Liturgische Texte. Band 4 Martin Luthers Von Ordnung Gottesdiensts: Taufbüchlein, Formula Missae et Communionis, 1523 [Reprint 2020 ed.] 9783111357621, 9783111000916


200 53 3MB

German Pages 24 [28] Year 1909

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Liturgische Texte. Band 4 Martin Luthers Von Ordnung Gottesdiensts: Taufbüchlein, Formula Missae et Communionis, 1523 [Reprint 2020 ed.]
 9783111357621, 9783111000916

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

KLEINE TEXTE FÜR THEOLOGISCHE UND PHILOLOGISCHE VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

--------------------------------- 36----------------------------------

LITURGISCHE TEXTE IV

MARTIN LUTHERS VON ORDNUNG GOTTESDIENSTS

TAUFBUECHLEIN

FORMULA MISSAE ET COMMUNIONIS i523 HERAUSGEGEBEN VON

D. HANS LIETZMANN O. PROFESSOR IN JENA

PREIS O.6o M.

BONN A. MARCUS UND E. WEBER’S VERLAG 1909

Dies heft vereinigt die drei wichtigsten Schriften, welche Luther im jähre 1523 zur reform der gottesdienstordnung veröffentlicht hat. Die texte entnehme ich dem auch in n. 21 und 37 dieser Sammlung benutzten sammelband der Jenenser Universitätsbibliothek Bud. Var. q (so!) 635. Für die schrift Von Ordnung Gottesdiensts in der Ge­ meine ist der Wittenberger druck A zu gründe gelegt. Titel: Don ordenung | gottis dienst yn | der gemeyne. | Doctor Martin' | Lutther. | Wittemberg. | M.D.xxiij. | in zierrahmen von zwei pilastem. Wehn. Ausg. 12, 31 ff. Erl. Ausg. 22, 151 ff. Luther hatte am 29. jan. 1523 in dem Kl. T. n. 21. s. 3 erwähnten schreiben an die gemeinde zu Leisnig (Enders IV 70) erklärt „auf die andern zwei stuck, das pfarr-ambt zu befestigen mit schrift, und ordenung zu stellen, zu singen und beten und lesen, wie E. L. gebeten hat, will ich mein furmogen gern dar thun“. In erfüllung dieses versprechens und unter gleichzeitiger berücksichtigung der in Wittenberg selbst vorgenommenen neuordnung des gottesdienstes (seit dem 23. märz, nach Spalatins Annales bei Mencken Script, rer. Germ. II p. 620 f.) ist diese schrift entstanden. Den terminus ante quem liefert das datum eines nachdruckes (G) aus Zwickau am Dinstag vor dem Heyligen pfingstag (523 (d. h. 19 mai). Das Taufbüchlein steht in der Weimarer ausgabe bd. 12, 38ff., Erlanger ausg. 22, 15 s; als Vorlage dient druck B (WA s. 40), d. h. die zweite Wittenberger ausgabe, die von dem urdruck A nur an den wenigen angegebenen stellen abweicht. Titel: Das taust buch-stin verdeutscht | durch Mart. | Luther. | vuittemberg | M.D.xxiij | in zier­ rahmen, links Adam, rechts Eva, mit je einem kind an der hand. Ent­ standen ist es sehr bald nach der vorigen schrift, da wir einen Zwickauer nachdruck (F) besitzen, welcher am Freytag nach dem Heyligen Pfingst­ tag (523 (d. h. am 29. mai) vollendet ist. Als Vorlage hat Luther natürlich die Wittenberger lateinische agende gedient, die wir nicht mehr kennen. Kawerau hat nachgewiesen, daß die Magdeburger agende, von der wir einen druck aus dem jähre 1497 besitzen, damit nächstverwandt ist. Vgl. über vorlagen und nachbildungen dieser Lutherschrift Kawerau in der Zeitschrift für kirchl. Wissenschaft und kirchl. Leben X (1889) S. 407 ff. 466 ff. Die Formula Missae et Communionis ist nach dem Witten­ berger urdruck A gegeben. Titel: FORMVLA | MISSAE ET COMMVNIONIS | pro Ecclesia Vuitten-1 bergens. | MARTINI LVTHER. | VVITTEMBERGAE- | MDXXIII, | in zierrahmen, zwischen zwei Säulen. Am ende ein lamm mit kreuzesfahne, dessen blut in einen kelch strömt. Das ganze in italienischer cursive gedruckt. Weim. ausg. 12, 197 ff. EA op. lat. var. arg. 7, I ff. Über die entstehungsgesäichte dieser schrift giebt Luthers briefwechsel aus der zeit von october bis december 1523 an Nicolaus Hausmann, pfarrer an der Marien­ kirche zu Zwickau, auskunft: vgl. Kaweraus einleitung in WA. Luthers briefe vom oct., 13. nov. und das begleitschreiben des fertigen exemplars, datiert vom 4 december 1523 (Enders IV 253. 254. 259.261 de Wette II 428. 429 f. 433). Eine Übersetzung lieferte Paul Speratus (1524) und ein unbekannter Nürnberger (1523), gegenschriften Hieronymus Emser Missae christianorum contra Luteranam missandi formulam assertio 1524 und Jodocus Clichtoveus Propugnaculum ecclesiae adversus Lutheranos 1526. Bibelcitate beziehen sich auf die Vulgata. Am rande stehen die Seitenzahlen der Weimarer ausgabe. H. L.

1s Von ordenung gottis diensts ynn der gemeyne.

»s Gottis dienst der itzt allenthalbe gehet / hatt eyn Christliche ^feyne ankunfft gleych wie auch das predigampt. Aber gleych wie das predigampt verderbt ist / durch die geystliche tyranne / also ist auch der gottis dienst verderbt durch die Heuchler / Wie wyr nu das predigampt 5 nicht abethun / sondern Widder ynn seyn rechten stand begeren tzu brengen / so ist auch nicht vnser meynüg / den gottis dienst miss zuheben / sondern Widder ynn rechten schwang tzu bringen. 2 1s Drey grosse mißbreuch sind ynn den gottis dienst gefalle / Der erst / das man gottis wort gesckweyge hat / vnd alleyne geleßen / vnd gesungen 10 ynn den kirchen / das ist der ergiste mißbrauch / Der ander / da Gottis wort geschwygen gewesen ist / sind neben eyn komen / so viel VNchrist­ licher fabeln / vnd lugen / beyde ynn legenden / gesange vnd predigen / das greulich ist tzu sehen. Der dritte / das man solche gottts dienst / als eyn werck than hatt / da mit gottis gnade vnd selickeyt zur werben / da -5 ist der glaub vntergangen / vnd hatt yderman zu kirchen gebe / stifften / pfaff / mund) vn nennen werden wollen. 3 1s Nu diße mißbreuch abtzuthuu / ist auffs erst tzu wissen / das die Chrristlich gemeyne nymer soll zu ferne komen / es werde denn da selbs Gottis wort gepredigt vnd gebett / es sey auch auffs kurtzist. Wie 20 Psalm. 101. Wenn die konige vnd das volck hu fernen kompt gott tzu dienen / sollen sie Gottis namen vnd lob verkündigen / Vnd Paulus .1. Corin. 14 spricht das ynn der gemeyne soll geweyffagt / gelert vnd ermanet werden. Darumb wo nicht gotts wort predigt wirt / ists besser das man Widder singe noch leße / noch zu fernen kome. 25 4 1s Also ists aber tzu gangen vnter den Christen hur tzeyt der Apostel / vnd sollt auch noch so hu gehe. Das man teglich des morges eyne stunde ftue umb vier odder funffe tzu fernen ferne / vnd daselbs lesen liesse / es seyen schuler odder Priester / odder wer es sey / gleych wie man itzt noch die Lection ynn der Metten ließet / das sollen thun / eyner odder hween / 30 odder eyner vmb den andern / odder eyn Chor vmb den andern / wie das am besten gesellet. 5 1s Darnad) soll der Prediger odder welchem es befolhe wirt / er für tretten / vnd die selb lection eyn stuck aus legen / das die andern alle verstehen / lerne vnd ermanet werden / Das erst werck heyst Paulus .1.35 Cori. 14 mit zungen reden. Das ander / aus legen odder weyssagen / vnd mit dem synn odder verstand reden. Vnd wo dis nicht geschicht / so ist die gemeyne der lectiö nichts gebessert / wie bis her ynn klostern vnd 36 stifften geschehen / da sie nur die wende haben angeblehet. 6 1s Diße Lection soll aber seyn aus dem alten Testament / nemlich 4° 3) ‘ankunft’ — herkunft 13) ‘beyde’ — sowohl 22) I Cor. 14, 26 ff. 25) weder

21) Psalm 101, 23

LUTHER

4

das man eyn buch für sich neme / VN eyn Capitel odder tzwey / odder eyn halbes leße / bis es aus sey / dar nach eyn anders für neme / vnd so fort an / bis die gantze Biblia aus gelesen werde / vnd wo man fle nicht verstehe / das man für vber fare / vnd got ehre. Also das durch tegliche 5 vbunge der schrifft / die Christe ynn der schrifft verstedig / leuffig vnd kundig werde / Denn daher wurden vortzeytten gar feyne Christen / iungfrawe vn werterer / vn sollte wol auch noch werde. 7 Wenn nu die Lection vnd auslegug eyn halb stnd odder lenger geweret hatt / soll man drauff yn gemeyn got dancken / loben / vn bitte vmb 10 ftucht des worts. rc. Dazu soll man brauchen der psalme / vnd ettlicher gutten Respösoria / Antiphon / kurtz / also / das es alles yn eyner stund ausgerichtet werde / odder wie lange sie wollen / denn man mus die seelen nicht überschütten / das sie nicht müde vnd vberdruffig werden / wie bis her ynn klostern vnd stifften sie sich mit esels erbeyt beladen haben. 15 8 1s Desselben gleyche an dem abent / vmb sechs odd' funffe Widder also tzu samen. Vnd hie sollt aber aus dem altem Testament eyn buch nach dem andern ftlrgenomen werden / nemlich die Propheten / gleych wye am morgen Moses vnd die Historien. Aber weyl nu / das newe Testament miet) eyn buch ist / las ich das alte Testamet dem morge / vn 2v das newe dem abent / odd' widderüb vn gleych also lesen / aus lege / lobe / singe vn beten / wie am morgen / auch eyn stund lang. Den es ist alles zuthun vmb gottis wort / das dasselb ym schwäg gehe / vnd die seelen ymer auffrichte vnd erquicke / das sie nicht laffz werden. 9 1s Will man nu solch versamlung des tags noch ein mal hallten nach -5 essens / das stehe ynn freyer wilkore. 10 1s Auch ob wlchs tegliches gottis diensts villeicht nicht die gantze versamlunge gewartten künde / sollen doch die Priester vnd schuler vnd tzuuor die ienigen / so man verhofft gutte Prediger vn seelsorger aus zu werden / solchs thun. Vnd das man sie ermane solchs frey nicht aus tzwang / odder 3° vnlust / nicht vmb lohn tzeytlich noch ewig / sondern alleyne gott tzu ehre / den nehisten tzu nutz tzu thun. 11 1s Des sontags aber soll solch versamlung für die gantzen gemeyne geschehen / vber das tegliche versamlen des kleynern Haussen / vn da selbs / wie biß her gewonet Mesß vnd Vesper singen / also das man zu beyder 35 tzeytt predige der gantzen gemeyne / des morgens das gewonlich Euäge37 (ton / des abents die Epistel / odder stehe bey dem Prediger / ob er auch eyn buch für sich neme odder tzwey / wie yhn duckt das nutzist seyn. 12 1s Will nu yemand als dann das sacramet entpfahen / dem laß mans geben / wie man das alles wol kan vnternäder nach gelegeheyt der zeyt 40 vn Person schicke. 13 1s Die teglichen messen solle abseyn allerdinge / des es am wort / 2) nennen A

14) arbeit

23) lässig

33) über — hinaus, außer

VON ORDNUNG GOTTESDIENSTS

5

vnd nicht an der messen ligt / Doch ob ettlich ausser dem sontag begerte das sacrament / so hallt man messe / wie das die andacht vnd heyt gibt / denn hie kan man keyn geseh noch Hill sehen. 14 1s Das gesenge ynn den sontags messen vnd vesper las man bleyben / denn sie sind fast gutt / vnd aus der schufst getzogen / doch mag mans 5 wenigem odder mehren. Aber das gesenge vnd psalme teglich des mor­ gens vnd abents zu stellen soll des pfarres vnd Predigers ampt seyn / das sie auff eyn (glichen morgen eyn Psalmen / eyn seyn Responsorion odder Antiphen mit eyner Collecten ordene. Des abents auch alßo / nach der Lection vnd auslegung öffentlich zu lesen vnd zusingen. Aber die 10 Antiphen vn Responsoria vn Collecten / legende von den heyligen / vnd vom creutz / laß man noch eyn heyt stille ligen / bis sie gefegt werden / denn es ist greulich viel vnflatts drynnen. 15 1s Aller heyligen fest sollten ab seyn / odder wo eyn gutte Christliche legede were / auff den Sontag nach dem Euangelio zum exempel mit eyn 15 gefurt werden. Doch das fest Purificationis / Annuciationis Marie ließ ich bleyben / Affumptionis vnd Natiuitatis mus man noch eyn heytlang bleyben lassen / wie wol der gesang drynnen nicht lautter ist. Johannis Baptiste fest ist auch reyn. Der Apostel legend ist keyne reyn / on .S, Pauli / drumb mag man sie auff die Sontage hyhen / odder so es gefelt / -0 sonderlich feyren. 16 1s Anders mehr wirt sich mit der heyt selb geben / wenn es angehet. Aber die Summa sey die / das es ia alles geschehe / das das wort ym schwang gehe / vnd nicht widderumb eyn loren vnd dohnen draus werde / wie bis her gewesen ist. Es ist alles besser nach gelassen / denn das wort. 25 Vnd ist nichts besser getrieben den das wort / den dz das selb sollt ym schwang vnter den Christen gehen / heygt die gantze schrifft an / vn Chri­ stus auch selb sagt / Luce .x. Eyns ist von notten. Nemlich das Maria hu Christus fussen flhe vnd höre seyn wort teglich / das ist das beste teyl / das zurwelen ist / vnd nymer weg genomen wirt. Es ist eyn ewig wort / 30 das ander mus alles vergehen / wie viel es auch der Martha zuschaffen gibt. Datzu helff vns gott. Amen. 7) bestellen, anordnen

24) lärmen und plärren

28) Luc. 10, 42

6

42

LUTHER

Das tauff buchlin verdeutscht durch Mart. Luther, vuittemberg IH.T).3E3Eüj

5

Der teuffer blaße dem kind drey mal vnter äugen vnd spreche. Far aus du vnreyner geyst vnd gib raum dem heyligen geyst. Darnach mach er yhm eyn creuy an die styrn vnd brüst vnd spreche. Nym das zeychen des heyligen creutzs beyde an der stirn vnd an

der brüst. Last vns beten 2 (D Allmechtiger ewiger Gott Vatter vnsers Herrn Ihesu Christi, io Du woltist sehen auff dießen .N. deynen diener / den du zu des glawbes vnterricht beruften hast treybe alle blindheytt feyns herczen von yhm / zureys alle strick des teuffels / da mit er gepunde ist. Tu yhm auff Herr die thur deyner gutte / auff das er mit dem zeychen deyner weysheytt beczeychnet / aller böser lust gestanck on sey / vnd nach dem 15 suffen geruch deyner gepott / dyr ynn der Lhristenheyt frolich dyene / vnd teglich zu neme / vnd das er tüchtig werde zu komen zu deyner

48

taufte gnade / erczney czu empfahen / durch Christum vnsern Herren Amen.

20

25

30

Last vns aber beten. z O Gott du vnsterblicher tröst aller die was foddern / erlöster aller die dyr stehen / vn frid aller die dich bitten / leben der glewbigen / aufferstehung der todten. Ich ruffe dich an ober dießen .N. deynen diener / der deyner tauffe gäbe bittet / vnd deyn ewige gnade durch die geistliche widergepurt begerd. Nym yhn auff E^erre / vnd wie du gesagt hast. Bittet / so werdet yhr nemen / sucht / so werdet yhr finde / klopft an / so wirt euch auff gethan / so reyche nu das lohn dem der do bittet / vnd offene die thur / dem der anklopffet / das er den ewige fegen dises himlischen bades erlange / vnd das verheyffen

reich deiner gäbe empfahe / durch Christum vnßern Herrn / Amen. 4 Hie neme er das ktnd vnnd lege yhm saltz ynn den mund vnd sprech. Nym .N. das saltz der weysheytt / die dich foddere zum ewigen leben / Amen.

Hab fride.

Last vns beten. Allmechtiger Ewiger Gott der du hast durch die sindflutt / nach deynem 35 gestrengen gericht / die vnglewbige welt verdampt / vn den gleubigen Noe selb acht / nach deyner groffzen barmhertzickeyt / erhallten, vnd den verstockten Pharao mit allen seynen ym rotten meer erseufft / vnd deyn volck Israel trockenn durch hyn gefuret / damit dis bad deiner heyligen tauffe zukunfftig bezeychnet / vnd durch die tauffe 40 deyns liebe kindes vnsers Herren Jhesu Christi den Jordan vnd alle

6) ‘beyde’ — sowohl 14) ohne den gestank aller bösen lust 19) aber A, fehlt in B 21) aller A, alle B 25) Mat. 7, 7

TAUFBUECHLEIN

7

wasser zur seyligen sindflut vnd reychlicher abwasschüg der funden geheiliget vn eingeseczt. wir bitte durch die selbe deyne grndlose barmherzickeit / du wolltist dießen .N. gnediglich ansehen / vn mit rechtem u glawben ym geyst beseligen / das durch dieße heylsame sindflut / an yhm ersauffe vnd vnttergehe / alles was yhm von Adam angepornn 5 ist / vnd er selb datzugethan hat. vnd er aus der vngleubigen zal gesondert / ynn der heyligen Arca der Lhristenheyt trocken vn sicher behalten / allzeit brünstig ym geist frolich ynn Hoffnung / deynem namen diene / auff das er mit allen glewbigen deyner verheyffung ewigs lebes zu erlangen / wirdig werde / durch Jhesum Christum io vnßern Herrn Amen. 5 Darumb du leydiger teuffel erkenne deyn vrteyl / vnd las die ehre dem rechten vnd lebendigen got / las die ehre seynem son 3esu Christo vnd dem heyligen geist / vnd weyche von dießem .N. seynem diener / Denn Gott vnd vnser Herr Jesus Christus hatt yhn zu seyner heiligen 15 gnade vnd fegen und zum brun der tauffe durch seyn gäbe beruffen. Vnd das du dis zeychen des heyligen creutzis * das wir an seyne stirn thun / muffist nymmer thuren verstoeren / durch den der zuküfftig ist zu richten etce. 6 So höre nu du leydiger teuffel / bey dem namen des ewigen 20 gottis vnd unszers heylandes Ihesu Christi beschworen / vnd weyche mit zittern vnd seufftzen / fampt deynem haffz vberwunden / das du nichts tzu schaffen habst mit dem dyener gottis / der nu nach dem das hymlisch ist / trachtet / vnd dyr vnd deyner wellt entsaget / vnd leben soll yn seliger vnsterblickeytt. So las nu die ehere dem heyligen geyst 25 der da kompt / vnd von der hohisten burck des hymels erab feret / deyne triegerey zuverstoeren / vnd das Hertz mit dem göttlichen brun gefeget / eyn heyligen tempel vnd wonung Gotte zubereyten / auff das dießer dyener gottis / von aller schuld der vorigen läster erloßet / dem ewigen Gott danck sage allzeyt / vnd lobe seynen namen ewig- 30 lich / Amen. 7 Ich beschwere dich du vnreiner geyst / bey dem namen des vaters + vnd des sons HP vnd des heyligen geysts / das du ausfarest / vnd weychest von disem diener gottis .N. den der gepeutt dyr du leydiger / der mit fuffen auff dem meere ging / vnd dem synckenden petro die 35 Hand reycht.

Last vns beten. 8 Herr heyliger vater almechtiger ewiger Got / von dem alle liecht der warheyt kompt / wir bitte deine ewige vn aller senfftiste gutte / das du deynen fegen auff diesen .N. deynen dyener gissest / vnnd wolltist 40 yhn erleuchten / mit dem liecht deyns erkentnis / reynige vnd heylige yhn / gib yhm das recht erkentnis / das er wirdig werde / zu deyner

18) ‘thuren’ — wagen

21) unßers A unsezers B

35) synkende AB

8

LUTHER

tauffe gnade zu kamen / das

er hallte eyn feste hoffenung / rechten

radt / und heylige lere / vn geschickt werde zu

deyner tauffe gnade /

durch Christum vnßern Herrn / Amen.

45

8 Der Herr sey mit euch / Anttwort. vnd mit deyne geyst.

Luägelion

Anttwortt. Lhere sey dyr herre.

5 Sanct Marcks.

Czu der zeytt Brachten sie kindlin zu Jhesu / das er sie sollt anruren.

Aber die iunger bedrawete die / so sie brachten.

sahe / verdros yhm / vnd sprach fönten / vnd weret yhn nicht.

zu yhn.

Da das Jesus

Last die kindlin zu myr

Denn solcher ist das hymelreich.

war-

io lich ich sage euch / wer nicht das reich gottis nympt wie eyn kindlin \ der wirtt nicht hyneyn fönten / vnd er hertzet sie / vnd legt die hende

auff sie / vnd segnet sie. Denn lege der prtefter seyne hend auffs kinds heubt vnd bete das vater vnser sampt den paten nydder geknyet. 15 9 Darnach neme er mit dem finger speychel vnd rüre damit das rechte ohr vn spreche. Lphthah / das ist / thu dich auff. Zu der naßen / vnd zum ltncken ore. Du teuffel aber steuch / denn gotis gericht kompt herbey. Darnach leytte man das kindlin ynn die ktrche vnd der priefter spreche. 20 Der Herr behüte deynen eyngang vnd außgang / von nu an bis zu ewigen zeytten.

10 Darnach laß der Priester das kind durch seyne paten dem teuffel absagen vnd sprech. N. Lntsagistu dem teuffel? Anttwort. Ja. vnd alle seynen wercken? Antwortt.

Ja.

vnd alle seinem wesen?

25 Gleubstu an Got den Antwort. Ja.

Glewbstu an

Herrn geporn vnd gelitten? geyst eyn heylige

Antwort.

Darnach frage er.

Jhesum Christ seynen eynigen son vnsern Anttwortt. 3a.

Glewbstu an den heyligen

Christliche kirche gemeyne der heyligen / Vergebung

der fund / auffersteung des fleyschs / vnd nach

zo leben?

Ja.

allmechtigen vater schepffer hymels vnd erde?

Anttwort. Ja.

dem todt eyn

ewigs

Darnach salbe er das kind mit heyligem öle auff der brüst

vnd -wisschen den schulder» vnd sprech vnd ich salbe dich mit heylsamen ole yn Jhesu Christo vnserm Herrn /

Vnd frage, willtu getaufft seyn?

35

Anttwortt. Ja.

Da neme er das kind vnd tauche es ynn die tauffe / vnnd sprech. vnd ich teuffe dich ym namen des üater5 vnd des sons vnd des

heyligen geysts.

46

Denn sollen die paten das kindlein halten ynn der tauffe / vnnd der Priester mache yhm eyn creutz mit dem öle auff der scheytell vnnd svrech. \ \ Der allmechtige Got vnd vatter vnßers Herrn Jhesu Christi / der

40 dich anderweyt geporn hatt durchs wasser vnd den heyligen geyst / vnd hat dyr alle deyne sunde vergebe / der salbe dich mit dem heylsamen ole zum ewigen leben / Amen.

45

Frid mit dyr / Anttwortt. und deynem geyst.

Vnd weyl die paten das kind noch hallten yn der tauffe / sol yhm der priefter die Hauben auffseyen vnd sagen. \2 Nym das weyffe / heylige vnd vnbefleckte kleyd / das du on

45) unbefleckts AB

TAUFBUECHLEIN flecken bringen sollt / für den leben habst.

9

richtstuel Christi / das du dz

ewige

Frid mit dyr.

Darnach heb man es auß der tauffe vnd der Priester geb yhm eyn kertzen ynn die band. 13 Nym dieße brennende fackel vnd beware dein tauffe vnstrefflich /

auff das / wenn der Herr fompt zur hochzeytt / du yhm mugest ent- 5

gegen gehen / sampt den heyligen yn den hymelischen saal / vnd das ewige leben habst / Amen. WWMWWWLWWWWLWWWWWWWWWWWL Marlinus Luther allen Christliche lesern gnad vn frid yn Christo vnserm Herrn.

Martinus Luther.

14

HI>Eyl ich teglich sehe vnd höre / wie gar mit vnvleyß / vnd wenigem ernst / will nicht sagen / mit leychtfertickeit / man das hohe heylige

tröstlich sacrament der tauffe handellt vber den kindeln / wilchs vrsach ich achte der auch eyne sey / das die / so da bey stehen / nichts dauon ver­ stehen / was da geredt vnd gehandellt wirt / Dnnckt michs nicht alleyne 15

nütz / sondern auch not seyn / das mans ynn deutsche spräche thue. Vnd habe darumb lolchs / wie biß her zu latin geschehen / verdeutscht anüu-

fahen / auff deutsch zu teuffen / da mit die paten vn beystehende / deste 47 mehr zum glauben vnnd

ernstlicher andacht gereyht werden / vnnd die

priester so da teuffen / deste mehr vleyß vmb der zuhKrer willen haben 20 müssen.

15 Ich bitt aber anß Christlicher ttew / alle die ihenigen / so da teuffen / kinder heben vnnd da bey stehen / wollten zu hertzen nemen / das trefflich werck / vnd den grossen

emst / der hyrynnen ist.

Denn du hie hirist /

ynn den wortten dißer gepett / wie kleglich vnd enlstlich die Christlich 25 kirche / das kindlin her ttegt / vnnd mit so bestendigen vngezweyffelten wortten für Gott bekennet / es sey vom teuffel besessen / vnd eyn kind der funden vnnd vngnaden / vnd so vleyßlich bitt / vmb hülff vnnd gnad

durch die tauff / das es eyn kind Göttis werden müge.

16 Darumb wolltistu bedencken / wie gar es nicht eyn schert; ist / Widder 30 den

teuffel handelln / vnd den selben nicht alleyne vom kindlin tage /

sondern auch dem kindlin eyn solchen mechtigen feynd seyn leben lang auff den halß laden / das es wol nott ist / dem armen kindlin / auß ganhem

herhen vnnd starckem glawben beystehen / auffs andechtigist bitten / das yhm Got / nach lautt dißer gepett / nicht alleyn von des teuffels gemalt 35 helffe / sondern auch stercke / das es müge wider yhn ritterlich / ym leben vnd sterben bestehen.

Vnd ich besorge / das darumb die leutt nach der

tauff / so vbel auch geratten / das man so kallt vnd lesssg / mit yhn vmbgangen vnd so gar on ernst für sie gebett hatt ynn der tauffe.

39) gebeteten AB

IO

LUTHER

17 So gedencke nu / das ynn dem teuffen / diße eusserliche stücke das geringste sind / als da ist / vnter äugen blaßen / creuhe an streychen / salh ynn den mund geben / speyckel vnnd kot ynn die oren vnnd nasen thun / mitt öle miss der brüst vnnd schuldern salben / vnnd mit Chresem 5 die scheytel bestreychen / westerhembd anyihen / vnnd brennend kertzen ynn die hend geben / vnnd was das mehr ist / das von mensche die tauff zu zieren / hyntzu gethan ist / Den auch wol on solchs altes die tauffe ge­ schehe« mag / vnd nicht die rechte griffe sind / die der teuffel schewet odder fleucht. Er veracht wol grössere ding / Es muß eyn ernst hie seyn, io 18 Sondern da sihe miss / das du ym rechten glauben da stehist / Göttis wortt hörist vnnd ernstlich mit bettist. Denn wo der Priester spricht / Lasst vns beten / da vermanet er dich yhe dz dn mit yhm beten sollt. Auch sollen seyns gepetts wortt mitt yhm zu Gott ym herhen sprechen alle paten vnnd die umb her stehen / Darumb soll der Priester dieße ge­ iz pett seyn deuttlich vnd langsam sprechen / das es die paten hören vnd vernemen künden / vnd die paten auch eynmüttiglich ym Herhe mit dem 48 Priester beten / das kindlins nott auffs aller ernstlichst für Gott tragen / sich mit ganhem vermögen für das kind Widder den teuffel sehen / vnnd sich stellen / das sie es eyn ernst lassen seyn / das dem teuffel kein schympff ist. 2o 19 Der halben es auch wol billich vnnd recht ist / das man nicht trnncken vnnd rohe pfaffen teuffen liessze / auch nicht leutt zu gefattern neme / sondern feyne / sittige / ernste / frume / Priester vnnd gefattern zu den man sich versehe / das sie die sach mit ernst vnd rechtem glawben han25 delln / da mit man nicht dem teuffel das hohe sacrament / zum spott sehet / vn Got vervnehret / der darynnen so vberschwenglichen vnnd grund­ losen reychthumb seyner gnaden ober vns schüttet / das ers selbs eyn newe gepurtt heysst / da mit wyr aller tyranney des teuffels ledig / von fund / todt vnd Helle loß / kinder des lebens vnd erben aller gütter Göttis 30 vnnd Göttis selbs kinder vnd Christus brüder werden. Ach lieben Christen / lasst vns nicht so vnvleyssig / solch vnaussprechliche gäbe achten vnd handelln / Ist doch die tauffe vnser eyniger ttost / vnd eyngang zu allen götlichen güttern vnnd aller heyligen gemeynschafft / Das helffe vns Gott / Amen. 20 Ich hab aber noch nichts sonderlichs wollen verendern ym tauff büchlin / 35 Wie wol ichs leyden möcht / es were besser gerüst / denn es auch vnvleyssige meystere gehabt hatt / die der tauffe herlickeyt nicht gnugsam be­ wogen. Aber die . schwachen gewissen zu schewen / lassz ichs fast so bleyben / das sie nicht klagen / ich wolle eyn newe tauffe eynlehen / vnd die biß her gctanfft sind / thaddelln / als die nit recht getaufft weren. Denn / 40 wie gesagt / an den menschlichen zusehen nickt so gros ligt / wenn nur die tauff an yhr selbs / mitt Göttis wortt / richtigem glawben vnd ernstem gepett gehandellt wirtt. Hie mit Got befolhen / Amen. 5)‘westerhembd’= das weiße hemd des täuflings 22) bem AB 36) erwogen

FORMULA MISSAE ET COMMUNIONIS PRO ECCLESIA WITTEMBERGENSIS

205

VENERABILI IN CHRISTO D. NICOLAO HAUSMAN EPISCOPO CYGNEAE ECCLESIAE 5 IN CHRISTO SANCTO. MART. LVTHER. 'atiam et pacem in Christo optat. Hactenus libellis et sermonibus egi inter populos, vt corda primum ab impijs opinionibus ceremoniarum auocarem, Christianum et comodum io arbitratus me facere, si causa fierem, vt absque manibus contereretur abominatio, quam Satan per hominem peccati in loco sancto statuerat, Pro inde nihil vi aut imperio tentaui, nec vetera nouis mutaui, semper cunctabundus et formidabundus, tum propter imbecilles in fide animos, quibus subito eximi 15 non potuit, tarn vetus et inolita, nec inseri tarn recens et insueta ratio colendi dei, tum maxime propter leues illos et fastidiosos Spiritus, qui ceu sues immundae, sine fide, sine mente irruunt et solä nouitate gaudent, atque statim vt nouitas esse desijt, nauseant, Quo genere hominum, cum in rebus 20 caeteris nihil est molestius, tum in rebus sacris sunt molestissimi et intolerabiles, quamuis, vt rumpar irä, ferre illos cogor, 206 nisi velim et Euangelion ipsum e publico tollere. 2 Sed cum iam spes sit, multorum corda, per gratiam dei illustrata esse et roborata, ipsaque res poscat, vt tandem 25 scandala tollantur de regno Christi, audendum est aliquid in nomine Christi. Iustum est enim, vt vel paucis consulamus, ne dum perpetuo leuitatem et abusum illorum formidamus, nullis prorsus consulamus, et dum istorum futura scandala cauere volumus, vniuersas abominationes illorum roboremus. 3° Quare de formulä aliquä piä missandi (vt vocant) et communicandi, vt et tu postulasti toties optime Nicolae, agemus, ac sic agemus, vt non amplius solum verbo doctrinae corda regamus, sed manum quoque apponamus, et publica administratione in opus perducamus, nulli prorsus preiudicantes, 35 ne aliam amplecti et sequi liceat. Quin ex animo, per Christum obsecramus, vt siquid melius illis reuelatum fuerit, nos priores tacere iubeant, vt communi operä rem communem iuuemus.

3 Imprimis itaque profitemur, non esse nec fuisse vnquam in animo nostro, omnem cultum dei prorsus abolere, sed eum qui in vsu est, pessimis additamentis viciatum, repurgare, et vsum pium monstrare. Nam hoc negare non possumus. 5 Missas et communionem panis et vini, ritum esse ä Christo diuinitus institutum. Qui sub ipso Christo primum, Deinde sub Apostolis, simplicissime atque piissime, absque vllis ad­ ditamentis, obseruatus fuit. Sed successu temporum, tot humanis inuentis auctus, vt praeter nomen ad nostra saecula ro nihil de missä et communione peruenerit. 4 Ac primorum patrum additiones, qui vnum aut alterum psalmum ante benedictionem panis et vini, leui voce orasse leguntur, laudabiles fuere, quales Athanasius et Cyprianus 207 fuisse putantur. Deinde, qui Kyrieleison addiderunt, et ipsi T5 placent. Nam sub Basilio magno legimus Kyrie Eleison fuisse in vsu totius populi publico, Iam Epistolarum et Euangeliorum lectio etiam necessaria fuit et est, nisi quod vicium sit eä linguä legi, quae vulgo non intelligitur. Post verd vbi cantus cepit, mutati sunt psalmi in introitum, tum additus est hym2o nus ille angelicus, Gloria in excelsis, Et in terra pax. Item gradualia et alleluia et symbolum Nicenum: Sanctus. Agnus dei. Communio. Que omnia talia sunt, vt reprehendi non possint, presertim quae de tempore seu dominicis diebus cantantur. Qui dies soli adhuc priscam puritatem testantur, 25 excepto Canone. 5 At vbi iam licentia fiebat addendi et mutandi pro vt cuiuis libebat, accedente tum et quaestus et ambitionis sacerdotalis tyrannide, tum ceperunt altaria illa et insignia Baal et omnium deorum poni in templum domini per impios reges 3° nostros, idest Episcopos et pastores, Hic sustulit impius Ahas altare aereum, et constituit aliud e Damasco petitum, loquor autem de Canone illo lacero et abominabili, ex multorum lacunis ceu sentinä collecto, ibi cepit missa fieri sacrificium, ibi addita offertoria et collectae mercenariae, ibi Sequentiae et 35 prosae inter Sanctus et Gloria in excelsis insertae. Tum cepit missa esse monopolium sacerdotale, totius mundi opes exhauriens, diuites, ociosos, potentes et voluptuarios et immundos illos coelibes toto orbe ceu vastitatem vltimam exundans. 13) Athanasius: vgl. Augustin conf. X 33, 50? Cyprian verwechselt mit Cölestin? vergl. Durandus rationale IV 5, 4. 15) Basilius: vgl. Durandus IV 12, 4 ‘legitur enim, quod, dum beatus Basilius xopts ekrqaov clamasset portae Ticinae sive Papiensis ecclesiae sunt apertae’. 30) IV Reg. 16, 10 ff.

Hine Missae pro defunctis, pro itineribus, pro opibüs. Et quis illos titulos solos numeret, quorum missa facta est sacrificium? 6 Neque hodie cessat Canon iste augeri: alijs et alijs festis, alias actiones, alios Communicantes asciscens. Vt taceam memorias viuorum et mortuorum, nondum ad finem sui auctas. 208 Nam additamenta externa, vestium, vasorum, cereorum; pallarum, deinde organorum et totius musice, imaginum, quid dicam ? Nihil pene fuit in toto orbe artificiorum, quod non magna ex parte sua negocia ac suum qusestum haberet et e missa aleretur. 10 7 Transierint itaque ista et adhuc transeant, reuelante Euangelio abominationes tantas donec penitus aboleantur. Nos interim omnia probabimus, quod bonum est, tenebimus. Verum hoc libro dicere omittimus Missam (non) esse sacrificium seu opus bonum, quod alias abunde docuimus. Apprehendamus 15 eam vt sacramentum seu testamentum, seu benedictionem latine, Eucharistiam graece, vel mensam domini vel caenam domini vel memoriam domini vel communionem, vel quocunque nomine pio placet, modo sacrificij aut operis titulo non polluatur, et ritum monstremus, quo nobis visum est illa vti. 20 8 Primd, introitus dominicales et in festis Christi, nempe, Paschatis, Pentechostes, Natiuitatis, probamus et seruamus, quamquam psalmos mallemus vnde sumpti sunt vt olim, sed 209 nunc sic vsui recepto indulgebimus. Quod siqui Apostolorum, Virginis, aliorumque Sanctorum introitus (quando e psalmis 25 aut alijs scripturis sumpti sunt) probare volent, non damnamus. Nos VVittembergae solis dominicis et festis domini sabathissare quaeremus, omnium sanctorum festa prorsus abroganda, vel siquid dignum in eis est, in dominicalibus concionibus miscenda esse putamus. Festum Purificationis et Anunciationis pro festis 3° Christi, sicut Epiphanian et Circumcisionem, habemus. Loco festi S. Stephani et Iohannis Euangelistae, officium Natiuitatis placet. Festa S. Crucis Anathema sunto. Alij faciant pro sua conscientiä vel aliorum infirmitate, quod Spiritus suggesserit. 9 Secundö, Kyrieleison vt hactenus celebratum est, varijs 35 melodijs pro diuersis temporibus, amplectimur, cum sequenti 4) Die mit 'communicantes' anhebende ‘infra actionem’ bezeichnete partie des Canon Missae § 21 (Kl. T. n. 19 s. 15) erleidet bei verschiedenen anlassen Veränderungen, die im Missale jeweils hinter den zugehörigen praefationes aufgeführt sind. 1 ) I Thess 5, 21 14) non fehlt in A, add. WA 15) alias: z. b. de abroganda missa privata WA 8, 411 EA op. lat. var. arg. 6, uz ff.

hymno angelico, Gloria in excelsis, tarnen in arbitrio stabit Episcopi, quoties illum omitti voluerit 10 Tertid, segnens Oratio illa seu collecta, modo sit pia (vt fere sunt, quae dominicis diebus habentur) perseueret ritu 5 suo, sed ea duntaxat vnica. Post hanc lectio Epistolae. Verum non dum tempus est et hic nouandi, quando nulla impia legitur. Alioqui cum rarö eae partes ex Epistolis Pauli legantur, in quibus fides docetur, sed potissimum morales et exhortatoriae. Vt ordinator ille Epistolarum videatur fuisse insigniter indoctus io et superstitiosus operum ponderator, officium requirebat eas potius pro maiore parte ordinäre, quibus fides in Christum 210 docetur. Idem certe in Euangelijs spectauit sepius, quisquis fuerit lectionum istarum autor. Sed interim supplebit hoc vemacula Concio. Alioqui si futurum est, vt vemacula missa 15 habeatur (quod Christus faueat) danda est opera, vt Epistolae et Euangelia suis optimis et potioribus locis legantur in missa. 11 Quarto, Graduale duorum versuum simul cum alleluia, vel vtrum, iuxta arbitrium Episcopi cantetur. Porro Gradualia quadragesimalia et similia, quae duos versus excedunt, cantet 20 quisquis velit in domo suä, In Ecclesia nolumus tedio extingui spiritum fidelium. Sed nec ipsam quadragesimam siue maiorem hebdomadam aut sextam feriam penosam, alijs ritibus ostentare decet, quam alias quascunque, ne semimissä et altera sacramenti parte Christum amplius ludere et ridere veile vide25 amur. Alleluia enim vox perpetua est Ecclesiae, sicut perpetua est memoria passionis et victoriae eins. 12 Quinto, Segnentias et prosas nullas admittimus, nisi Episcopo placuerit illa breuis in Natiuitate Christi. Grates nunc omnes. Neque ferme sunt, quae spiritum redoleant nisi 211 illae de spiritu sancto. Sancti Spiritus. Et veni Sancte Spiri­ tus. Quas vel post prandium vel sub vesperis vel sub missa (si Episcopo placet) cantari licet. 13 Sextd sequitur Euangelij lectio. Vbi nec candelas neque thurificationem prohibemus, Sed nec exigimus, Esto hoc liberum. 35 14 Septime, Symbolum Nicenum cantari solitum non displicet, tarnen et hoc habet in manu Episcopus. Idem de vemacula Concione sentimus, vt nihil referat, siue hic post Symbolum, siue ante introitum missae fiat, quamquam est alia ratio, cur 28) Die Sequenz ‘Grates nunc omnes’ findet sich in vortridentinischen missalien (z. b. einem Lübecker) zur ersten weihnachtsmesse. 30) ‘Sancti Spiritus adsit nobis gratia’ war damals vielfach gebräuchlich als Sequenz der pfingstmesse, ‘veni sancte Spiritus’ am Pfingstmontag. Heute ist letztere auch am pfingstsonntag und danach die ganze woche üblich.

aptius ante missam fiat, Quod Euangelion sit vox clamans in deserto et vocans ad fidem infideles. Missa vero sit vsus ipse Euangelij et communio mensae domini, quae duntaxat fidelium est et seorsum fieri conueniebat, sed tarnen liberos nos ratio ista non ligat, Praesertim quod omnia quae vsque ad Symbo- 5 Ium in missä fiunt, nostra sunt et libera, ä deo non exacta, quare nec ad missam necessariö pertinent. 15 Octaud, sequitur, tota illa abominatio, cui seruire coactum est, quicquid in missä praecessit, vnde et Offertorium vocatur. Et ab hinc omnia fere sonant ac olent oblationem. In quo- xo rum medio, verba illa vitae et salutis sic posita sunt, ceu olim arca domini in templo idolorum iuxta Dagon. Et nullus est ibi Israelita qui vel accedere vel arcam reducere possit, donec ipsa Hostes suos in posteriora percussos opprobrio sempiterno nobilitauit, et sese dimittere compulit, quae est Parabola in- 15 stantis temporis. Proinde omnibus illis repudiatis quae obla­ tionem sonant, cum vniuerso Canone, retineamus quae pura et sancta sunt, ac sic Missam nostram ordiamur. 16 i. Sub symbolo vel post Canonem, apparetur panis et vinum ad benedictionem, ritu solito, nisi quod nondum con- 20 stitui mecum, miscenda ne sit aqua vino quamquam huc inclino, vt merum potius vinum paretur, absque aquae mixtura, quod significatio me male habeat, quam Isaias .i. ponit Vinum tuum (inquit) mixtum est aqua, Merum vinum enim pulchre figurat puritatem doctrinae Euangelicae. Deinde quod pro 25 nobis non est fusus, nisi solius sanguis Christi impermixtus nostro, cuius ibi memoriam facimus. Vt non stet illorum somnium, qui dicunt ibi figurari, vnionem nostri cum Christo, Huius 212 vnionis memoriam hic non facimus. Nec sumus vniti ante eins fusionem, alioqui simul noster quoque sanguis cum san- 3° guine Christi pro nobis fusus celebrabitur. Tarnen contra libertatem non introducam legem superstitiosam. Christus hec non magnopere curabit, nec res digna est contentione, Pugnauit satis hanc pugnam stultarn Romana et Graeca Ecclesia, vt et

12) I Reg. 5, 2 ff. 19) post canonem: da der eigentliche Canon missae ja nach z. 17 ganz beseitigt werden soll, ist canonem wohl Verschreibung für ‘concionem’, was die Wittenberger gesamtausgabe der werke L.s ein­ setzt. Die erklärung des Übersetzers Speratus ‘nach dem ausgelassen canon’ ist sicher falsch. 23) Isaias 1, 22 27) vgl. das offertoriumgebet § 13 b. Durandus IV 30, 18 ‘praeterea admistio huius unionem populi cum Christo designat’. Cyprian epist. 63, 13. 34) Durandus IV 42, 9 ‘nam et Graecorum ecclesia dicitur non apponere aquam in sacramento’.

alias multas. Quod verd aliqui adducunt e latere Christi fluxisse aquam cum sanguine, nihil probat. Aliud enim illa aqua significat, quam volunt per haue mixtam aquam significari. Sed nec mixta illa fuit cum sanguine, figura insuper nihil 5 probat, exemplum autem non constat Quare vt humanum inuentum libere tractetur. 17 ij. Apparate pane et vino mox procedatur ad hunc modum. Dominus vobiscum, Respon: Et cum spiritu tuo, Sursum corda, Respon: Habeamus ad dominum, Gratias aga10 mus domino deo nostro, Respon: dignum et iustum est. Vere dignum et iustum est equum et salutare, nos tibi semper et vbique gratias agere, domine sancte, pater omnipotens, aeteme deus, per Christum dominum nostrum. 18 iij. Deinde. Qui pridie quam pateretur accepit panem x5 gratias agens, fregit, deditque discipulis suis, dicens. Accipite, comedite, Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur. 19 Similiter et calicem, postquam caenauit, dicens, Hic calix est noui testamenti in meo sanguine, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Haec quoties20 cunque feceritis in mei memoriam faciatis. 20 Haec verba Christi velim, modica post prefationem interposita pausa, in eo tono vocis recitari, quo canitur alias oratio dominica in Canone, vt ä circumstantibus possit audiri, quamquam in bis Omnibus libertas sit pijs mentibus, vel silenter 25 vel palam ea verba recitare. 21 iiij. Finita benedictione, Chorus cantet Sanctus, et sub cantu benedictus, eleuetur panis et Calix ritu hactenus seruato, 213 vel propter infirmos, qui hac repentina huius insignioris in Missa ritus (mutatione) forte offendentur, praesertim vbi per 3° conciones vernaculas docti fuerint, quid ea petatur eleuatione. 22 v. Post haec legatur oratio dominica. Sic. Oremus preceptis salutaribus moniti etce. omissä oratione sequenti. Ribera nos quesumus, cum omnibus signis quae fieri solent super hostiam et cum hostiä super calicem, nec frangatur hostia nec 35 in calicem misceatur. Sed statim post orationem dominicam dicatur. Pax domini etce. quae est publica quaedam absolutio ä peccatis communicantium, Vox plane Euangelica, annuncians remissionem peccatorum, vnica illa et dignissima ad mensam 1) Durandus IV 30, 19 ‘secundo adnotandum, quod de latere Christi simul exivit et sanguis et aqua*. 9) habeamus (= e^ajpiev) Variante des üblichen ‘habemus* (vgl. Kl. T. n. 35 s. 7 z. 7) oderdruckfehler? 29) das in den ältesten drucken versehentlich ausgelassene ‘mutatione’ ergänzt die Wittenb. ausg.

domini preparatio, si fide apprehendatur, non secus atque ex ore Christi prolata, Vnde veilem eam nunciari verso ad populum vultu, quemadmodum solent Episcopi, quod unicum est vestigium Episcoporum priscorum, in nostris Episcopis. 23 vi. Deinde communicet, tum sese, tum populum, interim 5 cantetur Agnus dei. Quod si orationem illam. Domine Ihesu Christe fili dei viui, qui ex voluntate patris etce. ante sumptionem orare voluerit, non male orabit, mutato solum numero singulari in pluralem, nostris et nos, pro meis et me. Item et illam. Corpus domini etc. custodiat animam meam, vel tuam ro in vitam aetemam. Et sanguis do: nost: custodiat, animam tuam in vitam aetemam. 24 vij. Si communionem cantare übet, cantetur. Sed loco complendae seu vltimae collectae, quia fere sacrificium sonant, legatur in eodem tono, oratio illa. Quod ore sumpsimus 15 domine: poterit et illa legi. Corpus tuum domine quod sumpsimus etce. mutato numero in pluralem. Qui viuis et regnas etce. Dominus vobiscum etce. Loco ite Missa, dicatur. Benedicamus domino, adiecto (vbi et quando placet) alleluia in suis melodijs. Vel ex vespertinis, Benedicamus 20 mutuentur. 25 vjij. Benedictio solita detur. Vel accipiatur illa Numeri, vi. quam ipse dominus digessit .d. Benedicat nos dominus et custodiat nos, Ostendat nobis faciem suam et misereatur nostri. Conuertat dominus faciem suam ad nos et det nobis 25 pacem. Vel illa psal. xcvi. Benedicat nos deus deus noster, 214 benedicat nos deus et metuant eum omnes fines terrae. Amen. Eiusmodi credo et Christum vsum fuisse cum in caelum ascendens suos discipulos benedixit. 26 Et hic quoque liberum sit Episcopo, quo ordine velit 30 vtranque speciem vel sumere, vel ministrare, Poterit enim vtrunque nempe, panem et vinum continud benedicere antequam panem sumpserit. Vel in ter benedictionem panis et vini statim sese et quotquot voluerint, pane communicare, Deinde vinum benedicere ac demum omnibus bibendum dare, 35 Quo ritu Christus vsus videtur fuisse, vt verba Euangelij sonant, vbi manducare iussit panem antequam calicem benediceret Deinde expresse dicit. Similiter et calicem postquam caenauit. Vt post manducationem primum calicem esse benedictum sentias. Sed ritus hic nimis nouus, non patietur ea 40 14) ‘complenda1 ist die postcommunio § 40 23) Num. 6, 24 f. .d. — dicendo 26) Psalm 66 (so 1), 7 f. 29) Luc. 24, 51

fieri, quae hactenus post benedictionem diximus, nisi et ipsa mutentur. 27 Sic de Missa sentimus, In quibus omnibus cauendum, ne legem ex libertate faciamus, aut peccare cogamus eos qui vel 5 aliter fecerint, vel quaedam omiserint, modo benedictionis verba sinant Integra, et fide hic agant. Christianorum enim hij esse debent ritus, idest filiorum liberae, qui sponte et ex animo ista seruent, mutaturi quoties et quomodo voluerint. Quare non est, vt necessariam aliquam formam velut legem in hac 10 re quispiam vel petat vel statuat, qua conscientias illaqueet et vexet. Vnde et in priscis patribus et primitiuä Ecclesia nullum exemplum legimus ritus huius plenum, nisi in Ro: Ecclesia. Sed nec seruandum esset, si quicquam pro lege in hac re sanxissent, quod legibus hec obstringi nec possint nec 15 debeant. Deinde si etiam diuersi diuerso ritu vtantur, nullus alterum vel iudicet vel contemnat, sed vnusquisque sensu suo abundet, et idem sapiamus ac sentiamus, etiam si diuersa fa­ ciamus, et vniuscuiusque ritus alteri placeat, ne ad diuersitatem rituum, diuersae sequantur opiniones et sectae, quemadmodum 20 sub Romana Ecclesia contigit. Extemi enim ritus, etsi ijs carere non possumus, sicut nec cibo et potu, non tarnen nos deo commendant, sicut nec esca nos deo commendat. Fides aut em et Charitas nos deo commendant. Quare hic regnet illud Pauli. Non est regnum dei esca et potus, sed iustitia, 25 pax et gaudium in spiritu sancto. Ita nec ritus vllus est regnum dei, sed fides intra vos etce. 28 Vestes praeteriuimus. Sed de his vt de alijs ritibus sen­ timus. Permittamus illis vti libere, modo pompa et luxus 215 absit. Neque enim magis places, si in vestibus benedixeris. 3° Nec minus places, si sine vestibus benedixeris. Neque enim vestes etiam nos deo commendant. Sed nec eas consecrari velim aut benedici, velut sacrum aliquod futurae sint prae alijs vestibus, nisi generali illä benedictione, qua per verbum et orationem omnis bona Creatura dei sanctificari docetur, alioqui 35 mera superstitio et impietas est, per abominationis pontifices introducta, sicut et alia. 7) Gal. 4, ZI 22) I Cor. 8, 8 34) I Tim. 4, 4 f

24) Rom. 14, 17

29) vgl. I Cor. 8, 8

29

DE COMMVNIONE POPVLL

J-JAEC de Missa et officio ministri seu Episcopi dixerimus. Nunc de ritu communicandi populi dicemus, cuius gratiä potissimum caena ista domini instituta est et eo nomine vocatur. Vt enim longe absurdissimum est, ministrum verbi 5 sic desipere, vt verbum publico ministerio pronunciet, vbi nullus est auditor, et sibi soli inter saxa et ligna aut sub diuo clamet, ita peruersissimum est, si ministri publicam caenam domini parent et oment, vbi nulli sint hospites qui edant et bibant, et ipsi soli, qui alijs ministrare debent, in vacuä mensa 10 et aulä comedant et bibant. Quare si vere Christi institutum amplecti volumus, nulla debet missa priuata relinqui in Ecclesia, nisi toleretur et hic vel infirmitas vel necessitas ad tempus. 30 Hic autem seruandus est ritus, qui in baptismo seruatur. Nempe, vt Episcopo primum significetur, qui futuri sint 15 communicantes, petantque ipsi caena domini communicari, vt eorum et nomina et vitam cognoscere queat. Deinde potentes non admittat, nisi rationem fidei sue reddiderint, et interrogati responderint, an intelligant, quid sit caena domini, quid praestet, quo vsu illa velint potiri. Scz, si poterint verba 20 benedictionis memoriter recitare, et exponere, sese ided venire, quod conscientiä peccati, aut timore mortis, aut alio malo tentationis camis, mundi, diaboli, vexati, esuriant et sitiant verbum et signum gratiae et salutis ab ipso domino per ministerium Episcopi, quo solentur et confortentur, quäle Christus 25 inaestimabili charitate dederit et instituerit hac caena cum diceret. Accipite et comedite etce. 31 Arbitror autem hanc interrogationem seu explorationem sufficere, si semel in anno fiat cum eo qui petit communi­ cari. Quin poterit tarn intelligens esse qui petit, vt vel semel zo in totä vitä, vel prorsus nunquam interrogetur. Nam hoc ritu illud cauere volumus, ne irruant ad caenam domini, digni et indigni, sicut hactenus vidimus fieri sub Romana Ecclesia, vbi nihil quaesitum est aliud, quam communicari, de fide, de solatio, et de toto vsu et fructu caenae prorsus ne mentio (quidem) 216 aut cogitatio habita est. Quin et ipsa verba benedictionis, scz ipsum pariern vitae, absconderunt, ingenti Studio, imö summo furore id agentes, vt communicantes opus operarentur bonum suä dignitate, non autem fidem alerent et roborarent Christi bonitate. Nos autem eos, qui respondere non poterunt iuxta 40 20) scz — scilicet ausg. poterint A

35) quidem Wittenb. ausg.

40) poterunt Wittenb.

praedicta, prorsus exclusos et alienos volumus ab istius caenae communione, tanquam veste nuptiali carentes. 32 Deinde vbi Episcopus viderit eos intelligere haec omnia, etiam hoc obseruabit, an vitä et moribus eam fidem et in5 telligentiam probent. Nam et Satan haec omnia et intelligit et loqui potest, hoc est, si viderit aliquem scortatorem, adulterum, aebrium, lusorem, vsurarium, maledicum, aut alio crimine manifeste infamem, prorsus ab hac caenä exeludat, nisi mani­ feste argumento vitam sese mutasse testatus fuerit Nam illis, 10 qui aliquando labuntur et redeunt, dolentque de lapsu, caena ista non solum negari non debet, quin propter eos ipsos maxime institutam esse nosse oportet, vt reficiantur et roborentur, In multis enim offendimus omnes, Et onera inuicem portamus, dum et mutud nos oneramus. De illis enim contempto15 ribus loquor, qui inuerecunde et sine timore peccant et magnifica nihilo minus de Euangelio iactant. 33 Deinde vbi Missa celebratur, conuenit, vt communicaturi seorsum vno loco et vnä turbä constent. Adhoc enim repertum est altare, repertus est et Chorus. Non quod apud deum 20 aliquid sit, hic vel hic stetisse, aut quiequam fidei hinc accedat, Sed quod oporteat eos palam videri et nosci, tarn ab ijs qui communicant quam ijs qui non communicant, quo deinde eorum vita quoque melius videri et probari et prodi possit. Nam huius communio caenae, est pars confessionis, 25 quä coram deo, angelis et hominibus sese confitentur esse Christianos. Ided curandum, ne velut furtim aufferant caenam, et deinde inter alios mixti ignorentur, an bene vel male viuant. Quamquam ne hic quidem legem figere velim, sed id solum monstrare, quod honestum ac decorum sit ä Christianis liberis 30 libere praestari, 34 De confessione verd priuatä ante communionem sentio, sicut hactenus docui, esse eam sez, nec necessariam nec exigendam, vtilem tarnen et non contemnendam, Quando nec ipsam caenam dominus necessarid exegerit aut lege firmauerit, 35 sed cuique liberum permiserit, dicens, Quotiescunque haec feceritis etee. Sic de praeparatione ad caenam hanc sapimus, vt liberum sit ieiunio et orationibus sese componere. Sobrios certe oportet adesse et sedulos ac diligentes, vt maxime nihil ieiunes aut parum ores. Sobrietatem verd dico, non illam 217 superstitiosam Papistarum, sed ne crapulä ructues et distento ventre pigrescas. Nam optima preparatio est (vt dixi) Anima, 32) vgl. Von der beicht 1521 WA 8, 129ff. EA 27, 318 ff.

peccatis, morte, tentationibus agitata, esuriens et sitiens medelam et robur. Verum quicquid est harum rerum, ad Episcopum pertinet, vt populum doceat. 35 Id nunc reliquum est, an vtranque speciem (vt vocant) populo ministrare oporteat, Hic sic dico, postquam Euange- 5 lion nunc biennio toto apud nos inculcatum est, satis simul indultum et donatum est infirmitati. Deinceps agendum est, iuxta illud Pauli. Qui ignorat, ignoret, Nec enim refert, si neutram speciem accipiant denud, qui Euangelion tanto tem­ pore non cognouerunt, ne forte perpetuä infirmitatis to- w leranciä pertinaciam alat, et aduersus Euangelion prescribat. Quare simpliciter iuxta institutum Christi vtraque species et petatur et ministretur. Qui hoc noluerint, sinantur sibi et nihil ministretur ipsis, Nam hanc Missae formam, ijs praemonstramus, quibus Euangelion annunciatum et aliquä parte cogni- 15 tum est. Qui verd nondum audierunt nec cognoscere potuerunt, ijs nondum quicquam huius rei consuli potest. 36 Nec quenquam id morari debet, quod Concilium iactant, in quo id rursum licere sanciatur. Nos Christi ius habemus, et Concilia nec morari nec audire volumus, in his quae mani- ro feste sunt Euangelij. Quin amplius dicimus. Siquo casu Concilium id statueret ac permitteret, tune minime omnium nos veile vtraque specie potiri, imo tune primum in despectum tarn Concilij quam statuti sui, vellemus aut vträ tantum aut neuträ, et nequaquam vtraque potiri, ac plane eos ana- -5 thema habere, quicunque autoritate talis Concilij vel statuti vtraque potiretur. Miraris et causam quaeris? Audi, Si tu nosti panem et vinum ä Christo institutum, vtrunque sez sumendum esse ab omnibus, vt clarissime testantur Euangelia et Paulus, ita, vt et ipsi aduersarij cogantur id confiteri, nec 3° tarnen audes Illi credere et fidere vt ita sumas, audes verd vt sumas, si homines in Concilio suo id statuant, Nonne tum praefers homines Christo ? Nonne extollis homines peccati super deum qui dicitur et colitur ? Nonne plus fidis in hominum verba quam in dei verba ? Imo verbis dei prorsus 35 diffidis, et solis hominum verbis credis? At quanta est ista abominatio et negatio dei altissimi? Quae idolatria tum par esse potest, tuae tarn religiosae obedientiae erga Concilium ho­ minum? Nonne potius milies mori? nonne potius vnam aut nullam speciem accipere deberes quam in tali obedientiä tarn 40 sacrilegä et apostasiä fidei accipere? 8) I Cor. 14, 38 Z7) idolatria (statt idololatria) z. b. auch brief v. 6 nov. 1523 Enders 4, 256, 26 ist gut mittelalterlich

37 Desinant itaque iactare Concilia sua, Sed primüm hoc 218 faciant, restituant Sacrilegium diuinae gloriae, confiteantur sese Satanä magistro prohibuisse vnam speciem, sese super deum eleuasse, verbum eius damnasse, et tot populos per tot saecula 5 perdidisse, et penitentiam agant pro hac tyrannide indicibilis crudelitatis et impietatis, Et sanciant, Nos recte egisse, quod citra imö contra eorum dogmata vtranque speciem docuimus et sumpsimus, nec illorum Concilium exspectauimus, gratiasque agant, quod illorum perditionem et abominationem sequi io detrectauerimus. Postquam haec fecerint, libentes pronique eorum Concilium et statutum adorabimus et amplectemur, Interim dum hoc non faciunt, pergunt vero postulare, vt suam autoritatem praestolemur, nihil audimus, sed pergimus et nos contraria illis et docere et facere, ed maxime quo scimus 15 eis maxime displicere. Nam hac postulatione diabolica quid postulant, nisi vt eos supra deum, verba eorum supra verba dei extollamus, et nobis portenta laruarum suarum pro idolis loco dei ponamus ? cum velimus nos totum mundum deo subdi et obnoxium fieri. 20 38 Cantica velim etiam nobis esse vemacula quam plurima, quae populus sub missa cantaret, vel iuxta gradualia, item iuxta Sanctus et Agnus dei. Quis enim dubitat, eas olim fuisse voces totius populi, quae nunc solus Chorus cantat vel respondet Episcopo benedicenti ? Possent vero ista can25 tica sic per Episcopum ordinari, vt vel simul post latinas cantiones, vel per vices dierum, nunc latine, nunc vemacula cantarentur, donec tota Missa vemacula fieret. Sed poetae nobis desunt, aut nondum cogniti sunt, qui pias et spirituales cantilenas (vt Paulus vocat) nobis concinnent, quae dignae sint 30 in Ecclesia dei frequentari, Interim placet illam cantari post communionem. Gott sey gelobet vnd gebenedeyet der vns selber hatt gespeyset etct. Omissa ista particulä. Vnd das heylige sacramente, an vnserm letzten ende, aus des geweyeten priesters hende, quae adiecta est ab aliquo .d. Barbarae cul35 tore, qui sacramentum tota vitä parui ducens, in morte hoc opere bono sperauit vitam sine fide ingredi. Nam et numeri et musicae ratio illam superfluam probant. Praeter hanc, illa valet. Nu bitten wyr den heyligen geyst. Item. Eyn kindelin so lobelich. Nam non multas inuenias, quae aliquid grauis 40 Spiritus sapiant. Haec dico, vt siqui sunt poetae germanici, extimulentur et nobis poemata pietatis cudant. 1) ictare A 26) Col. 3, 16 1, 415. 4, 640. EA2 19, 57

31) Kl. Texte n. 24/25 s. 7 38) ebenda s. 15

34) vgl. WA

39 Haec de Missa et communione pro tempore dicta sint satis, Caetera vsus et res ipsa docebunt, modo verbum dei strenue et fideliter in Ecclesia annuncietur. Nam quod forte petent aliqui, haec omnia scripturis et exemplis patrum probari, non multum mouemur, Quod suprä diximus, in his 5 debere libertatem regnare, et neque legibus neque imperijs 21s liceat conscientias captiuare Christianas. Vnde et nihil de his rebus scripturae definiunt, sed sinunt libertatem Spiritus abundare suo sensu, pro comoditate locorum, temporum et personarum, Patrum verd exempla partim sunt incognita, Quae 10 verö nota sunt, tarn varia sunt, vt nihil certi liceat constituere, videlicet, quod et ipsi libertate suä vsi sunt. Quin vt maxime certa et simplicia essent, nobis tarnen nec legem nec necessitatem imitandi imponerent. 40 In reliquis diebus, quas ferias vocamus, nihil video, quod 15 non ferri possit, modo missae abrogentur. Nam Matutinae trium lectionum et horae, tum vesperae et completorium, de tempore (exclusis sanctorum ferijs) nihil sunt nisi scripturae diuinae verba, Et pulchrum imd necessarium est. pueros assuesscere legendis et audiendis Psalmis et lectionibus scrip: 20 sanctarum. Verum si quicquam hic nouari debet, prolixitas mutari potest arbitrio Episcopi, vt tres psalmi pro matutinis, tres pro vesperis cum vno vel duobus responsorijs absoluantur. Haec verd non melius ordinantur, quam ipso arbitrio Episcopi, cuius est deligere optima in responsorijs et anti- 25 phonis, et de dominicä in dominicam per hebdomadam ordi­ näre, vt nec nimiä eiusdem assiduitate fastidium, nec nimia varietate et multitudine cantus et lectionum, tedium Spiritus generetur. Sed per partes distributum totum psalterium in vsu maneat, et vniuersa scriptura in lectiones partita, perseueret 3° in auribus Ecclesiae. 41 Hic verd, quod alias egi, agendum est, vt iste cantus non sit tantum linguä loqui, vel potius tantüm sicut sonus fistulse aut cytharae, sine sensu. Ided instituendae sunt lec­ tiones quottidianae, altera mane in nouo vel veteri testamento, 35 altera vesperi, in altero testamento cum explanatione vemacula. Hunc ritum esse antiquum, probat et res et vocabulum Homilia in matutinis, et capitulum in vesperis et alijs horis. Scz. quod Christian! quoties conuenissent, aliquid legebant et vemacula interpretabantur, more, quem Paulus .1. Cor. xiiij. 40 5) supra: s. 18 § 27 32) alias: s. 3. de Wette 2, 389 brief v. 19 aug. 1523 Enders 4, 211 Corp. Ref. I 631 ff. 33) I Cor. 14, 7 40) I Cor. 14, 26

describit. Post successu temporis peioris, cüm deficerent prophetae et interpretes, relicta est ista vox sola post lectiones et capitula, Deo gratias, Tum loco interpretationis, multiplicatae sunt lectiones, psalmi et hymni, et alia in hanc te5 diosam prolixitatem, Quamquam hymni, et Te deum laudamus, aeque id testantur, quod, Deo gratias, Scz. quod post interpretationes et Homilias, deum laudarint et gratias egerint pro reuelatä veritate sermonum dei. Qual es et ego veilem fieri nostras vemaculas cantilenas. io 4 2 Tantum habui, optime Nicolae, quod de nostrae Wittern­ bergen: Ecclesiae ritibus et ceremonijs partim iam institutis ac prope diem (Christo volente) consummandis, ad te per 220 scriberem, cuius exemplar, si tibi et alijs placuerit imitari, licet. Sin minus, vnctioni libenter locum dabimus, parati ä 15 vobis et quibus uis alijs comodiora accipere. Nec vos aut quosuis alios absterreat, quod in nosträ Wittemberga adhuc perseuerat Topheth illa sacrilega, quae principum Saxonias impia et perdita pecunia est, Ecclesiam dico omnium sanctorum. Nam tantum est miserente deo apud nos antidoti per copi20 osum verbum dei, vt pestis illa in angulo suo languens, non nisi sibi ipsi pestilens sit. Denique vix tres aut quatuor porci et ventres sunt in ipsä illa perditionis domo, qui pecuniam illam colunt, caeteris omnibus simul et vniuerso populo insignis nausea et abominatio est, Neque licet ui aut imperio 25 in eos grassari, vt nosti decere Christianos non nisi virtute gladij Spiritus pugnare, Sic enim et infreno populum quottidie, alioqui iam dudum domus illa omnium sanctorum, imo domus omnium diabolorum, alio nomine ferretur in orbe. Sed nec potestatem Spiritus, quam dedit nobis deus, in illam exercui, 30 ferens longanimiter opprobrium istud, si forte det illis deus penitentiam, Contentus interim, quod nostra domus, quae verius est omnium sanctorum domus, hic regnat et stat velut turris libani contra domum omnium diabolorum. Sic Satanam torquemus verbo, quamuis ille risum simulet, Sed dabit Christus, 35 vt spes sua fallat eum et cunctis videntibus praecipitetur. Ora pro me vir Sancte dei, Gratia tecum et cum omnibus vestris. AMEN. 17) Jerem. 7, 31 21) vgl. brief v. 6 nov. 1523 Enders 4, 256 und 27 nov. 1524 Enders 5, 75 de Wette 2, 431. 569.

Verlag

von

J. C. B. Mohr (Paul Siebeck) in Tübingen Fortsetzung von der 2. Umschlagsrite:

Band IV: i. Die Apostelgeschichte, erklärt von E. Preuschen; 2. Ka­ tholische Briefe, erklärt von H. Windisch; 3. Hebräerbrief, erklärt von H. Schlosser; 4. Apokalypse, erklärt von W. Heitmüller. Band V: Praktische Auslegung des Neuen Testaments von F. Niebergall. 1. Allgemeine Einleitung und praktische Auslegung zu Band II und V i. Erschienen. Einzelpreis M. 5.30. Gbd. M. 7.30. 2. Praktische Auslegung zu Band III und IV. Erschienen Römer­ brief und I. Korintherbrief: Lfg. 2 u. 8.

A. Marcus und E. Weber’s Verlag* * in Bonn. KLEINE TEXTE FÜR THEOLOGISCHE UND PHILOLOGISCHE VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

1 Das Muratorische Fragment und die monarchianischen prologe zu den evangelien, herausgegeben von Prof. Lic. Hans Lietzmann. 2. Ausl. 16 S. 0.30 M. 2 Die drei ältesten Martyrologien, herausgegeben von Prof. Lic. Hans Lietzmann. 16 S. 0.40 M. 3 Apocrypha i : Reste des Petrusevangeliums, der Petrusapocalypse und des Kerygma Petri, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. Erich Klostermann. 2. Ausl. 16 S. 0.30 M. 4 Ausgewählte Predigten i: Origines Homilie X über den propheten Jeremias, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. Erich Klostermann. 16 S. 0.30 M. 5 Liturgische Texte i : Zur geschichte der orientalischen taufe und messe im 2. und 4. Jahrhundert, ausgewählt von Prof. Lic. Hans Lietzmann. 16 S. 0.30 M. 6 Die Didache, mit kritischem apparat herausgegeben von Prof.Lic.Hans Lietzmann. Zweite Ausl. 16 S. 0.30 M. 7 Babylonisch-assyrische Texte, übersetzt von Prof. Dr. • Carl Bezold 1: Die schöpfungslegende. 20 S. 0.30 M. 8 Apocrypha ii : Evangelien, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. Erich Klostermann. 18 S. 0.40 M. 9 Ptolemaeus Brief an die Flora, herausgegeben von Prof. D. Adolf Harnack. 10 S. 0.30 M. 10 Die Himmelfahrt des Mose, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. Carl Clemen. 16%. 0.30 M. 11 Apocrypha iii : Agrapha, neue Oxyrhynchuslogia, hrsgeg. von Prof. Lic. Dr. Erich Klostermann. 20 S. 0.40 M. 12 Apocrypha iv: Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther, herausgegeben von Prof. D. Adolf Harnack. 23 S. 0.40 M. 13 Ausgewählte Predigten ii : Fünf festpredigten Augustins in gereimter prosa, herausgegeben von Prof. Lic. Hans Lietzmann. 16 S. 0.30 M.