Liturgische Texte. Band 4 Martin Luthers von Ordnung Gottesdiensts: Taufbuechlein, Formula Missae Et Communionis, 1523 [Neudruck, Reprint 2021 ed.] 9783112516560, 9783112516553

De Gruyter Book Archive (1933-1945) This title from the De Gruyter Book Archive has been digitized in order to make it

206 85 3MB

German Pages 15 [28] Year 1937

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Liturgische Texte. Band 4 Martin Luthers von Ordnung Gottesdiensts: Taufbuechlein, Formula Missae Et Communionis, 1523 [Neudruck, Reprint 2021 ed.]
 9783112516560, 9783112516553

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON P^ANS LIETZMANN

-------------------------------------------36---------------------------------------------

LITURGISCHE TEXTE IV

MARTIN LUTHERS VON ORDNUNG GOTTESDIENSTS

TAUFBUECHLEIN

FORMULA MISSAE ET COMMUNIONIS 1523 HERAUSGEGEBEN VON

HANS LIETZMANN NEUDRUCK

BERLIN VERLAG VON WALTER DE GRUYTER & CO.

1936

Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen Herausgegeben von Hans Lietzmann Die vorliegende Textsammlung umfaßt bisher etwa iso Bände aus folgenden Gebieten: Alte Philologie — Germanische Philologie — Orientalische Sprachen — Theologie und Religionswissenschaft — Geschichte, Staatswissenschaft. Ein ausführliches systematisches Verzeichnis steht kostenlos zur Ver­ fügung

Nachstehend eine Auswahl: Liturgie. 2 DIE DREI ÄLTESTEN MARTYROLOGIEN. Hrsg, von H. Lietzmann. 2. Aufl. 18 S. 1921. —.25 5 LITURGISCHE TEXTE. I: Zur gesch. d. orientalischen taufe und messe im 2. und 4. jahrh. Ausgew. von H. Lietzmann. 2. Aufl. Neudruck. 16 S. 1923. —.50 19 LITURGISCHE TEXTE. II: Ordo missae secundum missale romanum. Hrsg, von H. Lietzmann. 3. Aufl. 29 S. 1923. —.75 36 LITURGISCHE TEXTE. IV : Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts, Taufbüchlein, Formula missae et communionis 1523. Hrsg, von H. Lietzmann. 24 S. 1936. Neudruck. —.75 37 LITURGISCHE TEXTE. V: Martin Luthers Deutsche Messe 1526. Hrsg, von H. Lietzmann. 16 S. Neudruck. 1929. —.75 61 LITURGISCHE TEXTE. VI: Die Element, liturgie a. d. Const. apost. VIII nebst anhängen. Hrsg, von H. Lietzmann. 32 S. 1910. 1.— 70 LITURGISCHE TEXTE. VII : Die Preußische Agende im Aus­ zug. Hrsg, von H. Lietzmann. 42 S. 1911. —.50, geb. 1.50 75 LITURGISCHE TEXTE. VIII : Die Sächsische Agende im Auszug. Hrsg, von H. Lietzmann. 36 S. 1911. 1.10, geb. 2.10 125 LITURGISCHE TEXTE. IX : Die Hannoversche Agende im Auszug. Hrsg, von J. Meyer. 30 S. 1913. 1.— 141 LITURGISCHE TEXTE. X: Einführung in das römische Brevier. Von H. Lietzmann. 48 S. 1917. 1.50 144 LITURGISCHE TEXTE. XI: Taufe und Firmung nach dem röm.Missale. Rituale und Pontificale. Hrsg, von I. Herwegen. 46 S. 1920. 1.50 52/53 FRÜHBYZANTINISCHE KIRCHENPOESIE. I: Anonyme hymnen des V. bis VI. jahrhunderts. Ed.Dr. Paul Maas. 32 S. Neudruck 1931. 1.—

Walter de Gruyter & Co., Berlin W35, Woyrschstr. 13

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

---------------------------------------- 36----------------------------------------

LITURGISCHE TEXTE IV

MARTIN LUTHERS VON ORDNUNG GOTTESDIENSTS TAUFBUECHLEIN FORMULA MISSAE ET COMMUNIONIS 1523 HERAUSGEGEBEN VON

HANS LIETZMANN NEUDRUCK

BERLIN

VERLAG VON WALTER DE GRÜYTER & CO. 1936

Dies heft vereinigt die drei wichtigsten Schriften, welche Luther im jähre 1523 zur reform der gottesdienstordnung veröffentlicht hat. t)ie texte entnehme ich dem auch in n. 21 und 37 dieser Sammlung benutzten sammelband der Jenenser Universitätsbibliothek Bud. Var. q (so!) 635. Für die schrift Von Ordnung Gottesdiensts in der Ge­ meine ist der Wittenberger druck A zu gründe gelegt. Titel: Dort ordenung | gottis dienst yn | der gemeyne. | Doctor Martin' | Lutther. j Wittemoerg. I M.D.xxiij. I in Zierrahmen von zwei pilastem. Wehn. Ausg. 12, 31 ff. Erl. Ausg. 22, 151 ff. Luther hatte am 29. jan. 1523 in dem Kl. T. n. 21. s. 3 erwähnten schreiben an die gemeinde zu Leisnig (Enders IV 70) erklärt „auf die andern zwei stuck, das pfarr-ambt zu befestigen mit schrift, und ordenung zu stellen, zu singen und beten und lesen, wie E. L. gebeten hat, will ich mein furmogen gern darthun“. In erfüllung dieses versprechens und unter gleichzeitiger berücksichtigung der in Wittenberg selbst voigenommenen neuordnung des gottesdienstes (seit dem 23. märz, nach Spalatins Annales bei Mencken Script, rer. Germ. H p. 620 f.) ist diese schrift entstanden. Den terminus ante quem liefert das datum eines nachdruckes (G) aus Zwickau am Dinstag vor dem Heyligen pfingstag (523 (d. h. 19 mai). Das Taufbüchlein steht in der Weimarer ausgabe bd. 12, 38ff., Erlanger ausg. 22, 15 s; als Vorlage dient druck B (WA s. 40), d. h. die zweite Wittenberger ausgabe, die von dem urdruck A nur an den wenigen angegebenen stellen abweicht. Titel: Das tauff buch-jlin verdeutscht | durch Mart. | Luther. | Duittemberg I M.D.xxnz | in zierrahmen, links Adam, rechts Eva, mit je einem kind an der hand. Ent­ standen ist es sehr bald nach der vorigen schrift, da wir einen Zwickauer nachdruck (F) besitzen, welcher am Freytag nach dem Heyligen Pfingst­ tag (523 (d. h. am 29. mai) vollendet ist. Als Vorlage hat Luther natürlich die Wittenberger lateinische agende gedient, die wir nicht mehr kennen. Kawerau hat nacbgewiesen, daß die Magdeburger agende, von der wir einen druck aus dem jähre 1497 besitzen, damit nächstverwandt ist. Vgl. über vorlagen und Nachbildungen dieser Lutherschrift Kawerau in der Zeitschrift für kirchl. Wissenschaft und kirchl. Leben X (1889) S. 407 ff. 466 ff. Die Formula Missae et Communionis ist nach dem Witten­ berger urdruck A gegeben. Titel: FORMVLA | MISSAE ET COMMVNIONIS | pro Ecclesia Vuitten- \ bergenß. | MARTINI LVTHER. | VVITTEMBERGAE- [ MDXXIII, | in zierrahmen, zwischen zwei säulen. Am ende ein lamm mit kreuzesfahne, dessen blut in einen kelch strömt. Das ganze in italienischer cursive gedruckt Wehn, ausg. 12, 197 ff. EA op. lat. var. arg. 7, 1 ff. Über die entstehungs­ geschickte dieser schrift giebt Luthers briefwechsel aus der zeit von october bis december 1523 an Nicolaus Hausmann, pfarrer an der Marien­ kirche zu Zwickau, auskunft: vgl. Kaweraus einleitung in WA. Luthers briefe vom oct., 13. nov. und das begleitschreiben des fertigen exemplars, datiert vom 4 december 1523 (Enders IV 253. 254. 259. 261 de Wette II 428. 429 s. 433). Eine Übersetzung lieferte Paul Speratus (1524) und ein unbekannter Nürnberger (1523), gegenschriften Hieronymus Emser Missae christianorum contra Luteranam missandi formulam assertio 1524 und Jodocus Glichtoveus Propugnaculum ecclesiae adversus Lutheranos 1526. Bibelcitate beziehen sich auf die Vulgata. Am rande stehen die Seitenzahlen der Weimarer ausgabe. H. L.

1s

Von ordenung gottis diensts ynn der gemeyne.

»$

^\er Gottis dienst der itzt allenthalbe gehet / hatt eyn Christliche ^feyne ankunfft gleych wie auch das predigampt. Aber gleych wie das predigampt verderbt ist / durch die geystliche tyranne / also ist auch der gottis dienst verderbt durch die Heuchler / Wie wyr nu das predigampt 5 nicht abethun / sondern Widder ynn seyn rechten stand begeren hu brengen / so ist auch nicht vnser meynug / den gottis dienst auff zuheben / sondern Widder ynn rechten schwang tzu bringen. 2 1s Drey grosse mißbreuch sind ynn den gottis dienst gefalle / Der erst / das man gottis wort geschweyge hat / vnd alleyne geleßen / vnd gesungen 10 ynn den kirchen / das ist der ergiste mißbrauch / Der ander / da Gottis wort geschwygen gewesen ist / sind neben eyn komen / so viel vnchristsicher fabeln / vnd lugen / beyde ynn legenden / gesange vnd predigen / das greulich ist tzu sehen. Der dritte / das man solche gottis dienst / als eyn werck than hatt / da mit gottis gnade vnd selickeyt zur werben / da 15 ist der glaub vntergangen / vnd hatt yderman zu kirchen gebe / stifften / pfaff / mund) vn nennen werden wollen. 3 1s Nu diße mißbreuch abtzuthun / ist auffs erst tzu wissen / das die Chrristlich gemeyne nymer soll zu ferne komen / es werde denn da selbs Gottis wort gepredigt vnd gebett / es sey auch auffs kurtzist. Wie -0 Psalm. 101. Wenn die konige vnd das volck tzu fernen kompt gott tzu dienen / sollen sie Gottis namen vnd lob verkündigen / Vnd Paulus .1. Corin. 14 spricht das ynn der gemeyne soll geweyffagt / gelert vnd ermanet werden. Darumb wo nicht gotts wort predigt wirt / ists besser das man Widder singe noch leße / noch zu fernen ferne. -5 4 1s Also ists aber tzu gangen vnter den Christen tzur tzeyt der Apostel / vnd sollt auch noch so tzu gehe. Das man teglich des morges eyne stunde frue umb vier odder funffe tzu fernen ferne / vnd daselbs lesen liesse / es seyen fcbuler odder Priester / odder wer es sey / gleych wie man itzt noch die Lection ynn der Metten ließet / das sollen thun / eyner odder tzween / 30 odder eyner vmb den andern / odder eyn Chor vmb den andern / wie das am besten gesellet. 5 1s Darnach soll der Prediger odder welchem es befolhe wirt / er für ttetten / vnd die selb lection eyn stuck aus legen / das die andern alle verstehen / lerne vnd ermanet werden / Das erst werck heyst Paulus .1.35 Cori. 14 mit zungen reden. Das ander / aus legen odder weyffagen / vnd mit dem synn odder verstand reden. Vnd wo dis nicht geschicht / so ist die gemeyne der lettiö nichts gebessert / wie bis her ynn flostern vnd 36 stifften geschehen / da sie nur die wende haben angeblehet. 6 1s Diße Lection soll aber seyn aus dem alten Testament / nemlich 40 3) ‘ankunft’ — herkunft 13) ‘beyde’ — sowohl 22) I Cor. 14, 26 ff. 25) weder

21) Psalm 101, 23

4

LUTHER

das man eyn buch für sich neme / vn eyn Capitel odder hwey / odder eyn halbes leße / bis es aus sey / dar nach eyn anders für neme / vnl/ so fort an / bis die gantze Biblia aus gelesen werde / vnd wo man fle nicht verstehe / das man für ober fare / vnd got ehre. Also das durch tegliche 5 vbunge der schrifft / die Christe ynn der schrifft verstedig / leuffig vnd kundig werde / Denn daher wurden vortzeytten gar feyne Christen / iungfrawe vn werterer / vn sollte wol auch noch werde. 7 Wenn nu die Lection vnd auslegüg eyn halb stud odder lenger geweret hatt / soll man drauff yn gemeyn got dancken / loben / vn bitte vmb IO frucht des Worts, rc. Dazu soll man brauchen der psalme / vnd ettlicher gutten Respösoria / Antiphon / kurh / also / das es alles yn eyner stund ansgerichtet werde / odder wie lange sie wollen / denn man mus die seelen nicht überschütten / das sie nicht müde vnd vberdrussig werden / wie bis her ynn klostern vnd stifften sie sich mit esels erbeyt beladen haben. «5 8 1s Desselben gleyche an dem abent / vmb sechs odd' funffe Widder also tm samen. Vnd hie sollt aber aus dem altem Testament eyn buch nach dem andern furgenomen werden / nemlich die Propheten / gleych wye am morgen Moses vnd die Historien. Aber weyl nu / das newe Testament auch eyn buch ist / las ich das alte Testamet dem morge / vn 20 das newe dem abent / odd' widderub vn gleych also lesen / aus lege / lobe i finge vn beten / wie am morgen / auch eyn stund lang. Den es ist alles zuthun vmb gottis wort / das daffelb ym schwäg gehe / vnd die seelen ymer auffrichte vnd erquicke / das sie nicht laffz werden. 9 1s Will man nu solch versamlung des tags noch ein mal hallten nach -5 essens / das stehe ynn freyer wilkore. 10 1s Auch ob iolchs tegliches gottis diensts villeicht nicht die ganhe versamlunge gewmtten künde / sollen doch die Priester vnd schuler vnd huuor die ienigen / so man verhofft gutte Prediger vir seelsorger aus zu werden / solchs thun. Vnd das man sie ermane solchs frey nicht aus hwang / odder 3° VNlust / nicht vmb lohn heytlich noch ewig / sondern alleyne gott hu ehre / den nehisten hu nutz hu thun. 11 T Des sontags aber soll solch versamlung für die ganhen gemeyne geschehen / vber das tegliche versamlen des kleynern Haussen / vn da selbs / wie biß her gewonet Messt vnd Vesper fingen / also das man zu beyder 35 heytt predige der ganhen gemeyne / des morgens das gewonlich Euäge37 lion / des abents die Epistel / odder stehe bey dem Prediger / ob er auch eyn buch für sich neme odder hwey / wie yhn duckt das nuhist seyn. 12 1s Will nu yemand als dann das sacramet entpfahen / dem laß mans geben / wie man das alles wol kan vnternäder nach gelegeheyt der zeyt 40 vn Person schicke. 13 1s Die teglichen messen solle abseyn allerdinge / de5 es am wort /

2) nennen A

14) arbeit

23) lässig 33) über — hinaus, außer

VON ORDNUNG GOTTESDIENSTS

5

vnd nicht an der messen ligt / Doch ob ettlich ausser dem sontag begerte das sacrament / so hallt man messe / wie das die andacht vnd heyt gibt / denn hie kan man keyn geseh noch Hill sehen. 14 1s Das gesenge ynn den sontags messen vnd vesper las man bleyben / denn sie sind fast gutt / vnd aus der schrifft gehogen / doch mag mans z wenigern odder mehren. Aber das gesenge vnd psalme teglich des mor­ gens vnd abents zu stellen soll des pfarres vnd Predigers ampt seyn / das sie auff eyn iglichen morgen eyn Psalmen / eyn seyn Responsorion odder Antiphen mit eyner Collecten ordene. Des abents auch alßo / nach der Lection vnd auslegung öffentlich zu lesen vnd zusingen. Aber die io Antiphen vn Responsoria vn Collecten / legende von den heyligen / vnd vom creuh / laß man noch eyn heyt stille ligen / bis sie gefegt werden / denn es ist greulich viel vnflatts drynnen. 15 1s Aller heyligen fest sollten ab seyn / odder wo eyn gutte Christliche legede were / auff den Sontag nach dem Euangelio zum exempel mit eyn 15 gefurt werden. Doch das fest Purificationis / Annuciationis Marie ließ ich bleyben / Assumptionis vnd Natiuitatis mus man noch eyn heytlang bleyben lassen / wie wol der gesang drynnen nicht lautter ist. Johannis Baptiste fest ist auch reyn. Der Apostel legend ist keyne reyn / on .S. Pauli / drumb mag man sie auff die Sontage hyhen / odder so es gefelt / 20 sonderlich feyren. 1« 1s Anders mehr wirt sich mit der heyt selb geben / wenn es angehet. Aber die Summa sey die / das es ia alles geschehe / das das wort ym schwang gehe / vnd nicht widderumb eyn loten vnd dohnen draus werde / wie bis her gewesen ist. Es ist alles besser nach gelassen / denn das wort. 25 Vnd ist nichts besser getrieben den das wort / den dz das selb sollt ym schwang vnter den Christen gehen / heygt die ganhe schrifft an / vn Chri­ stus auch selb sagt / Luce Eyns ist von notten. Nemlich das Maria hu Christus fuffen fltze vnd höre seyn wort teglich / das ist das beste teyl / das zurwelen ist / vnd nymer weg genomen wirt. Es ist eyn ewig wort / 30 das ander mus alles vergehen / wie viel es auch der Martha zuscllaffen gibt. Datzu helff vns gott. Amen. 7) bestellen, anordnen

24) lärmen und plärren

28) Luc. 10, 42

6

LUTHER

42 Das tauff buchlin verdeutscht durch Mart. Luther. Duittemberg IH»D.3£3Eiij Der teuffer blaße dem ktnd drey mal vnter äugen vnd spreche.

Far aus du vnreyner geyst vnd gib raum dem heyligen geyst. Darnach mach er yhm eyn creuv an die styrn vnd bruft vnd spreche.

5

Nym das zeychen des heyligen creutzs beyde an der stirn vnd an der brüst. Last vns beten

48 2 O Allmechtiger

ewiger Gott Datier vnsers Herrn Ihesu Christi,

io Du woltist sehen auff dießen .N. deynen diener / den du zu des glaw-

bes vnterricht beruffen hast treybe alle blindheytt seyns herczen von yhm / zureys alle strick des teuffels / da mit er gepunde ist.

Tu yhm

auff Herr die thur deyner gutte / auff das er mit dem zeychen deyner

weysheytt beczeychnet / aller böser lust gestanck on sey / vnd nach dem 15 suffen geruch deyner gepott / dyr ynn der Lhristenheyt frolich dyene /

vnd beglich zu neme / vnd das er tüchtig werde zu komen zu deyner tauffe gnade / erczney czu empfahen / durch Christum vnsern Herren Amen. Last vnS aber bete«.

20

z O Gott du vnsterblicher tröst aller die was foddern / erlöster aller

die dyr flehen / vn frid aller die dich bitten / leben der glewbigen / aufferstehung der todten.

Ich ruffe dich an vber dießen .N. deynen

diener / der deyner tauffe gäbe bittet / vnd deyn ewige gnade durch die geistliche widergepurt begerd.

25 gesagt hast.

Nym yhn auff Herre / vnd wie du

Bittet / so werdet yhr nemen / sucht / so werdet yhr

finde / klopft an / so wirt euch

auff gethan / so reyche nu das lohn

dem der do bittet / vnd offene die thur / dem der anklopffet / das er

den ewige fegen dises himlischen bades erlange / vnd das verheyffen

reich deiner gäbe empfahe / durch Christum vnßern Herrn / Amen. 30

Hie neme er da- lind vnnd lege yhm saltz ynn den mund vnd sprech.

4

Nym .N. das saltz der weysheytt / die dich foddere zum ewigen leben / Amen.

Hab fride. Last vn- bete«.

Allmechttger Ewiger Gott der du hast durch die sindflutt / nach deynem 35 gestrengen gericht / die vnglewbige wett verdampt / vn den gleubigen

Noe selb acht / nach deyner groffzen barmhertzickeyt / erhallten.

Dnd

den verstockten Pharao mit allen seynen ym rotten meer erseufft /

vnd deyn volck Israel trockenn durch

hyn gefuret / damit dis bad

deiner heyligen tauffe zukunfftig bezeychnet / vnd durch die tauffe 40 deyns liebe kindes vnsers Herren 3^1 esu Christi den Jordan vnd alle

6) ‘beyde’ — sowohl 19) aber A, fehlt in B

14) ohne den gestank aller bösen lust

21) aller A, alle B

25) Mat. 7, 7

7

TAUFBUECHLEIN

masset zur seyligen sindflut vnd reychlicher abwaffchüg der funden gevn eingesetzt, wir bitte durch die selbe deyne grüdlose barm-

heiliget

herzickeit / du wolltist dießen .2T. gnediglich ansehen / vn mit rechtem 44 glawb^n ym geyst beseligen / das durch dieße heylsame sindflut / an

yhm ersauffe vnd vnttergehe / alles was yhm von Adam angepornn 5

ist / vnd er selb datzugethan hat.

vnd er

aus der vngleubigen zal

gesondert / ynn der heyligen Arca der Lhristenheyt trocken vn sicher behalten / allzeit brünstig ym geist frolich ynn Hoffnung / deynem

namen diene / auff das er mit allen glewbigen deyner verheyffung ewigs lebes zu erlangen / wirdig werde / durch Jhesum Christum xo

vnßern Herrn Amen. 5 Darumb du leydiger teuffel erkenne deyn vrteyl / vnd las die ehre

dem rechten vnd lebendigen got / las die ehre seynem son Iesu Christo vnd dem

heyligen geist / vnd weyche von dießem .N. seynem diener /

Denn Gott vnd vnser Herr Jesus Christus hatt yhn zu seyner heiligen 15 gnade vnd fegen und zum brun der tauffe durch seyn gäbe beruffen. vnd das du dis zeychen des heyligen creutzis + das wir an seyne

stirn thun / muffist nymmer thuren verstoeren / durch den der zuküfftig ist zu richten etce.

6 So höre nu du leydiger teuffel / bey dem namen des

ewigen 20

gottis vnd unszers heylandes Jhesu Christi beschworen / vnd weyche mit zittern vnd seufftzen / sampl deynem haffz vberwunden / das du

nichts tzu schaffen habst mit dem dyener gottis / der nu nach dem das

hymlisch ist / trachtet / vnd dyr vnd deyner wellt entsaget / vnd leben

soll yn seliger vnsterblickeytt. der da

So las nu die ehere dem heyligen geyst 25

kompt / vnd von der hohisten burck des hymels erab feret /

deyne triegerey zuverstoeren / vnd das Hertz mit dem göttlichen brun gefeget / eyn heyligen tempel vnd wonung Gotte zubereyten / auff das dießer dyener gottis / von aller schuld der vorigen läster erlöstet /

dem ewigen Gott danck sage allzeyt / vnd lobe seynen namen ewig- zo lich / Amen. 7 Ich beschwere dich du vnreiner geyst / bey dem namen des vaters

+ vnd

des sons + vnd des heyligen geysts / das du ausfarest / vnd

weychest von

der

disem diener gottis .N. den der gepeutt dyr du leydiger /

mit fassen auff dem meere ging / vnd dem synckenden petro die 35

Hand reycht.

Last v«S beten. 8 Herr heyliger vater almechtiger ewiger Got / von dem alle liecht der warheyt kompt / wir bitte deine ewige vn aller senfftiste gutte / das du deynen fegen auff diesen .N. deynen dyener gissest / vnnd wolltist 40 yhn erleuchten / mit dem liecht deyns erkentnis / reynige vnd heylige

yhn / gib yhm das recht erkentnis / das er wirdig werde / zu deyner

18) ‘thuren’ — wagen

21) unßers A unsezers B

35) synkende AB

8

46 5

io

>5

io

35



LUTHER

lauste gnade zu kamen / das er hallte eyn feste hoffenung / rechten radt / und heylige lere / vn geschickt werde zu deyner lauste gnade durch Christum vnßern Herrn / Amen. 8 Der Herr sey mit euch / Anttwort. vnd mit deyne geyst. Cuägelion Sanct Marcks. Anttwortt. Chere sey dyr herre. Lzu der zeytt Brachten sie kindlin zu Jhesu / das er sie sollt anruren. Aber die iunger bedrawete die / so sie brachten. Da das Jesus sahe / verdros yhm / vnd sprach zu yhn. Last die kindlin zu myr komen / vnd weret yhn nicht. Denn solcher ist das hymelreich. warlich ich sage euch / wer nicht das reich gottis nympt wie eyn kindlin / der wirtt nicht hyneyn komen / vnd er Hertz et sie / vnd legt die hende auff sie / vnd segnet sie. Denn lege der Priester seyne hend auffs ktnds heubt vnd bete daS vater vnser samvt den paten nydder geknyet. 9 Darnach neme er mit dem finger speychel vnd rüre damit daS rechte ohr vn spreche. Lphthah / das ist / thu dich auff. Zu der naßen / vnd »um ltncken ore. Du teuffel aber fleuch / denn gotis gericht kompt herbey. Darnach leytte man daS kindlin ynn die kirche vnd der Priester spreche. Der Herr behüte deynen eyngang vnd außgang / von nu an bis zu ewigen zeytten. 10 Darnach laß der Priester das ktnd durch seyne paten dem teuffel absagen vnd sprech. ZI. Lntsagistu dem teuffel? Anttwort. Ja. vnd alle seynen wercken? Antwortt. Ja. vnd alle seinem wesen? Antwort. Ja. Darnach frage er. Gleubstu an Got den allmechtigen vater schepffer hymels vnd erde? Antwort. Ja. Glewbstu an Ihesum Christ seynen eynigen fort vnsern Herrn geporn vnd gelitten? Anttwortt. 3a. Glewbstu an den heyligen geyst eyn heylige Christliche kirche gemeyne der heyligen / Vergebung der fund / auffersteung des fleyschs / vnd nach dem todt eyn ewigs leben? Anttwort. Ja. Darnach salbe er das kind mit heyligem -le auff der brüst vnd -wtsschen den schulder» vnd sprech vnd ich salbe dich mit heylsamen ole yn Ihesu Christo vnserm Herrn Vnd frage, willtu getaufft seyn? Anttwortt. Ja.

Da neme er das ktnd vnd tauche eS ynn die tauffe / vnnd sprech. vnd ich teuffe dich ym namen des vaters vnd des sons vnd des heyligen geysts. 46 Denn sollen die paten das kindlein halten ynn der tauffe / vnnd der Priester mache yhm eyn creuy mit dem -le auff der scheytell vnnd sprech. \ i Der allmechtige Got vnd voller vnßers Herrn Jhesu Christi / der 40 dich anderweyt geporn hatt durchs wasser vnd den heyligen geyst / vnd hat dyr alle deyne fünde vergebe / der salbe dich mit dem heylsamen ole zum ewigen leben / Amen. Frid mit dyr / Anttwortt. und deynem geyst. Vnd weyl die paten das ktnd noch ballten yn der tauffe / sol yhm der Priester die Hauben auffseven vnd sagen. 45 \2 Nym das weysse / heylige vnd vnbefleckte kleyd / das du on 35

45) unbefleckts AB

TAUFBUECHLEIN

9

flecken bringen sollt / für den richtstuel Christi / das leben hubst.

du dz

ewige

Frid mit dyr.

Darnach heb man es auß der tauffe vnd der Priester geb yhm eyn keryen vnn die band.

13 Nyrn dieße brennende fackel vnd beware dein tauffe vnstrefflich /

auff das / wenn der Herr kompt zur hochzeytt / du yhm mugest ent- 5

gegen gehen / sampt den heyligen yn den hymelischen saal / vnd das ewige leben hubst / Amen. Marlinus Luther allen Christliche lesern gnad vn frid yn Christo vnserm Herrn.

H D

D E

Martinus Luther.

14

A>Eyl ich teglich sehe vnd höre / wie gar mit vnvleyß / vnd wenigem

ernst / will nicht sagen / mit leychtfertickeit / man das hohe heylige tröstlich sacrament der tauffe handellt vber den kindeln / wilchs vrsach ich

achte der auch eyne sey / das die / so da bey stehen / nichts dauon ver­

stehen / was da geredt vnd gehandellt wirt / Dunckt michs nicht alleyne 15 nütz / sondern auch not seyn / das mans ynn deutsche spräche thue. Vnd

habe darumb solchs / wie biß her zu latin geschehen / verdeutscht antzu-

fahen / auff deutsch zu teuffen / da mit die paten vn beystehende / deste 47 mehr zum glauben vnnd ernstlicher andacht gereyht werden / vnnd die priester so da teuffen / deste mehr vleyß vmb der zuhörer willen haben 20 müssen.

15 Ich bitt aber auß Christlicher ttew / alle die ihenigen / so da teuffen /

kinder heben vnnd da bey stehen / wollten zu hertzen nemen / das trefflich werck / vnd den grossen enift / der hyrynnen ist.

Denn du hie hörist /

ynn den wortten dißer gepett / wie kleglich vnd ernstlich die Christlich 25 kirche / das kindlin her ttegt / vnnd mit so bestendigen vngezweyffelten wortten für Gott bekennet / es sey vom teussel besessen / vnd eyn kind der funden vnnd vngnaden / vnd so vleyßlich bitt / vmb hülff vnnd gnad

durch die tauff / das es eyn kind Göttis werden müge. 16 Darumb wolltistu bedencken / wie gar es nicht eyn schertz ist / Widder 30

den teuffel handelln / vnd den selben nicht alleyne vom kindlin iage /

sondern auch dem kindlin eyn solchen mechtigen feynd seyn leben lang auff

den halß laden / das es wol nott ist / dem armen kindlin / auß gantzem

hertzen vnnd starckem glawben beystehen / auffs andechtigist bitten / das yhm Got / nach lauft dißer gepett / nicht alleyn von des teuffels gemalt 35 heisse / sondern auch stercke / das es müge wider yhn ritterlich / ym leben vnd sterben bestehen.

Vnd ich besorge / das darumb die leutt nach der

tauff / so vbel auch geratten / das man so kallt vnd lesssg / mit yhn vmbgangen vnd so gar on ernst für sie gebett hatt ynn der tauffe.

39) gebeteten

ab

17 So gebende nit / bas ynn bem teuften / biße eusserliche stücke bas geringste ftnb / als ba ist / vnter äugen blaßen / creuye an streychen / saly ynn ben munb geben / speychel vnnb kot ynn bie oren vnnb nasen thun / mitt öle auft bev brüst vnnb schulbern salben / vnnb mit Chresem 5 bie scheytel bestreychen / westerhembb anyihen / vnnb brennend keryen ynn bie hend geben / vnnb was bas mehr ist / bas von mensche bie tauft zu zieren / hyntzn gethan ist / Den auch wol on solcks alles bie taufte ge­ schehen mag / vnb nicht bie rechte griffe sind / bie der teuftet scheinet obder fleucht. Er veracht wol grössere bing / Es muß eyn enist hie seyn, lo 18 Sonbern ba sihe auft / bas bu ym rechten glauben ba stehist / Göttis wortt hörist vnnb ernstlich mit bettist. Denn wo der Priester spricht / Lasst vns beten / da vermanet er dich yhe dz du mit yhm beten sollt. Auch sollen seyns gepetts wortt mitt yhm zu Gott ym Heryen sprechen alle paten vnnb bie umb her stehen / Darumb soll ber Priester dieße ge= 15 pett seyn beuttlich vnd langsam sprechen / bas es die paten hören vnd vernemen künden / vnb bie paten auch eynmüttiglich ym herye mit bem 48 Priester beten / bas kinblins nott aufts aller ernstlichst für Gott trugen / sich mit ganhem vermugen für bas kinb wibber ben teuftet seyen / vnnb sich stellen / bas sie es eyn mtff lassen seyn / bas dem teuftet kein schympft ist. 20 19 Der halben es auch wol billich vnnb recht ist / das man nicht ttunckeu vnnd rohe prüften teuften liessze°/ auch nicht leutt zu gefattern neme / sondern feyne / sittige / emffe / frume / Priester vnnd gefattem zu den man sich versehe / das sie die fach mit ernst vnd rechtem glawben han25 teiln / da mit man nicht dem teuftet das hohe sacrament / zum spott seyet / vn Got vervuehret / der darynnen so vberschweuglichen vnnb grund­ losen reychthumb seyner gnaden ober vns schüttet / das ers selbs eyn newe gepurtt heysst / da mit wyr aller tyranney des teuffels ledig / von fund / todt vnd Helle loß / einher des lebens vnd erben aller gütter Göttis 30 vnnb Göttis selbs kinber vnb Christus btuber werben. Ach lieben Christen / lasst vns nicht so vnvleyssig / solch vnaussprechliche gäbe achten vnb hanbelln / Ist doch die taufte vnser einiger troff / vnd eyngang zu allen götlichen giitteru vnnb aller heyligeu gemeynschaftt / Das helfte vns Gott / Amen. 20 Ich hab aber noch nichts sonberlichs wollen verenbern ym tauft bnchlin / 35 Wie wol ichs leyben möcht / es were besser gerüst / denn es auch vnvleysiige meystere gehabt hatt / die der taufte herlickeyt nicht gnngsam be­ wogen. Aber bie schwachen gewissen zu schewen / laffz ichs fast so bleyben / bas sie nicht klagen / ich wolle eyn newe taufte eynleyen / vnd bie biß her getauftt sind / thabbelln / als bie nit recht getmifft weren. Denn / 40 wie gesagt / an ben menschlichen zusetzen nicht so gros ligt / wenn nur die tauft an yhr selbs / mitt Göttis wortt / richtigem glawben vnb ernstem gepett gehanbellt wirtt. Hie mit Got befolhen / Amen. 5) ‘westerhembd’ — das weiße Hemd des täuflings 22) dem AB 36) erwogen

FORMULA MISSAE ET COMMUNIONIS PRO ECCLESIA WITTEMBERGENSIS

«05

VENERABILI IN CHRISTO D. NICOLAO HAUSMAN EPISCOPO CYGNEAE ECCLESIAE IN CHRISTO SANCTO. MART. LVTHER.

5

'atiam et pacem in Christo optat. Hactenus libellis et sermonibus egi inter populos, vt corda primum ab impijs opinionibus ceremoniarum auocarem, Christianum et comodum *o arbitratus me facere, si causa fierem, vt absque manibus contereretur abominatio, quam Satan per hominem peccati in loco sancto statuerat, Pro inde nihil vi aut imperio tentaui, nec vetera nouis mutaui, semper cunctabundus et formidabundus, tum propter imbecilles in fide animos, quibus subito eximi 15 non potuit, tarn vetus et inolita, nec inseri tarn recens et insueta ratio colendi dei, tum maxime propter leues illos et fastidiosos Spiritus, qui ceu sues immundae, sine fide, sine mente irruunt et solä nouitate gaudent, atque statim vt nouitas esse desijt, nauseant, Quo genere hominum, cum in rebus20 caeteris nihil est molestius, tum in rebus sacris sunt molestissimi et intolerabiles, quamuis, vt rumpar irä, ferre illos cogor, 206 nisi velim et Euangelion ipsum e publico tollere. 2 Sed cum iam spes sit, multorum corda, per gratiam dei illustrata esse et roborata, ipsaque res poscat, vt tandem 25 scandala tollantur de regno Christi, audendum est aliquid in nomine Christi. Iustum est enim, vt vel paucis consulamus, ne dum perpetuö leuitatem et abusum illorum formidamus, nullis prorsus consulamus, et dum istorum futura scandala cauere volumus, vniuersas abominationes illorum roboremus. 3° Quare de formulä aliquä piä missandi (vt vocant) et communicandi, vt et tu postulasti toties optime Nicolae, agemus, ac sic agemus, vt non amplius solum verbo doctrinae corda regamus, sed manum quoque apponamus, et publicä administratione in opus perducamus, nulli prorsus preiudicantes, 35 ne aliam amplecti et sequi liceat. Quin ex animo, per Christum obsecramus, vt siquid melius illis reuelatum fuerit, nos priores tacere iubeant, vt communi operä rem communem iuuemus.

3 Imprimis itaque profitemur, non esse nec fuisse vnqu^m in animo nostro, omnem cultum dei prorsus abolere, sed eum qui in vsu est, pessimis additamentis viciatum, repurgare, et vsum pium monstrare. Nam hoc negare non possumus. 5 Missas et communionem panis et vini, ritum esse ä Christo diuinitus institutum. Qui sub ipso Christo primum, Deinde sub Apostolis, simplicissime atque piissime, absque vllis ad­ ditamentis, obseruatus fuit. Sed successu temporum, tot humanis inuentis auctus, vt praeter nomen ad nostra saecula 10 nihil de missä et communione peruenerit. 4 Ac primorum patrum additiones, qui vnum aut alterum psalmum ante benedictionem panis et vini, leui voce orasse leguntur, laudabiles fuere, quales Athanasius et Cyprianus 207 fuisse putantur. Deinde, qui Kyrieleison addiderunt, et ipsi x5 placent. Nam sub Basilio magno legimus Kyrie Eleison fuisse in vsu totius populi publico, Iam Epistolarum et Euangeliorum lectio etiam necessaria fuit et est, nisi quod vicium sit eä linguä legi, quae vulgo non intelligitur. Post vero vbi cantus cepit, mutati sunt psalmi in introitum, tum additus est hym20 nus ille angelicus, Gloria in excelsis, Et in terra pax. Item gradualia et alleluia et symbolum Nicenum: Sanctus. Agnus dei. Communio. Que omnia talia sunt, vt reprehendi non possint, presertim quae de tempore seu dominicis diebus cantantur. Qui dies soli adhuc priscam puritatem testantur, 25 excepto Canone. 5 At vbi iam licentia fiebat addendi et mutandi pro vt cuiuis libebat, accedente tum et quaestus et ambitionis sacerdotalis tyrannide, tum ceperunt altaria illa et insignia Baal et omnium deorum poni in templum domini per impios reges 3° nostros, idest Episcopos et pastores, Hic sustulit impius Ahas altare aereum, et constituit aliud e Damasco petitum, loquor autem de Canone illo lacero et abominabili, ex multorum lacunis ceu sentinä collecto, ibi cepit missa fieri sacrificium, ibi addita offertoria et collectae mercenariae, ibi Sequentiae et 35 prosae inter Sanctus et Gloria in excelsis insertae. Tum cepit missa esse monopolium sacerdotale, totius mundi opes exhauriens, diuites, ociosos, potentes et voluptuarios et immundos illos coelibes toto orbe ceu vastitatem vltimam exundans. 13) Athanasius: vgl. Augustin conf. X 33, 50? Cyprian verwechselt mit Cölestin? vergl. Durandus rationale IV 5, 4. 15) Basilius: vgl. Durandus IV 12, 4 ‘legitur enim, quod, dum beatus Basilius xopt® fcX6*qaov clamasset portae Ticinae sive Papiensis ecclesiae sunt apertae’. 30) IV Reg. 16, 10 ff.

Hine Missae pro defunctis, pro itineribus, pro opibus. Et quis illos titulos solos numeret, quorum missa facta est sacrificium? 6 Nequd hodie cessat Canon iste augeri: alijs et alijs festis, alias actiones, alios Communicantes asciscens. Vt taceam memorias viuorum et mortuorum, nondum ad finem sui auctas. 208 Nam additamenta externa, vestium, vasorum, cereorum; pallarum, deinde organorum et totius musice, imaginum, quid dicam? Nihil pene fuit in toto orbe artificiorum, quod non magnä ex parte sua negocia ac suum quaestum haberet et e missa aleretur. 10 7 Transierint itaque ista et adhuc transeant, reuelante Euangelio abominationes tantas donec penitus aboleantur. Nos interim omnia probabimus, quod bonum est, tenebimus. Verum hoc libro dicere omittimus Missam (non) esse sacrificium seu opus bonum, quod alias abunde docuimus. Apprehendamus -5 eam vt sacramentum seu testamentum, seu benedictionem latine, Eucharistiam graece, vel mensam domini vel caenam domini vel memoriam domini vel communionem, vel quocunque nomine pio placet, modo sacrificij aut operis titulo non polluatur, et ritum monstremus, quo nobis visum est illa vti. 20 8 Primd, introitus dominicales et in festis Christi, nempe, Paschatis, Pentechostes, Natiuitatis, probamus et seruamus, quamquam psalmos mallemus vnde sumpti sunt vt olim, sed 209 nunc sic vsui recepto indulgebimus. Quod siqui Apostolorum, Virginis, aliorumque Sanctorum introitus (quando e psalmis 25 aut alijs scripturis sumpti sunt) probare volent, non damnamus. Nos VVittembergae solis dominicis et festis domini sabathissare quaeremus, omnium sanctorum festa prorsus abroganda, vel siquid dignum in eis est, in dominicalibus ccncionibus miscenda esse putamus. Festum Purificationis et Anunciationis pro festis 3° Christi, sicut Epiphanian et Circumcisionem, habemus. Loco festi S. Stephani et Iohannis Euangelistae, officium Natiuitatis placet. Festa S. Crucis Anathema sunto. Alij faciant pro sua conscientiä vel aliorum infirmitate, quod Spiritus suggesserit. 9 Secundö, Kyrieleison vt hactenus celebratum est, varijs 35 melodijs pro diuersis temporibus, amplectimur, cum sequenti 4) Die mit ‘communicantes’ anhebende ‘infra actionem’ bezeichnete partie des Canon Missae § 21 (Kl. T. n. 19 s. 15) erleidet bei verschiedenen anlässen Veränderungen, die im Missale jeweils hinter den zugehörigen praefationes aufgeführt sind. 13) I Thess 5, 21 14) non fehlt in A, add. WA 15) alias: z. b. de abroganda missa privata WA 8, 411 EA op. lat. var. arg. 6, 113 ff.

hymno angelico, Gloria in excelsis, tarnen in arbitrio stabil Episcopi, quoties illum omitti voluerit. 10 Tertid, sequens Oratio illa seu collecta, modo sit pia (vt fere sunt, quae dominicis diebus habentur) perseueret ritu 5 suo, sed ea duntaxat vnica. Post hanc lectio Epistolae. Verum nondum tempus est et hic nouandi, quando nulla impia legitur. Alioqui cum rard eae partes ex Epistolis Pauli legantur, in quibus fides docetur, sed potissimüm morales et exhortatoriae. Vt ordinator ille Epistolarum videatur fuisse insigniter indoctus io et superstitiosus operum ponderator, officium requirebat eas potius pro maiore parte ordinäre, quibus fides in Christum 210 docetur. Idem certe in Euangelijs spectauit sepius, quisquis fuerit lectionum istarum autor. Sed interim supplebit hoc vemacula Concio. Alioqui si futurum est, vt vemacula missa -5 habeatur (quod Christus faueat) danda est opera, vt Epistolae et Euangelia suis optimis et potioribus locis legantur in missa. 11 Quarto, Graduale duorum versuum simul cum alleluia, vel vtrum, iuxta arbitrium Episcopi cantetur. Porro Gradualia quadragesimalia et similia, quae duos versus excedunt, cantet 20 quisquis velit in domo suä, In Ecclesia nolumus tedio extingui spiritum fidelium. Sed nec ipsam quadragesimam siue maiorem hebdomadam aut sextam feriam penosam, alijs ritibus ostentare decet, quam alias quascunque, ne semimissä et altera sacramenti parte Christum amplius ludere et ridere veile vide25 amur. Alleluia enim vox perpetua est Ecclesiae, sicut perpetua est memoria passionis et victoriae eins. 12 Quintö, Sequentias et prosas nullas admittimus, nisi Episcopo placuerit illa breuis in Natiuitate Christi. Grates nunc omnes. Neque ferme sunt, quae spiritum redoleant nisi 211 illae de spiritu sancto. Sancti Spiritus. Et veni Sancte Spiri­ tus. Quas vel post prandium vel sub vesperis vel sub missä (si Episcopo placet) cantari licet. iz Sextd sequitur Euangelij lectio. Vbi nec candelas neque thurificationem prohibemus, Sed nec exigimus, Esto hoc liberum. 35 14 Septimd, Symbolum Nicenum cantari solitum non displicet, tarnen et hoc habet in manu Episcopus. Idem de vemacula Concione sentimus, vt nihil referat, siue hic post Symbolum, siue ante introitum missae fiat, quamquam est alia ratio, cur 28) Die Sequenz ‘Grates nunc omnes’ findet sich in vortridentinischen missalien (z. b. einem Lübecker) zur ersten weihnachtsmesse. 30) ‘Sancti Spiritus adsit nobis gratia* war damals vielfach gebräuchlich als Sequenz der pfmgstmesse, ‘veni sancte Spiritus’ am Pfingstmontag. Heute ist letztere auch am pfingstsonntag und danach die ganze woche üblich.

aptius ante missam fiat, Quod Euangelion sit vox clamans in deserto et vocans ad fidem infideles. Missa verö sit vsus ipse Euangelij et communio mensae domini, quae duntaxat fidelium est et seorsum fieri conueniebat, sed tarnen liberos nos ratio ista non ligat, Praesertim quod omnia quae vsqud ad Symbo- 5 lum in missä fiunt, nostra sunt et libera, ä deo non exacta, quare nec ad missam necessariö pertinent. 15 Octauö, sequitur, tota illa abominatio, cui seruire coactum est, quicquid in missä praecessit, vnde et Offertorium vocatur. Et ab hinc omnia fere sonant ac olent oblationem. In quo- 10 rum medio, verba illa vitae et salutis sic posita sunt, ceu olim arca domini in templo idolorum iuxta Dagon. Et nullus est ibi Israelita qui vel accedere vel arcam reducere possit, donec ipsa hostes suos in posteriora percussos opprobrio sempitemo nobilitauit, et sese dimittere compulit, quae est Parabola in- 15 stantis temporis. Proinde omnibus illis repudiatis quae obla­ tionem sonant, cum vniuerso Canone, retineamus quae pura et sancta sunt, ac sic Missam nostram ordiamur. 16 i. Sub symbolo vel post Canonem, apparetur panis et vinum ad benedictionem, ritu solito, nisi quod nondum con- 20 stitui mecum, miscenda ne sit aqua vino quamquam huc inclino, vt merum potius vinum paretur, absque aquae mixtura, quod significatio me male habeat, quam Isaias .i. ponit. Vinum tuum (inquit) mixtum est aqua, Merum vinum enim pulchre figurat puritatem doctrinae Euangelicae. Deinde quod pro 25 nobis non est fusus, nisi solius sanguis Christi impermixtus nostro, cuius ibi memoriam facimus. Vt non stet illorum somnium, qui dicunt ibi figurari, vnionem nostri cum Christo, Huius 212 vnionis memoriam hic non facimus. Nec sumus vniti ante eins fusionem, alioqui simul noster quoque sanguis cum san- 3° guine Christi pro nobis fusus celebrabitur. Tarnen contra libertatem non introducam legem superstitiosam. Christus hec non magnopere curabit, nec res digna est contentione, Pugnauit satis hanc pugnam stultam Romana et Graeca Ecclesia, vt et

12) I Reg. 5, 2 ff. 19) post canonem: da der eigentliche Canon missae ja nach z. 17 ganz beseitigt werden soll, ist canonem wohl Verschreibung für ‘concionem’, was die Wittenberger gesamtausgabe der werke L.s ein­ setzt. Die erklärung des Übersetzers Speratus ‘nach dem ausgelassen canon* ist sicher falsch. 23) Isaias 1, 22 27) vgl. das offertoriumgebet § 13 b. Durandus IV 30, 18 ‘praeterea admistio huius unionem populi cum Christo designat’. Cyprian epist 63, 13. 34) Durandus IV 42, 9 ‘nam et Graecorum ecclesia dicitur non apponere aquam in sacramento*.

alias multas. Quod verö aliqui adducunt e latere Christi flux^sse aquam cum sanguine, nihil probat Aliud enim illa aqua significat, quam volunt per hanc mixtam aquam significari. Sed nec mixta illa fuit cum sanguine, figura insuper nihil 5 probat, exemplum autem non constat. Quare vt humanum inuentum libere tractetur. 17 ij. Apparate pane et vino mox procedatur ad hunc modum. Dominus vobiscum, Respon: Et cum spiritu tuo, Sursum corda, Respon: Habeamus ad dominum, Gratias aga10 mus domino deo nostro, Respon: dignum et iustum est. Vere dignum et iustum est equum et salutare, nos tibi semper et vbique gratias agere, domine sancte, pater omnipotens, aeteme deus, per Christum dominum nostrum. 18 iij. Deinde. Qui pridie quam pateretur accepit panem x5 gratias agens, fregit, deditque discipulis suis, dicens. Accipite, comedite, Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur. 19 Similiter et calicem, postquam caenauit, dicens, Hic calix est noui testamenti in meo sanguine, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Haec quoties20 cunque feceritis in mei memoriam faciatis. 20 Haec verba Christi velim, modica post prefationem interposita pausa, in eo tono vocis recitari, quo canitur alias oratio dominica in Canone, vt i circumstantibus possit audiri, quamquam in bis Omnibus libertas sit pijs mentibus, vel silenter 25 vel palam ea verba recitare. 21 iiij. Finita benedictione, Chorus cantet Sanctus, et sub cantu benedictus, eleuetur panis et Calix ritu hactenus seruato, 218 vel propter infirmos, qui hac repentina huius insignioris in Missa ritus (mutatione) forte offendentur, praesertim vbi per 30 conciones vernaculas docti fuerint, quid eä petatur eleuatione. 22 v. Post haec legatur oratio dominica. Sic. Oremus preceptis salutaribus moniti etce. omissä oratione sequenti. Libera nos quesumus, cum omnibus signis quae fieri solent super hostiam et cum hostiä super calicem, nec frangatur hostia nec 35 in calicem misceatur. Sed statim post orationem dominicam dicatur. Pax domini etce. quae est publica quaedam absolutio ä peccatis communicantium, Vox plane Euangelica, annuncians remissionem peccatorum, vnica illa et dignissima ad mensam 1) Durandus IV 30, 19 ‘Secundo adnotandum, quod de latere Christi simul exivit et sanguis et aqua'. 9) habeamus (= exuiuev) Variante des üblichen ‘habemus* (vgl. KL T. n. 35 s. 7 z. 7) oder druckfehler? 29) das in den ältesten drudcen versehentlich ausgelassene •mutatione' ergänzt die Wittenb. ausg.

domini preparatio, si fide apprehendatur, non secus atque ex ore Christi prolata, Vnde veilem eam nunciari verso ad populum vultu, quemadmodum solent Episcopi, quod unicum est vestigium Episcoporum priscorum, in nostris Episcopis. 23 vi. Deinde communicet, tum sese, tum populum, interim 5 cantetur Agnus dei. Quod si orationem illam. Domine Ihesu Christe fili dei viui, qui ex voluntate patris etce. ante sumptionem orare voluerit, non male orabit, mutato solum numero singulari in pluralem, nostris et nos, pro meis et me. Item et illam. Corpus domini etc. custodiat animam meam, vel tuam 10 in vitam aetemam. Et sanguis do: nost: custodiat, animam tuam in vitam aeternam. 24 vij. Si communionem cantare übet, cantetur. Sed loco complendae seu vltimae collectae, quia fere sacrificium sonant, legatur in eodem tono, oratio illa. Quod ore sumpsimus -s domine: poterit et illa legi. Corpus tuum domine quod sumpsimus etce. mutato numero in pluralem. Qui viuis et regnas etce. Dominus vobiscum etce. Loco ite Missa, dicatur. Benedicamus domino, adiecto (vbi et quando placet) alleluia in suis melodijs. Vel ex vespertinis, Benedicamus 20 mutuentur. 25 viij. Benedictio solita detur. Vel accipiatur illa Numeri, vi. quam ipse dominus digessit .d. Benedicat nos dominus et custodiat nos, Ostendat nobis faciem suam et misereatur nostri. Conuertat dominus faciem suam ad nos et det nobis »5 pacem. Vel illa psal. xcvi. Benedicat nos deus deus noster, 814 benedicat nos deus et metuant eum omnes fines terrae. Amen. Eiusmodi credo et Christum vsum fuisse cum in caelum ascendens suos discipulos benedixit. 26 Et hic quoque liberum sit Episcopo, quo ordine velit 30 vtranque speciem vel sumere, vel ministrare, Poterit enim vtrunque nempe, panem et vinum continuö benedicere antequam panem sumpserit Vel in ter benedictionem panis et vini statim sese et quotquot voluerint, pane communicare, Deinde vinum benedicere ac demum Omnibus bibendum dare, 35 Quo ritu Christus vsus videtur fuisse, vt verba Euangelij sonant, vbi manducare iussit panem antequam calicem benediceret. Deinde expresse dicit. Similiter et calicem postquam caenauit. Vt post manducationem primum calicem esse benedictum sentias. Sed ritus hic nimis nouus, non patietur ea 40 14) ‘complenda* ist die postcommunio § 40 23) Num. 6, 24 f. .d. — dicendo 26) Psalm 66 (so!), 7 f. 29) Luc. 24, 51

fieri, quae hactenus post benedictionem diximus, nisi et ipsa mutentur. 27 Sic de Missa sentimus, In quibus omnibus cauendum, ne legem ex libertate faciamus, aut peccare cogamus eos qui vel 5 aliter fecerint, vel quaedam omiserint, modo benedictionis verba sinant Integra, et fide hic agant. Christianorum enim hij esse debent ritus, idest filiorum liberae, qui sponte et ex animo ista seruent, mutaturi quoties et quomodo voluerint Quare non est, vt necessariam aliquam formam velut legem in hac 10 re quispiam vel petat vel statuat, qua conscientias illaqueet et vexet. Vnde et in priscis patribus et primitiuä Ecclesiä nullum exemplum legimus ritus huius plenum, nisi in Ro: Ecclesia. Sed nec seruandum esset, si quicquam pro lege in hac re sanxissent, quod legibus hec obstringi nec possint nec 15 debeant Deinde si etiam diuersi diuerso ritu vtantur, nullus alterum vel iudicet vel contemnat, sed vnusquisque sensu suo abundet, et idem sapiamus ac sentiamus, etiam si diuersa fa­ ciamus, et vniuscuiusque ritus alter! placeat, ne ad diuersitatem rituum, diuersae sequantur opiniones et sectae, quemadmodum 20 sub Romanä Ecclesia contigit. Extern! enim ritus, etsi ijs carere non possumus, sicut nec cibo et potu, non tarnen nos deo commendant, sicut nec esca nos deo commendat. Fides autem et Charitas nos deo commendant. Quare hic regnet illud Pauli. Non est regnum dei esca et potus, sed iustitia, 25 pax et gaudium in spiritu sancto. Ita nec ritus vllus est regnum dei, sed fides intra vos etce. 28 Vestes praeteriuimus. Sed de his vt de alijs ritibus sen­ timus. Permittamus illis vti libere, modo pompa et luxus 215 absit. Neque enim magis places, si in vestibus benedixeris. 30 Nec minus places, si sine vestibus benedixeris. Neque enim vestes etiam nos deo commendant. Sed nec eas consecrari velim aut benedici, velut sacrum aliquod futurae sint prae alijs vestibus, nisi generali illä benedictione, qua per verbum et orationem omnis bona Creatura dei sanctificari docetur, alioqui 35 mera superstitio et impietas est, per abominationis pontifices introducta, sicut et alia. 7) Gal. 4, 31 22) I Cor. 8, 8 34) I Tim. 4, 4 f.

24) Rom. 14, 17

29) vgl. I Cor. 8, 8

29

DE COMMVNIONE POPVLI.

J-JAEC de Missa et officio ministri seu Episcopi dixerimus. Nunc de ritu communicandi populi dicemus, cuius gratiä potissimum caena ista domini instituta est et eo nomine vocatur. Vt enim longe absurdissimum est, ministrum verbi 5 sic desipere, vt verbum publico ministerio pronunciet, vbi nullus est auditor, et sibi soli inter saxa et ligna aut sub diuo clamet, ita peruersissimum est, si ministri publicam caenam domini parent et oment, vbi nulli sint hospites qui edant et bibant, et ipsi soli, qui alijs ministrare debent, in vacuä mensä 10 et aulä comedant et bibant. Quare si vere Christi institutum amplecti volumus, nulla debet missa priuata relinqui in Ecclesiä, nisi toleretur et hic vel infirmitas vel necessitas ad tempus. 30 Hic autem seruandus est ritus, qui in baptismo seruatur. Nempe, vt Episcopo primum significetur, qui futuri sint 15 communicantes, petantque ipsi caena domini communicari, vt eorum et nomina et vitam cognoscere queat. Deinde potentes non admittat, nisi rationem fidei sue reddiderint, et interrogati responderint, an intelligant, quid sit caena domini, quid praestet, quo vsu illa velint potiri. Scz, si poterint verba 20 benedictionis memoriter recitare, et exponere, sese ideö venire, quod conscientia peccati, aut timore mortis, aut alio malo tentationis camis, mundi, diaboli, vexati, esuriant et sitiant verbum et signum gratiae et salutis ab ipso domino per ministerium Episcopi, quo solentur et confortentur, quäle Christus -5 inaestimabili charitate dederit et instituerit hac caenä cum diceret Accipite et comedite etce. zi Arbitror autem hanc interrogationem seu explorationem sufficere, si semel in anno fiat cum eo qui petit communi­ cari. Quin poterit tarn intelligens esse qui petit, vt vel semel 30 in totä vitä, vel prorsus nunquam interrogetur. Nam hoc ritu illud cauere volumus, ne irruant ad caenam domini, digni et indigni, sicut hactenus vidimus fieri sub Romanä Ecclesiä, vbi nihil quaesitum est aliud, quam communicari, de fide, de solatio, et de toto vsu et fructu caenae prorsus ne mentio (quidem) 216 aut cogitatio habita est. Quin et ipsa verba benedictionis, scz ipsum panem vitae, absconderunt, ingenti Studio, imd summo furore id agentes, vt communicantes opus operarentur bonum suä dignitate, non autem fidem alerent et roborarent Christi bonitate. Nos autem eos, qui respondere non poterunt iuxta 20) scz — scilicet ausg. poterint A

35) quidem Wittenb. ausg.

40) poterunt Wittenb.

praedicta, prorsus exclusos et alienos volumus ab istius caenae communione, tanquam veste nuptiali carentes. 1 32 Deinde vbi Episcopus viderit eos intelligere haec omnia, etiam hoc obseruabit, an vitä et moribus eam fidem et in5 telligentiam probent. Nam et Satan haec omnia et intelligit et loqui potest, hoc est, si viderit aliquem scortatorem, adulterum, aebrium, lusorem, vsurarium, maledicnm, aut alio crimine manifeste infamem, prorsus ab hac caenä excludat, nisi mani­ feste argumento vitam sese mutasse testatus fuerit. Nam illis, 10 qui aliquando labuntur et redeunt, dolentque de lapsu, caena ista non solum negari non debet, quin propter eos ipsos maxime institutam esse nosse oportet, vt reficiantur et roborentur, In multis enim offendimus omnes, Et onera inuicem portamus, dum et mutud nos oneramus. De illis enim contempto15 ribus loquor, qui inuerecunde et sine timore peccant et magnifica nihilo minus de Euangelio iactant. zz Deinde vbi Missa celebratur, conuenit, vt communicaturi seorsum vno loco et vnä turbä constent. Adhoc enim repertum est altare, repertus est et Chorus. Non quod apud deum 20 aliquid sit, hic vel hic stetisse, aut quicquam fidei hinc accedat, Sed quod oporteat eos palam videri et nosci, tarn ab ijs qui communicant quam ijs qui non communicant, quo deinde eorum vita quoque melius videri et probari et prodi possit. Nam huius communio caenae, est pars confessionis, 25 quä coram deo, angelis et hominibus sese confitentur esse Christianos. Ided curandum, ne velut furtim aufferant caenam, et deinde inter alios mixti ignorentur, an bene vel male viuant Quamquam ne hic quidem legem figere velim, sed id solum monstrare, quod honestum ac decorum sit ä Christianis liberis 30 libere praestari, 34 De confessione verd priuata ante communionem sentio, sicut hactenus docui, esse eam scz, nec necessariam nec exigendam, vtilem tarnen et non contemnendam, Quando nec ipsam caenam dominus necessarid exegerit aut lege firmauerit, 35 sed cuique liberum permiserit, dicens, Quotiescunque haec feceritis etce. Sic de praeparatione ad caenam hanc sapimus, vt liberum sit ieiunio et orationibus sese componere. Sobrios certe oportet adesse et sedulos ac diligentes, vt maxime nihil ieiunes aut parum ores. Sobrietatem verd dico, non illam 217 superstitiosam Papistarum, sed ne crapulä ructues et distento ventre pigrescas. Nam optima preparatio est (vt dixi) Anima, 32) vgl. Von der beicht 1521 WA 8, 129 ff. EA 27, 318 ff.

peccatis, morte, tentationibus agitata, esuriens et sitiens medelam et robur. Verum quicquid est Harum rerum, ad Episcopum pertinet, vt populum doceat. 35 Id nunc reliquum est, an vtranque speciem (vt vocant) populo ministrare oporteat, Hic sic dico, postquam Euange- 5 Hon nunc biennio toto apud nos inculcatum est, satis simul indultum et donatum est infirmitati. Deinceps agendum est, iuxta illud Pauli. Qui ignorat, ignoret, Nec enim refert, si neutram speciem accipiant denud, qui Euangelion tanto tem­ pore non cognouerunt, ne forte perpetuä infirmitatis to- w leranciä pertinaciam alat, et aduersus Euangelion prescribat. Quare simpliciter iuxta institutum Christi vtraque species et petatur et ministretur. Qui hoc noluerint, sinantur sibi et nihil ministretur ipsis, Nam hanc Missae formam, ijs praemonstramus, quibus Euangelion annunciatum et aliquä parte cogni- 15 tum est. Qui verd nondum audierunt nec cognoscere potuerunt, ijs nondum quicquam huius rei consuli potest. 36 Nec quenquam id moraii debet, quod Concilium iactant, in quo id rursum Heere sanciatur. Nos Christi ius habemus, et Concilia nec morari nec audire volumus, in bis quae mani- 20 feste sunt Euangelij. Quin amplius dicimus. Siquo casu Concilium id statueret ac permitteret, tune minime omnium nos veile vtraque specie potiri, imo tune primum in despectum tarn Concilij quam statuti sui, vellemus aut vträ tantum aut neuträ, et nequaquam vtraque potiri, ac plane eos ana- 25 thema habere, quicunque autoritate talis Concilij vel statuti vtraque potiretur. Miraris et causam quseris? Audi, Si tu nosti panem et vinum ä Christo institutum, vtrunque sez sumendum esse ab omnibus, vt clarissime testantur Euangelia et Paulus, ita, vt et ipsi aduersarij cogantur id confiteri, nec 30 tarnen audes illi credere et fidere vt ita sumas, audes verd vt sumas, si homines in Concilio suo id statuant, Nonne tum praefers homines Christo ? Nonne extollis homines peccati super deum qui dicitur et colitur ? Nonne plus fidis in hominum verba quam in dei verba ? Imo verbis dei prorsus 35 diffidis, et solis hominum verbis credis? At quanta est ista abominatio et negatio dei altissimi? Quae idolatria tum par esse potest, tu» tarn religiös» obedientiae erga Concilium ho­ minum? Nonne potius milies mori? nonne potius vnam aut nullam speciem accipere deberes quam in tali obedientiä tarn 40 sacrilegä et apostasiä fidei accipere? 8) I Cor. 14, 38 37) idolatria (statt idololatria) z. b. auch brief v. 6 nov. 1523 Enders 4, 256, 26 ist gut mittelalterlich

37 Desinant itaque iactare Concilia sua, Sed primüm hoc 218 faciant, restituant Sacrilegium diuinae gloriae, confiteantur s6se Satanä magistro prohibuisse vnam speciem, sese super deum eleuasse, verbum eius damnasse, et tot populos per tot saecula 5 perdidisse, et penitentiam agant pro hac tyrannide indicibilis crudelitatis et impietatis, Et sanciant, Nos recte egisse, quod citra imö contra eorum dogmata vtranque speciem docuimus et sumpsimus, nec illorum Concilium exspectauimus, gratiasque agant, quod illorum perditionem et abominationem sequi io detrectauerimus. Postquam haec fecerint, libentes pronique eorum Concilium et statu tum adorabimus et amplectemur, Interim dum hoc non faciunt, pergunt verd postulare, vt suam autoritatem praestolemur, nihil audimus, sed pergimus et nos contraria illis et docere et facere, eo maxime quo scimus 3