Opera 1: Expositionis in Apocalypsin libri I - V

Citation preview

NUNC COGNOSCO EX PARTE

THOMAS J. BATA LIBRARY TRENT UNIVERSITY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0027unse

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XXVII

CORPYS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XXVII

AMBROSII AVTPERTI OPERA PARS I

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

AMBROSII AVTPERTI OPERA EXPOSITIONIS IN APOCALYPSIN LIBRI I - V

CYRA ET STVDIO

ROBERTI WEBER O.S.B.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXV

BRso

. C4-?

v. a7

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito

editvm

INTRODUCTION GENERALE Ne en Gaule, en Provence, Ambroise, appeR aussi Autpert, vient jeune encore en Italie et se fait moine au monastere de Saint-Vincent aux sources du Vulturne, pres de Capoue, vers 740, apres la mort du dernier des trois fondateurs de cette abbaye. II y regoit une solide formation, avant tout theolo¬ gique et spirituelle, dont le fruit le plus important sera un commentaire de 1’Apocalypse en dix livres, auquel il met la derniere main au temps du pape Paul Ier, du roi des Lombards Didier et du duc de Benevent Arichis, c’est a dire entre 758 et 767. A la suite de controverses, suscitees par des d6tracteurs de son oeuvre, il demande dans une lettre secours et protection au pape Etienne III (768-772). Il compose aussi un livre "De conflictu uitiorum et uirtutum” qu’il adresse a un abbe en Baviere du nom de Lantfrid, sans doute le premier abbe de Benediktbeuern, dont la pr£sence est attestde en 772 a un synode a Dingolfing. C’est en qualite de pretre qu’Ambroise souscrit en 761 un acte de vente passe entre son monastere et 1’abbaye de Farfa. Le 4 octobre 777 il est elu abbe de Saint-Vincent, charge qu’il ne conserve que quatorze mois. Il la quitte le 28 decembre 778, nous ne savons trop dans quelles circonstances, peut-etre a la suite de differends entre moines francs et moines lombards de ce monastere. Au debut de l’annee 784 le pape Adrien Ier le convoque a Rome en meme temps que son deuxieme successeur, l’abb£ Pothon, accuse d’opposition politique a Charlemagne. Am¬ broise se trouve alors, a ce qu’il semble, avec plusieurs moines du Vulturne aupres du duc de Spolete, rival de celui de Ben6vent. La mort le surprend le 30 janvier 784 au cours du voyage a Rome. En dehors du commentaire sur 1’Apocalvpse et du "Con¬ flictus”, il nous reste de lui une Vie des fondateurs de son monastere, Paldon, Taton et Tason, une Priere contre les sept fois sept vices et plusieurs sermons. Le "Chronicon Vulturnense”, du debut du Xlle siecle, qui, chose curieuse, ne mentionne meme pas le commentaire de l’Apocalypse, lui attribue des commentaires sur le Levitique, le Cantique des Cantiques et les Psaumes, qui n’ont pas et6 retrouv^s. La presente edition critique de 1’ensemble des ceuvres d’Ambroise Autpert a ete entreprise a la suite des travaux de Dom Jacques Winandy, qui n’a cesse de s’y interesser. Elie doit a Dom Eloi Dekkers et a ses collaborateurs de Steenbrugge une aide tres efficace. Monsieur le Professeur Bemhard Bischoff de Munich a eu la bonte de controler la datation et la localisation des manuscrits. Dom Boniface Fischer m’a

VI

INTRODUCTION G£n£RALE

ouvert g^nereusement l’acces aux fichiers de la Vetus Latina de Beuron. Plusieurs de mes confreres de Clervaux m’ont aide dans la collation des manuscrits et dans la correction des ^preuves d’imprimerie. A eux et a tous ceux qui, d’une fafon ou d’une autre, m’ont encourage et soutenu, et qu’il serait trop long dVnumerer tous ici, j’exprime ma sincere et cordiale reconnaissance.

BIBLIOGRAPHIE CHOISIE N.B. On trouvera des indications tres completes dans les notes qui accompagnent 1’article de Claudio Leonardi (n. 13). 1.

Germain, Le Conflictus d’Ambroise Autpert et ses points d’attache avec la Baviere, dans : Revue Benedictine, 27, 1910, p. 204-212.

Morin,

2. Winandy, Jacques, Les dates de 1’abbatiat et de la mort d’A.A., dans : Revue Benedictine, 59, 1949, p. 206-210. 3. du m6me, L’ceuvre litt4raire d’A.A., ibid., 60, 1950, p. 93119. 4. du meme, La contemplation a l’ecole des Peres. Ambroise Autpert, dans : La Vie Spirituelle, 82, 1950, p. 147-157. 5. du meme, A.A., moine et theologien, Paris, 1953. 6. Bovo, Sebastiano, Le fonti dei Commento di Ambrogio Autperto sull’ Apocalisse, dans : Studia Anselmiana, 2728, (= Miscellanea Biblica et Orientalia R.P. Athanasio Miller oblata), Romae, 1951, p. 372-403. 7. Leclercq, Jean, Analecta monastica, Deuxieme serie, I. La priere au sujet des vices et des vertus, = Studia Anselmiana 31, Romae, 1953, P- 3_I78. du meme, Histoire de la spiritualite chretienne, tome II, premiere partie, De saint Gregoire a saint Bemard, Paris, 1961, p. IOO-IOI. 9. Weisweiler, Heinrich, Das friihe Marienbild der Westkirche unter dem Einfluss des Dogmas von Chalcedon : Ambrosius Autpertus und sein Kreis, dans : Scholastik, 28, 1953, P- 505-5I310. Sauvel, Tony, Les vices et les vertus d’apres les dessins d’un manuscrit de Moissac (= Paris lat. 2077, fol. 162179), dans : Memoires de la Soci6te nationale des Antiquaires de Prance, 83, 1954» P- I55-I6411. Weber, Robert, fidition princeps et tradition manuscrite du commentaire d’A.A. sur 1’Apocalypse, dans : Revue Benedictine, 70, 1960, p. 526-539-

BIBLIOGRAPHIE CROISIE

VIII

Henri, Prieres anciennes de 1’Occident a la Mere de Dieu. Des origines a saint Anselme, Paris, 1963, p. 4345 et passim.

12. Barre,

13.

Leonardi, Claudio, Spiritualita di Ambrogio Autperto, dans : Studi medievali, 3a serie, 9, 1968, p. 1-131.

AMBROSII AVTPERTI EXPOSITIONIS IN APOCALYPSIN LIBRI I - V

CYRA ET STVDIO

ROBERTI WEBER O.S.B.

INTRODUCTION Le commentaire de 1’Apocalypse est 1’oeuvre de loin la plus importante d’Ambroise Autpert. Le lieu et la date de sa composition se deduisent facilement de la souscription qui ter¬ mine le dixieme et dernier livre. En voici la teneur : "Ambrosius, qui et Autpertus, ex Galbarum Prouincia ortus, intra Samnii uero regionem apud monasterium martyris Christi Vincentii maxima ex parte diuinis rebus inbutus, non solum autem, sed et sacrosanctis altaribus ad immolanda Christi munera traditus, operante beata et inseparabili Trini¬ tate, suffragantibus etiam meritis! beatae Mariae Virginis, temporibus Pauli Pontificis Romani, necnon et Desiderii regis Longobardorum, sed et Arochisi ducis eiusdem prouinciae quam incolo, hoc opus confeci atque conpleui, quodque propter facilitatem eum intellegendi Speculum paruulorum uocaui.” L’ouvrage a donc 6t6 ecrit au monastere de Saint-Vincent du Vulturne et acheve entre les dates extremes de 758 et 767, c’est a dire entre le dtibut du regne du duc de Benevent Arichis et la fin de celui du pape Paul Ier. II a ete compose en deux fois comme le rappelle 1’auteur au debut du sixieme livre, quand il dit qu’il a edite "naguere” cinq livres sur la premiere partie de 1’Apocalypse. Ambroise s’est explique lui-meme, dans sa preface, sur et le but de son travail : Soucieux de faire fructifier le talent regu de Dieu et constatant que les "changeurs ecclesiastiques” avaient deja distribue au peuple chretien presque toutes les richesses des Ecritures, il s’est tourne vers 1’Apocalypse qui, n’ayant jamais ete commentee d’une fa$on exhaustive, lui fournissait ample matiere pour exercer ses talents. Ce faisant, il espere rendre Service non seulement aux doctes et aux savants, mais surtout aux humbles et aux petits (mediocribus et paruulis), d’ou le nom qu’il donne a plusieurs reprises a son oeuvre : Speculum paruulorum.

1’occasion

Dans son travail, Ambroise se sert de ceux de se predecesseurs : Victorin de Petau et son reviseur et correcteur saint Jerome, Tyconius et enfin Primasius d’Adrumete. Au sujet de ce dernier, il remarque qu’il a utilise Tyconius et corrige ses erreurs, et emprunte aussi des passages a saint Augustin. A tous ces auteurs Ambroise ajoute saint Gregoire le Grand, son auteur prefere, pour lequel il professe une grande veneration et dont il s’applique a imiter le style. Dom Bovo (voir bibliographie, n. 6) a etudie toutes ces sources, en y ajoutant quelques passages de la Regie de saint Benoit. Au sujet de Tyconius et de saint Augustin, il n’a peut-etre pas assez fait remarquer que la plupart de leurs

XII

INTRODUCTION

citations, et meme a peu pres toutes en ce qui concerne le premier, se trouvent deja chez Primasius, qui est certainement la source immediate d’Ambroise. Dans la maniere d’utiliser ses sources notre auteur ne s’astreint pas a en transcrire litteralement le texte, ainsi qu’il le dit lui-meme : "utens proculdubio locis omnibus nullius horum (de ces auteurs), sed propriae locutionis stilo”. L’inconvenient ne serait pas grand, si au moins Ambroise avait pris soin de donner chaque fois le nom de 1’auteur qu’il pille. II ne le fait malheureusement presque jamais. Et comme il cherche delib^rement a imiter le style de saint Gregoire, il en resuite, pour cet auteur, une confusion possible qu’Ambroise reconnait en toute franchise : "ut a rarissimis intellegi possit qua sibi concatenatione illius (de Gregoire) uerba misceantur et mea”. Cette maniere, disons cavaliere, de traiter ses sources pose bien des problemes a 1'editeur qui doit les identifier dans toute la mesure du possible. L’article de Dom Bovo est deja un premier deblaiement. Le recours aux fichiers bibliques de la Vetus Latina de Beuron est aussi d’un grand secours. Malgre ces longues et fastidieuses recherches, j’avoue que je ne saurais me flatter d’avoir reussi a retrouver tous les emprunts faits tacitement par notre auteur. J’ai consacre en 1960 une etude a la tradition manuscrite et aux editions de notre commentaire (voir bibliographie, n. 11). On y trouvera des listes de manuscrits, un essai de classement de quelques-uns d’entre eux et une appreciation des trois seules editions publiees jusqu’ici. Cela me permet de me dispenser d’entrer ici dans les details du meme sujet. Notons seulement qu’on peut deceler une double tradition manuscrite, l’une en France dans les abbayes de Saint-Denis et de Corbie, 1’autre autour du lac de Constance, dans les abbayes de Reichenau et de Saint-Gall. La premiere parait remonter au plus ancien manuscrit aujourd’hui conserve, qui a ete ecrit au Vllle/IXe siecle, tres probablement en Italie centrale, et qui a appartenu tres tot a Saint-Denis. La seconde branche de la tradition semble originaire de 1’Italie septentrio¬ nale, ou fut £crit son principal representant, le manuscrit de Reichenau Aug. C, de la seconde moitie du IXe siecle. A 1’autre bout de la tradition se placent des manuscrits du Xle siecle, comme ceux de Saint-Serge d’Angers, maintenant k la bibliotheque de cette ville, ms. 75, ou de Marmoutiers, maintenant a Tours, bibliotheque municipale, ms. 107. L’edition princeps, Cologne 1536, se range nettement du cote des manuscrits d’Angers et de Tours, ce qui montre que les deux manuscrits de Gladbach et de Siegburg, qui ont servi a preparer cette edition, mais ont disparu depuis, apparte-

INTRODUCTION

XIII

naient eux-memes a cette tradition tardive. Cette circonstance permet de regarder 1’edition princeps comme un t£moin suffisament fidele de cette derniere. Les editions de Cologne de 1618 et de Lyon de 1677 n’ont fait que reproduire, non sans erreurs, 1’edition princeps, sans recourir a de nouveaux manuscrits. Pour la pr6sente edition on a retenu d’une part les trois plus anciens manuscrits, un pour les cinq premiers livres, deux pour les cinq derniers, d’autre part deux manuscrits plus recents, chacun en deux volumes, pour 1’ensemble des dix livres. A quoi s’ajoutent les editions de 1536 et de 1677, c’est a dire la premiere et la derniere en date. Les manuscrits sont les suivants : 0 Oxford, Bodleian Library Laud. Misc. 464 (767). Ce volume de 201 fol., en ecriture minuscule caroline d’un type ancien, date du VHIe/IXe siecle. Lcrit probablement en Italie cen¬ trale, il se trouvait deja tres tot a Saint-Denis. Voir E.A. Lowe, Codices Latini Antiquiores, II2, 253. II contient seulement les livres I a V. R Citta dei Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana Regin. lat. 96. Ce volume de 164 fol. a ete ecrit vers 850 au jugement de Dom Wilmart, et probablement a Saint-Denis, d’ou il provient. Il contient les livres VI a X. K Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. C. Ce manuscrit de la deuxieme moitie du IXe siecle a 176 fol. et provient de Reichenau, mais il a probablement ete ecrit dans 1’Italie du Nord. Il contient les livres VI a X. C Paris, Bibliotheque Nationale lat. 12287 et 12288. Ces deux manuscrits, ayant respectivement 172 et 157 fol., forment les deux moities de notre commentaire et viennent de Corbie. Mais iis n’ont pas le meme age ; le premier (livres I a V) est seulement du debut du Xle siecle, tandis que le second (livres VI a X) est du milieu ou de la seconde moitie du IXe siecle. G Sankt Gallen, Stiftsbibliothek 244 et 245. Ces deux volumes sont du debut du Xle siecle. Le premier, de 518 pages, contenant les livres I a V, a etd ecrit par les moines Notker le Ger¬ manique et Anno, ou du moins a leur instigation ; iis Pont sign6 a la fin. Le deuxieme, de 526 pages, contenant les livres VI a X, est signd de la meme fa$on par Uodalricus et Uto ; on y trouve a la page 339 le nom de Otpertus. Quant aux Editions, on cite pour les dix livres : a fidition princeps, imprim^e a Cologne en 1536 par Eucharius Hirtzhorn (Ceruicornus) sous les auspices du libraire Godefroid Hittorp et d^di^e a Tilmann vom Graben (Grauius ou a Fossa).

XIV

INTRODUCTION

Maxima Bibliotheca Veterum Patrum, Tome XIII, pages 403 a 657, editee a Lyon en 1677. Cette edition, la derniere en date, avait ete precedee par une autre, la deuxieme, dans le seconde partie du Tome IX de la Magna Bibliotheca Veterum Patrum, parue a Cologne en 1618. Le commentaire de 1’Apocalypse n’a pas trouve place dans la Patrologie de Migne. Au tome 89 de cette collection, coi. 1278, on se contente de renvoyer au tome 17, ou figure, en effet, aux coi. 765 a 970, en appendice aux ceuvres de saint Ambroise de Milan, un commentaire de l’Apocalypse. II n’a rien a voir avec le notre ; du reste, il est expressement attribue a la coi. 763 a un certain Berengaud, qui pourrait etre soit Berengaud d’Auxerre, qui a vecu au IXe siecle, soit son homonyme d’Angers du Xlle siecle. La bevue de Migne est d’autant plus curieuse qu’a la coi. 1265 du tome 89 on indique, d’apres Fabricius, que 1’oeuvre d’Ambroise Autpert se Iit dans la Maxima Bibliotheca au tome XIII, p. 403. De toute fagon, meme si Migne ne s’etait pas trompe, une nouvelle edition sdmposait, comme le montre facilement un coup d’oeil sur notre apparat critique. Par une bdvue analogue a celle de Migne, 1’auteur de l’article “Autpert” dans le Dictionnaire de la Bible de Vigouroux, tome I, coi. 1278-1279, attribue a notre auteur le commentaire de 1’Apocalypse qui se Iit parmi les ceuvres de saint Augustin (PL 35, 2417-2432); il appartient en realite a saint Cesaire d’Aries et a ete depuis edite par Dom Morin dans les “Opera omnia” de ce Pere au tome II, p. 210-277. L’etablissement du texte de cette premiere edition criti¬ que n’a pas presente de difficultes particulieres. Pour 1’orthographe, on s’en est tenu aux manuscrits dans la mesure du possible. Il en est resulta parfois une certaine inconsequence, que le lecteur voudra bien excuser dans une ceuvre si etendue. Les pages de l’6dition de 1677 ont ete indiqu^es en marge a droite du texte. Les citations bibliques ont ^te mises en italiques. On n’a pas voulu en faire de meme pour les citations patristiques, car, comme on l’a dit plus haut, Ambroise ne les reproduit presque jamais litteralement. On s’est donc contente dhndiquer, dans 1’apparat des citations, lAtendue de chaque emprunt, sans d’ailleurs accompagner chaque reRrence d’un “cf.”, que le lecteur est prie de sous-entendre. Les r^ferences aux commentaires de Victorin, de Jerome et de Primasius, ainsi que, pour les chapitres 20 et 21 de 1’Apocalypse, au livre XX du “De ciuitate Dei” d’Augustin, sont donnees en abrege. On ne trouvera dans 1’apparat des citations aucun renvoi a Tyconius,

INTRODUCTI ON

xv

puisque c'est a travers Primasius qu’Ambroise l’a connu. II appartiendra au futur £diteur de Primasius d’identifier les textes provenant de Tyconius, tache delicate, de laquelle je n’ai pas cru devoir me charger ici. De 1’apparat des variantes ont 6te exclues, en principe, les bevues des scribes et les fautes d’impression des editions, lorsqu’elles sont manifestes.

INDEX SIGLORVM A. CODICES

Pro libris I - V :

0

Oxford, Bodl. Libr. Laud. Misc. 464 (767), S. VIII/IX.

C

Paris, Bibi. Nat. lat. 12287, s. XI in.

G

Sankt Gallen, Stiftsbibl. 244, s. XI in.

Pro libris VI - X : R

Citta dei Vaticano, Bibi. Apost. Regin. lat. 96, s. IX med.

C

Paris, Bibi. Nat. lat. 12288, s. IX med. uel IX2.

K

Karlsruhe, Bad. Landesbibl. Aug. C, s. IX2.

G

Sankt Gallen, Stiftsbibl. 245, s. XI in.

0 * Lectio codicis 0 ante correctionem ; 01 uel 02 Lectio primae uel secundae manus codicis O post correctionem. B. EDITIONES

Pro libris I - X: a y

Editio princeps, Coloniae, 1536. Maxima Bibliotheca Veterum Patrum, tom. XIII, p. 403-657, Lugduni, 1677, cuius paginae in margine textus notantur.

C. FONTES VICT

Victorinus, Comm. in Apoc. (Haussleiter, CV 49, p. 16-152). Citantur pag. et lin.

HIER

Hieronymus, recensio comm. Victorini (ib., p. 17-153).

PRIM

Primasius, Comm. in Apoc. (PL 68, coi. 765-936) Citantur coi. et litt. Partes in PL omissae inueniuntur in PLS IV, 1211-1220.

AVG ciu Augustinus, De ciuitate Dei (Dombart-Ivalb, CC 47 et 48). Citantur lib., cap. et lin., ex. gr. 20, 7, 20.

EPISTOLA AMBROSII AVTPERTI AD STEPHANVM VRBIS ROMAE EPISCOPVM PRO LIBRIS SVIS Beatissimo Stephano Ambrosivs Avtpertvs Presbyter. 5

io

15

20

25

30

35

Sanctorum Ecclesia, quae corpus sui Redemptoris est, cuius tu quoque pontificalis ordinis primatum sortitus es, inter cetera sua miracula uerbo praedicationis eminet. Vt enim doctissimi eiusdem Ecclesiae tractatores dixerunt, plus est sanctis exhortationibus numquam essentialiter morituram animam a peccati morte uiuificare, quam corpus denuo mori¬ turum coactis interuentionibus suscitare. Hinc est certe in fastigium culminis eleuata, hinc super totius orbis celsitudinem erecta. Vnde Dominus quoque cum in typum eiusdem Eccle¬ siae ad prophetam diceret : Ecce constitui te hodie super gentes et super regna, causam praemisit cur id fieret, dicens : Ecce dedi uerha mea in ore tuo. Et quidem carere nunc Ecclesiam reliquis miraculis, reprehensio nulla est ; tacere uero Ecclesiam ab exhortatione, laus nulla ; immo etiam sine reprehensione ullo tempore postponi non ualet, quod omnipotens Deus sine intermissione fieri mandauit. Ait namque multis in uno, uni¬ tatique praedicatorum in uno : Verba mea quae posui in ore tuo, non recedent de ore tuo, et de ore seminis tui, amodo et usque in sempiternum. Hinc rursum praecepit, dicens : Clama, ne cesses, quasi tuba exalta uocem tuam. Quis autem dicat modo non esse clamandum, cum in hac sententia audiat non esse a clamore cessandum ? Et certe si quis praedicator ueritatis, ne id faceret, ab aliquo prohiberetur, cum illis profecto, qui caesi, denuntiati fuerant ne in nomine Iesu loquerentur, caesis etiam libera uoce clamaret : Oboedire oportet Deo magis quam hominibus. An forte loquendi tantum libertas isto in tempore tribuenda est, non autem scribendi quae loqui bona quisque potest, sicut maiores nostros fecisse omnibus notum est ? Quis hoc dixerit, uel ubi hoc scriptum inuenerit ? At contra Spiritus Sanctus per Salomonem admonet, dicens : Quodcumque potest manus tua facere, instanter operare. Ecce etenim potest manus stilo proferre, quod potest lingua uerbo formare. Et quis erit a culpa innocens, nisi fecerit hoc, quod ut facere

14/15 Ier 1,10 15/16 Ier 1, 9 Act 5, 29 34/35 Eccle 9, 10

21/23 Is 59, 21

23/24 Is 58,1

29/30

1 epistola — 3 suis om. a y 4 beatissimo + papae G ay ansbertus a y 5 ~ redemptoris sui ay 11 est om. ay 12 celsitudinem + est a y 22 recedant ay 24 autem dicat] interdicat ay 37 a culpa] ad haec tam C

2

EPISTOLA AD STEPHANVM PAPAM

posset, desuper accepit ? Aut quis aliquando sine crimine pro¬ hibebit, quod Dominus ut fieret imperauit ? Et reuera, sanctis40 sime Pater, totius Ecclesiae libertas nunc usque talis perman¬ sit, ut unusquisque prout desuper accepisset, sine alterius controuersia uolumina conderet, nec dominatum alius ab alio sentiret, nisi, quod absit, horum quilibet contra fidem sensis¬ set, ne scilicet Sanctum Spiritum, qui unicuique prout uult 45 dona distribuit, humano imperio aliquis subiacere putaret. Damnandus itaque censetur, quisquis hanc libertatem spiritus abolere conatur. At inquiunt multi: Non est tempus iam nunc disserendi Scripturas. Quibus nimirum si praemissa Scriptura¬ rum testimonia id fieri etiam usque in finem saeculi laudabiliter 50 posse nequaquam persuadent, necesse est ut argumentorum colaphis caesi, ab id quod defendunt, tandem resipiscant. Si itaque praesens tempus hoc adimit, ut scribi non debeat quod quisque bene intellegit, ergo quod nefas est dicere, Spiritus Sanctus omnipotentiam amisit, qui uarietate temporum subia55 cere coepit, quasi ei istis nunc diebus agere non liceat, quod eum per sanctos praedicatores in praecedentibus fecisse nullus fidelium dubitat. Ergo et praesens tempus Christum operan¬ tem amisit, qui in Euangelio ueraciter dixit : Pater meus usque modo operatur, et ego operor. Sed usquequo Domine ? Ecce ego, 60 ait, uobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Sed iam tempus est, ut aperiam cur ista praemiserim. In¬ fulgente gratia Redemptoris nostri, qua nullis praecedentibus meritis, caelestibus indigni perfruimur donis, nuper in Apoca65 lypsi Iohannis decem edidi libros, et quamquam sufficeret mihi, quia sanctarum Scripturarum testimoniis uerae fidei congruentibus roborati erant, quia praecedentium tractato¬ rum sensu uigebant, humilitati tamen meae prospiciens, petii ut uestro etiam decreto pro futuris temporibus firmi manerent, 70 quod uidelicet nullum praeter me alium tractatorem fecisse repperio. Sed non ideo libertas succubuit, quia humilitati semetipsam libere prostrauit. In quibus profecto libris nec ipsi, qui obtrectatores mei esse uidebantur, aliquid se inuenisse quod rectae fidei aduersaretur, coram uobis testati sunt. Quod 75 certissime uellent, si, quod absit, ullo modo possent ; qui uti¬ que uoluerunt, ne ultra in hoc opere desudarem. Deo autem

58/59 Io 5, 17

59/61 Mt 28, 20

42 damnatum y 44 nec C G ~ spiritum sanctum ay 45 dona] bona a y 47 at] atque ay 51 id] eo a y 54 uarietati ay 55 quasi] quia si G ~ diebus nunc a y 57 christus O C 64/65 apocalypsim a y 68 peto a y 69 pro fut. temp.] profuturi a y maneant a y 71 humilitatis O* C ; humi¬ litas a y

404

EPISTOLA AD STEPHANVM PAPAM

80

85

90

95

100

105

no

3

gratias, quia ut discipulum crucis ac magistrum ueritatis decuit, nulli horum in hac parte beatitudo uestra consensit. Non enim illorum uesaniae adsensum praebuistis, sed potius ut id agerem, diuinis credo nutibus incitati, admonere stu¬ duistis. Sic namque illis furentibus, mihi dixistis : Labora sicut coepisti. Laboro itaque, uenerabilis Pater, in hoc opere gaudens, quia monuistis laborare, certe etiam tristis, si prohi¬ buissetis, ne scilicet humano subditus timore, talentum quod fidelibus populis erogandum accepi, sub terrae silentio dam¬ nandus conderem. Desudabo, inquam, in hoc coepto labore pro uiribus, etsi rusticanus Domini seruus, non ut quidam arbitrantur, temera¬ rius atque praesumptor, sed ut propria mihi conscientia testatur, conlatae desuper gratiae promptus exsecutor. Si itaque bona sunt quae describo, ac per hoc non iam mea, sed Dei sunt quae de scriptis profero, sicut per Iacobum dictum intellego, Omne datum optimum, et omne donum perfectum, desursum est, descendens a Patre luminum, et rursum per Iohannem Baptistam, Nemo potest accipere quicquam, nisi ei datum fuerit de caelo ; ergo quod ago, non est praesumptio uel temeritas, sed est diuina gratia et superna largitas. Vnde nec mihi, sed Deo derogant, qui me in hac parte obtrectationibus laniant. Caueant prorsus, ne ex bono Dei, ipsi mali deficiant, dum propter hominem cui inuident, quod non hominis, sed Dei est, abomi¬ nandum existimant. Hinc enim et Apostolus clamat : Christi bonus odor sumus Deo, et in his qui pereunt, et in his qui salui fiunt ; et aliis odor mortis in mortem, et aliis odor uitae in uitam. Sed quid ego, beatissime Pater, quid ad ista nisi gaudere debeo, qui etsi omnium tractatorum ultimus, tamen ex eo quod bonum praedicationis scriptis profero, obtrectatores, sicut et illi, habere mereor ? Quibus profecto lenius ego respondeo, quam alios respondisse inuenio, qui illos canes et canino dente rodentes uocabant, et cetera si qua sunt iniuriae condigna ; quia et sicut me illorum meritis inparem cerno, sic ab istorum obiurgatione linguam refreno. Dixerunt illi quod tales decuit audire ; dicam ego talibus quod humilitati meae sentio conuenire. Valuit forte contra tales illorum aspera redargutio,

84/86 cf. Mt 25, 25 93/94 lac 1, 17 95/96 Io 3, 27 101/103 2 Cor 2, 15 108 cf. Phil 3, 2; cf. HIER, Prolog, in Paralip., (Biblia Sacra, ed. Stuttgart 1969, p. 547, 1. 32-33) ; Prolog, in Iob (ib. p. 732, 1. 37) et passim

79 praebuisti a y 80 incitatus a y studuisti a y 81 dixisti a y 83 monuisti laborarem a y prohibuisses a y 84 timori a y 94/95 baptistam om. y 97 nec] non a y 101 etenim a y 103 et2 om. a y 104 ad istam O C* 105 etsi] si a y 108 qui] quoniam a y 112 talibus om. a y 113 tales om. C G illos G

4

EPISTOLA AD STEPHANVM PAPAM

ualeat apud tales mea lenis deprecatio. Obsecro itaque uos, quicumque estis qui in mea reprehensione uigilatis, per mansuetudinem Christi, qua estis praeuenti, obsecro uos per sanguinem crucifixi, quo estis redempti, ut a detractione lin¬ guae parcatis, dum in rectitudine uerbi non inuenitis quod possit offendi. Quod si uobis de uita et moribus indignis dis120 pliceo, pariter uobiscum sentio. Nullus enim potius in hac parte me reprehendit quam ego. Sed sicut saepe pro defensione sacri uerbi ingerere soleo, non est Deo indignum, per me etsi peccatorem, tamen utcumque Christianum, sua uerba scriptis formare, quem dudum per sacrilegos et impios nouimus pro125 phetasse, Balaam scilicet, Saulem et Caiphan. Non solum autem per homines, etsi malos, ratione tamen utentes, pro¬ phetica uoce clamasse, uerum etiam per insensatum et mutum animal, cum uoluit, humana uerba formasse. Quid multa ? Si rationi adquiescitur, satis est quod dixi, quid et quantum 130 est quod dixi. Vnum autem quo magis indigeo, obsecro Pater, semper mei memento. Arnen.

iij

125 cf. Num cap. 23, et 24; 1 Reg 10, 10 ; Io 11, 51 28-30

125/128 cf. Num 22,

120 uobiscum] uobis C G 125 caipham a y 129 adquiescit a y 129/130 quid - dixi om. a y 131 amen + explicit epistola ambrosii autperti ad stephanum urbis romae episcopum pro libris suis C

PRAEFATIO. Dei omnipotentis inlustratione afflatus, eiusque muneris largitate deuinctus, ac de eiusdem Domini accepti talenti mer¬ catione sollicitus, quia paene omnes Scripturarum diuitias per ecclesiasticos nummularios christianis populis erogatas agnoui, 5 ad Apocalypsin Iohannis me uerti. Et quia hanc, ut auiditatis meae poscebat ingenium, ad plenum expositam repperire non ualui, ex ea talentum mihi creditum multiplicari posse per¬ sensi. In qua uidelicet apud Latinos primus commentatus est martyr Victorinus, cuius assertiones prosequens beatus Hieroio nymus, quaedam autem quae ille iuxta litteram intellexerat, auferens, quaedam uero ex proprio adiciens, unum in ea con¬ didit librum, promittens de reliquo, si uitae spatium illi ades¬ set, suum in ea potissime ingenium sudandum. Sed opus illud promissum, nescio si fuerit conpletum. Donatista etiam 15 Tyconius, multipliciorem in praefata Apocalypsi edidit expla¬ nationem. Quique etsi multa spiritalium sensuum mella con¬ gessit, ueneno tamen perfidiae eadem commiscuit. Post quem Primasius Africanae Ecclesiae antistes, uir per omnia catholi¬ cus, atque in diuinis Scripturis eruditus, quinque praedictam 20 Apocalypsin enodauit libris. In quibus, ut ipse asserit, non tam propria quam aliena contexuit, eiusdem scilicet Tyconii bene intellecta deflorans, praua quaeque abiciens, atque inconposita conponens, sed et beatae recordationis Augustini quaedam de iam dicta Apocalypsi exposita capitula adnectens. 25 Et quamquam plenius quam alii eam exposuerit, non tamen omnes eius obscuritates aperuit, nec eandem suam expositio¬ nem uel mediocribus, uel paruulis congruere fecit. Fateor enim multa me in eius dictis saepissime legendo scrutasse, nec in¬ tellexisse. Extant autem in eiusdem Apocalypsis libro, etsi 30 numero pauca, luculentissime tamen a sancto uiro Gregorio Papa Romano exposita capitula per diuersa eius opuscula. Ego igitur heretici perfidiam inprobans, catholicorum uero fidem et sententias sequens, multa uero ex meo, immo ex dono gra¬ tiae Dei, in his quae deesse uidentur adiciens, quaedam etiam 35 prout necessitas expositionis cogit, conseruata in omnibus fidei

9/13 cf. HIER 14, 13 - 15, 5

18/21 cf. PRIM 793 C

Tit. : incipit praefatio eiusdem in libros explanationum apocalipsin C ; incipit praefatio eiusdem G 1 dei omnipotentis] ambrosius autpertus diuina G ; dei a y 5 apocalypsim CG ay uersi G ; uerto a y 8 in quam a y 11 in eam G a y 12 illi om. a y 13 sudaturum a y 10 quique] qui a y spiritualium y 20 apocalypsim C a y 26 ~ obscuritates eius G 28 eius — 29 in om. C* scrutatum esse a y 29 librum a y 30 uiro om. a y

6

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

regula, ex eorum sensibus commutans, saepe dictam Apocalypsin expositurus adgredior, utens proculdubio locis omnibus, nullius horum sed propriae locutionis stilo, praeter beati Gregorii, cuius uerba non solum in his quae de hac Apocalypsi 40 sensit, uerum etiam in aliis quae pro confirmando operis mei dogmate occurrunt, proprium in illis expositionis laborem refugiens, adnecto. Ad cuius me locutionis instar, etsi minus sapiens, ita conformare studeo, ut a rarissimis intellegi possit, qua sibi concatenatione illius uerba misceantur et mea.. 45 Quod si a me quaeritur, cur postquam omnes ecclesiastici scriptores siluerunt, hoc agere praesumo, cum humilitatis satis¬ factione cito respondeo, quia ad hoc ipsum diuina gratia mpulsum me esse cognosco. Si autem de uita tractatoris indigna conqueritur, potius ego quam alii in hac parte me reprehendo. 50 Sed non est Deo indignum per hominem, etsi peccatorem, tamen utcumque christianum, sua uerba depromere, qui dudum per sacrilegos et impios prophetauit. Quis enim nesciat Balaam ariolum de Christo uaticinasse ? Quis nesciat Saulem reprobum regem inter bonos prophetas spiritu prophetiae 55 repletum fuisse ? Quis nesciat Caiphan impiissimum prophe¬ tando simul et ignorando remedia uitae procurasse ? Sed quid de hominibus ratione utentibus ista loquor, cum brutos asinae sensus eundem Deum omnipotentem in modos humanae locu¬ tionis formasse sciamus ? At inquiunt multi . Non est tempus 60 disserendi Scripturas. Quod si ita est, ut ob ueniam illorum dicam, ergo nec bene loquendi, nec bene operandi. Quid obse¬ cro deliquit tempus ? Numquidnam Christus in eo nunc non operatur qui dixit : Pater meus usque modo operatur, et ego operor P Sed usquequo, Domine ? Ecce ego, ait, uobiscum sum 65 omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Audiant tales patienter, quod ab eis spiritu mansuetudinis inquiritur. Respondeant benigne, ubi in diuinis uoluminibus legerint, quaedam tempora ad exponendum indulta, quaedam uero prohibita fuisse. Quod si non inueniunt, cedant bona scribenti, 70 ac nequaquam dono gratiae Dei insultando derogent, dum hominem reprehendere quaerunt. Quin potius reprehendant praua condentes, heretica machinantes, mendacia describen¬ tes ; meque peccatorum meorum pondere grauatum, ut recta, catholica et uera edere possim, suis sanctis precibus subleuent. 75 Sed iam illis respondendum est, qui intantum hebetes simul

52 cf. Num 24, 64/65 Mt 28, 20

17; 1

Reg

10, 10-12

55/56 cf. Io

11, 51

63/64 Io 5,

17

36/37 apocalypsim C G ay 37 expositus y 38 sed] si a y 43 confirmare O C G 53 uaticinatum esse a y 55 caipham a y 71 reprehendent C 73 meorum om. C

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

80

85

90

95

100

105

no

115

7

et pertinaces sunt, ut negent hanc Apocalypsin a quolibet exponi debere, pro eo quod auctor illius in fine eiusdem libri contestando dicat : Si quis apposuerit ad haec, apponet Deus super illum plagas scriptas in libro isto. Et si quis diminuerit de uerbis libri prophetiae huius, auferet Deus partem eius de ligno uitae, et de duitate sancta, et de his quae scripta sunt in libro isto. O infirmi, o ad intellegendum nimis paruuli : si propter horum occasionem uerborum haec Apocalypsis exponi non debet, ergo nec omne Dei eloquium, quia Spiritus Sanctus per Salomonem loquitur dicens : Ne addas quicquam uerbis illius, et arguaris inueniarisque mendax. Ergo et post Paulum aposto¬ lum omnes fidei tractatores sub anathematis maledicto erunt, quia ipse dixit : Si quis uobis euangelizauerit praeterquam quod accepistis, anathema sit. Cur itaque non uidetis hoc de additamento historiae uel diminutione dictum fuisse, nisi quia cras¬ sissima stoliditatis nebula oculos uestri sensus operuit ? Recte enim ista diceretis, si in ea ita scriptum inueniretis : Si quis hanc exposuerit Apocalypsin. Quod si hoc nequaquam ita esse recipitis, quin potius in hac parte, prout intellegitis, in mea reprehensione perduratis, reprehendite necesse est Victorinum martyrem, Hieronymum presbyterum, Augustinum episcopum, Primasium itemque episcopum, et ad extremum Gregorium pontificem Romanum, quorum alius plus, alius minus, in eadem Apocalypsi exposuerunt. Mihi sane cum talibus uiris reprehendi, gloriae est, non pudoris. Quia itaque et istis et illis, ut arbitror, ratio ueritatis breuiter satisfecit, restat ut quae sit huius libri dignitas uel auctoritas, quiue sint eiusdem locutionis modi, pandamus. Inter reliquos igitur Noui Testamenti libros, sola Apocalypsis prophetia uocatur, de qua per eius auctorem dicitur : Beatus qui legit, et qui audiunt uerba prophetiae libri huius, et seruant ea quae in ea scripta sunt. Quia ergo noua prophetia est, sic excellit ueteres prophetias, sicut Euangelium obseruantias legis. In quo autem ueteres excellit prophetias, nisi in eo quod de Christo et Ecclesia adimpleta iam sacramenta denuntiat, quae illae a longe prospicientes, uentura cerne¬ bant ? Sic enim ista prophetia excellentior illis habetur, sicut Iohannes Baptista qui digito Dominum ostendit, maior pro¬ phetarum antiquorum, qui eum uenturum praedixerunt, uocatur. Hinc est quod, cum sit multarum figurarum densis-

78/82 Apoc 22, 18-19 1, 3

85/86 Prou 30, 6

76 apocalypsim a y 80 ligno] libro a y num O C 97 item a y 100 pudori a y quis y

88/89 Gal 1, 9

106/107 Apoc

113 cf. Mt 11, 11

114 praedixerant a y

93 apocalypsim a y 105 prophetiae O G

96 agusti106 qui1]

8

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

simis umbris opacata, nouo nomine Apocalypsis, id est Reuelatio, inscribitur, quia scilicet, ut dictum est, ea quae de Christo et Ecclesia antiqua prophetia reuelanda praedixit, haec reuelata ostendit. 120 Ad huius roborandam firmitatem occurrit etiam auctoritas mittentis, deferentis, et accipientis, ac loci ipsius uisionis. A quo enim missa fuisse cognoscitur, nisi a Patre et Filio et Spiritu Sancto ? Per quem missa, nisi per angelum ? Nisi enim hanc per angelum Deus Pater mitteret, nequaquam 125 Johannes diceret : Apocalypsis Iesu Christi, quam dedit illi Deus palam jacere seruis suis, quae oportet fieri cito, et significauit mittens per angelum suum. Et nisi a Filio per eundem angelum mitteretur, nequaquam idem Vnigenitus Patris dice¬ ret : Ego Iesus misi angelum meum testifi cari uobis haec in 130 Ecclesiis. Nisi autem a Sancto Spiritu per iam dictum angelum reuelanda dirigeretur, minime in eadem reuelatione diceretur : Dominus Deus omnipotens spiritus prophetarum, misit angelum suum ostendere seruis suis quae oportet feri cito. Idem enim est Spiritus Sanctus, qui et spiritus prophetarum, quique secun135 dum Petri sententiam specialiter per prophetas locutus fuisse perhibetur. Sciendum itaque, quia cum in diuina Scriptura sine additamento spiritus ponitur, raris in locis una per eum Spiritus Sancti persona ostenditur, sed tota simul Trinitas declaratur. Vnde est illud : Spiritus est Deus. Et illud in hac 140 Apocalypsi : Qui habet aurem, audiat quid Spiritus dicat Ec¬ clesiis. Et rursum : Spiritus et sponsa dicunt, ueni. Cum uero singulariter Spiritus Sancti persona exprimitur, saepius cum additamento interseritur, ut est spiritus Dei, spiritus Christi, spiritus prophetarum, Spiritus Sanctus. Sed quia et a Patre et 145 a Filio et a Sancto Spiritu haec Apocalypsis missa praedicitur, absit ut separatim Pater, separatim Filius, separatim Spiritus Sanctus eandem misisse credantur, sed simul Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unus et uerus Deus, Trinitas inseparabilis, quae tota in angelo fuit, tota per angelum Iohannem docuit, 150 quamquam idem angelus solius incarnati Verbi personam gesserit. Cui autem talia reuelarentur ac tanta, nisi illi quem Do¬ minus Iesus Christus prae ceteris discipulis sic praecipuo amore dilexit, ut hic adhuc positus praesentia corporali, super 155 suum pectus faceret felici sorte discumbere, et de ipsius fonte

125/127 Apoc I, 1 129/1J50 Apoc 22, 16 132/133 Apoc 22, 6 135 cf. 1 Pi 1, 10-12 139 10 4,24 140/141 Apoc 2, 7.11.17.29 ; 3, 6.13.22 141 Apoc 22, 17

152/170 PRIM 795 C - 796 B

153 cf. Io 13, 23

120 ad cuius a y 124 pater mitteret] palam faceret a y 125 illi om. a y 130 ~ spiritu sancto C a y 132 spiritus om. C G 145 ~ spiritu sancto a y

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

9

uitae spiritalia ueritatis arcana ubertim haurire, ut praeeunte huius dilectionis indicio, nulli putaretur dubium, tali Iohannem reuelatione condignum ? Magnitudinem quippe reuelationis commendari primum decuit magnitudine caritatis. 60 Vbi uero talia uidere ac tanta promeruit ? Numquid in urbibus ? Numquid in regum aedibus ? Numquid in locis sublimibus? Non, sed in insula Patmos, a Domitiano religatus, exilio deportatus, metallo damnatus. Sed in magna celsitu¬ dine, in magna mentis constantia stetit ; qui, ubi putabatur 65 humana uinciri custodia, ibi metas humanitatis mente trans¬ cendens, libero contuitu meruit uidere diuina. Et cui tunc certa terrarum spatia negabantur excedere, secreta concessa sunt caelestia penetrare. Sic, sic Christi fides, sic sibi etiam in terris uindicat caelum, cum bene utens temporalibus malis, 70 bonis perfruitur sempiternis. Puto igitur iam hinc utcumque posse quoslibet agnoscere, cuius dignitatis, cuiusue auctori¬ tatis sit haec Apocalypsis. Sed debemus modos locutionis eius aperire, qualitatem uisionis discutere, personas cognoscere, ordinem narrare. Pri75 mum itaque nobis quaerendum est utrum exterius iuxta litte¬ ram accipi possit, an interius figurarum umbris mystica sacra¬ menta contegat ; utrum etiam in figuris rerum, an in intellectu ostensa fuerit, uel quem ordinem in narratione teneat. Deinde considerandum, quibus modis in angelo uel Iohanne uicissim 80 sibi causa mysterii succendant personae, qualiterue ad lohannem tamquam ab aliis personis fiat locutio, cum hoc sint in mysterio quod est angelus qui ad Iohannem loquitur ; uel qualiter idem Iohannes easdem personas plerumque non ad se, sed sibi inuicem conloquentes introducat, quod tale est, quale 85 si diceret, angelus ad me fuit locutus. Sed iam tempus est, ut in nomine atque adiutorio beatae Trinitatis, ad haec quae proposuimus soluenda redeamus. Quia gitur nil in superficie huius Reuelationis sonet historicum ipsius uerba, si subtiliter inspiciuntur, docere probantur. Et 90 ut pauca de omnibus ad medium proferamus, ecce Iohannes introducit uidisse se equos in uisione, quorum sessores habe¬ rent loricas igneas et hyacinthinas et sulphureas. Hic curiosius adtendat, quisquis hanc Reuelationem iuxta litteram accipi

150 hubertim C G a 102 phatmos O C ; pathmos G domitiano + rege C relegatus a y 105 mente om. a y 107 negabantur excedere] uetita sunt adire a y 108 in terris —-109 caelum cum om. ay 170 hinc — 171 posse] per haec quae dicta sunt a y 173 debemus — locutionis] nunc profunditatem reuelationis a y 174 primum — 175 est om. a y 170 figuratum y 170/177 sacramenta contegat] ratio lateat a y 178 teneat deinde] habeat a y 179 considerandum + nobis est a y quibus + etiam a y 180 causae a y per¬ sonae om.a y qualiter a y 181 sit y 182 ad + eundem a y 180 beatae om. a y

187 ad] per O

C

G

188 nihil a y

IO

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

posse praesumit, et quod ridiculum est, quaerat artificem, qui 195 loricas ex igne, hyacintho et sulphure possit aptare. Rursum idem Iohannes narrat mulierem se amictam sole in caelo uidisse, ibique peperisse. Draconem autem ante eam, ut filium eius deuoraret, stetisse ; sed ad Deum et ad thronum eius, eundem filium raptum fuisse. Mulierem uero post haec in soli200 tudinem fugisse, statimque proelium magnum in caelo factum fuisse ; et draconem de caelo in terram proiectum, mulierem insectasse. Quid enim dementius, quid stultius repperiri potest, quam ut in superna illa caelestique habitatione, partus mulie¬ rum esse dicantur ? Sed et si draco deiectus est de caelo in 205 terram, quomodo persecutus est mulierem, quae non dicitur de caelo ruisse in terram ? Si, inquam, draco proiectus est in terram, quae necessitas conpulit mulierem de caelo in solitu¬ dinem fugere ? An forte quando diabolus de illa superna habi- 4°6 tatione ruit, iam mulier in caelo parturiens clamabat, quae 210 necdum in terra condita fuerat ? An uero filius mulieris in caelo utique natus, nec de caelo deiectus, ut morsum draconis euaderet, alibi de caelo fuit raptus, quo Deum et thronum eius inueniret ? Sic itaque in omnibus superficiem litterae confun¬ dunt tales obluctationes : quatenus cauere nos doceant in 215 figuratis locutionibus litteram exterius, et ad mystica intel¬ legenda spiritum interius sequi. Quia uero nequaquam hanc iuxta litteram intellegi debere manifesta ratione docuimus, superest ut qualitatem uisionis eius discutiamus. Tres itaque uisionum modos patres nostri 220 intellegendos docuerunt : primum scilicet corporalem, secun¬ dum spiritalem, tertium intellectualem. Corporalis igitur uisio, sicut omnes nouimus, est, qua per oculos carnis aspicimus caelum et terram, solem, lunam et sidera, montes, colles et campos, maria, fluctus, tempestates 225 et flumina, homines, animalia, monstra, bestias, serpentes, pisces, et si qua sunt alia. Spiritalis autem uisio, aliena per omnia a sensibus corporis, quae fit in extasi, id est, in excessu mentis, siue uigilantibus siue dormientibus uiris, non utique res corporales, sed similitu230 dines rerum corporalium per spiritum intuentes, et eas quae aut numquam, aut certe uix, quantum ad diuinarum pertinet seriem Scripturarum, carere possint significationibus futuro¬ rum mysteriorum. Quae scilicet uisio dum in somnis agitur, non solum electo235 rum, uerum etiam reproborum mentes ad uidenda futura

195 igne + et a y insectatum esse a y

196/197 ~ uidisse in caelo a y 201 in terra a y 202 222 solem + et a y 224 montes + et C a y 230 per

spiritum intuentes] intuentibus a y 232 carere possint om. a y rum — 235 reproborum] eorum quibus manifestatur a y

234 electo¬

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

ii

subleuat, ut Pharaonis et Nabuchodonosor, quorum unus per septem boues crassas, septemque spicas plenas ubertatis sep¬ tem annorum, per septem uero macilentas boues septemque spicas tenues ac uenti uredine percussas, septem subsequen240 tium uenturae famis indicia accepit, alter uero redemptionis nostrae futuram salutem, in lapide abciso de monte sine mani¬ bus, qui creuit et factus est mons magnus et impleuit uniuersam terram, aspexit. Sed uterque quod uiderat non intellexit, nisi et illi Ioseph, et isti Danihel mysterium uisionis reuelas245 set : quia nimirum cum ista in solo hominis spiritu cernerent, defuit eis spiritus aeternitatis uel angelus ab eo missus, qui ueritatem uisionis aperiret. Quid autem mirum, si reprobi talia uidentes, uel sine Dei spiritu, uel sine angeli ministerio non intellegunt, cum plerumque electorum mentes, nisi aut a 250 Sancto Spiritu, aut ab angelo desuper misso doceantur talia intellegere nequaquam posse probantur ? Hinc est enim, quod cum Danihel propheta diceret : Videbam in uisione mea nocte, et ecce quattuor uenti caeli pugnabant in mari magno et quattuor bestiae grandes ascendebant de mari, diuisae inter se, et cetera 255 uisionis uerba, quae ibi latius inculcantur, continuo subiunxit dicens : Accessi ad unum de adsistentibus, et ueritatem quaere¬ bam ab eo de omnibus his. Qui dixit mihi interpretationem ser¬ monum, et docuit me. Hinc etiam cum paulo inferius aliam uisionem describeret, dicens : Vidi in uisione mea cum essem 260 in Susis castro, quod est in Helam duitate ; uidi autem in uisione esse me super portam Hulaim et eleuaui oculos meos, et uidi, et ecce aries unus stabat ante paludem, habens cornua excelsa ; et ea quae ibi prolixe uisa narrantur, protinus addidit: Factum est cum uiderem ego Danihel uisionem, et quaererem intellegen265 tiam, ecce stetit in conspectu meo quasi species uiri, et audiui uocem uiri inter Hulaim, et clamauit et ait : Gabrihel, jac intel¬ legere istum uisionem. Hinc est quoque quod Zaccharias pene ultimus prophetarum, cum diceret : Vidi per noctem, et ecce uir ascendens super equum rufum, et ipse stabat inter myrteta quae

236 cf. Gen 41, 1-32 240 cf. Dan 2, 34 252/254 Dan 7, 2 256/258 Dan 7, 16 259/262 Dan 8, 2-3 263/267 Dan 8, 15-16 268/273 Zach 1, 8-9

236 subleuat + sed etiam reproborum a y 236 per — 237 crassas] uidit septem macilentas a y 237 hubertatis CGay 238 uero] enim a y boues — 239 tenues om. a y 242 et impleuit] in a y 243 sed] si a y 244 mysterium uisionis] quae ostensa fuerant prophetico spiritu a y 246 uel om. ay ab eo] a deo a y 248 dei + prophetico per homines a y sine2 om. a y 249 a om. a y 250 ~ spiritu sancto C ab om. C misso — talia] ministerium administrante a y 251 est enim] etenim est a y 253 quattuor1 — magno et om. a y 254 grandes om. a y 255 latius — subiunxit] similiter enumerauit se uid sse a y 256 astantibus a y 259 dicens] ait a y 260 elam C G ; hela a y, qui in marg. addunt : helam regione ulai a y

267 istam C G y

261 uiai et leuaui a y

266

12 270

275

280

285

290

295

300

305

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

erant in profundo, et post eum equi rufi uarii et albi, statim intellegentiam uisionis requirens, dixi, inquit : Quid sunt isti domine mi ? Et dixit ad me angelus qui loquebatur in me : Ego ostendam tibi quid sint haec. Sciendum uero quia nonnumquam in ipso mentis excessu, dum nocturna uisio humana corda ad intuendas rerum corporalium similitudines perducit, sancti uiri ipsa spiritus sui uiuacitate, quaedam uisa per semetipsos ex aliarum uisionum coniecturis capiunt, quaedam uero nec audita intellegunt. Vnde et praedictus Danihel Propheta uno in loco cum diceret : Vidi arietem cornibus uentilantem contra occidentem, et contra aquilonem, et contra meridiem, et omnes bestiae non poterant resistere ei, neq^le liberari de manu eius : fecitque secundum uoluntatem suam, et magnifcatus est, protinus subiecit : Et ego intellegebam ; altero autem, cum idem de angelo qui sibi apparuerat, loqueretur et diceret, Cum eleuasset dexteram et sinistram suam in caelum, et iuras¬ set per Viuentem in aeternum, quia in tempus temporum et dimidium temporis, et cum completa fuerit dispersio manus populi sancti, complebuntur uniuersa haec, ilico subintulit : Et ego audiui, et non intellexi. Cum uero ipsa spiritalis uisio non dormientes, sed uigilantes assumit, soli quidem per hanc electi ad uidenda sublimia eleuantur : sed tamen nec ipsi semper in ipsa mentis contemplatione, quid significent quae per imagines rerum spiritaliter uident, intellegere possunt : intantum, ut etiam nec similitudines rerum corporalium, sed ipsas res se uidere existiment. Hinc est quod Petrus cum hora sexta esuriens prandere uellet, in extasi raptus, uidit uas linteum quattuor initiis de caelo ad terras submitti, in quo erant animalia quadrupedia et reptilia, uoce ad se delapsa audiuit : Surge Petre, macta et manduca. Sed quia non solum, quid designarent similitudines illae rerum corporalium osten¬ sae, ignorabat, uerum etiam corporalia se uidere existimabat, respondit ad uocem secum loquentis : Absit, Domine, numquam aliquid commune aut inmundum introiuit in os meum. Tertia igitur uisio restat, quae intellectualis appellatur : per quam nec corporales res, nec similitudines rerum corporalium ostenduntur, sed ipsa rerum ueritas uidentibus manifestatur, quae hinc maxime pendet, quo omnipotentem summumque ac uiuificantem spiritum Deum nostrum, solo mentis intellectu

270/283 Dan 8, 4-5 285/28» Dan 12, 7»-8a Act 10, 13 302/303 Act 10, 14

295/303 cf. Act 10, 9-16

299

270 uarii om. C 271 quid] qui in marg. a y 276 uisa — 277 quaedam om. C 282 secundum + ueritatem y 290 hunc a y 292 in om. C 296 uas + quoddam uelut a y 297 linteum + magnum a y 298 reptilia + uidensque a y uocem O a y delapsam O a y 305 corporalium om. a y 307 omnipotentiam C

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

13

contemplari nitimur ; in quo neque res corporales, neque similitudines rerum corporalium, ipso acumine intellectus intueri perdocemur. Si autem ad ea uidenda quae in creaturis sunt uisio ista prophetis inesse potuit, ut scilicet nec in praesenti quae uel transacta uel manentia uel futura erant per imagines rerum ostensa uiderent, uel longo post tempore fienda in corde 315 imaginarent, sed esset uis quaedam in eis, qua illa in spiritu Dei iam facta cognoscerent, nonne satis scire iacto ? Quod tamen huic tantummodo Apocalypsi beatus Hieronymus adscribit, cuius opera in diuinis rebus tanta uigent auctorita¬ te, ut aduersus ea nullus audeat muttire. Ita namque de illa 320 dicit : Tres sunt uisiones, una corporalis, altera spiritalis, tertia intellectualis. Ista autem intellectualis est, et ideo subli¬ mior aliis. Sanctus uero Augustinus non intellectualem hanc, sed spiritalem intellegi debere, et per similitudines rerum cor¬ poralium ostensam, omnimodis docet. Ego igitur inter utros325 que positus, de utrisque nolo iudicare, cum sint tanti meriti ac tantae scientiae uiri, ut unum alteri sine mea reprehensione non possim praeferre : tantaque sit scientia mea, illorum scien¬ tiae comparata, quanta est gutta ex digito pendens, ad magni¬ tudinem maris. Ipsi autem uiderint, quis horum uerius dixerit. 330 Sicut autem reus teneri debeo, si quemlibet horum repre¬ hendero, sic a quibuslibet reprehendi non debeo, si quem ex his mihi placuerit, secutus fuero. Quod forte diuina gratia modificante ita agam, ut in nullo horum temerarius appaream. Sed nec magnopere curo, qualiter sit uisa intellegere, tantum, 335 ut salubriter possim in his quae uisa sunt, rei ueritatem cog¬ noscere. Illud quoque sciendum, quia in his quae Iohannes, et uidet, et tamen quid significent ea quae uidit, ab angelo discit, nec Hieronymi, nec Augustini contrarius est intellectus, quia potest secundum unum, in auditorum persona discere 340 quod intellegit in sua, secundum alterum uero et in aliorum erudiri quod nescit et in sua. Sed iam uidendum est quem ordinem in narratione haec Reuelatio teneat. Sed hoc solis nunc uerbis agimus, ne ante expositionem ultra modum in praefatione effluamus. Cum ita345 que ad eius enodandam seriem transierimus, apertis idipsum documentis manifestabimus. Aliquando igitur ab aduentu Re310

320/322 HIER ubi ?

322 AVG de Gen. ad litt., 12, 6 ss (Zycha, CSEL 28,

386 ss, praesertim 420, 4)

311 creatoris G ; creatore C* sunt + essentia G 312 nec om. y 314 in om. C G 313 imaginarentur a y 316 nonne — 317 beatus] ita intelligendum est sicut sanctus a y quid G 318 opera — uigent] scripta tanta constant a y tanta + nunc G 319 illa] his uisionibus a y 320 tres sunt uisiones om. a y 321 est — 322 aliis] secundum beatum hieronymum a y 328 ex om. C 330/331 reprehenderim C

333 nullo] illo O C G

337 uiderit a y

i4

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

demptoris quaedam narrare incipit, et usque ad finem saeculi sermonem extendit ; aliquando autem ab ipso quidem redemp¬ tionis exordio inchoat, sed antequam ad finem enarrando per350 ueniat, ad initium redit, et eadem quae dixerat, diuersis figuris repetens, atque illa quae praetermiserat potiusue distulerat, simul conplectens, ad secundum Domini aduentum percurrit. Aliquando uero a nouissima persecutione exordium facit, sed nescio utrum ante ad finem locutio transeat, quam recapitu355 lando utraque coniungat ; aliquando quoque ad enarrandum quaedam proposita paululum intermittit, et aliud quid non ad eandem rem pertinens medio interserit. Quo expleto, ea quae dicere coeperat resumens, ordini conciso adiungenda perdocet. Aliquando etiam in eodem locutionis genere, sic mutata figura 360 quasi alia, medio permiscet, ut tamen hoc ipsum nil aliud significet, quam quod enarrare inceperat. His igitur ita succincte breuiterque indagatis, consideran¬ dum nobis est, quibus modis in angelo uel Iohanne uicissim sibi causa mysterii succedant personae, qualiterque ad Iohan365 nem tamquam ab aliis personis fiat locutio, cum hoc sint in mysterio, quod est angelus, qui ad eundem Iohannem loquitur, uel qualiter idem Iohannes easdem personas non ad se, sed sibi inuicem conloquentes introducat. Quod tale est, quale si diceret : Angelus ad me fuit locutus. Nulli itaque dubium quin 370 angelus ad Iohannem missus, personam gesserit incarnati Verbi Dei, ipso per eundem angelum Iohanne attestante : Ego sum primus et nouissimus, et uiuus fui et mortuus, et ecce sum uiuens in saecula saeculorum. Hinc est quod similis filio hominis in medio septem candelabrorum aureorum apparuisse 375 describitur, quae omnino nulli alii conueniunt, nisi Mediatori nostro Deo Domino Iesu Christo. Et quia idem Dominus et Ecclesia, caput scilicet et membra, unum sunt corpus, gessit proculdubio idem angelus in significatione personam eiusdem Ecclesiae. Quod enim ad mamillas zona aurea praecinctus 380 dicitur, quod pedes auricalco similes habere describitur, ad membra Christi omnino pertinere probatur. Iohannes autem qui hanc Reuelationem uidit, typum eiusdem Ecclesiae prae¬ tendit, modo scilicet in sanctis praedicatoribus, modo autem in cunctis uel bonis uel prauis auditoribus. Non quo angelus 385 et Iohannes praefigurent Ecclesias, sed locis suis nunc ille, nunc iste, unam designent Ecclesiam. Et hoc in explanatione huius libri necessario pandere curabimus.

372/373 Apoc 1, I7b-i8a

347 enarrare O angelus om. a y

351 potius nec a y 371 iohanni C

300 aliud — 361 enarrare om. O* 376 domino + nostro a y

309

384 quod a y

407

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

390

395

400

405

410

415

420

425

15

Fit etiam tamquam ab aliis personis ad Iohannem locutio, cum hoc sint, sicut diximus in ministerio, quod est angelus qui eundem Iohannem instruit. Cunctis namque uera scienti¬ bus liquet, ab uno angelo, immo per unum angelum personam Christi gerentem, haec omnia sacramenta beatam et insepara¬ bilem Trinitatem Iohanni reuelasse, et tamen idem Iohannes dicit : Cum aperuisset Agnus unum de septem signaculis, audiui unum ex quattuor animalibus, dicens tamquam tonitrui magni : Veni et uide. Itemque inferius ait : Respondit unus de seniori¬ bus, dicens mihi : Hi qui amicti sunt stolis albis, qui sunt et unde uenerunt ? Et dixi illi : Domine mi, tu scis. Et dixit mihi : Hi sunt qui uenerunt de tribulatione magna, et lauerunt stolas suas, et dealbauerunt eas in sanguine Agni. Quid est, o beate euangelista Iohannes, quod ab uno animalium uel ab uno seniorum, haec tibi reuelata fuisse fateris, cum sicut ille qui tibi in angelo apparuit, et tu ipse cui apparuit, ab uno eodemque angelo cuncta tibi haec manifestata dixeris : nisi quia hoc est in significatione unum ex quattuor animalibus unusque de senioribus, quod est angelus ad te missus, hoc etiam tu ipse ? Vnum enim corpus describis, sed diuersis modis, diuersisque figuris. Introducit autem idem Iohannes quasdam etiam personas, quasi non ad se, sed ad alios loquentes. Quod unum est quasi si diceret : Angelus ad me fuit locutus. Vt est illud : Audiui uocem, unum ex cornibus altaris aurei, quod est ante oculos Dei, dicentem sexto angelo qui habebat tubam : Solue quattuor Angelos. Rarissimis plane in locis, in hac Reuelatione, uel angelus uel Iohannes proprias tenent personas. Ad extremum uero restat inspiciendum, qualiter nunc ab specie ad genus, nunc a genere ad speciem, nunc ab specie ad speciem sermo recurrat, qualiterue modo genus generi iungatur. Species enim dicitur, qua non totum generaliter, sed ali¬ quid specialiter Scripturae sacrae locutio determinat. Genus uero, quo cuncta generaliter conprehendit Ab specie enim ad genus sermo recurrit, sicuti cum ex persona Domini angelus praedicatorem Thyatirae torpentem erga Hiezabelis correc¬ tionem, specialiter increparet, repente subiecit : Et dabo uni¬ cuique uestrum secundum opera uestra Quod utique generaliter siue bonis siue malis congruere uidetur, secundum illam euan¬ gelicam sententiam quam Dominus dicit : Filius hominis uen-

394/396 Apoc 6, 1 cf. Apoc 2, 20

396/400 Apoc 7, 13-14 411/413 Apoc 9, 13b-i4a 423/424 Apoc 2, 23 426/428 Mt 16, 27

422

389 ministerio] mysterio a y 392 gerentis O C G 395 tamquam + uoce C ; + uocem a y 399 ~ magna tribulatione G 402/403 ~ ille qui tibi sicut a y 404 dixeritis O* a y 411 unam a y 412 dei] domini a y 422/423 cor¬ reptionem a y

423 increpat et a y

426 qua O

16

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

turus est in gloria Patris sui cum angelis suis, et tunc reddet uni¬ cuique secundum opus eius. A genere autem ad speciem sermo transit, ipso Dei Filio per angelum ostendente, qui cum genera430 liter omni electorum Ecclesiae, quae in medio malorum ubique per orbem deget, sub specie pastoris Pergamenorum diceret : Scio ubi habitas, ubi sedes est Satanae, et tenes nomen meum, et non negasti fidem meam: continuo eidem neglegenti pastori spe¬ cialiter intulit : Habeo aduersus te pauca. Habes illic tenentes 435 doctrinam Balaam, qui docebat Balaac scandalum mittere coram filiis Israhel, edere et fornicari. Ab hac etiam specie transit ad aliam, cum protinus subdit : Ita habes et tu tenentes doctrinam Nicolaitarum, similiter paenitentiam age. Qui enim non ait : ha¬ bes etiam illic tenentes doctrinam Nicolaitarum, sed ait: Ita habes 440 et tu, patenter innuit, quia ab una specie ad aliam sermonem conuertit. Plerumque uero in qualibet specie genus inuenitur expressum. Nam cum Iohannes ad electos scriberet, dicens : Ego Iohannes frater uester et particeps in tribulatione et regno et patientia in Iesu, fui in insula quae appellatur Patmos, 445 propter uerbum Dei et testimonium Iesu, fui in spiritu in domi¬ nica die, in sua proculdubio speciali persona, illorum prae¬ figurabat generalem fidelium formam, et ad quos tunc scribe¬ bat, et ad quos eius scripta usque in finem peruenerint. Insula enim illa persecutiones Ecclesiae designat, quas propter uer450 bum Dei cotidie patitur, quaeque dum spiritus uigore facta carnis mortificat, ut iam non sibi uiuat, sed ei qui pro ipsa mortuus est et resurrexit, semper in spiritu et dominica die consistit. Iam ergo generalis Ecclesiae figura in Iohanne erat, quando haec ad electos eiusdem Ecclesiae, de sua speciali 455 persona scribebat. An non in Iohannis persona diuinitatis spiritu afflati illi erant, quibus Paulus dicebat : Eos autem non estis in carne, sed in spiritu ? An non in eius persona figuratim expressi, dominica resurrectionis secretorum caelestium sacra¬ menta iam rimabantur, de quibus per eundem Apostolum 460 Spiritus Sanctus loquebatur, qui conresuscitauit et consedere nos fecit in caelestibus ? Iungitur etiam genus generi, cum sedes posita apparuisse describitur in caelo. Nam et sedes sine additamento caeli, et caelum sine additamento sedis, saepis¬ sime in hac Reuelatione generalem Ecclesiam designant. Cum

432/433 Apoc 2, 133 446 Apoc 1, 9-ioa 9a

434/436 Apoc 2,14 437/438 Apoc 2, 15-16 443/ 450/451 cf. Rom 8, ; cf. 2 Cor 5,15 456/457Rom 8,

460/461 Eph 2, 6

428 ad speciem om. y 431 degit a y 433 pastori om. y 441 uero + et a y 447 tunc — 448 quos om. C 448 scriptura C peruenerunt C ; peruenirent ay 453 consistat C G ergo] uero G generis y 457 in3 om. y 461 ~ fecit nos a y

462 sedes1] sedis O* C

sedes2] sedis O C

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

17

465 autem in unum iunguntur, unam eandemque Ecclesiam figu¬ rant. Ecce ut breuissime enumerare potuimus, quibus locutionum modis tota haec rotatur Apocalypsis. Vnde quia intellectui nostro altiora sunt, ad quae contemplanda pertingere nitimur, 47° quia ultra uires nostras sunt, ad quae consideranda progredi conamur, quia ingenio nostro difficilia sunt, ad quae enodanda transire cogimur, necessarium ducimus, orando magis quam disserendo huic operi initium dare. Domine, Deus meus, aeterne ac sempiterne Deus meus, in475 commutabilis et solus inmortalis, ac summe bonus Deus meus, sine mole magnus, sine situ praesens, cuncta uirtute conplectens Deus meus, inuisibilis, incorporeus, et inconprehensibilis Deus meus, creator omnium rerum uisibilium et inuisibilium Deus meus, lux inaccessibilis, luxque mentium Deus 480 meus, uita et beatitudo, uirtusque omnium beatorum Deus meus, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unus et uerus Deus meus, alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus ; et tamen Pater in Filio et Spiritu Sancto, Filius in Patre et Spiritu Sanc¬ to, Spiritus Sanctus in Patre et Filio, unus et in Trinitate 485 perfectus Deus meus, Pater ex quo omnia, Filius per quem omnia, Spiritus Sanctus in quo omnia, solus omnipotens Deus meus, Pater non habens a quo sis, et tamen habens Sapientiam cui prior non sis, quae est Deus Meus, quamque pro humana salute hominem fieri uoluisti, ut esset mediator Dei et homi490 num homo Christus Iesus, Deus meus, essetque una persona ex duabus atque in duabus naturis, diuina scilicet et humana in Christo Iesu, qui est Deus meus ; Filius habens Patrem a quo sis, non tamen habens post quem sis, Deus meus ; Spiritus Sanctus habens Patrem et Filium a quibus sis, non tamen 495 habens quibus posterior uel inferior sis, Deus meus, quia una est natura, una aeternitas, una aequalitas, una maiestas, una potestas, una uirtus, una beatitudo in Trinitate quae est Deus meus. Te nunc gemitibus cordis deprecor, uti ad secretorum cae500 lestium uerba rimanda transeunti adsis mihi, Deus meus, ut oculos mentis meae inlumines ad uidenda obscura quaeque diuinarum Scripturarum sacramenta, qui oculos caeci nati tua uirtute inluminasti, lux mea, Deus meus ; ut custodias gressus intentionis meae per obscura allegoriarum atque enigmatum

480/490 cf. 1 Tim. 2, 5

502/503 cf. Io. 9, 1-41

465 eademque C* ; eadem G* ; eandem quae] atque C, item 470 C* et 471 C oratio a y 478 ~ inuis. et uis. C ex duobus O2 C ; om. O* et] atque a

G2 a y 467 locutionem G 469 ad 471 conantur C 474 domine] praem. 486 omnia1 + et a y 491 ex duabus] y 492 qui] quae O2 C G 499 ut y

408

18

IN APOCALYPSIN PRAEFATIO

5o5 itinera gradientes, ne praecipitium erroris incurrant, sitque uerbum tuum lucerna pedibus meis et lumen semitis meis, Deus meus ; ut tribuas facilitatem linguae meae dicendi exte¬ rius hoc, quod te donante utcumque animus conprehendit interius ; qui aperis ora mutorum, et linguas infantium facis 510 disertas, Deus meus. Hoc etiam enixius, hoc peto humilius, hoc supplico atten¬ tius : ut si forte in tam difficillimis sensibus aliud quam auctor huius Reuelationis intellexit, sensero, tamen et ea quae dixero non fuerint rectae fidei contraria, et ad ea quae sensero, Scrip515 turarum occurrerint testimonia, ne mihi ad crimen erroris proficiat, quia fortasse Spiritus ueritatis, qui singulis prout uult dona diuidit, ita mysticas huius Apocalypsis sententias tunc per eum deprompsit, ut multa in eis sub alio intellectu rimanda seruaret, quae illi tunc, si dici licitum est, non aperuit 520 Dominus Deus meus. Numquam enim a ueritate discrepat, quod consona sanctarum Scripturarum testimonia eidem congruenter applicata, uerum esse demonstrant. \ num itaque ueraciter scio, quia si aliter ille in his intellexit quam ego intellexero, multo melius ille, multo excellentius, multoque 525 utilius ille quam ego. Non tamen propterea falsa erunt quae sensero ego, si adhibita diuinarum Scripturarum eloquia, eis¬ dem consona demonstrauero. Quod etiam ut per me fieri pos¬ sit, tu ipse donabis, qui neminem tuorum fallis, dator pruden¬ tiae atque intellectus, Deus meus. Et quia in hoc tam laborioso 530 opere, notariorum solatia mihi deesse uidentur, obsecro, Do¬ mine, ut nec manus uerborum caracteres formans, aut uisus exterior- uerba litteris formata conspiciens, inpedimentum praestent cordi intus secreta mysteriorum rimanti. Sicque cor¬ dis intentio uigilet intrinsecus, quatenus officium manus ne535 quaquam torpeat extrinsecus. Aperi ergo, Domine, sensum interius, moue artus ad scribendum exterius, et ita utraque officia modificans dispone, disponensque modifica, ut in sudore huius expositionis, necessario sibi adplaudant, concorditerque deseruiant, Domine Deus, in his et in omnibus adiutor meus. 540 Deus, in adiutovium meum intende : Domine, ad adiuuandum me festina.

506 cf. Ps 118, 105

500/510 cf. Sap 10, 21

516/517 cf. 1 Cor 12, nb

540/

541 Ps 69, 1

510 meus] deus y 511 etiam + desidero a y 513 intellexerit G 521 ~ scripturarum sanctarum a ; sanctarum orn. y 522 applicita a y 524 multo¬ que] multo a y 525 ~ erunt falsa G 530 ~ deesse mihi a y 535 exterius C 539 meus + explicit prefatio C 540 deus — 541 festina litt. maior. scr. OCG

INCIPIT EXPOSITIO AMBROSII AVTPERTI IN APOCALYPSIN IOHANNIS APOSTOLI LIBER PRIMVS 1, la

APOCALYPSIS

IESV

FACERE

CHRISTI, SERVIS

QVAM SVIS,

DEDIT

QVAE

ILLI

DEVS

OPORTET

PALAM

FIERI

CITO

Primo igitur hoc in loco notandus est litterae textus, qui iuxta usitatum quidem humanae locutionis modum, minus 5 habere uidetur. Plenior enim sensus illius redderetur, si prae¬ positis illi duarum orationum particulis, id est pronominis ac uerbi : Haec est Apocalypsis, diceretur. Sed frequentatissi¬ mus diuinarum Scripturarum mos iste repperitur, ut in prin¬ cipiis librorum praenominatae partes orationum non anteio ponantur. Vnde nec Salomon ait, Hae sunt parabolae Salomo¬ nis, uel, Haec sunt uerba Ecclesiastes, sed tantum, Parabolae Salomonis, et, Verba Ecclesiastes. Hac consuetudine usus est Esaias, hac Hieremias, hac Matthaeus, hac Marcus : hac etiam illi, qui psalmos titulis praenotauerunt. Quod uidelicet agen15 tes, ad id quod humana consuetudo in suis locutionibus tenet, ipsi breuitate utentes, subauditionem tales sententias habere docuerunt : ut uerbi gratia, cum legimus : Apocalypsis Iesu Christi, subaudiamus : Haec est Apocalypsis Iesu Christi. In eo etiam quod subditur : quam dedit illi Deus palam facere 20 seruis suis, usitatior sermo esset, si, qua dedit illi, pronuntia¬ retur. Sed et haec sacrae Scripturae consuetudo est, quae frequenter pro septimo casu, qui sine praepositione ablatiui regulam sequitur, accusatiuum ponere consueuit. Vnde est illud Psalmistae, dicentis : Exaudi Domine uocem meam, quam 25 clamaui ad te, cum rectius atque usitatius dici uideretur, qua clamaui ad te. Non enim illam uocem, sed illa uoce psalmista ad Dominum clamauit. Et multa talia in sacris paginis repperiuntur inserta. Non solum autem in pronominibus sicut ista, uerum etiam in nominibus, ex quibus est illud quod 30 Paulus Apostolus dicit. Bonum certamen certaui, cum esset proculdubio usitatior, si ita pronuntiaretur : Bono certamine certaui. Non enim illud certamen, sed illo certamine Paulus certauit. Vt autem ad illam, pro qua his testimoniis utimur.

la, 11/12 Prou i,i

12 Eccle 1, 1

24/25 Ps 26, 7

30 2 Tim 4, 7a

Liber I. Tit. : incipit liber primus explanationis in apocalypsin ambrosii autperti C ; d. ambrosii ansberti presbyteri in apocalypsim iohannis apostoli liber primus ay; om. O G Liber I. la, 3 in om. y 5 plenius C* 7/8 frequentissimus C hieremias om. y 21 et om. C G 25 dici uideretur] diceretur a y clamauit ad dominum a y 28 sicut] sunt G* a y 31 usitatius a y

13 hac 27 ~

20

IN APOCALYPSIN I (i, ia)

locutionem reuertamur, uidetur nobis per eam hoc significatum fuisse, ut et ipsius Iesu Christi haec reuelatio esse creda¬ tur, et hoc a Deo accepisse, ut ipsa sua reuelatione palam faceret seruis suis quae oportet fieri cito. Si enim cum dictum esset : Apocalypsis Iesu Christi, quam dedit illi Deus, non fuisset additum : palam facere seruis suis, esset nimirum sen40 sus, quia a Deo illam acceperit. Sed quia additum habet, palam facere seruis suis : et quod ipsius esset, et ut ipsa sua reuelatione quae oportet fieri manifestaret, a Deo declaratur accepisse. Quamobrem ita subdistinguendum est, Apocalypsis Iesu Christi, ac deinde subiungendum, quam dedit illi Deus 45 palam facere sentis suis. Pro eo quod est, qua dedit illi Deus. Quorum uidelicet unum ad diuinitatem, alterum uero redigitur ad eius humanitatem. Filius enim Dei, idemque filius hominis, Deus ac Dominus Iesus Christus in natura diuinitatis ipse cum Patre et Spiritu Sancto cuncta reuelat mysteria ; in natura 50 uero humanitatis non solum a Patre et Spiritu Sancto, uerum etiam a seipso accipit, ut ipsa sua reuelatione ea quae cito oportet fieri, seruis suis declaret. Vnde nec definite dicitur, quam dedit illi Deus Pater aut Spiritus Sanctus : sed indefinite, quam dedit illi Deus. Ac si aperte diceretur : Humana in 55 Christo natura, ab inseparabili Trinitate accepit, ut hoc quod ipsa beata Trinitas reuelat, palam faciat seruis suis. Vbi mira¬ bili prorsus locutione ostenditur Dei Filius, etiam in forma serui non seruus, in eo quod eius humanitas domina praedica¬ tur seruorum : et quia a cognitione caelestium sacramentorum 60 Iudaei quoque de scientia legis tumentes, philosophi uero mundana sapientia gloriantes, iusto internoque Dei iudicio longe repulsi sunt, ideo signanter dicitur : quam dedit illi Deus palam facere seruis suis. Ac si aperte diceretur : Non seruis Mosaicae legis, sed Euangelicae praedicationis, non mundanae 65 sapientiae deditis, sed diuinae gratiae subiectis, reuelatio cae¬ lestis aperitur. Hinc Dominus in Euangelio ad Patrem ait : Confiteor tibi Pater, Domine caeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus et prudentibus, et reuelasti ea paruulis. Hinc rur¬ sum ad apostolos dicit : Vobis datum est nosse mysterium regni 70 Dei, ceteris autem in parabolis, ut uidentes non uideant, et audien¬ tes non intellegant. Hinc etiam Paulus loquitur dicens : Myste¬ rium quod absconditum fuit a saeculis et generationibus, nunc 35

67/68 Mt 11, 25 ; Luc 10, 21

69/71 Luc 8, 10

71/74 Coi 1, 26-273

34 ~ hoc per eam a y 36 ipse a y 41 quod om. O C G ut] quod a y ; om. C G ipse a y 45 palam — deus om. C* qua] quia O* Ca 51 accepit G ipsa] ipse ay 53 pater — 54 deus om. C 53 aut] ac a y 59 a cognitione] ab agnitione a y ; ad agnitionem C G 62 signanter] dignanter y 67 ~ domine pater G ; pater om. O* 69 est] esse y

IN APOCALYPSIN I (i, ia)

21

autem manifestatum est sanctis omnibus quibus uoluit Deus notas facere diuitias gloriae sacramenti huius in gentibus. 75 Quae sunt autem haec quae oportet ut cito fiant, nisi et ea quae temporaliter transcurrunt, et ea quae post huius uitae temporalitatem in aeternum perseuerant ? Quamquam uero innumera sint, singulari tamen intentione, cum haec Reuelatio Ecclesiam Christo coniunctam ostendit, de temporalibus eius 80 pressuris, gaudiisque perennibus uenturis, ac de malorum prae¬ sentibus felicitatibus, aeternisque futuris cruciatibus sermo¬ nem contexit. Et reuera ea quae temporaliter aut uoluptatibus homines demulcent, aut aduersitatibus cruciant, cito fiunt et cito esse desinunt, quia hoc praesens tempus, quamlibet diu85 turnis horarum prolixitatibus extendatur, sine aliqua tamen momenti interpositione ad finem transuolare conpellitur, et inde accipit defectum, unde uidetur accipere incrementum. Quam ob causam Iohannes quoque in epistola sua unius horae spatium praefatum tempus determinat, dicens:Filioli, nouissi90 ma hora est. Ea uero quae post hanc temporalitatem occurrunt, cito quidem fiunt, sed nequaquam esse desinunt, quia non iam tempora transeunt, sed post finita tempora, quaeque sunt, aeterna succedunt. Vnde nec timenda sunt tormenta quae transeunt, sed ea metuenda quae in aeternum perseuerant. 95 Nec gaudia fugitiua sunt appetenda, sed iugi statu permanen¬ tia, quae scilicet pro magno munere a Christo reuelantur Ecclesiae, ut dum et se temporaliter adfligi, et iniquos cernit prosperari, statim oculos mentis ad breuitatem huius temporis dirigat, et quam uelociter transeant siue gaudia siue tribula100 tiones cum tempore, quamque uehementissimo cursu siue gau¬ dia siue tribulationes adpropinquant, quae manent sine tem¬ pore : ac sollicite adtendat, ac per hoc nequaquam malorum prosperitatibus inuideat, sed potius in suis aduersitatibus gau¬ deat. Hanc enim diuersas calamitates, innumeras clades, muE 105 tasque persecutiones, siue ab apertis infidelibus uel hereticis, siue a falsis christianis cursus sui tempore haec Reuelatio cae¬ lestis dicit passuram, sed in fine temporis, acrius ab antichristo eiusque ministris cruciandam. Siue autem modo, siue tunc, idcirco inter pressuras inuicta perseuerat : quia, ut dictum est, no et ea mala, quae patitur, temporalia, et ea bona quae expectat, aeterna esse considerat. Ad aeternorum namque conparationem bonorum, parum est quod ad praesens patitur Ecclesia sanctorum, et ad aestimationem manentium tormentorum,

82 cf. PRIM 797 A

89/90 1 Io 2, ioa

73 manifestum C G deusj dominus a y ~ deus uoluit G 74 huius om. y 78 haec om. O* 92 quaecumque a y 101 appropinquent a y 111 considerat + et O G

22 115

1, lb

IN APOCALYPSIN I (i, ia-i.ib)

nihil est quod temporaliter delectat uoluptatibus reproborum. Sequitur : ET

SIGNIFICAVIT

MITTENS

PER

ANGELVM

SVVM

SERVO

SVO

IOHANNI

Hoc loco significationis uerbum, non ab ostensione, sed a signo positum intellegere debemus, et hoc esse dictum significauit, quod est sigillauit. Signum enim sigillum uocatur. 5 Vnde et Daniheli dicitur : Vade Danihel, quia clausi sunt signatique sermones. Hinc Esaiae dicitur : Claude librum, signa uisionem in discipulis meis. Quod autem non dicitur, signauit, sed significauit, usus esse sacri eloquii dinoscitur. Vnde et in beata Redemptoris passione non est positum, colaphis eum 10 caederunt, sed ceciderunt. Quid itaque sibi uult, quod non soluta haec caelestis Reuelatio, sed signata per angelum mit¬ titur, cum in eiusdem Reuelationis fine idem angelus ad Iohannem contestetur, dicens : Ne signaueris uerba prophetiae libri huius, nisi quia et hoc in loco diuina sacramenta impiis signo 15 clauduntur, illo uero piis reuelata monstrantur ? Non enim propter fideles seruos, sed propter fures et latrones diuino sub signo clauduntur. Vnde et illud cuius initium praemisimus, Daniheli dicitur : Vade, Danihel, quia clausi sunt signatique sermones usque ad tempus praefinitum. Eligentur et dealbabun20 tur multi, et quasi ignis probabuntur multi, et impie agent impii, porro docti intellegent. Quia ergo non fidelibus seruis, sed furi¬ bus et latronibus, utique de qualibus Dominus dicit, Omnes quotquot uenerunt ante me, jures et latrones fuerunt, haec cae¬ lestia sacramenta signantur, temptemus etsi inutiles ac desi25 des, tamen in diuinis eloquiis fraudem minime perpetrantes serui, ipso reuelante qui dixit, Ego ante te ibo, et potentes terrae humiliabo. Portas aereas conteram, et uectes ferreos confringam, et dabo tibi thesauros absconditos, et arcana secretorum aperiam, tantae profunditatis mysteria pandere. Neque enim ab hac 30 cognitione, etsi pigritia languentes, diuina misericordia alienos fieri uoluit, quos uerbum praedicationis suae sine fraude fide¬ libus populis administrare uelle cognoscit ; sed dicendo, signi¬ ficauit, et infidelibus seruis claudi, et fidelibus spiritali exerci¬ tio docuit aperiri. In signo enim allegoriae uelamen ostendit, 35 quod infidelium corda oppandat, non apertionem sacramenti his qui reuelata facie gloriam Domini speculantur denegauit. Adtendant etiam minus intellegentes, qui hanc Reuelationem putant iuxta litteram accipi posse, quia nequaquam nos

lb, 5/6 Dan 12, 9a Io 10, 8a

lb, 14 ~ in hoc ay uero G

6/7 cf. Is 8, 16 LXX

26/28 Is 45, 2-38

18/21 Dan 12, 9-10

22/23

36 cf. 2 Cor 3, 15-16

17 signo] signata C

26 ante te ibo] anteibo a y

20 probantur O C

21 ergo]

IN APOCALYPSIN I (i, ib) 4°

45

50

55

60

65

70

75

23

Spiritus Sanctus superficie historiae contentos esse uoluit, quos ad mysteria altius perscrutanda, significationis uerbo fecit intentos. Qualiter autem eadem Reuelatio per angelum missa sit, quibusue modis per eundem angelum beata Trinitas Iohannem docuerit, cuius etiam ille per quem missa est, cuiusque ille figuram gesserit cui missa est, paulo superius in praefatione huius operis praeoccupantes iam diximus, sed ea nunc breuiter retexere curamus, ne debitis locis debitam expositionem legen¬ tibus subtrahamus. Per angelicum enim spiritum missa fuit, sed qui hanc misit, incircumscriptus uidelicet, summus ac uiuificator Spiritus, et in eo fuit per quem misit, et in eo cui misit, atque ex alternantibus personis, angeli scilicet et Iohannis, uerba formauit. Verba, subaudis non exterius sono uocis perstrepentia, sed interius sine uoce ac corporali sono manen¬ tia. Idem autem angelus qui apparuit, in quo tota Trinitas fuit, solius incarnati Verbi, eiusque corporis quod est Ecclesia, figuram gessit. Iohannes uero cui apparuit, et ipse typum eius¬ dem Ecclesiae praetendit, non quo duas ecclesias angelus et Iohannes praefigurasse credantur, sed quo cum angelus per¬ sonam capitis nostri specialiter tenuit, Iohannes praedicatorum figuram expressit. Cum uero idem angelus praedicatorum ordinem, Iohannes auditorum formam designauit, uel certe in angelo praecedentia Ecclesiae membra capiti conexa, in Iohanne uero subsequentia sunt demonstrata ; uel etiam in angelo Ecclesia, post resurrectionem futuram gloriae corporis Christi configuranda, ostensa est. Vnde et facies eiusdem angeli sicut sol refulsisse describitur, quia nimirum secundum Redemptoris eloquium, electi sicut sol in regno Patris eorum fulgebunt, ubi iam nil doctrinae indigebunt, sed ipsius reuelatione doctrinae satiati gaudebunt. In Iohanne uero praesentis temporis Ecclesia figurata est, adhuc ab ipso capite erudienda atque docenda. Quod autem post ascensionem suam ad Patrem, unigenitus Dei Filius non per eam substantiam quam sumpsit ex nobis, sed per angelicam creaturam apparere uoluit, patenter in hoc facto intellegi dedit, non debere eum nunc a mortalibus corporali praesentia ad docendum requiri, qui ubique praesens est maiestate. Tempus enim quo mortalibus per carnem loqui debuit, illud solummodo extitit, quo siue adhuc mortalis inter mortales conuersatus est, siue iam post resurrectionem inmortalis per quadraginta dies in multis argumentis apparens,

39/41 PRIM 797 B

67 cf. Mt 13, 43

44 cuiusque — 45 est om. C G ay

47 curemus C 51 scilicet] uidelicet a y 57/58 et iohannes om. ay 58 credatur ay 63 ~ demonstrata sunt ay 65 eiusdem om. ay 68 nihil G ay 79 ~ dies quadraginta G ay

24

IN APOCALYPSIN I (i, ib)

80 discipulos in fide solidauit. At uero post ascensionem suam in caelos, iam sic apparet mortalibus, sicut ante incarnationem suam, Abrahae, Isaac, Iacob, Moysi, Iosuae,et ceteris patribus. Per angelos enim illis, per angelum apparuit Iohanni, per angelum haec sacramenta reuelauit Iohanni sicut se habet hic 85 uersus, quem exponendum in manibus tenemus : Significauit, inquiens, mittens per angelum suum seruo suo Iohanni. Quod autem idem Iohannes de eo qui sibi apparuit angelo dicit : Conuersus uidi septem candelabra, et in medio septem candela¬ brorum aureorum similem filio hominis, uestitum podere, quod 90 omnino nulli alio conuenit, nisi Domino Iesu Christo, nemo debet aestimare, illam eius humanitatem quam adsumpsit ex uirgine, quamque eleuauit ad sedem paternam, tunc in angelo fuisse, sed typum atque figuram illius eundem angelum expres¬ sisse, fuisse tamen eundem Dei Filium, totum in angelo iuxta 95 diuinitatis potentiam, totumque in sede paterna cum adsumpta carnis ueritate ; nec Patrem uel Spiritum Sanctum deser¬ uisse, cum per angelum uenit, nec sine Patre et Spiritu Sancto in angelo fuisse, cum adsumptam humanitatem non deserens, cum Patre et Spiritu Sancto mansit in caelis, quod nulli alio 100 posse tribuitur, nisi illi incorporeae simplicique naturae, cuius 410 non alia pars in caelis, atque alia inuenitur in terris, quia nec moles aliqua localis est, ut in loco teneatur, uel particulatim per partes inueniatur, sed tota sine mole in caelis, tota in ter¬ ris, tota sine loco in locis, tota sine parte repperitur in partibus. 105 Quid est autem mirum, si post incarnationem Christi, angelus in typum eius apparens, similis filio hominis uocatur, cum et ante incarnationem eius, siue in figuram summae Trinitatis, siue in eiusdem Verbi incarnati mysterium angeli apparentes, uiri uocentur ? Nam et Abrahae in typum beatae Trinitatis, no tres angeli demonstrati, uiri appellantur, et angelus qui cum Iacob luctasse perhibetur, non angelus, sed uir uocatur, et Danihel Propheta angelum Gabrihelem uirum nominasse per¬ hibetur. Quis admiretur, post incarnationem Redemptoris dictum per angelum, uel dictum per Dominum in angelo : 115 Noli timere, ego sum primus et nouissimus, et uiuus fui et mortuus, et ecce sum uiuens in saecula saeculorum, cum et ante incarnationem eius, siue angelus ex persona Dei, siue Deus per adsumptam angeli personam dicat : Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac, et Deus Iacob ? Sicut enim Moyses eum qui sibi 80/82 PRIM 797 B 88/89 Apoc i, 13 109 cf. Gen 18, 2 ss Gen 32, 22 ss 111 cf. Dan 8, 15-16 115/116 Apoc I,i7b-i8

110 cf. 118/119

Ex 3, 6

90 alii G y in typo G rubo sibi a y

94 dei om. a y 99 alii C G y 100 potest tribui a y 106 109 typum] figuram a y 111 luctatus esse a y 119/120 ~ in

IN APOCALYPSIN I (i, ib - i, 2)

25

120 in rubo apparuit, modo angelum, modo Dominum uocat ; sic Iohannes et per angelum sibi hanc reuelationem missam perhibet, et ipsum in mysterio atque figura Dominum Iesum Christum fuisse confirmat, et nunc ad pedes eius, qui mortuum se et resurrexisse fatetur cecidisse ad adorandum se dicit, 125 nunc eundem ipsum, quem ut Dei Filium cadens adorauerat, ne se debeat adorare tamquam Dominum sed agnoscere conseruum, monentem introducit. Et quia post ascensionem suam uisus etiam a Paulo Dominus perhibetur, sciendum nobis est, quia apparuit quidem ei per angelum in forma uel specie, qua 130 recognosci ab hominibus solet, sed ipsa demonstratio speciei uel formae nil mysticum significauit, sicut cum Iohanni appa¬ rens, eiusdem Redemptoris corporisque eius quod est Ecclesia, sacramenta figurauit. Dicit fortasse aliquis : Vnde probas quia Paulo non per semetipsum, sed per angelum apparuit, cum 135 illic modus uisionis incertus sit, qui hic per omnia certus habetur ? Cui citius respondeo : Quia si eum in illa substantia Paulus nuper conuersus uidisset, consequens ratio esset, ut de suis suique corporis sacramentis instruendo prae omnibus dilecto discipulo, sibique ab adolescentia dicato, non per ange140 lum, sed per semetipsum appareret. Iam uero quod Iohannes siue de propria persona, siue de eius cuius gessit figuram, tamquam de alio loquitur, dicens : Et significauit mittens per angelum suum seruo suo Iohanni, quis non consideret morem esse sanctarum Scripturarum ? 145 Hinc est enim quod Moyses ait : Erat Moyses uir mitissimus super omnes qui morabantur in terra. Hinc probatissimus Iob dicit : Vir erat in terra Hus, nomine Iob, et erat uir ille simplex et rectus, ac timens Deum, et recedens a malo. Hinc etiam idem Iohannes, cuius haec est Reuelatio, in Euangelio suo loquitur, 150 dicens : Discipulus ille quem diligebat Iesus. In quibus scilicet uerbis atque sententiis patenter intellegi datur, quia scriptores sacri eloquii non a se loquuntur, sed ab illo qui de eis testimo¬ nium perhibere uidetur, a summo scilicet atque omnia uiuificante Spiritu, cuius opus est loqui per os omnium Propheta155 rum. Sequitur autem adhuc in unius Iohannis persona de unitate praedicantium, et dicitur : QVI

TESTIMONIVM

PERHIBVIT

VERBO

DEI,

IESV CHRISTI

ET

TESTIMONIVM

QVAECVMQVE

VIDIT

Perhibuit testimonium Iohannes de Dei Verbo, perhibet et 122/123 cf. Apoc 22, i6a

143/146 Num 12,3

147/148 Iob 1, 1

150

Io 13, 23 ; 19, 20 ; 21, 7

120 dominum] deum a y quid a y 133 dicet y 145 moses (utr. loco) O* uidelicet a y

124 et surrexisse y 131 nil mysticum] mysticum 136 illa] ea a y 137 ~ conuersus paulus nuper a y 149 ~ est haec a y 152 de om. y 153 scilicet]

IN APOCALYPSIN I (i, 2)

26

Ecclesia. Ille tunc, illa nunc : immo etiam et ille et illa tunc, et ille et illa nunc, quia et in illo iam tunc erat Ecclesia, cuius membrum idem erat, cum testimonium de Dei Verbo perhibebat, cuiusque figuram gerebat, cum hanc Apocalypsin in spiritu cernebat. Et nunc in Ecclesia manet Iohannes, cui semper adheret per doctrinam, cuius Euangelium totum cla10 mat per orbem, cuius epistolae mores instruunt omnium elec¬ torum, cuius Apocalypsis mentes exercet perfectorum. Quia enim et in Iohannis persona Ecclesia praefigurabatur futura, et in eadem ecclesia forma Iohannis semper erat mansura, ideo haec caelestis Reuelatio et Iohanni et Ecclesiis simul mitti 15 perhibetur. Nam cum praecedenti uersiculo dictum sit, signi¬ ficanti mittens per angelum suum seruo suo Iohanni, in fine tamen huius Apocalypsis Dominus fatetur, dicens : Ego Iesus misi angelum meum testificari uohis haec in Ecclesiis, quatenus scilicet et in uno Iohanne septem Ecclesias, et in septem 20 Ecclesiis unum Iohannem intellegamus, atque in illo unitatem, et in istis uniuersitatem credentium adtendamus. Illius enim unitas in Iohannis persona designatur, de qua in Canticis Canticorum dicere sponsus perhibetur : Vna est columba mea, perfecta mea ; una est matri suae, electa genitrici suae. In quo 25 etiam praecipuus amor Christi Ecclesiam conuenire probatur, quem in tantum dilexisse fertur, ut hunc super pectus suum in cena strictis amplexibus contineret, quatenus ubertim prae omnibus diuini Verbi fonte satiatus, arcana secretorum eruc¬ tans, atque, ut ita dixerim, humanae intellegentiae metas 30 transcendens, altiora se rimaretur. Quis itaque non uideat, in illo dilecto beatoque discipulo, illam sponsam incomparabili amore ab sponso suo diligi, de qua idem in Canticorum Cantico dicit : Adiuro uos, filiae Hierusalem, per capreas ceruosque cam¬ porum, ne suscitetis neque uigilare faciatis dilectam, quoadusque 35 ipsa uelit. Hinc et ipsa dicit : Ego dilecto meo, et dilectus meus mihi, qui pascitur inter lilia. Et rursum : Vox dilecti mei pulsantis, aperi mihi soror mea, amica mea, columba mea, inmaculata mea. Rursumque : Et dilectus meus loquitur mihi : Surge, propera amica mea, columba mea, formosa mea, et ueni. 4° Ecce in uno Iohanne unitas credentium, ecce in uno dilecto omnium designata dilectio, ecce et in unitate credentium unus Iohannes, et in omnibus dilectis unus Iohannes dilectus. Quam ob rem ab exordio praedicationis usque ad terminum eius, et 5

Apoc 22, i6a 33/35 Cant 2, 7

2, 17/18 7

23/24 Cant 6, 8a 35/30 Cant 2, 16

20/27 cf. Io 13, 23 ; 19, 20 ; 21, 30/38 Cant 5, 2 38/39 Cant

2, io

2, 4 et1 om. a y 12 praefiguratur O* 25 ecclesiae O2 a y 29 metam G* ; meta O* ; modum a y 32 idem om. O* G ~ cantico canticorum a y 34 euigilare O2 a y quoadusque] donec a y 38 et] en a y 41 et ecce et y ; ecce C

IN APOCALYPSIN I (i, 2)

27

Ecclesia in Iohanne, et Iohannes in Ecclesia testimonium perhibet de Dei Verbo. Quod est autem testimonium perhibentis de Dei Verbo, idem Iohannes indicat, dicens : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Omnia per ipsiim facta sunt, et sine ipso 50 factum est nihil. Quod factum est, in ipso uita est, et cetera quae in eodem loco de diuinitate Verbi sequuntur. Et ut peruersorum dogmatum hereticos, qui ueritatem carnis Redemptorem nostrum adsumpsisse denegant, confutaret, perhibuit etiam eidem testimonium in homine adsumpto, cum dixit : Et Ver55 bum caro factum est, et habitauit in nobis. Vnde hic quoque cum dixisset, testimonium perhibuit Verbo Dei : propter utramque naturam iterato subiunxit, et testimonium Iesu Christi. Neque enim aliud uoluit intellegi Verbum Dei atque aliud Iesum Christum, cum idem Verbum Dei et homo adsumptus, unus b

44/47 Ps 101, 26-28 48/49 VICT 16, 6-7; HIER 17, 50/53 Io 1, 1-3 54 Io i, 14 55 VICT 16, 7-8; HIER 17, 12-13 : PRIM 798 B 57/59 Act i, nb «7/08 Io 1, 17 70/71 11-12; PRIM 798 B

Rom 1, 7b

72/73 2 Io 3

38 numquam] nulla a y 39 et om. a y fundasti a y 56 qua2 + etiam G domino + nostro C

72 uobiscum a y

44 de deo C 60 et1 om. G

~ tu domine terram 70 testetur a y 71

gratia -f- et y

IN APOCALYPSIN I (i, 4b-5a)

41

muneris largitate Spiritus Sanctus alienandus putabitur, cum, praemissa Filii persona, a septem spiritibus in hac Apocalypsi gratia fidelibus perhibeatur largiri. Restat ergo, ut ubi solam Filii personam credentibus gratiam tribuere legentes audiui80 mus, simul in ipsa datione Patrem et Spiritum Sanctum intel¬ legamus. Similiter autem ubi Filium et Spiritum Sanctum, consequenter et Patrem, et ubi Patrem et Filium, indubitanter accipiamus Spiritum Sanctum. Sed cum sit unus idemque Spiritus Patris et Filii, una in 85 Trinitate persona, cur Iohannes septem spiritus in hac Reuelatione introducit, nisi quia unius eiusdemque Spiritus septena¬ riam operationem, per septuplam spiritus appellationem in¬ sinuare curauit ? Hinc est quod Propheta cum unum Spiritum Domini super Redemptorem nostrum quieuisse perhiberet, 90 dicens : Requiescet super eum Spiritus Domini, repente in uno septem introducit, et ait : Spiritus sapientiae et intellectus, spi¬ ritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis, et repleuit eum spiritus timoris Domini. Hinc est etiam quod cum idem Spiritus Dei legaliter insinuetur unicus uel simplex, 95 continuo perhibetur multimodus uel multiplex, sicut se diuersitas translationum habet. Simplex, utique singularis proprie¬ tate naturae, multiplex uero distributione gratiarum. Quique cum sit Patri et Filio consubstantialis atque coaeternus, sedeatque in throno cum illis, in conspectu throni solus esse per100 hibetur uel ea locutionis regula, qua de gratia donationis supra iam diximus, ut scilicet simul tota Trinitas sedens in throno, tota intellegatur consistens in conspectu throni, id est, in conspectu Ecclesiae in memoria sanctorum, quatenus et prae¬ sideat Ecclesiam, et appareat Ecclesiae. Vel quia principaliter 105 eidem Spiritui Sancto remissio peccatorum adsignatur, sicut Dominus ad Apostolos dicit : Accipite Spiritum Sanctum. Quo¬ rum remiseritis peccata, remittuntur eis. Et nequaquam alibi tempore baptismatis, nisi in conspectu Ecclesiae repperitur. Multi siquidem hereticorum, tempore caelestis renouationis no extra Ecclesiam hunc se uel dare uel accipere putant, sed audiant, quia alibi nec datur nec accipitur, nisi ubi est in conspectu scilicet Ecclesiae, quae thronus Dei est. Hinc longe inferius in hac Apocalypsi per Iohannem dicitur : Septem lampades ardentes ante thronum, qui sunt septem spiritus Dei.

86/87 VICT 18, 2-3 ; HIER 19, 3-4 86/94 PRIM 798 B 90/93 Is 11, 2-3a 106/107 Io 20, 22-25 113/115 Apoc 4, 5b-6a

94/95 cf. Sap 7, 22

77 filii] sibi a y

93 replebit ay a y

86 spiritus + et G 90 ~ spiritus domini super eum a y 99 esse om. a y 100 ea] ex y 103/104 ecclesiae praesideat

112 ~ dei thronus C

hinc] hic O ; huc G

42

IN APOCALYPSIN I (i, 4b-5a - i, 5b)

Et in conspectu sedis tamquam mare uitreum. Huc ergo ueniant heretici, ubi septiformis spiritus accendit et inlustrat, quos unda baptismatis lauat. Quia etsi foris possunt habere mare, non tamen in uitrum concretum, sed fluidum, nec lampadarum incendia uel fulgorem, sed frigus ac tenebras possunt habere. 120 Hinc in ipsa hac Reuelatione adhuc inferius auctor eius tes¬ tatur, dicens : Vidi eos qui uicerunt bestiam et imaginem eius, stantes super mare uitreum igni permixtum. Hoc namque est supra mare uitreum igni permixtum stare, quod est, ante thronum uel sedem septem lampades ardere, ac mare uitreum 125 esse. Quod si dubitant, utrum Ecclesia per thronum uel sedem, baptismum uero per mare figuretur, audiant ad utra¬ que quid sanctae paginae respondeant. Scriptum quippe est : Anima iusti sedes sapientiae. Paulus quoque ait Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam. Ecce in his manifeste declaratur, 150 quia sanctorum animae sedes sunt sapientiae, sapientia autem Christus. Quod autem mare baptismum designet, idem egre¬ gius praedicator insinuat, dicens : Patres nostri omnes sub nube fuerunt, et omnes mare transierunt, et omnes in Moysen baptizati sunt in nube et in mari. Ergo, ut dictum est, ad Ecclesiae bap135 tismum heretici conueniant, in cuius conspectu septiformis Spiritus more lampadarum ardet, in cuius medio Agnus cum septem cornibus septemque oculis residens, eandem roborat, eandemque inluminat, quaeque supra mare uitreum igni permixtum stare perhibetur, ac de bestia eiusque imagine 140 triumphare. Adtendant salubriter, quia mare fluidum, quod ignis calore in uitrum minime conuertitur, non columbas sta¬ biles reddit, sed coruos dimergit. Omni enim uento doctrinae fluctuant, quos extra sanctam Ecclesiam sine caritate Spiritus hereticorum baptisma lauat. Iam uero si quaerimus, cur per145 sona Filii in datione gratiae iterato ponatur, facile nobis oc¬ currit, quia idem Patris Vnigenitus, primus et nouissimus est, et Deus scilicet ante saecula, et homo in fine saeculorum. Et idcirco inculcando nomen eius iteratur, ac si apertius dicere¬ tur : Et a diuinitate Filii, et a septiformi Spiritu, atque ab 150 humanitate praedicti Filii, qui est et qui erat et qui uenturus est, gratia uobis et pax. De quo et subditur :

115

5b

QVI

EST

TESTIS

FIDELIS,

PRIMOGENITVS

MORTVORVM,

ET

PRINCEPS REGVM TERRAE.

Ea locutionis regula, quam supra praemisimus, solus hoc

121/122 Apoc 15, zb 127/121 GREG M hom. 38, 2 (PL 76, 1282 D - 1283 A) 128 cf. Prou 12, 23 LXX 128/122 cf. 1 Cor 1, 24 132/134 1 Cor 10, 1-2

120/121 attestatur y 122 supra O 123 super a y 130 ~ sedes sapientiae sunt sanctorum animae a y 135 ~ conueniant haeretici a y 138 super a y

IN APOCALYPSIN I (i, 5b)

43

loco Filius testis uocatur fidelis, cum et Pater et Spiritus Sanc5 tus simul testimonium fidele perhibeant de ipsis, sicut scrip¬ tum est : Tres sunt qui testimonium dicunt de caelo, Pater et Verbum et Spiritus Sanctus, et hi tres unum sunt. Sciendum autem, quia sicut hi tres unum sunt, sic horum testimonium unum esse cognoscitur, quamquam alterius testimonio alter 10 insinuetur. Nam cum Pater perhibeat de Filio, quod sit uita aeterna, sicut scriptum est : Si testimonium hominum accipi¬ mus, testimonium Dei maius est : quoniam hoc est testimonium Dei quod maius est, quia testificatus est de Filio suo, mittens eum Saluatorem mundi super terram. Atque post pauca : 15 Et hoc est testimonium, quoniam uitam aeternam dedit Deus nobis, et haec uita in Filio est. Qui habet Filium, habet uitam ; qui non habet Filium, uitam non habet. Ibi se pariter intellegi uoluit uitam aeternam, qui ex se genuit uitam sibi coaeternam. Cui etiam ipsa sua uita quae Filius est alibi dicit : Haec est 20 uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum Deum, et quem misisti Iesum Christum. Ibi etiam consequenter et Spiritum Sanctum, qui et ipse uita Patris et Filii est, de quo scriptum legimus : Spiritus est qui uiuificat. Cum autem Filius de Patre testatur, dicens : Sic dilexit Deus hunc mundum, ut Filium suum Vni25 genitum daret, ut omnis qui credit in eum, non pereat, sed habeat uitam aeternam, ibi se pariter hoc ipsum fecisse tacitus innuit, qui alibi ait : Sicut nouit me Pater, et ego agnosco Patrem et animam meam pono pro ouibus meis. De quo etiam per Paulum dicitur : Ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos, et 30 tradidit semetipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. Et rursum : Qui dilexit me, ait, et tradidit semetipsum pro me. Ibi etiam consequenter et Spiritum Sanc¬ tum hoc secum fecisse, a nobis sciri uoluit, qui ita Apostolum Paulum dicere docuit : Si sanguis hircorum aut taurorum et 35 cinis uitulae aspersus, inquinatos sanctificat ad emundationem carnis, quanto magis sanguis Christi, qui per Spiritum Sanctum semetipsum obtulit inmaculatum Deo, emundauit conscientiam nostram ab operibus mortuis, ad seruiendum Deo uiuenti ? Cum uero idem Filius de Spiritu Sancto testimonium perhibeat, 40 dicens : Cum uenerit ille, arguet mundum de peccato, et de iustiiHa, et de iudicio, ibi se pariter intellegi uoluit, qui alibi carnali¬ bus propinquis, sibique necdum credentibus, ait : Non potest

5b, 6/7 1 Io 5,-f 11/13 1 Io 5, 9 15/17 i Io 5, 11-12 19/21 Io 17, 3 23 Io 6, 643 24/26' Io 3, 16 27/28 Io 10, 15 29/31 Eph 5, 2 31/32 Gal 2, 2ob 34/38 Hebr 9, 13-14 40/41 Io 16, 8 42/44 Io 7, 7

5b, 0 quae y dicunt] dant a y de] inOay O* C* 11/12 accepimus O* C* ; accipitis a y 20 unum] solum ay 22 ~ patris et filii uita ay

o* C* G

qui] quia ay

et om. a y 9 ulterius 15/16 ~ nobis deus a y 25 eum] me y 33 scire

37 emundabit C y ; et mundauit G

44

IN APOCALYPSIN I (i, 5b)

mundus odisse uos, me autem odit, quia ego testimonium per¬ hibeo de illo, quia opera eius mala sunt. Ibi etiam consequenter 45 et Patrem, sicut Psalmista ex persona Ecclesiae eidem dicit : Apparuerunt fontes aquarum, et reuelata sunt fundamenta orbis terrae ab increpatione tua, Domine. Vt autem hoc de Patre dixisse se ostenderet, adiecit de eo et ait: Misit de summo, et ac¬ cepit me. Ac si electorum Ecclesia dicat : Pater unicum Filium 50 a summa beatitudine ad suscipiendas nostras miserias misit, nosque cum illo tamquam unum hominem, tamquam unum corpus, tamquam unam personam, de imis ad summa euexit. Sed et cum Spiritus Sanctus de Filio testimonium dicit quod sit ueritas, sicut scriptum est : Spiritus est qui testificatur, 55 quoniam Christus est ueritas, ibi se pariter consempiternam ueritatem ostendit, de quo per eundem Filium Apostolis dici¬ tur : Cum uenerit Paraclitus, quem ego mittam uobis a Patre, Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit. Ibi etiam consequenter et Patrem, de quo Veritas ex eo genita, in Euangelio Iudaeis 60 ait : A me ipso non ueni, sed est uerus qui misit me. Potest autem hoc etiam loco, in homine adsumpto Filius specialiter dici testis fidelis, ideo scilicet, quia pro testimonio ueritatis usque ad mortem peruenit carnis. Nam cum omnis electorum Ecclesia in sanctis praedicatoribus testimonium per65 hibeat de Christo, illi tamen principaliter dicuntur martyres, qui pro Christi testimonio mortem pertulerint corporis. In eo ergo Christus martyr fidelis extitit, quo ueritatis testimonio se et Patrem unum esse confirmans, seque non a se ipso, sed a Patre esse. Spiritum uero Sanctum a Patre et a se esse testi7° ficans, usque ad passionem crucis peruenit. De quo et sub¬ ditur : Primogenitus mortuorum. Libet propter minus intellegentes aperire, quae sit ratio, qua Christus primogenitus mortuorum uocetur. Primus etenim homo qui ex limo terrae plasmatus in animam uiuentem, ad 75 lucem iustitiae processit, quasi ex utero matris uiuus est procreatus. Idem uero quia mandata uitae deserens, ad iniqui¬ tatis tenebras deuolutus est, accepta mortis sententia, rursum matris uuluam mortuus repedauit, sicut ei dictum est : Terra es, et in terram ibis. Ac si ei aliis uerbis diceretur : Quia ex 80 utero matris ad uitam prodiens, mandata uitae deseruisti, eandem uuluam repedes de qua existi. In cuius uidelicet

40/49 Ps 17, 16-17 54/55 1 Io 5, 6b 57/58 Io 15, 26 «0 Io 8, 42(3.z6b 01 VICT 18, 5-6 ; HIER 19, 5-6 ; PRIM 798 B 78/79 Gen 3, igb

43 odisse om. O* 44 ~ eius opera G 45 idem ay 48 se om. C a y 53 ~ testimonium de filio G 50 ueritatem] charitatem a y dicit C G 00 ait] dicit a y 01 autem om. a y ~ etiam hoc a y 77 rursum + in a y 81 repetes O C a y, sed c/. supra l. 78 repedauit ~ repetes uuluam a y

IN APOCALYPSIN I (i, 5b)

45

genere, quod nos sumus, in tantum haec sententia grassari uidetur, ut auctor uitae ad nos ueniens, carnemque ex nobis suscipiens, moreretur, atque in utero matris quo peccatores 85 fratres eius sepulti iacent, et ipse sine peccato mortuus ingre¬ deretur. Sed quia resurrectionem suam nequaquam in mundi distulit finem, quia deuicta morte post triduum resurrexit, nostram autem in fine saeculi futuram reseruauit, terrae uuluam in aeternum uicturus primus aperuit, et ideo primogenitus 9° mortuorum appellari debuit. Quamquam enim alii ante eum a mortuis resurrexerint, nullus tamen eorum primogenitus dici potuit mortuorum, quia non surrexerunt in aeternum uicturi, sed iterum morituri. Recte enim quilibet eorum primogenitus mortuorum uocaretur, si ex morte ad uitam rediens, non more95 retur. At quia post receptam uitam ex mortuis, iterum mor¬ tuus est, quasi non resurrexisse uel uixisse conputandus est. 416 Ille ergo primogenitus mortuorum iure uocatur, qui sic resur¬ rexit a mortuis, ut ultra non moreretur. Iam enim ille in aeter¬ num uicturus, ex utero terrae uiuus processit, sed omnes 100 adhuc fratres eius in ipso teguntur funere mortis, quandoque tamen et ipsi procreandi, sicut de illis primogenitus eorum dixit : Veniet hora, quando hi qui in monumentis sunt, audient uocem Filii Dei, et procedent. Potest autem ex alia ratione, idem Dominus primogenitus 105 mortuorum uocari. Omnes itaque electi quia praesentis uitae uoluptates non appetunt, uitiorum quoque inlecebras funditus in se gladio praecepti iugulant, recte mortui appellantur. Qui¬ bus per Paulum dicitur : Mortui estis, et uita uestra abscondita est cum Christo in Deo. Et rursum : Obsecro uos per misericor110 diam Dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuentem, sanc¬ tam, Deo placentem. Quorum scilicet primogenitus digne uoca¬ tur is qui singulariter ex Patre natus, mirabiliter ex Virgine procreatus, mortificationem uitae carnalis principaliter in semetipso monstrauit, atque exemplum posteris praebens, 11 j multos sibi mundo mortuos, per matrem gratiam fratres in regnum adoptauit ; de quibus Psalmistae uoce ad Patrem loquitur, dicens : Narrabo nomen tuum fratribus meis. De quibus etiam per semetipsum in Euangelio, Mariae dicit : Vade ad fratres meos, et dic eis. 120 De quo adhuc apte subiungitur : Et princeps regum terrae. Quid itaque per reges terrae, nisi omnes designantur electi ? Qui bene reges uocantur, quia nequaquam uitiorum tyranni-

102/103 Io 5, 28-29a 238

108/109 Coi 3, 3

109/111 Rom 12, 1

117 Ps 21,

119 Io 20, iqh

82 quod] quo G

87 quia] qui a y

111/112 ~ uocatur digne G

98 ut om. O*

105 electi quia] qui a y

121 ~ electi designantur a y

46

IN APOCALYPSIN I (i, 5b)

dem in se consurgere permittunt, sed eis iure potestatis domi¬ nantur. Dumque modo luxuriae appetitum frenant, modo 125 aestum auaritiae temperant, modo gloriam elationis inclinant, modo suggestiones liuoris obruunt, modo ignem furoris extinguunt, quasi super subiectam terram lege uirtutis regnant. Possunt autem per reges terrae, specialiter sancti praedicato¬ res intellegi, qui dum carnalium corda censura uigoris a praui130 tate restringunt, super terram ut reges imperant. Ceterum spiritalibus uiris recte uiuentibus, recteque ad uiam Dei ingredientibus non reges, sed socios se esse recognoscunt. Hinc est quod Petrus a Christo rex terrae constitutus, cum auaritiae studentes atque Spiritui Sancto mentientes Ananiam rep135 perisset et Saffiram, ilico uitam eorum gladio uerbi peremit. At uero cum quosdam in Ecclesia Dei iustitiae uigorem tenere conspiceret, ac nequaquam a recto tramite deuiare, statim socium se eorum recognouit, dicens : Deprecor uos seniores consenior et testis, reuelationis gloriae socius, pascite oues Dei 140 quae sunt in uobis. Hinc Paulus et ipse magnus rex terrae, cum pro terrena gloria disceptantes diuisosque contra se inuenisset Corinthios, mox sceptrum regni sui uibrans, minatus est di¬ cens : Quid uultis ? in uirga ueniam ad uos, an in caritate ? Inter quos etiam fornicatorem repperiens, spiritu tradidit 143 Satanae, ipse in spiritu praesens. Cum uero inter spiritales naturae suae iura seruantes, recteque uiuentes se esse depre¬ hendit, non solum socium se illorum arbitratus est, uerum etiam minimum iudicauit, dicens : Facti sumus paruuli in medio uestrum. Et iterum : Nos seruos uestros per Christum. 150 Sciendum autem quia praedicatores Ecclesiae, ita etiam ipsis carnalibus dominari appetunt, quatenus et conpassionem naturae, et uitiis rectitudinem exhibeant. Sic quippe contra delinquentes zelo ultionis accenduntur, ut tamen mansuetu¬ dinis limitem ulciscendo non egrediantur. Sicque se superiores 155 illis quibus praesunt, per disciplinae uigorem exterius osten¬ dunt, ut tamen semper aequales uel etiam superiores per man¬ suetudinis spiritum intus adtendant. Quod uidelicet agere minime possent, nisi aequalitatem naturae in hominibus con¬ siderarent. Magni etenim muneris est, semetipsum hominem 160 adtendere quod est. Omnes namque homines natura aequales genuit, nec est ulla distantia inter natiuitatem regis et militis.

124/127 GREG M in Iob 1. 34, n. 53 (PL 76, 381 B) 122/135 cf. Act 5, 1-11 138/140 1 Pi 5, 1-2 143 1 Cor 4, 21 144/145 cf. 1 Cor 5, 5 148/149 1 Thes 2, yb 149 2 Cor 4, jb 100/102 cf. Sap 7, 1-6

120

suggestionem G 128 autem om. a y 139 socios a y 140 qui a y 142 mox om. a y 144 spiritui a y 140 suae om. C 155 quibus] qui a y 150 superiores] inferiores y, fortasse recte

IN APOCALYPSIN I (i, 5b - i, 50)

47

inter domini et serui, inter diuitis et pauperis. Simul enim cuncti uno more exorti, unius peccati traduce damnati, simulque omnes uno sanguine Christi redempti, uno pretio conpa65 rati, uno baptismate mundati, una fide iustificati, una gratia praeuenti atque adsumpti, uno sunt caelesti pane nutriti. Restat ergo ut cum delinquentem proximum conspicimus, mentis oculos ad nosmetipsos reducere curemus, ut dum nos similiter aut lapsos, aut labi posse cognoscimus, nisi gratia 70 Dei praeueniamur, sic eum amantes, ut nos corrigamus, scien¬ tes proculdubio quia et ipsi, cum peccatores essemus, a Christo dilecti sumus. Hinc etiam ipse publicanorum et meretricum amicus appellatus est. Si ergo impii, quod uerum est, dilecti sumus, superest, ut eo modo impie agentem proximum odire 75 curemus, quo nos constat a Domino odio habitos, dum impii essemus. De quo etiam apte nunc sequitur : QVI

DILEXIT

NOS,

ET

LAVIT

NOS

A

PECCATIS

NOSTRIS

SANGVINE

IN

SVO.

Quo enim amore Dei Filius dilexerit nos, passiones illius indicant, quas in homine adsumpto pertulit pro nobis. De hac 5 dilectione per Apostolum fidelibus dicitur : Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum dedit pro ea. Ac de seipso, qui dilexit me, ait, et tradidit semetipsum pro me. Ad instar huius dilectionis informandos fideles monet, cum dicit : Ambulate in dilectione, sicut et Christus dilexit nos, et tradidit semetipsum pro nobis 10 oblationem et hostiam Deo in odorem suauitatis. O si considerare possemus quis dilexit et quales dilexit, utique pulcher foedos, pius impios, sine peccato peccatores. Sed numquid nos quales eramus tales dilexit ? Absit, sed quales ipso amore nos fecit. Vnde et protinus subditur : Et lauit nos a peccatis nostris in 15 sanguine suo Libet itaque haec pie considerare Sed tam ineffabile pietatis opus, non sufficit humana mens aestimare, quanto minus os uel lingua pronuntiare. O amor ineffabilis, amor inattingibi¬ lis, amor inconprehensibilis, quis te quamlibet amator ualidis20 simus ut es adprehendat ? Quis te digne capiat ? Vt enim Apostolus dicit : Vix pro iusto quis moritur. Christus autem secundum tempus pro impiis mortuus est. Sed quo fructu ? Vt quid occisus est ? Audi : Et lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo Quo autem ordine in sanguine suo nos lauerit, 25 Apostolus indicat, dicens : Quicumque baptizati sumus in

172/173 cf. Mt 11, i