Che Opomboé,.

Yo os enfeño.

Plural.

Oré oromboê,

Oré opomboê,

Nofotros te enseñamos . Nofotros os enfeñamos.

Y corren por todo el verbo có fus particulas, q lo varian. Siendo la fegunda de ambos numeros, nominatiuo,

y la primera de ambos numeros acufatiuos, a la fegunda, perfona de fingular agente firue (epé) que es Tu, y a la fegunda de plural (epéyepê) vel (peyepê) vofotros.

Singular.

Chemboêepê, Enfeñame tu, ò tu me enfeñas. Chemboê epeyepe, Enfeñadme vofotros, ò enfenaiſme.

Plural. Oremboeepé, Enfeñanos tu, ò tu nos enfeñas.

[nos.

Oremboê epéyepê, Enfeñadnos vofotros, ò enfeñaisEfta traficion corre por todo el verbo, poniendo Epê. 1. Epéyepé, al fin v . g. Chemboe epê, tu me enfeñas, Che mboepeуepé biña. Chemboe peyeperacó. Chemboe pe yepé, imperatiuo. Toremboé peyepé, permifsiuo, 1. Ta chemboé peyepé, enfeñadme vofotros, Chemboe tamo peyepé rae. Chemboeramo peyepé, fubjunctiuo. Chem boé epé ndicatuî, no es bueno que tu me enfeñes, infinitiuo, Chemboé epéne, futuro, chemboé epeyepébo, gerundio . Nota

GVARANI.

37

Nota. Eftas tranficiones compueftas con nombres, firuen de pronombres, Tuus, y. vefter. v. g. Oroaimboe-. bo ayu, vengo à enfeñar a tus hijos, Oroa óboñângâ ayu vengo à hazer tu veftido, Ndaeroyây orombae à, y no por effo he tomado tus cofas. Lo mifmo es en el plural, Opombaé recháca ayû, vengo ver vueftras cofas.

Añadida à efte Opó, la particula (Ro) que fignifica executar la cofa con otro (que fe puede ver en el Teforo (Ro) n. 1.) fignifica exercitar con vueftras cofas, vt Opo roaĭmboéboayú, vengo à enfeñar à vueftros hijos, Oporo abáyucáboayú, vengo à matar vueftra gente. Opombaerché aymundá guitecóbo, hurto vueftros bienes. El Oro (como ya fe dixo) es acufatiuo, Cheoroyucá, yo te mato : pero en verbos actiuos es nota de la primera perfona del plural exclusiua, vt Oromboé, nofotros enfeñamos, y en los neutros, y absolutos, que se conjugan con notas A. Ere. O. vt Oroyeruré hecê, pedimoslo, Oromâno, morimos. En los neutros, y abfolutos con pronombres, firue, Oré, vt Oremûndá mbaerehê, hurtamos, Orerori, holgamonos. La fegunda perfona del plural, refpecto de la tercera haze la oración ambigua, v. g. Pemboé Perú, el (Pe) es acufatiuo, y es nota de verbo, y pronombre,.y aunque Pee, tiene dos E. en compoficion pierde la vna, y afsi queda la oracion dudofa, fi Pedro enfeña, ò es enfeñado. Para quitar duda fe ha de poner el pronombre agente entero, Pee pemboe Perú, vofotros enfeñais à Pedro. En los verbos que comiençan por No. H. R. fe quita efta duda, porque toman, Nd. 1. Ñe, vt Perú penderáhá, Pe dro os lleua. Peru Penenôhe, Pedro os faca. E 3 Ocho

A

GV

E

38

T AR

DE

N LA LE

Ocho Notas fobre las tranficiones.

Nota 1.

Los verbos que comiençan por ñô. 1. Yo, fuera de las Notas A. Eré. Ö. con las tranficiones, Oro, Opó, y con los pronombres, pierde el ño , l. yo, ò le retiene ad libitú, vt Anônő, poner, Chenő, 1. Cheñôno, me poné, Oronổ, l. Oroñôno, yo te pōgo, Opono, 1. Opoñôno, yo os pógo à vofotros. Ayohu, hallar, Che orohúramo, 1. Oroyohúramô, cheopohúrâmô, 1. Opoyohuramo, hallandoos yo. Oro, y Opó, fe vfan en todos los tiempos, y modos. Orohú, de prefente, yo te hallo, Orohuramo, &c. El pronombre, Nde, no fe vfa en indicatiuo, y afsi no fe vfa Che ndehu, yo te hallo, fino folo en fubjunctiuo, y optatiuo, con la particula Râmô, vt Che ndehúramo, hallandote yo, Che ndehurâmô tamo. Chey yohúrâmô, hallandolo yo. Chepeyohúrâmô. 1. Pehuramo, hallandoos à vofotros.

Nota Segunda. Los verbos que admiten (Y) relatiuo defpues de la nota (A) con eftas traficiones lo pierden, vt Ayquâba, abarcar, che oroquâba, yo te abarco. Pero los que tienen (Y) no relatiuo, fino propio, fiempre la conferuan, vt Ayti, arrojar, Oroiti, yo te arrojo, Õpoyti, yo os arrojò à vofotros.

Nota tercera. Los verbos que comiençan por ña, con eftas tranficiones, pierden la ñ, vt Añañúba, yo le abraço, Oroañuba, yo te abraço. Opoañûba, yo os abraço. Añâcârâî, rafguñar, Oroácarâî, opoacârâî. Y fi dize Oroñâñûbâ, &c. Entonces no es tranficion el Oro, fino nota de primera perfona de plural exclufiua, vt Oroñâñûba, nofotros abraçamos.

No-

GVARANI.

39

Nota quarta. Los verbos actiuos, q comiençan por Yâ, pierden la Y. con efta tranſicion, vt Ayacá, yo le riño, Oroacá, yo te riño, Opoacá, yo os riño. Ayabi, errar, Oroabi. Ayahoî, cubrir, Oroahoî. La razon es, que aquel yâ, correfponde à (le) relatiuo, el qual no fe puede hallar en la tranficion de primera à ſegunda, porque fu romance es yo te, &c. Los verbos, que no fon actiuos, es neceffario que los haga actiuos la particula Mô, para que en ellos fe vfe efta tranficion, vt Ayaheó, llorar.

Orombo-

yaheó, hagote llorar. Opomboyaheó, hagoos llorar. Aya hú, bañarfe, Oromboyahú, yo te hagobañar , Opomboyahu, yo os hago bañar.

Nota quinta . Los verbos que comiençan por No. Ro. con los pronombres reciben Re. vt Anôhè, facar, Cherenôhê, me fa can. Aroiquie, entrarlo, Chereroiquie, me entran. En los relatiuos, y reciprocos pierden la R. Henôhế, le ſacan, Guenôheramo, facandolo.

Nota fexta. Los verbos dichos, que comiençan por No. R. con los acufatiuos, Oro, Opó, reciben (gue) vt Anôhe, che oroguenôhe, yo te faco, Che opoguenőhe. Y lo mifmo es có las terceras perfonas de ambos numeros, Peru oguenohê, Pedro lo facò.

Eftos dos verbos Ayti, arrojar, Aiquie, entrar, aunque no comiençan por las letras dichas, reciben (Re) con pronombres, y nombres, y tienen relatiuo H. y reciproco Gu. Chereiti, me arroja : heiti, gueiti. Chereiquie, mi entrada, Heiquie , gueiquie . La

40

ARTE DE LA LENGVA

La mifma regla guardan todos los verbos, que reciben la particula Ro. de compoficion vt Aroñeguâhế, huy Cherero neguahe, hazeme huyr configo. me con el.

Nota Septima. Todo verbo actiuo, y neutro, que admite las notas A. Ere. O. puede perder fus notas, y en lugar de ellas admitir pronombres, y relatiuos antes de fi, y al fin vna Y. v. g. aroỹro, yo defprecio, che heroỹroni, yo lo defprecio. Amboé, enfeñar. Che ymboéñî, yo le enfeñò. En los demas modos fuera del indicatiuo, pierde la (Y) final. vt che ymboerâmô, enfeñandole yo.

Nota octaua. Los verbos que comiençan por H. en compoficion la fuelen perder, ò retener ad libitum, v. g. ahaĭhú, amar, Oroaïhú, 1. Orohaïhú, yo te amo. Lo mefmo es quando, fe componen con los reciprocos Ye, Yo, ayearhú. 1. Ayehaïhú, yo me amo. Oyoaihú , 1. Oyohaïhú, ellos fe aman.

CAP. VII. cos G.

Explicacion de los ReciproO. yre latiuos H. Y.

Ixoſe en el nombre, que toda parte de la oracion Dcomençada por R. T. H. que fe mude en R. ò que de qualquiera manera fe le llegue R. tiene por relatiuo H. y (G) por reciproco, la qual tiene V. defpues de fi, fi el nombre de fuyo no la tiene.

Y qual-

quiera

GVARANI.

41

quiera parte de la oracion, que no comiença por las letras dichas, tiene por relatiuo Y. y por recíproco O. Eftos reciprocos no folo fe hallan en oraciones que propiamente fon de reciproco, fino tambien en oraciones, que parece dizen relacion, para lo qual fe dà la regla figuiente. Todas las vezes, que la accion, ò paſsion fe reflecte al agente, ò paciente, en recto, ò en obliquo, ora fea reciproco conocido, ora fe dude fi es relatiuo, fiempre ſe vſa de G. 1. O. vt.

De reciproco. Peru gúbao ha ĭhú, oci abê, Pedro ama a fu padre, y à fu madre. Acé opopipê guembiú ohecá, el hombre con fus ma nos bufca fu fuftento.

De reciproco in obliquo. Arobia Tupa opacatumbae , guemimbotara rupioya póbae, creo en Dios, que criò todas las cofas por fù voluntad. Tupa ohaïhú , guoripape oquaîtaguê mboayehára, Dios ama a los que con gusto cumplen fus preceptos.

De relacion. Oymepirá guecáramo, ay pefcado fi lo bufcan. Peru ocarú opoîrâmô , come Pedro, fi le dàn de comer.

De pafsion. Tupa oporaïhú , guaihûbâmô, tambien ama.

fi Dios es amado el F

ĭbá

E

ART

42

GVA

DE LA LEN

Ibá oabiquiramo, y yâí, fi es manofeada la fruta fe co rrompe.

De imperfonal. Gueñoîrâmo oúne, vendrà fi lo llaman, Omôndóramô, ohóne, yrà fi lo embian. Pero fi la accion fe termina à cofa agena, fe vfa de re-

latiuos Y. H. vt Peru ohaĭhú Tupa imbae abê, Pedro ama à Dios, y a las cofas de Dios. La mifma regla guardan los verbos neutros, vt chero ri, yo me alegro, Perú horiramo cheabê cherorine, alegrandofe Pedro yo tambien me holgarè. En los verbos actiuos la oracion de reciproco O. tie ne equiuocacion con las terceras perfonas de ambos numeros, pero como eftos reciprocos dependen de otras oraciones. Eftas quitan la equiuocacion, v. g. Oyucá rŷoho ĭbápe, luego que le mataron fue al cielo, efte es reci

proco. Excepcion. Sacafe el modo de hablar figuiente, que aunque tiene voz de relatiuo, fiempre tiene notas de reciproco G. O. antes del nombre. Y defpues (Bo) y fignifica el modo de eftar, el Bo, es breue. Y en vocablos narigales hara Mô, opucúbo, a lo largo, Emoŷ opucúbo, ponlo a lo largo, Opucúbo chemo , pufome a lo largo. Oacâmő, De cabeça. De pecho . Opotîabo, Oayûbo, Oiquebo, Opóbo, Opibo, Opíbo,

Del peſcueço. De lado. De manos.

De pies . Por el pellejo. Obapi-

GVARANI.

Guebíbo,

boca abajo.

Obapibo,

43 de nalgas .

Guenîbangamo, de codo. Guenfpiamo, de rodillas.

Oatucupébo, de efpaldas. Oibábo, atreueffado. Guâquâbo, por la punta.

Guacapébo, de barriga. Guopitabo, por el cuéto. Todos los quales, y los demas que fe componen aſsi, fe vfan en fentido de eftar, ponerò, caer.

Del verbo pafsiuo.

CAP. VIII.

Afirmatiuo.

Prefente.

Ymboepira che, yo foy enfeñado, ó el enfeñado

foy yo . Ymboepira enfeñado .

ndê ,

tu

eres

Negatiuo.

Ymboepireĭma ché, yo no foy enfeñado. no Ymboepireynde , tu eres enfeñado . Ymboepirey cuibae ,

a-

Ymboepira oré. 1. ñande, nofotros fomos enfen.

quel no es enfeñado. Ymboepireyma oré. 1. ñân de,nofotrosno fomos enfeñados.

vofopee, Ymboepira tros fois enfeñados.

Ymboepirey pee, vofotros no fois enfeñados.

Ymboepira cuibae, aquellos fon enfeñados.

Ymboepirey cuîbae, aque llos no fon enfeñados.

Ymboepira, cuibae, es enfeñado.

aquel

Preterito.

Ymboepirêra chê , fuy enfeñado.

yo

Ymboepirerey che, yo no fuy enfeñado. F 2 Futu-

44

ARTE DE LA LENGVA

Negatiuo.

Afirmatiuo. Futuro.

Ymboepirama che, yo ferè enfeñado, ò el que ha de fer enfeñado foy yo.

Ymboepirâmeỹma che. 1. Ymboeeypirẩma ché , yo foy el q no a de fer enfen.

Futuro, y preterito mixto. Ymboepirânguêra chê , el que auia de auer fido enfeñado foy yo.

Ymboepiranguerey che . 1 . Ymboeeypiranguera che, el que no auia de auer fido enfeñado foy yo .

Nota primera . Efta lengua no tiene mas pafsiuos que efta voz (Pira) la qual fe pone al fin del verbo antecediendole relatiuo (H) vel (Y) como el verbo lo pidiere, y despues del (Pira) los pronombres, y tiene los quatro tiempos dichos, demas de los quales corre por todos los tiempos, y modos del verbo, con las particulas, ò adverbios arriba explicados, v. g. Ymboepira che biña, yo auia fido enfeñado, Ymboepira racó ché, vel Ymboepirima nacó che, yo fuy enfeñado. El futuro es el ya dicho en el exemplar. Ymboepirâmô tâmô ché, ojalà yo sea, fueffe, ò aya fido enfeñado. Frequentemente fe llega al verbo, Aycó, que es Ser, ò eftar, y la particula, Râmô, vt Ym boepiramo aicó, yo foy enfeñado, Ymboepirâmô ereicô, tu eres enfeñado &c.

Nota Segunda. A vezes en lugar de (Pira) dize, Mbira, y fe le fuele añadir letras à caufa de las finales de los verbos ; para lo qual fe note lo figuiente.

Los

GVARANI.

45

Los verbos acabados en vocal, fin nariz, no mudan letra alguna, vt ayapó, hazer, y yapopira, lo hecho. Los acabados en confonante toman (Y) antes del (Pira) vt Ahaihub, haihubipira, el amado . el viſto.

Ahechag, Hechagipira,

Los acabados en a. 2. 6. narigales hazen (Mbira) O. (ngŷmbira) vt Ahaa, hâângimbira. 1. hââmbira, prouado. Amee, ymeêngŷmbira, lo dado . 1. Ymeêmbira. Amô noo, y monoômbira, lo junto. Los acabados en ŷ. toman Nỹ, o lo dexan, vt Amoŷ, poner, y môŷnŷmbira. 1. Ymoîmbira, lo pueſto. Los acabados en v. hazen Mbira, amoûû, ra, ennegrecido.

ymôûûmbi

Efte (Pira) firue por el verbal en (Bilis) haihubipirama, amable.

CAP. IX.

Del verbo neutro.

La priRES diferencias ay de verbos neutros. mera conjugados con notas de actiuos A. Ére. TR O. &c. Los quales fe conocen fer neutros por no tener acufatiuo paciente, fino algun cafo con pofpoficion, y tienen los mifmos tiempos, que el verbo actiuo, y carecen del participio (Temi) y de (Pira.) Tienen eftos verbos, y los abfolutos en el Gerundio, y fupino eftas notas Gui. E. O. para fingular. Oro. 1. Ya. Pe. O. para plural. v. g. Singular.

Aháguimanomô, Erehó emânomo,

Voy à morir. Vas à morir tu.

Ohó omânomo,

Va à morir aquel. F 3

Plu-

46

E RT

A

VA

G EN

DE LA

L

Plural.

Orohó oromânomô,

Nofotros vamos à morir.

Yaha yamânomô, Pehó Pemânomo,

Vais à morir vofotros.

Ohó omânomo,

Van à morir aquellos.

Las mifmas particulas tiene en el Gerundio, y fupino. Los verbos actiuos hechos abfolutos con la particula (Poro) vt ahágui poromboébo, voy à enfeñar.

Y tam-

bien las admiten, quando al gerundio, ò fupino fe llega el reciproco (Ye) vt Ahágui yeyucábo, voyme à matar. Nota. Vfan muy frequentemente eftas notas Gui, E. O. para cuyo vfo fe aduierta, que fiempre el fegundo verbo à de apelar fobre el primero, ò pertenecer al mifmo agente, vt Guihóbo apitane, fi vo yme quedarè, ehóbo erecarúne, fivas tu comeras, ohóboo manone, fi el va el morirà.

Pero fi el fegundo verbo pertenece à otro fujeto no ſe ha de vfar de las dichas notas, fino de (Râmô) en lugar de ellas vt. Che hórâmô cherobaiti, yendo yo me encontrò. Ndehórâmô hôrine, fi tu vas el fe holgarà, y horamo oyabáne, fi el và el otro fe huyrà. La fegunda manera de verbos neutros fe haze con pronombres en lugar de las notas del verbo actiuo A. Ere. O. &c. Y tienen todos los tiempos que fe pufieron en la conjugacion general.

Prefente.

Afirmatiuo .

Chemâenduá , acuerdo.

yo me

Nde mâenduá, tu te aacuerdas. Ymaen

Negatiuo. Nache mãenduári , no me

acuerdo. Nande mâếnduári, no te acuerdas. Ni-

GVARANI.

Afirmatiuo. Ymaếnduá, cuerda.

Prefente.

aquel

Oremâenduá, ñândemâenduá,

fe

a-

nofotros.

Pemaenduá, vofotros os acordays. Ymaendúa, aquellos ſe acuerdan.

47

Negatiuo. fe ſe

a-

Nape mâenduári , no acordais. Nimaenduári , aque-

OS

Nimaenduári , no cuerda. Noremâenduári,

Niñândemâẽnduári, no nos acordamos .

llos no fe acuerdan. Eftos verbos tienen fus relatiuos, y reciprocos , pero

notefe, que la Y. en las terceras perfonas deftos verbos, no es relatiuo, fino nota de verbo, que firue a las terceras perfonas. v. g. Peru ymaenduárâmô, acordandofe Pedro. La tercera manera de verbos neutros es de los que fe hazen de nombres fuftantiuos, vt Abá, hombre, Che abá, foy hombre, ò de nombres adjectos, vt mârângatu , bueno, Chemârâgatú, yo foy bueno. Eftos verbos fon en dos maneras, vnos que comiençan por T. H. que las mudan en R. en compoficion, Y. deftos fe dize lo mifmo, que diximos de los nombres co meuçados por las dichas letras, que tienen por relatiuo (H) y por reciproco (Gu) v. g. Taci, enfermedad, che raci, effoy enfermo, Haci, efta enfermo. Guaciramo reciproco. En lo demas figue la conjugacion general. De los que comiençan por las demas letras fuera de

las dichas, no ay que notar porque todos figuen la conjugacion general, y tienen por relatiuo (Y) y por reciproco (O) vt Abá, hombre, Che abá, foy hombre, Y abá, Oabá. Maragatu, bueno, Che mârângatú, yo foy bueno, Ymârângatú, omârângatú.

Su negacion es la comun, Na,

VA

48

ARTE DE LA LENG

Na. 1. Nda al principio, y vna Y. al fin. l. Rûgûây, quando fe denota fum, es, fuy: como fe dirà.

CAP. X.

• De la formacion de verbos neu-

tros en actiuos con la particula (Mo) vel (Mbo) (Ro) I.

(No.)

OS verbos neutros fe hazen actiuos con las par

Li ticulas Mo 1. Mbo , que fon vna mifma cofa, y con Ro. 1. No. q tambié fon lo mifmo, dize No, por las dicciones narigales, có quien fe junta, vt Anoâế, acarrear, Anôhe, facar. Sacafe, Aromâno, morir juntos, Arobahe, hazerlo llegar, aunque fon narigales, con los quales, y con los demas començados por las demas letras fe vfa Ro, vt Aroá, caer juntamente. Arobi, Arocacá, acercarlo juntamente . Ponenfe las dichas particulas entre el nombre, y las notas del verbo, para hazer verbo actiuo, v. g. Porâng, hermofo, Cheporang, yo foy hermofo, Amôporâng, hagolo hermofo, y es verbo actiuo. Yebi, buelta, Ayebi, Amboyebi, Aroyebi, boluerlo.

Mô, Mbô, fe diferencian de la particula Ro. en que la accion de Mô, fe refiere folo al paciente, vt Ambobahế, hago llegar, no llegando yo, Arobahe, hagalo llegar, llegando yo . Efte Mô, por fer narigal, recibe en compoficion, Ng, mb, Nd, vt Acarú, Amongarú, dar de comer, Opab, amombab, acabarlo. Oçorog, amôndorog, rafgar. La particula (vcá) fe pone al fin del verbo, y aunque es femejante al (M6) difiere en que, Vcá, haze hazer la co fa por

GVARANI.

49

fa por tercera perfona, vt Ayápó vcá, hagolo hazer.

A-

mondó vcá, hago que lo embien. Los verbos dichos, que fe hazen actiuos con Mô, ſe tornan à hazer neutros con el reciproco (Yé) vel (ne) retiniendo las mifmas particulas, que los hazian actiuos, vt Cherori, alegrome, es abfoluto, amboori, alegrar à otro, es actiuo.

Añemboori, hagome alegrar, fe haze

otra vez abfoluto. Y fe puede repetir dos vezes el (Yé) vel (ñě) vt Amôñẽ mômbeú, hago que fe confieffe. Añé mône mombeú, confieffome, ò hago que me confieſſen.

CAP. XI.

Del verbo fubftantiuo fum,

ef,

fui, y de las negaciones. ODOS los nombres, que conjugados con proTnombres fe hazen verbos , incluyen en fi afum, ef, fui, en fignificacion de fer, y tener: v. g. Marângatú, bueno, Chemârângarú, yo foy bueno. Che abá, yo foy hombre. Conjuganfe como el verbo neutro, Che abá, cuîbae abá, &c. La negacion es la comun Na. 1. Nda, y, rûgûaî, al fin vt Nachembaé rûgûaî, no es la cofa mia, ò vna (Y) al fin, y entonces dize no tener, vt Nachembaeî, no tengo cofas. Con eftos verbos, que denotan à fum, es, fui, fe anteponen, ò pofponen ad libitum los pronombres, vt Abá mârângatú che 1. Che Abá mârângatú, foy hombre honrrado. Ey, 1. y, es otra negacion, la qual fe pone al fin del verbo, en todos fus tiempos, y modos, vt Ayapoey, no lo hago. Ayapoeŷne, no lo harè, y mas frequentemente G defde

50

ARTE DE LA LENGVA

defde el fubjunctiuo adelante, vt che ymboéeỹmâmô, no le enfeñando yo, &c. Quando la negacion Na, antecede adiccion comença da por vocal pierde fu A. y en lugar de ella entra la vocal de la diccíon, à quié precede v. g. Omboe, aquel enfeña. Nomboeî, aquel no le enfeña. Si encuentra con confonante retiene ſu A. vt Amômbeú, digo, Namômbeuî, no digo. Ruguâ, es adverbio afirmatiuo, lo mifmo, que cierto, ciertamente, vt Ayapó rûgûâ, cierto que lo hago. Aháruguaycó, cierto que me voy. Vfanlo frequentemente en la negacion, vt Na guiñemboébo ruguay ayu, cierto que no vengo à aprender. Ohórûgûâpângâ ? es cierto que fe fue ? Ndohorûguaî, no es cierto que fe fue. Con la negacion Ey, y vna E. con el permifsiuo fe haze eſta voz (aunque) vt erahá y chupé toúeymbé, lleuafe lo, aunque no lo coma, ò aya de comer. Toma Mbe, por la pronunciacion narigal. Dos negaciones afirman, vt namboé

eymi

1. Nam-

boeî eyruguaî, cierto que no lo dexo de enfeñar, Epoírey imé, dexalo, fueltalo, no lo tengas, Emombeú eỹ imé que, mira que no lo dexes de dezir.

Tambien afirman tres negaciones, porque la vltima negacion no tiene mas fuerça, que de repeticion, vt Nda ha thuî ey eymy, no lo dexo dexo de amar, Nda haihuî ey eŷmbicéne, no lo dexare dexarè de amar. 1. Ndahaïhûy ey eymbicé rûgûâyne, ciertamente que no lo dexare xare de amar, Contey, y vna negacion afirma, vt Ndere-yucâycétéyne, no lo dexes de matar. CAP.

GVARANI.

CAP. XII.

51

De la frequentacion, y repe-

ticion de los verbos, y nombres. A repeticion de los verbos, y nombres en eſta len fignifica LA frequentacion , ò hazer en grado fuperlatiuo , ò fuccefiuamente, ò por muchas partes, ò por elegancia, y gracia, vt Acarucarú guitecóbo, ando comiendo fiempre. Ayeruré rurê, pidolo muchas vezes, y fiempre fe repiten las dos vltimas filabas del verbo , ò nombre, y fi es di filabo, ſe ha de repetir todo entero, vt Caú, aú, como mucho.

Apó, apó, hando faltando .

Excepcion primera. Los acabados en eftos contractos. Au , ai, el , eu , ii, ông uî, que fe pronuncian con folo vn tiempo, dexan la vltima letra, y la toman en la repeticion, vt Acaî, quemarfe. Acá acaî, yo me quemo, y afsi los que se figuen. labar, Ayoheî, Ayohéyoheî. Abohibohii. Aboïî, cargarfe , dar algo, Ayopoî, Ayopó yopoî. caemos, Orecú recuî. Orecuî,

Chepeu , Anemongaraû, Amomboî, Acicii,

tengo podre, Defconcertarfe, defafiar temblar,

Chepê chepeû. Añêmôngar ángaraû. Amombó mômboî. Acici ciciì.

Aheyi, Ahênoî,

rafcar, llamar ,

Ahey heyì. Ahêno henôî.

Abequiî, Ahibicoî,

tirar, cabar,

Aymaeî,

repartir,

Ahequi hequiî. Ahibicó bicoî. Aymaé maeî. G 2 Aypi-

ARTE DE LA LENGVA

52

Aypicui,

reboluer.

Aypicú picui.

Aytiapiî, Anatôi ,

arrojar. tocar. nos vamos.

Aytiapi apii. Anato natôî.

Aheya,

dexar.

Aheyâ heyâ.

Aiporŷâ, Arobia,

enceftar. creer.

Aipórýâ pôrýâ, Arobia robiâ.

Apiâ,

apartarfe.

Apiâ apiâ.

Oroyeoî, Oroyeoyeon. Ayoyayo yaî. Ayoyaî, reyrſe de otro. menearſe. Amymyî. Amyî, Los acabados en (Ya) contractos no figuen la regla dicha fino la comun, vt. Ahecobiâ cobiâ. eftar por otro, Ahecobiâ,

Excepcion fegunda. Los verbos figuientes no repiten las dichas filabas, fino vna.

Amôcông, Açi, Açog,

tragar. llegar. foltarfe. falir.

Amôcôcông . Açi ci.

Açoçog. 1. Açoaçog. Açe, Açeçe. faltar. Apó , Apópó. 1. Apó apó. Orondurú, hazer ruydo yendo . Oronduru rú. l . Orondu rú Ndurú. Quando fe añade al verbo alguna particula, generalmente fe pone en la repeticion, vt Arobi robigi, hagole llegar. En el qual exemplo fe repite folo el verbo, y no lo añadido, que es la Y. Otras vezes fe repite folo lo que fe añade al verbo, vt Acarú áí áí, como mucho mucho : Aneengaci aci, reñirle mucho. Hazeſe tambien la frequentacion con eftos adverbios. Pří, amenudo, ñoŷreŷre, 1. ñôrŷrêrŷre. 1. Yo Apĭapi. Yo cueyo cue. 1. Youpibêpíbê : vnos tras otros. Curŷí, muy preftamente. CAP.

GVARANI.

CAP. XIII.

53

De la compoficion de los verbos.

primer modo de compoficion es de los verbos El Ext actiuos , que fe componen con acufatiuo incorpo rado entre la nota , y el verbo , vt Atûpâ pici, comulgar . Atûpâ raïhú, amar à Dios .. Lo miſmo ſe haze con verbos neutros aunque no fean hechos actiuos, vt Ambaerí yeruré, pido cofas. Lo mifmo es con pronombres, vt Chembaeapó guitecóbo , 1. Cheporabiqui guitecóbo, ando trabajando. Con la particula (Cuêra) de preterito, y (Rama) de futuro : y la particula (M6) fe haze vn verbo, que fignifica no efectuarfe la cofa, vt Amôrânguê hemimbotára, hize que no configuiera fu intento. El Ramâ, pierde la vltima filaba.

Particulas de compoficion con los verbos. Poro. Efte Poro fe compone de dos particulas (Po) continens, y (Ro) que fignifica, lo (los) (vt Aroíquîe, yo lo entro, ò los entro) quiere dezir el que contiene en fi el exercicio de lo que fignifica el verbo, vt Aporoyucá, yo cótengo en mi el exercicio de matarlos. Aporoaĭhú, contengo en mi el exercicio de amarlos. Iuntafe fiempre con verbos actiuos, ò que lo feã de suyo, ò compueftos con, Mô, vt Amôngarû, Aporomongarú, dar de comer à muchos, ò muchas vezes. Amômbaé, Aporomombaé, enriquezcolos.

Y afsi todo verbo actiuo recibe efta particula, con la qual fe haze abfoluto , à cuya caufa no puede recibir acuG 3 fatiuo,

54

ARTE DE LA LENGVA

fatiuo, porque ya lo tiene incluydo en fi: Pero puedelo recibir, regido de la pofpoficion Rehê, vt Aporoaïhú che añâma rehê, que buelto ad verbum quiere dezir, contengo en mi el exercicio de amor por mis parientes, ó en mis parientes. Apóromboé cheremîmboe rehê, exercito en mis difcipulos, el oficio que tengo en mi de enfeñar. Haze Mboró, pronunciado abfolutamente , como las demas particulas que comiençan por P. A. Al fin dize tomar, Ahecoá, imitarle. E. Al fin del nombre, ò verbo tiene diuerfos fentidos, fignifica hazer aparte, Ayapoê, hagòlo aparte.

Abaê

niché, foy otro. Significa, defpues, Ayuréne, defpues ven drè. Toma. r. porque el verbo la tiene, Hechacaê, defpues que yo lo vea.

Ey, fignifica hazerlo de fu voluntad, ayapoeí, hagolo fin que me lo manden, ò por entretenimiento, Oú reí, el fe vino de fu bella gracia . Y. Al fin del verbo, dize perfeuerancia, Aycoí, perfeuerò eftando, Ayerureí, perfeuerò en pedir. Y. r. Quitar, Amboí, yo lo quito, Ôí, quitado efta. Oyeí, quitòfe. O. Tapar, Ayoó, Tapar, remendar. Og. Sacar, quitar, Aitáog, facar piedras. Ca, Determinacion de primera perfona de fingular. Tahacá, ya me voy.

Pa, determinacion de plural, Chahapá, vamos ya. Ce, Defeo, inclinacion, Acarucé, foy inclinado à comer, foy comedor. Chehocé, defeo yr. Heguê, gana, Cheheguê catú, tengo voluntad. Nache hegûeri, no tengo gana. Que, fignifica aduertécia, Ehechaq, aduierte, mira q. Te, error, Ayapó té, hizelo por yerro. Veanfe eftas, y otras particulas en el Teforo de la CAP. lengua.

GVARANI.

55

De algunos verbos

CAP. XIIII.

irregulares.

Afirmatiuo.

Prefente.

Negatiuo.

Aé. 1. Hae , yo digo, Eré, tu dizes,

Ndaeî, no digo . Ndereî, no dizes.

Ey. 1. heí, aquel dize, Oroé, 1. Yaé, dezimos,

Ndeî, 1. Ndeíri, no dize aql. Ndoroeî, 1. Ndiyaeî, no dezimos.

Peye, decis vofotros. Eí, 1. Heí, dizen aquellos.

Ndapeyeî, no dezis. Ndei, 1. Ndeíri , no dizen

aquellos . En lo demas figue la conjugacion general, folo fe nota lo particular, que es lo dicho y lo figuiente.

Infinitiuo.

Eey, no dezir.

E, dezir

Gerundio, y fupino. Guyâbo, diziendo yo.

Guyabeyma, 1. guieeỹmâ, no diziendo yo.

Eyâbo, diziendo tu.

Eyabeyma. 1. é eỹmâ, no di ziendo tu.

Oyâbo, diziendo aquel.

Oyabey, 1. Oéeỹmâ, no diziendo aquel .

Oroyâbo. 1. Yayâbo , ziendo nofotros. Peyâbo , tros

diziendo

di-

vofoOyâ-

Oroyabeyma, 1. Yayabeyma, no diziedo. [vofotros. Pey ab eỹma, no diziedo Oya-

TE

AR

56

VA

NG

DE LA LE

Negatiuo.

Afirmatiuo. Oyabo, llos.

Oyabeyma. 1. no diziendo.

diziendo aque-

Oeéỹma,

Vltimo fupino. Eharéra ayû, vengo de dezir.

Eharerey ayû. 1. Ya rereym ayû, no vengo de dezir.

Yara prefente. Yâra. 1. dize.

E hâra,

el

que

Yarey. 1. E harey , el que no dize.

Preterito. Yarêra, 1. E harêra, el que dixo.

Yarerey , 1. E harereỹ , el que no dixo.

Futuro. Yarama, 1. Eharama, el que ha de dezir.

Yaramey, 1. Eharameỹ, que no ha de dezir.

el

Futuro, y preterito mixto. Yaranguera 1. E haranguê ra , el que auia de auer dicho.

Yarânguêreỹ, 1. E harânguerey, el que no auia de auer dicho .

Hába prefente. Cheyâba, 1. Che ehába, lo que digo.

Cheyabey. 1. Che ehabeỹ,

lo que no digo.

Preterito. Cheyaguêra. 1. Che guéra, lo que dixe.

éha-

Cheyaguereỹ. 1. Che éhaguerey, lo que no dixe. Futu-

GVARANI.

t Afirmatiuo.

Futuro.

Cheyagûâmâ. 1. Che ehaguama, lo que he de dezir.

57

Negatiuo.

Cheyaguameỹ. 1. Che eha guamey, lo que no he de dezir.

Futuro, y Preterito mifto. Cheyabanguera. 1. Che eha banguera, lo que auia de auer dicho .

Cheyabanguerey. 1. Che éhabanguerey, lo que no avia de auer dicho.

Nota fobre efte verbo.

El verbal (yâba) correfponde à (dictus), 1. nuncupatus, vt Abá Peru yâba, cierto hombre llamado Pedro. Y ape dize determinadamente lugar en que Gerufalem, Y ape, en la Ciudad que fe llama Gerufalem. Con la particula (Tef) fignifica mentir, ó dezir la cofa de burla. Tei oyâbo, miente, ò dizelo fin caufa. El fupino con vna de las negaciones Na, y, Ruguay 1. eỹ, niega lo que el primer verbo afirma, en efte fentido: vengo no para que me vean, Ayu tacherechá ndagui yabo ruguai, vengo no diziendo, veanme. Ahá tabaheguiyabeyma, voy, pero no he de llegar. Efte verbo Aé, fignifica dezir, y mandar : en ambos fentidos pide datiuo. Quando fignifica mandar, auia de yr à infinitiuo con el (que) fi le tuuiera efta lengua. Y afsi dize. Eyapó cobae, ae ndébe, haz efto, diga à ti. Toyapó hei ndebe, dize que lo hagas. Tayapó, heí, dize que to harà. El fupino lo vfan por prefente, Tefoyâbo , dizeAháguiyâbo, digo que voy. lo de burla.

Tambien fignifica (fin caufa) preguntando porquè lo H hizo,

A V G

E N

T 58

E

R A

A L

D

E L

hizo, ò dize, refponde, guiyâbo. l. Guiyaboĩ, fin caufa lo hize, dixe, &c. Llegando efte Aé, à verbos, y adverbios, es folamente

nota de perfona Ae, Yo, Ere, tu. Y entonces no tiene propria fignificacion, fino la del verbo con quien ſe junta, como fe verà difcurriendo por todas las perfonas en las quales fe ponen diftintos adverbios, y verbos, para que firuan de exemplo. Aê catupiri, y yapóbo, Erecatû haihupa , Heí ter heitica, Orê. 1. Y ae tef yayâbo, Peyê mbegue herûbo,

hagolo bien. amasle tu mucho. arrojòlo fin caufa. dezimoslo fin caufa. defpacio lo traeis vofotros.

Ei, imâ. I. hey ima onemoỹromo, mucho ha que fe enojaron. En el negatiuo figue la regla comun, vt Ndaeî catú piri y yapóbo, no lo hago bien. Ndereîcatú haĬhúpa, no le amas mucho. Ndeí teî heitica, no lo arrojo fin caufa. La tercera perfona negatiua de aé, que es (Ndeí) fe haze adverbio, y afsi firue à todas las perfonas, vt Ndeí guica rúbo, aun no como. Ndeí ecarúbo panga? aun no co mes? &c.

Ten,

Tenaz, recio.

Efta particula (Ten) fe antepone fiempre, al (aé) y la junta de ambas haze el verbo figuiente. Ten áê, Yo estoy recio. Tu eflàs recio. Ten erê,

Ten eí,

Aquel eftà recio. Y delta

GVARANI.

59

Y defta manera corre por todas las perfonas, y tiempos del verbo. Su negacion es, Ten ndaeî, &c.

Au. comer, y beuer.

Afirmatiuo.

Prefente.

Negatiuo.

Aú. 1. Haû, yo como, ò beuo.

Ndauî, no como, &c.

Ereú, tu comes.

Ndereuî, no comes. Ndout, no come.

Oú, 1. Hoú, aquel come. Oroú, 1. Yaú, comemos. Peú, comeis.

Ndorouî, 1. comemos.

Ndiyaut,

no

Ndapeuî, no comeis. Ndouî, no comen.

Oú, 1. hoú, comen.

Imperatiuo.

Eu. 1. Tereû, come tu.

Euỹmé. 1. Tereuemé , comas. Toú imê, no coma.

no

Toú, coma aquel.

Peú. 1. Tapeú, comed vofotros.

Peúime 1. comais.

Tapeûemê,

no

Toú, coman aquellos.

Toû imê, no coman.

Infinitiuo. V. Comer.

Vey, no comer.

Gerundio, y fupino. Guâbo, à comer, para comer.

Guâbeỹmâ, à no comer.

H 2

CO-

LENGV A

LA

DE

ARTE

• 60

Afirmatiuo. comiendo .

Negatiuo.

para no comer , miendo .

no

co-

Hára Prefente. Guára, 1. come.

Yúhára ,

el que

Guareyma. 1. Yúhareỹma, el que no come.

Preterito. Guaréra. 1. Yúharéra, que comiò.

el

Guarereỹ. 1. íúharereỹ, el que no comiò .

Futuro. Guârama, 1. Yúharama, el que à de comer.

Guârâmeỹmâ. 1. Yúharamey, el que no à de comer.

Futuro, y preterito mifto.

Guaranguera.

1.

Yúharan-

guêra, el que auia de auer comido.

Guârânguereỹ. 1. Yúhârân guerey, el que no auia de auer, & c.

Vltimo fupino. Mbae guaréra ayû, vengo de comer.

Mbae guarerey ayu, vengo de no comer.

Hába Prefente. Guâba, 1. Vhába, lugar, &c. donde fe come.

Guabeĭma. 1. úhabeyma, lugar, &c . dóde no fe come. Pre-

61

GVARANI.

Afirmatiuo.

Preterito.

Guaguera. 1. vhaguê ra, don de fe comiò.

Negatiuo.

Guaguerey. I. vhaguerey, donde no fe comiò .

Futuro. Guaguama. 1. vhâgûâmâ, donde fe ha de comer.

Guaguameỹma. 1. vhâguâmeyma, donde no ſe ha de comer.

Futuro, y preterito miflo. Guabanguera. 1. vhabanguera, donde fe auia de auer comido .

Guabânguereymâ. 1. vhabanguerey, donde no fe auia de auer, &c.

A Efte verbal fe le ha de poner fiempre acufatiuo, ò relatiuo , vt Mbaeguâba , el comer cofas, çooguâba, el Yguâba, el comerlo, &c. en lo demas comer carne. figue la conjugacion.

Abá yr. Ahá, yo voy. Erehó, tu vas.

Ndahaî, no voy. Nderehoî, no vas.

Ohó, aquel va. Oroho. 1. Yahá, vamos.

Ndohoi , aquel no và. Ndorohoî. 1. Ndiyahaî, no vamos.

Pehó , vays.

Ndapehoî, no vays. Ndohoi, no van. H 3 Impera-

Ohó , aquellos van.

62

ARTE DE LA LENGVA

Afirmatiuo.

Negatiuo.

Imperatiuo.

Equa. 1. Terehó, ve tu.

Equa ime. 1. no vayas.

Tohó, vaya aquel. Pehó. 1. tapehó, id vofotros.

Tehóimê, no vaya aquel.

Tohó, vayan aquellos.

Terehoĭmé,

Pehoime. 1. Tapehoyme, no vays. Tohóime , no vayan.

Infinitiuo.

Hó, yr.

Ho ey, no yr. Gerundio .

Guihóbo , yendo yo.

Guiho eyma, no yêdo yo.

Ehóbo, yendo tu.

Ehobeyma, no yendo tu. Ohobeyma, no yédo aql. Orohóeyma. 1. Yahabeyma, no yendo noſotros.

Ohóbo, yendo aquel. Orohóbo. 1. Yahábo, yendo nofotros. Pehóbo, yendo vofotros.

Pehoeỹma, no yendo vofotros.

Ohóbo, yendo aquellos.

Ohoeyma ,

no

yendo

a-

quellos. Hára. Hohára. 1. que va.

Ohóbae ,

el

Hoharey. 1. Ohóỹmbae, el que no va.

En lo demas figue la conjugacion.

Ayu. r. venir.

Ayû. r. vengo .

Ndayûri, no vengo.

Ereyú, tu vienes, Oû, aquel viene.

Ndereyûri, no vienes. Ndoúri, no viene.

Impe-

GVARANI.

Afirmatiuo.

Imperatiuo.

Negatiuo.

Eyo

emé. 1. Tereyuimé, no vengas tu. Toú rime, no venga aquel. Peyoremé, no vengays. Tou imé, no vengan.

Eyo. 1. Tereyu, ven tu.

Toú, venga aquel. Peyo, venid vofotros. Tou, vengan aquellos.

Nota en efte imperatiuo, que del infinitiuo con los pronombres fe haze otro verbo, vt Cherúri, vengo, y ambos los junta en las terceras perfonas, vt Toú túrirânge, efperemos à que venga, ò vengan. Tu, 1. túra, venir. Turey, no venir.

Gerundio.

Guitubeymô, noviniedo yo. Eyubeymo, no viniendo tu. Oubeymo, no viniendo a-

Guitúbo, viniendo yo. Eyûbo, viniendo tu. Oúbo, viniendo aquel.

quel. Oroyûbo.1 . Yayubo, vinien do nofotros.

Oroyubeymo . 1. Y ayubeymo, no viniédo nofotros.

Peyubo , tros.

Peyubeỹmo , vofotros.

viniendo

vofo-

Oúbo, viniendo aquellos.

no

viniendo

Oubeyỹmô, no viniendo aquellos.

Hába. Tuhába, lugar, & c.

Tuhaguera, auer venido .

Tuhabey, lugar de no venir, & c. Tuhaguereỹmâ, no auer venido.

Tuhaguama, auer de venir.

Tuhaguâmeỹmâ, de venir.

Tuhabanguera, auer venido.

Tuhabanguereyma, no auer de auer venido.

auer

de

no

auer

Há-

ARTE DE LA LENGVA

64

Afirmatiuo.

Tuhára. viene.

Hára.

Negatiuo.

Tuhareỹmâ. 1. Ourỹmbae, el que no viene. En lo demas figue la conjugacion. 1. Oúbae ,

el que

AY. estar. Aĩ, eftoy. Eréï, eftàs. Oi, eftà. ñaĩ. 1. oroĩ, eftamos.

Pei, eftays. Oĩ, eftàn .

Naînŷ, no eftoy. Ndereiný, no eftàs. Noni, no eftà. Ndoroni. 1. ni nani, no eftamos. Naperny, no eftays. Noini, no eftàn.

Imperatiuo.

Eĩ. 1. Tereĩ, eſtà tu,

Eîymé. 1. Tereĭemé, no eftes.

Toĩ, eftè aquel, Pei, eftad vofotros,

Tolymé, no eſtè aquel.

Tei, eften aquellos .

Pe îŷmé , no eſteys voſotros.

Toî emé, no eſtèn aqllos.

Infinitiuo.

ŷ, eftar, eflada. Cherina, mi eftada . Nderina, tu eftada . Hina, fu eftada .

ŷ ey. 1. ŷ ney, no eſtar. Cherŷney, mi no eſtada. Nderŷney, tu no eſtada. Hiney, no eftar el relatiuo. Gui-

GVARANI.

Afirmatiuo .

65

Negatiuo.

Guinâmô, eftando recipro CO.

Gurneymô. 1. Guineŷmâmô, no eſtando reciproco.

Gerundio, y fupino.

Guitena, eftando yo.

Guiteneyma, no eſtádo yo.

Eina, eftando tu.

Eîneyma, no eftando tu.

Oîna, eftando aquel. Oroïna. 1. nofotros.

ñaïna,

eftando

Ofneyma, no eftando aql. Oroïneyma, naîneyma, no eftando nofotros.

Peînâ, eftando vofotros.

Peîneyma, no eftando vofotros.

Oîna, eftando aquellos.

Oîneyma, no eftádo aqllos.

Vltimo, fupino. Ndayuri cherihaguêragui, no vengo de dóde eftuue .

Ayu cherîhagueragui. vengo de donde eftuue.

Bae. Ofbae. 1. Oînabae, el que eftà. Con fus quatro

Ofeybae. 1. Oîneymbae. 1. Noïnabae, el que no eftà.

tiempos. Hába. Tendába, lugar, donde fe eftà. Con fus quatro

Tendabeymâ, fin lugar.

tiempos. Del infinitiuo fe forma efte mifmo verbo con pro-

nombres, Cherini, efloy, Nderini, hini, guinâmô. El negatiuo, Nancherini, Nahini, Guïneymamó. I

Ayu-

66

ARTE DE LA LENGVA

Ayubé, eftar echado. Ayubé, eftoi echado, Ereyubé, Oubé, Oroyubé, Yayubé Peyubé, Oubé. Negatiuo, Ndayubeî, Ndereyubeî, Ndou bei, Ndoroyubeî, Ndiyayubeî, Ndoubeî. En lo demás figue la conjugacion .

Ayu,

eftar.

Ayû, eftoy, Ereyû Ou, Oroyu, Yayu, Peyu, Oú, Ndayuî, no eftoy, Ndereyui, Ndouî. Y afsi en el plural, y figue el verbo hafta el infinitiuo exclufiue.

Infinitiuo. Tu, eftada, Cherú, mi eftada, Nderú, tu eftada.

Tu,

eius, Guinâmô, reciproco, eftádo . El negatiuo, Cheruey, Nderuey, Tuey, Guineỹmamo, reciproco .

Gerundio. Guitúpa, eftando yo, Eyûpa, Oûpa, Oroyûpa, Yayûpa. Peyûpa , Oûpa. Negatiuo , Guitubeyma, Oubeyma, y afsi en el plural.

Eyubeyma,

Vltimo Supino. Guitupaguêraguî ayu, vengo de donde eftuue. 1. Cherupagueraguî ayu.

Bae. Oûbae, el que eftà con fus quatro tiempos. Negatiuc, Oueỹmbae , el que no eſtà. Hába.

GVARANI.

67

Hába. Tuhába, lugar, &c. Tu habeỹina, negacion, con fus quatro tiempos. Del infinitiuo defte verbo ſe forma (Tuî) eftar. Cheruî, yo eftoy, Nderuî, Tuî, Ore ruî, ñanderuî, Penduî, Tuî, Guiramo, reciproco. El negatiuo, Nda Cheruî, 1. Cheruey, nanderuî, Tuî ey. 1. Ndituî. En lo demas figue el ver bo.

Aya. r. comprar, cojer, tomar. Aya, yo cojo, Ereya, Ogua, y afsi en el plural. El nega tiuo, Ndayâri, Ndereyâri, Ndoguâri. Eftos fon tres verbos, Ayogua, Ayâ, Aguâ, y todos fignifican vna mifma cofa, que es comprar, cojer, tomar,

recibir.

Aya, no tiene terceras perfonas, y las toma de

Aguâ, cuyas terceras perfonas fon. no es muy vfado .

Ogua, aunque Agua

Infinitiuo. Ta, cojer, Taey, no cojer. Gerundio, Tábo, à cojer para cojer, cogiendo. Tabeỹ, no para cojer, no cogiendo . Vltimo fupino. Taharéra ayu, vengo de cojer. Taharereyma ayu, vengo de no cojer. Hára,

Tahára, el que coje con fus quatro tiempos.

Táharey, el que no coje con fus tiempos pafsiuos. Bae, Oguabae, el que coje, Oguâymbae, el que no coje. Lo que yo cojo, Temi, Cherembia. 1. Cherembiâ. Nderembiá. 1. Nderembiâ, hembiâ, Guembiâ, &c. Cherembiâ ey, Nderembiâ eỹ, &c. I 2

Aduier-

A

68

ARTE DE LA LENGV

Aduiertafe, que Cherembiâ fignifica lo que yo matè, ò recibi de lo que se repartiò , la prefa, ò parte que me cu po : pero Cherembiá, tiene la vltima filaba larga, y fignifica, lo cogido. Hába, Tahába, lugar, &c. donde fe coje, Tahabeỹmâ, donde no fe co e. Con fus quatro tiempos.

Paſsiua. Taripira, lo cogido. Negatiuo, Ţaripireỹma. Con fus quatro tiempos.

CAP. XV.

Roae,

De los verbos defectiuos.

venimos, carece de fingular :

en el plural

figue la conjugacion. OR Oroquâ, eftamos, carece de fingular, el fupino es (Pa) vt Hori mbiá oquâpa : eftà la gente holgandoſe, En el plural figue la conjugacion. Oroquabê, eftamos, carece de fingular, en el plural figue la conjugacion, el fupino es (Bo) . Oroyeoî, nos vamos, el fupino (Ta) en el plural figue la conjugacion . Ore açuçú, eftamos fentados, Su fupino (Bo.) Orocoí, parlar hombres, gorgear las aues, bullir los peces, el fupino (Bo) Mongoíbo. 1. môngo yabo. Orocû, eftamos, el fupino (Cúpa) Cupába, el lugar don de fe està con fus tiempos, en lo demas figue el verbo.

Los que fe figuen no tienen mas que lo q aqui fe pone. Co, toma tu, tomad vofotros. Tobe, dexa tu, dexad vofotros. Queremê, ven tu, venid vofotros. Oyêbe, dexa tu, dexad, eftad quedos. Hînyê,

GVARANI.

69

Hinyê, no quiero, no me plaze. Hiyei, fi quiero, plazeme. Hé. 1. herûguâ, no fe cierto.

Ener, plazeme, ſea afsi. Enef, ea ya animando . Peñeĩ, ea ya, vofotros animando. Chereyâpe, boluiendo yo , ó de buelta. Ndereyâpe, He yâpe, Gueyâpe, Orereyâpe, ñandereyâpe, Pédeyâpe, Heyape, Gueyape : Añadefele E. Chereyapeé, defpues de mi buelta. Recibe los quatro tiempos, Guâra, Guaréra, Guarama, Guarânguêra, Chereyape guaréra cóbae, efto fucediò defpues que yo bolui. Nachereyape guarerûguâîcó, no fucediò efto defpues que yo vine.

CAP. XVI.

De las interrogaciones.

AS interrogaciones fon feys Pa ? Panga ? Pe ? L Pia? Pi. Raê. Las cinco primeras fe ponen inmediatas al verbo , nombre, ò pronombre , vt

Chepá aháné, he de yr yo? amânopangane ? he de morir? Chepá cherenoî? llamanme à mi ? Ereyapó piâné ? has lo de hazer ? Arúpichenê? he de traerlo yo? Deftas fe puede vfar ad libitum atendiendo al buen fonido, porque à vezes caera mejor el Pe, que el pângâ, &c. Lo qual enfeñarà el vfo . El Pi, de ordinario antecede inmediatamente a los pronōbres Che, Co, Cóbae, ang, vt Amboepichéne? he de enfeñar? Abápicó. 1. Abapicóbae ? quien es efte? Abápiang? quienes fon eftos? Raé ? es particula que firue al preterito perfecto, como arriba fe dixo : vfafe en oraciones de preterito bre ues, vt Ohórae ? fueffe ya? en oraciones largas fe acópaña I 3 con

70

ARTE DE LA LENGVA

con otras interrogaciones, y (Raé pueſto al fin, vt Erem boe imapanga nderemïmboé rae ? has enfeñado ya à tus difcipulos? Si la oracion es de futuro : el (Ne) fe pone fiempre al

fin, vt Ohópângâ nderúỹmbobe raéne ? hafe de yr antes que tu vengas? A la particula Te, fe le añade qualquiera de las quatro primeras interrogaciones, Pa? Panga ? Pe ? Pia? y correfponde à (Pues) vt Ab á tépe oho? pues quien fue? Pacó, y, Punguí, no fe ponen por interrogaciones dif tintas, porque es la interrogacion Pa, con el pronombre Có. 1. Cóbae, y el, Egûŷ, que à vezes haze, Cugûŷ, y úguŷ, y aſsi hazen finalepha, Abápûguy? quienes fon effos? 1. Abâpeûgûŷ ? Mara, incluye en fi pregúta, y es lo mifmo que (que) vt Mara cherecóni ne ? que haré? Mârâheí ndébe? que te dixo ? Tambien fe le puede poner vna de las preguntas, vt Mara pecherecóni rae ? que harè? Abá (que es hōbre) con preguntas, fignifica quien, vt Abapé oyapó? quien lo hizo? Abahera? no fe quien: varó, ò muger. Pero fi fe pregunta expreffamente de varon, ó muger, feañade, Mbaé, vt Mbae abá oyapó? que hom bre lo hizo ? Mbaé cuña oyapó ? que muger lo hizo ?

Con efta particula (Hera) fe pregunta, y refponde fin otro adverbio. Aracaé hera? quando? Abá hêra? quien? Abá herâ, no fe. Aracaéhera? no sè quado. En el tonillo fe conoce la pregunta, y refpueſta.

CAP. XVII.

De las pofpoficiones.

AS pofpoficiones fon, Açocé, Ahocé, cocé, coti, Leymbole, Agui, Gui, Be, X , Y, Pe, me

Pipé,

GVARANI.

71

Pipé, Piri, Ndí, Andi, Andibé, Ndibê, Ramo, Range, Rire, Remé, Rirêmé, Rupí, Rehé, Rí, Ari, Taquicué ri. Tenonde, Tobaquê, Vpé. Las quales fe yràn explicádo, y reduziendo a las prepoficiones Latinas. Llamanfe eftas pofpoficiones porque fe pofponen. Açocé, Ahocê, çocé. Eftas pofpoficiones no fe diftinguen en el fignificado, correfponden à Supra, che açoce, fobre mi, y añadido Pebe, fignifica fobrepujar con eminencia. Tupaci quaraci çocé pebê hînŷ, la Virgen fobrepuja al Sol con emi nencia.

Coti. Verfus, ibá coti, àzia el cielo Amôngoti, àzia allá, checoti coti, àzia mi.

Eymbobe, ñânôndé. Ante, Chehoỹmbobě Chehó ñânôndé, antes que yo vaya.

Agui, Gui. Ab, Cherogagui ayu, vengo de mi cafa. Ex, igui canguŷramo omoña, conuirtió el agua en vino .

Abs, aypici ndehegui, recibilo de ti. Propter, nde angaipá rací gui ndereñêmômbeuî, por tu culpa no te confieffas.

Extra, Cheroga gui aycó, ando fuera de mi cafa. Sine, acarú ndehegui, como fin ti. Notefe que quando fe ha de vfar defta pofpoficion con los pronombres Che, Nde, Ore, ñânde, Pee, entre ellos, y efte Gui, media efta particula (He) vt chehegui oguerahá, lleuòlo de mi, y afsi en los demas pronombres.

Con el relatiuo Y, recibe (chu) vt ahen du, y chuguî, oilo

-72

ARTE DE LA LENGVA

oìlo del : en los demas nombres, y pronombres ad libitum admite la A. ò la pierde, Abሠagui. 1. abágui. Bê. Vfque, Quie agui îbapebé, deſde aqui haſta el cielo, Aracaepebé ? hafta quando ? Y. In, para explicar partes de fitio, y del cuerpo , y los nombres, con quien fe ufa fon los figuientes. Cuá, cintura, Cuaî. 1. Cuaîpe, en la cintura. Atuâ, ceruiz, Atuaî. 1. Atuaîpe, en la ceruiz. Pítá, carcañal, Pitaî. 1. Pĭtápe, en el carcañal. Eftos tres nombres reciben (Y) quedandofe ellos enteros: los que fe figuen pierdan la vltima vocal, y en fu lugar admiten la (Y) de pofpoficion. Apira, punta, Y yapiri, en fu punta. 1. Y yapipe. Amboipi. r. 1. Amboĭpira : la otra vanda, Amboypiri, en la otra vanda. Guira, la parte inferior, Yguiri, en lo baxo. 1. Yguipe. Significa tambien lo mifmo, que (fub) Chepoguiri arecó, eft in mea poteftate : Habeo fub me. Ara, la parte fuperíor, ò lo alto de la cofa, Y ári, en lo alto, encima.

ibira, lo largo, y yibiri, por lo largo. Ayúra, peſcueço, Ayûri, en el pefcueço . Taquicuêra, la parte trafera de la cofa, Taquicuêri. 1. Taquicuêpe, detras. Apitéra, medio, centro, centro, ò medio.

Apĭtéri. 1.

Apĭtépe,

en

el

En eftos quatro nombres figuientes es infeparable la pofpoficion (Y) de manera, que es letra del miſmo nom bre, y le firue de pofpoficion, aunque tambien reciben Pe. Aceî, cueftas, efpaldas, arahache aceî. 1. Aceîpe, lleuòlo Amen las eſpaldas, acueftas.

GVARANI.

73

Ambii, coftado, Cheambiî arecó, tèngolo en mi coftado , 1. Cheambiîpe. Receî, enfrente, Chereceî, enfrente de mi. 1. Chereceîpe. Tobal, enfrente, Cherobaî. 1. Cherobaîpe. enfréte de mi. Efta pofpoficion, y, añadida al verbo, fignifica perſeuerancia. Ayerureí, pidolo conperfeuerancia. Tambien fignifica no faltar cofa alguna, auerlo hecho puntualmente, Opacatuí ayapo, todo lo he hecho. Tambien fignifica la cofa fin duda, y con refolucion, Ayurí ne, fin falta vendrè . Tambien fignifica la mifma perfona, que haze, Cheaeí, yo mifmo, Cheropeí, en mi mifma cafa, Chereça reheí, yquaî, pafsò por delante mis ojos.

Y.. Significa diminucion, Cherairi, mi hijuelo, denota com pafsion: Poriahubi, pobrecito. Pe. In, de mouimiento , Ahá cherópe, voy à mi cafa. In, de quietud, Cherope aycó, eftoy en mi cafa. Vfque, Quie agui ĭbápe. 1. ĭbapebé, de aqui al cielo. Cum, Chepópe, con mi mano. Mě. No fe diftingue de Pe, haze mê, con narigales, vt Oqûéme, en la puerta.

Tetame, en el pueblo. Pipê.

Cum, de inftrumento, Chepópipê,, con mis manos. * In, de quietud, Aretéguaça pipe, en la Pafcua. Inter, Oymépe mbae aguiyêí amo ebocoîpipê ? ay algo bueno entre effo? K Tecum

74

ARTE DE LA LENGVA

Tecum, Ahá ndepĭpéne, yrè, juntamente contigo en tu embarcacion. Piri. Ad, Ayundepiri, vengo à ti, adonde eftàs. Simul, Ypiri acarú, como juntamente con el. Cum, Túpatopitá ndepĭri, Dios quede contigo. Nidí, ndibê, andí, andibé. Simul, Perundí, 1. Andibé aháne, yrè juntamente con Pedro. Auçoó mbuyapé ndí, como carne juntamente con pan. Râmô. In. ĭcângûîrâmo oñêmôña, boluiòfe el agua en vino, Cherairâmô arecó, eft mihi in filium, tengolo por mi hijo.

Tambien fignifica el oficio, ò perfona que alguno reprefenta. Abarérâmô aycó, foy Sacerdote. A vezes pierde la R. y torna la confonante de la diccion que le antecede, Capitanâmô túri,. viene por Capitan, Cheyrûnâmô arecó, Tengolo conmigo.

Range. Ante, Cherange abahế, yo llegue antes.

Rirế, Rếmẽ, Rirẽmẽ. Poft, Cheyebirire, defpues que yo buelua. Efte (Mế) es la pofpoficion (Be) arriba puefta, haze Me, por la diccion narigal.

Rupí. Per, ibirupi aycó, ando por el fuelo. Cum, Tahá nderupí, yrè contigo. Y de quietud. Aycó che ânâmâ rupí, eftoy con mis deudos. Iuxta,

GVARANI.

75

Iuxta, Chemboéhára rupí aycó, hago conforme à mi Maeftro.

Propter. Ndererâquâ rupí ayû, por tu fama vengo. Y fi fe le añade (Be) dize al punto, Chehórupibé, luego que me fuy. In, ñurupi guâra, cofa que eftà en el campo , Caárupíguâra, cofa que eftà en el monte.

Rehé, Rí, Arí. Propter, Nderehé ayapó, por ti lo hago. Per, Tupa rehé hupí amombeú, por Dios que digo verdad.

Cum , Tereicoimê cuña rehe, no andes con mugeres. Simul, Equa imê Perurehê, no vayas en compañia de Pedro. Pro. Amônget á Tupa nderehê, ruego à Dios por ti. In. Emoĩ ndeyerobiáhába Tupa rehe, pon en Dios tu confiança, Contra. Aduerfum. Opûa cherí, leuantòfe contra mi. Ob. Cobae rehé, por efto, por efta caufa. Ab. Ayepi hecé, vengueme del. Efte, Rehe, fe declina afsi, Cherché, por mi, Ndere hé, por ti, Hecé, por el, Oyeehé, relatiuo. Guece recipro co, Orerehê, ñanderehé, Pédehé, hecé, Oyeehé, Guecé. Rí, Arí, fon lo mifmo que, Rehé, y fe vfa ad libitum, atendiendo al buen fonido. Declinanfe de la mifma manera, Cherí, nderí, hecé, oreri, nânderí, Pendi, Hece.

Taquicuêri.

Poft, Cheraquicuêri túri, Poft me venit. K 2

Tenon-

76

ARTE DE LA LENGVA

Tenôndé. Ante, Cherenôndé y honŷ : delante de mi và. Muda la T. en R. Cherenôndé, nde renôndé, henôndé, guenondé.

Tobaquê. Coram. Cherobaque íéní, delante de mi lo dixo. Muda Apud , Cherobaque arecó, tengòlo conmigo. la T. en R. y tiene H. relatiuo, y G. reciproco, Hobaqué, Guobaque.

Vpé. Ad, Ahá Peru vpé, voy à Pedro, y es el datiuo de los nombres. Arahá Peru vpê, lleuòlo à Pedro. Quando à efta pofpoficion fe le pone el relatiuo, y, admite defpues def (ch) vt Arahá y chupé, lleuòlo a el.

CAP. XVIII.

Del aduerbio.

Lgunos adverbios fe ponen aqui breuemente fin fer Aexplicacion, la qual, y los demas fe pueden ver en la fegunda parte del Bocabulario. Y porque los adverbios de tiempo fon mas en numero, fe ponen juntos al principio .

Adverbios de tiempo. Mánamo? Aracaé? Curí

A que tiempo?

Quando ? Aora.

Ang Curié Poyé Poyyê Mambípe

Defpues, luego.

Ambípe Coromô

Defpues de tiempo. Ne-

2

GVARANI GV .

Neheé, Oyeí, oy

defpues. ya paffado. mañana con duda. mañana, con duda.

Oyra, Oŷrandê,

mañana determinadamente. mañana, determinadamente.

Curŷ coe, Arŷre, Cuehé , Acoîrâmô, Acoîmôbe , Coeramo,

77

Ayer. entonces. defde entonces.

· en amaneciendo .

Açayerâmô,

à medio dia.

Caaruramo, Pihayeramo,

fobre tarde. à media noche.

Yepí,

fiempre. fiempre.

OS

5

Tapiarí, Carambohé Arimbaé

antiguamente.

ima 1

e

De lugar.

Mamopê? Quie,

en donde ?

Ape, Pê,

alli, ò aqui. allà donde fe vè.

Pêpê, Eupêpe, Eguime,

allà, lejos. aí. aí.

Cupe ,

allà lejos, donde no ſe vè.

aqui.

K 3

Parti-

78

ARTE DE LA LENGVA

Particulares. Hé, Ta,

no fe.

Hee, Aáni,

fi, del varon. fi, de la muger. no.

Harí, Tii

guarda, no es afsi. no, con defden.

égûâ, Harib

no, dize la muger, con defden.

Etiquerá

effo no, guarda.

Ná Nanga Nia Ne

ciertamente.

Rugûa Aneĩ,

Yepé, Ayeté Ayêtâmô ,

que effo paffa. aunque. es verdad, afsi paffa. en verdad que, y por poco.

Chanicó Chatepê, Chapacó, Chapângã . Chanacó,

ecce, mira, aduierte .

Chapindó. Chatero. Chayró. Chaquereî. Chatepacó. Yró .

Indó.

GVARANI.

Indó . Hindó.

79

veys, no digo yo.

} Hiña. fi cierto. Měguaî nami, Meguaî camí,

Meguaî.

quiçà, por ventura.

Hera.

por ventura.

Tipó Nipó Chí,

Ypó Ahế. Reî. Eneî.

ola, llamando.

ea tu, animando .. ea vofotros, animando.

Pener. Pi. Ti.

ola.

Taerá. que aſsi es, afsi paffa. Tayna. poco à Mbegûe. poco . nabe, Yabé. manera, modo .

ñûngá. Aguiyê, Naîramí. Ndaeteí.

bafta, bueno eftà. vn poco , feñalando .

mucho , con exceffo .

Nandeteí. Teí Εί

Ata,

medio.

de valde, ociofamente. fin caufa. Coi-

80

ARTE DE LA LENGVA

Coite, Rá. ĭmã.

ya.

Reá. Tepé, Haíme, Coire.

Pues. a pique. defques que.

Los nombres adjetiuos comunmente pueden fer adverbios, v. g. Porâng, cofa hermofa, Añee porâng, hablé hermofamente, hazefe adverbio. Marangatu, bueno, Añemoỹrô mârângatú,, enojeme mucho.

CAP. XIX.

De la interjecion.

Tuhari, Atai, Atataî.

admira fe. que varon De

Tû, Toû, Totoî,

Heá. Heaí, Eaí, Acaí.

Su particular

admira fe q. muger la De

AS interjeciones fon las figuientes. fignificacion ſe vea en el Teforo. LA

Atai, del que fe admira de cofa hermosa. Harití, del que fe admira de cofa chica.

Acheî,

81

GVARANI.

Acheî, 1. Acacheî, 1. Aî.

Aqui, 1. Acai, Guâeté, Achû, Tutuî,

del varon que llora.

de la muger que llora. del que fe duele. del que tiene frio. del que defprecia .

Eû, 1 . Eûmaé,

de la muger que fe compadece.

Egûâ, Hahá,

de la muger que defprecia. del varon que fe rie.

Heheî,

de la muger que fe rie. del que fe enfada.

Tutuî, Heû, Aa,

del que exclama.

Namômeî,

del q fe acuerda del bien paffado.

de la muger que fe enfada.

CAP. XX.

Haé.

De la conjuncion.

Y. copulatiua tambien.

Abé, 1.

Nő, 1. Aben , Cotera, 1 .

tambien.

Cohera, 1.

Conipó, 1. Cotenipó , Te, l. Ne,

O. difiunctiua.

Para que, caufal.

Aroîrê, 1.

L L

Rô,

82

ARTE DE LA LENGVA

R8,

Collectiuas, en conclufion, finalmente.

Rombi, Haêrâmô , Aérâmô , Ndaeroyal, Ndaroyaî, Ndeyteé, Ndahaubiê, Haubé.

Illatiuas, por effo, por tanto.

CAP. XXI.

De la naturaleza de los verbos.

ODO

verbo

conjugado

con

pronombres_es

D TOneutro, ò abfoluto : de lo qual no fe duda, vt Che 4 maenduá, yo me acuerdo (hecé) neutro. Chero rí, alegrome, es abfoluto. De los conjugados con notas A. Ere. O. fe duda : eftos fe diuiden en actiuos, neutros, y abfolutos.

Llamo neutros los que no tienen proprio

acufatiuo de perfona paciente, fino folo el cafo de la pofpoficion, vt Abi hecé, llegarfe a el. Llamo abfolutos, los que no tienen cafo alguno, vt Amâno, yo muero. Eftos fe ponen en orden Alfabetico, tomado de fus letras iniciales fixas. A. Los verbos començados por A. fon abfolutos, vt Aá, caer. Aa, eftar en pie. Aamândayê, hazer junta. Oroâe, verbo plural venimos. B.

Los que comiençan por B. parte fon neutros, y parte

GVARANI.

te abfolutos. Los neutros fon, Abi, llegarfe, Abahể, llegar. Abohii, cargarfe (Hece) . Abfolutos. Abag, boluerfe. Abebé, bolar. Aberá, ref-

plandecer.

Abû, refollar.

Abobog, grietarſe.

C. Los començados por C. fon abfolutos , y algunos neutros, abfolutos fon.

Acaî, quemarfe . Acaquaá, crecer.

Ace, falir. Aciri, deslizarſe .

Acany, perderſe. Acarú, comer. Acâta, eftar holgado.

Açog, foltarfe.

Acôrôrő, roncar, bufar. Acué, menearfe.

Açororóg, yrfe de camaras. Açurug, deslizarſe . Açiî, temblar. Aciciî, temblar .

Açûçû, temblar . Acútipó, faltar. Acutécuté, bullirfe.

Orocú, Orocubé, Orocubí,

Açabeĭpó, emborracharſe .

Orecuî

Açapucaî, gritar. Açarara, deslizarſe .

Ochiriri, bullir. Orecucuì , caerſe.

eftar de plural.

Los Neutros fon. Acacá, acercarſe.

Acotyrû,

Acaguaí, aporrear.

hazer

celada

al

enemigo.

E.

Efta letra es inicial de vn folo verbo que es Aé, 1. Hae, dezir, y es neutro. L 2 Los

84

ART

E

DE LA LEN G

VA

G. Los començados por G. fon abfolutos. Aguatá, andar. Aguahû, cantar. Agûeê, bomitar . Aguê, amortiguarſe. Agueyi, baxar.

Saca Aguarŷn , que es neutro, guerrear (Hecê.) H. Los començados por H. fon actiuos, porque fiempre dize la H. relacion, diuidenſe por eftas cinco particulas ha, he, hi, ho , hu.

Ha.

Ahaa, probar.

Ahapeg , chamuſcar.

Ahaaro, aguardar . Ahaberé , chamuſcar .

Ahapependuá, yr à recibir al que viene.

Ahabi aóg, quitar el mal olor.

Ahapi, quemar. Ahapiâ, obedecer.

Ahacá , paffar. Ahaí, rayar.

Ahapiña, atizar. Ahapĭpepi, defcarnar.

Ahaïhû, amar. Aha hubár, hazer con tiento.

Ahaimbê, toftar. Ahaymbeé, afilar. Ahapecog, continuar. Ahapipebang, doblar . Ahau, agorar. Ahaubá, coger.

Ahapŷro, llorar. Ahaqueó, tronchar. Aharo, guardar. Aharú, dañar. Ahâubo, agorar. cortar el Aharibó , mo.

raci-

He. Ahebobog, hablar paffo .

Ahetû, oler.

Ahe-

GVARANI .

85

Ahecá, buſcar.

Ahecó abi, no parecer en 、 coftumbres.

Ahecoá, imitar.

Aheyâ, dexar.

Ahecobiaro, darle trueq.

Aheyî, rafcar.

Aheçapiâ, coger de repéte. Aheçapê, alumbrar. Aheci, affar.

Ahembepi, aporcar. Ahendú , oyr .

Ahecybo, enfartar. Ahechag, ver. Ahechagaû, defear al aufente.

Ahênoi, llamar. Ahenôndeá, cojer la delan tera.

Ahenôpua, amagar.

Ahechagi, difsimular.

Ahepeña, acometer. Aherog, mudar el nombre.

Aheê, impeler bladaméte. Ahey, brindar. Ahequabó , vaciar.

Ahepi, vengar. Ahequii , tirar. Ahetá, cercenar.

Aherê, lamer.

Aherobobog, hablar quedo.

Hi. Ahibicoî, cabar.

Ahipiî, afperjar. Ho.

Ahobaça, bendezir.

Ahobayti, encontrar.

Ahopati, atar los eftremos. Aboquecy, atajar. Abobaî chuâ, ferle cótrario.

Ahobapipó, llenar. cerrar Ahoquendá,

la

puerta.

Hû. Ahumbirí, magullar, apretar.

Ahupi, alçar.

Ahûngá, tentar, palpar.

Ahupiti, Alcançar. Y.

Los començados por, y, fon actiuos, por que efta, y, es relatiua, como fe dixo de la H. L 3

Ay-

86

ARTE DE LA LENGVA

Aycupeog, paffar por detras.

Aypecá , abrir . Aypeí, barrer.

Aycupemông, vntar , brear , por encima.

Aypeyu , foplar . Ayparabog, efcoger .

Aycurá, apodar. Aycutú, refregar. Aicutug, punçar. Ayçoó, combidar .

Aypepí, arregaçar. Apepyrû, hazer banquete.

Ayçûba, chupar. Ayçuú, morder.

Ayguirog, facarlo de debaxo. Aymaeî, repartir. Aymama, cercar. Aypapá, contar. Aynupa, açotar. Aypeá, apartar. Aypycha, pellizcar. Aypitibiró, facudir.

Aypêpi, raer. Aypia, texer. Ayraro, arremeter. Aymenő, fornicar. Aymôna, mezclar. Ayti, arrojar. Aypici, cojer. Aypicymbo, limpiar. Aypicyro, librar .

Aypoarí, quitar de la mano. Apocohú,

Aypité, chupar.

coger pente. Aypôba, hilar.

Aypiterog, facarlo de enmedio.

Aypoĭhú, recelar. mano. Aypoog, cojer por la

Aypoepi, dar retorno.

Ayporará, padecer. Ayporangercó , parecer bien.

Aypipi, apretar.

Aypohano, curar. Ayponâng . 1. Aypória, poner en caxa. Ayporú, vfar.

Aypotá, querer. Ayquâá, faber. Aypereg, dar palmadas. Aypibú, menear. Aypibuyeré, traftornar.

de

re-

Aypotucá, labar ropa . Ayquaba, abarcar . Ayquatiá, efcriuir. Ayquyti, cortar. Ayquiti, refregar. Ayquytyngog, limpiar. Ayquibú, efpulgar .

Aypi-

GVARANI.

87

Aypipirá, abrir.

Aypiguará , 1. Aypicui, reboluer. Aypiçó, eftender .

Ayrumo, aumentar. Aytĭapiî, arrojar. Aytiquicú, forber .

Aypichi, refregar. Aypindequâ, paffar.

Abfolutos.

Aycó, Aĩ,

Aiá, eftar empapado . Aĭtá, nadar.

eftar.

Aí, quitarfe . fe confunde el verbo , Ay mundá, con Amundá: efte es hurtar, y neutro con pofpoficion (rehe) vt Amundá cherapichará mbaerehé . I.. Chemúdá Comunmente

Cherapichára mbae rehé, y afsi no tiene pafsiuo Pírá. El otro es actiuo, y tiene pafsiua (Pirá) vt Aymundá Cherapichára, fofpecho en mi proximo, y echòle la culpa, y tengolo por otro. Ay poracá es actiuo, Ayporacá Cherai, bufco de comer, ò fuftento à mi hijo. Äyeporacá es neutro, Cherai vpé idem. Yá vel ña. Los començados por Yá, ñã. parte fon actiuos, y par te abfolutos, y parte neutros.

Actiuos fon Ayâ, comprar.

Añâcârâi, rafguñar.

Ayacá, reñir.

Ayaupí, leuantar la cabeça.

Ayabi, errar. Ayabirú, dar principio.

Ayacog, fuftétar la cabeça. Ayaçol, cubrir.

Aya-

88

ARTE DE LA LENGVA

Ayaboá, liar.

Ayabiqui, manofear.

Ayapepi, torcer. Ayarog, defminuyr. Anatôi, tocar. Añañûba, aforrar.

Ayabiú, efpulgar. Ayayucá, aporrear. Aîâ, coger.

Abfolutos.

Aña, correr.

Ayaog, apartarfe. Añarapua, leuantarfe el enfermo.

Ayaya, grietarfe. Ayacaçó, defpoblar. Ayaheó, llorar. Ayahû, bañarſe.

Ayabá, huyrfe. ". Ayaçecó, eftar colgado. Ayapirá, caerfe. Neutros. Añângareçó, cuydar. (Hece) .

Aya, pegarfe. Añaro, arremeter. Ye.

ñê.

Efte reciproco haze los verbos actiuos, neutros, ò ab folutos. Neutros fon los figuientes.

] Ayepoquaá, habituarſe . Hece 1 Ayepotá, llegar .

Ayecéá, juntarfe. Ayêcohú, tener.

Ayerobiâ, confiar. Ayeroyi, inclinarſe (vpê) .

Ayepia, repararſe. Ayepitaçog, eftribar.

Abfolutos.

Ayeaïhú, amarfe.

Ayequâ, hazerfe caftigar.

Ayeçarecó, penfar. Ayêpi pie.

cutug,

herirfe

el

Ayeporacá, caçar, y es tábien neutro (abaupé. Añêâa, probarfe. Ayea-

GVARANI.

Ayeacêi, alborotarſe.

89

Añêçû, inclinarfe. etiam (ychupe). Añeế, hablar. etiam (vpe.)

Ayecoacú, ayunar. Ayepeé, calentarſe.

Añêêngú, enmudecer. Añeguahe, huir, etiam

Ayequii, efpirar. Ayeroa, ladearfe . Ayetuú, fentarfe.

(gui.) Añemboé, aprender. Añêmboceê, engreyr-

Aněambia, ahogarfe. Añemboté, disfraſarſe.

fe.

Añêmômbia, eftar quieto. Ayeyucá, laftimarfe.

Añemboqui , fe.

jatar-

Ayeaïró, ahijar. Ayecá, abrirfe.

Añêmôyti,

Ayeguag, engalanarſe. Ayepool, enredarfe. Ayeré, boluerfe.

po. Añembo fe.

Ayeroqui, dançar. Ayequayê, comedirſe . Aneaaro, aguardarfe .

Añêmôngaraû, tarfe.

huyr

abirû,

el

cuer-

hartar-

defconfer-

Añeangû, recelarfe .

Añêmbiog, Añêmî,

Añeconi, yr tuerto. Añêêngaraí, cantar las

Oroyeoî, yr muchos.

efconderſe.

mugeres.

ny. Los començados por (ñy) fon actiuos. 22 Anyypyru, dar principio. Añyytarû, ponerle en que eftriue. Añybo, flechar.

Abfoluto. Añуñïŷ, arrugarſe.

Nỹ .

nữ.

Anyny, es abfoluto . Yo. l. ño.

Temblar. M

Los

90

ARTE DE LA LENGVA

Los començados por (Yo) que con narigales hazen (ñ8) fon actiuos.

Ayorá, defatar.

Ayoquaî, mandar.

Ayacog, tenerlo . Ayohá, tronchar. Ayohú, hallar.

Ayoguâ, cojer. Ayoheî, labar.

}

Ayoó, tapar. Ayoyaî, reyrfe del. Añotano, eftrenar . Añômi, efconder . Añôhe, vaciar.

Ayopé, calentar . Ayoog, facar. Añono, poner. Añômông , brear . Añoña, enceftar.

Añopa, labrar madera .

Añomů, efcupirlo.

Añope, poner en ringlera. Añopi, rafpar. Añoquâ, paffar.

Añôty, enterrar.

Añôquendá, cerrar.

Añopati, atar dos eftremos Añopů, laftimar.

Añôquendá, abrir,

Yu . Los començados por (Yu) fon actiuos. Ayucá, matar. Ayurá, enlaçar.

Ayuhei, apetecer. Ayubi, ahorcar .

Abfolutos.

Ayu, venir, y, yr.

2

Ayube, eftar defpierto.

Ayupabog. partirſe. Ayub, eftar. Ayubí,

Ayubote, 1 eftar quedo. M. Los començados por M. fon neutros, y abfueltos. Neutro.

GVARANI.

91

Neutros.

Amae, mirar Amendá, cafarfe Amûndá, hurtar.

Amaena, atalayar.

Hece.

Amâña, efpiar.

Abfolutos. Amâno, morir. Amimbi, tocar flauta. Amyî, menearſe. El verbo.

Amee, dar, es actiuo.

Mo. L. Mbo . Todo verbo compuefto con efta particula, Mo, es acti uo fi fe pone por inicial, y fino muda fu naturaleza, vt Abá, hombre. Amboabá, hagole hombre. Anômboabá, es abfoluto, ò inicial, y muda fu naturaleza.

P. Los començados por P. fon neutros, y abfolutos.

Neutros.

Apoí, dexar

] Apotŷro, trabajar. hece.

Apîâ, apartarfe [ ychugui ychugui.. ] Apirû, piſar.

Apocó, tocar. Hece.

Aporandú, pregunta.

137 Apohé dormir jutos. E

Apua, por reuelarfe, ò faltear à otro, es neutro. (hece.) Por leuantarfe, es abfoluto . etiam, vpé.)

M 2

Abfo-

92

ARTE DE LA LENGVA

Abfolutos.

Apa. b. acabarſe . Aparara, hazer ruydo. Aperereg, andar turbado.

Apag, defpertar. Ape, quebrarfe. Apepeg, anadear .

Apyno, peerfe. Apig, cellar.

Apibondi, patear. Apotí, probeerfe. Apipig, andar lifto . Apituú, defcanſar .

Apitá, quedarfe . Apó, faltar. Apururú, cruxir .

Apucá, reyrfe. Apony, gatear. Aporaheî, cantar . Todos los verbos actiuos con quien fe juntare la par-

ticula (poró) fon abfolutos v. particulas de compoficion , pag. 53.

Los començados por Q. fon abfolutos. Aquarug, orinar.

Aquâ, paffar. Aque, dormir.

Oroquaqueó, paffamos.

Oroquâ. 1. Oroquâbe, eftamos.

Neutro. Guihiye, temer. (y chugui.)

Ro . L. no . La explicacion defta particula Ro. fe vea en el cap. 10. Aqui folo fe note, que tiene fuerça de hazer actiuos todos los verbos, con quien fe junta al modo de la particula (mô) fon tambien actiuos los figuientes. Arobiâ, creer. Aroyro, defpreciar.

Arôôçã, fufrir. Arú, traer.

Arahá, lleuar.

Abfo-

GVARANI.

93

Abfolutos. Orono , nos juntamos.

Aroïbó, padecer frio .

T. Son los de la T. abfolutos.

Aterereg, cruxír.

Atyaro, eftar façonado. Atororo, chorrear.

Atiriri, arraftrar.

V. Au. 1. Hau. comer. actiuo .

CAP. XXII.

De las letras, que fal-

tan en efta lengua, y mudança de algunas.

AS letras que faltan fon F. I. K. L. rr. doblada S. V confonante X. Z. no tiene muta cum liLA quida , vt V. B. lene.

cra ,

pra,

por

S. vfan C. lene , y por

Ay en efta lengua vna continua mudança de letras, porque en compoficion vnas vezes fe pierden otras vezes fe mudan, y aunque fe dè por regla general, que efta mudança fe haze por la final del verbo, tiene muchas excepciones, porque vnas vezes vfan de la final, otras la dexan, y otras la mudan. v. g., Cherorib, yo me alegro, Cheroribamo, retiene fu B. Cheroripápe la muda en P. Cherorîñõte, la pierde : pero para que aya alguna luz ſe note lo figuiente. La

96

VA

ARTE DE LA LENG

Quirey, diligencia. Quirŷry, fofsiego.

Amôngirey, hazerlo diligente. Amôngŷrýri hazerlo foffegar.

Los començados por T. mudan en Nd.

Tiqui, gota, Amôndiqui, hazer gotear. Tiriri, arrastrar. Amondiriri, arrastrarlo. Tui, rebofar.

Amônduî, hazerlo rabofar.

Teiquiehába, entrada.

Amôyngiê, hazerlo criar.

Los que fe figuen començados por P. fi fe pronuncian abfolutamente fin que les preceda algo, la mudan en Mb. ò en M. folamente. Pába, acabamiento . Mbába. Mbeû.

Peû, materia.

Pi, pellejo.

Mbí.

Pi, pie. Mbi. Piá, pecho. Mbiá. Mbiahú. Piahú, nueuo. Pîâra, camino .

Piata, fuerça.

Mbiâra.

Mỹata.

Pipig, diligencia. Piri, poco. Pirú, paffo.

Mbipig.

Mbiri. Mbirû, Mirû.

Pirua, ombligo. Pyta, colorado.

Mỹrua. Mỹta.

Porabiqui, trabajo. Mborabïqui. Porahe , canto. Mboraheî. Porandú, pregunta.

Môrândû. Porân-

GVARANI.

97

Porângú, trifca. Morangú. Poriahú, pobreza. Mboriahú. Mboriahuberecó. Poriahuberecó, mifericordia. Mua. Pua, leuantarse.

Puruá, preñez. Pitá, quedada.

Mburuá. Mbitá. Mbité.

Pité, medio. Pitû, refuello . Mbitû. Piû, blando. Mbiû.

Poacá, poder. Mboacá. Mbó. Pó, mano. Poahe, quexido. Pocab, arcabuz.

Moahe. Mbocába.

Pohang, medicina. Môhang. Pohii, pefado . Mbohiî. Pohú, vifitar. Mbohú. Poque, cozido en ojas. Temimboque. 1. Mimboque. Morang. Porâng, hermofo. Porângerecó, aficion. Poreno, fornicacion.

Morangerecó. Môreno.

Porerequa, afabilidad. Mborerequâ. Poti, camaron. Moti. Mboi. Poi, cuentas.

Pu, fonido. Mbu. Mbucá. Pucá, rifa. Pucú, largo.

Mbucú.

Mboró. Poró, particula. Pururé, cofa tuerta. Mbururé.

Començado por Q. ay vno folo, que es quá. Quâ, dedo de la mano.

Mûâ.

Rŷre, que es (defpues) antecediendole confonante pierN de

VA

98

ARTE DE LA LENG

de la (R) y en fu lugar recibe la vltima confonante de la diccion, que le antecede, vt Apab, acabarfe, Opabirê ahechág, ver, Hechágiré. Antecediendole vocal retiene fu, r. Amômbeú,digo Ymômbeuriré, tambien dirà Hecharire, oparŷre. note frequentemente pierde fu (ñ) precediendole confonante, vt Ahechag, ahechagote, veolo folamente. Ahendub, ahendubõte, oygolo folamente, y tambien la retiene, ahechañote. H. Si a la H. precede el acufatiuo inmediatamente : fe pierde, vt a Tupãenôî, invoco à Dios Che oroenoì : yo te llamo. Tambien puede conferuar la H. Lo ñôî: mifmo es con la particula (Poró) aporoenôî, llamar. 1. Aporohenôî.

De la ortografia, y del accento.

CAP. XXIII.

N principio de diccion no ſe eſcriue B. fin anteceda M. facanfe los figuientes. Ent

Bae, participio. Bag, buelta. Bang, torcida cofa. Bê, mas . Bebé, buelo. Bebuî, liuiano. Bećamo, huuiera. Berá, refplandor. Berami, parece. Bi, cofa determinada.

que le

Bi, leuantar. Biña, empero . Biarí, de repente.

Bibí, apique. Biraqua, tieffo. Bité, biteri, toda via. Bo, feñal. Bog, auertura. Boí, de hecho.

Boyâ, mediano . M. fin

GVARANI.

99

M. fin B. bien ſe eſcriue, vt Maé, por Mbaé, veaſe el cap. 22. Las finales confonantes fe comunican a la diccion à quien fe llegan, vt Opa, b, ndo pábi, no fe acaba. Acế, m. nacemỹ, no falgo. Ayocog, ndayocógi, no lo fuftento. Amor, n. Namoŷný, no lo pongo.

Amônoông, namônô

ongŷ, no lo junto. Ambou. r. namboúri, no lo embio. tambien fe dexan, vt Nambouí, &c. Tu autem con-

fule vfum regionis tuæ. Toda diccion en efta lengua es larga, facanfe breues en la vltima las que fe figuen, de las quales algunas tienen tambien la penultima breue. Aête, empero. Coite, yâ.

Amome, a las vezes. [ra. Andaúbi, en ninguna mane Arâmô, fobre. Bêếamo, fubjunctiuo. Bitétene, quanto mas.

Pêpe, aculla. Toyapóte. Te, caufal. Aba, cabello. Cúpe, allà lexos.

Aáni, no Ambípe

Guranga, interjeccion de la muger.

de efpacio .

Mâmbipe, ] Ape, alli. Atibibiri, de lado . Bérâmỹ, parece. Coîme, cerca.

Haîme, apique. note, folamente . Pe, pofpoficionú , ibápe, en el cielo . Ramo, fubjunctiuo . Ahóramo, yendo .

. y, fon fiempre largas. La Y. de la negacion es breue, vt Ndayapoî. Las letras

La Y. de perfeuerancia es larga. Ayuri vengo, Amôm babi, helo acabado. Quando concurren eftas dos Y. de perfeuerancia, negacion fe pueden poner promifcue la vna, ò la otra, ४ ambas juntas, ò antes, ò defpues, guardando fu accento cada vna, vt Ndarupábí, Ndarupabi, Ndarupábyí, NdaN 2 Torupabíy, no lo he traido todo.

100

ARTE DE LA LENGVA

Todo nombre, ò verbal, que acaba en conſonante, recibe A. breue, vt Tu, b. Túba, Padre. Yerurehá, r. yerurehára. Ha, b. hába, verbal, & c. Todo Gerundio, y fupino en qualquier terminacion que acabe es breue. Bo. Particula denotatiua de fitio, ò modo de eftar, es breue, vt Opotiábo, de pechos, &c. Todo verbo confta de filabas largas, vt Acárú, comer, Abébé, volar, Abibi, leuantarfe, Abobog, grietarfe, Abú, refollar. Los verbos acabados en eftas letras contractas , ò

diphtongadas : hazen acento en la penultima breue, y fe pronuncian con vn tiempo, Aî, aû, eî, eû, îî, oî, uî, cuế, vt Acaî, yo me quemo. Amôngaraû, defconcertarfe. Ayoheî, labar. Chepeû, tengo podre. Ahipïî, afperjar. Ayopoî: dar. Aypicûy, reboluer. Amboyocûe, yocûe, hazer muchas vezes . Los mismo es en los nombres, que tienen las dichas finales, vt Henembaî, andrajos, &c. Notefe, que ay dicciones de dos filabas, largas ambas, que fimplemente fe han de pronunciar fin detenció, otras que en ambas fe ha de paufar, y en hazer efta paufa, ò no, confifte hazer diuerfo fentido, v. g. Añêmbo- ê, aprender. Añêmboé, fin detenerfe fignifica pulirfe engalanarfe, Perú o-ú, Pedro lo comiò . Peruoú, Pedro vino, ima, particula de preterito, Oyapoĭ-má, mucho ha que lo hizo. Oyapoimá, fin detenerfe, ya lo hizo.

LAVS

DE O.

Optimo Maximo, Virginique Marie abfque Labe Concepte. AD VER-

reye-

ion

es

CO-

er

DO

NOT

REMOVE

OR

MUTILATE

CARD

UNIVERSITY OF MICHIGAN

3 9015 02456 0438