Osmanlı Devleti'nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını 9789751631091

Citation preview

O n1anh Devleti'nde Er1neni Terõrü

1896 OSMANLI BANKASI BASKINI

Fikrettin YAVUZ

Babam AtifBey ve Annem Sevim Hamm'a...

OSMANLI DEVLETi'NDE 1896

ERMENi TERÕRÜ: OSMANLI BANKASI BASKINI

ATATÜRK KÜLTÜR , DiL VE TARiH YÜKSEK KURUMU

TÜRKTARiH KURUMUYAYINLARI IV/A-2-2.1 . Dizi- Sayi: 28

OSMANLI DEVLETi'NDE 1896

ERMENi TERÕRÜ: OSMANLI BANKASI BASKINI

Fikrettin YAVUZ

ANKARA, 2015

Yavuz, Fikrettin,

1975-

0smanh Devlet'inde Enneni terõrü:

1896 Osmanh Bankas1 baslam / 2015.

Fikrettin Yavuz. -Ankara: Türk Tarih Kurumu, xvi,

384 s. :

24 cm. - (AKDTYK Türk Tarih IV/A-2-2.1. Dizi-Say1 28)

resim, tipk1bas1m, tablo;

Kurumu yaymlan;

Bibliyografya ve indeks var. ISBN

978 - 975 - 16 - 3109 - 1

1. Enneni sorunu _ Osmanh imparatorlugu_ Tarih_ 19. yy. 2. Enneniler _ Osmanh imparatorlugu_ Tarih_ 19. yy. 3. Osmanh Bankas1 _ Tarih _ 1896. 4. Osmanh imparatorlugu _ Yõnetim ve politikalar Tarih_ 19. yy. 5. istanbul (Türkiye) _ Tarih_ 19. yy. II. Dizi.

_

1. E.a.

323.119 956.10154

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu'nun 29/01/2015 tarih ve 69719 sayih Yónetim Kurulu karari geregi 1500 adet basilm1�t1r.

ISBN 978-975-16-3109-1 Raportõr : Prof. Dr. Kemal ÇiÇEK Prof. Dr. Musa �A�MAZ Kapak Resimleri: Eric FEIGL, A Myth ofTe"or, Armenian Extremism: Its Causes and Its Historical Context, Freilassin­ Salzburg, 1984, s. 69. Bank Ottoman: 1he Memoirs ofArmen Garo, ed. Simon Vratzian, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian) 1990, s. 97, 107.

SARIYILDIZ OFSET LTD. �Ti. iVOGSAN Agaç i�leri Sanayi Sit. 523. Sokak No: 31 Ostim/ANKARA Tel: (0312) 395 99 94 -95 Faks: (312) 394 77 49

Fikrettin YAVUZ 1975 yilmda Erzurum/ispir'in Bozan Kõyü'nde dünyaya gelen Yrd.Doç.Dr.

Fikrettin YAVUZ, kõyünde ba§lad1g1 ilkokulu, Kocaeli, Dancàda tamamlad1. Orta ve lise egitimini müteakip, Orta Dogu Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bõlümü'nden tarihçi unvamyla mezun oldu. Bir süre MEB'e bagh okullar­ da ingilizce ve Sosyal Bilgiler õgretmenligi yapti. 2002 y1lmda Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal1'nda Yüksek Lisans egitimine ba§lad1. Müteakiben aym üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bõlümü'ne Ara§tirma Gõrevlisi olarak atanan Yavuz, 2004 yilmda Yüksek Lisansm1, 2009 y1lmda ise Doktorasm1 tamamlad1. Kas1m 2009'da Tarih bõlümüne Yrd. Doç. Dr. olarak atanan Yavuz halen aym bõlümdeki gõrevini sürdürmektedir. Atatürk tlkeleri ve inkilap Tarihi Ara§tirma ve Uygulama Merkez Müdürlügü ile Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Uzaktan Egitim Bõlüm Koordinatõrlügü gõrevlerini yü­ rüten Yavuz, evli ve iki çocuk babas1d1r. Gene! olarak Ermeni Sorunu, Osmanh'nm son dõnemi, terõr ve terõrizm tarihi ve misyonerlik üzerine çalt§an Yavuz'un ispir Nüfus Defteri

(1835) ad1yla bir kitab1,

bahsi geçen konularla ilgili kitap bõlümleri, çe§itli ulusal ve uluslararas1 dergilerde yaymlanml§ makaleleri, ulusal ve uluslararas1 sempozyumlarda sunulmu§ bildirileri bulunmaktad1r.

iÇiNDEKiLER ÕNSÕZ KISALTMALA.R TABLO LÍSTESÍ GiRi�

XI

....................................................................................................... . .

. . .

................................................................................... .....

.............................................................................. ... ..

"XV'

XVII

.............................................................................................................

1

BiRiNCi BÔLÜM TERÕR VE ERMENi SORUNU 1 .Terõrün Tamm1 ve Terõrizm Tarihine K.isa Bir Bak.t§ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 a . Terõr-Aynhkç1 Hareketler-Ermeniler ve Osmanh Devleti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2. Ermeni Sorunu'nun Ortaya Ç1k.t§1 ve Geli§imi .. . . . . . . . . . . . . 33 a. Fikri Hazirhk Devresi ve Ermeni Kimligi'ndeki DõnܧÜm . . . . . .. . . 34 b. Diplomatik Te§ebbüsler Dõnemi ve Berlin Antla§mas1 . 43 e . isyanlar Dõnemi ve Komiteler . . . . . . . . . . 54 d. Avrupa Müdahalesi Yolunda 1890-96 Ermeni Olaylannm Genel Çerçevesi . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 .........

...... . . . .. . .. .. . . .. .

. ......

. .

.......................

.......... ............... .. ..... ... .......... . .... ..

1.

iKiNC i BÔLÜM 1896 OSMANLI BANKASI BASKINI Banka Bask.tm Ôncesindeki i stanbul'daki Durum ve Ermeniler

2.

Banka Bask.tm ve istanbul Olaylanm Gerçekle§tiren Komiteciler . . . . . . . . 75

....

..

... .

.. ....

. . . 73

.. . ..

3. Osmanl1 Bankas1'nm Hedef Olarak Seçilme Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 4 . Bask.tn Ôncesi Son Geli§meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

a. Bask.tn Ôncesi i stanbul'da Yapilan Hazirhklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 b. Ermeni Olaylan ve Banka Bask.tm Plam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 e . Komitenin Bask.tn Ôncesi Elçiliklere Gõnderdigi Muhtiralar . . . . . . . . . . . . . . 93

5. Banka Bask.tm'nm Ba§lang1c1 ve Geli§mesi. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . 98 6. Banka içerisindeki Geli§meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

VIII

iÇiNDEKiLER

a. Elçiliklere Gõnderilecek Bildirinin Hazirlanmas1 b. Bildirinin Gõnderilmesi ve Müzakerecilerin Banka'dan Ç1ki�lan e. Baskin Sirasmda Banka içerisinde ve Çevresinde Meydana Gelen Olaylar d. Müzakerecilerin Bankaya Geli�leri ve Yapilan Gõrü�me e. Banka Binasmdan Ç1ki� ve Gironde Gemisi ile Marsilya'ya Yolculuk

..............................

.........

..................................................................................................

......................

7. Ermeni Komitecilerin Marsilya'ya Gidi�leri ve Buradaki Geli�meler

..

113 1 15 117 120 126

. 130 a. Komitecilerin Tutuklanarak Saint Pierre Hapishanesi'ne Gõnderilmeleri 132 b. Armen Garo ve Hraç'm Cenevre'ye Gidi�leri ve Oradaki Faaliyetleri . 139 e . On Yedi Komitecinin Fotograflar1 ile ilgili Geli�meler .. . . . . . . . . . . . . 141 .... ...

....

.

.

...... .

..

.

ÜÇÜNCÜ BÔLÜM iSTANBUL'DA MEYDANA GELEN OLAYLAR VE SONUÇLARI 1.

Çe�itli Semtlerdeki Ermeni Olaylan . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 .

.

.

.

.

.

.

Beyoglu'nda Meydana Gelen Olaylar

b.

Galata ve Banka Çevresinde Meydana Gelen Olaylar

e.

Komitecilerin Galata'da Yeniden Kargap Ç1karma Te�ebbüsleri . . . . . . . . . . 151

d.

Fmd1kh ve Bogazkesen'deki Olaylar .

..

. . . . 146

.

.......... ... .. . . . . ........ ..

.

.

....

..

....

..

.... .

... ......

. .. .

....... ....... . .............. ...

.. . . . ..

.

g. Salmatomruk ve Karagümrük Civarmdaki Olaylar

.

. .

.

. .

h. Eyüp ve Fener Semtlerinde Meydana Gelen Olaylar

..

. . . . . .. . .. 159

..... ...

. . . ..

. .. .

... .

148

. . . . . . . . . . . 158

.... .

. . ..

. ........ ... ..

f. Bahçekap1s1 ve Civarmda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . .

i.

.

............. ............

e. Samatya'daki Olaylar

. ....

.

. . 167

....... . .

.. . .

. . . ... .... . . .

1 73

. . . . . . .. . .. 1 74

.

.... .... . . . .. . .

�ehzadeba�1 ve �ehremini Semtlerindeki Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 75 .

.

.

.

j. Kas1mpa�a Civannda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . . . .

k. Haskõy'de Meydana Gelen Olaylar. . ..

2.

..

a.

...... . . . ...

. . .

...

...........

.. . .

..

. ..

....

.. .

. . . .......

....

..

....

. . .

.

. . . . 177 .. ... . .

. . . ... . . . . ..

.

....

1 79

Osmanh Hükümeti'nin Olaylan Engellemek için Ald1g1 Tedbirler . . . . . 1 8 1 .

3. Hastanelerdeki Yaralilarm ifadeleri . .

.. .

....... . .. ... . . .

. . ..

..

.

.

. . ..

. . .. . . . . . . . . . . . . .. 190

.. . . ..

.. . . . . . . . . . . . . . . .. 195

.. ..

4. Banka Baskim ve istanbul Olaylanndaki Ôlü Say1s1 .

.

. .

. .. .

. .. .

. ..

.

.

5. Olaylar Sonrasmda i stanbul'da Bulunan Patlay1ci Maddeler. .. . . . . . . . . . .. . . 203 . .

.

. .

IX

iÇiNDEKiLER

DÕRDÜNCÜ BÕLÜM BANKA BASKINI VE i STANBUL OLAYLARININ BATI KAMUOYUNA YANSIMALARI 1. Bati Basmmm Haber Kaynaklan ve Ermeni Sorunu ........... ... ........ .. .... 207 2. Banka Baskmi ve i stanbul Olaylannm Bati Basmmdaki ilk Akisleri . . . . . . . . 213 3. Bati Basmi'nm Degi�en Tavn ve Katliam Haberleri .. . 218 .

.

.

.

.

. . . . . .. . . . . . .................. .

4. Katliam Haberlerinin Yogunluk Kazanmasi . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 5. Marsilya'daki Komitecilerle ilgili Haberler . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 6. Osmanh Hükümeti ve Sultan Aleyhine Yogun Haberler

........... . . . . . .... . . . ...

7. Sultan'm Me§ruiyetinin Tartiplmasi ve Katliam Haberleri

8. Mahkeme Sürecinin Bati Basmma Yansimalan

... .

...

. .

. . ....... .. ...

.

234 236

. 244

............................... ...... .

9. Osmanh Hükümeti' nin Bati Basmmda Haber Yayinlatma Çabalan

.........

246

BE�iNCi BÕLÜM BANKA BASKINI VE OLAYLARIN OSMANLI DEVLET i DI� POL iTi KASINDAKi ETKiLER i Baski Unsuru Olarak Büyük Devletlerin Takrirleri ve Osmanh Hükümeti'nin Takrirlere Cevabi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 2. Baski Unsuru Olarak istanbul Olaylannm Mahkeme Süreci . . . . . . . . 270 1.

... . . . ... . . .

a.

Olaganüstü Mahkemelerin Olu§turulmasi, Üyeleri ve Vazifeleri . . . . 272

b.

Olaganüstü Mahkemelerde Gõrülen Davalar

e.

Genel Afilam ve Suçlularm Serbest füraktlmasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

.. . . ..

............................. .........

3. Devletlerin Tazminat Talepleri ve Osmanli Devleti'nin Cevaplan

............

273 296

4. Batill Devletlerin Osmanh Karasularma Donanma Gõndermesi Meselesi 308 ..

SONUÇ KAYNAKÇA DÍZÍN EKLER

. .

3 15 323 341 . . 349

............. ............... ................................................................. ....... . .

...................................................................................... .... . . ...

........................................................................................... ...... . . .......

. .

.

................. ... ........ ............................. ........................................ . ..

ÕNSÕZ XIX . yüzytl Osmanlt Devleti için d1§ politikada ciddi problemlerin ya§an­ d1gt bir yüzytl olmu§tu. Ermeni Sorunu ise bu problemlerin ba§mda geliyordu. "Büyük Dogu Sorunu"nun en son halkalanndan birisini olu§turan bu sorun, gü­ nümüzde Osmanlt Devleti'nin uygulamak zorunda kald1g1 1915 tehciri ile aml­ maktadir. Hâlbuki tehcir õncesinde Ermeni komitelerinin bag1ms1zhk amac1yla isyan boyutuna varan birçok olay gerçekle§tirdigi gõrülmektedir. Tum bu isyanlar Osmanlt cografyasmda ç1kar1 olan büyük devletler tarafmdan müdahaleye baha­ ne edilmi§tir. 1890-1896 ytllar1 arasmda i stanbul ve vilayetlerde meydana gelen Ermeni olaylarmda batili devletlerin bu müdahalelerini yakmdan gõrmek müm­ kündür. Biz de ara§tirma konusu olarak 1896 Agustos'unda i stanbul Galata'daki Osmanlt Bankas1'nm Ta§nak Komitesi tarafindan bastlmasm1 ele alarak, bir yan­ dan Ermeni olaylarmdan bir kesit sunarken, õte yandan da Ermeni Sorunu'nun Osmanlt Devleti di§ politikasmda ortaya ç1kard1g1 güçlükler üzerinde durmaya çah§tlk.

"Osmanlt Devleti'nde Ermeni Terõrü: 1896 Osmanlt Bankas1 Baskm1" adh çah§ma be§ bõlümden olu§maktad1r. Birinci bõlümde Banka Baskm1 ve Ermeni olaylarm1 terõr baglammda degerlendirebilmek ve Ermeni komitelerinin terõre ba§vurma sebeplerini ortaya koyabilmek için terõrün tamm1 ve terõrizm tarihi ile dünya tarihinde terõr õrgütü olarak kabul edilen ilk õrgütler üzerinde du­ rulmu§tur. Frans1z ihtilali sonras1 ortaya ç1kan modem terõr kavram1 ve terõ­ rizm anlayi§mdaki dõnü§ümden bahsedilmi§, Osmanlt Devleti'nde Sirp, Yunan ve Bulgar ayrilikç1 hareketlerinin terõrü kullanmalan ve bu durumun Ermeni cemaatine etkilileri üzerinde durulmu§tur. Bõlümün bundan sonraki kismmda Ermeni Sorunu'nun geli§im sebeplerinden bahsedilmi§tir. Burada bir dõnemlen­ dirme yaptlarak, Ermeni Sorunu'nun dõnüm noktalan olarak fikri hazirhk dõne­ mi, diplomatik te§ebbüsler dõnemi ve isyanlar dõnemi ba§hklan altmda Ermeni Sorunu'nun geli§im süreci ele almmi§tir. Fikri hazirhk dõneminde milliyetçi Ermeni kimliginin olu§umundaki unsurlarm üzerinde durulmu§tur. Diplomatik te§ebbüsler dõneminde ise Ayastefanos ve Berlin Antla§malar1 neticesinde olu§an durum ele ahnm1§tlr. i syanlar dõnemi ve komiteler kismmda ise kurulan komi­ teler ve amaçlan ele ahmp, Armenakan, Hmçak ve Ta§naksütyun komitelerinin programlar1 terõr çerçevesinde degerlendirilmi§tir. Bu bõlümün son kismmda ise

XII

ÔNSÔZ

Ermeni komitecilerinin terõr yõntemini kullanarak Avrupa müdahalesini sagla­ mak amac1yla gerçekle§tirdikleri 1 890-96 yillar1 arasmdaki Ermeni olaylarmm genel çerçevesi çizilmi§tir. i kinci bõlümde çah§ma konusu olan 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 ele alm­ ffil§ttr. Bu bõlüm çah§manm ana ktsm1ru te§kil ettigi için basktn õncesi ve sonras1 aynntili bir §ekilde degerlendirilmi§tir. ilk olarak basktn õncesinde istanbul'daki durum ve Ermenilerden bahsedilmi§tir. Daha sonra banka basktruru gerçekle§­ tiren komiteciler ele ahnmt§ttr. Osmanh Bankas1'nm hedef olarak seçilme ne­ denleri, olaylar1 gerçekle§tiren komitenin yapt1g1 hazirhklar, bu amaçla yaptlan toplanttlar, Ermeni olaylan ve banka basktru plaru, olaylarda kullarulacak cepha­ nelerin haz1rlanmas1 ve ta§mmas1 ve komitenin basktn õncesi elçiliklere gõnder­ digi muhtiralar aynnt1lanyla degerlendirilmi§tir. Bõlümün bundan sonraki kts­ mmda Banka Basktru'nm ne §ekilde gerçekle§tirildigi, basktn ba§lang1cmm tasviri ele ahnmt§ttr. Bu amaçla olaylann bizzat içerisinde bulanan komite liderlerinin, banka müdürünün, i ngiliz sefaretinin yaz1§malar1 ele ahnmt§, Osmanh Zaptiye Nazm ile Osmanl1 belgelerinin olaylan tasvirleri kar§tla§ttrmah olarak verilmi§­ tir. Müteakiben bankanm bastlmasmdan sonra içeride meydana gelen geli§me­ ler üzerinde durulmu§tur. ilk olarak komiteciler ve banka gõrevlilerinin yapt1g1 toplant1 ve elçiliklere gõnderilecek bildirinin haz1rlanmas1 anlattlmt§, daha sonra bildirinin gõnderilmesi ve müzakerecilerin bankadan ayrtlmalar1 ele ahnmt§ttr. Bu mada banka içerisinde ve civarda meydana gelen olaylar anlattld1ktan sonra, müzakerecilerin bankaya geli§leri ve yaptlan gõrü§me, komitecilerin banka bina­ smdan ç1kt§lar1 ve Marsilya'ya gõnderilme süreçleri degerlendirilmi§tir. Bõlümün son ktsmmda ise Ermeni komitecilerinin Marsilya'ya geli§leri ve buradaki geli§­ meler üzerinde durulmu§tur. Bu çerçevede Marsilya'ya gelen komitecilerin tutuk­ lanarak hapsedilmeleri, basktrun iki lideri olan Karakin Pastirmac1yan ve Haik Tiryakiyan'm Cenevre'ye gõnderilmeleri, oradaki faaliyetleri ve Marsilya'ya gelen bu ki§ilerin kimliklerinin õgrenilmesi için Osmanl1 Devleti' nin çabalan üzerinde durulmu§tur. Üçüncü bõlüm Banka Basktm sonras1 istanbul'da meydana gelen olaylara ay­ nlmt§ttr. Bu çerçevede, Beyoglu, Galata ve çevresi, Fmd1kh, Bogazkesen, Samatya, Bahçekap1s1, Karagümrük, Eyüp, Fener, �ehzadeba§t, �ehremini, Kas1mpap, ve Haskõy'de meydana gelen olaylar ayrmtili bir §ekilde anlattlmi§ttr. Osmanh Hükümeti'nin olaylan engellemek için ald1g1 tedbirlere yer verildikten sonra, bu olaylardaki õlü say1s1 ve yaralananlarla ilgili bilgi verilmi§tir. Dõrdüncü bõlümde olaylann Avrupa kamuoyuna yans1malan ele almmt§tlr. Bu çerçevede Bati basmmm haber kaynaklan ve Ermeni Sorunu'na yakla§1m1,

ÔNSÔZ

XIII

Banka Baskmi'nm Bati basmma ne §ekilde yansidigi, katliam haberlerinin niteligi ve bu süreçte Osmanli Hükümeti ve Sultan II. Abdülhamid aleyhine yaptlan yo­ gun haberler ele almmi§tir. Sultan'm me§ruiyetinin ve Osmanli Devleti'nin pay­ la§tlmasmm Bati basmmda tartt§tlmasi ve Osmanli Hükümeti'nin Bati basmmda haber yaymlatma çabalari üzerinde durulmu§tur. Son bõlümde ise olaylarm Osmanli Devleti ve Avrupa üzerindeki etkileri ele almmi§tlr. Bu çerçevede Avrupah devletlerin olaylarm sorumlulugunu Osmanli Hükümeti'ne yükleyen takrirleri ve Osmanli Hükümeti'nin verdigi cevaplar üze­ rinde durulmu§tur. Bu bõlümde aynca olaylarm mahkeme süreci ele ahnarak, da­ valarm gõrü§ülmesi için olu§turulan olaganüstü mahkemeler ve gõrülen davalar ayrmtili bir §ekilde ele ahnmi§tir. Devammda Avrupah devletlerin olaylar esnasm­ da zarar gõren vatanda§lari için tazminat talepleri ve Osmanli karasularma sava§ gemisi gõnderme hususlari üzerinde durulmu§tur. Bu zahmetli ve yorucu çah§manm ortaya çikmasmda birçok ki§i ve kuru­ mun katklSl bulunmaktadir. Ba§bakanlik Osmanli Aqivi, Osmanli Bankasi Ar§iV ve Ara§tirma Merkezi, Atatürk K.itaphgi, ÍSAM Kütüphanesi, Beyazit, Bilkent, Bogaziçi ve Sakarya Üniversitesi Kütüphaneleri ve çah§anlanna gõstermi§ olduk­ lari ilgi ve yardimlardan dolayi müte§ekkirim. Akademik çah§malarim boyunca beni her zaman te§vik eden yeti§memde en büyük pay sahiplerinden biri olan hocam Prof. Dr. Mehmet ALPARGU'ya sonsuz te§ekkür ederim. Zengin kütüphanesini istifademe sunan, çah§manm her safhasmda hiçbir yardimi esirgemeyen, çah§mayi satir satir okuyarak dü­ zelten hocam Prof. Dr. Haluk SELvi'ye §Ükranlarimi sunarim. Çah§manm bu hale gelmesinde ele§tiri ve yõnlendirmeleri ile katkida bulunan, Prof. Dr. Enis �AHÍN, Prof. Dr. Zekai GÜNER, Prof. Dr. Erdogan KESKÍNKILIÇ ve Prof. Dr. Bünyamin KOCAOGLU'na müte§ekkir oldugumu belirtirim. Çah§manm çe§itli a§amalarmda katki ve desteklerini gõrdügüm, Doç. Dr. M. Bilal ÇELÍK, Yrd. Doç. Dr. Zeynep ÍSKEFÍYELÍ, Yrd. Doç. Dr. Serkan YAZICI, Yrd. Doç. Dr. Mustafa SARl ve Yrd. Doç. Dr. Tufan T URAN'm isimlerini burada anmadan geçemeyecegim. Bununla birlikte mensubu oldugum Sakarya Üniversitesi Tarih Bõlümü'nün kiymetli õgretim üyelerine de te§ekkürü bir borç bilirim. Son olarak yeti§mem konusunda her türlü maddi ve manevi yardimi yapmaktan kaçmmayan tüm aile üyelerine bilhassa anne ve babama §Ükranlarimi ifade ederim. Çah§ma boyunca yeterince zaman ayiramadigim e§im Yasemin ve çocuklarim Elif Ípek ve Yusuf Kerem'e sonsuz te§ekkürlerimi sunuyorum. Fikrettin YAVUZ

KISALTMALAR A. MKT. MHM. : Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi A. VRK.

: Sadaret Evraki Evrak Kalemi

ABD.

: Amerika Birle�ik Devletleri

Bkz.

: Bakimz

BOA

: Ba�bakanhk Osmanh Ar�ivi

e.

: Cilt

Çev.

: Çeviren

Ed.

: Editor

FO.

: Foreign Office

Haz.

: Haz1rlayan

HC.

: House of Commons

HR. SYS.

: Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi

HR. T O.

: Hariciye Nezareti Tercüme Odas1

i.DH

: irade-i Dâhiliye

i. HR.

: irade-i Hariciye

i. HUS.

: irade-i Hususi

i. TAL.

: irade-i Taltifat

LA.

: Londra Ar�ivi

OBA.

: Osmanh Bankas1 Ar�ivi

OBE.

: Osmanh Belgelerinde Ermeniler

s.

: Sayfa

T T K.

: Ttirk Tarih Kurumu

vd.

Ve digerleri

Vol.

Volume

Y. A. HUS.

: Y tld1z Tasnifi Sadaret Hususi Maruzat Evraki

Y.A.RES.

: Y tld1z Tasnifi Sadaret Resmi Maruzat Evraki

Y. EE.

: Y tld1z Esas Evraki

XVI

KISALTMALAR

Y. EE. KP.

Y tld1z Esas Evraki Kamil Pa�a Evraki

Y. MT V.

Y tld1z Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evraki

Y. PRK. A.

Y tld1z Perakende Evraki Sadaret

Y. PRK. ASK.

Y tld1z Perakende Evraki Askeri Maruzat

Y.PRK. AZJ.

Y tld1z Perakende Evraki Arzuhaller ve Jurnaller

Y.PRK. AZN.

Y tld1z Perakende Evraki Adliye ve Mezâhib Nezâreti Maruzat1

Y. PRK. B �K.

Y tld1z Perakende Evraki Bâ�kitabet Dairesi Maruzatl

Y. PRK. DH.

Y tld1z Perakende Evraki Dâhiliye Nezareti Maruzat1

Y. PRK. E �A.

Y tld1z

Y. PRK. GZT.

Y tld1z Perakende Gazete

Y. PRK. HR.

Y1ld1z Perakende .Evraki Hariciye Nezareti Maruzat1

Y. PRK. KOM.

Y1ld1z Perakende Komisyonlar Maruzat1

Y. PRK. ML.

Y tld1z Perakende Maliye Nezareti Maruzat1

Y.PRK. PT.

Ytld1z Perakende Evraki Posta Telgraf Nezaret Evraki

Perakende

Ata�emiliterlik

Evraki

Elçilik,

�ehbenderlik

ve

Y. PRK. �H.

Y1ld1z Perakende Evraki �ehremaneti Maruzat1

Y. PRK. TKM.

Ytld1z Perakende Evraki Tahrirat-1 Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimligi

Y.PRK. ZB.

Y tld1z Perakende Evraki Zaptiye Nezareti Analitik Envanteri

Yay. Haz.

Yayma Haz1rlayan

TABLO LiSTESi Tablo 1: Marsilya'da Hapsedilen 17 Komiteci Hakkmdaki Bilgiler.. . 135 .

Tablo 2:

.

Ólü SaylSl ile ilgili Zaptiye Nezareti'nin Haz1rlad1g1 Tablo 202

Tablo 3: Mahkeme

.

Kararlan Hakkinda Verilen Bilgiler

. ..

.... .

.

.... .....

... 284

GiRi� Osmanh Devleti'ni XIX . yüzytlm ikinci yansmdan itibaren dt§ politikada

me§gul etmeye ba§layan Ermeni Sorunu, bugün de Turkiye Cumhuriyeti'ni ulus­ lararas1 alanda zor durumda b1rakmaktadir. Bunun sebebi ise 1915'te ya§anan teh­ cir uygulamasmm farkh §ekilde algtlanmasmdan ileri gelmektedir. Ermenilerin soykmm Qenosid) diye tabir ettigi, Turkiye'nin ise sava§ zamanmda yaptlan yer degi§tirme olarak tasvir ettigi 1915 tehciri hakkmdaki literatür-õzellikle bat1da­ hayli kabar1ktir. Yaztlan eserlerin çoklugu meseleye çõzüm getirmek §ôyle dursun durumu içerisinden ç1ktlmaz bir hale getirmi§tir. Ôzellikle Ermeniler ile Ermeni yanhs1 yazarlarm hemen tamammm çalt§malarmm Ermeni tehciri ve "katliamla­ n" üzerine yogunla§mas1 ve tehcirin soykmm oldugunun dünya kamuoyuna ilan edilmesi durumun anla§tlmasm1 güçle§tirmektedir. Ermeni Sorunu tabiri õzellikle batida gündeme geldiginde Dogu Anadolu'nun Ermenilerin anayurdu oldugu, Türklerin bu bõlgeyi gerçek sahiplerinden cebren ald1klar1 ileri sürülmektedir. Dahas1 Turklerin katliamlarla Ermenileri bu bõlge­ den atmaya çalt§ttklan ve nihayet bu gayeyi gerçekle§tirmek için 1915'te planh bir soykmm uygulayarak 1,5 milyon Ermeni'yi yok ettikleri sõylenegelmektedir. Ermeni Sorunu'nu ele alan yazarlarm eserlerinde i§lenen tema yakla§tk olarak bu §ekildedir. Hatta bu tür çalt§malarda tehcirin "yüzytlm ilk soykmm1" oldugu, Turklerin irkç1 bir zihniyetle Ermeni halktm tamamen ortadan kaldirmak istedik­

leri birçok çalt§manm tezini olu§turmaktadir. "Ne oldu?" sorusunu sorabilmek için ilk õnce tarihi süreç içerisinde bir sorun haline gelen Ermeni cemaatinin geçirdigi evreler üzerine dü§Ünmenin faydalt olacag1 kanaatindeyiz. Bu çerçevede Ermeni Sorunu ele altmrken birkaç farkl1 dõnemlendirme yapmak mümkündür. Ermeni Sorunu'nun dõnüm noktalarmdan biri olan Berlin Antla§mas1'na kadar geçen süreçte, Ermeni cemaati arasmda, misyoner faaliyetle­ ri, Osmanh Devleti'nin degi§im çabalannm ürünleri olan Tanzimat ve Islahat fer­ manlan ve bunlann sonucu olarak ortaya ç1kan Ermeni Millet Nizamnamesi'nin etkisiyle milli bir bilincin olu§tugu gõrülmektedir. Fikri hazirhk evresi olarak tabir edilebilecek bu dõnemi müteakip,

1 877-78 Osmanl1-Rus Sava§t, Ayastefanos ve

2

GiRi�

Berlin Antla§malan ile Ermeni Sorunu'nda yeni bir dõneme girildigi sõylenebi­ lir. Diplomatik te§ebbüsler dõnemi olarak tammlanabilecek bu süreçte Ermeni cemaati, Osmanh Devleti'nden kopan diger az1nhklar1 õrnek alarak, büyük dev­ letlerin yard1m1 olmaks1zm reform veya õzerklik elde edemeyecegini anlami§tl. Bu nedenle büyük devletlerin yard1mm1 almak için çaba içerisine giren Ermeni cemaati ve õzellikle Ermeni Kilisesi, Ayastefanos ve Berlin Antla§malarm1 fir­ sat bilerek, bu antla§malara birer madde koydurmayi baprm1§tl. Ancak õzellikle Ermeni cemaatinin aynhkç1 kanad1 bu maddelerden de tatmin olmami§tl. i§te bu tarihten sonra Ermeni Sorunu yeni bir dõneme girmi§tir. i syanlar dõnemi olarak tammlanabilecek bu süreçte üst rütbeli ruhanilerin silahh müca­ dele çagnlar1, Ermeni cemaatinde te§kilatlanma ve silahlanma yoluna gidilmesini sagladi. Bunun tezahürü ise kurulan komiteler oldu. 1880'1erde komiteler gizli ce­ miyetler halini alarak, silahh mücadeleye hazuhk a§amasm1 tamamlad1lar. 1 885'te Van'da kurulan Armenakan Komitesi silahh mücadeleyi ve terõrü yõntem olarak seçen ilk Ermeni ihtilal komitesi olmu§tu. Bu komiteyi müteakip büyük çaph olaylar düzenleyen iki büyük komite daha kurulmu§tu. 1887'de Cenevre'de kuru­ lan Hmçak Komitesi ve 1890'da Tiflis'te kurulan Ta§naksütyun Komitesi Avrupa müdahalesini saglayarak bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda terõrü bir yõntem olarak uygulamaya koyup büyük gürültüler koparm1§lard1. 1 890 Haziran' mda ba§­ layan ve 1 896 y1hnda doruga ula§an isyanlari bu iki komite gerçekle§tirmi§ti. Berlin Antla§masi ile ortaya çikan bir ba§ka husus ise o tarihten sonra Osmanh Devleti'ni di§ politikasmda sürekli olarak me§gul eden islahat sorunu idi. Antla§ma ile Ermenilerin ya§adigi vilayetlerde islahat yaptlmasi karari ahn­ mi§tl. Bu ISlahatlarm gerçekle§tirilmesi hususunun antla§maya imza atan devletler tarafmdan takip edilmesi, Osmanh Devleti'nin yarim yüzyil boyunca kar§isma çikan bir di§ politika sorunu olmu§tur. 1 890'lardan itibaren Ermeni komitelerinin organize ettigi isyanlar bati müdahalesini saglamak amacmi güderek, gõrünür­ de islahatlann elde edilmesini amaçhyordu ki büyük õlçüde bu islahatlarda ger­ çekle§tirilmi§ti. Ancak õzellikle Ermeni cemaatindeki aynhkçi gruplar atilan her adimi bagimsizhk yolunda bir a§ama olarak gõrüyorlardi. Bu amaçla istanbul'da dahi kari§ikhklar çikarilmasi ve bõylece batill devletlerin büyükelçilerinin gõzleri õnünde gerçekle§en bu olaylarm aktif bati müdahalesini getirmesi tasarlanmi§­ ti. Bu noktada gerçekle§en olaylar Osmanh Devleti için õnernli bir d1§ politika sorunu olmu§, batill devletlerin bir iç mesele olan Ermeni Sorunu'na müdahale etmelerini saglami§ ve büyük devletlerin Osmanh Devleti üzerindeki baski politi-

GiRi�

3

kalanm arttlfffil§tl. Avrupah devletlere müdahale firsatm1 ise õzellikle Ístanbul'da meydana gelen olaylar vermi§ti. XIX . yüzytlm bu dõneminde meydana gelen olaylar Avrupa'daki geli§me­ lerle dogrudan ilgiliydi. Sõmürgecilik alanmda ba§layan rekabet dünyanm bütün bõlgelerini sarm1§, Íngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya adeta Avrupa di§mdaki cografyalan payla§ffil§lardi. 1890 ytlma gelindiginde dünyanm sõmürgele§tirilme­ mi§ olan en büyük toprak parças1 Osmanli Devleti'nin hakim oldugu cografyayd1. Osmanli Devleti'nin askeri ve iktisadi yõnden zay1f olmas1 büyük devletleri onun üzerine çekiyordu. Büyük devletler parçalamak istedikleri Osmanli Devleti içeri­ sinde bahaneler anyorlardi. Balkanlar bu bahanelerle Osmanli Devleti'nden ko­ partlm1§t1. Orta Dogu ve Dogu Anadolu bõlgesi Rusya ve Íngiltere için hedefha­ line gelmi§ti. Dogu Anadolu'ya girmek için firsat bekleyen Rusya için Ermeniler iyi bir bahane olu§turuyordu. Küçük Kaynarca ile ba§layan Hlfistiyan haklarm1 koruma avantaj1 120 ytl sonra hala devam ettiriliyordu. Osmanli Bankas1 Baskm1 Íngiltere ve Rusya'nm bu genel politikalar1 içerisinde bir sürecin devamm1 gõs­ termektedir. Bu õrnek olay dõnemin Osmanli d1§ politikasm1 ve yetersizligini de gõstermesi aç1smdan õnemlidir.

Çah§mada mümkün oldugu kadar farkh kaynaga ula§mak hedeflenmi§tir. Bu noktada konuyla ilgili olarak ara§ttrma yaptlabilecek olan õnemli iki ar§iv tespit edilmi§tir. Bunlardan birincisi Ístanbul'da bulunan (BOA) Ba§bakanlik Osmanli Ar§ivi'dir. Digeri ise Ístanbul Galatàda bulunan Osmanli Bankas1 Ar§ivi'dir. Ôncelikle Ba§bakanhk Osmanli Ar§ivi'nde çah§ma yaptlm1§ ve bu çerçevede ar­ §ivin degi§ik tasniflerinde konuyla ilgili birçok belgeye ula§tlm1§t1r. Bu belgeler arasmda Osmanli Bankas1 Baskm1'm gerçekle§tiren Ta§nak Komitesi mensupla­ nyla, Ístanbul Olaylar1 ve devammda toplanan Olaganüstü Mahkeme süreciyle ilgili komisyon raporlar1 tespit edilmi§tir. Osmanli ar§ivinin Y tld1z ve Hariciye tasniflerinde konuyla ilgili birçok belge elde edilmi§tir. Osmanli Bankas1 Ar§iV ve Ara§tlrma Merkezi'nden (OBA) internet üzerinden yaptlan taramada ar§ivde bu­ lunan kaynaklar tespit edilmi§tir. Bunlar arasmda Banka Baskm1'm içeren dosya1 ayrmtili bilgiler içermektedir. Banka ar§ivindeki belgeler esas itibariyle i§gali fiilen ya§aml§ olan memurlarm raporlarmdan, Genel Müdürlük ile Paris ve Londra ara­ smdaki yazi§malardan olu§maktadlf. Bu dosyanm fotokopilerinin ahnmas1 süreci 1 23,999.

Osmanh Bankas1 Aqivi (OBA),LondraAqivi (LA),Attack on Bank in Constantinople,

4

GiRi�

hayli zor olmakla birlikte belgelerin fotokopileri elde edilmi�tir. Alman dosya­ daki belgeler dogrudan bankanm i�gali hakkmda olup belgelerin kaqihkh olarak degerlendirilmesi aç1smdan çah�maya õnemli katktlar saglam1�tir. Belgelerin bir kism1 ise ingiltere'deki Guildhall Library'den temin edilmi�tir2. Aynca ingiliz di­ �i�leri ar�ivinde (Foreign Office) bulunan FO.

424/188-189 ve 191 nolu dosyala­

nn ilgili kis1mlarmdan da faydalamlm1�tir. Dogrudan Osmanh Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1 ile ilgili konsolos­ luk raporlar1 ve ingiliz di�i�leri yaz1�malarm1 içeren ve mavi kitap olarak adland1nlan

Correspondence Respecting the Disturbances at Constantinople in August 18963

çah�ma sirasmda õnemli bir ba�vuru kaynag1 olmu�tur. Bu çah�manm devam1 ni­ teliginde olan

Further Correspondence Respecting 1he Asiatic Provinces ofTurkey and Events in Constantinople4, Banka Baskim sonrasmda geli�en olaylar ve õzellikle

mahkeme süreci hususunda çah�maya õnemli katktlar saglam1�tlr. ingiliz Avam Kamaras1'ndaki müzakereleri içeren

House ofCommons'dan5 da bu konuda istifade

edilmi�tir. Konuyla ilgili õnemli kaynaklardan biri de Muammer Demirel tarafindan haz1rlanan Ermeniler Hakkinda ingiliz Belgeleri

on Armenians6

(1896-1918) British Documents

adh kitaptir. istanbul'daki ingiliz yetkililerin olaylara yakla�1m1-

m gõstermesi aç1smdan dikkate deger bilgiler saglam1�t1r. Keza Frans1z diplo­ matik belgelerinin yer ald1g1

Document Diplomatiques7

isimli kitap õnemli katki

saglam1�t1r. Aynca Bilal �im�ir tarafmdan haz1rlanan

Document Dipfomatiques

2 Guildhall Library, Reports, letters, telegrams etc. relating to the attack on the Ottoman Bank in Constantinople by Armenian revolutionaries, Ms. 23999/1. (GL), Ms. 23999/1. 3 Blue Book: Turkey, No. 1, [C. 8303] , Correspondence Respecting the Disturbances at Constantinople in August 1896, London: Her Majesty's Stationery Office, [1897]. nr. 1, dei 2-52 . 4 Blue Book: Turkey, No. 3, [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence Respecting 'lhe Asiatic Provinces of Turkey and Events in Constantinople, [ln continuation of "Turkey No. 8 (1896)" and "Turkey No. 1 (1897)"] . 5 The Parliarnentary Debates, (4th Series), Vol 1, (February 1892) to Vol 199 (Decernber 1908), Hansard (House of Cornrnons Daily Debates), vol. 60,62-64. 6 Muarnrner Dernirel, Ermeniler Hakktnda jngiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002. 7 France, Ministere des Affaires Etrangeres, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes; Projets De Reforme Dans l'Empire Ottoman 1893-1897 {1897), Paris: lrnprirnerie Nationale.

GiRi$

5

Ottomans Affaires Armeniennes8 isimli eserin dõrdüncü cildinden faydalantlm1§­ tir.

Yaymlanml§ ar§ÍV kaynaklar1 olarak, Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 yaymlarmdan ç1kan, Osmanlt Belgelerinde Ermeni-Franstz ili1kileri9 ve Osman!t Belgelerinde Ermeni Rus ili1kileri1° adh eserlerin ilgili ciltlerinden de istifade edilmi§tir. Bunlarm yam s1ra Alman konsolosluk raporlar1 ve di§i§leri yaz1§malarm1 içeren La Politique Extrerieure de l'Allemagne 1870-1914-11 adh yaymm 12. cildi Almanya'nm olaylara karp tutumunu gõstermesi aç1smdan çah§maya õnemli katktlar saglaml§tlf. Osmanh Bankas1 Baskm1 ve olaylarm devam1 õzellikle Avrupa kamuoyunun dikkatini çekmi§ ve basmm ilgi odag1 olmu§tur. Bu çerçevede ingiltere'nin en õnemli gazetesi olma õzelligini uzun ytllar boyunca koruyan The Times çah§mam1z aç1smdan õnemli bir ha§vuru kaynag1 olmu§tur. Gazetenin bu ytllara ait saytlar1 taranarak olaylar ile alakah olan haber ve yorumlar temin edilmi§tir. Yine ingiliz gazetelerinden London Daily Telegraph gazetesinde Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylan ile ilgili haberlerden faydalamlm1§tlf. Ôte yõnden Amerika'da yay1nlanan The New York Times, The New York Herald, Chicago Tribune, Los Angeles Times, Washington Post, Boston Daily Globe, Atlanta Constitution ve Hartfard Courant gibi õnde gelen gazetelerin koleksiyonlar1 taranarak olaylarla ilgili yer alan haber ve bilgilerden istifade edilmi§tir. Yine Amerika Birle§ik Devletleri'nin çe§itli eyaletlerinde yay1nlanan The Brookly Daily Eagle, Akron T#ekly, Salt Lake Tribune ve Evening Bulletin gibi gazete koleksiyonlan taranml§ ve bu sayede konu ile ilgili çe§itli haberlere ula§tlmi§tlr. Her ne kadar bu gazeteler daha çok yerel ni­ telik ta§isalar ve haber kaynaklar1 olarak diger büyük gazetelerin tekrar1 niteliginde olsalar da konunun yaytld1g1 alam gõstermesi aç1smdan õnernlidir. Aslinda bu gibi 8 Bila! N. $im�ir, Document Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes, e. IV, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi Ankara, 1999. 9 Osman!t Belgelerinde Ermeni-Fransiz j/ijkileri (1879-1918), e. 1, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sarmay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Gene! Müdürlügü, Osmanh Ar�ivi Daire Ba�kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002. 10 Osman!t Belgelerinde Ermeni-Rus j/ijkileri (1841-1898), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sarmay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Gene! Müdürlügü, Osmanh Ar�ivi Daire Ba�kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2006. 11

Johannes Lepsius, et ai., La Politique extrerieure de l'Allemagne 1870-1914,

Documents officiels publies par le ministere allemand des affaires etrangeres, tome Avril

1896-9 Fevrier 1897, A lfred Costes, Editeur Paris, 1931.

XII, 30

6

GiRi�

baz1 gazetelerde Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili diger kaynaklarda bulunma­ yan tasvir ve haberlerin yer almas1 çali§maya õnemli katktlar saglam1§tlf. Bununla birlikte Contemporary Review, Christian Alliance and Foreign Missionary Weekly, The Atlantic Monthly, L'Illustration, The Nation, Harper's New Monthly Magazine, The Living Age, London Spectator, The Century Magazine ve Penny Illustrated adh dergiler taranm1§ ve ilgili bõlümlerden faydalamlm1§tlf. Dõnemin Osmanhca gazeteleri ile ilgili de bir ara�t1rma yaptlm1§ ve Ístanbul'da bulunan Atatürk ve Bayezid Kitaphg1'ndaki gazeteler taranm1§tlf. Tespit edilen Servet-i Fünun, Íkdam, Sabah, Takvim-i Vekayi, Tasvir, Resimli Gazete ve Tercüman-1 Hakikat gazetelerinden baztlarmm dõnemi kapsayan sa­ ytlarma ula§tlamam1§tlf. Osmanh Hükümeti'nin o dõnemde ald1g1 yaym yasag1 nedeniyle olaylarla ilgili Servet-i Fünun ve Íkdam'da smuh say1da haber tespit edilmi§tir. Bu haberlerde genellikle Osmanh Hükümeti'nin yaymlad1g1 resmi bil­ dirilere yer verilmi§tir. Bu sebeple Osmanh gazetelerinden yeteri derecede istifade etmek mümkün olmam1§tlf. 26 Agustos 1896 tarihinde gerçekle§en Osmanh Bankas1 Baskm1 ve mütea­ kibindeki olaylann siyasi ve sosyal sonuçlar1 ve õzellikle Osmanl1 Devleti'nin d1§ politikasma ne §ekilde yans1d1gm1 ele alan ikinci elden tetkik eserler de incelen­ mi§tir. Ôzellikle Türkçe eserlerin yam sira yabanc1 dildeki eserler konuya farkh bir boyut kazandumas1 aç1smdan õnem ta§1maktadu. Ermeni Sorunu ile ilgili eserlerin hemen hepsinde Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili baz1 bilgiler bulmak mümkündür. Ancak bu konu hakkmda aynntili bir çali§ma yaptlmaml§tlr. Baskm birkaç paragraf ve sayfada anlattlm1§, olay derinlemesine ele alinmam1§tlf. Çali§ma esnasmda birçok farkh konuda yay1nlanm1§ ara§t1rma eserlerden istifade edilmi§tir. Ermeni terõrizmi konusunda Donald Bloxham'm Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case, Walter Laqueur'in, A History ofTerrorism ve Bruce Hoffman'm Inside Terrorism adh eserleri Ermeni terõrizmi hakkmda õnemli bilgiler saglam1§tlr. Ermeni kimliginin milliyetçi bir karakter kazanmas1 konusunda misyonerlik faaliyetlerinin etkisi ile ilgili olarak, Edward Prime'm, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs oJ Rev. William Goodel/12, H. Dwight'm, Christianity Revived in the East13 adh çali§malarmdan istifade 12 Edward D. G. Prime, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs ofRev. William Goodell, New York: Robert Carter, 1876 13 H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: Baker and Scribner, 1850.

GiRi�

7

edilmi§tir. Ermeni Millet Nizannamesi'nin Ermeni kimligi üzerindeki etkileri konusunda Vartan Artinian'm kitab114 oldukça õnemlidir. Ermeni Sorunu'nu dõ­ nemlendirme konusunda, Sarkissian'm, History oftheArmenian Question to 18895, Parsamian'm, Istroria Armianskogo Naroda16, Kasparian'm, The Historica/ Roots of the Armenian Question17 ve Kurkjian'm, A History ofArmenia18 i/e Walker'm, Surviva/ oJa Nation19 adh eserleri farkh ipuçlar1 vermi§lerdir. Osmanh Bankas1 Baskm1'm dogrudan ele alan Ermeni kaynaklarmm saylSl Türkçe kaynaklara oranla daha fazladir. Bu anlamda dogrudan Banka Baskm1 ile ilgili bõlümler ihtiva eden ve Ermeni savm1 ileri süren kaynaklardan faydalamlm1§­ tlf. Ermeni yazarlar Louise Nalbandian, The Armenian Revo/utionary Movement, Dasnabedian, History of The Armenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun, Peter Balakian, The Burning Tigris ve Armen Kirakossian, British Diplomacy and theArmenian Question ile Dadrian, The History ofthe Armenian Genocide adh ça11�­ malarmda olaylar1 kendi perspektiflerinden degerlendirmi§lerdir. Osmanl1 Bankas1 Baskm1'm yõnetenlerden biri olan Karakin Pasttrmac1yan'm Simon Vratzian tarafindan editõrlügü yap1lan amlar1 konuyla ilgili anla§ilmayan baz1 noktalar1 ayd1nlatm1§ ve çah§ma için õnemli kaynaklardan biri olmu§tur2°. Armen Kirakossian' m The Armenian Massacre 1894-1896 isimli eserinde dõneme ait gazete ve dergilerde yay1nlanan Banka Baskm1 ile ilgili haberler õnemli katkilar saglami§tlf. Bir kismmdan faydalanma firsat1 buldugumuz Mihran Kurdoglian'm Badmoutioun Hayots21 adh kitab1 komitecilerle ilgili õnemli bilgiler vermi§tir. Yine

1 4 Vartan Artinian, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire 18391863: A Study ofits Historical Development, Ístanbul, 1970 1 5 A. O. Sarkissian, History ofthe Armenian Question to 1885, The University of lllinois

Press, Urbana, 1938. 1 6 Vardan Aramovic Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda 1801-1900 gg. Erivan, 1972. 1 7 Vartan Suren Kasparian, The Historical Roots ofthe Armenian Question, University of Utah, P.hd., Political Science, lnternational Law and Relation, 1977. 1 8 Vahan M. Kurkjian, A History ofArmenia, The Armenian General Benevolent Union of America, 1958. 1 9 Christopher]. Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, Chatham, London, 1990. 2º Bank Ottoman: The Memoirs ofArmen Caro, ed. Simon Vratzain, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian), 1990. 2 1 Mihran Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens, Greece: Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996.

8

GiRi�

Pastirmac1yan'm Why Armenia Should be Free22 adh kitab1 ve S arkis Narzakian'm amlar1 da23 dikkate degerdir. O laylarm ya§and1g1 dõnemi genel hatlar1yla degerlendiren William Langer' m, Diplomacy ofImperialism24 ve George Washburn'un, Fifty Years in Constantinople25 isimli çah§malar1 çarp1c1 bilgiler vermi§tir. Aynca olaylari katliam olarak deger­ lendiren Bliss'in, Turkey and the Armenian Atrocities26 adh kitab1 da zikredilmeye degerdir. Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili Türkçe literatürde de õnemli çah§malardan istifade edilmi§tir. Esat Uras'm Tarihte Ermeniler7, Kamuran Gürün'ün Ermeni Dosyast28 ve Mehmet Hocaoglu'nun Ermeni Mezalimí29 adh kitaplar1 çah§ma­ nm genel çerçevesini belirlemede õnemli katkilar yapmi§tlf. Óte yandan Salahi Sonyel'in kaleme ald1g1 7he Ottoman Armenians3° Íngiliz belgelerine dayah olarak haz1rlanm1§ bir çah§ma olarak farkh ipuçlar1 vermi§tir. Ramazan Çahk tarafmdan yaztlan Alman Kaynak!artna Gore II. Abdülhamid Doneminde Ermeni Olaylart31 Almanya'nm olaylara baki§ml gõstermesi aç1smdan dikkate deger bilgiler sun­ mu§tur. Osmanh Bankas1 Ar§ivve Ara§tlrma Merkezi yaymlanndan ç1kan Ethem Eldem'in Osman!t Bankast Tarihi32 adh kitab1 ile Andre Autheman'm Bank-t Osmani-i $ahane33 isimli çah§mas1 Osmanh Bankas1'nm tarihi ile ilgili bilgiler 22 Garegin Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, Armenia's Role in the Present War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918. 23 Sarkis Narzakian, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian, Comidas lnstitute, 1995. 24 William L. Langer, The Diplomacy ofimperialism 1890-1902, New York: Alfred. A. Knopf, 1951. 25 George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College, Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909. 26 Edwin Munsell Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company, New York, 1896. 27 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, istanbul: Belge Yaymlan, 1987. 28 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyast, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983. 29 Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalartyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, istanbul, 1976. 30 Salahi Sonyel, The Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem &Brother,London, 1987. 31 Ramazan Çahk, Alman Kaynaklarma Cifre II. Abdülhamid Diineminde Ermeni Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 2000. 32 Ethem Eldem, Osmanlt Bankast Tarihi, Çev. Ay§e Berktay, istanbul: Osmanh Bankas1 Tarihi Ara§ttrma Merkezi: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf1, 2000. 33 Andre Autheman, Bank - t Osmani - i $ahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e Osmanlt

GiRi�

9

verirken baskm süreci hakkmda da õnemli degerlendirmeler yapm1§t1r. Çah�ma ile ilgili en õnemli kaynaklardan biri de dõnemin Zaptiye Nazm olan Hüseyin Naz1m Pa§a'nm Ermeni Olaylart Tarihi34 adh iki ciltlik eseri ile bundan ayn olarak yaymlanan hatirat1d1r35• Münhas1ran Osmanh Bankas1 Baskm1'm ele alan makaleler de baskmm ve istanbul olaylarmm anla§tlmasm1 kolayla§tirmI§tlr. Selahattin Akan'm kale­ me ald1g1 ve istanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi'nde yer alan "Ermenilerin i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm136" adh çah§mas1 konuyu ele alan ilk makale olarak õnemli degerlendirmelerde bulunmu§tur. Osmanh Bankas1 Baskm1'm daha ziyade Alman basm1 ve kaynaklar1 ile ele alan Necmettin Alkan'm "1896 Osmanh Bankas1 Baskm1"37 adh makalesi kayda deger bilgiler vermektedir. Osmanh Bankas1 Olayma farkh bir §ekilde yakla§an Ethem Eldem'in kaleme al­ d1g1 "26 Agustos Banka Vakas1"38 adh makalesi de zikredilmeye degerdir.

Bankast, Çev. Ali Berktay, istanbul: Osmanh Bankas1 Ar§iv ve Ara§tirma Merkezi, 2002 . 34 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart Tarihi, Cilt. 1-II, Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Gene! Müdürlügü Yaymlan: Ankara, 1998. 35 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, Ermeni Olaylarimn Íçyüzü, Selis Yaymlan, istanbul, 2003. 36 Selahattin Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", Ístanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1/26, 1985. 37 Necmettin Alkan,"Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri istanbul'daki Saldmlan ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD'deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)", Türk Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73-81. 38 Ethem Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", Tarih ve Top/um, Yeni Yakla�1mlar, Say1. 5, 2007, s. 113-146.

BiRÍNCi BÕLÜM

TERÕRVEERMENiSORUNU 1. Terõrün Tanum ve Terõrizm Tarihine Kisa Bir Bala� Terõr ve terõrizmin tarihi insanhk tarihi kadar eskiye gõtüriilebilir. Ancak terimin anlam çerçevesi sürekli degi§iklige ugrad1g1 için kesin tammm1 yapmak oldukça güçtür39• Õzellikle 1 1 Eylül saldmlarmm ardmdan yeni birçok tammm yaptld1g1 gõrülmektedir. Õrnegin 2003 ytlmda Amerikan ordusu için bir ara§tir­ ma yapan Jeffrey Record yirmi iki farkl1 unsuru içerisinde bannd1ran yüz dokuz tamm oldugundan bahsetmektedir"°. Terõrizm uzmam Walter Laqueur de yüz farkh tammdan bahsederken genel olarak üzerinde anla§tlan tammda terõrizmin "§iddet ve §iddet tehdidi" içerdigi sonucuna varmi§tlr. Bununla birlikte terõrizmin §iddet ve §iddet tehdidi içeren yegâne bir giri§im olmad1gm1, sava§, cebri diploma­ si ve meyhane kavgasmda dahi bu tür unsurlarm yer ald1gmdan sõz etmektedir41• Õte yandan Avustralya parlamentosu için haz1rlanan bir brifingde uluslararas1 ca­ mia tarafindan terõrizmin kabul edilebilir ayrmtih bir tammmm asla yaptlamad1g1 dile getirilmi§tir. 1970 ve 80'lerde Birle§mi� Milletler, birçok üye arasmda ulusal bag1ms1zhk ve self determinasyon baglammda �iddetin kullantlmas1 konusunda fikir ayriliklanm ortadan kald1rmak için bir tamm yapmaya çah�m1�t142• Ancak bu arayt§lardan da bir sonuç ç1kmad1g1 gõriilmektedir. Õzellikle 11 Eylül sald1nlarmm ardmdan terõrizm tamm1 üzerinde yaptlan tartl§malarm artt1g1, bunun dogrultusunda genel kabul gõren bir tamm üzerinde fikir birligine vanlamad1g1 sõylenebilir. 39 Terõrizmin tamm1 ile ilgili tartl�malar için bkz. Jenny Teichman, "How to define Terrorism", Philisophy, Vol.64, No 250 (Oct., 1989), s. 505-517; Fatma Ta�demir, Uluslararast Teriirizme Kar;t Devletlerin Kuvvete Ba;vurma Yetkisi, USAK Yaymlan, Ankara 2006. 40 Alex P. Schmid, A. J. Jongman, Michael Stolh, Political Terrorism: A New Cuide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases, Theories, and Literature, New Brunswick, NJ: Transaction Books, 2005, s. 5-6. 41 Walter Laqueur, The New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass Destruction, New York: Oxford University Press, 1999, s. 6 . 42 Angus Martyn, Th e Right o f Self-Defence under lnternational Law-the Response to the Terrorist Attacks of 11 September, Australian Law and Bills Digest Group, 12 February. http://www. aph.gov.au/library/Pubs/CIB/2001-02/02cib08 .htm, 20.12.2008.

12

FiKRETTiN YAVUZ

Yukanda belirtildigi üzere terõrizrnin kesin ve kabul edilrni§ bir tamrn1 yok­ tur. Ancak bir nokta kesinlikle aç1kt1r; Terõrizrn yeni bir olgu degildir, aslmda bugün terõrizrn olarak bilinen kavrarn baz1 açtlardan baktld1gmda bin yillt k geç­ rni§e sahip bir unsur olarak õne ç1krnaktadtr. Bu dururn terõrizrnin tarih boyunca statik bir §ekilde kalrnad1gi anlarnma gelir. Dahas1 tamrnmm yaptlarnarnasmdan da anla§tlacag1 üzere yillar boyunca bir taktrn õzelliklerini ta§trnasmm yam s1ra hatm sayilir bir §ekilde evrirn geçirrni§tir. Kelirnenin kõkü olan terõrün dilirnizde­ ki kar§illg1 ise ytldtrrna, cana ktyrna ve rnah yaktp y1krna, korkutrna ve tedhi§tir43• Terõrün çok eski dõnernlerde terõrist grup olarak addedilecek olu§urnlar tarafin­ dan kullantld1g1 gõrülrnektedir. Modem terõrün ve Osrnarill Bankas1'na Errneni kornitecilerce yaptlan saldmnm terõr baglarnmda degerlendirilebilrnesi için tarih­ te rneydana gelrni§ bu olu§urnlara ktsaca bakrnak faydah olacakttr. Terõrün ilk olarak ne zarnan kullantlrnaya ba�lad1gm1 kesin olarak belirlernek gerçekten zor olsa da kõklerinin çok eskiye dayand1g1 sõylenebilir. Aslmda modem terõrizrnin ta�1d1g1 birtaktrn õzellikler ilk õmeklerinde de rnevcuttu. Terõrizrn olarak adlandmlabilecek ilk õmeklerde bile siyasal ve dini anlarnlann varhgmdan sõz edilebilir44• Terõrizrn konusunda çah�an uzrnanlar, tarihte organize terõrizmin ilk olarak Orta Dogu'da gerçekle�tiginden bahsetmektedirler. Bu terõr hareke­ ti, Filistin'de Yahudi Zealot'un Romaltlara kar�1 I. yüzytlda ba�layan harekât1dtr. Bu olu�umun eylemlerinin tahmin edilemedigi, hedeflerinin genellikle sembolik oldugu keza resmi ve dini günlerin eylemler için seçilen zamanlar oldugu gõrül­ mektedir45. Bu yolla Zealot'un eylemleri ve propagandas1 en geni� �ekilde yaytlma §ansma sahip olmu�tu. Roma bu gruba kar§I ba�ar1 saglamas1 ile yanm yüzyil bir bar1� ortam1 buldu. M.S. 68'de ise Zealot'un bir alt grubu Sicarii, Roma'ya kar§t Yahudilerin ayaklanmasm1 te�vik etmek için ortaya ç1kt1. Kendilerine isim olarak Yahudi partisinin kulland1g1, ktsa bir kthç adi olan Sica'y1 seçmi�lerdi46. Bunlarm zamanla hükümdarlann saraylan ile kamu ar§ivlerini yakarak tefecilerin evraklanm yok edip borçlulann borçlanm õdemekten kurtard1klan, Kudüs'ün su kanallanna sabotajlar düzenledikleri dile getirilmektedir. Bu gruba mensup ki§i43 Bkz. Türk Dil Kurumu, Türkçe'de Bati Kiikenli Kelimeler Siizlügü, www.tdk.gov.tr. 44 Paul R. Pillar, Terrorism and U. S. Foreign Policy, Brookings lnstitute Press: Washington, DC. (2001), s. vii. 45 Philip P. Purpura, Terrorism and Homeland Security:An Introduction withApplications, Butterworth-Heinemann, 2007, s. 5-6. 4 6 Aynnt1h bilgi için bkz. Gerard Chaliand and Arnaud Blin, "Zealots and Assassins", lhe History of Terrorism: From Antiquity to AI Qaeda, Gerard Chaliand, et.al. , University of California Press, 2007, s. 55-79.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

13

lerin bir dini bekleyi§ krizi ve gaye ugruna õlmeyi ne§eli bir durum olarak gõrme egiliminde olduklar1 saptanmt§tlr47• Bu grubun dt§mda benzer olu§umlarm daha sonraki dõnemlerde mevcut olduklar1 §Üphe gõtürmez bir gerçektir. Ancak günü­ müz terõr anlayt§ma en yakm olan diger bir õrgüt ise Sicai'lerden yakla§tk bin ytl sonra yine Orta Dogu'da ortaya ç1kan Ha§ha§ilerdir. Zealotlar gibi klasik terõr õrgütlerinden biri olarak kabul edilen H�h�ilerle ilgi­ li birçok kaynak mevcuttur48• Bu kaynaklar Hasan Sabbah'm kurucusu ve lideri oldugu õrgütün õzellikle iran ve Suriye'de organize oldugunu,XI. ve XIII. yüzytllarda bõlgede õnernli bir güç haline geldigini belirtmektedirler. islam'm i smailiye mezhebine bagh kirnseleri içinde toplayarak büyük bir gizlilik içinde hareket eden bu õrgütle çagda§ terõr õrgütleri arasmda õnernli benzerliklerin oldugu ifade edilmektedir49• Günümüz terõr õrgütleri gibi çok güçlü dü§manlanyla sava§amayacagtru anlayan Hasan Sabbah, iyi õrgütlenrni§, gizli, disiplinli bir küçük grubun yürütecegi uzun vadeli bir terõr kam­ panyas1yla amacma ula§mak istemi§tir. Efsanelere geçecek biçimde elemanlanru uyu§­ turucu maddeler kullanarak kendisine baglayan Sabbah, düzenli askeri birlikleri sava§ meydaruna sürmek yerine, müritlerini õnde gelen dü§manlar1ru õldürecek eylemciler olarak yeti§tirmi§ ve eylernlere gõndermi§ti. H�ha§iler eylernleri için genellikle kutsal günleri ve dini bakimdan õnernli mevkileri seçiyorlardt. Bu amaçlar1ru halka gõster­ mek ve onlan da yanlarma çekmek için kullandtklan bir taktik haline gelmi§ti50• Orta Dogu'da kurulan bu gruplann dt§mda daha sonraki dõnernlerde Avrupàda da bun­ lara benzer olu§umlardan sõz etmek mümkündür. Ôrnegin XVII. yüzyihn ba§mda i ngiltere'de Guy Fawkes'm b�lill çektigi "Barut Komplosu"ndan bahsedilebilir51• Bu 47 Walter Laqueur, A History ofTerrorism, Transaction Publishers, 2001 , s. 7-8. 4 8 Hasan Sabbah ve Ha�ha�ilerle ilgili aynnt1h bilgi için bkz. Bernard Lewis, Assassins: A Radical Sect in Islam, New York 1980; Farhad Daftary, Ihe Isma'ilis: Iheir History and Doctrines, Cambridge University Press, 1999; Enno Franzius, History ofthe Order ofAssassins, New York: Funk & Wagnalls, 1969; Edward Burman, Ihe Assassins, Wellingborough: Crucible, 1987. 49 David C. Rapoport, "Fear and Trembling: Terrorism in Three Religious Traditions," American Political Science Review, Vol. 78, No. 3, 1984, s. 664-668. 5 0 Chaliand, "Zealots and Assassins", s. 55-79. 5 1 Muhafazakâr Protestan Kral I. James'e, kraliyet ailesine ve tüm diger aristokratlara kar�1 yap1lan ve Íngiliz tarihine "Barut komplosu" olarak geçen olaym modem terõrü ammsatacak õzellikler ta�1d1g1 sõylenmektedir. Íngiltere devlet yõnetiminde ve Katolik monar�ik rejimde kõkten bir devrime gitmek amac1yla toplanan on iki komplocu, Westminister Saray1'ndaki Íngiliz Parlamento Binasm1, o yilki aristokrasi zirvesinde havaya uçurmaya karar verdi. Komploculardan birinin saray çevresinden bir tamd1gma, 5 Kas1m 1605 günü saraydan uzak durmasm1 tavsiye eden bir mektup gõndermesi sonucu komplo ortaya ç1kmca; Fawkes, 5 Kas1m gece yans1 parlamento mahzenlerinde boi miktarda dolu

FiK RETTiN YAVUZ

14

terõr gruplanndan farkh olarak benzer bir olu§umun Hindistan'da kuruldugu gõrül­ mektedir. Uzakdogu ve Hindistan'da yüzytllar boyunca gizli õrgütlerin var oldugun­ dan sõz edilir. Hindistan'da bir tarikat olan Thug'lar tarafmdan kurulan bu õrgüt i ngilizler tarafindan XIX yüzytlda ortadan kaldmlmi§tl. Hindistan'daki i ngiliz yetkililer uzun ytllar boyunca bu õrgütün varhgm1 kabul etmemi�lerdi. Ancak ingiliz General William Sleeman bu durum üzerine çah§lp daha sonra bu õrgü­ tü tamamen ortadan kaldirm1�t1. Thug'lar õldürecekleri ki§ilerin seçiminde fark gõzetmiyorlar, kurbanlanm ipekten bir iple boguyorlard152• Hint tannças1 Kali'ye kurban aclama dü§Üncesine dayanan Thuggee inam§lna bagh Thug'lar õlümü kü­ çük gõrüyorlard153• Bunlarm amaçlan d1§ar1dan herhangi birini degil Thuggee ritüellerinde õnemli bir unsur olan kurbam korkutmakti. VII. yüzyildan XIX yüzyila kadar faal olan Thug'lar bir milyondan fazia ki�inin õldürülmesinden so­ rumlu tutulmu�lard1r54• Yukarida bahsedilen bu gruplarm ortak õzelligi, Ermeni komitelerinde oldugu gibi otoriteye kar�1 gelmek, õldürücü eylemler düzenlemek­ tir. Siddet ve �iddet tehdidi içeren faaliyetlerden õtürü terõr õrgütü olarak kabul edilen bu gruplann amaçlar1 siyasi ve dini õzellikler ta§1yordu. .

.

Gõrüldügü üzere milattan sonra ba§layan ve terõr kavram1 içerisinde de­ gerlendirilebilecek hareketler farkh yerlerde, farkh zamanlarda ba§ gõstermi§­ tir. Ancak modem anlamdaki terõr kavramm1 dünya literatürüne sokan Frans1z i htilali sonrasmdaki geli§melerdir. Ashnda günümüzün terõrizm olgusunu ve Osmanh Bankas1 Baskm1'm geregi gibi anlayabilmek için, õncelikle bu olgunun tarihsel arka planma bakmak yararh olacakt1r. Terõr kavram1, kelime olarak, "korkutma" anlamma gelen Latince "terrere" sõzcügünden Frans1zcaya terrosime olarak geçmi§tir ve gene! olarak 1793 ve 1794 barut ÍIÇlSly!a yakaland1. Çe§itli i§kencelere rnaruz b1rak1larak yanda§lannm adlanm verrnek zorunda b1rak1ld1. Ç1kanld1g1 mahkernede vatan hainliginden hükürn giyen Fawkes, 31 Ocak 1606'da saraym kaq1smda as1larak idam edildi. http://tr.wikipedia.org/wiki/Guy Fawkes. 05.12.2008. Aynntt!t bilgi için bkz. Thomas Lathbury, Guy Fawkes: or, A Complete History of the Gunpowder Treason, A.D. 1605; with a Developrnent of the Principies of the Conspirators, and Sorne Notices of the Revolution of 1688, J. W. Parker, London 1839. 52 Laqueur, A History ofTerrorism, s. 9. 53 Gus Martin, Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues, SAGE, 2006, s. 194-195. 54 David C. Rapoport, "Fear and Trernbling: Terrorism in Three Religious Traditions,", s. 659; Thuggee hakkmda aynnt1! t bilgi için bkz. George Bruce, 1he Stranglers: the Cult o/ 1huggee and Its Overthrow in British India, Longmans, 1968.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

15

ytllannda devrimci hükümetlerin terÕr egemenligi dõnemi (Regne de la Terreur - Reign ofTerror)55 ile ili§kilendirilmi§tir. ingilizce terõrizm kelimesi ise sõzlük­ lerde ilk olarak 1789 ytlmda "bir siyaset olarak terõrün sistematik §ekilde kullantl­ mas1" anlam1yla yer almi§tl. K.isa bir süre sonra i ngiliz gazetelerinde de bu tabirin kullantld1g1 gõrülmektedir. 30 Ocak 1795 tarihli The Times ofLondon gazetesinde terõr tabirine yer verildigi gõze çarpmaktad1r56• Muhtemelen bu, tabirin ingiliz gazetelerindeki ilk kullamm1dir. Bõylelikle terõr kavrammm dünya literatürüne girmi§ oldugu ve bu tarihten itibaren artan bir §ekilde kullantlmaya ba§lanm1§ oldugu sõylenebilir. Frans1z i htilali'nin õnemli simalarmdan biri olan Maximilien Robespierre 1794'te "Halk bükümetinin dayanagt, bartffa erdem ise eger, devrim içinde de bem erdem bem de terordür: Gerçekten de, erdemin olmadigt yerde teror kiyictdtr, terorün olmadtgt yerde de erdem güçsüzdür. Teror, tetikte duran, ser!, yumufama bilmez bir adaletten bafka bir fey degildir' diyordu57. i§te bu tarihten sonra terõr siyasetini uygulamaya koyan "Kamu Asayi§ Komitesi" ajanlar1 da terõrist58 olarak adlan­ dirtld159. Bilindigi gibi, Robespierre liderligindeki Jakobenler, yakla§ik üç ytlhk hâkimiyetleri boyunca binlerce ki§iyi; muhaliflerini, diger siyasi gõrü§lere sahip meclis üyelerini, birçok sivili ve hatta kendi üyelerini dahi katletmi§lerdi. Fakat ilginç olan, Robespierre'in de daha sonra aym sonu payla§mas1 ve 1794'te giyo­ tinle idam edilmesidir6°. K.isacas1 dünya tarihinin dõnüm noktalanndan biri olan 55 Terõr Çag1 veya sadece Terõr olarak adlandmlan bu süreç (5 Eylül 1793-28 Temmuz 1794) rakip iki siyasi fraksiyon olan Girondinler ve Jakobenler arasmdaki çeki§meden kaynaklanan ve "devrim dü§mam" olarak gõrülen binlerce ki§inin õlümüne sebep olan Frans1z ihtilah'ndan sonra on be§ ay süresince devam eden §iddet dõnemidir. http:// en.wikipedia.org/wiki/Reign of Terror. 20.08.2008. 56 Metin §U §ekildedir: "Bag1ms1zltg1m1z1 ortadan kaldtracak birden çok sistem mevcuttur. Bagnazltk her türlü ihtirast artttrdt. Kralct!ar henüz hayallerini btrakmtf degil, terorizm ise hiç olmadtgt kadar kendini hissettiriyor" http://en.wikipedia.org/wiki/Definition_of_terrorism, 20.12.2008. 57 Bruce Michael Bongar, Psychology ofTerrorism, Oxford University Press, USA, 2007, s. 3. 58 Terõr eyleminde bulunan ki§idir. Terõrizmi savunan, belirli siyasal amaçlan korkutmak, y1ldirmak, sindirmek ve amaçlan dogrultusunda yõnlendirebilmek için §iddet kullanan ki§idir. ( Küqat Yunusoglu, Devlet Güvenligi ve jstihbarat, Emniyet Gene! Müdürlügü Bas1mevi, Ankara 1992, s. 78). 59 http://www.terrorism-research.com/history/early.php. 12.08.2008. 60 Necmettin Alkan, " Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba§§ehri istanbul'daki Saldmlan ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD ' deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)", Türk Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73-81.

16

FiKRETTiN YAVUZ

Frans1z ihtilali birçok §eyi degi§tirdigi gibi terõrizm kavramm1 da dünyaya tamt­ ffil§tl. Burada, Frans1z õmeginde de gõrüldügü gibi, terõr kavrammm ilk olarak ortaya ç1kmas1 ve kullamlmas1, dogrudan bir devlet terõrüyle alakahdir. Terõr, ihtilalle yõnetimi ele geçiren bir grubun õnce rakiplerini, devammda ise kendi içlerindeki muhaliflerini ve halktan hayli insam devlet imkânlanm kullanarak katletmeleri ve bu tür geli§meleri ifade etmek için kullamlm1§tlr. Fakat daha sonraki yillarda bu terim, devlet terõrü di§mda, belli say1daki insan grubunun "siyasi hedeflere ula§mak için korku ve deh§etin planh olarak yayg1nla§tmlmas1" gibi geni§ bir anlam da kazanmi§tir61 • Ôte yandan Modem terõrizmin kurumsal kõklerinin ise Napolyon dõneminde ortaya ç1kan gizli Karbonari62 õrgütünün yap1smda aranabilecegi sõylenebilir63• Modem terõr kavrammda õnemli bir degi§im õzellikle XIX. yüzyilm ikinci yansmda gerçekle§mi§ti. Bu süreçte teorik bir alt yapmm olu§tugu ve yüzyilm sonuna dogru ortaya ç1kan Ermeni komitelerinin õmek alacag1 terõr anlayi§larmm temellerinin atild1g1 gõrülmektedir. 1 850'lerden sonra terõrizmin belirli bir amaca ula§mak için sistemli bir §ekilde kullanilmaya ba§land1g1 gõrülmektedir. Rus ihtilalci gruplannm yam ma irlandal1, Makedon, Sirp ve Ermeni gibi radikal milliyetçi gruplar õzerklik ve bag1ms1zliklar1 için terõrü kullanm1§lard164• Bu süreçte terõrü bir ideoloji olarak kullanmak içiri yeni teorilerin ortaya at1ld1g1 gõrülmektedir. Frans1z ihtilali'nin bir sonucu olarak ortaya ç1kan yeni §ekillenmi§ milliyetçilik ve vatanda§lik fikirleri modem ve daha baskm seküler bir terõr anlay1§1 ortaya ç1kard1. Marksizm gibi yeni politik ideolojilerin ortaya ç1ki§1 mevcut düzende üretken bir kan§iklik anlay1§1 meydana getirdi. Bu anlamda italyan devrimci Cario Pisacane'nin "jiili propaganda" teorisi bu dõnܧÜm sürecinde hayli ilgi gõrdü. Bu inam§a gõre §iddet, toplumun algilamasm1 etkilemede tek güvenilir katalizõr gõrevindedir. ilk olarak

61 Alkan, "Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri Ístanbul'daki Saldmlan", s. 73-74. 62 Kõmür yakic1lar anlamma gelen ve Mason te�kilatlarmdan etkilenerekXIX. yüzy1lm

ba�mda Ítalya'da kurulan õrgüttür. Amac1 Ítalyan Birligi'ni ( Risorgimento) saglamak olan bu õrgütün daha sonraki dõnemde birçok olu�uma õrnek te�kil ettigi gõrülmektedir. Ayrmtih bilgi için bkz. R. John Rath, "7he Carbonari: 7heir Origins, lnitiation Rites and Aims", American Historical Review 69, no. 21 (1964): s. 353-370; Bartoldi, Memoirs of the Secret Societies ofthe South ofltaly, London: Murray, 1821. 63 Martin A. Miller, "The Intellectual Origins of Modem Terrorism in Europe", Terrorism in Context, ed. Martha Crenshaw, Penn State Press, 1995, s. 32. 64 Laqueur, A History ofTerrorism, s. 11.

17

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

insanlann dikkatini çeker, sonra da onlan pe§inden sürükler65 • Pisacane'nin fikirleri bir süre sonra baz1 aynhkç1 gruplar tarafmdan benimsenmeye ba§land1. Bag1ms1z irlanda Cumhuriyeti'ni kurmaya çah§an Fenianlar Pisacane'nin fiili propaganda anlayi§ma gore hareket ettiler66 • Bu donܧÜm sürecinde fiili propaganda anlayi§mt uygulamaya koyan Rusya'da terorizm, donemin gündemine yerle§en sozcüge gore bazen nihilizm67 , bazen de anar§izm68 ile birlikte amlmt§ttr. Hükümetleri ve sosyal müesseseleri y1kmak için ki§isel ve kolektif §iddeti kullanmanm en hararetli savunucular1 Ermeni komitelerine ilham vermi§ olan XIX yüzythn ikinci yansmdaki bu Rus anar§istleri olmu§lardu. .

Bu noktadan hareketle Ermeni komitecilerini en derinden etkileyen terõr anlayt§mm Rusya'da ortaya ç1kt1g1 soylenebilir. Bu nedenle Rus teror tarihine kt­ saca bakmak faydal1 olacakt1r69• Bu çerçevede Rusya'da terorizmin kokenini Teror Çag1 ve Frans1z ihtilali'ne kadar gotüren baz1 yazarlarm oldugu gorülmektedir. Fakat XIX yüzyildaki Rus Devrimci hareketlerinin rolü, ozellikle Narodnaya .

65 Bruce Hoffman, lnside Terrorism, Colombia University Press, New York, 1998, s. 17.

66 1880'lerin ba�mda Fenianlar anakarada yeni bir bombalama hareketi ba�lattilar.

Bunun sonucunda yedi ya�mda bir erkek çocugu hayatm1 kaybetti. Bu hareket 1882'de Dublin'de Phoenix Park'ta yürüyü� yapmakta olan irlanda'dan Sorumlu Ba�sekreter Lord Frederick Cavendish ve onun daimi müste�an Thomas Burke'nin bir suikast sonucu õldürülmesiyle tirmam§a geçti. Terõrist faaliyetler 1883 y1lmda Londra' da patlayan ona yakm bombadan adm1 alan D inamit Sava§1'nda zirveye ula§tl. ingilizler bu olu§umu ortadan kald1rmak için õzel bir §Ube açtilar. Aynnt1h bilgi için bkz. M. ]. Kelly, 1he Fenian Ideal and Irish Nationalism, 1882-1916, Boydell & Brewer, 2006. 67 Latincedeki hiçbir §eyin var olmad1g1 nihil sõzcügünden türetilmi§tir. insamn var olu§unu, bilgiyi, tüm degerleri tamamen yok sayan, §eyler arasmda anlamh ya da yararh birtak1m aynmlar yapmanm gereksiz oldugunu dü§Ünen, bütün degerlerin temelsiz oldugunu, hiçbir §eyin ilkece bilinmesinin ya da iletilmesinin olanakh olmad1gm1 savunan felsefi anlay1§t1r. Bu anlamda nihilizm terimini ilk defa Rus yazar Ivan Turgenyev 1862'de yazd1g1 Babalar ve Ogullar adh romanmda kullanm1§tlr. (Ercan Çitlioglu, Cri Tehdit: Teriirizm, Ümit Yaymc1hk, Ankara 2005, s. 160. Aynca bkz. Eugene Rose, Nihilism: 1he Roo! ofthe Revolution ofthe Modern Age, Saint Herman Press, 1994.) 6 8 Antik Yunancada komutans1z, yõneticisiz, efendisiz, otoritenin yoklugu anlamlarma gelen Anar�izm, toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerar§inin her türünü ortadan kaldirmay1 savunan bir tak1m politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tammlayan sosyal bir terimdir. Anar§i, her ko§ulda her türlü otoriteyi reddetmektir. (http://en.wikipedia.org/ wiki/Anarchism#cite ref-0 26.12.2008. Aynca bkz. Sean M. Sheeha n, Ana rchism , Reaktion Books, 2004). 69 Terõrün Rusya' da iyiden iyiye gün yüzüne ç1kt1g1 1880'lerde bu konu ile ilgili yaz1lm1§ bir makale için bkz. Stepniak, "Terrorism in Russia and Europe", Contemporary Review, 45 (1884:J an./June) s. 325-341 .

18

FiKRETTiN YAVUZ

Volya (Halkm iradesi) ve Nihilist Hareketi binlerce mensubu ile, hiç §Üphesiz donemini etkilemesi bak.tmmdan one ç1kmaktadir. Halk.tn i radesi tarihteki ilk politik terorizm kampanyalarmdan birini ba�latm1�t170• Ashna bakilirsa 1880'lerde iyice gündeme gelen ve büyük sava§m ba§lamasmm suni sebebi olarak gosterilen Ar§idük Ferdinand'm oldürülmesinde doruga ula§an "Hükümdar Katli Donemi" diye de tabir edilen bu katliam donemini gündeme getiren de 1 Mart 1881'de II. Aleksandr'm Narodnaya Volya tarafmdan oldürülmesi olmu§tu71• Terorizm uz­ mam David Rapoport'un dedigi gibi, Rus Narodnikleri modem terorizmin bir parças1 olarak Rusya'dan Bati Avrupa, Balkanlar ve Asya'ya yaytlan bir anar�ist dalgas1 ortaya koydular. Bu hareket en üst seviyeye, zaman zaman "suikastlann al­ tm çag1" diye tabir edilen 1 890'larda ula§t172• i §te bu donem, Osmanh Devleti'nde Ermeni komitelerinin 1896 Banka Bask.tm'yla doruga ç1kan olaylarla aym zama­ na denk gelir.

Rusya'daki bu devrimci hareketlerin onde gelen ideologlan Mikhail Bakunin ve Sergey Nechayev adh iki teorisyendi. Nechayev'e gore devrimci terorün ama­ c1, y1g1nlann destegini almak degil tam tersine halk arasmda korku ve sefaleti yaymakt1. Ona gore bir devrimci isyam k.t�k.trtmak için sivilleri terorize etme­ liydi73, yani terorü kullanmahyd1. Rusya'da ortaya ç1kan bu anlay1�m daha son­ ra Ermeni komitecileri tarafindan programlarma konuldugu gorülmektedir. Ôrnegin Hmçak Komitesi programmm yontem bolümünde terore yer vermi§ti. Ashna bakilirsa Hmçak Komitesi' nin program1 hem sosyalist hem milliyetçi bir karakter içeriyordu. Louise Nalbandian'm da belirttigi gibi, komite programmm tamam1 Rus ihtilalci fikirlerin etkisini yans1tmaktadir. Detaylanna daha sonra de­ ginilecek olan Hmçak programmm üçüncü bolümünde yer alan yontemler hemen 70 Richard Pipes, Communism:A History, New York: The Modem Library, 2001, s. 74. 7 1 Narodnaya Volya Hareketi'nin "teror" konusundaki tutumu aç1kti. Ôrgütlü bir hareket olarak amac1 yonetimden gelen §iddet ve zorbahk eylemlerinin sorumlulanm yok etmek ya da cezalandirmakti. Narodnaya Volya terorü, 24 Ocak 1878'de St. Petersburg Valisi General Trepov'un vurulmas1yla ba§lam1§ ve 188l'de Çar II. Aleksandr'm vurularak oldürülmesiyle sonuçlanm1§t1. (Philip Pomper, "Revolutionary Terrorism", Terrorism in Context, ed. Martha Crenshaw, Penn State Press, 1995, s. 63-105. Aynca bkz. Ronald Seth, 7he Russian Terrorists: 7he Story ofthe Narodniki, Barrie & Rock.lift, 1967). 72 D. C. Rapoport,"The Four Waves of Modem Terrorism", ed. Cronin, Attacking Terrorism: Elements ofa Grand Strategy, Georgtown University Press: Washington, 2004, s. 46-73. 73 Edvard Radzinsky, H. T. Willetts, 7he First ln-Depth Biography Based on Explosive New Documentsfrom Russia's SecretArchives, Anchor Books, 1997, s. 35.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

19

hemen Rus Narodnaya Volya'nm program1yla aymdir. Tipki bu programdaki gibi Hmçak programmda da propaganda, isyan ve terõr ana temayi olu§turuyordu. Bu komiteyi olu§turan õgrencilerin Rus Narodniklerinden çok ciddi bir §ekilde etki­ lenmeleri §a§1rt1c1 degildir. Çünkü hepsi ya Rusya'da dogmu§ veya orada egitim almt§tl ve bu ihtilalci fikirlere a§ina olmu§lard1. Mesela, komitenin kurucularm­ dan Mariam Vardanian (Maro) Saint Petersburg'da Rus ihtilalcilerle çali§ml§tl. Yine Cenevre'deki õgrenciler Rus sosyal demokratlarla içli dt§h olmu§ ve onlar­ dan birçok §ey õgrenmi§lerdi74. Osmanh Bankas1 Baskim'm organize eden Ta§nak Komitesi'nin de Hmçaklar gibi yõntem olarak terõrü kulland1g1 gõrülmektedir. 1890 yazmda Tiflis'te kurulmu§ olan Ta§nak Komitesi'nin (Ermeni Devrimci Federasyonu) Rusya topraklarmda vücut buldugu için Rus ihtilalcilerinden etki­ lendigini dü§Ünmek dogaldu. Hmçak õrneginde oldugu gibi Ta§naklarm prog­ ramlanna bakild1gmda bu etkiyi gõrmek §ª§trt1c1 degildir. Ta§naklann programm­ da yõntemler kismmda halki silahlandumak için her yola ba§vurmak, sava§may1 desteklemek, hükümet yetkililerini, muhbirleri, i§birlikçileri, hainleri ve istismar­ c1lar1 ytldirmak gibi maddelerin yam s1ra hükümet kurumlarm1 yagma ve y1kima maruz buakma gibi terõr yõntemlerinin yer ald1g1 gõrülmektedir75. Bu ifadeler­ den anla§tld1g1 üzere iki Ermeni komitesinin programlarmda ortak nokta terõrün kullantlmas1dir. Bu çerçevede Ermeni olaylarmm ba§ gõsterdigi 1890'larda Rus ihtilalci ve anar§istlerinden etkilenen Ermeni komitelerinin yõntem olarak terõre ba§vurduklan sonucuna vartlabilir. Kald1 ki terõrizm uzmam Walter Laqueur bu ifadeleri dogrular bir §ekil­ de, 1880'lerin sonlar1 ve 1890'lardaki Ermeni ihtilalcilerin yõntemlerinin büyük õlçüde Narodnaya Volya'dan almm1§ olduguna dair kamtlann oldugunu dile ge­ tirmektedir. Devammda bu hareketin liderlerinin Rus ihtilalci hareketlerde yer ald1klanm, Ta§naklarm programmda terõrün kullamlmasmm õngõrüldügünü, Rusya'da ya§ayan Ermenilerle õrgütsel bagm s1ki oldugunu, silahlann bir fabri­ kada, Tufa Silah Fabrikas1'nda tecrübe kazanm1§ i§çilerce üretildigini veya Rus Hükümeti'nin Tiflis'teki silah deposundan gayri resmi bir §ekilde ahnd1g1m be­ lirtmektedir76. Anadolu ve istanbul'da birçok olay meydana getiren Ermeni ko74 Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1967, s . 1 1 3 . 75 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 1 6 8 . 76 Laqueur, A History ofTerrorism, s . 43 .

20

FiKRETTiN YAVUZ

miteleri Rus ihtilalcilerinden sadece ideoloji anlammda etkilenmemi§lerdi; silah ve mühimmat konusunda da Rusya gayri resmi yollardan Ermeni komitecilerini desteklemi§ti. Bruce Hoffman da 1880'lerde ve 1890'larda Hmçak ve Ta§naklarm isimlerini vermeden Dogu Anadolu'da militan Ermeni milliyetçi hareketlerinin Osmanh yõnetimine kar§I terõrist bir strateji takip ettiklerini belirtmektedir. Hoffman'a gõre, Ermenilerin amac1, yerli anlamda kendilerine destek saglamak, uluslar aras1 ilgi, sempati ve destek kazanmak için sürekli saldmlar yaparak Osmanh rejimine karp bir darbe vurmakt177• Rus etkisinin aç1k bir §ekilde gõrüldügü Ermeni komitelerinin yapt1g1 en dikkat çekici olaylar istanbul'da gerçekle§tirilenlerdi. Bu anlamda Osmanh Bankas1'nm basilmas1 ve devammda istanbul'un çe§itli semtlerinde meydana ge­ len olaylarm Rusya kõkenli komitecilerce planlanmas1 da Rusya ile organik bir bagm oldugunu gõstermektedir 78. Rus terõr anlayt§lill õzümseyen Ta§naklarm organize ettigi Osmanh Bankas1 Baskm1 ve devammda istanbul'un çe§itli semt­ lerinde meydana gelen olaylar dõnemi itibariyle õrnegine rastlanan durumlar de­ gildir. Banka Baskm1 olay1 õzellikle XX. yüzy1lda gõrülen rehin alma ve bomba ile herhangi bir mekâm i§gal edip taleplerde bulunma giri§imlerinin ilk õrnegini te§kil etmi§tir. Kald1 ki Ermeni kaynaklannda bile bu olaym terõrizm tarihin­ de türünün ilk õrnegi olabilecegi ifade edilmektedir. Mesela Gerard Libaridian, Banka Baskm1 olaymm tarihte kayda geçen ilk §ehir terõrü oldugunu belirtmek­ tedir79. Ermeni yazarlarm dahi terõr olarak gõrdügü Osmanl1 Bankas1 Baskm1 ve i stanbul Ermeni olaylanm degerlendirmeden õnce Frans1z ihtilalinden sonra ortaya ç1kan modem terõr kavrammm Osmanh Devleti'nde ne §ekilde bir akis bulduguna bakmak, Ermeni komitelerini Banka Baskm1'na sürükleyen neden­ lerin anla§ilmasma katki saglayabilir. Bu anlamda ihtilalin sonucu olarak ortaya ç1kan milliyetçilik fi.kriyle ba§ gõsteren isyanlarda uygulanan yõntemlerin terõr kavrammm neresinde durduguna bakmak, bu olaylann Ermeni cemaatine ne §e­ kilde etki yapt1gma dair sorulara cevap vermek gerekmektedir. Bõylelikle Ermeni kimligindeki degi§imin sebepleri yani milliyetçi Ermeni komitelerinin ortaya ç1ki§ süreci daha kolay bir §ekilde anla§ilabilir. 77 Hoffman, lnside Terrorism, s. 20. 78 Baskm1 yõnetmek üzere gelen üç komiteci Rus kõkenliydi. (Kamuran Gürün, Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1983, s. 163). 79 Gerard Libaridian, Armenia at the Crossroads, USA, 1991, s. 17.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

21

Terõr-Aynhkçi Hareketler-Ermeniler ve Osmanh Devleti Frans1z ihtilali, Avrupa devletlerini oldugu gibi çokuluslu bir imparatorluk olan Osmanh Devleti'ni de derinden etkilemi§ti. Bu etki õzellikle milliyetçilik ve terõr kavramlar1yla ortaya ç1kiyordu. Osmanh Devleti de heterojen bir yap1ya sahip oldugu için milliyetçilikten daha sonra ise terõr addedilebilecek hareket­ lerden etkilenmi§ti. ihtilal men§eli olan milliyetçilik fikri XIX . yüzyilm bapndan itibaren Osmanh az1nhklan arasmda yayilm1§ ve bunun neticesinde azmhklar ara­ smda bag1ms1zhk hareketleri ba§ gõstermi§tir. Osmanh Devleti elbette, milliyetçi akimlar sayesinde dagilan tek imparatorluk degildi. Ancak hem Rusya, hem de Avusturya-Macaristan'da milliyetçi akimlar Osmanh Devleti'ndeki kadar aktifve silahh eyleme dõnܧIDܧ degillerdi. 1 804 Sirp ayaklanmas1 ve õzerkligi, ardmdan 1821-29 Yunan ayaklanmas1 ve bag1ms1zhg1 bu yõnde etkilerde bulundu. Yunan bag1ms1zhg1, kültürel bir milliyetçilik halindeki Ermeniligin de eyleme geçmesi için õnemli bir õrnek te§kil etmi§tir80. Frans1z ihtilali men§eli milliyetçilik ideolojisinin etkileri üzerine sõz sõyle­ yen çok olmu§tur. Mescla Jean-Paul Roux bu ideolojinin milletleri ki§kirtt1gm1, yabanc1lann entrikalan ve cesaretlendirici sõzleriyle vaatlerinin tüm Hiristiyanlan ayaklanmaya te§vik ettigini, bu milletlerin sonunda õldürücü bir õzgürlük mü­ cadelesine giri§tiklerini belirtmektedir. Roux, bat1h yazarlarda gõrülmeyen bir üslupla Avrupa'nm bu hareketleri gizliden gizliye destekledigini, bu durumdan memnun oldugunu hatta bu milletleri Hugo ve Lord Byron'la yüreklendirdigi­ ni ifade etmektedir81. Gõrüldügü üzere milliyetçilik, az1nhklar1 bag1ms1z devlet kurmaya itmi§ti. Muhtariyet ya da bag1ms1zhk pe§inde ko§an Hiristiyan az1nhk­ lann, bunlan Osmanh topraklar1 üzerindeki emelleri için kiymetli müttefikler ve araçlar olarak gõren büyük devletlerle, õzellikle de Ortodoks Rusya ile entrikalar çevirmeye ba§lamalan Osmanh Devleti'nin iyice zay1flad1g1 bu dõneme rastla­ maktadir82. Bu manada Osmanh Devleti'nde ilk harekete geçen Sirplar olmu§tu. Onlan Yunanhlar takip etmi§ti. a.

80 ilber Ortayh, "Osmanh imparatorlugu'nda Milliyetçilik (En Kahc1 Miras)", XIII. Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara 4-8 Ekim 1999, s. 23-39. 8 1 Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi - Pasifik 'ten Akdeniz'e 2000 Ytl, Çev. Prof. Dr. Aykut Kazanc1gil, Lale Arslan-Ôzcan, Kabalci Yaymevi, istanbul, 2007, s. 435. 82 Salahi R. Sonyel "Hiristiyan Azmhklar ve Osmanh imparatorlugu'nun Son Dõnemi", Osmanlz'dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. Hasan Cela! Güzel, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2001 , s. 395-403 .

22

FiKRETTiN YAVUZ

Uzun ytllar Osmanh hâkimiyeti altmda kalan Sirplar, XIX yüzytlm ba§­ larmdan itibaren sürekli olarak ayaklanmi§lar ve Ruslarm destegi ile Osmanh Devleti'nden bag1ms1zhklarma dogru zaman içinde çe§itli õdünler koparm1§­ lard1r. ilk olarak, 1 806-1812 Osmanh-Rus Sava§l sonunda imzalanan Bükre§ Antla§mas1 ile Osmanh Devleti, Sirbistan ahalisine bir takim imtiyazlar vermeyi kabul etmi§ti. Osmanh Devleti'ni bir hayli ugra§tird1ktan sonra 1815 tarihinden itibaren Osmanhya bagh bir prenslik haline gelmi§lerdir. 1 878 yihnda da Berlin antla§mas1yla Osmanh Devleti ile bütün baglarm1 kopar1p bag1ms1z bir devlet ol­ mu§lard183. S1rp isyanlar1 Osmanh Devleti bünyesinde milliyetçi kõkenli ilk ayak­ lanma olmas1 hasebiyle õnemlidir. Bu isyanlan terõr hareketi olarak gõrmek pek mümkün olmasa da otoriteye kar§l topluca yaptlan ba§kaldm ve isyanlann niha­ yette terõr kavrammm içindeki birtakim unsurlar1 ta§1d1gm1 sõylemek mümkün­ dür. Ôzellikle muhtariyetten bag1ms1zhga geçi§ sürecinde Sirp terõrü Osmanl1 topraklannda etkili olmu§tur. .

Osmanh Devleti'nde Sirplann ardmdan bag1ms1zhk hareketine giri§erek is­ yana ba§vuran ikinci grup Yunanlilar olmu§tu84• Daha sonra Ermeni Sorunu'nda oldugu gibi Akdeniz'in s1cak sulanna ula§ma dü§ünü gerçekle§tirmek isteyen Rusya, Osmanh Devleti'nin gücünü, Sultan'm Hiristiyan tebaasmm, õzellikle de ortak bir Hiristiyan miras1 payla§t1g1 Rumlarm dini hislerini ve ulusal emellerini ki§kirtarak içeriden zay1flatmaya çah§ml§t185. Ruslann faaliyetleri sonucu orta­ ya ç1kan bu hareket Osmanh Devleti'nde bundan sonra gerçekle§en bag1ms1z­ hk hareketlerine õrnek te§kil etmi§ti. Bu manada õzellikle Yunanhlarca kurulan gizli cemiyetler, izlenen siyaset ve isyan yõntemi XIX yüzytlm ikinci yar1smda Ermenilerce tatbik edilmi§ ve bu durum Osmanh Devleti'nin en çok ugra§t1g1 hususlardan biri olmu§tu. .

Bilindigi üzere Yeniçagm ba§lanna kadar Avrupa'da bir Yunan problemi yok­ tu. Rõnesans ve Hümanizm hareketleriyle Avrupal1 aydmlar Yunan kültürü hak­ kinda ara§tlrmalar yapmak için birimler olu§turmu§lar ve bõylece dü§Ünce alanm83 Aynntih bilgi için bkz. Selim Aslanta�, Osman!t'da Sirp jsyam; 19. Yüzyt!m $ajàgmda Balkanlar, Kitap Yaymevi, istanbul 2007; Aynca bkz. Leften Stavros Stavrianos, 1he Balkans Since 1453, C. Hurst & Co. Publishers, 2000. 8 4 Bu konuda ayrmtih bilgi için bkz. Murat Hatipoglu, Yunanistan'daki Gelifmelerin lftgmda Türk-Yunan j/ifkilerinin 101 Yt!t (1821-1922), Türk Kültürünü Ara�tlrrna Enstitüsü Yaymlan, Ankara Üniversitesi Bas1rnevi, Ankara 1 9 8 8 . 8 5 Sonyel, "Hiristiyan Azmhklar ve Osrnanh irnparatorlugu'nun Son Diinerni", s. 399.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

23

da Yunan sempatizanhgm1 hareke geçirmi§lerdi86• Kisacas1 Ermeni Sorunu'nda yine bati men§eli olan misyonerlerin üstlendigi rolü Yunan milliyetçiliginde Avrupa ele alm1§ ve Yunan milletini fikren bag1ms1zhga haz1rlam1§t1f. Bu arada Osmanh ba§kentinde ya§ayan Fenerli Rumlar da bat1daki dii§Ünce hareketlerinden etkilenmi§ Frans1z yazar ve dü§ünürlerinden tercümeler yapm1§­ lar, gençlerini Avrupa üniversitelerine gondermi§ler, oradaki fikir hareketleri ve bilim adamlar1yla temas halinde bulunmu§lard187• Fenerli Rumlarm izledigi bu yolu daha sonra Ermeni cemaatinin de takip ettigi tartl§tlmaz bir gerçektir. T1pki Rumlar gibi Ermeniler de gençlerini Avrupa'ya egitim amac1yla gondermi§lerdi. Daha sonra memleketlerine donen bu ki§ilerin Ermeni komitelerinde faal olarak çahpp isyan hareketlerinin liderleri oldugu gorülmektedir. Ermenilere bu §ekilde bir ornek te§kil eden Yunanhlar ve ozellikle i stanbul Rumlar1 fikri anlamda bag1ms1zhk için hazu hale gelmi§lerdi. Fikren bag1ms1zhga hazir hale gelen Yunanhlann yakla§tk on ytl süren ayaklanma sürecinin kabaca iki doneme aynlmas1 mümkündür. 1821-1826 yillarm1 içeren birinci clonem daha ziyade Osmanh Devleti'nin bir iç meselesi halinde seyretmi§ken, ikinci clonem milletleraras1 ozellik ta§tyan ve dt§ müdahalelere sahne olan geli§meler §eklinde nitelenebilir88• Bu durum Ermeni Sorunu'nun geli§tigi XIX . yüzytlm ikinci yar1smda ya§ananlarla ortü§mektedir. Ônceleri Osmanh Devleti'nin bir iç meselesi olan Ermeni Sorunu ozellikle Berlin Antla§mas1'ndan sonra uluslararas1 bir hü­ viyet kazanmt§ ve bu tarihten sonra Avrupah devletlerin sürekli müdahale ettigi bir husus olmu§tur. Ermenilerin Yunanltlar1 ornek ald1g1 bir ba§ka husus ise kurulan gizli ce­ miyetler olmu§tu. Bu cemiyetlerin Yunan isyanlarm1 tertipleyen gruplar oldugu gorülmektedir. Bu durumun da Ermeni komitelerince ornek ahnd1g1 tartl§ma­ s1z bir gerçektir. Yunan ihtilalci gizli cemiyetleri arasmda en etkilisi olan "Filiki Eterya"89 1 8 14 y1hnm sonlannda Odessa'da (Hocabey) kurulmu§tu. Ôrgütün 86 Sonyel, "Büyük Devletlerin Osmanh Ímparatorlugu'nu Parçalama Çabalarmda Huistiyan Azmhklann Rolü", Belleten XLIX/195 (Arahk) 1985, s. 648. 8 7 Sonyel, "H1ristiyan Azmhklann Rolü", s. 649. 88 Murat Hatipoglu, Yunanistan'daki Geli;melerin I;igmda Türk-Yunan ili;kilerinin 101 Yt!t (1821-1922), Türk Kültürünü Ara�tuma Enstitüsü Yaymlan, Ankara Üniversitesi Bas1mevi, Ankara, 1988, s . 17. 8 9 "Dostlar Cemiyeti" manasma gelen Filiki Eterya Avrupa' daki gizli mason cemiyetlerinin kurulu� ve i�leyi� metotlanm benimsemi�ti. Filiki Eterya kurulu� a�amasmda

24

FÍKRETTÍN YAVUZ

amac1, Rumlan Osmanltlara kar§I ayaklandirmak, bu arada eger mümkün olursa Balkanlarda ya§ayan diger H1ristiyan topluluklarm1 da bu isyana kan§tirmakti. Ôrgüt mali problemlerini çõzümlemek amac1yla bünyesine õncelikle büyük tüccar ve armatõrleri kaydetmi§ aynca halk üzerinde daha etkili propaganda yapabilmek için papazlan kullanm1§tlr90• Zamanla güçlenen õrgütün 1820'lerde meydana ge­ len isyanlarm tertipçisi oldugu dogrudan isyanlan idare ettigi a§ikârdir. Ôrnegin 1 820 yazmda Tepedelendi Ali Pa§a'nm Osmanh Devleti'ne kar§I harekete geç­ mesini firsat bilen Filiki Eterya'nm lideri ve Rus Çan'nm dam§manlanndan Í psilanti, Ya§ §ehrine dogru 3000 ki§i ile harekete geçerek ilk organize ayaklan­ may1 ba§lam1§t191• Ayaklanmanm bastmlmasmm ardmdan Mora'da ba§ gõsteren isyam yõneten de yine Eterya'nm õnderlerinden Patras §ehri patrigi Germanos olmu§tu. Ruhanilerin gizli õrgütlere mensup olmas1 ve hatta isyanlar yõnetmesi õyle bir hal alm1§tl ki Í stanbul'daki Fener Patrigi V. Gregorius da Yunan isyanmda parmag1 oldugu yolundaki istihbarat üzerine 22 Nisan 1821'de Patrikhane'nin kap1lanndan birinde resmi kiyafeti ile idam edilmi§ti92• Stanford Shaw bu andan ba§layarak Avrupa'nm dinsel bagnazhgm çirkin yüzünü ortaya ç1kard1gm1, suç­ suz Müslüman kõylülerinin õldürülmelerinin hiç goze almmadan Müslümanlann kendilerini savunma tedbirlerinin Avrupa'ya Müslüman "vah§eti"nin õrnekleri olarak ilan edildigini dile getirmektedir93• Benzer bir §ekilde Ermeni kilise men­ suplannm da bu yolda hareketlere giri§tikleri gõrülmektedir. Ôyle ki Ermeni Sorunu'nun uluslar aras1 bir hal almas1 için ba§ aktõrler Í stanbul Ermeni patriklebir líder aray1�1 içerisini girdi. Cemiyetin líder olarak ilk dü�ündügü ki�i 1815' den beri Nesselrode ile birlikte Rus D1�i�leri Bakanhg1'm yürüten "Kapodistrias" oldu. Fakat Kapodistrias bu gõrevi kabul etmediginden õnderligine "Aleksandr Ípsilanti" getirildi. ipsilanti çok eski Fenerli bir ailenin mensubuydu. (Sonyel, "Huistiyan Azmhklann Rolü", 1985, s. 648). 90 Sonyel, "Huistiyan Azmhklann Rolü", s. 648. 9 1 Õnemli bir Balkan tarihçisi olan Barbara Jelavich bu ayaklanmanm ba�lang1cmda Yunanhlann binlerce Türkü õldürdügünü belírtmektedir. Jelavich, Tepedelendi olaymm ba�lamasm1 Ílrsat bilen Yunanhlarm Peloponnesse ve diger baz1 yerleri ele geçirdigini, Yunan faalíyetlerinin ilk ba�larda silahs1z Osmanh vatanda�lanna yõnelik oldugunu ve Peloponnese'nin Türk ve Arnavut nüfusunun % 40'nm Yunanhlarca katledildigini, geri kalanlann ise ya bõlgeden kaçtiklanm veya sürgün edildiklerini dile getirmektedir. (Barbara Jelavich, History o/ the Balkans, 18th and 19th Centuries, New York: Cambridge University Press, 1983, s. 217.) 92 Hatipoglu, Yunanistan'daki Geli;melerin I;iginda Türk-Yunan jfi;kilerinin 101 Ytlt, s. 17-19. 93 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osman!t jmparatorlugu ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmanc1, Cilt 2, E Yaymlan Tarih Dizisi, istanbul, 2000, s. 45.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

25

ri olan Migmhç Kmmyan, Nerses Varjabedyan ve Mateos Ízmirliyan olmu§lardi. Bu durum Yunan Kilise mensuplarmm yapt1klarmm Ermeni ruhanileri tarafin­ dan takip edildigini gõsteren ilginç bir õrnektir. Yine yakla§Ik yar1m yüzyil sonra meydana gelen Ermeni olaylarmda Türklerin savunma õnlemlerinin dünyaya bir kez daha Müslüman "vah§eti" olarak duyurulmas1 AvrupaWarm tavnrun degi§me­ digini gõstermesi aç1smdan õnemlidir. Ermeni Sorunu ile benzerlik te§kil eden ba§ka bir husus ise Yunan sorununa büyük devletlerin müdahale etmesidir. Yukanda da belirtildigi üzere di§ müda­ haleler Osmanh Devleti için sorunun içerisinden ç1kilmaz bir hal almasma sebep olmu§tur. Õzellikle Çar I. Aleksandr'm Arahk 1825'te õlümü üzerine Rusya'nm ba§ma geçen I. Nikola'nm Osmanl1 Devleti'ne kar§I izledigi politika, Yunanh asi­ lere kar§I duydugu sempati Yunan meselesini devletleraras1 bir problem haline getirmi§ti94• Bu durumun Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir hal almas1 õnce­ sinde Balkanlarda ba§ gõsteren olaylara Rusya'nm müdahale etmesiyle benzerlik tapd1g1 sõylenebilir. Yukanda anlatilan Sirp ve Yunan isyanlarmm Ermeni Sorunu'na dogrudan olmasa da dolayh bir §ekilde õrnek te§kil ettigi sõylenebilir. Nitekim õzellikle bü­ yük benzerlikler ta§iyan Yunan isyam ile hayli zaman arahg1 oldugu gõrülmek­ tedir. Ancak izlenen yõntemler ve gõrülen benzerlikler zaman aral1gma ragmen bõyle bir etkinin oldugunu da ortaya koymaktadir. Ílk õrnekler §eklinde formüle edilebilecek bu hareketlerden sonra Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir çerçeve kazand1g1 Berlin Antla§mas1 õncesinde Balkanlar'da ba§ gõsteren olaylar ise yakm õrnek olarak degerlendirilebilir. Ermeniler için en yakm õrnek Bosna Hersek olaylar1yla ba§layan, Bulgar ayaklanmas1, Sirbistan ve Karadag'la sava§ ve Rusya ile yapilan 93 Harbiyle niha­ yete eren dõnemdeki geli§melerdir95• Ermeni cemaatine ilham veren bu süreçteki geli§melere kisaca bakmak faydah olacaktir. Zira õzellikle Avrupal1 devletlerin tutumlanna dikkat eden Ermeni cemaatinin õnde gelenleri bir model olarak bu süreçte Balkanlarda takimlan tavn õrnek almi§lar ve ona gõre hareket etmi§lerdir. Barbara Jelavic ve Nicola Jorga gibi yazarlar Hersek olaylannm sebebini daha çok Osmanh Devleti'nin yetersizligi ve kõtü yõnetimine baglarken, Roderic Davison ve Temperly gibi yazarlar ise bunun sebebinin Balkan milletlerinin ba94 Sonyel, "Hiristiyan Azmhklann Rolü", s. 649. 95 Mithat Aydm, Balkanlar'da jsyan: Osmanft-jngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bu!garistan'daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yaymevi, istanbul, 2005, s. 41.

26

FiKRETTiN YAVUZ

g1ms1z olma isteginden kaynakland1gm1 dile getirmektedirler96• Óyle ya da bõyle Bosna Hersek'te olaylann ba§ gõstermesi Rusyàmn müdahalesiyle uluslararas1 camiada yankt bulmu§tu. Bu süreçte iyiden iyiye ktp1rdanmaya ba§layan Ermeni cemaatinin geli§meleri yaktndan takip ettigini sõylemek mümkündür. Osmanh Devleti'nin içinde bulundugu kõtü durum ve dt§ etkilerin haz1rla­ d1g1 §artlar Temmuz 1875'te Hersek Ayaklanmas1'nm ba§lamasma neden oldu. Bu ayaklanma esnasmda asilerin faaliyetleri tam anlam1yla yagma §eklindeydi97• Netice itibariyle Bosna Hersek olaylar1 Avrupa müdahalesini getirmi§ti. Avrupah devletler ba§ta Avusturya-Macaristan ve Rusya olmak üzere bu sorunu çõzmek için Viyana'da toplanm1§lard1. Daha sonra õzellikle Rusya faal bir §ekilde bu me­ sele üzerinde durmu§, tarihe Andrassy Notas1 diye geçen notay1 i§ler hale getir­ meye çalt§ffil§h98• Ardmdan meselenin çõzülmesi için Berlin Memorandumu'nda da Bosna Hersek olaylarmm çõzüme kavu§turulmas1 için 1slahatlar gündeme ahnmt§tt99• Bu durum, geli§meleri müteakip ortaya ç1kacak Ermeni istekleriyle ve reform çabalanyla benzerlik gõstermektedir. Ermeni cemaati geli§meleri yaktn­ dan takip ediyor olmal1yd1. Nitekim onlar da 1slahat sõzüyle harekete geçmi§ler­ di. Ancak olaylar en azmdan õzerklik, bir süre sonra ise bag1ms1zhk istediklerini gõstermektedir. Berlin õnerileri Í stanbul'a gõnderildigi strada bunahm Bulgaristan'da ba§la­ yan yeni bir ayaklanmayla §iddetlenmi§ti. Yunan Í htilali'nden sonra Osmanhlar, imparatorlukta kalan Rumlarm sadakatlerine güvenmedikleri için Ermeniler ve Bulgarlar ticarette Fenerli Rumlann yerini alm1§lard1. Bõylece bõlgede olu§an yeni refahtan yararlanan õnemli bir yerli toprak sahibi sm1f ortaya ç1kt1. Ancak bu refah tatmin saglamad1g1 için bag1ms1zhk isteyen yeni bir hareketin geli§tigi gõrülmektedir100• Osmanh Devleti'ndeki diger az1nhklar gibi Bulgarlan da ba96 Aydm, Balkanlar'da isyan, s. 42-43. 9 7 Ayaklanmanm ba§ gi:isterdigi Mostar'm güney dogusundaki Nevesin §ehrinde ayaklanmay 1 ba§latanlann faaliyetlerinin Ermeni olaylanyla benzerlikler ta§ 1 d 1 g 1 dikkati çekmektedir. Asiler i:ince kaza müdürünü kaçmaya mecbur etmi§ler, sonra da (birçok Ermeni olaymda oldugu gibi) hareketi i:inlemeye çah§an zaptiye erlerini i:ildürmü§lerdir. Yola devam ederken seyahat eden Türkleri i:ildürmü§ler, i:inemli ki:iprü ve yollan tutmu§lar, kendilerine kattlmak istemeyenlerin evlerini yakmi§lardi. (Aydm, Balkanlarda isyan, s. 51.) 9 8 Bu süreçteki geli§meler ve Andrassy notasma kar§I, devletlerin tavn için bkz. David Harris, A Diplomatic History o/the Balkan Crisis o/1875-1878, Archon Books, USA, 1969. 99 Aydm, Balkanlar'da isyan, s. 105-106. IOO Shaw, Osmanlt imparator!ugu ve Modern Türkiye, s. 203.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

27

gims1zhk mücadelesine iten nedenlerin ba§mda Bulgar milli bilincinin olu§ma­ s1 ve Panslavizm oldugu sõylenebilir. Bosna Hersek Olaylar1'nda zor durumda kalm1§ bir gõrüntü çizen Osmanh Devleti'nin içinde bulundugu kõtü durum da bu bilinçlenmeye ve paralelinde yabanc1 müdahalelerine zemin haz1rlam1§t1r101. Ermeni Sorunu dikkate ahnd1gmda paralel bir durumun oldugu gõrülmektedir. Bulgar milli bilincinin olu§mas1 ile Ermenilerin bilinçlenmesi arasmda benzerlik­ ler oldugu dikkati çekmektedir. Bu çerçevede Ermeni bilinçlenmesinde oldugu gibi Bulgarlar arasmda mil­ liyetçi aydm bir sm1fm ortaya ç1kmasmda misyoner faaliyetlerinin õnemli bir yeri oldugu gõrülmektedir. Osmanh Devleti'nin Tanzimat'la birlikte batili okullara açtlmas1yla misyonerler Balkanlarda Bulgar okullar1 açttlar. Bulgar çocuklarm1 seçip Avrupa'ya gõnderdiler. Misyoner okullannm bu faaliyetleri Avrupaltlarca desteklendi102• Ermeni õrneginde oldugu gibi Amerikan Protestan misyonerle­ rinin Bulgar milli bilincinin olu§masmda da son derece õnemli bir rol oynad1g1 üzerinde dü§ünülmesi gereken bir husus olarak goze çarpmaktad1r103. Ôte yan­ dan Ermeni õrneginde oldugu gibi Bulgar milli bilinçlenmesinde en õnemli rolü Rusya oynam1§t1104. 1774'teki Küçük Kaynarca Antla§mas1'yla kendisini Osmanh Devleti içeri­ sinde ya§ayan bütün Ortodokslarm hamisi olarak gõren Rusya o tarihten sonra Anadolu ve Balkanlar üzerine yapt1g1 seferlerde bu bõlgelerde ya§ayan Ortodoks az1nhklarla tam§tl. Daha sonraki süreçte Rus entelektüelleri ba§ta Bulgarlar ve Ermeniler olmak üzere bu az1nhklann milli kimliklerini inp etme yoluna gitti­ ler105. Islahat Fermam sonrasmda Rum patrikhanesini tammad1klarm1 dile getiren 101 Aydm, Balkanlar'da Ísyan, s. 135. 102 M. Hüdai �entürk, Osman!t Devleti'nde Bulgar Meselesi 1850-1875, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1992, s. 64. 103 Amerikan Protestan misyonerlerinin faaliyetleri için bkz. Ômer Turan, "Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiligine Katk1lan", XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eylül 1994, e. III, Ankara 1999, s. 1097-1 109. 1 º4 Bulgar milli bilincinin olgunla§ma devresi olan XIX. yüzyilm ortalan ve ikinci yansmda Rusya'nm Panslavizm politikas1 için bkz. Mithat Aydm, "19. Yüzy1l Ortalannda Panslavizm ve Rusya", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 2004/1 , Sayi:15, Denizli, 2004, s.109-124; B . H. Sumner, "Russia and Panslavism in the Eighteen-Seventies", Transactions ofthe Royal Historical Society, Fourth Series, Vol. 18 (1935), s. 25-52. ! OS Mesela ünlü Rus §air Aleksandr Pu§kin, Balkanlarda bir Bulgar milletinin bulundugunu ve Müslüman Türklerin elinden bu milletin kurtanlmas1 gerektigini dile getirmi§ti. Yine Çar 1. Nikola, Venelin'in Bulgar tarihini yazmasm1 istemi§ti. (Aydm,

28

FiKRETTiN YAVUZ

Bulgar kilisesini destekleyen de yine Ruslar olmu§tu. Bu taleplerine destek o sira­ da Rusya'nm istanbul temsilcisi olan ignatiyev'den gelmi§ti. Neticede Bab1âli 11 Mart 1870'de Bulgar Eksarhhg1'nm kuruldugunu ilan etti106. Bir yandan Bulgarlan ve õte yandan Ermenileri ele alan Rusya'nm Bulgaristan'daki olaylarm ba§lamasmda organik bir bag1 oldugu sõylenebilir. B alkanlardaki ba§ka bõlgelerde oldugu gibi Bulgaristan'da da ayaklanmalari idare eden Slav Birlik Cemiyeti idi. Moskova ve Cenevre bu cemiyetin komuta mer­ kezleriydi107. Gõrüldügü üzere Bulgaristan'daki bu olaylan idare eden cemiyetler Rus men§elidir. Bu durum Rus topraklannda, Tiflis'te kurulan Ta§nak Komitesi ve Rusya kõkenli Ermeni õgrenciler tarafindan Cenevre'de kurulan Hmçak Komitesi'yle benzerlik gõstermektedir. Banka Baskm1 olaymda plamn Avrupa'daki komitecilerce haz1rlanmasmda oldugu gibi buradaki ayaklanmadan dõrt ay õnce cemiyet liderlerinin Cenevre ve Bükre§'te topland1klan ve baz1 hedefler çizdikleri bilinmektedir108. Osmanh Bankas1 Baskim õncesinde de Ermeni komitecilerin planlarm1 yurt di§mda hazir­ lamalan sistemin bu §ekilde i§ledigini gõstermektedir. Nisan 1876 Panagyuriste yakinmdaki Obori§te'de toplanan Bulgar komite­ cileri Mayis aymda Osmanh Devleti'ne kar§I bir isyan ç1karma karar1 ald1rlar. Bu karar õncesinde isyan esnasmda kullanacaklar1 silahlan ise zengin Bulgarlann ver­ digi paralarla alm1§lard1. Ahnan karar dogrultusunda ayaklanma ba§lamadan õnce komitenin baz1 üyeleri Türk yetkililerce yakaland1g1 takdirde ayaklanma hemen ba§layacakti109• Planlanan ayaklanmanm temel amac1 ise daha sonra Ermenilerce harfiyen uygulanan yõntemin ayms1yd1. Yani Balkan problemini tarti§mak için bir araya gelecek olan Avrupah devletlerin dikkatini çekmek ve Bulgaristan'm Balkanlarda jsyan, s. 141); Benzer bir §ekilde Rusya'nm daha 1816 y1lmda Moskova'da Errneni kôkenli Lazarev ailesinin saglad1g1 irnkânlarla, Errneni �ark Dilleri Enstitüsü'nü kurdugu, Errneni konusunu sisternli bir §ekilde ele alarak onlan bilinçlendirrne yoluna gittigi gôrülrnektedir. (Davut K1hç, "Ermenistan'm Kurulu§unda Çarhk Rusyas1'nm Rolü", Türkiye'nin Güvenligi Sempozyumu (Tarihten Günümüze jç ve Dtj Tehditler) Elaz1g 17-19 Ekirn 2001, Elaz1g, 2002, s. 493-494.) 10 6 Christ Anastasoff, "Bulgaria's National Struggles", Annals oftheAmerican Academy ofPolitical and Social Science, Vol. 232, A Challange to Peacemakers (Mar.), 1944, s. 101-106. 10 7 Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 143. ! OS Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 143 . 10 9 R. J. Crarnpton, 1he Oxford History ofModern Europe, Bulgaria, Oxford University Press, New York, 2007, s. 91.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

29

õzgürlük istegini takviye etmekti110• Komitenin haz1rlad1g1 harekât planmm son­ radan meydana gelen Ermeni olaylanyla benzerlikler ta§1mas1 da ilgi çekici diger bir noktadu111• Plan dogrultusunda hareket eden Bulgarlarm daha sonra yaptlan tahkikatlarda toplam 49 kõyü yakt1klar1 anla§tlm1§t1112• Yakilanlardan çogunun Bulgar kõyü olmas1 ise dü§ündürücü bir noktadu. Her ne kadar bunlarm çogu zorla Bulgar kõylülerine yaktutlm1§ olsa da bunun bati müdahalesini saglamak için uygulanml§ bir yõntem oldugu dü§ünülebilir. Aslmda batihlarm õzellikle de Rusya'nm bu tür müdahalelere hazu oldugu hatta Ermeni Sorunu'nda oldugu gibi onlan yüreklendirdigini sõylemek müm­ kündür. Nitekim Rus elçisi i gnatiyev'in genç ihtilalci Stefan Stambolov'a 1876'da sõyledigi sõzler bu hususu destekler niteliktedir. ignatiyev, "Bulgarlar onümüze bir sebep sürmezlerse, Rusya Bulgaristan için hiçbir ;ey yapamaz•m diyerek Rusya'nm hedefinin ne oldugunu ima etmi§tir. Neticede Bulgar ayaklanmasmm Osmanh kuvvetlerince bastmlmas1 spekü­ lasyonlara neden olmu§tu. Ayaklanmamn bastmlmas1 s1rasmda Bulgarlara uy­ guland1g1 iddia edilen zulüm ve katliamlar bu spekülasyonlann temelini te§kil ediyordu114• i§te bu noktada ingiltere'nin olaylara daha baskin bir §ekilde müda­ hil olma durumu ortaya ç1km1§t1115• Bunun sebebi ise õzellikle i ngiltere'ye ulapn katliam haberlerinden kaynaklamyordu. Katliam haberlerinin ise õzellikle misyo­ nerler tarafmdan i ngiltere'ye ula§tmld1g1 gõrülmektedir. Bu uygulamanm Ermeni olaylannm bat1ya aktanlmasmda da aym §ekilde i§ledigi gõrülmektedir. Bulgaristan'daki katliam haberleri birçok Bulgar'm yapd1g1 istanbul'a ve daha õnce Bulgaristan'da çah§IDI§ olan Robert Koleji'nin müdürü Dr. George Washburn ve Dr. Albert Long'a ula§tmhyordu. Gelen bu haberler adi geçen ki110 Aydm, Ba!kanlar'da jsyan, s. 147. 111 Alman karar dogrultusunda bõlgedeki Türk §ehirleri ile ayaklanmaya zarar verecek bütün kõyler yakilacakt1. Ayaklanmaya kat1lmayan Bulgarlara kar§1 bütün §iddet yollan kullamlarak ayaklanmaya kaulmalan saglanacaku. Kan§lk kõylerin Türk halk1 õldürülecek, evleri ve mallan yagma edilecekti. N. Bila! $im§ir, Rume!i'den Türk Goç!eri, e.II, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1998, s. 93-94. 112 Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 151. 1 1 3 Crampton, 7he Oxford History ofModern Europe, Bulgaria, s. 93. 1 14 Aydm, Ba!kan!ar'da jsyan, s. 152 . 1 15 Bulgar ayaklanmasmm Osmanh Íngiliz ili§kilerine etkisi konusunda bkz. Mithat Aydm, "1876 Bulgaristan Ayak!anmastntn Osman!t jngiliz jfi;ki!erine Etkisi", Pamukkale Üniversitesi, Egitim Fakültesi Dergisi, Y1l: 2002 (2), Say1: 12, s. 80-87.

30

FiKRETTiN YAVUZ

§ilerce istanbul'daki i ngiltere elçisi Elliot'a ve London Daily News ve Ihe Times'm muhabirlerine veriliyordu116• Ózellikle õlü saylSl ile ilgili aktanlanlarm Ermeni Sorunu'nda oldugu gibi çeli�kili ve hatta çok abartill bilgiler içerdigi sõylenebilir. Olaylarm ardmdan yaptlan tahkikatlarda yakla§1k 3000 Bulgar ve SOO'ün üzerinde Ttirk'ün õldürüldügü anla§tlmaktadir117• Ancak misyonerlerin verdigi bilgiler bu rakamlarm yakmmdan dahi geçmemektedir. Haziran 1876'd a Dupuis'in raporuna gõre 12.000 Bulgar katledilmi§ 60 Bulgar kõyü yok edilmi§ti. Pears ise maka­ lesinde 30.000 Bulgar'm õldürüldügünden 100 kõyün ise yaktld1gmdan bahset­ mektedir. Pears'm Daily News'teki yaztlar1 artt1kça Haziran ve Temmuz aymda ingiltere parlamentosunda bu konuyla ilgili tartl�malar art1yordu118• ingiltere ka­ muoyu misyonerlerin aktard1g1 bu bilgileri pe§inen kabul ediyordu. T1pki Ermeni Sorunu'nda ingiliz gazetelerine gõnderilen haberlerde oldugu gibi, Türklere kar�1 olan õnyarg1 bu tutumun as1l sebebiydi. Bu tutumun olu§masmda ve geli§mesinde en õnemli rolü hiç ku�ku­ suz, Ermeni Sorunu'nun da en ate§li savunucusu olan liberal lider W. Ewart Gladstone119 oynam1§t1. Bulgaristan olaylanm ve devammda Ermeni Sorunu'nu i ngiliz Hükümeti'ne kar�1 siyasi bir malzeme arac1 olarak kullanan Gladstone'nin att1g1 en õnemli ad1m "Bufgaristan Vah;eti ve Dogu Sorunu'�20 adh kitapç1g1 yaym­ lamas1du. Bu Sirada Gladstone õncülügünde i ngiltere'de birçok miting yaptld1g1 dikkati çekmektedir121. Aym uygulamanm Osmanh Bankas1 Baskim ve diger Ermeni olaylarmda da gerçekle§tirilmesi i ngiliz politikasmm sistemli bir �ekilde i�ledigini gõstermektedir. Bu süreçte i ngiltere'de õzellikle Gladstone'nin ba§Inl çektigi liberallerin bir politika arac1 olarak kulland1g1 "Bulgaristan vah�eti" neticesinde yap1lan mitingle1 16 Richard Millman, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 2 (Apr.), 1980, s. 218-231. 1 1 7 Aydm, Balkanlar' da Ísyan, s. 154. 1 1 8 Millman, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", s. 220. 1 19 Gladstone'un Osmanh Devleti'ne kar�1 tutumu hakkmda aynnt!h bilgi için bkz. Taha Niyazi Karaca, Büyük Oyun Íngiltere Ba1bakant Gladstone'un Osman!tyt Ytkma Piam, Tima� Yaymlan, istanbul 201 1 . Aynca bkz. Enis �ahin, "Bati Basmma Gi:ire ingiliz Ba�vekil Gladstone ve Ermeni Meselesi", Ho1gôrüden YolAyrtmtna Ermeniler, c. II, yay. Haz. Metin Hülagü, Erciyes Üniversitesi Yaym1, Kayseri, 2009. 12 º William Evart Gladstone, The Turco-Servian War, Bulgarian Horrors and the Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson & Company, 1876. 121 Aydm, "1876 Bulgaristan Ayaklanmas1", s. 82-83.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

31

rin yam ma birçok yard1m komitesinin kuruldugu dikkati çekmektedir122• Ermeni Sorunu ile benzerlik gõsteren õnemli bir husus da bu yard1m komitelerinin ku­ rulmas1dir. 1890'larda meydana gelen Ermeni olaylar1 esnasmda da Gladstone'un mitingler düzenledigini123 birçok yard1m komitesinin kuruldugunu gõrmek §a­ §lrt1c1 degildir. Kisacas1 ingiliz politikactlar1 yirmi ytl sonra aym politikalar1 ta­ kip ederek ingiltere'deki Türk imajm1 menfi yõnde etkilemeye çah§ffil§lard1. Gladstone'nin sõyledigi ve Ermenilerce büyük ilgi gõren "Ermenistan'a hizmet in­ sanftga hizmettir"124 ifadesi daha õnce sõyledigi Türkler ptllSl pirt1s1yla Avrupa'dan attlmahdir anlamma gelen125 tabirini tamamlar niteliktedir. Osmanh Devleti'nin çõkü§ünde en õnemli dõnüm noktalarmdan biri ola­ rak kabul edilen Berlin Antla§mas1'na giden süreci ba§latan Balkanlardaki olay­ lar, õzellikle Bulgaristan ayaklanmas1 bu dõnemde Avrupal1 büyük devletlerin Osmanh Devleti üzerinde ç1kar çat1�malan ve mücadelelerinin bir tezahürü ola­ rak õne ç1kmaktadir. Balkanlarda bir krizin ortaya ç1kmasm1 saglayan faktõrlerin ba�mda Rusya ve burada uygulamaya koydugu Panslavizm gelmektedir. Olaylarm ba� gõstermesi üzerine ingiltere ve õzellikle Gladstone'nin çabalan soruna ulus­ lararas1 bir hüviyet kazandirm1�t1r. Ermenilerin bu geli§meleri dikkatle takip et­ memeleri kaçm1lmazdi. Nitekim onlar, ''Bulgaristan, Rusya'mn müdahalesiyle oz­ gür oldu, Ermenistan ingiltere'nin yardimiyla neden ozgür olmasin" diye dü�ünmeye ba§lam1�lardi. Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir hüviyet kazand1g1 bu süreçte Ermenileri bu tür dü�üncelere sevk eden §eyin Rusya ve i ngiltere'nin ba§ml çek­ tigi büyük devletlerin politikalan oldugu sõylenebilir. 122 Bu yard1m komiteleri için bkz. Walter George Withwein, Britain and the Balkan Crisis, 1875-1878, Colombia University Press, 1935. s. 93-94; Aydm, "1876 Bulgaristan Ayaklanmas1", s. 83. 12 3 Gladstone Banka B askm1'nm ardmdan Liverpool' da yapt1g1 son konu§masmda, dogu Huistiyanlan dedigi Ermenilerin kurtanlmas1 için Íngiltere'yi müdahale etmeye çagmyordu. James Bryce, William Ewart G/adstone: His Characteristics as Man and Statesman, The Century Co., 1898, s. 63. 124 Ermeniler için bu ifadenin ne anlama geldigi hakkmda bkz. Charles Aznakian Vertanes, Armenia Reborn, Armenian National Council of America, 1947, s. 179. 125 William Evart Gladstone, 7he Turco-Servian War, Bulgarian Horrors and the Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson & Company, 1876, s. 38. Lord Harrington gibi sagduyulu liberallere ragmen, Gladstone gibi liberal partinin onde gelen isimleri Lowe ve Stansfed onunla aym fikirleri payla§iyor ve tek çõzümün Türklerin neleri var neleri yok Avrupa' dan atihp yok edilmeleri oldugunu dü§ünüyorlard1. (Henry De Worms, England's Policy in the East, BiblioBazaar, LLC, 2008, s. 17).

32

FiKRETTiN YAVUZ

Osmanh Devleti'nde Sirp, Yunan ve Bulgar aynhkç1 hareketleri Ermenilerden õnce ba§lam1§tl. Bu hareketler de Ermeni hareketinin geli§mesine bir õrnek te§­ kil etmi§ti. Ôzellikle Yunan hareketi, Ermeni hareketini karnçtlayan bir ayrilikç1 hareket olarak õne ç1kt1. Bu dõnemde Ermeniler, Balkan halklarmm birçogu gibi kültürel bir uyam§ tecrübesi ya§am1§lar, §Üphesiz Yunanhlarm õrneginden ilham alm1§lard1126. Denilebilir ki Osmanh Devleti'ndeki milliyetçi hareketler, Balkan kavimlerinin daha sonra ise Ermenilerin koruyucusu rolünü üstlenen Avrupa dev­ letlerinin127, õzellikle Rusya ve ingiltere'nin te§vik ve yard1mlar1 ile ihtilalci bir karakter kazanm1§tlr. Bu durum zincirleme bir etki ile Osmanh az1nhklarmm ba­ g1ms1zhk hareketlerine giri§melerine ve birbirlerini etkilemelerine neden olmu§tur. Etkilenen son grup ise Ermeni cemaati olmu§tu. Ermeni cemaatinin kendisinden õnceki aynhkç1 hareketleri yakmdan takip ettigi, Ermeni Sorunu'nun en karma­ §lk dõnemi ele ahnd1gmda bile ortaya ç1kmaktadir. Sirp ve Yunan hareketi, daha sonra Bulgaristan'daki olaylarda i§lenen tema, her anlamda Ermeni Sorunu'nda da yer almi§tlf. Yukanda da belirtildigi üzere Ermeni cemaatinin izledigi yol, diger aynhkç1 hareketlerde takip edilenle büyük benzerlikler gõstermektedir. Bu yolda Avrupah devletlerin, õzellikle Rusya ve ingiltere'nin takip ettigi siyaset ise onlara cesaret vermi§tir. Nitekim Rusya ve ingiltere'nin Balkan krizinde takip ettigi si­ yaset bir õrnek olarak Ermeni cemaatinin õnünde duruyordu. O zaman yapilmas1 gereken büyük devletlerin yard1m ve destegini saglamakti. Aynhkç1 bir karakter kazanml§ olan Ermeni cemaati, õnündeki bu seçenegi kullanmak için hiç zaman kaybetmemi§ ve Avrupah devletlerin Ermeni Sorunu'na ilgilerini çekmek için her türlü yola ba§vurmu§tu. Sonuç olarak §U aç1kça ifade edilebilir ki, Ermeni Sorunu "Büyük Dogu Sorunu"nun en son halkalanndan birisini olu§turmaktadlf. ingiltere, Rusya ve Fransa için "Büyük Dogu Sorunu"nun çõzümü Yunanistan ile ba§lay1p Sirp, Romen, Bulgar bag1ms1zhg1 ile devam etmi§ ve Ermenistan'm kurulmas1 ile ni­ hayete erdirilmek istenmi§tir. Bu sorunun çõzümü için seçilen yõntem, terõr ve terõrün sonucunun Avrupa kamuoyunda Türkler için propaganda vas1tas1 haline getirilmesidir.

126 Langer, Diplomacy oflmperialism, 1951, s. 149-152 . 12 7 Büyük devletlerin Ermeni politikalan için bkz. Geçmiften Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ed. Doç. Dr. Haluk Selvi, Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni ili�kileri Ara�tirma Merkezi Yaymlan, Sakarya, 2006.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

33

2. Ermeni Sorunu'nun Ortaya Çtlaft ve Gelifimi Ayastefanos ve Berlin Antla�malan imzalanmcaya kadar Ermenilerle Túrkler arasmda ciddi bir anla�mazhgm olmad1g1, ber iki toplumun bir arada, dostça ya­ �ad1klar1 bususu taribçilerin birle�tikleri ortak noktad1r. Taribçiler, Türklerle Ermenileri birbirine yakla�tuacak taribi ve kültürel mü�tereklerin, onlar1 bir­ birinden ay1ran siyasi noktalardan daha fazla oldugunu da belirtmektedirler. O balde Türklerle Ermeniler arasmdaki bu ibtilaflar ne zaman ve nastl ba�lam1�t1r? iki toplum arasmdaki ili�kilerin bu bale gelmesine sebep olan etkenler nelerdir? Dahas1 Ermenileri isyan etmeye sürükleyen nedenler nelerdi? Ônce kisaca bu so­ rulann cevaplarma bakmak gerekir. Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�m1 izab etmek bugün geldigimiz noktada Türklerle Ermeniler arasmdaki anla�mazhklar1 çõzmeye yetmeyecek olsa da, me­ selenin sadece 1915 tebcirinden ibaret olmad1gm1 gõstermesi aç1smdan da õnem arz etmektedir. Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�1 ile ilgili olarak yaptlan çah�­ malarda meselenin uluslararas1 düzeye ta�md1g1 tarib olarak bicri 1293 ytlmda yap1lmasmdan õtürü "93 Harbi" veya Osmanh Devleti'nin ald1g1 büyük maglu­ biyetten dolay1 "93 Felaketi" olarak da isimlendirilen 1 877-1878 Osmanl1-Rus Sava�1 kabul edilmektedir128• Bu taribten bareketle ba�ta Ermeni kilisesinin fa­ aliyetleri olmak üzere, misyonerlerin çah�malari, komitelerin te�ekkülü ve büyük devletlerin Ermenileri desteklemeleri meselenin ortaya ç1ki�mm amilleri olarak saytlmaktadu. Ancak bütün bu unsurlar ashnda birbiri ile o kadar ilgili ve birbiri içine o kadar geçmi� durumdadu ki, birini digerinden ay1rmak zordur. Bu çerçevede meselenin geli�imini ve Banka Baskim gibi olaylar1 daba iyi izab etmek için Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�1 üç safhaya ayrtlabilir. Birinci safha fikri bazuhk dõnemidir. Bu clonem misyonerlerin Osmanh Devleti'nde faaliyetlerini yogunla�tird1klan 1820 y1lmda ba�layan ve 1 863 Ermeni Millet Nizamnamesi'nin kabulü ile �ekillenen milliyetçilik fikrinin temellendirildigi bir dõnemdir. i kinci safha Berlin Antla§mas1 ile Ermeni Sorunu'na uluslararas1 bir büviyet kazanduan diplomatik te§ebbüsler dõnemidir. Komitelerin kurulmas1 ve Ermeni isyanlannm ba� gõstermesi ise üçüncü safhay1 te§kil etmi§tir. Bu safhala­ rm teker teker ele almmas1 Ermeni Sorunu'nun daba iyi bir §ekilde anla§1lmas1m saglayacaktir. 1 28 Gürün, Ermeni Dosyast,

s.

104.

34

FiKRETTiN YAVUZ

a. Fikri Haztrhk Devresi ve Ermeni Kimligi'ndeki Dõnü�üm Osmanh Ermenilerini fikri anlamda bag1ms1zhga haz1rlayan unsurlarm ba§mda misyoner faaliyetleri gelmektedir. Bu anlamda misyonerlerin Osmanh Devleti'ne geli§leri ve genelde Osmanh bünyesindeki Huistiyanlar, õzel­ de ise Ermeniler üzerine yapt1klar1 faaliyetler õnem arz etmektedir. Osmanh Ermenilerinin fikri anlamdaki degi§im sürecinin daha iyi anla§ilabilmesi için mis­ yonerlerin Anadolu'ya geli§leri ve buradaki faaliyetleri üzerinde durmakta fayda vardu. Bu çerçevede Tanzimat'm õnemli geli§melerinden biri de Osmanh Devleti'nin batill misyonerlere açilmas1 ve okullarma izin vermesidir. Bu izinle dagm1k halde olan Ermeni cemaatini bir arada tutan, sosyal bir zamk gõrevi gõ­ ren modem anadillerine ait milliyetçi bir edebiyatm olu§tugu XIX yüzyilm ilk ba§larmda Ermeniler arasmda kültürel bir Rõnesans ortaya ç1karm1§tu129• Bu du­ rum milliyetçi bir Ermeni kimliginin olu§um sürecinin ilk safhasm1 te§kil etmi§tir. Bunu i§leyecek olan ise Osmanh topraklarma gelen misyonerler ve onlann yogun çah§malan olmu§tur. .

Osmanh ülkesine ilk gelenler XVI. yüzyill n sonlarmda Katolik misyoner­ leri idi130. Ôzellikle XIX yüzy1ldan itibaren Osmanh Devleti'nde her mezhebin bir hamisinin oldugu dikkati çekmektedir. Bu durumun politik sebeplerden kay­ nakland1gm1 sõylemek mümkündür. Katolikler üzerinde Fransa'nm, Ortodokslar üzerinde ise Rusya'nm himaye iddiasmda bulundugu gõrülmektedir. Fransa ve Rusya'nm Osmanl1 Devleti üzerindeki ç1karlarm1 gerçekle§tirmek için bu azm­ hklar1 siyasi birer argüman haline getirmesi ingiltere'ye ilham vermi§ti. ingiltere Osmanh topraklannda Protestan olmad1g1 halde kendi ç1karlarma hizmet etmesi ve Fransa ve Rusya'nm politikalarma karp dayanak olmas1 adma bir Protestan cemaat olu§turma yoluna gitti131• .

129 Donald Bloxham, "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case", European Review ofHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3 , 2007, s. 301-324. l 3 0 Aynnt1h bilgi için bkz. Durmu� Y1lmaz, Fransa'ntn Türkiye Ermenilerini Katoliklejtirme Siyaseti, Konya: S.Ü. Vakfi Yaymlan, 2001; Davut K1hç, "Osmanh Ermenileri Arasmda Katolik Kilisesi'nin Kurulu� Faaliyetleri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel Saytst II, Mart-Nisan 2001, say1: 38, s. 726-734. 1 3 ! Tolga Ba�ak, ingiltere'nin Ermeni Politikast, IQKültür Sanat Yaymc1hk, Ístanbul, 2008, s. 48.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

35

Bu amaçla XVII. yüzytlm ilk yansmdan itibaren Protestan misyonerler Anadolu'ya gelmeye ba�lam1�t1132• Osmanh topraklanna ayak basan ilk Protestan misyoner, 1815 y1lmda MlSlr'a gõnderilen i ngiliz "Church ofMissionary Society"e bagh bir papazd1. Onu, '51.merican Board of Commissionersfor Foreign Missions" adh Amerikan misyoner õrgütüne bagh iki misyoner takip etmi�ti133• Kendilerine he­ def kitle seçmek için arayi§a giren bu misyonerler sürekli yazt§malar yap1yorlardi. Nihayet Ermeni cemaati dikkatlerini çekmi�ti134• Zaten Osmanh topraklarma ge­ len Protestan misyonerleri Müslümanlann ve Musevilerin dinlerini degi�tireme­ yeceklerini anlad1klarmdan bütün enerjilerini diger H1ristiyan mezhepler üzerine yogunla�tirm1�lard1135• Yaptlan ilk tespitler sonucunda misyonerler Ermenilerin çah§malar1 için hedef bir kitle olabilecegine karar vermi�lerdi. Bu amaçla iki mis­ yoner Anadolu'ya ara§tlrmalar yapmak üzere gõnderildi. ''Missionary Researches in Armenia" ismiyle kitapla§tmlan bu gezi sirasmda õzellikle Ermenilerin yogun olarak bulundugu bõlgeler tercih edilmi§ ve bu yerlerin cografi, sosyal, ekono­ mik, kültürel õzellikleri, nüfus ve iklim bilgileri tespit edilmi§ti136• Aslma baki­ hrsa hedef kitleleri olan Ermenilerin dini, kültürel ve saghk konularma egilmi§, bu cemaati kendi kiliselerine çekebilmek için gõrkemli tapmaklar, okullar ve hastaneler açm1�lard1137• Misyonerlerin Ermeni cemaatine yõnelmesindeki et­ ken, onlarm cahil bir §ekilde yer altmda ya§ad1klarm1, yer altmdaki kiliselerde ibadet ettiklerini ve cahil papazlar tarafmdan yõnetildiklerini dü§ünmelerinden

1 32 Ômer Turan, Avrasya'da Misyonerlik, Avrasya Stratejik Ara�tumalar Merkezi, Ankara 2002 , s. 147. 1 33 Edwin Munsell Bliss, ed., Encyclopedia of Missions, Descriptive, Historical, Biographical, Statistical, Vol. II, Funk and Wagnalls: New York, London, Toronto, 1891, s . 6 6 ; Jeremy Salt, lmperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896, Frank Cass & CO. London, 1993, s. 30. 1 34 Bliss, Encyclopedia ofMissions, s. 74-75. l 35 Mim Kemal Ôke, Yüzyt!m Kan Davast Ermeni Sorunu, Írfan Yaymc1hk, istanbul, 2003, s. 120. 1 3 6 Uygur Kocaba�oglu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yüzyt!da Osman!t imparatorlugu'ndaki Amerikan Misyoner Okullart, 3. Bask1, Ankara: imge Kitabevi, 2000, s. 15,31. Bu tür çah�malar için bkz. Eli Smith, Researches ofThe Rev. E. SmithAnd Rev. H. G. O. Dwight in Armenia: IncludingA]ourney ThroughAsia Minor, And into GeorgiaAnd Persia, With A Visit To The Nestorian And Chaldean Christians ofOormiah And Salmas, Boston: Crocker and Brewster, 1833; H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: B aker and Scribner, 1850. 1 37 Ôke, Yüzyz!tn Kan Davasz, s. 120.

36

FÍKRETTÍN YAVUZ

ileri geliyordu138. Misyonerlerin Ermenilere yõnelmesinin bir nedeni de Ermeni Kilisesi'nde reformlar yaparak, Ttirklere de saf H1ristiyanhgm ya�ayan bir õrne­ gini sunmakt1139. 1826 ytlinda William Goodell'in Beyrut'ta iki Ermeni din ada­ mm1 Protestanla�nrmas1 dikkatleri Anadolu'ya ve Ermeniler üzerine çeknli§ti. Anadolu'daki hareketin ba�kam olarak Goodell ald1gi talimatla 1831'd e i stanbul'a gelmi§ ve bu tarihten ba§layarak çali§malarm tüm ag1rhgm1 Ermenilerden yana koymu§tu140. Onlarm geli§lerinin ardmdan birkaç ytl içerisinde misyonerler okul, matbaa ve incil Evleriyle istanbul'da muazzam bir §ekilde õrgütlenmi§ oldular. Misyoner varhgi Í stanbul'dan yava§ yava§ Anadolu'ya yaytlmaya ba§ladi. Büyük vilayetlerin birçogunda okul, kolej, kilise, matbaa ve hastaneler açttlar141. Ôyle ki artik misyonun resmi adi bile Ermeni Misyonu (Mission to Armenians) olmu§tu. Í stanbul ise bu misyonun merkeziydi. Birkaç yil sonra Urumia (1835), Trabzon (1835) ve Erzurum (1839) istasyonlan açildi. Astl geli§me 1 850'lerde ya�an­ di ve Sivas (1851), Merzifon (1852), Harput (1855), Talas (1854), Diyarbakir ( 1 853), Adana (1852), Mara§ ( 1 854), Urfa (1854) ve Tarsus ( 1 859) §ehirlerinde misyoner istasyonlan kuruldu142. Bu misyonerler ashnda Osmanh Devleti'ndeki yaptlanmalanm üç çali§ma bõlgesine aylfmi§lardi. Birinci bõlgede yüz dõrt yar­ dimci temsilcilikle, çali§ma merkezleri olarak Í stanbul, Bursa, Í zmir, Trabzon, Mersin, Kayseri ve Sivas'i seçerek huna "Bati Türkiye Misyonu" adm1 vermi§lerdi. "Merkezi Türkiye Misyonu" admi verdikleri ikinci bõlümde ise kirk be§ yardim­ ci temsilcilik mevcutken, çali§ma merkezleri olarak Antep ve Mara§'i seçmi§ler­ di. Yüz on dokuz yardimci temsilcilikle, çali§ma merkezi olarak Bitlis, Erzurum, Harput, Mardin ve Van'1 seçen soo bõlgeye "Dogu Ttirkiye Misyonu" admi ver­ mi§lerdi143. Bõylece Anadolu misyoner kurulu§lar tarafmdan tamamen ku§attlm1§ bulunuyordu. Bundan sonra yaptlmasi gereken hedef kitle üzerine egilerek, bu kitlenin kendi amaçlan dogrultusunda yeti§tirilmesi olacakti. 1 3 8 Paul B. Henze, "Ermeni �iddetinin Kõkeni", Uluslararast Terorizm ve Uyufturucu Madde Kaçakç1ltg1 (1 7-18 Nisan 1984), Ankara, 1984, s. 173-193. (181) 1 39 Robert Mirak, Torn Between Two Lands, Armenians in America (1890 to World War I), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1983, s. 23. 14 º Edward D. G. Prime, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs ofRev. William Goodell, New York: Robert Carter, 1876 , s. 122. 14 1 Salt, Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, s. 31. 142 Howe Lybyer, "America's Missionary Record in Turkey", 7he Current History Magazine, 19:5, February, 1924, s . 802-810. 1 43 Recep �ahin, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalart, Ôtüken Yaymlan, Ístanbul, 1988, s. 161.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

37

Hedef kitleyi egitmek için bu dõnemde misyonerlerin uygulad1klan metotlar ise sohbet, tercüme ve yaym faaliyetlerinden olu§uyordu. Bir yandan yerel dilleri õgrenmeye çah§iyor, dini içerikli kitaplar ve incil çevirileri haz1rhyor, diger yandan da her türlü dini seminer, konferans gibi çah§malar1 yürütüyorlard1. Ermenilerin milli bilinçlerini anadilleri sayesinde kazanabileceklerini dü§Ünen misyonerler bu yolda faaliyet gõstermi§ler ve bu çerçevede Ermeni tarihi ile ilgili kitaplar ya­ ymlam1§lardir144. Ermenilerin dini durumlar1 ile çok fazla ilgilenmi§ olan mis­ yonerler onlarm kutsal dini kitaplar1 temin etmeleri için de yogun bir çaba sarf etmi§lerdir. Haz1rlad1klar1 incil çevirilerini dag1tan misyonerlere bu dõnemde Ermeni din adamlar1 hiçbir tepki gõstermemi§ ve büyük bir kism1 bu çah§malar1 onaylar gõrünmü§tü145. Ancak misyonerler kisa bir süre içinde anladtlar ki okuma yazma bilmeyenlere incil dag1tmanm hiçbir faydas1 yoktur. Osmanh Devleti'nde her din, mezhep ve ulustan insanm en onde gelen ihtiyaçlarmdan birisi egitim­ di. Misyonerlerin egitim alanmdaki giri§imlerine en büyük destegi yine Ermeni patrikhanesi vermi§ti. Goodell, i stanbul'a geldikten hemen sonra Ermeni patri­ giyle bir gõrü§me yapmi§, bu mada patrik kendisine bõyle okullan destekledigini sõylemi§ ve baz1 Ermeni papaz ve õgretmenlerinin ahnarak bu sistem içerisinde egitilmesini bile talep etmi§ti146• Ônce misyonerler kendi evlerinde okullar açm1§­ lar daha sonra 1834'ten itibaren ücretsiz egitim-õgretim veren okullar kurarak147 õgrencileri ve Ermeni ailelerini cezbetmeye çah§m1§lard1r. Ancak bu okul ve çe­ §itli hay1r kurulu§lar1 sadece Ermenileri ayartmak için hizmet etmi§ti148. 1834'te bu okullarm 2000 õgrencisi vard1 ve art1k bu okiillarm etkisini yok etmek için çok geçti. Ermeniler buradan yaytlan I§Ikla "uyanmaya" ba§lam1§lard1149. Saytlan gün geçtikçe artacak olan bu okullarda Ermeni gençleri Frans1z ihtilali'nin milliyetçi1 44 Boyle bir çah�ma için bkz. Michael Chamich, History ofArmenia: From B. C. 2247 to the Year of Christ 1 780, or 1229 ofthe Armenian Era, Vol. 1-11, Calcutta: Bishop's College Press, 1827. 1 45 H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: Baker and Scribner, 1850, s. 107-1 10. 1 4 6 Prime, Forty Years in the Turkish Empire, s. 128. 1 47 Vartan Artinian, 1he Armenian Constitutiona/ System in the Ottoman Empire 18391863: A Study ofits Historica/ Development, Í stanbul, 1970, s. 40. 1 4 8 Babgen Kiwleserean, 1he Armenian Church, by Papken Catholicos Gulesserian, Trans. by Terenig Vartabed Poladian, New York: AMS Press, 1970, s. 45. 14 9 Rev. R.G. Wilder, Mission Schools in India ofthe American Board ofCommissionersfar Foreign Missions, with sketches ofthe missions among the North American Indians, the Sandwich Is/ands, the Armenians of Turkey, and the Nestorians of Persia, New-York, Boston: A.D.F. Randolph, Crocker & Brewster, 1861, s. 375.

38

FiKRETTiN YAVUZ

lik ilkesiyle tam§ttlar. Egitim ald1klar1 smdlarda kendilerine Ermenistan cograf­ yas1, yüceltilmi§ edebiyat1 ve efsanele§tirilmi§ tarihleri õgretildi. Ôzetle Ermeni gençleri milli bilinçlerini bu kurumlarda kazandtlar150• Ancak õzellikle Protestan misyonerlerinin Ermeni cemaati üzerindeki çah§malarma Gregoryen Ermeniler bir süre sonra tepki gõstermeye ba§layacaklardi. Gregoryen Ermeni din adamlar1 bu Protestan misyonerlerinin faaliyetle­ rinden rahats1z oldular151• Patrikhane Protestan okullarmdaki bütün õgrenci ve­ lilerinden, çocuklarm1 bu okullardan geri almalanm istedi. Bundan iki yil son­ ra da, Ermenilerin Protestanhk faaliyetlerine i§tirak etmelerini yasaklayan bir patriklik emri yaymladi. Sadece Protestanhk mezhebine girenleri degil, aynca Protestanlarla ilgili bilgileri gizleyen herkes cezalandirilacakt1152• Bu baskilara rag­ men Protestanlar faaliyetlerine devam ettiler ve Ermeni Evangelic ( Í ncil) Kilisesi olarak adlandmlan ilk Ermeni Protestan Kilisesi'ni, Ístanbul'da 1 Temmuz 1 846 yilmda kurdular153• Ancak bu durum Ermeni Patrikhanesi'nin tepkisini daha da §iddetlendirmi§ti. 1 846 y1lmda Patriklik, Protestan mezhebini kabul eden birçok Ermeniyi ebediyen lanetleyen ve aforoz eden resmi bir bildiri yaymlad1154• Ve Ermenilerin onlarla ticaret yapmalanm hatta münasebette bulunmalanm kati­ yetle menetti 155• Ermeni Protestan Kilisesi kurulduktan sonra bu kez de devreye Í ngiliz Büyükelçisi Sir Stratford Canning156 girdi, onun güçlü nüfuzu sayesinde 27 l 5 0 Ô ke, Yüzyt!m Kan Davast, s. 121. 1 5 1 1843 y1lmda, Erzurum'daki Ermeni papazlan tarafmdan yap1lan §ikayette iki Amerikan misyonerin buradaki Ermenileri Protestan yapmaya ugra§ttklan dolay1S1y!a Ermenilerin dini usullerini ihlal ettikleri bildirilmi§ti (O.B.E., e. 1, No: 18). 1 52 Artinian, 1he Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, s . 41-42. 1 53 Hagop A. Chakmakjian, Armenian Christology And Evangelization of Islam:

A Survey of 1he Relevance of 1he Christology of 1he Armenian Apostolic Church to Armenian Relations with its Muslim Environment, Leiden: E. ]. Brill, 1965, s. 21. Papazlar yerli

Hiristiyanlardan seçiliyordu ve bir müddet boyunca bu papazlann maa§lan misyonerler tarafmdan kar§1lamyordu. Lybyer, ':America's Missionary Record in Turkey", s. 806. 1 54 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 42 . l 55 Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler: 1453-1953, i stanbul: Yeni Matbaa, 1953, s. 107. 1 5 6 4 Kas1m 1786-14 Agustos 1880, ilk olarak i sviçre ve ABD' de i ngiltere Hariciyesi'ne hizmet eden Canning daha sonra yakla§tk yirmi yt! süre ile i stanbul' da büyükelçilik hizmetinde bulunmu§tur. i ngiltere'nin Osmanh Devleti üzerindeki etkisini arttiran Canning Yunan bag1ms1zhk hareketi içerisinde bulunmu§ daha sonra Osmanh Sultan'1 ile yakm ili§ki kurarak Tanzimat programm1 desteklemi§tir. i stanbul'dan aynld1ktan sonra

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

39

Kas1m 1850'de imparatorluktaki Protestanlar, Osmanlt Hükümeti tarafmdan res­ men tanmdtlar157• Bõylece Fransa ve Rusya'nm muhalefetine ragmen i ngiltere'nin basktlar1 sonucu müstakil bir Protestan Kilisesi "Ermeni Protestan Kilisesi" ad1y­ la resmen kurulmu§tu158• istanbul'daki Ermeni Protestan Cemaatle Sir Canning arasmdaki irtibat1 misyoner William Goodell saghyordu. 1846 ytlmda Ermeni Protestan Kilisesi'nin organize edilmesinde 1856 Islahat Fermam'nm Osmanlt yõnetimine kabul ettirilmesinde de ingiliz Büyükelçisi ile Amerikalt misyonerler glpta edilecek bir i§birligi yapm1§lard1. i ngiliz diplomatlarla misyonerlerin gõrü§ birligi içinde olduklar1 bir ba§ka nokta ise, Türkler egemen konumdan ç1kartlma­ d1kça, H1ristiyan az1nltklar õzgürle§tirilmedikçe, Osmanlt Devleti için kurtulu§ umudu olmad1g1 inanc1yd1159• Gõrüldügü üzere milliyetçi bir Ermeni kimliginin olu§masmda misyoner faaliyetleri son derece õnemli olmu§tu. Burada Avrupah devletlerin çah§malanna dikkat çekmek gerekmektedir. Nitekim misyonerlerin çah§malanm kolayla§ttrmak için õzellikle istanbul'daki büyükelçilikler ellerinden geleni yapm1§lard1. Tabii bu duruma Osmanlt Devleti'nin o dõnemde izledigi si­ yasetin de etkisi oldugu tartl§tlmaz bir olgudur. Tanzimat Fermam ile ba§layan Islahat Fermam ile devam eden süreç Ermeni kimligindeki bu dõnܧÜm için uy­ gun bir ortam saglam1§tl. Dolay1s1yla bu fermanlann fikri haztrhk a§amasma etki­ leri üzerinde durmak faydah olacaktu. Ermeni Sorunu' nun geli§im sürecine etki eden Tanzimat ve Islahat Fermanlar1 dogrudan devlet yap1smdaki õnemli degi§ikliklere odakh olarak yaptlm1§tt. Ancak Ermeni Sorunu için de son derece õnemli geli§melere neden olduklar1 için 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarma deginmek gerekir. Bu iki fermanla birlik­ te Osmanlt Devleti'nde yeni bir siyasi gõrü§ §ekil almaya ba§laml§tl. Osmanlt top­ raklan üzerinde ya§ayan bütün vatanda§lara e§it haklar, can ve mal emniyeti vaat ediliyor, mali, askeri ve adli sahalarda baz1 reformlar ileri sürülüyordu. Tanzimat devrinde ba§layan bu geli§melerin imparatorluk içerisindeki diger unsurlara na­ zaran Ermeni toplumu üzerinde mühim etkileri olmu§tu. Ermeniler kõylerde emekli olmu§tur. Canning'in õzellikle Osmanh Devleti'ndeki çah§malan için bkz. Stanley Lane Poole, Lord Stratford Canning'in Türkiye Antlart, Çev. Can Yücel, Tarih Vakf1 Yurt Yaymlan, i stanbul 1999. 1 57 Leon Arpee , A Century ofArmenian Protestantism, 1846-1946, New York: Armenian Missionary Association of America, 1946, s. 249. 1 5 8 Walter F. Adeney, The Greek and Eastern Churches, Edinburgh: T & T Clark, 1908, s. 550. ! 59 Kocaba§oglu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika, s. 51-53.

40

FÍKRETTÍN YAVUZ

tanm ve küçük õlçekli ticaret i§leriyle me§gul olurlarken, §ehirlerde ya§ayanlar vergi tahsildarhg1, müteahhitlik, simsarhk, zanaatçllik, kuyumculuk, bankacllik, kâtiplik, tabiplik gibi i§lerde çah§irlardi. Çogunlugu ithalat ve ihracat ile me§gul olurdu. Pek çogu da sarrafü (tefeci) ve çogunlukla Türklere verdikleri õdünç para­ lara fahi§ degerler yükleyerek büyük servetler elde etmi§lerdi160• Ôzellikle yaban­ c1 dil bilmeleri ve ticaretteki tecrübeleri yüzünden Tanzimat dõneminde Maliye, i çi§leri, D1§i§leri, Egitim, Adalet bakanhklarmda, posta, telgraf ve nüfus servisleri ile demiryollari gibi baymd1rhk i§lerinde gõrevler almaya ba§ladtlar161• Osmanh Devleti hizmetinde yüksek seviyelerde çah§an Ermenilerin isimleri uzun listeler olu§turacak kadar çoktur. Tanzimat dõneminde Ermenilerin sahip oldugu haklar ve sosyal, iktisadi ve siyasi hayattaki mevkiler, Osmanh Devleti sm1rlar1 d1pndaki ne Ermenilere ve ne de diger az1nhklara verilmemi§ti. Tanzimat Fermam'nm ve õzellikle de 1856 Fermam'nm getirdigi yeni haklar­ la Osmanh Devleti içinde ya§ayan Ermenilerin durumu, Müslümanlara nazaran çok daha iyi bir duruma gelmi§ bulunuyordu. Ôzellikle 1856 Fermam'ndan sonra din-hukuk alanlannda olmak üzere iki õnemli geli§me ya§and1. Bu geli§melerden birincisi, Ermenilerin gerçek anlamda bir "miflet" olma yoluna girmeleri, ikincisi ise kilise meclislerine halktan üyelerin girmeye ba§lamas1 idi. Bõylece milletle§me ile laikle§me birlikte ba§lamt§ oluyordu162• Ermeni Sorunu'nda õnemli bir dõnem noktas1 olan bu süreçte dikkati çeken bir ba§ka geli§me ise milletle§me ve laikle§­ meye §ekil veren Ermeni Millet Nizamnamesi'nin haz1rlanmas1dir. l60 Salahi R. Sonyel, "The Socio-Economic Development of the Armenian Millet in the Otoman Empire After The Tanzimat Reforms", Histoire Economique Et Sociale de

L'empire Ottoman Et de La Turquie (1326-1960), actes du sixieme congres international tenu à Aix-en-Provence du ler au 4juillet 1992 /sous la responsabilité de Daniel Panzac, Paris: Peeters,

1995, s. 471-483. 161 Stanford J. Shaw, Osmanlt jmparatorlugu ve Modern Türkiye, s. 250. Tanzimat'm ilanmdan sonra Meclis-i Vala-y1 Ahkam-1 Adliye' de gõrev alan Ermenilerde bulunmaktayd1. Gregoryen Ermeni üye Ohannes Dadyan baruthanelere yõnetici saglayan ailedendi. Ohannes i zmir ve Beyrut gümrüklerinin iltizamm1 almt§tl. Katolik Ermeni üye Mihran Düzyan, darphanenin müdürüydü. Gayrimüslimlerden meydana gelen bu denli küçük bir grubun ne kadar etkiye sahip olacag1 tartt§mahd1r. Yine de ba§lang1çta daha fazlas1 beklenemezdi. 1867'ye gelindiginde, meclisteki gayrimüslim üyeler sandalyelerinde t1pk1 Müslüman meslekta§lan gibi geçici degil sürekli olarak gõrev yapmaktayd1lar. Meclis-i Vala 1868' de Devlet �uras1 halini ald1g1 zaman Müslüman olmayanlann üyelik say1s1 arttmlmt§tl. (Roderic H. Davison, Osmanlt jmparatorlugunda Reform 1856-1876, çev: Osman Akmhay, e. I, i stanbul: Papirüs Yaymevi, 1997, s. 1 1 1). ! 62 Niyazi Berkes, Türkiye'de Çagda;la;ma, i stanbul: Yap1 Kredi Yaymlan, 2003, s. 228.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

41

Yukanda belirtildigi üzere büyük güçlerin Osmanh Devleti'nin içi§lerine müdahaleleri ve misyonerlerin yogun faaliyetleri neticesinde istanbul Ermeni Patrikhanesi'nin cemaati Gregoryen, Ortodoks ve Protestan olarak üçe bõlün­ dü. Bab1ali'nin kiliselerin faaliyetlerini resmi manada tescil etmesi mezhepler arasmdaki rekabetin artmasma neden olmu§tu. Bu durum Gregoryen Ermeni Kilisesi'nde de oldukça rahats1zhga sebep olrnu§tur163• Bu rahats1zhk Ermeni Kilisesi'ni õnlem alma yoluna itmi§ti. Ermeni Kilisesi ve patrikleri cemaatlerini bir arada tutabilmek amac1yla milli­ yetçilik fikirlerine yõnelmi§lerdi. Bu amaçla Patriklik dagtlan Ermeni toplumunu toplamak ve cemaat üzerindeki eski nüfuzunu yeniden kazanmak için o dõnemde Avrupa'da gündemde olan milliyetçilik hareketlerinden esinlenerek Ermeni milli­ yetçiligine yõnelmi§tir164• Ermeniler bir millet olmaktan eksik kalan tek taraflan­ nm, milletlerini kendileri idare etmek için gerekli olan bir anayasa ile topraga da­ yah bag1ms1z egemenlik oldugunu dü§Ünmeye ba§lam1§lard1. i§te bu çerçevede 29 Mart 1 863 tarihinde "Nizamname-i Millet-i Ermeniyan"'·65 padi§ah ve hükümet tarafmdan tasdik edildikten sonra Ermeni Millet Nizamnamesi ad1yla yürürlüge girdi166• Bundan bõyle Ermeni patriginin seçilme i§lemini de meydana getirilecek yeni medis üyeleri yapacakt1. Nizamnamenin Osmanh Devleti'nce imzalanma­ smm nedeni, Avrupa devletlerince Hükümet'e yaptlan baskilann hafifletilmesine yõnelikti. Ancak tüzük, Osmanh Ermenilerinin siyasal ve sosyal yaptlanmalarm­ da yeni bir ç1gir açt1167• Yaptlan düzenlemelerle Ermeni toplumu bir cemaatin õtesinde siyasi, sosyal, iktisadi, kültürel bütün haklarmda ve eylemlerinde, devlet içerisinde yeni bir baski grubu haline geldi. Patriklik makamma gelen ruhaniler de, daha çok milli ve siyasi cephelerde çah§maya ba§ladtlar168• i§te bu noktadan itibaren Ermeni kilisesi fikri hazuhk apmasmda en ciddi gõrevi üstlenmi§ oldu. 16 3 Davut K1hç, Osman!t Ermenileri Arastndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Ara�tuma Merkezi, Ankara, 2006, s. 171. 16 4 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 39-40. 165 Nizamname ile ilgili aynnt1h bilgi 1çm bkz. Murat Bebiroglu, Tanzimat'tan II. Me;rutiyet'e Ermeni Nizamnameleri, i stanbul, 2003; Vartan Artinian, lhe Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, i stanbul, 1970. 166 Leon Arpee, lhe Awakening of lhe Armenian Church, A History of the Armenian Church (1820-1860), Chicago: University of Chicago, 1909, s. 185. 167 i hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, 2 . Bask1, Genelkurmay Bas1mevi, Ankara, 1984, s. 34. 1 68 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlan, i stanbul, 1976, s. 175; K1hç, Osman!t Ermenileri Arastndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Ara�tuma Merkezi, Ankara, 2006, s . 175.

42

FiKRETTiN YAVUZ

Nizamname'nin Ermeni kimliginin dõnܧÜmünde çok õnemli oldugu Ermeni yazarlarca da kabul edilmektedir. Ôrnegin Vartan Artinian, nizamname­ nin Ermeni cemaatinin milli bilincinin geli§mesine katktda bulundugu üzerinde durarak, "Ermeni Milli Anayasas1'nm" olu§masmm Ermeni milleti için toplumsal ve entelektüel geli§me konusunda yeni bir ç1g1r açt1gm1 dile getirmektedir. Bu sü­ reçte anayasal hükümet konusundaki fikirlerin Ermeni anayasasmm etkisi altmda kõk salm1§ olduguna dikkat çeken Artinian, uzun süreden beri Ermeni milletini etkilemeye ba§laml§ olan kültürel rõnesansm bu süreçte geli§tigini ve milli bilin­ cin kõk salmaya ba§laml§ oldugunu ifade etmektedir169• Yine Ermeni yazarlardan Leon Arpi Ermenilerin büyük çogunlugunun ilk zamanlarda anayasal bir hükümet hususunda istekli olmad1klarm1, daha sonra ise anayasanm olu§masmm Ermeni tarihinde yeni bir dõneme girilmesine vesile oldugunu, egitim, edebiyat, sosyal, dini ve siyasi alanlarda yeni bir dõnemin ba§lad1gm1 dile getirmektedir170• Ermeni yazarlarca da kabul edildigi üzere bu nizamname Ermeni kimliginin degi§im sü­ recine büyük etki etmi§ti. Nizamnamenin Ermeni cemaatine saglad1g1 faydalan yine bir Ermeni olan Ozanyan madde madde ele almi§tlr. Buna gore, istanbul ba§ta olmak üzere di­ ger illerde birçok okul ve kültürel kurum açtlmi§tl. Bu süreçte bati uygarhg1 ve egitimine dogru bir ad1m attlm1§, Ermeniler seçim yõntemlerine ve mücadele­ ye ah§tirtlm1§lard1. Ermeni dili ve kültürünün geli§mesi saglanmi§tl. Ermenilere toplu olarak §ikâyette bulunma ve harekete geçme kuvveti verilmi§ti. Ermeniler arasmda ihtilal ruhu uyanm1§, Katolik, Prostestan ve Gregoryan Ermenilerin bu­ nahmh günlerde birle§meleri ve Ermeni sorununun devamh gündemde kalmas1 saglanm1§t1171• Bu tür geli§meleri toplumlarmm refah1 için kullanmalar1 gereken Ermeni ruhanileri ise nizamnamenin verdigi haklan siyasi çeki§melere ve bag1m­ s1zhk hareketlerine basamak yapttlar. Ruhaniler bütün mesai ve enerjilerini Ermeni Mille t Nizamnamesi'nin onla­ ra sundugu firsatlar dâhilinde Ermeni milliyetçiligini harekete geçirecek ve milli uyam§a sebep olacak faaliyetlere ayirmi§lardir. Ruhaniler Ermeni okul, manastir ve kiliselerinde, gerçekle§tirdikleri faaliyetlerle Ermeni gençlerine bu fikirleri ª§1lamalarmm yam sira Ermeni halktnm da milli duygularmm uyanmasma katktda 169 A rtinian, 1he Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, 1 70 A rpee, 1he Awakening of1heArmenian Church, s . 191-192. 1 7 1 Ahmet Hulki Sara!, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970, s. 51.

s.

106.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

43

bulunmu§lard1r. Büyük devletler ise ruhanilerin yürüttükleri milliyetçilik hareke­ tinin en büyük destekçisi olmu§lard1r172• Bu dõnemde Ermeni ruhanilerinin ne §ekilde hareket ettiklerine dikkat çeken Rus Generali Mayewski ilginç tespitlerde bulunmu§tur. Mayewski, Ermeni din adamlannm ve kilisenin millile§me yoluna girdigi­ ni, Ermeni ruhanilerinin din hususunda çah§malannm neredeyse hiç olmad1gm1; huna kar§llik milliyetçi fikirlerin yaytlmas1 için çaba sarf ettiklerini, senelerdir bu gibi fikirlerin manast1rlarm duvarlan arasmda geli§ip büyüdügünü dile getirmek­ tedir. Bununla birlikte Ermeni okullarmm da ruhanilere yard1mda bulundugu­ nu, zaman geçtikçe dini taassubun yerini milli hislerin ald1gm1 belirtmektedir. Devammda ise din yerine milliyet propagandasma giri§en Ermenilerin batlli dip­ lomatlarca kullantld1g1, milli hislerinin tahrik edilerek bir Ermeni sorununun or­ taya ç1kartld1g1 §eklinde dikkat çekici degerlendirmelerde bulunmu§tur173• Fark11 yazarlarca fakh §ekillerde yorumlanan nizamnamenin Ermeni Sorunu'nda õnemli bir dõnüm noktas1 oldugu a§ikârdir. Kisacas1 Osmanh Hükümeti'nin onay1 ile 1 863 yllinda yürürlüge giren bu ni­ zamname, Ermeni cemaatinde bir dõnü§Üme sebep olmu§tur. 140 üyeden olu§an bir medis kurma imkânma kavupn Ermeni toplumunda bir süre sonra bu meclis içerisinde faal olan baz1 kimselerce õzerklik talep edilmeye ba§lanm1§t1174• Yani millile§me Ermeni cemaatin arasmda kõk salm1§t1. Bõylece fikri hazirhk devrini tamarnlaml§ ve milliyetçi bir kimlige bürünmܧ olan Ermeniler ikinci safhaya yani sorunun uluslararas1 boyuta ta§md1g1 diplomatik dõneme de geçmi§ bulu­ nuyorlardi.

b. Diplomatik Te�ebbüsler Dõnemi ve Berlin Antla�mas1 Misyoner faaliyetleri ve Ermeni Kilisesi'nin çabalan neticesinde milliyetçi bir kimlige bürünen Ermeni cemaati 1870'lerden itibaren farkh bir politika takip et­ meye ba§ladi. Fikri hazirhk devresi ve millil e§me tamamlanml§ sira art1k sorunun uluslar aras1 bir platforma ta§mmasma gelmi§ti. Bu manada 1877-1878 Osmanli 1 72 K1hç, Osman!t Ermenileri Arasmdaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, s. 174-175. l 73 Rus General Mayewski'nin Dogu Anadolu Raporu - Van ve Bit/is Vilayetleri Askeri istatistigi-, Çev., Mehmet Sad1k, Haz: Hamit Pehlivanh, Van Belediyesi Kültür ve Sosyal i §ler Müdürlügü, Van, 1997, s. 18. 1 74 Salim Çõhçe, "Osmanh Ermeni Toplumunda Siyasalla§ma Çabalan", Ermeni Ara;ttrmalart I. Türkiye Kongresi Bildirileri, e. I, Ankara, 2003, s. 288.

FiKRETTiN YAVUZ

44

Rus Sava§1'm õnemli bir firsat olarak degerlendiren Ermeni cemaati õzellikle ki­ lise mensuplarmm çabalar1yla bu amacma ula�mI§tI. Kmm Sava§i'ndan sonra milli ideolojisini Ortodoksluktan Panslavizm'e dogru kaydiran Rusya, bir yandan uluslararas1 planda 1856 Paris Antla�mas1'nm Bogazlar ve Hiristiyanlarm himayesiyle ilgili maddelerini degi§tirmeye çah�1r­ ken, õte yandan Slav-Ortodoks ve Ermeniler üzerindeki etkisini kazanmak için siyasi ajanlan vas1tas1yla propaganda ve baski faaliyetlerini yogunla§tmyordu175• Rusya'nm bu faaliyetlerinin sonucu olarak 1875 ytlmda Hersek isyam ba§lay1p da, büyük devletlerin müdahalesi ile burada islahat yaptlmas1 dü§Üncesi ortaya ç1kinca, Patrikhane bu firsattan istifade ederek, dogu illeri için bir muhtariyet koparabilme dü�üncesine kap1lm1§t1176• Bu s1rada õzellikle Rusya'nm hakimiye­ tinde bulunan Kafkas Ermenilerinin de istanbul'daki irkda�lanm cesaretlendirici taVIrlar takind1g1 gõrülmektedir. Tifüs'te yaymlanan õnemli bir Ermeni gazetesi Mushag'm editõrü Krikor Ardsrounie, uluslar aras1 tansiyonun artt1g1 bu dõnemde Türk Ermenilerine yard1m meselesini ortaya at1yor, Osmanh'daki irkda§lanm ise "kafirlere" (Türklere) kar�1 isyan etmeye ve Rusya'ya güvenmeye davet ediyordu177• Yine huna benzer bir �ekilde baz1 Ermeni yazarlar Ermenilerin milliyetçilik fi­ kirlerine vurgu yap1yorlard1. Mesela lakab1 Raffi olan Hagop Melik- Hagopyan Osmanh Ermenilerinin ac1larm1 tasvir ederken Türk boyundurugundan kurtul­ _ mak için -Balkanlarda çok etkili sonuçlar doguran- silaha ba�vurulmas1 gerektigi üzerinde duruyordu178• Ôrnek olarak verilen bu iki yazarm da Kafkas Ermenisi olmas1 Rusya'nm Osmanh Devleti'ne kar§I yapilan bu yaym faaliyetlerine en azm­ dan gõz yumdugu anlamm1 ta§1d1g1 sõylenebilir. Hem Kafkasya'da hem de B alkanlarda baskm bir politika takip eden Rusya'nm çabalan ile Balkan Yanmadas1'nda ba� gõsteren olaylann çõzümlen­ mesi için Almanya, ingiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve italya, elçilerin kat1lacag1 bir konferansm istanbul'da toplanmasma karar vermi�lerdi179• Tersane Konferans1 olarak da bilinen bu konferans, 23 Aral1k 1 876'da Kas1mpa§a'daki Bahriye Nezareti'nde toplanm1�, 29 günde 9 celse yap1lm1§tl. Konferansa Osmanh l 75

s. 67.

�ahin, Tarih Boyuncu Türk jdarelerinin Ermeni Politikalart, s. 177-178. 1 76 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 8 3 . 1 7 7 Langer, Diplomacy ofImperialism, s. 150. 1 7 8 Christopher]. Walker, Armenia: Ihe Survival ofa Nation, Chatham, London, 1990, 1 79 Hovannisian, "The Armenian Question in the Ottoman Empire 1876-19 14", s. 207.

OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

45

Devleti'nden Hariciye Nazm Saffet Pa§a ile Berlin Sefiri Edhem Pa§a kattlm1§ ve Saffet Pa§a usulen ba§kan seçilmi§tir180. Balkanlardaki olaylar ba§ gõsterdiginde Osmanh Devleti'ne kar§1 isyan etme çagnsmda bulunan Kafkas Ermenilerinin õnerilerini dikkate almayan Ístanbul'daki Ermeni ileri gelenleri, Bulgaristan'daki isyan ve müteakibindeki bu aktif bati müdahalesini gõrünce fikir degi§tirdiler. Di§aridaki Ermeniler Íngiliz sempatisini kazanmaya çah§irken, Í stanbul'daki li­ derler de bu konferans esnasmda Lord Salisbury'e ba§vuruyorlard1181. Õrnegin Patrik Nerses, büyük devletlerin Í stanbul'daki büyükelçilerini dola§iyor ve Ermeni sorunu üzerine onlarm dikkatini çekmeye çahpyordu. Patrigin Íngiliz elçisi ile yapt1g1 gõrü§mede sarf ettigi ifadeler gerçekten ilgi çekicidir. Bu konu§ma esna­ smda Salisbury, Nerses'in kendisine, Ermenilerin durumunun düzeltilmesi için Í ngiliz Hükümeti'nin Osmanh üzerine tazyikte bulunmasm1 talep ettigini be­ lirtmi§tir. Patrik ardmdan Ermeni milletinin çok heyecanh oldugunu ve Avrupa devletlerinin sempatisini kazanmak için isyan zaruri ise, bõyle bir hareketi ba§­ latmakta dahi zorluk bulunmad1gm1 ifade etmi§tir182. Nerses, aynca konferans es­ nasmda Salisbury'ye Osmanh Hükümeti'nin Ermenilere yapt1g1 basktlar, bunlara kar§1 almmasm1 istedigi õnlemler ve destek isteklerini içeren bir rapor dahi sun­ mu§tur183. Ancak tüm çabalara ragmen konferanstan bir netice ahnamam1§, bu nedenle Ermeniler umduklanm bulamami§lardi. Fakat Rusya siyasetinden vaz­ geçmiyordu. Rusya Í stanbul Konferans1'ndan bir netice almamaymca 24 Nisan 1 877'de Osmanh Devleti'ne sava§ açti. Dokuz ay süren sava§ 3 1 Ocak 1878'de imzalanan Edirne Mütarekesi ile sona erdi184. Sava§ õncesinde ve sava§ esnasmda Ermeni cemaati arasmda geli§melerle ilgili birçok müzakere yap1ld1g1 gõrülmektedir. Yap1lan toplantilarda Ermenilerin ne §ekilde bir tavir içerisinde olmas1 tart1§1lm1§­ ti. Bu amaçla sava§ õncesinde Í stanbul'da yapilan bir toplantida Katolik Ermeni temsilcisi Enfiyeciyan'm yapt1g1 konu§ma dikkate deger ifadeler içermektedir. Vatansever bir §ekilde Ruslara kar§1 mücadele edilmesini tüm Ermenilerden talep 1 80 Midhat Pa1a'mn Hat1ralar1, haz. Osman Selim Kocahanoglu, i stanbul, 1997, s. 208. 1 8 1 Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 151. l82 Salahi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara: Turkish Historical Society Printing House, 1993, s. 2 8 1. 1 8 3 Turgay Uzun, "Osmanh Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri içerisinde Ermeniler", Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 168. l8 4 Salahi R. Sonyel, 1he Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem & Brother, London, 1987, s . 30.

46

Fi KRETTi N YAVUZ

eden temsilcinin konu§mas1, ashnda bu süreç zarfmda Ermenilerin birçogunun tavrma tercüman olmaktayd1. Bu nutukta Enfiyeciyan, atalannm Osmanh haki­ miyetinde huzurlu bir hayat sürdügünü, Osmanh i mparatorlugu'nun bag1ms1z­ hg1 için õlmeye haz1r olduklanm belirtmi§tir185. Buna benzer bir §ekilde sava§ ba§lad1gmda Halep mebusu Ermeni astlh Manok Efendi, Meclis-i Mebusan'da yapt1g1 konu§mada, Türkiye'de Ermenilerin yüzyillardan beri Osmanh Devleti'nin koruyuculugunda, huzur içerisinde ya§ad1klarm1 dile getiriyordu. Yapt1g1 konu§­ manm devammda Rusya'nm sava§ notasma kesinlikle kar§1 ç1kt1gm1, Ermeni mil­ letinin be§ yüz seneden beri Osmanh Devleti'nin koruyucu kanatlar1 altmda ol­ dugunu dile getirmi§ti 186. Aym oturumda sõz alan Erzurum mebusu Ermeni astlh Hamazasp Efendi de benzer §eylerden bahsetmi§ti187. Ashna bakihrsa sava§m ba§­ larmda Ermeni Patrigi Nerses de huna benzer §eyler dü§ünüyor gõrünmektedir. Padi§ah II. Abdülhamid'in gayrimüslim tebaay1 da vatan hizmetine çagirmasmm ardmdan, 7 Arahk 1877 günü Ermeni Milli Meclisi, Patrik Nerses'in teklifi üzeri­ ne Ermeni halkinm sava§a kattlmas1 için karar alm1§t1188. Patrik, Osmanh Devleti sm1rlan içerisinde ya§ayan her Ermeni' nin bu sava§a maddi destek vermesini ve Ermeni gençlerinin Ruslarla sava§mak için gõnüllü asker olarak Türk ordusuna yaztlmalan gerektigini belirtiyor, Ermeni halkina §U §ekilde çagnda bulunuyordu: "Sava§ için her yard1m1 devlete ula§tirsmlar. Sava§ yard1mma kattlamayan­ lan da, hemen (Türklere) yard1ma çagmyorum. Bizim sadakatimiz güne§ I§mlan kadar bellidir. Devlete destek olmaktan hiçbir zaman eksik olmayahm ve devlet hizmeti için kahramanca çabalarda bulunahm. Biz, Ermeniler, Osmanh taht1m seviyor ve sonsuza dek de ondan hiç ayrtlmak istemiyoruz"189. Ancak tüm bu destek ve iyi niyete ragmen, Ermeni Patrigi Nerses Mart 1 877'de saghk sorunlanm ileri sürerek istifa ettigini aç1klad1. Ermeni Meclisi ile Bab1âli ise patrigin istifasma kar§I ç1karak geri çekme isteginde bulundu. Osmanh 18 5 1he Times, Feb. 2, 1877, s. 2. 1 86 Besim Ô zcan, "1828-1829 Osmanh-Rus Harbi'nde Erzurum Eyaleti'nden Rusya'ya Gõçürülen Ermenilerin Geri Dõnü�lerini Saglama Faaliyetleri'', Atatürk Üniversitesi Türkiyat Arajttrmalari Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2011, s. 203. 18 7 Ermeni/er Hakktnda Makaleler Derlemeler, Atatürk Üniversitesi Yaymlan, Erzurum 1978, s. 12. 1 88 Bilal N. �im�ir, 1he Genesis of the Armenian Question, Turkish Historical Society, Ankara, 2003, s. 6-7. 18 9 Antranik Çelebyan, Antranik Pa1a, çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, i stanbul, 2003, s. 26.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

47

Hükümeti'nin Ermeni §ikâyetlerini dikkate alacagma dair vaadi üzerine pat­ rik istifasm1 geri ald1190. Patrigi istifaya kadar gõtüren birtakim sebepler vard1. Bunlarm ba§mda eski patrik Kmmyan ve Mateos Ízmirliyan'm faaliyetleri gel­ mektedir191. Ôzellikle Kmmyan Nerses'i çok agir bir §ekilde ele§tiriyordu. Sava§ esnasmda Ytld1z S aray1'na davet edilen Nerses'e Abdülhamid tarafmdan birinci dereceden Osmanh ni§am veriliyordu192. 22 Agustos 1877 tarihinde Padi§ah ta­ rafmdan kabul edilen Nerses'e ni§an bizzat Padi§ah tarafmdan verilmi§tir. Kabul esnasmda Padi§ah, Ermeni milletinden memnun oldugunu, çünkü onlarm yüz­ yillard1r Osmanhya olan sadakatlerinden vazgeçmediklerini belirtmi§tir. Bu geli§­ me üzerine Nerses'in takip ettigi siyaseti ba§mdan beri tasvip etmeyen Kmmyan, '51.bdülhamid'in bu bagz;larzna ve te;ekkürlerine istinaden, koyunlarz kestiler ve onla­ rzn kemiklerinden gerdanlzk yaparak çobamn boynuna astzlar" diyerek Osmanl1 ni§a­ m alan Nerses'i agir bir dille ele§tirmi§tir193. Gõrüldügü üzere Kmmyan'm bapm çektigi muhalefet, patrigi sürekli ele§tiriyor ve takip ettigi siyaseti degi§tirmesini talep ediyordu. Bu §artlar altmda Nerses'in de onlar gibi hareket etmeye ba§lamas1 kaçmtlmazd1. Patrik N erses kendisine kar§1 olu§an bu tutum neticesinde tavnm degi§tirmek zorunda kalm1§tl. Sonuçta o da Kmmyan'm daha õnce izledigi politikayi uygu­ lamak için yogun bir §ekilde çah§maya ba§lam1§tl. Selefinin yolunu tutan Nerses, milletin menfaati neredeyse kendisinin de orada olacagm1 belirtmi§ ve episko­ poslarm kendisine yard1mo olmasm1 talep etmi§tir194. Zaten devam eden sava§ da Ermeni cemaatinde bag1ms1zhk isteyen grubun istedigi yõne dogru gidiyordu. Patriklik gibi Ermeni cemaatinin en üst makamm1 i§gal eden Nerses'in bu tavn Ermeni cemaatinin geli§en olaylardan beklentilerini farkWa§tirmaya ba§lam1§tl. Nerses'in tavlf degi§ikliginde yaptlan basktlarm etkisinin oldugu tarti§tlmazd1r. Ancak gõzden kaç1rtlmamas1 gereken ba§ka bir husus da, sava§m Osmanh Devleti aleyhine geli§mi§ olmas1dlf. 1 9 0 The Times, Mar. 27, 1877, s. 11. 1 9 1 Eski patrik Kmmyan Kuzguncuk'taki evine toplad1g1 bütün episkoposlarla, uzun süreli gõrü�meler yapm1� ve N erses'in tuttugu yolun uygun olmad1gm1 ve kendisini devirerek yeni ruhla dolu bir kimsenin patriklige getirilmesini teklif etmi�tir. Bu i� için en uygun ki�inin ise patrikligi dõneminde sekreteri olan Mateos i zmirliyan oldugunu belirtmi�tir. (Uras, Tarihte Ermeniler, 1987, s. 211.) 1 92 Bila! N. $im�ir, Osman!t Ermenileri, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1986, s. 108. 1 93 Çelebyan, Antranik Pa;a, s. 28. 1 94 Davut Kihç, " Í stanbul Ermeni Patrikhanesi'nin B ag1ms1zhk Hareketlerine Yõneli�i (1850-1896)", Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 150.

48

FÍKRETTÍN YAVUZ

Gerek Tersane Konferans1 ve gerekse konferans sonrasmda yürütülen dip­ lomatik temaslarda bir neticeye vartlamaymca yukar1da da belirtildigi üzere Rusya Osmanh Devleti'ne sava§ açt1. Dogu cephesinde sava§ ilam ile birlikte, Rus ordulari Dogu Anadolu'da baz1 vilayetleri i§gal etmi§ ve bu bõlgede ya§ayan Ermenilerle temasa geçmi§lerdi. Ermeniler Ruslarla birlikte Osmanh Devleti'ne kar§l sava§maya ba§lam1§lard1195• Sava§m sonucu yani Rusya'nm galibiyeti belli oldugunda ise ate§kes antla§­ mas1 bile imzalanmadan 1 8 Arahk'ta toplanan Ermeni Meclisi, Osmanh Devleti yanmda sava§a kat1lmak için ald1klar1 karar1 iptal etmi§ler ve büyük devletlerin Hariciye Vekillerine birer §ikâyet mektubu gõndermi§lerdi196• Bunun yam sua meclis Rus Çan'na da bir mektup gõndererek §U isteklerde bulunmu§tu. F1rat'a kadar olan bõlgelerin "Ararat ili" ile birle§tirilerek Rusya tarafindan i§gal edilmesi, toprak i§gali olmayacaksa Bulgarlara verilen imtiyazlarm Ermenilere de verilmesi, Ermeniler tarafmdan talep edilen lslahat ve ayncahklann Rus ordusunun i§gal bõlgesini terk etmeden õnce yapilacagmm garanti edilmesi197• Muhtemelen im­ zalanacak anla§maya bu tür taleplerin koyulmas1 için Ermeni liderleri ellerinden geleni yapacaklard1. Sava§ Rus ordularmm ilerleyi§i ile devam ediyorken, Osmanh Hükümeti 8 Ocak 1 878 tarihinde mütareke akdi için Rus Ba§kumandanhg1'na müracaatta bu­ lunmu§tu. Buna ragmen Rus ilerleyi§i durmam!§, aksine Filibe ve Edirne Ruslar tarafindan i§gal edilmi§ti. Bundan sonraki Rus amacmm istanbul ve Bogazlar oldugu a§ikârd1. Osmanh varhk gõsterememi§ ve sonuçta 3 1 Ocak 1878'de Edirne Mütarekesi imzalanm1§t1198• Bu süreç õncesinde Ermeni Patrikhanesi, Edirne'ye bir heyet gõnderilmesine ve Rus imparatoru II. Alexander ile Ba§vekil Gorçakoff'a birer dilekçe sunulmasma karar vermi§ti. Bab1âli Ocak aymda ban§ antla§masmm ilk §artlanm tespit etmek üzere Edirne'ye temsilcilerini yollarken, Patrikhane de, Edirne'ye bir heyet gõndermi§ti199• Patrikhane'nin temsilci olarak

129.

s. 84.

l9 5 Enver Ziya Karal, Osmanlt Tarihi,

e.

VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s.

1 9 6 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 105. 1 97 Sonyel, 1he Ottoman Armenians, s. 46. 1 9 8 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 1990,

1 99 Mesrob, K. Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire 1860-1908, London, 1978, s. 6.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

49

gõnderdigi Rusçukhyan Filibe'de Kont ignatieff ile gôrܧffiܧtü. Bu gõrü§mede Rusya'nm istanbul eski elçisi olan ignatieff, Ermeni heyetine, Osmanh toprak­ lannda "Ermenistan'' diye bir bõlgenin bulunmad1gm1, Ermenilerin dagm1k bir §ekilde ya§ad1gm1 ileri sürerek, Bulgarlara verilen haklarm kendilerine verileme­ yecegini bildirmi§ti. Fakat ileride Ermenilerden yararlanmayi planlayan i gnatieff, onlara derhal mücadeleye ba§lamalarm1 da tavsiye etmi§ti200• Rusya'nm o dõnem­ deki siyasetinin ba§ mimarlarmdan olan ignatieff'in bu ifadeleri ima yoluyla ayak­ lanmaya te§vik etmek olarak anla§tlabilir. Edirne Mütarekesi'nden bir netice almamamasmm ardmdan, Ayastefanos'ta devam eden bar1§ gõrü§meleri s1rasmda bizzat Patrik Nerses Varjabedyan, Rus murahhasas1 ba§kam Çar'm karde§i Grandük Nikola ile gõrii§ffiܧtü2º1• Bu yogun faaliyetler sonucunda yaptlacak antla§maya Ermeniler bir madde koydurmay1 ba­ §aíffil§lardi. Türk delegasyonunun kar§I çikmasma ragmen, 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayastefanos Antla§mas1'nm 16. maddesi Ermeni isteklerine olumlu bir cevap niteligindeydi2º2• 29 maddeden olu§an bu antla§mada yer alan Anadolu'nun dogusunda Ermenilerle meskün yerlerde 1slahat yaptlmas1 ve Ermenilerin Kürtler ve Çerkezlere kar§l himaye edilmesi gerektigine dair hüküm203, õnceleri bir iç me­ sele olan Ermeni sorununun uluslararas1 alana ta§mmas1 yolundaki ilk ad1mdu. Yap1lan antla§ma ile Osmanh Devleti yeni bir yükümlülük altma giriyordu. Rusya ise reform bahanesiyle Osmanh Devleti'nin iç i§lerine kan§ma hakki elde etmi§ oldu. Rusya'y1, õzellikle Dogu Anadolu üzerinde etkili hale getiren bu ge­ li§me, aym zamanda iskenderun yoluyla Akdeniz'e, diger taraftan da Dicle-Firat yoluyla Basra Kõrfezi'ne ç1kma emellerinin gerçekle§mesini hedefliyordu. Bõylece Dogu Anadolu'yu da Balkanla§tumak amacmda oldugunu ortaya koyan Rusya, bunlarm gerçekle§mesiyle Osmanh Devleti üzerinde nüfuz sahibi olabilecekti204• Ancak antla§ma ile Rusya'nm elde ettigi avantajlardan endi§e duyan i ngiltere'nin harekete geçmesi kaçmilmazdi. Gõrüldügü üzere iki büyük devletin Osmanh top­ raklan üzerindeki ç1kar çatt§malan siyasetlerinin temelini te§kil ediyordu. 20° Cevdet Küçük, Osmanlt Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Ç1k1;1 (18781897), i stanbul Üniversitesi Yaymlan, i stanbul, 1984, s. 3. 2º1 Erdal i lter, Türkiye' de Sosyalist Ermeniler ve Si/ah/ama Faaliyetleri 1890-1923, Turan Yaymc1hk, i stanbul, 1995, s. 52. 2º2 K. Tahmazian, Turcs etArméniens, Plaidoyeret Réquisitoire, Imprimerie H. Turabian, Paris, 1919, s. 57. 203 Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 259. 2º4 $im�ir, Osmanlt Ermenileri, s. 122-123.

50

FÍ KRETTÍ N YAVUZ

Kmm Sava§i'ndan bu yana õzlemini çektikleri Osmanh Devleti'ne kan§ma ve õzellikle Dogu Anadolu'da nüfuzlanm tesis etme emeline kavu§an Rusya'ya kar§i ingiltere geli§meleri kaygi ile takip ediyordu205. ingiliz basmmda da bu konu ile ilgili çe§itli yaztlar yaziliyordu. Rusya'nm Dogu Anadolu ve Balkanlara sa­ hip olmasmm i ngiltere'nin çikarlarma ters dü§tügü ifade ediliyordu. Ôrnegin Daily Telegraph gazetesi i ngiliz politikasmi agir bir §ekilde ele§tiriyordu. Gazete Rusya'nm astl §imdi gerçekten Ermenistan'i fethettigini; iran'm zaten onlarm kontrolünde oldugunu, dogu, bati ve güneye giden yollarm Ruslara açik hale gel­ digini; Çar Bogazlar yolundayken Nelson ile Pitt i ngiltere'sinin sessiz bir §ekilde olam biteni izledigini belirtiyordu206. Yine The Times gazetesindeki bir haberde Ruslarm Ermenileri himaye bahanesiyle Dogu Anadolu'yu Balkanla§tirmaya ça­ h§acaklari, buradaki durumdan faydalanarak nüfuzlanm bir yandan i skenderun, õte yandan da Mezopotamya üzerine yaymak isteyecekleri §eklinde degerlendir­ melere yer veriliyordu207. i ngiltere kamuoyunda olu§an bu tutum ingiliz politika­ cilarm hemen tedbirler almasma neden oldu. Aslma bakihrsa i ngiltere Ba§bakam Lord Beaconsfield de (Benjamin Disreali), durumun farkindaydi. Yaptigi bir konu§mada Ayastefanos Antla§mas1 ile Avrupa egemenliginin Rus etkisi altma girdigini, Karadeniz'in de Hazar Denizi kadar bir Rus gõlü haline geldigini belirtmi§tir2°8• Bu amaçla Rusya'nm yeni bir anla§maya zorlanmas1 için çareler arayan ingilizler, 17 Martta yaptiklan toplanti ile Dogu Akdeniz'de bir askeri üs elde edilmesini, diger devletlerle temasa ge­ çilmesini ve gerekirse, Rusya'nm sava§la tehdit edilmesini kararla§tirmi§lardi209. ingiltere bu amaçla bir taraftan Osmanh Devleti ile anla§arak Kibns adasma yer­ le§irken21º, õte yandan 30 Mayis'ta Rusya'y1 zorlayarak Shouvalov Memorandumu adi verilen gizli bir anla§ma imzalatmaya muvaffak olmu§tu211• Osmanh topraklan üzerindeki Rus- i ngiliz rekabeti, yava§ yava§ o güne kadar tam anlamiyla var ol205 Vahan M. Kurkjian, A History of Armenia, The Armenian General Benevolent Union of America, 1958, s. 291. 206 Vartan Suren Kasparian, The Historical Roots of the Armenian Question, University of Utah, P.hd., Political Science, International Law and Relation, 1977, s . 131. 207 The Times, Aug. 16, 1877, s . 10. 208 Krikorian, Armenians in the Service ofthe Ottoman Empire, s. 7. 2º9 �ahin, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalari, s. 186. 2 10 Akaby Nassibian, Britain and the Armenian Question, 1915-1923, (London: Croom Helm), 1984, s . 7-8. 211 Kasparian, The Historical Roots ofthe Armenian Question, s . 134.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

51

mayan Ermeni Sorunu'nu iyiden iyiye gündeme getirmekteydi212• Íngilizler kendi ç1karlarmm Avrupa Türkiyesi'nden ziyade Asya Türkiyesi'nde olmas1 gerektigini dü§ünüyorlard1. Bu amaçla Ruslarm Íran kõrfezi ya da Süvey§ kanalma ilerleme­ lerini kontrol etmek için kendilerine bir bõlge gerekli olduguna inamyorlard1213• Osmanhlarla yaptlan bu anla§ma Íngilizlerin bundan sonra Anadolu'da izleyecegi siyasetin anahtar1 olmu§tu. Anadolu'da sõz sahibi olmak için yaptlacak uluslara­ ras1 antla§mada bu yõnde her türlü giri§im Íngiliz siyasetinin Osmanh üzerindeki siyasetinin temelini te§kil edecekti. Osman11 Devleti ve Rusya ile gizli bir §ekilde anla§an Í ngiltere ve Avusturya'nm õnderliginde, Ayastefanos Antla§mas1'mn baz1 kisunlarm1 ye­ niden gõzden geçirmek ve düzeltmeler yapmak için, Berlinde devletleraras1 bir kongrenin toplanmasma karar verildi. Rusya, yeni bir sava§l gõze alamad1g1 için bu kongrenin yapdmasm1 kay1ts1z §arts1z bir §ekilde kabul etmek zorunda kal­ m1§tlf. K.mm Sava§i'dan ald1g1 dersle ihtiyatli davranan Rusya, sava§tan kaçm­ ffil§ ve Í ngiltere ile diplomatik arenada kozlarm1 payla§maya karar vermi§tir214• Berlin Antla§mas1, pek çok konuda oldugu gibi Ermeni meselesi aç1smdan da bir dõnüm noktas1 olma õzelligi tapmaktadir. Kongre 13 Haziran 1878 tarihin­ de Berlin'deki Radziwil Saray1'nda Prens Bismarck'm ba§kanhgmda, alti büyük devlet ve Osmanh temsilcilerinin katilim1yla ba§lam1§t1215• Kongre toplanmadan õnce Ermeni cemaatinin ileri gelenleri õzellikle Patrik Nerses yogun bir §ekilde çah§iyordu. Ayastefanos Antla§mas1'nm imzaland1g1 3 Mart 1 878 tarihi ile Berlin Kongresi'nin topland1g1 13 Haziran 1 878 tarihleri arasmda, yani 3 ayhk sürede Ermeniler bo§ durmam1§lard1. 212 Ersal Yavi, 1856-1923 Emperyalizm Ktskactnda Türkler Ermeniler Kürtler, Yaz1c1 Yaymevi, Í zmir, 2002, s. 13. 21 3 Harold Temperley, Further Evidence on Disraeli and Cyprus, The English Historical Review, Vol. 46, No. 183 (Jul.), 1931, s. 459. 21 4 Parsamian, lstroria Armianskogo Naroda, s. 285. 21 5 Í ngiltere'yi Beaconsfíeld, Salisbury, Odo Russel; Rusya'y1 Gorçakoff, Cuvalet, Ubril; Avusturya-Macaristan'1 Andressy Haymer; Fransa'y1 Waddington, Saint-Vallier Despres; Í talya'y1 Corti temsil etmi�ti. (Ramazan Çahk, Alman Kaynaklartna Gore li. Abdülhamid Doneminde Ermeni Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara 2000, s. 84); Mehmet Ali Pa�a, Alexander Kara Teodori Pa�a ve Berlin Sefíri Rami Sadullah Bey de Osmanh Devleti adma konferansa i�tirak etmi�lerdi. (Roderic Davison, "The Secret Report on the Congress of Berlin", Ord. Prof. i . Hakk1 Uzunçar�1h Hatira Say1s1, istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, say1. 32, Mart 1979, Edebiyat Fakültesi Matbaas1, Í stanbul, 1979, s . 639-640.)

52

Fi KRETT iN YAVUZ

Patrik Nerses istanbul'da yabanc1 elçiliklerin ozellikle ingiltere elçisi Layard'm kap1sm1 a§mdmyor ve toplanacak kongrede Ermeni isteklerinin dikka­ te almmas1 için taleplerde bulunuyor, muhtiralar veriyordu216. Ôte yandan Patrik Nerses, kongreye kattlacak bütün devletler nezdinde yogun faaliyetlerde bulun­ mak amac1yla Avrupa ba§kentlerine bir heyet gõnderme karar1 almt§tl. Avrupa'ya gidecek bu heyet eski Ermeni Patrigi M1gird1ç K.mmyan, Ba§piskopos Horen Narbey ve katip-tercüman olarak da Stepan Papazyan ile Minas Çeraz'dan olu­ §uyordu217. Bu heyet Avrupa ba§kentlerini dola§t1ktan sonra Berlinde toplanacak kongrede faaliyette bulunacakti. Kaynaklarda patrikhane tar:úindan gonderil­ digi belirtilen bu heyetin büyük devletler tarafmdan kongreye davet edildigine dair bilgiler mevcuttur218. Ermeni heyeti, Berlin Konferans1'na katilacak Rusya, ingiltere, Fransa, Almanya, italya ve Avusturya heyetleriyle ayn ayn gorܧmܧ, bag1ms1zhk isteklerini ve Avrupal1 devletlerin destek ve yard1mlanm bekledikle­ rini dile getirmi§lerdi. Dünya siyasetinde büyük degi§ikliklere neden olan kongrede, Ermeni me­ selesinin ele almmamas1 Ermenilerin bu derece çabalan goz onünde bulundu­ ruldugunda kaçmilmazdi. Bu çabalar sonucu, Ermeni Sorunu 4 Temmuz 1878 tarihinde yapilan toplantmm on ikinci protokolünde ele ahnm1§t1219. 8 Temmuz'da yapilan on be§inci protokolde Ermenilerle ilgili nihai karar toplantiya katilan üyelerce hemen onaylanmt§tt220. Berlin Antla§mas1'nda kabul edilen bu mad­ de221, daha sonra büyük devletlerin Ermenileri ileri sürerek Osmanh Devleti'nin 21 6 Sonyel, 1he Ottoman Armenians, s. 51-52. 21 7 Kurltjian, A History of Armenia, s. 292; Musa �a§maz, British Policy and the Application o/ Refarms for the Armenians in Eastern Anato/ia 1877-1897, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 2002, s. 7. 21 8 Zeidner'e gõre büyük devletler Ermenileri yap1lacak kongreye resmi olmayan bir delegasyon ile katilmaya davet etmi§lerdi, bu durum Ermeniler için yeni güvenceler anlamma geliyordu. (Robert F. Zeidner, "Britain and the Launching of the Armenian Qyestion", International]ournal ofMiddle East Studies, Vol. 7, No. 4 (Oct., 1976), s. 473.) 21 9 A. O. Sarkissian, History oftheArmenian Question to 1885, The University ofillinois Press, Urbana, 1938, s. 81. 22º Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, e . I I , Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987, s. 87; Uras, Tarihte Ermeniler, s. 248. 221 Bu maddeye gõre; "Babtâli Ermenilerin oturduklart vilayetlerin mahalli fartlart

dolaytstyla muhtaf olduklart 1slahat ve düzenlemeleri gecikmeden yapmay1, Kürtler ve Çerkezlere karft emniyet ve huzurlarim korumayi taahhüt eder ve bu konuda alacagt tedbirleri s1ras1 geldikçe bu devletlere teblig edeceginden, adt geçen devletler de bu tedbirlerin uygulanmastna nezaret edeceklerdir" (Hocaoglu, Arfiv Vesikalariyla Ermeni Mezalimi, s. 1 1 1).

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

53

iç i§lerine kan§malarmm temelini olu§turacakt1. Bu antla§madan Birinci Dünya Sava§i'na kadar geçen otuz be§ ytl boyunca büyük devletlerin õzellikle Rusya ve i ngiltere'nin Ermeni i§ine kari§malar1 hep bu maddeden kaynaklanm1§t1r222• Aslmda bu antla§maya koyulan madde içerik itibariyle tart1§tlmas1 gereken hu­ suslan barmdumaktad1r. 61. maddede geçen Ermenilerin Kürt ve Çerkezlere kar§l korunmas1 ile Osmanh Devleti'nin Ermenilerin ya§ad1g1 vilayetlerde 1slahat yap­ mas1 gibi meseleler Osmanh Devleti'nin dõnemin §artlan itibariyle kabul etmek zorunda kald1g1 hususlard1r223• Ermeni cemaati Berlin Konferans1'ndan çok §ey beklemi§ti. Osmanh Devleti'nin hezimeti ile sonuçlanan sava§m sonunda bag1ms1zhklarm1 elde ede­ ceklerini ve Balkanlardaki siyasi emellerini gerçekle§tirmeye çah§an Ruslarm ken­ dilerine de yard1m edecegine inanm1§lard1. Fakat kongrenin sonunda muhtar bir Ermenistan yerine Dogu Anadolu'da 1slahat yap1lmas1 ile ilgili bir hüküm ç1kmca, Ermenilerin çogunlugu büyük hayal kmkhgma ugrami§lardu. Ancak Ermenilerin bu antla§ma ile siyasi anlamda büyük Ílrsatlar elde ettigi de gõzden kaçmlma­ ma11du. Belki de en õnemlisi, 61. madde ile Ermeni Sorunu, uluslararas1 siyasal sistemin gündemine girmi§ oldu224• Ashnda anla§maya imza atan devletler bu ta­ rihten sonra Berlin Antla§mas1'nm bu maddesini Osmanh Devleti'nin içi§lerine müdahale etme arac1 olarak kullanmaktan geri durmam1§lard1225• Burada dikkati çeken anla§mada istenilenlerin elde edilememesi sonucunda bundan sonra takip edilecek olan yõntemdir. Ermeni cemaati art1k Avrupa'nm müdahalesini ve bu suretle de bag1ms1z bir Ermeni devletini temin etmek için silahh eylem hareketlerine ba§lamak ve harekete geçmek zorunluluguna inanml§ bulunuyorlardi. Silahh mücadele yolun­ da en õnemli dõnüm noktalarmdan biri Berlin Kongresi'ne kat1lan eski Ermeni Patrigi Kmmyan'm i stanbul'a dõnü§ünde yapt1g1 konu§mayd1226• Kmmyan bu 222 22 3

$im9ir, Osman!t Ermenileri, s. 212. 61. maddenin içeriginin sorgulanmas1 ve Ermeni Sorunu'nun dogu9u ile ilgili

olarak bkz. Musa $a9maz, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion", OTAM, 8 (1999), s . 319-347, Ermeni lslahat1 konusunda bkz. $a9maz, British Policy and the Application ofReformsfor the Armenians in Eastern Anato/ia, s. 184-254. 22 4 Ó ke, Yüzyt!m Kan Davast, s. 129. 22 5 $a9maz, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion", s. 336. 22 6 Konu9manm tamam1 için bkz. Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 291292; Hayrig, a Ce!ebration o/ His Lifa and Vision on the Eightieth Anniversary o/ His Death (1907-1987), A Publication of the Prelacy of the Armenian Apostolic Church of America, New York, 1987.s. 23-24; Vigen Guroian, "Armenian]enocide and Christian Existance", Cross

FÍKRETTÍN YAVUZ

54

konu§masmda Ermeni cemaatine nihai bir çagn yap1yordu. Karadag, Bulgar ve diger Balkan milletlerinin kan dõkerek bag1ms1zhklarm1 elde ettiklerini, hâlbuki Ermenilerin isyan edip kan dõkmediklerini, Ermeni bag1ms1zhgmm elde edile­ bilmesi için kan dõkmenin gerekli oldugunu belirten Kmmyan konu§masm1 §U §ekilde sonland1rm1§t1: "Ermeni Halki, elbette sizler silahm neler yaptigm1 ve neler yapabilecegini çok iyi anladm1z. Ve bundan dolay1, degerli ve kutlu Ermeniler, sizler vatanlanm­ za, akrabalanmza ve arkada§lanmza dõndügünüz zaman, silahlanm, silahlanm ve yine silahlanm. Ey insanlar, her §eyin üstünde bag1ms1zhk ümidini ilk õnce kendi içinize yerle§tirin. Akhn121 ve yumrugunuzu kullanm! insan kendi kurtulu§u için mücadele etmeli"227• Kmmyan yine Berlin sonrasmda yapt1g1 bir ba§ka konu§masmda kongrenin topland1g1 saraym kap1smda hak güçlülerindir, siyasetin menfaati yok, hak k1hcm ucunda, Ermeniler bu demiri sevin kurtulu§unuz ancak ondadir diyordu228• i §te bu tür çabalar art1k Ermeni cemaatini geri dõnülmez bir yola sokacaktL Ermeniler bag1ms1zhk için silaha sanlacaklard1. Bõylelikle Ermeni Sorunu'nda fikri hazirhk ve diplomatik te§ebbüslerden olu§an ilk iki kts1m tamamlam1§ ve son kts1m olan silahli mücadele safhasma geçilmi§ oluyordu. e.

Ísyanlar Dõnemi ve Komiteler

Ermeniler Berlin Konferans1'ndan sonra olupn ortam neticesinde bir §eyi daha iyi anlam1§lard1, o da yabanc1 devletlerin destegi ve dogrudan müdahale­ si olmadan bag1ms1z bir devlet kuramayacaklanydL 1 880 tarihine kadar yabanc1 devletlerin Ermeniler lehine yapt1klan müdahalelerde fazla lSfarh olmayi§larmm sebebi, Osmanh topraklarmda goze batacak ve Avrupa kamuoyunu harekete ge­ çirecek Ermeni olaylannm meydana gelmemesinden ileri geliyordu229• Bu amaçla õzellikle Ermeni kilisesinin õnderliginde harekete geçme karan almdL Seslerini yükseltme karan almalan, sadece dil ve kilise ile birbirlerine bagh olan Ermenileri, komiteler kurma yoluna sevk etmi§tir230. Yani bag1ms1zhk fikrini gerçekle§tirmek Currents, Fali 91, vol.41, s. 330. 22 7 Hayrig, a Celebration of His Life and Vision, s. 24, Haluk Selvi, Birinci Dünya Savaft'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yaymlan, 2004, s. 3 0 -3 1 . 228 Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 292 . 22 9 Karal, Osman!t Tarihi, s. 1 3 5 . 2 3 0 Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, s. 3 3 4 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

55

isteyen Ermeni milliyetçileri büyük devletler tarafmdan yeterince dikkate almma­ diklarmi gorünce, terorizm yoluyla bu devletlerin dikkatlerini Ermeni Sorunu'na çekmek istediler231. Gorüldügü üzere bagimsizhk isteyen Ermenilere gore Avrupah devletlerin dikkatini çekmek için tek yol karga�a çikarmaktan geçiyordu. Bu amaçla ilk olarak Dogu Anadolu'da isyanlar çikarttlarak buradaki halk tahrik edilmeli Müslümanlar ise misille me amaciyla Ermeniler üzerine gonderil­ meliydi. Boylelikle burada bir karga�a ortammm çikmasi kaçimlmazdi. Güvenlik güçlerinin aldigi tedbirler komitelerin batidaki propaganda bürolannca katliam �eklinde kamuoyuna aktarilacak ve büyük devletlerde bu baski ve kan dokümüne son vermeye davet edilecekti. Yani bati müdahalesi vazgeçilmez bir �artti. Teror ise bagimsizhk isteyen Ermenilere gore o günün �artlannda bu müdahaleyi getirecek olan tek yoldu232. Bu planm gerçekle�tirilmesi için yapilacak ilk �ey Anadolu'nun her yerinde komiteler kurmakti. Planm sistemli i�lemesi için bu kaçmilmaz bir durumdu. Terorü bir yontem olarak kullanarak bati müdahalesini saglamaya çah�an Ermeni komiteleri daha ziyade 1 880'den sonra kurulanlardi. Ancak bu tarihten õnce sosyal amaçh kurulmaya ba�layan Ermeni dernekleri de vardi. Nitekim dev­ lete karp silah kullanarak Turk Ermenilerini ayaklandiran komitelerin ilk belir­ tileri ve çekirdekleri bu derneklerdi. Bu nedenle komitelerden once bu dernekleri kisaca incelemekte yarar oldugu dü�üncesindeyiz. 1 880 yihna kadar geçen sürede yardim dernekleri gõrüntüsünde ama ashnda ihtilali destekleyen bu olu�umlar bilhassa güney ve dogu vilayetlerinde te�kilat­ lanmi�lardi233. Bu çerçevede Osmanh Devleti'nde yardim amaciyla kurulan ilk Ermeni dernegi Adana'da 1 860'ta te�kilatlanan Hayirseverler Cemiyeti'ydi. Bunu müteakip Fedakârlar Dernegi kurulmu�tu234. Ôzellikle 1 870 ve 1880 yillan ara­ smda bu derneklerde büyük bir arti� gõrüldü235. Sosyal amaçh kuruldugu belirtilen 2 31 Mim Kemal Õke , Uluslararast Boyutlariyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni Sorunu (1914-1923), Íz Yaymc1hk: Ístanbul, 1996, s . 1 1 6 . 2 3 2 Õ ke , Uluslararast Boyutlariyla Anadolu-Kafk asya Ekseninde Ermeni Sorunu, s . 1 1 6 -

1 17.

2 33 Karaca,

Büyük Oyun, s. 259 Türk iye'nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylari,

2 34 Halil Metin,

Milli

Egitim Bakanhg1 Yaymlan, Istanbul, 1992 , s . 8 7. 2 35

Bu sürede Van bi:ilgesinde "Araratli", merkezleri Mu�'ta bulunan "Okul S everler",

" Dogulu" ve "Kilikya" dernekleri kurulmu� ve 1 8 8 0 y1lmda bu dernekler bir çatt altmda toplanarak " Ermen ilerin B i rle�ik Dernegi" adm1 alm1�t1. 1879'da "Milliyetçi Kadmlar

56

Fi KRETTi N YAVUZ

bu cemiyetler zamanla siyasi muharip çeteler ve kõy çeteleri kurmaya ba§ladilar. Kendi aralarmda sava§Çl birlik, yard1mc1 birlik, silah ve cephane birligi ve posta te§kilat1 olarak çok ayrmtili bir §ekilde organize olmu§lard1236. Kurulan bu cemiyet ve derneklerin hepsinde ortak amaç, bag1ms1z bir Ermenistan devletini kurmak arzusunu yerine getirmekti. Bu amaca hizmet etmek üzere XIX. yüzyihn sonlari ve XX. yüzyilin ba§larmda Ermeni cemiyetleri, okullan ve kiliseleri, kanuni ve dini baz1 dokunulmazhklardan istifade etmek suretiyle isyan, ihtilal hazirhklan­ nm yap1ld1g1 birer siyasi biiro ve silah ve mühimmat deposu haline gelmi§lerdir237. Richard Hovannisian ise kurulan bu cemiyetlerin genel amacmm Ermenilerin din ve kültürlerini hiçe sayan Türklere ve Kürtlere kar§l cemaatlerini korumak oldu­ gunu, küçük õlçekli olarak kurulan bu cemiyet üyelerinin yasak diye tabir ettigi ihtilalci kitaplar okuduklanm, atl§ talimi yapt1klanm belirtmektedir238. Kurulan bu cemiyetlerin õzellikle Kürt beylerinin artan baskilan sonucunda ortaya ç1ktig1m, amaçlarmm kendilerini Kürtlere kar§l korumak oldugunu belirtilen yazarlar da vard1r239. Ancak bu cemiyetlerin bag1ms1zhk amacm1 güttügü yine Ermeni yazar­ larca belirtilmektedir. Ôrnegin 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan Müdafileri derneginin slogam "bag1ms1zhk veya õlüm'' idi240. Bu dernekten õnce Van'da ku­ rulan ittihat ve Halas Cemiyeti'ne katilmak isteyen çevre kõylerdeki Ermeniler de bag1ms1zhklan için her §eyi yapabileceklerini belirten mektuplar gõnderiyor­ lard1241. Anla§ild1g1 kadanyla dernek ad1yla kurulan bu cemiyetlerin as1l amaçlan Dernegi", 1880'de Erzurum'da "Silahhlar Dernegi", Kafkasya'da "Genç Ermenistan Dernegi", 1872'de Van'da " Í ttihat ve Halas Dernegi" ve "Karahaç Dernegi" kurulmu§tur. (Turgay Uzun, "Osmanh Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri Í çerisinde Ermeniler", Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara 2001, s. 169). 2 3 6 Ergünoz Akçora, " Ermeni Sorunu ve Türklere Yapt1klan Katliamlarda Ermeni Komitelerinin Yeri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel Saytst II, Mart-Nisan, yil: 7, say1: 38, 2001, s. 747-764. (755) 2 37 Azmi Süslü, Ermeni/er ve 1915 Tehcir O/ayt, Van: Yüzüncü Y1! Ü niversitesi, 1990, s. 51. 2 3 8 Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire", s. 212-213. 2 39 Donald Bloxham, 1he Great Game of Genocide, Imperia/ism, Nationa/ism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford University Press, New York, 2005, s. 4647; Donald Bloxham , "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case", European Review ofHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3, 2007, s. 301-324. (306) 2 40 Richard G. Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire 18761914", ed. Richard G. Hovannisian, 1he Armenian People From Ancient to Modem Times, Vol. II, 2004, s. 213. 2 4 t Gonderilen bir mektupta Ermeniler, bag1ms1zhklan için her §eyi yapacaklanm §U §ekilde dile getirmi§lerdi. "$u anki durumumuza a/ternatifolarak Rusla;mamtz gerekiyorsa, hep

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

57

sosyal içerikli faaliyetler degildi. Astl hedefin bag1ms1z bir Ermenistan kurmak oldugu aç1kt1. Nitekim Ermeni kaynaklarmm sat1r aralarmda hedefin bu oldugu rahatça gõrülebilmektedir. Bu cemiyetlerle ilgili sõylenebilecek §ey küçük õlçekli olarak kurulmalarma ragmen sonradan gelen ve daha organize komitelere õrnek te§kil etmi§ olduklar1dir. Osmanh topraklanndaki ilk organize Ermeni komitesi 1 885'te Van'da kurul­ ffiU§ olan Armenakan idi. Komite Ermeni yazarlarca, program1 ve harekât alam smirh olmasma ragmen genellikle ilk siyasi parti olarak kabul edilir242• Bu komite­ nin fikir babas1 ise M1gird1ç Portakalyan'd1r243• Eski Patrik M1gird1ç Kmmyan ve Portakalyan'm Van'da kurmu§ olduklan gizli Ermeni Yurtta§lar Birligi adh õrgüt M1gud1ç Avedisyan tarafmdan yõnetilecek olan Armenakan Partisi'nin temelini olu§turmu§tur244• Portakalyan'm yeti§tirdigi õgrencilerin kurdugu bu komitenin amac1, Ermenilere ihtilal vas1tas1yla kendi kendilerini yõnetme haklo elde etmekti. Yõntem olarak ise Ermenileri õrgütlemek, onlardan para yard1m1 almak, ihtilalci fikirlerin yay1lmasm1 saglamak, me§ru müdafaa ruhunu onlara a§tlamak, askeri di­ siplin içerisinde silah kullanmasm1 õgretmek, silah ve para desteginde bulunmak ve gerilla kuvvetleri olu§turmakt1. Yõntemler kismmda dikkati çeken maddeler­ den biri ise genel bir ihtilal için d1§ dünyadaki prtlann uygunluguna yani büyük devletlerin ve kom§U 1rklarm destegini kazanmaya dikkat edilmesiydi. Yõntemler kismmda en dikkati çeken nokta ise olaganüstü §artlarda gõsteri, terõr ve õlüm ce-

birlikte Ruslafaftm, goç etmemiz gerekiyorsa, goç edelim, olmemiz gerekiyorsa olelim, fakat ozgür o/afim. Bizim arzumuz budur". (Nalbandian, Armenian Revolutionary Movements, s. 8 1). 2 42

Hovannisian, "The Armenian O!iestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s. 213. M1g1rd1ç Portakalyan 1848 y1lmda i stanbul Kumkap1' da dogmu§tUr. i stanbul Ermeni okullarmda õgrenim gõrmܧ, Ermeni Milli Meclisi komite çah�malanna kat1lm1�t1r. 1867-69 y11lan arasmda Tokat'ta õgretmen olarak bulunmu�, orada Türkçe konu§an Ermenilere, Ermenice Pazar kurslan açmi§tlr. Bu faaliyetleri dõnemin patrigi M1gud1ç Kmmyan tarafmdan takdir edilmi§tir. 1869' da tekrar i stanbul'a dõnen Portakalyan Ararat Cemiyeti'nin en õnde gelen üyelerinden biri olmu§, aym y1l bu cemiyet tarafmdan Van'a gõnderilmi§tir. 93 Harbi masmda Van'da bulunan Portakalyan'm faaliyetleri engellenmi§, fakat kendisi Tiflis'e geçerek, iki sene õnce tam§t1g1 Rusya Ermeni liderleri ile i§birligine giri§mi§tir. M1gud1ç Portakalyan 1878-18 8 1 arasmda tekrar Van'da bulunmu§ faaliyetlerinden dolay1 buradan uzakla§tmlm1§, daha sonra Marsilya'ya gitmi§tir. Agustos 1885 tarihinden itibaren burada "Armenia" adh bir dergi yaymlam1§t1r. Daha fazia bilgi için bkz. Nejat Gõyünç, Osman!t Üaresinde Ermeniler, s. 62-63; Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 90-95; Çelebyan, Antranik Pafa, s. 43-50. 2 44 Çelebyan, Antranik Pafa, s . 43. 2 43

FiKRETTiN YAVUZ

58

zalanna ba§vurulmamas1yd1245• Buna ragmen Armenakan partisinin daha sonraki faaliyetlerinde terõre ba§vurdugu gõrülmektedir. Zira Mayis 1 889'd a Armenakan' a mensup üç komiteci dõrt zaptiyeyle silahh çatl§maya girmi§lerdi. Bunun di§mda bu komite mensuplannm kar1§1khk ç1karmak için ki§kirticill k yapt1klan ve terõre ba§vurduklan üç olaydan daha bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi, Avedisyan ve üç adammm bir Kürt a§iret reisini õldürme te§ebbüsleridir. ikincisi, Türk ve Kürtlere kar§I Kürt kõkenli iki Armenakan komitecisinin suikastlar1, üçüncüsü ise, 1 892'de Van'da Nuri Efendi adh bir polisin dõrt Armenakan komitecisi tara­ findan õldürülmesidir. Haziran 1 896'da Van'da ba§ gõsteren olaylarm tertipçileri de Hmçak ve Ta§naklann yard1m1yla yine Armenakan Komitesi'ne mensup ki§iler olmu§tu246• Temelde bag1ms1zhk çabasmda olan bu hareket, terõr yõntemini ama­ ca ula§mak için kullanmay1 me§ru saym1§t1f. Daha sonra bu yõnteme ba§vuran diger komitelere õrnek te§kil ettigi de sõylenebilir. Armenakan Komitesi'nin ardmdan dogrudan olmasa da Portakalyan'm fi.­ kirlerinden etkilenen õgrencilerce Agustos 1887'de Cenevre'de kurulan Hmçak Komitesi Ermeni Sorunu'nda isyanlar a§amasmdaki en õnemli rollerden birini oynam1§t1. "Hmçak" Ermenice'de "çan sesi, çmg1rak" anlamma gelmektedir. Bu komiteyi kuranlar yirmili ya§lannda olup hayatlannda Osmanh Devleti'ne ayak basmamt§, egitim için Avrupa'ya gõnderilmi§, bali vakti yerinde burjuva ailele­ rin, ideoloji olarak Marksizm'i seçmi§ gençleriydi247• Ônemli bir kism1 Kafkas Ermenisidir. Bu durum ideolojisindeki idealizmi ve a§irillg1 aç1klay1c1 õnemli bir õgedir. Bõlge gerçeklerinden habersiz bir grup genç, bag1ms1z ve hayallerinde­ ki Ermenistan'1 kurmak için yola ç1km1§lardir. Sol ideolojik baglanttlan, a§mhg1 ve hayalperestligi daha da arttirmt§t1248• Avetis Nazarbekian, Marie Vardanian ve Gevorg Gharadjian tarafmdan haz1rlanan ihtilalci Hmçak Komitesi'nin progra­ mma gõre; mevcut düzen bir ihtilalle ortadan kaldmlmal1 ve onun yerine ekono­ mik gerçeklere, sosyalizme dayanan yeni bir düzen olu§turulmahyd1. Partinin ilk hedefi. Türk Ermenistam'nm siyasi ve milli bag1ms1zhg1dir. Hmçaklar bu bõlgeye yogunla§mah ve burada kõle olarak ya§ayan Ermenileri kurtarmal1dir. Bu hedefe varmak için kullamlacak metotlar ise propaganda, tahrik, terõr ve te§kilatlanma 2 45 Nalbandian,

1he Armenian Revofutionary Movement, s. 97-98. 1he Armenian Revofutionary Movement, s . 100-103. Gürün, Ermeni Dosyasz, s . 1 3 0 -1 3 1 . Sedat Laçiner, Türkfer v e Ermenifer Bir Ufusfararasz ifi;kifer Çafz;masz,

2 4 6 Nalbandian,

2 47 24 8

Stratejik Ara�t1rmalar Kurumu Yay m 1 , A n kara, 2005,

s.

301.

Uluslararas1

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

59

idi. Tahrik ve terõr halkm cesaretini arttirmak için gerekliydi. Hükümete kar­ §1 gõsteriler, vergi õdemeyi reddetme, reform talepleri, aristokrat sm1fa kar§1 kin yaratmak tahrik kampanyasmm ba§lica yolla.r1 idi. Halk bu suretle dü§mana kar§1 ki§kirttlacak ve dü§manm misilleme hareketinden de "kâr" saglanacakt1. Terõr yõn­ temi ise, halki korumak ve Hmçak programma güven duymalarm1 saglamak için kullamlacakti. Osmanli Hükümeti'ni ytldirmak hedefleniyordu, bõylece rejimin prestiji azalacak ve tamamen parçalanmas1 saglanacakti. Hükümet bu terõrist tak­ tiklerinin tek hedefi degildi. Hmçakla.r, hükümet için çali§an Ermenileri, Türkleri ve bütün casus ve muhbirleri de yok etmek istiyordu249. ihtilal grubunun yapacag1 ba§lica i§ler arasmda yer alan be§inci madde komitenin silah saglama ve kar1§1klik ç1karmas1yla ilgili çarp1c1 bilgiler içermektedir250. Yani amaç, terõr yoluyla bag1m­ s1z Ermenistan'1 kurmakti. Hmçak Komitesi'nin kurucula.rmdan Naza.rbekian da kitabmm giri§inde komitenin yõntemlerinden bahsetmi§tir. Anlatt1klarma gõre, Hmçaklar Süryani, Yezidi hatta Müslümanlar1 dahi hareketin içine çekmeye çaba gõstermi§ler, Makedon, Girit ve Arnavut ihtilalcilerle i§birligi yapmay1 planlam1§­ lardi. Osman11 Devleti tam anlam1yla alevler içerisinde kald1g1 zaman, Avrupali devletlerin ha.rekete geçerek küçük milletlerin hakla.rm1 koruyacaklarm1 ümit edi­ yorlardi. Bõylece Türk, Rus ve iran Ermenileri tek bir sosyalist devlet çat1s1 alt1na alinabilecekti251. Hmçakla.rm amac1, Türkiye Ermenilerini kurtararak, Rus ve iran Ermenileri ile birle§tirmek ve bag1ms1z bir Ermenistan meydana getirmekti. Bunu ba§arabilmek için ise terõr ve isyan yolu takip edildi. Osmanli Hükümeti'ne kar§l genel bir ayaklanmanm ve Anadolu'da asayi§in bozulmasmm gerekliligine inamyorlardi. Terõr bu komitenin savunmas1 için bir araç, insanlar1 ki§kirtmak için adeta bir silah haline gelmi§ti. Ermeni Sorunu'nun isyanlar safhasmda, Osmanli Bankas1 Baskim'm da orga­ nize etmi§ olan Ta§nak Komitesi'nin de çok õnemli bir rolü vardir. Ermenice fede­ rasyon manasma gelen Da§naksütyun!fa§naksütyun kelimesi Ttirkçe'de kullantltr­ ken kisalttlm1§ ve degi§tirilmi§, kisaca Ta§nak denilmi§tir. Ôzellikle Rusya'dakiler olmak üzere çe§itli Ermeni gruplarm bir araya gelmesiyle ortaya ç1kt1g1 için bu ko2 49 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 108-110. 2 5º Buna gõre, hükümetin silah bulunan depolanna, vali, mutasarnf ve kaymakam konaklanna saldmlmah, silahlan almmah ve hükümet nüfuzunu kumak suretiyle memurlar i�lerinden uzakla�tmlmah, heyecan olu�turmaya gayret edilmelidir. Baz1 bina ve müesseseler y1k1lmah, yüksek derecedeki memurlar zor kullamlarak kaçmlarak esir edilmeli ve serbest buak1lmalan için de hükümetten fidye istenmelidir. (Selvi, Ermeni Sorunu, 2004, s. 33). 2 5 ! Sonyel, The Ottoman Armenians, s. 113.

Fi KRETTi N YAVUZ

60

miteye federasyon ismi verilmi§ti252• 1890 ytlmda Tiflis'te kurulan Ta§naksütyun, Ermenilerin õnemli bir kismmm ya§ad1gi Osmanh Devleti'ni kendilerine ilk ve en mühim hedef seçmi§ti. Avrupah devletlerin dikkatlerini Ermenilerin üzeri­ ne çekebilmek için yürüttügü terõr ve gerilla faaliyetlerinin üssü olarak ise Rus Ermenistam'm kullanml§t1253• Ta§naklarm 1891'de254 yaymlad1klan manifestolan dikkate deger ifadeler içermektedir. Bu manifestoda, Ermeni Sorunu'nun yeni bir çaga girdigi, yüzyillardir kõle durumunda olan Türk Ermenistam'nm art1k bag1m­ s1zhk istedigi dile getiriliyordu. En dikkati çeken nokta ise "ya õzgürlük ya õlüm", Ermeni artik istirham etmeyecek, elinde silahla talep edecek, §eklindeki ifadelerdi. Manifestoda nihai amacm "Türk Ermenistam"nm siyasi ve ekonomik õzgürlü­ gü oldugu belirtilmekteydi255• Ta§nak liderlerinin temei amac1 buydu. Ancak bu amaca ula§mak için kesin bir programlan yoktu. Bu durum birçok üye için sükutu hayal anlamma geliyordu256• Marks'm, "bir düzine program yerine bir eylem daha onemlidir" sõzünden hareketle bir düzine silah sevk edecek çete, bir düzine prog­ ramdan daha etkilidir diye dü§ünüyorlard1257• Ta§naklar 1892'deki ilk program­ lanm, Ruslann Narodnaya Volya (Halkin Íradesi) te§kilatmdan aldilar. Aslmda komitenin kurucusu olan Christopher Mikaelyan da bu te§kilatta yeti§mi§ birisiy­ di. Ta§naklann sembolü, partinin ba§anya ula§mas1 için gerekli olan üç unsurdan meydana gelmekteydi: Kalem; ayd1nlan, kürek; i§çileri, hançer ise sava§çilar1 ve fedaileri sembolize ediyordu258• Ta§naklann programmm en dikkat çeken bõlümü amaçlanna ula§mada ba§vuracaklar1 yõntemlerdi. Komite programmm yõntemler kism1, terõrü içerisinde banndiran madde­ lerden olu§uyordu. Propaganda, sava§Çl askeri birlikler ve onlann fi.kri anlamda haz1rlanmas1, halkin ihtilalci maneviyatmm güçlendirilmesi, halkin silahlandml­ mas1, ihtilalci komitelerin olu§turulmas1, ülke içerisinde casusluk yapma, resmi 2 52

Gürün, Ermeni Dosyast, s. 132. Aviei Roshwald, Ethnic Nationalism and the Fall oJ Empires: Central Europe, the Middle East and Russia (1914-1923}, London; New York: Routledge, 2001, s. 52-53. 2 54 Nalbandian bu manifestonun 1890 tarihinde yaymland1gm1 belirtmektedir. (Nalbandian, Armenian Revolutionary Movements, s. 156). 2 55 Ara Caprielian, The Armenian Revolutionary Federation: The Politics oJ a Party in Exile, New York University, Political Science, International Law and Relatins, Ph.D, 1975, s. 215. 2 5 6 N albandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 157. 2 57 Semiha Ayverdi, Türkiye'nin Ermeni Meselesi, Kubbealti Yaymlan, i stanbul, 2007, s. 4 8 . 2 5 B Üter, Türkiye' de Sosyalist Ermeniler ve Si/ah/ama Faaliyetleri, s. 27. 2 53

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

61

organlar ve partinin yaym organlar1yla Türk Ermenistam'ndan bilgi ah§ veri§i sag­ lamak. Yõntemler kismmda en dikkati çeken nokta, bozulmu§ yõneticilerin, tüm istismarcilann, Ermeni ihbarcilarm ve "tüm hainlerin'' õldürülmesiydi. Programm son kismmda, e§kiyalarm sald1rilarma kar§1 halkin savunulmas1, silahlarm ta§m­ mas1 amac1yla yol in§as1 ve hükümet kurumlarmm sabotaj ve yagmalanmas1 mad­ deleri yer almi§ti259• Ancak Ta§nak Komitesi'nin parola haline gelmi§ en õnemli slogam ise "Türk'ü, Kürt'ü, sozünden donenferi, hafiye ve hainferi her yerde ve her türlü fartfar altinda vur, ofdür, intikam ai" §eklindeydi260• Bu parola ile yola ç1kan Ta§nak Komitesi, Ermeni olaylannm en üst seviyeye ç1kt1g1 1890'h y1llarda Hmçak Komitesi ile birlikte bati müdahalesini saglamak için büyük çaba gõs­ termi§lerdi. Bunu elde etmek için silahh mücadelenin yamsira propagandaya da ihtiyaç vard1 ve her firsatm degerlendirilmesi gerekiyordu261• Kisacas1 bati kamu­ oyunu Ermeni sorununa çekmek silahh eylemler ve bunlann propagandasmdan geçiyordu. Büyük çaph Ermeni olaylanm ba§latanlar õnce Hmçaklar olmu§tu. Hmçaklann organize ettigi ba§hca olaylar, Erzurum Olay1, Kumkap1 Gõsterisi, Sasun isyam, Bab1âli Olay1 ve Zeytun isyam'd1r. Ta§naklann organize ettigi ba§hca olaylar ise, çal1§mada ele alman Osmanh Bankas1 Baskim, II. Sasun isyam ve Yild1z Suikast1'dir. Büyük çaph bu olaylarm di§mda õzellikle 1 895-96 yillarmda Anadolu'nun hemen her bõlgesinde Hmçak ve Ta§naklann õncülügünde Ermenilerin baz1 olaylar ç1kard1g1 gõrülmektedir262 • Tüm bu olaylarda Hmçak 2 59 Caprielian, 1he Armenian Revolutionary Federation, s. 63. 2 60 Selvi, Birinci Dünya Sava11'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, s. 36. 2 6 1 Büyük çaph isyanlar ba§larnadan bir y1l õnce yani 1889 y1lmda Mu§'ta rneydana

gelen Musa Bey Olay1 yurt içi ve yurt d1§mda bu tür büyük bir propagandaya rnalzerne olrnu§tU. Aynnt1h bilgi için bkz. Musa $a§rnaz, Kürt Musa Bey Olayt 1882-1890, Kitabevi Yaymevi, Í stanbul 2004. 2 62 Errneni kaynaklannda genelde büyük çapta olaylar ele ahnrnI§tlr. Bu olaylarla ilgili kaqila§tlrrnah olarak bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlan, Í stanbul, 1987; Karnuran Gürün, Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kururnu Bas1rnevi, Ankara, 1983; Mehrnet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalariyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Í stanbul, 1976; Louise Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement: 1he Development ofArmenian Political Parties 1hrough the Nineteenth Century, Berkeley and Los Angeles: University of California, 1967; Vahakn N. Dadrian, 1he History of the Armenian Genocide: Ethnic Conftict from the Balkans to Anato/ia to the Caucasus, Berghahn Books, New York­ Oxford, 2003; Peter Balakian, 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003; 1he Armenian Massacres 1894-1896, British Media Testimony, ed. Arrnan J. Kirakossian, The Arrnenian Research Center, University of Michigan-Dearborn 2008.

62

FiKRETTiN YAVUZ

ve Ta§nak komitelerinin ba§vurdugu yõntemler terõr unsurlanm içerisinde banndmyordu. Büyük çaph olaylarm hemen hepsinde yabanc1 devletlerin konsoloslar1 araya girmi§ ve olaylara sebep olanlar õzellikle liderler herhangi bir ceza almaksmn, yurt dt§ma gõnderilmi§lerdir.

d. Avrupa Müdahalesi Yolunda 1890-96 Ermeni Olaylanmn Genel Çerçevesi Hmçak ve Ta§nak komitelerinin amaç ve eylemleri ele ahnd1gmda, bu grup­ larm ilk õzelliklerinin ideolojik anlamda baz1 farklillklar ta§tmalarma ragmen, milliyetçilik aktmmm etkisiyle bag1ms1z bir Ermenistan devleti kurma hedefi ol­ dugu sõylenebilir. Bu amaçla giri§tikleri eylemlerin amaçlar1, olaylann ve isyanla­ nn geli§mesi ve sonuçlanmasmda büyük benzerlikler oldugu gõrülmektedir. 1 890 Erzurum Olay1 ile ba§layip 1896 Banka Basktm ile en üst seviyeye ula­ §an olaylarm amaçlarmm temelde aym oldugu sõylenebilir. ilk etapta amaçlanan Berlinde ahnmt§ kararlann yerine getirilmesi için Avrupah devletlerin dikkatini Ermeni Sorunu'na çekmekti. Ancak nihai hedefin Avrupah devletlerin müda­ halelerini saglayarak bag1ms1zhk elde etmek oldugunu sõylemek mümkündür. Olaylarda istenen elde edilemedikçe, bir sonraki olayda §iddetin dozu daha da arttmlmt§tlr. �iddetin 1 890'lardaki doruk noktas1 ise Banka Basktm olay1du. Bu çerçevede sonrakilere nazaran küçük çaph oldugu sõylenebilecek ilk §iddet ola­ y1 Erzurum'da gerçekle§tirildi263• Saint Asalyan Kilisesi ve Sanasaryan Ermeni Okulu'nda silah imal edildigi ve silahlarm burada sakland1g1 haberi264 üzeri­ ne bir arama yapilmas1 Erzurum Olay1'm ba§latmt§tt265• Ancak bu olaydaki asil amaç, hükümetin vergileri azaltmas1, askeri bedel usulünün kalduilmas1, kirle­ nen kutsiyeti bozulan kiliselerin yikilarak yerlerine yenilerinin yap1lmas1 ve Berlin Antla§mas1'nm 61. maddesi geregince yapilmas1 lüzumlu olan yeni düzenlemele­ rin bir an õnce sonuçlandmlmas1 istegiydi266• Taleplere baktld1gmda as1l amacm 2 6 3 Aynnt1h bilgi için bkz. Muammer Demirel, "Erzurum' da Ermeni isyanlan 1890-1895, Türkler, Cilt 13, s. 99-107, Zeynep Cumhur iskefiyeli, "Ermenilerin ilk Büyük Ayaklanmas1 Erzurum Olay1 (1890)", ErmeniAra1t1rmalart, Sayi 19, Sonbahar, 2005. 2 6 4 BOA, Y.A. Hus, 236/11 . 26 5 Musa $a�maz, Íngiliz Konsoloslart v e Ermenilerin Katliamt Íddialart (1878-1914), Atatürk Ara�t1rma Merkezi, Ankara 2013, s. 443. 2 66 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Gürün, Ermeni Dosyast, s. 140-141; Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 94; Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalar1yla Tarihte Ermeni Mezalim ve Ermeniler, Anda Dag1t1m, istanbul, 1976, s. 191.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

63

ilk etapta õzerlik oldugu ve §ehirdeki Ermenilerin harekete geçirilmek istendigi de sõylenebilir. Ermeni kaynaklan ise olaym kilise ve okulda herhangi bir silah bulunamamasma267 ragmen Ermeni evlerinin ba§ibozuk Türkler tarafmdan yag­ malanmas1 nedeniyle ba§lad1gm1 dile getirmektedirler268• Sonuçta alman õnlernler sayesinde olaylar bastmlmi§tl. Fakat Erzurum Olayi ile batmm dikkatini çekmek için ilk ad1m attlm1§, olaylarm devam edecegi de belli olmu§tu. Nitekim Hmçaklar bir süre sonra ba§kentte, Kumkap1'da bir gõsteri gerçekle§tirmi§ ve bu olay tarihe Kumkap1 Gõsterisi olarak geçmi§ti269• Ermeni olaylarmdaki ortak amaç olan Avrupah devletlerin dikkatini çek­ mek gayesiyle istanbul'da düzenlenen Kumkap1 Gõsterisi'nin temel amacm1 Nalbandian, Ermenilerin uyandmlmas1 ve sefaletlerinin Bab1ali'ye duyurulma­ s1 olarak aç1klamaktad1r270• Ancak harekâti idare eden Cangülyan, astl hedefin istanbul'daki yabano elçiliklerin gõzü õnünde bir olay gerçekle§tirerek Avrupa' nm dikkatinin çekilmesi oldugunu belirtmektedir271• Çok fazla zaman geçmeden Merzifon, Kayseri ve Yozgat'ta olaylar meydana geldi. Komiteler bu vilayetler­ deki olaylarda daha organize bir §ekilde hareket etmi§lerdi272• Hedef ise yine aym amaca yõnelik olarak Ermenilerin ya§ad1g1 §ehirlerde gõsteriler düzenleyip ayak­ lanmalar ç1karmakt1273• Yani amaç yine dikkatlerin Anadolu'ya, Ermeniler üze­ rine çekilmesiydi. Hovanissian ise, ilginç bir yakla§imla, bu olaylardaki hedefin Sultan'a ve basklCI rejimine kar§I Müslüman halkm ayaklandmlmas1 oldugunu dile getirmektedir. Bu olaylardan sonra Hmçak Komitesi astl hedef olan bati mü­ dahalesini gerçekle§tirmek için §iddetin dozunu biraz daha arttirdi. Bu amaçla geni§ çaph bir harekât, yani Sasun isyam uygulamaya koyuldu. 2 67 Hmçak Komitesi'nin kuruculanndan Khan Azad, Hayrenik gazetesindeki yaz1smda okulun aranacag1 haberi üzerine §Üpheli her §eyin oradan kaldmld1gm1 belirtmektedir (Ahmet Hulki Sarai, Ermeni Meselesi, s. 78). 2 6 8 Hovannisian, "The Armenian Qtestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s. 218. 2 6 9 Hmçak Komitesi'nin gerçekle§tirdigi bu olaym aynnttlan için bkz. Musa $a§maz, Kumkap1 Ermeni Olay1 (1890), Tarih incelemeleri Dergisi, Cilt/Volume: XIX, Say1/Number: 1, Temmuz/July 2004, s. 101-1 18 2 70 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 118. 2 7 1 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 461. 2 72 Bu illerde meydana gelen olaylann aynnt1lan için bkz. Ahmet Kolba§t, Merzifon, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylan 1892-1893, Kayseri Büyük§ehir Belediyesi, Kayseri 2005, Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Geli;im Sürecinde Yozgat'ta Türk Ermeni ili;kileri, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2005. 2 73 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 119.

FiKRETTiN YAVUZ

64

Sasun'daki olaylarm tam anlam1yla isyan niteligi ta§1d1gm1 sõylemek müm­ kündür. Nitekim Ermeni yazarlar da Sasun'u ilk büyük çaph silahh direni§ ola­ rak gõrmektedirler274• Nalbandian isyanm ç1kmasm1 Hmçak Komitesi mensubu Damadyan'm275 Kürtler ve Ermeniler arasmda ihtilaf ç1karmak amac1yla tahri­ katta bulunmasma baglamaktad1r276• Onunla birlikte hareket eden Hamparsum Boyac1yan'm takip ettigi gaye ise ortak amaç dogrultusundayd1. Yani Ermenileri bõlge a§iretlerine sald1rtmak ve ordunun müdahalesini saglayarak, Ermeniler katlediliyor diye Avrupa'yi ayaga kaldirmakt1277• Ermeni kaynaklar1 ise genellik­ le bu olaylarm ba§lamasma sebep olarak çifte vergi sistemini gõstermektedirler. isyanm hem devletin hem de Kürt agalarmm olaganüstü vergi taleplerine kar§l koymalarmdan ileri geldigini, sonuçta ya§ ve cinsiyete bakilmaks1zm Osmanh as­ kerleri tarafindan binlerce Ermeninin katledildigini iddia etmektedirler278• isyan sonucunda istenen olmu§ ve Avrupa'da Osmanh Hükümeti'ne kar§l muazzam bir propaganda kampanyas1 açilm1§tlf. Nihayet komitecilerin bekledigi elle tutulur bir Avrupa müdahalesi, ingiltere'nin õn plana ç1kmas1yla gerçekle§mi§ti. ingiltere, Sasun olaylannm israrla takipçisi oldu ve olaylar1 ara§tirmak için kurulan komis­ yona yabanc1 devlet temsilcilerinin katilmasm1 saglad1279• Olu§turulan komisyon 1 895 Ocak-Temmuz aylan arasmda 108 toplant1 yap1p 104 Ermeni, 61 Kürt ve 25 Türk'ten olu§an toplam 190 tamk dinledi280• Komisyonun haz1rlad1g1 rapor­ lar Ermenilerin masum ve katliama maruz kalm1§ olduklanm gõsteremese de281, Dadrian yabanc1 konsoloslarm dahi komisyonda olmalanna ragmen haz1rlanan 2 74

Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire, s. 219. Mihran Damadyan'm faaliyetleri için bkz. Bir Ermeni Komitecinin Ítirajlarz: Mihran Damadyan, (Yayma Haz1rlayan:Haluk Selvi), Í stanbul 2009. 2 76 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 120-121. Í ngiliz konsolosu Graves de gonderdigi raporda, Damadyan'1 Ermeni tahrikçi olarak tasvir etmektedir. Bila! �Ím§ir, British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Vol. III, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara 1989, s. 479. 2 77 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 147. 2 7 8 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi Balkanlardan Anadolu ve Kafkasya'ya Etnik Çatt�ma, çev. Ali Çak1roglu, Belge Yaymlan, Í stanbul, 2008, s. 181; Richard G. Hovanissian, 1heArmenian Genocide in Perspective, New Brunswick, NewJersey: Transaction Publishers, Rutgers University, 1986, s. 24-25. 2 79 Í ngiliz yetkililerinin Sasun Í syam sürecindeki faaliyetleri konusunda aynntl!t bilgi için bkz. �a§maz, Íngiliz Konsoloslart ve Ermenilerin Katliamt Íddialart, s. 484-557. 2 8º Karaca, Büyük Oyun, s 295. 2 8! Ayrmtih bilgi için bkz. Osmanh Ar§ivi, Y1ld1z Tasnifi, Ermeni Meselesi, Talori Olaylan, e. I-11, Í stanbul 1989. 2 75

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

65

raporun Sultan'm istedigi dogrultuda oldugunu iddia etmekte ve Avrupànm Sasun' a zay1f bir tepki verdigini dile getirmektedir282. Ôyle ya da bõyle isyanlarm ortak amac1 olan bati müdahalesi Sasun i syam ile bir ad1m daha ileriye gõtürül­ mܧ oldu. Ancak Ermeni komiteleri istediklerini elde etmek için daha da ileri gideceklerini Bab1âli'de yapt1klar1 gõsteriyle ortaya koydular. Sasun neticesinde istenen ilgiliyi çekemediklerini dü§Ünen Hmçaklar, yüz­ lerini yine ba§kente çevirmi§lerdi. Ermeni kaynaklar1, gõsterinin amacmm Sasun katliamm1, ta§radaki Ermeni ahalinin ya§ad1g1 zorluklar1 ve merkezi otoritelerin hareketsizligini protesto etmek amac1yla dilekçe vermek isteyen yakla§ik 4000 Ermeni'nin katilim1yla Bab1âli'ye yapilacak yürüyü§ten ibaret oldugunu dile ge­ tirmektedirler283. Hmçak komitesi gõsteriden iki gün õnce elçiliklere gõnderdigi 28 Eylül 1 895 tarihini ta§iyan mektupta tamamen ban§çil bir gõsteri düzenle­ yeceklerini dile getiriyorlard1284. Ancak 30 Eylül 1 895 tarihinde gerçekle§tirilen gõsteride ban§çil bir tutum sergilenmedigi gõrülmektedir. Olay õncesinde binlerce Ermeni'nin Patrikhane'de topland1gm1 dile geti­ ren Walker, baz1 kadm gõstericilerle patrik arasmda kisa konu§malarm oldugu­ nu, patrigin onlara sabirh olmalanm tavsiye ettigini dile getirmektedir. Ardmdan Sasun'lu bir adamm "ya õzgürlük ya õlüm" diye bagird1gm1, gõstericilerin ise "Erzurum Ermeni daglarmdan bir ses ç1nlad1" mar§l ile bag1rarak patrigin tav­ siyesini dinlemediklerini belirtmektedir285. Çarpi§malann ba§lamas1 ile ilgili se­ naryoda Ermeni yazarlar olaylan engellemek için gõrevlendirilmi§ olan Server Bey'i suçlu gõstermektedirler. Dadrian, Server Bey'in olay1 engellemek isterken Ermenilere hakaretler yagdird1gm1 sõylerken286, Walker biraz daha ileri giderek Server Bey'in bir Ermeni'ye "Allahm belas1 kafir" diyerek kil1c1yla vurdugunu, bunun üzerine Ermeni'nin silahm1 çekerek Server Bey'in beynini dag1tt1gm1 be282 28 3

284

Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 188. Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 189. Gonderilen mektup �u �ekildeydi; "istanbul Ermenileri, Ermeni vilayetlerinde

yapt!acak tslahatlarla ilgili isteklerini bildirmek için kisa bir süre sonra tamamen bart;çtf bir gosteri düzenlemeye karar vermi;tir. Hiçbir ;ekilde saldtrgan bir tutum ta;tmastna niyet edilmeyen bu gosteriyi engellemek için polis veya askerin müdahalesi üzücü sonuçlar dogurabilir ki bunun tüm sorumlulugunu pe;inen reddederiz" (Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s . 123124). Elçiliklere gonderilen mektubun tam metni için bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 479480.

2 85 28 6

Walker, Armenia: 1he Survival ofa Nation, s. 154. Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 189.

FiKRETTiN YAVUZ

66

lirtmektedir287. Zamanm Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a ise Ermenilerin Server Bey'i Müslüman halkm gõzleri õnünde vah§i bir biçimde parçalayarak Müslümanlara hitaben, "hepinizi ayakaltma ahp mahvedecegimiz gün bu gündür" dediklerini dile getirmektedir288. i ki gõrü§ arasmdaki fikir aynhg1 sadece bununla smirh kalmamaktadir. Olaym içerisinde bulunan kimselerin tasvirleri de farkhdir. Dadrian, toplananlarm çogunun suçsuz Ermeniler oldugunu ima ederek, bu ki§ilerin çogunlugunun, ba§kentte geçimlerini saglayip, iç kesimlerde ya§ayan ai­ lelerini geçindirmek için para biriktirmeye çah§an hamallar, emekçiler ve hizmet­ çiler gibi mütevaz1 ta§raltlar oldugunu belirtmektedir289. Nur§en Maz1c1 ise yü­ rümeye ba§layan Ermenilere, Mu§, Van ve Bitlis'ten gelen gruplann eklendigini, yolda ilerlerken silah atild1gm1 "Ya§asm Ermenistan'' diye bagmld1gm1, õzellikle Çatalhan'dan gelen 500 Ermeni'nin jandarma ve polise ate§ edip, kama b1çak gibi kesici aletler kulland1klarm1 ifade etmektedir290. Ermeni kaynaklannda belirtil­ meyen ba§ka bir husus ise istanbul'un diger bõlgelerinde ba§ gõsteren olaylardir. Ermeni kaynaklan gene! olarak gõsterinin devammda sofra diye tabir ettikleri medrese õgrencilerinin ellerine geçirdikleri tüm Ermenileri polis tarafmdan ken­ dilerine verildigini iddia ettikleri sopa ve kamalarla õldürüldüklerini belirtmek­ tedirler291. istanbul'un çe§itli semtlerinde Ermeniler tarafmdan ç1karilan olaylara ise neredeyse hiç deginilmemektedir. Mesela Beyoglu, Bahkpazari, Galata, Hatip Kap1, Çukurçe§me, Kas1mpa§a, Karagümrük, Eyüp ve Vanikõy'de meydana gelen olaylarla ilgili neredeyse hiçbir bilgiye yer verilmemektedir292. Kisacas1 Ermeni kaynaklannda, tipki Osmanh Bankas1 Baskim'ndan sonra meydana gelen olaylar da oldugu gibi, üzerinde durulan husus masum Ermenilerin õldürüldügüdür. Neticede Bab1âli Gõsterisi bastmlm1§tl. Ancak ortak amaç olan Avrupal1 devletlerin dikkatinin çekilmesi bir ad1m daha ileriye gõtürülmü§tü. Almanya, Avusturya ve italya'nm destekledigi ingiltere, Fransa ve Rusya, Sultan'dan May1s 1 895 1slahatm1 uygulamaya koymasm1 talep ettiler. Avrupal1 hükümetlerin bu bas28 7

Walker, Armenia: lhe Survival ofa Nation, s. 154. Hüseyin Naztm Pa;a, Ermeni Olaylarz Tarihi (1998), Cilt. I , Ba�bakanhk Devier Ar�ivleri Gene! Müdürlügü Yaymlan: Ankara, s. 85. 28 9 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 189. 2 9 0 Nur�en Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni (1878- 1918), istanbul, 1987, s. 40. 2 91 Hovannisian, "The Armenian Q.1Jestion in the Ottoman Empire, s. 222 . 2 9 2 Bu olaylarla ilgili olarak bkz. Hocaoglu, Ermeni Mezalimi, s. 222-224. 2 88

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

67

k.1S1 sonucunda 17 Ekirn 1895'te yani Bab1ali Gõsterisi'nden bir ay sonra Sultan,

Errneni Islahat prograrnm1 uygularnaya koyrnak zorunda kald1293. Hmçaklar ise organize ettikleri bu olaylann sonucunda Sultan'm bunu yaprnaya rnecbur kal­ d1gm1 dü§ünüyorlar ve bunun kendilerinin büyük bir zaferi oldugunu dile geti­ riyorlard1294. Fakat Hmçak Kornitesi'nin nihai hedefinin õnce õzerklik sonra ise bag1rns1zlik oldugu gõsterinin, ba§mda elçiliklere gõnderdikleri rnektuptaki ifa­ delerden anla§tlrnaktadir. Bu rnektupta 6 dogu iline genel vali tayin edilmesini, Adana ve Halep'te 1slahat yaptlrnasm1, bu illerin gelirlerinin yõresel ihtiyaçlara sarfedilrnesini ve genel af ilan edilrnesini talep ediyorlard1295. Türn bu çabalara ragrnen gõrünen, Hmçak Kornitesi'nin bu gõsteriden istedigi verimi alarnad1g1dir. Nitekirn bir süre sonra kornite içerisinde bir aynlik rneydana gelrni§tir. Üyelerden birçogu Avrupalilarm kendilerini desteklernekten vazgeçrni§ olduklanm dü§Üne­ rek, bunun nedenini kornitenin sosyalist doktrinine baglarnt§lar ve sosyalizrnin prograrndan ç1kanlrnasm1 isterni§lerdi. Diger grup ise rnevcut prograrn dâhilinde çali§rnaya devam edilrnesini istiyordu296. i§te bu geli§rneler sornut Avrupa rnüda­ halesi yolunda Hmçaklann bir ad1rn daha atrnasma ve tekrar Anadolu'ya yõnel­ rnelerine neden olrnu§tu. Bu sefer ki arnaç uzun y1llar sürekli problern ç1karan Zeytun bõlgesinde ç1kanlacak olaylarla297 Avrupa rnüdahalesini saglamakti. Zeytun çevresinde XVIII. ve XIX. yüzyillarda otoriteye kar§l birçok harekâtm gerçekle§tirildigi gõrülrnektedir298• Dadrian, Zeytun isyam'nm ba§lama nedenini, Sasun dag kõylüleri gibi Zeytunlulann da irnparatorluk dâhilindeki hak ihlalle­ rine kar§l koyrnalanndan kaynakland1gm1 dile getirrnektedir299. isyam ba§latan Aghasi ise günlügünde Sasun'daki geli§rneleri dikkate alarak Müslürnanlann rnuhternel saldmlanna kar§l Errnenilerin savunrna tedbirlerini haz1rlarnaya çali§293 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 125-126. 29 4 Walker, Armenia: 1he Survival of a Nation, s. 156; Nalbandian, 1he Armenian

Revolutionary Movement, s . 126. 29 5 Abdurrahman Çayc1, Türk Ermeni jfi;kilerinde Gerçekler, Atatürk Ara�tirma Merkezi, Ankara, 2000, s. 38. 29 6 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 129. 297 Zeytun bõlgesinde ç1kan isyanlar hakkmda ayrmtih bilgi için bkz. Nejla Günay, Maraj'ta Ermeniler ve Zeytun jsyanlart, IQKültür Sanat Yaymc1hk, istanbul 2007. 298 Avedis Nazarbek Osmanh otoritesine kar�1 elli yedi "sava�m" yapild1gm1 dile getirirken, Nalbandian bu saymm 1780-1895 tarihleri arasmda on alti ile elli yedi arasmda degi�ebilecegini belirtmektedir. (Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 68,196). Aynntilar için bkz. Günay, Mara;'ta Ermeniler ve Zeytun jsyanlari, s. 224-287. 299 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 201.

68

FiKRETTÍN YAVUZ

t1gm1, Ermeni gençlerinin çagnsma kulak vererek savunma haz1rhgma giri§tikle­ rini belirtmektedir300• Aghasi ve yanmdaki komiteciler bu bõlgede bir isyan ç1km­ ca, Kilikya bõlgesindeki diger Ermenilerin de hemen onlan takip edecegini ümit ediyorlard1301. Ba§ka bir Ermeni kaynag1 ise Zeytun olaylar1m ele ald1gi k1Slm­ da, 1891 ve 1895 yillar1 arasmda, Hmçak Komitesi üyelerinin Ermeni direni§ini õzendirmek için Kilikya ve Zeytun bõlgesinde dola§tp Hmçak Komitesi'ne yeni §ubeler açt1klarm1 belirtmekte, II. Abdülhamid'in 1895-96 Ermeni katliamlari dõnemleri diye tabir ettigi bu sirada, Ermeni muhtariyetinin yegâne kalesi olarak sundugu bu bõlgeyi tamamen ortadan kaldirmak istedigini iddia etmektedir3º2• Esat Uras ise isyanm ba§lamas1yla ilgili olarak Zeytun yakinlarmda Arekin kõ­ yünde birkaç yabanc1 Ermeni'nin faaliyette bulunduklarmm haber ahnmas1 üze­ rine, bu ki§ilerin hükümet tarafindan takip ettirildiklerini, bu ki§ilerin merkezi Londra'da bulunan, Nazarbek'in liderligindeki Hmçak Komitesi'nce isyan ç1kar­ mak için buraya gõnderildiklerini dile getirmektedir3º3• Neticede Zeytun bõlgesinde büyük bir isyamn ç1kt1g1 gõrülmektedir. Baz1 Ermeni kaynaklan bunun bir isyan oldugunu, bazilan ise silahh 6000 Ermeni'nin direni§ amac1yla topland1gm1 belirtmektedir. Mesela Dadrian, XIX . yüzy1hn ikin­ ci yar1smda bir dizi smirh ayaklanmanm deneyim birikiminden yararlanan ve birkaç Hmçak lideri tarafindan esinlendirilip yõnetilen Zeytunlularm "Bu sefer dagfarrmiz cezaevferimiz ofacaktir" diyerek aç1kça isyan ettiklerini belirtmekte­ dir304. Kurdoglian ise, bu bõlgeyi bir sava§ alam olarak gõstermekte ve silahh 6000 ki§inin direni§ amac1yla hareket ettigini dile getirmektedir3°5• Dõrt ay süresince devam eden §iddetli çatt§malar nihayet yabanc1 konsoloslarm araya girmesiyle sona ermi§ti. Kaynaklarda isyan esnasmdaki geli§melerle ilgili olarak ihtilafü bilgilere yer verildigi gõrülmektedir. Türk kaynaklarmda iki bini silahs1z, dõrt bini silahh, alt1 bin Ermeni'nin, ki§la ve hükümet konagm1 sararak, içerideki Türkleri tut­ sak ettigini, 600 er ve 50 subaym Zeytunlu kad1nlarca õldürüldügü belirtilmek3oo Gürün, Ermeni Dosyast, s. 159. 3º 1 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 127. 302 Mihran Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens, Greece: Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996, s. 28, http://www.badanegan. comi, 02.10.2008. 303 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 491 . 30 4 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 202. 305 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

69

tedir3°6• Aym hususa Ermeni kaynaklarmda da yer verilmektedir. Harekete geçen Ermenilerin õncelikle yakmdaki kaleyi "fethederek" i§e giri§tikleri, 600 Ttirk aske­ rini esir alarak, onlar1 Ermeni kad1nlann gõzetimine birakt1klar1, kaçmaya çali§an bu ki§ilerin ise õldürüldükleri dile getirilmektedir3°7• i ngiliz belgeleri de askerle­ re kar§l giri§ilen bu õldürme eyleminin ayrmttlarma yer vermektedir3°8• isyan'm lideri Aghasi bu õldürme olaylarm1 anlatirken, kad1nlarm balta, tabanca, kama ve sopalarla kaçan Ttirk esirlerinin arkasmdan ko§up bunlarm büyük bir kismm1 õldürdüklerini, sadece 56 askerin kurtuldugunu belirtmektedir3°9• isyan sonunda Türk õlü say1smm daha fazia oldugu kaynaklarm hemfikir oldugu bir husustur. Ermeni kaynaklar1 Türk ordusunun bu "savap" kaybettigini, 20.000 asker õldürül­ dügünü, Ermenilerin ise sadece 150 fedayi310 yitirdiklerini dile getirmektedirler311• Frans1z yazar Pierre Qµillard da Türk kay1plarmm 20.000 oldugunu belirtmekte­ dir312. Rakamlar farkh olmakla birlikte yakla§tk 7.000 sivil 13.000 Müslüman as­ ker katledilmi§ti313• Bahis konusu rakamlar Müslüman sivillerin nastl bir katlima maruz kald1gm1 gõstermektedir. Zeytun isyam Hmçak Komitesi'nin organize ettigi ve bati müdahalesi­ ni davet eden isyanlar zincirinin en õnemli halkalarmdan birini te§kil etmi§ti. isyanlardaki ortak amaç olan bati müdahalesi, isyanm sona erdirilmesinde aç1k bir §ekilde gõrülmü§tür. Halep'teki Rus, italyan, Frans1z ve ingiliz konsoloslari 3 1 306 Gürün, Ermeni Dosyast, s . 160; Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kokeni, s. 41. 3 07 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29. 3 08 Katolik bir p apaz olan Padre Emanuel askerlerin õldürülmelerini evinin çatmndan izlemi§ ve durumu lngiliz Konsolosu Barhram'a anlatm1�ti. Bahram ise 2 $ubat 1896'da yapt1g1 ara§tirmada Ermenilerin Türkleri çok vah§i bir §ekilde õldürmܧ olduklanna §ahit oldugunu belirtmektedir. Aynnt1lar için bkz. Blue Book: Turkey 1896, No: 2, No. 8. 309 Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 160. 3 10 Aslmda Ermeni hadiselerini ç1karan ve bir bak1ma bu cemiyetlerin kararlanm uygulayanlar fedayilerdi. Ermeni halkmm belleginde ihtilal hareketi fedayilerin hareketiyle õzde§le§IDͧtir. Fedayiligin temeli ise Ermeni kõy e§ktyahgma dayamyordu. 10 ile 15 silahhdan olu§an seyyar çetelerin ilk hedefi Ermeni kõylülerini silahlandirmakti. Ermenilerin bugün en çok yad ettikleri bu fedayiler Serop, Antranik, Dro, Hamazsp v.b. isimlerdir (Selvi, Ermeni Sorunu, s. 36-37). Aynca Ermenilerin pa§a dedikleri Antranik adh çete reisinin faaliyetleri için bkz. (Selvi, "Anadolu'dan Kafkasya'ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan", Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara 2003). 3 1 1 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29. 3 12 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 206. 3 1 3 Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynaklari I;iginda Ermeni Sorununun Ortaya Ç1k1; Süreci 1678-1914, Ankara 2009, s. 192.

70

FÍKRETTÍN YAVUZ

Ocak 1 896'da Zeytun'a geldiler. Yapilan uzla§ma teklifi kabul edildi ve neticede sava§t1klan silahlann teslimi, genel af, be§ komitecinin yurt d1§ma ç1kanlmas1, geçmi§ vergilerin aff1, miri verginin azaltilmas1 §artlan ile asiler teslim oldular ve bõylece isyan sona erdi314• Burada en dikkati çeken, tipki Sasun isyam'nda oldugu gibi ayaklanma liderlerinin batlli devletlerin araya girmesiyle herhangi bir ceza almaksmn yurt d1§ma ç1karilmalandir. Anla§manm ikinci maddesine gore Bab1ali bu komitecilere gerekli sayg1y1 gõsterecek, sag ve salim bir §ekilde masraflarm1 da kar§ilayarak Avrupa'ya gõnderecekti315• Ôzellikle ingiltere'nin õncülügünde Avrupah devletlerin bir sava§a son vermi§ gibi hareket ederek suçlulan mahke­ meye verme hakkm1 bile Osmanh Hükümeti'ne tammamas1 ilginç oldugu kadar dü§ündürücüdür de. isyam ç1karan Aghasi ve arkada§lan ingiliz Konsoloslugu himayesinde, 13 �ubat'ta Zeytun'dan aynhp, 12 Mart'ta Mersin'den Marsilya'ya hareket etmi§lerdi316• Hiç §Üphesiz Avrupal1 devletlerin bu tavnnm Ermeni komi­ tecilerine cesaret verdigini sõylemek yanl1§ olmaz. Nitekim Ermeni olaylarm1 or­ ganize eden, yõneten komiteci ve fedayiler ceza almadan kurtulmu§lardi. Sasun ve Zeytun õrneginde oldugu gibi Osmanh Bankas1 Baskm1 õncesinde Van'da meyda­ na gelen olaylan organize eden komiteciler de konsoloslann araya girmesiyle firar etmi§lerdi317• Bu õrneklerin, ayrmt1lan daha sonra verilecek Osmanh Bankas1'm basan komitecilere ilham vermi§ oldugu rahathkla sõylenebilir. Kisacas1 komiteci­ lere müdahale yolunda en büyük cesareti Avrupah devletlerin tav1rlarmm vermi§ oldugunu ileri sürmek, bu süreçte isyan ç1karan eleba§larmm konsoloslarca kurta­ rilmas1 gerçeginden hareketle mümkündür. Netice itibariyle Zeytun'daki isyanla Hmçak Komitesi'nin en aktif oldu­ gu dõnem sona ermi§ oldu. Nalbandian'm dedigi gibi komitenin faaliyetlerinin 1887'den beri temel amac1 "Türk Ermenistam"nm õzgürle§tirilmesi adma Avrupa müdahalesini temin etmekti318• Ancak bu konuda çok ba§arlli olamad1klanm dü­ §Ünen Ermeni komitecileri, bu müdahale ugruna daha ileri gidilmesini dü§ünü­ yor olmahydilar. Hmçak Komitesi'nin kendi arasmdaki çeki§meler ve komitenin ikiye bõlünmesinden sonra, bu amaçla Avrupa müdahalesi i§ini ele alan Ta§nak Komitesi olmu§tur. 314 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 160. Yap1lan ban� �artlannm aynnt1lan için bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 492-493. 3 l 5 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 492. 3 16 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 160. 3 1 7 Çayc1, Türk Ermeni Íli1kilerinde Gerçekler, s. 40. 3 1 8 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 127.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

71

Ermeniler bu süreçte bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda Avrupa müda­ halesini saglamak için isyan yõntemine paralel olarak bir ba�ka hususu daha õn plana ç1karmaya çah§mt§lard1. Bu ise Anadolu'da Ermeni nüfusunun Müslüman nüfusa oranla daha fazla olduguydu319. Aslmda milliyetçiligin ortaya ç1kipndan itibaren, nüfus yogunlugu õzellikle stratejik ve siyasi kavramlarda õnem kazan­ ffil§tlf. Bu õneme paralel olarak nüfus sayimlan ve istatistiklerinin siyasi, eko­ nomik ve sosyal ihtiyaç ve iddialar1 destekleme, üstünlük, ayncahk, bag1ms1zhk elde etmenin bir yolu olarak kullamld1g1 sõylenebilir. Nüfus yogunlugunun çaglar boyunca çok õnemli bir güç olduguna §Üphe yoktur320. Bu çerçevede Ermeni cemaatini dolayh olarak terõre sürükleyen sebeplerden birinin de nüfus faktõrü oldugu sõylenebilir. �õyle ki Ermeni nüfus meselesinin bu derece õnemli hale gelmesinde Berlin Antla�mas1'nm 61. maddesinde yer alan Ermenilerin çogunluk olarak ya§ad1klanm ileri sürdükleri yerlerde reform yaptl­ masma dair madde etkili olmu�tur. Bu anla§madan sonra Ermeni Patrikhanesi ba§ta olmak üzere Ermeniler, bõlgede devlet kuracak say1da olduklanm ispat et­ mek için kendi nüfuslarma dair çeli�kili hatta abart1h istatistikler yaymlam1§lar­ d1r321. Gerek Osmanh Devleti'nin, gerek diger devletlerin rakamlar1yla kiyaslan­ mayacak bu nüfus iddias1, ne Berlin Kongresi'nde, ne de daha sonra itibar gõrmü� degildir322. Patrikhane nüfus olarak Dogu Anadolu'da çogunluk olduklarm1 ka­ mtlamak suretiyle Batlli güçleri bag1ms1z bir Ermenistan kurulmas1 konusunda ikna etmek amacm1 gütmü�tür. Berlin Kongresi'nden sonraki süreçte de durum bu �ekilde devam etmi§ti. Bat1h devletler Ermenilerin bu süreçte ileri sürdükleri nüfus iddialarm1 inandmc1 bulmuyorlardi. Ancak aym §ekilde Osmanh Nüfus ve istatistik Dairesi'nin yay1nlad1g1 sayim sonuçlari da kabul gõrmüyordu323. Ancak ileride, durum Osmanh Devleti aleyhine propaganda yapmaya dõnünce, büyük devletler Ermenilerin bu nüfus iddialanndan hareketle gerçek rakamlarla aradaki 319 Genelde Osmanh nüfusu iizelde ise Ermeni nüfusu ile ilgili olarak bkz. Kemal H . Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics, Th e University of Wisconsin Press, Wisconsin, London, 1995; Justin McCarty, Muslim and Minorities, The Population of Ottoman Anato/ia and the End ofthe Empire, New York University Press, 1983. 320 Süleyman Beyoglu, "Osmanh Devleti'nde Ermeni Nüfusu", Bifim ve Akltn Aydinltginda Egitim Dergisi, Nisan 2003, Y1! 4. Say1: 38, Meb. Yaymlan, Ankara, 2003, s. 55-59. 32 1 Ermeniler: Sürgün ve Giiç, ed. Hikmet Ôzdemir, Kemal Çiçek, Ômer Turan, Ramazan Çahk, Yusuf Halaçoglu, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 2004, s. 6. 322 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 85. 32 3 Ermeniler: Sürgün ve Giiç, s. 6.

FiKRETTiN YAVUZ

72

farkm Ttirkler tarafmdan katledilmi§ nüfusa tekabül ettigini ileri sürmü§lerdi324. Avrupa müdahalesi yolunda büyük ses getiren 1890-96 ytllar1 arasmda gerçekle­ §en Ermeni olaylarmda da bu durum dikkatlerden kaçmamaktadir.

Anadolu ve Ístanbul'da gerçekle§tirilen isyanlar õzellikle kamu düzenini boz­ duklar1 için halk arasmda tela§a neden oluyordu. Daha geni§ çaph isyan olayla­ rmda ise kari§ikhklann meydana geldigi bõlgede ya§ayan halk gõç etmek zorunda kahyordu. Bu durum aslmda daha sonraki süreçte Ermeni komitecilerinin uygu­ lad1g1 bir yõntem haline gelmi§ti. Bunun temel sebebi ise Anadolu ve Ístanbul'da Ermeni nüfusunun Müslüman nüfustan hiçbir zaman fazla olmamasmdan kay­ naklamyordu. Çünkü Ermeniler Osmanh cografyasmda ya§ad1klar1 bütün bõlge­ lerde, nüfus olarak azmhkta bulunuyorlardi. Bunu sadece Osmanh istatistikleri degil, yabanc1 devlet adamlarmm verdigi bilgiler de dogrulamaktadir. Ôrnegin Fransa Di§i§leri Bakam M. Hanotaux 1 896 Kas1m'mda Fransa parlamentosun­ da yapt1g1 konu§mada Ermenilerin Osmanh topraklarmda Ermenilere ait oldugu ileri sürülen vilayetlerde bile, toplam nüfusun % 13'ünü olu§turdugunu belirt­ mektedir325. Bu noktada Avrupa'da ses getirmek adma nüfus eksikliginin Ermeni komitelerini terõre ittigini sõylemek tnümkündür. Ermeni nüfusu Anadolu'nun herhangi bir yerinde çogunlugu te§kil etmi§ olsayd1, hiç §Üphesiz bu nüfus argü­ mam ile Ermeni komitelerinin elleri daha güçlü olacakt1. Ancak bõyle bir durum sõz konusu olmad1g1 için Ermeni komiteleri seslerini duyurmak için terõre yõnel­ mi§ler ve bõylece Avrupa'nm dikkatini çekmeye çali§ffil§lardir. 1896 Agustosu'nda gerçekle§en Banka Baskm1 bu süreç içerisindeki õnemli bir safhadir. Olaylarm gerçekle§tigi s1rada Ístanbul'daki Ermeni nüfusu 160.940 iken, Müslüman nüfus 560.649 idi326. Bu orantlSlzhk Osmanl1 cografyasmm ge­ nelinde de gõrülmektedir. Anadolu'nun hiçbir yerinde çogunlugu te§kil edemeyen Ermeniler, komiteler vas1tas1yla terõr yolunu seçerek, seslerini bu §ekilde duyurma yoluna gitmi§lerdir. Bu manada bai;; ta Hmçak ve Ta§naklar olmak üzere Ermeni komiteleri Osmanh Bankas1 Baskm1 gibi terõr hareketlerine giri§mekten geri durmam1§lard1r.

32 4

Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 85. Osmanlt Belgelerinde Ermeni-Franstz Íli;kileri {1879-1918), e. 1 , [Proje Yiineticisi, Yusuf Sarmay], Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002 , s. 76. 3 26 Karpat, Ottoman Population 1830-1914, s. 158. 32 5

iKiNCÍ BÔLÜM 1896OS MAN

LI BANKAS I BAS KIN I

1. Banka Baslam Õ ncesi Í stanbul'daki D urum ve Ermeniler 1890'h y1llar Osmanh Devleti'nde Ermeni olaylarmm en üst seviyeye ula§tig1 y1llar olmu§tu. Anadolu'nun çe§itli bõlgelerinde isyan olarak tabir edilebilecek irili ufakli birçok Ermeni olay1 meydana gelmi§tir. Bu olaylara batill devletlerin tepki­ siz kalmas1 dü§ünülemezdi. Nitekim her olay sonras1 büyük devletlerin Osmanh Devleti'ne baski politikas1 uygulad1klar1 dikkati çekmektedir. Fakat as1l ilgi çe­ ken Ermeni olaylar1, komitelerin Ístanbul'da gerçekle§tirmi§ olduklanydi. Avrupa müdahalesi yolunda 1 896 Agustos'unda Osmanh Bankas1'na yap1lan baskin ve aym anda Ístanbul'un fark11 noktalannda gerçekle§tirilen saldmlar ele ahnd1gmda ônceki olaylardan farkl1 olduklan dikkati çekmektedir. Daha ônceki Ermeni olay­ lar1 belli bir hedefe yõnelik olurken; bu olayda bir gruba mensup komiteciler aym anda birçok farkli hedefe saldumi§tlf. Bu olaylarla ilgili belirtilmesi gereken diger bir nokta ise yaptlan saldmlarm bu ôzellikleriyle dünyada ilk ôrnegi te§kil etmesi­ dir127. Ôzellikle Osmanh Bankas1'na yaptlan baskin modem anlamdaki terôre bir ôrnek olarak gõsterilebilir. Daha ônce belirtildigi üzere Ermeni komitecileri, Anadolu'nun birçok §eh­ rinde çe§itli olaylar meydana getirmi§lerdi. Bu olaylar sonucunda istedikleri neti­ ceyi elde edemeyen Ermeni komiteleri faaliyetlerini Ístanbul'a, hükümet merkezi­ ne kayd1rma karar1 ald1lar. Ístanbul'u gerçekle§tirecekleri gõsteriler ve yapacaklan propaganda için bir tiyatro yeri olarak tasvir ediyorlard1328. Bõylece Avrupa devlet­ lerinin dikkatlerini ve müdahalelerini daha kolay çekebileceklerini umuyorlard1329. 32 7 Necmettin Alkan, "Ermeni Terêiristlerin Osmanh Ba��ehri Ístanbul' daki Saldmlan ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD'deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)'', Türk Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73. 328 Hratch Dasnabedian, History oJArmenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun (1890-1924), Trans. Bryan Fleming and Vahe Habeshian, Milano, 1990, s . 47. Aym kaynak Ístanbul' da komitelerin gerçekle�tirdikleri olaylan teriirist faaliyetler olarak tabir etmektedir (Dashnabedian, Dashnaktsutiun, s. 47). 329 Ermeni kaynaklarmda bu husus aç1k bir �ekilde ifade edilmektedir. Ômegin

74

FiKRETTiN YAVUZ

Bu amaçla Ermeni komitelerinin i stanbul'da gerçekle�tirdigi ilk olay yukanda da belirtildigi üzere 15 Temmuz 1 890 Pazar günü yaptlan Kumkap1 Olayi'dir. Ancak istanbul'da meydana gelen ilk büyük çaph Ermeni Olay1 30 Eylül 1 895 tarihinde gerçekle�tirilen Bab1âli Gõsterisi'dir. Agustos 1896'daki Ermeni olaylar1 õncesin­ de i stanbul'da meydana gelen bu tür olaylarm tesirleri istanbul Ermenileri arasm­ da zaten var olan tedirginligi arttirm1�tir. Üstüne üstlük õzellikle komitelerin ileri gelen Ermenilerden para istemeleri gibi hususlar, komitelere sempatisi olmayan Ermeni halkt için durum içerisinden ç1kilmaz bir hal alm1�tlf. Komiteler Ermeni cemaatini sindirmede ileri gelenlerden ba�hyorlardi. Ôrnegin ileri gelen bir Ermeni, Hmçak Komitesi mensubu bir ki�inin kendisin­ den 200 Türk liras1 talep ettigini, bunu õdemedigi takdirde õldürülecegi �ikâyeti ile i ngiliz konsolosluguna 1 �ubat 1 896 tarihinde ba�vuruyordu330• Bu �ikâyetin ingilizlere yaptlmas1 istanbul'da bulunan hükümetin durumunu da gõsteriyordu. Aslma bakllirsa Ermeni komiteleri halki baski altmda tutmak için kendi soyda�la­ rm1 õldürmekten de çekinmiyordu. Ôzellikle Osmanh Bankas1 Baskm1 õncesinde onde gelen Ermenilere suikastlar yaptld1g1 gõrülmektedir. Ôrnegin Avukat Haçik Efendi, Dacat Vartabed gibi ki�ilerin yam sira ruhaniler de bu suikastlardan na­ siplerini aliyorlard1. Kumkap1 Ana Kilisesi rahibi Der Sükyas'a da Ermeni komi­ telerince suikast düzenlenmi�ti. Ermeni komiteleri suikastlan küçük çocuklara i�­ letiyorlardi. Haçik Efendi'yi õldüren, on be� ya�mda Armenak adh bir Ermeni ço­ cugu idi. Yine bu dõnemde devlete bilgi verdiklerinden �üphelendikleri Mampre Vartabed ile Migird1ç Tutuncief, Polis Memuru Markar, Hac1 Dikran, Kandilci Onnik, Ermeni zenginlerinden Karagõzyan ve Uncuyan Apik efendiler sokak or­ tasmda õldürmü�lerdi331• Ermeni kaynaklar1 da bu tür suikastlardan bahsetmekte­ dir. Ancak õldürülen ki�iler genelde i�birlikçi, casus, Sultana veya Ttirk hüküme­ tine hizmet eden Ermeniler olarak tasvir edilmektedir. Ôrnegin Dasnabedian, bu ki�iler arasmda Maksut Simon Bey, "casus" Ardashes, Polis Müdürü Hac1 Dikran, son dõnemde ilgi gõren bir Ermeni kaynag1 1894 ve 1896 y1llan arasmda meydan gelen olaylann nihayetinde Avrupa ve Amerika Birle�ik Devletleri'nde büyük yank1lar yapt1gm1 ve uluslar aras1 bir insani yard1m sürecinin ba�lad1gmdan bahsetmektedir. (Peter Balakian, 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003, s. 62.) 33 0 Muammer Demirel, Ermeniler Hakktnda jngiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002, s. 101-102. 33 1 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507. Ermeni komitelerinin Ermenilere yõnelik suikastlan için bkz. Recep Karacakaya, Ermenilere Yonelik Ermeni Suikastleri, 47 Numara Yaymc1!tk, istanbul 2006.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

75

"papazhktan atilm1�" Mampre Benliyan ve Cerrah M. Tütünciyev'i saymaktad1r332. Bu tür olaylar Ístanbul'daki Ermeni cemaatinin yam sira tüm Ístanbul halki ara­ smda endi�elere sebep oluyor, halk bundan sürekli �ikâyet ediyordu333. K.isacas1 Anadolu'da meydana gelen olaylann Ístanbul'a s1çramas1 ile komitelerin bu tür suikastlarla halk arasmdaki endi�eyi iyice arttirmasmm, dogal olarak halkm psi­ kolojisini olumsuz yõnde etkiledigi sõylenebilir. Ôte yandan ardi ardma gelen ihbarlar Osmanh yetkililerini de teyakkuz ha­ linde birakiyordu334. Ôrnegin Ístanbul olaylanndan bir süre õnce Atina'dan ahnan bir bilgiye gõre, Ermeni komitecileri Ístanbul'da olaylar ç1karmak üzere Atinada silah teçhizath dõrt gemiyi Rusya ve Avusturya bandiras1 çekerek yola ç1karacak­ lard1. Bunun için gerekli õnlemlerin ahnmas1 lüzumu bildiriliyordu335. i�te bunun gibi ihbarlar Osmanh yetkililerini de dü�ündürüyordu. Gõrüldügü üzere sadece halk degil Osmanl1 yetkilileri de ald1klar1 haberler dogrultusunda komitecilerin yapacaklari faaliyetlerden endi�e duyuyorlard1. Bu õrneklerden de gõrüldügü üzere komiteler bir tür provokasyon politi­ kas1 takip ediyorlardi. Bu dõnemde bu tür olaylarla kar�1la�mak, para vermeyi reddeden birçok Ermeni'nin õldürüldügüne dair haberlere rastlamak mümkün­ dür336. Gõrüldügü üzere Banka Baskim õncesinde sadece Ermeniler degil, Türk ve Müslüman cemaatle birlikte Ístanbul'un tüm halkinm endi�e içerisinde oldugunu sõylemek mümkündür. 2. Banka Basktm ve Í stanhul Olaylanm Gerçekle�tiren Komiteciler 26 Agustos 1 896337 Çar�amba günü Ta�nak Ermeni Komitesi'nin Ístanbul �ubesine mensup komitecilerce tertiplenen Galata'daki Osmanh Bankas1 Baskim 33 2

Dashnabedian, Dashnaktsutiun, s. 47. BOA. ,Y. PRK.PT. 10-82 . 334 Ôzellikle Banka Baskm1'ndan sonra alman ihbarlann ardi arkas1 kesilmiyordu. Aynnt1lan için bkz. Y.PRK.B$K.47-90. 335 BOA. Y.EE. KP. 86-6/554. 33 6 Ermeni Komitelerinin Amaçlarz ve jhtilâl Hareketleri (Me;rutiyet'in j/ânzndan Ônce ve Sonra), ATASE Yaymlan, Ankara, 2003, s. 12. 337 Banka Bask1m'nm gerçekle�tigi tarih ile ilgili olarak kaynaklar arasmda tutars1zhk­ lar mevcuttur. Türk kaynaklarmm birçogu takvim fark1m dikkate almadan olaym 14 Agustos'ta gerçekle�tiginden bahsetmektedirler (Uras, Tarihte Ermeniler, s, 506; Mehmet Hocaogl�, Ar;iv Vesikalarzyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Istanbul, 1976, s. 357). Ote yandan baz1 Ermeni kaynaklan da olaym tarihini 14-24 veya 25 Agustos olarak vermektedirler. Bkz. Luis Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 176; Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48). Takvim fark1 dikkate almd1gmda Osmanh belgelerinde geçen Rumi 14 Agustos tarihinin birçok batth kaynakta da oldugu gibi Miladi 26 Agustos'a tekabül ettigi ve olaym o tarihte gerçekle�tigi aç1k bir �ekilde gõrülmektedir. 333

FiKRETTiN YAVUZ

76

aslmda daha geni§ çaph bir organizasyonun sadece bir parças1yd1. Baskm küçük bir terõrist grup tarafmdan gerçekle§tirilmi§ mahalli bir olaydan ziyade gerek sal­ dmlara kat1lanlar ve gerekse saldmlan mekânlarm saylSl dikkate ahnd1gmda, ge­ ni§ çaph bir saldm olarak gõrülebilir. Baskm1 gerçekle§tirenler ve diger saldmlara kattlanlarla birlikte bu grubun en az 100-150 komiteciden olu§tugunu, bu §ekil­ de istanbul'daki hayat1 felce ugratml§ olduklarm1 sõylemek mümkündür. Gerek 1 890'h yillarda ve gerekse daha sonraki dõnemlerde bir ba§kenti hedef alan bõyle geni§ çaph ve planh bir hareketin benzeri ya§anmam1§t1r338. Aslma bakilirsa bõyle organize bir hareket daha ziyade XX. yüzytlda modem anlamdaki terõr hareket­ lerinde gõzlemlenmektedir. Genelde istanbul'daki bu olaylar1, õzelde ise Banka Baskm1'm degerlendirebilmek için yap1lmas1 gereken bu saldmlan gerçekle§tiren­ lerin kimler oldugu üzerinde durmaktir. Kaynaklarda Ta§nak Komitesi'nin bir eseri olarak gosterilen istanbul Ermeni olaylanm yõnetmek üzere istanbul'a üç Rus Ermenisinin geldigi belirtilmekte­ dir339. Varto (Vart Badrigian)34-0, Boris (Sembat Khachadourian)341 ve Mar (Mikail Der Mardirosian)342 adh bu üç Kafkas Ermenisi tam yetkiyle harekât1 yõnetiyor33 8

Alkan, 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1, s. 78. Uras, Tarihte Ermeni!er, s. 508; Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesika!arzyla Tarihte Ermeni Meza!im ve Ermeni!er, Anda Dag1t1m, i stanbul, 1976, s. 355. 34 0 Vart Badrigian (?-1907) Varto 1895, 1896 ve 1897 y1llanndaki Kafkasya Royanagan Kongreleri ile Ermeni Devrimci Federasyonu'nun ikinci ve üçüncü Dünya Kongrelerine kat1lm1� olan eski bir Hmçak mensubudur. Daha ziyade Bulgaristan' da faaliyette bulunmu§ Varna' da Sharzhoum (Hareket) adh bir dergi ç1karm1�t1r. Adi geçen bu dergide Kristopher, Rustem ve Tavtian gibi komite liderlerini ele§tiren yaz1lar yaymlamas1 §im§ekleri üzerine çekmi� ve bunun sonucunda Balkan Merkez Komitesi Varto'nun durumunu Dõrdüncü Dünya Kongresi'ne sunmu§ õlüm cezasma çarptmlmas1 istenmi§tir. Nihayetinde alman karar aym y1! yerine getirilmi�tir. (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 188). 34! Sembat Khachadourian: Dogum tarihi belli olmayan Boris, Ermeni i htilalci Federasyonu'nun ilk on y1lmda õnemli bir Ta§nak militam ve lideriydi. 1897 baharmda Bulgaristan' daki liderler toplantlsma kat1ld1ktan sonra, i stanbul' da hasta olan Hovnan Tavtian'm yerine almak üzere oraya geldi. Agustos 1897'de i stanbul'da Bab1âli ve baz1 bõlgelere yap1lan saldmlann õnderligini yapt1. i kinci Dünya Kongresi'nde Bati Bürosu'na üye olarak seçildi. 1899 y1lmda Biiro onu Hraç'a yard1m etmek üzere i skenderun'a gõnderdi. Boris 1900 y1lmm sonunda kadar orada kald1. Daha sonraki y1llarda yaptiklan ile ilgili herhangi bir bilgi mevcut degildir. Muhtemelen bu gibi faaliyetlerden geri durmu�tur. (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 195-96). 342 Mikail Der Mardirosian (?-1931) Bayezid'de dogan Mar, Ermeni i htilalci Federasyonu'nun ikinci neslinin en idealist ve kendini bu yola adam1� üyelerinden biriydi. 1896 y1lmm ba�lannda Cenevre' deydi. Aym yil içerisinde gõrevli olarak M1S1r, K1bns ve i stanbul'da bulundu. Ertesi sene Bulgaristan'a daha sonra tekrar K1bns'a gõnderildi. Hraç 339

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

77

du343• Yukanda da belirtildigi üzere bu harekât, i stanbul'un birçok yerinde olay ç1karmaya dayamyordu. Banka Baskm1 ise bu hareketin yalmzca bir parçasm1 te�kil ediyordu. DolaylSlyla Banka Baskm1'm gerçekle�tirecek isimler bu üç komitecinin emirleri dogrultusunda hareket edeceklerdi. Banka Baskm1'm gerçekle�tiren Ermenilerin sayis1 ile ilgili birçok kaynak farkh bilgiler vermektedir. Ermeni kaynaklarmda bankay1 basanlarm say1s1 yirmi ile otuz arasmda verilmektedir344• Turk kaynaklarmm birçogunda saldmyi gerçek­ le�tirenlerin say1s1 hakkmda kesin bir rakam kullamlmam1� olsa da yakla�1k olarak yine yirmi ile otuz arasmda komiteciden bahsedilmektedir345• Avrupa gazeteleri ise genelde kulaktan dolma haberlerle baskm1 gerçekle�tirenlerin sayism1 daha fazla vermektedirler346• Osmanh ar�iv belgeleri ise bu konudaki en saglam bilgileri vermektedirler. Ar�iv belgelerinden anla�tld1g1 kadanyla baskm1 gerçekle�tiren yirmi altt Ermeni'den sadece üçü tahsilli geriye kalanlar ise çe�itli meslek dallarma men­ sup ki�ilerdi347• Baskmm üç õnderi Bedros Paryan (Papken Suni), Karakin Pastumac1yan (Armen Garo) ve Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan) idi348• Banka Baskm1'm anlayabilmek için bu üç liderin hayat hikâyelerine ktsaca bak­ mak faydah olacakttr. ve Hadig ile birlikte 1898'deki i kinci Dünya Kongresi'ne Kilikya'da gerçekle§tirmek istedikleri ihtilalle ilgili bir plan sundular. Hraç ile birlikte Kilikya Merkez Komitesi'ne üye olarak seçilerek Kas1m 1898' de gizlice Kilikya'ya gitti. Fakat Temmuz 1899' da yakaland1 ve 1905 y1lmm sonuna kadar Mara§ zindanmda hapis yatt1. Serbest kald1ktan sonra õnce Cenevre'ye daha sonra 1906'da Kafkasya'ya 1909'da i stanbul'a ve yine 1913'te Kafkasya'ya gitti. Sovyet dõneminde Ermenistan'da kald1 ve Haziran 193l'de orada õldü (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 190). 343 Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 163. 344 Mesela Arman Kirakossian, 31, (s. 263), Dasnabedian, 26, (s. 49), Balakian 25 komiteciden (s. 101) bahsetmektedir. 345 Selahattin Akan, (s. 2) da aym gõrü�tedir. 34 6 Ô rnegin 1he Times gazetesi Reuters ajansmdan ald1g1 haberde bu saymm otuz oldugunu belirtmektedir (The Times, "1he Rioting in Constantinople", Friday, 28 August 1896). 341 BOA. HR. SYS. 2802-4, 2749125. 34 8 Bu üç liderden Karakin Past1rmac1yan'm Banka Baskm1 Hatiralan daha sonra Armenia Dergisi'nde Ermenice olarak yaymlam1�t1r. Simon Vratzian ise bu hatiralan bir kitap haline getirmi§, çevirisini ise Haig Partizian yapm1§tlr. (Simon Vratzian, ed., Bank Ottoman: 1he Memoirs ofArmen Caro, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian, 1990).

78

FiKRETTiN YAVUZ

Osmanh Bankas1'na yaptlan baskm1 yõnetenler arasmda liderligi ba§lang1çta elinde bulunduran Papken Suni lakaph Bedros Paryan'd I. 1 872'de Egin yaktnla­ nndaki Pingian'da dogan Bedros Paryan erken ya§ta ailesiyle birlikte istanbul'a gelmi§ ve egitimini burada tamamlamt§ttr349. Aristokrat bir aileye mensup olan Paryan350, istanbul Galata'daki Getronagan Ermeni Okulu'nun 1 892-93 me­ zunlan arasmdayd1351. Mezuniyetini müteakip bahriye okuluna devam etti. Buradaki egitimi esnasmda kendisi gibi ihtilalci fikirlere sahip birkaç gençle bir­ likte "Syunik'' adh milliyetçi bir grubun kurucusu oldu. Nihayet bu grup Ta§nak Partisi'ne kattld1352. 1895 ytlmda Ta§nak Partisi istanbul Merkez Komitesi'nin üyesi oldu. Paryan, Parti egitimini ise "Yusufyan Okulu'nda"353 aldI. Partiye kattl­ d1ktan sonra üzerine §Üphe çekmeden ve kimseye fark ettirmeden istihbarat top­ lama yetenegi ile tanmd1. istihbarat toplarken Osmanh polisine fark edilmemek için fes veya çiftçi elbiseleri giymesi dikkate degerdir. Ermeni kaynaklan Bedros Paryan'm Ermeni milliyetçisi olma nedenini ailesinin õldürülmesi olarak gõster­ mektedir354. Basktnm onun parlak bir fikri oldugu, baskm1 aktlhca tezgâhlad1g1355, olaydan bir gün õnce yap1lan toplant1da tabanca, el bombas1 ve diger silahlan harekatm içinde bulunacak diger arkada§lanna elleriyle teslim ettigi dile getiril­ mektedir356. Basktnm liderligi kendisindeydi ancak basktn ba§lang1cmda üzerinde ta§1d1g1 bombanm patlamas1 Bedros Paryan'm sonu oldu357. Paryan basktndan bir Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204. Peter Balakian, , 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003, s. 104. 35 1 http://www. getronagan.org/tr/. Aynca mezuniyet fotografi için bkz. Ek. 14. Õte yandan Christopher J. Walker, Bedros Paryan'm siyasi olaylara kat1ld1g1 için okuldan uzakla§tmld1gmdan bahsetmektedir (Christopher J. Walker, Armenia, Survival ofa Nation, s. 415). 35 2 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 44. 353 Burada adi geçen Tiflis Nersesyan Koleji'nden mezun olan Hovhannes Yusufyan' d1r. 1860'da Erivan'da dogan Yusufyan 1 890-92 y1llarmda Trabzon'da iigretmenlik yapmi§, 1893-95 y1llan arasmda Ta§nak Komitesi'nin istanbul temsilcigi giirevinde bulunmu§tur. Giirevi esnasmda Komiteyi istanbul' da güçlü bir §ekilde organize etmi§ birçok komiteci yeti§tirmi§tir. (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s, 213). Ermeni kaynaklan yeti§tirdigi iigrencilerin daha sonra Banka Baskm1 gibi olaylarda boy giistermesinden olsa gerek Yusufyan Okulu tabirini kullanm1§lardir. Esat Uras aym ki§inin ismini Melik Yusufyan olarak vermektedir (Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507). 354 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 44. 355 Balakian, 1he Burning Tigris, s. 104 35 6 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 44. 357 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204. 349

35 0

OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

79

gece õnce yapt1klan toplant1da arkada§larma Ermeni meselesi ile ilgili ate§li bir konu§ma yapml§ ve akitacaklar1 kanlarmm bo§a gitmeyecegini belirtmi§tir358• i§te bu §ekilde komitecileri yüreklendiren Bedros Paryan'm õlümü üzerine, Armen Garo359 lakaph Karakin Past1rmac1yan baskmm liderligini ele almi§tlr. Baskm1 yürüten Karakin Pastirmac1yan 9 �ubat 1872 tarihinde Erzurum'da itibarh ve varhkh Pastirmac1yan ailesinin bir mensubu olarak dünyaya geldi360• Orta õgretimini Erzurum'daki Sanasaryan Koleji'nde 1891'de tamamlayarak okulun ilk mezunlarmdan oldu. 1894 ytlmda Fransa'ya gitti ve Nancy'de Tar1m Fakültesi'ne kaydoldu361. Niyeti Avrupa'daki yeni tar1m tekniklerini õgrenerek ai­ lesine ait topraklarda bu yeni teknikleri uygulamak ve bõylece Ermeni çiftçileri­ ne de pratik dersler vermekti362• Egitimine ba§lad1ktan sonra Banka Baskm1'nm üçüncü lideri olan Haik Tiryakiyan ile bulu§tu. Kendisini daha õnceden tamyan Tiryakiyan'm 1srarlarma ragmen ilk ba§ta Ta§nak Partisi'ne kattlmay1 kabul et­ medi. Bu sirada Hmçak ve Ta§naklar arasmda sürekli tartl§malar oldugundan ve bu tart1§malara kattlmad1gmdan bahseden Pastirmac1yan'm fikrini degi§tirmesine neden olan olay, 1 895 Ekim ve Kas1m aylarmda Zeytun'daki geli§melerdi363• Bu olaylar Nancy'deki Ermeni õgrencilerini harekete geçiriyor, toplant1 üstüne top­ lant1 yapan üniversitedeki yirmi alt1 Ermeni õgrenciden sadece Pastirmac1yan'm nam-1 diger Armen Garo'nun da içinde bulundugu dõrt ki§i (Haik Tiryakiyan, Sarkis Srentz ve Max Zevrouz) egitimlerini yar1da birakarak Ta§nak Partisi'nin "õç alma'' faaliyetlerine kattlma karar1 ahyorlard1364• i§te bu tarihten sonra Armen Garo'nun hayatma yõn veren Ta§nak Partisi olmu§tur. Dõrt arkada§1yla Cenevre'ye giderek Ermeni Devrimci Partisi'ne üye olmu§tur. Garo burada ahnan kararlar dogrultusunda õnce MlSlr'a daha sonra Banka Baskm1'na kattlmak üzere istanbul'a gelmi§tir. Baskm sonras1 õnce Marsilya'ya, sonra isviçre'ye gõnderil35 8

Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 44. Ermeni kahramam anlamma geldigi sõylenen bu tabirin Farsça'da ülkücü ve idealist manasmdaki Ârmân Gerâ'dan almm1� oldugu sõylenebilir (Mehmet Kanar, Farsça Türkçe Sozlük, Say Yaymlan, istanbul 2008, s. 32). 3 60 Bank Ottoman: The Memoirs ofArmen Garo, (1990), ed. Simon Vratzian, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian), 1990, s. 4. Çocukluk y1llan ile ilgili bilgi için bkz. Bank Ottoman, Bõlüm 1-5, s. 33-55. 3 61 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204. 3 62 Garegin Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, Armenia's Role in the Present War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918, s. 6. 3 6 3 Bank Ottoman, s. 98. 3 6 4 Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, s . 6. 359

80

FiKRETTiN YAVUZ

mi� ve yanda kalan egitimine burada devam ederek 1900 ytlmda Kimya dokto­ ru olarak mezun olrnu�tur. 1898 ytlmda yaptlan Ta�nak Partisi'nin Íkinci Dünya Kongresi'nde Bati Bürosu'na seçilmi�tir. 1901 ytlmda Tiflis'e gelerek buraya yer­ le�mi�, 1905 Ermeni-Azeri mücadelesinde §ehrin savunmasmm õncülügünü yap­ m1�trr365. 1908'de II. Me�rutiyet'in ilarundan sonra Erzurum milletvekili seçilerek Ístanbul'a gelrni� ancak 1914'te tekrar Kafkasya'ya dõnerek Ermeni çete reislerin­ den Dro'nun (Drastamat Ganayian) sag kolu olarak gõnüllü birliklerde yer alm1�­ tu. Ermenistan'm kurulmasmdan sonra Paris'te Ermeni Ulusal Delegasyonu'nda, daha sonra ise Ermenistan'm Washington büyükelçiligi gõrevlerinde bulunan366 Garo adm1 cezalandmc1 Yunan tannsmdan alan gizli Nemesis õrgütünün kurul­ masma da õnayak olmu�tur367. 1921-22 ytllarmda Ttirk liderlere yaptlan saldutlar1 planlayanlarm içerisinde yer alm1� olan Garo368, 23 Mart 1 923'te ilerleyen hasta­ hg1 nedeniyle Cenevre'de õlmü�tür369. Banka Baskm1'ru yapan grubun üçüncü lideri ise yukar1da da belirtildigi üzere Hraç Andreasyan lakaph Haik Tiryakiyan'du. 1 871'de Trabzon'da dogan Tiryakiyan, Armen Garo gibi 1893-95 ytllar1 arasmda Nancy'd e tar1m egitimi aldi. Garo ve iki arkada�1 ile birlikte egitimini yar1da keserek Cenevre'ye gitti ve Ta�nak Partisi'ne kattld1. Banka Baskm1'nda aktif bir �ekilde yer alan Tiryakiyan, baskm õncesinde ve sonrasmda Kibns, Balkanlar ve Rusya'da partinin õrgütlenmesi için faaliyetlerde bulundu. Íkinci Dünya Kongresi'nde Kilikya Merkez Komitesi'ne üye olarak seçildi. Bir süre Hatay'da kald1ktan sonra Ízmir'e geçen Tiryakiyan, 1901 ytlmda Ta�nak Komitesi'nin karar1 dogrultusunda burada zengin Ermeni tüccarlarmdan tehditle para toplamak için "Potorig" admda bõlgesel bir komite kurdu. Eylül 1902'de yakalanan Haik Tiryakiyan bir süre Ízmir'de hapiste kald1k­ tan sonra Bodrurn'a sürgüne gõnderildi. II. Me�rutiyet'in ilanmdan sonra serbest kalan Tiryakiyan, Ístanbul'a yerle�ti ve Azadamard gazetesinin müdürü oldu370.

3 65 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 412. 3 66 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204-205. 3 67 Jacques Derogy, Resistance & Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsiblefar the 1915 Massacres andDeportations, (New Brunswick, NJ.: Transaction Publishers), 1990, s. 27. 3 68 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 412. 3 69 Bank Ottoman, s. 28. 370 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 210-211. Dashnabedian, Tiryakiyan'm 1915 tehciri esnasmda õldügünü belirtmektedir (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 211).

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

81

Ermeni kaynaklarmda Bedros Paryan'm ba§mI çektigi Banka Basktm'm ger­ çekle§tiren komiteciler genelde genç, idealist, biraz da saf olarak nitelendirilmek­ tedirler371. Gerçekten de Banka Basktm'm gerçekle§tiren komitecilerin arasmda otuzlu ya§larmda olan sadece iki ki§inin oldugu gõrülüyor372• Komite reislerinin idealist olduklar1 kesindir, ancak saf tammlamas1 daha ziyade basktnda yer alan diger komiteciler için geçerli olabilir. Nitekim yüksek tahsil almt§ olan bu üç li­ derin dt§mdakiler, çe§itli meslek gruplarma mensup saf ya da toy olarak tarif edi­ lebilecek gençlerdi. Bu gençlerden alt1s1 i§çi-amale, ikisi marangoz, ikisi dülger, biri kahveci, biri yontmac1, biri bekçi, biri tamirci, biri de muhafizd1373• Yukar1daki bilgilerden de anla§tldtg1 üzere õzellikle Bedros Paryan tam anlam1yla bir komi­ teci olarak yeti§mi§, politik olaylara kart§t1g1 için okuldan uzakla§tmlmt§, modem anlamda profesyonel bir terõristtir. Karakin Pastirmac1yan ile Haik Tiryakiyan da yaktn arkada§ olduklar1 için aym kaderi payla§IDI§, Fransa'daki egitimlerini yanda b1rakarak Ta§nak Komitesi'nin planlad1gi olaylara kattlmak için Osmanh toprak­ larma dõnmܧ ve hayatlarmm sonuna degin bu ugurda faaliyet gõstermi§ ki§iler olarak gõze çarpmaktad1rlar. Sonuç olarak, Banka Basktm'm gerçekle§tiren 26 komiteciden adi geçen üç lider dt§mdakiler Ermeni kaynaklarmda da belirtildigi üzere belki de gerçekten saf ve toy gençlerdi. Ancak mensubu bulunduklar1 komitenin yõnlendirmeleri ile bõyle bir olaya cüret etmi§ler ve sonuçta Osmanh topraklarmda o güne degin gõrülmemi§ bir terõr hareketinin failleri olarak tarihe geçmi§lerdir. Bu noktada Osmanh Bankas1'nm bastlma nedenleri üzerinde durmak gerekir.

3. Osmanh Bankas1'run Hedef Olarak Seçilme Nedenleri Ta§nak Komitesi tarafmdan Osmanh Bankas1'nm hedef olarak neden seçil­ digi sorusuna cevap vermek için õncelikle Osmanh Bankas1'nm nastl bir kurulu§ olduguna, ne §ekilde kurulduguna bakmak faydah olacakt1r374• Osmanh Bankas1 37 ! Ôrnegin bkz. Balakian, The Burning Tigris, s. 103. 372 BOA. HR. SYS. 2802-4. 373 BOA. Y.Mtv. 146-3; HR. SYS. 2802-4. 374 Osmanh Bankas1'nm kurulu�u için bkz. Kaya Bayraktar, "Osmanh Bankas1'nm Kurulu�u·, C. Ü jktisadi ve Üari Bilim/er Fakü/tesi Dergisi, Cilt 3, Say1 2, 2002, s. 71-88. Aynca bkz. Ethem Eldem, Osmanlt Bankast Tarihi, çev. Ane Berktay, Osmanh Bankas1 Tarihi Ara�t1rma Merkezi:Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf1, istanbul 2000, Andre Autheman, Bank-t Osmani-i $ahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e Osmanlt Bankast, çev. Ali Berktay, Osmanh Bankas1 Ar�iv ve Ara�tlrma Merkezi, istanbul 2002.

82

FiKRETTiN YAVUZ

1 856 ytlmda Íngiltere krahrun fermaru üzerine Ístanbul'da be§yüz bin sterlin ser­ maye ile kurulmu§tur. 1 863 ytlmda Frans1z sermayesi de bu kurulu§a i§tirak et­ mi§tir. Ayru ytl 4 �ubat 1 863 tarihli bir ferman ile Osmanh Hükümeti, Bank.-1 Osman-i �abane adi altmda bu bankaya merkez bankasmm esas gõrevi olan banknot ç1kartmak yetkisi verdi375• �irketin anaparas1 67.500.000 Frans1z frangi olarak belirlendi. Bu anaparayi 500'er Frankhk 135.000 hisse senedi olu§turu­ yordu. Satt§a ç1kanlan hisse senetlerinin 80.000 tanesi Íngiliz bankerler, 50.000 tanesi Frans1z bankerlerce pe§in güvenceyle satm ahnd1. Ístanbul'da sadece adi Osmanh olan bankanm genel müdür, müdür ve üye­ leri Frans1z ve Íngilizlerdi. Merkezleri Londra ve Paris'te bulunuyordu. Alman kararlan yürütmekle gõrevli, sekiz ki§ilik bir kurul yine Íngiliz ve Frans1zlardan olu§uyordu. Tam anlam1yla Íngiliz ve Frans1zlarm elinde bulunan bu banka arac1hg1 ile ülke içi ve dt§l õdemeler de yapthyordu376• Kisacas1 Osmanh Bankas1 bu tür bir harekete giri§ecek herhangi bir grup için biçilmi§ kaftandi. Nitekim Ermeni tarihçi Basmac1yan'm da belirttigi üzere, Ermeni Sorunu'nu dünya kamuoyuna duyurabilmek için o tarihte Ístanbul'daki en uygun yer Osmanh Bankas1 idi377• Baskm1 gerçekle§tiren komitecilerin de bu §ekilde dü§ündügü kendileri ile daha sonra bir gõrü§mede bulunan Barker tarafmdan dile getirilmektedir. Banka müdürü Edgar Vincent'm sekreteri olan Barker, komitecilerle yapt1g1 gõrü§mede, kendisine Osmanh Bankas1 ile Credit Lyonnais Bankas1'nm i§gal se­ beplerini a§ag1daki §ekilde itiraf etmi§lerdi:

1. Bu kurumlarda çe§itli milliyetlere mensup birçok ki§i bulundugundan, bu devletler vatanda§larmm caruru kurtarmak için Turklerden istediklerini alma ko­ nusunda kendilerine yard1m etmek için hazir olacaklard1. 2. Banka savunmas1 ve ku§attlmas1 en kolay yap1yd1. 3. Avrupah devletlerin ç1karlarmm yaru ma, dinamitlerini kulland1klar1 tak­ dirde bankadaki mal ve paranm tamammm yok olmas1 çe§itli mali pazarlarda agir zararlara sebep olacakt1.

4. Banka §ehrin en ünlü binas1 oldugu için bu hareket daha çok dikkati çeke­ cek ve Ermeni Sorunu en alt sm1fin õnüne konulacak, bu konuda en güçsüzlere 375

Selahatti n Akan, "Erme nileri n i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi",

377

Akan, "Erme nileri n i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1", s.

Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1/26. 1985, s . 2. 376 Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni,

s. 44-45.

1.

jstanbul

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

83

ve zayiflara cesaret verilmi§ olacak ve hâlihazlfda Türk korkusuyla çekinenler de heyecana getirilecek378• Karakin Pastlfmac1yan ise hat1ralarmda, hareketlerini ba§arili bir §ekilde sonuçlandlfdiklar1 takdirde istanbul'un Avrupah ordularca i§gal edilecegini ve Ermeni Sorunu'nun istedikleri §ekilde nihayete erecegini dü§ündüklerini dile ge­ tirmektedir. Bu ifadelerden de anla§tld1gi. üzere olaylar1 gerçekle§tiren komitecile­ rin beklentileri Avrupah büyük devletlerin Ermeni Sorunu'na daha aktifbir §ekil­ de müdahil olmalar1d1r. Dahas1, komitecilerin Banka Baskm1 ve istanbul'un çe§itli semtlerinde olaylar meydana getirme cesaretini Avrupah devletlerin tavirlarmdan ald1g1 bile sõylenebilir. Nitekim yine Past1rmac1yan, Avrupah büyük devletlerin 1896 Mayismda Sultan'a, istanbul'da bir kere daha herhangi bir kari§1khk ç1kt1g1 takdirde düzeni saglamak için on iki sava§ gemisi askeri karaya ç1karacaklar1 teh­ didinde bulundugunu belirtmektedir379• Ashnda Avrupah devletler daha õnce de Osmanh sularma sava§ gemisi gõnderme konusunda 1srarc1 olmu§lard1 ve bunu Osmanh Devleti'ne kar§l bir tehdit argümam olarak kullanmt§lardi. Õ rnegin Kas1m 1895 tarihinde büyük devletlerin temsilcileri istanbul'da bir toplant1 yap­ mt§lardi. Bu toplant1da Rus elçisi Nelidov büyükelçilere, devletlerine ba§vura­ rak istanbul'a ikinci bir istasyoner380 gõnderilmesi teklifinde bulunuyordu. Batili bütün devletler Osmanh Devleti'ni stki§ttrmak için bu teklife s1cak bakmt§ ve nihayetinde Ermenilerin ya§adtg1 bõlgelerde reform yaptlmas1 için "sava§ gemisi diplomasisi" bir tehdit unsuru olarak kullantlm1§t1381• Mesela Osmanh Hükümeti, ingiliz elçisi Currie'ye Bab1âli Gõsterisi'nden sonra ingiliz sava§ gemilerinin istanbul çevresinde bulunmasmm Ermeni ihtilalcilerine cesaret verecegi ihtarmda bulunuyordu382• Gõrünen o ki, istanbul'daki bu olaylar1 gerçekle§tiren komiteciler de batili devletlerin bu tavirlarmdan etkilenmi§lerdi. 378 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No. 1, [C. 8303] , Correspondence Respecting the Disturbances at Constantinople in August 1896, London: Her Majesty's Stationery Office, [1897] . nr. 1, dei 2-52 , 1897, s. 17; Demirel, Ermeniler Hakk.inda Íngiliz Belgeleri, s. 203. 3 79 Bank Ottoman, s. 104. 3 8 0 Osmanh imparatorlugu dõneminde kullamlan, istanbul' daki elçiliklerin emrindeki küçük sava� gemisidir. 3 81 Bu konu ile ilgili aynnt1h bilgi için bkz. Salahi Sonyel, 1he Ottoman Armenians, Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem & Brother,London, 1987, s. 191-194. 3 82 Arman J. Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Questionfrom 1830's to 1914, Gomitas Institute, Princeton, 2003, s. 230.

84

FiKRETTiN YAVUZ

Karakin Pastirmac1yan hatiratmda, komitecilerin bu dü§Ünce ile hareket et­ tiklerini, Osmanh Bankas1 Baskiru'ru büyükelçileri müdahaleye zorlamak için seç­ tiklerini, bankanm sadece admm Osmanh oldugunu, aslmda Avrupah bir kurum oldugunu çok iyi bildiklerini dile getirmektedir. Pastirmac1yan, bankanm Avrupah yüz elli gõrevlisini rehin almayi ba§ard1klar1 takdirde, büyükelçilerin hemen mü­ dahalede bulunacaklarm1 dü§ündüklerini dile getirmektedir383• Baskiru düzenle­ yenlerin bu fikirde oldugunu belirten ba§ka kaynaklar da mevcuttur. istanbul'da meydana gelen olaylar1 katliam olarak degerlendiren bu tür kaynaklar, baskin planmm saçma ve anlams1z oldugunu, ihtilalcilerin baskin ile batili devletlerin müdahalesini saglama fikrini ta§1d1klarm1 dile getirmektedirler384• Bu ifadelerden de anla§tld1g1 üzere Banka Baskiru'ru gerçekle§tiren bu ki§ileri harekete geçiren temel faktõr, aslmda Avrupah devletlerin Osmanh Devleti'ne kar§l takind1klan taV1rd1r. Bu noktadan hareketle Ermeni komitecileri Osmanh ekonomisinin adeta kalbinin att1g1 yer olan Osmanh Bankas1'ru basmaya hiç tereddütsüz karar ver­ mi§lerdi. 4. Baslan Õ ncesi

Son Geli�meler

Osmanh ba§kentinde üç dõrt gün süren Ermeni olaylan õncesinde komi­ tecilerin yapt1g1 hazirhklar, olaym ne derece ehemmiyet ta§1d1gm1 gõstermesi açmndan õnemlidir. Baz1 kaynaklarda olaym, õzellikle Banka Baskiru planmm Avrupa'da yaptldtgmdan bahsedilmektedir. Bu iddiaya gõre, plan uzun süre õnce haz1rlanm1§ ve Londra'daki Sosyalistler Kongresi'ne katilanlara sunulmu§tur385• Yine Alman gazetesi Kolnische Zeitung'un haberine gõre, eylemden takriben üç ay õnce bu plan gizli dt§ õrgütler tarafindan haz1rlanm1§, baskindan õnce eylem­ cilerin liderleri istanbul'a gelmi§lerdi386• Bu haberin yaru ma istanbul olaylarmm ingiliz Ermeni Cemiyeti'nin te§vikiyle gerçekle§tirildigi iddiasma kar§ilik cemi­ yetin reisi olan Stevenson, Pester Lloyd gazetesine gõnderdigi mektupta iddialarm dogru olmad1gm1 ileri sürmü§tü387• Dõnemin Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a 3 8 3 Bank Ottoman, s. 104. 3 8 4 Bu tür bir çah�ma için bkz. The Constantinople Massacre, Contemporary Review, 70 (1896: July/Dec.), s. 457-465. 3 8 5 Bu bilgi Berliner Tageblatt'm 21 Eylül 1896 tarihli nüshasmda geçmektedir. Zikreden Ramazan Çahk, Alman Kaynaklarina Gore II. Abdülhamid Doneminde Ermeni Olaylari, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara 2000, s. 138; Yine baskmm Avrupa'da tertiplendigi ile ilgili olarak bkz. Hocaoglu, Ermeni Meza/imi, s. 354. 3 86 Alkan, "1896 Osmanh Bankas1 Baskmi", s. 78 . 3 8 7 BOA, Y.A.Hus. 359-26.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

85

ise amlannda, gerek Ístanbul'da gerek vilayetlerde ele geçirilen mektuplardan, muhbirlerin getirdigi haberlerden, Íhtilalci Ermeni gazetelerin ne9riyatlarmdan, Ermeni komitecilerinin Ístanbul'da üçüncü kez çok kanh bir ihtilal ç1karacakla­ nm, bu olayi tertipleyenlerin Londra'da yapm19 olduklar1 toplanttda en nüfuzlu ve faal adamlarm1, fedailerini Ístanbul'a bu olaylar1 gerçekle9tirmek üzere gõn­ derdiklerini dile getirmektedir388• Bu bilgiler 191gmda olay planmm tam anlam1y­ la Íngiltere'de gerçekle9tirildigini sõylemek mümkün olmasa da, bu tür planlara dolaylt yollardan õzellikle Íngiliz Ermeni Cemiyeti'nin yard1m ettigi sõylenebilir. Asltna bakilirsa Ístanbul olaylarmm planmm Avrupa'da yaptld1g1 ile ilgili en bilgi verici kaynak, Banka Basktm liderlerinden Past1rmac1yan'm antlar1dtr. Pasttrmac1yan amlarmda, Zeytun olaylarmm intikamm1 almak için harekete geçtiklerinden bahsederek, basktnm diger lideri olan Tiryakiyan ile õnce Londra ve Cenevre'de bulunan Hmçak ve Ta9nak Komitesi organlarma mektup gõnder­ digini ve Zeytun için yap1lacak her tür intikam hareketine gõnüllü olduklarm1 bil­ dirdigini ifade etmektedir. Ancak Londra'dan gelen cevap onlan tatmin etmemi§­ ti. Cenevre'den gelen mektup intikam hareketi olarak Ístanbul'da bir olay düzen­ leme plam yapt1klan §eklindeydi ve aynnttlar1 konu§mak için onlan Cenevre'ye davet ediyordu. Araltk 1 895'te Cenevre'ye giden Past1rmac1yan ve Tiryakiyan, Ta§naklarm yaym orgam Tru§ak'm yaz1hanesinde liderler Yusufyan ve Davtiyan ile gõrü§­ mü§lerdi. Pasttrmac1yan'm belirttigine gõre, Ta9nak liderlerinin intikam hareketi için üç ayn plam vard1. Birincisi, en ktsa sürede Mistr veya Ktbns'ta silahlt çete­ ler olu§turup Zeytun'a yardtm gõndermek; ikincisi, patlay1c1 ve el bombalar1 ile Ístanbul'da bir intikam eylemi gerçekle§tirmek; üçüncüsü ise, Íran'da silahlt grup­ lar olu9turmak ve Kürt a§iretlerine kar91 misilleme yapmakt1389• Bu bilgilerden anla§tld1g1 kadar1yla Ístanbul'daki eylem Cenevre'de planlanmt§tl. Ancak planm ayrmttlar1 Ístanbul Ta9nak Merkez Komitesi'nce yaptlacak ve uygulanacakti. Üç gün kald1klan Cenevre'de verdikleri karar dogrultusunda, Past1rmac1yan Zeytun hareketine, Haik Tiryakiyan ise Ístanbul hareketine kattlma karar1 aldtlar. Nancy'e dõnen bu iki genç art1k Ta§nak Komitesi'nin emri dogrultusunda hare­ ket eden komiteciler haline gelmi§ti. Araltk 1895'in sonunda Íran vatanda§t Aris Arzumanoff ismi ile sahte pasaport alan Karakin Past1rmac1yan M1S1r'a gitmek 38 8 3 89

Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralarzm, s. 264-265. Bank Ottoman, s. 99-101.

86

FiKRETTiN YAVUZ

üzere Marsilya'dan gemiye binerken, Haik diger iki arkada§1 Srentz ve Levon ile istanbul'a gitmek üzere §ehri terk etmi§ti. Pat1rmac1yan hat1ralarmda, K.ibns'ta geçirdigi süre zarfinda 6-7 arkada§l ile birlikte Zeytun'a yard1m için olu§turacak­ lar1 birlige silah ve cephane topladiklarmdan bahsetmektedir. 1896 �ubat1'nda Zeytun'un teslim olmas1 üzerine Garo, Cenevre'den bir mektup alm1§, mektupta hazirhklar1 b1rakmas1 ve istanbul misyonuna kattlmas1 emri verilmi§ti. Bu emri alan Karakin Past1rmac1yan istanbul'a gitmek üzere Mayis ayinm sonunda K.ibns'tan ayrtlm1§ ancak Pire'ye giderek Temmuz'un sonuna kadar orada ikamet etmi§ti. Papken Suni'nin baskm plamm tamamland1gma ve komitecilerin kendisinin geli§ini dõrt gõzle beklediklerine dair mektubunu alan Past1rmac1yan, Agustos'un ba§mda bir italyan gemisine binerek 7 (19) Agustos Çar§amba günü istanbul'a varmi§tir390• Art1k planm uygulanmaya konulmas1 zamam gelmi§­ ti. Beklenen son ki§i olarak Karakin Past1rmac1yan istanbul'a varm1§t1 ve bütün planlar i§liyordu. Tam bir hafta sonra istanbul'daki Ermeni olaylan ve sansasyonel Banka Baskm1 gerçekle§tirilecekti.

a. Baskm Õ ncesi i stanbul'da Yaptlan Hazirhklar Baskm õncesi istanbul'da yap1lan haz1rhklar konusunda, õzellikle Ermeni kaynaklarmm hemen hemen hiçbirinde ayrmtih bilgi verilmemektedir. Bu kay­ naklarda üzerinde durulan husus komitecilerin hedefl.erinin Avrupa'nm dikkatini çekmek oldugudur391 • Ancak bu hazirhklarla ilgili bilgi veren istisnai kaynaklar da mevcuttur, fakat genellikle Ermeni yazarlar bu kaynaga referans yapmazlar392• Esat Uras'm Ermeni yazar S. Pürat'tan aktard1gma gõre 1896'da istanbul'da Yíldmm ve Kurban admda iki komite kurulmu§tu. Bu iki komite ile birlikte Hmçak ve Ta§naklarm uzun süren müzakerelerinden sonra Osmanh Bankas1'na karp bir sal­ dm yaptlmasma ve aym zamanda Ermeni yerle§IDi§ olan mahallelerde harekete geçilmesine karar verildi393• i§te bu gibi kararlarm almmas1 için Ta§nak istanbul Merkez Komitesi mensuplan sürekli olarak toplanttlar yap1yor ve bu toplanttlar­ da planlar yaparak, Banka Baskm1 ve Ermeni yerle§mi§ mahallelerde yapacaklan olaylarm kusursuz bir §ekilde i§lemesi için müzakerelerde bulunuyorlardi. 390 Bank Ottoman, s. 101-102. 39 1 Balakian, The Burning Tigris, s. 103. 392 Kaynagm künyesi �õyledir: Sempat Pürat, Kan Yolu Üstünde, istanbul 1911 (Ermenice). 393 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

87

Yukanda belirtildigi üzere bu baskm plam genel hatlanyla Avrupa'da çi­ zilmi§ti. istanbul'da ise ayrmttlar üzerine toplanttlar yaptlacakti. Kaynaklardan elde edildigi kadar1yla yaptlan ilk toplant1 Temmuz aymm sonunda Beyoglu'nda Karnavola Sokagi'nda Ermeni bir kadmm evinde gerçekle§mi§ti. Bu toplant1da olaylarm ba§ mimar1 Ta§nak Komitesi'nin yam s1ra yukanda belirtilen Ytldmm ve Kurban Komiteleri'nin liderleri de bulunuyordu. Alman kararlar dogrultusunda 200 bomba verilmek suretiyle Samatya hareketi Kurban komitesine, Üsküdar ta­ rafi buradaki Ta§nak Komitesi reisi Avo'ya, Haskõy bõlgesi ise Hraç'a b1raktld1394• Yaptlan haz1rhklar ve toplanttlar ile ilgili olarak en õnemli kaynak §Üphesiz olay içerisinde bulunan ki§ilerin aktard1klar1dir. Bu baglamda, Karakin Pastirmac1yan baskm õncesinde istanbul'da yapt1klar1 hazirhklar1 ve toplanttlar1 ayrmttlar1 ile anlatmaktadir. Past1rmac1yan, baskm õncesi yapt1klan üç toplant1dan bahsetmektedir. Toplanttlarm ilki 19 Agustos Çar§amba, ikincisi 21 Agustos Cuma, üçüncüsü ise 25 Agustos Sah günü yapilmi§tl. Baskm õncesi bir hafta içerisinde üç toplant1 yapilmas1, Pastirmac1yan'm geli§inden õnce kaynaklarda belirtilmemi§ olsa da bir­ çok toplantmm yapild1gma delalet ediyor olabilir. Armen Garo'nun istanbul'a vard1gi 19 Agustos Çar§amba gününün ak§am1 Haik Tiryakiyan'm evinde yapilan ilk toplantida saldirilar ile ilgili çok õnemli kararlar ahnmi§ti. Bu toplant1da istanbul Komitesi'ne mensup onde gelen ki§iler bulunuyordu. Papken, Gnuni, Artashes, Hraç, Levon, Ashot, Misakian, Vramian, Amerikatzi ve Vahan komitenin onde gelen üyeleriydi. Bir de yukanda da bah­ sedilen Kafkasyah Varto, Boris ve Marr toplant1ya i§tirak etmi§lerdi. Bu ki§iler daha õnce kendi aralarmda istanbul'da gerçekle§tirecekleri çe§itli olaylar ile bas­ km gününü belirlemi§lerdi. Ald1klar1 karar dogrultusunda baskmm tarihini (10) 22 Agustos 1896 Cumartesi olarak kararla§tlrmi§lardi. Gõrev taksimat1 sonucun­ da Papken Suni, Haik Tiryakiyan ve Karakin Pastirmac1yan'm Banka Baskm1'm gerçekle§tirmesine, Gnuni'nin ise Samatya olaym1 yõnetmesine karar verildi395• Gõrev taksimat1 bu §ekilde tamarnlanm1§tl ancak daha sonra baz1 degi§ik­ liklerin yapild1g1 gõrülmektedir. Armen Garo'nun gõrevi baskmm ba§lang1cmda 394 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508. Uras bu bilgiyi Pürat'm eserinden alm1�t1r. Bu kaynakta belirtilen Y1ldmm ve Kurban Komiteleri ile ilgili bilgilere ba�ka bir kaynakta ula�1lamam1�t1r. Ôte yandan baskma kat1lanlann ifadelerinde bile Y1ldmm ve Kurban komiteleri ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktad1r. 395 Bank Ottoman, s. 102-103 .

FiKRETTiN YAVUZ

88

banka yetkililerinin kaçmasm1 engellemek ve onlan bir araya getirip rehin almakti. Hraç ve Papken ise mücadeleyi yõneteceklerdi. Her bir komiteciye teker teker gõ­ revleri verildikten sonra Cuma gecesi toplanmak üzere komiteciler Hraç'm evin­ den aynldtlar. 21 Agustos Cuma gecesi yaptlan toplant1da gõsterinin Çar§amba'ya ertelenmesi karari almd1. Bu konu ile ilgili Kafkasyàdan gelen Varto ile ciddi bir münaka§aya girdiklerinden bahseden Armen Garo, Varto'yu ele§tirmekte, otel odasmda oturup harekât için hiçbir §ey yapmad1gmdan, sadece emirler verdigin­ den bahsetmektedir396• 21 Agustos Cuma gecesi yaptlan bu toplant1da müzakere konusu olan diger bir husus ise, Banka Baskm1'nm kaç ki§i ile yaptlmas1 meselesiydi. Pastirmaoyan nam-1 diger Armen Garo, Banka Baskm1'm yapacaklarm say1smm 25'den 75'e ç1kartlmas1 teklifi.nde bulunmu�, Varto'nun itirazlanna ragmen bu teklif kabul edilmi§ti. Burada dikkati çeken husus Armen Garo'nun Varto'yu sürekli ele§ti­ riyor olmas1d1r. Baskmdan bir gün õnce, 25 Agustos Sah gecesi Hraç'm evinde yaptlan son toplant1ya 15 ki�i katilm1�, yenilen yemekten sonra Banka Baskm1 için nihai plan ortaya konmu�tu397• Yaptlan plan maddeler halinde sistemli bir §ekilde kaleme ahnm1�t1. Planm içerigi ile ilgili kaynaklarda bir takim farkliliklar olsa da temelde amacm �ehirde anar§i meydana getirmek oldugu a�ikârdir.

b. Enneni Olaylan ve Banka Baslam Plani Kaynaklar Osmanh Bankas1'nm bastlmas1 ve Ístanbul'un çe�itli bõlgelerinde olaylar ç1karmak amac1yla harekete geçen Ta�nak Komitesi'nin baskm plam ile ilgili farkh bilgiler vermektedir. Armen Garo baskm õncesinde yaptlan toplant1da alt1 maddelik bir planm ortaya konuldugunu belirtmektedir. Bu plana gõre;

1. Osmanh Bankas1'na yaptlacak baskm saat tam 12:00'da 75 ki§i ve 200 bomba ile gerçekle�tirilecek. 2. Tam bu sirada Gnuni, Artashes ve Misakyan'm liderliginde Samatya'daki komiteciler, askerleri d1�ar1 ç1karmak için ki�lalar1 bombalayacak, bu mada daha õnceden belirlenmi� yerlerden bombalar üzerlerine saganak §eklinde yagchrtlacak.

3. Kendini bu yola adam1� dõrt gençle birlikte Edward, Gaiata Kõprüsü'nde bekliyor olacak, Sadrazam arabas1 ile kõprüden geçerken sekiz bomba ile õldürü­ lecek. 39 6 Bank Ottoman, 397 Bank Ottoman,

s. s.

103. 103-104.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

89

4. Pera (Beyoglu) Caddesi'nde Osmanli Bankas1'na gidecek olan askerlerin üzerine bomba atmak üzere belirlenmi� dõrt bõlgeye adamlar yerle�tirilecek. 5. Mu�lu iki genç, askerler d1�ar1 ç1karken Galatasaray'a (hükümet binas1) büyük bir bomba atacaklardi.

6. Nihayet Banka'nm i�gal edildigini duyan Levon, haz1rlanan bildiriyi çe�itli Avrupa büyükelçiliklerine vermek üzere hemen harekete geçecekti. Karakin Pastirmac1yan nihayi bildirilerinin bu �ekilde kaleme almd1gm1 ve bu bildirinin daha õnce Vramian, Boris ve kendisi tarafindan yazild1gm1 dile ge­ tirmektedir398. Baskm plam ile ilgili bir ba�ka senaryo ise Esat Uras'm eserinde yer almaktadir. Uras yukar1da belirtilen Kan Yolu Üstünde adh Ermeni kaynagmdan ald1g1 bilgiye dayanarak komitecilerin planmm a§ag1daki §ekilde oldugunu ifade etmektedir.

1. Beyoglu, Aga Camii'nden ba§layarak istanbul'un çe§itli semtlerinde, Galata Kõprüsü'nün iki ba§mda, Galata Ermeni Büyük Merkez Okulu, Tepeba§l, Galatasaray, Tünel çevresinde ve diger õnemli yerlerde odalar kiralanacak. 2. Kiralanan bu odalarda sekiz-on ki§ilik komite kuvvetleri bulunacak, bu ki§iler halk üzerine bomba atacak ve ba§kentin õnemli noktalar1 i§gal edilecek.

3. Alt1 komiteci Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a'ya bombalarla saldira­ cak.

4. Beyoglu'ndaki büyük caddelerde kum ve çakillarla siperler yapilacak, bu siperlerin yap1lmas1 için gerekli kum ve çakillar torbalar içinde gõç effas1 ta�1myormu§ gibi õküz arabalar1yla ta§macak, bu arabalar yerlerine geldikten sonra õküzleri ç1karilacak ve bu arabalardan siper olarak faydalamlmas1 için sokak orta­ smda biraktlacaklar. 5. Harekâtm en õnemli noktas1, Osmanli Bankas1'nm basilmas1 ve havaya uçurulmas1d1r. içerik tam olarak aym olmasa da bu iki planda hedefin bombah eylemler yaparak düzene darbe vurmak oldugu gõrülmektedir. Bununla birlikte Uras'm ver­ digi planm be§inci maddesi, bu planm daha geni§ çaph oldugunu gõstermektedir. Nitekim harekatm en õnernli noktasm1 Banka Baskm1 olarak vermektedir. Alman 39 8 Bank Ottoman,

s.

104-105.

90

FiKRETTiN YAVUZ

kararlarla ilgili diger bir senaryo ise Banka Müdürü Edgar Vincent'm399 sekreteri F. Barker'in i ngiliz Elçiligi'ne verdigi raporda yer almaktadir. Bu plana gõre sald1nlacak yerler a�agidaki �ekilde belirlenmi�ti.

istanbul Tarafi 1 . Bab1âli 2. Ermeni Patrikhanesi

3. i stanbul'un Bakirkõy'e kadar olan kism1

Galata Tarafi 1 . Osmanh Bankas1'nm i�gali 2. Creditt Lyons Bankas1'nm i�gali

3. Voyvoda Karakolu'na bomba ile saldm

Beyoglu Tarafi 1 . Galatasaray Polis Karakolu'na bomba ile saldm 2. Aya Triyada Rum Kilisesi'ne bomba ile saldm400 •

Yukar1daki bilgiden anla�tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri i stanbul'un se­ kiz bõlgesinde olaylar meydana getirme plam yapm1�lard1. Baskin s1rasmda banka içerisinde kalan ve bu saldm ile ilgili bir rapor haz1rlayan müdür yardimctlarmdan Gustav Wülfing, Armen Garo ile yapt1g1 mülakatta kendisine bu sayiya yakin bir rakam verdigini, bu saldmnm kentte aym anda gerçekle�tirdikleri yedi saldmdan sadece biri oldugunu belirttigini dile getirmektedir"°1• istanbul Ermeni Olaylar1 ve Banka Baskim'm gerçekle�tiren komitecilerin yapt1g1 haz1rhklarda en õnemli hususlardan biri de cephane ve bombalann haz1r­ lamp gerekli yerlere ta�mmas1yd1. Bu konu ile ilgili çe�itli kaynaklarda bir takim 399 Edgar Vincent'in k1sa biyografisi için bkz. H. H. D ale, "Edgar Vincent, Viscount D'Abernon, 1857-1942 ", Obituary Notices ofFellows ofthe Royal Society, Vol. 4, No. 11. (Nov., 1942,), s. 83-86.; Aynca M1s1r ve istanbul' daki çah�malan için bkz. Paul Auchterlonie, "A Turk of the West: Sir Edgar Vincent's Career in Egypt and the Ottoman Empire", British fournal ofMiddle Eastern Studies (2000) 27 (1), s. 49-67. 400 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: T� ey, 1897, No. 1, s. 16. 4 01 OBA. LA. 23,999, s . 5.

OSMANLl DEVLETI'NDE ERMENi TERÕRÜ

91

bilgiler mevcuttur. Ancak õzellikle Armen Garo cephanelerin haz1rlanmas1 ve ta­ §mmas1 konusunda ayrmttli bilgiler vermektedir. Armen Garo istanbul'a vardigi gün ile baskmm gerçekle§tigi sekiz gün içe­ risinde gizli (kalhane) dõkümhanelerinden 400 bomba kovaruru Beyoglu'ndaki iskuhi'nin (Haik Tiryakiyan'm ni§anhs1 daha sonra evlenmi§lerdir) evine ta§1dik­ larm1, burada bombalar1 hazirlad1ktan sonra daha õnceden belirlenmi§ istanbul'un çe§itli bõlgelerine dagittiklarm1 ve tüm bu i§leri yirmi ile yirmi be§ ya§lari arasmda õgretmen ve õgrenci olan, üçü bayan 10-12 güvenilir ki§i ile gerçekle§tirdikleri­ ni ifade etmektedir'°2• Garo'nun bu ifadeleri dikkate almd1gmda istibdat dõnemi diye sürekli §ikâyet edilen bu Sirada Ta§nak Komitesi'nin istanbul'da bu bombalar1 hiçbir engelle kar§ila§madan istedigi bõlgelere ta§1mas1 dü§ündürücüdür. Her ne kadar Armen Garo ve iskuhi son bomba paketini Osmanh Bankas1 yakmmdaki ingiliz okuluna ta§trken kendilerini zaptiyelerin takip ettiginden bahsetse de bu gõrevi ba§art ile yerine getirmi§lerdir. Burada dikkati çeken bir husus da bombalarm ingiliz okuluna ta§mmas1 me­ selesidir. Armen Garo yaz tatili nedeniyle okulda kimsenin olmad1gm1, sadece Ermeni kap1c1 Mu§etzi Haness'in okulda bulundugunu ve bõylece bombalar1 ra­ hat bir §ekilde ingiliz okuluna tapd1klarm1 belirtmektedir'°3. Ancak Galata gibi õnemli bir yerde bulunan ingiliz okulunda tatil dahi olsa yalruzca bir kap1cmm bulunmas1 dü§ündürücüdür. Ôte yandan bu süreçte birçok kaynakta õzellikle yabancilarm mülklerinde çalt§an Ermeni kap1cilarm bu tür faaliyetlerde bulun­ duklar1 aç1k bir §ekilde gõrülmektedir. i§te bu nedenle Osmanh yetkilileri Banka Baskm1'ndan sonra yabanc1 mülklerinde Ermenilerin çalt§t1rilmamas1 için tedbir­ ler alm1§t1r. Armen Garo, hatiralarmda baskmdan õnceki Per§embe ile Cuma günü ak­ §amma kadar birkaç düzine bombayi çe§itli bulu§ma yerlerine ta§1d1klarm1 dile getirmekte, baskmm Cumartesi'nden Çar§amba'ya ertelenmesi nedeniyle, yedi sekiz ki§ilik bir grup ile, çok zor geçtigini sõyledigi Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salt günleri, bombalarm belirlenmi§ noktalara ta§mmas1 i§ini ba§ariyla gerçekle§­ tirdiklerini belirtmektedir404• Ttirk kaynaklarmda da yapilan hamhklarla ilgili ayrmttli bilgi bulmak müm­ kündür. Bombalarm ta§mmasmm yaru sira Ermeni komitecileri gereken yerle-

402 Bank Ottoman, s . 90. 403 Bank Ottoman, s . 91. 404 Bank Ottoman, s . 103-104.

92

FiKRETTiN YAVUZ

re rahatça girebilmek için bu yerlerin anahtarlarmm teminine çah§tlrni§lardi405• Anahtarlarm temini hususuna dõnemin Zaptiye Nazm Naz1m Pa§a'nm hatua­ tmda da deginilmektedir. Bir polis memuru, Haik Tiryakiyan' m e§i olacak olan iskuhi'nin penceresinden bir halkaya bagh on bir anahtarla bir maymuncugu, alt1 yedi ya§mdaki bir çocugun dü§ürmesi neticesinde alm1§ ve durumu Zaptiye Nezareti'ne iletmi§ti. Naz1m Pa§a hatuatmda yaptlan baskmda evde yetmi§ be§ provah anahtarla yedi maymuncugun daha bulundugunu, iskuhi'nin bu durum­ dan haberdar olmad1gm1 iddia ettigini ve suçlamalari kabul etmedigini belirt­ mektedir'4°6. Bu bilgilerden anla§tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri gerekli baz1 yerlere rahatça girebilmek için anahtar teminine son derece õnem vermi§ti. Ancak komitecilerin en çok õnem verdigi husus, dogal olarak olaylarda ve Banka Baskm1'nda kullantlacak olan silah ve bombalard1. Ahnan karar dogrultu­ sunda baskmlarda kullantlmak üzere Bulgaristan'daki komite merkezinden 100 tüfegin getirtilmesi kararla§tutld1. Bunun yam ma Üsküdar, Samatya ve Haskõy bõlgeleri için de hazirhklar yaptlm1§, bombalar Üsküdar'da Arapkirli Ermeni Serkiz ve Mikael adlarmdaki iki karde§e, büyükleri 15, küçükleri 10 kuru§a sipari§ edildi. Bombalarm denemeleri de Kag1thane'de yap1ld1. Bombalar Üsküdar'dan Kabata§'a oradan da õküz arabalar1 ile Beyoglu'na aktartld1. Burada dikkati çeken bir husus da bombalarm çoklúgu idi. Toplam 750 bom­ ba ta§mmt§tl ve bu bombalardan 12 tanesi 25 kilo çekiyordu. Bombalarm üze­ rinde ise Ta§nak Komitesi'nin ilk harfleri buluyordu. Bombalarm yam ma 800 civarmda Amerikan yap1m1 tabanca da ta§Inan cephane arasmdayd1407• Hüseyin Naz1m Pa§a amlarmda bombalarm yaptlmas1 ve istanbul'daki çe§itli semtlere ta­ §1Ilmas1 konusunda ayrmtili bilgiler vermektedir. Ôzellikle olaydan sonra yaptlan aramalarda Haik Tiryakiyan'm e§i olan iskuhi'nin Beyoglu Karnaval caddesin­ deki evinde çok miktarda bomba bulundugu, Ta§nak Komitesi'nin mühimmat deposunun bu evde oldugu ortaya ç1km1§tl. Evin zemininde yetmi§ be§ santimetre çapmda bir delikten gizli mahzene giriliyordu. Bu mahzen üç metre derinlikte alti metre çapmdayd1. Naz1m Pa§a bu mahzen içerisinde bulunan tüm patlayic1 madde ve e§yalar1 ayrmttlar1 ile belirtmektedir408• Ashna bakilirsa olaylardan sonra 4os 4 06 407 40 8

Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508. Hüseyin Naz1m Pa�a, Hatiralarim, s. 292. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508. Aynntilar için bkz. Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralar1m, s. 290-293; Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylari Tarihi, e. II, s. 394-397.

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

93

ortaya ç1kanlan bomba, silah, humbara gibi patlayic1 maddelerin küçük bir orduya yetecek miktarda oldugunu sõylemek çok abartw olmaz. Burada dikkati çeken astl husus ise istibdat dõnemi diye tabir edilen bir dõnemde bu denli fazla bombanm istanbul'un çe§itli bõlgelerinde imal edilmesi ve dagittlmas1 hususudur ki bu du­ rumda Osmanh Hükümeti'nin gücü dikkate almdigtnda manidardir. e.

Komitenin Baskm Õ ncesi Elçiliklere Gõnderdigi Muhttralar

Ermeni komiteleri istanbul'da düzenledikleri olaylar õncesinde Avrupah büyük devletlerin büyükelçilerine muhtiralar gõndermeyi ah§kanhk haline getir­ mi§lerdi. Ôrnegin Bab1âli Gõsterisi'nden iki gün õnce alt1 yabanc1 devlet elçisine Frans1zca kaleme ahnm1§ bildiri gõndermi§lerdi409• Bu bildiride Ermenilerin re­ formlarm uygulanmasm1 istemek maksad1yla tam anlam1yla gürültüsüz bir gõste­ ri yapacaklarm1, hükümet tarafindan asker, jandarma, polis vas1tas1yla bu gõsteri õnlendigi takdirde, bundan agir sonuçlar ç1kabileceginden, bütün sorumlulugu §imdiden hükümete yüklediklerini bildirdiler410. Hmçak Komitesi'nin gerçekle§­ tirdigi bu olayda, Avrupah devletlerin dikkati daha olay meydana gelmeden õnce çekilmi§ oluyordu. Neticede Avrupah devletler de olaylara müdahil olduklarmdan bu tür bildirilerin elçiliklere õnceden gõnderilmesi onlar1 da teyakkuz haline ge­ çiriyordu. Ôzellikle Bab1âli Gõsterisi'nden sonra Ermeni komitelerinin elçiliklere bil­ diri gõndermesi sürekli hale geldi. Banka Baskm1 õncesinde de talepleri kar§1lanmad1g1 sürece ciddi hareketlere kalki§acaklar1 tehdidinde bulunan birçok bildiri gõndermi§lerdi. Ôrnegin 8 Temmuz 1 896 tarihli ve Türkiye Ermenileri imzas1yla ingiliz elçiligine gõnderilen bildiride, Ermeniler kendilerini ezen Türk "zorbahg1"ndan kurtulmak için kararh olduklar1 belirtiyorlardi. Dü§tükleri bu kõtü durumun müsebbibini Osmanh Hükümeti olarak gõrüyorlar ve umutsuz olduklari için yaptlacak herhangi bir hareketin sorumlusu olarak da hükümeti gõsteriyorlard1411• Aym bildiri Frans1z, Rus ve italyan elçiliklerine de gõnderilmi§­ ti. istekleri yerine getirilmedigi sürece ciddi hareketlere kalki§acaklari tehdidini 409 Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 123; Uras, Tarihte Ermeniler, s.

479.

4 1º Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 227; Sonyel, lhe Ottoman Armenians, s. 180. 4 11 Blue Book: Turkey, No: 2, [C.7927] Correspondence relative to Armenian Question, and Reportsfrom H.M. Consular Officers in Asiatic Turkey, London: Her Majesty's Stationery Office, [1896], s. 256.

94

FiKRETTiN YAVUZ

savuran huna benzer birçok bildiri, istanbul'daki büyükelçilere bu dõnemde ula�­ maya ba�lad1412• Osmanh Hükümeti yetkilileri i�i �ansa b1rakmak istemiyordu. Bu nedenle Zaptiye Nazm 21 Temmuz'da Ermeni Patrikhanesi Medis üyelerini toplam1� ve herhangi bir ki�krrt1c1 hareket oldugu takdirde kendilerinin sorurnlu tutulacagm1 belirtmi�ti. Ancak bunu protesto eden üyeler muhtemel bir olaydan sorurnlu tutu­ lamayacaklarm1, kendilerinin sadece bir dam�ma meclisi oldugunu belirterek her­ hangi bir olay gerçekle�tigi takdirde istifa edeceklerini bildirdiler41 3• Tum bu çaba­ lara ragmen Rus büyükelçiligi üçüncü tercümam Maykof, bu dõnemde komitele­ rin birçok bildiri gõnderdiklerini belirtmektedir. Maykof'un sõyledigine gõre bu tür be�-on adet bildiri kendisinde buluyordu414• Ermeni kaynaklar1 da bu eylemi gerçekle�tirenlerin bankayi basmadan õnce Ttirk hükümeti ile Avrupah devletle­ re çe�itli bildiriler gõnderdiklerinden bahsetmektedirler415• Baskin õncesinde son bildiri bir gün õnce elçiliklere yollanm1�t1. Bu bildirinin giri�i, Ttirk hükümetinin Ermenistan'daki Ermenileri katletmesinin yam Slfa ba�kentteki siyasi haklanna vah�ice sald1rd1klar1 �eklindeydi. Devammda, Bab1âli tarafindan tanman Ermeni anayasasma gõre, patriklerin seçiminin Ermeni Milli Meclisi tarafmdan seçilmi§ olan cismani ve ruhani üyelerin olu§turdugu bir heyet tarafmdan yaptld1g1 dile �etirildikten sonra, tamamen keyfi bir §ekild), Ttirk hükümetinin Patrik Mateos Izmirliyan'1 istifa etmeye zorlad1g1 belirtilmekteydi. Ardmdan Ttirk hükümeti­ nin karma heyetini de yasaklad1g1 ve Ermeni kilisesinin en kiymetsiz papazm1, Ttirklerin dahi kendisi ile sadece küçümser bir �ekilde konu�tugu Bartolemous'u seçmeleri için saraydan para alan sivilleri ve papazlar1 geçirdigi dile getirilmek­ teydi. Bildirinin devammda §U dikkat çekici ifadelere yer verilmektedir: "Ermeni halki �imdiye degin saygi duyulan anayasal ve kadim hak­ lannm ihlal edilmesine kar�t yüksek sesle protestosunu gerçekle�tiriyor. Ermeni halki ne Bartolomeos'u ne de heyete üye olrnaya zorlanan Nuryan ve Abraham Pa�a gibi degersiz adamlan tamm1yor. Bu malar Türk hükü­ meti cezas1 verilrnemi� cürümlerine yenisini ekledi. Devletler davram�lar1y­ la kendilerini Bab1âli'nin suç ortagt haline getirdiler. Girit'te, Ermenistan'da

412 413 414 415

Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 322. Blue Book: Turkey, No: 2, 1896, s. 78. Hüseyin Naz1m Pa§a, Hattralartm, s. 280. Balakian, The Burning Tigris, s. 104; Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 139.

OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

95

oldugu gibi, bizim cellâtlanm1zm yaptigi gibi Huistiyanlann taleplerini kü­ çük gõrdüler. Fakat haks1zhga ugram1§ milletlerin sabrmm da smrrlan vard1. Bize gelince son zamanlarda Ermeni kilise ve �apellerinin kaptlar1 yüzüne kapanm1� olan bir papazm, Ermeni milleti adma son dõnemlerde meydana gelen olaylar1 dünyaya duyurmasma, 100.000 õlümüzün idam fer­ mamru imzalayan eli õpmesine izin vermeyecegiz. Bir kere daha Ermenilerin büyük õfkesi sahverilmek üzere, sergilene­ cek harekâtm tüm sorumlulugu Sultan ve büyük devletlerin temsilcilerine dü§ecektir. -Ermeni Halki-"4 1 6 •

Ta§naksutyun istanbul Merkez Komitesi'nin gõnderdigi ikinci bildirinin ne zaman gõnderildigi tam belli olmamakla birlikte i ngiliz ar§iV belgeleri bas­ k.mm oldugu gün, Uras ise, olaym daha bapnda gõnderildiginden bahsetmekte­ dir. ikinci bildirinin ba§langmnda, Ermenilerin Türk zorbaligma kar§1 ardi arkas1 kesilmeden Avrupa'ya protestoda bulunduklan, fakat me§ru olan protestolar1nm sistemli bir §ekilde reddedildigi ifadeleri yer almaktadir. Devammda Sultan Hamid'in bunlara cevabmm kanh bir intikam oldugu, Avrupa'nm bu korkunç cinayeti gõrdügü ve sessiz kald1g1, Avrupa'nm yalmzca celladm elinden tutmakla kalmad1g1, Ermenileri ars1z bir §ekilde durumu kabullenmeye zorlad1g1 §eklinde dikkate deger ifadelere yer verilmi§tir. Bildirinin devammda Ermeni komitecileri biraz daha ileri giderek daha sert ifadeler kullanm1§lard1r. Buna gõre insani hak­ lar1 reddedilerek Ermeniler a§agtland1 ve §ikâyetlerinin ç1ghg1 kanlarmm içinde bogulmaya çali§tlarak, milli §erefleri õldürücü bir biçimde yaraland1, kanlar1yla kutsanmI§ taleplerine §imdi kara bir hayalet gibi õnlerine dikilmi§ olan degi§me­ yen kutsal õç alma fikri eklendi. Bildirinin bundan sonraki kismmda Avrupa'nm Ermenilere õlüm saçan al­ dirmazhg1 ile "hak kuvvetli olanmdir" dedigi ve insan olarak haklarmdan mahrum güçsüz Ermenilerin Sultan'm art1k dayanamadiklar1 menfur boyundurugunu kir­ mak için her türlü yolu aramaya, bilgiye ba§vurmaya zorland1klar1 belirtilmektedir. Bildirinin taleplerin dile getirildigi kism1 §U §ekildeydi: "Diplomasi oyununun zamam geçti. Yüz bin §ehidimizin kam bize ba­ g1ms1zhk talebinde bulunma hakki veriyor. Dü�manlanm1zm tüm kinayeli 4 16 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No. 1, 1897, s. 13-14.

FiKRETTiN YAVUZ

96

sõzlerine ragrnen, biz talepte bulunmadik ve bulunmayacag1z, fakat gerekli olan §Udur. Yani, 1. Ermenistan için altt büyük devlet tarafindan seçilecek kõkeni ve milliyeti Avrupah bir yüksek komiser. 2. Vali, Mutasarnf ve Kaymakarnlarm bu yüksek komiser tarafindan tayin edilmesi ve Padi§ah tarafindan onaylanmas1

3. Avrupah subaylarm komutasmda yerli halktan seçilmi§ milis, jandarma ve polis õrgütlenmesi. 4. Avrupa sistemine gõre adli reform

5. Mutlak bir din, egitim ve basm hürriyeti 6. Ülke gelirlerinin dõrtte üçünün mahalli ihtiyaçlara harcanmas1 7. Gecikmi§ borçlarm tamammm silinmesi 8. Be§ yil vergiden muafiyet, daha sonra be§ ytlhk sürede Sultan hü­

kümetine õdenecek verginin son kar1§1kltklarm sebep oldugu zararlara sa­ yilmas1.

9. Gasp edilmi§ olan mallarm derhal iadesi 10. Ermeni gõçmenlerin serbestçe geri dõnmeleri 1 1 . Politik suçlardan ceza alm1§ Ermeniler için genel af. 12. Ermenistan'm ba§hca §ehirlerinden birinde olu§turulacak büyük devletlerin temsilcilerinden meydana gelen yukar1da bahsi geçen madde­ lerin uygulanmasm1 gõzetecek o!;tn geçici bir komisyonun tayin edilmesi.

Bunlar bizim taleplerimiz. Gayemize varmak için hiçbir fedakârhktan kaçmmayacagiz. Bundan bõyle kendimizi her türlü sorurnluluktan hariç tu­ tuyoruz. Bu genel tehlike esnasmda kaderin kurbanlar1 olabilecek yerli ve yabanc1 herkesin kayiplarma pe�inen yas tutuyoruz. Bunlar için üzgünüz fakat bu genel sefaletin varhgi içerisinde losmi yas tutmanm yeri yoktur. Ô lecegiz, bunu biliyoruz fakat Ermeni milletinin iliklerine kadar i§le­ mi§ olan ihtilal, insani haklar1m1Z1 almad1kça tek bir Ermeni kald1g1 sürece, sultanlarm tahttm tehdit etmeye devam edecek"4 1 7•

Ermeni komitecileri Avrupah devletlerin büyükelçilerine gõnderdikleri bildi­ rilerin yam stra Türk ve Müslümanlan hedef alan bir bildiri daha yayinlam1�t1. Bu 41 7 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No. 1, 1897, s. 14-15. Aynca bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 511-512. Naz1m Pa§a, Hattralarim, s. 280-281, Naz1m Pa§a, Ermeni Olaylart, e.II, s. 373-374.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

97

bildiride komitecilerin Müslüman halka kar§1 herhangi bir kõtü niyetleri olmad1gi, verdikleri mücadelenin sadece zalim diye tabir ettikleri hükümete kar§I oldugu belirtiliyordu. Bu bildirinin ba§langm §U §ekilde kaleme almmI§tl; "i slam ahalisine davetname, Ey i slam ahalisi, sana kar§I hiçbir kõtü niyetimiz olmad1g:m1 anlatmak için §U davetname ile yine sana ba�ruyoruz. Bu ba�vuru senden kork­ tugumuzdan veya hususi bir gayeye hizmet ettigimizden degil, hayrr! Biz cesur nazarlanm1zla õlüme dogru bakiyoruz; bunu da bize senin hükümetin õgretmi§ ve zihnimize kaz1m1§tlr. Yüzyillardir seninle beraber aym vatanda bar!§ ve uyum içinde ya§aya geldigimiz halde, §U son zamanlarda günah i§leyen hükümetin, gerek seni ve gerek bizi bogmak için aram1za nifak tohumlar1 saçmaya ha§lad1. Sen ise ey i slam ahalisi, bu §eytani siyaset hilesini anlamayarak, ellerini karde§leri­ mizin günahs1z kanlar1 ile buladm, bu büyük (tiksindirici) cinayete i§tirak ettin. Ey Türk karde§, §Uras1m iyi anla ki tarafim1zdan yaptla gelmekte olan sava§ sana kar§i degil, zalim hükümete kar§idir. Onun §U anki sistemi ne­ deniyle senin de birçok aktlh ve aziz evlatlarm, hakh ve me§ru olan hu­ kukunu korumak için mücadele ediyorlar ve fakat yalmzca Bogaziçi'nin, Marmara'nm dalgalarma gõmülüyorlar. Dostunu, dü§mamm bil, ey i slam ahalisi"418.

Müslüman halka yaztlan bu bildiri ile Ermeni komitecilerin Sultan'a kar§i Müslümanlar arasmda da bir ho§nutsuzluk meydana getirmek istedikleri sõy­ lenebilir. Ancak õzellikle bildirinin sonunda "dostunu dü,mamm iyi bif" ifade­ sindeki samimiyetin sorgulanmas1 gerekmektedir. Ermeni komitecileri olaylar esnasmda yoldan geçen, i§i ve gücüyle me§gul olan suadan insanlarm, õzellikle Müslümanlarm üzerine bomba ve kuqun atarak onlarm õlümlerine sebep olu­ yordu. Bu noktadan hareketle bildirideki ifadelerin samimiyetten uzak oldugunu sõylemek mümkündür.

4 18 Naz1m Pa§a, Ermeni Olaylart, e. II, s. 357; Hüseyin Naz1m Pa§a, Hatzralartm, s. 282-283. Bu bildiri ile ilgili Ermeni kaynaklannda dikkati çeken husus bildirinin kismen almml§ olmas1dir. Bildirinin Osmanh belgelerine yans1yan bir tak1m ifadeleri Ermeni kaynaklannda yer almamaktadir. Kar§1la§t1rma için bkz. Dadrian, History of the Armenian Genocide, s. 139; Balakian, The Burning Tigris, s. 104.

98

FiKRETTiN YAVUZ

Banka Baskm1 ve Ermeni Olaylan õncesinde art1k sistematik bir hal alan bildiri gõnderme gõrevi tamamlanmI§tI. Bu bildirilerin genelinde taleplerin tek hedef dogrultusunda oldugu yani bagims1zhga giden yolda ilk basamak olarak gõrülen õzerklik yolunda oldugu sõylenebilir. Nitekim isteklere baktld1gmda, Avrupaltlarca seçilen bir yüksek komiser, yerel yõneticilerin bu yüksek komiserce tayini, yerli halktan seçilmi§ askeri kuvvetlerin olu§turulmas1, gelirlerin büyük bir kismmm mahalli ihtiyaçlara gore harcanmas1 gibi tamamen õzerklik çagr1§1mla­ n yapan talepler oldugu gõrülmektedir. Baskin õncesi gõnderilen bildiriler art1k büyük bir olaym gerçekle§tirilecegi sinyallerini veriyordu. Bildiriler gõnderilmi§ti ve Ta§nak komitecileri alman karar1 uygulamaya koymak için vakit kaybetmeden harekete geçeceklerdi. 5. Banka Baslaru'mn BaflangtCI ve Gelifmesi

Ta§nak Komitesi mensuplar1 ald1klar1 karar dogrultusunda 26 Agustos Çar§amba günü harekete geçmi§lerdi. Banka Baskim'nm anlat1m1 konusunda çogu kaynak birbiri ile ôrtü§mektedir. Saldm, 26 Agustos günü õgleden sonra saat 13:00 civarmda ba§lamI§, hamal kiyafetinde bir grup silahh Ermeni bankanm kap1smdaki nõbetçileri etkisiz hale getirerek zorla içeri girmi§ti. Çok say1da hum­ bara dinamit lokumu içeri sokulmu§ ve kisa sürede banka binas1 ele geçirilmi§ti419. Banka Baskim'nm bu ilk anlan hakkinda birçok kaynak ve rapor mevcuttur. Ancak en detayh bilgi, dogal olarak sübjektif bilgiler içerdikleri dü§ünülebilecek, baskm1 gerçekle§tiren liderler tarafmdan verilmektedir. Bu baglamda Haik Tiryakiyan ve õzellikle Karakin Pastumac1yan sabah yaptlan son hazuhklar1 ve bankanm i§gali sürecini aynntlli olarak tasvi\ etmektedirler. Haik Tiryakiyan olay sabah1 saat 6:30'da topland1klarm1, baskim ba§latmak için alt1 ki§inin yettigini, vedala§t1ktan sonra Hosrov ve Papken'in alt1 fedayiyi ald1gm1 dile getiriyor ve §U §ekilde devam ediyor; "Bomba torbalar1 omuzlar1m1zda, tabancalar ellerimizdeyken evden ç1kt1k. Bankaya yakla§t1g1m1z zaman õncü arkada§lar1m1zm att1klar1 bombalarm, silahlarm seslerini duyduk. Daha he­ yecanla ko§maya ba§ladik. Ashnda, büyük caddede kar1§1khk ba§lami§tl. Herkes korku ve deh§et içinde õteye beriye ko§uyorlard1. Bankaya yeti§tik ve içeri sald1r­ d1k. A§agida kapmm õnünde bizden üç ki§i devrilmi§ti. Sonra da birisini yarah 4 1 9 Ethem Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", Tarih ve Top/um, Yeni Yakla�1mlar, Say1. 5, 2007, s. 113-146

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

99

bulduk"420• Olaym ba§langmru Tiryakiyan bu §ekilde anlatmaktadrr. Çaqamba sabalu yaptlanlar ile ilgili olarak en aynnttlt bilgi Armen Garo'nun hatiralarmda yer almaktachr. Çar§amba sabah1 bulu§ma yeri olarak belirledikleri Galata'daki Íngiliz oku­ luna gitmek üzere Armen Garo ve Papken Suni, Tiryakiyan'm evine gelmi§ ve bombalar siraya konularak çe§itli han ve kahvehanelerde hazir bekleyen komi­ tecilere gõnderilmi§ti. Saat 10:00 olmasma ragmen sadece 7-8 ki§i okul binas1na gelmi§ti. Bu nedenle Papken ve Hraç toplanma yerlerine giderek komitecileri kontrol etmi§lerdi. Saat on birde on sekiz ki§i, õnceden belirlenen yerlerinde hazir bulunuyorlardi. Bu sirada son olarak neler yaptlacagma karar vermek üzere Armen Garo, Papken, Hraç, Ashot, Levon ve Trabzon'dan baskma kattlmak için yeni gel­ mi§ olan Ekibtatzi (Artashes Devian) bir odaya çekilmi§ti. 18 ki§i ile Osmanh Bankas1'm basamayacaklanm, huna kalki§salar bile ba§ar1s1z olacaklanru dü§ünü­ yorlard1. Tam bu sirada Samatya'daki komitecilerin askerler tarafmdan ku§attld1k­ larm1 haber alan komiteciler, müzakereye zaman kalmad1gm1, banka veya ba§ka bir yere saldirma karar1 almak mecburiyetinde kald1klarm1 dü§ündüler, nitekim Samatya'da olaylar ba§la§IDl§tl. Nihayet Banka Baskm1 planmdan vazgeçip ikili gruplara ayrtlarak hükümet binasma bomba atma karar1 ald1lar. Hemen bombalar dag1ttld1 ve her komiteciye gidecekleri yerler sõylendi. Armen Garo, Galatàdaki gümrüge saldirma gõrevini üstlenmi§ti. �üphe çekmemek için hamal kiyafetine girme karar1 alm1§, hazir­ hklar tamamlanm1§ ve tam d1§ar1 ç1kacakken, gelen bir komiteci birçok gencin baz1 hanlarda hazir bulundugunu sõylemi§ti. Bunun üzerine Papken Suni durumu kontrol etmek için d1§ar1 ç1km1§ ve yanmda on üç ki§i ile geri dõnerek bankaya sald1racaklanm belirtmi§ti. Papken baskinm lideri olarak genç komitecilere bu sirada a§ag1daki konu§­ may1 yapm1§t1; "Dostlar, burada 75 ki�inin olacagm1 bekliyorduk, sadece 31 ki�i sõzle­ rini tuttular, fl.rarilere yaz1klar olsun, gõrevimizi yerine getirecegiz. Osmanh Bankas1'na saldiracag1z, Avrupali devletler taleplerimizi kar�ilayana kadar içeridekileri rehin tutacagiz. Binanm içerisindeyken çali�anlara herhangi bir zarar gelmemesine dikkat edin, binanm içerisinde silah atmaym, sade42o

Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508-509.

FiKRETTiN YAVUZ

100

ce d1�anya ate� edin, askerlere ve ayaktakimma. Kendinden emin olmayan kimse varsa çekinmeden burada sõylesin, sonradan panige yol açacagma ve digerlerine kõtü õrnek olacagma �imdiden çekilsin"42 1 •

Ani bir taktm geli§melere ragmen, planh bir §ekilde yaptlan hazirhklar niha­ yetinde ahnan kararlarm uygulanmasm1 saglam1§t1. Papken Suni'nin yapt1gi ko­ nu§madan onun sadece askerlere ve ayaktakimma ate§ edilmesini istemesi amacm ashnda ayaktaktm1 diye tabir ettigi insanlarm galeyana gelmesi oldugu §eklinde yorumlanabilir. Yani aslmda amaç kar1§1khk ç1kararak Müslüman halkin kar§illk vermesini saglamak ve bõylece battli devletlerin müdahalesine yol açmakt1. Olaym bundan sonrasmda Papken'in ilk saldm için tabancayi iyi kullanan alt1 ki§iye ihtiyaç oldugunu belirtmesi üzerine alt1 ki§i õne ç1km1§, bu ki§ilerin her birine iki Amerikan revolveri ile iki bomba, geriye kalanlarm her birine bir revol­ ver ve ku§aklarmm arasma koyulmak üzere iki bomba verilmi§ti. Diger bomba ve cephaneler çuvallarm içerisine koyulmu§ ve güçlü kuvvetli alt1 genç bunlar1 omuz­ larmda ta§1yarak gruba refakat etmi§ti. Parola olarak da kendilerine "õzgürlük'' kelimesini seçmi§lerdi. Saat neredeyse 13:00 civarmda Banka binasma giren ilk ki§i Armen Garo'ydu. Ílk saldmy1 gerçekle§tirecek alt1 ki§iye verilen gõrev kap1daki nõbetçileri õldür­ mek ve bomba ve cephanelerle içeriye girene kadar kap1yi aç1k tutmakt1. Bu sirada Armen Garo da elinde silahla banka çah§anlarmm kaçmasma engel olacakt1. Saat 12:50'de Armen Garo Íngiliz okulundan ç1km1§, alt1 ki§i saat tam 1 3 :00'da bankaya saldmyi ba§latmI§ olacaklard1. Garo, bankaya girdikten sonra veznedara yakla§arak zaman kazanm1§ ve ona çe§itli sorular sormu§, bir frank kaç kuru§, bir Ttirk altm1 kaç frank gibi. Ílk saldmyi gerçekle§tirecek alt1 ki§inin gelip gelmediklerine bakmak için tekrar d1§arI ç1kan Garo, kar§idaki küçük kahve dük­ kanma geçerek bir sigara almI§ ve bu sirada ilk alti ki§i sokagm ba§mdan gõrün­ mü§tü. Bankaya dogru gelen bu ki§ilere kafas1 ile i§aret eden Garo onlarla birlikte bankaya dogru yürümü§ ve kap1ya kadar gelmi§ti422• Art1k baskinm fitili ate§len­ mi§ti ve ilk i§ olarak banka kap1smda bekleyen nõbetçiler ortadan kaldirtlmahyd1. Komitecilerin planlar1 i§liyordu. Ba§lama i§areti Garo'dan gelm�ti, kafasm1 ba§layin anlammda sallayinca Bayburtlu Hovhannes tabancasm1 çekmi§ ve Arnavut nõbetçiye iki el ate§ etmi§, 421 422

Bank Ottoman, Bank Ottoman,

s. s.

105-108 . 108-109.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

101

fakat vuramam1�tl. Ate�e kar�thk veren Arnavut nõbetçi Hovhannes'i vurmu�, an­ cak diger dõrt komitecinin ate�i ile nõbetçilerden biri ve iki asker vurulmu�, ikinci Arnavut nõbetçi içeriye kaçm1�t1. Be� komiteci kap1da savunma pozisyonu alm1�­ ken, Armen Garo caddenin kar�1smdaki kaldmmda ingiliz okulunun bulundugu sokaga dogru bakiyordu. Bu sirada insanlar hizla saga sola ko�uyor, dükkânlar kapamyor ve arabactlar Beyoglu'na dogru gidiyordu. Garo tam bu suada yakla�1k yirmi arkada�mm geldigini fark etmi�ti. Silahlar1 ellerinde bankaya ko�tuklanm gõrünce, bankanm kap1sma yakla�m1�, içeri girmi� ve bu s1rada gelen arkada�lar1na ate� etmeye haz1rlanan jandarmayi da vurmu�tu. Gelen komitecilerin en õnünde Papken ve Hraç vard1. Hraç en õnde, boy­ nundan astlan sar1 deri çantanm içerisi patlay1c1 dolu idi. Bankaya giren Garo kendisine verilen gõrevi yerine getirmek üzere müdürlerin odasma gitmi� fakat kimseyi bulamam1�ti. Bunun üzerine kapmm kapatthp kapattlmad1g1m kontrol etmek için giri� kismma geri dõnen Garo, Papken ve Hraç'1 gõremeyince orada bulunanlara nerede olduklarm1 sormu� ancak olumsuz cevap alm1�t1. Bu esnada yanmdaki komitecilerin ve di�ar1daki askerlerin sürekli ate�i neticesinde ortahk toz duman olmu�tu. D1�ar1dan yaptlan ate�e daha fazla dayanamayacaklarm1 dü­ �ünen Garo, kapmm ne pahasma olursa olsun kapattlmas1 gerektigine karar ver­ mi�ti. Bunu gerçekle�tirmek için binanm içinde dagtlm1� ve amaçs1z bir �ekilde di�ar1ya ate� eden komitecileri toplamak için harekete geçen Garo, kap1da bulu­ nanlara ayrtlmamalarm1 tembih ederek arkada�larm1 aramaya ba�lam1� ve yakla�1k sekiz on ki�iyi toplayip hepsini kap1ya getirmi�ti423• Buradan anla�tldigi kadanyla Armen Garo ilk i� olarak kapmm kapattlmas1 gerektigini dü�ünüyordu. Kap1 ka­ pattld1g1 takdirde askerlerin içeriye girmesi engellenmi� olacak, komiteciler de rahat bir nefes alacaklard1. Saat 13:30 civarmda kap1 halen arahk bir �ekildeydi. Merdivenlerin saginda ve solunda duran komiteciler sürekli olarak kap1ya dogru ate� ediyorlard1. Tam bu s1rada Garo'nun arkasmda korkunç bir patlama meydana geldi. Komitecilerden biri parçalanm1�, ikisi yüzükoyun bacaklarmdan yaralanm1� yerde yat1yordu. Bu tür patlamalarm olmamas1 için Garo, herkese bombalarm1 bir masaya koymalarm1 sõylemi� ancak bu s1rada Mu�lu olan bir komiteci de elinden bombanm dü�mesi sonucu õlmü�tü. D1�ar1dan ate�in devam etmesi üzerine komiteciler bunu engelleyip kap1y1 kapatmak için pencereden di�ar1ya be� bomba atm1�lar ve bunun üzerine sokak 42 3 Bank Ottoman,

s.

110-113.

102

FiKRETTiN YAVUZ

geçici olarak bo§alml§tl. Att1klar1 bu be§ bombarun sokagi Türk askerlerinden te­ mizledigini sõyleyen Garo, birkaç õlünün yerde yatt1gmdan birkaç1run ise ciddi bir §ekilde yaralandigmdan bahsetmektedir. Asker ve yetkililer ise geri çekilmi§ti. Bu be§ bombanm meydana getirdigi deh§et komitecileri biraz rahatlatml§, bundan sonra Garo her pencereye bir adam yerle§tirerek her birine dõrt be§ bomba vermi§ti. Ve 1shk çald1g1 sirada onlar1 di§ariya atmalarm1 sõylemi§ti. Komiteciler kap1ya yakla§an askerler üzerine bomba atarak onlarm uzakla§malarm1 saglam1§­ lard1424. Armen Garo att1klar1 bombalarm etkisi ile ilgili hiçbir aynnt1ya girme­ mektedir. Ancak diger lider Hraç att1klar1 bombalarm çok etkili oldugundan bah­ setmektedir. Sivil ve askerler üzerine orta boy bir bomba att1ktan sonra insanlarm haykird1klarm1, kaç1§t1klarm1 belirten Hraç, yarah ve õlülerin kaldmld1gm1, yerle­ rine yeni askerlerin getirildigini sõylüyor ve §õyle devam ediyor; "Ba�ka bir bomba daha, yine aym feryatlar, kaçi�malar. Bombalar �a�1lacak sonuçlar veriyordu. Dokundugunu derhal õldürmüyor; fakat etlerini parçaliyor, azap, 1st1rap içinde kivrandmyordu. Ô zellikle büyük bombalar top sesi ç1kanyorlar, etrafa deh�et saç1yorlard1"425.

Baskin liderleri olaym ba§langlClru yakla§ik olarak benzer §ekilde anlatmak­ tad1rlar. Armen Garo'nun daha aynntih bilgiler verdigi gõrülürken, Hraç'm ayrm­ t1ya girmedigi dikkati çekmektedir. Osmanh Bankas1'na baskin yapild1g1 esnada bankanm müdürü olan Edgar Vincent baskin sonrasmda olayi bap. ka merkezine rapor etmi§ti. Bu raporda olaym ba§lang1ç anlarm1 tasvir eden Vindmt, aym yirmi altlSl Çar§amba günü, õgle vakti saat birden biraz sonra, yakla§ik 25 ki§ilik bir Ermeni çetesi bankanm kap1sma hücum ederek yollarm1 kesen muhafizlardan iki Túrkü vurdugunu, iki Karadaghyi da yaralad1gm1 belirtiyor. Devammda, çetenin bir kismmm "hamal" kihgmda sirtlarmda gümü§ ta­ §lmak için kullanilanlara benzer çuvallar ta§1d1klarm1, ancak ashnda çuvallarm içinde bomba ve dinamit oldugunu belirtiyor. Bankaya saldiranlarm anla§ild1g1 kadar1yla õnce banka civarmdaki dõrt küçük sokakta dõrt liderin kontrolünde topland1klarm1; hepsinin ancak saldm arunda bir araya geldiklerini belirten Edgar Vincent, komitecilerin bankaya girer girmez tabancalar1yla her tarafa ate§ aç1p bomba att1klarm1 yazmaktadir. Raporun bundan sonraki kismmda komiteciler42 4 Bank Ottoman, s. 113-115. 425 Uras, Tarihte Ermeni/er, s. 509.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

103

den bir ki.smmm zaptiyenin içeri girmesini ve çah§anlarm d1§ar1ya kaçmasm1 en­ gellemek için hemen kap1yi kapatarak barikat kurduklarm1, digerlerinin hizh bir §ekilde üst katlara ç1karak barikat kurulmu§ ana giri§ di§mdaki tek çila§ noktas1 olan çat1yi ele geçirdiklerini ifade etmektedir. Müdür çetenin tamammda tabanca ve bombalar oldugunu belirterek raporuna §U §ekilde devam ediyordu: "Bunlarla banka çah§anlarmm merdivenlere ula§masma engel olarak zorla onlar1 çe§itli odalara soktular. Bu Slfada caddeye ula§an polis çat1dan üzerlerine attlan bombalarla uzakla§trrtld1. Banka içerisinde Ermeniler bomba ve dinamitleri, fitilleri ate§lenir ate§lenmez bütün binanm havaya uçmasm1 saglayacak bir §ekilde yerle§tirmeye ba§ladtlar. Planlar1 bankayi ilci gün i§gal altmda tutmak ve bu sürenin sonuna degin talepleri büyükel­ çiler tarafmdan yerine getirilmedigi takdirde, bankay1 içeridekilerle birlikte havaya uçurmakt1"426 •

Edgar Vincent olayin ba§lang1cm1 fazla ayrmt1ya girmeden tasvir etmi§tir. Anlatt1klari diger kaynaklarda belirtilenlerle benzerlik gõstermektedir. Olaym meydana geldigi gün istanbul'daki ingiliz Büyükelçisi Sir Philiph Currie'nin yoklugunda ona vekalet eden Michael H. Herbert, durumu gõnderdigi bir telgrafla Di§i§leri Bakam Salisbury Markisi'ne aç1khyordu. Olayin ba§lang1cm1 telgrafta anlattlacak kadar çok ayrmt1ya girmeden bil­ diren Herbert, ak§am saat 7:35'te çektigi telgrafta õgleden sonra Galata'daki Osmanli Bankas1 binasmm yakla§lk lark Ermeni tarafmdan bastld1gm1, polise pencerelerden ate§ açild1gm1 belirtiyordu. Gõnderdigi telgrafta dikkati çeken bir husus da komitecilerin bir gün õnce elçiliklere yazar1 belirsiz bir mektup gõnder­ digi ve saldmnm a§ikar bir §ekilde organize bir planm sonucu olduguydu. Herbert durumun çok ciddi oldugundan, ba§1bozuk diye tabir ettigi Turklerin ise tehditkâr bir tutum içerisinde sokaklarda Ermenileri sopalarla dõvdügünden bahsederek, istanbul'daki diger bõlgelerde de benzer kar1§1khk manzaralarmm oldugu §eklin­ de sõylentiler rivayet edildigi bilgisini veriyordu427• Anla§tld1g1 kadariyla Herbert olaym tam anlam1yla ne §ekilde meydana geldigini bilmiyordu. Nitekim bankaya girenlerin sayism1 lark olarak vermekteydi.

426 O BA , LA 23, 999, s. 1-2. 42 7 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne FO. 424/188, No. 133, Blue Book, Turkey, No.1 , 1897, s. 1, Muammer Demirel, Ermeniler Hakkznda ingiliz Belgeleri {1896-1918), Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002, s. 126.

104

FiKRETTiN YAVUZ

Ancak Herbert'in baskmm ikinci günü yani 27 Agustos'ta yine Salisbury Markisi'ne gõnderdigi ikinci telgraf, olayla ilgili daha ayrmtlli bilgiler içeriyordu. Raporun giri§inde, banka binasmm bir gün õnce bastld1gmdan, binayi basan si­ lahh Ermenilerin yakla§ik 12 saat içeride kaldiklarmdan ve banka binasmm õzel­ liklerinden, fiziksel durumundan bahseden Herbert, baskmm gerçekle§tigi saatin bir çeyrek oldugunu, bu saatin seçilme nedeninin ise muhtemelen yemek saatine denk getirilmek istenmesinden kaynakland1gm1 dile getirmektedir428• Herbert ra­ porun bundan sonrasmda yakla§ik olarak ilk baskm anmda meydana gelen olay­ lar1 diger kaynaklann verdigi §ekilde aktarmaktadir. Yani bankaya õnce para boz­ durmak için iki liderin girdigini (bu bilgi Armen Garo'nun sõyledikleri ile uyu§­ muyor), zamamn uygunluguna karar verince bu ki§ilerin kap1ya yõnelerek i§aret verdiklerini belirtmektedir. Ardmdan hamal klligmda mtlarmda bankada gümü§ ta§imak için kullantlan çuvallar ta§iyan dõrt ki§inin içeri girdigini, ama aslmda bu çuvallar içerisinde bomba dinamit ve pa�1c1 bulundugunu ifade etmektedir. Bu ki§ilerin güvenli bir §ekilde içeri girdikleri an bir 1shk çah nchgm1 ve etraftaki sokaklardan bankaya bir hücumun gerçekle§tigini dile getirmektedir. Herbert'in raporuna gore, daha sonra banka hamallarmdan ikisi õldürüldü, ikisi ise yaraland1, ancak durumu fark eden ba§ hamal õlü taklidi yapt1 daha sonra komitecilerin üstünden geçmelerine izin verdi ve ayag1 kalkarak onlardan ikisini mtlarmdan vurdu. Herbert burada içeri giren komitecilerden ikisini vuranm ha§ hamal ol­ dugunu dile getiriyor. Ancak Garo'nun ve diger kaynaklarm belirttigi üzere bu ki§ileri vuran banka nõbetçilerinden birisiydi429• Herbert raporunun devammda tipki banka müdürü Vincent' m sõyledigi gibi bankaya girenlerin saylSlm 25 olarak vermektedir. Ancak huna ek olarak d1§ar1da muhtemelen içeri girmek için hayli geç kalm1§ olan ba§kalarmm oldugunu hakli olarak dile getirmektedir. Sonrasmda ise olagan bir silahh çat1§manm ba§lad1g1, Ermenilerin bankanm içerisinden pencerelerden bombalar at1p, õzellikle askerlere ate§ ettiklerini belirtmektedir430• Gõrüldügü üzere Herbert'in raporu olaym ba§lang1cm1 yakla§ik olarak diger kay428 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book, Turkey, No. 1, 1897, s. 11. 429 Bank Ottoman, s. 109. Burada dikkati çeken bir ba�ka husus ise nõbetçinin milliyeti ile ilgili idi. Garo nõbetçinin Arnavut oldugunu belirtirken, Edgar Vincent bu nõbetçinin Karadagh oldugunu dile getirmektedir. (OBA, LA 23, 999, Edgar Vincent'in Raporu, (28 Agustos 1896) s. 1. 430 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book, Turkey, No. 1, 1897, s. 11.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

105

naklarda belirtildigi gibi vermektedir. Raporu diger kaynaklardan birtakim fark­ Wiklar ta§isa da, Edgar Vincent'm raporunda oldugu gibi olaym hemen ertesinde haz1rlanm1§ oldugundan verdigi bilgilerin õzellikle hat1ratlarda yaztlan bilgilerden gerçege daha yakin oldugu dü§ünülebilir. Fransa'nm Ístanbul'daki mazlahatgüzar1 olan J. De la Bouliniere'nin olayla ilgili ilk telgraflar1 da hemen hemen benzer ifa­ deler içeriyordu431• Ancak i§in bir de Osmanh tarafma bakmak gerekmektedir. Bu baglamda Ístanbul Olaylar1 ve Banka Baskim'nm meydana geldigi s1rada Zaptiye Nazm olan Hüseyin Naz1m Pa§a'nm verdigi bilgiler õnem arz etmektedir. Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a olaym oldugu günün sabah1 Zaptiye Nezareti'ne geldigi sirada Beyoglu Dolapdere mevkiinde Arabac1 Agop admda bir Ermeni'nin o tarafta gõrevli bir polis devriyesi üzerine humbara att1gm1, polis memurlarmm bu bombadan kurtulduklarm1, ancak oradan geçmekte olan Kasap Niko adh bir §ahsm agir bir §ekilde yararland1gm1 belirtmektedir. Yakalanan Agop'un kendisine bugün kiyamet kopacak, hükmünüz, hükümetiniz bitecek, beni isterseniz §imdi asm; isterseniz diri diri yakin, agz1mdan ba§ka sõz alamaz­ sm1z dedigini dile getirmektedir. Yine huna benzer bir ba§ka vakada, Samatya'da Vartan admdan sarho§ bir Ermeni gazinodayken sõyledigi baz1 sõzler432 üzerine yakalanml§ ve Naz1m Pa§a tarafmdan sorgulanm1§t1r. Sarho§ oldugu için her §eyi anlatan Vartan, Ízmirliyan'm patriklikteIÍ uzakla§t1rtlmasmm intikamm1 almak için komitecilerin harekete geçtiklerini dile getirmi§ti. Ôzellikle Samatyàda bir §eyler olacagm1 sõyledigi için Naz1m Pa§a'nm emri dogrultusunda zaten komi­ teci oldugu bilinen Mihirdat adh Ermeni tevkif edilerek huzuruna ç1kartlm1§t1. Ad1geçen ki§i kizgm bir §ekilde bo§una kendilerini ahkoyduklarm1, bir saate kadar her §eyin olacagm1 ifade etmi§ti. Naz1m Pa§a bu sõzlerin ardmdan Ístanbul üze­ rine bir felaket çõkecegini, komitecilerin humbaralarla hücuma ba§layacaklarm1, ortahg1 harap edeceklerini anlad1gm1 belirtiyor, ama bunun nerede ve nastl ger­ çekle§ecegi hususunda herhangi bir fikir ta§1mad1gm1 dile getirmiyor. Aym anda Sulu Manastir civarmda Kapril Misak adh bir Ermeni'nin evinde toplantl oldugu haberinin üzerine ev ku§attlmt§, kap1yi açmayan Misak, "Bizden ne istiyorsunuz? Bizim §imdi mühim ͧimiz var. Biz, bugün evden ç1kmayiz. Kumandanlarim1z

43 1 Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes; Projets De Reforme Dans l'Empire Ottoman 1893-1897, Paris: lmprimerie Nationale, (1897), No:236-37, s. 264-265. 432 Vartan'm sõyledigi sõzler §U §ekildeydi: Ey millet! Türk, Rum, Ermeni kim varsa dinlesin!... Bugün ne o/ursa olacak; bugün bir güne; batacak, ba;ka bir güne; dogacak. Bugün ak;amüzeri bütün jstanbul ahalisi "ya;astn Ermenistan diye bagtrmaya mecbur olacak" (Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 265). ·-

106

FiKRETTiN YAVUZ

õyle emir verdi; sizin kumandammz varsa bizim de vardir. Ancak ak§amüzeri ge­ lirseniz, teslim oluruz. Zaten o vakte kadar ne bizim teslim olmam1za hacet kahr; ne de sizin teslim alacak kuvvetiniz" demi§ti433• Bu üç olayda da gõrüldügü üze­ re, Ermeniler art1k harekete geçmi§lerdi. Ancak olaylarm tam olarak ne zaman ve nerede olacagi hususunda herhangi bir bilgi mevcut degildi. Nitekim Naz1m Pa§a'nm ifadeleri de bu yõndedir. Naz1m Pa§a, Mihirdat ile arkada§larmm hapishaneye gõnderildigi sirada, uzaktan bir patlamas1 sesi duyuldugunu, bunun bomba sesine benzedigini dile getirmektedir. Bu sesin i§itilmesinin ardmdan Mihirdat'm sõyledigi sõzler ma­ nidardIC. - i§ittin mi Naz1m Pap! �enlik ba§lad1; hayirh olsun! Tahmin edildigi üzere bu ses Osmanh Bankas1'na yaptlan baskm esnasmda attlan bombalardan geliyordu. Naz1m Pa§a bu sirada Gaiata polis ba§ komiserinin tela§la odasma girdigini ve §Unlan sõyledigini anlatmaktadIC: "Pap hazretleri; Osmanh Bankas1'm asiler bast1. Kap1da nõbet bek­ leyen jandarmayi katletmi§ler. Evvelce oraya birçok mühimmat, silah ve humbara saklam1§larm1§. Bugün sabahtan beri, hepsi hasir §apkah olmak üzere, dikkat çekmemek için birer, iki§er bankaya girmi§ler. Tahkikata na­ zaran yirmi üç ki§i imi§ler. Kap1daki jandarmanm §ehit edildigini haber ahnca hemen oraya asker, jandarma ve polis devriyeleri sevk edildi. Beyoglu Mutasarnfi bizzat geldi. Fakat bankanm kapmm komiteciler tutmu§tu. Devriye üzerine humbara atttlar; jandarma mülaz1m1 Mehmet Aga, Çavu§ Hasan, nefer i smail ve Tana§ isminde bir Rum õldü. Salih onha§I ile iki jandarma, he§ polis, iki Rum, iki Musevi agir surette yaraland1lar. i § bahane­ siyle bankaya giren birçok Ttirkler de katl ve cerh edilmi§. Komiteciler, aym zamanda Voyvoda caddesindeki bütün yabanc1 evlerine dolmu§lar; gelip geçenin üzerine humbara ve silah yagdmyorlar. Yana§mak mümkün degil, seyirci kald1k, §a§irdik. Ne yapacag1z"434•

Naz1m Pa§a bunun üzerine anmda harekete geçtigini, Harbiye Nezareti ile Mabeyn'e hemen birer tezkere yazarak durumu kisaca bildirdigini ve Nezaret'ten en kisa sürede ve çok miktarda askerin buraya gõnderilmesini rica ettigini ifade etmektedir. Pa§a'nm ifadelerine gõre Harbiye Nezareti hizh bir §ekilde harekete geçerek hemen birkaç bõlük silahh asker gõnderdi. Askerler, Voyvoda caddesinin

433 Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 265-267. 434 Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 267.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

107

ik.i ba§tnl tutarak silah çatt1 ve borular çalarak komitecilere teslim olmasm1 bil­ dirdi. Komiteciler ise askerler üzerine humbara ve kur§Un yagdtrdtlar; fakat asker de kar§ilik verdi. Mücadele ak§ama kadar devam etti435• Naz1m Pa§a hat1ratmda olaym ba§lang1cm1 bu §ekilde anlat1yordu. Gorüldügü üzere istanbul'dak.i Ermeni komitecileri ve komitelere sempatisi olan Ermeniler silahlanmt§ ve harekete geçmi§lerdi. Çar§amba sabahmdan itibaren üç dort gün boyunca sürecek olaylar istanbul'u sava§ alanma çevirecekti. Bu noktada bir de Osmanh ar§iV belgelerinin olay ba§langmm ne §ekilde tasvir ettigine bakmak gereklidir. Olaym ba§langic1 ile ilgili olarak Osmanh hükümet yetk.ililerinin birçok tahk.ikat yaptird1g1 gorül­ mektedir. Osmanh yetk.ilileri olaym gerçekle§tigi günden itibaren konu ile ilgili sürekli bir taktm tahk.ikatlar yaptirm1§t1. Tahk.ikatlarda komitecilerin anlatt1klari ile uyu­ §an noktalar oldugu gibi çeli§en hususlar da goze çarpmaktadu. Diger bilgilerin kar§tla§tmlabilmesi için Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin (savc1) yapt1g1 tahk.ikat bir ornek olarak incelenebilir. Savcmm yapt1g1 ara§ttrmaya gore, 1312 (1 896) se­ nesi Agustosunun 14'ü (26) Çar§amba günü saat 6.30 (13 :00) civarmda Osmanh Bankas1'na komitecilerce sald1rtlm1§t1. Yaptlan saldm ile ilgili olarak bankaya gi­ dilip §ahitlerle gorü§ülmü§tü. �ahit olarak dinlenen ki§iler, Cevdet ve Mehmed admda ik.i kapm, garson Aleksiyadi, Osmanh Bankas1 Ba§tercüman muavini Ferid Bey, muhasebe memurlarmdan (Osmanh tebaasmdan) Costopoulo ve (italyan) Reno de Summer ile ba§ direktor katibi (ingiliz) Sandisson ve banka caddesi bekçisi Ali idi 436• Dinlenen k.i§iler içerisinde yabanctlarm olmas1 dikkat çek.icidir. Dogal olarak savcmm verdigi bilgiler bu ki§ilerin ifadelerine dayamyordu. �ahitlerin anlatt1klarma gore, mevzubahis günde oglenden yakla§tk bir saat sonra on be§ kadar Ermeni ani bir hücum ile reji437 onünde bulunan bir mülaz1m, Naz1m Pa§a, Hattralartm, s. 267-268. BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef. 1. Burada verilen isimler aynca Osmanh Bankas1 yõnetimince baskm esnasmda içeride mahsur kalanlann isimlerini içeren ve Osmanh yetkililerine verilen listeyle kar§1la§tmlm1§tlf. (BOA, Y.PRK.ML. 16-66). 437 Tütün Rejisi 1884'te devletin tütün tekelini, Osmanh borçlarmm ve faiz taksitlerinin õdenmesi amac1yla batth devletler ve tahvil hamilleri tarafmdan kuruldu. Reji'nin ve Osmanh Bankas1'nm gene! müdürlükleri Voyvoda Caddesi'nde 1892 y1lmda açilan ikiz bir binayd1 ( Ethem Eldem, Osmanlt Bankas1 Tarihi, çev. Ay§e Berktay, Osmanh Bankas1 Ara§tlrma Merkezi: Türkiye Ekonomi ve Toplumsal Tarih Vakft, istanbul, 2000, s. 231-232). Aynca bina ile ilgili ayrmtth bilgi için bkz. Ethem Eldem, 135 Ytlltk Bir Hazine, Osman!t Bankas1 Ar;ivinde Tarihten Ízler, istanbul, 1997, s. 128-140. 435

436

108

FiKRETTiN YAVUZ

bir çavu� ve bir asker ile banka kap1smda bulunan bir jandarmayi oldürüp üç as­ keri de yaralad1ktan sonra silah atarak h1zhca bankaya girdiler. Bu suada kap1c1larm kar�1 koymasmdan dolayi bu ki�ileri oldürmek amac1yla içeriden üzerlerine silah ve humbara atarak yukar1 ç1km1§lard1. Bu suada gürültü ile koridora ç1kan banka memurlarma, komitecilerin reisleri oldugu sonradan anla§tlan has1r §apkali, pantolonlu ve boynunda çanta, bir elinde tabanca digerinde bomba bulunan ki�i (muhtemelen Garo) Frans1zca olarak §Unlar1 soylemi§tir. - Siz korkmaym, odalarm1zda oturun. Sizin için bir �ey yoktur. Biz Ermeniyiz bunu diger arkada�larm1za da soyleyin. Yalmz üzerimize sald1racak olursamz sa­ vunmaya mecburuz. O suada olanlari sofadan izleyen banka müdürü Sir Edgar Vincent hemen üst katta bulunan lokantadan geçerek reji idaresine gitmi�ti438• Bu belgeden anla§tld1g1 kadariyla olaym ba�lang1ç tasviri hemen hemen diger kaynaklarla ortü§mekte­ dir. Yalmz bankaya giren komiteci say1s1 on be� olarak verilmektedir. Bu belgede dikkati çeken ba§ka bir husus ise komitecilerin iyi bir �ekilde tasvir edilmeleridir. Baskm sonrasmda yaptlan diger bir tahkikatta da baskinla ilgili ayrmtili bil­ giler verilmektedir. Detaylar1 daha sonra verilecek olan bu kapsamh rapor Ermeni olaylarmm meydana geldigi bolgeleri tek tek ele alarak anlatmaktadir. Bu raporun ba�lang1c1 da savcmm anlatt1klar1yla uyu§maktadir. Bu tahkikattaki ifadelere gore, saat yedi (14:00) sularmda Ermeni komitecilerinden dordü setre pantolonlu ve §apkali ve digerleri mavi elbiseli yirmi üç komiteci, zab1talara hissettirmeden üçü para ta§1yor gibi arkalarmda küfe bulundugu halde birer iki�er Osmanh Bankas1'na girmi�lerdi. En son gidenler kap1da nobet bekleyen iki jandarmaya ate§ ederek ol­ dürmܧ ve kap1ctlarm üzerine ate§ ederek onlar1 da bodruma kaç1rtm1�lard1. Bu suada yanda bulunan reji idaresinden yard1ma gelen jandarma mülaz1m1 Mehmed Aga ile diger iki jandarmayi oldürdükten sonra bankanm kap1sm1 kapatm1§lard1. Hemen merdivenin üstüne ç1karak §iddetli ate�e ba�lam1�lard1439• Hariciye Nezareti'nin 27 Agustos günü sefaretlere gonderdigi telgrafta da olaym ba§lang1c1 ve istanbul'un diger bolgelerindeki geli§meler ozet bir �ekilde anlattlmaktadir. Bu telgrafta olaylarm istanbul Ermeni Merkez Komitesi tara­ fmdan haz1rland1g1, bu ki�ilerin yapt1klar1 programa gore gruplara bolünerek istanbul'un çe§itli noktalarmda aym anda harekete geçtikleri dile getirilmektedir. 43 8 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef.l. 439 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3.

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

109

Telgrafta verilen bilgilere gõre, adi geçen komitecilerin ellerinde silah ve kama­ larm di§mda dinamit ve demirden yaptlm1§ birçok humbara bulunuyordu. Banka Baskim ba§lang1cmda bu komitecilerden bir grubun arahkh olarak üçer be§er ki­ §iler halinde Osmanh Bankas1'na girdikleri, nõbetçinin orada ne yapt1klarm1 ve ne için geldiklerini sormasmm ardmdan, nõbetçiyi ve mevcut jandarmalar1 õldürerek cesetlerini tramvay caddesi üzerine att1klar1 belirtilmektedir. Bu olaym neden ol­ dugu korku ve tela§tan istifade eden komiteciler, bankanm kapsm1 kapatm1§lar ve etrafa ate§ etmeye ba§lam1§lard1. Bu mada kendi halinde birçok ki§i ve bu cümle­ den olarak o suada araba ile geçen dõrt Müslüman kadm komitecilerin att1klar1 humbaralarla paramparça olmu§lard1. Banka memurlarmdan ve Fransa tebaasm­ dan iki memur (Jeorge Azaliski, Alfredchi) bir ipe sartlarak pencereden kaçarken Ermeni komitecileri tarafmdan yaralanmI§ ve ancak askerler tarafindan kurtar1labilmi§lerdi440. Gõrüldügü üzere resmi belge, telgraf ve Osmanh Hükümeti'nce yaptutlan tahkikatlarda anlattlanlar birbirleriyle uyu§maktadu. Olaym ba§lang1c1 da diger kaynaklarda anlatilanlarla hemen hemen aym §ekilde verilmektedir.

6. Banka i çerisindeki Geli�meler Baskinm bu ilk evresinin ardmdan içerideki geli§melerin nasil olduguna bakmak gerekir. Garo'nun anlatt1klarma gõre, bankaya giren komitecilerin ilk i§i banka kap1smm kapattlmas1 olmu§tu. Askerler banka kap1sma üç kez hücum et­ mi§lerdi. Ancak her hücum attlan bombalarla püskürtülmü§tü ve askerler büyük kay1plar vermi§ti. Bu nedenle askerler kap1dan uzakla§IDI§ ve uzak mesafelerde siper alm1§lard1. Bu mada dõrt komiteci dikkatli bir §ekilde kap1ya yakla§IDI§ ve cesetleri di§arI atarak orada yatan iki komiteciyi, Hovhannes ve baskinm lideri olan Papken Suni'yi içeri alm1§lard1441• Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin haz1rlad1g1 raporda anlatilanlara gõre, içeri giren komiteciler on dakika içerisinde banka bi­ nasmm her tarafma nõbetçiler yerle§tirmi§lerdi. Bu komitecilerin ellerinde taban­ calar ve õnlerindeki çuvallar üzerinde humbara bulundugu halde bekliyorlard1. Bu belgede anlattlanlarla Garo'nun anlatt1klar1 arasmda uyu§an bir nokta da bomba atma ve bombanm askerler üzerindeki etkisidir. Belgede anlattlana gõre komite­ ciler bankaya girdikten sonra içeriden sokaga dogru humbara atarak askerlerin ve kalabahgm çekilmesini sagladilar442• Gõrüldügü üzere komitecilerin att1klar1 44 0 BOA, Y. PRK. HR. 22-22, lef.l. 44 1 Bank Ottoman, s . 1 17-118. 442 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34.

110

FiKRETTiN YAVUZ

bombalarm asker ve halkm banka etrafmdan çekilmesini saglad1g1 hem komiteci­ lerin anlatt1klar1 hem de ar§iV belgelerinde yer almaktadir. Burada üzerinde durulmas1 gereken bir husus da baskm sirasmda komite­ cilerin Túrklere kar§t ne tür fikirler ta§1d1gma dair olan Garo'nun §U ifadeleridir:

"Hovhannes ve Papken'i içeri getiren çocuklar büyük zorluklarla bir düzine Türk'ün cesedinijirlattp atarak bunu bafardtlar"443 • Komiteciler ile gôrü§en Barker'in ifade­ leri de Túrklere kar§t olan nefretlerini aç1k bir §ekilde ortaya koymaktadir. Barker, komitecilerin Túrklere kar§t nefretlerinin tasvir edilemez oldugunu dile getirmek­ tedir444 . Yine banka müdür yard1mc1S1 Gustove Wülfing de baskm sonrasmda Armen Garo ile yapt1g1 mülakatta ona sordugu soruya verdigi kar§ilik da, onun insan hayatma hiç õnem vermedigini gõzler õnüne sermektedir445• Garo kendi hat1ratmda bu tür sõylemlere hiçbir §ekilde yer vermemi§ olsa da bu ifadelerden anla§tld1g1 kadar1yla sadece Túrklerin degil, kendi irkda§larmm õlmesinin de on­ larm faydasma oldugunu dü§ünüyordu. i§te bu tür dü§Üncelerle hareket eden Garo ve arkada§lar1 en nihayet saat 16:30'da kap1y1 kapatmayi ba§arffit§lard1. Ardmdan kapmm arkasmda bulunan ve baskm ba§lang1cmda hamallann biraktp kaçt1g1 o gün gelen yakla§tk sekiz on mecidiye dolu çuvalt içeriden getirilenlerle birlikte kapmm arkasma y1gdtlar""'6• Banka kap1smm arkasma para çuvallarmm y1gtld1g1 ve bu §ekilde barikat kurul­ dugu birçok kaynakta belirtilmektedir""'7• D1§ar1dan yaptlacak saldirtlar için art1k kendilerini güvende hisseden komiteciler bundan sonra içeride yapacaklar1 i§lere yõneldiler. Banka içerisinde bundan sonra olanlan iki lider Garo ve Hraç hemen he­ men aym §ekilde anlatmaktalar. Ancak Garo yapt1klarm1 daha aynnttlt anlatirken 443 Bank Ottoman, s. 118. 444 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book, Turkey, No. 1, 1897, s. 17. 445 OBA, LA 23,999, s. 7-8 . 44 6 Bank Ottoman, s. 118. Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin raporunda ise, at1lan bombalardan dolay1 asker ve kalabahgm çekilmesini müteakip hemen kap1y1 kapatt1klan ve mecidiye çuvallanm kapmm arkasma y1gd1klan belirtilmektedir. Devammda alt kat pencerelerinde revolver ve humbarah nõbetçilerin içeriden sokaga dogru arahks1z bir §ekilde kur§un ve humbara attiklan ifade edilmektedir. Raporda komiteciler içeri girerken üç dõrdünün mecidiye çuvah §eklinde içerisinde humbara bulunan torbalarla bankaya girdikleri belirtilmektedir (BOA, Y.PRK.AZN. 16-34). 447 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

111

Hraç'm ifadeleri daha kisa fakat daha dikkate degerdir. Burada dikkati çeken bir ba§ka husus ise iki liderin baskinm liderliginin sadece kendilerinde oldugu hissini vermeleridir. Ôrnegin Hraç içerideki ilk geli§meleri §U §ekilde anlatmaktad1r; "Bizimkiler d1§ar1da ate§ yagdmrken, içeridekiler, bankanm memurla­ n; titreyerek, renkleri uçmu§ bir durumumda saklanm1§lard1. Kendileri için

korkacak bir §ey olmad1gm1, yalmz hareket etmemelerini bagrrarak sõyle­ dim. Bizi h1rs1z sanm1§lard1. Korkular1 geçti. Bombalarm seslerini ͧitince yine umutsuzluga dü§tüler. Birkaç saat devam eden bomba gürültülerinden sonra, yapt1g1m1zm hükümete kar§1 bir hareket olduguna emin oldular"448•

Hraç içerideki ilk geli§meleri bu §ekilde anlat1yordu. Garo aym süreci anlat1r­ ken daha ayrmtill bir §ekilde olaylan tasvir etmektedir. Garo, kapmm kapanma­ smdan sonra ilk olarak Hraç' m nerede oldugunu merak ediyor ve herkese tek tek onu gõren var m1 diye soruyordu. Bir-iki ki§i Hraç'1 bankaya girerken gõrmü§ler­ di. Ancak tüm aramalara ragmen Garo onu bulamam1§t1 ve art1k õldügünü dü­ §Ünmeye ba§lam1§t1449• Buradan anla§ild1g1 kadariyla iki lider õzellikle Papken'in õlümünden sonra tela§lanm1§lard1. Bankaya girdikten sonra iki lider birbirinden habersiz bir §ekilde hareket ediyordu. Hraç, çarpi§manm en kizgm anmda, yani kap1daki çat1§malar esnasmda içeri girmi§ ve be§ komiteci ile birlikte üst kata ç1km1§tl. Çat1ya ç1kan Hraç uzakta bekleyen bir arkada§ma bankay1 bast1klari haberini vermi§ti. Bu ki§i de isteklerini içeren mektuplar1 alt1 devletin büyükelçiliklerine sunacakt1. Hraç, buradaki ilk i§i­ nin mendilini ç1kararak d1§ar1ya gõstermek oldugunu, onu biraz sallad1ktan sonra, zafer i§areti olarak bacaya bagladigm1 belirtmektedir450. Bu sirada Garo Hraç'i bulamam1§ ve ne yapacagm1 bilemez bir §ekilde kizmI§tl. Ancak kizgmhgm ken­ disine bir §ey getirmeyecegini idrak eden Garo, tüm çah§anlar1 bir araya toplamak ve onlara niyetlerini aç1klamak için üst katlara ç1kmaya karar verdi. ikinci kata ç1kan Garo, kap1s1 arahk olan bir odada saklanan insanlara yakla§arak onlara kork­ mamalar1 gerektigini, kendilerinin Ermeni ihtilalciler oldugunu, onlara bir zarar vermeyeceklerini, bankay1 basmalarmm nedeninin Ermeni katliamm1 durdurmak için Avrupa'nm müdahalesini saglamak oldugunu sõylemi§ti451. Osmanh at§iv belgelerinde ise, rehinelerin bankayi neden bastm1z sorusu üzerine komite reisi44 8 449 45 0 45 1

Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509. Bank Ottoman, s. 118. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509. Bank Ottoman, s. 118-119.

112

FiKRETTiN YAVUZ

nin §U §ekilde cevap vermi§ oldugu belirtilmektedir: "Banka binast büyük bir bina

ve devlet bankast oldugundan bütün devletlerin orada menfaatleri vardtr. Bankayi teslime razi olmayip, Íje devletleri müdahale ettirmek ve verdigimiz notayi icraya koy­ durmak amacim1zd1r". Komite reisi devammda bõyle bir yerde bunun gibi bir olaya sebep olmalanrun, di§artda bulunan Ermenilere de cesaret verecegini ve her türlü hareketten çekinmeyeceklerini dile getiren komite reisi, ba§lattlan bu arbedenin yalruz bankada olmad1g1ru ayru saatte Babtâli, Kumkapt, Samatya, Voyvoda ve Galata Saray ile Gümrük'te de yaptlmakta oldugunu ve zaten bir §ey yapacaklanru yirmi dõrt saat õnce sefaretlere bildirdiklerini belirtiyordu452• Gõrüldügü üzere bu rapor, komitecilerin hedeflerini õzet bir §ekilde vermektedir. Ermeni olaylarmm ayru saatte farklt yerlerde ba§lattlacag1 birçok kaynakta oldugu gibi burada da dile getirilmektedir. Olaylarm devamm1 ayrmttlt olarak anlatan Armen Garo, odalarda saklanan insanlann kendilerinden çok korktuklarmdan ve kendilerine "her 1eyimizi alm, ama cammtzt bag11laym" dediklerinden bahsetmektedir. Rehin alman bu ki§ilerin psikolojisinin normal olarak bu §ekilde olmas1 dogaldt. Ancak gõrünen o ki, Garo rehinelerin bu korkularma sinirlenmi§ti. Nitekim devarnlt olarak "her 1eyimizi alm ama camm1z1 bag11laym" cütnlesini sõylemeleri üzerine sinirlenen Garo "siz zaval­

lt korkaklar, i1birligi yapmak size kalmtf, yoksa bu binayi havaya uçurmak durumunda kalacagiz ve her birimiz kopek gibi olecegiz" diyordu453• Nihayet son olarak Garo insanlara §U konu§may1 yap1yor ve onlara güven vermeye çalt§tyordu:

"Korkmaym, biz ne katil ne de soyguncuyuz. Biz halktmizm davastm savunmak için buraya gelmi1 Ermenileriz. Sakin olun ve büyük salona gelin. Sizlerle konu;mak istiyorum". Bunun üzerine Garo, yakla§tk 150 ki§iyi ikinci kattaki büyük salona toplad1gm1 belirtiyor454• Ardmdan rehinelerin korkularmt bir derece daha artt1ran �u ifadeleri dile getiriyordu: "Reformlarm yaptlmas1 ve ba�ka Ermenilerin oldürülmemesi için ge­ rekli garantileri almad1gim1z takdirde bankadan ç1kmayacagiz; d1�aridan

452 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34. 453 Bank Ottoman, s. 120. 454 Osmanh Bankas1 yonetimince baskm esnasmda içeride mahsur kalanlarm isimlerini

içeren ve Osmanh yetkililerine verilen listeye gore baskm suasmda bankada 125 personel, 17 mܧteri olmak üzere toplam 142 ki§i bulunmaktayd1. Rehin tutulan banka personelinin milliyetlerine gore dag1hm1 §U §ekildeydi: 11 Frans1z, 5 Alman, 13 ingiliz, 11 italyan, 6 Avusturyah, 18 Rum, 1 Rus, 1 Romanyah, 1 Hollandah, 58 Osmanh vatanda§1. Erdogan Keskink1hç, "Ermeni Memurlarm Duyun-1 Umumiye Ídaresindeki Ístihdam Meselesi", Ermeni Ara;ttrmalart Dergisi, e. 1. 4/2, No. 11, 2003, s. 64.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

113

bankayi ele geçirmek için güç kullanchklan takdirde, son mermimiz son bombam1z kalana kadar direnecegi.z ve en sonunda teslim olmadan binayi havaya uçuracají;tz. Bundan dolayi, cephanemiz tükenmeden en ktsa sürede Avrupa müdahalesini saglamak sizlere kalm1�"455•

Garo'nun bu sõzlerine kar�ilik olarak rehineler Avrupa müdahalesini en ktsa sürede saglamak için kendilerinin onlara ne �ekilde yard1m edeceklerini sormaya ba�ladtlar. Bunun üzerine Garo taleplerini büyükelçiliklere sunmak için bir tem­ silci gõndermeleri teklifinde bulundu456• Bu teklif üzerine �imdi gidecek temsil­ cilerin seçilmesi gerekiyordu. Gõrünen o ki seçilecek temsilci yanma birkaç ki�i daha alarak haz1rlayacaklar1 bildiriyi büyükelçiliklere sunacak ve isteklerinin ger­ çekle�tirilmesini saglayacaktt.

a. Elçiliklere Gõnderilecek Bild.irinin Hazulanmast Banka içerisindeki komiteciler baskm õncesinde büyükelçiliklere çe�itli bil­ diriler gõndermi�lerdi. Nihai bildiri için Garo'nun teklifi dogrultusunda banka müdür yard1mc1Sl Auboyneu õne ç1karak kendini tamtm1� ve gitmek için haz1r oldugunu belirtmi�ti457• Bunun üzerine alt1 genç sekreter ile üç dõrt banka gõ­ revlisi yanlarmdan oldugu balde Garo ve Auboyneu, müdürün odasmda bir masa etrafmda toplandtlar. Bu taleplerin õnceden yazill olarak büyükelçiliklere zaten gõnderilmi� oldugunu sõyleyen Garo, büyükelçiliklere gõnderilecek mesaj1 õnün­ de duran alt1 sekretere sõyleyerek yazdum1�tt. Bildiri �u �ekilde kaleme almm1�t1; "Osmanh Bankas1 kontrolümüzde ve a�ají;tdaki �artlar kabul edilene kadar buradan aynlmayacají;tz: 1 . $u an istanbul'da devam etmekte olan katliam hemen durdurulsun;

2. Bankaya yaptlan silallli saldm durdurulsun, aksi takdirde cephane­ miz bittigi.nde binayi havaya uçuracají;tz; 3. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun merkez komitesinin hususi bir

bildiri ile size gõndermi� oldugu degi�iklikler ile birlikte Ermeni reformla­ nnm uygulanmas1 hususuyla ilgili olarak yazlli garantiler verilmesi,

4. Son olaylardan dolayi hapiste olan bütün Ermeni ihtilalcilerin ser­

best b1raktlmas1;

455 Bank Ottoman, s. 121. 45 6 Bank Ottoman, s. 121.

457 Armen Garo d1�anya temsilci gõnderilmesi teklifini kendisinin yapt1gm1 belirmektedir. Ancak ar�iv belgelerine yans1d1gma gõre bu teklif Gaston Auboyneu tarafmdan gelmi�ti. ( BOA, Y.PRK. KOM. 9-21. lef. 5).

1 14

FiKRETTiN YAVUZ Aksi takdirde, binayi içerisindeki herkesle birlikte havaya uçurmak durumunda kalacagiz. (Ermeni ihtilalci Federasyonu Merkez Komitesi Temsilcisi)"458•

Armen Garo hat1ratmda, hazirladiklan son bildirinin bu �ekilde kaleme almd1gm1 belirtmektedir. Hraç ise yakla�1k aym �eylerden bahseden bir bildiriyi haz1rlad1klarm1 sõylemektedir. Bahsi geçen bildiri de dõrt maddeden olu�maktay­ d1. Birinci maddesi Garo'nun sõyledigi ile tam anlam1yla uyu�mamaktad1r. Hraç, birinci maddelerinin bütün memlekette sükün ve güvenligin saglanmas1 �eklinde oldugunu ifade etmektedir. ikinci madde, devletler tarafmdan, taleplerinin yerine getirilecegi garantisinin verilmesi, üçüncü madde, bütün bu çarp1�malara kattl­ m19 olanlarm serbest btraktlmalar1 ve haklarmda takibat yaptlmamas1, dõrdüncü madde ise istekleri kabul edilmedigi takdirde, bankay1 kendileri ile birlikte havaya uçuracaklan §eklindeydi459• Bu iki bildiride dikkati çeken husus, maddelerin tam anlam1yla aym olmamasma ragmen ana temanm ortak olmas1dtr. Yani astl iste­ nen reformlarm en ktsa sürede uygulanmas1 hususudur. Burada dikkati çeken bir ba9ka konu ise Armen Garo'nun tersine Hraç'm Avrupa müdahalesinden hiç sõz etmemi9 olmas1dtr. Komitecilerin haz1rlad1klan bu bildirinin dogal olarak Osmanh belgelerine de yans1mas1 gerekiyordu. Osmanh belgelerine yans1yan bildiride baz1 madde­ ler benzerlik ta91sa da çok õnemli bir fark goze çarpmaktad1r. Bildirinin birinci maddesinde, bankaya saldm yaptlmamas1, ikinci maddede, istanbul'da bulunan Ermeni Merkez Komitesi'nin isteklerinin yazlli olarak kabul edilmesi, üçüncü maddede, §U ao bankada bulunanlarm Osmanh topragmdan serbestçe ç1ktp git­ mesi isteniyordu. Komiteciler dõrdüncü madde de ise bankanm para ve evrakt ile çah9anlarmm, talepleri kar9tlanana kadar korunacag1, aksi takdirde çah9anlarla birlikte kendilerinin de õleceklerini ilan ediyorlard1460• Belirtilen üçüncü madde, yani komitecilerin bankadan serbestçe ç1ktp gitmeleri hususu, Armen Garo'nun sõyledikleriyle uyu9mamaktadtr. Hraç'm belirttigi üçüncü madde de ise genel bir ifade kulland1g1 dikkati çekmektedir. Yani bütün bu çarp19malara kattlanlarm ser­ best b1raktlmas1 hususu. Anla9tld1g1 kadar1yla basktn liderleri hiçbir §ekilde ban­ kadan serbestçe ç1kma isteklerinin olduguna dair bir �art õne sürmediklerini dile getirmektedirler. Ancak ar�iv belgelerine yans1yan üçüncü maddedeki farklllik anlatt1klarmdaki çeli9kilerden biri olarak õne ç1kmaktad1r. 45 8 Bank Ottoman, s. 121-122. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 510. 46o BOA, Y.A.Res. 81-30. lef. 4.

459

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

115

Íki liderin sõylediklerindeki bir ba§ka çeli§ki de banka içerisinde bulu§mala­ n meselesidir. Armen Garo bildiriyi haz1rlatt1ktan sonra Hraç'm müdür odasma girdigini ve bildirileri imzalad1ktan sonra ona vererek imzalamasm1 istedigini be­ lirtirken461, Hraç çat1dan a§ag1 indikten sonra Garo ile müdürün odasma gittik­ lerini, hükümet ba§ sekreterinin orada oldugunu ve §atlarmm o s1rada yaztld1gm1 dile getirmektedir462• Bu iki ifade liderlerin hatiralarmda olaylari tam anlam1yla hat1rlamad1klanm gõstermesi aç1smdan õnemlidir. Ancak Armen Garo olaylan çok aynntw bir §ekilde tasvir etmektedir. Bu nedenle Garo'nun anlatt1klar1mn daha dikkate deger oldugu, bildirisinin daha saghkh oldugu sõylenebilir. Ancak Garo'nun da baz1 bilgileri verirken yanh§lar yapt1g1 gõze çarpmaktadir. Ózellikle müzakereci olarak seçilen ki§iler arasmda bulunan saray kâtibinin ismini yanh§ hatirhyor oldugu a§ikârdir.

b. Bildirinin Gõnderilmesi ve Müzakerecilerin Banka'dan Çtlu�lan Armen Garo'nun anlatt1klanna gõre dõrt madde ve alt1 kopya halindeki bil­ diriler saat 1 7 :30'da hazirdi. Müzakerecilerin birinci kattan a§ag1ya inmesi için bir merdiven bulunmu§tu. Müzakereci olarak seçilen ki§iler, banka müdür yard1m­ ctlarmdan Auboyneu, o s1rada saray tercümanlanndan olan ve bankaya Sultan'm §ahsi i§lerinin takibi için gelmi§ oldugu anla§tlan Hakki Bey (Akil Bey)463 ile Ítalyan astlh bir kasiyerdi. Burada yaptlan müzakereler sonucu Ítalyan kasiyerin elçiliklere, Akil Bey'in ise durumu anlatmak üzere saraya gitmesinin uygun oldu­ guna karar verildi. Ahnan karar dogrultusunda Garo, Akil Bey'e hemen di§aridaki askerlerin komutam ile ileti§ime geçmesini ve binay1 ele geçirmekten vazgeçmesini saglama­ sm1 istedi. Bõylece cephanelerini bo§a harcamaml§ olacaklardi. Bu teklif üzerine Garo, Akil Bey ve Ítalyan kasiyer, bir pencereye yakla§arak beyaz bir mendil salla­ dtlar. Akil Bey di§andaki komutana yanm saat sonra kendisinin ve Auboyneu'nun 4 61

Bank Ottoman, s. 122-123. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509-510. 463 Kaynaklardan anla�1ld1g1 kadanyla banka içerisinde bulunanlar arasmda Hakk1 Bey admda biri bulunmamaktadir. Müzakereci olarak seçilen bu ki�inin admm Akil Bey oldugu konuyla ilgili ar�iv belgeleri ve raporlarda yer almaktadir. Muhtemelen Armen Garo Akil ismini Hakk1 olarak hatirlamaktadir. Nitekim hiçbir kaynakta Hakk1 ismi geçmemektedir. Ôrnegin bkz. OBA, LA 23,999, Gustov Wülfing'in Bankaya yap1lan saldmyla ilgili raporu, s. 5; BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3, BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef. 1. Bu kaynaklara istinaden Armen Garo'nun Hakk1 Bey dedigi saray katibinin ismi bundan sonra Akil Bey olarak yaz1lacaktir. 4 62

116

FiKRETTiN YAVUZ

müzakereci olarak di§arl ç1kacaklarm1 herhangi bir yanh§ anla§tlrna olmamasm1 soyledi. Yakla§ik yar1m saat sonra yani saat tam 1 8:00 civarmda müzakereciler di§ariya gonderilmi§ti464• Armen Garo bu süreci bu §ekilde anlatmaktadir. Olay esnasmda bankarun içerisinde kalan Gustav Wülflng ise ogleden sonra saat 15.00 civarmda Auboyneau'yu odasmda saraya bir mesaj yazarken buldugunu, yanm­ da Pangiris Bey, saray katibi Akil Bey ve Ermenilerin liderinin oldugunu ifade etmektedir. Mesaj1 dikte ettirenin komite lideri oldugunu, mesaja baktld1gmda "Ermeni Devrimci Komitesi Lideri Garabet Arsene Gorà' (Garo) §eklinde im­ zalanm1§ oldugunu gordügünü belirtmektedir. Raporda anlattlanlara gore, daha sonra Akil Bey bu mesaj1 Túrkçeye çevirmi§ ve Gaston Auboyneau ile birlikte "bir pencereden askerlerin kollarma atlayarak" 16:15'te binadan ayrtlm1§t1465• Bu sürecin ar§iv belgelerine nastl yans1d1g1 §Üphesiz olaym anla§tlmas1 aç1sm­ dan onemlidir. Ar§iv belgelerinde anlattlanlara gore, ans1zm ortaya ç1kan gürül­ tünün ne oldugunu anlamak için a§ag1 inen banka müdür yard1mc1Sl Auboyneau, komitecilerin lideri (muhtemelen Armen Garo) ile kar§tla§ffil§ ve onun tehdidiyle orta katta bir odada bu ki§iyle gorü§mܧrii . Yaptiklar1 uzun süreli gorü§menin ne­ ticesinde Auboyneau'nun teklifi üzerine yanma bir ki§i verilerek di§ariya ç1kma­ sma ve yetkililerle durumu gorü§mesine karar verildi. Bunun üzerine Auboyneau pencereye yakla§arak durumu anlatmak istemi§ ise de askerler tarafmdan silah attld1g1 için bunu gerçekle§tirememi§ti. Daha sonra di§aridaki askerlerin kuman­ danma durumu izah eden bir not yazarak bir ip ile a§ag1ya sarkitml§tl. Yakla§ik bir buçuk saat sonra cevap gelmesinin ardmdan karar verildigi gibi Auboyneau ve o s1rada bankada bulunan saray kâtiplerinden Akil Beyle di§arl ç1kmak isteyerek komite reisine ha§VUrmu§lardi. Fakat kapmm açtlmasmm olümlerine sebep olaca­ gm1 dü§Ünmelerinden otürü, komiteciler huna kar§1 ç1km1§lardi. Bir süre devam eden müzakereler neticesinde pencereden ç1kmalarma raz1 olunmu§ ve bu suretle Auboyneau ve Akil Bey alt pencerelerin birinden sarkarak ve bir askerin omzuna basarak askerlerin yard1m1 ile di§ar1ya ç1km1§lard1466• Bu süreçle ilgili anlattlan üç ifadede hemen hemen ayru §eylerden bahsetmektedir. Garo ve Wülflng'in rapor­ larmda olaym gerçekle§tigi saatle ilgili farkliliklar oldugu gozlernlenirken ar§iv belgeleri saatle ilgili bilgi vermemektedir.

46 4 Bank Ottoman, s. 123-125. 4 6 5 OBA, LA 23,999, s . 5. 466 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21 , lef. 4.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

1 17

Sonuç olarak bu bilgilerden anla§tlcL.gi kadar1yla banka müdür yarcL.mclSl Auboyneau ve saray kâtiplerinden Akil Bey müzakereci olarak dt§artya ç1ktm§lar­ d1. Yanlarmda da dõrt maddelik bildiri bulunuyordu. Armen Garo ve arkada§lar1 bu dakikadan sonra saraydan ve büyükelçilerden gelecek haberleri bekleyeceklerdi.

Baskm Srrasmda Banka i çerisinde ve Çevresinde Meydana Gelen Olaylar e.

Banka içinde haber bekleyen komiteciler geceyi içeride geçireceklerini dü§Ün­ düklerinden olsa gerek haz1rhklara ba§ladtlar. Bunun için içeride bulunanlar1 tam anlam1yla toparlamaya karar verdiler. Garo, gece boyunca burada kalacak insanla­ nn aç kalmamas1 için Hraç'm yanma banka çah§anlarmdan bir Rum'u vererek üst katta bulunan mutfaktan yiyecek ve ekmek getirmelerini sõylemi§, bunun üzerine gelen yiyecek ve ekmekleri dag1tmak için be§ alt1 ki§iye gõrev vermi§ti467• Garo hattralarmda insanctl bir mant1kla hareket ettigi izlenimini vermektedir. i çerideki insanlarm ia§esi meselesi ar§iv belgelerine de yans1m1§t1f. Anlattlana gõre, bu s1rada Wülfing'in "kirk sekiz saat bu kadar insan ne yiyecek?' sorusuna kar§ihk ola­ rak, komite lideri bir süre dü§ündükten sonra hemen kalkarak üst katta bulunan banka lokantasma gidip bir miktar ekmek ile kat1k getirmi§ ve odada bulunan memurlarla birlikte getirdigi yiyecekleri yemi§lerdi468• Wülfing de raporunda bu durumdan bahsetmektedir. Ak§am saat sekiz civarmda içerideki insanlann duru­ muna dikkat çeken Wülfing, komite liderine "buradaki insanlari tutsak ettiyseniz onlart doyurmaltstniz" dedigini dile getirmektedir. Kendisinin de üç gündür bir §ey yemedigini sõyleyen komite lideri bunun üzerine yanma ald1g1 bir ki§iyle bir süre sonra lokantadan içerisinde birkaç dilim bayat ekmek, biraz peynir, bir kutu bahk konservesi ve üç §i§e bira olan bir tepsi getirmi§ti469• Garo'nun anlatt1klarma gõre bu s1rada gerçekle§en bir ba§ka husus ise tutsak­ lann birçogunun ondan kendilerinin buakilmasm1 talep etmeleriydi. Ancak Garo bu talepleri reddetmi§ti. Buna sebep olarak da rehineleri btrakt1g1 takdirde dt§an­ dakilerin onlan katledecegini sõylemi§ti. Garo muhtemelen tutsaklara iyi niyetini gõstermek için ya§h bir Frans1zm b1raktlma talebeni reddetmi§ ve fakat bir mektup yazmasm1 ve onu Büyükada'daki ailesine ula§ttracagm1 sõylemi§tir470• Gõrüldügü 467 4 68 4 69 470

Bank Ottoman, s. 125. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, le( 5. OBA, LA 23 ,999, s . 9-10. Bank Ottoman, s . 127-128.

FiKRETTiN YAVUZ

118

üzere Garo içerideki tutsaklara insani bir �ekilde davrand1gmdan bahsetmektedir. Hraç ise olaylar1 Garo'nun tam tersine bir tavir içerisinde anlatmaktad1r. Onun yakla�1m1 daha sert ve ôzellikle tutsaklarla ilgili dü�ünceleri hayli a�agtlay1c1d1r; "Ugrad1gim1z zararlar çok büyüktü. Verdigimiz kurbanlar da çoktu. Dü§manlarm da kayiplan büyüktü. YaraWar uluyarak yerlere seriliyorlard1. Duyduklan 1stirap, acilar, müthi§ olmahyd1. Yava§ yava§ askerler bankanm õnünden çekilerek biraz daha uzakta durmu§lard1. Bütün silahlar, bizim bu­ lundugumuz binanm pencerelerine dõnüktü. Çilginlar, bizim, aptallar gibi ba§1m1z1 di§anya ç1karmam1Z1 bekliyorlard1. 13 saat bankada kald1k. 150 kadar memur- çogu Avrupah- õnümüzde fareler gibi titriyorlar, izinsiz bir ad1m bile atam1yorlard1. Yerlerinden kim1ldanmalanna izin vermiyorduk. Daima ellerimizde tuttugumuz tabancalar, bombalar, bunlarda hal b1rak­ mam1§tl. Birçogu dõrt be§ saat dar deliklerde kald1klarm1 bize anlatm1§lard1. Ô nce bu durumda çah§an otuz kirk ki§i sonuna kadar korkulanndan d1§ar1 ç1kmak istemediler. Yirmi-otuz memur alt1-yedi saat küçük bir odada, pis bir yerde kapah kalm1§lard1. Ô zellikle düdüklerimizin garip sesleri kanlanm donduruyordu"471•

i�te iki lider arasmda tutsaklara kar�1 tutum farki kendi ifadelerinden bu �e­ kilde anla�tlmaktad!f. Garo õzellikle tutsaklara kar�1 daha müsamahakâr yakla§­ t1gm1 sõylerken Hraç'm ifadelerinden onlar1 adeta a§agtlad1gm1 ve küçük gõrmܧ oldugunu sõylemek mümkündür. Rehinelere karp tavirlar1 bu �ekilde olan Hraç ve Garo, müzakere için gi­ denlerden haber beklerken Garo'nun anlatt1gma gõre, di§anda ba§ibozuk bir grup bankaya saldm için gelmi§ti. Onun anlatt1klarma gore saat 19:00 civarmda Auboyneu ve Akil Bey'in müzakereler için gitmelerinden beri d1�aridaki askerler bir kez bile silah patlatmam1§lard1. Fakat tam bu mada di§arida büyük bir gürültü koptu. Hraç çat1dan gelerek Tepeba§i'ndan bankaya dogru bir grup ba§Ibozugun geldigini haber verdi. Garo birinci kata inerek pencerelerde bulunan komitecilere iki§er bomba verip beklemelerini, 1shk çald1gmda bombalan gelenlerin üzerlerine atmalar1 emrini verdi. Bu mada askerlerin gelenleri beklediklerini, onlan dur­ durup ''nereye gidiyorsunuz sizi ahmakfar? Ermeniferin sifahfart var sizi toptan of­ dürürfer" dedigini belirten Garo, ba§ibozuklann büyük bir gürültüyle birbirlerini ezerek yürümeye devam ettiklerini belirtiyor. Ba§1bozuklan engelleyemeyecegini anlayan kumandan onlarm geçmesine izin veriyordu. 471

Uras, Tarihte Ermeniler,

s.

510.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

119

Kap1ya yakla§an ba§1bozuklardan biri balta ile kap1yi kumaya çali§1rken elle­ rinde bomba olan komiteciler Garo'nun i§aretini bekliyorlard1. Fakat Garo onlara beklemelerini sõylemi§ti. Anla§tlan bombalarla daha fazla ki§iyi ortadan kaldir­ mak istiyordu. Nitekim banka õnüne büyük bir grubun toplanmas1ru bekledigini kendisi de ifade ediyor ve tam bu sirada 1shgi çaliyordu. Garo bu an1 §U §ekilde anlat1yor:

"Düdügü çafdzm, yaylzm ate;i ife yirmi bomba softalarzn ba;zna yagdz. Aman Allah'zm gibi iniltiler, ne yapacaktzk bu rezifferin bizi katletmesine izin mi verecektik?"472• Bu ifadelerden anla§tldig1 kadariyla Garo bir yandan d1§ar1daki­ lerden ne kadari õldürülürse kendileri için o kadar iyi oldugunu dü§ünüyor, õte yandan yapt1gm1 me§rula§tmyor.

Bombalarm etkisi ile ilgili Garo'nun sõyledikleri dikkat çekicidir. Bombalarm mavi dumanmm sokag1 büsbütün kaplad1gm1, ba§Ibozuklarm panik halinde ka­ çarken birbirlerini ezdigini belirten Garo, binanm õnünde ise yarali ve õlülerden bir yagmm oldugunu, yaraltlarm cesetlerin üzerinden sürünerek kaçmaya çali§Ip ':Affah rzzasz için bizi burada bzrakmayzn" diye yalvard1klarmdan bahsetmektedir473• Garo'nun anlatt1klarma bakilirsa, banka õnüne gelen insanlarm saylSl hayli faz­ layd1. Üzerlerine attlan bomba miktarmm da yirmi oldugu dikkate alirursa burada birçok insanm õlmü§, birçogunun da yaralanmI§ oldugu kesindir. Bu olaydan sonra müzakereciler gelene kadar bankaya herhangi bir saldm yaptlmamI§tI. Bu sirada Hraç ve Garo arasmda elçiliklerden gelen tercümanlar­ la neler konu§ulacag1 üzerine müzakereler oldugu gõrülmektedir. Burada dikkati çeken bir ba§ka husus ise iki komitecinin bu sirada yapt1klar1 degerlendirmedir. ikisi de müzakerecileri beklerken õlü ve yarali saytlarm1, ellerinde kalan bomba miktarlarmm ne kadar oldugunu dile getirmektedirler. Hraç mücadele eden on yedi ki§i kald1klarmdan, üç ki§inin õldügünden, alt1 arkada§mm ise yaralanm1§ oldugundan, aynca bombalarmm azald1gmdan, arkada§lannm bunlar1 doldurma­ ya çali§tigmdan bahsederken474, Garo ise saat on itibari ile dõrt õlü, be§ ciddi yaralidan, ellerinde bulunan 120 bombadan geriye sadece 18 adet kald1gmdan, cephanelerinin hala iyi oldugundan bahsetmektedir. Ancak kõtümser bir hava ol­ dugu, "On sekiz bomba ife on yedi ki;i dz;arzdan yapzlacak gerçek bir safdzrzya kar;z ne 472 Bank Ottoman, s. 128-129. 473 Bank Ottoman, s. 129. 474 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 510.

FiKRETTiN YAVUZ

120

yapabilir" sõzlerinden anla§tlabilir475• Bu ifadeler Garo'nun müzakereye gelecek olan ki§ilerin teklifl.erine kar§I olumlu bir cevap verecegi sinyali olarak degerlendi­ rilebilir. Nitekim kendisi ellerinde kalan dinamitin binayi havaya uçuracak kadar olmad1gm1 biliyordu.

d. Müzakerecilerin Bankaya Gelifleri ve Yaptlan Gõrüfme Müzakere için gelenler ve bu ki§ilerle yaptlan konu§malar hakkmda bir­ çok kaynak bilgi vermektedir. Armen Garo olayi ayrmttlari ile anlatmaktadir. Hat1ratmda anlattlanlara gore kendisi ve Hraç bankaya gelecek müzakerecilerle neler konu§acaklar1 üzerine kafa yorduklar1 sirada saat tam birde d1§ar1dan 1shk çahnd1. Türkçe olarak elçiliklerden gelen delegelerin oldugu ve onlarla konu§mak istedikleri sõylendi. Hraç ve Garo pencere kenarma gelerek komitecilere hiçbir §ekilde ate§ etmemeleri talimatm1 verdiler. Uzakta askerlerin õnünde bulunan gruptan biri elinde fener digeri ise beyaz bir bayrak tutuyordu. Bu iki ki§i Türk elbisesi giymi§ üç Avrupah ise onlar1 takip ediyordu. Garo Frans1zca onlara §U §ekilde seslendi.

"- Pencereye dogru gelin, korkmaym, size ate; etmeyecegiz. " Buna kar§tltk olarak "buradan konu;mak uygun olmaz, caddeye inin orada ko­ nu;altm" cevabm1 alan komite reisleri, "dt;art çtkmtyoruz, isterseniz buraya gelmeniz için bir merdiven uzataltm" dediler. Delegeler bunun üzerine aralarmda yapt1klar1 konu§manm ardmdan daha yakma geldiler. Komitecilere anla§tlan di§arl ç1kmak istemiyorsunuz, o zaman sizinle buradan konu§ahm diyerek pencereye yakla§ttlar. Ardmdan müzakereci olarak bankadan gitmi§ olan Auboyneu, Garo'ya mü­ zakereci olarak tayin edilmi§ olan i stanbul Rus Büyükelçiligi'nin birinci tercü­ mam Maksimof'u ta01tt1. Diger ki�i ise banka müdürü Sir Edgar Vincent idi. Feneri ta§iyan Galata kumandam (Vehbi Pa§a), bayrag1 tapyan ise padi§ahm bir muhafiz1 idi. Auboyneu sõzünü bitirdikten sonra Maksimof §U §ekilde lafa girdi; "Saraydan geliyorum. Zatt ;ahaneleri yartn istanbul'dan ayrilmantz için limanda bekleyen gemi­ ye sizi gotürmem için tam yetki verdi. Hadi ;imdi acele edin hepiniz toplanin zaman kaybetmemeliyiz". Bunun üzerine Garo ona §U cevab1 verdi; "- Ancak bay Maksimof, biz bankayt bizi kurtarmak için siz tela;lanastmz diye i;gal etmedik. Mektuplartmtzt aldtntz mt? Taleplerimizle ilgili ne diyorsunuz?". 475 Bank Ottoman,

s.

129.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

121

Bir süre dü§ünen Maksimof onlara taleplerinin ne oldugunu sordu. Ardmdan Garo yazlli olarak taleplerini bildirdiklerini belirtti. Maksimof "taleplerinizin ifk ikisi zaten yerine getirifdi; ;ehirde ba;ka katliam yok, bifdiginiz gibi bankaya da saat yediden sonra herhangi bir safdtrt yaptlmadt ", diyerek onaylamas1 için yamndaki pa­ §ªYª sordu ve pa§a bunu kafas1yla onayladi. Maksimof devammda §ôyle dedi; "üçüncü talebinize gelince -tsfahatlartn ya­ ptlmast- tatmin edici bir sonuç e/de edene kadar her ;eyi yapacagiz. Yakalanan Ermeni ihtilalciferi ife ifgifi dordüncü talebinizi memnuniyetleyerine getirecegiz'"'76• Garo'nun anlatt1klarma gõre buraya kadar Maksimof komitecilerle llimh bir §ekilde ko­ nu§uyor ve taleplerinin yerine getirilecegi sinyallerini veriyordu. Bundan sonraki müzakereler yine komitecilerin istekleri ve Maksimof'un onlara verdigi cevaplar §eklinde devam etmi§ti. Bu noktada Garo, ";imdi katliam yok, fakat biz ayrtftr ayrtfmaz tekrar ba;la­ yabifir. Saglam teminatlara ihtiyactmtz var" dedi. Maksimof huna kar§llik olarak ne tür garanti istediklerini sordu. Ald1g1 cevap ise Avrupah bahriyelilerin karaya ç1kmas1 oldu. Bunun üzerine Maksimof §Unlar1 dile getirdi; "Sevgili arkada§lanm, davamza kar§I §ahsi sempatime ragmen, Rusya'nm diplomatik bir temsilcisi olarak size §U tavsiyede bulunmahy1m ki, hükümetimiz Ttirkiye'nin dahili i§lerine askeri bir müdahaleye kesinlikle kar§1 ç1kmaktad1r. Bundan dolayi bu isteginizin yerine getirilmesi için te­ minat verilemez"

Buna kar§llik olarak Armen Garo sõzlerine §U §ekilde devam etti; "Bu durumda konu§mam1z lüzumsuz. Yapt1g1m1z tehdidi yerine ge­ tirmeye mecbur olacag1z. Birakm 150 Avrupal1 bizimle beraber bu binanm enkaz1 altmda õlsün. Belki ondan sonra kendinizi bizim yerimize koyarsm1z da akhmz ba§miza gelir. 300.000 §ehidimizin kanlar1 daha kurumad1, siz hâlâ Türkiye' nin dâhili i§lerine askeri bir müdahaleye kar§1s1mz"

Maksimof bir süre dü§ündükten sonra §ôyle devam etti; "-Amacm1zm çok takdire §ayan oldugunu biliyorum ve kalben davam­ za büyük sayg1 duyuyorum. Hayatm1z pahasma büyük devletleri Ttirkiye'ye kar§I olan politikalarm1 degi§tirmeye zorlamak arzusundasm1z, fakat emi­ nim ki bu tür bir hareket ters etki yapacak. Avrupa kamuoyu õnünde hakl1 olarak kazanm1§ oldugunuz sempati, Avrupah devletleri ülkenizin iç i§le476

Bank Ottoman,

s.

132-134.

FiKRETTiN YAVUZ

122

rine müdahale etmeye zorlamak için 150 günahs1z insam õldürdügünüzü duyarlarsa, anmda antipatiye dõner"477•

Buraya kadar Maksimof ve Garo arasmdaki müzakerelerin kaqllikh bir fikir õne sürme mücadelesi §eklinde geçtigi gõrülmektedir. Maksimof'un sõz ve vaat­ lerine Garo'nun sürekli olarak bir kar§llik verdigi gõrülmektedir. Maksimof'un bu dikkat çeken ifadelerine, Garo bir soru sorarak kar§llik verdi;

"- Peki ya bizden katfedifenler, onfar masum degif miydi? Bay Maksimof". "- Evet, onfar da masumdu fakat bu yüz e/li insanm akraba ve yurtta;farzmn sizin bu hareketinizi bagz;layacagz anfamma gelmez". Armen Garo'nun anlatt1klanna gore Maksimofile yaptlan müzakere yakla§1k bir saat sürdü. Bu müzakerenin sonunda Maksimof a§ag1daki tekliflerde bulundu. �afak ile banka bo§altllirsa, Í stanbul'daki hiçbir Ermeni'ye zarar gelmeye­ cegine, õyle ki birinin burnunun bile kanamamas1 için elinden geleni yapacagma §eref sõzü verdi. Tehditkar tavirlarm1 terk ettikleri takdirde, hemen ertesi gün, Avrupaltlara ait bir gemide, alt1 ay içerisinde reform programmm uygulanmas1 vaadinde bulu­ nan alti büyük devletin elçilerinin imzalad1g1 bir belgeyi kendilerine getirecegine yemin etti. Maksimof yaptig1 tekliflere ek olarak, §U fikirleri de onlarla payla§tl; Geceleyin elçilerin tamamm1 gõrmesi ve onlarm imzalarm1 almas1 mümkün degildi. Komitecileri aldatmak isteseydi, o belgeyi gündüz getirir, komiteciler ban­ kay1 terk ettikten sonra, onlan Avrupahlarm gemisinde silahs1zlandmr ve belgeyi ahrd1. Bunun yam Sira, ertesi güne kadar inatç1 bir §ekilde bankada kalmay1 tercih ederlerse, katliamlann yeniden ba§lamasma kar§1 garanti veremiyordu, çünkü §e­ hirde komitecilerin bulunmas1 §Üphesiz Türk ayaktakimm1 ki§kirtacakti. Bunlara ek olarak Maksimof yarah komitecilerle kendisinin ilgilenecegini, iyile§tikten sonra onlan yurt di§ma ç1karacagm1 belirterek, õlülerin patrikhaneye teslim edilecegini ve nihayetinde Türkiye'den emniyetli bir §ekilde aynlmalanm 477 Bank Ottoman,

s.

134-135.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

123

saglayacagm1 ifade etti478• Maksimof'un bu teklifleri komitecileri dü�ünmeye sevk etmi� olmaltdtr. Nitekim art1k mevcut durumlarmm farkma varmt§ olmaltydtlar. Bu nedenle bir süre dü§Ünerek nihai kararlarm1 vereceklerdi. Armen Garo'nun anlatt1klarma gõre, Hraç ile birlikte yaptlan teklifleri dü­ §Ünmek üzere içeri geçtiler. Hraç, imzalt garanti belgesi gelmedigi takdirde bi­ nadan ayrtlmamalan gerektigi üzerinde marla duruyorken, Garo sabah kuvvetli bir saldm yapllirsa, binanm ellerinden gidecegini, kendilerinin ise e§ktyalar gibi õldürülebilecegini, aptalhklarm1 nastl temize ç1karabilecekleri gibi hususlar üze­ rinde duruyordu. Garo'nun bu sõzlerine kar§t kimse cevap veremedi. Neticede Maksimof'un verdigi sõzlere güvenmenin ve bu zor durumdan "onurlu bir 1ekilde" kurtulmalarmm kendileri için daha iyi olacagm1 beyan ettiler. Saat 02:30'da Garo pencereye yakla§arak Maksimof'a teklif ettigi üzere bu gece binadan ç1kmayi kendisinin ve diger iki Avrupaltnm sorurnlulugu altmda ka­ bul ettiklerini sõyledi. Buna ek olarak i stanbul'dan ç1kana degin silahlar1ru teslim etmeyeceklerini, gemiye kadar Maksimof'un kendilerine refakat etmesi gerektigi­ ni belirtti. Kendilerine kar§I herhangi bir yakalama veya silahlarm1 alma te§ebbüsü oldugu takdirde Maksimof'un kendi cam ile bunu õdeyecegini ekledi. Bunun üzerine Maksimofbinadan ç1karken yalruzca tabancalarmm yanmda kalmasm1 bombalar1 geride birakmalarm1 istedi. Komiteciler ise bu teklifi kabul ettiler. Yine yaralt arkada§larmm Maksimof'un gõzetiminde Rus hastanesine gõnderilmesine karar verdiler. Ardmdan bombalar1 ve dinamit dolu valizi ban­ ka yetkililerine teslim ettiler. Komiteciler yaralt ve õlülerin silahlarm1 da aldtlar. Yaraltlar1 ise Rus muhafizlarma teslim ettiler479• Armen Garo müzakereler esna­ smdaki geli§meleri bu §ekilde tasvir ediyordu. Baskinm ikinci lideri Hraç da müzakerelerin yakla§Ik olarak bu §ekilde cere­ yan ettigini belirtmektedir. Hraç, müzakereler esnasmda Maksimof'un üç husu­ su dile getirdigi belirtiyordu. Verdikleri bildiri ile ilgili olarak gerekli tedbirlerin altnd1gm1 belirten Maksimof, islahat için Sultan'1 raz1 etmeye çah§t1klarm1, ger­ çekle§tirdikleri bu baskin olayinm Ermenileri Avrupa'nm gõzünden dü§ürecegini ifade etti. Hraç bundan sonra Garo ve Maksimof arasmda geçen gõrü�meden bahsetmektedir. Maksimof'un Garo'ya hitaben "iyi ba1lad1mz, iyi bitirin" dedi­ gini belirten Hraç, Garo'nun teslim olmaya taraftar olmad1gm1 ancak bu olay-

478 Bank Ottoman, s. 134-136. 479 Bank Ottoman, s . 136-137.

124

FiKRETTiN YAVUZ

dan dolayi katliam ihtimalinin onu ürküttügünü ifade etmektedir480• Bu s1rada­ ki geli§meler ile ilgili olarak ba§ka bir senaryo da olayin bizzat içerisinde olan Banka Müdürü Edgar Vincent tarafmdan verilmektedir. Müdür Vincent rapo­ runda, çati§manm õglen 13:15'ten 15:00'a kadar devam ettiginden; di§armdan polis ve askerlerin banka pencerelerinden gõrünen her kafaya ate§ ettiklerinden, Ermenilerin de askerlere ate§ edip bomba att1klarmdan bahsederek daha sonraki geli§meler ve komitecilerle yapilan müzakereler hakkmda ayrmtlli bilgi vermek­ tedir. Gõrü§melerin saray boyutunu aktaran Edgar Vincent, hükümetin ilk ba§ta herhangi bir ko§ulu kabul etmeyi reddettigini belirterek, askerlere bankanm bo­ §altilmas1 emrini verdigini ifade etmektedir. Bina içerisinde birçok ki§i oldugu için saldm ile ele geçirilmemesi gerektigini dü§Ünen Vincent, komitecilerin ç1kar1l­ mas1 için büyükelçilerin tercümanlarm1 gõndermelerini tavsiye ettigini sõylemek­ tedir. Onun õtesine gõre, Sultan ondan, Ermenilere affedileceklerini ve ülkeden serbestçe ç1kmalarma izin verilecegi vaadini bildirmesini istemi§ti. Tam bu s1rada Rus elçiligi birinci tercümam - M. Maksimof - saraya ula§tl ve Ermenilere, daha fazla zarar vermemeleri §art1yla Sultan' m af vaadini bildirmek üzere Türk yetkili ve kendisiyle birlikte gelmeyi kabul etti. Gece saat 10 civarmda saraydan bankaya gittiklerini belirten Edgar Vincent komitecilerin ilk ba§ta teslim olmay1 reddet­ tiklerini, gõrü§menin yakla§ik üç saat sürdügünü ve õzellikle Maksimof'un büyük becerisi sayesinde teslim olmayi kabul ettiklerini belirtmektedir. Komiteciler, a§a­ g1daki §artlarla ikna oldular: 1. Dogrudan bir yata bindirilmeleri, fakat herhangi bir ihanete ugra­

mamak için bizim de onlarla birlikte nht1ma kadar yürümemiz.

2. Büyükelçiliklerin tercümanlarmm ertesi gün gelerek talepleri ile il­

gili kendileri ile gõrü�meleri. 3. Tabancalarmm kendilerinde kalmas1, fakat tüm bomba ve patlay1c1-

lar1 birakmalar1481•

Banka Müdürü raporunda konuyla ilgili ilginç bilgiler vermektedir. Anlatt1klar1 tam anlam1yla diger kaynaklarla uyu§masa da genel çerçevenin aym oldugu dikkati çekmektedir. Sultan II. Abdülhamid'in ba§kâtibi Tahsin Pa§a ise bu gõrü§menin saray boyutunu §U §ekilde anlatmaktad1r:

4 so Uras, Tarihte Ermeni/er, s. 512-513. 4 8 1 OBA, LA 23, 999, s. 3 -5.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

125

"Rus Elçiligi Ba§ Tercümam Maksimof saraya geldi: Güya hiçbir §ey­ den haberi yokmu§ ta, ba§ka bir i§ takibi için gelmi§ gibi bir hâli vard1. Gerçekte bu i§ten Rus Elçiliginin ili§igi ve Maksimof'un parmagi oldugim­ dan §Üphe yoktu. Maksimof'u elde etmek o kadar güç degildi. Onunla aç1k­ ça konu§ulabilirdi. Bankaya giren Ermenilerin ç1kanlmas1 kendisine teklif olundu, ilk õnce kabul etmemek istedi. Fakat anlayacagi dille konu§ulunca

kabul etti. Bankaya gidip geldi. Haklarmda bir ceza yaptlmamak, vapura bindirilerek dt§artya gitmelerine izin verilmek §arttyla bankadan ç1kacakla­ nm sõyledi. Bu mesele de bõylece kapand1482•

ingiliz ve Frans1z diplomatik temsilciliklerinin yapt1klan yazt§malarda birbirine benzer ifadeler içermektedir. 27 Agustos sabah1 saat 9.55'te ingiliz Maslahatgüzar1 Herbert'in Lord Salisbury'e gõnderdigi acil telgrafta, Ermenilerin Sultan'm emniyet sõzü üzerine Osmanh Bankas1'ndan aynlmaya erken saatlerde ikna olduklar1, Sir Edgar Vincent'm onlar1 yatma gõtürdügü ve o gün õgleden sonra ülkeden gemi ile aynlacaklar1 bildiriliyordu483• Frans1z maslahatgüzan De la Bouliniere'nin Frans1z Hariciye Bakam Hanotaux'ya gõnderdigi 27 Agustos tarihli telgrafta benzer ifadelere yer verilirken, õzellikle Maksimof ve Edgar Vincent'in yanlSlra müdür yard1mc1Sl Frans1z Auboyneau'nun takdire §ayan i§ler ba§ard1g1 ifade ediliyordu484• Bu madaki geli§melerin ne §ekilde oldugu ile ilgili baktlmas1 gereken diger bir kaynak ise ar§iV belgeleridir. Aqiv belgeleri de bu s1radaki geli§meleri aynnttlar1 ile ele almaktadir. Anlattlanlara gõre banka içerisinde ve etrafmda devam eden karga§a ak§amüstü saat on buçuk civarmda bir derece azalmi§tl. Gece saat üçte banka müdürü Edgar Vincent ve yard1mc1s1 Auboyneau, Rusya Sefareti ba§ tercümam Maksimof ile Mirliva Vehbi Pa§a ve Sadaret Yaveri Kaymakarn Muzaffer Bey müzakereci olarak gelmi§lerdi. Gelen müzakereciler komitecilerin liderini pencereye çag1rm1§lard1. Komite lideri pencereye yakla§ma­ ya çekindigi için içeride bulunan ikinci müdür Wülfing ve tercüman Panciri Bey'i yanma alarak pencereye geldi. Bu s1rada yaptlan konu§malar esnasmda Rusya se­ fareti ba§ tercümam Maksimof komitecilere sert bir dille yalmzca hayatlarmm temin olunabilecegini sõylemi§ti. Bunun üzerine bir süre aralarmda müzakere

4 82 Tahsin Paia'mn Ytldzz Hatzralan, Sultan Ahdülhamid, Bogaziçi Yaymlan , i sta nbul , 1999, s. 62-63. 4 8 3 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 134, Demirel, Ermeniler Hakkznda Íngiliz Belgeleri, s. 126-27. 4 8 4 Documents Diplomatiques:Affaires Arméniennes, No: 241, s. 266.

126

FiKRETTiN YAVUZ

yapan komiteciler silahlan kendilerinde kalmak §art:J.yla bunu kabul etmi§lerdi485• Olaym içerisinde bulunan dõrt farkh agtz geli§meleri bu §ekilde anlatmaktadtr. Bu ifadelerden anla§tld1gt kadanyla komiteciler silahlan kendilerinde kalmak kayd1y­ la bankadan ayrtlmayi kabul etmi§lerdi. Anlattlanlar õzellikle müzakerelerin süre­ si dikkate almd1gtnda bir takim farkliliklar gõsterse de genel hatlar1yla birbiriyle uyu§maktadtr. Ortak nokta ise silahlar1 kendilerinde kalmak §art1yla bankadan ayrilip, büyük devletlerin temsilcilerinin õncülügünde yurt di§ma ç1kmalan idi.

e. Banka Binasmdan Çikif ve Gironde Gemisi ile Marsilya'ya Yolculuk Armen Garo'nun anlatt1klarma gõre banka binasmdan ilk ç1kan kendisiy­ di. Ç1kt1ktan sonra kendileri ile müzakere yapan delegelerin yanma geldi. Banka Müdür yard1mcis1 Auboyneu, Garo'yu Maksimof ve Müdür Edgar Vincent ile tam§tird1. Burada Maksimof'un Garo'ya sõyledigi sõzler dikkat çekicidir. Rus birinci tercümam Garo'ya elinizi s1kmama ve bu kahramanca hareketinize olan hayranhg1m1 ifade etmeme izin verin dedi. Garo banka müdürü Edgar Vincent'm da huna benzer bir taVIr içerisinde elini s1kt1gmdan bahsetmektedir. Banka'dan ç1kan ikinci ki§i dogal olarak Hraç idi. Ardmdan geri kalan on be§ ki§i grup halinde dt§art ç1karak iki liderin arkasmda s1raya girdi. Bu s1rada Maksimof ile Garo arasmda ilginç bir sohbet geçti. Maksimof acele edilmesi ge­ rektigini, içeride daha fazla ki§i oldugunu dü§ündügünü, geri kalanlarm da hemen dt§anya ç1kmasm1 ve toparlanmasm1 istedigini dile getirdi. Ancak Garo dõrt õlü ve be§ yarilinm dt§mda diger on yedi ki§inin hazir bulundugunu dile getirdi. Komiteciler art1k limana gitmeye hazirdi. Garo gitmeden õnce komitecilere "arkam1zdan bizi çevreleyin ve 1shg1m1 duydugunuzda her §eyden evvel bu be§ ki§iyi õldürün, daha sonra herkes kendisine bir el s1ksm anladm1z m1?" dedi. Bu cürnleleri Ermenice olarak sõylediginden Maksimof ne dedigini sordu. Ald1g1 ce­ vap üzerine iki Türk komutana ciddi õnlemler almasm1 sõyledi ve bunu üzerine komutanlar birkaç subay çagirarak her tarafa emirler gõndererek komiteciler yol boyunca giderken askerlerin silahlar1 ile hazir olmalarm1 ve ba§1bozuklarm ke­ sinlikle sokaklara girmesine engel olunmas1 direktifinde bulundular. Komiteciler art1k yola ç1kmaya hazir hale gelmi§lerdi486• Bunu müteakip komiteciler ve müza­ kere heyeti nht1mda bekleyen yata gitmek üzere harekete geçtiler. Armen Garo hep birlikte kõprüye gitmek üzere hazir olduklar1 sirada, sokagtn her iki yakasmda 4 8 5 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-6. 4 86 Bank Ottoman, s . 1 32-139.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

127

silahh iki kordonun oldugundan ve bunlann da arasmdan geçtiklerinden bahset­ mektedir. Ônlerinde birkaç zabitin fener, birinin ise beyaz bir bayrak ta§1d1gm1, bu suada kendilerine bakan bir mollanm onlar1 rahats1z ettiginden ve heyetteki pa§a­ nm onu vurdurmasmdan bahseden Garo, Voyvoda Karakolu'ndan gelen yakla§ik elli askerin iki s1ra halinde kendilerine refakat ettigini belirtmektedir487• Garo nh­ t1mda biri kendileri için, digeri ise onlar1 koruyan askerler için haz1r bekleyen iki kayiga bu §ekilde gittiklerini dile getirirken, Osmanh ar§iV belgeleri komitecilerin di§ari ç1kmayi kabul edip güvenli bir §ekilde gitmek için bir kordon olu§turulma­ s1 taleplerinin, müzakere heyeti tarafmdan Aziziye Karakolu'nda bulunan Ferik Mustafa Pa§àya bildirildigini; alman tedbirler sayesinde komitecilerin bankadan yine bir kordon içerisinde nhtima gittiklerini, ancak yolu yayan degil arabalar ile kat ettiklerini, hatta komitecileri ta§iyan arabalarda rehin olarak birer memurun bile bulundugundan bahsetmektedir488• Gõrüldügü üzere araba ile ya da yaya ola­ rak komiteciler nht1mda bekleyen kay1klara güvenli bir §ekilde binmi§lerdi. Armen Garo burada bekleyen kay1ga bir ma ile oturduklarm1; ortada Maksimof onun solunda Hraç, sagmda ise kendisinin oturdugunu, kendi sagmda bir pa§anm diger pa§anm ise Hraç'm solunda oturdugunu, Auboyneu ile Edgar Vincent'm arkalarmda, geriye kalan komitecilerin ise iki ma halinde onlarm ar­ kalarmda oturdugunu dile getirmektedir489• Komiteciler i§te bu §ekilde Moda'ya dogru yola ç1km1§tl. Banka Müdürü Edgar Vincent da Maksimof ile birlikte komitecilere, iki bahriye komutanhg1 filikas1 içerisinde kendi yatma ç1kana kadar e§lik ettigini dile getirmektedir490• Bogaz1 kar�1ya geçen komitecileri ta�1yan filika i ngiliz sava� bandiras1 ta�1yan ve Moda'da demirlemi� olan Edgar Vincent'in yatma491 yakla­ �1k sabaha kar�1 dõrtte ula§tl. Komiteciler yata Maksimof tarafmdan ç1karilip yat kaptanma teslim edildiler. Bu mada kendileri ile birlikte gelen diger filika biraz uzakta komitecileri korumak için beklemeye ba�lam1�tl. Ertesi gün õglene dogru muhtemelen komitecilerin burada oldugunu haber alan ahali Moda'da toplanm1�­ tl. Bu muhtemel bir saldmnm ayak sesleri olarak tellaki edilmi§ olmah ki komi­ tecileri korumak üzere õnce bir i ngiliz sava� gemisi bunu müteakip bir Frans1z ve 487 488 489 490 491

Bank Ottoman, s . 140-141 . BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6. Bank Ottoman, s . 141 . OBA, LA 23, 999, s. 6. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6.

128

FiKRETTiN YAVUZ

bir Rus sava§ gemisi komitecilerin içinde bulundugu yata dogru gelerek çevresin­ de demirlemi§ti492• Edgar Vincent raporunda, Per§embe sabah1 saat 7'de i ngiliz ve Frans1z maslahatgüzarlarm1 ziyaret ederek Gülnar'm yanmda durup Ermenilerin softalar tarafmdan linç edilmesini õnlemek üzere gemilerini Modàya gõnderme­ lerini istedigini dile getirmektedir493• Gõrüldügü üzere Ermeni komitecileri her türlü destegi i ngiliz, Frans1z ve Ruslardan gõrmekteydiler. Zaten Armen Garo da õzellikle bindikleri yatm kaptanmm kendilerine çok iyi davrand1gm1, onlara mü­ kellef bir sofra haz1rlad1gm1 dile getirmekte ve hatta yarah arkada§lar1 için onlar1 korumak üzere gelen i ngiliz sava§ gemisinin doktorunun gelip tedavilerini yapt1gm1 dile getirmektedir494• i §te bu §ekilde i ngilizlerden yard1m gõren komiteciler art1k Maksimof'un, sõz verdigi üzere geri gelmesini bekliyorlard1. 27 Agustos sabah1 saat lO:OO'da büyükelçiler bu geli§melerle ilgili bir toplant1 yapm1§lard1. Bu toplant1da Maksimof tarafindan verilen sõzler teyit edilmi§ ve Ermenilerin o gün a�am saat OS:OO'da Messageries (Maritimes �irketi'nin) S.S. "Gironde" gemisi ile Marsilya'ya gõnderilmesi için gerekli düzenlemeler yapil­ ffil§tl. Bu program da aym §ekilde i§lemi§ti495• Alman kararlar1 yerine getirmek üzere Maksimof, yanmda i ngiliz ve Frans1z temsilciler oldugu balde yata geldi. Gelenler arasmda Frans1z elçiligi ba§ tercümam Roue ve bir i ngiliz de bulunuyor­ du. Yakla§Ik saat dõrtte yata gelen bu heyet ile komitecilerin Gironde gemisine bindirildigi, saat be§e kadar bir saat boyunca konuyla ilgili hararetli konu§malarm oldugu dikkati çekmektedir. Garo bu bir saatlik süreçte yap1lan konu§malara am­ larmda yer vermektedir. Maksimof'un kendilerine daha fazla zaman kaybetmeden haz1rlanmalarm1, onlar1 Marsilya'ya gõtürecek Frans1z gemisi Gironde'nin kõrfezde bekledigini be­ lirtmesinin üzerine Armen Garo, 'Jakat Bay Maksimof, biz dün verdiginiz sozlerle ilgili bir jeyler duymayz bekliyorduk, refarmlarla ilgili yaztlt bir belge vermediginiz sürece buradan ayrilmayacagzz" demi§tir. Buna kar§illk olarak Maksimof bõyle bir belgeyi imzalamak için kendisinin haz1r oldugunu ancak meslekta�larmm huna raz1 olmad1klarm1 dile getirmi§ti. Garo'nun anlatt1gma gõre bu sirada lafa giren Frans1z ba� tercüman Roue, "eger bu tür çtlgmca bir hareketi gerçeklejtirmeseydiniz, bugün trkdajlartntZtn kanlart istanbul sokaklartnda akmayacaktt " demi�ti. i stanbul 492 493 494 495

Bank Ottoman, s.142-143. OBA, LA 23, 999, s. 6. Bank Ottoman, s. 143-144. OBA, LA 23, 999, s. 6.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

129

olaylanrun devam ettigini õgrenen komiteciler kendilerinin çok adi bir �ekilde kandmlchklanru dü�ünüyorlard1. Ancak yapacak bir �ey olmad1g1run farkmday­ dtlar ve Avrupah temsilcilere kar�1 direnmenin manas1z oldugu sonucuna varm1�­ lard1496. Gironde'nin geli�iyle Frans1z tercümarun, "silahlartntzt teslim edin arttk, gemi sizi bekliyor" demesinin ardmdan Garo �u cevab1 veriyordu: "silahlartmtz Ermeni ihtilalci Federasyonu'nun maltdtr ve biz bunlart komiteye gotürmeye mecburuz size vermeyiz". Bu cevap üzerine istenmeyen bir durum ortaya ç1km1� ancak yine Maksimof olaya müdahale ederek kendilerinin haklt oldugunu ancak bir Frans1z gemisine silahh bir �ekilde binemeyeceklerini dile getirmi�ti. Bunun üzerine para kar�iligmda silahlarm sattlmas1 ve paranm komiteye gõnderilmesine karar veril­ mi�ti. Tabancalarm her biri Edgar Vincent'in verdigi be� altm lira kar�iligmda komitecilerden ahnm1� ve bu problem de bõylece çõzülmü� oldu. Saat be� sularmda komiteciler Frans1z denizciler ve tercümanla birlikte Gironde gemisine bindirilip kaptana teslim edildiler. Bu s1rada komitecilerin ta­ mam1 ve iki liderin üstleri gemi personeli tarafmdan aranmt§tl. Edgar Vincent ve diger üç tercüman gemiden ayrtlmadan õnce Garo, Maksimof' a tabancasm1 hediye olarak saklamak üzere kendisine vermesini istiyor, Maksimof da komite­ ciler gemiden indiginde kendisine verilmek üzere bu tabancayi gemi kaptanma teslim ediyordu. Saat yakla§tk alt1 sularmda Gironde gemisi art1k yol almaya ba§­ lam1§t1497. Komiteciler gemi ile Marsilya'ya dogru giderken Osmanh Hükümeti de bu yolculukla ilgili sürekli bilgi toplamakta ve õzellikle komiteciler hakkmda her türlü bilginin kendilerine ula§ttrtlmasm1 gemi güzergâhmdaki gõrevlilerinden istemekteydi. Bu amaçla izmir vilayetine yaztlan 1 7 (29) Agustos 1896 tarihli yaz1 ile bankaya girmi§ olan ve Marsilya'ya gitmek üzere yola ç1kan Ermenilerin izmir'e ç1km1§ olduklarmm haber ahnd1g1 belirtiliyor, eger bu durum gerçek ise bu ki�i­ lerin yakalanmas1 ve fotograflarmm çekilerek gõnderilmesi isteniyordu. Yok eger i zmir'e ç1kmam1§lar ise nerelere gitmi§ olduklarma dair bilgi toplanmas1 talep ediliyordu498. Gõrüldügü üzere Osmanh Hükümeti yola ç1kan bu Ermenileri s1kt takibe almak niyetindeydi. Bunun sebebi muhtemelen daha õnce Ermeni komi49 6 Bank Ottoman, s. 144-145. 497 Bank Ottoman, s . 144-148. 49 8 BOA, Y.EE. KP. 86-6-556, lef. 1.

130

FiKRETTiN YAVUZ

tecilerinin geri dõnerek yanm btrakt1klan i§leri devam ettireceklerini ifade etmi§ olmalarmdan kaynaklamyor olsa gerektir. Yine bu amaçla Hariciye Nazm Tevfik Pa§a Atina'ya 29 Agustos tarihli bir telgraf gõndererek, son olaylar1 ç1kartan Ermenilerin Per§embe günü Pire'ye giden "Gironde" adh Frans1z yolcu gemisine binmi§ olduklarm1 belirtmi§ti. Bu Ermenilerin orada inip inmediklerini, adlarm1 ve gitmek istedikleri ülkeler hak­ kmda bilgi toplanmasm1 ve kendisine bildirilmesini istiyordu499• Atina'dan verilen cevapta, adi geçen yolcu gemisinin Pire'ye gelmi§ oldugu, fakat gemi kaptanmm içeride bulunan on yedi Ermeni'den hiç birinin inmesine izin vermedigi ve bu ki§ilerin Marsilya'ya dogru hareket etmi§ olduklari belirtilmi§ti500• Gironde gemisi Marsilya'ya dogru yol ahrken Marsilya'daki §ehbenderlik ile Í stanbul arasmda bu konu ile ilgili yazt§malar da hizlanarak devam ediyordu. 7. Ermeni Komitecilerin Marsilya'ya Gidi§leri ve Buradaki Geli�meler

Gironde Gemisi ile Marsilya'ya hareket etmi§ olan Ermeni komitecilerinin seyahatleri esnasmda Osmanh Hükümeti ile Paris Sefareti ve Marsilya arasmda yogun bir haber ah§ veri§i oldugu gõrülmektedir. Ôzellikle Marsilya Ba§§ehbenderi Mavroyeni Bey'e çok i§ dü§ecekti. Muhtemelen bunun bilincinde olan Mavroyeni Bey, Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi 29 Agustos tarihli bir yaz1 ile gelmekte olan geminin admm ve Ermenilerin e§kallerinin bildirilmesini istiyordu501• Bunun üzerine Hariciye, Ermeni komitecilerin binmi§ oldugu geminin ad1nm "Gironde" oldugunu belirtmi§ ancak komitecilerin e§kâlleri hakkmda herhan­ gi bir bilginin kendi ellerinde olmadigm1 30 Agustos'ta Marsilya'ya gõnderdigi telgrafta bildirmi§ti502• Bu strada dikkati çeken bir husus ise bankaya sald1ran ve Marsilya'ya sürülen komiteciler arasmda iki de subay bulundugunun güvenilir kaynaklardan õgrenildigi §eklindeki §ayiadtr503• Sadaret gemi Marsilya'ya vard1gmda bu iki zabit ile diger komitecilerin orada kimlerle baglant1 kurduklarmm, nereye gittiklerinin uygun yollarla ara§tmlmasm1 istemi§ti504• Paris Sefiri Münir Bey ise, Marsilya'dan aldig1 bilgiye dayanarak 6 Eylül'de gõnderdigi telgrafta, ge-

499

500 501

502 503 50 4

BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 1 . BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 2. BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 4. BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 3 . BOA, A.MKT.MHM. 627-45, lef. 1-2. BOA, HR.SYS . 2802-4, lef. 12.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

131

len Ermeni komitecileri arasmda herhangi bir zabitin bulunmadigm1 Hariciye Nezareti'ne bildirmi§ti5º5• Komitecilerin Marsilya'ya varmalarmdan õnce Osmanh Hükümeti, Fransa'nm bu ki§ilere ne §ekilde muamele edecegi üzerinde duruyordu. Yani komiteciler aca­ ba serbest mi b1rakilacaklard1 yoksa hapse mi attlacaklard1? Muhtemelen Fransa Hükümeti'ni etkilemek için Paris Sefiri Münir Bey, Fransa Hariciye Nazm Hanotaux'a bir mektup gõndererek komitecilerin i§ledigi suçlara dikkat çekmek istemi§ti. Kendisi Cumhuriyet hükümetinin çok tehlikeli olan bu ki§ileri Fransa'ya kabulünü reddedecegini kuvvetle ümit ettigini bildiriyordu506• Mavroyeni Bey 3 1 Agustos tarihiyle Hariciye Nazm Tevfik Bey'e gõnderdigi telgrafta, Frans1z Hükümeti'nin Ermeni komiteciler Marsilya'ya ula§tiklarmda onlar1 tutuklaya­ cagm1 ve siyasi mahküm muamelesi yapacagm1 valiligin kendisine bildirdigini belirtiyordu507• Paris Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta da büyükelçi Münir Bey, Mavroyeni Bey'i teyit eder §ekilde, ald1g1 habere gõre Fransa Hükümeti'nin gelen komitecilerin Fransa topragma ayak bast1klarmda siyasi mahküm olarak tutuk­ lanmalan için laz1m gelen her türlü tedbirin almd1gm1 ve bu durumun Marsilya sos BOA, HR.SYS . 2832-30; HR.SYS. 2802-4, lef. 21. 506 BOA, YA.HUS. 368-59, lef. 3; HR.SYS. 2832-27; HR.SYS. 2802-4, lef. 11. Münir Bey'in Hanotaux'a gõnderdigi nota §U §ekildeydi: "jstanbu/'da çe1itli olaylara kar111p,

son günlerdeki olaylart provoke ederek Osman!t Bankast'na sald1rm11 olan Ermeniler ülkeden sürgün edilmi1ler ve muhtemelen Marsilya'ya gelmek niyetindedirler. Fransa, cõmertlik içerisinde misafirperverligini her mevki ve her milliyetten yabanctlara gõstermektedir, fakat açtkça 1üpheli bir karakter ta11yan!art s1mrd111 etmekte tereddüt etmemelidir. Burada suçlar apaçtk ortadadtr ve suçlulartn cezalandtrtlmalart konusundaki istisnai durumlar bellidir. Dolaymyla, Cumhuriyet Hükümeti'nin aym zamanda tehlikeli olan bu insanlartn Fransa'ya kabul edilmesini reddedecegini kuvvetle ümit etmekteyim. Yüce takdirlerinize sundugum, dü1ünceler d11inda, güvendigim kaynaklardan aldtgtm bilgilere gõre, burada bulunan Ermeni mihraklartn Büyükelçiligimiz ve personeline kar11 suikast tasarladtk!artm da gõz õnünde bulundurmamzt ümit etmekteyim. Bu durumda, olmaz ya, bir an için jstanbu/'dan sürülmÜJ olan anar1istler bir süre için Fransa'ya gelsinler ve ho1 gõrülsünler, sõz konusu suikastçt!ar muhtemelen burada etkili bir yardtm gõrecek ve cesaret bulacaklardtr. Eger size bu õzel durum için yazmakta rahat davramyorsam, sõyledigim gibi bu, Franstz Hükümeti'nin õnceden tedbir almayt tercih edebilecegi fikrinden kaynaklanmaktad1r". BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 8. naklen Osman!t Belgelerinde Ermeni Franstz jfi1kileri (18791918), Cilt. I, T.C. Ba§hakanh Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaym Nu: 58, Ankara, 2002, s. 100-101 . 501 BOA, YA.HUS. 358-51, lef. 3, 358-59; BOA, HR.TO. 353-76; BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 5.

132

FiKRETTiN YAVUZ

valiligine bildirilmi� oldugunu baber veriyordu508• Gõrüldügü üzere Ermeni ko­ mitecileri Marsilya'ya ayak bast1klarmda tutuklanacaklard1. Anlaplan tutuklan­ malar1 konusunda, Paris Sefiri Münir Bey ve Marsilya Ba��ebbenderi Mavroyeni Bey'in çabalar1 netice vermi�tir.

a. Komitecilerin Tutuldanarak Saint Pierre Hapishanesi'ne Gõnde­ rilmeleri 27 Agustos 1896 Per�embe �amüstü saat OS:OO'te Ístanbul'dan yola ç1kan Gironde, bir baftahk yolculugun ardmdan Marsilya limanma ula�m1�t1. 3 Eylül Per�embe günü �am saat lO:OO'da gelmi� olan Gironde gemisindeki on yedi Ermeni komitecinin be�li gruplar balinde tutuklanm1� olarak karaya ç1kartld1gi, bem Paris Sefiri Münir Bey bem de Marsilya ba��ebbenderi Mavroyeni Bey tara­ fmdan Osmanh Hükümeti'ne bildiriliyordu509• Gece vakti Marsilya'ya gelen ko­ miteciler kendilerinin serbest biraktlacaklarm1 ümit ediyorlardi. Nitekim Armen Garo, Ístanbul'da kendilerine bu tür bir sõz verildiginden bahsetmektedir510• Fakat Frans1z polisi komitecileri õnce arayarak gõzaltma alm1� daha sonra St. Pierre Hapisbanesi' ne gõtürmü�tü. Arama esnasmda yukar1da belirtildigi üzere Maksimof tarafmdan gemi kap­ tanma teslim edilen Garo'nun silah1 üzerinden ç1km1�ti. Osmanh Hükümeti'nin aldig1 telgraflar da bunu teyit etmektedir511• Armen Garo da polislerin etrafla­ nm çevirerek kendilerini St. Pierre Hapisbanesi'ne gece vakti gõtürdüklerini, �ikâyetlerini kimsenin dinlemedigini, üstüne üstlük bir kere daha polislerin ken­ dilerini soyup arad1klarm1, saat ve paralarm1 bile ald1klarm1 dile getirmektedir. Hapisbaneye gõtürülen komitecilerin yar1Sl Garo ile, diger yar1s1 ise Hraç ile birlikte iki büyük odaya konulmu�lard1512• Komitecilerin bu �ekilde bapsedilme­ leri Osmanh Hükümeti tarafmdan mubtemelen, memnuniyetle kar�tlanacakti. Nitekim Hariciye Nezareti'nin Paris Sefareti'ne gõnderdigi telgrafta durumdan memnun oldugu gõrülmektedir. Hariciye Nazm Tevfik Pa�a 6 Eylül taribinde Paris Sefiri Münir Bey'e gõn­ derdigi telgrafta, Ístanbul'dan sürülen ve Marsilya'ya gelmi� olan Ermenilerin 508 509 510 511 512

BOA, HR. SYS. 2832-16. BOA, HR.SYS. 2832-24, Y.PRK. E�A. 25-8, lef. 2, YA.HUS. 359-29, lef. 2.

Bank Ottoman,

s.

151.

BOA, Y.PRK.E�A. 25-8, lef. 2, HR.SYS. 2832-24.

Bank Ottoman,

s.

151.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

133

tutuklu olmalanndan dolay1 Frans1z Hariciye Nazm'na Osmanh Hükümeti'nin §Ükranlar1ru sunmasm1 istemi§ti513• Alman bu telgraf üzerine Paris Sefareti'nin harekete geçmesi kaç1rulmazdi. Ancak Münir Bey bunun için harekete geçmi§ti bile. 4 Eylül tarihinde Fransa Hariciye Nazm Hanotaux'a bir mektup gõndermi§ ve minnet duygularm1 §U §ekilde belirtmi§ti: "Ermeni anar�istler ve Osmanh'yi ilgilendiren diger suçlularm Fransa'ya gelmeleriyle ilgili konuda Cumhuriyet hükümetinin nazik çaba­ lar1yla almakta oldugu tedbirleri gerek Bab1ali ve gerekse Saray'a bildirmek gõrevimdir. Burada, bu fusattan istifade ederek minnet duygular1m1 belirtmek is­ tiyorum, aynca bu samimi duygular1m1 sayin Dahiliye Nazm'na ve kendile­ rinden Ba�konsolosumuz Mavroyeni Bey'in gõnderdigi raporlarda õvgüyle sõz ettigi Marsilya'daki yetkililere de iletmenizi rica ederim"514•

i §te bu §ekilde Frans1zlara ald1klar1 õnlernler için §Ükranlarm1 sunan Münir Bey, 6 Eylül tarihli telgrafa cevaben de yukandaki mektubu zaten gõnderip §Ük­ ranlarm1 sundugunu, birkaç gün içerisinde tekrar Fransa Di§i§leri Bakan1'na te§ekkür edecegini bildiriyordu515• Osmanh Devleti komitecilerle ilgili Fransa Hükümeti ile bu §ekilde ileti§im içerisinde idi. Ancak komitecilerin hapishanede­ ki dururnlan ile ilgili aynntill bilgi bu yaz1§malarda yer almamaktadrr. Komitecilerin hapisteki günleri ve sorgular1 ile ilgili Armen Garo aynntill bilgiler vermektedir. Komitecilere 4 Eylül sabah1 kahvalt1 verildikten sonra saat 09:00'da bir grup yetkili yanlarmda askerler oldugu balde onlarm bulundugu oda­ ya gelmi§lerdi. Komitecileri sorgulamak üzere gelen bu ki§iler vali yard1mcm, po­ lis müdürü, §ehir askeri kumandaru ve cezaevi müdürden olu§uyordu. Yanlarmda hayli evrak da bulunan bu ki§ilerin geli§ nedenleri tabi ki komitecilerin sorgulan­ mas1yd1. Vali yard1mc1smm belirttigine gõre Paris'ten ald1klar1 emir dogrultusun­ da komiteciler sorgularup ayrmtill bir rapor içi§leri bakanhgma gõnderilecekti. Garo'nun anlatt1klarma gõre, zaten Frans1z yetkililer tarafmdan i stanbul'da kandmlm1§lard1. Bu nedenle kendilerinin hapsedilmelerine kar§l ç1km1§ ve hangi yasal haklara dayanarak hapsolunduklarm1 vali yard1mc1sma sormu§tu. Bundan

513 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef.17. 514 BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 9; Osmanlt Belgelerinde Ermeni-Frans1z j/ifkileri (1879-

1918), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sannay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar�ivi Daire Ba�kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002, s. 101. 515 BOA, HR. SYS. 2832-28.

FiKRETTiN YAVUZ

134

sonra Garo vali yard1mc1Sl, kumandan ve polis müdürü ile kendisi s1ki bir müzake­ reye girmi§ti. Kendisine sorulan sorulara cevap vermeyecegini, çünkü i stanbul'daki bir temsilcisi "yalanc1" olan Frans1z Hükümeti'ne bundan sonra güvenemeyecek­ lerini sõyledigini iddia etmektedir. Buna kar§illk olarak kumandanm sõzlerinizi tartarak konu§un uyarlSl üzerine, Garo geri adim atar bir §ekilde "- sõyledikleri­ min gayet tabi farkmday1m ve çok sevdigimiz Fransa'da bu tür sõzler sõylemekten üzüntü duyuyoruz" cevabm1 vermi§tir516. Bu konu ile ilgili olarak Fransa'dan ha­ riciye nezaretine gelen yaz1§malarda da aym husus üzerinde durulmaktadu. Tam anlam1yla bu tür konu§malarm oldugu dogal olarak anlatilmasa da Mavroyeni Bey'in 5 Eylül'de, Münir Bey'in ise 6 Eylül'de Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'ya gõn­ derdikleri telgrafl.arda i stanbul'da kendilerine aksi yõnde sõz verilmi§ olmasma kar§illk komitecilerin tutuklu olmaktan yakind1klan dile getirilmektedir517. Konu§malarm devammda muhtemelen havanm yumu§amasm1 firsat bilen Garo, kendisine Osmanh Bankas1'm neden bastm1z sorusunun sorulmas1 üze­ rine, 26 Agustos ve sonrasmdaki olaylan anlatmi§tl. Bu konu§malann ardmdan Frans1z yetkililerin yumu§ad1gm1 ve kendilerine iyi davranmaya ba§lad1klarm1 dile getiren Garo'nun ve arkada§larmm bir diger s1kint1Sl ise isimlerinin aç1klanma­ s1 meselesiydi. Her birinin Ttirkiye'de büyük aileleri oldugunu dile getiren Garo, isimleri aç1ga ç1kt1g1 takdirde Türk hükümetinin onlan katledecegini iddia et­ mi§ti518. Garo'nun bu sõyledikleri Osmanh ar§iV belgelerine de yans1m1§tlf. Paris ve Marsilya'dan gõnderilen telgrafl.arda komitecilerin bõyle bir tutum içerisinde olduklar1 gõrülmektedir. Bu konu ile ilgili Paris Sefiri Münir Bey, gõnderdigi telgrafta komitecilerin ailelerinin tehlikede oldugu bahanesiyle kimliklerini aç1k­ lamaktan kaçmd1klarm1 bildirmektedir519. Ancak nihayetinde komiteciler kirnlik bilgilerini vermeye raz1 olmu§lard1. Marsilya §ehbenderliginin gõnderdigi telgrafta komitecilerin yukar1da belirtilen çekincelerine ragmen sonunda kirnlikleri ile ilgili bilgi vermeye raz1 olduklarm1 ve bu bilgilere ula§mak için çaba sarf edildigi belir­ tilmekteydi520. Ôzellikle Mavroyeni Bey konu ile ilgili mümkün olan tüm gayreti gõstermesine ragmen henüz komitecilerle gõrii§ememi§ti. Nitekim Frans1z yetki­ lilerin bu ki§ilerle hiç kimsenin gõrii§mesine izin vermedigi yapilan yazi§malardan 516 517 518 519 520

Bank Ottoman,

s.

151-152 .

BOA, HR. SYS. 2832-30; HR. SYS. 2802-4, lef.16, 21.

Bank Ottoman,

s.

152.

BOA, HR. SYS. 2832-30; HR.SYS. 2802-4, lef.21. BOA, HR. TO. 353-81.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

135

anla�tlmaktadu-521• Ancak Ermeni komitecilerinin kimlik bilgilerini vermeye raz1 olmalan neticesinde bu bilgilerin Osmanh Hükümeti'ne de ula�acagi kesindi. Osmanh Hükümeti'nin enerjik �ehbenderi Mavroyeni Bey mahalli polis ida­ resi ile yapt1g1 õzel gõrü�meler neticesinde komitecilerin isim, e�kâl ve sair bilgile­ rini elde etmeyi ba�arm1�ti. Ald1g1 bu bilgileri Paris Sefiri Münir Bey'e bildirmi�, o da bu bilgileri Osmanh Hükümeti'ne bir liste olarak sunmu�tur. 6 Eylül tarihinde gõnderilen cetvel a�ag1daki �ekildeydi522•

Tablo 1. Marsilya'da Hapsedilen 17 Komiteci Hakkmdaki Bilgiler Ísmi

Ailesi

Mesleii

Yq1

Íkametrilu F.skilleri

Hoca

Yirmi üç

!stanbul

Babas1 müteveffa Garo Armen

Erriyoman523 validesi Ma ri

Antreasyan

Babas1 !stepan validesi

Hraçya

Mari

Dakesyan

Pederi Dakes validesi

M1g1rd1ç

Anna

Baronir Davit

Pederi Davic validesi Ma ri

Varranyan

Pederi Vartan Validesi

Setrok

Mariyan

Haçaduryan

Pederi Haçadur Validesi

Zare

Luçik

Hozikyan Agob

Pederi Toros validesi Mariyan

Harucunyan

Pederi Harutun validesi

Arakel

Hatun

Havnolyan

Babas1 Serkiz validesi

Antranik

Takuhi

Danukyan

Babas1 Abraham validesi

Minas

Eglisaben

Karbiyan Sarkiz

Babas1 Kapriel validesi Dirohi

Hoca

Yirmi bei

!stanbul

Bekçi

Otuz yedi

lstanbul

Makineci

Otuz yedi

lstanbul

Ameie

Yirmi iki

!stanbul

Ameie

Yirmi yedi

!stanbul

Ameie

Yirmi sekiz

!stanbul

San b1y1kh pembe yanakh marur yüzlü Esmer yüzlü kara gõzlü siyah saçh Kuca saçh uzun boylu kara gõzlü Kara ve koyu k1virc1k saçli çukur çeneli Kalluk burunlu aç1k benizli San luzi! sakalli çukur çeneli Donuk benizli koyu kumral saçh vc b1y1kh Saçlan b31mm yan

Ameie

Yirmi bci

lstanbul

tarallarmdan dõkülmtij çalur gõzlü

Dogramact

On sekiz

!stanbul

Dogramac1

Yirmi bei

!stanbul

Donuk benizli enli yüzlü uzun ve eae:a burunlu Çukur çencli donuk benizli sol

kai üzerine

benli Dograrnac1

Yirmi üç

!stanbul

Çukur çeneli

521 BOA, HR. SYS. 2832-30. 522 BOA, Y.Mtv. 146-3. 52 3 Garo kendi eserinde babasmm admm Harutun oldugunu belirtmektedir. (Pasdermadjian, WhyArmenia Should Be Free, s. 6).

136

FiKRETTiN YAVUZ

Ísml

Allesi

Kiziryan Arakel Kallaçyan Rupen

Babas1 Artin validcsi Tqhun Babas1 Manuk validcsi Harrub

Karagavuryan

Babas1 Mardiros validesi

Nerses

Andrassem

An�yan Ycnork

Meslcjti Kahveci Marangoz

Babas1 Grigor validesi

M1g1rd1çyan

Babas1 M1g1rd1ç validesi

Mikitar

Ananya

Yirmi sekiz

Etkilleri

lstanbul

Sart kml saçh

lsranbul

Yirmi üç

lstanbul

Ameie

Yirmi bq

lsranbul

Ameie

Yirmi al11

lstanbul

Dcbbag esnafmdan

Suldan

sekiz

íkametrihi

lstanbul

Babas1 Simon validesi

Sahak

Yirmi

Yirmi iki

Marangoz

Sareh

Gregoryan

Yq1

Esmer sag kolunda bir pare-i ni�ani olduru Aç1k almh

esmer koyu

gõzlü Büyük ag1zh siyah saçh kulab;mm memesi delik YLizü ziyade pembe kara saçh Dõrt

kõ�e

çcneli

yüzü

pcmbc saç1 kovu

Hapishane yetkililerinden alman bilgilere gore haz1rlanan cetvel bu §elcil­ deydi. Komiteciler hapishanede bulunduklan sirada Mavroyeni Bey sürekli ola­ rak onlarm resimlerini elde etmeye ve onlarla ilgili bilgiler toplamaya çahpyordu. Hariciye Nezareti'ne gonderdigi bir telgrafta, gizlice ogrendigine gore mahalli yetkililerin elinde komitecilerin eleba§larmm Londra Komitesi'ne mensup oldu­ guna dair kamtlarm oldugu ve Marsilya valiliginin bu konu ile ilgili bir raporu içi§leri bakanhgma sunacag1 bilgisini veriyordu524• Ancak daha sonraki yaz1§­ malarda bu konu ile ilgili herhangi bir yaz1§ma mevcut olmadigmdan, Armen Garo'nun Londra Komitesi'ne mensup oldugu bilgisi biraz havada kalmaktadir. Komiteciler hapisteyken dikkati çeken bir husus da Marsilya bas1mnm on yedi Ermeninin serbest birakilmas1 için bir kampanya ba§latml§ olmas1d1r525• 12 Eylül tarihli telgrafinda Mavroyeni Bey, yapt1g1 ara§tirmalar neticesinde bu habe­ rin düzmece oldugunu, on yedi komitecinin ikisinin (muhtemelen Garo ve Hraç) serbest b1rakild1ktan sonra Fransa'da kalmak için emniyetten izin istediklerini, fakat mahalli idarenin Frans1z Hükümeti'ne bunlarm smirdt§l edilmelerini tavsiye ettigini belirtmektedir526• Yine Mavroyeni Bey'in belirttigine gore bu on yedi ko­ mitecinin lideri (Garo), Cenevre'de bulunan ve en "§erir" (kotü) türden bir anar§ist olan Kasparyan'a Osmanh Bankas1 saldmsm1 ve diger konular1 anlatan bir mek­ tup yazmt§ ancak valilik mektubu gondermeden Dahiliye Nezareti'nin bilgisine SUilffiU§tu527• 524 525 526 527

BOA, HR.TO. 353-107; BOA, Y.A.HUS. 359-75. BOA, Y.A.HUS. 359-23, 359-82, lef. 2 . BOA, HR.TO. 353-97. BOA, HR.TO. 353-105.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

137

Armen Garo ise on yedi gün kald1klar1 hapishanede birkaç kez gazeteei ki­ hgmda hafiyelerin gelip onlarla konu§tugunu, kendileri ile Frans1z sosyalist ve anar§istleri arasmda bir ili§ki kurmaya çah§t1klarm1 dile getirmektedir. Hatta bu­ nun için Marsilyàdaki anar§istlerden birine mektup yazmasm1 bile istediklerin­ den bahseden Garo, baz1 Frans1z gazetelerinde Frans1z ve Osmanh hükümetleri arasmda on yedi komitecinin anar§ist olarak geri verilmesi için müzakere yaptldig1 ile ilgili gazete kupürlerinin kendisine gõsterildigini belirtmektedir528• Garo'nun sõylediklerine bakilirsa Frans1z yetkililer komitecilerin agzmdan laf alabilmek için her yolu deniyorlardi. Komitecilerin hapiste oldugu sürece Fransàdaki Ermenilerin tavular1 nastl olmu§tu? Nitekim o mada Fransàda kayda deger miktarda Ermeni bulunmak­ taydi. Dogal olan buradaki Ermeni cemaatinin hapistekilerin sahverilmesi için bir takim faaliyetlere giri§meleriydi. Paris Sefareti'nin 14 Eylül tarihi ile gõn­ derdigi telgraf bu hususla ilgili bilgiler vermektedir. Frans1zlarm ald1g1 bilgilere gõre, Ermeni komitecileri bankaya yapt1klar1 gibi baz1 sefarethanelere õzellikle de Fransa ve Rusya sefarethanelerine girerek ortahgi kan§tirmak niyetiyle, çimento fiçtlari içinde dinamit ve humbara getirtiyorlardi. Bununla birlikte Ermeni komi­ tecileri Paris Osmanh Sefareti õnünde gõsteri yapmak niyetindeydiler. Bu amaç­ la kilisede bir toplant1 bile düzenlemi§lerdi. Frans1z yetkililer ald1klar1 bu haber üzerine durumu Osmanh Sefareti'ne bildirdikleri gibi sefarethane etrafma gerekli miktarda asker ve hafiye yerle§tirmi§ler, §Üpheli kimseleri de gõzaltma alm1§lard1. Ahnan õnlemler sayesinde herhangi bir olaym meydana gelmedigi Münir Bey tarafindan bildiriliyordu529• Gõrüldügü üzere Fransa'daki Ermeniler komitecilerin sahverilmesi için her türlü tedbire ba§vuruyorlardi. Ancak komitecilerin serbest birakilmas1 nihayet Frans1z yetkililerin karar1 ile olacakti. Komitecilerin hapisten ç1kmalar1 ile ilgili geli§meler hakkmda Armen Garo ilginç bilgiler vermektedir. Anlatt1gina gõre bir gün Frans1z Hariciye Nezareti'nden bir kagit gelmi§ti. Fransa'da bulunmalarmm hükümet tarafmdan ho§ kar§tlanmad1gmdan dolayi nereye gitmek istedikleri sorulmu§tu. Seyahat masraflar1 da kar§tlanacakt1. Komiteciler yapt1klar1 toplant1 sonrasmda on be§inin New York'a, Hraç ve Garo'nun ise yar1m kalan tahsillerini tamamlamak üzere

528 529

Bank Ottoman, s. 153. BOA, Y.PRK.E�A. 25-6.

138

FiKRETTiN YAVUZ

Cenevre'ye gitmek istediklerini bildirdiler530. Burada dikkati çeken bir çeli§ki ise Garo'nun Fransa'da kalmak istedikleri ile ilgili herhangi bir bilgi vermemi§ olma­ s1dir. Yukar1da da belirtildigi üzere Garo ve Hraç ilk õnce Frans1z yetkililerden egitimlerini tamamlamak üzere Fransa'da kalma talebinde bulunmu§lardi. Ancak bu talep kabul edilmemi§ti. Bunun üzerine egitimlerini Cenevre'de devam ettir­ me karar1 alm1§lard1531. Kaynaklardan anla§tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri Fransa topraklarmda kalamayacaklardi. Gelrnelerinin ardmdan tam on yedi gün geçmi§ti ki Fransa Hükümeti komitecilerin Fransa topraklarmdan ayrtlmalarma karar verdi. 1 9 Eylül ak§am1 saat 1 l :OO'de vali yard1mc1Sl hapishaneye gelerek taleplerinin bakanlik tarafmdan uygun gõrüldügünü bildirmi§ti. Buna gõre on be§ komiteci ertesi gün New York' a gitmek üzere gemiye bindirilecekti, Garo'nun ve Hraç'm ise o gece Cenevre'ye gitmeleri isteniyordu. Í ki lider, arkada§lar1 Fransa'dan ayrtlma­ dan Cenevre'ye gitmekte diretmi§lerse de bu kabul edilmemi§ti. Nihayet, ç1kar yol olmad1gm1 anlayan Garo ve Hraç yola ç1kmadan õnce on be§ arkada§ma verilmek üzere 5000 franki hapishane idaresine b1rakm1§lard1532. Arkada§lanna b1raktiklar1 miktar ile ilgili Osmanh belgelerinde farkh bilgiler mevcuttur. Mavroyeni Bey'in 21 Eylül tarihinde Tevfik Pa§a'ya gõnderdigi telgrafta, iki liderin Cenevre'ye git­ meden õnce arkada§lanna 1200 Frank para b1rakm1§ olduklan bilgisi veriliyor­ du533. Gõrüldügü üzere verilen bilgilerde ihtilaf mevcuttur. Ancak ar§iV belgeleri­ nin o gün yaztld1g1, Garo'nun hatiratmm ise yillar sonra kaleme ahnd1g1 dikkate ahnd1gmda, ilk bilginin gerçege daha yakin oldugu sõylenebilir. Bu konuda bir ba§ka husus ise on be§ komitecinin nereye gõnderildikleri me­ selesiydi. Yukar1da da belirtildigi üzere Armen Garo arkada§larmm Frans1zlarca New York'a gõnderilme sõzü verildiginden bahsetmektedir. Ar§iV belgelerinde ise Frans1zlann bu tür bir taahhüdünden bahsedilmemekle birlikte, komitecile­ rin Marsilya valiliginin sorumlulugunda Buenos Aires istikametine giden i talyan Deniz Í §letmeciligi Vapuru'na bindirildiginden bahsedilmektedir534. Zaten Garo da Cenevre'ye gittikten iki gün sonra Frans1zlarm kendilerini bir kez daha aldat­ t1klarm1 anlad1g1ru, arkada§larma b1rakt1klar1 5000 frang1 da bilet ücreti olarak 530 Bank Ottoman, s. 153-154. S 3 t BOA, HR. SYS. 2833-13; HR.T0.353-97. 532 Bank Ottoman, s. 154. 533 BOA, Y.A.HUS. 359-108, lef. 4; HR.TO. 353-112. 534 BOA, HR.TO. 353-112.

OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

139

ahp bir kargo �irketiyle onlan be§ paras1z b1rakarak Buenos Aires'e gõnderdikle­ rini belirtmektedir535• K.isacas1 on be§ komiteci Güney Amerika'ya, Armen Garo ve Hraç ise Cenevre'ye gõnderilmi§lerdi. Kaynaklarda Güney Amerika'ya giden komitecilerle ilgili bilgi verilmemi§ken, liderleri Armen Garo ve Hraç ile ilgili ar§iV belgelerinde aynntili bilgiler bulunmaktad1r.

b. Armen Garo ve Hraç'm Cenevre'ye Gidi�leri ve Oradaki Faaliyetleri Alman karar dogrultusunda Armen Garo ve Hraç Andreasyan 19 Eylülü 20 Eylüle baglayan gece Cenevre'ye gitmek üzere yola ç1km1§lard1. Marsilya ba§§eh­ benderi Mavroyeni Bey durumu tam zamanmda õgrenerek komitenin iki lideri­ nin Cenevre'ye kadar iki õzel komiser ile gõnderildiklerini Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'ya bildiriyordu536• Tevfik Pap'da aldig1 bu telgraf üzerine adi geçen iki liderin ismini õgrenmek üzere Mavroyeni Bey'e yazm1§537, aldigi cevapta ise bu iki ki§inin isimlerinin Armen Garo ve iradc1yan (Hraç) oldugunu õgrenmi§ti538• Birbiri ardi­ na çekilen telgraflardan bu iki komite reisinin Cenevre'deyken de s1ki bir §ekilde takip edilecekleri anla§ihyordu. Nitekim yazi§malar gõrü§tükleri ki§ileri gittikleri evleri numaralar1 ile birlikte vermektedir. Armen Garo Cenevre'ye yaptiklar1 seyahate ve arkada§lari ile ilk bulu§mala­ nna, onlarla yapt1klar1 sohbetlere deginmektedir. Anlatt1klarma gore, polis mü­ dürü onlar1 istasyonuna kadar getirip iki õzel komiserle trene bindirmi§ti. Polis müdürü istasyonda Marsilya'ya geldiginde Garo'dan aldig1 tabancasm1 ona gõn­ derme sõzü veriyor ve bu sõzü daha sonra tutuyordu. i ki komiserle birlikte yola ç1kan liderler 20 Eylül Pazar õgleden sonra Cenevre'ye var1yordu. Komiserlerle ye­ mek yiyen Garo ve Hraç onlardan aynlarak arkada§larm1 bulmak üzere Tru§ak'm (Cenevre'deki Ta§nak yaym orgam) yazihanesine gidiyorlard1. Pazar oldugu için yaz1hanede kimse yoktu. O sirada Cenevre'de bir festival vardt. Garo ve Hraç arkada§larm1 bulmak üzere oraya gitti. Nihayet burada bir grup Ermeni ile bu­ lu§up arkada§lariyla ileti§im kurabilmi§lerdi539• Garo'nun Cenevre'ye dair anlat­ t1klar1 bunlarla smirhd1r. Nerede ve kirnlerle kalm1§ olduguna hatiratlarmda yer vermemekte, yakla§ik bir ayhk s1kmtili bir hayatm ardmdan burada rahatlad1gm535 53 6 537 53 8 539

Bank Ottoman, s. 155. BOA, HR.TO. 353-109. BOA, HR.SYS. 2802-4. lef.28. BOA, HR.TO. 353-1 13; HR.SYS . 2802-4, lef. 30. Bank Ottoman, s . 154-155.

140

FiKRETTiN YAVUZ

dan bahsetmektedir. Ancak Osmanh yetk.ilileri Garo ve Hraç ile ilgili yukar1da da belirtildigi üzere aynntili bilgiler toplamayi ba§arabilmi§ti. Mavroyeni Bey 29 Eylül tarihliyle Tevfik Pa§a'ya gõnderdigi telgrafmda, Armen Garo ve Hraç'm, Rue Lictede Bock No: 7 adresinde, Ermeni s1gmmac1 olan bir ta§ baskicmm (litografyac1) yanmda ikamet etmekte olduklarm1 bildiri­ yordu540. Bununla birlikte iki komitecinin yukar1da da adi geçen Kasparyan adh Ermeni ile Rue de Barouge sokagmda, 36 numarah evinde her gün gõrü§tükleri bilgisi Bab1âli'ye ula§tiriliyordu541. Osmanh Hükümeti bu iki komiteciyi kald1klar1 evlerin numaralarm1 õgrenmek, kimlerle ne s1khkla gõrü§tüklerini haber almak suretiyle s1ki bir §ekilde takip ettiriyordu. Komitecilerle ilgili ahnan ba§ka bir bilgi ise o mada Fransa'yi ziyaret edecek olan Çar'm ülkeden aynlmasmm ardmdan Paris'e dõnmek niyetinde olduklar1yla ilgilidir. 29 Eylül tarihi ile Marsilya'dan gõnderilen telgrafa gõre, Armen Garo ve Hraç, Çar'm gidi§inden sonra Paris'e gitme niyetindeydiler542. Ancak Paris'e ne amaçla gitmek istedikleriyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadu. Bu noktada bir ba§ka husus ise bu iki komitecinin Cenevre'de hayatlarm1 ne §ekilde idame ettirecekleri meselesiydi. Egitim almak istiyorlard1. Dogal olarak bir yerde çah§malar1 gerekiyordu. Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 bilgiye gõre, Garo ve Hraç Ta§naklarm Cenevre'deki yayin orgam Tru§ak'm yaz1hanesinde çah§1yorlard1543. Komitecileri izlemek üzere gõrevlendirilen polis müfetti§i Lofolon'un verdigi bil­ giler de bunu dogrular niteliktedir. Müfetti§in verdigi bilgiye gõre õnceden belirttigi evde ikamet eden komite­ ciler gazetelerinde çah§1yorlard1. Cenevre'de bulunduklar1 suada Luisan adh bir yerde bu ki§iler lehine yakla§Ik 1500 ki§inin kattld1g1 büyük bir toplant1 düzenlen­ mi§ti. Burada toplanan para yakla§1k 700 frank civanndayken, Cenevre'de topla­ nan miktar ise hayli fazla olup 19.000 frank civanndaydi. Polis Müdürü Lofolon bu iki komitecinin uzun bir müddet daha burada kalacaklarm1 zannettigini, bu konuyla ilgili daha fazla bilgi toplamak için de õnceden kendisi için çah§an bir komiserin gõrevlendirilmesini talep ediyordu544• s 4 o BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 34; Ermeni-Frans1z ili;kileri, c.I,

54 1 542 543 544

BOA, Y.A.HUS. 360-32 , lef. 4. BOA, HR.TO. 354-3. BOA, HR. SYS. 2833-13. BOA, i.HUS. 50-1314/Ca-28, lef. l .

s.

109.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

141

Kaynaklardan anla§ild1g1 kadar1yla bundan sonraki üç-dõrt yil süresin­ ce Armen Garo, Ta§nak õrgütü bünyesinde faaliyet gõstermi§ ve Cenevre Üniversitesi'nde yar1da kalan egitimini 1900 yilmda tamamlam1§t1545• Hraç'm Cenevre Üniversitesi'ne devam edip etmedigi ile ilgili bir bilgi kaynaklarda mev­ cut olmasa da muhtemelen o da Garo gibi egitimini burada sürdürmü§tür. Ta§nak komitesi bünyesinde çah§an bu iki komitecinin egitimlerinin ardmdan daha yo­ gun bir §ekilde davalar1 için faaliyet gõsterecekleri a§ikârdir. e.

On Yedi Komitecinin Fotograflan ile ilgili Gelifmeler

Komitecilerin hapiste bulunduklar1 sirada õnemli bir husus da bu ki§ilerin fo­ tograflarmm ahnmas1 ile ilgili geli§melerdi. Daha komiteciler Marsilya'ya varma­ dan evvel Mavroyeni Bey Osmanh Hükümeti'nin tüm talimatlarm1 yerine getir­ mek için bütün tedbirleri ald1gm1 ve gelen komitecilerin fotograflarm1 alabilmek için son derece gayret gõsterdigini 31 Agustos tarihli telgrafmda belirtiyordu546• Komitecilerin geli§lerinin ardmdan yapilan yazi§malarda da sürekli olarak bu fo­ tograf mevzuu yer almaktad1r. Komitecilerin Marsilya'da hapsedilmelerinin ardm­ dan onlarla ilgili geli§meleri s1ki s1kiya takip eden Mavroyeni Bey elinden gelen her §eyi yapm1§ olmasma ragmen bu fotograflara ulapmamI§tl. Mavroyeni Bey komitecilerin fotograflarm1 elde edemeyecegini anlayinca Hariciye Nazir Tevfik Pa§a'ya 15 Eylül tarihi ile bir telgraf çekerek durumu izah ediyordu. Marsilya valiligine birçok defa ba§VUrffiU§tu. 15 Eylül'de on yedi komi­ tecinin resimlerinin çekilmesi için Paris'ten de izin istemi§ti. Õ te yandan Paris Sefiri Münir Bey'den de harekete geçmesini rica etmi§ti. Fakat komiteciler siyasi mahkum telakki edildiklerinden herhangi bir netice ahnamamI§tl. Mavroyeni Bey durumu bu §ekilde izah ettikten sonra Tevfik Pa§a'ya bir õneride bulunuyordu. Buna gõre mevzubahis komitecilerin suç i§lediklerini ve liderlerinin çok tehlikeli oldugunu ortaya koyarak idari bir antla§ma çerçevesinde diplomatik yolla bel­ ki tatminkâr bir §ey elde edilebilir547• Ald1g1 bu telgraf üzerine Tevfik Pa§a er­ tesi gün Paris Sefiri Münir Bey'e bir telgraf gõndererek, Marsilya Valiligi'ne on yedi Ermeni komitecinin resimlerinin çekilmesi ve bu resimlerden bir nüshanm Osmanh Hükümeti'ne gõnderilmek üzere Mavroyeni Bey'e teslim edilmesi yetki­ sinin verilmesi hususunda Frans1z Hükümeti nezdinde gerekli müracaatlar1 yap5 45 546 5 47

Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, s. 7. BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 5. BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 25.

142

FiKRETTiN YAVUZ

mas1 emrini veriyordu548• Ancak daha sonraki yazt§malardan anla§tld1g1 kadar1yla bu ba§VUfU da bir netice vermemi§tir. Osmanh Hükümeti on yedi komitecinin resimlerine bir türlü ula§amamt§tl. Ancak 3 1 Ekim 1896 tarihinde Paris'te ya­ ymlanan "Illustration" gazetesinde bu ki§ilere ait oldugu belirtilen bir fotograf yaymlanmt§tt549• Bu resim yaymlandtktan sonra dogal olarak Osmanh yetkilileri­ nin bununla ilgili ara�tuma yapmas1 kaçmtlmazdi. Nitekim haberde bu ki§ilerin Marsilya'ya geldiklerinde resirnlerinin çekildigi iddia ediliyordu. Fotograftaki Ermenilerin bankay1 basan komiteciler olup olmad1gm1 õgren­ mek için Osmanh Hükümeti hemen harekete geçmi§ti. Bu amaçla Paris Sefareti, Mavroyeni Bey'den ald1g1 bilgileri bir rapor halinde Tevfik Pa§a'ya gõndermi§ti. Mavroyeni Bey 31 Ekim tarihinde yayinlanan resimleri gõrdükten sonra bunlar1 çeken Fabre adlt ki§iye giderek bilgi almt§ ve bu konu ile ilgili ayrmttlari ondan õgrenmi§ti550• Ba§§ehbender aynca Fabre'den ald1g1 bilgileri dogrulamak üzere Marsilya valiligine giderek valinin yoklugunda genel sekreterle gõrü§mܧ ve en nihayet fotograflarm düzmece oldugu kanaatine varmt§tt551 • Gõrüldügü üzere Mavroyeni Bey bu konuda da çok gayretli bir §ekilde çalt§ffil§ ve aynnttlari a§ag1da verilecek olan iki raporu Paris Sefareti'ne gõndermi§tir. Komitecilerin Marsilya'da bulundugu suada son derece ba§arill bir §ekilde çalt§an Mavroyeni Bey'in i§ini ne kadar ciddiye ald1gm1 gõstermesi aç1smda bu konuyla ilgili haz1rlam1§ oldugu iki raporu dikkate degerdir. Mavroyeni Bey rapo­ run ba§lang1cmda, 31 Ekim tarihli "Illustration" gazetesinin, Gironde ile gelmi§ olan on yedi Ermeni anar§isti temsil eden ve J. Fabre adlt ki§i tarafindan çekilmi§ olan bir fotografi ne§rettigini dile getirmektedir. Hapiste olan bu ki§ilerin yanma ad1geçen �ahsm nastl girdigini õgrenmek için bu ki§inin atõlyesine gittigini belir­ ten Mavroyeni Bey, mahalli yetkililere yapt1g1 1srarlt müracaatlarma ragmen giz­ lilik te§kil ettigi gerekçesiyle bu ki§ilerin fotograflanm temin etmesinin mümkün olmad1gm1, hatta Paris'te içi§leri Bakanhg1'na kendisinin ricalar1 sonucu Emniyet tarafmdan yaptlan müracaatlarm da huna imkan vermedigini dile getirmektedir. Tum çabalarma ragmen fotograflara ula�amayan Mavroyeni Bey raporunun devammda, Fabre'nin gazeteye gõndermi§ oldugu bu resmin, o s1rada Amerika'ya 54 8 BOA, HR. SYS. 2 8 02-4, lef. 24. 549 L'Illustration, "Les Insurgés Arméniens", 352- No. 2801, 31 Kas1m 1896. Bu fotograf için bkz. ek. 18. 550 BOA, HR.TO. 354-45. 55 1 BOA, HR.TO. 354-43.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

143

gitmeden õnce bakimevinde (Hospice de la Charite) olan gõçmeler arasmdaki Ermeni tiplerini temsil ettigi.ni õgrendigi.nde huna §a§1rmad1gm1 belirtmektedir. Aym ki§inin Illustration yõneticilerinin, i stanbul'da Osmanh Bankas1'na saldira­ rak can s1kic1 bir olaym õgrenilmesiyle birlikte okuyucularmm ilgi ve merakim uyandumak istemi§ olabileceklerini ilave ettigi.ni ifade eden Mavroyeni Bey, bu fotografl.ara bizzat ben ula§amad1ysam, Marsilya'da hiç kimse ula§amami§tlf diye­ rek raporuna son vermi§tir552• Mavroyeni Bey fotografl.arla ilgili olarak ertesi günü bir telgraf daha gõndere­ rek gazetede yaymlanan resimle ilgili olarak Fabre'den ald1g1 bilgileri teyit etmek üzere Vilayet'e {emniyet) yapt1g1 ba§vuruyla alakali bilgi vermektedir. Telgrafta, Marsilya Valisi Paris'te oldugu için Genel Sekreteri Regnaul ile gõrü§tügünü, onun da kendisine, daha evvel bildirdigi üzere i çi§leri Bakanhg1'nm, St. Pierre Hapishanesi'nde birkaç hafta boyunca tutuklu olan ve aralarmda Armen Garo ve Hraç'm da bulundugu on yedi Ermeni'nin fotografl.armm çekilme ve çektiril­ me yetkisinin Vilayet dahil hiç kimseye verilmedigini sõyledigini ifade etmi§tir. Telgrafm elcinde gõnderdigi fotografm kesinlikle düzmece oldugunu, fotografl.ar1 çekilmi§ olan Ermenilerin, spekülasyon yapmak amac1yla resimleri çekilmi§ her­ hangi bir grup Ermeni olduklarm1 tahmin ettigini dile getiren Mavroyeni Bey, tutukluluk süresi boyunca on yedi Ermeniye hiç kimsenin yakla§tmlmamt§ oldu­ gunu, bunun için kesin emirler verildigini ve talimatlarm titizlikle takip edildigi.ni belirtmi§tir. Telgrafin devammda Marsilya'ya gelen Ermenilerin on yedi ki§i olmasma ragmen, Fabre'nin fotografm1 çektigi grubun on sekiz ki§i olduguna dikkat çe­ ken Mavroyeni Bey, bu ki§iler arasmda hiçbirinin ne türban ne de fes giymedi­ gini, hemen hepsinin Avrupah kisvesinde olduklarm1 ifade etmektedir. Üstelik bu ki§ilerin õzel komiser, kabine §efi ve de onlar1 gõzetim altmda tutan muhafiz tarafmdan da fotograf üzerinde te§his edilemedigini belirten Mavroyeni Bey, bu rahats1zhk verici durumun tahminen i§letmenin spekülasyonundan kaynakland1gm1 ifade ederek telgrafim bitirmi§tir553• Illustration gazetesinde ç1kan fotograf dikkatli bir §ekilde incelendiginde, fotografta bulunan ki§ilerin Banka Baskim'na katilan ki§iler olmad1gi sõylenebilir. Nitekim Banka Baskim liderleri olan Armen Garo ve Hraç'm bu ki§iler arasmda olmad1gi gõrülmektedir. 552 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef, 37-38 .

553 BOA, HR. SYS. 2804, lef. 42; Ermeni-Frans1z ili1kileri, c.I, s . 1 12-113.

144

FiKRETTiN YAVUZ

Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komiteciler, neticede npki Sasun ve Zeytun'da oldugu gibi yabanc1 devletlerin büyükelçi ve konsoloslannm ara­ ya girmesiyle herhangi bir ceza almadan yurt d1§ma ç1km1§lard1. Tipki Sasun'da Hamparsum Boyac1yan, Zeytun'da Agashi ve yolda§lar1 õrneginde oldugu gibi Banka Baskim'ndan sonra da Armen Garo ve on yedi komiteci, Rus, i ngiliz ve Frans1z yetkililerin araya girmesiyle Marsilyàya, bir anlamda õzgürlüklerine ka­ VU§turulmu§lardl. i lginç oldugu kadar dü§ündürücü olan ise yurt di§mdaki bu ko­ mite liderlerinin II. Me§rutiyet'ten sonra i stanbul'a dõnüp Osmanh parlamento­ suna girmeleri ve Birinci Dünya Sava§l ç1kt1gmda ise Rus ordularmdaki gõnüllü Ermeni birliklerine kattlarak Osmanh ordusuna kar§1 sava§ffil§ olmalar1d1r. Banka Baskim sonrasmda on yedi komiteci yurt d1§ma ç1kartlm1§t1. Ancak Ta§nak i stanbul Merkez komitesinin yapt1g1 plan yukar1da da belirtildigi üzere sadece Osmanh Bankas1'mn bastlmasm1 içermiyordu. Plana gore i stanbul'un bir­ çok semtinde olaylar ç1kartlacakt1 ve plan i§liyordu. i stanbul'un birçok semtinde ortaya ç1kan bu olaylar bir iki gün kar§illkh çatl§malar §eklinde devam etmi§tir. Bu süreçte meydana gelen çatl§malar1, õlü saylSlm, olaylan ara§tlrmak için kurulun mahkemenin verdigi kararlar1 ve Avrupah büyük güçler ile Osmanh Devleti'nin olaylara yakla§1mm1 anlayabilmek için çati§malarm meydan geldigi bõlgelerin semt semt ele ahnmasmm faydah olacag1 kanaatindeyiz.

ÜÇÜNCÜ B ÔLÜM

ÍS TAN BUL'DAMEYDANA GELEN OLAYLAR VE SON UÇLARI 1. Çe�itli Semtlerdeki Ermeni Olaylan

Ta§nak Komitesi'ne mensup komiteciler tarafindan planlar1 genel hatlar1yla Avrupa'da yaptlmt§ olan saldirtlar i stanbul'un birçok semtinde e§ zamanh olarak ba§lattlmt§tl. Banka Baskm1, planm en õnemli parçasm1 te§kil ediyordu. Ancak ilk saldirtlar Samatyàda ba§lam1§tl. Ardmdan Banka Baskm1 gerçekle§tirilmi§, daha sonra birçok yerde olaylar ba§ gõstermi§ti. Kar1§1khklarm en ciddi §ekilde ya§and1g1 yerler Beyoglu, Fmd1kh, Galatàda Bogazkesen, Samatya, BahçekaplSl, Tahtakale, Salmatomruk-Karagümrük, Eyüp, Fener, �ehzadeba§t, �ehremini, Kas1mpa§a ve Haskõy semtleriydi. Banka Baskm1'mn etkisiyle banka çevresinde de õnemli olaylar meydana gelmi§ti. i stanbul'un birçok semtinde ortaya ç1kan bu olaylar bir iki gün kar§llikh çat1§­ malar §eklinde devam etmi§ti. Bu süreçte meydana gelen çat1§malar1, õlü saylSlm, olaylar1 ara§tirmak için kurulun mahkemenin verdigi kararlan ve Avrupah büyük güçler ile Osmanh Devleti'nin olaylara yakla§1mm1 anlayabilmek için çatt§malarm meydana geldigi bõlgelerin semt semt ele ahnmas1 gerektigi kanaatindeyiz. Ancak bu olaylardan sadece Osmanh belgelerinde bahsedilmektedir. Diger kaynaklar daha ziyade Banka Baskm1 sürecini ele almt§, batlli kaynaklar ise olaylan genel çerçeveleriyle degerlendirmi§tir. Bu sebeple ar§iv belgeleri olaylarm degerlendirilmesinin esasm1 te§kil ede­ cektir. Olaylarm ara§tlrtlmas1 amac1yla Sultan'm emri üzerine bir heyet olu§tu­ rularak adi geçen yerlerde aynntlli bir ara§ttrma yaptlmt§tl. i lk olarak Galata, Beyoglu, i stanbul, Kas1mpa§a ve Haskõy bõlgelerine gidilmi§ ve dokuz ki§iden olu§an heyet tarafindan baz1 incelemeler yaptlmt§tl. Daha sonra Sultan'm emriyle bu yerlerle ilgili olarak daha ayrmtlli bir rapor haz1rlanmas1 için bu heyetten iki§er üçer ki§iden olu§an dõrt kol tertip edilmi§ti. Bu kollar olaylarm geçtigi yerlere giderek çe§itli milletlerden insanlarla gõrii§IDܧ, izaha muhtaç gõrülen klSlmlar ve

146

FiKRETTiN YAVUZ

durumlar hakkmda, Polis, Jandarma ve Belediye ile diger resmi daireler arasmda da bilgi ah§ veri§inde bulunarak 27 Ekim 1 896 tarihinde rapora son halini vermi§­ tir554. Askeri komisyonun haz1rladigi rapor, olay ç1kan bütün semtleri teker teker ele alarak, olaylarm ç1ki§ amm, meydana gelen õlümleri, bõlgede bulunun asker ve jandarma sayilarm1 vermektedir. Haz1rlanan rapora istinaden ilk olarak Beyoglu çevresinde meydana gelen olaylar ele ahnacaktir.

a. Beyoglu'nda Meydana Gelen Olaylar Banka Baskim'nm yaptld1g1 Çar§amba sabah1 saat 04:00'da555 Dolapdere'de Arabac1 Agop admda bir Ermeni, ku§agmda saklad1g1 humbaranm patlamas1yla etrafta bulunan kasap Nikoli ile birlikte yaralanmt§tl. Patlamanm ardmdan Agop yakalanarak Galata polis karakoluna gõtürülmü§ ve üzerinden bir humbara ile iki revolver ç1km1§tl. Sorgusunda bunlar1 iki mecidiyeye Haskõy'de tugla harmanmda bulunan izmitli Toros ve Sivash Ohannis'ten ald1gm1 ve bu ki§ilerle Galata kõp­ rüsünün ba§mda bekleyerek �eyhülislam'm arabasma atma karar1 ald1klarm1 be­ lirtmi§tir. Ancak humbaralardan birinin patlamas1 üzerine durum ortaya ç1km1§tl. Yakalanan Agop'un olaydan õnce õldürülen Ermeni tüccar1 Karagõzyan'm dõrt katilinden biri oldugu anla§tlm1�t1556. Agop'un yakalanmas1 hadisesine Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a da deginmektedir. Naz1m Pa§a, Agop'un Banka Baskim õncesinde Beyoglu Dolapdere mevkiinde polis devriyesi üzerine humbara atmak istedigini, ancak devriyenin duvar kô§esine saklanarak tehlikeyi atlatt1gm1 belirtmektedir557. Yine aym gün Beyoglu ki§lasmdan Galatasaray'a gitmek üzere kolagalarm­ dan Mustafa ve Ahmed Efendilerin kumandasmda harekete geçen yüz elli asker üzerine Beyoglu civarmda Halep Çar§1s1 õnünde bir Ermeni tarafmdan bomba attlmt§tl. Bombayi atan Ermeni kaçmaya kalki§ffil§Sa da huna izin verilmemi§, yarah olarak yakalanm1§ ve mutasarnfuga teslim edilmi§tir. Bu olayda askerler­ den biri ayagmdan küçük bir yara alm1§t1. Bunun ardmdan askerler Galatasaray'a ula§tp mutasarnfuk binasma girdikleri sirada Avusturya vatanda§l olan bir saat­ çinin dükkâmnm üstündeki Ermeni Sarabyan' m dükkanmdan askerler üzerine 554 BOA, Y.PRK.KOM 9-21, lef. 1. 555 Belirtilen saat Türk usulü (alaturka) saate gõredir. Ak�am ezam gün sonunu belirtir. Buna gõre olaym meydana geldigi saat yakla�1k sabah on-on bir civandir. 55 6 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 . 557 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, s. 265.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

147

bir humbara attlm1§tl. Bunun sonucunda yirmi be§ asker yaralanmt§, iki asker ise õlmü§tü. Çankirili Ali adh bir polis memuru da bombalama esnasmda hayat1ru kaybetmi§ti. Komiser yardimas1 Fevzi, üçüncü Komiser Tahsin ile üç memur ve yoldan geçmekte olan Müslüman halktan yirmi dõrt ki§i de yaralanmt§tl. Attlan bu humbara toplam üç ki§inin õlümüne, elli dõrt ki§inin ise yaralanmasma neden olmu§tu558• Ertesi gün yani Per§embe günü 08:00'da bir Ermeni KalekaplSl'nda Yaz1c1 Sokag1'nda bekçi Hüseyin Aga adh bir ki§iyi revolver kur§unu ile yaralam1§tlf. Ardmdan kaçmaya çah§an bu ki§iye kol memuru mülaz1m Salih ve Polis çavu§U Hakki tarafmdan teslim ol çagns1 yaptlmt§ ise de huna silahla kar§ilik vermi§ bu­ nun üzerine askerler tarafmdan kar§ilik verilerek etkisiz hale getirilmi§tir. 28 Agustos Cuma günü Selamhk resminden dõnerken Beyoglu'ndan geçerek ki§lalanna gitmekte olan Bahriye i tfaiye Taburu'na bir saldm yaptlmt§tl. Tabur Galatasaray ve mutasarnfuk daireleri kar§tsmda, kô§e ba§mda bulunan Teodaris adh ki§inin eczanesi õnünden geçerken, bu eczanenin üst katmdan askerlerin üze­ rine bir humbara attlmt§ ancak dükkanm taraçasma degen bomba yere dü§meden havada patlam1§t1. Bu nedenle herhangi bir zarar meydana gelmemi§ti. Bunu mü­ teakip eczane bastlarak bu olaya kalki§an ve eczacmm hademesi oldugu anla§t­ lan Sivash Murad ve Karabet yakalanmak istenmi§ ancak kar§ilik verdiklerinden Murat õlü olarak Karabet ise yarah olarak ele geçirilmi§ti559• Cuma günü gerçek­ le§en bu olay1 i ngiliz elçisi Currie'nin yoklugunda yerine vekâlet eden Herbert, Londra'ya bir telgrafla bildirmi§ti. Gaiata ve Peràda durumun biraz düzeldigini bildiren Herbert, askerlerin gõrevlerini yap1yor gibi gõründüklerini, Ermeni ko­ mitecilerinin ise o gün õgleden sonra Selamhk resminden dõnen askerler üze­ rine bomba att1klanru bildirmektedir. Telgrafm devammda, elçiliklerin Ermeni komitecilerden yeni bir mektup ald1gm1 belirten Herbert, mektupta devletlerin ilgisizliginden dolay1 nefrete kaptlan ve deh§ete dü§en Ermenilerin harekâtlarma tekrar ba§layacaklarm1 belirttiklerini rapor etmekteydi560• Müteakip Pazar günü ak§am saatlerinde Tepeba§1'nda Venedik sokagmda devriye gezen askerler üzerine Doktor i lyas Pa§a'nm bir Almanyah tarafmdan otel olarak kullantlan apartmarundan bir humbara attlmt§tl. Ancak bomba patlama55 8 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 2. 559 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 2 . 5 60 Blue Book, No. 1, 1897, s. 6 .

148

FiKRETTiN YAVUZ

d1g1 için herhangi bir zaran dokunmam1§, huna kalki§an binarun hademelerinden Agop, Somogen ve Bogos adh Ermeniler canh olarak yakalanm1§lard1561• Hadisenin meydana geldigi Çar§amba günü Galatasaray' a 200 asker gõnde­ rildi. Olay günü Beyoglu'ndaki asker ve jandarma miktar1 ise sekiz farkh mevkide bulunuyordu. Bunlar yirmi bir çavu§, yetmi§ üç polis ve elli dõrt jandarmadan olu§uyordu562•

b. Gaiata ve Banka Çevresinde Meydana Gelen Olaylar Banka Baskm1, meydana gelen olaylarm en sansasyonel olaruyd1. Baskm sü­ resince Banka etrafinda birçok çat1§manm oldugu gõrülmektedir. Askeri Tefti§ Komisyonu'nun haz1rlad1g1 raporlarda banka çevresinde meydana gelen olaylar ayrmttlar1 ile ele ahnmI§tU. Buna gõre olaym gerçekle§tigi suada, ilk silah sesinin duyulmasmm ardmdan çevredeki han, ev, magaza ve dükkânlara õnceden gizlenen Ermeni komitecileri etrafa silah ve humbara atmaya ba§lam1§lard1. Kar1pkhgm çe§itli noktalarda ba§lamas1 üzerine magaza ve dükkanlar kapanmI§ ve herkes kaçi§maya mecbur kalm1§t1563• Bu kar1§1khklar esnasmda mülkiye mektebinin son sm1finda olan Süleyman Kani ( i rtem), merak ettigi için Galata'da Aziziye Karakolu'na geldigi suada, Banka'ya dogru gitmek istedigini ancak attlan silahlar üzerine bir sürü gibi kaçan halkm gürültülü tazyikinden geri çekilmek zorunda kald1g1ru dile getirmektedir564• Baskm esnasmda Ermeni komitecilerinin saklarup d1§ar1ya ate§ ederek bomba att1klari yerlerin sayica çok olmas1, buradaki olaylarm vahametini gõs­ termesi aç1smdan õnemlidir. O gün komitecilerin içerisinde bulundugu yerler §U §ekilde tespit edilmi§ti: Voyvoda karakolunun kar§tsmda bulunan izmirliyan, Narodukyan ve Frans1z vatanda§I Lorand hanlar1, Karakõy'de bulunan Büyük Yeni Han, Galata'da Aleksiyadi ve Küçük Millet Haru, Yeralt1 Camii biti§igin­ deki Yeni Han ve bankanm kar§1smda bulunan Terkos Su �irketi idarehanesi, Societe Otoman Ovindei Bankas1, Baltac1 Haru, Ermeni Arak'm attar dükka­ ru, Kapliçi'nde sahaflar sokagmda Yemenici Mu§lu Ohannis'in dükkaru, aym yerde bulunan Yeni§ehirli sokagmda Ermeni Manakhyan'm demirci magazas1, 56 1 BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 2-1. 562 BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 2-1. 56 3 BOA, Y.PRK.KOM. 9/2 1 , lef. 4-2 . 56 4 Süleyman Kâni irtem, Ermeni Meselesinin jç Yüzü, haz. Osman Selim Kocahanoglu, istanbul: Temei Yaymlan, 2004, s. 38.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

149

Kõmürcü sokagmda Su�ehirli Haçik'in kahvehanesi, Kireç Kap1s1'nda yüz yet­ mi� numarah Ermeni kahvehanesiyle biti�igindeki a�çi dükkam, Kireç Kap1s1'nda bulunan Ermeni Kigork ile Nikoli'nin kahvehaneleri, eski Frans1z gümrügü bi­ nas1, yüz altm1� üç numarah Ermeni Kalost'un kahvehanesi, arpac1 dükkam, ora­ da bulunan Ermeni Ohan'm ve Yaghane sokagmdaki Ermeni Nikogos'un dük­ kanlar1, Ermeni Markar'm kahvehanesi ve Mumhane'de Yeni Kap1 iskelesinde i talyan vatanda�1 Andrea ile biti�iginde Avusturya vatanda�1 Bahç1vanoglu'nun dükkanlar1, Karaali Kaptan sokagmda Ermeni Serop'un ve Kap1 içinde Dõ�emeci sokagmda Ermeni Bedros Bogos'un kahvehaneleri ve kap1 içinde üç yüz numarah Kõseleci Ermeni Agop'un ve Galata'da Bayezid Camii biti�indeki Ermeni fes­ çi Tatyos'un ve Topçular caddesinde Ermeni tütüncü Toros'un Avrupa tiyatrosu altmdaki Ermeni Fesçi Kirkor'un dükkanlari, Bayezid sokagmda Serkis'in kah­ vehanesi, yine aym sokakta attar Ermeni Melkon'un ve Kafesçi sokagmda attar Ermeni Ohannes'in dükkanlar1, Ermeni kilisesi yanmda bulunan Ermeni Arak'm evi, Kemeralti caddesinde Angel'in fabrikasmm kõ�esinde bulunan attar Ermeni Avadis'in dükkam565• Anla�tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri daha ziyade han­ larda ve õzellikle Ermenilere ait dükkan ve kahvehanelerde, yabanctlarm i§yerle­ rinde gizlenmi§lerdi. Banka civarmda Ermeni komitecilerin kirkm üzerinde mes­ kene gizlenmi� oldugu gõrülmektedir. Yukanda verilen yerlere gizlenen Ermeni komitecileri Osmanh Bankas1'ndan silah seslerini i§ittiklerinde hemen silah ve humbaralar ile harekete geçmi§lerdi. Daha çok bekarlann ya�ad1g1 ve kalabahk olan bu civarda bõylece ans1zm bir deh­ §et ortam1 meydana gelmi§ti. Bu kar1pkhk esnasmda halk birbirine kar1�m1� ve herkes eline geçirebildigi effa ile kendisini müdafaaya ve komitecilerin gizlendik­ leri han, ev ve dükkanlarm kaptlarm1 kirmaya ba§lam1�t1. Halk sokaklarda olaylara müdahil oldugundan §Üphelendikleri Ermenileri takip ederek bunlara müdahale etmeye ba§lam1�t1. Askerler gelinceye kadar arbede ve kan�1khk devam etmi�ti. Kari�1khgm aym anda birçok farkh noktada ba�lamas1yla burada bulunan sokak­ lann çoklugu ve darhgma zab1ta mevcudunun yetersizligi de eklenince gerekli tedbirler ahnamam1§ ve galeyana gelmi§ olan kalabahgm dag1ttlmas1 mümkün olamam1§t1566• Bir anda ba� gõsteren olaylarm bõlgede bulunan güvenlik güçlerinin olaylara anmda müdahale etmesini güçle§tirdigi sõylenebilir. Zaten olaym meydana geldi565 566

B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef.4-2 . BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 5-1.

150

FiKRETTiN YAVUZ

gi srrada Galata civannda bulunan kuvvet miktannm da birçok ev, i§yeri ve handa saklanan ve karga§a ç1karan komitecileri engellemeye yetecek sayida olmad1gi gõ­ rülmektedir. Üstüne üstlük bu olaylara müdahil olan Müslüman halk da güvenligi saglamada s1kmt1yi bir kat daha arttJ.rm1§t1r. Olayin meydana geldigi Sirada Galata civarmdaki kuvvet miktar1 Voyvoda, Arap Cami ve AzapkaplSl karakollarmdaki toplam alt1 çavu§, otuz alt1 polis ve kirk jandarmadan olu§uyordu567• Dogal olarak bõlgedeki olaylari engellemek için civar karakollardan yard1m talep edilmesi zaru­ ri bir hal alm1§t1, ancak civar bõlgelerde de olaylar ba§ gõsterdigi için gõnderilecek güvenlik gücü smirh olacaku. Bu amaçla bankanm basilmasmdan sonra civarda da kar1§1khgm ba§ gõster­ mesi üzerine Aziziye ve $i§hane karakollanndaki mevcut kuvvetler gerekli olan noktalara gõnderilmi§ti. Bunu müteakip Galatasaray'dan çagrtlan iki yüz itfaiye askeriyle Mecidiye ki§lasmdan gelen seksen piyade, Tophane-i Amire ve Topçu ki§lalarmdan gelen yüz kirk piyade ve süvari topçusu da gerekli noktalara ve mev­ cut asker kollanna takviye olarak gõnderildi. Bu askerler bir yandan kalabahg1 da­ g1tmaya õte yandan silahla taarruz eden komitecileri ele geçirmeye çah§1yordu568• Bõlgedeki yetkililerin en kisa sürede olaylara müdahale etmek için hareke­ te geçtikleri gõrülmektedir. Nitekim bahsedilen karakollardan ve diger yerlerden gelen askerlerin saylSl toplam be§ yüz elli ki§iydi. Ancak buraya gõnderilen asker­ lerin büyük bir kismmm olay yerine gelmesi kan§ikhgm ba§lang1cmdan ancak iki saat sonra olabilmi§ti. Bu nedenle izdihamm ortadan kaldirilmas1 ve karga§anm yok edilmesi olaym ortaya ç1kmasmdan ancak üç saat sonra mümkün olabilmi§ti. O günün gecesinde karga§adan dolay1 õlenler belediye tarafmdan alelacele kald1rtlarak kismen $i§li ve kismen de Bahkh mezarhgma gõnderilmi§ti. Bir taraftan da takip edilmesi ve yakalanmas1 gereken §Üphelilerle ugra§Uffil§tl. Bu ki§iler ve askerler arasmda kar§llikh olarak silah attlmas1 üzerine çe§itli yerlerde silah sesleri gece boyunca devam etmi§ti569• Heyecan ve galeyanm neticesinde ayak takimmm izdihammm dogal sonucu olarak sadece komitecilerin saklanml§ olduklar1 magaza, dükkan, oda ve hanlarm kap1 ve pencere gibi yerlerinde tahribat olmu§ ve bu yerlerden bir kis1m e§ya da gasp edilmi§ti. 5 67 5 68 5 69

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-1 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 5-1 . BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-115-2.

OSMANLI DEVLETI'NDE ERMENi TERÔRÜ

151

Hadise esnasmda ahaliden bir losmmm sopalarla karga§aya müdahale ettiril­ digi ve polisten de yard1m gõrdükleri iddia edilmi§se de o sirada olay yerinde bu­ lunan yabanctlarm, altma imza att1klar1 belgelerde bu gibi ayak talommm yardim gõrmeleri §Õyle dursun, polis tarafmdan bu ki§ilere kar§l §iddet loillantldigi be­ lirtilmektedir. Gerçekten de ayaktalommm ellerindeki sopa ve baston gibi §eyler almarak denize attlmi§tl. Üstelik sokak ortasmda kalan ve ne yapacagm1 bilemeyip §a§1ran her sm1f halk ve õzellikle sakland1klar1 yerlerden ç1kartlan Ermenilerin dahi hayatlar1 muhafaza altma almml§tl. Yine yabanctlarm anlatt1gma gore bu ki§iler baz1 arabalara bindirilerek tehlikeli bõlgelerden di§ar1ya ç1kartlm1§t1570• e.

Komitecilerin Galata'da Yeniden Karga�a Çtkarma Te�ebbüsleri

27 Agustos Per§embe günü Galata'da Ermeni komitecilerinin tekrardan ha­ rekete geçtigi gõrülmektedir. Banka çevresinde bulunan birçok han ve magazaya gizlenmi§ olan Ermeni komitecileri etrafa ate§ edip bomba atmaya ba§lami§lardi. Komitecilerin içerisine gizlendikleri yerler §U §ekildeydi; Banka'nm Haliç tarafm­ da bulunan Per§embe Pazan'nda Frans1z uyruklu Manon'un magazas1, Gümrük Sokag1'nda bulunan baz1 hanlar, Kireçkap1s1'nda Íngiliz uyruklu Bond'un demir fabrikas1, R.iht1m Caddesi'nde Karantina Sokag1'nda bulunan Abud Efendi Ham ile Mumhane Caddesi'nde bulunan Rus uyruklu Ermeni Ayvazyan ve Yunan uy­ ruklu Mavro Kordato'nun magazalan. Bu yerlere gizlenen Ermeni komitecileri tarafmdan aynm yaptlmaks1zm gelip geçenlere ve askerler üzerine ate§ edilmeye ba§lanmi§tl. Yeniden bir karga§a ç1kartlmaya te§ebbüs edilmi§ ve hallon galeyana getirilmesi için diyanete ve milliyete dokunur çirkin tabirler ve hakaretler yaptlm1§ ise de, komitecilerin tamam1 askerler tarafmdan sag veya õlü olarak ele geçirilmi§, hallo n müdahale ve galeyamna meydan verilmeyerek üç saat zarfmda karga§aya son verilip asayi§ saglanml§tir571• 29 Agustos Cumartesi günü Galata'da birçok han ve i§yerine gizlenen Ermeni komitecilerin yine etrafa ate§ edip bomba att1klar1 gõrülmü§tü. Osmanh Bankas1'm korumakla gõrevli askerlerin yemek yemelerinden istifade eden Banka'nm odaba§1s1 ve hamallar1 tarafindan ve taraçasmdan kararla§tirtlm1§ ola­ rak verilen i§aret üzerine, han ve i§yerlerine gizlenen Ermeni komitecileri asker, halk ve karakollara ate§ ederek saldmya ba§lam1§lard1. Íçerisinden ate§ edilen yer­ ler §Unlard1; Voyvoda Karakolu kar§ismda Frans1z uyruklu Makridi, bu caddede 570 57 1

BOA, Y.PRK . KOM. 9-21, lef. 5-2. BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 8-2 .

152

FiKRETTiN YAVUZ

bulunan Albik ve Banka Caddesi'nde bulunan Vitali hanlan, Per§embe Pazan'nda Cevizli Han içinde, Avusturya uyruklu Cuze'nin magazas1, Tünel civannda Kamando Ham, Karakoy'de Avusturya uyruklu Ternif'in magazas1, Galata'da bu­ lunun Ermeni Manukyan Ham, Banka caddesinde Vitali Ham'nm arka tarafmda bulunan Alrnan uyruklu Bomonti'nin bira fabrikas1, Karakoy'de Halil Pa§a Ham, Galata'da Yeni Cami civarmda Zincirli Han'm sokagmda altml§ numarah saatçi Ermeni Naftayan'm dükkanmm üst kat1, aym sokakta bulunan Ermeni Dikran'm kahvehanesi, Per§embe Pazar1'nda Saatçiler caddesinde bulunan Frans1z uyruk­ lu Vitalis'in magazas1, Bahkpazan'nda Kiryani'nin kirk dort numarah magaza­ s1, Bahkhane civarmda Ermeni Mig1rd1ç ve Üsten magazalar1, Havyar Ham ile Komisyon Ham'nm ko§e ba§mdaki magaza, Hallaçyan Ham, S1vac1yan Ham'nm altmdaki magaza, Abud Efendi Ham, Selanik Ham, Demir Han, Zincirli Han, Koprübap ve Aziziye Karakolu'nun kar§mda bulunan manavm biti§igindeki san­ dalyeci dükkam. Gorüldügü üzere otuzun üzerinde han ve ͧYerine gizlenmi§ olan Ermeni komitecisi tekrar bir karga§a ç1karmak için her yana ate§ edip bomba atm1§lar ancak askerler bu karga§anm yaytlmasma ve halkin müdahalesine izin vermeyerek, komitecilerin gizlendikleri binalan basm1§, bu ki§ileri sag ya da õlü olarak ele geçirmi§ ve asayi§i saglam1§t1r572• Çati§malarm en §iddetli bir §ekilde gerçekle§tigi yerlerden biri olan Galata'da Ermeni komitecilerinin han ve i§yerlerine saklanmalan, ayaktakimmm bu yerlere saldirmasma neden olmu§tu. DolaylSlyla bu iwerlerinde baz1 tahribatlar meydana gelmi§ti. Komisyon ara§tirma yaparken bu tahribatlan tespit etmek için i§yerleri­ ne giderek bizzat i§yeri sahipleriyle gorü§mܧ ve ifadelerini almi§tl. Yaptlan tahkikat sirasmda Galata'da en fazla zarara ve tahribata ugrayan hanlarm baz1 odalanna gidilip çogu yabanc1 olan sahiplerinin ifadeleri ahnmi§tl. Alman ifadelere gore, zarar1 en fazla olan yerler mas1yla §U §ekildeydi: Galata'da Karantinahane Sokag1'nda bulunan Goçeoglu Han'm ikinci katmda kirac1 olan ingiliz vatanda§l, Heny Redly Vapur �irketi'nin memuru Walter Pens'in magaza­ s1. Verdigi ifadesine gore Pens, olaym ertesi günü saat on ikide hanm bulundugu sokakta bir lokantaya gidip yemek yedikten sonra dükkâna donerken sokakta gü­ rültünün ba§ gostermesi üzerine magazasma girmeyip evine gitmi§ti. Bir sonraki gün magazasma geldiginde kap1 õnünde be§ alt1 asker nobet tuttugu için içeriye girmeyip ingiltere kançilaryasma müracaat etmi§ ve oradan ald1g1 memurlarla s n BOA, Y.PRK.KOM. 9-21 , lef. 8-2/9-1.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

153

Aziziye Karakolu'na gelip kendisini tarutt1ktan sonra verilen bir zabitle maga­ zasma geri dõnmü§tü. Birbiri içerisinde üç odadan olu§an dükkânm yaz1hane ve dolap gibi effalarm baz1 k1S1mlar1 kmlml§ içerisindeki evrak etrafa dõkülmü§ an­ cak mevcut demir kasa açtlmayip sadece yaz1haneden yetmi§ lira kadar bir pararun çalmd1gi anla§tlm1§t1. Magaza sahibi dagtlm1§ olan odas1run resmini de çektirmi§­ ti. Bu magaza sahibinin arkada§l olan Raul'un verdigi ifadeye gõre, hanm üçüncü katmda dava vekillerinden olan Ermeni Ersesyan da olaydan üç gün õncesine de­ gin her gün odasma gelip giderken bu üç gün zarfindan kendisini gõrmemi§ti573• Tahribat ya§anan ikinci magaza yine Gõçeoglu Han'm birinci katmda bulu­ nuyordu. Íngiliz vatanda§l ve ticaret komisyoncusu olan McDowel'm ifadelerine gõre; olayin meydana geldigi Çar§amba günü lokantada yemek yerken Banka'ya bomba at1lmaya ba§lanmas1 üzerine lokantanm kaptlar1 kapanmI§ ve kendisi içe­ ride kalmi§tl. Yakla§Ik yar1m saat sonra kap1y1 açtmp hemen odasma dõnmܧ bu­ rada biraz kald1ktan sonra Makrikõy'deki (Bakirkõy) evine gitmi§ti. Ertesi günü handa olaylar oldugunu i§ittiginden magazasma gelmemi§ti. Cuma günü ise hana gelirken sefarethane memurlarmdan Thomson ve Maksimilyan ile kar§Ua§mI§ ve onlarla beraber magazasma geldiginde, dolap ve masalarm baztlarmm devrilmi§ ve baztlannm kirilmI§ oldugunu gõrdügünü beyan etmi§ti. Aynca odasmda bulunan kasarun altmdaki ah§ap dolap kirtlm1§ ve içerisinde bulunan hisse, kon§imento ve bono gibi evraklarm almd1gm1, para hususunda herhangi bir zararmm olmad1gm1 ve bu zayiatla ilgili bir defteri Íngiltere konsolosluguna verdigini sõylemi§tir574• Tahribat ya§anan diger bir i§yeri ise Galata'da Demirciba§yan Haru'nda Vapur ajans1ydI. Buranm i§letmecileri Holsen ve Thompson'un ifadelerinden an­ la§1ld1g1 kadanyla, Çar§amba günü burada hiçbir olay meydana gelmemi§ti. Bu ki§iler Per§embe günü de magazalarma gelmediklerini, sadece kap1yi açarak baz1 evraklarm1 ahp evlerine gittiklerini dile getirmi§lerdi. Thomson Cuma günü õglen magazaya geldiginde büyükelçilik memurlanndan Maksimilyan ile yanlannda bir gõrevli oldugunu gõrmܧ ve onlarla yap1lan tahkikatta yaz1hanesindeki masasmm gõzlerinin kirtlm1§ oldugunu, kiymetli oldugunu ifade ettigi baz1 maden õrnekle­ rinin zayi olmu§ oldugunu, ba§ka ne türlü tahribat oldugunu bilmedigini ve para konusunda herhangi bir zayiatm olmad1gm1 belirtmi§ti. Buna ek olarak odalarmm anahtarmm kendilerinde olmad1gm1 her zaman odada yat1p kalkan Ermeni oda­ ctlarda oldugunu ifade etmi§tir575• 573 BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 5-2/6-1. 574 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 6-1. 575 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6-1.

154

FiKRETTiN YAVUZ

Aym banda tahribat ya§anan diger bir yer ise Osmanh tebaasmdan Hamburg fabrikalan komisyoncusu Ermeni Kamsacyan Artin Efendi'nin odas1ydt. Artin Efendi'nin ifadesine gore, Çaqamba günü ogle vakti odasmdan ç1ktp �afak lo­ kantasmda yemek yerken olaym meydana gelmesi üzerine lokantanm kaptlan ka­ pattlmt§tl. Bu yüzden �am saat ona kadar orada kalmt§tl. Olaym sakinle§mesi üzerine Ni§anta§t'ndaki evine gitmi§, Pazar günü ise Kmahada'ya gidip bir bafta sonra geri gelmi§ti. Odasma geldiginde orada bulunan masa ve dolap gibi §eyler­ den baztlarmm ktrilip ortaya doküldügünü gormü§tü. Demir kasaya dokunulma­ d1gm1, ancak yaz1banede bulunan üç yüz franktn kay1p oldugunu, odanm pencere ve kap1larmm ktrtlmamt§ oldugunu, i§yerinin odac1 tarafindan aç1k biraktld1gm1 ve bu ki§inin odada yat1p kalktigm1 ifade etmi§tir576• Aym banda tahribat ya§anan diger bir magaza ise ingiliz vatanda§t Camnick'e aitti. Vapur §irketi sabibi ingiliz Camnick'in ifadesine gore, kendisi olaym meyda­ na geldigi gün i§ yerinde ayhk besaplar1 yaparken sokaktan gelen gürültü üzerine dt§an ç1kmt§t1. Bu s1rada magazanm demir kepenkleri Ermeni bamal tarafmdan kapat1lm1§ oldugundan evine gitmi§ti. Cumartesi günü magazasma geldigin­ de yaz1banesinde kendisinin iki yüz liras1 ile Ermeni bamalmm altmt§ lirasmm, dükkandaki baz1 e§yalarmm kayboldugunu gormܧ ve bunlar1 bir deftere yaz1p konsolosluga takdim etmi§ti. Yine bu banda Osmanh tebaasmdan kosele tüccar1 Rum Pitarisi, olaym ertesi günü magazasmda bulunmadtgmdan karga§a esnasm­ da kapah olan magazanm kap1smm demir kanatlar1 ktrtlarak çe§itli cinslerde bin lirahk mahnm kay1p oldugunu beyan etmi§ti. Tahribatm ya§and1g1 diger bir ban ise Galata'daki Sar10glu Ham idi. Bu banda kirac1 olan ingiliz Eastrack verdi­ gi ifadesinde olaym ba§lang1cmda saat bire kadar magazasmda oldugunu, ondan sonra evine gittigini belirtmi§ti. Daha sonra yaz1banesinden iki yüz lira ile kendi adm1 ta§tyan birçok mektup zarfinm ve baz1 e§Yasmm kayboldugunu bunlar1 bir defter ile konsolosluga verdigini ifade etmi§ti577• Galata'da Küçük Millet Ham'nda ikinci katta sigorta §irketi ajans1 olan Alman Helping'in verdigi bilgiye gore, Çarpmba günü saat üç buçukta banm ka­ p1s1 zorlamp ktrtld1g1 mada biti§igindeki kahvenin penceresinden üç be§ ki§i içeri girmi§ti. Helping, bu ki§ilerin odasmm kap1sm1 ktrarak içeri girdiklerini, bunlar­ dan ikisinin zab1ta elbisesine benzer elbiseler giymi§ olduklarm1 dile getirmi§ti. 576 577

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6 -1/6-2. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6 -2 .

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

155

Bu ki�ilerden birinin ceplerini kan�tmp para cüzdamru alarak dt�ar1ya ç1kt1gm1 ve bundan sonra ba�1 sar1kh ve cübbeli Kas1mpa�àda a�çi oldugunu sõyleyen bir ada­ mm kendisine paralarm1 al seni evine gõtüreyim dedigini, bunun üzerine parasm1 ald1gm1 ve emniyetli bir §ekilde evine gittigini, yaz1hanesinden ise otuz lirasmm kayboldugunu ifade etmi§ti. Yine Küçük Millet Ham'nm ikinci katmda odas1 bu­ lunan Yunanh avukat Apostolidi'nin verdigi ifadeye gõre, kendisi Çar�amba saat üçte han içerisinde bir gürültü duydugundan iç içe olan odalarmm demir kaptlar1m kapatarak içeride beklemeye ba§lamt§tl. Dt§ kap1smm kirtld1gm1 duyunca içeri­ deki kap1yi açarak sald1ranlar1 içeriye ald1gm1 ve içeri girdiklerinde Ermeni var m1 diye sorduklarmda yok cevab1 verdigini belirtmi§ti. Bu ki§ilerden asker giysili olan birisinin revolver aramak bahanesiyle yaz1c1 Sokrati'nin cebine elini soktugunu ve içerisinde sekiz yüz sekiz kuru§ olan cüzdamm ald1gm1 ifade etmi§ti578• Yine bu hanm zemin katmda, Íngiliz uyruklu hazu yiyecek tüccar1 Artur ver­ digi ifadesinde, üç magazasmdan birçok e§yanm gasp edildigini ve demir kasasmm kirtlarak, nakit ve mücevherat olarak bin lira kadar zararmm oldugunu belirtmi§ti. Karga§a esnasmda hanm taraçasma birkaç ki§i ile s1gmd1gmdan, bir topçu subayi­ mn bunlan indirdigini, bu subaym magazasma girenlerin ellerinden ald1g1 birkaç parça gümü§ çatal ka§1g1 kendisine iade etmek istedigini, ancak ba§ka subaylar tarafindan gõrülür ve hus1zhk zannedilir diye subayda kalmasm1 istedigini dile getirmektedir. Ífadesinin devammda, bu subayin on-on iki gün sonra bahsedilen ka§tk ve çatallar1 getirdigini ve kendisine teslim ettigini, zararmm yazlli oldugu bir defteri konsolosluga verdigini belirtmi§ti579• Küçük Millet Ham'ndaki olaylar magaza ve i§Yeri sahiplerinin ifadeleri dogrultusunda kaleme ahnm1§t1. Galata'da tahribat meydana gelen diger bir han ise Aleksiyadi Ham'yd1. Aleksiyadi Ham'nm zemin kat1yla birinci, ikinci ve üçüncü katmda bulunan magaza ve odalarda tahribat meydana gelmi§ti. Verilen ifadelerden, zemin kattaki bakkal dükkâmyla üst katlarda baztlarmm kaptlar1 aç1k baztlarmm ise kirtlm1§ olan odalara girildigi, bir iki odanm demir kasa ve çekrneceleriyle dolap ve yaz1 masalarmm kirllip evraklarmm dagtttld1g1, baz1 e§yalarm ahnmas1 gibi olaylara cesaret edildigi gõrülmü§tü. ͧYeri sahipleri ugrad1klar1 zararlar1 birer adet defterle tabi olduklar1 konsoloslara verdiklerini belirtmi§lerdi580• 578 579 5so

BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 6-2/7-1. BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 7-1. BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 7-1.

156

FiKRETTiN YAVUZ

Yine Galata'da Mahkeme ve Mürettebat sokaklannm kõ§esinde bulunan, ingiltere uyruklu Avukat Henry Pierce'm ifadesine gõre, olaylarm ba§lachgi Çar§amba günü saat 03:00'te bir grup kayikç1, kõmürcü ve hamal ellerinde sopa ve demir çubuklar oldugu halde sokaklarda geziyorlardi. Dõrde çeyrek kala yaz1C1Sl ile beraber Tünel ba§ma kadar gidip, orada Ferik Belont Pa§a ile kar§tla§1p bir süre gõrü§tükten sonra, tekrar odasma dõndügünde, bir gürültü duymu§ ve odas1nm üstündeki taraçaya ç1kip, han çevresinde meydana gelen olaylar1 izlemi§ti. Bu sirada kõ§e ba§mda bulunan bir kahvehaneye asker veya jandarma oldugunu bil­ medigi iki üç ki§inin kaplSlm kirarak girdigini ve orada toplanm1§ sekiz Ermeni'yi õldürdügünü içeriden kaçm1§ bir Ermeni'den õgrendigini dile getirmi§ti. Sald1ran bu ki�ilerin daha sonra sokagm diger tarafindaki ciltçi dükkânma hücum ettik­ lerini ve kar§ida bulunan Tünel hanm kap1sm1 kird1klarm1 ancak bu handa ne gibi olaylarm meydana geldigini bilmedigini ifade etmi§ti. En sonunda kendisi avukat oldugundan olaylar1 anlatan yazlli ifadesini imzalamay1 kabul etmemi§ti581• Bahsedilen iki numarah Tünel Han'm ikinci katmdan bulunan ingiliz uyruklu, Lancaster Sigorta �irketi memuru ise handa meydana gelen olaylarla ilgili bilgi vermi§ti. �irket memuru buraya hücum edenlerin odasmda bulunan yaz1 masas1 ve dolaplar1 kirarak hasar vermi§ olduklanm, ancak demir kasalan kirmad1klarm1 ve oda hamallarmm pencereden kaçm1� olduklarm1 belirmi§ti. Kendisinin o sira­ da oda da olmad1gm1 ve verilen hasarm kaydedilmi� oldugu bir adet defteri kon­ solosluga verdigini ifade eden bu ki�i, ifadeye imza atmayi da kabul etmemi�ti582• Yine iki numarah Tünel Han' m birinci katmda oturan Bo�nakyan' m yaz1c1s1 Patesta da burada meydana gelen olaylarla ilgili bilgi vermi�ti. ifadesinde saat 08:30'a kadar kendisinin orada bulundugunu, daha sonra Bo�nakyan'm iki çocugu ile oradan ç1kip evine gittigini ve sekiz gün sonra odaya geldigi zaman, kap1yi kink olmad1g1 halde aç1k buldugunu, herhangi bir zarar olmad1gm1 ancak yaz1 masasmm çekmecelerindeki kag1tlarm ç1karllip yirtild1gm1, demir kasasmm ki­ rilmak istendigini ancak içeri girenlerin bunu ba�armad1klarm1 dile getirmi�ti583• Romen uyruklu, Romanya Vapur �irketi'nin Galata'da, Gõçeoglu ve Demirciyan hanlarmm kar�1smda bulunun idarehanesinde veznedar olan Valasi ifadesinde; olaylarm ilk günü magazada oldugu suada bir polis komiserinin gelip

5 81 BOA, Y.PRK.KOM. 9-2 1 , lef. 7-2. 5 82 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2. 5 83 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2.

OSMANU DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

157

bir §ey olup olmad1g1ru sordugunu, kendisinin herhangi bir §ey olmad1gm1 sõyle­ mesinin üzerine oraya bir nõbetçi biraktigm1 dile getirmi§ti. Peqembe günü saat 02:00'da sokakta bir gürültü duydugunu, bir çok hamalm toplarup kar§1daki hanm kap1Slru zorlad1klanru bunun üzerine polislere haber gõnderdigini belirten Valasi, iki üç polisin gelmi§ oldugunu ancak toplanan kalabahgm çok olmas1 nedeniyle asker gelmesi için haber gõnderdigini ifade etmi§ti. Valasi ifadesinde asker gelene kadar Gõçeoglu Haru'nm üst ve orta katlarmdan silah sesleri geldigini, kendisinin içeride oldugu için kalabahgm hanm içine girip girmedigini gõrmedigini belirt­ mi§ti584. Kireçkap1Sl'nda bulunan ingiliz uyruklu Bond'un fabrikasmda 26 Agustos günü dikkate deger olaylar meydana gelmi§ti. ikisi fabrikada çah§an dokuz Ermeni bu fabrikaya girmi§ ve i§çi olanlardan Matyos'un üzerinde bir revolver ve bir mik­ tar fi§ek bulunmu§tu. Bir sonraki gün, yani Per§embe õgleden sonra sokaklarda elleri sopah yagmac1lar oldugu halde, bu fabrikanm penceresinden ate§ edilmesi üzerine, askerler hemen içeriye girmi§, halkm da kan§tigi bu olayda be§ Ermeni hayatm1 kaybetmi§ti. Matyos ise teslim olmaya raz1 olmam1§ bir kõ§ede iki saat kar§l koyduktan sonra õlü olarak ele geçirilmi§ti. Bu s1rada Müslümanlardan bir­ kaç ki§i yaralanm1§, çat1ya kaçm1§ olan bir Ermeni ise polise teslim olmu§tu. Bu esnada sopalar ellerinde birçok yagmacmm Üsküdar'dan bu tarafa geçmi§ olduk­ lar1 duyulmu§ ise de �irket-i Hayriye'den (�ehir Hatlar1 Vapur i§letmesi) ahnan bilgiye gore bu sõylentinin dogru olmad1g1 anla§tlm1§t1585. Galatàda bulunan bir haz1r elbise magazasmm müdürü Angel, Ferik Ziçini Pa§a'ya verdigi gizli mektubunda asker ve polisin olaylara kar§l tavnnm nastl ol­ dugunu dile getirmi§ti. Mektubunda Ermeni anar§istleri Osmanh Bankas1'na hücum ettikten sonra kiliç ve revolverlerle silahlanm1§ Ermeniler üzerine halkin hücum ettigini, polis ve askerlerin halki ve sokaktan geçenleri olabildigi kadar1yla dag1tmaya çaba gõsterdiklerini dile getirmi§ti. Hatta bir arabaya binen üç ki§iyi iki polisin kurtar1p, Beyoglu'na kadar onlara refakat ettiklerini, Ahmed isminde bir polis komiserinin ise Ermeni anar§istlerinden yarah olan üç ki§iyi halkin hü­ cumundan kurtararak hastaneye naklettigini, kendi gõzleriyle gõrdügünü beyan etmi§ti586. 5 8 4 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2/8-1. 5 8 5 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-1 . 5 86 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-1.

158

FiKRETTiN YAVUZ

S aray mimarlarmdan Alman uyruklu Yasmond da polis ve askerin tutumla­ nyla ilgili dikkate deger bilgiler vermektedir. Yasmond ifadesinde, Ermeniler ta­ rafmdan karga§a ç1kartlan 26 Agustos Çar§amba günü Hendeshane-i Mülkiye'de (Mühendis Mektebi) dersini verdikten sonra Büyükdere'ye geri dõnmek üzere Galata Kõprüsü'nde vapurun hareket etmesini beklerken, ellerinde sopalar olan bir grubun Galata tarafindan kar§iya dogru yürüdügünü gõrdügünü belirtmekte­ dir. Bu sirada kar§l yõnden Galata'ya gelen bir devriye subaymm bu ki§ileri dur­ durup, tahminen sekiz on ki§inin elindeki sopalar1 bizzat kendisinin alarak denize att1gm1 ve devriye kolunun Galata tarafina geçtigini ifade etmi§ti587.

d. Fmdtkh ve Bogazkesen'deki Olaylar Olaym gerçekle§tigi gün ak§am vakitlerinde kõmür amelesi ve ayak takimm­ dan yirmi yedi Ermeni komiteci mavnalarla Fmd1kh tarafina ç1karak, Fmd1kh'ya ve S ahpazar1 semtine dogru yürümü§ ve burada bulunan insanlara ate§ etmi§ler­ di. Ermeniler Müslüman mahallesine saldirarak burada bir ayaklanma ç1karmak istemi§lerdi. Fmd1kh'da cami kar§1smda dükkâm olan bir Ermeni de ate§ ederek bu ki§ilere kattlm1§ ancak yar1m saat içerisinde asker ve polis duruma e1 koymu§­ tu588. Fmd1kh'da küçük çaph oldugu sõylenebilecek bu olay meydana gelmi§ken, Tophane'de bulunan Bogazkesen semtinde de huna benzer geli§melerin oldugu gõrülmektedir. Bogazkesen semtinde olaylar ba§lad1gmda asayi§i bozacak herhangi bir du­ rum ya§anmami§tl. Ancak ertesi günü saat sekiz civarmda Tophane'den elinde büyük bir b1çakla ko§arak gelip saga sola saldiran tulumbac1 kiyafetindeki bir Ermeni komitecisi orada hayli heyecana sebep olmu§tu. Bu ki§i hiç kimseye za­ rar veremeden Kadiri Tekkesi'yle Defterdar Yoku§u'nun Bogazkesen Caddesi'yle bulu§tugu noktada heyecana gelen insanlar tarafmdan yakalanarak õldürülmü§tü. Bu durum bu civarda bulunan baz1 Ermeni dükkânlarmm da az çok tahribata ugramasma sebep olmu§tu. Sõylendigine gõre, õldürülen bu ki§inin cesedi gõ­ revliler tarafindan kaldirtlmadan õnce, tesadüfen o anda bahsedilen yerden geçen ve birçok ki§inin topland1gm1 gõren Ítalyan Elçisi, bu ki§inin masum oldugunu iddia etmi§ti. Elçi tesadüfen oradan geçerken kalabahg1 dag1tan Üstegmen Faztl Efendi'ye hiddetli ve saldirgan bir tavirla hakaret etmi§ ve onu azarlami§tL Ancak, olaydan sonra tesadüfen oradan geçen bir subaym yerine getirdigi bu hizmetin 5 8 7 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-118-2. 5 88 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 9-1 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

159

takdire deger bulundugu, ev ve dükkânlan olay yerine yakm olan ve olaym ba�­ langicmdan nihayetine tamk olan bir hayli Müslüman ve Hrristiyan'm ifade ve �ahitlikleriyle kesinle�mi�ti. Buna gore bahsi geçen elçinin olayi gormü� gibi iddia ve rivayetlerinin ve bir subay hakkmda haks1z yere reva gordügü haysiyet km­ c1 muamelesinin, bir yamlg1 ve hatadan ibaret oldugu anla�tlm1�t1589. Bu olayda italyan elçisinin yapttg1 gibi yabanc1 elçiler istedikleri �ekilde ve çekinmeden olay­ lara müdahale edebiliyordu. Elçilik yetkilileri tarafindan yakmdan takip edilmi� olan bir ba�ka olay da banka baskm1 di�mda en �iddetli olaylarm meydana geldigi Samatya'daki olaylardi. e.

Samatya'daki Olaylar

istanbul Ermeni Olaylari'nm en yogun �ekilde ya�and1g1 yerlerden biri de Samatya idi. Banka Baskm1 di�mda istanbul'daki olaylarla ilgili olarak Ermeni kaynaklarmda ozellikle Samatya hakkmda bilgilere yer verildigi gorülmektedir. Aslmda Ermeni kaynaklar1 Samatya'daki geli�meleri sava� olarak nitelendirmek­ tedir590. Mesela Dadrian en kanh çat1�malarm Samatya'da ya�and1gm1 ifade ede­ rek, aralannda baz1 genç kad1nlarm da oldugu küçük bir Ta�nak fedai grubunun bu olay1 gerçekle�tirdigini belirtmektedir. Komitecilerin son direni� noktas1 olarak tahkim ettikleri birkaç binada, on dort saat boyunca polis ve askere kar�1 umutsuz bir çat1�ma gerçekle�tirdikleri �eklinde ifadelere yer veren Dadrian, olaym ayrmt1larma girmeden fedaileri yücelten bir tuturnla pek çogunun sag ele geçmemek için son kur�unu kendi kafalarma s1kt1gm1 belirtmektedir591 . Olaylarm gerçekle�tigi Sirada hapishanede olan Ermeni komitecilerinden Sarkis Narzakian amlarmda, Ta�nak komitecilerinin Samatya ve Osmanh Bankas1'nda bir gün sonra büyük bir gosteri yapacaklari haberini ald1gm1 belirtmektedir. Plana gore bombalar iki yerde attlacakt1. ilki Osmanh Bankas1 ikincisi ise Samatya'daki Misakyanlarm eviydi. Narzakian Osmanh Bankas1'ndaki olay hemen bitmi�ken, Samatya'nm son nefe­ sine degin sava�maya çalt�t1gm1 dile getirmektedir. Túrk askeri ve ba�1bozuklarm okyanus dalgas1 gibi eve saldtrd1klanm ve sahildeki kayalara çarpm1� gibi geri dondüklerini belirten N arzakian, halkmm actlarm1 dünyaya duyurmaya çalt�an iki-üç gostericinin sesini kesemeyen Sultan'1 a�agtlamaktad1r592. 5 8 9 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 9-1/9-2. 59 0 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48. 59 1 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 223. 592 Sarkis Narzakian, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian, Comidas Institute, 1995, s. 8 7-88.

160

FiKRETTiN YAVUZ

Ba§kent'teki bu olaylarda Ermenilerin kendilerini savundugunu ileri süren Kirakossian ise Ermenilerin ba§kentin çe§itli semtlerinde zayif savunma deneme­ lerinde bulunduklarm1, her savunma denemesinin Túrk askerleri tarafindan bast1nldtgm1 ileri sürmektedir. Ermeni tarihçi Kirakossian'm Amerikan Büyükelçiligi ba§tercümam Lamlie'nin tamkhgma dayanarak verdigi bilgiye gõre, kilise men­ subu Ermeniler Samatya'daki kilisede ku§attldtlar, cephaneleri bitince askerlerin içeri girmesine izin verdiler ve askerler içeri girince de kiliseyi havaya uçurdular593• Ancak Samatya'da kilisenin havaya uçurulmas1 gibi bir duruma ba§ka herhangi bir kaynakta yer verilmemektedir. Samatya olaylar1 ve muhtemelen bahsi geçen Sulu Manastir Kilisesi'ndeki olaylarla ilgili en ayrmtlli bilgiler Osmanh ar§iv belgele­ rinde bulunmaktadir. Çar§amba günü büyük bir olaym meydana gelecegini bilen ki§iler evlerinden ayrtlarak ba§ka tarafl.ara gitmi§lerdi. Aqiv belgelerine bu hususla ilgili birçok olay yans1mt§ttr. Bunlardan bir tanesi §U §ekildedir: Olayin gerçekle§tigi Çar§amba günü sabah saatlerinde haz1r elbiseci Tana§'m sahibi oldugu evde kirac1 olan ku­ yumcu Mühürdad ve daylSl ile kuyumcu cilac1s1 Ohannis yabanc1 birileri ile ko­ nu§urken, Tana§ oraya gelmi§ti. Onun geli§i ile dt§art ç1kan yabanctlar gittikten sonra Tana§ bu ki§ilerin kimler oldugunu Mühürdad'a sormu§tu. Ald1g1 cevap "bu ki1iferi sen bifmezsin sonra sana soylerim" olmu§, devammda "ben seni severim sen

bu gece çofuk çocugu ai ya Makrikoy'e (Bakzrkoy} veya deniz aprz bir yere git, çünkü yarin burada, Samatya'da büyük bir gürültü kopacak aman durma git" demi§ti. Hatta kendisinin de annesini ba§ka bir yere gõtürecegini sõylemi§ti. Bu ki§ilerin kimler oldugunu ve niçin geldiklerini tekrar sormas1 üzerine, Mühürdad "nasilgelmesinfer

ben onfara ayftk veriyorum ve onfartn zabitferiyim sabah saat ikide tekrar gefecekfer" §eklinde kar§llik vermi§ti594• Olaydan haberdar olan birçok Ermeni'nin §ehir mer­ kezinden ayrtld1gma dair birçok kaynak bilgi vermektedir. Sadarete ve Dahiliye Nezareti'ne gelen bir jurnalde de o gün yani Çar9amba günü Samatya'da gelecek Pazar ve Pazartesi günleri de Kumkap1 ve baz1 yerlerde Ermenilerin karga§a ç1karacaklanna dair §ayialardan dolay1 aile sahibi Ermenilerin tren ve vapurlarla Makrikõy (Baktrkõy) ve Bogaziçi tarafma gittikleri bildiriliyordu595• Ar§iV belge­ lerinden anla§tld1gi kadar1yla yetkililer de Samatya'da bir taktm olaylarm meydana gelecegi ihbanm alm1§lard1. 593 594 595

Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 266-267. BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 9-2. Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart Tarihi, e. II, s. 336-337.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

161

Bahsi geçen Tana§, evine dõndükten sonra durumu õnce kom§USu olan Yüzba§l Emin Efendi'ye, oradan da Samatya ikinci Komiseri Cevdet Efendi'ye giderek ayrmttlanyla anlatml§tl. Cevdet Efendi, Tana§'1 Polis Müdürü Hasan Efendi'ye gõtürerek orada da ifadesinin almmasm1 saglami§tl. Bundan sonra Polis müdürünün verdigi emir üzerine bu ev gece saat yedi sekiz civarmda bastlm1§ ve Mühürdad ile onun karde§i Osep yakalanarak Zaptiye Nezareti'ne gõnderil­ mi§lerdi. Burada yaptlan sorgulamalarmda ertesi günü meydana gelecek hadise hakkinda herhangi bir bilgi almamam1§t1. Ancak bu ki§iler olaylardan be§ alt1 gün sonra baz1 itiraflarda bulunmu§lard1596• Gõrüldügü üzere yaptlan ihbar üzerine yetkililer durumdan haberdar olmu§lardi. Ermeni kaynaklar1 da Osmanh yetkili­ lerinin durumdan haberdar olduklanm belirtmektedirler597• Banka Baskm1 lideri Karakin Past1rmac1yan antlarmda bu durumu õgrenen Hraç ve Papken Suni'nin çtlgma dõndüklerini, nastl olup da adamlarmm kendilerini bõylesine namertçe aldatabildiklerini dü§ündüklerini ifade etmektedir598• Ahnan ihbar dogrultusunda hareket eden yetkililerden Polis Müdürü Hasan Efendi' nin verdigi emir üzerine Mühürdad' m evine sabah gelecek olan iki Ermeni komitecisinin yakalanmas1 için Tana§'m evine iki polis ile bir jandarma gõzcü ola­ rak yerle§tirilmi§ti. Ancak Mühürdad'm evi o gece aranmam1§, ertesi gece arand1gmda ise bahçede mahzenin penceresinde revolver, fi§enk ve kapsül gibi maddeler ile cumartesi günü yaptlan aramada bir beze sarill humbara bulunmu§tu599• Olaym meydana geldigi 26 Agustos sabah1 Samatya'daki yetkililere bir ba§ka ihbar daha yaptlm1§t1. Bu ihbar üzerine belirtilen yere gidilerek bu ki§ilere müdahale edilme­ sine karar verildi. Samatya'da Ermeni muhtar1 Mihran polis merkezine gelerek ihbarda bulun­ mu§tu. Verdigi bilgiye gõre, Sulu Manastu civarmda dõkmeci Kabril ve kuyum­ cu tellah Misak'm evlerine ve Sulu Manastu Ermeni Okulu'na bir grup Ermeni komitecisi girmi§ti. Komitecilerin büyük bir karga§a ç1karacaklarm1 belirten Mihran, bir grup Ermeni kadm ve çocugun bohçalarla tramvay merkezine ve tren istasyonuna dogru gitmekte olduklanm haber vermi§ti. Bunun üzerine ikinci ko­ miser Cevdet Efendi hemen Nizamiye Karakolu'na giderek Binba§1 Hac1 Hasan Efendi, Jandarma Mülaz1m1 Mehmed Aga, Polis Mustafa ve Ali Efendilerle 59 6 597 59 8 599

BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 9-2 . Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 223. Bank Ottoman, s. 106. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 9-2 .

162

FiKRETTiN YAVUZ

dõrt jandarmayi keza Ermeni kethüdasm1 yanma alarak dõkmeci Kapril'in evine gitmi§ti. Annesi sabah i§e gittigini sõylese de Cevdet Efendi kap1yi açtmp içeri girerek Kapril'i sakland1gi yerde buldu. Neden sakland1g1 sorusu üzerine kendi­ sinin bir §eyden haberi olmadigm1 bir õnceki ak§am kahvede o gün için Sulu Manast1r'm karma kari§ik olacagim duydugunu dile getiren Kapril yakalanarak polis merkezine gõnderilmi§ti600 • Bundan sonra ihbarda belirtilen Misak'm evine ve Ermeni Okulu'na gidildigi gõrülmektedir. Misak ve arkada§larmm ele geçirilmesiyle ilgili kaynaklarda daha fazla bilgi­ nin oldugu gõrülmektedir. Nitekim Samatya olaylarmm lideri olarak gõrülen kiz mektebi õgretmenlerinden Gnuni (Agnoni-Kmoni-Konuni) bu evde bulunuyor­ du. Zaptiye Nazm Naz1m Pa§a, Samatya'daki olaylar1 haber ald1gmda ku§atma altmda bulunan Misak ile oglu Arde§e ve Haçik Gnuni ve diger iki arkada§mm gizlendikleri hanenin kap1sma gaz dõkerek yakilmasm1 emrettigini belirtmekte­ dir. Ancak amlarmm devammda bunun mümkün olmad1gm1 çünkü hem Misak' m evinden hem kar§l evlerin pencerelerinden silah ve humbara atilmaya ba§land1gm1 dile getirmektedir6º1• Askeri komisyonun haz1rlad1g1 raporda ise olaym devamm­ da geli§meler daha aynntil1 olarak ele ahnm1§t1f. Buna gõre Kapril'in polis merkezine gõnderilmesinin ardmdan kuyumcu tel­ lah Misak'm kirac1 oldugu eve gidilip kapmm açilmas1 istenmi§ti. Ancak küfürle kar§llik verilerek kapmm açilmayacag1 ve ingiliz sefir gelmedikçe kendilerine tes­ lim olmayacaklarm1 dile getiren komiteciler, oradan çekip gitmelerini istedikleri gibi pencereden bir takim zararh evraki da di§ariya savurmu§lardi. Bu ki§iler saat alt1dan õnce di§aridakilere cevap vermeyeceklerini, amirleri ve kumandanlarmdan bu §ekilde emir verildigini ifade etmi§lerdi. Bu ki§ilerin att1klar1 evrak toplanarak Zaptiye Nezareti'ne gõnderilmi§ti. Bu mada Cevdet Efendi bir çilingir getirterek kap1y1 açtirmayi denemi§se de Misak'm "çekil git {imdi kanznz dokerim" demesi üzerine çilingir korkarak oradan uzakla§ffil§t1r6º2• Samatya'da olaylann ba§ gõstermesi üzerine burada bulunan güvenlik güçle­ rinin sm1rh sayida olmas1 oraya takviye yapilmasm1 gerektirmi§ti. Zaptiye Nazm Naz1m Pa§a, Samatya Polis Komiserligi'nden ahnan bilgi dogrultusunda hemen

600 601 602

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-1. Hüseyin Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 269. BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 10-1 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

163

süvari ve piyade kollar1 olu§turularak oraya gõnderdigini dile getirmektedir6º3• Bu suada Samatya Nizamiye Karakolu'nda yetmi§ bir piyade askeri, polis mer­ kezinde üç komiser, on yedi polis ve iki jandarma zab1tas1, on piyade jandarma ve bir yüzba§I ile iki mülaz1m komutasmda yirmi be§ süvari askeri bulunuyordu. Adi geçen Misak'm evi ile gerekli yerlere nôbetçiler koyulmu§, devriyelerin adedi arttmlmI§tl. Binba§I Hac1 Hasan Efendi, Misak'm bu tavr1 üzerine zorla kap1yi açtmp içeridekileri yakalamak ve evi aramak gerektigini dile getirmi§se de Cevdet Efendi Í§Í polis müdürüne yazmI§ oldugundan oradan cevap gelmedikçe bir §ey yapamayacagm1 sôylemesiyle bu ͧe te§ebbüs edilmemi§ti6º4• Yetkililer bundan sonra içerisinde Ermeni komitecilerin sakland1g1 ihbar1 yaptlan Sulu Manastu mektebi ͧini ele aldtlar. Edinilen bilgiye gore, Çar§amba sabah1 mektebe gelen õgrencilere kilisenin zangocu tarafindan okulun tatil edil­ digi sôylenmi§ ve õgrenciler evlerine gõnderilmi§ti. Bu sirada yaptlan tahkikat­ tan okul kaptlarmm içeriden kapattld1g1 anla§tlmi§tI. içeride gizlenen komiteciler Misak'm bulundugu yerden bir ki§i gelmedikçe teslim olmayacaklarm1 belirtmi§­ lerdi. Durum bu §ekilde Merkez Kumandanhg1 ile Zaptiye Nezareti'ne bildirilmi§ oldugundan olay yerine birçok yetkilinin geldigi gôrülmektedir. Yüzha§I Mehmed Bey ve Mülaz1m Kadri ve Esad ile Feyzi efendiler otuz süvari askeri ile vakanm oldugu yere gelmi§lerdi. Bu sirada Polis Meclis Reisi Hüseyin Efendi ile on bir süvari jandarmas1, Mülaz1m Ali Efendi ile ba§ komiserlerden Hasan Efendi ve dôrt polis daha gelmi§ti. Yine binba§I Hac1 Hasan ve Cevdet efendiler gerektigi kadar polis ve jandarmay1 yanlarma alarak Misak'm evine gelmi§lerse de kap1 yine açtlmam1§ ve karakola dônmü§lerdi605• Gelen yetkililerin tüm çabalarma ragmen, hem Misak hem de Sulu Manast1r'daki komiteciler teslim olmayi kabul etmiyor­ lard1. Üstüne üstlük eve yakla§anlara ate§ edip humbara atmaya devam ediyorlard1. Misak'm evine yaptlan teslim ol çagns1 esnasmda evin biti§iginde bulunan hanm kaplSl açtirilip Cevdet Efendi ile bir iki jandarma ve polis içeriye giriyor­ larken, evden humbara ve revolver attlmaya ba§land1. Attlan humbara ve kur§un­ lardan bir asker, Kanuni Ali Efendi ve Rum muhtar1 Yanko yaralanm1§t1. Attlan bu humbarayi bekleyen çevrede saklanm1§ diger komiteciler ve okulda saklananlar da humbara ve silah atmaya ba§lam1§lard1. Dogal olarak askerler ve jandarmada 603 6º4 60s

Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylar1 Tarihi, BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-1. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-1/10-2 .

e.

II, s. 337.

164

FiKRETTiN YAVUZ

huna kaqilik vermi§ti. Bu esnada leblebici kõ§esindeki yaymac1 Simon'un evin­ den attlan humbaralardan bir jandarma onba§lSl ve nalbant $ükrü adh bir ki§i õlmü§, bir jandarma eri ile on bir ya§larmda bir muhacir çocugu yaralanm1§t1606• Anla§tld1gi kadar1yla gizlenen komitecilerin teslim olmaya niyetleri yoktu. Olaym ba§lang1cmdan itibaren tüm denemelere ragmen teslim olmayan komitecilerin bu tutumlarmm bõlgeye ardi ardma güvenlik kuvveti yollanmasma sebep oldugu gõ­ rülmektedir. Yetkililer nihayet bir karar vermek üzere bir araya geldiler. Samatya tabur merkezinde toplanan Alaybeyi Hac1 Kadri, Hüseyin Daim, Kaymakam Ali Bey, Polis Meclisi Reisi Hüseyin Hasan, Samatya'da Nizamiye Binba§lSl Hac1 Hasan ve Samatya Ba§ Komiseri ismail Efendi ile Yüzbap Rü§tü Bey gibi õnde gelen ki§iler yapt1klar1 toplant1 sonunda bir karar aldtlar. Buna gõre bu ki§iler yanlarma Ermeni Papaz1 Karabet Efendi ve Ermeni muhtar1 Mihran ile Ermeni kilisesi azasmdan Parsih Efendi'yi alarak, kirk be§ asker kilisenin icap eden yerlerini tu­ tarken içeride gizlenen Ermeni komitecilerine nasihatte bulunarak onlar1 teslim olmaya çagiracaklard1. Ancak nasihat edilirken komiteciler tarafindan at1lan ta­ banca ve humbaralardan be§ asker ile Papaz Karabet Efendi yaralanmt§tl. Bu plan da i§e yaramaml§ bu s1rada diger yerlerden de birçok humbara ve silah attlm1§t1. Bõylece askerler geri çektirilmi§ Zaptiye Nezareti'nden alman emir neticesinde i§in ertesi güne birakilmasma karar verilmi§ti. Nezaret gece yaptlacak operasyo­ nun zor olacagm1 dü§ündügü için bõyle bir emir gõndermi§ti607• Tum bu çabala­ ra ragmen hem okuldaki hem Misak'm evindeki komiteciler teslim olmaya raz1 olmamt§lar, bundan sonra yaptlan teklifl.eri de geri çevirmi§ler ve sabaha kadar durum bu §ekilde devam etmi§ti608• Sabah oldugundan komitecilerin yakalanmas1 için harekete geçilecegi muhakkakti. Bu nedenle muhtemelen gerekli haz1rhklar da yaptlm1§tl. Ancak Misak' m ansmn teslim olmaya karar verdigi gõrülmektedir. Misak pencereden gõrünerek arkada§larmm tamammm vuruldugunu kendi­ sinin teslim olacagm1 beyan etmi§ kap1yi açarak teslim olmu§tu. Misak'm gizlen­ digi evin üst katlarmda birkaç kadm ve çocuk toplanmt§ oldugundan kaza ile kur­ §Uil isabet eden çocuklardan biri yaralanml§ ve iki saat sonra õlmü§tür. Misak' m teslimi sonucunda diger yerlerin de ma ile teslim oldugu gõrülmektedir. Yaymac1 606 607 608

BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, !e( 10-2. BOA, A.MKT.MHM. 628-45, lef. 2 . BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2/11-1.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

165

Simon'un gizlendigi. evin biti§igindeki Makruhi adl.t kadmm evine gidilerek bu­ rada gizlenen komiteciler vurulup içeri girilerek maktul olanlar di§ari ç1kartlm1§, çat1 arasma gizlenen iki komiteci canli olarak yakalanmI§tlf. Daha sonra okula gidilip buradakilere da nasihatler edildigi halde herhangi bir cevap al.tnamarrn§tl.. Ate§ edilmedigi. için okulun kaplSl kml.tp içeriye girilmi§ ve gizlenenlerden biri õlü olarak bulunmu§ digerleri ise kaçm1§tl. Saat dõrde kadar §Üpheli mahaller ara§t1rtlm1§ ve karga§a yatJ.§tJ.nlm1§ti6°9• Ôzellikle Misak'm yakalanmas1 ile ilgili kaynaklarda farkl.t bilgilerin oldugu gõrülmektedir. Ar§iV belgeleri Misak' m teslim oldugunu sõylerken, õzellikle Ermeni kaynaklar1 bu konuyla ilgili farkl.t bilgiler vermektedir. Ermeni tarihçi Hratch Dasnabedian, iki gün süresince devam eden çati§malar esnasmda Ta§nak Komitesi'nin bombalarmm büyük zararlar verdigi.ni, 12 saatten daha fazla süren deh§etli sava§ neticesinde Haçik Gnouni, Misakyan Karde§ler, Souren (Ardashes Antreasian) ve digerlerinin õldürüldügünü ileri sürmektedir610• Geli§melere §ahit olan Sarkis Narzakian ise tamamen farkl.t bir senaryo ile olay1 anlatmaktadir. Narzakian, Misakyanlarm evinde eylemi yürüten ki§inin müstes­ na bir anne olan Gnouni oldugunu ileri sürmektedir. Devammda, "tilki akilli " Türklerin birkaç kez teslim olmalarm1, serbest hiraktlacaklar1ru bu cesur insanlara teklif ettiklerini, Gnouni' nin hat1rasmm yolda§larmm yüreklerinde hakl.t olarak ya§ayacagm1 belirten Narzakian, teslim olma çagnlarma Gnouni'nin §U §ekilde cevap verdigini sõylemektedir; "Sabah dõrtte gelin, teslim olacagiz". Narzakian, bunun Gnouni'nin kirk sekiz saat õnce teslim olmak istemedigi. anlamma geldigi.­ ni belirtmektedir. Süre bittigi.nde Samatyàdan hiçbir ses ç1kmadigiru, yirmi dõrt saat õnce Osmanl.t Bankas1'ndaki ͧÍn Papken Suni'nin õlümü ile tamamlanm1§ oldugunu belirten Narzakian, Gnouni'nin iki arkada§iyla sõzünde durdugunu, ta­ §1d1klar1 tabancalar1 kird1klarm1 ve zehir içerek ruhlanru teslim etmek üzere yata­ ga uzand1klarm1 ifade etmektedir. Narzakian'm bundan sonraki ifadeleri durumu daha da ilginç hale getirmektedir. Anlatt1klarma gõre yar1m saat sonra askerler içeri girdiler, zehir etkisini gõstermi§ti. Gnouni'nin ba§mI Naz1m Pap'ya gõtür­ düler. Naz1m Pa§a onun kafasm1 gõrünce, bu "cesur" kad1nla ilgili olarak yanmdaki Túrklerin tamamm1 gõrmezden gelerek §õyle dedi, "Yavrum Gnouni, senden dor! fane daha olsaydt, Ermeni milleti 1imdi ozgür olurdu'"'11• Naz1m Pa§a ise arularmda 609 610 611

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 11-1. Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48. Narzakian, Memoirs ofSarkis Narzakian, s. 88.

FiKRETTiN YAVUZ

166

bu konu ile ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Gnouni ve digerlerinin õlü olarak ele geçirildigini belirtip buralarda bulunan patlaym maddelere ait bilgi­ ler vermektedir612• Samatya olaylarmm sonuyla ilgili olarak, komite liderlerinden Knouni'nin (Agnuni) Samatya Sulu Manast1r tepesinde ingiliz donanmasmm geli§ini saatlerce bekledikten sonra kendini aldatanlara lanet ederek intihar etti­ gi de sõylenmektedir613. Samatya'daki olaylar bu §ekilde sona ermi§ti. Olaylardan sonra bahsi geçen yerlerde yaptlan aramalarda birçok patlayic1 madde bulunmas1 muhtemeldi.

27 Agustos Per§embe günü aranan yerlerden ve komitecilerden revolver, fi§ek ve çe§itli cins humbara ele geçirilmi§ti. Olayin gerçekle§tigi gün Sulu Manastir'daki kiz okulundan ele geçirilen otuz alt1 humbara ve iki revolver ile çe§itli mahaller­ den elde edilen humbara ve fi§ek ile revolverler peyderpey Tophane-yi Âmire'ye, canh olarak ele geçirilen komitecilerden üç ki§i de Zaptiye Nezareti'ne gõnderil­ mi§ti614. Burada toplam elli üç humbara ele geçirilmi§ti. Bu humbaralardan be§i Misak'm evinde, yedisi yaymac1 Simon'un evinde, biri Dõkmeci Dikran'm evinde yine bir tanesi Mühürdad'm evinde, üçü Ermeni okulunda, otuz altlSl ise Ermeni Kiz Mektebi õgretmenlerinden Gnouni'nin (Agnoni) dolabmda bulunmu§tu. Knouni'nin dolabmda bunlarm yam sira yedi kutu kapsül, dõrt kutu revolver fi§egi ile bir deste de dinamit kapsülü bulunmu§tu615. Samatya'daki olaylar dogal olarak õlümlere neden olmu§tu. Bu olay esnasmda bir jandarma onba§lSl ile bir Müslüman, bir Rum ve Yaymac1 Simon'un evinin biti§igindeki evde bulunan hamile kadmm dogumu için çagrtlan ebenin on dõrt ya§mdaki kiz1 attlan kuqunlardan õlmü§tü. Bir çavu§ ile alti asker, iki jandarma ve Müslüman ahaliden bir bekçi ile on bir ya§mda bir çocuk, bir Ermeni papaz1, Rum muhtari Yanko ve yukar1da belirtilen kizm annesi Rum milletinden bir ebe ise yaralanml§tl. Ermenilerden ise evlerde ve kar1§1khk esnasmda sokaklarda yu­ kar1da belirtilen çocukla beraber kirk yedi ki§i õlmü§ ve bu ki§iler Küçük Bahkh Mezarhg1'na gõnderilip defnedilmi§ti6 1 6. Bu kadar õlümün ya§and1g1 Samatya'da baz1 ev ve i§yerlerinde tahribatm meydana gelmesi tabii idi. 6ll

Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralarim, s. 269; Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylar1 II, s. 351-352. 613 Ermeni Komiteleri, s. 13. 614 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 1-1. 615 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralar1m, s. 269; Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylari Tarihi, e . II, s. 352. 616 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 1-1.

Tarihi,

e.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

167

Yapilan tahkikat neticesinde Ermeni manav Hampar'm dükkânmdaki yüz elli kuru9luk meyvenin zayi oldugu anla9ilm19ti. Eskici terzi Garnik'in dükkânma sipari9 edilmi9 olan on lirahk e§yanm zayi oldugu kendisi tarafmdan iddia edilmi9 ise de bunun abart1 oldugu muhtarm ifadesinden anla9ilm19t1. Karga9a'nm oldugu yere yakm Koca Mustafa Pa9a'da dõrt dükkân içerisindeki e§ya zayi olmu9 ise de ktymetli herhangi bir 9ey kaybolmad1g1 belirtilmi9, sahiplerinin olay ba9lamadan õnce dükkânlarm1 kapayip gitmi9 olduklar1 anla9ilm19t1. Zarar gõren ev sayis1 ise on dõrttü. Bu evlerde oturanlardan yalmzca bir ki9inin õldügü ba9ka herhangi bir õlü ve zayiat olmad1g1, buradaki zararm yakla91k olarak elli-altm19 lira ktymetinde olacag1 Ermeni muhtarm ifadesinden anla9ilm19ti. Yapilan tahkikatta bu yagma­ nm sebebinin olaym ba9lang1cmda õlen ve yaralananlarm Müslüman mahalleleri arasmdan geçirilmesi neticesinde ahali arasmda meydana gelen heyecandan oldu­ gu anla9ilm19t1617. f. Bahçekapm ve Civannda Meydana Gelen Olaylar

Banka Basktm'nm meydana geldigi gün Haliç'in kar91 yakasmda bulunan Bahçekap1s1618 ve civarmda da birçok olayin meydana geldigi gõrülmektedir. Galata'dan humbara ve revolver sesleri duyulmaya ba9land1gmda kõprü tarafinda dükkam bulunanlar korku ve tela9a dü9erek dükkanlarm1 kapatmaya ve kaç19ma­ ya ba9lam19lard1. Bu sirada bir grup Ermeni hamahnm ellerindeki demir balya kancalar1yla Rüsumat (Gümrük) Dairesi'nin deniz tarafindaki tahta perdeyi kt­ rarak Eminõnü'ne dogru gitmesi ve nereden geldikleri belli olmayan Ermeni ko­ mitecilerinin insanlarm üzerine saldirmas1 bu civarda kar191khga sebep olmu9tu. Burada bulunan herkes Ermeni komitecilerine kar§l kendilerini müdafaa etmek amac1yla ellerine geçen sopa gibi 9eylerle bu ki9ilere kar§ilik vermeye ba9lam19lardi. Bu kar§ilikh mücadele asker ve jandarma gelene kadar devam etmi9 ve bu esnasmda Gümrük Dairesi içerisinde isimleri bilinmeyen on ve Eminõnü'nde dõrt Ermeni õlmü9 ve Ermenilerden be9 ve Müslüman ahaliden iki ki9i yaralan­ m19ttr6 1 9. Bahçekapm'nda olaylar bu 9ekilde ba9lam19t1. Olaylarm ba9 gõstermesi üzerine birçok güvenlik kuvvetinin bõlgeye gõnderilmesi sõz konusu olmu9tu.

6l 7

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2. Eminõnü ile Sirkeci arasmda, Yeni Cami'nin hemen arkasmda bulunan Bahçekap1 Semti, adm1 istanbul'un deniz surlannm Haliç agzma aç1lan kapilarmdan biri olan "Bahçe Kapm"ndan almaktad1r. 619 BOA, Y. PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2. 618

168

FiKRETTiN YAVUZ

Olaylann engellenmesi için Cisri Cedid (Yeni Kõprü-Galata) komiseri Ahmed ve Jandarma Yüzba§1s1 �akir, BahçekaplSl karakol zabiti Yüzba§1 Halil efendilerin emrinde bir miktar polis, jandarma ve asker olaym gerçekle§tigi yere gelmi§ti. Bu kuvvetlerin ardmdan merkez komiseri Mehmed yanmda ikinci ko­ miser ve bir polisle bu bõlgeye ula§ml§tl. Yine yardimci kuvvet olarak Seraskerlik makammdan Yüzba§l Kemal, emrinde yirmi asker ile gelerek toplanan ahaliyi dag1tm1§ ve kari§ikhga sebep olan Ermeni õlüleri polis tarafindan arabalara bin­ dirilerek Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Olaym son bulmas1 için gerekli olan tedbirler almm1§ ve asayi§ iade edilmi§tir62º. Ancak BahçekaplSl'ndaki Celal Bey Ham'nda olaylarm devam ettigi gõrülmektedir. Ermeni zenginlerden Uncuyan Apik Efendi'nin birkaç1 setre pantolonlu, digerleri §alvarh on bir Ermeni ile Celal Bey Ham'ndan ç1kt1ktan sonra, hamn kap1smm her zamankinden iki saat õnce kapatilm1§ oldugu gõrülmü§tü. Oda sa­ hiplerinden yirmi kadar Ermeni ah§tlm1§m di§mda o gece handa kalmi§tl. Ak§am vakti bu handa mevzilenen Ermeni komitecileri sokaktan geçmekte olan askerler üzerine humbara at1p ate§ ettiler. Bunun üzerine Bahçekap1s1 karakolu zabiti bir grup askerle hemen olay yerine gelmi§ ve bu han abluka altma ahnm1§t1. Bunu müteakiben Cisri Cedid komiseri Ahmed ve merkez ba§ komiseri Mahmud ve Selahattin Efendiler de olay yerine geldiler. Bir iki saat sonra Seraskerlik ma­ kammdan gõnderilen kaymakam Emin Bey kumandasmda bir yüzba§l ile yir­ mi asker gelmi§, komitecilerin polise teslim olmalar1 teklif edilmi§ ise de bunu kabul etmedikleri gibi han kap1sma yakla§maya çah§an polis ve askerler üzerine ate§ etmi§lerdi621• Bunun üzerine Sadaret'ten Zaptiye Nezareti'ne Celal Bey Ham ile ilgili yaptlmas1 gerekenlere dair bir telgraf gõnderilmi§ti. Telgrafta Celal Bey Ham'ndan humbaralar attlmas1 üzerine di§aridan hanm gõzetim altmda tutul­ masmm faillerine cesaret vererek karga§anm devamma ve Ermenilerin gizlendigi bu gibi binalardaki hareketlerin §iddetlenmesine sebep olacag1 bildiriliyordu. Bu nedenle vukuatm o gece her halükarda bastirtlmasmm §art oldugu dile getiril­ mekteydi. Aynca talimata gõre Banka'dan ba§ka gerek Celal Bey Ham'nm ve ge­ rek bunun gibi mahallerin icap ettigi §ekilde asker yard1m1yla bastlarak içerisin­ dekilerin yakalanmas1 ve bu geli§melerle ilgili olarak peyderpey haber verilmesi istenmekteydi622• Alman bu emir dogrultusunda Celal Bey Ham'ndaki komiteci620 621 622

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2/12-1 . BOA, A.MKT.MHM. 628-35, lef. 1-2 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

169

lerin yakalanmas1 icap ediyordu. Bu nedenle yetkililerin bemen barekete geçtigi gõrülmektedir. Bu emir üzerine Celal Bey Ham'nm arka kaplSl kmlarak içeriye girilmi§, burada gizlenen yirmi alt1 Ermeni komitecisi yakalanml§ ve üç posta balinde Bab1 Zaptiye'ye {güvenlik dairesi) gõnderilmi§ti. Giden postalardan ikisi sag salim bir §ekilde Bab1 Zaptiye'ye ulaprken, polis memuru Arif Efendiye teslim edilen üçüncü posta dõrt askerle birlikte Osmanh Bankas1 §Ubesinin õnünden geçerken galeyana gelmi§ balktan bamal, kayikç1 ve rençper gibi yüz ki§ilik bir gürubun saldmsma ugrami§tlr. Yedi ki§i olan komitecilerden dõrdü bu saldmda õlmü§, üçü ise yaralanm1§tl. Yarali ve õlüler arabalara bindirilerek Bab1 Zaptiye'ye gõnderil­ mi§, banm õnüne toplanm1§ olan balk dag1tilm1§ ve a�am asayi§ normal baline gelmi§ti. Daba sonra ban içerisinde arama yapilmi§, Ermenice yazilm1§ mektuplar ve bumbara parçalar1 bulunarak bunlar da Bab1 Zaptiye'ye teslim edilmi§ti. Ancak Apik Efendiye ait olan bandaki alt1 oda anahtarlar bulunamad1g1 için aranamam1§ ertesi gün yapilan aramada banda gizlenen üç Ermeni komiteci daha yakalan­ m1§t1r623. Celal Bey Ham'ndaki olay bu §ekilde sona erdirilmi§ti. Ancak yapilan tahkikattan bu semt çevresinde ba§ka yerlerde olaylarm devam ettigi anla§Uml§tl. Ôzellikle 27 Agustos Per§embe günü bu çevredeki olaylarm §iddetlendigi gõ­ rülmektedir. Ôgle civan Galata ve Beyoglu taraflarmdan silah seslerinin duyulma­ s1 üzerine beyecanlanan ve Galata Kõprüsü üzerinde kar§l tarafa geçmeye ve ber tarafa kaç1§maya ba§layan balk ile o bõlgelerde dolanan asker kollar1 üzerine baz1 ban ve magazalarda gizlenmi§ olan Ermeni komitecileri tarafmdan ate§ edilmeye ba§lanm1§t1. ilk õnce M1S1rhoglu Ham'nm Yeni Cami kap1sma bakan tarafmdaki pencerelerden ate§ edilmeye ba§lanml§tl. Bunun üzerine Polis Müdürü Hüsnü Bey, Tahkik Heyeti Ba§kam Hasan Efendi, Kaymakam Emin Bey ve Karakollar Müfetti§i Hüseyin Daim Bey ile mahalle zab1tas1 buraya gelmi§ti. Han içerisinde gizlenmi§ olan Ermeni komitecilerine teslim olma çagr1s1 yapmi§tl. Ancak komi­ teciler huna silahla kar§ilik vermi§lerdi. Ate§ ettikleri için banm kap1sma yakla§­ mak mümkün olmad1gmdan banm arka kap1s1 kirilarak buradan içeriye girilmi§ ve banda gizlenen alt1 komiteciden dõrdü õlü, biri ise diri olarak ele geçirilmi§ti. Diger komiteci ise, kendisini taraçadan atmas1 neticesinde õlmü§tü. Bu kari§iklik esnasmda Yeni Cami çevresinde oturan Tütüncü Agba ba§mdan yaralanm1§t1624. 623 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-1. 624 B OA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 12-1.

170

FiKRETTiN YAVUZ

Güvenlik güçleri M1S1rhoglu Ham'nm ardmdan ate§ açtlan diger hanlara yõnel­ diler. Harapç1 ve Fmd1khyan hanlarmda gizlenen Ermeni komitecileri asker ve halk üzerine ate§ etmeye ba§laymca yukar1da ismi geçen memurlar askerlerle bir­ likte olay yerine gelmi§lerdi. Harapç1 Han'da bulunan komitecilere teslim ol çag­ ns1 yaptlm1§ ve orada bulunan üç komiteci teslim olmu§, altis1 kaçmaya çah§irken yakalanm1§, aynca be§ komiteci daha yakalanmI§tl. Ele geçirilen bu on dõrt komi­ teci Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Yine Per§embe günü Fincanctlar yoku§unun alt ba§mda bulunan Yusufyan Ham'nm õnünden geçen asker kolu üzerine hanm üst katmda gizlenen Ermeni komitecileri tarafmdan ate§ edilmi§ti. Bunun üzerine askerler tarafindan han ve sokak kontrol altma almmI§ ve Mercan bõlgesi polis çavu§u Mehmed Efendi gelip bu banda gizlenen üç Ermeni'yi tevkif edip, burada bulunan birkaç revolver ve fi�egi Bab1 Zaptiye'ye gõndermi�tir625. Aym gün bu hanlarm di§mda Bahkpazar1, Sultanhamam1 ve Sirkeci civarmda da küçük çaph olaylar meydana gelmi§ti. Bahkpazar1'nda firma biti§ik kurukahveci dükkânmda gizlenen üç Ermeni komitecisi tarafmdan halk üzerine iki humbara at1lm1�t1. Bunun üzerine halk galeyana gelip bu komitecilerden ikisini õldürmܧ, komitecilerden biri ise kaç­ mI§tl. Bu kar1§1khk esnasmda bir Rum ve bir Ermeni yaralanm1�tir. Bu suada Sultanhamam1'nm kar§Ismda bulunan eczanenin üstünden jandarma noktasma iki e1 ate§ edilmesi üzerine, bunu yapan yakalanmI§tl. Aym yerde bahriye çavu§la­ nndan birini yaralayan bir Ermeni komitecisi ise galeyana gelen halk tarafindan õldürülmü§tü. Sirkeci Tren istasyonu'nun arka tarafmda kavun, karpuz sergile­ rinde hamal, küfeci ve manav ile bunlara kar�1 olanlar arasmda ç1kan karga�ada Ermenilerden on iki ki§i ve bir Rum olmü§, bir Ermeni ile bir Bulgar da yaralan­ m1§t1626. Bahçekap1s1 çevresinde meydana gelen olaylarm çoklugu, olaylarm aym anda farkh noktalarda ç1kmas1 õnlem ahnmasm1 zorla�tird1g1 gibi, Müslüman halkm da galeyana gelmesine sebep olmu§tu. Bunun neticesinde çe§itli i§Yerlerin­ de tahribat meydana geldigi, bu kar1§1khktan yararlanan baz1 kimselerin ͧYerleri­ ni yagmalamaya çah§tig1 ancak güvenlik kuvvetlerinin mümkün oldugu kadar bu olaylarm õnüne geçmeye çah§t1g1 gõrülmektedir. Eminõnü'nde di§çi olan Bonifa'nm dükkânmm altmdaki bodrumda tütüncü 625 626

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-2. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-2.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

171

olan Sivash Serop adh bir Ermeni olaym ba§ gõstermesi üzerine dükkâmm aç1k buakarak kaçmt§, bu suada tütünleri yagmalanmt§tl. Ancak kendisi de §Üpheliler arasmda oldugundan zab1ta tarafindan mernleketine gõnderilmi§ti. Yagma konu­ sunda yetkililerin olaylar esnasmda yagmayi engellemek için berbangi bir direnç gõstermedigi iddia edilmektedir. Fakat kaynaklarda anlattlan baz1 olaylar huna mubalif bilgiler vermektedir. Ôrnegin yine BahçekaplSl'nda meydana gelen bir olayda Haskõy bamam1 kar§mda bulunan saatçi Kirkor Magbulyan'm dükkam Per§embe günü meydana gelen olaydan dolay1 galeyana gelen balk tarafinda açtl­ maya çal1§tlm1§t1. Ancak bu s1rada olaya müdahale eden Mülaz1m Necip Efendi dükkanm yagmalanmasma meydan vermemi§ ve burayi korumaya alarak üç gün sonra sabibine teslim etmi§ti627• Yine bu bõlgede otuz dõrt numarah dükkanda saatçi olan Dikran Düvenciyan' m ͧyerinin kap1s1 baz1 serseriler tarafmdan açtlmt§ ve saatlerinden on kadar1 ahn­ mt§Sa da dõrdü o anda zab1ta tarafindan geri ahnarak sabibine, sonradan bulunan dõrt tanesi ise Bab1 Zaptiye'ye teslim edilmi§ti. Saatçinin kaybolan iki saati ise serseriler tarafindan kmlm1§t1. Dükkânda bulunan camekanlar içerisindeki mü­ cevberat gibi kiymetli e§yalara berbangi bir zarar gelmemi§tÍ. Yine Rusya uy­ ruklu Bosof Banaconf adh ki§i olayin ertesi günü alet edevat satt1g1 camekânh arabas1yla Sarraflar Ham'mn kap1smdayken baz1 serseriler arabasm1 yagmalamak ve kendisine saldumak istemi§lerse de kom§usu olan §erbetçi Hac1 Mebmed ve fesçi Hac1 Salib onu ve e§yasm1 kurtarmt§lardi. Bu banm kap1smm biti§iginde Rusya vatanda§l olan b1çakç1 Gürcü Aleksandir'm aç1kta b1raktig1 camekânh ara­ basmdan baz1 b1çaklar ahnmt§ ise de süvari kolu bemen gelip bunlar1 geri alarak sahibine teslim etmͧtÍr. Hocapa§a'da tramvay caddesinde kurukahvecilik yapan Kemahh Hapik ve Vardan adh Ermeniler olaym ikinci günü kar1§1khk esnasmda dükkânlarma kapanm1§lard1. Ancak galeyana gelen serseriler tarafmdan katledil­ mi§ ve baz1 e§yalar1 da yagmalanml§tir. Yine Hocapa§a civannda çe§me kar§tsmda sekiz numarah dükkanda bulunan M1gud1ç Kebabç1yan'm dükkam açtlarak baz1 e§Yalar1 alinmt§ ise de bir takim1 Saka Mebmed ve arkada§l Halil'de bulunmu§ bu ki§iler tutuklanarak Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§lerdi628• Gõrüldügü üzere meyda­ na gelen olaylar esnasmda saldutlan ki§ileri korumak için bem güvenlik kuvvetleri bem de Müslüman balk gayret gõstermi§ ve baz1 olaylar1 engellemi§lerdi. 62 7 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-2/13-1. 628 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-1.

172

FiKRETTiN YAVUZ

Bahçekapm ve civanndaki olaylan bast1rmak için sevk olunan polis ve as­ ker miktan yüz yetmi§ be§ idi. Bu ki§iler sadece bu bõlgedeki gõrevliler degildi. Olaym ortaya ç1kmasmdan sonra Cisri Cedid Polis Komiserligi'nden bir komiser ile on be§ polis olay mahalline gelmi§ti. Yine Tahtakale'den bir yüzba§l ile on be§ farkh mevkiden elli üç jandarma daha buraya sevk edilmi§ti. Ôte yandan Zaptiye Nezareti ba§komiserlerden Mehmed Efendi, ikinci komiser Selahaddin Efendi ile üç polis, Seraskerlik makam1 ise Yüzba§1 Kemal Efendi'nin kumandasmda yir­ mi asker gõndermi§ti. Bunlarla birlikte kaymakam Emin Bey'in kumandasmda be§, Yüzba§1 $ükrü ve Mülaz1m Necip Efendilerin kontrolünde yirmi asker ile Bahçekapm Karakolu'nda nizamiye Yüzba§lSl Halil Efendi ve iki mülaz1m ile otuz alt1 ki toplam yetmi§ alt1 asker bu bõlgeye gõnderilmi§ti629• Bahçekapm sm1rlan dâhilinde bulunan yerlerden biri olan Tahtakale'de de baz1 olaylar meydana gelmi§ti. Tahtakale'de olaym meydan geldigi Çar§amba günü Galata ve Bahçekapm tarafiarmda ba§ gõsteren karga§adan õtürü buradaki halk heyecana kapilip galeyana gelmi§ti. Burada da baz1 Ermeni komitecileri hal­ ka saldirmt§ olduklarmdan karga§a buraya da sirayet emi§ ve galeyana gelen halk Ermenilere saldumt§tl. Olaym bastmlmas1 için zab1ta hayli gayret gõstermi§se de halkm çoklugu ve mekanlarm dagm1k bir §ekilde olmas1 bu karga§anm yakla§1k dõrt saat kadar devam etmesine sebep olmu§tu. Bu karga§a neticesinde yirmi üç Ermeni ile iki Rum hayatm1 kaybetmi§, bir Müslüman ile sekiz Ermeni ise ya­ ralanm1§t1r630. Kar1pkhk esnasmda Tahtakale'de bulunan güvenlik güçleri her ne kadar olaylara engel olmaya çali§ml§Sa da, bir süre bunu ba§aramamt§tl. Güvenlik güçlerinin yetersizligi nedeniyle diger bõlgelerde oldugu gibi buraya da takviye kuvvet gõnderildigi gõrülmektedir. Olaylar meydana geldigi sirada Tahtakale Polis Komiserligi'nde bir komiser ile on alt1 polis ve be§ jandarma bulunuyordu. Olaym bastmlmas1 için Zaptiye Nezareti'nden ikinci komiser Cemil ve Tevfik Efendiler ile iki polis, Seraskerlik makammdan Kaymakam Hac1 Galip Bey kumandasmda ni§anc1 ve itfaiye tabur­ larmdan kirk asker gõnderilmi§ti. Buraya Bahçekap1s1 Karakolu'ndan bile yard1m gõnderilmi§ti. 27 Agustos Per§embe günü ba§ gõsteren karga§anm etkisi bõlgeye yakin olan Nuruosmaniye ve Mahmudpa§a'da da gõrülmü§tü. Buralarda meydana gelen olaylar neticesinde yedi Ermeni ile bir Müslüman yaralanm1§ bir Ermeni ise õlmü§tür631 . 629 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-1. 63 0 B OA, Y.PRK.KOM. 9-2 1 , lef. 13-1/13-2. 63 1 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-2.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

173

g. Salmatomruk ve Karagümrük Civanndaki Olaylar

26 Agustos Çar§amba günü Fatih komiserligi idaresinde bulunan yerlerde herhangi bir olay meydana gelmemi§ti. Ancak Per§embe gecesi Balad semtin­ de Hamam-1 Muhuttin Mahallesi'nde Serkiz ve Kõmürcü Artin adh iki Ermeni halk üzerine ate§ ederek kaçarken zab1ta tarafindan yakalamp Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§lerdi. Peqembe günü Salmatomruk sakinlerinden olan Gapik adh Ermeni arka­ smda bo§ bir boyac1 sand1g1 oldugu halde Ermeni Mahallesi arasmda dola§l­ yordu. Edirne KaplSl Karakolu'ndan Mülaz1m Ahmed Efendi durumdan §Üphe ederek Gapik'i tevkif etmi§ti. Gapik yaptlan sorgulamada aym mahalle sakinle­ rinden kahveci Merik ve Kirkor tarafindan Ermeni mahallelerini dola§ip Cuma gecesi Ermenilerin Karagümrük Kilisesi'ne toplanmalar1ru, Salmatomruk Polis Merkeziyle Müslüman mahallelerine hücum edilecegini haber vermekle gõrev­ lendirildigini ve Merik'in evinde elli martini tüfek oldugunu itiraf etti. Gapik sorgusunun ardmdan Salmatomruk Polis Merkezi'ne gõnderilmi§ ve durum Fatih Ba§komiserligi'ne bildirilmi§ti632• Gapik'in verdigi ifade dogrultusunda yaptlan ara§t1rmalar esnasmda ve olaylann engellenmesi için harekete geçilmesi s1rasm­ da güvenlik kuvvetlerinin iki ate§ arasmda kald1g1 gõrülmektedir. Bir semtteki olaylara müdahale etmeye giderken diger semtten gelen silah seslerine müdahale etmeye mecbur kalan güvenlik güçlerinin durumu, istanbul'un olay ç1kan hemen her semtinde gõrülmü§tür. Zaptiye Nezareti, adi geçen Merlik ve kundurac1 Kirkor'un yakalanmas1 emrini vermi§ti. Bununla birlikte martini tüfek bulunan evin ara§t1rtlmas1 için Fatih Merkez'den sorumlu �emsi Efendi ile Fatih Nizamiye Karakolu Binba§1s1 Yusuf ve Yüzba§l Haydar Efendilerin maiyetine on alt1 asker verilmi§ti. Gõrevliler Salmatomruk' a gidiyorlarken Karagümrük'te askerlerden birinin yaraland1g1 bõlge nizamiye karakolu Yüzba§1s1 ismail Efendi'nin gõnderdigi postacmm ifadelerin­ den õgrenilmi§ti. Bunun üzerine gõrevli grup istikamet degi§tirerek Karagümrük merkezine gitmi§ ve halkm dag1ttlmas1, herhangi bir uygunsuzluk olmamas1 için yüzba§iya tembihte bulunuyorken Salmatomruk'tan silah sesleri i§itilmeye ba§lan­ ffil§tl. Bunun üzerine harekete geçen grup yanm saat sonra oraya ula§ffil§, onlar gelmeden Edirne KaplSl Karakolu'ndan Mülaz1m Ahmed Efendi kumandasmda alt1 asker, civardaki devriye kollan ve süvari müfrezesi olay yerine gelmi§lerse de 632

BOA, Y.PRK . KOM . 9-21, lef. 13-2.

174

FiKRETTiN YAVUZ

halkm fazlahgt ve ate9 edilen evlerin dagmikhgi nedeniyle bu karga9a iki saat son­ ra ancak teskin edilebilmi9ti. Bu bõlgede ba9 gõsteren karga9aya sebep olanlann yukarida adi geçen kahveci Merik, Kirkor, ipekçi Koziagya, basmaci Ohannes, ipliyan ve sandikçi Haçik ile eczaci Agya oldugu anla§tlmi§tl. Olay sirasmda te­ sadüfen oradan geçmekte olan talebeden Ômer Efendi ile bir asker yaralanmi§, Ermenilerden ise otuz sekizi õlmü9, dõrdü yaralanmi§ti633• Olaylar ba9ladigi sirada bu bõlgede bulunan güvenlik güçlerinin yeterli olmadigt, mevcut asker ve polisin olay çikan mahallere yeti9meye çah9tigi gõrülmektedir. Olaym meydana geldigi sirada Salmatomruk ve Karagümrük Polis mer­ kezlerinde iki komiser, iki çavu§, on be§ polis, bir zabit, onbe9 jandarma bulu­ nuyordu. Bunlarla birlikte yukarida adi geçen Binba§i Yusuf, Yüzba§i Haydar, Mülazim Ahmed ve süvari Mülazimi Hüsamettin Efendilerin maiyetinde otuz asker daha buraya gõnderilmi9ti. Bõlgede bir karga§a çikacagi daha õnce askeriye­ ye haber verildigi için askerler gelmeden polis ve jandarmanm az olmasi nedeniyle ve kalabahgm çoklugundan müdahalede bulunmakta bazi sikmtilar ya§anmi§tl. Karagümrük'te meydana gelen olaylarm kahveci Bedros ve Serkiz adh Ermenilerin ate§ etmelerinden dolay1 oldugu ve asker tarafmdan verilen kar91hkta Bedros'un yarah, Serkiz'in ise õlü olarak ele geçirildigi gõrülmektedir. Karagümrük'te bun­ dan ba§ka herhangi bir õlüm, yaralanma ve tahribat olayi olmami§t1634•

h. Eyüp ve Fener Semtlerinde Meydana Gelen Olaylar 26 Agustos tarihinde Eyüp'te asayi§i bozacak herhangi bir olay ya9anma­ mi§ken, o gün a�am saat bir sularmda Otakçtlar diger adiyla Ni9anca Ermeni Mahallesi'nde birkaç el silah sesi duyuldu. Bu bõlge açik ve kir olmasi nede­ niyle her taraftan toplanan halk Ermeni evlerine hücum etmeye ba§lad1. Eyüp Karakolu'ndan haber ahndiktan sonra, Üstegmen Hüseyin Efendi ve bir polis ile iki kol halinde on ki§ilik bir kuvvet olay yerine gõnderildi. Destek kuvvet olarak Otakçtlar Karakolu'ndan da bir kol olay yerine gõnderilmi§ti. Bu sirada Çõmlekçiler Karakolu'ndan Eyüp Karakolu'na gelen haberde, Akarçe§me'de bu­ lunan bir firma halkin hücum ettigi bildiriliyordu. Bunun üzerine Yüzba9i Osman, Tegmen Mehmed ile üç askeri alarak adi geçen firma gitti. Oraya vardigmda aha­ linin dagtlmi§ oldugunu gõrdü. Fmndaki Ermenilerden dõrdü õlü bulundu, üçü ise içeride gizlendikleri yerlerden çikarilip polise teslim edildi. Yine bu sirada 633 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 13-2/14-1 . 63 4 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-1.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

175

Otakçtlar'a gõnderilen askerlere yard1mc1 kuvvet olarak Binba§t Hayri Efendi'nin komutasmda olan süvari müfrezesinin gitmesiyle gerekli tedbirler almarak asker kollar1 olu§turuldu. Bõlgede herhangi bir asayi§ probleminin meydana gelmemesi için son derece dikkatli davrantlmt§Sa da bir sonraki gün aym firma halkm yine hücum ettigi belirlenmi§ti635• Eyüp'teki olaylar bu §ekilde sona ermi§ti. Benzer nitelikte olaylarm geçtigi bir ba§ka yer ise Haliç'in kenarmda bulunan Fener sem­ tiydi.

27 Agustos Per§embe günü Fener Kap1s1 ile Balat arasmda ve Fenere ya­ km bir yerde Í ngiliz uyruklu Thomson'un sahibi oldugu ve Erzurumlu Ermeni Haçadur'un idaresinde bulunan, tiftik ve yapag1 imalat1 yaptlan magazanm biti­ §iginde olan bir evden Fener Meydam'na dogru birkaç el ate§ edildi. Bunun üze­ rine bõlgede bulunan kayikç1 vs. esnaftan bir grup ki§i o tarafa ko§maya ba§ladi. Fener Karakolu'ndan Astegmen Arif Efendi ise yanma ald1g1 dokuz askerle olaym gerçekle§tigi yere geldi. O Slfada devriyede bulunan asker kollar1 birle§tirilerek halkm saldutlarma meydan verilmemeye çalt§tld1. Bu magaza ve evde saklanan Ermenilerden evdekiler sokaktaki askerlere de silah atmaya kalkt§ttklarmdan ge­ rekli yerlere askerler yerle�tirilerek bunlara kar�1hk verildi. Mahalle polisleri ka­ p1yi kuarak içeri girdi ve kar�1 koyan Ermenilerden dõrdü õlü olarak ele geçirildi. Yaptlan tahkikattan Ermenilerden birisinin d1�ar1da halk tarafmdan linç edildigi, yedisinin yakaland1g1, baztlarmm ise kaçt1g1 anla§tld1636• Bu semtte de olaylarm engellenmesi için mevcut kuvvetin kâfi gelmedigi, ba�ka taraflardan takviye olarak güvenlik güçlerinin sevk edilmi§ oldugu gõrülmektedir. Olaym ba§lang1cmda Fener Komiserligi'nde bir komiser, sekiz polis, üç jan­ darma bulunuyordu. Olaym ba§ gõstermesi üzerine Mülaz1m Arif Efendi kuman­ dasmda dokuz askerin yam Slfa yakla§tk yar1m saat sonra Unkapam Karakolu'ndan on asker, Seraskerlik makammdan ise kirk be� piyade ile süvari Mirlivas1 Nuri Bey kumandasmda yirmi süvari olay mahalline gelmi�ti. Olaylar geceleyin son bulmu� ve asayi� iade edilmi�ti. Bu olay esnasmda Fener ile çevresinde õlen on bir Ermeni ile yaralanan alt1 Ermeni Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti637•

i. �ehzadeb�1 ve �ehremini Semtlerindeki Olaylar �ehzadeba§I ile Süleymaniye semtlerinde sadece Müslümanlar ya§ad1gi için Ermeniler bu semtlerde herhangi bir yere gizlenmemi§lerdi. Ancak bu semtler6 35 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-1/14-2. 6 3 6 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-2 . 6 37 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-2 .

176

FiKRETTiN YAVUZ

de kol ve müfrezelerin olmayacag1ru dii§iindüklerinden ve Müslüman halki he­ yecanlandirmak için Banka Baskm1'nm oldugu gün bir grup Ermeni komitecisi Kantarctlar tarafindan Kemeralti'na dogru silah atarak ko§arken halk bu durumu fark etmi§ti. Ermeni komitecilere kar§1 harekete geçen halk, bunlardan on ikisi­ ni Süleymaniye'deki Ay§ekadm Hamam1'nm arkasmda, oradan kaçan ikisini de Vefa'daki Akarçe§me'de linç etmi§ti638• Bu olay, genelde Müslümanlarm oturdu­ gu bõlgelerde heyecanm ortaya ç1kma ihtimalinin yüksek oldugunu gõsteriyordu. Sonuçta olaym sebep oldugu heyecan ve galeyan üzerine buraya yakm diger bõlge­ lerde de baz1 olaylar meydana gelmi§ti. Küçük Pazar, AyazmakaplSl, Keresteciler, Kantarctlar, Ta§kasap, Lanka, Ye§iltulumba, Vefa, Direkleraras1, Saraçhaneba§1, Hasan Pa§a Haru, Deveoglu Yoku§u gibi yerler Ermeni komitecilere sald1rtlan yerlerdi. Bu semtlerde Çar§amba ve Per§embe günleri meydana gelen olaylarda on dokuzu Ermeni otuz üç ki§i õlmü§, on dõrt ki§i de yaralanm1§tlr. Ôlü ve yarahlar Belediye'nin tahsis ettigi arabalarla Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Olay yerine en yakm asker karakollar1 ve polis merkezlerinden bu bõlgelere gidilmi§ ise de olay mahalleri çok dagm1k oldugundan, saldirganlardan kimse bulunamam1§ ve bu semtlerdeki olaylarda herhangi bir tahribat ve yagma ise meydana gelmemi§ti639• �ehremini semtinde meydana gelen olaylarm farkh bir karakter ta§1d1g1 gõrülmektedir. Ermeni komitecilerinden birçogunun �ehremini semtinde kilik degi§tirerek gezdigi, baz1lannm ise Ermeni evlerine yaralay1c1 aletler dag1tt1g1 gõrülmektedir. Ôrnegin, �ehremini Komiserligi'ne bagh olan Topkap1'da 26 Agustos Peqembe günü Eyüp'te bulunan Uncuyan tugla harmanmda ikamet eden eskicilik yapan Ankarah Canik, ba§mI tira§ ederek Arnavut kiyafetine gir­ mi§ti. Durumundan §Üphelenilmesi üzerine bu ki§i yakalanm1§ ve Ermeni komi­ tesinin gezici fedailerinden oldugunu itiraf etmi§ti. Bunun yaru sua Topkap1'da oturan Ohannis adh Ermeni dikkat çekici bir §ekilde sokaklarda dola§irken üze­ rinde Ermeni komitesine mensup oldugunu gõsteren belgeler ç1km1§tl. Topkap1 dt§mda Takiyyeci Mahallesi'nde oturan Vardan ve Artin adh komiteciler õnceki sene cereyan eden karga§ada "Ya;astn Ermenistan" diye bagird1klar1 balde kaçmay1 ba§arffit§lard1. Bu olaylar esnasmda da ortahkta gezindikleri haber ahnmI§tI. Yine huna benzer bir §ekilde, Ízmit civarmda bulunan Arma§ Manastm'na mensup komitecilerden Karabet'in tebdil-i kiyafetle Íslam mahallelerini gizli bir §ekilde kontrol ettigi anla§llffiI§tl. Takiyyeci Mahallesi'nde oturan Samatyah Kirkor'un

63 8 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 14-2 . 639 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 15-1.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

177

da civardaki evleri dola§arak bir talam yaralayic1 aletler dagitt1gi gõrülmü§tü. Yine Topkap1 sakinlerinden Arapkirli Filibos'un üzerinde bir asker tezkiresi, Topkap1'da attar olan Ohannis'in dükkanmda bir tabanca, fi§ek ve bir Rus tüfegi ile bir miktar barut ortaya çikmi§tl. Edirnekap1 sakinlerinden Sultan Bayezid'de demircilik eden Kigork tebdil-i kiyafet ile Topkap1 çevresinde ve karakol etrafm­ da dola�1yorken yakalanm1�t1. ifadesinde, Tru§ak adh Ermeni komitesinin lideri oldugunu sõyledigi Uncuyan Apik'in emriyle asker kollar1 ve karakollar1 tefti� ettigini belirtmi�ti. Topkap1 Gülbag1'nda serseri güruhundan Levon ve yine bu­ rada oturan ve Müslüman olan Remzi, olayin meydana geldigi gün Ermenileri kiliseye toplamak için mahalleleri dola�maktayken tevkif edilmi�lerdi. Ellerinde barut lekeleri ve mendillerinde barut gõrüldügü için bu durumun Topkap1 ci­ vannda bir olaym meydana gelecegine delil oldugundan, bu ki�iler yakalanarak Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§, bõylece herhangi bir olaym meydana gelmesinin õnü ahnm1§t1640•

j. Kasunpa�a Civannda Meydana Gelen Olaylar Banka Baskim'm müteakip karga§a ç1kan yerlerden biri de Kas1mpa�a semti ve çevresiydi. Ermeni komitecilerinin Osmanh Bankas1'm basmalany­ la buradan ve Galata'nm baz1 mahallelerinden humbara ve silah seslerinin Kas1mpa�a'da duyulmasmm heyecana sebep olacag1 kaçmtlmazd1. Kas1mpa§a'da Çar§iboyu, Zincirlikuyu, Uzunyol, Cami-i Kebir ve Bitpazar1 civarlarmdaki Ermeniler, dükkân ve odalarm1 kapayarak aniden halkin üzerine hücum ederek Müslümanlardan be§ ki§iyi õldürdüler641• Bunun üzerine semtte bulunan Kürt, Acem ve Kipti gibi insanlardan olu§an halk ellerine geçen sopa, kazma, kürek ve tahta parças1 gibi §eylerle kendilerini savunmaya ve kar§illk vermeye ba§lad1. Halkin çoklugundan ve karga§anm birçok yerde olmasmdan dolay1 durumun õnü­ ne geçilmesinin mevcut kuvvetlerle mümkün olmad1g1 gõrülmektedir642• Diger semtlerde oldugu gibi olaylar, aym anda farkh noktalarda ba�lad1gi için mevcut kuvvetlerin olaylar1 yatl§tlrmas1 mümkün gõrünmüyordu. Bu s!fada bõlgede asayi§i saglayacak kuvvet içerisinde bir komiser, bir ça­ VU§, on polis, bir zab1ta ve iki onba§I ile on jandarma bulunuyordu. Bu miktarda bir kuvvet ile bu derece geni§lemi§ bir kar1§1khgm õnünün ahnmasmm müm64 0 64 1 642

B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-1. B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2 . B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-1/15-2.

178

FiKRETTiN YAVUZ

kün olmachgm1 fark eden mahalle polis komiseri Hüseyin Efendi, Bahriye itfaiye Kumandaru Ferik Mehmed Pa§áya ba§vurarak yarchm istemi§ti. Bir süre sonra arahkl.t olarak gelen Bahriye Askerleri toplam yüz kirk ki§i olmu§tu. Bu kuvvet­ ler kollara aynlarak kumandalarma birer polis ve bir jandarma verilerek karga§a­ run ortadan kaldmlmasma ve halk arasmdaki heyecarun yatl§tmlmasma çah§tlch. Ancak sokaklarm darhg1 ve düzensizligi ile halkin çoklugu asayi§in gece saatlerine kadar iade edilmesini engellemi§ti643• Bu nedenle birçok õlümün ya§and1g1 gõrül­ mektedir. Meydana gelen bu olayda Müslim ve gayrimüslim õlü miktan yüz altml§ dokuza ula§ffil§tl. Bunlardan ilk ba§ta Müslüman olduklari anla§tlan be§ ki§inin naa§l Cami-i Kebir'e kaldirtlm1§ ve defnedilmi§ti. Geri kalan yüz altml§ dõrt õlü gece vakti bu deh§eti ortadan kald1rmak için zaman kaybetmeksizin belediye ara­ balar1yla �i§li Ermeni mezarhgma nakledilip burada defnedilmi§lerdi. Bu ki§ile­ rin içlerinde bir hayli Müslüman ile kiyafetleri Kürtlere benzeyen naa§lar oldugu anla§tliyordu. Nitekim Kürtlerden yetmi§ iki ki§inin olay gününden beri kay1p oldugu bildirildiginden õlüler arasmda bu ki§ilerin de olmasmm kuvvetle muhte­ mel oldugu belirtiliyordu644• Hatta õlüler arasmda Ermeni zanruyla iki Rum'un da Ermeni mezarhgma gõnderildigi, tahkikat için çagrtlan Rumlarm verdigi bilgiler­ den anla§tlmaktadir645• Ôlümlerin ya§and1gi bu bõlgede ilginç bir §ekilde herhangi bir tahribatm olmad1g1 gõrülmektedir646• Kas1mpa§a'da tahribat olmayip, kurukahveci, a§ç1, atar ve yemenici gibi alt­ ffil§ kadar dükkan ve bekar odasmda ufak tefek ve degersiz e§ya yagma edilmi§ti. Bunlarm da büyük bir kism1 geri ahnarak sahiplerine teslim edilmi§ti. Yagmalama i§lerine kari§tiklarmdan §Üphe edilen elli be§ §ahis zab1ta tarafmdan yakalana­ rak Beyoglu mutasamfugma gõnderilmi§ti647• Yagma olaylar1 õzellikle Uzunyol, Tabakhane ve Bitpazar1'nda meydana gelmi§ti. Ermeni mahallesinde ise bu tür herhangi bir vukuatm olmamas1 için büyük gayret sarf edilmi§ti. Ermeniler ara­ smda Müslüman ve acem kiyafeti giymi§ olan elli kadar Ermeni ise yakalarup Beyoglu merkezine gõnderilmi§ti648• 6 43 6 44 6 45 646 6 47 648

BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef.

15-2 . 15-2 . 15-2. 10-2 . 15-2. 10-2.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

179

Olaym ertesi yani Per§embe günü yine Gaiata civannda patlayan humbara üzerine Kas1mpa§àda çe§itli sm1flardan olu§an iki yüz ki§i toplanm1§t1. Bu gru­ bun Ermeni mahallesine saidirmak üzere topland1gm1 haberini aian Bahriye itfaiye Kumandam Mehmed Pa§a bir miktar askeri yanma aiarak buraya gitmi§ti. Toplanan ki§ilere dagilmaiari emrini verip dagtlmadiklar1 takdirde silah kulla m­ lacag1 ihtar edildiginden herhangi bir olay meydana gelmeden kalabahk dag1ttl­ m1§tl. Bu olaym ardmdan Kas1mpa§a'da herhangi bir vukuatm meydana gelmedigi gõrülmektedir649•

k. Haskõy'de Meydana Gelen Olaylar 26 Agustos Çar§amba günü Gaiata ve i stanbul taraflarmda çe§itli milletlere mensup insanlar gelerek Ermeni anar§istlerin Gaiata'da Osmanh Bankas1'na hü­ cum ettiklerini ve orada burada silah att1klarm1 haber vermelerine ragmen o gün Haskõy civarmda asayi§i bozacak herhangi bir olay meydana gelmemi§ti650. Ancak a�am saat bir buçuktan sonra Çar§tboyu'nda Ermeni kurukahveci Karahisarh Karakin'in dükkamm yagmalamak üzere muhtelif milletlerden bir grubunun top­ land1g1 haber ahnmi§tL Bunun üzerine merkez komiseri Hüseyin Efendi bu gru­ bu dag1tm1§ ve içlerinden iki ki§iyi de tevkif etmi§ti.

Hüseyin Efendi polis merkezine dõnerken Yeni Mahalle , Badernlik ve Ç1ksaim civarlardaki Ermeni evleriyle Tónbekici Avadis'in evinde gizlenen Ermenilerin ve mezarhkta toplananlarm ahali üzerine ate§ ettikleri haberi ahn­ di651. Bu saidmda bir bahriye onba§1s1 ile topçu mektebi hademelerinden bir ki§i yaraianmt§, silah seslerinin çogalmas1 üzerine halk arasmda heyecan ba§ gõster­ mi§ti. Bu suada dt§armdan gelip Haskõy tugia harmanlarmda çah§an amale, ha­ mal, kay1kç1 gibi ki§ilerle Türk, Kürt ve Yahudi gibi muhtelif unsurlardan olu§an büyük bir topluluk, ellerine geçen sopa, kazma, kürek ve sandaiye ayag1 gibi §ey­ lerle kendilerini korumak için harekete geçtiler. Kendilerini korumak için ugra§an haikm bir ktsm1 ve õzellikle Yahudiler Ermeni evlerine hücum etmi§lerdi. Mahalli polis komiseri buradan yar1m saatlik mesafede bulunuyordu. Olay1 haber ahr ai­ maz merkezde bulunan bir çavu§, on iki polis ile hemen olay yerine geldi. Bir saat sonra Kas1mpa§a'dan gelen yüz otuz ki§ilik bahriye askeri ve ktrk karac1 asker birle§tirilerek karga§aya ve yagmaya son verilmesi için çaba gõsterilmi§se de baz1 6 49 BOA, Y.PRK . KOM. 9-21, lef. 15-2. 6 5 0 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2. 6 5 1 BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 15-2.

180

FiKRETTiN YAVUZ

nedenler huna hir süre engel olmu§tu. Bu nedenlerin ha§mda toplanan kalahaltgm çoklugu geliyordu ki mevcut asker saylSl o s1rada kalahaltga hâkim olamam1§t1. Ortaya ç1kan karga§arun Yeni Mahalle, Bademlik, Ç1ksaltn ile Haskoy mahallele­ rine dagtlmas1, hu semtlerdeki sokaklann dar ve düzensiz olmas1 ve õzellikle olay­ larm gece olmas1 sehehiyle hu kari§1khklarm onü hemen altnamam1§t1. Olaylar yakla§ik on iki saat devam etmi§ ve ancak Per§emhe günü asayi§ saglanahilmi§ti652• Buradaki yüz seksen olüden ikisinin Müslüman olduklan ilk ha§ta anla§tlm1§ ve Müslüman mezarhgma defnedilmi§ti. Yüzü yerli ve yetmi§ sekizi garip ve hekar olan yüz yetmi§ sekiz olü acele ile kaldirilip Ermeni zanmyla arahalara bindirilerek �i§li mezarhgma gonderilip orada defnedilmi§lerdi. Kas1mpa§a olaylarmda oldu­ gu gihi hu ki§iler arasmda da hir hayli Müslüman'm olmas1 ihtimal dâhilindeydi. Ashna bakilirsa Humharahane Hastanesi'ne gõnderilen sekiz yaraltdan yedisinin Müslüman birinin ise Yahudi oldugu gorülmü§tür653• Meydana gelen yagma ve tahrihat Haskõy, Yeni Mahalle, Bademlik ve Ç1ksaltn muhitlerinde olmu§, haz1rlanan deftere gore, dort yüz yirmi Ermeni evi ile elli be§ dükkan zarar gormܧ ve hu yerlerin e§yalar1 yagmalanm1§t1654• Tahrihatm geneli kap1, cam ve çerçevenin kirtlmasmdan ileri gelmekteydi. Baz1 evlerin tahta kapla­ malarmm soküldügü de gorülmü§tü. Bu tahrihatm sonucu olarak gerekli tamiratm yaptlmas1 için yirmi-otuz hin kuru§ gerektigi tahmin edilmi§ti. Yaptlan tahkikata gore, çaltnan e§yamn hüyük hir kismmm Yahudilerin elinde hulunduguna dair deliller vard1. Tahkikat neticesinde haz1 e§Yalarm gece sokaga attlmasmm huna delalet ettigi helirtilmekteydi. Bu e§yalar toplanarak sahiplerine iade edilmi§ti. Tahrihata ugrayan evlerin tarniratl için gerekli olan miktar Padi§ah tarafmdan Ermeni milleti adma Patrik kaymakamhgma verilen hin iki yüz liradan altnm1§t1. Yaptlan incelemelerde altnan para ile tamiratlarm yaptld1g1 gorülmü§tü. 6 52 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2. 6 53 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2 . 654 Olaylar esnasmda en büyük tahribatm ya�and1g1 yerlerden olan Haskõy ile ilgili olarak aynntih bir rapor haz1rlanm1�t1. Raporda Haskõy' de neredeyse her cadde ve sokakta meydana gelen tahribat detayh bir �ekilde ele almm1�t1. Bu rapora gõre en büyük tahribat Bademlik'te Demirci Ohannis, Küçük Ohannis, Yazmac1 Garabet, Dõkmeci Sahak, Attar Toros, Filyos, Ayazma, Sandalc1 sokaklan ile Mahmud Aga Caddesi'nde; Mahmud Aga Mahallesi'nde, Bakkalc1 ve Parmak Kap1S1 sokaklan, Yeni Mahalle'de, Bademlik Caddesi'nde ise �ükür Kap1S1, Hahc1oglu Kilise Sokag1'nda Abdüsselam Mahallesi'nde, Dere Kar�1s1 Sokag1'nda, Ç1ksahn'da Ye�ildirek, Patrik, Protestan Kilisesi, Kantemir, Tütüncü sokaklannda, Aynahkavak Meydan Caddesi'nde gerçekle�mi�ti (BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-115-12).

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

181

Bu kan§ikhk esnasmda iki bin kadar Ermeni Haskõy Ermeni Kilisesi'ne giz­ lenmi§ti655. Asayi§in iadesinden sonra bu ki§iler evlerine gõnderilmi§lerdi. Birkaç gün sonra kilisede yaptlan ara§t1rmada içeride yirmi bir revolver ve kilise lag1mmm gittigi yerde beze sarili be§ humbara bulunmu§tu. Osmanh Hükümeti tarafindan zarar gõren Ermenilere daha õnceden yevmiye olarak bin be§ yüz sonradan ise yedi yüz kiyye ekmek ve gida maddesi veriliyordu. Bu semtte ya§ayan Ermeniler asayi§in ve durumlarmm iyi olmasmdan dolayi padi§aha §Ükranlarm1 sunmak üzere imzalar1 bulunan bir mektup takdim etmi§lerdi656. Tum bunlara ragmen Osmanh Hükümeti olaylar1 engellemek için õnlem almamakla suçlanmaya de­ vam etmi§ti. Bu noktada Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 õnlemlere bakmanm fay­ dah olacag1 kanaatindeyiz.

2. Osmanh Hükümeti'nin Olaylan Engellemek için Aldig. Tedbirler Osmanh Hükümeti'nin Banka Baskim ve istanbul'daki olaylarm õnüne ge­ çilmesi için birtakim yollara ba§vurmas1 kaçm1lmazd1. Banka Baskim bir §ekilde çõzüme kavu§turulmu§tu. Ancak yukar1da da belirtildigi üzere istanbul'un çe§itli semtlerinde olaylar ba§laml§tl ve bu olaylarm õnüne geçilmesi gerekiyordu. Olaylarm õnüne geçilmesi amac1yla iddia edildiginin tersine kar1§1khklarm ba§ gõsterdigi gün, yani 26 Agustos'ta Osmanh Hükümeti hemen harekete geç­ mi§ti. Olay anmdan kisa bir süre sonra alaturka saatle 07:55'te (15:00- 16:00 civa­ n) Ytld1z Saray1'ndan Serkaskerlik, Merkez Kumandanhg1 ve Zaptiye Nezareti'ne iki telgraf gõnderilmi§ti. Telgrafl.arda asker ve jandarmadan kollar olu§turularak bu kollarm dola§tirtlmas1, asayi§in iade edilmesi ve meydana gelen heyecanm ya­ t1§tirtlmas1 için soo derece dikkatli davrantlmas1 isteniyordu657. Ytld1z'dan Merkez Kumandanhg1'na gõnderilen ikinci telgrafta askerle asayi§in muhafaza edilerek uygunsuzlugun õnünün ahnmas1 ve bu olaylara cesaret edenlerin yakalanmas101n irade geregi oldugu dile getiriliyordu658. Merkez Kumandanhg1'na aym gün gõnderilen diger bir telgrafta asayi§in iadesi ve ahnan tedbirlere dair malumat beklendigi ifade ediliyordu659. Üst makamlara yaztlanlarla birlikte olaym ortaya ç1ki§m1 müteakip semt yetkililerine de Ytld1z Saray1' ndan telgrafl.ar yolland1g1 gõ655 656 657 658 659

BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 10-2. BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2/16-1;10-2. BOA, Y.PRK.B$K. 47-34. BOA, Y.PRK.B$K. 47-36. BOA, Y.PRK.B$K. 47-32.

1 82

FiKRETTiN YAVUZ

rülmekteclir. Mesela Üsküdar kumandanhgi ve mutasarnfugma gõnderilen telg­ rafta Ermeniler tarafmdan Ístanbul tarafmdan ç1kartlan olaylara benzer durum­ larm Üsküdar'da da meydana gelme olasilig1 bulundugu, bu nedenle asker kollar1 olu§turularak devriye gezdirilmesi, asayi§i bozacak herhangi bir duruma meydan verilmemesine son derece dikkat edilmesi isteniyordu660• Bu acil yazi§malarm ardmdan Osmanl1 Hükümeti Seraskerlik makam1 ile Zaptiye Nezareti'ne uygulanmak üzere fevkalade bir talimat gõndermi§ti. Bu talimat ile banka di§mdaki yerlerde meydana gelen olaylarm engellenmesi için yaptlmas1 gerekenler bildiriliyordu. Buna gõre banka di§mdaki yerlerde gizlenen Ermenilerin gizlendikleri yerler bastlarak yakalanmalar1, asker ve zab1taya silah­ la kar§ilik verdikleri takdirde bunlara kar§ilik verilmesi emri verilmi§ti. Ermeni komitecilerinin içinde bulundugu binalar bas1lacag1 sirada içeride olaylara kari§­ maml§ olanlar var ise konsoloslar1yla beraber ç1karild1ktan sonra hareketin ger­ çekle§tirilmesi, ahalinin hükümetin i§ine kari§tlrtlmamas1 ve õzellikle Hiristiyan ve Müslümanlar arasmda bir kavganm meydana gelmemesi için son derece itina gõsterilmesi, silahh silahs1z her türlü toplantmm yasaklanmas1 talimatta õzellikle vurgulamyordu. Talimatm devammda olaylara kari§an komitecilerden diri olarak ele geçirilenlerin evraklanyla beraber derhal adliyeye teslim edilmesi, Hiristiyan mahallelerinin asayi§ine dikkat edilerek irz sahibi kimselerin her türlü tecavüz ve sald1ndan korunmas1, yabanctlarm mal ve canlannm korunmasma son derece dikkat ve itina gõsterilmesi isteniyordu. Talimatm sonunda saldmyi gerçekle§tiren komitecilerin çe§itli yerlerde yangm ç1kararak Müslüman ahaliyi §a§lftmak iste­ yebilecekleri dü§ünüldügünden mahalle ve çar§tlarda son derece dikkatli olunma­ s1 ifade ediliyordu661• Olaylarm ba§ gõsterdigi ilk gün verilen bu talimatnamede dikkati çeken hususlann oldugu a§ikârdir. Ôzellikle Hiristiyan ve Müslümanlar arasmda herhangi bir kavganm meydana gelmemesi için son derece dikkatli olun­ mas1 vurgusu, bilhassa Ermeni tarihçiler tarafindan olaylann engellenmesi için herhangi bir tedbirin ahnmad1g1 iddiasma kar§ilik gelmektedir. Üstelik bu karar­ lar1 alan Encümen-i Vükela'nm, gerekli õnlemlerin acilen almmamasmm yabanc1 devletlerin müdahalesine sebep olacag1 fikrinde oldugu kaleme ahnan yaz1dan anla§tlmaktad1r662• Kald1 ki Osmanh Hükümeti bu tedbirleri yeterli gõrmemi§ ol­ mahdir ki yine aym gün 26 Agustos'ta bu talimata bir de ilave eklemi§tir. 660 BOA, Y.PRK.B$K. 47-29. 66t BOA, Y.A.Res. 81-30, lef. 3 . 662 BOA, Y.A.Res. 8 1-30, lef. 2.

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

183

Yaptlan bu ilavede durum biraz daha derinlemesine ele almmt§t1. Buna gore, Ermeni merkez komitesinin bir olay ç1karmak için bir taktm fedaileri ve olay esnasmda kullanacaklan humbaralan tedarik etmekte oldugu haber almmt§ oldu­ gundan vaktiyle haztr olunmas1 için zab1ta ve askeri makamlara talimat verildigi dile getirilmekteydi. Buna ragmen meydana gelen olaylarm birçok ki§inin õlümü­ ne sebep oldugu, bu olaylarm engellenmesi için asker ve zab1ta kuvvetlerinin za­ man geçirmeden harekete geçtigi, bu durumun gerektirdigi tedbirlerin Encüme-i Vükela karar1 ve padi§ah iradesiyle almd1g1 dile getiriliyordu. Devammda alman tüm bu tedbirlere ragmen Ermeni komitecilerin han ve okul gibi evlere gizlenerek etrafa humbara att1klar1 belirtilmi§ üzerlerine gõnderilen asker ve zab1tanm bu ki§ilerin sakland1klan yerleri gõzetim aluna almasmm komitecilerin cüret ve cesa­ retini arttmp silah kullanmalarma sebep oldugu bu gidi§le ertesi gün de olaylarm h1zlamp artacag1 anla§tld1g1 belirtiliyordu. Bu durumun da devlet için meseleyi iyiden iyiye zorla§t1racag1 dü§ünüldügünden zab1ta ve askerin vazifelerini gerçek­ le§tirmeleri için herhangi bir çekinceye dü§meden gõrevlerini yerine getirmeleri ihtan yap1larak a§ag1daki hususlara dikkat çekiliyordu663• ilk olarak, nerede olursa olsun Ermeni komitecilerinden gizlenen ve halk üzerine humbara ve silah atanlann vakit kaybetmeksizin o gece sabaha kadar giz­ lendiklere yerlere asker ve zaptiye ile gidilecekti. Bu ki§iler teslim olmaya davet edilecek, teslim olmad1klar1 takdirde, gizlendikleri yerlere girilerek aym §ekilde kar§tltk verilmesinin kaçmtlmaz oldugu talimatta dile getirilmekteydi. Olaylar es­ nasmda sadakat ve gayretleri gõrülen küçük büyük zab1ta mükâfat gõrecegi gibi gev§eklik gõsterenler de cezalandtrtlacaklard1664• ikinci olarak, daha ziyade verilen emirlerin itinah bir §ekilde yerine getiril­ mesine dair hükümler yer almaktaydi. Buna gõre irade ile bildirilen talimatlarm o gece harfi harfine yerine getirilmesi, olaylara kar1§anlar kim olursa olsun hangi mezhebe mensup olduklanna baktlmaks1zm mutlak surette meydana ç1kanlarak adliyeye teslim edileceklerdi. Talimatta kan§tkl1klar esnasmda adam õldürme, dükkân ve magazalarm yagmalanmasma kart§anlann cins ve mezhebine baktl­ mayarak yakalanmalarma, bu gibi olaylann ertesi gün de meydana gelmemesi için son derece gayret gõsterilmesine, her türlü azgmhga ve ihtimale kar§l basiretli ve uyamk hareket edilmesinin gerekli olduguna dikkat çekilmi§ti665• 663 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1 . 664 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1; Y.A.Res. 81-32 , lef. 3. 665 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1 ; Y.A.Res. 8 1-32 , lef. 3.

184

FiKRETTiN YAVUZ

Kolluk kuvvetlerine verilen bu emirleri müteakip kamunun da bilgilendiril­ mesi gerekiyordu. Bu amaçla bir resmi teblig yaymlandi. Olaylarm ikinci günü olan 27 Agustos 1 896'da ne�redilen "resmi teblig"de Osmanh Bankas1'ndaki olay­ larm ne �ekilde cereyan ettigi üzerinde durulmu�tu. Kamunun bilgilendirilmesi için yaymlanan bu tebligde, dogal olarak kolluk kuvvetlerine verilen talimatlarla baglantth herhangi bir ifade bulmak mümkün degildi. Yaptlan resmi tebligatta olaylarm detayh bir �ekilde ele ahnmas1 da dü�ünülemez. Kald1 ki ilanm yaptld1g1 s1rada ba�kentin her tarafmda olaylar devam etmekteydi. Bu �artlar altmda hükü­ metin yapmas1 gereken halki sakinle�tirmek, ç1kacak olaylar1 engellemek, devam eden olaylar1 sona erdirmek olmahydi. Muhtemelen bu amaçla resmi teblig yaym­ lanmas1 dü�ünülmü� olmahdir. Olaylarm vahametinin gizlenmesi ve asayi�in te­ mini hakkmdaki �üphelerin giderilmeye çal1�tld1g1 iddias1666 belgenin okunmas1yla ilgilidir. Resmi belgede Ermeni milleti ile isyan eden komitecilerin ayirt edilmeye çah�1lmas1 dogaldir. Nitekim istanbul ve Anadolu'da ya�ayan Ermenilerin tamam1 bu tarz hareketlere giri�menin taraftar1 degillerdi. Ermeni cemaatinin bu hareketi gerçekle�tirenlerin cezalandmlmalanm bizzat talep etmeleri belgede üzerinde du­ rulan õnemli bir husustu. Ermeni cemaatinin en üst makam1 olan Patrikhane'nin gõnderdigi beyanda dogal olan Müslüman ve Ermeni halklan arasmda as1rlar boyu var olan dostluk ve birliktelikten bahsedilmesidir. Patrikhane'nin mevcut olaylarm kiz1�masm1 arttmc1 mahiyette herhangi bir beyam sõz konusu olamazd1. Bu nedenle gõnderilen beyanda, õzetle �u hususlar üzerinde duruluyordu: "Müslüman karde�lerimizle olan alt1 yüz yillik muhabbet Saltanata ve Padi�aha olan kullugumuz ve bagltl1g1m1z degi�mez bir �ekilde kalacakt1r. istanbul ve ülke­ nin her tarafinda bulunan Ermeni kiliselerine hazreti isa adma bu melun canilerin haklarmda kilisece gerekli olan muamelenin yaptlmas1 emri verilecektir"667• Patrikhane'nin bu �ekilde bir beyanatta bulunmasmm mecburi durumdan ileri geldigi sõylenebilir. Nitekim Patrikhane istanbul'da bulunuyordu, saray ve 666 Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", s. 124. 66 7 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart, e . II, s. 341. Üstelik Hüseyin Naz1m Pa�a hatiralannda Patrikhane'nin bu beyannamesinde samimi oldugunu dile getirmektedir. Bu samimiyetten kendisinin hiç �üphesi olmad1g1m, çünkü �uray1 Devlet azasmdan Noryan Efendi'nin Ermenilerin gizli planlan ve ihtilal programlan hakkmda ne duyuyorsa bildirdigini, Ermeni patrigi ile devamh temas halinde olan Noryan'm ald1g1 haberleri kendisine aktard1g1m dile getirmektedir. N az1m Pa�a'nm anlatt1gma gõre, olaydan iki gün sonra kendisini ziyaret eden Noryan Efendi patrigin gerek meydana gelen hadiseden gerekse yeniden haz1rlanmak istenen hadiseden çok müteessir oldugunu beyan etmi�ti. Aynnt1lar için bkz. Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, s. 285.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

185

padi§ahm dolayh kontrolünde olabilirdi. Ancak Ístanbul'un ch§mda bulunan Ermeni kiliseleri ve sade vatanda§lar tarafmdan da huna benzer beyanatlarm gel­ digi gõrülmektedir. Trabzon Ermeni murahhashgmm gõnderdigi tezkirede bu olaylara sebep olan Ermenilerin Hazreti isa adi.na lanetlendikleri bir ayinin düzenlendigi, padi§aha ve saltanata sadakatlerinin devam ettigi, vilayette asayi§in devam1 için gece ve gün­ düz sarf edilen hizmetten memnun olduklar1 dile getirilmi§ti668• Yine Kayseri'den Sadaret'e gõnderilen yirmi üç Ermeninin imzasm1 ta§iyan telgrafta, Ermeni ce­ maatinin Kayseri'de herhangi bir problem ya§amad1gi, emniyet ve asayi§in yerinde oldugu, Ermeni komitecilerinin gerçekle§tirdikleri olaylarla kendilerinin alakadar edilmemesi arzu ediliyordu669• Kir§ehir'den de huna benzer bir telgraf gõnderili­ yordu. Telgrafta bir takim Ermeniler tarafmdan Ístanbul'da olaylar ç1kartld1gmm gazetelerden duyuldugu, hükümete kar§l bu ki§ilerin bir süreden beri baz1 yer­ lerde bu tür hareketlere cüret ettikleri ve bu durumun Ermeni halki tarafmdan daima lanetlendigi dile getiriliyordu. Telgrafm devammda bu ki§iler hakkmda kanun hükmünün hemen icra edilmesini istirham ettikleri belirtiliyordu670• On sekiz Ermeni'nin imzasm1 ta§iyan bu telgrafm herhangi bir yõnlendirme ile gõn­ derilmi§ oldugunu sõylemek pek mümkün gõrünmemektedir. Gõrüldügü üzere Ermeni komitecilerinin meydana getirdigi olaylardan sadece Ermeni patrikhanesi degil, Trabzon, Kayseri ve Kir§ehir õrneklerinde oldugu gibi vilayetlerde ya§ayan Ermeniler de rahats1z olmu§lar ve bu ki§ilerin cezalandirtlmalar1 için hükümete ba§vurmu§lard1. Yukar1da belirtildigi üzere Osmanh Bankas1'nm bastlmas1 ve Ístanbul'un çe­ §itli semtlerinde olaylar ba§ gõstermesi üzerine Osmanh Hükümeti harekete geç­ mek mecburiyetinde kalmi§tl. Bu amaçla olaylarm ç1kt1g1 anda, yani 26 Agustos tarihinde Seraskerlik makam1 ilk i§ olarak merkez kumandanhgma bir yaz1 gõn­ dermi§ti. Yaz1da Ermenilerden baztlar1 tarafindan Ístanbul'da meydana getirilen olaylardan dolay1 asker ve jandarmadan kollar tertip edilerek bu kollarm dola§­ tirtlmas1, asayi§in temini için son derece itinah davrantlmas1 emri verilmi§ti671• Hemen ardmdan Ístanbul merkez komutanhgma gõnderilen diger bir yaz1da da herhangi bir olay olup olmacL.gma, sükünetin tamam1yla gerçekle§ip gerçekle§668 669 6 70 6 71

BOA, Y.A.Hus. 359-72 , lef.1-3 . BOA, Y.A.Hus. 358-93, lef. 5. B OA, Y.A.Hus. 358-93, lef. 3. B OA, Y.PRK.ASK. 1 14-49.

1 86

FiKRETTiN YAVUZ

medigine dair peyder pey bilgi verilmesi isteniyordu672• Gõrüldügü üzere Osmanh Hükümeti hemen harekete geçmi§ ve ilk tedbir olarak emniyeti saglamak için kollar olu§turulmasma karar vermi§ti. Íkinci belgede de olaylarm neticesi hakkm­ da bilgi almak istenmi§ti. 27 Agustos tarihinde Zaptiye Nezareti'ne gõnderilen telgrafta bu kari§ikhklarm o gün içerisinde kesinlikle sona erdirilmesinin gerekli oldugu, ahaliden saldm yapanlar her kim ve hangi mezhepten olursa olsun zabita tarafmdan yakalanarak heyecan ve karga§anm ortadan kaldmlmasi istenmi§, ge­ li§melerden de haber verilmesi talep edilmi§ti673 Bu belgeler Osmanh Hükümeti'nin olaylarm ba§ gõstermesi üzerine hare­ kete geçmedigi iddiasma bir cevap te§kil edebilir. Kald1 ki daha sonra emniyet mensuplarma ardi ardma birçok talimatnamenin gõnderilmi§ oldugu gõrülmek­ tedir. Seraskerlik makami bu amaçla ba§kentin emniyetini korumak için asker ve emniyet mensuplanna daha aynntlli hususlar içeren bir talimatname gõndermi§ti. Buna gõre; Askeri kollann vazifeleri emniyet ve asayi§i saglayacak zab1ta kuvvetlerine yard1mdan ibaret oldugundan adi geçen kollann vazifelerinin a§agidaki §ekilde olmasma karar verilmi§ti:

1- Ahalinin birbirlerine silah veya sopalarla saldirmalarmm derhal durdu­ rulmasi, sald1ran kim olursa olsun yakalanarak silah ve sopasmm elinden almip jurnaliyle birlikte zabitaya gõnderilmesi. 2- Hangi smiftan olursa olsun ahalinin, topluca sokaklarda gezmesine izin verilmemesi; toplanmi§ ahalinin dagitilmasi.

3- Ahaliden hiç kimsenin kol i§lerine kari§tirilmamasi. 4- Han, hamam gibi yerlerde toplu balde bulunan Ermenilerin hepsinin ihti­ lalci olamayacaklarmdan silah çekmemi§ olabileceklerinin dü§ünülerek gõzaltm­ da bulundurulmalari. Bunlara taarruza kalki§acaklara engel olunmasi. Yanlannda veya bulunduklan yerlerde ve yakinmda silah, bomba dinamit gibi patlay1c1 mad­ delerin bulunup bulunmadigma tam emniyet gelinceye kadar üzerlerinin ve bu­ lunduklan yerlerle yakinlarmm s1kica arandiktan sonra §Üpheyi çekecek bir e§ya bulunmadigma tam inanç geldikten sonra umumi kayna§ma ve heyecan yati§m­ caya kadar bulunduklan yerlerde kalmalanna izin verilmesi. 672 BOA, Y.PRK. B$K. 47-35. 673 BOA, A.MKT.MHM. 628-45, lef. 3-1 .

OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

187

5- Yagmaahgi õnlemek için huna õn ayak olanlarm yakalanarak jurnalleriyle birlikte gõnderilmesi. Ellerinde gasp edilmi§ effa gõrülenlerin bu effªY1 nereden ve kimden ald1klarm1 bir deftere yazarak muhafaza altmda kendisiyle birlikte po­ lis merkezine teslim edilmesi. 6- Hangi sm1ftan olursa olsun hiç kimsenin silahh gezmesine veya silah ta§l­ masma gõz yumulmamasi. 7- Hiçbir meskene bir ba§kasmm zorla girmesine müsaade edilmemesi. 8- Devriye kollarmm her çe§it olayi birbirlerine haber verip gerekirse birbir­ lerine yardim etmesi. 9- Yabanc1 tabiiyetinde olanlarm can, mal ve namuslar1 her çe§it saldmdan korunmahdir. Bir yabancmm evinin aranmas1 gerektigi takdirde elçilik veya kon­ soloslara veya tercümanlarma müracaat edilerek kanuni ara§tirma bunlarm arac1hg1yla yaptlmahd1r. 10- i§bu talimat hükümlerine aykm davrananlar veya en küçük müsamaha ve ihmalde bulunanlar §iddetle cezalandmlacaklard1r674• Yine Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne gõnderilen bir ba§ka tezkirede, Ermeni komitecilerinin gizlenmek için yabanctlarm mülklerine girebilecegi ifade edilmi§ti. Bu yerlere girilmesi gerekeceginden bu gõrevi yerine getirecek olanla­ nn usul ne ise o §ekilde hareket etmeleri gerektigi, bunun d1§mda bir hareketten dolayi sefaretlerden herhangi bir §ikâyetin gelmemesi için son derece itina gõste­ rilmesi emri verilmi§ti. Devammda bu sirada õzellikle kadm ve çocuklarm korun­ mas1 için gayret ve itina gõsterilmesi üzerinde durulmu§tu675• Olaylar geli§irken Osmanh Hükümeti'nin õzellikle üzerinde durdugu bir ba§ka konu ise ahalinin Ermeni olaylarma müdahale ettirilmemesi hususudur. Sürekli olarak Ermenilerin tekrar olaylar ç1karacagma dair haberler ahmyordu. Bu tür olaylar zuhur ettigi takdirde halkm bu olaylara müdahale ihtimali vard1. Hükümet bu tür müdahale­ lerin õnüne geçilmesi için sürekli olarak Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne emir­ ler gõnderiyordu. Bu amaçla gõnderilen bir belgede, halkm asayi§in düzene sokulmas1 için ça­ h§an asker ve jandarmanm i§lerine kesinlikle kari§tirtlmamasma son derece iti674 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylari, Mezalimi, s . 362-363. 675 BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 5-6.

e.

II, s. 342-343; Hocaoglu, Ermeni

FiKRETTiN YAVUZ

188

na gõsterilmesi üzerinde duruluyordu. Gerekli õgüt ve talimatlarm verilmesi için Bahriye Nezareti ve Tophaneyi Amire mü§irligi ile de ileti§ime geçildigi belir­ tiliyordu676. Seraskerlik makammm dikkatle üzerinde durdugu bir ba§ka husus ise Ermeni olaylarmm devam edecegi izlenimi üzerine bu olaylarm bastmlmas1 i§inin sadece küçük zabitlere b1raktlmamas1 meselesiydi. Bu amaçla gõrevlendi­ rilecek ki§ilerin üst rütbeli olmas1, gerekli miktarda kuvvetin karakollara ve icap eden yerlere gõnderilmesi isteniyordu677• Ytld1z Sarayi'ndan olaym hemen ertesinde ba§layan talimat bombard1ma­ m sürekli devam etmi§ti. 28 Agustos tarihinde Ytld1z Sarayi' ndan, Seraskerlik, Bahriye Nezareti, Tophane Mü§iriyeti, 1. ve 2. Firka Kumandanhg1, Üsküdar bõl­ gesindeki kumandanhklar, �ehremaneti, Zaptiye Nezareti, Beyoglu ve Üsküdar Mutasarnfuklan ve Ístanbul Bogaz1'nm Karadeniz'e açtlan kismm1 korumakla gõrevli Arnavutkõy Karakolu'na bir tezkire gõnderilmi§ti. Tezkirede asayi§i sag­ lamakla gõrevli olanlann, olay ç1karan Ermenileri yakalayarak, zaptiyeye teslim etmesi, korkarak gizlenenlere saldm yap1lmasma engel olunmas1, silah ve sopalar­ la hiç kimsenin gezmesine izin verilmemesi, yabanctlann evlerine yaptlacak sal­ d1rtlara engel olunmas1, gasp ve yagmaya kesinlikle izin verilmemesi isteniyordu. Buna kar§l hareket edenlerin kesinlikle sert cezalara çarptirtlacagmm gõrevli tüm memurlara bildirilmesi emrediliyordu678. Yine Ytld1z Saray1'ndan 29 Agustos ta­ rihinde yukar1da belirtilen makamlarm yam sira Be§ikta§ Polisine gõnderilen bir ba§ka yaz1da, bir sonraki gün Ermeni komitecilerinin yine bir olay gerçekle§tire­ cekleri hakkinda baz1 haberler almd1g1 belirtiliyordu. Boyle bir habere inantlmasa da gerçekle§ecekmi§ gibi dikkatli olunmas1 gerektiginden, ona gõre hareket edi­ lerek hiçbir uygunsuzluga meydan verilmemesi ve asayi§in korunmasmm irade geregi oldugu bildiriliyordu679. Bu genel talimatlann yam sira Osmanh Hükümeti'nin münferit olaylar için dahi tedbirler ald1gm1 gõsteren õrnekler vardi. Ôrnegin daha olaym ilk günü yani 26 Agustos'ta Galata'da Frans1zlara ait iki magazanm saldmya ugrad1g1 bir Frans1z'm ise katledildigine dair Frans1z sefarethanesinin ba§vurusu üzerine ge­ rekli tahkikatm derhal yaptlmas1 için emir verildigi gõrülmektedir. Üstelik bu tür s1kinttlarm õnüne geçilmesi amac1yla bu bõlgede bulunan acente ve postanele676 677 6 78 679

BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 10-11. BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 1 1-1,12. BOA, Y.PRK.B�K. 47-40. BOA, Y.PRK.B�K. 47-45, lef. 1-2.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

189

rin korunmas1 için de harekete geçildigi gõrülüyor680• Yine Fransa Hükümeti'nin istanbul'da ya§ayan Frans1zlarm mal ve canlarmm tehlikede bulunduguna dair beyanatta bulunmas1 üzerine Osmanli Hükümeti sefaret ba§tercümanma Frans1zlarm korunmas1 için gerekli tedbirlerin zaten almml§ oldugunu ve bu hu­ suslara riayet edilmesine son derece itina gõsterilecegini bildirmi§ti681• Buna ben­ zer ba§ka bir olayda, sadrazamm dogrudan zaptiye nazmna bir telgraf gõndererek ingiliz postanesi memurlarmdan iki ki§inin olaylar nedeniyle korkarak postanede kapah kald1klarm1 bildirdigi ve bu ki§ilerin salimen evlerine gõnderilmesi emrini verdigi gõrülmektedir682• Ashnda Osmanli Hükümeti olaylarm õnünü alabilmek için elinden geleni yapmaya çah§iyordu. Ôte yandan olaylardan rahats1z olan yabanc1 sefaretlerin endi§elerini gider­ mek için de tedbirler ahnd1g1 gõrülmektedir. Olaylar esnasmda sefaretlerin ko­ runmas1 için Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne emirler verilmi§ti. Buna gõre se­ faretlerin korunmas1 için maiyet vapurlarmdan karaya asker ç1karillp her sefarete bir mülaz1m komutasmda on ba§l takim1 ile Zaptiye Nezareti tarafmdan bir polis gõnderilmesi kararla§tmlm1§t1683• Bu tedbirlerin yam s1ra olaym gerçekle§tigi gün Sadaret Zaptiye Nezareti'ne yazd1g1 bir telgrafta õzellikle Osmanli Bankas1 ve bunun gibi müesseselerin korunmas1 için bu yerlere yeterli miktarda jandarma ve asker yerle§tirilmesini, Osmanli Bankas1'nm bir sonraki gün açtlmas1 için de he­ men tüm tedbirlerin ahnmas1 emirlerini vermi§ti684• Anla§tlan Osmanli Hükümeti asayi§in düzene sokulmas1 için mümkün olan tedbirleri almaya gayret ediyordu. Ermeni olaylarmm ortadan kald1rtlmas1 için ahnacak tedbirler hususun­ da Osmanli Hükümeti müteyakkiz bir haldeydi. Meclis-i Mahsus-u Vükela'nm yapt1g1 toplant1da õnemli kararlar ahnd1g1 gõrülmektedir. Son olaylar1 meyda­ na getiren komitecilerin liderlerinin bir kismmm Avrupa'ya gõnderilmi§ oldugu, ta§rah olanlarm ise memleketlerine yolland1g1 ifade ediliyordu. Ancak Ermeni komitecilerinin vilayetlerde kolayhkla olaylar meydana getirecegi muhtemel ol­ dugu için Ermeni kari§ikhklarmm tamamen ortadan kaldirtlmasmm mümkün olmad1g1 kanaati hastl olmu§tu. Bu nedenle o s1rada meydana gelen olaylar ne­ ticesinde Avrupa kamuoyunda meydana gelen durumdan istifade edilerek gerek 680 681 682 683 684

BOA, A.MKT.MHM. 628-47, lef. 1-2. BOA, A.MKT.MHM. 629-28. BOA, Y.PRK.A. 1 1-18. BOA, A.MKT.MHM. 628-14, lef.1-2 . BOA, A.MKT.MHM. 628-15, lef. 1-2 .

190

FiKRETTiN YAVUZ

istanbul'da ve gerek ta§rada olan Ermeni komitecilerinden isteyenlerin Avrupa ve Amerika'ya gitmelerine izin verilmesi, kan§dchk ç1karmaya devam etmekte israrci olanlarm uzak memleketlere gõnderilmelerine karar verilmi§ti. Ermenilerden bir kismmm zaten Amerika'ya gitmek istedigi, bunlarm gõçlerinin kolayla§t1rmas1 için gerekli vas1talarm tedarik edilecegine dair müracaatta bulunuldugu, bunun için Washington sefaretine ba§VUruldugu belirtiliyordu. Amerika'ya gitmek iste­ yen Ermeniler ruhsat talep ettikleri s1rada onlardan istenen Osmanh topraklarma bir daha dõnmemek ve i stanbul'da bulunan gayrimenkullerini de sat1p alakalarm1 kesmi§ olmalar1yd1. Osmanh Hükümeti 13 Eylül 1896 tarihinde ald1g1 bu kararlar dogrultusunda belirtilen §artlar1 kabul eden Ermenilerin Amerika'ya gitmelerine müsaade edecegini ilan etmi§ti685• Gõrüldügü üzere Osmanh Devleti i stanbul ve Anadolu'daki Ermeni olaylarm1 engelleyebilmek için Ermenilerin gõç etmesi­ ne dahi izin veriyordu. Bu amaçla toplanan Osmanh Hükümeti gitmek isteyen Ermenilere herhangi bir zorluk ç1karmayacag1 hususunda teminat veriyordu.

3. Hastanelerdeki Yarahlar ve ifadeleri Ermeni olaylari neticesinde birçok õlü ve yarah oldugu gõrülmektedir. Adliye Nezareti'nin 21 Eylül 1896 tarihli yaz1smda, bu ki§iler hakkmda bir ara§tirma yapdmas1 istendigi dikkati çekmektedir. Adliye Nazm emir verildigi üzere, bu ara§tirmay1 yapmas1 için i stanbul i stinaf Müdde-i Umumisi muavini Mazhar Beyi gõrevlendirdigini belirtmektedir686• i stinaf Müdde-i Umumisi Mazhar Bey hastanelere bizzat giderek yarahlarla gõrü§mܧ ve bu ki§ilerin verdigi ifadeleri ka­ yit altma ahnmI§tl. Mazhar Bey'in gittigi hastaneler §Unlard1: Gurebâ-1 Müslimin Hastanesi, Daire-i Sadise (Altmc1 Daire) Hastanesi, Hapishane-i Umumi Hastanesi, Rum i spitalyas1 (Gureba-i Gayrimüslimin Hastanesi). Mazhar Bey ilk olarak 18 Eylül 1896 tarihinde Gureba-i Müslimin Hastanesi'ne gitmi§ti. Bu hastanede Haskõy, Kandilli, Eyüp'te Ni§anca, Galata, Salmatomruk, Galata'da Per§embepazar1 semtlerinde meydana gelen yaralama­ larla ilgili tutanaklar tutmu§tu. Haskõy'de oturan i nebolulu on dokuz ya§mdaki Ali oglu Hüseyin yarah olarak verdigi ifadesinde, olay günü kald1g1 dükkanmm õnünde gürültü duydugundan d1§ar1 ç1kt1gm1, bu suada beline §iddetli bir §ekilde vuruldugunu, kan akmaya ba§lad1ktan sonra acmm artt1gm1 ve yaranm tesiriyle 685 686

BOA, Y.A.Res. 82-08. BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

191

o sirada nefes alamad1gm1 belirtmi§ti687. Mazhar Bey'in gõrü§tiigü ikinci yara­ h Kandilli'de rençperlik eden yirmi be§ ya§mda Çankmh Ômer oglu Halit idi. Verdigi ifadesinde, 27 Agustos Per§embe günü �am1, iskeledeki kahvede gece bire kadar oturduktan sonra kaldig1 yere geri dõnerken, kar§1sma ç1kan birinin çirkin sõzler sõyledikten sonra "bu da senin hak.ktn diyerek" ta§idigi biçag1 gõbegine ve kas1gma soktugunu, kendisini yaralayanm iskelede hamal olan Ohan oldugu­ nu sesinden tamd1gm1 dile getirmi§ti688. Mazhar Bey'in bu hastanede gõrü§tiigü diger ki§i ise Eyüp'teki Ni§anca mahallesinde oturan yirmi üç ya§mdaki Osman oglu Hakki adh ki§iydi. Bu ki§i verdigi ifadesinde, olaym gerçekle§tigi �am, Ermeni mahallesinden silah attlmaya ba§land1gm1, bu sirada askerlere silahm ne­ reden attld1gm1 gõstermek için sokaga ç1ktigm1, geri dõndügü sirada bir revolver kur§ununun sol kas1gma isabet ettigini ifade etmi§tir689. Mazhar Bey'in bu hasta­ nede gõrü§tiigü diger bir yarah ise Galata'da simitçi firmmda çah§an ve bu finn­ da geceleyen Kastamonulu yirmi alt1 ya§mdaki Mehmet oglu Hakki adh ki§iydi. ifadesinde Çar§amba günü tabla ile Osmanh Bankas1 sokagmdan geçerken, sag eline bir §eyin isabet ettigini, bunun fmd1k büyüklügünde bir bomba parças1 oldu­ gunu ve bunu ç1kard1gm1 belirtmi§ti690. Mazhar Bey'in bu hastanede ald1g1 diger bir ifade ise, izzet Mehmet Efendi Medresesi õgrencilerinden yirmi be§ ya§mda­ ki Ali oglu Ômer adh ki§iydi. ifadesinde, olaydan bir gün sonra, yani Per§embe günü, Eyüp'te oturan birini gõrmeye gittigini, oradan dõnerken Salmatomruk Askeri Karakolu'nun üst tarafmda bulunan Ermeni evinden üzerine ate§ açtld1g1m dile getirmi§ti. ilk kur§unun ba§ma isabet ettigini, ikinci kur§unun ise kendisini yere serdigini belirten bu ki§i, kendisine attlan alt1 kur§un neticesinde iki yerinden yara ald1gm1, ba§mda bulunan kur§unun ise ameliyatla ç1kartld1gm1 ifade etmi§­ ti691 . Mazhar Bey Eyüp Ni§anca'da meydana gelen yaralama olaymm da tutanagm1 tutmu§tu. Otuz üç yapnda Bekir oglu ismail adh ki§i ifadesinde, Çar§amba günü akpm1, her zamanki gibi hayvanma üzüm yükleyerek pazara gõtürmekte oldugu suada Eyüp'te eczac1 olan bir Ermeni'nin evinin õnünden geçerken, bu ki§inin kap1yi açarak üzerine iki e1 ate§ ettigini, attlan iki kur§undan birinin sol kas1gma girip arka tarafindan ç1kt1gm1 dile getirmi§ti692. Galata'da Per§embe Pazari'nda 687 688 689 69 0 69 1 692

BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. B OA, Y.PRK.AZN. B OA, Y.PRK.AZN. B OA, Y.PRK.AZN.

16-39, lef. 2 -1 . 16-39, lef. 2 -1 . 16-39, lef. 2-2. 16-39, lef. 2-2. 16-39, lef. 3-1. 16-39, lef. 3-1.

FiKRETTiN YAVUZ

192

meydana gelen olay neticesinde yaralanan Kemahh Ahmet oglu Hasan verdigi ifadesinde, olay günü gece kald1g1 bir Frans1z'a ait magazaya girerken ba§ka bir magazadan üzerine ate§ açtldigm1 belirtmi§ti. Kur§unun gõzüne isabet ettigini ve bir hafta sonra ç1kartld1gm1 dile getirmi§ti693• Mazhar Bey bu hastanede ald1g1 ifadelerle ilgili olarak raporunun sonunda bir de degerlendirme yapmi§tl. Hastaneye getirilen yaraltlardan be§ ki§i tedavi edildikten sonra taburcu edilmi§, bu ki§ilerin ifadeleri almamam1§t1. Hastanede tedavi edilen ki§ilerin pek vah§i bir §ekilde Ermeni komitecilerinin saldmsma ugrad1gm1, kendi halinde umuma aç1k yollardan geçerken, revolver kur§unuyla ba§larmdan ve gõzlerinden yaralanml§ olduklanm dile getiren Mazhar Bey, aile­ lerinin geçimini saglamak için çar§l ve pazara giden esnafm yolunu bekleyen ko­ mitecilerin bu ki§ilerin üzerlerine ate§ açarak onlan yaralad1klar1m ifade etmi§ti. Hastanelerdeki manzaranm pek hazin oldugu, bu manzaralan gõrmek için gelen yabanc1 muhabirlerin insaniyet namma gõzya§1 dõktügünü belirten Mazhar Bey, yaraltlarm durumunun tam olarak anlattlmasmm üzüntüye sebep olacagmdan, detaylarmm dile getirilmedigini ifade etmektedir694• Mazhar Bey'in ertesi günü yani 19 Eylül'de yaraltlarm ifadelerini almak için gittigi yer Daire-i Sadise Hastanesi idi (Altmc1 Daire Hastanesi). Bu hastane­ de Banka, buradaki polis merkezi, Per§embe Pazar1 ve Galatàda meydana gelen yaralamalarla ilgili tutanaklar tutulmu§tu. Banka civarmda yaralanan ve ifadele­ ri almanlar arasmda Vanh yirmi alt1 ya§mda Abdullah oglu Halit, Galata sivil polis memurlanndan Mehmet Ziya, yine polis memurlarmdan Mehmet Efendi bulunuyordu. Bu ki§ilerden Tekel idaresi kolcularmdan olan Halit ifadesinde, 29 Agustos tarihinde gõrevi ba§mdayken bankanm üst tarafmda bulunan soka­ gm ba§mdaki binalardan atilan kur§unla yaraland1gm1 belirtmi§ti695• Tophane'de Çukurcuma Mahallesi'nde oturan Galata sivil polis memurlarmdan olan Mehmet Ziya ifadesinde, olay günü gõrevli olarak bankaya gittigini, takip edilen bir Ermeni'yi yakalamak için õnüne ç1kt1gmda bu ki§inin elindeki bombayi üzerine att1g1m, dokuz yerinden yara ald1gm1 ve merkeze gõtürülürken Ermenilerin üze­ rine ate§ açt1klar1m ve ayak kemigini kird1klarm1 belirtmi§ti696• Riht1m Karakolu polislerinden olan Mehmet Efendi ise ifadesinde, 26 Agustos Çar§amba günü 693 694 695 696

BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN.

16-39, lef. 3-2. 16-39, lef. 4. 16-40, lef. 1-1. 16-40, lef. 1-1.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

193

bankaya gõrevli olarak gittigi zaman, buradan anlan bombarun üç yerine isabet ederek kendisini yaralachgiru belirtrni�ti697• Galata'da yaralananlar arasmda Rum milletinden Melto, Batumlu yirmi dokuz y�mda Süleyman ve Prevezeli kirk se­ kiz ya�mda Yorgi bulunuyordu. Galata'da Per�embe Pazan'nda ikarnet eden on be� y�mda Melto verdigi ifadesinde, olay günü simitçi finrurun õnünden geçerken, arkasmdan birinin revolver ile kendisini yaralachgiru, orada bulunan Rumlarm onu vurarun Ermeni oldugunu sõylediklerini ve Müslümanlarm onu alarak evi­ ne gõtürdüklerini dile getirmi�ti698• Gemici olarak çah�an Batumlu Süleyman ise ifadesinde, Per�embe günü hamamm õnünden geçerken, hamamm kar�1smda­ ki handan attlan bombadan bir parçarun ayagina saplanchgim yine aym handan attlan bir kur�unun da kendisini yaralachgiru belirtmi�ti699• Hocapap'da bir ban­ da ticaretle me�gul olan Prevezeli Yorgi de ifadesinde 26 Agustos'ta Galata'da Osmanh Bankas1 õnünden geçerken beyaz elbiseli birinin kendisini yedi yerinden yaralad1gm1 sõylemi�ti700 • Mazhar Bey raporunun bundan sonraki kismmda õlü ve yarahlarm isimlerini vermekle yetinmi�ti. Raporda belirtildigine gõre, Ermeni komitecileri tarafindan yaralamp hastanede õlen iki ki�i, yirmi be� y�mdaki Emin Efendi ve Yaz1c1 soka­ gmm bekçisi otuz be� ya�mda Feyzullah oglu Hüseyin idi. Yirmi üç ki�i de has­ tanede tedavi olup taburcu edilmi�ti. Bu ki�ilerden biri kiz olrnak üzere alt1smm Rum, geriye kalan on yedi ki�inin ise jandarma, esnaf, kahveci, amele, hamal gibi i�lerde çah�an Müslümanlar oldugu gõrülmektedir701• Bu hastanedeki izlenimle­ rini dile getiren Mazhar Bey, Ermeni komitecilerinin bir takim masum ve günah­ s1z adamlar1, bomba, revolver ve hançer gibi silahlarla yaralad1klar1m, yaraltlardan õlenlerin say1smm hayli fazla oldugunu belirtmektedir702• Mazhar Bey bir sonraki gün yarahlarm bulundugu diger bir hastaneye git­ mi�ti. 20 Eylül 1 896 tarihinde yaraltlarm ifadesini ald1g1 yer Hapishane-i Umumi Hastanesi idi. Bu hastanede, Galata'da Kürekçiler ve Per�embe Pazar1, Eyüp'tc Silahdaraga, Tahtakale'de meydana gelen yaralamalarla ilgili tutanaklar tutul­ mu�tu. Galata'da Kürekçiler'de yaralanan Erzincanh Halit ifadesinde, 26 Agustos 69 7 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-2. 69 8 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-2. 699 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1. 100 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1. 101 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-2,3-1. 702 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 3-1.

194

FiKRETTiN YAVUZ

Çar�amba günü Galatàda Kürekçilerin içerisinden geçerken kendisini revolver kur§unuyla yaraladiklarm1 dile getirmi§ti703• Kagithane'de oturan kirk yedi ya­ §mdaki �akir ifadesinde, 27 Agustos Per§embe günü Silahtaraga'ya gidip orada gazinoya gittigini, bir süre sonra Ermenilerin gazinoda bulunan Müslümanlara sebepsiz yeri saldird1klarm1, kendisini de iki elinden yaralad1klarm1 dile getirmi§­ ti704. Galata'da Çe§me meydanmda bir firmda hizmetçi olarak çah�an otuz ya§m­ daki Mehmet ise ifadesinde, 29 Agustos Cumartesi günü Per§embe Pazar1'nda, Laleli çe§mesinin altmda b1çakla kendisini yaralad1klarm1 dile getirmi�ti705• Aym gün ifade veren yarahlar arasmda Tahtakale'deki bir �ekerci dükkâmnda çah§an Kastamonulu yirmi sekiz ya§mda Mehmet adh bir ki§i daha vard1. Ífadesinde 27 Agustos tarihinde Tahtakale'de kendisini b1çakla yaraladiklarm1 dile getirmi�ti7°6• Mazhar Bey'in bu hastane ile ilgili raporunda belirttigine gõre, Ermeni ko­ mitecileri tarafmdan yaralamp sonradan hayatm1 kaybeden üç ki�i, yirmi iki ya­ §mda tütüncü Veli, Kas1mpa�ah Ali ve Samatya'da jandarma onba�1s1 olan Ahmet idi. Dokuz ki§i ise hastanede tedavi olup taburcu edilmi§ti. Tamam1 Müslüman olan bu ki§ilerin kahveci, kereste hamah, kundurac1 hizmetkâr gibi i§lerde çah�t1g1 gõrülmektedir707• Mazhar Bey 21 Eylül tarihinde Rum Íspitalyas1'na (Hastanesi) gide­ rek buradaki yarahlarm da ifadelerini almi§tl. Bu hastanede ifadeleri almanlar Kocamustafapa§a'da yaralanan ki§ilerdi. Fatih Jandarma erlerinden yirmi dõrt ya§mda olan Rum Anesti verdigi ifadesinde, olay günü Ermenilerin silah atma­ ya ba§ladigm1, Samatya'dan ald1klar1 emir üzerine silah attlan yere gittiklerini dile getirmi§ti. Bu s1rada Ermenilerin arahks1z olarak üzerlerine ate§ ettiklerini, Kocamustafapa�a'da bir Ermeni evinden üzerlerine ate§ edildigini ve yine o ev­ den attlan bir humbaramn bir jandarmayi õldürdügünü, bu bombanm üç yerin­ den yara almasma sebep oldugunu belirtmi§ti708• Yine Kocamustafapa§a'da bekçi olan kirk yapndaki Hüseyin ifadesinde ba�mdan geçenleri anlatmI§tI. Olay günü Ermenilerin, silah ve bomba atmaya ba§ladiklarm1, aym yerde bir Ermeni evinden çoluk çocuk ile orada bulunan jandarmaya bomba attld1gim belirtmi§ti. Attlan 1o3 1o4 705 706 101 7os

BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN. BOA, Y.PRK.AZN.

16-40, lef. 1 . 16-40, lef. 1 . 16-40, lef.1-2. 16-40, lef.1-2. 16-40, lef. 2-1,2-2 . 16-40, lef. 2 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

195

bu bombadan jandarma onba§tSl Mehmet'in õldügünü, jandarma eri Anesti ile kendisinin ise yaralandtgm1 sõyleyen bekçi, bomba parçasmm kas1gma saglan­ d1gm1 ve ameliyatla ç1kartldtgm1 dile getirmi§ti709. Kocamustafapa§àda yarala­ nan ve ifadesi alman üçüncü ki§i ise, on iki ya§mda Abdullah adtnda bir çocuktu. ifadesinde olay günü evine giderken bir Ermeni evinden bomba attlmas1 netice­ sinde bomba parçasmm gõgsünün sag tarafma isabet ettigini, yaptlan ameliyat sonucunda iki bomba parçasmm ç1kartld1gm1 sõylemi§ti71 0. Raporun devammda bu hastaneye bomba, revolver ve biçakla yaralamp, vefat eden yarah ve õlü olarak getirilen §ahtslar hakktnda bilgi verilmektedir. Buna gõre hastaneye õlü olarak üç Rum gõnderilmi§ti. Yine Olimpiya admda bir Rum kadmm revolver kuqunuyla õldürüldügü dile getirilmi§ti. Hastanede tedavi olup taburcu olanlarm sayis1 ise alt1 idi. Bu alt1 ki§inin tamammm gayrimüslim tebaadan oldugu gõrülmektedir711 • Gümü§suyu Hastanesi ile ilgili olarak da bir ara§ttrma yaptlmt§ ve bu ara§ttrma sonucunda olaylarda yaralananlarm say1smm otuz yedi ki§i oldugu belirlenmi§­ ti712. Ôteyandan hastanelerdeki yaraltlarla ilgili olarak ingiliz elçisinin 16 Eylül tarihinde Londra'ya gõnderdigi telgrafta, Sultan Abdülhamid'in alt1 büyük dev­ let temsilcisini hastanelerdeki yaraltlar1 gõrmek için davet ettigi ifade ediliyordu. ingiliz elçisi bu konuyla ilgili olarak iki ki§i gõrevlendirdi. Bu ki§ilerce haz1rlanan raporda, be§ hastanede yüz altmt§ dokuz yarahnm ziyaret edildigi, bunlardan çogu asker altmt§ dõrdünün Müslüman, yüz be§inin ise Ermeni oldugu ifade ediliyor­ du. Müslümanlar daha ziyade bomba yaras1 almt§ken, Ermeniler ise kur§un, kt­ hç, kama ve sopa gibi §eylerle yaralanmt§lardt. Elçiligin tefti§ için gõnderdigi Dr. Tomlinson, kan§tkhklar esnasmda yaralanan yirmi ki§inin õldügünü, yüz ki§inin ise taburcu edildigini ifade ediyordu71 3• Yaraltlarla ilgili kaynaklarda ba§ka her­ hangi bir kayda rastlanmamt§ken en fazla dikkati çeken husus, olaylar esnasmda meydana gelen õlümler olmu§tur. 4.

Banka Baslaru ve Ístanbul Olaylanndaki Õ lü Saym

Osmanh Bankas1 Basktm ve istanbul Olaylar1 ile ilgili en büyük tartt§ma konusu õlü say1s1 üzerineydi. Battlt kaynaklar ve õzellikle Ermeni kaynaklar1 õlü say1sm1 mümkün oldugu kadar çok gõsterirken, verilen rakamlar arasmda da bü709 710 7 11 7 12 71 3

BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1. BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1/2 . BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1/2 . BOA, Y.PRK.AZN. 16-12. Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 226.

196

FiKRETTiN YAVUZ

yük bir uçurum oldugu dikkati çekmektedir. Ôte yandan, Osmanh Hükümeti'nin yapnrd1gi ara�nrmalar sonucunda ortaya ç1kan saymm ise dikkate ahnmad1gi gõ­ rülmektedir. Olaylardan sonra yüzlerle ba�layan õlü sayismm gün geçtikçe artmas1 ve nihayet 30000 rakanurun telaffuz edilmesi, bu konu hakkmda bati bas1ru ve Ermeni kaynaklanndaki u�azhgt gõzler õnüne sermektedir. Bati kaynaklannda õlü sayis1 ile ilgili bilgi verilirken gõrgü taruklan ile bü­ yükelçiliklerin tahmini rakamlan temel ahruyordu ve eli sopah çetelerin binlerce Ermeni'yi sokaklarda katlettigi sõyleniyordu714• Ôrnegin, Louis Rambert "Notes et Impressions de Turquie" adh eserinde katliam diye tabir ettigi olaylarm saray ve hükümet tarafindan yaptlan sistemli bir hareket oldugunu, hepsi ayru standart­ ta olan sopalarm çok õnceden hazrrlarup karakollarda kent halkma dagittld1giru belirterek õlenlerin sayirun 8000'e ula�t1gm1 belirtiyordu715• Yine gõrgü �ahitle­ rinin verdikleri bilgilere dayand1g1 sõylenen rakamlarda bir tutarhlik oldugunu belirten Ermeni tarihçi Kirakossian, Rus askeri ata�esi Peshkov'un 5500'den fazla Ermeni'nin iki gün içerisinde õldürüldügüne taruklik ettigini dile getiriyordu716. Bu olaylar1 katliam olarak niteleyen ve aç1k sebeplerden õtürü yazarmm kim ol­ dugu sõylenmeyen bir ba�ka makalede ise katliam ve yagmanm iki gün sürdügü, bu konu hakkmda yüzlerce gõrgü �ahidinin oldugu ancak õlü say1smm bilinmesin mümkün olmadigi belirtiliyordu. Her �eyin sistematik bir �ekilde gerçekle�tirildi­ gi vurgusu yaptltrken, õlü sayismm saraya sunulan resmi bir belgede 8750 olarak belirtildigi ileri sürülüyordu717• Nereden ahndigi belli olmayan 8750 sayis1 ba�ka kaynaklar tarafmdan da kullantlmi�t1718• Genelde katliam temas1 i�leyen bir ba�ka makalede ise õlü sayis1run 4000 ile 6000 arasmda oldugu ileri sürülüyordu719• Bu makaleye kaynak olarak gõsterilen çah�mada ise otuz alt1 saat devam ettigi õne sürülen katliamlardaki õlümler hakkmda kesin sayiya ula�an güvenilir bilgi ahn­ masmm asla mümkün olmadig1 belirtilirken, muhtemel sayi olarak bu rakam te7 14 Ôrnegin Yunan konsolosluk gõrevlisi olan Kalopothakes, isim vermeksizi gõrgü �ahitlerinden ald1g1 bilgileri aktanrken inamlmas1 güç, muazaam katliam tasvirleri çizmektedir. Bkz. D. Kalopathakes, "The Constantinople Massacres", 1he Nation, vol. 63, (8 October 1896), s. 265-267. 7 15 Ethem Eldem, Osman/1 Bankas1 Tarihi, çev. Ay�e Berktay, Osmanh Bankas1 Ara�tlrma Merkezi: Türkiye Ekonomi ve Toplumsal Tarih Vakf1, istanbul, 2000, s. 235. 7 16 Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 268. 7 1 7 1he Constantinople Massacre (1896), Contemporary Review, 70 (July/Dec.), s. 459460. 7 1 8 James Bryce, Transcaucasia and Arara!, 4th edition, London, 1896, s. 516. 7 1 9 Review of Reviews, Massacres in Constantinople, 15 (1897:Jan.), s. 32.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

197

laffuz edilmekteydi720• Yine 6000 rakammi veren ba�ka bir makalede, bu ki�ilerin günahsiz oldugu ve bu katliamlann çok uzakta degil, yabanci temsilcilerin gõzü õnünde istanbul'da gerçekle�tirildigi belirtilmekteydi721• "jstanhul'da Teror" ba�­ hgmi kullanan Speakerda lOOOO'den fazla, Atlantic Montly'de ise 7000 ile 10000 arasmda Ermeni'nin õldürüldügü iddia ediliyordu722• Rus kaynaklarmda da bu ra­ kamm telaffuz edildigi gõrülmektedir723• Kisacasi ba�hgmda istanbul katliamlari ve benzeri tabirleri kullanan hemen her kaynak 4000 ile 10000 hatta daha fazla bir rakam vererek bati kamuoyunda bõyle bir saymm inandmci oldugu kanmm uyandmyordu. Bu dõnemde istanbul'da bulunan elçiliklerin sõyledigi rakamlar da bati ka­ muoyunda dogal olarak aym etkiyi uyandmyordu. istanbul'daki ingiliz elçiliginin 2 Eylül tarihinde gõnderdigi bir telgrafta ayaktaktmmi hükümetin organize ettigi, 5000 ile 6000 õlü sayismm ilimh oldugu belirtiliyordu724• istanbul'daki Alman büyükelçisi Baron de Saurma, 1 Eylül tarihinde gõnderdigi telgrafta, bu olaym günahsiz Ermenilerin hayatma mal oldugunu ve õlü sayismm 8000 civarmda hesap edildigini sõylüyordu. Olaylarm sona ermek üzere oldugunu belirten bü­ yükelçi, komitecilerin amacmm Avrupah devletlerin dikkatini çekmek oldugunu bildiriyordu725• Fransiz elçiliginin de bu rakamlari telaffuz ettigi gõrülmektedir726• Gõrüldügü üzere diplomatik çevrelerin verdigi bilgiler de 5000 ile 8000 arasm­ daydi. Kesin bir rakam belirtmekten kaçmdiklari gibi, tahmini olarak ve genellikle gõrgü �ahitlerinden ahndigi bildirilen saytlar üzerinde duruyorlardi. Olaylarm hemen ardmdan büyükelçiliklerin verdigi bu rakamlar ve yine bu dõnemde kaleme ahnan makalelerin o tarihten sonra yaztlan eserler ve günümüz­ de Ermeni konusunda batida itibar gõren yazarlar tarafmdan kullantldigi ve bu 720 Yvan Troshine, "A Bystander's Notes of a Massacre: The Slaughter of Armenians in Constantinople", Scribner's Magazine, 21, no. 1 Qan. 1897): 48-67. 721 Earl ofMeath [Reginald Brabazon], "The Massacres in Turkey", Nineteenth Century 40 (Oct. 1896): 661. 722 Speaker, The Terror At Constantinople, 14 (1896:Sept.) s. 249; Roberts Chalmers, "A Mother of Martyrs", The Atlantic Month!y, vol. 83, Qanuary 1899), s. 90. 72 3 A. Tyrakova, Staraya Turtsiya i mladoturki, Petrograd, 1916, s. 62. 72 4 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 191, Blue Book, Turkey, No. 1, 1897, s. 9-10. 72 5 La Politique extrerieure de l 'Allemagne 1870-1914, (1931), Johannes Lepsius, et al. , Documents officiels publies par !e ministere allemand des affaires etrangeres, tome XII, 30 Avril

1896-9 Fevrier 1897, A lfred Costes,

Editeur Paris,

726 Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 325.

1931, s. 136.

198

FiKRETTiN YAVUZ

rakamlann pe§inen kabul gõrdügü aç1ktir. Ôrnegin, Louise Nalbandian, 6000 sa­ verirken727, William Langer, 5000-6000 Ermeni'nin õldügünü sõylemekte­ dir728. Richard Hovannisian olaylar esnasmda Ermenilerin aynm gõzetilmeksizin sopalarla dõvüldügünü, Pera, Galata, Pangalt1, Tophane, Be§ikta§ ve Kas1mpa§a ile Bebek, Rumelihisar1, Kandilli ve Haskõy gibi bogazm kasabalarmda Ermenilerin õlümüne dogrand1gm1 ileri sürmektedir. Devammda katliamm iki gün sürdü­ günü, 6000 ki§inin hayatma mal oldugunu ve panik içine dü§mܧ on binlerce Ermeni'nin ise ba§kentten gõç etmek mecburiyetinde kald1gm1 belirtmektedir729. Yine Walker, iki gün süren õldürmeler ve daha sonra küçük çaph olaylarda 5000 ile 6000 ki§inin õldügü ifadesinin llimli bir say1 oldugunu, müteakip aylarda Ístanbul Ermeni nüfusunun gõçler neticesinde 75 bin azald1gm1 dile getirmekte­ dir730. Robert Mirak ise, 36 saat süren katliamlarda Ermenilerin zalimce õldürül­ düklerini ve õlü say1smm 5000 ile 8000 arasmda degi§tigini belirtiyor731. Vahan Kurkjian da Banka Baskm1'run Osmanlt Hükümeti ve saray tarafindan bilindigini ve Ermenilerin Avrupaltlarm gõzünden dü§ürülmesi için Banka Baskiru'na izin verildigini ve nihayetinde bu olaym 8000 Ermeni'nin hayatma mal oldugunu dile getiriyor732. Norbert Saupp da Alman büyükelçisinin raporuna binaen, 8000 raka­ mm1 vererek birçok ki§inin de denize attld1gm1 sõylüyordu733. }'lSlill

Bu tür çah§malarm çoguna kaynak te§kil eden eserler genelde misyonerler tarafmdan kaleme ahnanlard1. Bu misyonerlerden biri olan Robert Koleji'nin mü­ dürü George Washburn, eserinde 10000 rakamm1 telaffuz ederken, Ístanbul'un kan gõlüne dõndügünü, binlerce Ermeni'nin õldürüldügünü ve onlarm yerine Kürtlerin getirildigini belirtmektedir734. Ôte yandan Íngiliz diplomat Charles Elliot, Kürt ve Lazlardan olu§an, demir çubuk ve aym §ekilli sopalarla silahlanmt§ ayaktakimmm gece ve gündüz sokaklarda yakalad1g1 Gregoryan her Ermeni'yi 72 7 Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 178 . 728 Langer, Diplomacy ofImperialism, s. 324. 72 9 Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s. 226-227. 730 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 169. 73 1 Mirak, Torn Between Two Lands, s. 226. 732 Kurkjian, A History ofArmenia, s. 297. 733 Norbert Saupp, Das Deutsche Reich und die armenische Frage 1878-1914, Kõln, 1990, s. 97. 734 George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections ofRobert College, Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909, s. xxv,249.

OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

199

õldürdügünü, õlenlerin çogunun hamal oldugunu, asker ve polisin katliamlan en­ gellemedigini ve õlü saymnm 6000 civarmda oldugunu sõylüyordu735• Babasmm gõrevi nedeniyle istanbul'da bulunan bir ingiliz muazzam katliam tasvirleri ya­ p1yordu. Binlerce erkek, kadm ve çocugun, kimileri henüz canhyken arabalara yüklenip ta�mm1� ve Bogaz'a attlm1� olduklar1ru sõylerken, bu olaylar Sirasmda õlenlerin say1smm asla bilinemeyecegini ifade ediyordu736• Victor Bérard ise olay­ larm hükümet tarafmdan bilindigini ve õlü say1smm 6000-7000 civarmda oldu­ gunu belirtiyordu737• Alman kaynaklanyla olaylar1 ele alan Ramazan Çahk farkh yazarlarm verdigi rakamlarda da büyük uyu�mazhklar oldugunu sõylemektedir738• En mutedil rakamlarda bile saymm 2000'in üzerinde oldugu dikkati çekmekte­ dir. Ôrnegin Jeremy Salt õlü say1S1ru ele ahrken, "çtldirm1{ ayaktakimmm sald1rtlannda õlen Ermenilerin say1S1yla ilgili büyükelçiliklerin tahminlerinin 2000 ile 4000 arasmda oldugunu dile getiriyordu. Amerikan elçisi Terrel'in telgrafmdan anla�1ld1g1 kadanyla birçogu Haliç ve bogazm sularma attld1g1 için gerçek saymm bilinmesi mümkün degildi739• Gõrüldügü üzere kaynaklar, gõrgü taruklan ve bü­ yükelçiliklerin tahmini rakamlan 2000 ile 24000 arasmda õlüden bahsetmekte­ dirler. Aym durum bati basm1 için de geçerliydi. Bati basmmda ç1kan ilk haberlerde õlü saylSl yüzlerce �eklinde ifade edili­ yorken bir süre sonra bu saymm art1� gõsterdigi ve nihayet 30000 rakammm dahi telaffi.iz edildigi gõrülmektedir. Õ rnegin 1he Times gazetesi 28 Agustos tarihinde yüzlerce kay1p ifadesini kullamrken, 29 Agustos'ta lOOO'den fazla, 31 Agustos'ta 2000-3000, 2 Eylül'de 5000, 9 Eylül'de ise 6000 rakamma ç1km1�t1740• Amerikan gazetelerinin tutumu da bu �ekildeydi ve yüzlerce ile ba§layan kay1p say1s1, bin­ lere, on binlere ula§1yordu. Ôrnegin daha 28 Agustos tarihinde Brooklyn Daily Eagle õlü sayism1 binlerle ifade ediyordu741• ingiliz Daily Telegraph 31 Agustos'ta

73 5 Charles Elliot, Turkey in Europe, New York, Barnes and Noble, 1914, s. 41 1 . 736 Dorian L. Neave, Sultan Abdülhamid Devrinde istanbul 'da Gordüklerim, çev. Ne§e Akm, Dergah Yaymlan, 2008, s. 139. 73 7 Victor Berard, La Politique du Su/tan, Revue de Paris, December 15, 1896, s. 878. 738 Çahk, rahip Lepsius'un õlü saymm 4000-10000 arasmda, Eric Feigl'in 8000, Yves Ternon'un, 6000; Sydacoff'un ise 24.655 olarak verdigini belirtmektedir. (Çahk, Alman Kaynaklartna Gore II. Ahdülhamid Doneminde Ermeni Olaylari, s. 142). 739 Salt, Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, s. 109. 74 0 Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", s. 138. 74 1 1he Brooklyn Daily Eagle, Aug. 28, 1896, s. 1.

200

FiKRETTiN YAVUZ

2000742, 7 Eylül'de ise 5000 saymru veriyordu743• Benzer bir artl§l diger gazete­ lerde de gõrmek mümkündür. Gazetelerdeki ortalama 10000 olarak gõrünse de, Washington Post ve Los Angeles Times'm verdigi sayi õlümlerle alakali bilgi kirlili­ ginin ne safhada oldugunu gõsteriyordu. Bu iki gazetenin 19 Ekim tarihli nüsha­ lannda õlü sayi 30000 olarak duyuruluyordu744• Amerikan ve ingiliz basmm õlü sayis1yla ilgili haberleri bu §ekildeydi. Benzer bir tutumun Alman basmmda da oldugu dikkati çekmektedir. istanbul olaylarm1 ele alan Alman gazetelerinde oldukça farkh rakamlar verilmekteydi. Vowaerts gazetesine gõre 2000-3000 Ermeni, 300-400 Osmanh askeri hayatm1 kaybetmi§ti. 4000 ki§i de olaylara kari§t1g1 gerekçesiyle tutuklan­ ffil§tl. Kolnische Zeitunga gõre, olaylarda õlen Ermenilerin saym 6000-8000 ara­ smda degi§mekteydi. Frankfarter Zeitung ise, 4000 üzerinde insanm katledildigini belirtmesine ragmen, bu saymm aslmda çok daha fazia oldugu, pek çok tarafin degerlendirmesine gõre bu saymm 6000 oldugunu kay1t etmi§ti. Ayru haberde, Osmanh resmi makamlarmm bildirdigine gõre 450 subay ve askerin bu olaylar sirasmda hayatm1 kaybettigi belirtilmektedir745• Bati basmma yans1yan rakamla­ nn hemen hepsinin kesin bir say1 vermemesi ve aralarmda büyük bir uçurumun bulunmas1 kesin rakamlar veren Osmanh belgelerine dikkat çekilmesini zorunlu hale getirmektedir. Osmanh Hükümeti 26 Agustos tarihinde meydana gelen õlümlerle ilgili he­ men bilgi toplamaya ba§lam1§tl. Sadrazam Zaptiye Nezareti'ne gõnderdigi telg­ rafta Tophane ve Sahpazar1 civarmda yollarda bulunan cenazelerin hemen kald1nhp, defnedilmelerini isteyerek, Müslüman ve gayrimüslim say1smm bildirilme­ sini talep ediyordu746• Bahriye Nezareti de bu konuda hemen harekete geçmi§ti. Kas1mpa§a civarmda iki yüz õlü olduguna dair bilgi ahnd1g1 ve bu olayin gerçek olup olmad1gma, gerçekle§IDͧ ise sebebinin ne olduguna dair Bahriye Tabur Kumandanhg1'ndan bilgi verilmesi talep ediliyordu747• Yukar1da ayrmttlar1 ile ve­ rildigi üzere olaylardan sonra bir komisyon olu§turularak semt semt õlü say1Sl ile 742

The Daily Telegraph, Aug. 31, 1896, s. 5.

743 The Daily Telegraph, Sept. 07, 1896, s. 7. 744 The Washington Post, Oct 19, 1896, s. 6; Los Angeles Times, Oct 19, 1896, s. 1. 745 Necmettin Alkan " Ermeni Terõristlerin Osmanh BaHehri istanbul'daki

Saldmlan, s. 77. 746 BOA, Y.PRK.A. 1 1-19;A.MKT.MHM. 597-6. 747 BOA, Y.PRK.ASK. 1 14-50.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

201

ilgili bilgi toplanm1§t1. Bununla birlikte semt yetkililerinin de bu konuyu ele alan raporlar haz1rlad1g1 dikkati çekmektedir. Ôrnegin Galata Polis Komiserligi'nin olaylardan sonra Ermeni ve Müslüman õlü sayis1 ile ilgili ayrmtili bir rapor hazir­ ladigi, raporda õlenlerin isimleri, olaylarm meydana geldigi yerler, yaraWarm sevk edildigi hastaneler itinah bir §ekilde belirtiliyordu748• Ayru durum diger bõlgeler için de geçerliydi. Ancak õlü sayis1 hakkmda en aynnt1h bilgiler Askeri tefti§ ko­ misyonunun haz1rlad1gi raporda yer ahyordu. Banka Baskm1 ve Ístanbul Olaylar1'run ardmdan askeri tefti§ komisyonu­ nun haz1rladig1 raporda õlü sayis1yla ilgili kesin bilgiler veriliyordu. Buna gore olaylar esnasmda çe§itli semtlerde õlenlerden Müslüman olduklar1 anla§tlanla­ nn di§mdakiler zab1ta memurlarmca belediye arabalarma yüklenerek �i§li, Küçük Bahkh ve Belediye mezarhklarma gõnderilerek buralara defnedilmi§lerdir. �i§li mezarhgma defnedilenlerin saylSl be§ yüz doksan iki, Küçük Bahkh'daki miktar ise aln yüz altm1§tl. Ôlü sayismm toplam bin iki yüz elli iki oldugu, gerek Ermeni mezarc1larm ifadesinden ve gerek Zaptiye Nezareti ile �ehremaneti'nden verilen bilgilerden anla§Uffil§tl. Yaptlan ara§tlrmada mezarlarm da ancak bu kadar na§l içine alabilecegi anla§tlm1§, definlerin saghk ko§ullari içerisinde yaptld1g1, Küçük Bahkh Mezarhg1'nda bu konuda eksik gõrülen baz1 §eylerin ise düzelttirilmi§ ol­ dugu belirtiliyordu749• Yine ar§iV belgeleriyle konuyu ele alan Mehmet Hocaoglu ise kar1§1khklar masmda Ermeni ihtilalcilerinin, kulland1klar1 bomba ve diger si­ lahlardan õlen ve yaralanan asker sayismm çok oldugunu, Müslümanlardan kadm, çocuk olmak üzere pek çok õlü ve yarah var ise de cenazeleri hemen defnedildigi için kesin sayismm bilinmesinin mümkün olmad1gm1 belirtmektedir750• Ôlü sayis1 ile ilgili olarak Zaptiye Nezareti'nin haz1rlad1gi bir tabloda ise 1246 Ermeni ve 26 Müslüman' m õldügü belirtilmektedir751•

748 749 75 0 75 1

BOA, Y.PRK.KOM. 9-16. BOA, YRK.KOM, 9-21, lef. 20. Hocaoglu, Ermeni Mezalimi, s . 607-608. BOA, Y.PRK.ZB. 17-45.

202

FiKRETTiN YAVUZ

Tablo 2: Õlü Saym ile ilgili Zaptiye Nezareti'nin Hazuladigi Tablo Ermeni

Müslüman

Yarah

Ôlü

Fmd1k.h

2

50

Dolapdere

8

2

Semtler

Yarah

Ôlü

8

Tak.sim

4

28

2

Hask.õy

1 95

l

l

Kas1mp�a

1 80

Merk.ez Komiserligi Tutanag1

3

26

5 6

1 67

Gaiata

13

Toplam

624

7 68

26

68

26

622

Íscanbul carafi Gene! Toplam

4

13

1 246

Bati kamuoyunun bilgi kaynag1 olan elçiliklerin tahmini sayilan ve misyoner­ lerin verdigi bilgiler dogrultusunda õlü say1s1yla ilgili kesin bir rakamm ortaya ç1k­ mad1g1 aç1kt1r. Üstelik. binlerden otuz binlere ula�an farkh miktarlarm verilmesi bunlarm rivayetlere dayand1gi izlenimini ortaya ç1karmaktad1r. Hâlbuki Osmanh Hükümeti'nin yapt1rd1g1 ara�tumalarda rakamlarm birbirine çok yakm oldugu dikkati çekmektedir. iki farkh ar�iv belgesi õlü sayism1 1200 ile 1300 arasmda vermektedir. Bu saytlarm resmi kaynaklar vas1tas1yla elde edildigi, bu nedenle õlü say1smm az gõsterilmi� oldugu iddia edilebilir. Ancak dõnemle ilgili hat1ralarm1 aktaran Süleyman Kani (irtem), batida genel kabul gõren ve dogu sorunu ile ilgili yay1nlar yapan Jozef Denais adh bir ki�inin õldürülen Ermenilerin adedini 60007000 olarak belirttigini, fakat o günlerde istanbul'da ag1zdan ag1za dola�an riva­ yetlere gore õlü sayismm ancak 2000 kadar oldugunu dile getiriyordu752• Kisacas1 iki gün devam eden olaylarda iddia edildigi gibi 5000- 10000 insanm sopalarla õldürülmesinin ne kadar zor bir i� oldugu rahatlikla sõylenebilir.

752

irtem,

Ermeni Mese/esinin Íç Yüzü,

s.

40.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

203

5. Olaylar Sonrasmda Í stanbul'da Bulunan Patlaym Maddeler

Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylan nihayete erdikten sonra bir gerçek daha ortaya ç1km1§tl. Olaylarm gerçekle§tigi her semtte, komitecilerin giz­ lendigi ev ve i§ yerlerinde humbara ve dinamit gibi birçok patlaylCl madde bulun­ mu§tu753. Bu konuyla ilgili yaptlan ara§tirmalar bulunan patlayictlann sayismm çok fazla oldugunu gõstermektedir. Patlay1ctlarm bulunmas1 amac1yla yaptlan ara§t1rmalar sonucunda istanbul'da baz1 semtlerde Ermeni evlerinde dinamitve silah meydana ç1kartlm1§tl. Encümen-i Vükela, Selams1z'da Yeni Mahalle'de, yetmi§ iki dinamit, Gedikpa§a'da Yah Pap yoku§unda sekiz evde daha dinamit bulunduguna dair haber ahnmas1 üzerine ko­ nuyla ilgili hemen bir ara§tirma yap1lmasma karar vermi§ti754. Ôte yandan Galata Ermeni Kilisesi sarmcmdaki suda barut ve güherçile kokusu hissedilmesi üzerine Mekteb-i T1bbiye'de tahlil edilmesine karar verilmi§ti755. Galata Ermeni Kilisesi ve ona bagh mektepte yap1lan ara§tirmalar burasmm Hmçak Komitesi tarafmdan kullantlan bir yer oldugunu ortaya ç1karm1§tl. Yaptlan ara§tirmalarda birçok patla­ y1c1 madde bulundugu gibi okulun kimyahanesinde dinamit yap1mmda kullantlan alet ve edevat ortaya ç1kanlm1§tl. Mektep mualli mi Karabet Dogramac1yan'm ma­ sasmda üç adet dinamit, iki revolver ve yirmi fi.§ek, kimyahanede dinamit imaline mahsus iki alet, bomba yap1mmda kullantlan madde ile kilisenin arka tarafmda bulunan kõmürlükte bir Karadag revolveri, on be§ fi§ek, biri büyük biri küçük üç b1çak bulunmu§tu756. Bunlarm yam ma, komiteye evrak haz1rlamakta kulla­ ntlan iki takim yaz1 1stampas1, Ta§nak Komitesi'nin istanbul merkez komitesi­ nin mührü, muzir gazeteler ve ilanlar ele geçirilmi§ti757. Ermeni komitelerinin ibadet yerleri olan kiliselerde bu tür faaliyetler gõsterdigine dair ba§ka õrneklere de rastlamak mümkündür. Kas1mpa§a Yeniçe§me'de bulunan Ermeni kilisesinde yaptlan ara§tlrmada kilise içerisinde bulunan aletlerin patlay1c1 madde yap1mmda

753 Sadece Osmanh Bankas1'ndan ç1kan cephane ve bomba say1sma bak1ld1gmda durumun ne kadar ciddi oldugu anla�1labilir. ingiltere hariciyesine gõnderilen bir telgrafta komitecilerin bankadan tahliyesinin ardmdan banka içerisinde 47 bomba, 27 dinamit fi�egi ve 18 kilo dinamit bulundugu bilgisi veriliyordu. Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 135, Demirel, Ermeniler Hakkinda ingiliz Belgeleri, s. 128. 75 4 BOA, Y.A.HUS. 359-12. 755 BOA, Y.PRK.ASK. 115-36. 75 6 BOA, A.MKT.MHM. 630-6, lef.1-4. 75 7 BOA, i.DH. 1340/1314.R./70.

204

FiKRETTiN YAVUZ

kull amlan türlerden oldugu anla§tlnu§t1758. Bunlarm di§mda Halmoglu'nda bulu­ nan Ermeni kilisesinin ara§tmlmas1 sonucunda, kilise içerisindeki mahzende dõrt sand1k cephane, yirmi yedi adet revolver, elli adet yaldizh kama ve bir sand1k barut bulunmu§tu759. Kiliseleri cephanelik olarak kullanan Ermeni komitecilerinin sak­ ladig1 patlaymlar1 kolayca bulmak için baz1 yollara ba§vurulmas1 gerekliydi. Bu maddelerin ortaya ç1kartlmas1 için ilk olarak muhbirlere õdül verilme­ sinin gündeme geldigi gõrülmektedir. Bu tür bilgi saglayan ki§ilere õdül olarak 5000 kuru§ verilmesi ve kimliklerinin gizli tutulmas1 kararla§tmlm1§t1760. Elde edilen patlay1c1 maddeler ise Tophane ve Baruthane-i Amire'ye teslim ediliyordu. Olaylarm ardmdan bu hususla ilgili olarak birçok defter haz1rlamyordu. 16 Eylül tarihli bir defterde, Osmanh Bankas1, Samatya, Beyoglu ve Haskõy gibi yerlerde ele geçirilen patlay1c1 maddeler aynntili bir §ekilde kaleme almm1§t1761. Bu konuy­ la ilgili olarak bireysel olaylar hakkmda dahi teferruatli yaz1§malar yapiliyordu. Beyoglu'nda bir Ermeni'nin üzerinde bulunan bombanm §ekli, çap1 ve yaptld1g1 maddeler ve tüfekler hakkmda Tophane Mü§irligi'nin bir rapor haz1rlad1g1 gõrül­ mektedir762. Bu tür õrnekleri çogaltmak mümkündür763. Aslmda dõnemin Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a Banka Baskm1 ve i stanbul Olaylan sonrasmda neza­ retçe ele geçirilen patlay1c1 maddelerle ilgili aynntili bilgiler vermektedir764. Ermeni komitecilerinin olaylar esnasmda kulland1klar1 patlay1c1 maddelerin bati kamuoyuna duyurulmas1 gündeme gelmi§ olmahd1r ki Osmanh Hükümeti'nin bu konuyla ilgili iki hususu gõz õnünde bulundurdugu gõrülmektedir. Birincisi bu patlayictlarm Tophane-i Amire'de te§hir edilmesi, ikincisi ise bombalarm fotog­ raflarmm Avrupa'daki sefaretlere gõnderilerek, gazetelerde yayinlattlmas1yd1. i lk olarak ele geçirilen humbara, dinamit, revolver ve fi§ek gibi maddelerin Tophane-i Amire'de müracaat edenlere õzel olarak gõsterilmek üzere te§hir edilmesine karar 758

BOA, Y.PRK. ZB. 18-40 lef. 1-12. BOA, Y.PRK.KOM. 9-19, lef. 2 . 760 BOA, A.MKT.MHM. 630-2, lef.1-5. 761 BOA, Y.PRK. KOM. 9-19, lef. 3-1/2. 762 BOA, Y.Mtv. 145-137, lef. 1-2. 763 Bir õrnek olmas1 açmndan 26 Agustos ile 4 Eylül tarihleri arasmda, yani dokuz günlük bir süreçte, Ermeni evleriyle kilise, okul vb. yerlerden elde edilen silah ve mühimmatm listesi için bkz. Ek. 30-31. 764 Hüseyin Naz1m Pa�a'nm, olaylann gerçekle�tigi her semtle alakah ayn ayn haz1rlanan patlay1c1 madde listeleri ve bu konuyla ilgili yap1lan yaz1�malan için bkz. Hüseyin Naz1m Pa�a. Ermeni Olaylar1 Tarihi, C. II., s. 387-402. 759

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

205

verilmi§ti765• Bõylece i stanbul'da ya§ayan yabanc1 devlet temsilcileri ve gazeteci­ ler olaylarda kullamlan bombalar1 gõrmܧ olacaklard1. Bu konuyla ilgili olarak Karadag Hariciye Nazm'mn bir ziyaretinden bahsedilmektedir. 23 Eylül tarihin­ de Karadag Hariciye Nazm yanmda maiyet memurlarmdan biri oldugu halde pa­ di§ah yaverlerinden Vahap Bey ile Tophane'ye gelrni§, bir süre humbara ve bom­ balar1 inceledikten sonra oradan aynlrnt§tt766• Tophane-i Amire Mü§iriyeti'nin 15 Ekim tarihli bir yaz1smda Padi§ah tarafindan verilen emir geregi o ana kadar mü­ racaatta bulunan yabanctlara ve gazete muhabirlerine bu patlayictlarm õzel olarak gõsterildigi fakat birkaç günden beri gõrmek için ba§vuran kimsenin olmad1g1 belirtiliyor ve te§hire son verilmesinin uygun oldugu ifade ediliyordu767• Burada dikkat çekilen ba§ka bir husus ise patlayic1 maddelerin bo§alttlmas1 i§lemiyle ilgi­ liydi. Patlayic1 maddeler te§hir edilmeden õnce S1hhiye Umumi Müfetti§i Mirliva Bonkofski Pa§a tarafindan aç1hp bo§alttlmaya ba§lanmt§tt. Ancak verilen emir ge­ regi Baruthane'den, Topahane-i Amire'ye getirildikleri için bo§altma i§lemi sona ermemi§ti. Alman karar üzerine Bonkofski Pa§a tarafmdan bo§altma i§lemlerinin tamamlanmas1 için patlay1c1 maddelerin tekrar Baruthane-i Amire'ye nakledil­ mesine karar verilmi§ti768• Osmanh Hükümeti bombalarm te§hirinin yams1ra olaylardan sonra ele ge­ çirilenler ile olaylar esnasmda yaralanan ve õlenlerin çekilen fotograflarmm bati gazetelerinde yay1nlattlmas1 için harekete geçmi§ti. Hariciye Nezareti 6 Ekim tarihinde humbara ve patlay1c1 maddelerin fotograflarmm her birinden otuz­ ktrk adet çogalttlarak yurt dt§mdaki sefaretlere gõnderilmesini Tophane-i Amire Mü§iriyeti'nden istiyordu769• Bu çerçevede patlaym maddelerin ve õldürülen as­ ker ve polislerin fotografiarmm Avrupa ve Amerika'daki sefaretlere ula§ttgma dair Hariciye Nezareti'ne bilgi verdikleri gõrülmektedir770• Londra, Paris, Roma, Brüksel ve Washington gibi dünya ba§kentlerinde bulunan sefaretler verilen emir geregi harekete geçtiklerine dair telgraflar gõnderiyordu. Londra sefareti 14 Kas1m tarihinde be§ humbara ve bunlara ait on iki fotografm kendilerine ula§t1gm1 bildi-

765 766 767 768 769 110

BOA, Y.PRK.ASK. 1 15-104. BOA, Y.PRK.ASK. 115-34. BOA, Y.PRK.ASK. 1 15-104. BOA, Y.Mtv. 148-34, lef. 1-2. BOA, Y.Mtv. 146-91. BOA, A.MKT.MHM. 748-23, lef.1-10.

206

FiKRETTiN YAVUZ

riyordu771• 6 Ocak 1 897 tarihinde Paris Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, gõnderi­ len fotografl.arm resimli Petit]ournalda yaymland1gi dile getiriliyordu772• Bununla birlikte resirnlerin Illustration ve ]ournal gazetesi müdürlerine yay1nlanmas1 için verildigi, Figaro gibi diger baz1 gazetelerin ise resimleri yayinlamak istemedikleri belirtiliyordu773• Brüksel Sefareti 1 Ocak 1 897 tarihinde gõnderdigi telgrafta, fo­ tografl.arm sefaretin sorurnlulugu altmda bulunan �ehbenderliklere gõnderildigi ve Ermeni ihtilalcileri tarafmdan meydana getirilen cinayetlerin kamuoyuna hizh bir �ekilde duyurulmas1 istendigi arz ediliyordu774• Washington Sefareti'nin aym tarihli telgrafinda yine bu hususlar üzerinde duruluyordu. Sefir verilen emir üze­ rine sorumlulugu altmda olan dõrt �ehbenderlige fotografl.ar1 gõnderdigini ve bu fotograflarm Washington gazetelerinde yayinlanmas1 için elinden geleni yapaca­ gm1 belirtiyordu775•

27 Arahk tarihinde Roma Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, fotograf­ lar1 sorumlulugu altmda olan tüm �ehbenderliklere yollad1gm1 belirtiyordu. �ehbenderlerden Haydar Bey'in gayreti ve bu fotografl.ar sayesinde baz1 gaze­ telerde Osmanl1 lehine makaleler yay1nland1g1 bildiriliyordu776• Yaz1�malardan anlapld1g1 kadanyla Osmanh sefirlerinin gayretleri sonucunda baz1 gazetelerde bu fotografl.ar yay1nlanm1�t1. Mesela Leipziger Iffustrierte'de bombalar1 gõsteren bir fotograf yer alm1�t1777• Fakat tüm bu çabalara ragmen, bomba resimlerinin yay1nlanmasmm bati kamuoyu ve õzellikle bati basmmda fazla bir etki yapmas1 beklenemezdi. Zira olaylardan sonra bati basmmda Ermenileri destekleyen bin­ lerce haber yayinlamyordu. Bu çerçevede Bati kamuoyu õzellikle de Bati basmmm Banka Baskm1 ve i stanbul olaylarma yakla�1m1 üzerinde durmanm faydah olacag1 kanaatindeyiz.

77 1 772 773 774 775 776 777

BOA, HR. SYS. 2833-8. Le Petit Journal' de yaymlanan resim için bkz. ek. 24. BOA, HR. SYS. 2833-18. BOA, HR. SYS. 2833-19. BOA, HR. SYS. 2833-20; 2833-22. BOA, HR. SYS. 2833-23. Eric Feigl, A Myth of Terror, Armenian Extremism: Its Causes and lts Historical Context, Freilassin-Salzburg, 1984, s. 69. Bu fotograf için bkz. Ek. 23.

DÕRDÜNCÜ BÕLÜM

BAN KA BAS KIN I VEiS TAN BULOLAYLARIN IN BAT I KAMUOYUNA YANS IMALARI 1. Bati BaslDlrun Haber Kaynaklan ve Ermeni Sorunu

Bati kamuoyu ve õzellikle bati basmi Dogu Sorunu'nun õnemli bir parçasi olan Ermenilere daima sempatiyle yakla§mi§tlf. Yazili basm batida XIX. yüzyilin sonundan itibaren, kamuoyunu, siyasi iktidarlan yõnlendiren õnemli bir konu­ ma gelmi§tir. Bu durum kar§ismda siyasiler de bu etkiye kayitsiz kalamami§lar ve basmm yõnlendirmesine açik olmu§lardir. Bu durumu ingiltere ve Almanya gibi Avrupa'nm õnemli devletlerinde gõrmek mümkündür778• Õrnegin Ermeni Sorunu'nun uluslar arasi bir hal aldigi Berlin Kongresi sürecinde bu durumun ingiltere'de iyiden iyiye su yüzüne çiktigi gõrülmektedir. ingiliz basmi õzellikle Times gazetesi Ermeniler lehine birçok haber yapiyordu. Kongre ile ilgili haber­ lerde Ermeni sorunu sürekli yer buluyordu. ingiltere'de, Ermenilerin yürüttük­ leri faaliyetler de yakmdan takip ediliyor ve destekleniyordu. Ünlü James Bryce, Ermenilerin problemlerini kongrenin õnüne getirmelerinin tam zamam oldu­ gunu, Ermeni halkmm isteklerinin ingiltere'de gõrdügü ilgiden daha fazlasmi hak ettigini, Avrupa'mn Babiâli'nin diger Hiristiyan vatanda§larma yardim ettigi gibi Ermenilere de yardim etmesi gerektigini belirtiyordu779• Bu süreçte yaptlan bu tür yayinlarm ingiliz parlamentosunda da akis buldugu dikkati çekmekte ve Ermenilere yardim edilmesi gündeme getirilmekteydi. ingiltere'nin di§ politikasi­ na yõn veren siyasilerden Lord Salisbury Berlin Kongresi'nde Ermenilerin duru­ munun gõrü§ülmesi gerektigini, Lord Carnarvon ise hiçbir toplulugun Ermeniler kadar dikkate deger olmadigma inandigmi ifade ediyordu780• ingiliz basmmm bu süreçteki sempatik tutumunun ingiltere'deki Ermenilere de cesaret verdigi gõ­ rülmektedir. Nitekim Londra ve Manchester'daki Ermeniler propaganda amaçli

156.

778 Çahk, Alman Kaynak/arina Gore II. Ahdülhamid Doneminde Ermeni Olaylart, s . 155779 The Times, Mar 20, 1878, s . 12. ?80 The Times, Jun 07, 1878, s . 9.

208

FiKRETTiN YAVUZ

bir toplanti düzenlemi�lerdi. Bu toplantida Türkiye'deki Ermeniler lehine idari reformlar yapilmasi talep edildigi gibi i ngiliz hükümetinin konuyu kongrede ele alacak olmasmdan dolayi müte�ekkir olduklari açilamyordu781• Berlin Kongresi sürecinde oldugu gibi bu tarihten sonra da Ermenilerle ilgili haber yapmak bati basmmda moda haline gelmi�ti ve bu duruma hassasiyet gõs­ teriliyordu. Türkler lehine ise bir �ey yazmamaya õzen gõsteriliyordu782• Ôzellikle i ngiliz basmi Gladstone'un tekrar ba�bakan olmasmdan sonra onun da etkisiy­ le Ermeniler lehine birçok haber yapiyordu. Genel itibariyle haberlerde i�lenen tema, H1ristiyan Ermenilerin Anadolu'da zulüm gõrdügü, Berlin Kongresi'nde alman islahat kararlarmm yerine getirilmedigi ve Ermenilere maddi yardim yapil­ masi �eklinde õzetlenebilir. Son dõnemde ilgili gõren ve dõnemin dergilerinde yayinlanan yazilari içeren "7he Armenian Massacres 1894-1896 Media Testimony" adlt çalt�mamn alt ba�ltk­ lari bu durumu gõzler õnüne sermektedir. Kullanilan dikkat çekici ba�ltklar �u �ekildedir: Ermeni Katliamlan, Mutsuz Ermenistan, Ermenistan'a Yardim:Acil Yardim için Ba�vuru, Sultan Ermeni Katliamlarmdan Neden Sorumludur?, Ermenistan'm Yakla�an Sonu: Bizim Gõrevimiz783• Ermeni olaylarmm ba� gõs­ terdigi 1890'lt yillarda bu tür yazilarm sayisi hayli artm1�t1. Bu duruma etki eden faktõrler arasmda 1880'lerin ortasmdan itibaren Avrupa'nm baz1 �ehirlerinde Ermeniler tarafindan yayinlanmaya ba�layan gazetelerin de payi vardi. Migud1ç Portakalyan tarafindan 1 885'te Marsilya'da Armenie adlt gazete­ nin yayinlanmasiyla bati kamuoyu Ermenilerin agzmdan haberler almaya ba�la­ mi�ti. Bunu Berlin Kongresi'ne katilan Ermeni delegasyonunda bulunan Minas Çeraz'm 15 Kasim 1889'da Londra'da ilk saylSlm yayinlad1g1 Armenie (daha sonra Armenia) gazetesi takip etmi�ti. Ôzellikle Çeraz'm Armenie gazetesiyle i ngiltere'deki liberallerin ve Gladstone'nin sõzcüsü olan Daily News gazetesinin paralel bir �ekilde yaym yaptigi ve ingiliz kamuoyunu etkiledigi gõrülmektedir784• Aym etkiyi Fransa õrneginde Portakalyan'm Armenie adlt gazetesinde de gõrmek 781

The Times, Jun 28, 1878, s. 10. Çahk, Alman Kaynaklarina Giire II. Abdülhamid Diineminde Ermeni Olaylart, s. 156. 783 The Armenian Massacres 1894-1896, British Media Testimony, ed. Arman J. Kirakossian, lhe Armenian Research Center, University of Michigan-Dearborn 2008, s. 7-9. 784 Orhan Kologlu, Avrupa Ktskacinda Abdülhamid, ileti�im Yaymlan, istanbul, 2005, s. 158. 782

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

209

mümkündür. Muhtemelen bu etki nedeniyle Osmanh Hükümeti'nin Marsilya ile sürekli bir bilgi ah§ veri§i içerisinde oldugu, Portakalyan'm faaliyetleriyle ilgili bilgi talep ettigi gõrülmektedir785. Frans1z kamuoyunu etkilemede burada bulan Ermeni õgrenciler de faaliyette bulunuyorlardi. Ôrnegin Paris'te bulunan Ermeni õgrenciler kendi milletlerine sürekli olarak Tlirkler ve Kürtler tarafmdan meza­ limin yaptld1gma dair ayrmtill haberler haz1rlanarak Frans1z basmmda yaym­ lanmasm1 istiyorlard1. Bu isteklerinin baz1 gazetelerde yanki buldugu gõrülmek­ tedir786. Benzer bir §ekilde Amerikan kamuoyu ve basm1 da Ermeni Sorunu'yla ilgili olmu§tur. Amerikan kamuoyu, XIX. yüzyill n ba§mdan itibaren, Osmanh Devleti'nde meydana gelen az1nhk mücadelelerini zaten Hiristiyanhk ruhuyla ele ahyordu787. Ermeni Sorunu'nda da Amerikahlarm tutumlar1 degi§memi§ti. Bunun temei sebebi Amerikan misyonerleriydi. Amerika'nm Osmanh Devleti' nde ar­ tan misyoner faaliyetleri o boyutlara gelmi§tir ki, Amerikah deyince, Osmanh'da yalmz misyonerler akla gelir olmu§tur. Amerika'da misyonerlerin yaym organ­ larmda ve yine onlann yaztlar1yla beslenen basmda sürekli abarttlarak yer veri­ len Türk- Ermeni olaylarma ili§kin haber ve makalelerle bir Hiristiyan ulusun Müslüman imparatorlukta ezilmekte oldugu savi i§lemi§ti. Ermeniler de bundan güç alarak Amerikan kamuoyunda "çirkin Tlirk'' imaj1mn peki§mesini saglami§lar­ di788. Ôzellikle tehcir uygulamasmdan sonra Ermeni Sorunu'nu propaganda amaçh kullanan büyük devletler "zalim Ttirk-mazlum Ermeni" imaj1m bolca i§lemi§lerdi789. Bati kamuoyundan Türklere kar§1 bõyle bir tutumun olu§mas1 elbette bir anda olmam1§t1. Ílgi çekici, basm1 harekete geçirici hususlarm bulunmas1 gerek­ liydi. Bõylece basm bu hususlara dayanarak kamuoyunda dikkat çekici yay1nlar yapabilecekti. Bunun için en ideal tema "Íslam dü§manhg1" ile masum "Hiristiyan Ermenilerin katliam1" olmu§tu. H1ristiyan dünyasmm ise sadece dinlerinden do­ lay1 katledilen Ermeni dinda§lan kar§ismda hareketsiz kalmas1 dü§ünülemezdi. 785

BOA, HR. SYS. 2749-110. BOA, HR. SYS. 2749-31 . 787 Haluk Selvi, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1mi", Tarihi Gerçekler ve Bilimin l11gtnda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Ôztürk, Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymc1hk, 2007, s. 460. 788 Seçil Akgün, "Amerikah Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü", Atatürk Yolu, Say1: 1, May1s, Ankara, 1988, s. 12. 789 Enis �ahin, "Ônemli Bir Propaganda Dergisi: The Armenian Herald (1917-1919)", Tarihi Gerçekler ve Bilimin l11gtnda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Ôztürk, Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymc1hk, 2007, s. 267. 786

210

FiKRETTiN YAVUZ

Bu yüzden verilen haberlerde bu olgu bolca i�lenmi�tir790. Bu tür bir havarun õzel­ likle Amerika'da olu�masma misyonerlerin katlasmm büyük oldugu gõrülmekte­ dir. Bilhassa misyonerlere ait dergilerde huna benzer birçok haberin yaymland1g1 dikkati çekmektedir. Ôrnegin New York'ta yaymlanan Christian Alliance and Foreign Missionary T#ekly adh misyoner dergisi Anadolu'da katliamlar ba�hgiyla yine Ermenistan diye tabir ettigi Anadolu'da Allen adh bir rahipten ald1gi bu tür haberlere yer veriyordu. Haberde uzun uzad1ya 1894-95 yillarmda Anadolu'da meydana gelen olaylar ele almm1� ve Ermeni katliamlar1 olarak sunulmu�tu. Ôldürülenler Ermeni olarak degil de daha çok bar1�çtl ve kanunlara riayet eden Hiristiyanlar olarak tasvir edilmekteydi. Haberde Ttirkiye'nin son iki ytlmm tarih­ te kara bir sayfa oldugu �eklinde a�agtlayic1 ifadeler bulmak mümkündür791 . Ôte yandan Amerikan misyonerlerinin yapt1klari ytlhk toplanttlarda da Anadolu'da meydana gelen olaylar Ermeni katliamlar1 olarak sunuluyor, yaptlan yay1nlarla durum basma bu �ekilde aksettiriliyordu. The American Missionary adh misyoner dergisi yap1lan toplant1lar1 kayit altma ahyor ve bunlari yaymhyordu. "Türkiye'deki

berbat Ermeni katliamfart Hiristiyan devletlerin acil ve etkili müdahalesini gerekti­ riyor, kendi vatanda;lartmtzt korumak hükümetimizin gorevi oldugu gibi bu katli­ amlardan kaçanlara da siginma hakkt vermelidir" �eklinde kararlar almarak bu tür yay1nlarla kamuoyuna duyuruluyordu792. Kamuoyu'nu bilgilendirme yõntemlerinden biri de Anadolu'dan gelen rahip mektuplarmm isimsiz olarak yayinlanmas1ydi. Kimden geldigi sõylenmeyen, ge­ nelde Anadolu'da ya�ad1gi belirtilen ve sayg1deger olarak tasvir edilen rahip ve papazlarm gõnderdigi mektuplar Anadolu'daki olaylarm haber kaynag1 olarak veriliyordu. The Catholic World 1 896 tarihli nüshasmda Anadolu'da ya�ayan bir papazdan gelen ve hangi vilayetten dahi gõnderildigi belli olmayan mektubun bir lasmm1 yayinlaruyordu. Mektupta bõlgenin hemen her �ehrinin yagma edildigi, kilise ve okullar ile papazlarm evlerinin ilk ba�ta yagmaland1g1, daha sonra da ate­ �e verildigi belirtiliyordu. Bu vilayetlerden kaçanlarm ise takip edilip yakaland1g1, ya� ve cinsiyete balalmaksmn "barbar Türkler" tarafmdan zalimce õldürüldügü ileri sürülüyordu793.

226 .

79 0 Çahk, Alman Kaynaklarma Gõre II. Ahdülhamid Dõneminde Ermeni Olaylari, s. 156. 79 1 Christian Alliance and Foreign Missionary Week!y, (1896) Vol. XVII, No.11, s. 225-

792 Proceedings oftheAnnual Meeting, [The American missionary / Volume 50, Issue 12, Dec 1896), s. 382-383. 793 The Catholic World, "An Eye-Withness to the Armenian Horross", vol. 63 (May

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

211

Bu tür ifadelere misyoner dergileri haricindeki politik dergilerde de yer veri­ liyordu. Mesela New York'ta yaymlanan The Outlook'un bu mantikla yaymlar yap­ tigi gõrülmektedir. Yaymlanan bir makalenin yazarmm ismi verilmiyor, bu ki�inin din okulundan yeni mezun olmu� bir Ermeni oldugu ifade ediliyordu. "Túrk'ün �eytanhgi" ba�hgmi ta�iyan makalede i�lenen tema Túrk'ün Hiristiyan tebaasma kaqi daimi olarak bir sava� verdigi �eklindeydi. Birkaç soru ile ba�layan makale­ nin i�ledigi esas tema "Türk barbarhgmm" aydmlanmanm ya�andigi XIX. yüzyllin sonunda neden cezasiz biraktldigiyla ilgiliydi794. Londra men�eli ve Amerika'da da yaymlanan Review ofReviews dergisi de politik olaylari ele ahyordu. Ancak bu derginin de tavn aym �ekildeydi. Misyoner mantigi ile hareket eden dergi Ekim 1 895 ile Ocak 1 896 arasmda Túrkiye'de katliamlar ba�hgi ile yaymlanan makalede, bu süre zarfmda i slam kõktencilerinin ani ve spontane hareketleriyle Anadolu'da korkunç katliamlar yaptigi, katliamlann oldugu yerlerde bulunan sõzüne güvenilir ve bu olaylara �ahitlik etmi� birçok Fransiz, i ngiliz, Kanadah, Amerikan, Türk, Kürt ve Ermeni'nin ifadelerine gõre, katliamlarm yeri, zamam, kurbanlarm milli­ yeti, õldürme ve yagmalama yõntemi, suçlular, Türklerin bu katliamlari yapmadaki saiklari belliydi. Tüm bu fikirleri õne süren ki�ilerin isimleri ise yine misyoner õr­ neginde oldugu gibi verilmiyor ve açik sebeplerden õtürü isimlerin duyurulmadigi dile getiriliyordu795. Gõrüldügü üzere Ermeni olaylari bati kamuoyuna katliam olarak yansiti­ hyordu. Bu yapilirken õzellikle misyoner dergileri olayi din boyutuyla i�liyordu. Sadece Hiristiyan oldugu için bu ki�ilerin katledilmesi, üstelik bu feci katliami "fanatik Müslümanlarm" yapmasi batililarm duygularmi harekete geçirmeye yete­ cekti796. Bõylece bati kamuoyu harekete geçecek, gazeteler olaylari halka bu �ekil­ de aktaracak, siyasiler de ona gore hareket edeceklerdi. Bati kamuoyunun haber kaynaklari arasmda telgraf �irketleri de õnemli yer tutuyordu. Ermeni olaylarmm ya�andigi bu süreçte bati kamuoyunu bilgilendi­ ren iki büyük telgraf �irketi vardi. Bunlardan birisi 1 835'te Paris'te kurulmu� olan Ajans Havas, diger ise Londra merkezli Reuter idi. Ba�langiçta, õzellikle çevrede1896), s. 279. 794 7he Outlook, "The Evil of the Turk", vol. 52 (24 Aug. 1895), s. 301-302 . 795 7he Review ofReviews, "The Massacres in Turkey from October 1, 1895, to January 1, 1896", vol. 13 (Feb. 1896), s. 197-198 . 796 Çahk, Alman Kaynaklartna Gore II. Abdülhamid Diineminde Ermeni Olaylari, s. 1561 57.

212

FiKRETTiN YAVUZ

ki õnemli ekonomik olay ve bilgileri merkeze iletmek amacma yõnelik olarak ku­ rulan bu iki ajans, bütün uluslararasi haber iletimini ellerinde bulunduruyordu797• Bu ajanslarm sahte ve tarafu haberlerle borsanm inip çikmasmi sagladiklari, bazi devletlerin aleyhinde yaymlar yaparak §antaj yapip haksiz kazançlar elde ettikleri belirtilmektedir798• Bu haber ajanslarmm Osmanh Hükümeti'ni de açik bir §ekil­ de tehdit ettigine dair õrnekler vardir. Meydana gelen olaylari tekzip için Ajans Havas' a gõnderilen telgraflarm reddedildigi, huna sebep olarak da §irkete abo­ ne olunmamasmm gõsterildigiyle ilgili birçok ar§iV belgesi mevcuttur. Osmanh Hükümeti ise bu ajanslarda aleyhinde çikan haberleri engellemek için abone olmak yoluna gidiyordu799• 1 895 Kasimi'nda Sadrazam, �urayi Devlet Reisi ve Hariciye Nazm'nm Sultan Abdülhamid'e sunduklari ortak bir mazbatada, aleyhte yaymlarm etkisizle§tirilmesinin en etkili yolunun gazetelere, ama en ba§ta i§te bu iki ajansa yani Reuter ve Havas'a para verilmesi oldugu belirtilmekteydi800• Ancak tüm bu çabalara ragmen bati kamuoyuna yansittlan haberlerin hemen tamami­ mm Sultan'a ve Osmanh Devleti'ne kar§i oldugu gerçegi Ermeni olaylarmm had safhaya geldigi bu süreçte de degi§memi§ti. Sultan Abdülhamid para ile bu tür yaymlarm õnüne geçilmeye çah§tlmasmm bir hata oldugunu daha sonradan kabul etmi§ti801• Haber kaynagmi misyonerlerin ve çikarlarmi dikkate alarak yaym yapan ajanslarm olu§turdugu bati kamuoyu ve gazeteler 1 890'larda meydana gelen bü­ tün Ermeni olaylarmda suçsuz Ermeniler katlediliyor temasmi i§lemi§ti. Olu§an bu kamuoyu devletlerin siyasetine de dogal olarak sirayet ediyordu. Osmanh topraklari üzerinde hesabi olan bütün büyük devletler pe§inen kabul ettikle­ ri bu haberlerle kamuoylarmi da arkalarma alarak hareket ediyorlardi. 1890 ile 1 896 yillari arasmda meydana gelen bütün Ermeni olaylarmda oldugu gibi 1896 Agustosu'nda gerçekle§en Osmanh Bankasi Baskmi ve i stanbul Olaylari'na da bati basmmm farkh bir §ekilde yakla§masi dü§ünülemezdi.

797 Ersan ilal, ileti1im, Ytginsal ileti1im Araçlar1 ve Top/um, istanbul, 1989, s. 69. 79 8 Orhan Kologlu, "II. Abdülhamid'in Basm Kaq1smdaki Açmaz1", Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ileti�im Yay., Cilt I., 1085, s. 84. 799 BOA, Y.MTV. 85/10; BOA, i.HR.1310-Za-12 . 800 Kologlu, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid, s. 273-274. 801 Vahdettin Engin, IL Abdülhamid ve D11 Politika, Yeditepe Yaymevi: istanbul, 2005, s . 69.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

213

2. Banka Baslaru ve i stanbul Olaylanrun Bao BaslJlllldaki ilkAkisleri 26 Agustos 1 896 tarihinde meydana gelen Osmanh Bankas1 Baslom ve de­ vammda üç dõrt gün süren istanbul Ermeni olaylar1mn bati kamuoyunda yan­ lo bulmas1 kaçmtlmazd1. Ba§ta ingiltere ve Avrupa bas1m olmak üzere Amerika Birle§ik Devletleri'ndeki basm yaym organlari Banka Baslom ve istanbul olay­ lanm yalondan takip etmi§ti. ingiltere'nin resmi gazetesi konumunda olan 1he Times, Daily Telegraph, Daily News, Amerika'nm en õnernli gazeteleri, 1he New

York Times, Atlanta Constitution, Boston Globe, Chicago Tribune, Los Angeles Times, 1he Washington Poslta aynca Brookly Daily Eagle, Lock Haven Evening Express, Salt Lake Daily Tribune Newspaper gibi eyalet gazetelerinde de Banka Baslom ve istanbul olaylanyla ilgili birçok haber yay1nlanm1§tl. ingiltere'nin en õnemli gazetesi olan ve diger birçok gazeteye haber kaynag1 te§kil eden Times'ta olayla ilgili ilk haber çok losayd1 ve 27 Agustos tarihini ta§l­ yordu. istanbul'da ayaklanma ba§hg1yla muhabirinden 26 Agustos tarihiyle ald1gi bilgiyi aktaran gazete, Ermenilerin provokasyonu sonucu çok ciddi bir ayaklan­ mamn oldugunu, Galata ve istanbul'da birçok insanm õldügünü ve banka binas1na saldm yaptld1gm1 belirtiyordu802• Aym haberin New York Times tarafindan da kullantlm1§ oldugu gõrülmektedir8°3• ilk haberlerde olaym Ermenilerin provokas­ yonu neticesinde oldugu dikkati çekmektedir. 27 Agustos tarihinde gazetelerde yer alan haberler genelde losa ve bilgi verici nitelikteydi. En aynntili haber ise baz1 Amerikan gazetelerinde yer alm1§t1. Amerika'nm õnemli gazetelerinden biri olan Atlanta Constitution konuyu ele alan bir haber yayinlaml§tl. Türkiye'de ayaklanma ba§hg1yla verilen haberin alt ba§hklarmda, istanbul'daki çetenin jandarmalar1 vurup dü§ürdügü, korkunç ayaklanmanm sonucunda bombalar attld1g1 ve birçok insanm õldürüldügü bil­ diriliyordu. 26 Agustos tarihiyle Londra'dan ahnan haberde, §ehrin katiller ve hirs1zlarm eline geçtigi, askeri kuvvetlerin ise yetersiz kald1g1 ifade ediliyordu. Haberin devammda bankanm basilmas1 hemen her kaynakta oldugu gibi anla­ tilmakta, baslom gerçekle§tirenlerin binanm çat1sma ç1karak caddedeki polislere ate§ ettigi, polislerin de onlara kar§ilik verdigi, bu sirada baz1 ki§ilerin yaraland1gi ve õldügü belirtiliyordu. Haberin devammda ayaklanmanm geni§ledigi, dükkân ve pazarlarm basild1g1 ve istanbul'un her semtinde muazzam bir heyecanm or802 1he Times, Aug 27, 1896, s. 3. 80 3 New York Times, Aug 27, 1896,

s.

4.

214

FiKRETTiN YAVUZ

taya ç1kt1g1 belirtiliyordu. Alman ba§ka bir raporla olaym planh ve kapsarnh bir ihtilal hareketi oldugunun §Üphe gõtürmedigi, bunu düzenleyen Ermenilerin giz­ li toplanttlarla olayi planladig1 §eklinde dikkate deger izlenirnlere yer verilmi§ti. Galatasaray Polis Merkezi yakmmda bir bomba patlad1g1, birçok askerin õldügü ve yaraland1g1, Íngiliz, Frans1z ve Ítalyan karakol gemilerinin §ehre hareket et­ tigi bildirilerek habere son verilmi§ti804 • Aym haber Avusturya gazetesi Weiner Zeitung ve Íngiliz Daily Telegraph gazetesinde de yer alm1§t1. Bu iki gazete haber kaynag1 olarak Reuter ajansm1 gõstermekteydi805• Amerikan Brooklyn Daily Eagle gazetesi de ilk sayfadan bu haberi vermi§ti. Ancak aym ba§hk altmda Paris'ten ald1g1 bilgiyi de aktar1yordu. Buna gõre Paris'teki Osmanh Bankas1 müdürü bir telgraf alm1§t1. Telgrafta Ístanbul'daki bankanm bir çete tarafindan bastlmas1yla ba§layan ayaklanmanm bittigi belirtiliyordu. Haberin bundan sonraki kismmda Ístanbul'dan ahnan bilgilere gõre Frans1z maslahatgüzar1 elçiliklerinin korunmas1 için bir karakol gemisini elçilik õnüne yerle§tirmi§ti ve hükümet ikinci bir gemi daha gõnderecekti. Haberin bundan sonraki kism1 diger gazetelerde yay1nlanan­ larla aymyd1806 • Bu haberin aymsmm Amerika'nm eyalet gazetelerinde dahi ya­ y1nland1g1 gõrülmektedir. Salt Lake Tribune "Ístanbul'da Ayaklanma" ba§hg1yla verdigi haberde, bir çetenin bankaya saldmp ele geçirmi§ oldugu, polisle yaptlan mücadelede isyanctlardan baztlarmm õldürüldügü, bunun bir isyan olduguna ina­ ntld1g1 yaz1yordu807• Gazetelerdeki bu ilk haberlerde dikkati çeken husus bir birle­ riyle hemen hemen aym §eylerden bahsediyor olmalandir. Gazetelerin bir sonraki gün yay1nlad1klar1 haberlerde daha ayrmtlli bilgilere yer veriliyordu.

Times gazetesi diger gazetelere nazaran ihtiyatli davranarak ilk gün konuyla ilgili kisa bir habere yer vermi§ti. 28 Agustos tarihli nüshasmda ise ayrmtlli bil­ giler içeren uzunca bir haberin yer ald1g1 gõrülmektedir. Banka Baskim'nm ilk safhalarm1 anlatan haberde saldirganlarm Osmanh Bankas1'ndan ç1kartlmas1 için yetkililer tarafmdan õnlemlerin hemen almd1g1, ancak isyanc1larm gecenin geç vakitlerine kadar bankay1 ellerinde tuttugu belirtiliyordu. Haberin devammda Bab1âli'nin yurt di§mdaki sefaretlerine gõnderdigi telgrafa yer veren gazete ban­ kay1 basan 25 kadar Ermeni'nin ise banka müdürü Edgar Vincent'm yatma bin­ dirilerek, Moda kõrfezinde bekletildigi ve Osmanh topraklarmdan ç1kartlacaklari 804 805 806 8 07

1he Atlanta Constitution, Aug 27, 1896, s. 1. Weiner Zeitung, Aug 27, 1896, s . 1-2; 1he Daily Telegraph, Aug. 28, 1896 s . 5. 1he Brooklyn Daily Eagle, Aug. 27, 1896, s. 1. Sal! Lake Tribune, Aug. 27, 1896, s . 1.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

215

dile getiriliyordu. 27 Agustos tarihiyle alman bu haberde en dikkat çekici kisun o sabah §ehrin daha sakin oldugu ifadesidir. Aym sütundaki Ístanbul muhabirinin verdigi bilgi de huna yakin ifadeler içermektedir808• Bu ifade õnernlidir. Nitekim bu tarihten sonra Times gazetesiyle birlikte Íngiliz ve Amerikan gazetelerinin bir­ çogu katliam haberleri yapmaya ba§layacaklard1. Olaym hemen ertesi günü �ehrin sakin oldugu ifadesinin Times gazetesinin daha sonra verdigi katliam haberleriyle çeli§tigi ortadadir. Aym tarihi ta§iyan Amerikan gazetesi Evening Bulletin, olaym müsebbiple­ rinin Ermeni ihtilalcileri oldugunu dile getirip diger gazetelerin daha sonra ver­ dikleri katliam haberlerinin tersine bilgiler veriyordu. Birçok õlü ba§hg1yla verdigi haberde, Ermeni ihtilalcilerin Ístanbul'da çok kan akitt1klar1, kurbanlarm saylSl­ nm taro olarak bilinmedigi ifade ediliyordu. Haberde Çar§amba günü meydana gelen ayaklanmanm Í stanbul'un her tarafmda büyük bir heyecana sebep oldugu, ancak o gün bu heyecanm a§ikâr bir §ekilde sona erdigi dile getiriliyordu. Çok say1da insanm õldürülmü§ oldugunun bilindigi, ancak yaygm heyecandan ve hem Ermenilerin hem de Türk yetkililerinin õlü ve yaraWarm kirnliklerini gizleme is­ teginden dolay1 bu saymm taro olarak belirlenmesinin mümkün olmad1g1 belir­ tiliyordu. Bundan sonra haberde Ermenilerin bankaya girdigi mada kendilerini durduran muhafizm beynini dag1tt1klar1, jandarmalar1 õldürüp kafalarm1 kestik­ leri, õlülerin ba§larm1 caddeye att1klar1, bankanm kap1sm1 kapatarak caddeye bir­ kaç bomba att1klar1 §eklinde dikkat çekici ifadelere yer verilmekteydi. Attlan bir bomba nedeniyle oradan geçmekte olan dõrt Túrk kadmmm parça parça oldugu, banka çah§am iki Frans1z'm bir ipten tutarak a§ag1 inerken attlan bir bombadan yaraland1klar1, bu ki§ilerin zamanmda müdahaleyle askerler tarafmdan kurtartld1g1 belirtiliyordu. Çok ilginç ifadelerin yer ald1g1 bu haberin sonunda ihtilalcilerin i stanbul'da bir oteli (han) ele geçirdigi, gelip geçenlerin ba§ma silah ve bomba at1p birçogunu yaralad1g1 ve huna benzer birçok olaym §ehrin çe§itli yerlerinde mey­ dana geldigine dair bilgiler ahnd1g1 ifade ediliyordu809• Aym habere Los Angeles Times ile Chicago Daily Tribune'nin de yer verdigi gõrülmektedir810• 28 Agustos tarihli New York Times gazetesi ise alt ba§hkta Osmanh Bankas1'nm silahh bir çete tarafindan ele geçirildigini, yüzlerce ki§inin õldügüne dair haberler ahnd1gm1, bankada bir bombanm patlad1gm1 ve §ehirde panik havasmm hâkim oldugunu 8 0 8 1he Times, Aug 28, 1896, s. 3. 8 09 1he Evening Bulletin, Aug. 28, 1896, s . 1. 8 10 Los Angeles Times, Aug 28, 1896, s . 1; Chicago Daily Tribune, Aug 28, 1896,

s.

5.

216

FiKRETTiN YAVUZ

belirtiyordu. Ancak ilginç bir §ekilde haber kismmda bu tür ifadelere yer vermiyor, kirk ki§i olarak belirttigi Ermenilerin bankadan ç1kartld1klarm1, silah attlmas1 es­ nasmda hiçbir Avrupalmm zarar gõrmedigini, durumun yava§ yava§ iyiye gittigini sõylüyordu811• Bati basmmda oldugu gibi Rus basm1 da olaylara ilgi gõstermi§ti. Rus gazetelerinde ç1kan ilk haberlerde Banka Baskim ve diger olaylan gerçekle§tiren Ermeni komitecilerini bu olaylara iten astl nedenin batill dev­ letler ve õzellikle ingiltere oldugu üzerinde uzun uzad1ya duruluyordu. Mesela Petersburg'da yaymlanan Moskovskaya Vedomosti gazetesinin 3 1 Agustos tarihli nüshasmda bu konu ele alm1yordu. istanbul'da ç1kan son olaylarm ve sokaklarda insanlarm õldürülmesinin hep Hmçaklarm eseri oldugu, istanbul Ermenilerinden sõz edildigi zaman, bunlardan hangilerin Hmçaklarla birlikte hareket ettiklerini saptamanm zor oldugu belirtiliyordu. Haberin devammda bu ki§ilerin eleba§lar1nm ingiltere ve Amerika'nm Ermenilerin ç1kard1g1 kan§tkltklara uygun hareket ettiklerini zannettikleri, bu ki§ilerin Ermeni ayak takimm1 kolayca harekete geçir­ dikleri dile getiriliyordu. Müteakiben istanbul Olaylar1'nm Londra'da planland1g1, birçok Rus nihilistin de orada bomba yap1mma yard1m ettikleri belirtiliyor ve Osmanh Bankas1'na sald1ranlar arasmda Rusyah Ermenilerin olmasmm §aplacak bir durum olmad1g1 ifade ediliyordu. Ílginç tespitlere yer verilen haberin devam1 §U §ekildeydi: " i stanbul'da son zamanlarda ç1kan olaylar Osmanh Hükümeti'yle ug­ ra§anlar tarafmdan ç1karttlm1§t1r. Girit'te yaptlan 1slahata benzer 1slahat elde edebilmek ümidiyle Ermeni eleba§larmm gõsteriler düzenlemek isteyecek­ leri gayet iyi bilinmekteydi. Eleba§lar1 halen Anadolu ve Kürdistan halkm1 ki§kirtmaya çali§makta olduklar1 gibi, daglarda saklanmI§ para ve silahlar1 bulundugundan, birçok õldürme olaylarmm meydana gelmesi muhtemel­ dir. Ermeni kõylülerin nastl olup da Ermeni ihtilalcilerine kapllip canlarm1 fedaya raz1 olduklar1 bilinmemektedir. Bunun izah1 §Udur: Protestan misyo­ nerleriyle Ermeni rahipleri müstakil bir Ermeni hükümeti kurabilmek için kendilerini feda etmek gerektigini bunlara sõyleyerek ve bu yolda canlanm feda edenlerin cennete gideceklerine inandmyodard1. Bu sõzlerimizi dog­ rulayacak birçok matbu ilan ve mektuplar ele geçirilmi§tir. Aym tarihlerde Ermeniler Mavi kitaptan Osmanh Hükümeti aleyhine dü§manca yaztlmI§ birçok yaztlarm õrnekleri ç1kartllip fotografia binlerce nüsha alind1ktan sonra, bunlar1 Hollanda, Belçika ve Marsilya limanlarma gõndermi§lerdir. Bu nüshalardan te§kil olunan paketler, Londra'dan fesat komitesinde olan

811 New York Times, Aug 28, 1896, s.

5.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

217

X isimli bir �ahsa gõnderilmektedir. Bu X isimli �ah1s, bu paketleri italya

veyahut isviçre'de bulunan, diger bir �ahsa gõndermekte ve bõylece Venedik denizinden geçerek anla�tlamayan bir �ekilde istanbul'daki Ermeni Fesat Komitesi'nin üyelerinin ellerine geçmektedir. Bunun için gerekli müddet bir haftadir. Bazen bu yaztlar istanbul'da tercüme edilmekte ve hazirlan­ maktad1r. Bu komite üyeleri arasmda çok iyi ingilizce bilenler bulunmak­ taysa da, bunlar burada degil, Londra'da tercüme edilmektedir. Londra'da, radikal partisine mensup birçok kad1nlar vardir ki, bunlar Ermeniler hak­ kmda dostluk beslemekte ve onlara yard1mc1 olmaktadirlar. Hmçaklarm gittikçe kõtülükleri artmakta oldugundan Osmanh Hükümeti'nin bu gizli komiteye kar�1 ciddi õnlemler almas1 gerekmektedir"812.

Alman gazetelerinin baztlannda da t1plo Rus basmmdaki gibi õzellikle ingilizleri suçlay1c1 haberler yaymlamyordu. Kolonya gazetesinin banka olaym1 ele ald1g1 haberde, Ermeni tahriklerine siyasi bir mahiyet verilmeye kallo�tlmca i�in renginin degi�mekte oldugu, bu durumun yalmz Almanya ile Osmanh Devleti arasmdaki dostluk baglanm degil, Ermeniler ve Osmanh ülkesinde oturan diger Hiristiyanlann menfaatleri için zararh oldugu ve bu lo�lortmalara itiraz etmek gerektigi belirtiliyordu. Haberin devammda ingiltere'deki Ermeni komitecilerine ingilizler yard1m etmemi§ olsalard1, Anadolu'daki bu üzücü olaylar geli�mezdi de­ nilerek, komitelerin hallo heyecanlandirarak hükümete kar§t isyan etmelerini sag­ lad1klar1 dile getiriliyordu. Bu haberin devammdaki ilginç tespitler §U §ekildeydi: "Almanlarm da Ermenileri bõylece aldatarak yerine getirilemeyecek hayaller a�tlamalari dogru olur mu? �imdiye kadar olan Ermeni katliamla­ nnm sorumlusu ingilizlerdir. Bundan sonra olacaklardan hisse almak iste­ miyoruz. Din adamlar1 ne derlerse desinler �uras1 muhakkakt1r ki, Ermeni katliamlarmm sebebi dini taassup degildir. Eger Ermenilerin dostlari islam dini aleyhine vuru�mayi ve harbi isterse, Türklerin her H1ristiyan'1 kendi­ lerine dü�man bilmeye mecbur olacaklar1 ve H1ristiyanlar arasmda yalmz Ermenileri ayirmaya gerek gõrmeyecekleri kesindir. Ôzetle, bu olaylarm so­ rumlulugu ingiltere'ye aittir. Biz ileride yaptlabilecek katliamlardan dolay1 sorumlu olmak arzusunda degiliz. Bunun için Ermenilerle hakikaten dost olanlarm Türkleri ki�kirtmamalarm1 dileriz"813.

Banka Baslom'm düzenleyen komitecilerin Macar basmmda da ciddi bir §e­ kilde ele§tirildigi gõrülmektedir. Pe§te Ba§§ehbenderligi'nin 28 Agustos tarihiyle 8 12 BOA, Y.A.HUS. 360-68, lef. 3; Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", s. 14. 8 1 3 Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", s. 13.

218

FiKRETTiN YAVUZ

gõnderdigi telgrafta, Macar gazetelerinin tamammm Ermeni anar§istlerinin ban­ kayt basmalarmi sert bir §ekilde ele§tirdikleri ifade ediliyordu. Aynca bu komi­ tecilere ingiltere tarafmdan sempatiyle yakla§tldigi da açikça dile getiriliyordu814• Olayin ilk akisleri bati basmmda bu §ekilde yer bulmu§tu. Genel itibariyle bütün gazeteler Banka Baskmi sürecini ele alarak, Ermeni komitecilerinin olaylari ba§lattigmi, Osmanli Bankasi'ru ele geçirdiklerini, polis ve halka ate§ edip bomba attiklarmi, birçok ki§inin õldügünü belirtiyorlardi. 28 Agustos tarihinden sonra bati basmmm õzellikle i ngiliz men§eli haberlerle tavrmm degi§tigi ve i stanbul'da meydana gelen Ermeni olaylarmm katliama dõnü§tügü §eklinde birçok habere yer verdigi gõrülmektedir.

3. Batt Bas1ru'run Degifen Tavn ve Katliam Haberleri Baskmdan iki gün sonra bati basmma yansiyan haberlerde bir degi§imin ol­ dugu gõrülmektedir. Ôzellikle i ngiliz basmi i stanbul'dan aldigmi belirttigi ha­ berlerle i stanbul'da katliamlarm ya§andigm1 ve õlü sayismm çok oldugunu dile getiriyordu. Bu tür haberleri yaymlayan gazetelerin ba§mda ise The Times, The Daily Telegraph ve Daily News geliyordu. Amerikan gazetelerinden ise õzellikle New York Times bu konuyu ele ahrken, katliam sõylemi üzerinde durarak Sultan ve hükümetin bundan sorumlu oldugunu ileri sürüyordu. Londra Sefareti'nin Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi bir telgrafta, bir süre sonra bütün i ngiliz gazetelerinin yogun bir karalama kampanyasma girdigi dile getiriliyordu. Menfi. haber yaymlanan gazete ve dergilerin sayismm hayli fazla olmasi dikkati çekmektedir. Today, Punch ve Daily Chronicle'de Osmanli aleyhine resimler, Morning Advertiser, Daily News, Times, G!obe, Palma!! Gazette, Standart, Daily Telegraph, SaintJames Gazette, Westminister Gazette ve Liverpool'da yayinla­ nan tüm gazetelerde Osmanli aleyhine yayinlar yap1hyordu815• Bu konuyla alakah Osmanli Hükümeti'ne sefi.rlerden sürekli telgrafl.ar geliyordu. Yabanci gazetelerde hükümet aleyhine yaptlan ne§riyatla ilgili ayrmtih bilgiler veriliyordu816• 29 Agustos tarihli Times gazetesi olaylarla ilgili ayrmtili bir haber yay1nlam1§­ t1. Ancak burada dikkati çeken haber kaynagmm belirtilmemi§ oldugudur. Genel olarak olaylarm ne §ekilde gerçekle§tigi üzerinde duran haberde, karipkhklardan 814 BOA, HR.TO. 353-79; BOA, Y.A.HUS. 358-85, lef. 1-3 . 81 5 BOA, Y.A. HUS. 361-10, lef. 4 . 816 BOA, Y.A. HUS, 359-30.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

219

dolayi olayin tam anlam1yla çõzülmesinin mümkün olmad1gi dile getiriliyordu. Ancak Müslümanlann katliamlara ba§lad1gi õzellikle ellerine geçirdikleri demir çubuk ve kamalarla Ermeni avma ç1kip, yakalad1klarmm beyinlerini dagitip bagir­ saklarm1 ç1kardiklarm1 belirtiliyordu. Kimin gõnderdigi belli olmayan bilgiye gõre, Galata'daki odaba§larmm tamam1 Ermeniydi ve ilk bogazlananlar bunlar olmu§tu. Aym anda farkli noktalarda ba§ gõsteren olaylarda, Müslümanlarm "õlümcül i§­ lerine" polisler müdahale etmiyordu. 28 Agustos tarihiyle gõnderilen bu habere gõre olay gecesi Müslüman halk rahat bir §ekilde Ermenilerden intikam alm1§, Ermeni evlerini yagmalamI§, dükkânlar1m soymu§tu. Ôlenlerin ise say1smm bini a§t1g1 tahmin ediliyordu. Bu ifadelerin yer ald1gi sütunun hemen altmda bulunan bir ba§ka haberde ise bunun tersine bilgiler verildigi gõrülmektedir. 27 Agustos tarihi ile Ístanbul muhabirinden almd1g1 belirtilen haberde, durumdaki iyile§­ menin devam ettigi, caddelerin sakinle§tigi, ayaktakimm ise gõzden kayboldugu belirtiliyordu. Kapah olan dükkânlarm açtld1g1 ancak Selamhk'tan dõnen asker­ ler üzerine Pera'da bomba attlmca dükkânlarm tekrar kapand1g1 belirtiliyordu817. Times gazetesinin aym sayfasmda iki farkli haberin yer almas1 haber kaynaklar1 üzerinde dü§ünülmesi gerektigini ortaya koymaktadir. Nitekim bir haber katli­ amlann son h1zla sürdügünü belirtirken, diger haber durumun düzeldigini, üstelik Ermenilerin bombalar1 nedeniyle asayi§in tekrar bozuldugunu ifade ediyordu. Aym sayfadaki ba§ka bir haberde ise Ermenilerin baskim neden gerçekle§­ tirdiklerine dair bir bilgi veriliyordu. Buna gõre Ermeniler Banka Baskim'm ne Türklere ne de bankaya kar§I yapmI§tL Sadece kendilerini yar1 yolda birakt1kla­ nm sõyledikleri bat1h devletlere kar§I onlarm dikkatini çekmek için yapm1§lard1. Gazete farkli yerlerden ald1g1 bilgileri de veriyordu. Atina'dan ahnan habere gõre Ístanbul'daki ayaklanma orada büyük bir sansasyon yaratmI§tI. Túm gazeteler Ermenilere sempatiyle yakla§1yor ve kamuoyu Osmanh Devleti'nin H1ristiyan te­ baasmm çektigi actlara kar§I gerekli õnlemlerin ahnmas1 için devletlerin harekete geçmesini bekliyordu. Atina'ya gelen ki§iler geldikleri limandaki katliam haber­ lerini veriyor ve bankanm bulundugu Galata caddelerinin ceset yigmlar1yla dolu oldugu belirtiyorlardi. Yine Ístanbul'daki Íspanyol bakanmm gõnderdigi telgraf men§eli olan Madrid'den ahnan habere gõre, halk çok sayida Ermeni õldürmü§tü ve cesetleri sokaklarda sürüklemi§ti818. Aym haberin Daily Telegraph gazetesinde de yayinland1gi gõrülmektedir. Bu gazete haber kaynagi olarak Reuter ajansm1 817 The Times, Aug 29, 1896, s. 3. 818 The Times, Aug 29, 1896, s. 3.

220

FiKRETTiN YAVUZ

vermektedir. Gazete sayfasmdaki haberlerin neredeyse tamammm Times'm sü­ tunlarmdakilerle aym oldugu gôrülmektedir. Gazete aym zamanda Paris, Viyana ve Berlin muhabirlerinden alchgi ha­ berlere de sütunlarmda yer vermi§ti. Paris muhabirinin bildirdigine gore Frans1z politikactlar1 Ermeni komitecilerinin i ngiltere'den beslendigini dü§ünüyorlard1. Olaylar1 ba§latanlarm Ermeniler oldugu ve bunun cezasm1 da yine Ermenilerin çekmek zorunda kalacaklanna inantld1g1, bu son ayaklanmanm Ermeniler için sonun ba§langlCl oldugu dü§ünülüyordu. Bunun tersine inananlarm da oldugu ifade edilen haberde, genel olarak Sultan suçlu gosteriliyordu. Viyana'dan alman haberlerde ise i stanbul'dan gelen bilgilerin aç1k olmad1g1, Ermenilerin bankay1 bast1g1, Türklerin yagma olaylarma kan§t1g1 ifade ediliyordu. Kim tarafmdan gôn­ derildigi belli olmayan bir haberde, "suçsuz Ermeniler katlediliyor, Müslüman ayak tak1m1 buldugu her Ermeni'yi kopek gibi oldürüyor" denilmekteydi. Berlin muha­ birinin verdigi bilgiye gõre ise Alman politikactlar1 i stanbul'daki durumla ilgili olarak kôtümser bir fikre sahiptiler. Haberde astl dikkati çeken husus ''Ermenilerin ayaklanma sebebinin Girit olaylarinda ba1ari gosteren elçilikleri Ermeni davasma müdahaleye zorlamakti " ifadesidir819• Gorüldügü üzere i ngiliz basm1 artik katliam haberleri yapmaya ba§lamI§tl. Ôzellikle Times gazetesi haber kaynag1 belirtmeden verdigi bilgilere dayanarak i stanbul olaylannm katliamlar §eklinde geçtigini bildi­ riyordu. Daily Telegraph ise genelde Reuter ajansmdan ald1g1 bilgilere dayanarak katliam haberleri veriyordu. Bilgi kaynaklanm i ngilizlerin olu§turdugu Amerikan gazetelerinde de bu tarz bir tavnn sergilenmesi normaldi. Amerikan gazetelerinin baz1 istisnalar haricinde bu tarihten sonraki yay1nlarmm bu §ekilde oldugu dikkati çekmektedir.

Los Angeles Times Ermenilerin bogazlanmas1 ba§hg1yla verdigi haberde bu durumu ortaya koyuyordu. Associated Press telgraf §irketinden ald1g1 bilgileri aktaran gazete Amerika'nm i stanbul'daki temsilcisi Terrel'in gonderdigi ve diger tüm gazetelere de yans1yan telgrafim yaymhyordu. Terrel telgrafmda i stanbul'da çok fazla kan doküldügünü ve bir gece ônce yüzlerce Ermeni'nin ôldürüldügünü, aym zamanda otuz Turk askerinin de Ermenilerin att1klar1 bombalar neticesinde ôldügünü bildiriyordu820• Turk ayaklanmas1 bast1rtld1 ba§hg1yla bir haber yapan Washington Post ise ayaklanmanm sorurnlusunun Ermeniler oldugunu ifade ede81 9 The Daily Telegraph, Aug. 29, 1896, s . 7. 820 Los Angeles Times, Aug 28, 1896, s. 1 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

221

rek, sütunlannda Terrel'in telgrafina yer veriyordu821 . Ancak katliam hususunu daha aç1k bir §ekilde ifade eden gazeteler de vardi. Ôrnegin Boston Daily Globe sütunlarmda katliam haberlerine daha geni§ yer vermi§ti. Cesetler sokaklarda ba§hgtyla verilen haberde, Çar§amba günü meydana gelen ayaklanmanm umumi bir katliam oldugu belirtiliyordu. Katliam haberleri Berlin'den ahnan bilgilerle destekleniyordu. 27 Agustos tarihli i stanbul muhabirinin verdigi bilgiye gõre, Çar§amba günkü olay umumi bir katliamd1, sokaklarda yüzlerce ceset vard1 ve Turk ayaktakim1 Ermeni evlerine saldmyordu822. Aym katliam haberi Atlanta Constitution'da da yer ahyordu. Bu habere gõre de Türk ayaktakim1 yüzlerce ki§i­ yi õldürmü§tü ve cesetler yerlerde yat1yordu. Berlin kaynakh haberin ise Vossiche Zeitungun muhabirinden ahnd1g1 ifade ediliyordu823. Kisacas1 Amerikan basm1 da art1k katliam haberleri yapmaya ba§lamt§tl. Bu tarihten sonra birkaç istisna gazete di§mda Osmanh lehine haber yapan, Ermeni komitecilerini ele§tiren herhangi bir habere yer verilmedigi gõrülmektedir. Amerikan gazetelerinin ba§hklarma bakild1g1 zaman bu tavtr aç1k bir §ekilde gõrülebilir. Chicago Daily Tribune ''Kesik Ba;lar Sokaklarda" ifadesini ba§hga ta­ §trken ''Ermeni ihtilalcilerin istanbul'daki Berbat i;i" alt ba§hgm1 kullamyordu824. Katliam sõylemini en ayrmtili §ekilde ele alan Amerikan gazetesi ba§hgmda "Binlerce Ki;inin Ôldügü Bildiriliyor" diyen Brooklyn Daily Eagle idi. Gazete sü­ tunlarma Ermeni semtlerinin yagmaland1gm1, evlerinde õldürülen §anss1z kur­ banlarm camlardan dt§art attld1gm1, õlülerin ise arabalara yüklenerek gõtürül­ düklerini ileri sürüyordu. Askerlerin olaylara müdahale etmedigini dile getiren gazetenin, daha õnceleri yüzlerle ifade edilen õlü say1sm1 binlere ç1kard1g1 gõ­ rülmektedir. Kaynak olarak da Philippopolis'e (Filibe) i stanbul'dan gelen ki§ile­ rin Türk ba§kentinde anar§inin devam ettigi, õlü sayismm binlere ula§ttgma dair ifadeleri gõsteriliyordu. Katliam haberlerine devam eden gazete Alman gazetesi Vossiche Zeitungun haberine de yer veriyordu. Buna gõre Samatya'da yüzlerce ki§i õldürülmü§, b1çakh kamah Türk ayaktakim1 Ermeni evlerine saldmyor ve õldür­ dükleri ki§ileri pencerelerden dt§art at1yordu. Asker ve polis ise olaylara müdahale etmiyordu. Yine Madrid'den ald1g1 haberi yay1nlayan gazete birçok Ermeni'nin

821 822 823 824

The Washington Post, Aug 28, 1896, s . 3. Boston Daily G/obe, Aug 28, 1896, s . 2. The Atlanta Constitution, Aug 28, 1896, s . 1 . Chicago Daily Tribune, Aug 2 8 , 1896, s . 5 .

222

FiKRETTiN YAVUZ

oldürüldügü ve olülerin sokaklarda sürüklendigini belirtiyordu825• Gazetelerdeki bu tavir dogrultusunda katliam soylemi ve olü sayismm sürekli artl§ gosterme­ si durumunun artmaya devam edecegi kaçmtlmazdi. Bu çerçevede daha sonraki haberler bu soylemi ve ozellikle olü sayis1yla ilgili bilgileri arttirmaya yonelik ola­ cakt1. 4. Katliam Haberlerinin Yogunluk Kazanmas1

Ba§ta i ngiliz ve Amerikan gazeteleri olmak üzere genel itibariyle bütün bati basmmm 28 Agustos'tan sonraki hafta boyunca yüzlerce katliam haberi yayinla­ d1g1 dikkati çekmektedir. 29 Agustos tarihli birçok gazetede i§lenen tema katliam haberleri üzerineydi. Bu tarihten sonraki gazetelerde katliam haberlerinde dikkat çeken en onemli husus olü sayis1yla ilgili sürekli bir tutars1zltk oldugudur. Brooklyn Daily Eagle'in 29 Agustos tarihli ha§ltg1 "Katliam Haberlerinin Ayrintilart " §eklin­ deydi ve gazete konuyla ilgili detaylt bir haber yayinlam1§tl. i stanbul'da aklm1 kaçirm1§ Túrkler korkunç katliamlar yapt1 denilerek olü sa­ y1smm 3000-4000 arasmda oldugu ifade ediliyordu. Berlin, Londra ve Roma'dan altnan haberleri yay1nlayan gazete, Berliner Tageblatl m i stanbul muhabirinden al­ d1g1 katliam haberlerini yaymltyordu. Buna gore Türkler yakalad1g1 her Ermeni'yi zalimce oldürüyorlar, polisler ise olaylara hiç müdahale etmiyordu. Otuz-kirk ki­ §ilik gruplar halinde dola§an ayaktakim1 katliamlar1 gerçekle§tiriyordu. Muhabir o gün ak§ama dogru alt1 arabanm cesetlerle dolu oldugunu gordügünü, §ehrin her tarafmda birçok cesedin yerlerde yatt1gm1, günler oncesinden soylentiler ç1km1§ olmasma ragmen ve elçiliklere bildiriler gonderilmi§ olmasma ragmen, olaym ol­ dugu gün hiçbir karakol gemisinin sahilde olmad1gm1 dile getirmi§ti. Aym gazete Daily News'ten ald1g1 haberde ise Per§embe günü §ehrin her tarafmda 3000-4000 olünün oldugunu, hükümetin istese olaylari bir saat içerisinde durdurabilece­ gini ifade etmi§ti. Haberde dikkati çeken ba§ka bir husus ise Roma'dan i ngiliz Chroniclea gonderilen bir telgrafla ilgiliydi. Buna gore i stanbul'dan altnan gizli mektuplar Túrk hükümetinin devrilmek üzere oldugunu, yerine geçici bir hükü­ metin gelecegini bildiriyordu. Gazete haberindeki en ilginç bilgi ise cesetlerin gomme zahmetinden kurtartlmas1 için denize attld1g1 iddias1yd1826• Túrk ayaklan­ mas1 ha§ltgt ile aym haberleri veren Salt Lake Tribune gazetesi ise i stanbul'da saat­ ler süren bir ayaklanma oldugunu, Ermeni ihtilalcilerin gosteriyi kendilerini terk 825 The Brooklyn Daily Eagle, Aug. 28, 1896,

826 The Brooklyn Daily Eagle, 29 Aug.1896,

s.

1. 1.

s.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

223

eden devletlere kar§I yapt1klanm sõyledikleri belirtiliyordu. Daily News, Roma ve Berlin'den ald1g1 haberleri veren gazete õlü saylSlm ise, kaynaklar aym olmasma ragmen 2000 ile 4000 arasmda olarak vermektedir827• Banka Baskm1 ve i stanbul Olaylar1 ile ilgili daha ele§tirel bir tutum içerisinde olan New York Times'm 29 Agustos tarihli nüshas1 ABD'nin Ttirkiye'ye gemiler gõnderecegini duyuruyordu. Habere gore, Amerikan Ba§kam i stanbul'a bir sa­ Va§ gemisi gõnderme karar1 almi§tl. Daha õnce de gemiler gõnderilmek istenmi§ ancak gõnderilen gemilerin ebatlar1 Berlin Antla§mas1'na uygun olmad1g1 için reddedilmi§ti. Haberde dõnemin Osmanh elçisi Mavroyeni Bey'in bu konuyla ilgili mektuplar1 yaymlanmi§t1828• New York Times iki gün sonraki nüshasmda da bu konu üzerinde duruyordu ve Bancrof adh bir geminin i stanbul'a gitmek için Brooklyn Tersanesi'nde haz1rland1gm1 belirterek geminin aynntlli bir tammm1 yap1yordu. Ancak Terrel'in geminin gitmesi için Sultan'dan izin ahp almad1gmm ise bilinmedigi ifade ediliyordu829•

29 Agustos tarihini ta§iyan Washington Post gazetesi de "Müslüman Hâkimiyeti Sona Eriyor" ba§hgm1 kullanarak katliam haberleri veriyordu. Türk hükümeti da­ gtlmanm e§iginde §eklinde bir alt ba§hk atan gazete, Ermeni õlü say1smm binler­ ce oldugunu, softalarm yõnettigi kamah ve silahh Müslümanlarm ayaklanmanm avantaj1yla her Ermeni'yi katlettiklerini, kaçmaya çah§an birçok ki§inin askerler tarafmdan õldürülüp sokaklarda sürüklendigini belirtiyordu. Gazete Londra'dan ald1g1 haberde Müslümanlann her türlü suçu i§ledigini, õlü say1smm 3000-4000 arasmda oldugunu dile getiriyor, Atina'dan ahnan bilgilerin de bunu teyit ettigini dile getiriyordu830• Aym gazetede "Ermeni Kurbanlari ba§hg1yla yazar1 belli olma­ yan bir yaz1 yayinlanmI§tl. Yaz1da masum Ermeniler katlediliyor havas1 verilirken, bunun mf Hiristiyan olmalarmdan kaynakland1g1 ima ediliyordu. Haberin giri­ §inde i slam dininin nefretinin Ermeni karde§lerinin üzerine yõneldigi ifadesinin kullantlm1§ olmas1 haberin devammda bir Müslüman Hiristiyan mücadelesi oldu­ gu üzerinde duntlacag1 hissini vermektedir. Nitekim haberin devammda bu duru­ mu fark etmek mümkündür. Haberde bir kere daha baskic1 zalim boyundurugun altmda Ermeni kanlarmm akt1gi ve bunun imparatorlugun uzak kõ§elerinde degil ba§kentinde gerçekle§tigi ifade ediliyordu. Ermeni komitecilerinin yaptiklar1mn "

82 7 828 829 8 30

Salt Lake Tribune, 29 Aug. 1896, s. 1. New York Times, Aug 29, 1896, s. 1 . New York Times, Aug 3 0 , 1896, s . 1 . 1h e Washington Post, Aug 29, 1896, s . 1.

224

FiKRETTiN YAVUZ

sadece Osmanh Bankas1'na girmek ve etrafa bomba atmak oldugu sõyleniyordu. Haberde Ermenilerin kendilerine eziyet edenlerin ba§lanm kestikleri ve sokaklara att1klar1, Sultan'm ise bunlar1 cezalanduacak yerde yurt di§ma sürdügü belirtili­ yordu. Bu haberi kaleme alanlarm kim oldugu ifade edilmese de Ermeni olma ihtimallerinin yüksek oldugu sõylenebilir. Haberin devammda yapilmas1 gere­ kenlerin neler oldugu üzerinde durulmaktayd1. Amerika Birle§ik Devletleri'nin neden müdahale etmediginin anla§tlmad1gi belirtilen haber §U ilginç ifadelerle son buluyordu: "Bize õyle geliyor ki bu barbar mezalim cezalandmlmah. Bu zaval­ h Ermeniler sonsuza degin vah�i hayvanlar gibi avlanacak, bogazlanacak,

zulüm gõrüp ortadan kaldmlacaklar m1? Kõtü durumlarm1 dinamit atarak ve Türkleri bogazlayarak gõstermeyecekler mi? Hadi �imdi birle�elim ve protesto edelim! Sabnm1z ta�t1"83 1 •

Los Angeles Times gazetesi 29 Agustos tarihli nüshasmda i stanbul Olaylar1 ile ilgili birçok haber yapmt§tl. Haberlerde katliam olduguna dair farkh yerlerden ah­ nan bilgilerin aktartld1g1 gõrülmektedir. Ancak burada da haber hep aym yerler­ den gelen bilgilerden olu§uyordu. Berlin'den ahnan bilgiye gõre Vossiche Zeitungun i stanbul muhabiri genel bir katliam oldugunu sõylüyordu. i §lenen tema aymyd1: ':Ayaklanmantn sonunda istanbul koprüsünün üstünde yüzlerce cesetyatiyordu. Kamalt silahlt Türkler Ermenileri yakalaytp oldürüyor, evlerine giriyor onlari camdan attyor. Polis asker hareketsiz". Madrid'den ahnd1g1 sõylenen bir ba§ka haberde Ermenileri koruyan Müslümanlarm dahi õldürülüp sokaklarda sürüklendigi ifade ediliyordu. Gazete diger Amerikan gazetelerinin de õlü saylSl ile ilgili haber kaynag1 olan Daily News'ten ald1g1 3000-4000 saylSlm veriyordu832• 29 Agustos tarihli Chicago Daily Tribune'de de katliam haberleri veriliyordu. Ba§hkta ayaklanma kanh bir §ekilde devam ediyor denilerek Türklerin i stanbul'da binlerce Ermeni'yi õldür­ dügü sõyleniyordu. Haberin devammda anar§inin §ehirde hala hüküm sürdügü, vatanda§lann korunmak için Filibe'ye gittigi, bogazlanma devam ederken polis ve askerin müdahale etmedigi, sekiz ki§iden olu§an bir komisyonun olay1 ara§tlrmak için atand1g1 belirtiliyordu833• O laylara geni§ yer ayuan bir ba§ka Amerikan gazetesi ise Atlanta Constitution idi. i stanbul'dan ald1g1 bilgiye dayanarak birinci sayfadan bankay1 basanlar teslim 8 3 1 The Washington Post, Aug 29, 1896, s. 6. 8 32 Los Angeles Times, Aug 29, 1896, s . 1 . 8 33 Chicago Daily Tribune, Aug 2 9 , 1896, s . 4.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

225

oldu, Osmanh Bankas1'ndaki muhafiz1 õldürenler yurt dt§ma sürülecekler ba§­ hgm1 kullanan gazete, bankay1 bas1p jandarmalan õldürenlerin Per§embe saba­ h1 teslim olduklarm1, olaylar esnasmda Avrupaltlarm yara almad1gm1, durumun ise yava§ yava§ düzeldigini belirtiyordu. Gazetenin Londràdan aldigi bilgilerin ise tam tersine ifadeler içerdigi gõrülmektedir. Ayru sayfada binlerce Ermeni'nin õldürüldügü, serke§ Ttirk ayaktakimmm dükkânlar1 ve evleri yagmalad1g1 ba§hk­ lari kullarulan haberde, yanh§ bir §ekilde bankayi basanlar teslim olduklarmda yedi ki§iydiler denilmekteydi. Haberin devammda õzellikle Tophane, Haskõy ve Kas1mpa§àda "berbat ki§iliklere" sahip olan Laz ve Kürtlerden olu§an ayaktaki­ mm dükkanlar1 ve evleri yagmaladigi, Ermeni olduklarmdan §Üphelendikleri veya onlara sempatiyle bakanlarm tamam1ru õldürdükleri, õlü sayismm ise en az 30004000 arasmda oldugu ileri sürülüyordu834• Amerikan gazeteleri katliam haberlerini 30 Agustos tarihli nüshalarmda vermeye devam ediyordu. Washington Post, Türkiye'de kriz ba§hgtyla verdigi ha­ berde, Cuma günü kart§tkhklarm tekrar ba§lad1g1, Amerikan kolejinin korundu­ gu ve Terrel'in gerekli õnlemlerin ahnd1gma dair bilgiler verdigi ifade ediliyor­ du. i stanbul'daki yabanctlar arasmda büyük bir endi§e oldugunu belirten gazete Londra'daki liberal gazetelerin banka olaymm bir entrika oldugunu dü§ündük­ lerini belirtiyordu. Frans1z Temps'in haberini aktaran gazete i stanbul'un õnemli caddelerinde olaylarm devam ettigini, polis ve askerin silahs1z Ermenilere ate§ ettigini ve õlü say1smm 2000'i geçtigini belirtiyordu. Londràdan ald1g1 bilgiye gõre ise i ngilizlerin liberal gazetelerinin banka olayinm bir provokasyon oldugunu ileri sürdüklerini belirtip, Speakerm §U ifadelerini aktariyordu: "Bu ki;iler sulta­ na isyan etmi; olsalardt, sultan bunlartn ya;amastna on dakika dahi izin vermezdi. $urast kesin ki bu ki;iler sarayin emirleri dogrultusunda hareket ediyor!ar. Bu ayak­ lanma ba;ka ayaklanma!artn bahanesi olarak gerçekle;tirildi�35• Aym haberin Los Angeles Times'ta da yay1nland1g1 gõrülmektedir836• Diger gazetelere nazaran daha ele§tirel bir tutum sergileyen New York Times'm 30 Agustos tarihli nüshanda Avusturya imparatoru ile Rus Çar1 da ele§tiriliyordu. "Onlar Viyana'da kadeh kaldmrken, jstanbul sokaklarinda Ermeni kanlan akiyordu" denilen haberde, Amerikan-Ermeni Komitesi'nin §ikâyetlerini 834 1he Atlanta Constitution, Aug 29, 1896, s. 1. 835 1he Washington Post, Aug 3 0 , 1896, s . 1. 836 Los Angeles Times, Aug 3 0 , 1896, s . 2.

FiKRETTiN YAVUZ

226

içeren bir mektubu daha õnce Rus Çan'na sundugunu, Çar'm bu mektuba kar­ §Wk bir §ey sõylemedigini, ancak mektubu sunan papazm iyi i§aretler sezinledigi ifade edilmi§ti. Haberde Ermenilerin astl isteginin kendi ifadeleriyle parmaklarm1 Avrupa'nm gõzüne sokmak oldugu belirtilmi§ti. Aym habere Ístanbul'da ayak­ lanma ba§hgiyla Chicago Daily Tribune'nin de yer verdigi dikkati çekmektedir837• Gazetedeki ba§ka bir haberde kullantlan ba§hk '1stanbul'da Sessizlik" §eklindeydi. Polis ve askerin hala sokaklarda devriye gezdigi, ayaklanma esnasmda 2000 ki­ §inin õldügünün sõylendigi, Ermeni ihtilal komitesinin on iki maddelik talepler sundugu belirtiliyordu. Ístanbul'dan ahnan haberde ise Edirne'den gelen asker­ lerin Ístanbul'a ula§t1g1 ve devriyelere kat1ld1g1 ve Galata'da dükkânlarm açtld1g1 dile getiriliyordu838• Los Angeles Times 30 Agustos tarihli nüshasmda õlü saylSlyla ilgili bilgi veriyordu. Diger gazetelerin tersine õlü say1smm 2000 civarmda oldugu belirtiliyordu. Ancak bu haberde de askerlerin silahs1z Ermenilere ate§ ettikle­ ri, Dolmabahçe ve Tophane'nin sava§ alam gibi oldugu ve Ermenilerin evlerinin yagmaland1g1 belirtiliyordu839• Chicago Daily Tribune'nin aym tarihli nüshasmda ise Íngilizlerin Türklerden korktugu, bogazm kenarmda ya§ayanlarm bu korkula­ nm gidermek için Michael Herbert'in onlar1 almak üzere bir sava§ gemisine emir verdigi belirtiliyordu840• "Sultan'in Tahtt Emniyette ba§hgm1 kullanan Boston Daily Globe ise Londra'dan ald1g1 haberi aktar1yordu. Buna gõre Ermenilerin yapt1kla­ nna kar§l Avrupa'daki genel kam hem bir suç hem de manas1z bir aptalhk oldugu §eklindeydi. Haberde '51.vrupa bu Ermenilerin actstnt unuttu, sultan kanlt tahtinda oturmaya devam edecek mi?" sorusu sorulurken, oturmaya devam edecegi kanaa­ tinin ta§md1g1 ifade ediliyordu. Ahnan haberlere gõre birçok Türk askeri de son kari§1khklar esnasmda õlmü§tü. Ancak haberdeki genel temadan Türklerin suçlu oldugu hissinin verilmeye çah§tld1gim sõylemek mümkündür841 • "

3 1 Agustos tarihli Washington Post gazetesi, devletlerin Sultan'a mܧterek bir nota verdigini, Ermeni ihtilal komitesinin dünya devletlerinin dikkatini çe­ kene degin ayaklanmaya devam edeceklerine dair bir tehdit mektubu gõnderdik­ lerini duyuruyordu. Ístanbul'dan ahnan haberde ise, Cumartesi gecesi Galata'da ayaklanmanm yeniden ba§lad1g1, asker ve ihtilalciler arasmda §iddetli bir silahh 8 37 838 8 39 840 841

New York Times, Aug 30,1896, s. 1; Chicago Daily Tribune, Aug 30, 1896, New York Times, Aug 30, 1896, s. 5. Los Angeles Times, Aug 30, 1896, s . 2. Chicago Daily Tribune, Aug 30, 1896, s . 10. Boston Daily Globe, Aug 30, 1896, s . 24.

s.

9.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

227

mücadelenin oldugu, olaym k.tsa sürdügü ve ihtilalcilerin kaçt1g1 bildiriliyordu. Haberin devammda bazt elçilik mensuplarmm benzer tehditler içeren ba�ka mek­ tuplar ald1klarm1 ve 700 cesedin �i§li mezarhgma gõmüldügünü dile getirdikleri sõyleniyordu. Londra'dan ahnan habere gõre ise Ermeniler Credit Lyonneise ve Tütün Rejisf oe bomba atmt§lardt. Daily News ten aldtgt bilgiyi aktaran gazete, õlü sayismm dõrt binin üzerine ç1kttgm1 ve Sultan'm tahtta çtk.t§ ytl dõnümünde ciddi kart§tkhklarm beklendigini ifade ediyordu842. Aym konulart ele alan New York Times gazetesi ise "Türkiye'nin Sultam Uyart!dt " ba§hg1yla verdigi haberde, yabanct diplomatlarm kararh bir §ekilde hareket edilmesi gerektigini sõyledikleri, Ístanbul'daki ayaklanma ve õlümlerin bir an õnce durdurulmasm1, bu olmaz ise sonuçlarmm Sultan için kõtü neticeler doguracagm1 belirttikleri ifade edilmi§ti843. Aym tarihli õlü say1s1 dõrt binin üzerinde ba§hgm1 kullanan Los Angeles Times gazetesinde, ayaktak.tmmm dinamitli bir saldm planlad1g1, Sultan'm tahta çtk.t§ ytl dõnümünde ciddi karga§alar beklendigi, Ermeni ihtilalcilerin olay ç1karmaya de­ vam edeceklerini sõyledikleri ve Osmanh Devleti'nin parçalanmasmm õnerildigi ifade edilmi§ti844. Hartfard Courant gazetesi de aym haberleri aktard1g1 nüshasmda Ermenilerin reform talepleri oldugunu, "Türkiye'de Katliamlar" ba§ltg1yla veriyor­ du845. 31 Agustos tarihli Chicago Daily Tribune ve Atlanta Constitution gazeteleri de benzer içerikli haberler yapmt§lardt. Chicago Daily Tribune "Tekrar Ayaklanma Çtktt " ba§hgm1 kullanarak Ístanbul çetesi diye tabir ettikleri Ermeni komitecilerin liderlerinin tehditlerde bulunduklarmt, farkh elçiliklere Avrupaltlar durumlarmt dikkate alana degin Túrkiye'de olaylar ç1karacaklarma dair notalar gõnderdiklerini belirtiyordu. Haberde 700 õlünün bir mezarhga gõmüldügü ifade ediliyordu. Aym gün ciddi olaylarm beklendigini belirten Chicago Daily Tribune õlü sayismt ise dõrt binin üzerinde olarak veriyordu846. Aym haberleri veren Atlanta Constitution bunlara ek olarak Viyana'dan ald1g1 bir haberde ise, Rusya ile Avusturya arasmda bir anla§ma oldugunu belirtiyordu. Buna gõre iki hükümet Sultam Ermenilere kar§t destekleme karart alm1�lardt ve topraklarmt korumak için ona destek ola­ caklard1847. '

8 42 8 43 8 44 8 45 84 6 8 47

The Washington Post, Aug 31, 1896, s . 1. New York Times, Aug 31, 1896, s . 5. Los Angeles Times, Aug 31, 1896, s . 2. The Hartfard Courant, Aug 31, 1896, s . 1. Chicago Daily Tribune, Aug 31, 1896, s . 4 . The Atlanta Constitution, Aug 31, 1896, s . 1.

228

FiKRETTiN YAVUZ

i ngiliz Daily Telegraph gazetesi ise 3 1 Agustos'ta uzunca bir haber yaymla­ ffil§tL "Yürek Burkan Manzaralar" ba�ltg1 ile verilen haberde i ngiliz askerlerinin Ermenileri kurtard1gi belirtiliyordu. Gazete i stanbul'dan ald1gi bilgiye dayana­ rak õlü saymnm iki bin oldugunu belirtiyordu. Güvenilir kaynaklardan aldigim ifade ettigi bilgilere gõre Türk ayaktakim1 gõrdügü her Ermeni'yi õldürüyordu. Berlin'den altnan habere gõre ise Almanya çevrelerinde Osmanlt Devleti'nin pay­ la§tlmasmm konu�uldugu, Sultan gerekli õnlemleri almad1gi takdirde, bu õnlem­ leri almaya zorlanacagmm herkes tarafmdan bilindigi ifade ediliyordu. Paris'ten altnan bilgilerde ise istanbul'da Müslümanlar tarafmdan Ermenilere yaptlan kat­ liamlarm orada büyük bir yanki buldugu belirtilirken, saga sola bomba atarak ac1 ve heyecan uyand1ran Ermeni komitecilerin Bankay1 alçakça basmalarmm ise ki­ nand1g1, bunun suçsuz Ermenilerin hiç hak etmedikleri berbat durumlara maruz kalmalarma sebep oldugu belirtiliyordu. Temps muhabirinin verdigi bilgiye gõre ise Beyoglu'nda olaylar meydana geldigi sirada askerler silahs1z Ermenileri õldür­ mü�tü. �i§li mezarltgma gõmülenlerin saylSl 400 civarmdayd1 ve toplam 2000 ki§i õldürülmü�tü848• Londra sefaretinin Hariciye Nezaretine 3 Eylül tarihiyle gõnderdigi yaz1yla 3 1 Agustos tarihli i ngiliz gazetelerinde ç1kan haberlerle ilgili õzet bilgiler verili­ yordu. Buna gõre Daily News gazetesi yayinlad1g1 bir haberde Ermenilerin ihtilal hareketini mazur gõstermeye çalt§1yor ve �õyle diyordu: "Bu ihtilali gerçekle�tirenlerin liderlerinin aileleri Anadolu'da irade geregi olarak i�kencelere maruz biraktlarak katlediliyorlar. Bu tür bir cina­ yetin sorumlulugunun yalmzca Osmanh Hükümeti'ne ait oldugu herkes tarafmdan bilinmektedir. Ô lenlerin miktar1 on bin kadar tahmin edilmek­ tedir. Büyük devletleri bulunduklar1 rehavetten uyand1rm1� olan bu olay, Ermenilerin oturduklar1 vilayetlerde uygulanan mezalimin dogal sonucu­ dur. Berlin muhabirinin bildirdigine gõre, bankaya saldiranlarm Ermeni olmad1klar1 ve bütün bu olaylarm saray tarafmdan tertip edildigine dair Berlin'de bir intiba bulunuyordu. i stanbul muhabirinin bildirdigine gõre ise, Ermeniler Credit Lyonnais bankasma saldmp Voyvoda karakolunu havaya uçurmak, Bab1âli ile patrikhaneye saldirmak fikrindeymi�ler"

i stanbul olaylarma diger gazetelerden daha fazla vakif oldugu sõylenen Morning Post gazetesi, bõlge yetkilileri tarafmdan gõsterilen çaba ile huzur ve asayi�in kisa bir süre zarfinda iade edildigini ve õlenlerin say1smm dõrt bin tah8 4 8 The Daily Telegraph, Aug. 31, 1896, s. 5.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

229

min edildigini belirtiyordu. Standart gazetesi olaylara son vermek için sefirlerin verdigi ortak takrir hakkmda bilgi veriyordu. Westminister gazetesi ise Osmanh Bankas1'na saldrran ki�ileri savunuyordu849. Gazetelerin tamam1 Íngiltere'nin her tarafinda mitingler yapilacagma dair haberlere de yer veriyorlard1850.

1 Eylül tarihli gazeteler Bab1ali'nin son bir iki günde meydana gelen olaylarla ilgili bildirisini yaymlam1�lard1. Washington Post ve New York Times "Son Olaylartn Türk Yorumu' ba�hg1 ile bu bildiriyi yaymlarken herhangi bir degerlendirmede bu­ lunmuyorlard1851. Times gazetesi ise ''istanbul Ayaklanmalari " ba�hgi ile õlü saylSl hakkmda haberler veriyordu. Burada dikkati çeken ilk kez Müslüman õlü saylSl hakkmda da bir bilginin veriliyor olmas1dir. Buna gõre, toplam õlü saylSl 2000'in üzerindeydi ve Ermenilerin att1klan bombalardan 50 Ttirk õlmü�tü. �i�li mezarh­ gma gõmülen õlülerin ise 543 oldugu belirtiliyordu. Gazete Ístanbul'dan ald1g1 ha­ berde, katliam emrinin ise saraydan verildigini ve bunun yakla�1k otuz saat sürdü­ günü belirtiyordu852. Ermeni patriginin olaylara kan�anlar1 aforoz ettigini belirten Chicago Daily Tribune ise "Sultan Kendini Savunuyor" ba�hg1 ile Bab1âli'nin resmi bildirisini yay1nhyordu853. Aym tarihli Boston Daily Globe gazetesi ise Osmanh Hükümeti ve Sultan'1 suçlaylCl haberler veriyordu. Í stanbul'daki katliam1 yapan­ larm hükümet yetkilileri tarafindan desteklendiklerini ileri süren gazete, elçilik­ lerin elinde bu hususla ilgili delillerin oldugunu ifade ediyordu. Katliam1 yapan ki�ilerin Anadolu yakasmdan getirildigi, bu ki�ilerin i�leri bittikten sonra ise geri gõnderildikleri, olaylar nedeniyle Bab1âli'nin zarar gõrenlere büyük tazminatlar õdemek zorunda kalacag1 bildiriliyordu. Gazete aynca Amerika Ttirk sulanna bir donanma gõndermeye haz1rlamyor diyerek Cincinnati adh geminin yola ç1kmak üzere oldugunu belirtiyordu854. 2 Eylül tarihli Times gazetesi õlü say1sm1 diger gazetelere nazaran iki misli veriyordu. Buna gõre õlü say1smm 5000'in üzerinde oldugu sõyleniyordu. Katliam sõylemini kuvvetlendirici bilgiler ileri süren gazete, bir evde 45 kadm ve çocu­ gun tamammm õldürülmü� ve çat1dan sokaga atilm1� oldugunu, yakalanan 3000

8 49 8 50 85 1 8 52 8 53 8 54

BOA, Y.A.HUS. 360-58, lef. 5-1. BOA, Y.A.HUS. 360-58, lef. 4. The Washington Post, Sep 1, 1896, s. 1; New York Times, Sep 1, 1896, s. 5. The Times, Sep 01, 1896, s. 3. Chicago Daily Tribune, Sep 1, 1896, s. 4. Boston Daily Globe, Sep 1, 1896, s. 1.

230

FÍKRETTÍN YAVUZ

Müslüman'm ise Jõn Túrkler tarafmdan lo.§lo.rttldtgm1 ileri sürüyordu855. New York Times gazetesi de katliam haberlerine devam ederek Haskõy'de Pazar günü mey­ dana gelen kart§tkliklar esnasmda bin ki§iden fazla insanm õldügünü belirtiyordu. Bu gazete de kadtnlarm õldürüldügü ve çat1dan attldtg1 haberini veriyordu. Bu olaylar neticesinde Bab1âli'nin büyük tazminatlar õdeyecegi de haberde dikkati çeken ba§ka bir husus olarak õne ç1kmaktadir856. Washington Post gazetesi ise aym tarihli nüshasmda farkli bir habere yer vererek Íngiliz gemilerinin Akdeniz'e gõn­ derilecegini ve on dõrt gemilik bir ftlonun Túrk sularma gitmek için emir ald1gm1 belirtiyordu857.

Daily Telegraph gazetesinin 2 Eylül tarihli nüshasmdaki haberlerin Reuter Ajans1'ndan almd1g1 dikkati çekmektedir. Galata'da dükkânlarm tamamen kapah oldugu, i§ hayatmm durma noktasma geldigi, hanlarm komitecilerden temizlen­ mesi i§inin konsolosluk gõrevWerinin i§tirakiyle gerçekle§tirildigi bildiriliyordu. Haberde her geçen gün katliamlarla ilgili yeni bilgilerin geldigi belirtilirken, 5000 oldugu sõylenen kurban miktarmm ise artacag1 ileri sürülüyordu. Kas1mpa§a ve Haskõy'deki durumun berbat oldugu, tek bir erkek Ermeni'nin dahi hayatta kal­ mad1g1 belirtilirken, Haskõy'de Yahudilerin de bu olaya kart§tlklari dile getiriliyor­ du. Haskõy'deki kart§tkliklarda Ermeni evlerini Yahudilerin gõsterdigi ve baz1 du­ rumlarda olaylara kari§t1klar1 sõyleniyordu. Haberde aynca 29 Agustos Cumartesi günü Ístanbul Süleymaniye'de softa diye tabir edilen Müslümanlar tarafmdan bir gõsteri düzenlendigi ve gõsterinin asker tarafmdan engellendigi belirtiliyordu858. Londra Sefareti'nden 7 Eylül tarihiyle Hariciye Nezareti'ne gõnderilen telg­ rafta, Íngiliz gazetelerinin yay1nlad1gi haberlerle ilgili bilgi veriliyordu. Times gazetesi 3 Eylül tarihinde Ístanbul muhabirinden ald1g1 telgraf1 yayinlami§tl. Haberde §imdilik asayi§in iade edilmi§ oldugu, ancak korku ve endi§enin devam ettigi ve bunun giderilmesi için hayli zamana ihtiyaç duyitldugu belirtiliyordu. Daily Chronicle'da ise olaylar esnasmda Ístanbul'da bulunan bir muhabirin bildir­ digine gõre, õldürülen ki§ilerin say1smm on iki bin civarmda oldugu ileri sürülü­ yordu859.

8 55 8 56 8 57 858 8 59

1he Times, Sep 02, 1896, s . 7. New York Times, Sep 2, 1896, s . 5. 1he Washington Post, S e p 2 , 1896, s . 1. Daily Telegraph, Sept. 07, 1896, s. 7. BOA, Y.A.HUS. 360-25, lef. 3.

OSMANLI

DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

231

5. Marsilya'daki Konútecilerle Ílgili Haberler

Eylül'ün ilk günlerinden itibaren bati basmmda Banka Baskim'm gerçekle§­ tiren ve Marsilya'ya sürülen komitecilerle ilgili haberlere verilmeye ba§lanm1§­ t1. Daily Telegraph'm 4 Eylül tarihli nüshasmda Ermeni baskinctlar Marsilya'da ba§hgiyla bu konu hakkinda bilgi veriliyordu. Haberde alq;am saat dokuz on arasmda bankayi basanlarm Marsilyàya geldikleri, geminin yirmi dõrt saat ma­ kine dairesindeki ar1zadan dolayi geciktigi ve Osmanh Hükümeti tarafmdan geri istendiklerine dair rivayetlerin oldugu belirtillyordu. Gazete Alman Vossiche Zeitungdao ald1g1 haberde yine Sultan ve Osmanh Hükümeti'ni suçlay1c1 ifa­ delere yer veriyordu. Buna gõre tüm olaylarm sorurnlusu Sultan'd1 ve her §eyin õnceden haz1rland1gma dair saglam kamtlar vardi. Olaylara kar1§mayan softalann her §eyi kontrol ettigi, olaylann meydana geldigi sirada polis ve askerin hiçbir §eye müdahale etmeyip sadece cesetleri toplad1gi belirtillrken, daha da ileri gidilerek, hükümetin kontrolü kesinlikle kaybetmedigi, her §eyin bilgisi dâhillnde yaptld1g1 iddia edilmi§ti860. Times gazetesi de Marsilya'ya gelen komitecilerle ilgill bilgi ve­ riyordu. Paris'ten ald1g1 bilgileri veren gazete, bankayi basanlarm 4 Eylül tarihinde Marsilya'ya ula§t1klarm1 belirtiyordu. Frans1z Temps'in haberine yer veren gazete­ nin verdigi bilgiye gõre, 17 komiteci güçlü kuvvetli kimseler olup toplumda sayg1 gõren ki§ilermi§ gibi gõrünüyorlardi. En gencinin 1 8 ya§mdan en ya§hsmm ise 30 ya§mm üzerinde olmad1g1 belirtilen haberde, St. Pierre hapishanesine gõtürülen komitecilerin tamammm lakaplar1mn oldugu ifade edillyordu861. New York Times gazetesinin de komitecilerle ilgill bilgi verdigi dikkati çekmektedir. Marsilya'dan ald1g1 bilgiyi veren gazete, ilk bombayi atan Garo dâhil 17 Ermeni'nin Marsilya'ya 4 Eylül tarihinde ula§tigim bildiriyordu. Bu ki§ilerin St. Pierre hapishanesinde tu­ tulduklarm1 ve Ttirk hükümetinin bu ki§ileri Frans1z hükümetinden geri istedigi ancak bunun pek mümkün gõrünmedigi belirtillyordu. Komitecilerin Amerika'ya gitmek istediklerini belirten gazete, 4 Eylül tarihinde Minneapolis adh bir gemi­ nin ise Ístanbul'a gitmek üzere Qyeenstown'dan ayrtld1g1 bilgisini veriyordu862. Aym sõylenti haberini Chicago Daily Tribune gazetesi de sütunlarma ta§lffil§ ve Marsilyàya gelen komitecilerin Amerika'ya gideceklerini duyurmu§tu863.

860 861 862 86 3

1he Daily Telegraph, 4 Sept. 1896, s. 5. 1he Times, Sep 05, 1896, s. 3. New York Times, Sep 5, 1896, s. 5. Chicago Daily Tribune, Sep 5, 1896, s . 4.

232

FiKRETTiN YAVUZ

New York Times gazetesi komitecilerle ilgili her zaman ki gibi daha ayrmtth bir haber yaymlam1§t1. Ermenilerin sorumsuz planlan ba§hg1yla verilen haberde, Ermeni kahramam diye tabir ettigi komitecilerin Amerika'ya gõnderilecekleri be­ lirtiliyordu. Fransa'nm bu ki§ilerin geri istenmeleri taleplerini dikkate almayacagi dile getirilirken, bu ki§ilerin ilginç ifadelerine de yer veriliyordu. Komiteciler ne­ reye gõnderilirlerse gõnderilsinler, Yunanistan veya Makedonya üzerinden geri dõnerekTtirkiye'ye gireceklerini ve i stanbul'da ba§ka bir gõsteri yapacaklanm sõy­ lemi§lerdi. Haberde komitecilerin banka binas1 yerine büyük devletlerin elçilik­ lerinden birine girmedikleri için pi§man olduklanm sõyledikleri de belirtiliyordu. Türkiye'ye geri dõndüklerinde ise bu planlanm gerçekle§tireceklerini sõyledikle­ ri, acayip olarak nitelendirilen bu plana gõre Rusya ve Avusturya elçiliklerinden birini ele geçirip içeridekileri rehin alarak Avrupa'nm dikkatini kesinlikle çeke­ ceklerini ifade ettikleri sõylenmekteydi864• 7 Eylül tarihli Daily Telegraph gazetesi baskm1 yapanlar ve baskma ugrayanlar ba§hg1yla verdigi haberde Armen Garo ve Hraç ile yapt1g1 mülakat1 okuyucularma duyuruyordu. Haberde i zmir'den Marsilya'ya giderken bu ki§ilerle gõrü§tügü belirtilen bir ki§inin verdigi bilgiler aktarthyordu. Mülakatta Armen Garo ve Hraç, 26 ki§i olduklarm1 ve tek amaç­ larmm Ermenistan'm kurtulmas1 oldugunu ifade etmi§lerdi. Mülakatta õzetle §U ifadelere yer vermi§lerdi: "Yeni bir katliamm olacagm1 biliyorduk. Çünkü hükümetin karanyla Türklere gizlice silah dag1tillyordu. Bu katliam1 engellemek için heyecanhy­ d1k. Bunun için Osmanh Bankas1'm seçtik. Burayi seçip bu tür bir harekette bulundugumuz için suçlanacag1m1Zl biliyorduk. Fakat Avrupa'da en az bi­ zim kadar suçludur. Avrupa Ermeni Sorunu'na müdahale etmedikçe, zalim Túrkler Ermeni evlerini, kiliselerini yakip yikiyor, çoluk çocugu õldürmeye devam ediyordu . . . "

Mülakatm devammda bankay1 basmadan õnce katliamm Samatya'da ba§lad1g1 haberini ald1klanm belirten iki komiteci diger kaynaklarda anlattld1g1 §ekliyle baskm1 anlatmt§lar ve Marsilya'ya gitmeden õnce kendilerine 5'er pound veril­ digini belirtmi§lerdi. Haberin sonunda bankada 1 1 ,400 kg. dinamit, 45 bomba ve 25 dinamit bulundugu ifade edilmi§ti865• Komitecilerin bulundugu Marsilya'da yay1nlanan Samaphor gazetesinde Osmanh aleyhine haberler yaptld1g1 ve komite-

86 4 New York Times, Sep 6, 1896, s. 1 . 865 Daily Telegraph, Sept 07, 1896, s . 5 . .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

233

cilerin savunulduguna dair bilgiler alm1yordu866• Bu tarihten sonra Marsilya'daki komitecilerle ilgili uzunca bir süre gazetelerde herhangi bir haber yapilmad1g1 gõrülmektedir. Yakla§tk bir ay sonra ise Armen Garo ve Hraç hakkmda ilgi çekici bir haber daha yapilmt§tl.

Boston Daily Globe ve Atlanta Constitution gazetelerinin 5 Ekim tarihli nüs­ halarmda bu iki komiteciyle yapilan bir mülakata yer verilmi§ti. Boston Daily Globe'un "Strada Bfljka Bir Ayaklanma Var" ba§hgtyla verdigi haberi, Atlanta Constitution '1ki Sigmmact Ermeni Konu;tu" ba§hg1yla okuyucularma duyurmu§tu. "Cenevre'deki Ermeniler istanbul'un yakt!masmm çok kolay bir ;ekilde ba;arilacagtm ima ettiler" diyen Boston Daily Globe, haberin 4 Ekim tarihinde Daily News ten ahnd1gm1 belirtiyordu. Haberde Garo ve Hraç'm i stanbul'daki son ayaklanmayi canh bir §ekilde tasvir ettikleri ve i stanbul'daki komitecilerin bir ay daha devlet­ lerin hareket edip etmeyeceklerini beklediklerini sõylemi§lerdi. Bu tarihten sonra ise yeni bir ayaklanma ç1karacaklarm1, ancak bunun nerede olacag1yla ilgili her­ hangi bir bilgi vermemi§lerdi. Sõylediklerine gore, õyle bir hareket berbat olsa da gerekliydi. Türk milletine kar§t herhangi bir dü§manhklari olduguna dair iddialar1 reddeden iki komiteci s1radan vatanda§lann õlümüne sebep olduklanm hesaba katmadan sava§larmm sadece hükümete kar§t oldugunu sõylüyorlardi. Üstelik Osmanh Bankas1'na yapilan saldmy1 desteklediklerini, asker ve polis õldürmek­ ten pi§manhk duymad1klarm1 fakat bar1§ç1l insanlar1 da incitmediklerini ileri sür­ mü§lerdi. Mülakatlarmm sonunda Osmanh Hükümeti'ne bir tehditte bulunarak i stanbul'un yakilmasmm Banka Baskm1'ndan daha kolay oldugunu, nitekim bü­ tün yapilarm ah§ap oldugu için §ehrin çok kolay bir §ekilde yok edilebilecegini sõylemi§lerdi867• '

Ermeni kaynaklar1 Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komitecilerle ilgili olumsuz baz1 haberlere kar§llik, baz1 gazetelerin onlar1 õvdügünü sõylemektedir. Viyana'da Frei Presse, Berlinde Berliner Tageablat ve Brüksel'de E'toile Belge gibi Avrupa gazetelerinin olaya farkh yorumlar getirdigi, Ta§nak ihtilalcilerinin ko­ caman bir servete ellerini sürmeyecek kadar dürüst olmalar1 ve Osmanh ba§ken­ tinin finans merkezini bir saldmyla ele geçirmekteki e§siz cesaretleri nedeniyle õvüldükleri ifade ediliyordu. Marsilya yolculugunda komitecilerle alt1 gün geçiren Gironde yolcu gemisinin personel doktoru, E'toile Belge'ye a§ag1daki yorumlari da ekledigi bir mektubu gõndermi§ti: 866 BOA, H R.TO. 354-6. 867 Boston Daily Globe, Oct 5, 1896, s . 5; 7he Atlanta Constitution, Oct 5, 1896, s . 2.

FiKRETTiN YAVUZ

234 "Kendilerini

feda

etmeye

hazrr

bu

cesur

insanlar,

Osmanh

imparatorlugu'nun en õnemli kurumunu güpegündüz ele geçirdiler. . . Ne hrrs1z ne soyguncuydular. . . Tek kuru§ bile çalmadtlar. Bankanm veznele­ rinden birinde 10.000 altm Ttirk liras1 ve çok miktarda banknot varm1§.

Liderleri bu paralar1 bizzat banka idarecilerinden birine teslim etmi§.

Silahh saldmnm paniginde, bankanm ana kasalarmdan biri aç1k kalm1§ ve aym idarecinin istegiyle hemen, fedailer tarafmdan kapattlm1§. Bankayi 1 3

saat i§gal ettikten sonra en onurlu yolla geri çekildiler. Biz bu genç kahra­ manlarla alt1 gün geçirdik ve onlar1 tamy1p degerlendirme firsat1 bulduk. Süvariler ve diger personel, hepimiz onlara hayranhk ve sevgi besledik, var­

hklar1 bizi onurland1rd1 "868•

Birçok insanm õlümüne neden olan komitecilerin õvüldügü bu haberin bir­ çok farkh Ermeni kaynag1 tarafmdan kullamlm1§ oldugu gõrülmektedir.

6. Osmanh Hükümeti ve Sultan Aleyhine Yogun Haberler Bati basm1 Eylül'ün ba§mdan itibaren katliam haberleriyle birlikte Osmanlt Hükümeti ve Sultan aleyhine sürekli olarak haber yap1yordu. Bu haberler ilk ba§­ larda Osmanlt Hükümeti'nin çõkü§ü üzerineyken bir süre sonra dogrudan sul­ tanm tahttan indirilmesine daha sonra ise Osmanlt Devleti'nin payla§tlmasma kadar gitmi§ti.

New York Times istanbul'daki bu son olaylarm elçilerin hemen s1ki bir §ekilde Osmanlt Hükümeti ve sultana kar§t taV!r almalarma sebep oldugunu belirtiyor­ du. Haberde Sultan Abdülhamid'in bundan õnce büyük devletlerin elçilerinden hiçbir zaman bõyle aç1k sõzler i§itmedigi ve bunun Sultan üzerinde büyük bir etki yapt1g1 ifade ediliyordu. Bununla birlikte Ermenilerin say1ca üstün oldugu yerlerde Girit'te oldugu gibi bir muhtariyet için ingiltere'nin harekete geçecegine dair haberler oldugu da sõyleniyordu. Haberde en dikkati çeken nokta aslmda Ermeniler için istenen §eyin muhtariyet oldugudur. Ermeniler çok dagm1k bir halde ya§amamt§ olsalard1, bunun çok daha kolay bir §ekilde gerçekle§ecegi dile getiriliyordu. Durum bõyle olsa da muhtariyet için bir §eyler yapmamn mümkün olduguna dair kanaatlerin varhgmdan bahseden haber, Girit'te oldugu gibi her hususun haztr durumda oldugunu ancak muhtariyet kazantlana degin Sultan'm iyi niyetine güvenilemeyecegini belirtiyordu869• ingiliz Times gazetesinde de tüm suçun Sultan'da olduguna dair editõre yazilan bir mektupta Ermeni Sorunu uzun bir §ekilde ele ahnmt§tI. Veritas adh bir ki§inin istanbul'dan gõnderdigi bu yaz1, 868 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 222-223. 869 New York Times, Sep 6, 1896, s. 1 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

235

Sultan Abdülhamid'i kõtüleyerek ba§hyor ve onun admm 93 Harbi'yle birlikte yoksulluk ve sefillikle bir amlmaya ba§landigm1 ifade ediyordu. Aydm Türklerin de Sultan'a kar§I oldugu belirtilen yaz1da, Sultan'm halifelige õnem vererek yerini ga­ rantiye ald1g1, bunu etkin ktlmak için ise islam fanatizmini yükseltip Panislamizm teorisini yayd1gi dile getirilmekteydi. Tum bunlarm sonucunda Ermeni halkmm da kurban haline geldigini, vilayet valilerinin zengin Ermenileri, ta§rah Turklerin ise ta§fa Ermenilerini baski altma ald1g1 ileri sürülüyordu. Mektupta genel tema Türk yõnetiminin kõtü oldugu, idare §eklinin baski ve zulme dayand1g1 §eklindey­ di ve sonunda bu konunun nastl çõzülebilecegi üzerinde duruluyordu. Çõzümün kolay olabilecegi belirtilirken, XIX. yüzytl medeniyetinin üzerinde berbat bir leke olan ve insanhgm 1st1rabmm sebebi olan birkaç ki§inin gõrevinden ahnmasmm çõzüm olabilecegi belirtildikten sonra "Tanri bunu gormemizi saglar in1allah" �ek­ linde bir ibare ile habere son veriliyordu870• Bu tarihlerde yani Eylül'ün ilk iki haf­ tasmda Sultan' a kar§I haberler yapillrken katliam haberlerinden de vazgeçilmedigi gõrülmektedir. Bir yandan Osmanh Hükümeti kõtülenirken, katliam haberleri ve õlü say1s1 ile ilgili spekülatifhaberler devam ediyordu.

Los Angeles Times, "Türk Komplosu" ba§hg1yla verdigi haberde, ingiliz Chronicle'den ald1g1 bilgileri aktar1yordu. Haberde New York Misyonu'na bagh bir misyoner olan Miss Grace Kimball ile yaptlan mülakata yer veriliyordu. Son olaylarda Ermenilere çok yard1m1 dokundugu sõylenen Bayan Kimball'm olayla­ ra sebep olanm Türkler oldugunu ifade ettigi, hiç �üphesiz Türkiye'de büyük bir ihtilal hareketi oldugunu ancak bunu engellemek için seçilen yolun hem insanhk dI§l hem de tolere edilemez oldugunu belirttigi ifade ediliyordu. Yine aym kay­ naktan ald1g1 bilgiyi aktaran gazetenin Roma'dan ald1g1 habere gõre ise kurbanlar arasmda italyan vatanda§lar1 vard1. Haberde daha da ileri gidilerek õldürülen bu ki§ilerin ba§lannm çubuklarm ucuna taktlarak sokaklarda gezdirildigi §eklinde olagandI§I tasvirlere de yer verilmi§ti. Üstelik tüm Ermenilerin õldürülmesi için Sultan'm emir verdigine dair sõylentilerin varhgmdan da sõz edilmi§ti871• Aym gazete Associated Press'den ald1g1 haberde, istanbul'daki panigin halen devam ettigini, katliamm organize bir karakter ta§1d1gm1, bu konuyla ilgili olarak iki Müslüman'm bilgi verdigini ve elçilerin duruma hemen aç1khk getirilmesi için harekete geçtigini dile getiriyordu. Gazete'deki haberlerin ayms1 Chicago Daily Tribune'de de yay1nlanm1§t1872• 8 70 1he Times, Sep 07, 1896, s . 4. 8 7 1 Los Angeles Times, Sep 5, 1896, s . 1; Y.A.HUS. 360-25, lef. 3. 8 72 Los Angeles Times, Sep 6, 1896, s . 2; Chicago Daily Tribune, Sep 6, 1896,

s.

9.

FiKRETTiN YAVUZ

236

7 Eylül tarihli Atlanta Constitution gazetesi de Sultana yüklenen haberler yaymhyordu. Sultanm gücünü azaltmak ba§hg1yla yaymlanan haberde, acil ha­ rekete geçilmesi gerektigi, hasta adam olarak tasvir edilen Osmanh Devleti'nin elçilerin vesayeti altma girebilecegi belirtiliyordu873• 7 Eylül tarihli Times gazetesi i stanbul'daki õlümler ba§hg1yla verdigi haberde olaylar1 tertip edenlerin yetkililer oldugu üzerinde duruyordu. Ôlü saylSlyla ilgili diplomatik hesaplara güvenilme­ digini, ayaktakimma ise silahlarm belediye yetkilileri tarafmdan dag1ttld1gma dair kamtlar oldugunu belirtiyordu874• Gazetelerde sürekli olarak bir takim delillerin oldugu sõyleniyordu. Ancak bu delillerin ne olduguyla ilgili hiçbir habere yer ve­ rilmemesi ise bunlarm sadece rivayetlerden ileri geldigi izlenimini veriyordu.

7. Sultan'm Me�ruiyetinin Tart1�tlmas1 ve Katliam Haberleri Sultan Abdülhamid ve Bab1âli hakkinda bati basmmda yaptlan ele§tirilerin dozu gün geçtikçe art1yordu. Katliam haberleri Osmanh Devleti'nin d1§ poli­ tikadaki prestijini zay1flat1yordu. Bu Osmanh Devleti ve Sultan için büyük bir olumsuzluktu. Ancak Sultan için en tehlikeli §ey me§ruiyetinin tarti§1lmas1 ola­ cakti. 1 890'1.i yillarda meydanda gelen büyük Ermeni olaylarmda Abdülhamid'in tahttan indirilmesi sürekli gündeme getirilmi§ti. Olaylar neticesinde bu durumun tekrar gündeme gelmesi ihtimal dâhilindeydi. Üstelik Osmanh Devleti'nin pay­ la§ilmas1 tezi dahi ortaya attlabilirdi ve nitekim olaylar sonucu bu husus da gün­ deme gelmi§ti. Ashnda Sultan Abdülhamid ve Osmanh Devleti'ne kar§l i stanbul olaylar1 õn­ cesinde de sürekli bir ele§tiri kampanyas1 vardi. Berlin, Frankfurt, Atina gibi büyük §ehirlerde bu konu hakkinda birçok yaym yaptld1g1, Abdülhamid aleyhine yaztlar ve §iirler yaztld1g1, Osmanh sefirlerinin yapt1g1 yazi§malardan anla§tlmaktadir875. Berlinde yay1nlanan bir makalenin ba§hg1 o s1rada Sultan Abdülhamid'e kar§I bati kamuoyunda olu�an havanm nas1l oldugunu gõstermesi aç1smdan dikkate deger­ dir. Haberde ba�hk olarak '51bdülhamid ve Osmanlt Devleti'nde Hiristiyan Katliamt" tabiri kullamlm1�ti876• Bati basmmda Banka Bask1111'm müteakip bu tarz haber­ lerin say1s111111 art1§ gõstermesi beklenen bir durumdu. Nitekim Banka Bask1111 ve i stanbul Olaylan sonucu komiteleri en fazla suçlayanlarm bile Osmanh'yi ve 8 73 8 74 8 75 8 76

7he Atlanta Constitution, Sep 7, 1896, 7he Times, Sep 07, 1896, s . 3. BOA, Y.PRK.HR. 22-24, lef. 1-8. BOA, HR. SYS. 38-7.

s.

3.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

237

Abdülhamid'i suçlamaya ba�lad1klan gõrülmektedir. Ôrnegin Figaro gazetesi bu konuyla ilgili haberlere yer vererek �u degerlendirmelerde bulunuyordu: "Bir avuç Ermeni katliam1 yapt1 deniyor, yine de Ttirk hükümetinin gõrevi bunu engellemekti. i ngiliz basmmm komediyi and1ran ve temelde Bab1ali'yi organizatõr gõsteren iddialan di§lansa da Bab1ali'nin sorurnlu­ lugu büyüktür. . . Dogu karma§as1 içinde bütün suçlarm gazeteler ve diplo­ matlarca yüklendigi bir ki§i beliriyor. Sultan Abdülhamid'ten bahsetmek istiyorum . . . Ona yõneltilen suçlama, bütün yõnetimi Ytld1z'a toplamas1 ve yüksek yetkilerini, ruhunun zayifhg1 ve onu d1§ar1dan tecrit eden bir cama­ rilla ile yürütmesidir. . . Eskiden sadrazamlar d1§ar1yi (Avrupa'yi) dinlerlerdi. �imdi her §ey Ytld1z'dan ç1kiyor ve korku ve hatali suikastlarla bula§ffil§ olarak. Türkiye ya§amalidrr ama reforrnlarla"877•

Amerikan basmmda da bu konunun ele almd1g1 dikkati çekmektedir. Olaylarm hemen ardmdan New York Times'da yaymlanan bir haberde Ístanbul'daki ayaklanmanm Sultan hükümetinin yetersiz oldugunu gõsterdigi ve Avrupah hü­ kümetlerin art1k bu durumu gõrmesi gerektigi ifade ediliyordu. Haberde bir ytldir �ehrin anar§i smmna varan bir kar1§1khk içinde oldugu, can ve mal güvenligi­ nin olmad1g1, insanlarm herhangi bir suçu yokken hapsedildikleri, hayli õlüme ragmen kimsenin cezalandirtlmad1g1 §eklinde birçok ele§tiriye yer veriliyordu. Üstelik güç eksikligi gibi bir sorunun olmad1g1, Ístanbul gibi iki §ehrin düze­ nini saglayacak polis ve jandarmanm mevcut oldugu dile getiriliyor ve Sultan'm düzenin korunmasm1 istemedigi belirtiliyordu. Haberde daha da ileri gidilerek, Ermeni ihtilalcileri olaylar1 ba§latsa da tüm suçun onlara attlmasmm gerçekten çok komik oldugu ifade ediliyordu. "Komiteciler bankaya girdiler kendilerin savun­

dular ve rahatça çtktp gittiler, ancak onlartn yüzlerce trkda;t sokaklarda bogazlandt­ lar" deniliyordu. Ele§tiriler bunlarla smirh degildi. Olaylan ara§ttrmak için atanan komisyonun da hiçbir anlam ifade etmedigi, çünkü bu ki§ilerin saray tarafmdan atand1g1, bõyle bir durumda saraya kar§l herhangi bir karar almalannm müm­ kün olmad1g1 belirtiliyordu. Haberde Bab1âli için olumlu tek ifade hiç §Üphesiz bankaya yap1lan saldmnm bir suç oldugu ve cezalandirtlmas1 gerektigiydi. Ancak haberde adamlann serbest birakilmalan da bunu saglayanlarm elçiler oldugu dik­ kate ahnmaks1zm budalaca bir §ey olarak gõrülüyordu. Haberin sonunda astl ni­ yet ortaya konuyordu. Tek çarenin Avrupah devletlerin i§i ellerine almas1 oldugu, Sultan'1 tahtmdan etmek istemiyorlarsa veya topraklarm1 bõlmeye hazir degil8 77 Kologlu, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid,

s.

176.

FiKRETTiN YAVUZ

238

lerse, en azmdan ülkesinde düzeni korumas1 için onu zorlamahd1rlar deniyordu. Haberin son cümleleri de ilginçtir: "Sultan bunu yapabilir, yapmak istemezse geçen kt; meydana gelen sahneler tekrar olur, bu durum da onun ortadan kalkmast anlamt­ m ta;tr'fl78• Sultan'm tahttan indirilmesi ile ilgili haberler bu §ekilde ba§lam1§ ve devam etmi§ti. Osmanh Devleti'nin payla§tlmas1 tezini en aç1k §ekilde ifade eden bir Frans1z gazetesiydi. Rappal gazetesi, "Ya Osmanlt Devleti büyük devletlerce pay­ la;tlstn, ya da ba;tnda Sultan'tn bulundugu bir federatif devlet olu;turulsun ama her biri tam ozerk olsun . . . Girit'te bu yola gidildi, Makedonya izleyecek, Ermeniler aym ;eyde kararlt, Avrupa'mn bu istekleri desteklememesi olanakstzdtr'f!79 diyerek aç1kça Osmanh Devleti'nin art1k payla§tlmas1 gerektigini ifade ediyordu.

Los Angeles Times gazetesi 3 1 Agustos tarihli nüshasmda "Hasta Adamtn Bogazim Sikmak" ba§hgm1 kullanml§tl. Daily News'e atfen editõr kõ§esinde, Avrupa'nm Sultan'm tahttan indirilmesi ve Türkiye'nin bõlünmesiyle yüz yüze ol­ dugu dile getiriliyordu880• Hartfard Courant gazetesi de "Sultam Tahttan Índirmek" ba§hgm1 kullanarak devletlerin bu hususu ciddi bir §ekilde ele ald1gm1 ileri sürü­ yordu. Yine Londra kaynakh bu haberde, i stanbul'dan ahnan gizli bir telgrafta bu hususun ciddi bir §ekilde dü§ünüldügüne dair sõylentilerin oldugu ifade edili­ yordu. Haberde bunun gerçekle§mesi için oluru almmas1 gereken �eyhülislamm da bu yolda hareket edeceginin ümit edildigi belirtiliyordu881• Yine �eyhülislam hususunu ele alan New York Times daha bariz bir §ekilde, "Sultan'dan Daha Büyük" ba§hg1ru kullaruyordu. Haberde �eyhülislam'm Türk hükümdarm1 taht­ tan indirebilecegi, Amerikan'm eski bakaru Oscar Straus'un da devletlerin sultaru yerinden edebilecegine dair konu§malarm oldugunu sõyledigi ifade ediliyordu. �eyhülislam' a atfen kõle sahibinden daha güçlü ifadesini kullanan gazete Straus'un §U ilginç ifadelerine yer veriyordu: ':Abdül refarmlart garanti ederse hakimiyetine de­ vam edebilir'f!82• Sultan'm gitmesi konusunu en fazla ele alan New York Times'm 14 Eylül tarihli nüshasmda "Türkler Gitmeli" ba§hg1 kullaruhyordu. Haberde i ngiliz kamuoyunda bõyle zalimce hareket eden bir milletin art1k yeryüzünden yok olmas1 gerektiginin dü§ünüldügü belirtiliyordu883• New York Times'm 15 ve 8 78 8 79 880 881 882 88 3

New York Times, Aug 29, 1896, s . 4. Kologlu, Avrupa Ktskactnda Abdülhamid, s . 176. Los Angeles Times, Aug 31, 1896, s. 2. lhe Hartfard Courant, Sep 1 1 , 1896, s . 1. New York Times, Sep 13, 1896, s. 17. New York Times, Sep 14, 1896, s. 4.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

239

16 Eylül tarihli nüshalarmda da bu konu ele almm1�t1. "Sultan't Tahttan indirmek" ve "Türkiye'deki Tehditler" ba�hklar1yla verilen haberlerde, Jõntürk Partisi'nin Sultan'1 tahttan indirmek için Ístanbul'un her tarafma ilanlar dagitt1gi, bir hafta içerisinde ciddi olaylarm gerçekle�tirecegine dair saglam duyurnlar ahndtg1 ifa­ de ediliyordu884. 15 Eylül tarihiyle Londra Sefiri Andrapulous Pa�a'nm Hariciye Nazm Tevfik Pa�a'ya gõnderdigi telgrafta Standard, Daily Chronicle, Daily News ve Morning Post gazetelerinde yayinlanan Sultan'1 suçlayan haberlerle ilgili bilgi veriliyordu. Ttirk yetkililerinin Ermenileri õldürmelerine ragmen serbest b1raktl­ malar1 nedeniyle Sultan bu gazetelerde sert bir biçimde ele�tiriliyordu885. Almanya ve Londra'daki Osmanh kar�1t1 geli�melerle ilgili bilgi veren New York Times ise '51.lmanya'da Kizginlik" ba§hgm1 kulland1g1 haberde, ülke genelinde büyük bir Türk kar§tthgmm ba§lad1gm1, Almanya'nm büyük §ehirlerinde Sultan'm tahttan indirilmesi için geni§ çaph toplanttlarm yaptld1gm1 ve tüm bu toplanttlar­ da Bab1âli'nin katliam olarak tabir edilen olaylardan sorurnlu tutuldugunu bildiri­ yordu886. Aym gazetenin "Londra Son u ndaAyaklandi " ba§hgiyia verdigi haberde ise durumun ne kadar ileri gõtürüldügü ortaya ç1kmaktadir. Haberde Türkiye'nin çok ileriye gittigi, Tory Partisi'nin yeni bir haçh seferinden bahsetmeye ba§lad1g1 ve Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin kaçmtlmaz oldugu sõyleniyordu. Cardiff'te yaptlan toplant1da da bu hususlarm õn plana ç1kt1g1 belirtiliyordu887. Arahkh ola­ rak Sultan'm tahttan indirilmesi üzerine haberler yapan New York Times gazete­ sinin Eylül ortasmdan sonra bir süre bu tür haberlere yer vermedigi gõrülmekte­ dir. Tam bu s1ralarda gazetelerde sansasyonel bir haber yay1nlamyordu. "Türk'ün Kant Aktt " ba§hg1yla verilen haberde Sultan Abdülhamid'e suikast düzenlendigi belirtiliyordu. Bir suikastçmm b1çag1yla õldügü sõyleniyor ba§hgiyla Í stanbul'dan ahnd1g1 belirtilen haberde bõyle bir dedikodunun oldugu ifade ediliyordu888.

30 Eylül tarihli New York Times gazetesinde yine Sultan'm tahttan indiril­ mesiyle ilgili uzunca bir habere yer veriliyordu. Bab1âli'nin zay1f taht1 ba§hgiy­ la verilen haberde, Amerika'nm Ístanbul eski elçisi Oscar Straus'un bu meseleyi uzunca ele ald1g1 bir makalesi yay1nlanm1§tl. Makalede i§lenen tema Bab1âli'nin 88 4 885 886 88 7 888

New York Times, Sep 15, 1896, s . 5; Sep 16, 1896, s . 1. BOA, HR. SYS. 2758-45, lef. 1-3. New York Times, Sep 13, 1896, s. 9. New York Times, Sep 13, 1896, s. 1. Los Angeles Times, Sep 20, 1896, s . 1.

240

FÍKRETTÍN YAVUZ

tüm geli§melerden sorumlu olduguyla ilgiliydi889• Basma yans1yan haberlerde Sultan'm tahttan indirilmesi hususu sürekli gündemde tutuluyordu. Ancak za­ man geçtikçe bu tutumun radikal bir hal ald1g1 gõrülmektedir. "Sultan'tn Sorunu" ba§hg1 ile verilen haberde Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin ve Osmanh'nm Avrupah bir devlet himayesine girmesinin de yeterli olmad1gi belirtiliyordu. Avrupa Türkiyesi'nin payla§tlmasmm tek radikal çõzüm oldugu, i stanbul'un ise devletlerden biri tarafmdan ͧgal edilmesi gerektigi ifade edilerek ashnda büyük devletlerin temelde istedikleri husus aç1kça ortaya konuyordu890• Gazete 30 Ekim tarihli nüshasmda da bu konuyu ele ahyor ve "Türkiye'de Vahim Endi1e" ba§hg1yla Sultan'm tahttan indirilmesinin tekrar õnerildigi, i stanbul'da büyük bir endi§e­ nin hakim oldugu ve õzellikle diplomatik çevrelerde tahttan indirilme hususunun gündeme geldigi belirtiliyordu891• Tüm bu olumsuz yaymlara kar§l Osmanh Devleti'nin itirazlan ise bati ba­ smmda neredeyse hiç yanki bulmuyordu. Nadiren ç1kan yaztlardan birinde New York Times gazetesi kisaca Osmanh Devleti'nin §ikâyetlerini dile getiriyordu. i stanbul'dan alman bilgiye gõre Türk resmi çevreleri õzellikle i ngiliz basmmm tavnm ele§tiriyordu. ingiliz basmmm Türk hükümetine kar§l neden kõrlemesine bir kampanya içerisinde oldugunun, ingiliz hükümetiyle anla§mak için hükümet binalanna bomba atan i rlandah Fenianlar gibi hareket eden Ermeni anar§istlerine sempatiyle yakla§tlmasmm anla§tlmad1g1 dile getiriliyordu892• Osmanh Hükümeti lehine saytlabilecek yegâne haberler ise i stanbul'da çe§itli semtlerde bulunan bombalarla ilgiliydi.

Hartford Couranlm 12 Eylül tarihli nüshasmda bomba fabrikas1 bulundu ba§hg1yla istanbul polisinin Kas1mpa§a mezarhgmm yakinmdaki bir kilisenin al­ tmda Ermeni komitelerine ait bir bomba fabrikas1 buldugunu, burada Baruthane-i Amire'ye giden bir de tünel ke§fedildigi ifade ediliyordu893• Los Angeles Times gazetesi de verdigi haberinde kilisede bulunan bombalarla ilgili bilgi veriyordu. Haberde üç §Í§e nitrik asit, iki §Í§e sülfürik asit, on dõrt pound (6,5 kg.) gliserin ve patlay1c1 yap1mmda kullamlan iki alet bulundugu ifade ediliyordu894• Chicago 889 8 90 89! 8 92 8 93 8 94

New York Times, Sep 30, 1896, s . 5. New York Times, Oct 25, 1896, s . 13 . New York Times, Oct 30, 1896, s. 5. New York Times, Sep 17, 1896, s . 5. The Hartfard Courant, Sep 12, 1896, s . 1. Los Angeles Times, Sep 25, 1896, s . 3.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

241

Daily Tribune'un 1 8 Eylül tarihli nüshasmda da bomba haberlerine yer veriliyor­ du. i stanbul polisinin Üsküdar'da bir Ermeni evinde birçok bomba buldugu, aym yerde iki eleba§tyla birlikte birçok komitecinin yakaland1g1 ve bir olay gerçekle§­ tireceklerini itiraf ettikleri bildiriliyordu895• Her ne kadar bombalar bulunduguna dair haberler ara ara gazetelerde yaymlamyor olsa da katliam temas1 izlenmeye devam ediyordu. Bununla birlikte baz1 haberlerde Ermenilerin din degi�tirmeye zorland1g1 da iddia ediliyordu. Ôrnegin New York Times kaynagmm güvenilir ol­ dugunu sõyledigi bir haber yay1nlayarak, Van bõlgesinde iki ay içerisinde 10000 Ermeni'nin zorla din degi§tirmek durumunda kald1gm1 belirtiyordu896• i ki ay gibi kisa bir sürede bu kadar insanm nasil din degi§tirdigi hakkinda herhangi bir yo­ rum yapilmayan bu haberin kaynagmm da belirtilmemesi propaganda amac1 güt­ tügü izlenimini vermektedir. Kamuoyunda katliam sõyleminin canh tutulmas1 için Ekim aymda dahi bu tür haberlere yer verildigi gõrülmektedir. Bir yandan Sultan ve Osmanh Hükümeti'nin me�ruiyeti tart1§1hrken õte yandan katliam haberlerine tamkl1k et­ tigi sõylenen ki�ilerle ilgili haberler sütunlara ta�1myordu. Washington Post ile Los Angeles Times 19 Kas1m tarihiyle verdikleri aym haberde, yaralilarm denize atil­ d1gm1 Hiristiyan bir Türk'ün tamkhg1yla veriyordu. Haberde Madji Rasina adh Hiristiyan Türk'ün New York'a geldigi ve üç günlük katliamda 30000 Ermeni'nin õldürüldügünü, arabalara doldurulan cesetlerin denize dõküldügünü, yaraltlar denize dõkülürken seslerinin i�itildigini ileri sürüyordu897 • Ciddiyetten uzak bir �ekilde bir rivayete dayanarak 30000 rakamm1 veren bu iki gazetenin diger haber­ lerine de §Üpheyle yakla§mak gerekir. Ôlü saylSlyla ilgili diger gazetelerde ç1kan haberler arasmda da büyük farklarm olmas1, konuyla ilgili büyük bir bilgi kirlili­ ginin oldugunu gõstermektedir. Osmanh lehine nadiren ç1kan haberlerden birinin Chicago Daily Tribune'de yaymlad1g1 gõrülmektedir. Berlin'den ahnan ve Alman Nord Deutcsher Zeitung ga­ zetesinde yay1nlanan haberde, Ermenilerin bogazlanmasmm hakh oldugu ifade ediliyordu. Sultan'm hâkimiyetine karp hareket edenlerin hakh bir §ekilde ceza­ land1rild1g1, Ermeni s1kintilarmm ba§ sorumlularmm ise Amerikan misyonerleri oldugu belirtiliyordu898• Alman Loka!Anzeigerin i stanbul eski elçisi Baron Jetsche 8 95 896 8 97 89 8

Chicago Daily Tribune, Sep 18, 1896, s . 1. New York Times, S e p 26, 1896, s . 5. The Washington Post, Oct 19, 1896, s . 6; Los Angeles Times, Oct 19, 1896, s . 1. Chicago Daily Tribune, Sep 12, 1896, s . 1.

242

FiKRETTiN YAVUZ

ile yaptigi mülakatta da dikkati çeken hususlar üzerinde durdugu gõrülmektedir. Elçi Ermeni isteklerinin haksiz ve uygulanamaz oldugunu dile getirip din ve ti­ caret alanlarmda son derece õzgür bir §ekilde ya§adiklarmi ve çok zengin olduk­ larmi belirtiyordu. Ancak Osmanli Hükümeti'nin ayaklanmayi bastirmada yanh§ bir yol takip ettigini dile getiren Jetsche, suçlu ile suçsuz Ermeni'nin aynmmm yaptlamadigmi sõylemi§ti. Ayaklanmanm liderlerinin Cenevre'de yeti§mi§ hush genç Ermeniler oldugunu, ayaklanma esnasmda õldürülenlerin ise yalmzca yüzde onunun suçlu oldugunu belirtmi§ti. Bu konuyla ilgili olarak Sultan'i çok ciddi bir §ekilde uyardigim da belirten elçi, bati basmmda pek rastlanmayan bir tavirla olaylari degerlendirmi§ti899• Almanya'nm i stanbul olaylarma yakla§immi gõster­ mesi açismdan Berliner Tageblatlta yayinlanan haberde dikkate degerdir. Haberde olaylar esnasmda Gaiata Askeri Kumandam olan Mustafa Pa§a ile yaptlan müla­ kata yer veriliyordu. Berlinde yayinlanan Berfiner Tageblatt gazetesinin 23 Kasim 1 896 tarihli sa­ yismda Osmanh Bankasi Baskmi ile ilgili olarak adi geçen gazetenin bir muhabiri, Mustafa Pa§a ile gerçekle§tirdigi uzunca mülakati sütunlarma ta§imi§tI. Bu gõrü9mede Gaiata Askeri Kumandam muhabire §Unlari sõylemi§tir: "Bana verilen ilk haberde, bankaya zorla baskm yaptld1g1 ve para al­ mak için girildigini sõylediler. Bu haber üzerine derhal olay yerine gittim. B anka yakmmda birçok askerin cesetlerini sokak ortasmda gõrdüm . O s1rada yammda bir bomba patlad1. Pencerelerden silah ve taraçadan bomba atan bu fesatçtlar1 bankadan ç1kartmay1 dü§ündüm. Derhal bankayi askerle ku§attlm. B ankanm kar§1smda bulunan Su �irketi dairesinin yüksek taraça­ smdan ihtilalcilere kar§I koyabilmek için §irket memurlarmdan izin istedim. ihtilalciler yukar1dan ate§ etmekte idiler ve bizi yanlarma yakla§t1rm1yorlar­ d1. Bõylece pencereden pencereye, taraçadan taraçaya silah atabilmek kolay olacakt1. B ankaya biti§ik reji dairesinden kaçmayi ba§arm1§ memurlardan bilgi ald1m . O malarda õglen saat 14:30'du. ihtilalciler bankayi havaya uçurmakla tehdit ediyorlard1. B iraz vakit kazanmak için istedigim müsa­ adeyi reddettiler. Tehlike her dakika art1yordu. Kan dõkmemek için hiçbir §ey yapamayacak bir durumda kaldim. O vakit Ermenileri derhal püskürtüp veya kendilerini tutuklayip, hatta onlar1 yok edebilmi§ olsayd1m bu gün or­ tada Ermeni sorunu kalmazd1. Nispeten az õlü vererek binlerce insan kur­ tulmu§ oldurdu". 8 99 Boston Daily G/obe, Oct 5, 1896, s. 5; 1he Atlanta Constitution, Oct 5, 1896 s. 2; BOA, HR.SYS. 2734-30.

OSMANU

DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

243

ilk aç1klamalann ardmdan muhabirin "size bir 1ey soracagtm, Ermeni sorunu kalmazdt diyorsunuz acaba neden kafmazdt " demesi üzerine Mustafa Pa§a verdigi cevapta durumu §U §ekilde aç1kliyordu: "�unun için kalmazd1. Bu olay sonunda Müslümanlar tarafindan yaptlan õç alma olaylarmm, Avrupa'daki fesatçtlar tarafmdan aleyhimize bir silah gibi kullantlmasma imkân kalmamt§ olurdu. Ermeniler Osmanl.t Bankas1'na yapttklar1 baskm üzerine bütün Avrupa'nm koruma hisleri­ ni kaybederlerdi. Osmanl.t Bankas1'nm etrafmdaki mücadelenin uzamas1, bomba ve silah seslerinin mütemadiyen i§itilmesi ahalide büyük bir heye­ can yaratt1. Bu heyecan gittikçe büyüyerek, bir kl.Slm ahaliye sirayet etti. Mücadele derhal bast1rtlm1§ olsayd1, bu derece tecavüzlere meydan kalmaz­ d1. Hâlbuki mücadelenin devam etmesi üzerine artan heyecam bast1rabil­ mek için sarf ettigim gayretler bo§ta kald1. Bu banka olaym1 henüz lavtlc1m iken bast1rabilmi§ olsayd1m, Avrupa'nm bir talam katilleri korumasma ma­ hal kalmaz ve Ermeni Sorunu ortadan kalkard1. Anla§iliyor ki ahalinin i§e kar1§mas1 bizi Avrupa nazarmda siyasi politikam1zm kazanacag1 ba§artdan yoksun b1rakm1§t1r"

Mülakatm devammda olaylan Osmanh memurlarmm düzenledigine dair sõylentilerin ele almdig1 dikkati çekmektedir. Genelde sopactlar meselesi olarak adland1rtlan bu durumun Osmanh memurlar1 tarafmdan düzenlenip düzenlen­ medigini soran muhabire Mustafa Pap kesinlikle bõyle bir §eyin sõz konusu ol­ mad1gm1 sõyleyerek §U §ekilde cevap vermi§ti: "Kesinlikle, bu sopactlar sadece Müslüman ahali degildi. Bunlarm ara­ sma Rum, hatta Katolik Ermenilerle, ispanyol Musevilerin de kattld1klar1m gõzlerimle gõrdüm. Zira Ermeni dinamitçilerin yapt1klar1 zararlara bütün ahali maruz kam1§t1r. Sokaklardan geçen Ermeniler de zarar gõrmii§lerdir. Tegmen Ahmet Efendi sopactlara kar§t durmu§tur. Tegmen Ahmet Efendi gibi birçok asker de bunlara kar§t gelmi§tir. Biz Türkler bize saldtrmayanla­ ra asla dokunmayiz. Lakin bize saldmrlarsa o vakit biz bütün kuvvetimizle kendimizi koruruz"900•

Bu mülakatla ilgili olarak bilgi veren Hans Barth, Ey Türk Kendini Savun adli eserinde Haliç'teki diplomatik entrikanm, provokatõrleri himaye etmek için Galata askeri komutam Mustafa Pa§a'yi engellemek üzere derhal i§e koyulduguna dair ilginç bir degerlendirmede bulunmu§tur9º 1. 900 Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1", s. 18-19. 901 Hans Barth, Türk Savun Kendini, çev. Prof. Dr. Selçuk Ünlü, Türk Dünyas1

244

FiKRETTiN YAVUZ

8. Mahkeme Sürecinin Bati BaslDlfla Yans1D1alan Bati basmmm olaylarm mahkeme sürecini ayrmtlli bir §ekilde haber konu­ su yapmad1g1 dikkati çekmektedir. Gazetelere yans1yan ilk haberlerde davalarm gõrülecegi olaganüstü bir mahkemenin kuruldugu belirtiliyordu. Daha sonraki süreçle ilgili olarak ise çok nadir haberler yaptld1g1, yaptlan haberlerde ise genel olarak mahkemenin adil olmad1g1 üzerinde duruldugu gõrülmektedir. New York Times'm 1 Eylül tarihli nüshas1 Türk ayaklanmactlarm yargtlanmas1 ba§hg1yla õzel bir mahkemenin kuruldugunu duyuruyordu. Haberde son olaylara kart§an 400 Müslüman ve Ermeni'nin mahkemesi için õzel bir jüri olu§turuldugu belirtiliyor­ du902. Hartford Courant gazetesi de aym tarihte evler yagmaland1 ve hizmetçiler õldürüldü ba§hg1yla birlikte mahkemenin olu§turuldugunu duyuruyordu903.

4 Eylül tarihinde "Olaganüstü Mahkeme ilk Oturumunu" yapt1 ba§hgm1 kulla­ nan Times gazetesi 143 ki§inin iddianamelerinin okundugunu, 16 ki§inin sorguya çekildigini ve 12 ki§inin ise §ahit olarak dinlendigini belirtiyordu904. New York Times'm aym tarihli nüshas1 ise Türk ayaklanmacilan mahkeme edilecek ba§hgm1 kullanmt§tl. Haberde Bab1âli'nin yabanc1 elçiliklere olaylara kar1§anlar1 zaman ge­ çirmeksizin mahkeme edip sert cezalara çarptiracagm1, gõrevini kõtüye kullanan polis ve askerlerin de bu çerçevede mahkemeye ç1kartlacaklarm1 bildirdigi sõyle­ niyordu. Haberde Müslüman ve Ermenilere ait 143 iddianamenin okundugu da belirtiliyordu905. Bu ilk haberlerin ardmdan mahkemede gõrülen davalarla ilgili gazetelerce uzunca bir süre haber yaptlmadig1 gõrülmektedir. New York Times'm 1 Ekim tarihinde verdigi bir haberde Müslümanlarm on be§ yil hapse mahkiim edildigi, Banka Baskm1'yla ilgili olanlarm tamammm ise idarnla cezalandirild1gi duyuruluyordu. Haberde on be§ ytla mahküm olan Müslümanlarm saymnm birkaç ki§i ile smirh kaldig1 ve bu ki§ilerin mahkeme edilip suçlu bulunan ilk ayaklanmactlar oldugu ifade ediliyordu906. Aym tarihli Los Angeles Times da bu konuyu ele ahyordu. Ba§hk olarak ''Babtali Suçlu Bulundu" ifa­ desini kullanan gazete büyük devlet elçilerinin Bab1âli'ye sert bir nota verdiklerini sõylüyordu. Assocaited Press'ten ahnan haberin devammda birkaç Müslüman'a Ara�tumalan Vakfi, istanbul, 1988, s. 33. 902 New York Times, Sep 1, 1896, s. 5. 903 7he Hartford Courant, Sep 1 , 1896, s. 2. 90 4 7he Times, Sep 04, 1896, s. 3 . 9os New York Times, Sep 4, 1896, s. 5. 906 New York Times, Oct 1 , 1896, s. 5.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

245

on be§ ytl hapis cezas1 verilirken, olaylara kart§ttklarmdan §Üphe edilen ve isimleri uzun listeler olu§turan Ermenilere ise idam cezas1 verildigi dile getiriliyordu907• Chicago Daily Tribune ise konuyla ilgili daha sert ifadeler kullanmt§tl. "Türk'ün Yo/u" ba§hgm1 kullanan gazete bu tarihten sonra Sultan için kullamlan "Konu;maya degmez-igrenç-Türk" tabirini sütunlarma ta§tyordu. "jgrenç Türk Adaleti Naszf Yonetiyor" sorusuyla verilen haberde, birkaç Müslüman'a Ermeni õldürdükleri ne­ deniyle on be§ ytl hapis cezas1 verilirken, Ermeni olarak degil de Hiristiyan olarak tabir edilen birçok ki§iye de idam cezas1 verildigi ifade ediliyordu908• Bu süreçte gazetelerin ele ald1g1 bir ba§ka konu ise i stanbul hapishaneleri­ nin Ermeni mahkUmlarla dolu olduguydu. New York Times'm 1 1 Ekim tarihli nüshasmda Ttirkiye'deki Ermeni mahkümlar ba§hgtyla i stanbul hapishanelerinin Ermenilerle dolu oldugu belirtiliyordu. i stanbul'dan ahnan bilgiye gõre buradaki hapishanelerde o kadar çok Ermeni vard1 ki ba§ka herhangi birini buralara koymak mümkün degildi. Haberde Ermenileri yargtlamak için olu§turulan mahkemenin davalan ele almak için yetersiz oldugu ve bu nedenle ikinci bir mahkemenin te�kil edilecegi de belirtiliyordu. Haberde en dikkati çeken nokta ise Ermenilerin mah­ kemesinde adalet gõzetilmedigine dair ifadelerdi909• Aym konuyu ele alan Atlanta Constitution da "Yetersiz Defifferfe Suçfanan Ermenifer" ba§hg1m kullamyordu. Haberde hapishaneler Ermenilerle o kadar dolu ki daha fazlasm1 barmdirmas1 mümkün gõrünmüyor denilmekteydi. Mahkemenin adil olmad1g1 ileri sürülen haberde mevcut mahkemenin yetersizliginden dolay1 yeni bir mahkemenin daha te�kil edildigi belirtiliyordu910• Gazetelere nadiren yans1yan mahkeme haberle­ rinden biri de Haskõy Ermeni papaz1yla ilgili olamyd1. Hartford Courant gazetesi '1dam Cezast Verifdi" ba§hgm1 kulland1g1 haberde, Türkler bir Ermeni papazm1 cezalandird1 ibaresine yer veriyordu911• Aym konuya Ttirk mahkemesi ba�hg1yla deginen New York Times ise idam cezasmm verilme nedeninin papazm dolabmda dolu bir tabanca bulunmas1 oldugunu, papaz o s1rada evinde olmamasma ragmen cezanm verildigini ifade etmi§ti912• Mahkeme'nin ilga edilmesiyle ilgili ç1kan haberlerde bunun sebebi olarak 907 908 909 9 10 9 11 912

Los Angeles Times, Oct 1, 1896, s. 2. Chicago Daily Tribune, O c t 1, 1896, s . 5. New York Times, Oct 11, 1896, s . 5. Atlanta Constitution, Oct 1 1 , 1896, s. 15. 1he Hartfard Courant, Nov 19, 1896, s . 2 . New York Times, Nov 19, 1896, s . 1.

FiKRETTiN YAVUZ

246

Osmanh Hükümeti üzerine yaptlan basktlar gõsterilmektedir. Büyük devletlerin basktlarmm mahkemenin kaldirtlmasmi sagladigi, mahkeme tarafmdan verilen tüm kararlarm ise temyize gõnderildigi ifade ediliyordu913• New York Times gaze­ tesi de ba§hk olarak Turk mahkemesi tabirini kullandigi haberde, Babiâli üzerine yabanci elçilerin yaptiklari baski neticesinde mahkemenin kaldirtlmasmm saglan­ digi ve ahnan tüm kararlarm temyize gõnderildigi ifade ediliyordu914• Mahkeme sürecine dair çok fazla haber yapmayan bati basmi aym tavnm mahkumlara verilen genel afta da gõstermi§ti. Genel affm ilan edildigi tarihte gazetelerin birkaç haber di§mda herhangi bir bilgi vermedigi dikkati çekmekte­ dir. Hartford Courant, "Sultan Merhamet Gosterdi" ba§hgiyla, iki bin Ermeni'ye genel af çikardigmi ve idam cezalarmm hapse çevrildigini belirtirken915, Boston Daily Globe, "Sultan Íki Bin Ermeni'ye Íyilik Gosterdi" ba§hgiyla verdigi haberde, 90 Ermeni'nin idam cezasmm hapse çevrildigini ifade ediyordu. Haberde sultanm bu merhametinin sebebinin ise Ermeni patrigi Ormanyan'm mahkumlara merhamet etmesi için yaptigi ba§vurusu oldugu ve üç ay içerisinde serbest birakilmalanmn beklendigi ifade ediliyordu916• Bati basmmm Banka Baskim ve istanbul Ermeni olaylarma yakla§imi ilk ba§larda dogrudan bankanm basilmasi ile ilgili haberlere dayamrken, zaman geç­ tikçe bu tutumda bir degi§me oldugu dikkati çekmektedir. Katliam haberleri ile kamuoylarmi yõnlendiren gazeteler bir süre sonra Babiâli ve Sultan'm me§ruiyeti­ ni tartl§maya ba§lami§lardi. Nihayet Osmanh Devleti'nin payla§tlmasi dahi gün­ deme getirilmi§ti. Bu süreçte Osmanh Devleti ise kendisine kar§i bati basmmda olu§an bu tutumu degi§tirmek için bir takim yollar arami§tl. Bunlarm ba§mda menfi haberleri tekzip ettirmek ve olaylarla ilgili haberleri bati gazetelerinde ya­ yinlatmak geliyordu.

9. Osmanh Hükümeti'nin Batt Basmmda Haber Yaymlatrna Çabalan Osmanh Devleti bati basmmda aleyhinde ba§layan kampanyaya kar§i iki farkh §ekilde kar§illk vermeye çah§mi§tl. Bunlardan birincisi Avrupa'da faaliyet gõsteren Ermeni komitelerinin hareketlerini takip etmek ve bunlari neticesiz bi­ rakmak, ikincisi de yaym yoluyla i stanbul ve Anadolu'da ya§anan gerçek olay­ lari Avrupa kamuoyuna duyurabilmekti. Avrupa'nm büyük §ehirlerinde bulunan 9 13 9 l4 915 9 16

7he Hartfard Courant, Nov 19, 1896, s. 2 . New York Times, Nov 19, 1 8 9 6 , s . 1 . 7h e Hartfard Courant, D e c 2 3 , 1896, s . 1. Boston Daily G!obe, Dec 23, 1896, s. 12 .

OSMANLI

DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÕRÜ

247

Osmanh elçilerinin bu iki faaliyeti de gerçekle�tirebilmeleri için her �eyden õnce paraya ihtiyaçlar1 vardi. Hem casusluk hem yaym faaliyetleri bu elçilerin en õnem­ li masraf kalemini olu�turuyordu. Bu konu hakkmda birçok õrnek vermek müm­ kündür. Ôrnegin Washington Post gazetesinde Osmanh lehine ç1kan haberleri Hariciye Nezareti'ne bildiren Ali Ferruh Bey'in basmda bir haber yaymlatmanm hayli masrafu oldugunu gõsteren ifadeleri dikkate degerdir. Ali Ferruh Bey "bir Amerikan gazetesi tarafindan ilk defa bu yaztlarfa misyonerlere ve Ermeni taraftarla­ rtna cevap verilmi; oldugunu" belirterek, "belki binlerce do/ar harcansa bundan daha iyi etki yapamazdt " diyordu917. Bu zorluklara ragmen Avrupa ve Amerika'daki Osmanh elçileri bu hususta büyük çaba gõstermi§lerdi. Nitekim Banka Baskm1 sonrasmda bati gazeteleri­ nin genelinde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti'ni suçlayici yaymlann say1Sl hayli artmi§ti. Osmanh Hükümeti ise geli§en bu durum üzerine harekete geçmeye mecbur kalmi§ti ve yapabildikleri ilk §ey bu tür yaym yapan gazetele­ rin Osmanh topraklarma giri§lerinin engellenmesi olmu§tu. Amerika basmmda Türkler aleyhine çikan haberleri Washington Büyükelçisi Mavroyani Bey sürekli olarak Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'ya bildiriyordu918. Bu tür yaymlara kar�i ahnan ilk õnlem ise gazetelerin ülkeye giri§lerinin engellenmesi olmu§tu. Washington Post gazetesinde yay1nlanan bir haber yüzünden bu gazetenin ülkeye giri§inin en­ gellenmesi için adi geçen sefaretin yaz1Sl bu durumu ortaya koymaktadir919. Aym durum Avrupa için de geçerliydi. Avrupa'da da ahnan ilk õnlem gazetelerin ülkeye giri§lerinin yasaklanmas1 olmu§tu. Ashnda, Avrupa kamuoyunun bu denli Osmanh Devleti aleyhine yaym faali­ yetlerine ha§lamasi 1890'h yillann ha§mdan itibaren ha§lami§ti. Bu propagandanm en õnemli sebeplerinden birisi §Üphesiz ki Sultan Abdülhamid'in d1§ politikada takip etmi§ oldugu siyasetti. O, 1 878'den itibaren daha çok Almanya'ya yakla§ffil§ ve i ngiltere'den uzakla§mi§tlr. Bunun sonucu olarak i ngiliz, Rus ve Frans1z §irket­ ler Osmanh Devleti'ndeki üstünlüklerini Alman-Avusturya ortakliklarma kay­ betmeye ba§lam1§lardi. i ngiliz ve Amerikan kamuoyu bu sebepten dolay1 Osmanh Devleti'ne kar§t olumsuz bir taVIr takmmaya ba§lami§lardi.

9 1 7 Selvi, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1mi", s. 112. 9 1 8 BOA, HR. SYS. 66-1. 9l9 BOA, HR.SYS . 66-32 .

248

FiKRETTiN YAVUZ

Bu çerçevede Banka B askm1 ve i stanbul Olaylan'ndan sonra i ngiliz, Frans1z ve i talyan gazeteleri Ermeni Sorunu ve Girid ile ilgili haberler yayml..tyordu. Bu gazetelerde Sultan ve Bab1âli hakkinda menfi yaztlar yaztld1g1 için Londra, Roma ve Paris gibi Osmanl..t büyükelçiliklerinden bu gazetelerin Osmanl..t topraklarma giri�inin yasaklanmas1 isteniyordu. Mesela Londra Sefareti, Ermenilerle ilgili ta­ rafu haberler yapan Times, Daily Chronicle, Westminister Gazette ve Daily News gazetelerinin 9 Eylül tarihli nüshalarmda gayet dü�manca bir dil kulland1klarm1 ve ülkeye giri�lerinin yasaklanmas1 gerektigini belirtiyordu920• Roma Sefareti de Cenevre'de ne�redilen Figaro gazetesinin 10 Eylül tarihli nüshasmda Osmanl..t Devleti hakkinda gayet kõtü ifadeler içeren bir haberin yaymland1gm1 ve bu ga­ zetenin Osmanl..t topraklanna giri�inin yasaklanmas1 gerektigini bildiriyordu921• Paris Sefareti'nin 10 Eylül tarihinde gõnderdigi yaz1da Petit Parisien ve bir ba�­ ka gazete d1�mda o günkü diger bütün Frans1z gazetelerinin Osmanl..t Devleti'ne giri�lerinin yasaklanmasmm uygun oldugunu ifade ediliyordu922• Bu yasaklama yõntemiyle birlikte Osmanl..t Hükümeti'nin ba�vurdugu diger yol bati basmmda haber yaymlatmakt1. Berlin Sefareti'nin 5 Eylül tarihiyle Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi yaz1da bu tür bir çabadan bahsediliyordu. Yaz1da Almanya gazetelerinde tek tarafu yaymlar yap1ld1g1 belirtiliyordu. Gazetelerde yaymlanan haberlerin kaynag1 ola­ rak istanbul muhabirlerinin gõnderdigi telgraflar da yaz1 ekiyle yollanm1�t1 ve bu konu hakkinda acil õnlemler al..tnmas1 isteniyordu923• Osmanl..t Hükümeti Alman basmmda ç1kan bu tür yaztlar1 gazetelerde yay1nlatt1g1 haberlerle tekzip etme yo­ luna gitmi�ti. Berlin Sefareti'nin bu hususta yogun çaba sarf ettigi gõrülmektedir. Bu amaçla Alman gazetelerine müracaat edilerek haber yay1nlatma taleplerinde bulunuluyordu924. Berlin Sefareti'nin Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi bir yaz1da bu konu hakkinda bilgi veriliyordu. Alman Gazette Du Nordda yay1nlanan ay­ nntili bir haberin diger Alman gazeteleri ile baz1 yabanc1 gazeteler tarafindan da kullantld1g1 belirtiliyordu925 • Bu yaymm kamuoyunda iyi bir tesir birakt1g1 belirti­ lirken ileri gelen ki�ilerle yap1lan gõrü�melerde makalenin �ekil ve ifade tarzmm 920 921 922 92 3 92 4 92 5

BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 2. BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 4 . BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 3 . BOA, HR. SYS. 37-33/34, lef.1-4. BOA, HR.SYS. 37-54. BOA, HR. SYS. 37-40, lef. 1-2.

OSMANLI

DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

249

takdir edildigi ifade ediliyordu. Ôte yandan Osmanh kar§1t1 geli§melerle ilgili de bilgi verilen yaz1da, daha ônce Merzifon Olaylan nedeniyle idama mahkum edil­ dikten sonra batili devletlerin müdahalesiyle kurtulan Tomayan'm ve Protestan papazlannm ôzellikle Lepsius'un da Ermeni Sorunu'nu gündemde tutmak için yogun çabalar sarf ettigi belirtiliyordu926. Bu konuyla ilgili gõnderilen ba§ka bir yaz1da ise Tomayan ve Protestan papazlarmm yapt1g1 konferanslarla ilgili basmda ç1kan haberlere yer veriliyordu. Tomayan'm büyük milletlerin Ermeni Sorunu'na bir çõzüm getirmelerinin dogru oldugunu ileri sürdügü belirtilirken, baz1 gazete­ ler de onlara kar§I haberler yapiliyordu. Pist ve Gazette de Colognie gazetelerinde anar§ÍSt ve ihtilalcilere hedefl.eri ne olursa olsun yard1m etmenin dogru olmad1g1 üzerinde duruyorlard1927• Ermeni komitecileri için ônemli bir merkez olan Cenevre'de de t1pki Berlin Sefareti'nde oldugu gibi büyük bir çaba sarf edildigi dikkati çekmektedir. 23 Eylül tarihiyle Cenevre §ehbenderliginden gõnderilen yaz1da, Osmanh Devleti aleyhi­ ne ç1kan haberlere kar§I tekzip için harcanan çabadan bahsediliyordu. Bu amaçla Cenevre'de yay1nlanan Stavino gazetesinde bir tekzipname yay1nlatild1g1 belirti­ liyordu. Ôte yandan "19. Asir" adh bir gazeteye yapilan ba§vurunun ise olumsuz kar§iland1g1 dile getiriliyordu928. Aym §ekilde Amerika'da da bu tarz bir faaliyet içerisinde olundugu dikkati çekmektedir. Washington ortaelçisinin baz1 gazete­ lere tebligatlar gõnderdigine dair Hariciye Nezareti'ne bilgi verdigi gõrülmek­ tedir929. Ancak ar§ÍV belgelerine yans1dig1 kadar1yla bu konu hakkmda en yogun faaliyeti Viyana Sefareti gerçekle§tirmi§ti. Osmanh Devleti'nin Viyana §ehbender vekili Lyonel Bondy gazetelerde yap­ tird1g1 yay1nlarla Osmanh aleyhine olu§an havayi ortadan kaldirmaya çah§mI§tI. �ehbender vekilinin Wiener Tagblatt ve Bukarester Tagblatlta yay1nlatt1g1 birkaç haberi Osmanh hariciyesine bildirdigi gõrülmektedir. Haberlerde i§lenen temanm anla§ilabilmesi için birkaç haberin ele ahnmas1 kanaatindeyiz. Lyonel Bondy'nin Wiener Tagblatlta yay1nlatt1g1 ilk haber 1 Eylül tarihini ta§iyordu. Haberde olay­ lan ya§am1§ yabanc1 bir ki§inin anlatt1klarma yer veriliyordu. Haberin giri§inde olaylara §ahit olmu§ bu yabancmm ifadeleri ilk anda kim­ senin ne olduguna dair bilgisinin olmad1g1 ile ilgiliydi. Fakat sonuçta olay1 gerçek9 26 BOA, Y.A.HUS. 360-10, lef. 2,7. 9 2 7 BOA, HR. SYS. 2734-27, lef. 1-2 . ns BOA, HR.TO. 354-9. 929 BOA, H R . SYS. 66-15.

250

FiKRETTiN YAVUZ

le§tirenlerin Ermeni komitecileri oldugunun anla§tld1gi ve bu konuyla ilgili birçok haber oldugu dile getiriliyordu. Devammda ise i stanbul'daki yabanctlann durumu hakkmda bilgi verildigi dikkati çekmektedir. Ayaklanmaya Türklerin sebep olma­ d1g1 haberinin i stanbul'da oturan yabanctlan heyecandan kurtard1g1 dile getirilir­ ken, i stanbul ve çevresinde bu olaylara sebep olanlarm yine Ermeni komitecileri oldugu §eklinde suçlayic1 ifadelere yer veriliyordu930• Haberin bundan sonrasmda alman bilgilere gõre o ana kadar Ermenilerden bin dõrt yüz, Türklerden ise iki yüz kirk ki§i õlmü§tü. Habere konu olan ki§inin daha sonra i stanbul'un çe§itli semtlerine gittigi belirtilmekte ve oradaki izlenim­ leri üzerinde durulmaktadir. Ermeni kad1nlarmm dahi olaylara i§tirak ettigini be­ lirten bu ki§i, astl suçlulann Ermeniler oldugunu §U §ekilde anlatmaktad1r: "Ermeniler §ehrin çe§itli noktalannda ve hatta Galatasaray õnünde humbaralar atarak bir hayli asker õldürmü§lerdi. Ermeni kadmlar1 bile bu harekete i�tirak etmi§ler bir Ermeni kadm1 Hamalba§1 sokagmdaki bir evden humbara atarken gõrülmü§tür. Sõzün kisas1 bu olaya sebep olanlar Ermeniler olup Türkler yalmz müdafaada bulunmu§tur. Herkes Türklerin Ermenilere bu derece gaddar bir §ekilde davranmakla hakl1 olup olmad1gm1 soruyor. Avrupaltlarm çogu insanl1k fikrine kaptlsa da Ermenileri himaye edemez"93 1 •

Haberin bundan sonraki kismmda bu ki§i gõrdügü olaylar1 aynnttlan ile an­ latmaktadir. Türklerin büyük bir millet oldugunu, aynca huzur ve refah1 sevdik­ lerini belirten ki§i yüzlerce seneden beri Ermenilerle karde§çe ya§ad1klarm1 ve Ermenilerin yüksek makamlara gelerek rahat bir hayat sürdüklerini ifade etmek­ tedir. Haberin sonunda ise asker ve polislerin sokaklarda devriye gezdigini ifade ederek sõzlerine §U §ekilde nokta koyuyordu: "Cuma günü durum biraz daha düzeldi herkes cesaretlendi. Ben bile dola§mak için sokaga ç1ktim. Galatasaray'ma yakla§tlg1m sirada deh§etli bir gürültü koptu. Bir eczanenin oldugu binanm taraçasmdan selamhktan dõnen askerler üzerine humbara attld1. Dükkanlar yine kapand1 yine heye­ can ortaya ç1kti. Ermeni ihtilalcileri yakalamrsa herkes huzur ve sükunun geri gelecegini ümit ediyordu. B u ki§iler her §eyi gõze alm1§lar õlümden dahi korkmuyorlar. Att1klar1 bombalarm istanbul'da bulunan yüz binlerce H1ristiyan'm rahatm1 bozdugunu ve belki de daha ba�ka kar1§1khklara yol açt1klarm1 hat1rlanna bile getirmiyorlar"932• 93 0 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-1. 93 1 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-1;3-2/5. 932 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-2/5

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÓRÜ

251

Kisacas1 daha çok olaylan ele alan bu haberde astl suçlunun Ermeni komite­ cileri oldugu, büyük devletlerin temsilcilerinin de bu hususu gõzden kaçrrd1klan ifade edilmektedir. Lyonel Bondy'nin aym gazetenin 5 Eylül tarihli nüshasmda huna benzer ba�ka bir haber daha yaymlatt1gi gõrülmektedir. Bu haberde üzerinde durulan husus olaylar1 ba�latanlarm Ermeni komitecileri oldugu ve Ermeni Sorunu'nun nastl çõzüme kavu�turulacag1yla ilgiliydi. 3 1 Agustos itibariyle alman õnlemler sayesinde asayi�in sagland1g1, Ermeni komitecilerin ise humbara ve bomba atarak Türkleri Avrupaltlara kar�1 ki�kirtmaya çah�t1g1 belirtiliyordu933• Bu hususa dair birkaç õrnege yer verilen haberin bundan sonraki kismmda büyük devlet sefirle­ rinin tutumlarmm ele�tirildigi dikkati çekmektedir. Yakalanan Ermeni komite­ cilerin hepsinin cebinde i ngiliz paras1 bulundugu belirtilirken, büyük devletlerin sefirlerinin günahs1z olan Ermenilerin katledilmelerinden rahats1zhk duydukla­ nm belirtmelerine ragmen, dinamitçiler hakkinda herhangi bir �ey sõylememe­ leri ele�tiriliyordu. Ermeni Sorunu'nun tek çõzüm yolunun Osmanh karasularma sava� gemileri gõndermek degil, bu konu hakkinda Osmanh Hükümeti'yle mü­ zakereler yapmak oldugu, Ermeni komitecilerinin ise yabanctlarm hizmetinden ç1kartlmas1 gerektigi ifade ediliyordu934• Ermeni Sorunu'nun çõzülmesi ve bu yol­ da büyük devletlerin takip etmesi gereken hususlar üzerine ilginç tespitlerde bulu­ nulan haberde, sefirlerin Ermeni Sorunu' nu çõzmede sava� gemisi yollamak gibi yanh� bir yol takip ettikleri, ileti�imle tüm sorunlarm çõzülebilecegi belirtiliyordu. Islahat meselesinin ise zaman alacak bir husus oldugu, Ermenilerin 1slahatlar1 bomba ve dinamitle elde etmek yerine, onlari sab1rla beklemeleri gerektigi dile getirilerek, büyük devlet temsilcilerinin astl gõrevinin tebaalarmm korunmas1 ol­ dugu ifade ediliyordu935• Viyana �ehbenderliginin konuyla ilgili bir ba�ka haberi Romanya'da yaym­ latt1g1 gõrülmektedir. Bukarester Tagblatt gazetesinin 12 Eylül tarihli nüshasmda "Ístanbul'un Durum u ba�hgiyla verilen haberde ilginç degerlendirmelere yer veri­ liyordu. i stanbul'da olaylara �ahit olmu� bir ki�i tarafmdan kaleme ahnd1g1 dikkati çeken haberde, son günlerin pek elemli geçtigi ve herkesin bir 1stuap ve endi�e içinde oldugu, insanlarm gerek kendi gerek çoluk çocugu için çok korkmu� oldu"

933 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-3. 934 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4. 935 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4.

252

FiKRETTiN YAVUZ

gu belirtiliyordu. Daha sonra ne olacagm1 kimsenin bilmedigi, humbara ve dina­ mit kelimelerinin daha õnce i stanbul'da pek bilinmedigi, §imdi ise dõrt ya§mdaki çocuklarm bile komitecilerin kulland1klar1 patlaymlar1 õgrendigi ifade ediliyordu. Haberin bundan sonraki kismmda ise baz1 gazetelerin uydurma ve yalan haberler yapt1g1 üzerinde duruluyordu. En itibarh gazetelerin bile baz1 uydurma ve yalan­ lan sütunlarma ta§lffil§ olduklarma §a�mamanm mümkün olmad1g1 dile getirilen haberin devammda huna dair õrnekler veriliyordu. Mesela Tageblatt gazetesine gõnderilen bir telgrafta, Müslümanlarm Hiristiyanlar aleyhine olan tavirlarmm Frans1zlarm 1 870 yilindan beri Almanlar aleyhine hastl olan kin ve garezden daha beter oldugu, bunun kesinlikle dogru olmad1g1 ve Türklerin huzur ve asayi�i sagla­ mak için ellerinden geleni yapt1g1 ifade ediliyordu936• Yine aym gazetenin 16 Eylül tarihli nüshasmda da bu olaylarla ilgili bir haber yay1nlanm1§tl. Haberde Banka Baskm1'ndan bu yana selamhk resminin üçüncü kez yaptld1g1, Ermenilerin genellikle dükkânlanm açm1§ olduklan ve i stanbul'daki durumun eski haline dõndügü belirtiliyordu. Sokaklann kalabal1k oldugu sadece erkeklerin degil kadmlann da sokaga ç1kt1g1, çocuklann okullanna gittigi yani §ehirde bir sükunetin oldugu sõyleniyordu. Ancak genel kanmm bu merkezde olmad1g1, ahalinin birçogunun huzursuz oldugu ve gelecekten endi§e ettigi, olay­ lardan bu yana Ermeni komitecilerinin dü§Ünceleriyle ilgili yeni yeni bilgiler ahn­ d1g1 ifade ediliyordu. Nitekim Hmçak Komitesi'nin sürekli faaliyette bulundugu, bazen polis veya askere ait üniformalann, bazen de Ermeni mektep mualliminin evinde bombalar ç1kt1g1 dile getiriliyordu. Ermenilerin bazen Müslüman elbiseleri giyerek sokaklarda silah att1g1 ve bõylece herkesi deh§ete dü§ürüp, Müslümanlar1 yabanctlar aleyhine tahrik ederek, yabanc1 müdahalesi saglamaya çah�t1klar1, Haskõy õrneginde oldugu gibi kiliselerde dahi humbara ve bombalar saklad1kla­ n belirtiliyordu. Haberin bundan sonraki kismmda, Ermenilerin birçoklanndan dahi iyi haklara sahip oldugu belirtilirken, i�te bu tür sebeplerden õtürü huzur ve sükunun mümkün olmad1g1 sõyleniyordu. Haberin bu kismmda Ermeni komite­ cileri �u �ekilde ele§tiriliyordu: "Çogu talebe bozmas1 olan Hmçak taraftarlan mezhepda�larmdan zorla toplad1klan paralar sayesinde Avrupa ve Amerika'nm çe�itli �ehirle­ rinde debdebe ile ya�amaktalar. . . Bunlarm geçen sene ve bu defa da yapt1k­ lar1 gibi Müslümanlar1 Avrupaltlar aleyhine ki�kirtmak fikriyle istanbul'a gelmekte olduklan bir suada birkaç haftadan beri Avrupa devletleri bo� 93 6 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

253

yere vakit geçirmekten ba§ka bir §CY yapm1yor. S anki istanbul'da oturan yabanctlan bir felaket girdabma sevk etmek isteyenler Ermeniler degilmi§ gibi Avrupa gazeteleri Ermeni mezalimi hakkmda manas1z ifadeleri sütun­ larma ta§iyorlar. "Çaresiz Ermeniler" hakkmda §Cfkat gõsteriyorlar"937•

Haberin bundan sonraki kismmda büyük devlet temsilcilerinin daha yo­ gun bir �ekilde ele�tirildigi dikkatlerden kaçmamaktad1r. Elçiliklerin gõrevinin Ermeni komitecilerinin korunmas1 degil, kendi vatanda�larmm korunmas1 oldu­ gu a�ag1daki sert ifadelerle dile getiriliyordu938• " Beyoglu H1ristiyanlar1 "acaba sefirler buraya Ermenilerle Ermeni mahallelerini korumak için mi gõnderildiler?" sorusunu soruyor. Avrupa ile diplomatlarma biz de sorar1z "biz neredeyiz devletlerin bize edecekleri itina nerede kald1" kirk bin ki§iyi geçen mevcudumuz humbara ve dinamitle i§ gõrmeye çah§an ve istedikleri on iki madde kabul edilmeyecek olursa daha büyük fenahga sebep olacaklanm aç1ktan aç1ga ilan eden bir takim canilerin arzularma kurban m1 olacag1z? Sefirler niçin çah§iyor? Bütün Avrupa'nm gõzü kõr mü oldu? Avrupa humbara imal edip bunlan gelip geçenin ba�ma atmak için bulunduklan mevkiden istifade eden ki§ileri her �eyden õnce suçlamahdir. Avrupa devletleri niçin Hmçak cemiyetlerine ve kan§ikhk ç1kararak baz1 amaçlarma ula§mak için Avrupa'nm himayesini kazanmaya çal1�an Ermenilere kar§l bir harekâtta bulunmuyor. �imdiye kadar bõyle bir hareket degil fakat bunun tersi i§itiliyor"939•

Haberin devammda meydana gelen õlümlerden dolay1 yabanctlarm da üzün­ tü duyduklan, bu durumun art1k geçtigi, �imdi bu gibi olaylarm tekrar etmemesi için çareler aranmas1 gerektigi belirtiliyordu. Bunun Bab1âli'ye ihtarda bulun­ makla veya Fransa meclisinde konu�malar yapmakla degil, Avrupàda bulunan ve yeniden baz1 mezalimler ç1karma yollarm1 arayan Ermenilerin harekâtlarma engel olunmas1yla mümkün olacag1 dile getiriliyordu. Haberde belirtildigine gõre ayaktakim1 kontrol altma almm1� oldugundan bu taraftan endi�e edilmiyorsa da Ermenilerin tekrar ayaga kalkacaklar1 korkusu hala devam etmekteydi. Ermeniler bir kere daha ayaklanacak olurlarsa bu sefer ayaktakimmm degil askerlerin onlar1 telef edecegi ifade ediliyordu940•

937 93 8 939 94 0

BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-1. BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2. BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2. BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2,6.

254

FiKRETTiN YAVUZ

Viyana �ehbenderligi aym tarihte Wiener Tagblatt gazetesinde de bir haber yaymlatm1�tI941. "Dinamit ve Diplomatlar" ba�hgtyla yaptlan bu yaymla Osmanh lehine bir hava olu�tugu ifade ediliyordu942. Makalenin giri�inde Avrupa'nm müdahalesine meydan açmak ve bu suretle Osmanh idaresine son vermek için Ermenilerin humbara ve dinamit atmalar1yla tekrar kar1�1khk ç1kt1gt ifade edi­ liyordu. Haberde Ermenilerin bu kart�1khkla istanbul'da oturan yabanctlara sal­ dtrmak veya Ttirkleri yabanctlar1 katletmeye sevk edeceklerine dair tehditlerin Beyoglu'nda oturan on binden fazla yabanc1yi korku ve deh�et içinde birakt1g1 belirtiliyordu. Maksatlarma ula�mada her türlü harekâttan geri durmamakta olan Ermeni komitecilerinin aleyhine hakh bir nefret hissinin uyand1g1, uzunca bir süredir Beyoglu'nda oturan ve bu çevrenin durumunu iyi bilen bir yabanc1 vas1tas1yla Beyoglu çevresinde ya�ayan yabanctlarm bu konu hakkmdaki fikirlerinin õgrenildigi �u �ekilde aktariliyordu: "Avrupa gazeteleri Agustos'un yirmi alt1smdan yirmi dokuzuna kadar, meydana gelen olaylar hakkmda on be� günden beri haber vererek gerek telgraf ve gerek tefrika kis1mlarmda Ermeniler hakkmda dikkat ve �eflcat gõstermektedir. Büyük devletlerin sefüleri Büyükdere ve Tarabya'da sayfl­ ye yerlerindeki sefarethanelerinde Ermenilerin ayaktaktmma kar�1 himaye edilmesi hakktnda müzakerelerde bulunduklar1 strada New York, Londra, Marsilya, Sofya ve Atina'da bulunan Hmçak Komitesi delikanhlari �iddetli bir �ekilde avuçlarm1 ovu�turuyorlar, toplanttlar düzenliyorlar ve beyanna­ meler yaymhyorlar. . . B irçogu çe�itli sebeplerden dolayi Osmanh toprak­ larmdan kaçm1� olan Hmçak mensuplar1 Avrupa ve Amerika'nm büyük �ehirlerinde refah ve debdebe ile hayatlarm1 sürdürüyorlar. Geçen sene ve bu sene oldugu gibi ara srra yabanc1 s1fat1yla istanbul'a gelip birkaç bin Ermeni'nin katline sebebiyet verdikten sonra geldikleri gibi salimen- son defa diplomatlarm himayesi altmda olarak- geri dõnüyorlar"943•

Haberin bundan sonraki ktsmmda Avrupa'nm ve õzellikle diplomatlarm ta­ virlarmm dogru olmad1g1 üzerinde duruluyordu. Olaylarm sorumlusu olarak sa­ dece ayaktaktmmm suçlanmasmm büyük bir gaflet oldugu belirtilirken, bütün Avrupa ve õzellikle diplomatlarm bu ihtilal hareketine sebep olan humbaractlar1 dikkate almad1gt dile getiriliyordu. ihtilalcilerle dinamitçilere mazlum ve kahra94 1 "Dynamit und Diplomaten" ba�hkh haberin orijinal gazete nüshas1 için bkz. BOA, HR. SYS. 37-43, lef. 1-1. 942 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 4-1 . 943 BOA, HR. SYS. 37-43, lef. 5-6; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef.2-1.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

255

man nazanyla baktlmasmm bu ki�ilere cesaret verecegi, bu nedenle ileride olabi­ lecek ayaklanmalarm kesinlikle gerçekle�ecegi belirtiliyordu. Üstelik bu durumun yalmz Ermeniler için degil farkh milletlerin tamam1 için tehlikeli neticeler dogu­ racagi ve gerçekle�mesi durumunda Avrupa'nm da bu olaylara i�tirak etmesi anla­ mm1 ta�1d1gi sõyleniyordu. Devammda Beyoglu'nda oturan yabanctlarm, õlenlerin çogunun günahs1z olmad1gim ve ayaktakimmm da ele�tirilmesi gerektigini dü­ �ündükleri, ancak astl tehdidin kontrol altma almm1� olan ayaktakim1 degil, ha­ yatlarm1 oyuncak addeden ve birçok azmhgm sahip olmad1g1 serbestiyete kavu�­ mak için humbara ve bomba atan Ermeni komitecileri oldugu ifade ediliyordu944• Haberde aynca Avrupah devletlerin yapmas1 gerekenler üzerinde duruluyor­ du. Avrupa diplomasisinin en õnemli ve en gerekli vazifesinin Hmçak Komitesi'ni takibe almak oldugu, doguda büyük olaylar ç1karmak için humbaralar imal eden ve birçok cinayet tasavvurunda bulunan bu cemiyetin hiçbir ülkeye kabul edilme­ mesinin gerektigi dile getiriliyordu. i stanbul'da bulunan büyük devletlerin sefirle­ rinin ihtilalcileri korumakla gõrevli olmad1klar1 ifade edilirken, hiç kimsenin ç1kip da "bu Ermeni'den eminin bu ihtilalcilerle i;birligi içerisinde degildir" diyemeyecegi belirtiliyordu. Nitekim ytllarca yabanctlarm maiyetinde çah�an Ermenilerin, efen­ dilerinin evlerinde humbara atmakta tereddüt gõstermediklerine herkesin �ahit oldugu ifade edilerek habere �u �ekilde son veriliyordu: "Büyük devletlerin sefirleri buraya Ermenilerin can ve mallanm, bun­ lann arzular1 hilafina olarak korumak için gõnderilmedi. Sefirlerin ilk va­ zifesi her �eyden õnce kendi vatanda�larm1 her türlü tecavüze kar�1 koru­ makt1r. . . Bu vazife ise yabanc1 mernleketlerde bulunan Hmçak cemiyetleri hakkmda sert tedbirler almmasm1 gerektirir. B u durum Avrupahlarm di­ namitçileri hiç olmaz ise sopactlar kadar kabahatli gõrdügünü ortaya koyar. Hâlbuki Avrupa diplomatlarmm bu yolda bir hareketi oldugu duyulmad1. Diplomatlar sessiz kahyor sõz dinamitçilerdedir"945•

Yay1nlattlan bu haberlerden hareketle Osmanh yetkililerinin bati kamuoyu­ na baz1 mesajlar verdigini sõylemek mümkündür. i lk etapta haberlerde üzerinde durulan husus, olaylara sebep olanlarm Ermeni komitecileri oldugu temas1dir. Bu manada ele ahnan haberlerde olaylarm müsebbiplerinin komiteciler oldugu vurgusu dikkati çekmektedir. Üzerinde durulan diger bir husus ise büyük dev­ let temsilcilerinin davram�lar1yla ilgiliydi. Avrupa basmmda yayinlanan haberler 944 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 7-8; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef.2-2/2-3. 945 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 9-10; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 2-3.

256

FiKRETTiN YAVUZ

genel olarak yabanalarm verdigi bilgilere dayamyordu. Ve yabanctlarm ba§hca §i­ kayetlerinin büyük devlet temsilcilerinin kendi vatanda§larma gerekli itinay1 gõs­ termedigi ve dinamitçi olarak tasvir edilen Ermeni komitecilerinin korundugu üzerinde yogunla§iyordu. Bu iki hususla õrgülenen haberlerin batida çok fazia akis buldugunu sõylemek, diger gazetelerde Osmanh Devleti'ne kar§1 ç1kan haber say1S1 dikkate ahnd1gmda, pek mümkün gõrünmemektedir. Osmanh Devleti'nin kendini aklamak için õzellikle Alman bas1m araclligi ile yapt1g1 bu yaymlarm et­ kisiz kald1g1 daha sonraki geli§melerde gõrülecektir. Osmanh Hükümeti bu tür yaymlar yapmaya çah§irken, bazen bati basmmda olumlu haberler ç1kt1g1, baz1 gazetelerin Sultan ve Osmanh lehine haberler yapt1gi goze çarpmaktad1r. Bu gazetelerin ba§mda New York Herald gazetesi gelmekte­ dir. 1835 yllinda James Gordon Bennett adh bir Amerikahnm kurdugu gazete­ nin, ogul Bennett tarafindan 1887'de Paris nüshas1 bastlmaya ba§lanmi§tl. Baba Bennet gazetenin amacm1 "õgretmek degil, ürkütmek-§a§irtmak" §eklinde slogan haline getirmi§ti946• Babasmm izini takip eden ogul Bennett'in Osmanh Devleti ve Sultana kar§1 tutumu diger gazeteler gibi olmam1§tlr.

New York Herald gazetesinin Osmanh Devleti lehinde yaym yapmaya ba§la­ masmm sebebi istanbul'a Ermeni O laylar1'm ara§tirmak üzere Sidney Whitman' m gõnderilmesiydi. Orhan Kologlu'nun dedigi gibi 1896'da Sultan Abdülhamid'i §ahsen tamyan, yakm ili§kiler içine giren, daha sonraki yillarda da ziyaretine gelip gõrü§en Whitman ç1kara dayanmayan yargtlar1yla Sultan'm son on iki yili üzeri­ ne güvenilir degerlendirmeler birakm1§t1947• Hatiratmda948 uzun uzad1ya Ttirkiye antlarm1 ve Ermeni olaylarm1 anlatan Sidney Whitman'm istanbul'a geli§ sebebi gazetenin Osmanh Devleti ve Abdülhamid'e kar§l olan tutumunu gõzler õnü­ ne sermektedir. istanbul'a geli§ sebebini patronu Gordon Bennett'in tarafs1z ve sagduyulu gazetecilik anlay1§ma baglayan Whitman Banka Baskm1 ve Ermeni Olaylar1 ile ilgili olarak ilginç haberler vermi§ti949• Patronu tarafindan istanbul'daki durumu ele almak üzere gõnderilen Sidney Whitman, Banka Baskm1 ve istanbul Olaylar1 üzerine New York Herald gaze94 6 Aynntih bilgi için bkz. Carl Sandburg, Storm Over the Land, Harcourt, Brace and Company 1942. 947 Kologlu, Avrupa Ktskacmda Abdülhamid, s. 295. 94 8 Ayrmtih bilgi için bkz. Sidney Whitman, Turkish Memoirs, (London: Heinemann), London 1914. 949 Whitman, Turkish Memoirs, s . 10-12.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

257

tesinde birçok yay:m yapm1§t1. Osmanh Hükümeti de bu yaymlan yakmdan ta­ kip ediyordu950. Osmanh Devleti'nin aleyhine olmayan haberler yapan gazetenin bu tutumu §im§ekleri üzerine çekmesine neden oldu. Washington Sefareti'nin 8 Eylül tarihinde gõnderdigi bir yaz1da New York Herald gazetesinin Osmanh hü­ kümetini savunan haberler yapmas1yla ilgili ele§tiriler oldugu dile getiriliyordu. Buna gore New York Sun gazetesinin Londra'dan alarak bir õnceki günkü sayism­ da yaymlad1g1 bir telgrafta New York Herald gazetesinin Ttirkleri savundugu için utanç duymas1 gerektigi ve Avrupàda ya§ayan Amerikaltlarm gazetenin bu tavrma çok kizd1klar1 ifade ediliyordu95 1 . Tum ele§tirilere ragmen gazetenin bu tavrm1 de­ gi§tirmedigi, tarafs1z gazetecilik adma Osmanh Devletine de sõz vermeye çah§tigi dikkati çekmektedir.

New York Herald gazetesinin Osmanh Bankas1 Baskiru ve istanbul Olaylar1' ndaki tavr1 da bu §ekilde olmu§tu. Gazetenin 28 Agustos tarihli nüshasmda Banka Baskiru'yla ilgili aynntih bir haber yaptlm1§t1. "Ístanbul Ayaklanmast Basttrtldt " ba§hg1yla verilen haberde, kirk kadar ki§inin jandarmalar1 õldürüp Osmanh Bankas1'na girdigi, Banka ve Galatànm çe§itli yerlerinde meydana gelen vuru§ma esnasmda hiçbir Avrupahnm zarar gõrmedigi ve durumun nispeten iyiye gitti­ gi belirtiliyordu. Whitman Ermeni provokasyonu sonucunda meydana geldigini sõyledigi bu olayla ilgili bir mukayesede bulunarak ayru olaym Rusya'da ya§anmas1 durumunda olacaklar1 tasvir ediyordu: "Büyük bir kitlesel heyecan anmda Bir Grup Rus Yahudi çetesinin St. Petersburg'daki hükümet binasma Rus çarma �ahsen bir dilekçe sunmak için zorla girmeye çah�t1klar1m, bir polis memurunun bu ki�ilerin geri çekil­ melerini ve dilekçeyi kendisine vermelerini istedigini, bu sirada kalabahktan birinin bu ki�iyi vurup yere serdigini ve birkaç dakika içinde bu çetenin birkaç polisi daha õldürdügünü dü�ünelim. Boyle bir �ey St. Petersburg veya Rusya'da olsa sonuç ne olurdu? Basit bir �ekilde Kazaklar kirbaçlar1yla bu ki�ileri evcil koyunlar gibi bir kõ�eye s1ki�tmr, Rus askerlerinin kiliçlar1yla tek bir ki�i kalmayana kadar ortadan kaldmrd1. Kutsal Rusya'da bu tür bir harekete i�te bõyle kar�ilik verilir. . . Anadolu'daki bu olaylarm çogu zaman iddia edildiginin tersine hükümet tarafmdan desteklendigine dair ise en ufak bir delil yoktur"952•

95 0 BOA, HR.SYS. 66-7; 66-9; HR.SYS. 74-29. 95 1 BOA, Y.A.HUS. 361-9, le(2; HR. SYS. 66-2 , lef. 2. 952 BOA, Y.PRK.GZT. 10-43.

258

FiKRETTiN YAVUZ

Boyle bir kar§Jla§t1rma yapan New York Herald gazetesinin 29 Agustos ta­ rihli nüshasmda ise "istanbul'un Terõr Devri" ba§ltgtyla Banka Baskm1 süreci ele altmyordu. Haberde dikkati çeken ifadeleri §U §ekilde siralamak mümkündür. Ónceden planlanan bir ayaklanma §ehrin farklt noktalarmda aym anda ba§lad1 . . . Samatya'da yüzlerce Ermeni bir araya toplandt ve onlar1 dag1tmaya çalt§an polis üzerine ate§ açt1. . . istanbul gümrügünde istanbul liman hamallarmdan iki yüz elli Ermeni bir kart§tkltk ç1kard1. . . Galatasaray'da bir evden bomba attld1. On iki asker õldü. Amerikan konsolosu ba§ka bombalarm attld1gm1 sõyledi953•

New York Herald gazetesinin 1 Kas1m tarihli nüshasmda ise Ermeni Sorunu'na bir tam sayfa ayrtld1gi ve çok ilginç bilgilere yer verildigi gõrülmek­ tedir. "Türkiye'deki Hiristiyanlartn Durumlartna Tutulan ljtk" ba§ltgtyla verilen haberde F. Hopkinson Smith954 adlt bir ressamm ilk kez sõzde katliamlarla ilgi­ li dogru bilgiler verdigi aktariliyordu. Kendisiyle gôrü§en muhabirin Ermenilere kar§t mevcut destegin yersiz oldugunu mu sõylüyorsunuz sorusuna kar§tltk ke­ sinlik §eklinde bir cevap veren Smith, bunun sebebini uzun uzad1ya aç1kltyordu. istanbul'da yüz bin Ermeni oldugunu ve bu ki§ilerin tamammm en azmdan gõn­ lünde anar§ist bir ruh ta§1d1gm1 ifade ediyordu. Sultan Abdülhamid'i meydana gelen tüm kart§tkltklardan sorumlu tutmanm gülünç oldugunu, haberi olur olmaz bu kar1§1kltklarm durdurulmas1 emrini verdigini belirten Smith Sultan'1 §U §ekilde tasvir ediyordu: "Tüm Avrupa onun karjtstnda her türlü 1eyle onu suçluyor,Jakat ben biliyorum ki o Avrupa hükümdarlart arastnda en adi!, en liberalfikirli ve en çok çalt­ jantdtr''. Haberin bundan sonrasmda Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komitecile­ rin Fransa'ya gõnderilmeleri üzerinde duruluyordu. Smith'in, Sidney Whitman'm Rusya ile yapt1g1 mukayeseyi, Amerika'ya uyarladtg1 dikkati çekmektedir. Bu çar­ p1c1 kar§tla§ttrmayi §U §ekilde ifade ediyordu: "Washington'da bir grup Fenian'm hazine binasma, içerisinde binlerce çah�am, çoluk çocuk, kadm varken, dinamit doldurdugunu, kap1daki muha­ fizlar1 õldürdügünü, otuz ya da daha fazia masumu pencerelerden at1klar1 bombalarla õldürdüklerini farz edin. Ve bu irlandaltlarm �õyle dedigini dü953 BOA, Y.PRK.GZT. 10-44. 954 Francis Hopkinson Smith 23 Ekim 1838'de Baltimore, Maryland'da dogmu�, renkli bir hayat ya�am1� ve 7 Nisan 1915'te õlmü� Amerikah yazar, ressam ve mühendistir. Amerika'da birçok projede yer alan Smith Küba, Meksika, Venedik, istanbul ve Hollanda'ya da seyahat etmi�tir http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Hopkinson_Smith. 07.05.2009. Aynnt!h bilgi için bkz. Semra Da�ç1, Dersaadet'te Bir Türk Dostu Francis Hopkinson Smith 1838-1915, Bilge Kültür Sanat, istanbul 2012.

OSMANLI

DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

259

§Ünün, 'ingiltere bize muhtariyet vermedigi takdirde hazine binasm1 içinde­ kilerle havaya uçuracagtz'. Ba§kan Cleveland'm da çah§anlarm hayatlarm1 kurban etmek yerine bu Fenianlarm teslim olmalar1 §arttyla Washington'dan serbestçe ç1kmalarma izin verdigini, hatta bu ki§ileri Amerikan askerlerinin korumasmda bir Frans1z sava§ gemisine bindirip Marsilya'ya gõnderdigi­ ni dü§ünün. T1pkt istanbul'da oldugu gibi. Washington'da ya da ha§ka bir yerde bir irlandahnm hayatmm ne ktymeti olurdu, hele ki insanlar sabah kalkttklarmda arkalarmda günahs1z õlü ve yaraltlar1 brrakarak bu §eytanla­ nn kaçt1klarm1 õgrendiginde. Bunu yapanlarm lime lime edilmeyeceklerini mi ya da tüm irlandaltlarm say1S1z saldmlara maruz kalmayacaklarm1 m1 dü§ünürdünüz?"

Haberin bundan sonraki ktsmmda kendisinin �ahit oldugu Ermeni a�mhk­ larma õrnekler veren Smith'e gore, misyonerlerin tavulan Türkiye'de bu �ekilde olmasayd1, bu mezalimlerin en azmdan çogu, asla gerçekle�mezdi955• Bati basmm­ da Bab1ali aleyhine yaptlan haberlerden dolayi gazetenin bu tavrmm ve yapt1g1 haberlerin çok fazla etki etmesi mümkün degildi.

955 BOA, Y.PRK.GZT. 10-51.

BE�iNCi BÔLÜM

BANKA BAS KIN I VEOLAYIAR IN OS MAN LI DEVLET i DI� POLiTiKAS IN DAKi ET KiLER i 1. Basta Unsuru Olarak Büyük Devletlerin Takrirleri ve Osmanh Hükümeti'nin Takrirlere Cevab1

Osmanh Bankas1 Basla.m ve aym anda istanbul'un birçok semtinde meydana gelen olaylar neticesinde güvenlik güçlerinin yetersizligi halk ve Ermeniler ara­ smda çat1�malara sebep olmu�tu. Olaylarm ba�lang1cmdan bir gün sonra büyük devletlerin temsilcilerinin bu konu ile ilgili geli�meleri gõrü�mek üzere bir araya geldikleri ve müteakip günlerde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti' ne takrirler956 verdigi gõrülmektedir. Büyük Devletler adma gõnderilen ilk ortak takrir Banka Baskm1'ndan bir gün sonra yani 27 Agustos 1 896 tarihini ta�1yordu. Büyük devletler adma Avusturya elçiligi ba�tercümam tarafmdan verilen takrirde; "Ermeni ihtilalcilerinin kanuna kar11 gelen te1ebbüsleri sonucunda, jstanbul'da 26 Agustos'ta gün boyu ve gecesi mey­

dana gelen kanlt olaylar ba1kentte güvenligin ve asayi1in tam anlamiyla saglanmast istegini açtk bir 1ekilde ortaya koymlJ!fur" denilmekteydi. Devammda kari�1kliklarm õgleden biraz sonra patlak vermi� olmasma ragmen askeri õnlemlerin ancak saat 18.00'da almm1� oldugu, bunun yam sira bu askerlerin, tamamen suçsuz gelip geçen ki�ilere saldmp õldüren sopa ve b1çakli serseri güruhlarmm i�ledigi a�mhk­ lar kar�1smda pasif kald1gi dile getiriliyordu. Polislerin de bu olaylari engellemek yerine baz1 yerlerde bu suçlara i�tirak ettikleri, zaptiyelerin, silahli askerlerin ve hatta subaylarm baztlar1mn tamamen yagmalanan yabanctlara ait evlere girdigi ve binalara hücum ettigi iddia ediliyordu957• Takririn giri�inde �ehirde bir asayi� 95 6 Bir i�i resmen ve yaz1h olarak merciine bildirmek için kullamlan bir tabirdir. Tanzimata kadar resmi dairelerden yazilan takrirlerde adres, tarih ve imza yok gibidir. Mühürlü takrirler Hicri 1245 (1829-30) senesinden sonra gõrülmektedir. Patrikhanelerle sefarethanlerden verilen takrirlere "takrir-i �ifahi" denilirdi. {Mehmet Zeki Pakalm, Osmanli Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlügü, C. III, Milli Egitim Bas1mevi, istanbul 1983, s. 385). 957 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 176, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 21, Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 243, s. 267

262

FiKRETTiN YAVUZ

problemi oldugu, güvenlik kuvvetlerinin zamarunda olaylara müdahale etmedigi, günahs1z insanlarm õldürüldügü, güvenlik güçlerinin bu suçlara baz1 durumlarda ortak oldugu, yabanctlara ait ev ve ifferlerinin tamamen yagmalandig1 §eklinde bir durum tespiti yapiliyordu. Takrir'in devammda büyük devletler tehditkar bir tavu takmarak sorumlulugun tamamen Osmanh Hükümeti'nde oldugunu, acil õnemler almmas1 gerektigini dile getirmi§lerdi. Büyük devletlerin temsilcileri §ehirdeki durumun anar§i smmna dayanmI§ oldugunu, bu tür durumlarm neticesine dair Bab1âli'nin dikkatini çekmeyi bir gõ­ rev addettiklerini belirtmekteydiler. Büyük devletlerin temsilcileri ayaktakimmm silahs1zland1rtlmasm1, suçlularm cezalandirtlmasm1 ve kamu düzeninin korunma­ s1 gõrevini haiz yetkililerin ellerinin güçlendirilmesi için acil tedbirler almmasm1 talep ediyorlard1. Bu taleplere uygun tedbirlerin zaman kaybetmeksizin almmasm1 Bab1âli'den isteyen büyük devletlerin temsilcileri son kan§1khklardan ve sorumlu­ lugu yerel yetkililerde olan emniyetsizlikten dolay1 kendi vatanda§larmm herhangi bir kayb1 kar§Ismda her türlü yola ba§vurmayi firsat bileceklerini dile getirerek takrire son vermi§lerdi958• Dogal olarak verilen bu takrir Osmanh ar§iV belgelerine de yans1m1§t1. Ancak bu takrirde baz1 farkhhklarm oldugu gõrülmektedir959• Ttirkçeye tercümesi yaptlan bu takririn giri§inde büyük devletlerin i stanbul ve çevresinde meydana gelen olaylardan õtürü Bab1ali'nin dikkatinin çekilmesini vazife addettikleri, Ermenilerin vah§i bir §ekilde õldürüldükleri, Ermenileri õldü­ ren bu ki§ilerin tesadüfen toplanmam1§ olduklar1, hatta baz1 memurlar tarafmdan yõnlendirildikleri ileri sürülmekteydi. Takririn bundan sonraki kismmda büyük devletler alt1 madde halinde §ikâyet ve õnerilerini malam1§lard1. ilk maddede Osmanh Bankas1 bastld1 haberi ahnd1ktan sonra polis ve asker o bõlgelerde gõrünmeden õnce bu güruhun aym zamanda §ehrin farkh noktalarmda ortaya ç1kt1g1, Osmanh Hükümeti'nin de olaydan õnceden haberdar oldugunu kabul ettigi ileri sürülmekteydi. ikinci maddede, bu gruplan olu§turan ki§ilerin büyük bir kismmm aym §ekilde giyinmi§ ve silahlanmI§ olduklari sõyleniyordu. Üçüncü maddede ise, bu ki§iler arasmda sofra, asker ve hatta polis komiserlerinin oldugu, bu ki§ilerin saldirtlara kar§I seyirci gibi davrand1g1 hatta bazen i§tirak dahi 95 8 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 21. Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 243, s. 267 959 Takrirleri ele alan ar�iv belgeleri için bkz. BOA, Y.A.HUS. 358-77; Y.A.HUS. 359-55; BOA, Y.PRK.HR. 22-29.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

263

ettikleri belirtiliyordu. Dõrdüncü maddede, polis komiserlerinden baztlarmm ba­ §lbozuklarda sopa ve b1çak gõrdükleri halde onlar1 almad1g1, hatta Ermeni bulmak için ne tarafa dogru gitmeleri gerektigini onlara sõylediklerinin gõrüldügü ifade edilmekteydi. Üstelik bu ki§ilerin Saray yakmmda askerlerin gõzü õnünde dahi ci­ nayet i§leyebildikleri belirtiliyordu. Bundan sonraki maddede, büyük sefaretlerden birinin tercümam tarafmdan yakalanml§ katil olarak adlandmlan zab1tamn ken­ disini tevkif edemeyecegini sõylemesi üzerine S aray'a gõtürüldügü ve bu ki§inin saray zabitlerinden oldugunun anla§tld1g1 dile getirilmekteydi. Be§inci maddede, baz1 Avrupaltlarm hizmetinde bulunan iki Türk'ün Ermenilerin õldürülmesi için b1çak ve sopalarla silahlandirtldiklarm1 sõyledikleri dile getirilmi§ti960. Takririn bundan sonraki kismmda ilave olarak i stanbul'daki olaylarm Anadolu'da meydana gelenlere benzedigi, olaylarm hükümetin gõzü õnünde ol­ dugu ve memurlardan baz1larmm katillm1yla gerçekle§tigi ve bu durumun o gün için memleket içindeki bir gruba kar§l oldugu ancak daha sonra yabanctlara karp da yaptlabilecegi dile getirilmekteydi. Büyük devletlerin sefirlerinin bu durumu devletler nazarmda gizleyemeyecekleri, bu olay1 düzenleyenlerin ara§tirtlmas1 ve ba§hca faillerinin ortaya ç1karillp cezalandirtlmasm1 talep ettikleri belirtilmektey­ di. Takririn sonunda büyük devletlerin sefirlerinin olaylar1 gõrmܧ olan ki§iler­ den ald1klan malumat1 Osmanh Hükümeti'ne aktard1klar1 ve yaptlmas1 gereken tahkikat1 kolayla§tirmaya hazu olduklar1 bildiriliyordu.961• Temelde aym hususlara deginilse de iki kaynakta aym takririn baz1 farkWar ta§1d1g1 gõrülmektedir. Osmanh Hükümeti'ne verilen ortak takririn ardmdan alt1 büyük devlet tem­ silcisi962 Sultan Abdülhamid'e de bir takrir vermi§lerdi. Takrirde, durumu deger­ lendirmek için bir araya gelmi§ olan büyük devletlerin temsilcilerinin ba§kent ve çevresinde devam eden kari§ikhklarla ilgili kendilerine ula§an vahim haberlere zati§ahanelerinin dikkatini çekmeyi bir gõrev sayd1klan dile getiriliyordu. Silahh güruhlarm silahs1z Ermenileri takip edip õldürmeye devam ettikleri, sokak orta­ smda onlar1 õldürmekle kalmay1p, kurbanlarm1 yakalayip õldürmek için evlerine hatta yabanctlarm oturdugu evlere girdikleri belirtiliyordu. Bu tür hareketlerin baz1 temsilcilerin ve elçilik mensuplar1mn gõzleri õnünde gerçekle§tigi, õnceki ak§am huna benzer berbat sahnelerin Bebek, Rumelihisar1, Kandilli gibi §ehrin 960 BOA, Y.A.HUS. 358-77, lef. 4; BOA, Y.PRK.HR. 22-29. 96 1 BOA, Y.A.HUS. 358-77, lef. 4; BOA, Y.PRK.HR. 22-29. 962 Alti devlet, ingiltere, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve italya.

264

FiKRETTiN YAVUZ

d1�mdaki bõlgelerde de meydana geldigi ifade ediliyordu. Takrir dogrudan padi­ �aha hitaben �u �ekilde sona eriyordu: "Bu olaylar kar�1smda büyük devletlerin temsilcileri, hükümetleri adma, devletin ba�1 olarak zan�ahanelerine dogrudan ba�yor ve za­ n�ahanelerinin imparatorlugu için son derece yikic1 sonuçlar doguracagi dü�ünülen olaganüstü �eylere hemen bir son verecek kati ve kesin emirler vermesini talep ediyor"963•

Büyük devletler dogrudan Sultan Abdülhamid'e verdikleri bu takrirle tüm sorumlulugun kendisinde oldugunu belirtmekte, bu durumun Osmanh Devleti için yikm sonuçlar doguracagiru ifade etmekteydiler. Yani ima yoluyla Sultan'a ve Osmanh Hükümeti'ne gõzdagi veriyorlard1. Bu iddialara kar�1 Osmanh Hükümeti hemen cevap vermek durumundaydt. Bab1âli 28 Agustos Cuma günü, büyük devletlerin iddialarma cevap niteligi ta�tyan uzunca bir takrir vermi�ti. istanbul'u kan gõlüne çeviren olaylarm Ermeni ihtilalcilerin kanuna kar�t gelen te�ebbüsleri neticesinde oldugunu büyük devletle­ rin resmen kabul etmi� olmasmdan memnuniyet duyuldugu belirtiliyordu. Ancak askerlerin pasif kald1g1, polisin ayaktaktmmt engellemek �õyle dursun bazt du­ rurnlarda fenaltklara i�tirak ettigi �eklindeki baz1 iddialara cevap vermek ve olaylar kar�1smda yetkililerin mümkün oldugu kadar stkt ve dogru davraru�larda bulun­ dugunu gõstermek için aç1klamalar yapmanm gerekli gõrüldügü ifade edilmi�ti964• Buna gõre ilk olarak asayi�le ilgili altnan tedbirler hakktnda bilgi verilmekteydi. Ermeni komitecilerin planlar1 polise ula�ttgmda, �ehirde düzeni korumakla gõrevli olan asker ve polislerin takviye edildigi sõyleniyordu. Ba�kentteki õnernli noktalarda güvenligi saglamak için tedbirler altndtgi belirtiliyordu. Bununla bir­ likte asayi�in saglanmad1gi iddiasma kar�tltk olarak ise ilk kurbanlarm bankayt korumakla gõrevli olan asker ve jandarmalar oldugu dile getiriliyordu. Üstelik bir õnceki sene meydana gelen olaylardan dolayt, hükümetin asayi� ve güvenligin mu­ hafazasm1 saglamak için son derece dikkatli davranmayi asla elden b1rakmad1gi belirtiliyordu965• 96 3 BOA, Y.PRK.HR. 22-29, Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 6. Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s. 279-80. 96 4 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 1, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 23, Documents Diplomatiques: Ajfàires Arméniennes, No. 254, s. 280. 96 5 BOA, HR. SYS . 2832-8, lef. 1-2 , Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 23, Documents

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

265

Takririn devammda, Ermeni komitecilerinin yapt1klan ele almm1§tl. isyanc1 olarak tabir edilen komitecilerden bir grubun B anka'ya kapandigm1, digerlerinin ise Galata ve Perànm çe§itli yerlerinde, Samatyàda ve §ehrin diger semtlerinde her türlü suçu i§ledikleri; evleri kendilerine siper edip, ate§ ederek, bomba atarak sadece gelip geçenleri degil, askerleri, hatta kadin ve çocuklar1 yaralayip õldürdük­ leri dile getirilmekteydi. Komitecilerin yaralayip õldürdügü asker ve polis sayismm hayli fazla oldugu, o mada otuzdan fazlasmm Gümܧsuyu Askeri Hastanesi'ne gõtürüldügü, digerlerinin ise tedavi edilmek amacryla ba§kentin çe§itli hastanele­ rine dagittld1g1 ve bilgi verilmesi amac1yla yetkililerin bir liste hazrrlayarak büyük devletlerin temsilcilerine sunacagi ifade ediliyordu966. Takririn bundan sonraki kismmda bõyle bir provokasyonun dogal sonucu olarak Müslümanlar arasmda büyük bir heyecanm oldugu, bu heyecan1 dindirmek ve kar1§1khklara bir son vermek için acil tedbirler almd1gi belirtiliyordu. Alman tedbirler teker teker aç1klamyordu. Buna gõre kumandan ve polis yetkililerine ke­ sin talimatlar verilmi§ti. Evlere ve ba§ka yerlere gizlenmi§ olan komitecilere tes­ lim ol çagns1 yaptlmas1, teslim olmayi reddedip silah kullanmaya devam ettikleri takdirde her yerde yaptld1g1 §ekilde kar§ilik verilmesi, kendi halinde vatanda§larm ve yabanctlarm can ve mal güvenligine yaptlacak sald1rtlara engel olunmas1, hangi din ve mezhebe bagh olursa olsun hükümetin i§lerine hiç kimsenin kar1§t1rtlma­ mas1 ve nihayet bu uygulamalara uymayanlarm yakalamp adalete teslim edilme­ si967. Osmanh Hükümeti verdigi takrirde ahnan bu kararlarm sadece emirlerle smirh tutulmadigm1, fiiliyata geçirilmesine de titiz bir §ekilde nezaret edildigini belirterek, i§i ciddiye ald1gm1 gõstermekteydi. Takrirde aynca, �akir Pa§a'nm komitecilerin sebep oldugu kar1§1khklar1 en kisa sürede gidermek için hareket eden askerleri te§vik etmek üzere bu yerlere gittigi ifade ediliyordu. Dâhiliye Nazm'nm da korkmu§ halki teskin etmek, is­ yanctlarm sakland1klar1 evlerden ç1kartlrnas1, ayaktakim1 ile zorbalarm ellerindeki sopa ve b1çaklara el koyulmas1 için §ahsen sokaklarda devriye gezmeye devam ettigi bildiriliyordu. Bununla birlikte, saytlari ne olursa olsun askerler için her yere ula§mak veya isyankarlarm sakland1gi her yere girmek mümkün olmadigin­ dan, askerler tarafindan nezaret edilen bõlgenin di§mdaki yerler maalesef müessif Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s . 281. 966 BOA, HR. SYS. 2832-8, lef. 2-3, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s. 281. 967 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 3-4, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s. 281.

s.

25, Documents

s.

25, Documents

266

FiKRETTiN YAVUZ

olaylara sahne oldugundan herhangi bir aynm yaptlmaks1zm suçlularm yakalamp cezalandmlmas1 için yeni emirler verildigi ifade ediliyordu968• Takririn sonunda devletlerin gõnderdigi takrirde zaptiye ve askerlerle ilgili iddialara cevap verilmi§ti. Zaptiye ve askerlerin Ermeni evlerinin aranmas1 ba­ hanesiyle yabanctlara ait ev ve binalara zorla girdigi iddialarma kar§ilik olarak, bõyle kar1§1khklarm oldugu bir anda mesken dokunulmazhgmm her ülkede suç­ lunun takip edilip yakalanmasm1 kolayla§tirmak için geçici olarak askiya ahnd1g1 belirtiliyordu. Bu ev ve i§yerlerine giren asker ve polisin evlerde Ermeni arama­ d1gi, bu yerlere gizlenerek pencerelerden gelip geçene ve askerlere ate§ edip bom­ ba atan isyankârlar1 arad1g1 dile getiriliyordu. Selamhk'tan dônen birlik üzerine Galatasaray'dan geçerken yol üzerindeki bir evin üst katmdan bir bomba attld1g1, Samatya'daki bir kiz okulunda yaptlan aramada bulunan bombalarm miktar1 ile ilgili bilgiler veriliyordu969• Sükunetin temini için her türlü tedbirin ahnd1g1 ve yeni kanh olaylar meydana getirecek gücün komitecilerin ellerinden ahnd1g1 be­ lirtilerek, suçlularm cezalandirtlmas1 için Müslüman ve H1ristiyan üst rütbeli adli gõrevlilerden olu§an bir Olaganüstü Mahkeme olu§turuldugu ifade ediliyordu. �iddetli korkunun yaytlmasmm astl nedeninin, patlayan bombalarm sesiyle top­ lanml§ olan kalabahgm gõrüntüsünden ve §Üpheli baz1 bireylerin ortaya ç1kma­ smdan korkmu§ ve dogal olarak gerçekleri abartan ki§ilerce yaytlan çirkin rivayet­ lerde aranmas1 gerektigi ifade ediliyordu970• Verilen bu takrire büyük devletlerin temsilcilerinin cevab1 gecikmemi§ti. Yine Avusturya Elçiligi Ba§ Tercümam tara­ fmdan verilen takrirde Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 tedbirlerden tatmin olun­ mad1g1 gõrülmektedir. Verilen takrirde, elçilikler tarafindan ahnan sahih bilgilerden ôzellikle fark­ hhk gõsteren ve gõnderilen belgede belirtilen gerçeklerin aynnt1sma girmeden, büyük devletlerin temsilcileri düzenin tekrar saglanmas1, kan§1khklar1 gerçekle§­ tirenlerin a§1rwklarmm bastirtlmas1 için gerekli tüm tedbirlerin ahnd1gma dair verilen güvenceleri hat1rlatmayla iktifa etmektedir denilerek, ahnan tedbirlerin nastl oldugunun sonuçlarma bakilarak gõrülecegini dile getirmi§lerdi971• 968 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 4-5, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 25, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 254, s. 281. 969 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 5-6, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 26, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 254, s. 281-82. 970 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 6-7, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s . 26, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 254, s. 282. 97 1 BOA, Y.PRK.HR. 22-29, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s . 26-27; Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s. 287.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

267

Ortak takrirlerin ch�mda, devletlerin ayn ayn Osmanh Devleti'ne takrirler gõnderdigi gõrülmektedir. Ôrnegin ingiltere ve Fransa büyükelçilikleri olaylan haber ahr almaz istanbul'daki ingiliz ve Frans1z vatanda�lanna herhangi bir zarar verilmesi durumunda Osmanh Hükümeti'nin bundan sorumlu tutulacagma dair olaylarm ba� gõsterdigi gün birer telgrafi Osmanh Hariciye Nezareti'ne gõnder­ mi�lerdi972. Tevfik Pa�a'nm cevaben gõnderdigi telgrafta Ermenilerin müsebbibi olduklar1 fenahklardan herkesi korumak için gerekli tüm õnlemlerin ahnchgi be­ lirtiliyordu973. Avusturya Elçiligi'nin de benzer bir telgrafgõnderdigi gõrülmekte­ dir. Telgrafta, ahnan bilgilere gõre büyükelçilik binalarmm bulundugu Büyükdere çevresinde kõtü niyetli ki�ilerin istanbul'un her tarafmda yapt1klar1 hareketlere benzer hareketler tasarlad1klari, bunlarm õnüne geçilmesi için buraya en kisa sü­ rede yeterli miktarda askerin gõnderilip Büyükdere nhtimmm iki tarafma yerle�­ tirilmesi isteniyordu974. Í�te bu tür telgraflara kar�1 Hariciye Nazm Tevfik Pa�a, istanbul'daki yabanc1 elçiliklerin tamamma bir takrir gõndererek onlara ahnan õnemler ve geli�meler hakkinda bilgi vermi�ti.

9 Eylül tarihini ta�1yan Avrupah devletlerin büyükelçiliklerine gõnderilen bir takrirde, Tevfik Pa�a, meydana gelen kari�1khklardan en fazla esef duyanm Bab1ali oldugunu, yagma ve diger fenahklar1 gerçekle�tirenlerin ayaktakimmdan olu�tu­ gu iddiasma kesinlikle kar�1 ç1kild1gm1 belirtiyordu. Bu olaylardan õtürü 200'den fazla Müslüman'm yakaland1g1 ve en sert cezalara çarptmlmak üzere Olaganüstü Mahkeme õnüne ç1kartld1gm1 belirten Tevfik Pa�a, bu durumun bõyle bir suçla­ mamn haks1zhgm1 ispata yettigini dile getirmekteydi975. Olaylar üzerine insan güruhlarmm aniden toplanmasma neden olarak bir õnceki sene meydana gelen olaylardan dolayi halkin teyakkuz halinde olmas1 gõsteriliyordu. Olayin gerçekle�tigi gün ve gece meydana gelen kanh olaylarm müsebbibi olarak, 1rk ve din aynm1 yapmaks1zm gelip geçenlere sald1ran, masum kadm ve çocuklar1 õldüren, Sulu Manast1r yakinmda genç Müslüman õgrenci­ lere bomba atan Ermeni ihtilalcileri gõsteriliyordu. Müslümanlarm õlü saylSl ile ilgili yanh� bir intibanm oldugu belirtiliyordu. Yaptlan tahkikatlarda Haskõy'de 972 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 30, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 237, s. 265. 973 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 30-31. 974 BOA, HR.SYS. 2832-4. 975 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s. 288.

268

FiKRETTiN YAVUZ

bile yetmi§ten fazla Müslüman'm kaybolmu§ veya õlmü§ oldugu dile getiriliyordu. Ermeni komitecilerce yaralanan ve õldürülen Müslüman sayismm, sivil ve asker, hayli fazla oldugu belirtilmekteydi. Bu ki§ilerin kaldmlchklar1 sivil ve askeri hasta­ nelerin herkes tarafmdan ziyaret edilebilecegi, sayilarmm ve yaraltlarm durumu ile ilgili ara§trrma yapmarun mümkün oldugu dile getiriliyordu976• Takririn devamm­ da büyük devletlerin ba§ka bir iddias1 üzerinde durularak huna cevap veriliyordu. Büyük devletler, vermi§ olduklar1 takrirde ayaktaktmm1 olu§turan ki§ilerin büyük çogunlugunun ayru §ekilde giyinmi§ ve ayru silahlari ta§1yor olduklarm1 ileri sürmü§lerdi. Bu iddianm kabul edilemez oldugu, zira bu ki§ilerin farkh mes­ lek gruplarma bagh olduklar1 ve farkh §ekilde giyindiklerinin ispat edildigi, tap­ d1klar1 silahlarm ortak takrirde de kabul edildigi üzere her yerde ve her zaman bulunabilecek türden kama ve b1çaklardan olu§tugu dile getiriliyordu977• Bundan sonra asker ve polisin tutumlar1 ile ilgili ele§tiriler ele ahnarak bu ele§tirilere cevap verilmi§ti. Kar1pkhklar esnasmda gõrevini kõtüye kullanan polis ve askerlerle ilgili bir ara§ttrma yaptlarak, gerektigi gibi bu ki§ilerin cezalandmlacag1 belirtildikten son­ ra, Osmanh asker ve polisinin büyük bir disiplin ve gayretle gõrevlerini yerine getirmi§ oldugu belirtiliyordu. Buna dayanak olarak da iki gün içerisinde Ermeni komitecilerinin ihtilal durumuna soktugu büyük bir §ehirde düzenin ve kamu gü­ venliginin tekrardan ihdas edilmesi, farkh unsurlardan olu§an halkm heyecanmm dindirilmesi gõsteriliyordu. Boyle bir kart§1khgm bast1rtlmasmm diger ülkelerde aylarca sürmܧ oldugunu belirtmeye gerek olmad1g1 da dile getirilmi§ti978• Takririn devammda, Ermenilerin asayi§i bozmak ve halk arasmdaki §iddetli korkuyu arttirmak için Müslüman elbisesi giydikleri, en ktsa sürede yakalanan­ larm resimlerinin çekilerek elçiliklere gõnderilecegi belirtiliyordu. Kar1§1khklar esnasmda çok say1da Ermeni'nin õldügü iddia edilmesine ragmen, herhangi bir ayr1m yaptlmaks1zm arabalara konan ve polis nezaretine teslim edilip Ermenilerle birlikte defnedilen cesetler arasmda çok say1da Müslüman'm oldugu da ispat edil­ mi§ti. Takririn sonunda kar1§1khklar esnasmda ortadan kaybolan ve dõndükle976 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.1-2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 50, Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 264, s. 289. 977 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50, Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 264, s. 289. 978 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50-51, Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 264, s. 289.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

269

rinde Ermeni õldürmek için yetkililer tarafmdan silahlandmld1klarm1 sõyleyen, AvrupaWarm istihdammdaki iki Türk'ün hemen mahkeme edilmesi ve suçlu bulunduklar1 takdirde hak ettikleri cezaya çarptmlmalar1 için yetkililere teslim edilmesi talep ediliyordu979• Büyük devletlerin istanbul'daki elçiliklerine verilen bu takrirde olaylarm ne §ekilde cereyan ettigi üzerinde duruluyordu. Osmanh Devleti'ne verilen takrirlerde üzerinde durulan hususlarm hemen tamamma cevap niteligi ta§1yan yamtlarm verildigi gõrülmektedir. Ancak istanbul'daki elçilikle­ rin takrirde belirtilen hususlara itimat etmedigi anla§tlmaktad1r. Nitekim ingiliz elçisi Philip Currie, Di§i§leri Bakam Salisbury Markisi'ne gõnderdigi telgrafta istanbul'daki büyükelçilerin verilen bu takrire bir cevap verilmesi gerektigi fikrini ta§1d1klarim bu nedenle de bir ortak takririn daha gõnderildigini bildiriyordu980•

15 Eylül tarihini ta§iyan ve hayli ele§tirel bir taVlr içerisinde Osmanh Hükümeti'nin verdigi takrire kar§1 yazilan bu takrirde, Müslümanlarm yakalan­ mas1 ve kanun õnüne ç1karilmasmm ayaktakimm1 olu§turan bu ki§ilerden baz1larmm yetkililerin casuslarmca organize edilip yõnetilmedigini ispat etmek için yeterli olmad1g1 dile getiriliyordu. Bab1ali'nin bu ki§ilerin hepsinin aym elbiseyi giymediklerini ve farkh meslek gruplarma bagh olduklarm1 kabul etmesine rag­ men, baz1 yabanc1 yetkililerin katliam yapmak için bir araya gelmi§ kanh olayla­ n gerçekle§tiren bu ki§ilerin taVIrlarma §ahsen §ahit olduklar1 belirtiliyordu. Ôte yandan büyükelçilerin ayaktakimm Ermenilerin tahrikinden bu olaylari gerçek­ le§tirmediklerini, daha ziyade Anadolu'da meydana gelen olaylarda cezalanduil­ mamalari nedeniyle harekete geçmi§ olduklarm1 dü§ündükleri dile getiriliyordu. Buna sebep olarak da §imdiye degin Askeri Mahkeme'nin birçok suçlu arasmdan henüz herhangi bir ki§iyi yakalamamas1 gõsteriliyordu981• ilginç bir §ekilde mey­ dana gelen olaylarda suçlu olarak Müslüman halk gõsteriliyordu. Takrirde olaym sadece Banka Baskm1'ndan ibaret oldugu dü§ünülüyormu§çasma, istanbul'un di­ ger semtlerinde Ermeni komitecilerinin yapt1klarmm dikkate ahnmad1gi havas1 sezilmektedir. Takrirde bu noktada sõylenen büyük devletlerin temsilcilerinin Ermeni ih­ tilalcileri tarafmdan gerçekle§tirilen ayaklanmalari ciddi bir §ekilde takbih ettigi, kurbanlar arasmda Müslümanlarm bulunmasmdan da esef duyduguydu. Bu ifa979 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 51, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s. 289-90. 980 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 48. 98 1 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-1, 22-43, lef. 2/1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 52 , Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 290.

270

FiKRETTiN YAVUZ

delerin devammda da ele�tirilerin s1raland1gi gõriilmektedir. Olaylar bastmhrken ahnan õnlemlerin suçlularla smirh kalmas1 gerektigi, kari�1khklar ba�lad1ginda sivil ve askeri yetkililerin gõrevinin sokaklarda meydana gelen apnhklarm õn­ lenmesi oldugu belirtiliyordu. Ôte yandan Haskõy'de kaybolan veya õlen yetmi� Müslüman'm intikamm1 almak için bu bõlgedeki tüm Ermeni evlerinin yagma­ lanmasmm kabul edilemez oldugu dile getiriliyordu982. Takririn en can aliei noktas1 bundan sonraki ifadelerdi. Ôlüler arasmda hayli Müslüman'm bulunmasmm, bu tür korkunç i�lerde bata yapmanm kolay ve çok tehlikeli oldugunu gõsterdigi belirtiliyordu. Katliamlarm durdurulmas1 durumu yetkililerin elindeki gücü ve bu gücün iki gün boyunca geregi gibi kullamlmad1g1 �eklinde yorumlamyordu. Büyükelçilerin Osmanh askerlerinin disiplin ve düzeni korumak için verilen emirden sonraki tavirlanm takdirle kar�tlad1klan, ancak bu emrin kirk sekiz saat õnce verilmemesinden rahats1zhk duyduklar1 dile getiriliyor­ du. Takririn sonunda büyükelçilerin daha fazia ayrmt1ya veya müzakereye girmek niyetinde olmad1klari, ancak Ermeni ihtilalcilerinin hareketlerini ciddi bir �ekilde suçlarken, ayaktakim1 ve yetkililerin tavirlar1yla ilgili gõzlemlerini de belirtmek mecburiyetinde olduklan, tüm sorumlulugun da Bab1ali'de oldugu dile getirili­ yordu983. Verilen takrirlerin tamammda büyük devletlerin genel itibariyle Osmanh Hükümeti'ni suçlu bulduklari gõriilmektedir. Ônlemlerin geç ahnd1gma vurgu yaptlmakta, yetkililerin komitecilerce yaptlan saldirtlara at1flarma sürekli olarak bir kar�ilik verilmekte oldugu gõzden kaçirtlmamas1 gereken bir husustur. Ashnda büyükelçiliklerin diplomatik dille Sultan'1 ve Osmanh Hükümeti'ni tehdit ettigi, her takririn sonunda sorumlulugun Osmanh Hükümeti'nde olacagm1 dile ge­ tirmelerinden anla�tlacag1 kanaatindeyiz. Komitecilerin õlümcül sald1rtlarma ise herhangi ciddi bir at1f yap1lmaks1zm, bu durumdan üzüntü duyuldugu bildirilir­ ken, heyecana gelen halkin, muhtemelen yetkililer tarafmdan organize bir �ekilde silahlandirtld1g1 ve Ermenileri õldürmeye süriildügü ima ediliyordu.

2. Basla Unsuru Olarak Ístanbul Olaylanrun Mahkeme Süreci istanbul'un birçok semtinde meydana gelen olaylar neticesinde, yakalanan suçlularm mahkeme edilmesi için Osmanh Hükümeti hemen harekete geçmi�ti. 9 82 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-1, 22-43, lef. 2/1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 52 , Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 290-91 9 8 3 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-2, 22-43, lef. 2/2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 52, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 291.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

271

Meclis-i Vükela yapt1g1 toplant1da Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'nm büyük devlet­ lerin temsilcileriyle yapt1g1 gôrü§meden edinilen bilgi dogrultusunda, Saltanat' a dokunacak her türlü harici hissiyatm düzeltilmesi için son derece itina gõsteril­ mesine karar vermi§ti. Büyük devletlerin temsilcilerinin meydana gelen olaydan dolayi baz1 endi§eleri oldugu, õzellikle kendi vatanda§larmm hayatlarmdan endi§e ettikleri, bunun için her türlü tedbirin almmas1 gerektigi kararla§tmlmi§tl. Buna gõre, Ermeni olaylarma kari§an komitecilerle, olaylara asla kari§mayan ki§ileri se­ bepsiz yere õldüren, ba§kalarmm mallarm1 yagmaya cüret edenlerden zab1ta tara­ fmdan yakalananlarm h1zh bir §ekilde kanunun en agir maddelerine gõre cezalan­ dmlmas1 karara baglanmi§tl. Aynca memurlardan bu olaylara kar1§anlar1 gõrüp de onlar1 engellemeyenler veya bu gibi olaylara izin verenler de en agir cezalara çarptmlacakti. Olaylara sebep olan Ermenilerin ise memleketlerine gõnderilmesi kararlan ahnml§tl. Bunun için bir Olaganüstü Mahkeme kurulmas1 ve ahnan bu kararm Adliye Nezareti'ne bildirilmesi hususlar1 ortaya ç1km1§t1984• Yine Zaptiye Nezareti'ne yaz1lan bir yaz1 ile olaylardan sorumlu tutulan ve Osmanli Bankas1 personelinden olan Ermenilerin dogrudan dogruya yurt d1§1na veya memleketle­ rine gõnderilmesinin haks1zhk olacag1 için bu ki§ilerin sorgulamalarmm neticesi­ ne gore hareket edilmesi bildiriliyordu985 • Bu mahkemenin olu§turulmas1 a§amasmda ciddi baz1 sorunlar oldugu gõrül­ mektedir. Alman haberlere gõre resmi binalarm bazilarma Ermeni komitecileri tarafmdan saldm düzenlenecekti. Bu nedenle mahkemenin de toplanacag1 adliye binasmdaki güvenlik güçlerinin sayismm arttirilmas1 için Adliye Nezarati'nin bir­ çok yazi§ma yaptig1 gõrülmektedir986• Adliye Nezareti bu amaçla Sadaret'e bir yaz1 gõndermi§ti. Bu yaz1da Adliye Nezareti'nde õteden beri bir jandarma mülaz1m1 ve sekiz-dokuz jandarmanm di§mda bir polis komiseriyle bir de polis hafiyesi bu­ lundugu belirtiliyordu. Bununla birlikte civarda nizamiye kolu da gezdiriliyordu. Ancak olaganüstü mahkeme olu§turulacag1 için hem binamn sürekli korunmas1 hem de adliye memurlannm güvenliginin saglanmas1 için asker veya zaptiyeden bir on bap takimmm sürekli bir §ekilde ilaveten tayin edilmesi ve bunun için ge­ rekli yerlere emir verilmesi isteniyordu987• Bunun için Zaptiye Nezareti'ne gõnde9 8 4 BOA, Y.A.HUS. 81-42, lef. 5, 358-31, lef. 2; BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 2; BOA, HR.SYS . 2082-5, lef. 3. 9 8 5 BOA, A.MKT.MHM. 628-33, lef. 1-2 . 9 86 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 9. 9 8 7 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 5.

272

FiKRETTiN YAVUZ

rilen yaz1da, Adliye Nezareti'nin istegi dogrultusunda polis ve j andarma takviyesi yaptlmas1 talep ediliyordu. Adliye Nezareti'ne verilen cevapta, zabit, polis ve bir onba91 tala.mi jandarmanm gõnderilmesine karar verilmi9ti988• a.

Olaganüstü Mahkemelerin Olufturulmas1, Üyeleri ve Vazifeleri

30 Agustos tarihinde yaptlan toplantida Meclisi Vükela bir mahkeme olu9tu­ rulmas1 karari alm1� ve bu karar dogrultusunda mahkemenin üyeleri de belirlen­ mi9ti. Olaganüstü Mahkeme'nin ba9kanhgma Ba9müdde-i Umumi Lebip Efendi tayin edilmi9ti. Diger üyeler ise §U §ekildeydi: Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Hikmet Bey, Mahkeme-yi istinaf Reisi Halid Bey, Beyoglu ikinci Ceza Dairesi Reisi Arif Bey, Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Mazhar Efendi, Hilmi Efendi, Borkiyadis Efendi, Mahkeme-yi istinaf üyelerinden Tomas Efendi, Beyoglu Bidayet Mahkemesi üyelerinden Küpeliyan Efendi, ikinci Mahkeme-yi Ticaret Azasmdan Kalyari Efendi989• Bu ki9ilerin yam sira istinaf Müdde-i Umumisi Cemal Bey'in de muavinleriyle bu mahkemede gõrev almasma karar verilmi9ti990• Olu9turulan bu mahkemenin vazifesi de §U §ekilde ortaya koyulmu9tu: Birinci Madde, mahkemeler sadece sorgu hâkimlerinin kararnameleri üzeri­ ne yaptlacakti. ikinci Madde, zanhlarm savunmalarm1 yapmak üzere bu ki9ilere mahkeme edilmelerinden 24 saat õnce Cinayet Mahkemesi nezdinde vekâlet gõrevini yerine getirecek vekiller tayin edilecek. Üçüncü Madde, mahkemeler aleni yaptlacak. Dõrdüncü Madde, mahkeme esnasmda dinlenmesi gerek �ahitlerin yolu aç1k olmamak üzere mahkemeye celp edilmeleri, yani mahkemeye çagn kâg1d1 gibi muamelelere hacet kalmadan zab1talar tarafmdan getirilmeleri. Be�inci Madde, mahkeme esnasmda suçlar1 usulen sabit olmayan ki9iler hak­ kmda gerekli muamele yaptlmas1 için zaptiyeye teslim edilmeleri. Altmc1 Madde, savcilik gõrevini istinaf SavclSl yerine getirecek ve gerekli olan muavinleri yanmda bulundurabilecek. 9 88 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 7-8. 9 8 9 BOA, Y.A. Res. 8 1-44, lef. 6-7; BOA, A.MKT.MHM. 628-1 , lef. 3. Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO 424/188, No. 187. 990 BOA, Y.A.RES. 81-44, lef. 3,13. .

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÓRÜ

273

Yedinci Madde, suçun sabit olmas1yla kanuna tatbik edilmesine son derece dikkat edilecek, adalet ve hakkaniyet korunacak991. Vazifesi bu §ekilde belirlenen mahkeme hakkmda Adliye Nezareti'nce yap1lan bir teblig de mahkemelerin zapt edilmesi meselesiydi. Buna gõre mahkeme aleni bir §ekilde yaptlacagi için baz1 kimselerin ve gazetecilerin ifade ve verilen kararlar1 zapt edip ne§retme ihtimalleri vardi. Bu durumun bir takim yanh§hklara sebep olacagi dü§ünüldügü için mahkemece resmen zapt edilen ifade ve kararlarm bir suretinin mahkemeye kattlmak isteyen gazetelere teblig edilmesi isteniyor­ du992. Meydana gelen olaylar neticesinde yakalanan ve davalar1 gõrülmesi gereken birçok zanh mevcuttu. Bu ki§ilerin davalarmm bir an õnce bitirilmesi gerekiyordu. Meclisi Vükela 23 Eylül tarihinde yapt1g1 toplant1da bu hususu ele almi§tl. Buna gõre Ermeni olaylarma kari§anlann mahkemeleri olaganüstü mahkemeye gõnde­ rilmi§ti. Ancak davalarm çoklugu nedeniyle arkasmm ahnmasmm bir hayli zaman alacag1 dü§ünülüyordu. Bu amaçla aym gün ç1kartlan irade geregi olarak mahke­ meye kar§I herhangi bir §aibe olu§mamas1 için istinaf ve temyize tabi olmamak ve ceza mahkemesi usulüne uygun kanunlar ve hükürnlere gõre hareket edilmesi isteniyordu. Bu amaçla Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Mustafa Bey'in ba§­ kanhginda, istinaf Mahkemesi üyelerinden �ahin Efendi, Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Re§it, istinaf Mahkemesi Reisi izzet Bey ve üyelerden Hamdi, Tahir ve Artin Efendiler, Bidayet Mahkemesi üyelerinden Hamit, Ticaret Mahkemesi üyelerinden ilyas Efendilerden olu§an ve Ba§müdde-yi umumilik gõrevini yerine getirecek olan ikinci bir Olaganüstü Mahkeme olu§turulmasma karar verilmi§­ ti993. Davalarm çoklugu nedeniyle iki adet olaganüstü mahkeme olu§turulmasma karar verilmi§ti. Davalar bu mahkemelerde gõrülecek ve karara baglanacakt1.

b. Olaganüstü Mahkemelerde Gõrülen Davalar istanbul Ermeni olaylar1 neticesinde tutuklanan ki§ileri yargtlamak için Olaganüstü Mahkeme Lebip Efendi ba§kanhgmda 3 Eylül tarihinde ilk duru§­ may1 gerçekle§tirmi§ti. ingiliz belgelerinde dokuz Ermeni'nin davasmm gõrül­ dügü ilk gün zanltlara avukatlar tayin edilmesi için mahkemenin iki gün sonra­ ya ertelendigi belirtilmekte, 7, 8 ve 9 Eylül tarihlerinde yaptlan mahkemeler de 99 1 BOA, Y.A.RES. 81-48, lef. 4. 992 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, le( 9. 993 BOA, Y.A.Res. 82-27, lef. 2,4.

274

FiKRETTiN YAVUZ

ise, gõrülen davalar hakkmda bilgi verilmektedir. 9 Eylül'de yaptlan mahkemede MlSlr Han'dan ate§ edip bomba attiklari sabit olan dõrt Ermeni'ye agir hapis ce­ zas1 verildigi dile getirilmektedir994• i ngiliz belgeleri ba§lang1çta mahkemede gõ­ rü§ülen davalarm õzetini vermekle yetiniyordu. Daha sonra bu tavrm degi§tigi ve mahkeme kararlarmm ele§tirilmeye ba§land1g1 gõrülmektedir. Osmanli belgelerinde ise mahkemede gõrülen davalarm õzetleri ve veri­ len kararlarla ilgili raporlar oldugu gõrülmektedir. Bu õzetlerde mahkemede gõrülen ti.im davalarm olmad1g1 dikkati çekmektedir. Aqiv belgelerine gõre ilk dava 21 Eylül tarihinde gõrülmii§ti.i. Mahkeme heyeti baz1 fenahklarda bulun­ dugu iddias1yla tutuklu bulunan Sobac1 Lui'nin davas1 neticesinde bu ki§inin fesat erbabmdan oldugu üçte iki çogunluk karar1 ile sabit olmu§ ve ceza kanu­ nunun elli sekizinci maddesinin ikinci firkasmdaki hükme gõre üç ytl kalebent edilmesi kararla§tmlmI§tl. Ôte yandan, kendilerinde çahnm1§ e§ya bulundugu için tutuklu bulunan Bargirci Hüseyin, Kundurac1 Hüseyin ile Kayikç1 Mehmet Ali, i dris ve Mustafa'nm davalan gõrülmii§ti.i. Bunlardan Barkirci Hüseyin ile Kumdurac1 Hüseyin'in üç ay, digerlerinin ise dokuz ay hapislerine karar verilmi§ti. i ki Hüseyin hakkmda ittifakla digerleri hakkmda ise oyçoklugu ile hapsedilmeleri karan almm1§t1. Aym gün Vanli Agop adh bir Ermeninin õldürülmesi suçuyla tu­ tuklu bulunan Hüseyin ve Mehmed adh ki§ilerin mahkemelerine ba§lanmI§tl. Bu mahkemeler yapllirken õnceden oldugu gibi Rus ve i ngiliz tercümanlan da hazir bulunarak davalar1 kay1t altma almi§lardi995• Olaganüsti.i Mahkeme 22 Eylül tarihinde birçok davaya bakmi§tl. Zaptiye Dairesi'nde toplanan mahkeme zab1ta tarafmdan gõnderilen evraklar1 ele almi§tl. Hadise esnasmda Haskõy'deki Ermeni komitecileri tarafindan askerlere ate§ edil­ digi, Haskõy Ermeni Kilisesi'ne silah, fi§ek ve humbara sakland1g1 ihbar edilmesi üzerine yapilan aramada, kilisenin dô§eme tahtas1 altmda yirmi bir revolver ve dõrt kama ve episkopos Eznik'in yaz1hanesinde bir revolver ortaya ç1kanlm1§tl. Bu suçlardan dolay1 tutuklu bulunanlar §Unlard1: Kilise'nin yaz1Cls1 Artin, Zangoç Bedros, Bagdasarve Haçadur ile kandilci Markor, mualli m Ni§an, Hademe Sukyasi, kiliseye toplanm1§ olan kahveci Mardik, Manavyan, Mircan, Berber Hamparsum, Demirci Artin, Kigork, Muallim Datyos, Sarkis, Asç1 Kirkor, Midyeci Aleksan, Abraham, Luin, Bahkç1 Artin, Gazinocu Mihran, Manav Agop, Kuru Kahveci 994 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s. 47. 995 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 23.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

275

Arot, Andrea, Gümrükçü Nerses, Ístepan, Serkiz, Manuk, Armenak, Nerses, Agop, Akbar, kahveci Karabet adlt Dikranya, Papuççu Ohannis, Kigork oglu Agop, Ar§ak, Mihran, Gazinocu Dakis, Meyhaneci Haçik, Toros, Ta§Çl Ohannis, Artin, Avadis olmak üzere kirk be§ ki§i idi. Bunlarm yam ma kiliseye toplananlar1 tahrik ve te§vik edenler ve kiliseye patlayio madde getirdikleri Kahveci Mardik tarafmdan ihbar edilen Haskõylü Manavyan'm oglu Aram, Haçadurun oglu Diran, Vartazar ile diger üç arkada§I Mu§eg, Bogos, bunlara katilan Tuglac1 Hac1 Mardiros'un ogullan Pervanet, Viran, �abuh ile baz1 Mu§lular; Haskõy'de oturan ve komiteci olduklar1 ihbar edilen Gümrükçü Niragar, karde§i Haçik, üzerinde zararlt evrak ç1kan Arakel oglu Ovakim, Karaka§Yan, Íncisol Eftadyos, Karabet oglu Ni§an, Baltkç1yan, Eginli Ni§an. Tutuklu bulunan bu ki§iler hakkmda ilk tahkikat evraki haz1rlanm1§ istek kâg1tlari ait olduklar1 Müdde-yi Umumiliklere gõnderildikten sonra sorgu hâkimlerine de dag1tilm1§tl. Evlerinde barut, martini tüfek ve tüfek fi§egi ile beraber revolver bulundugu iddias1yla tutuklu olan Kapril oglu Tatyos, Toma oglu Anya ve Tomi oglu Nikogos'un hakkmda yapilan sorgula­ ma neticesinde, bu ki§ilerin hareketlerinin ceza kanununun sekizinci maddesinin ek hükümlerine gõre cinayet oldugu ait olduklar1 sorgu hakimlerince karara bag­ lanm1§t1996. 22 Eylül tarihinde gõrülen davalarla ilgili olarak Íngiltere büyükelçi­ liginin de kisaca bilgi verdigi gõrülmektedir. Buna gõre Fmd1kh Han'dan ç1kan dokuz Ermeni'nin davasmm yam ma diger dokuz Ermeni'nin davasmm ba§lad1g1, kõtü sõz sõyleyen sekiz Ermeni'nin daha davalarmm ba§ladig1 ancak §ahitlerin dinlenmesi için mahkemenin ertelendigi belirtiliyordu. Aynca raporda 23 Eylül tarihinde toplanan mahkemeden de bahsediliyordu. Komando Ham'ndan bom­ ba atan on yedi Ermeni ile Vitali Han ve Sulu Manastir'dan bomba atan alt1 Ermeni'nin davalarma ba§landig1 ancak §ahitlerin dinlenmesi için mahkemelerin sonraki bir tarihe ertelendigi ifade ediliyordu. 26 Eylül'de de Haraçc1, Vitali ve Fmd1kh hanlarmdan bomba atan yirmi Ermeni ile Sulu Manastir'dan asker ve halk üzerine ate§ eden bir Ermeni'nin davalarma ba§land1g1 fakat §ahitlerin din­ lenmesi için mahkemelerin sonraki bir tarihe ertelendigi bildiriliyordu997. 27 Eylül tarihinde Zaptiye Dairesi'nde toplanan mahkeme zab1ta tarafm­ dan gõnderilen evraklar1 ele almi§tl. Buna gõre Galata'da Vitali Han'dan asker99 6 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 22. 99 7 Blue Book: Turkey, No. 3, [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence Respecting 1he Asiatic Provinces ofTurkey and Events in Constantinople, [ln continuation of "Turkey No.

8 (1896)" and "Turkey No. 1 (1897)"],

s.

50.

276

FiKRETTiN YAVUZ

ler üzerine silah atan Ermenilerden Sivaslt Hamparsun ile KireçkaplSl'nda bir magazadan asker üzerine silah att1gi s1rada yaralanarak kaçm1�ken daha sonra yakalanan Nikogos'un evraklar1 birle�tirilerek hüküm verilmek üzere Beyoglu Mutasamfugi'ndan olayla ilgili ayrmtilt bir rapor istenmi�ti. Olay esnasmda Galatàdaki Havyar Han1'nda askerler ve halk üzerine silah atanlardan yakalanan üç Ermeni, olaylara kari�t1gi ihbar edilen Serkis adlt bir Ermeni, Tavukpazan'ndan yedi Ermeni, Kuzguncuk'taki evinde iki revolver bulunan Tatyos adlt bir Ermeni, Selanik vapuru üçüncü kaptaru Hafiz Resmi Efendi'ye olay günü silah att1gi §i­ kayet edilen Onnik, üzerlerinde çaltnt1 e§ya bulundugu ihbar edilen üç Musevi haklarmda ilk tahkikat evraklar1 sorgu hakimlerine yollanmak üzere ait olduk­ lar1 savciliklara gõnderilmi§ti. Kar1§1kltk ç1kan Niko Han'da bulunduklan beyan edilen Simon ve Nikogos adlt ki§ilerin ilk sorgulamalan neticesinde bu ki§ilerin fesat erbabmdan olduklar1 anla§tlm1§ ve fiillerinin ceza kanununun elli sekizin­ ci maddesi geregince cinayet olduguna karar verilmi§ti. Çe§itli tarihlerde gelen yaztlarda detaylt bir §ekilde anlattlan, bir Ermeni kadmdan para aldig1 sorgusun­ dan anla§tlan Mustafa isirnli bir ki§inin davasmm yüz doksan birinci maddeye gõre, yine e§ya çald1klar1 belirlenen dõrt ki§inin fiillerinin ise iki yüz otuzuncu maddeye gõre suç oldugu bu nedenle mahkemelerinin yaptlmas1 kararla§tirtlm1§t1. Mahkemede gõrü§ü1en davalarda suçlar1 sabit olmadig1 için tahliyelerine karar verilen Ermeni ve Müslüman §ahislann oldugu gõrü1mektedir. Fesat erbab1 ol­ duklar1 iddias1yla tutuklu bulunan on iki Ermeni, hirs1zltk suçundan dolayi tu­ tuklu bulunan sekiz Müslüman, adam õldürme ve yagmaya kalki§tiklan iddias1yla tutuklu bulunan dõrt Müslüman, kasten yangm ç1kard1klar1 iddias1yla tutuklu bulunan dõrt Ermeni, yaptlan sorgulamalar1 neticesinde bu suçlar1 i§lediklerine dair herhangi bir kamt olmad1g1 için mahkeme edilmelerine gerek gõrü1meyerek tahliye edilmi§lerdi998• Vitali Han davasmm 27 Eylü1'de tamamland1g1 ile ilgili olarak Currie'nin ingiltere'ye bilgi verdigi dikkati çekmektedir. Telgrafta zanltla­ rm suçlarmm sabit oldugu, bu ki§ilere oyçoklugu ile idam cezas1 verildigi, kõtü sõz sõyledikleri için zanlt durumunda olan üç Ermeni'den birinin oybirligi, ikisinin ise oyçoklugu ile berat ettiklerini ifade ettigi gõrü1mektedir999• 28 Eylü1 tarihinde toplanan mahkemede Galata'daki Havyar Han'dan asker üzerine silah att1klar1 için tutuklu bulunan on sekiz Ermeni'nin ve h1rs1zltk yap­ t1klar1 beyan edilen üç Müslüman'm mahkemeleri yaptlm1§tl. Tutuklu on sekiz 99 8 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 18. 999 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3 , s . 50.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

277

Ermeni'nin mahkemeleri tamamlanamanu§ oldugu için sonraki bir tarihe erte­ lenmi§, Müslümanlarm ise berat etmelerine oybirligi ile karar verilmi§ti. Rus ve ingiliz tercümanlar1 gõrülen davalar esnasmda mahkemede hazir bulunarak gõ­ rii§meleri kayit altma alm1§lardi1000 . Ayru tarihte Küçük Millet Haru'ndan asker ve halk üzerine ate§ eden altl Ermeni ile Fmdikh Haru'ndan bomba atan dokuz Ermeni' nin mahkemeleri yaptlmi§tl1 001 •

29 Eylül'de mahkemeleri yaptlan ki§ilerden Kahvecioglu Vanh Agop'u yara­ layip õldürdükleri iddias1yla tutuklu bulunan Bekçi Mehmed adlt ki§inin beratma, Hüseyin adlt ki§inin ise ceza kanununun yüz yetmi§ dõrdüncü maddesinin ilk firkasma nazaran on be§ sene müddetle kürege konulmasma oybirligi ile karar verilmi§ti. Üzerlerinde çaltnt1 e§Ya bulundugu beyan edilen dõrt Müslüman'm da ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesine uygun olarak üçer ay müddetle hapsedilmeleri, olaylara kar1§t1g1 iddia edilen Ohan adlt bir ki§inin berat etmesi karara baglanm1§t1. Mahkeme esnasmda ingiltere tercümaru ile Avusturya büyü­ kelçiligi memurlarmdan Edward davalar1 izlemi§ ve kaydetmi§ti. Rusya tercümaru ise bahsi geçen õldürme davasmm ba§lang1cmda mahkemeye gelmi§ ancak neti­ cesini beklemeden oradan ayrtlmt§tl 1002• Yine 29 Eylül tarihinde yaptlan mahkemede, olaylar esnasmda Uzun Çar§1ba§1'nda kahvecilik yapan Ermeni Agop'u õldürdüklerinden dolay1 tutuk­ lu olan Bekçi Mehmed ve Tarakç1 Hüseyin'in davalari gôrü§ülmii§tii . Mahkeme neticesinde Mehmed'in berat etmesine, Hüseyin'in ise on be§ sene müddetle kü­ rege konulmasma oy birligi ile olaylara kar1§t1g1 iddias1yla tutuklu bulunan bir Ermeni'nin ise oyçoklugu ile berat etmesine karar verilmi§ti. Ellerinde çaltnt1 e§ya bulundugu iddias1yla tutuklu bulunan üç Müslüman ile bir Rum'un mah­ kemeleri neticesinde üçer ay hapislerine hüküm verilmi§ti. Galata'daki Komando Haru'ndan askerlere silah att1klar1 iddia edilen ve mahkemeleri yaptlm1§ olan on yedi Ermeni'nin arkada§l olup õnceden memleketlerine gõnderilen iki Ermeni'nin sorgular1 yaptlm1§ ve bu ki§ilere dava vekilleri tayin edilmi§ti 1003• ingiliz elçiligi­ nin bugüne dair ald1g1 bilgiye gore ise, Agop'u õldürmekten suçlu olan Hüseyin ve Mehmed'in davalarma ba§lanmi§tl. Ancak telgrafta dava sonucu ile ilgili her­ hangi bir bilgi verilmedigi gõrülmektedir. Bu davarun yaru ma, ihtilalci komite 1000 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 18. Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 50. 1002 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 16. 1003 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 15. lOOI

278

FiKRETTÍN YAVUZ

mensubu ohnakla suçlanan iki Ermeni ile Fmd1kh Han'dan asker ve halk üzerine ate§ eden dokuz Ermeni'nin davalannm gõrüldügü, Ermenilerden dõrdünün oy­ çoklugu ile on be§ ytl agir hapse mahkum edildigi, be§inin ise iki ytl ceza ald1g1 bildiriliyordu1004 . 29 Eylül tarihinde Zaptiye Dairesi'nde toplanan mahkeme heyeti, zab1ta tara­ findan gõnderilen evraklan ele almt§tl. Fesat erbabmdan oldugu §Üphesiyle izmir Oteli'nde yaptlan ara§ttrmada baz1 zararh evrak tapd1g1 tespit edilen bir Ermeni, yine evlerinde bu tarz resim ortaya ç1kan alt1 Ermeni, ki§kirt1c1 olaylara müda­ hil oldugu haber verilen bir Ermeni kadm, Selams1z semtinde bir ba§ka Ermeni, Pangalt1 Babür sokagmda oturan Hampar adh Ermeni, Karabet adh Ermeni'nin dükkanmdan ayakkab1 çald1g1 için zanh durumunda olan be§ Müslüman hak­ larmda yap1lan ilk tahkikat evraklar1 sorgu hakimlerine yollanmak üzere ait ol­ duklan savc1hklara gõnderilmi§ti. Yine çe§itli tarihlerde gõnderilen evraklardan anla§ild1g1 üzere, fesat erbab1 olduklan ihbar edildigi için zanh durumunda olan Zenop ve Osep'in hareketlerinin ceza kanununun altmc1, Rupen'in ise sekizin­ ci maddesindeki hükümlere gõre cinayetten mahkeme edilmelerine karar veril­ mi§ti. Hm1zhktan dolay1 zanh durumunda olan Pako, Hüseyin, ibrahim, Salih, Mehmed, Ali, Ômer, Salih adh ki§ilerin ise ceza kanununun iki yüz otuz birin­ ci maddesindeki hükümlere gõre mahkeme edilmeleri kararla§tmlmt§tl. Bunun yam ma, hm1zhktan dolayi zanh durumunda olan ancak yaptlan sorgulamalarda herhangi bir delil bulunamayan Karahisarh Ali, Hüseyin, Eginli Mehmed Ali, Mehmet Emin, Ahmed, Mu§lu Ali, Sandalc1 Kara Mehmed Çavu§ oglu Ali, Sandalc1 Mustafa, Kahveci i smail, Sandalc1 Ahmed'in ve fesat erbabmdan ol­ duklari belirlenemeyen Rupen, kar1s1 Takuhi, ipekçi Kanbur ve diger Rupen'in mahkemelerinin yaptlmamasma karar verilmi§ti1005 .

Aym gün gõrülen ba§ka bir davada ise kart§tkhklar esnasmda baz1 yerlerden e§ya çald1klari iddias1yla tutuklu bulunan sekiz Müslüman ile bir Rum kadmm durumlan ele almt§tl. 27 Eylül tarihinde Mahkeme Savc1s1 Cemal Bey tarafmdan sorgu hakimlerince haz1rlanan bu ki§ilerin mahkeme edilmeleriyle ilgili kararna­ meler gerekli iddianameler haz1rlanarak mahkemeye gõnderilmi§ti1006. Bu ki§iler­ den üçünün birer y1l, dõrdünün be§er ytl ve birisinin de dõrt ay müddetle hapse 100 4 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 51. 10os BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef.14. 1006 BOA, Y.PRK.AZN. 16-3 1 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

279

mahkum edilmesine, cezalan bittikten sonra ise zaptiye tarafmdan gõz altmda tu­ tulmalarma karar verilmi�ti. Rum kadma üç ay hapis cezas1 verilmesine oyçoklugu ile karar verilmi�ti. Ôte yandan evlerinde patlayic1 bulundugu iddias1yla zanh du­ rumunda olan üç Ermeni'nin mahkemeleri neticesinde berat etmelerine oybirligi ile karar verilmi� ve beraatlarma neden karar verildigi ise mahkeme huzurunda dile getirilmi�ti. Yine fesat erbabmdan olduklari iddia edilen iki Ermeni ile bir Ermeniyi katledip e§Yalanm çaldig1 iddia edilen Rum'un sorgulamalar1 yaptlm1� ve bu ki�ilere avukatlar tayin edilmi�ti1007• Mahkeme 3 Ekim tarihinde birçok davaya bakm1�ti. Bu davalara ili�kin ola­ rak Zab1ta'dan gelen evraklar dikkate almmt§tl. i lk olarak olaym gerçekle§tigi gün Norodikyan Ham'ndan asker ve ahali üzerine attlan humbaralardan yaralanan Musik oglu Abram ile yagma ve hirs1zhga cüret eden Ferhad, Ahmed, Mecid ve Osman adh ki�ilerin evraklan gerekli i�lemlerin h1zh bir �ekilde yapilmas1 ih­ tariyla savcilara gonderilmi�ti. Çe§itli tarihlerde gonderilen evraklarda detaylar1 anlatilan olaylarla ilgili olarak, fesat erbabmdan olduklan iddias1yla haklarmdan soru�turma aç1lm1§ olan Mihran, Baronet ve Ovakim'in hareketlerinin ceza ka­ nununun elli sekizinci maddesine gore cinayet suçu ile mahkeme edilmelerine karar verilmi§ti. Bunanla birlikte, Kirkor ve Karabet adh Ermenilerin odalann­ dan e�ya çald1klan yaptlan sorgulamalarmdan anla�tlan, Mehmet ve Yusuf adh ki�ilerin ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesine gore mahkeme edilmeleri gerektigine karar verilmi�ti. Goçe Han'da olan Ermenilerin odalarm1 aç1p para ve e§yalarm1 gasp ettikleri yapilan tahkikat neticesinde anla§ilan Halil, i sa, Malik, Vanh Tahir, Arif, Murat, Abdullah, Yunus, Ali, izzet, Mahmud, Murat i smail, Salih adh ki�ilerin hareketlerinin ceza kanununun iki yüz yirmi ikinci madde­ sine gore suç saytld1g1 ve bu maddeye gore mahkeme edilmeleri gerektigi karara baglanm1�t1. Bedros adh bir Ermeni'den zorla para ald1g1 iddias1yla zanh bulunan Kas1m adh ki�inin yaptlan tahkikat neticesinde delil yetersizliginden mahkeme edilmesine gerek olmad1g1 anla§tlmt§tl. Yine hirs1zhk ettiklerine dair herhangi bir delil bulunamayan, Abdi, i brahim, Ahmed, Mehmet, Ômer, Salih Halid, Hac1, Tahir, Bedri, Salih Abdullah, Abdüsselam, Fethi ve Abdurrahman adh ki�ilerin mahkeme edilmelerine gerek olmad1gma karar verilmi§ti1008 • Mahkemenin yine 3 Ekim 1896 tarihinde gordügü davalar arasmda hirs1zhk fiilinden dolayi suçlu oldugu iddia edilen Mehmed, Arif ve Ômer adh ki�iler bulunuyordu. Ceza kanu1007 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 8. 10os BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 1 1 .

280

FiKRETTiN YAVUZ

nunun iki yüz otuzuncu maddesine gõre bu ki§iler be§er ay süre ile hapis cezasma çarptinln11§lard1. Yine Süleyman ve Kadri ile Recep adh ki§ilerin birer ytl, Tevfik adh ki§inin ise dõrt ay süre ile hapsedilmelerine karar verilmi§ti. Espaya adh Rum bir kadina ise Tevfik'in durumunu bildigi halde yardim ettigi için ayru maddenin ilavesine gõre üç ay hapis cezas1 verilmi§ti. Fesat erbabmdan olduklar1 sõylenen Tatyos, Nikogos ve Aya'nm beratlarma oybirligi ile karar verilmi§ti. Mahkeme esnasmda Rusya ve Ítalya tercümanlar1 davalar1 takip etmi§ ve gõrülen davalar1 kaydetmi§lerdi 1009• 8 Ekim tarihinde fesat erbabmdan olduklar1 iddias1yla tutuklu bulunan bir Ermeni, yine aym suçla ve evinde zararh evrak bulundugu beyan edilen diger bir Ermeni ile iki Müslüman'1 tabancayla yaralayan ba§ka bir Ermeninin sor­ gu hâkimleri tarafindan haz1rlanan iddianameleri mahkemeye gõnderilmi§ti. Aym gün Kirkor'u yaralad1klar1, Dimitri ve Kirakos'u õldürdükleri iddias1yla tu­ tuklu bulunan alt1 ve yagma ve yataklik fiilerinden dolayi tutuklu bulunan dõrt Müslüman hakkmda da sorgu hâkimleri tarafmdan haz1rlanan kararlar mahke­ meye sunulmu§tu1010• 8 Ekim tarihinde toplanan mahkeme heyeti ilk olarak evinde ve i§yerinde zararh evrak bulunmu§ olan ve fesat erbabmdan oldugu iddia edilen Uncuyan Apik ile baz1 tutuklularm davalarm1 gõrmü§tür. Cezaya çarptmlmasma sebep ola­ cak sõzler sõyledigi iddia edilen kayikç1 Makar, yazmac1 Tekfur ile Beyoglu'nda askerler üzerine silah atan tablakar Bedros ve Galata'da bulunan Büyük Millet Ham'ndan askerler üzerine silah att1klar1 iddia edilen Sivash istepan, Nazaret, Ohannis, Palik, Hampar, Kigork, Artin, Meti§ar, Harputlu Agop ile Sivash Karabet'in mahkemeleri yaptlm1§tl. Bunlarla birlikte Tepeba§1'nda Alman vatan­ da§l Grokin'in evinden asker ve halk üzerine bomba att1klar1 iddia edilen Bogos, Agop, Garo ve Simon'un da davalar1 gõrü§ülmü§tü. Mahkemeleri yaptlan on se­ kiz Ermeni'den avukat tutacagm1 beyan eden Apik Efendi haricindekiler için savunma avukatlar1 gõrevlendirilmi§ti. Bunlarm yam s1ra kari§ikhklar esnasmda baz1 yerlerden e§Ya çalmaya kalki§tiklari iddias1yla tutuklu bulunan kasap ç1rag1 Osman'm mahkemesi yaptlm1§ ve ahnan karar sonucundan Osman üç ay süre ile hapse mahkUm edilmi§ti. Yine aym iddia ile suçlanan lag1mc1 Mehmed ve Rençper Yusuf'un davalar1 gõrülmü§ oyçoklugu ile beraat etmeleri kararla§tirtl­ m1§t1. 1009 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 5. 1010 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 6.

OSMANLl

DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ

281

Mahkeme aym gün Galata'da bulunan Küçük Millet Ham'ndan askerler üze­ rine silah att1klan iddias1yla tutuklu bulunan hizmetkar Marun, Hamal Bedros, Antranik, Karabet, Oskipan ve Tekfur adlt Ermenilerin davalarma ba§lam1�t1. Bu ki§iler ile §ahitlik için gelenlerin sorgusu yaptlmt§, gelmeyen §ahitlerin mahke­ meye çagnlmas1 ve Küçük Millet Ham'nm baz1 yerlerinin ke§fedilmesi kararla§­ tmlmt§tt. Adaletin tam olarak tecelli etmesi için mahkeme ba§kant bazt ki§ilerin gelmesine karar vererek mahkemenin daha sonraki bir tarihe ertelenmesine karar vermi§ti. Yine cezaya çarptmlmasma sebep olan sõzler sõyledigi iddia edilen ça­ ma§tfCt Aksabat adlt bir kadmm da suçlu olduguna oyçoklugu ile karar verilmi§ ve ceza kanununun elli be§inci maddesinin dõrdüncü ftrkasmdaki hükme gõre oybirligi ile iki yt1 hapsine karar verilmi§ti'º11• Apik Efendi'ye ise üç sene müd­ detle kürek cezas1 verilmi§ti. Ancak 4 Kas1m tarihinde Sadaret'ten yaztlan bir yaz1da, Zaptiye Nezareti'nden gõnderilen bir tezkirede Apik Efendi'nin tehlikeli bir hastaltga yakalanmt§ oldugu, yaptlan kontroller neticesinde hapishanede kal­ d1g1 takdirde õlecegi tahmin edildiginden tahliye edilmesi gerektigi bildirilmi§ti. Meclisi Vükela tarafmdan tahliye karart altrup durum bu §ekilde Sultan'a bildiri­ lerek Apik Efendi'nin tahliye edilmesi istirham edilmi§ti1º12• Íngiliz Elçisi Currie de 15 Araltk tarihinde Salisbury'e gõnderdigi telgrafta Apik Efendi'nin durumu hakkmda bilgi vermi§ti. Buna gõre 9 Araltk'ta Meclisi Vükela Sultana bir maz­ bata sunmu§tu. Mazbatada Apik Efendi'nin hapiste kalmasmm õlümüne sebep olabilecegi bildiriliyor ve serbest buaktlmas1 talep ediliyordu. Sultan Abdülhamid bu talebe uymu§ ve 10 Araltk tarihinde Apik Efendi serbest b1raktlm1§t11013• 8 Ekim tarihinde Zaptiye Nezareti'nde toplanan heyet daha õnce zab1ta taraftndan gerekli kanuni i§lernlerin yaptlmas1 için sorgu hakirnlerine gõnderil­ mek üzere haz1rlanmt§ ve ait olduklar1 savctlara gõnderilmi§ evraklar1 ele aldt. Buna gõre Ermeni komitesine mensup olduklart iddias1yla tutuklu bulunan Ermenilerden Haçadur oglu Tekfur, Artin oglu Bedros ve diger bir ki§inin ceza kanununun elli sekizinci maddesi geregi cinayet fiilinden dolay1 ceza almalarma karar verilmi§ti. Yine yaptlan tahkikatlar neticesinde hus1zltk ve yagma olayla­ nna kart§ttklart anla§tlan Erzincanlt Íbrahim oglu Kavi, Osman oglu Mehmed, Íbrahim oglu Abdullah, çuag1 Ahmed, Íranlt manav Mustafa oglu Muhammed, MlSlrlt Mahmud oglu Sebah, hamal Ahmed oglu Rtza, Erzururnlu Hüseyin oglu 1011 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 4. 1012 BOA, Y.A.RES. 83-110, lef. 1-2. 101 3 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 125.

282

FiKRETTiN YAVUZ

Battal, Çankmh koltukçu Ahmed oglu Ahmed, Bekir oglu Osman, Mustafa oglu Hakki, Muhammed Ali oglu Ali, Muhammed oglu Ali'nin ceza kanununun iki­ yüz otuzuncu maddesine uygun olarak mahkemelerinin yaptlmasma karar veril­ mi§ti. Yine fesat erbabmdan olduklar1 zannedilen Karabet oglu dõkmeci Aqak ve Migirdiç oglu Ohannis'i katledip dükkanmdan effa çald1klar1 iddia edilen Ya§ar, izzet, Süreyya ve ibrahim'in delil yetersizliginden suçsuz olduklarma karar verilmi§ti. Mahkeme yine delil yetersizliginden dolayi olaym gerçekle§tigi gün Tavukpazan'nda Mehmed Efendi Ham'ndan silah att1klan ihbar edilen Masis oglu Serkis, Serkis oglu Ohannis, Kirkor oglu Masis, Mardiros oglu Kurukahveci Toros, Oseb oglu Agop, Toros oglu Kurupi, Kuzme oglu odaba§l Bedros, karde§i ekmekçi Artin, Melkon oglu a§çiba§l Toros, Kirkor oglu Agop, Haçadur, Karabet ve Kalibus adh Ermenilerin mahkemelerin yaptlmamasma karar vermi§ti. Yagma olaylarma kan§tiklan iddias1yla sorgulanan Karsh Hüseyin, Süleyman, i brahim, ilyas, Mustafa, i§çi Halil, i smail ve Said adh ki§ilerin de mahkeme edilmelerine gerek olmad1gma karar verilmi§tir1014• Mahkeme-yi Fevkalade'de 19 Ekim tarihinde gõrülen davalardan ilki farkh mahallerden e§ya çald1klar1 belirtilen kebapç1 Ra§id ve Süleyman ile bunlara yar­ d1m ettikleri ileri sürülen Abdullah hakkindaydi. Davalar1 gõrülen bu ki§ilerden Süleyman' m beraatma oybirligi ile karar verilmi§ti. Yine aym gün Galata'da bulunan Küçük Millet Ham'ndan askerler üzerine silah att1klar1 iddias1yla tutuklu bulunan ve davalan kismen ele ahnml§ olan alti Ermeni'nin davas1 gõrü§ülmܧtü. Bu davada ilk olarak adigeçen handa yaptlan ke§fin raporlar1 okunmu§, davayla ilgili iki §ahit dinlenmi§, avukatlarm istegi üzerine baz1 ki§ilerin §ahit olarak dinlenmesi için dava­ nm ertelenmesine karar verilmi§ti. Aym gün gõrülen bir ba§ka dava ise Beyoglu'nda asker kollar1 üzerine silah att1gi iddia edilen Bedros adh Ermeni ile ilgiliydi. Bu ki§inin askerlere ate§ ettigi iddias1mn dogruluguna oybirligiyle karar verilmi§ ancak kendisi komitelere mensup olmamasma ragmen bu hareketini askerlerin dur emri vermesi üzerine gerçekle§tirdigi için kasten adam õldürmeye te§ebbüs suçundan ce­ zalandirtlmasma karar verilmi§ti. Buna gore ceza kanununun yüz seksen sekizinci maddesinin ekine gõre alt1 sene kürege konulmas1 oyçoklugu ile kabul edilmi§ti. Nikoha, Hovseb ile õgretmen Kirkor'un komite mensubu oldugu §ahitlerin verdigi ifadelerden anla§tlm1§t1. Bu nedenle kanunun elli birinci maddesine gõre be§ sene müddetle kürege konulmalarma karar verilmi§ti. Rusya ve i ngiltere elçilik tercü­ manlar1 yaptlan davalar1 takip etmi§ ve kayit altma alm1§lard11015• 101 4 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 3 . 101s BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 2 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

283

Mahkeme 10 Kas1m tarihindeki duru§malarda birkaç davayi ele alm1§t1. ilk olarak Norodikyan Han'mda meydana gelen olaylari ve burada yakalanan Ermenilerin davas1 gõrü§ülmü§tü. Duru§ma sonunda askerler üzerine silah ve humbara att1klar1 için tutuklu bulunan yedi Ermeniden üç tanesine on be§ sene kürek cezas1 verilmesine diger dõrdünün ise beraatlarma karar verilmi§ti. Yine aym gün Galata'da bulunan itibar-i Umumi Bankas1'ndan askerler üzerine si­ lah ve humbara att1klar1 iddia edilen alt1 Ermeni oyçoklugu ile beraat etmi§lerdi. Olaylarda yer ald1g1 kesinle§en Artin adh Ermeni'nin üç sene müddet kürege ko­ nulmasma, Galatasaray kar§ismda bulunan bir eczaneden askerler üzerine hum­ bara atan Kavkas oglu Karabet'in ise idamma oy birligi ile karar verilmi§ti. Zanh olan diger dõrt ki§inin beraatlarma ise oyçoklugu ile karar verilmi§tÍ. Aym gün yap1lan ba§ka bir dava ise Galata'da bulunun Aleksiyadi Han'mdan askerler üze­ rine silah atan iki Ermeni ile ilgiliydi. Dava ile ilgili §ahitler çagnlm1§ olmasma ragmen gelmedikleri için davamn bir süre sonraya ertelenmesine karar verilmi§ti. Bununla birlikte mahkeme Haskõy Ermeni Kilise'sinden asker ve halk üzerine si­ lah att1klar1 için tutuklu bulunan yirmi yedi Ermeni'nin sorgularmm yaptlmasma ve avukatlarmm tayin edilmesine karar vermi§ti1º16• Olaganüstü Mahkeme'de gõrülen davalar ar§ÍV belgelerine bu §ekilde yans1m1§tl. Davalarm bittigi tarihte üyelerin tamammm imza ve mührünü ta§1yan bir belgede mahkemede ahnan kararlarla ilgili olarak aynntill bilgiler verilmi§ti. 12 Kas1m 1896 tarihini ta§1yan belgede, Ermeni olaylarma kari§anlarm mahkemeleri, bu ki§ilere verilecek cezalar ile suçlu olmayanlarm beratlar1 için olu§turulan mah­ kemeye 28 Agustos Cuma günü Zaptiye Nezareti'nde ba§land1g1 dile getirilmi§tir. Bu tarihten 7 Kas1m 1 896 Cumartesi gününe kadar mahkeme Cuma ve Pazar günleri dâhil oldugu üzere her gün toplanml§ ve yetmi§ gün zarfmda tamamlan­ mi§tl. Bu belgeye gõre, olaylardan õnce veya sonra mahkemenin gõrevi dâhilinde olmayan ve mahkemeye gõnderilen davalardan zab1taya yollananlann sayis1 yüz otuz be§ idi. Bunlarm di§mda sorgu hakimleri ve savc1lara gõnderilen davalarm say1Sl, yedi yüz otuzu Müslüman, yirmi alt1s1 Rum, yüz yirmi ikisi Musevi, do­ kuz yüz doksan dokuzu Ermeni olmak üzere toplam bin sekiz yüz yetmi§ yedi idi. Yaptlan tahkikatlar neticesinde iki yüz altml§ bir kararnameyle, yüz doksan dokuz Müslüman, üç Rum ve on iki Musevi ile yedi yüz yirmi sekiz Ermeni mahkeme huzuruna ç1kartlm1§tl. iki yüz yirmi sekiz kararnameyle be§ yüz otuz bir Müslüman, yirmi üç Rum, yüz on Musevi ve iki yüz altml§ dõrt Ermeni'nin ise 1016 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 1.

284

FiKRETTiN YAVUZ

mahkemelerinin yaptlmasma gerek gõrülmemi§ti 1º1 7• Ba§ka bir ar§iv belgesinde ise ele ahnan davalar, milletlere gõre suçlu bulunanlar, tahliye edilenler kadm ve erkekler ayn bir §ekilde tablo halinde verilmektedir1018•

Tablo 3. Mahkeme Kararlan Haklanda Verilen Bilgiler Müslüman

Açtldamalar Mahkeme -i Fevkalade'nin

Rum

Yahudi

Erkek

Kadm

Erkek

Kadm

Erkek

28

-

1

1

2

Kadm

Ermeni Erkek

Kadm

-

39

-

karar1yla hapsedilenler Adliye tarafindan tutuklananlar

-

-

-

-

-

440

-

-

-

-

-

22

43 -

-

1

-

-

-

86

1

205

1

10

-

2

-

33

2

336

-

-

-

-

-

534

17

801

1

12

1

4

-

1154

63

121

Zab1ta tarafindan tutuklananlar 86 Mahkeme -i Fevkalade'de gõrülen 25 davalardan berat ederek tahliye olunanlar Sorgu hâkimlerince mahkemelerine karar verilerek tahlive edilenler Zab1taca mahkemelerine lüzum gõrülmeyerek tahliye edilenler Toplam

idam cezasma çarptmlan baz1 mahkumlarla ilgili õzel yazi§malarm oldu­ gu gõrülmektedir. 24 Eylül tarihinde Adliye Nezareti'nin padi§aha sundugu bir yaz1da, Vitali Han'da yakalanan Ermeni komitecileri hakkm d a verilen hükümle ilgili bilgiler yer ahyordu. 29 Agustos 1896 tarihinde Banka caddesindeki Vitali Ham'ndan asker üzerine silah ve humbara att1klar1 iddias1yla tutuklu bulunan, Hamal Sivash Nikogos, Dikran, Papal, Markar, odaba§I Pekmezyan ve Vartan ile çatI§ma esnasmda olü ele geçirilen dort arkada§mm asker ve halk üzerine silah att1klarmm sabit oldugu anla§UIDI§tl. Buna gore ceza kanununun elli dordüncü maddesinin ekinin birinci firkasma gore idam cezasma çarptirtld1g1 ve bu hük­ mün infaz edilecegi mahkeme ilamlar1yla birlikte Padi§ah'a sunulmu§tu1º19• Yine Haskoy'de olaylar esnasmda evlerinden ate§ ederek Bahriye askerlerinden Tevfik Aga'y1 oldüren, humbarahane hademelerinden Hüsnü'yü yaralayan komiteciler de idama mahkum edilmi§ti. Mahkemeleri sonunda idama mahkum olan yaban­ c1 gümrügünde memur olarak çah§an Avadis ile oglu Onnik ceza kanunun elli 1011 101s 1019

BOA, Y.Mtv. 148-38 , lef. 2. BOA, Y.PRK.KOM. 9-30 BOA, Y.A.RES. 82-33, lef. 1-2.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

285

sekizinci maddesinin ekindeki birinci firkaya gõre cezalandmlm1�larch. infazm gerçekle�tirilecegine dair sekiz sayfahk mahkeme ilam1yla birlikte durum padi�a­ ha bildirilmi�ti1º2º. Osmanlt Hükümeti tarafindan olu�turulan Olaganüstü Mahkeme'nin ver­ digi kararlarla ilgili olarak büyük devlet temsilcilerinin rahats1z olduklar1 gõrül­ mektedir. Yukar1da da belirtildigi üzere õzellikle ingiliz ve Rus elçiliklerinden tercümanlar duru�malar1 takip ederek, mahkemeleri kayit altma alm1�lard1. Ancak yapt1klar1 yaz1�malarda mahkeme ile ilgili olarak menfi bir tutum içerisinde ol­ duklar1 gõrülmektedir. Ôzellikle ingiltere Büyükelçiligi'nin mahkeme sürecini s1kt bir �ekilde takip ettigi gõrülmektedir. Davalar1 takip etmek üzere konsolos vekili Devey ve elçi­ lik hukuk mü�aviri Stavrides gõrevlendirilmi�ti. Bu ki�iler neredeyse mahkeme­ lerin tamamma kattlm1� ve raporlar haz1rlayarak büyükelçiliklerine sunmu�lardt. Yukar1da belirtildigi üzere mahkemeyle ilgili ilk telgraflarda elçi Currie ald1gi bilgileri dogrudan bakanltgma aktar1yordu. Ancak 24 Eylül tarihinde gõnderdigi telgrafta Currie'nin tavnnm degi�tigi gõrülmektedir. Bu telgrafta, Fmd1klt Ham davasmm sona erdirildigini, dokuz Ermeni'nin farklt hapis cezalarma çarptmld1gm1 belirten Currie, mahkemede gõrülen davalarm tam anlam1yla komedi oldu­ gunu ileri sürmekteydi. Currie'nin ifadeleri mahkemeye kar�1 bir õnyargi ta�1d1gim gõstermektedir. Elçilik hukuk mü�aviri Stavrides'ten ald1g1 bilgileri aktaran Currie'ye gõre "birçok insam oldüren, kana susamz;, a1ag1lzk, adi, herijlerden bir ta­ nesi bife mahkeme onüne çzkarzlmadz ". iki ya da üç Müslüman hirs1zhk suçundan mahkeme edildi, bir zanlt ise õlü birine b1çagm1 soktugu gerekçesiyle berat etti102 1• Mahkemeleri izlemekle gõrevlendirilen Devey ve Stavrides'ten ahnan bil­ giler dogrultusunda Currie'nin bu süreçte gõrülen davlarla ilgili tablolar hazir­ layarak ingiltere D1�i�leri'ne yollad1g1 gõrülmektedir. Currie'nin gõnderdigi ilk tablo 29 Eylül tarihini ta�1yordu. Devey tarafmdan haz1rlanan bu tabloda, Meziki Eczanesi, Fmd1kltyan, Vitali, Haraçc1 ve Celal Bey hanlar1yla birkaç Müslüman ve gayrimüslirnle ilgili bireysel davalar hakkmda bilgi veriliyordu 1º22 • Currie'nin 14 Ekim 1 896 tarihini ta�1yan telgrafinda mahkeme süreci ile ilgili dikkate deger 1020 BOA, Y.A. RES. 83-51, lef. 1-2. 1 º21 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 4, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 49. 1022 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 20, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 97. Tablo için bkz Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 66-67.

286

FiKRETTiN YAVUZ

bilgiler içeren ifadelere yer verdigi ve daha kapsamh bir tablo gõnderdigi gõrül­ mektedir. Currie bu telgrafinda, istanbul'da meydana gelen son olaylarla ilgili ki§ilerin mahkemesi için Olaganüstü Mahkeme'nin her gün oturum yapmaya devam etti­ gini, duru§malarm kopyalarmm ise majesteleri büyükelçiligine verilmedigini ileri sürüyordu. Ceza alan ki§iler ile Devey'in davalarla ilgili duyduklarm1 kaleme ald1g1 bir raporu sunmaktan §eref duydugunu belirten Currie, Stavrides'in de õnemli birkaç davanm ne §ekilde yaptld1g1yla ilgili bir memorandum verdigini ve bu da­ valarm Celal Bey, Komando ve Küçük Millet Ham ile ilgili oldugu bildiriyordu. Telgrafma bu §ekilde ba§layan Currie'nin bundan sonraki ifadelerinin mahkemeyi ele§tirmeye yõnelik oldugu gõrülmektedir. Currie, mahkemenin Ermenileri cezalandirmak için yap1hyor oldugunu, õl­ dürülen bir Türk'e kar§ilik en az 100 Ermeni õldüren Türklerin neredeyse hiç ceza almad1gm1 ileri sürüyordu. Ele§tirilerine devam eden Currie, Devey'in ifade ettigi üzere ilk sorgulamalarm polislerce yaptld1gm1, mahkumlarm dosyalan mah­ kemeye geldiginde, onlan savunacak herhangi bir bilginin neredeyse yok oldugu­ nu belirtiyordu. Delillerin polis ve askerden ahnmasm1 ele§tiren Currie, bunlann neredeyse yüzde sekseninin polis veya diger yetkililerden ahnmt§ oldugunu, ne Müslüman ne gayrimüslim hiç kimsenin bir Türk tarafindan õldürülen Ermeni için §ahitlik etmeye cesaret edemedigini sõylüyordu1023• Currie telgrafmm deva­ mmda bu iddialan destekleyen bilgiler ald1gm1 dile getiriyordu. Olaylara §ahit olmu§ bir ingiliz'den Devey'in sõylediklerini destekleyen bir telgraf ald1gm1 belirten Currie, telgrafta hanlarda yaptlan katliamlann suçlusu olarak Ermenileri gõstermek isteyen polislerin, dükkânlannda kalan ve ayaklanma s1rasmda orada gizlenen dõrt Ermeniyi ahp mahkemeye ç1karmak niyetinde ol­ duklanm, bu ki§ilerinin suçsuzlugundan emin oldugunu sõylüyordu. Ermenilerin suçsuz olduklarma inand1g1m ifade eden Currie, bu kanaate nas1l vard1g1yla ilgili ise herhangi bir bilgi vermeden, bõyle bir durumda Ermenilerin adil bir §ekilde mahkeme edilmesinin çok zor oldugunu ifade ederek telgrafma son veriyordu1024• Currie'nin iddialarma dayanak olarak gõsterdigi telgrafi Georges Gatheral adh 1 º2 3 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 97. 102 4 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 97.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

287

hir i ngiliz gõndermi�ti. 10 Ekim tarihini ta�1yan telgrafta, adi helli olmayan ki�i mahkemenin adil olmad1gm1, Müslümanlardan hiç kimsenin Ttirklere kar�1 ta­ mkhk etmeyecegini, Ermeni komitecilerin suçsuz olduguna dair kamtlar oldu­ gunu dile getirmi�ti. Bunlarla ilgili hilgisini ancak uluslararas1 hir mahkemede helirtehilecegini sõyleyen hu ki�i sõzlerini Ttirk mahkemelerinde tan1khk yapmayi reddediyorum, korumas1z Müslümanlarm halini siz dü�ünün art1k diyerek hitiri­ yordu102s. Currie gõnderdigi telgrafmm ekinde o ana kadar gõrülen davalarm hir tahlo­ su 1026 ile konsolos vekili Devey ve hukuk mü�aviri Stavrides'in mahkemelerle ala­ kali memorandumlanm gõnderiyordu. Devey ve Stavrides'in memorandumlann­ da üzerinde durulan nokta mahkemenin adil olmad1g1yd1. Verilen õrnekler, dikkat çekilen nokta sürekli olarak mahkemenin adil hir §ekilde yaptlmad1g1 üzerindeydi. Devey'in haz1rlad1g1 memorandumda olumlu tek nokta helki de hu kar1�1khklann ç1kmasma ilk sehep olanlann Ermeni ihtilalcileri oldugu ifadesidir. Bu ki�ilerin Osmanh Bankas1'na yapt1g1 saldm ile Samatya, Galata Saray ve diger yerlerdeki kti?ktrt1c1 hareketlerinin olaylara neden oldugunu dile getiren Devey, hu neden­ le mahkemenin adil hir i?ekilde olaylan ele almak için topland1gm1 dü�ünmenin mant1kh olmayacagm1 helirtiyordu. Devey kanun çerçevesinde mahkemeye ge­ len otuz hei? dava listesi ele almd1gmda verilen hüküm ve cezalar1 elei?tirmenin dahi yersiz olacagm1 dile getirerek S!fadan olaylarda dahi ortaya konan delillerin mahkümiyet için yeterli olmad1gm1 helirtiyordu. Ancak yetersiz oldugunu ileri sürdügü kamtlara dair herhangi hir õrnekle ilgili hilgi vermiyordu1 º27. Devey'in mahkemeye kar91 olumsuz hir tavn oldugu ifadelerinden rahatltkla anla�tlmak­ tadlf. Memorandumunun devammda, mahkemeye gelen davalarla ilgili genel hir hilgi veren Devey, hurada da Ermenilerin ald1g1 cezalarm adaletsiz hir §ekilde verildigini dile getirmektedir. Bilgi sahihi oldugu otuz dõrt davanm kahaca listesini hir tahloda veren Devey, mahkíimiyetlerin toplammm yakla�1k iki yüz ytl hapis cezas1 oldugunu, Ermenilere yedi idam cezas1 verilirken, Müslümanlara idam cezas1 verilmedigini, yirmi hei? ytl hapis cezas1 verildigini ifade etmektedir. Devammda mahkeme reis102 5 Currie' den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 101 . 1026 Tablo için bkz. Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 98-99. 102 7 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1 897, No. 3, s. 99.

288

FiKRETTiN YAVUZ

lerinin tavirlanm ele§tiren Devey, hâkimlerin Müslümanlan desteklemek §eklinde bir tavir içerisinde olduklanm ifade etmi§ti. T1pki Currie'nin ifadelerinde oldugu gibi ki§kirt1c1 fikirlerin Ermeniler arasmda kok salm1§ ve yaytlm1§ oldugunu, fa­ kat bunun ba§ibozuk ve Kürtler tarafmdan masum Ermenilerle birlikte ihtilalci Ermenilerin oldürülmesini temize ç1karmad1gm1 soylemi§ti. Ona gore yetkililer gerçekten onyarglSlz ve tarafs1z olsalard1, olaylara müdahil olan suçlu Ermeniler kadar Turklerin de yargtlanmas1 gerekirdi. Buraya kadar Ermenilerin hakkmm yendigini dile getiren Devey'in raporundaki en dikkat çekici nokta Ermeni fedai­ lerinin istanbul'un çe�itli semtlerinde dagtlarak isyan ç1kard1klarmm dogru oldu­ gunu ifade etmesidir1028• Raporun devammda mahkemeyi verdigi kararlardan otürü suçlayamam diyen Devey, ancak mahkemede gorülen baz1 davalara kar§l ç1ktlabilecegini ifade etmek­ tedir. Ona gore Ermenilerin yakalanmas1 için her türlü çaba gosterilirken, onlar1 oldüren Kürtler ile sopactlarm yakalanmas1 için o derece gayret sarf edilmiyordu. Polisin de bu i§te parmag1 vard1 ve padi§ahm astl istegi Ermeni halkinm isyana te­ §ebbüs ettigini kamtlamakti. Ôte yandan ifadesine gore, bir Ermeni' nin Müslüman biri tarafmdan oldürüldügüne §ahitlik edecek ne bir Ermeni ne Müslüman ne de yabanc1 bulmak mümkün degildi. Boyle hareket eden Müslümanlar kotü muame­ le gorecekler diyen Devey, polis ve yetkililerin bu ki§ilerinin gozlerini korkuttugu­ nu, hiçbir H1ristiyan'm da boyle bir §eye kalki§mayacagm1 soylüyordu. Devey raporunun sonunda mahkemenin oturumlarmda §ahitlik edenlerle ilgili bilgi veriyordu. Müslümanlardan sadece yüzde be§inin tamkhk ettigini gõr­ dügünü, daha da onemlisi tamkhk edenlerin yüzde seksenin polis veya yetkililer oldugunu ifade ediyordu. Han ve diger yerlerde oldürülen Ermenilerin mütecaviz ki§iler oldugunun polislerce kamtlanmaya çali§tld1gm1 belirterek raporuna son ve­ riyordu 1029• Elçilik hukuk mü§aviri Stavrides 12 Ekim tarihli raporunda, kendisinin haz1r bulundugu oturumlari degerlendirmi§ti. Celal Bey Ham davas1 ile ilgili bilgi veren Stavrides, bu davada §ahit olarak polislerin dinlendigini, her birinin soru§turmas1m dikkatli bir §ekilde takip ettigini belirtmi§ti. Nihayet zanhlarm hiç birini suçlu 1028 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Devey, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 99. 102 9 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Devey, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3 , s. 99-100.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÓRÜ

289

ç1karacak en ufak bir durumun bile mevcut olmad1g1 kamsma vard1gm1, mahke­ menin ise polislerin §ahitligiyle bu ki§ilerin tamamm1 suçlu bulmaya meyilli oldu­ gunu ifade etmi§ti. Soyledigine gore bu ki§ilerden ikisi seçilerek bu ki§ilere on ytl hapis cezas1 verilmi§ti, digerleri ise berat etmi§ti. Yine ba§ka bir hanla ilgili olarak verdigi bilgilerde mahkemenin aym §ekilde hareket ettigini dile getiren Stavrides, zanh on dokuz Ermeni'den dordüne on be§ ytl agir hapis cezas1 verildigini soy­ lemi§ti. Küçük Millet Ham ile ilgili olarak burada sopactlarm tüm dükkânlar1 yakip y1kt1gm1 herkesin gordügünü ancak bu ki§ilerin hiç birinin yakalanmad1gm1 tam tersine olaydan korkarak burada gizlenen Ermenilerin yakalanml§ oldugunu dile getirmi§ti. Raporunun sonunda bu davanm henüz bitmedigini ancak sistemin aym §ekilde devam edecegini, davalarm baztlarmda veya hepsinde §ahit olarak polislerin dinlenecegini ve huna gore herhangi bir kamt olmaks1zm Ermenilerin suçlu bulunacag1m ifade etmi§ti1º3º. Currie'nin bu tarihten sonra gonderdigi telgraflarda da tutumunun degi§me­ digi gorülmektedir. 8 Kas1m tarihini ta§iyan telgrafta Devey'in haz1rlad1g1 tabloyu ekte gonderiyor1031 ve olumsuz ele§tirilerine devam ediyordu. Verdigi bilgiye gore, Müslümanlara verilen cezalarm ortalamas1 dort ay hapisken, Ermenilere verilen ceza ortalama yedi ytld1. Müslümanlardan suçunu itiraf eden bir ki§iye uzun sü­ reli bir hapis cezas1 verildigini, ayaktakimmm i§ledigi suçlarm hiçbirisine yete­ ri derecede ceza verilmedigini belirterek telgrafma son veriyordu1032. Currie'nin telgraf ekinde gonderdigi Devey'in memorandumu onun bilgi kaynag1 olarak ifadelerinin aynnttlanm içeriyordu. 5 Kas1m tarihini ta§tyan bu memorandumda, Devey mahkemede gorülen doksan be§ davadan yetmi§i ile ilgili bilgisi oldugu­ nu ve mahkemede kirk-elli davanm daha gorülecegini duydugunu dile getiriyor­ du. Verdigi bilgiye gore, verilen cezalarm çogu ceza kanununun iki yüz otuz ve elli yedinci maddelerine gore veriliyordu. Currie'nin kaynag1 olarak Ermeni ve Türklere verilen cezalarm ortalamasm1 yedi y1la be§ ay olarak belirtmekte, suçla­ nan Ermenilere kar§l tatmin edici kamtlarm olmad1gm1 dile getirmekteydi. Suçlu delili bulunan ancak bir düzine dava oldugunu, Ermenileri oldürmekle suçlu olan Müslümanlarm mahkemeye ç1kar1ld1gm1 fakat sadece bir ki§inin on be§ ytl hapis 103 ° Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Stavrides, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 100-10 1 . ! 03 ! Tablo için bkz. Blue Book: Turkey, 1897, No.3, s. 32-33. 1 º32 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 31.

290

FiKRETTiN YAVUZ

cezas1 ald1gm1 ba§ka birinin ise bir ytla mahkúm edildigini ifade etmektedir1033. Raporunun devammda ele§tirilerini biraz daha artt1ran Devey mahkemenin dog­ rudan dogruya tarafu oldugunu ileri sürerek bunlara õrnekler vermektedir. Devey davalarda )u handan bir bomba attldt ", "bu hanlarda bir düzine hamal ve Ermeni bufundu, bunfar büyük ihanetfe suçfu bufundufar" gibi ifadelerle Ermenilere haks1zhk yaptld1gm1, ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesiyle yargtlanan zanh Müslümanlarm ise tarafu bir §ekilde korundugunu ima etmektedir. Bu tu­ tuklulara sanki kendileri kõtü ki§iler degillermi§, silah ta§tmamt§lar gibi hanlara zorla girmemi§ler gibi davrantld1gm1, ifadelerinde çahnt1 mallar1 yollarda bulduk­ larm1 ve polise teslim ettiklerini nihayet bu ki§ilere üç dõrt ay hapis cezas1 veril­ digini belirtmektedir. Raporunun sonunda §ahsi kanaatinin ayaktakimmdan hiç kimsenin lay1k oldugu cezayi almad1g1 §eklinde oldugunu, Ermenilere agir cezalar verildigini, bu davalardan baztlarmda yeterince delil dahi olmad1gm1 ifade etmek­ tedir1 034. Currie'nin 1 1 Kas1m tarihini ta§1yan telgrafmda olumsuz ele§tirilerinin had safhaya geldigi gõrülmektedir. Devey'in bu raporundan anla§tld1g1 kadany­ la mahkemenin adaletinin git gide skandal bir hal ald1gm1 dile getiren Currie, Osmanh Bankas1'nm karpsmda bulunan Societe Ottoman Generale Ham ile ilgili davada alt1 Ermeni'nin mahkúm edildigini, bu ki§ilerin masum oldugunu, §ahit olarak dinlenen kimselerin ise olay esnasmda o bõlgeye çok uzak oldukla­ nm belirtmektedir1035. Devey'in 9 Kas1m tarihli mahkeme hakkindaki raporun­ da ise genel olarak verilen cezalar üzerinde durulmu§tu. Burada da mahkemenin Ermenilere agir hapis cezalan verdigini, bir Ermeni'ye ceza verilirken bir jandar­ manm §ahit olarak dinlendigi §eklinde ifadeler yer almaktayd11036. Mahkeme'nin ba§lamasmdan itibaren olumsuz bir taVIr içerisinde hareket eden ingiliz yetkililer konuyla ilgili farkh yerlerden de bilgi toplama yoluna gitmi§lerdi.

18 Kas1m tarihinde ingiliz D1§i§leri'ne Paris elçiliginden bir telgraf gõnde­ ren Gosselin, Frans1z Dt§i§leri Bakam Hanotaux'tan ald1g1 bilgileri aktanyordu. Bakandan ald1g1 bilgiye gõre, Sultan bir irade yay1nlayarak mahkemeyi fes edecek1033 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Vice-Consul Devey, FO. 424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 34. 1034 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Vice-Consul Devey, FO. 424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 34. 1035 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 188, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 35. 103 6 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum of Proceedings at the Special Court, FO. 424/189, No. 188, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 36.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ

291

ti ve hâlihazuda hapishanede sadece altm19 Ermeni bulunuyordu1037• Gerçekten de bir sonraki gün Currie ingiltere D19i9lerine mahkemenin dag1ttldigm1 bildiren bir telgraf gonderiyor ve telgrafm sonunda kararlann temyiz mahkemesine gide­ cegini belirtiyordu1038• Currie'nin bir sonraki gün yani 20 Kas1m tarihli telgrafmda ise Frans1z elçiliginden ahg1 bilgileri aktard1g1 gorülmektedir. Buna gore iki yüz otuz bir Ermeni mahkeme edilmi9ti. Bunlardan on yedisine idam, altm19 doku­ zuna agir hapis cezas1, onuna çe9itli sürelerde hapis cezalar1 verilmi9, yüz otuz be9 Ermeni ise berat etmi9ti. Yüz otuz iki Müslüman'dan yetmi9 sekizine birkaç ay ha­ pis, bir ki9iye on be9 ytl, geri kalanma ise berat karar1 verilmi9ti. Sultan ise mahke­ menin verdigi kararlarm temyize gõnderilmesi emrini vermi9ti. Frans1z elçiliginin verdigi bilgiye gore onu kadm, iki yüz altm19 be9 Ermeni hapisteydi1039• Burada dikkati çeken husus verilen bilgiler arasmda tutars1zhk oldugudur. 18 Kas1m'da Frans1z elçiliginin verdigi bilgiye gore sadece altm19 Ermeni hapisteyken, iki gün sonra bu saymm iki yüz altm19 be9 oldugu bildiriliyordu. Bu çeli9ki, verilen bilgile­ rin s1hhati aç1smdan dü9ündürücüdür ve konuyla ilgili bir bilgi kirliligi oldugunu gõstermektedir. Philip Currie'nin mahkeme kararlanyla ilgili olarak Londra'ya yollad1g1 son telgraf 1 Arahk tarihini tapyordu. Mahkemede gorülen davalarm nihai tablosu­ nu1040 da bu telgrafm ekinde gõnderen Currie, tabloyla ilgili degerlendirmelerde bulunuyordu. Devey'in bildirdigine gõre dort yüz otuz iki mahkum mahkemeye ç1kartldl. Bunlardan ikiyüz altm191 Ermeni, yüz altm19 dordü Türk, ikisi Rum ve alt1s1 Yahudi idi. Ermenilerden doksan sekizi berat ederken, Ttirklerden elli dõrdü, Yahudilerden ise be9i berat etti. Geriye kalanlar ise suçlu bulundu. Currie, mah­ kemesi yaptlan ki§ilere verilen cezalar kar9tla9t1rtld1gmda mahkemenin adaletsiz­ liginin ortaya ç1kacagm1 ifade ederek, Ttirklerden sadece yedi ki9inin üç ytlhk, üç ki9inin bir y1llik, geriye kalanlarm ise birkaç ayhk hapse mahkUm edildiklerini belirtti. Currie raporunda, Ermenilere ise on be9 idam cezas1 verildigini, on sekiz Ermeni'ye on be9 yil, on Ermeni'ye on ytl, üç Ermeni'ye be9 ytl, geri kalanma ise daha az süre hapis cezas1 verildigini ifade etmi§ti. Ancak davalann tamammm temyize gonderildigini belirterek telgrafma son vermi9ti1041• l 037 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 30. 103 8 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 202, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 42. 1039 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 204, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 42. 10 40 Tablo için bkz. Ek. 32. 104 1 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 268, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 75.

292

FiKRETTiN YAVUZ

Devey'in 28 Kas1m tarihli Íngiliz elçiligine sundugu raporu Currie'nin verdigi bilgilerin de dayanag1ydi. Bu raporda mahkemenin tavrmm degi9medi­ gi, lOO'den fazla dava gõrüldügü ancak mahkemenin tutumunun õnceki §ekil­ de devam ettigi belirtiliyordu. Devey bu raporunda da §ahit olarak dinlenenlerin polisler oldugu üzerinde duruyordu. Bu durumunda polislerin §ahitliginin iftira oldugunu ileri süremeyecegini ancak bunun zanl1larm suçlulugunu tam anlam1yla ispat etmeye yetmedigine inand1gm1 dile getiriyordu. Buna sebep olarak da po­ lislerin zaten suçlayan taraf oldugunu, dogal olarak ilk sald1ran ve ate9 edenlerin kendileri oldugunu kabul etmeyeceklerini ifade etmi9ti. Bu iddiasm1 destelemek için Galata olaylarmda §ahitlik eden polislerin say1smm üçü dõrdü geçmedigi­ ni ve birçok yerde meydana gelen olaylarm tamamm1 bu ki9ilerin hat1rlamasmm mümkün olmad1gm1 belirtiyordu. Raporunun bundan sonraki kismmda belirli davalarla ilgili õrnekler vererek delil yetersizligine ragmen Ermenilere agir cezalar verildigini, Müslümanlara ise iltimas gõsterilerek hafif cezalar verildigi üzerinde durmu9tu 1042• Íngiliz elçiliginin mahkeme süreci ile ilgili son yaz19mas1 bu §ekildeydi. Íngiliz elçiliginin yaz19malarmda genel hatlanyla mahkemede gõrülen davalarm adaletsizligi üzerinde duruldugu gõrülmektedir. Íngiltere'nin Ermeni Sorunu'na yakla91mmm mahkeme sürecinde de yogun bir §ekilde hissedildigi aç1ktir. Tlpki daha õnceki olaylarda oldugu gibi bu süreçte de mahkeme Osmanh Hükümeti'ne kar91 baski unsuru olarak kullamlm19t1. Bu basktlarm neticesinde tüm suçlulara genel bir af gündeme gelmi9 ve sultan genel af ilan etmi9ti. e.

Genel Af ilam ve Suçlulann Serbest Biraktlmas1

Osmanh Devleti'nde 1890'larm ba9mdan itibaren meydana gelen Ermeni olaylarma batlli devletlerin sürekli olarak müdahil oldugu gõrülmektedir. Bir bas­ ki unsuru olarak Berlin Kongresi'nden itibaren devam eden 1slahat talepleri bu müdahalelerin temelini te9kil ediyordu. Büyük devletlerin 1slahat talepleri için verdikleri memorandumlarda sürekli olarak siyasi olaylardan õtürü hapiste olan Ermenilere af talepleri yer ahyordu1043• 1 º42 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum of Cases heard by the Special Court, FO. 424/189, No. 268, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 79. 10 43 Ôrnegin 11 May1s 1895'te ingiltere, Rusya ve Fransa'nm Bab1ali'ye verdikleri notada siyasi olaylara kan�m1� olmalarmdan dolay1 mahkemesi gõrülen veya hüküm giymi� olan Ermeniler için gene! af ç1karttlmas1 isteniyordu. ( Küçük, Ermeni Meselesi, s . 1 17).

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

293

Erzurum Olayi ile ba§layan ve Anadolu'nun birçok yerinde meydana ge­ len Ermeni olaylan neticesinde birçok Ermeni hapis cezas1 almt§tl. Merzifon ve Tokat olaylan ise Osmanh Hükümeti üzerindeki baskiyi iyice arttirmI§tI. Sultan bu basktlan azaltmak için Nisan 1893'te Ermeniler için genel bir afilan etti. Fakat huna ragmen komiteciler hareketlerine devam ettiler1044• Sasun ve Zeytun olaylar1 batililarm Ermeni Sorunu'yla daha yakindan ilgilenmesine neden oldu. Bõylece 1slahat meselesi de sürekli gündeme geldi. Haziran 1896'da meydana gelen Van Olayi ve müteakiben Banka Baskim ve istanbul Olaylar1 ingiltere'nin bu konudaki basktlarm1 arttirmasm1 saglad1. Basktlar neticesinde Sultan Abdülhamid, istanbul Olaylar1'nm mahkeme süreci devam ederken 25 Ekim tarihinde 1slahat çah§mala­ nnm bittigini devletlere bildirdi. Bu mada Frans1z elçisi ile gõrü§en Sultan elçiye reformlarm bütün vilayetlerde en h1zli bir §ekilde gerçekle§tirilecegini ve siyasi suçlularm da affedilecegini sõylemi§ti1045• ingiltere'nin õncülügünde bir dt§ baski unsuru olarak Osmanh Devleti'nin õnüne konan 1slahat meselesinin alt ba§lig1 olan genel af, istanbul Olaylar1'ndan dolayi tutuklu bulunan Ermenilerin suçlar1 ne olursa olsun serbest b1raktlmalarm1 saglamI§tl. �üphesiz bu siyasi geli§meler ve batlli devletlerin basktlar1 istanbul'daki hemen her çevre tarafmdan fark ediliyordu. Durumun farkinda olan Ermeni Patrikhanesi 10 Arahk 1 896 tarihinde gõnderdigi bir yaz1da olaylar dolayis1yla ta§ra ve istanbul'da mahkum olan Ermenilerin affedilmesini padi§ahtan istiyor­ du 1046. Adliye Nezareti'nin 14 Arahk tarihinde Bab1ali'ye yazd1gi tezkirede, affm tutuklanan Müslümanlar1 da kapsamas1 talep edilmekteydi1047• Patrikhane afia ilgili olarak bir takim õnerilerde bulunuyordu. Dõrt maddeden olu§an õnerile­ rin birincisi, Ermeni mahkUmlarm o tarihten itibaren baglilik ruhunun tersine hiçbir §ey yapmayacaklarma dair yemin etmeleriydi. ikinci maddede, patrikhane ve Karma Meclis Ermeni milleti adma serbest b1raktlacaklarm yeminlerinde du­ racaklarma dair garanti verecekti. Üçüncü maddede, mahkümlar arasmdaki tanm­ ffil§ tedhi§çiler hükümetin belirledigi yerlere gõnderilecek ve pi§man olduklarma dair deliller sunana kadar gõzlem altmda tutulacaklard1. Son madde ise, komite-

1044 Gürün, Ermeni Dosyasz, s . 14; Küçük, Osman!t Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Ç1k111, s . 109-110. 10 45 Küçük, Osman!t Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çtktjt, s. 164-165. 10 4 6 BOA, Y.PRK.AZN. 17-7, lef. 3. 10 41 BOA, Y.PRK.AZN. 17-7, lef. 1 .

294

FiKRETTiN YAVUZ

lerin ortadan kaldmlacagma dairdi1°48• Nihayet Sultan 23 Araltk 1 896 tarihinde tüm Ermeniler için af iradesini yaymladi. i ngiliz Elçisi Philip Currie iradenin yaymland1gm1 i ngiltere di§i§lerine gõn­ derdigi telgrafl.a bildiriyor ve seksen dõrt idam mahkUmu di§mdakilerin bu aftan yararlanacagm1, idama mahkUm olanlarm ise bir kalede hapsedilip peyder pey serbest birakilacaklarm1 bildiriyordu1049• Frans1z Elçi Cambon da aym bilgiyi Frans1z di§i§lerine aktarirken idam mahkumlar1mn say1smm seksen iki oldugunu belirtiyordu1050• Ermeni patrikhanesi ise ç1kanlan bu af dolaymyla 28 Araltk 1 896 tarihinde Sultan'a kari§1kliklar esnasmda mahkum olan Ermenilerin genel afia serbest birakilmalarmdan dolay1 müte§ekkir oldugunu bildiriyordu1051• Aftarihin­ den sonra hapiste bulunan Ermeni mahkumlar yava§ yava§ serbest biraktlmaya ba§lanmi§t!. Ancak idam cezasma çarptmlanlar af çerçevesinde hemen serbest b1rakilmayacaklard1. idam cezasma çarptmlan Ermenilerle ilgili olarak Meclisi Vükela bir toplan­ t1 yapmi§t!. Bu toplant1da olaylardan dolay1 idama mahkum olan komitecilerin bu cezasmm sürekli olmayan bir §ekilde kalebentlige dõnü§türülmesi karan almml§tl. Bu ki§ilerin nefislerini 1slah ettiklerine dair bir kanaat hâs1l olana degin kalebent olmak üzere muhafaza altmda Trablusgarp'a gõnderilmelerine karar verilmi§ti. Padi§ahm iradesinde belirtildigi üzere bu geli§melerle ilgili gerekli yerlere bil­ gi verilmi§, durum gazetelerde ne§redilmi§ti. Ermeni olaylarmdan dolay1 ta§rada idam cezas1yla hapiste olanlarm sayismm seksen dokuz oldugu yaptlan ara§tlr­ madan anla§Uffil§t11052• Anadolu'nun çe§itli vilayetlerindeki idam mahkumlarmm tamammm Trablusgarp'a gõnderilmesinin baz1 s1kinttlara yol açacag1 dü§ünül­ mܧtü. Bu nedenle yalmzca i stanbul ve Trabzon hapishanelerinde bulunan idam mahkumlarmm Trablusgarp'a gõnderilmeleri ve nefislerini 1slah edene degin ora­ da kalebent edilmeleri uygun gõrülmü§tü. i dam mahkUmlanndan alt1 vilayette 10 4 8 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 370, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 140. 1049 Currie' den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 340, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 129. lOSO Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 335, s. 345. 105 1 BOA, Y.A.HUS. 363-136, Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 370. ! 052 idam mahkumlannm bulundugu iller Halep, Bitlis, Erzurum, Mamüretülaziz, Cezayir-i Bahn Sefid, Trabzon, Ankara ve Adana idi. Mahkumlann isimleri için bkz. Y.A.Res. 84-70, lef. 3-1/2.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

295

bulunanlarm ise yine nefi.slerini 1slah ettiklerine dair kanaat hâstl olana degin ka­ lebent edilrnek üzere bat1ya ve durumuna gore Erzurum, Musul veya Diyarbakir'a gõnderilmeleri karar1 almmi§tl. Cezayir-i Bahn Sefi.d de bulunanlarm orada kal­ malar1 Adana ve Halep vilayetlerinde bulunanlarm ise kalebent olarak Payas'a gõnderilrneleri uygun gõrülmü§tü1053• Bõylelikle i stanbul Ermeni Olaylar1 ve di­ ger bõlgelerde meydana gelen olaylardan dolay1 idama mahlalm edilen Ermeni komitecileri bu cezadan kurtulmu§ oldular. Mahkeme sürecinde sürekli olarak bir baski politikas1 uygulayan büyük devletler affin düzgün bir §ekilde i§letilmedigiyle ilgili de baz1 §ikâyetlerde bulunmaktan geri durmam1§lard1. ingiliz elçiliginin telgraflarla serbest birakilan Ermeni saylSlm sürekli olarak Londra'ya bildirdigi, bu bilgileri ise Anadolu'daki konsoloslan vas1tas1yla toplad1g1 dikkati çekmektedir. Rus elçisi Nelidof'un da bu durumu yakindan takip ettigi, yetkililerin mahkumlarm serbest b1rakilmalanna kar§1 her türlü zorlugu ç1kard1gma dair ifadelerinin oldugu gõrülmektedir. Büyük devletlerin tercümanlari bu tür §ikâyetlerini içeren bir bildiriyi Hariciye Nazm Tevfi.k Pa§a'ya gõndermi§lerdi. Tevfi.k Pa§a bu §ikayetlere verdigi cevapta, Sultan'm bu durumlarla ilgili daha yeni emirler verdigini, vilayetlerdeki yetkililere ise siyasi suçlularm derhal b1rakilmalar1 için telgraflar gõnderildigini dile getirmi§ti 105 4 • Tüm siyasi suçlularm sahverilmeleri dogal olarak bu ki§ilerin Osmanh top­ raklarmda yeni baz1 olaylar meydana getirmeleri ihtimalini ortaya ç1kanyordu. Bu nedenle Osmanl1 Hükümeti'nin õnlemler almas1 dogald1. Sadaretin 3 1 Arahk tarihli tezkiresinde genel aftan dolay1 Osmanh topraklanna dõnmeye çah§an Ermeni komitecilerine engel olunmas1, digerlerinin giri§lerine ise kolaylik sag­ lanmas1 için gerekli tedbirlerin ahnmas1 yetkililerden isteniyordu1055 • Aynca genel af dolaylSlyla i stanbul'da kalmalari mahzurlu gõrülen ve memleketlerine gõnde­ rilecek olan Ermeni komitecilerinin nakliye ve ia§e masraflarmm da õdenmesine karar verilmi§ti 1056 • Batlli devletlerin müdahaleleri sonucunda ortaya ç1kan lslahatlarm bir alt ba§hgm1 te§kil eden genel af neticesinde Ermeni mahkumlar1 sahverilmi§ oldu. 10 53 BOA, Y.A.Res. 84-70, lef 2. 1054 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/191, No. 30, Demirel, Ermeniler Hakkinda jngiliz Belgeleri, s. 26-27. 1055 BOA, Y.PRK.B�K. 49-34. 1056 BOA, A.MKT.MHM. 628-4.

296

FiKRETTiN YAVUZ

Berlin Antla§mas1'ndan sonra sürekli gündemde olan islahatlar aslmda Osmanh Devleti'nin dt§ politikasmm en õnernli problemlerinden biriydi. Büyük devletle­ rin dt§ politika argümam olarak kulland1klar1 bu husus, Ermeni komitelerinin de amaçlarma ula§mada kendilerine bir yol çiziyordu. Ermeni olaylarmm nihaye­ tinde Avrupa müdahalesinin bir §ekilde gelecegini bildiklerinden 1890'h yillarda bu tür terõr hareketlerine giri§mekten çekinmemi§lerdi. Nihayet Banka Baskm1 ve Ístanbul Olaylar1 neticesinde de uzun süren mahkeme süreci, verilen cezalar herhangi bir anlam ta§tmamt§tl. Komiteciler yine serbest kalmt§lardi. Avrupah devletlerin tavirlarmm genel afta büyük etkisinin oldugu hiç ku§kusuz aç1ktir. 3. Devletlerin Tazminat Talepleri ve Osmanh Devleti'nin Cevaplan

Tazminatlar meselesi Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1'nm ar­ dmdan geli§en ve be§-On yil devam eden bir süreci içine alan diger õnemli bir husustu. Olaylar esnasmda yabanc1lardan õlen, i§ yerleri tahrip olan, bir §ekilde zarar gõren her yabanc1, konsoloslar1 vas1tas1yla bunlarm tazmini yoluna gitmi§ti. Tazminat ile ilgili olarak elçiliklerin asil üzerinde durdugu, olaylarm sorum­ lulugunun Osmanh Devleti'nde olduguydu. Tazminat amac1yla hemen her ülke birçok defter haz1rlayarak Osmanl1 Hükümeti'ne sunuyordu. Norveç, ingiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan, i talya, Almanya ve Rusya'nm bu hususla ilgili top­ lu olarak birçok ba§vuru yapt1g1 gõrülmektedir1057• Ancak elçilikler bireysel kay1p­ lar için de yogun çaba sarf etmi§lerdi1º58• Avusturya elçiliginin bu konuda birçok ba§vurusu olmu§tu. Avusturya sefaretinin 19 Ekim 1 896 tarihinde Hariciye Nezareti'ne gõnder­ digi yaz1da Galata'da bir Avusturyahya ait dükkanda yakla§tk sekiz lira zarar oldu­ gu ve tazmin edilmesi isteniyordu1059• 28 Ekim tarihinde verilen diger bir takrirde, bir Avusturya vatanda§ma ait iki hanede olu§an zararm yakla§tk 17 Osmanl1 lira­ s1 oldugu bildiriliyordu. Olaylar esnasmda Avusturya tebaasmdan Matu Petoviç adh kimsenin Galata'da bulunan dükkânmda zarar ve ziyan oldugu ve bunun taz­ min edilmesi gerektigi dile getiriliyordu. Buna sebep olarak da olaylar esnasmda Osmanh memurlarmm gõrevlerini gerektigi gibi yerine getirmemeleri gõsterili­ yordu1060. 30 Ekim tarihinde Avusturya sefareti Yakup �apira adh vatanda§mm 1057 105 8 1059 1060

BOA, BOA, BOA, BOA,

HR.SYS. 2802-3. HR. SYS. 2833-49;2833-74. HR. SYS . 2832-78. HR. SYS. 2833-1, lef. 1-2 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

297

Yeni Cami sokagmdaki Fmd1khyan Han'mda bulunan dükkanmda ayaktakimmm tahribatta bulundugunu ileri sürüyordu. Zarann kirk Osmanh liras1 civarmda ol­ dugu ve tazminatmm verilmesi isteniyordu1061• Aym tarihte gõnderilen diger bir takrirde, Avusturyah Michael Marosi§'in Galata'da bulunan dükkanmda kirk yedi lira kadar zarar1 oldugu ve bunun tazmini talep ediliyordu1062• Avusturya elçiliginin bir sonraki gün ba§ka bir takrir gõndererek Antuan Mikloviç adh ki§inin zararm1 tazmin talebinde bulundugu gõrülmektedir. Bu tak­ rirde de Mikloviç'in dükkânmdan on yedi buçuk Osmanh liras1 ile birçok e§yas1nm çahnd1g1 belirtilmi§ti. Tazminat verilmesine neden olarak yine Osmanh me­ murlarmm gerektigi gibi davranmamalar1 gõsterilmi§ti1063• Avusturya sefaretinin aym tarihi ta§iyan bir ba§ka takririnde be§ Avusturya vatanda§mm daha Galata'da bulunan dükkanlarmm zarar gõrdügü ve bunun en azmdan yirmi Osmanh lirasma tekabül ettigi ve bunun tazmini talep ediliyordu1064• 3 1 Ekim tarihinde Avusturya sefaretinin gõnderdigi takrirde bir Avusturyahnm evinde meydana gelen zararm yedi Osmanh liras1 oldugu ve tazmini talep ediliyordu1065• Avusturya sefaretinin Osmanh Hükümeti'ne tazminat konusunda farkh tarihlerde bunlar gibi dokuz adet takrir verdiginden bahsedilmektedir1066• Bu tazminat taleplerini gõrü§mek üzere Meclis-i Vükela 18 Kas1m tarihinde yapt1g1 toplant1da Avusturya sefareti­ nin takrirlerini ele almi§tl. Verilen takrirlerde ortak nokta sorumlulugun Osmanh yetkililerine yüklenmesiydi. Olaylar esnasmda ayaktakimmm yagma ve yikimla­ rma Osmanh memurlarmm kayits1z kald1klar1 ileri sürülmekteydi. Bu çerçevede ahnan kararda Osmanh memurlarmm bõyle bir tutum içerisinde olduklar1 iddia­ smm kabul edilemez oldugu dile getiriliyordu. Olaylar esnasmda magazalara sal­ d1ranlar biliniyorsa kanunen gerekli olan muamelenin icras1 için ait oldugu mah­ kemeye müracaat edilmesi ve durumun bu §ekilde Avusturya Sefareti'ne bildiril­ mesi karar1 verilmi§ti1067• Ancak Avusturya bu cevaptan tatmin olmad1g1 gibi tak­ rirler vermeye devam etmi§ti. 18 Ocak 1 897 tarihinde Avusturya Sefareti'nin bir takrirle bu durumu ele ald1g1 gõrülmektedir. Bu takrirde Osmanh Hükümeti'nin 1061 10 62 1063 1064 106 5 1066 1 º67

BOA, HR.SYS. 2832-86. BOA, HR.SYS. 2832-87. BOA, HR.SYS. 2833-2, lef. 1-2 . BOA, HR.SYS. 2833-3. BOA, HR.SYS. 2833-4. BOA, HR.SYS.2803-2, lef. 22. BOA, MV. 90-15.

298

FiKRETTiN YAVUZ

verdigi cevabm kesinlikle reddedildigi, daha once verilen takrirlerdeki tazminat taleplerinin tekrar edildigi bildiriliyordu. Osmanh Hükümeti'nin onceden ifade ettigi zarar gorenlerin gerekli mahkemeye ba§vurmasmm ise anlams1z bir durum oldugu ifade ediliyordu. Bu ifadeleri içeren takririn ekinde zarar goren Avusturya tebaasmdan ba§ka ki§ilere ait bir tablo daha Osmanh hariciyesine sunulmu§tu1068• Bu tarihten sonra uzun ytllar boyunca bu duruma dair Avusturya Sefareti'nden birçok takrir verildigi gorülmektedir. 9 Agustos 1 898, 1 8 Agustos 1901, 3 Eylül 1904, 30 Arahk 1901, 2 �ubat 1905 tarihlerinde bu konuyla ilgili takrirler verile­ rek daha once verilen takrirlerle ilgili olarak cevap verilmesi talep ediliyordu1069• Ancak kaynaklarda Osmanl1 Hükümeti'nin Avusturya'ya tazminat verdigine dair herhangi bir bilgiye rastlanmam1§ttr. Tazminatlar konusunda i ngiliz Sefareti'nin de ba§vurular1 olmu§tu. ingiliz Sefareti ozellikle Ermeni as1lli iki ingiliz vatanda§l hakkmda Osmanh Hükümeti' ne takrirler vermi§ti. 17 Arahk 1 896 tarihinde verilen takrirde, i ngiltere Sefareti i stanbul'daki i ngiliz postanesinin iki çahpm, Josef Sanemyan ve Osekban Ciridciyan'm oldürülmeleri üzerine ailelerine tazminat verilmesi talebinde bulu­ nuyordu1070. 9 Arahk 1897 tarihinde verilen diger bir takrirde, yine bu konu ile il­ gili bir husus üzerinde duruluyordu. Ôlen bu ki§ilerden birinin üzerinden bulunan 50 frankhk mektubun tazminatmm verilmesi isteniyordu1071• i ngiliz Sefareti'nin bu konudan vazgeçmedigi müteakip süreçte farkh takrirlerden anla§tlmaktadu.

10 Mart 1897 tarihinde i ngiliz sefaretinin verdigi takrirde bu konu hakkm­ da uzun uzad1ya durulmu§tu. Takrir'in giri§inde olaylarm ba§lad1g1 gün Osmanh hariciyesine gõnderilen bir telgrafta i stanbul'da bulunan Huistiyanlara bir zarar geldigi takdirde bundan Osmanh Hükümeti'nin sorumlu tutulacagmm soyledigi ifade ediliyordu. Takrirde belirtildigine gore, Osmanh Hükümeti hemen tedbir alacagm1 bildirmesine ragmen i ngiliz vatanda§larmdan birçogu zarara ugram1§tl. i ddiaya gore olaylar esnasmda sefaret yetkililerinin olay mahallerine gittigi, asker ve polisin bunlar1 engellemekte gerektigi §ekilde hareket etmediklerini gordükleri belirtiliyordu. Takrir'de iki postane memurunun durumu da ele ahnarak, gerek­ li tazminatm odenmesi istenmi§ti. Takririn sonunda ise olaylar esnasmda zarar 1068 1069 2833-69. 1010 10 7 1

BOA, HR.SYS. 2833-21, lef. 1-3. BOA, HR. SYS. 2833-38; HR.SYS. 2833-51; HR.SYS. 2833-67; HR.SYS. BOA, HR. SYS.2833-14, lef. 1-5. BOA, HR. SYS. 2833-29, lef. 1-2 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

299

gõrdükleri belirtilenleri içeren bir liste eklenmi§ti. Bu listede talep edilen miktar 17. 1 86,13. ingiliz Sterlin'iydi1º72• 24 Mart 1898 tarihinde bu konuyla ilgili ba§ka bir takrir gõnderilmi§ti. Takrirde, olaylar esnasmda ingiliz vatanda§larmm zararlar1yla ilgili çe§itli kereler Bab1âli'ye ba§vuruldugu belirtiliyordu. iddialara gõre olaylar esnasmda Osmanli memurlarmm mesuliyetlerine §Üphe yoktu ve Osmanli memurlar1 gerekli õn­ lemleri almamI§tI. Bab1âli, Osmanli Hükümeti'nden kendilerini koruma talep etme hakki olan ve olaylar esnasmda zarar gõren ingiliz vatanda§larmm zarar­ larm1 tazmin etmek mecburiyetindeydi. ingiliz Sefareti tazminat talebini içeren birçok ba§vuru yaptlm1§t1 ki bunlarda belirtilen iddialarm saghkh oldugu itina ile tahkik edilmi§ti. Takrirde ingiltere Sefareti'nin dogrudan hazineye giren paradan bu tazminatlarm õdenmesini istedigi gõrülmektedir. Sefaret bu durumun Bab1âli tarafmdan da kabul edilecegini dü§ündüklerini dile getiriyor ve bu ba§vuruya en kisa sürede cevap verilmesi talep ediyordu. Bununla birlikte sefaretin Osmanl1 vilayetlerinde ingiliz vatanda§larma gelecek zarar ve ziyam bildirme hakkim ise muhafaza ettigi dile getiriliyordu1073• Bu tarihten sonra 12 May1s 1898'de gõnderi­ len takrirde, ingiliz postanesinde çah§an iki ki§inin õldürülmesi ile ilgili tazminat taleplerine cevap verilmedigi belirtiliyordu. Uzunca bir süredir bu konuyla ilgili yaptlan ba§vuruya Bab1âli'nin herhangi bir cevap vermedigi ve bu hususun bir an õnce çõzüme kavu§turulmas1 için hükümetten emir ahnd1g1 belirtiliyordu. Olaylar esnasmda zarar gõren ingiltere tebaas1 için õnceden belirtilmi§ miktara ilave­ ten, Jozef Sanemyan'm ailesine 288 ve Osebyan Ciridyan'm ailesine 120 ingiliz Sterlini verilmesi isteniyordu1074• Osmanli Hükümeti'nin bu takrirlere cevap ver­ memesi üzerine ingiltere Sefareti basktlarm1 artt1rmaya devam ederek tazminat1 farkh yollardan alacag1 ihtannda bulunuyordu. 18 Agustos 1 898 tarihinde verilen takrirde, ingiliz Sefareti bu iki ki§inin ai­ lesine tazminat verilmesi hakkinda õnceden yaptlan ba§vurulann cevaps1z kald1gm1, Londra'dan ald1g1 emir geregince tazminatm derhal õdenmesi gerektigini dile getiriyordu. Talep edilen yakla§Ik dõrt yüz seksen ingiliz Sterlin'inin on be§ gün zarfmda verilmemesi durumunda, ingiltere'nin Osmanli Devleti'ne Posta i§­ lerinden dolay1 õdemesi gereken 36.000 Frank'tan kesilecegi ifade ediliyordu1075• 10 72 1073 10 74 1075

B OA, HR.SYS. 2833-26, lef. 1-5. B OA, HR.SYS. 2833-35, lef. 1-2. B OA, HR. SYS. 2833-39. B OA, HR.SYS. 2833-53.

300

FiKRETTiN YAVUZ

Yaz1§malarda bu tarihten sonra bõyle bir durumun gerçekle§tigiyle ilgili herhangi bir bilgi yer almamaktad1r. Ancak Íngiliz Hükümeti tazminat taleplerini geni§le­ terek talep etmeye devam etmi§ti. Tazminatlar konusu Íngiliz Avam Kamaras1'nda da gündeme geliyordu. Íngiliz Ermeni Cemiyeti'nin Ba§kam ve Avam Kamaras1 mensubu Stevenson, D1§i§leri Bakanlig1'na Ístanbul Olaylanndan bu yana geçen 22 aylik süreçte Íngiliz vatanda§larmm tazminat talepleri için yapilanlar hakkmda bir soru soru­ yordu. Verilen cevapta, Ístanbul'daki tahribatm ayrmt1li bir §ekilde ele alind1g1, bu hususlar ilgili listelerin Osmanli Hükümeti'ne verildigi, ancak herhangi bir cevap almamad1g1 belirtiliyordu1076• Bu tarihten sonra bu konunun Avam Kamaras1'nda sürekli gündemde tutulmaya çali§ild1g1 gõrülmektedir. Stevenson ile birlikte baz1 üyeler ise bu te§ebbüslerin õncülügünü yap1yor ve konuyla ilgili soru soruyorlar­ d110n .

20 Mart'ta 1 899'da Avam Kamaras1'nda sorulan bir soruya kar§ihk Osmanh Hükümeti'nin tazminatlan õdemeyi kabul etmedigi belirtiliyordu1078• Daha son­ raki müzakerelerde de bu durumun degi§medigi dile getiriliyordu1079. Bu kabul etmeyi§ neticesinde Íngiltere tazminat taleplerini sürdürüyordu. 25 Kas1m 1 899 Hariciye Nezaretine gõnderilen takrirde, Íngiltere tebaasmdan baz1 kimselerin 1 895 ve 1896 olaylarmda zarara ugrad1klari ve Íngiliz Hükümeti'nin kendi te­ baasmm zararlarm1 tazmin etmek mecburiyetinde oldugu belirtiliyordu. Íngiltere Hükümeti'nin tazminatlar konusundaki tutumunu kesinlikle degi§tirmeyecegi ifade edilirken, bu konuda Íngiliz yetkililerin yapt1rd1g1 tahkikatlarm güvenilir oldugu ve bu hususun Bab1âli tarafmdan da dikkate alinmas1 isteniyordu. Takririn sonunda tazminat taleplerinin bir an õnce kar§ilanmasmm Osmanli Hükümeti'nin menfaatine olacag1 ve en kisa sürede bunlara cevap verilmesinin Íngiliz sefaretince beklendigi sõyleniyordu1080• Osmanli Hükümeti ile Íngiliz sefareti arasmda bu ta­ rihten sonra herhangi bir yaz1§manm olmad1g1 dikkati çekmektedir. Bu çerçevede talep edilen tazminatlarm õdenip õdenmedigi konusu karanlikta kalmaktadir.

1 0 76 HC, Deb, 30 June 1898, vol 60, e. 630-631. 10 77 HC, Deb, 01 July 1898 vol 60, e. 801-802; HC Deb 25 July 1898 vol 62 e. 1149-50; HC Deb 29 July 1898 vol 63 e . 444; HC Deb 05 August 1898 vol 64 e . 286-7. 1 0 78 HC Deb 20 March 1899 vol 68 e. 1311. 1 079 HC Deb 03 August 1899 vol 75 e . 1281-2. 10 80 BOA, HR. SYS. 2833-57.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

301

Olaylar esnasmda zarar gõren tebaas1 için yogun çaba harcayan Frans1z Hükümeti'nin de bu konu hakkmda birçok takrir verdigi gõrülmektedir. 4 �ubat 1 897 tarihinde Fransa Sefareti'nden Hariciye Nezareti'ne gõnderilen takrirde, olaylar esnasmda Fransa tebaasmdan zarar gõrenlerin tazminatlarmm õdenme­ si isteniyordu. Buna sebep olarak da diger devletlerin iddialarmda oldugu gibi olaylar esnasmda Osmanh yetkililerinin gerektigi gibi gõrevlerini yerlerine ge­ tirmemesi gõsteriliyordu. Bu konuyla ilgili olarak bir de defter verilmi§ti1º81• 24 �ubat 1 897 tarihli takrirde ise, Osmanh Hükümeti'nin iddialari kabul etmeme­ sine kesinlikle kar§I ç1kild1g1 belirtiliyordu. Zira Osmanh Hükümeti olaylar es­ nasmda Fransa tebaasmdan zarar gõrenler varsa bu ki§ilerin gereken mahkemeye ba§vurmalarm1 istemi§ti. Fransa Sefareti bõyle bir durumu kesinlikle reddettigini, Osmanh Hükümeti'nin Frans1z tebaasm1 korumak zorunda oldugunu ve istenen tazminatlarm en kisa sürede verilmesinin zaruri oldugunu ifade ediyordu. Takririn sonunda Frans1z Sefareti tazminatlar için elinden geleni yapacagm1 ve taleplerden kesinlikle vazgeçilmeyecegini belirtiliyordu1082• 19 Mart 1898 tarihinde gõnderi­ len takrirden Osmanh Hükümeti'nin bu tazminatlar1 yaklapk bir ytl daha õdeme­ yi reddettigi gõrülmektedir. Bu takrirde de yine aym konular üzerinde duruluyor ve Frans1z Hükümeti'nin bu tazminatlar1 almak zorunda oldugu belirtiliyordu1083• Bu tür taleplere cevap vermek amac1yla toplanan Meclis-i Vükela, 25 Mayis 1898'de Fransa ve diger devletlerin sefaretlerine ald1g1 karari bildiriyordu. Asayi§in muhafazas1 hususunda asker ve zab1tanm her türlü tehlikeyi gõze alarak vazifele­ rini mümkün oldugu kadar yerine getirdigi hatta bu yolda birçogunun camm feda ettigi belirtiliyordu. Bu nedenle Osmanh Hükümeti'nin kendi aleyhine gerçek­ le§tirilen bu tür hareketlerin sorumlusu olamayacag1 ve olaylardan dolayi ortaya ç1kan zarar ve ziyanmm tazminatmm õdenmesinin mümkün olmad1g1 dile getiri­ liyordu. DolaylSlyla tazminat iddiasmda bulunanlarm, kendilerine zarar veren §a­ h1slan mahkemede dava etmeleri hususunun Fransa Sefareti ile bu tür iddialarda bulunan diger sefaretlere Hariciye Nezareti tarafindan bildirilmesi isteniyordu1084• Kisacas1, Osmanh Hükümeti bu karan ile olaylar esnasmda her türlü tedbiri ald1gm1, huna ragmen meydana gelen olaylarda zarara ugrayanlarm ise mahkemelere ba§vurarak hak aramalari gerektigini ifade ediyordu. 10 8 1 1082 10 83 108 4

BOA, BOA, BOA, BOA,

HR.SYS. 2833-25. HR.SYS. 2833-25, lef. 1-2 . HR.SYS. 2833-33. MV. 95-36.

302

FiKRETTiN YAVUZ

Yakla§1k bir ay sonra 24 Haziran'da Fransa Sefareti maslahatgüzan bir takrir daha gõndererek tazminatlann farkh bir yol ile verilmesini talep etmi§ti. Takrirde Osmanh Hükümeti'nin baz1 büyük devletler tarafindan yapilan ba§vuru üzerine Yunan sava§ tazminatmdan bir kismm1 baz1 yabanc1 §irketlere olan borcuna ayira­ cag1 sõyleniyordu. Bu çerçevede Fransa Hükümeti'nin de Osmanh Devleti'nden para talepleri vardi. Talep edilen para miktar1 ise 1.050.000 Frank, takriben 45.700 Osmanh liras1 idi. Bunun 594.000 Frankhk kism1 1 896 olaylarmda zarar gõrenlere, geriye kalan kism1 ise Osmanh vilayetlerinde meydana olaylarda zarar gõrenlere aitti. Takririn devammda daha õnce birkaç kez bu talepler yapilmt§ ol­ dugundan, Fransa Hükümeti'nin gerekli tazminatlar1 derhal istanbul'daki sefarete vermesi veya Paris'teki Osmanh Bankas1 §Ubesine havale etmesi isteniyordu1085• Fransa Hükümeti de t1pki ingiltere gibi tazminatlan ba§ka yollardan almaya ça­ h§tyordu. Ancak Osmanh Hükümeti bu taleplere cevap vermemi§ olmal1dir ki Frans1z Hariciye Nazm, Osmanh Devleti'nin Paris sefiriyle bizzat gõrü§mܧtü. Paris Sefareti'nden 28 Haziran 1898 tarihinde gõnderilen telgrafta, Sefir, Frans1z Hariciye Nazm'mn Ermeni olaylarmdan dolay1 Fransa tebaasma verile­ cek tazminat1 içeren bir tabloyu kendisine verdigini ve tazminatm ise kisa süre­ de verilmesi için Osmanh Hükümeti'ne tavsiyede bulunmasm1 istedigini belirt­ mektedir. Sefiri bu tazminat meselesiyle ilgili olarak Fransa meclisinde hükümet yetkililerine baz1 sorular sorulacagma dair fikirler oldugunu, bõyle bir durumun Osmanh Hükümeti için olumsuz bir netice ortaya ç1karacagm1 belirtmi§ ve bu tür fikirlerin ortaya ç1kmasm1 engellemek için tazminatlarm verilmesinin uygun oldugunu beyan etmi§ti1086• 9 Temmuz 1 898 tarihinde Paris Sefareti'nden gõn­ derilen bir telgrafta yine Frans1z Hariciye Nazm ile yapilan gõrü§me hakkinda bilgi veriliyordu. Bu gõrü§mede Frans1z Hariciye Nazm, Ermeni olaylan esna­ smda zarar gõren Frans1z vatanda§larmm tazminatlarma Osmanh Hükümeti'nin herhangi bir cevap vermedigini sõylemi§ti. Fransa meclisinde bu konuyla ilgili herhangi bir soru soruldugu takdirde bunun Osmanh Hükümeti aleyhine ola­ cagm1 ifade ederek, Osmanh Hükümeti'nin dikkatini bu husus üzerine çekmek istedigini belirtmi§ti. Gõrü§menin sonunda ise Fransa Hükümeti'nin Bab1ali'den, taleplerinin yerine getirilmesini istedigini bu hususa dair istanbul Fransa masla­ hatgüzar1 vas1tas1yla Osmanh Hükümeti'ne durumu belirtecegini ifade etmi§ti1087• 108 5 BOA, HR.SYS . 2833-42, lef. 1-2. 10 86 BOA, HR.SYS. 2833-41. 108 7 BOA, HR.SYS . 2833-42 .

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

303

Nihayet Fransa Meclisi'nde tazminat husus ile ilgili Frans1z Hariciye Nazm'na soru soruldugu gõrülmektedir. 1 1 Temmuz 1898'de gõnderilen telgrafta, Ermeni olaylar1 esnasmda zarar gõrenler hakkmda sorulan soruya cevap veren Hariciye N azm, hükümetlerinin tazminat talepleriyle me§gul oldugunu ve bu konuda Bab1ali'ye birçok takrir verdiklerini sõylemi�ti. Hariciye Nazm devammda nezaretine tayin olur olmaz Fransa Hükümeti'nin talebini Bab1ali'ye ihtar ile beraber bu i§in eninde sonunda çõzülecegini beyan ettigini belirtmi§ti1088. Mecliste geçen bu müzakere daha son­ ra Frans1z gazetelerinde de yay1nlanm1§t1. Bu konuyla ilgili olarak Paris Sefareti maslahatgüzar1 Hariciye Nezareti'ne bilgi vermi§ti1089. Tüm bu çabalara ragmen Osmanh Hükümeti'nin olumsuz tavn kar�1smda Frans1zlarm tazminat taleple­ rine devam ettigi gõrülmektedir1090. Nihayet Paris Sefareti'nden gõnderilen 3 1 Temmuz 1898 tarihli telgrafta, Fransa Hariciye Nazm'nm Ermeni olaylar1 esna­ smda zarar gõren Fransa tebaas1 için talep olunan tazminat meselesinin Í stanbul'da müzakeresini istedigi belirtilmekteydi1091. Anlapld1g1 kadar1yla Frans1zlarm bu çabalarma ragmen, Osmanh Hükümeti tazminat õdemeyi hiçbir §ekilde kabul et­ memi§ti. Ancak yaz1�malarda gõrülmese de, Frans1zlar bu tazminatlar1 elde etmek için gayret gõstermeye devam edeceklerdi. Tazminat hususu ile ilgili olarak Amerika ile de uzun süreli müzakereler ol­ dugu gõrülmektedir. 20 Ekim 1896 tarihinde Washington Sefareti'nin gõnderdi­ gi telgrafta, Amerika'run Osmanlt topraklarmda meydana gelen olaylardan dolayi tazminat taleplerine olumsuz cevap verildigi anla�tlmaktadtr. Washington Sefareti bu konuyla ilgili olarak Amerika D1�i§lerine bir nota vererek olumsuz cevap ve­ rilmesinin sebeplerini aç1klam1§ttr1092. Ancak 10 Eylül 1 898 tarihinde Amerika Sefareti maslahatgüzar1run gõnderdigi telgrafta, Osmanh Hükümeti'nin sorurnlu­ lugu olmad1gma dair verdigi cevab1 yeterli gõrmedikleri belirtilmi�ti1093. Amerika Hükümeti tazminat meselesini ciddiye ahyordu. Sadece Agustos 1896 olaylarmda degil, Osmanh topraklarmda meydana gelen tüm olaylarda meydana gelen zararla­ nrun bir §ekilde tazmin edilmesini istiyordu. 23 Ekim 1 898 tarihinde Washington 10 88 BOA, HR. SYS. 2833-44. 10 89 BOA, HR. SYS. 2833-45, lef. 1-2. 1090 B OA, HR. SYS. 2833-47. 109 1 B OA, HR. SYS. 2833-50. 1092 B OA, HR. SYS. 2832-80, lef. 1-4. 1093 B OA, HR. SYS. 2833-56.

304

FiKRETTiN YAVUZ

Sefareti'nin gõnderdigi bir telgrafta i stanbul'a atanan yeni Amerikan elçisi Straus'a hükümetinin verdigi üç õnemli gõrevden birinin olaylar esnasmda meydana ge­ len zararlarm tazmin edilmesi hususu oldugu belirtiliyordu1094 • Gorüldügü üzerine Amerika Hükümeti tazminat meselesine ciddiyetle yakla§1yordu.

24 Agustos 1899 tarihinde Amerika Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta bu cid­ diyeti ortaya koymaktadir. Telgrafta tazminat taleplerinin elde edilebilmesi için Amerikan elçisinin Sultan'm huzuruna ç1kmak istedigi sõyleniyordu. Bunun se­ bebi ise Amerika Ba§kam'nm elçiye bõyle bir yola ba§vurmas1 emrini vermi§ ol­ mas1yd1. Sefir bu emir üzerine Sultan ile gôrü§mek için ba§vuruda bulunmu§, an­ cak olumlu bir cevap alamamI§tl 1095• Ancak daha sonraki yazI§malardan Osmanh Hükümeti ile baz1 anla§malar yap1ld1g1 gõrülmektedir. 28 Arahk 1 899 tarihinde Amerika Sefareti'nin yine bu konu ile ilgili bir takrir daha gõnderdigi dikkati çekmektedir. Bu takrirde ise Osmanh topraklarmda meydana gelen olaylar es­ nasmda zarar gõren Amerikan vatanda§lan ve õzellikle okullar1 ile ilgili talepler yer ahyordu. Takrirde bu tazminatlann elde edilmesi için Amerika ile Osmanh Hükümeti arasmda baz1 anla§malann yaptld1g1 ve Amerika'dan sipari§ edilen baz1 malzemelerin almmas1 hususunda müzakerelerin devam ettigi anla§tlmaktadu1096• Fakat bir süre sonra ahnan bir telgraftan bu müzakerelerin sonuçlanmad1g1 anla­ §Ilmaktadu. 8 Ocak 1900 tarihinde Amerika Sefareti maslahatgüzarhg1 tarafm­ dan gõnderilen takrirde Osman11 Hükümeti'nin gerekli cevab1 vermemesinden §ikayet ediliyordu. Zarar gõrenlerin tazminatlarmm en kisa sürede kar§tlanmas1 için ba§vurular tekrar ediliyordu1097• Osmanh Devleti'nin Washington Sefareti'nin 3 May1s 1900 tarihinde gõn­ derdigi telgrafta, Amerikan gazetelerinde Osmanh aleyhine ç1kan haberler üzerine Amerika Hariciye Nezareti'ne bu konu hakkinda bir som soruldugu ve Hariciye Nazm'nm verdigi cevapta, Amerika Hükümeti'nin Osmanh Devleti'ne kar§I dü§­ manca bir tutum içerisinde olmad1gm1 sôyledigi belirtiliyordu1098• Bu tarihten sonra Amerika'nm birkaç kez daha tazminat talebinde bulundugu gõrülmektedir. 7 May1s, 13 Haziran ve 4 Temmuz 1900 tarihlerini ta§iyan üç takrir daha vererek

1094 1095 109 6 10 97 109 s

B OA, HR.SYS. 66-75. B OA, HR.SYS. 2833-59, lef. 1-3. B OA, HR.SYS. 2833-60, lef. 1-4. B OA, HR.SYS. 2833-61. B OA, HR.SYS. 2833-63.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

305

tazminatlann õdenmesi talep edilmi9tir1099. Amerika Hükümeti'nin bu denli ça­ balarma ragmen, tipki diger ülkelerde oldugu gibi Osmanh Hükümeti'nin dogru­ dan tazminat vermeyi reddettigi gõrülmektedir. Diger ülkelerin tazminat talepleri olaylarm hemen arkasmdan gelmi9ti. Ancak bu konuyla ilgili olarak Rusyànm ilk ba9larda te9ebbüste bulunduguna dair her­ hangi bir yaz19maya tesadüf edilmemi9tir. 30 Haziran 1903 tarihinde gõnderilen takrirde ise tazminat meselesinin senelerce gõrü9üldügü belirtiliyordu. Takrirde, Rusya tebaasmdan birçok ki9inin i stanbul ve vilayetlerde meydana gelen olaylar esnasmda zarar gõrdükleri ve bu zarar tazmini için senelerce gõrü9üldügü belir­ tiliyordu. Takrirde tazminat miktarmm 94.195 lira 60 kuru9 oldugu ve Bab1ali tarafindan õdenmesinin ümit edildigi belirtiliyordu1100. Hariciye Nezareti'ne 28 Agustos 1903 tarihinde Rusya Sefareti'nden bir takrir daha gõnderilmi9ti. Bu tak­ rirde ise 1896 i stanbul Olaylan esnasmda zarar gõre ki9ilerin tazminat1 için tekrar ba9vuruda bulunuluyordu1101. 29 Haziran 1904 tarihinde gõnderilen takrirde ise tazminatlann toptan verilmesi isteniyor, baz1 sebeplerden dolay1 bunlann kay1tli oldugu defterlerin ne§redilmedigi belirtiliyordu. Bu talepleri Bab1ali'nin dikkate alarak verilecek kararm en kisa sürede bildirilmesi talep ediliyordu1102. Rusya ile ilgili yaptlan gõrü9meler hakkmda ba9ka herhangi bir bilgiye rastlanmam19tir. Tazminat talebiyle ilgili i talya Sefareti'nin de ba9vurular1 olmu9tu. 20 Ekim 1 896 tarihinde i talya Sefareti Osmanh hariciyesine bir takrir gõndermi9ti. Takrirde Galata'da meydana gelen olaylar esnasmda tüccar olan ve i stanbul ti­ caret odas1 azasmdan yirmi sekiz ya§mdaki italyan George de Angeli'nin õldü­ rüldügü ifade ediliyordu. Ôldürülmesiyle ilgili aynntill bilgiler verilen takrirde, bu konu hakkindaki yedi kita zab1t varakas1 da Bab1ali'ye sunulmu§tu. Salvatore adh bir ki§inin daha istanbul'da askerler tarafmdan õldürülm�siyle toplamda iki i talyan'm hayatm1 kaybettigi belirtiliyordu. Bu õlümlerin sorumlulugunun ise Osmanh Hükümeti'nde oldugu dile getiriliyordu. Gerekli tazminatm verilmesi için Bab1ali'nin dikkatinin çekildigi belirtilerek takririn ekine bu õlümlere §ahit olmu9 ki9ilerin ifadeleri eklenmi§ti 11º3• 1099 1100 1101 1 102 1 103

BOA, HR. SYS. 2833-64/65/66. BOA, HR. SYS . 2833-71. BOA, HR.SYS. 2833-72. BOA, HR. SYS. 2833-73. BOA, HR. SYS. 2832-79.

306

FiKRETTiN YAVUZ

Hariciye Nezareti'ne 4 Ekim 1 897 tarihinde Ítalya sefaretinden yine bu konu hakkmda bir takrir daha verilmi9ti. Takrirde Osmanh Hükümeti'nin olay­ lar esnasmda Ítalyan vatanda9larmm zararlarmdan sorumlu olmayacagma dair bir takriri 17 Eylül 1 897 tarihinde Ítalya sefaretine gõnderdigi sõyleniyordu. Ancak Ítalya Hükümeti'nin bõyle bir §eyi kesinlikle kabul etmeyecegi, Osmanh top­ raklarmda ya9ayan yabanctlarm hayatlarmm muhafaza altma almmas1 gõrevinin Osmanh Hükümeti'nde oldugu belirtiliyordu. Bunun yam sira olaylar esnasm­ da õlen Angel'in ailesine de gerekli tazminatm verilmesi tekrar talep ediliyor­ du 1104. 1 1 Arahk 1898 tarihinde de bu müzakerelerin devam ettigi gõrülmektedir. 1 895 Kas1mmda Trabzon, Erzurum ve 1896 Agustosunda Ístanbul'da meydana gelen olaylarda Ítalya tebaasmdan zarar gõrenler olmu9tu. Takrirde Osmanh Hükümeti'ne yaptlan ba9vurular bir netice vermedigi için bu konuyla ilgili en kisa sürede cevap verilmesi talep ediliyordu1105• Osmanh Hükümeti'nin bu isteklere olumlu cevap vermedigi 18 Ekim 1901 tarihinde gõnderilen diger bir takrirden anla9tlmaktadir. Bu takrirde de Trabzon, Erzurum ve Ístanbul olaylarmdan dolayi zarar gõrenlere verilmesi gereken tazminat talep ediliyordu 1106• Tazminatlar konusunda Almanya'nm da bir ba�vurusu olmu�tu. Hariciye Nezareti'ne 1 1 Haziran 1 898 tarihinde Almanya sefaretinden bir takrir gõnde­ rilmi�ti. Takrirde, 1896 Agustosunda Ístanbul'da meydana gelen olaylarda Alman vatanda�larmm zararlari hakkinda Osmanh Hariciye'sine bilgi verildigi dile ge­ tiriliyordu. 27 Agustos 1 896 tarihinde verilen ortak takrirden dolayi Almanya Hükümeti'nin zarar ve ziyandan Osmanh Hükümeti'ni mesul tuttugu belirtilen takrirde, Alman Sefareti tarafmdan yaptlan tahkikat neticesinde kendilerine yap1lan baz1 ba9vurularm kabul edilmedigi belirtiliyordu. Toplam tazminatm ise 2268 lira, 85 kuru9 oldugu sõyleniyordu. Bab1ali'nin bu miktar1 hakkaniyet hissi gere­ gince õdeyecegi dü�ünülüyordu ve tazminatm pek yakinda Osmanh hazinesine girecek olan Yunan harp tazminatmdan verilmesi talep ediliyordu1107• Almanya gibi Ísveç ve Norveç'in de tazminat talepleri olmu�tu. Hariciye Nezareti'ne 26 Arahk 1896 tarihinde isveç ve Norveç Sefareti'nden gelen takrirde, Ermeniler tarafindan Ístanbul'da meydana getirilen olaylar Slfa­ smda Osmanh memurlarmm huzur ve asayi9i temin etmek için elinden geldigini 110 4 11os 1106 110 7

BOA, HR.SYS. 2833-27. BOA, HR.SYS. 2833-58. BOA, HR.SYS. 2833-68. BOA, HR.SYS. 2833-40.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

307

yapt1g1 belirtiliyordu. Ancak olaylar esnasmda baz1 yabanctlarm zarar gõrdügü ve bunun mesuliyetinin Osmanh Hükümeti tarafmdan kabul edilmedigine dair takririn ellerine ula§tigi belirtiliyordu. Takrirde ilk olarak dikkat çekilen husus yagmanm Ermeni komitecileri tarafindan degil baz1 Müslümanlar tarafindan icra edilmi§ olduguydu. Olaylar esnasmda zarar gõren isveç ve Norveç vatanda§larmm zararmdan Osmanh Hükümeti'nin mesul tutuldugu, vatanda§larmdan Reppan adh ki§inin ifferinde meydana gelen zararm 1000 Osmanh liras1 oldugu ve taz­ min edilmesi isteniyordu. Takririn sonunda tüm bu sõylenenlere kar§ilik olarak Meclisi Vükela'nm tekrar toplanarak bu hususlarla ilgili tatmin edici bir cevap vermesi isteniyordu1108• Osmanh Hükümeti'nin bu talepleri de kar§tlamad1gi yak­ la§ik iki ytl sonra isveç ve Norveç Sefareti'nin bu konu hakkmda bir takrir daha vermesinden anla§tlmaktadir. 9 Agustos 1 898 tarihini ta§iyan takrirde gereken tazminatm verilmesi tekrar talep ediliyordu11º9• Osmanh Hükümeti ile büyük devletler arasmda tazminat yazi§malan yak­ la§ik on ytlhk bir süreci kapsami§tl. Bu süreçte büyük devletlerin hemen tamam1 tazminat taleplerinde bulunarak Osmanh Devleti'nin bu talepleri en kisa sürede kar§1lamasm1 istemi§ti. Bu amaçla çe§itli tarihlerde verilen takrirler ve defterler­ de zarar gõrenlerin isimleri ve istenen tazminat miktarlar1 bildirilmi§ti. Osmanh Hükümeti ise ba§vuranlarm hemen tamamma aym cevab1 vermi§ti. Buna gore, olaylar esnasmda Osmanh yetkilileri gõrevlerini yapmi§lardi. Bu nedenle tazminat taleplerinin kabul edilmesi mümkün degildi. Yine de tazminat talebinde bulunan ki§ilere ise hukuki yollara ba§vurmalar1 sahk veriliyordu. Ancak bir süre sonra bü­ yük devletlerin bu tazminatlar1 bir §ekilde ald1gi dikkat çekmektedir. Sultan Abdülhamid'in ba§kâtiplerinden Tahsin Pa§a bu konuyla ilgili olarak çarp1c1 degerlendirmelerde bulunmu§tur. Avrupah devletlerin Osmanh Bankas1 Olay1'm müdahaleye bir vesile olarak gõrdüklerini ve tebaalarmdan baztlarmm bu olaylar neticesinde zarara ugrad1klarm1 beyan ettiklerini ve Bab1âli'ye ba§vurarak tazminat taleplerinde bulunmu§ olduklarm1 belirtmektedir. Bu taleplerin kabu­ lünün Ermeni olaylarmm bütün kabahatini devletin omzuna yüklemek anlamm1 ta§1d1gm1 belirten Tahsin Pa§a, ilk ba§larda bu taleplerin §iddetli bir §ekilde red­ dedildigini dile getirmektedir. Onun sõyledigine gore, istanbul'daki sefirlerin hiç durmadan yapt1klar1 ba§vurular neticesinde, meselenin büyümemesi ve devletlerle l los BOA, HR. SYS. 2833-16. 1 109 BOA, HR. SYS. 2833-48.

308

FiKRETTiN YAVUZ

Osmanh Hükümeti'nin arasmm açtlmamas1 için ingiltere, Fransa ve Amerika'ya baz1 gemiler sipari§ edilmi§ti. Bu gemilerin fiyat1 tespit edilirken o devletlerin zararlar1 da hesaba kattlm1§t11110• 4. Batdt Devletlerin Osmanh Karasulanna Donanma Gõnderme Meselesi

Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1 esnasmda ortaya ç1kan õnemli bir durum büyük devletlerin Osmanh karasularma donanma gõnderme mesele­ siydi. Ashnda Avrupah devletler daha õnce de Osmanh sularma sava§ gemisi gõn­ derme konusunda 1srarc1 olmu§lard1 ve bunu Osmanh Devleti'ne kar§t bir tehdit argümam olarak kullanm1§lard1. Ermeni olaylarmm yogun bir §ekilde ya§andtg1 1 895'te büyük devletlerin tavirlar1 bu durumu aç1k bir §ekilde ortaya koymaktadtr. Büyük devletlerin istanbul'da bulunan sefaretlerine ikinci bir istasyoner gõnde­ rilmesi teklifi ve 600 ki§ilik bir ek kuvvetin istanbul'da büyük bir etki yapacag1 üzerine yaptlan müzakereler politik anlamda kurulmak istenen baskmm bir gõs­ tergesidir. Bu çerçevede "Sava§ Gemisi Diplomasisi" Ermenilerin ya§ad1g1 bõlge­ lerde reform yaptlmas1 için bir tehdit unsuru olarak sürekli gündemde olmu§tu1111• Bu durumun Avrupa kamuoyunda büyük etki yapan Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1 esnasmda da gündeme gelmesi kaçmtlmazdi. Olaylarm ba§ gõstermesi üzerine ingiltere, Fransa, Almanya ve Amerika bu konuya egilmi§ler ve ilk olarak elçiliklerinin emrine verilmek üzere ikinci bir istasyoner gõnderilmesi hususunu gündemlerine alm1§lard1. Daha sonra ise Osmanh Hükümeti'ni daha da s1kmt1ya sokacak bir deniz tatbikat1 yap1lacag1 rivayetleri diplomatik çevrelerde dola§maya ba§lam1§tl. Nihayet istanbul'un topa tutulmasmm dahi gündeme gel­ digi ve bu konuyla ilgili büyük devletlerin arasmda bir ittifak oldugu konu§ulmaya ba§lanmt§tl. Osmanh Hükümeti tüm bu geli§meleri yakmdan takip etmi§ti. Ôzellikle deniz tatbikatt meselesi hakkmda ciddi endi§eler oldugu dikkati çekmekte­ dir. Nitekim baz1 büyük devletlerin nümayi§ maksad1yla Be§ike Kõrfezi'ne (Çanakkale) sava§ gemisi gõndereceklerine dair duyumlar ahmyordu. Dolay151yla Osmanh Hükümeti Avrupa'daki sefaretlerine yaztlar gõndererek gizli bir §ekil-

1 1 10 Tahsin Pa;a'ntn Ytldtz Hattralari, s. 63. 1111 Kirakossian, British Diplomacy and Armenian Question, s. 243; Sonyel, Ottoman Armenians, s. 191-194.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

309

de bu konuyla ilgili bilgi toplanmas1 isteniyordu1112• Bu talep üzerine Avrupa ve Amerika'daki Osmanli sefaretlerinin bu konu hakkmdaki geli§meleri Osmanli Hariciyesi' ne bildirdikleri gõrülmektedir.

30 Agustos tarihinde Roma Sefareti'nden gõnderilen telgrafta, italya'da bu konuda herhangi bir dü§Ünce olmad1g1 bildirilmekteydi. Ancak, Fransa Sefiri'nin hükümetinden ikinci bir istasyoner gõnderilmesini talep ettigi, italya Sefiri'nin de bu hususta hükümetine ba§vurmayi dü§ündügü belirtiliyordu 111 3• 3 1 Agustos'ta Berlin Sefareti'nin bu telgrafa verdigi cevapta, elde edilen bilgiye gõre §imdilik Be§ike Kõrfezi'ne donanma gõndermek gibi bir durumun olmad1gi ifade ediliyor­ du1114. l Eylül tarihinde Londra Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta da bu konu hak­ kmda bilgi veriliyordu. Telgrafta, Ístanbul Olaylan'ndan dolay1 Be§ike Kõrfezi'nde bir nümayi§ yapmak gibi bir durumun Londra'da sõz konusu olmad1g1 belirti­ liyordu. Verilen bilgide Íngiliz diplomatik çevrelerinde Anadolu'da kanpk11klar ç1kmasmdan korkuldugu ve Ermeni komitecileri tarafindan vilayetlerde ç1kartla­ bilecek olaylann engellenmesi için acil õnlemler almmasmm gerekliligi üzerinde duruldugu dile getiriliyordu1115 • Viyana Sefareti'nin yine aym tarihte gõnderdigi telgrafta ise, bõyle bir rivayetin ç1kmasma sebep olarak Ístanbul'da bulunan baz1 sefaretlerin ikinci bir istasyoneri hükümetlerinden talep etmeleri oldugu gõste­ riliyordu 1116. Anla§tld1g1 kadar1yla bu ilk telgraflarda, Be§ike Kõrfezi'nde bir nü­ mayi§ yapilmasmm rivayetlerden ileri gitmedigi, bunun sebebinin ise devletlerin Ístanbul' a ikinci bir istasyoner gõnderme istegi oldugu anla§lliyordu. Ancak alman baz1 haberler Osmanli Hükümeti'nin endi�esinin yersiz olma­ d1gm1 gõsteriyordu. Órnegin Petersburg sefaretinin 3 Eylül tarihinde gõnder­ digi telgrafta bu tür sõylentilerle ilgili herhangi bir bilgi olmad1g1, ancak Saint Petersburg gazetesinde bu konuyla ilgili bir yaz1 yay1nland1g1, yaz1da Malta'dan gõnderilen bir telgrafa gõre, on iki Íngiliz sava§ gemisinin dogu sularmda dola§­ mak için yola ç1ktigmm rivayet edildigi bildiriliyordu. Bunlara ek olarak, Rusya'nm da 18 Agustos tarihinde Akdeniz'e Navarin, Íkinci Aleksandir adh zirhhlar ve Poseidon adh kruvazõr ile iki torpidoyu gõnderdigi, Amiral Sniyavin adh geminin

1 1 12 111 3 111 4 1 1 15 1116

BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 1-2 . BOA, HR. SYS. 2832-10. BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 4; BOA, HR.SYS. 2832-1 1. BOA, Y.A.HUS. 358-57, lef. 4; BOA, HR. SYS. 2832-19. BOA, Y.A.HUS. 358-57, lef. 3; BOA, HR.SYS. 2832-17.

3 10

FiKRETTiN YAVUZ

de yakmda Akdeniz'e hareket edecegi belirtiliyordu1117. ingilizlerin sava§ gemisi gõndermesiyle ilgili bir ba§ka haber ise Amerikan Washington Post gazetesinde yaymlanml§tl. Haberde ingiliz gemilerinin Akdeniz'e gõnderilecegi ve on dõrt gemilik bir filonun Türk sularma gitmek için emir ald1g1 belirtiliyordu1118• Bu tür haberler dogal olarak Osmanh Hükümeti'ni endi§eye dü§ürüyor ve geli§meleri yakmdan takip etme mecburiyetinde biraktyordu. Osmanh Bankas1 Basktm ve müteakip süreçte bu konuyla ilgili Amerika ile de baz1 s1ktnttlar ya§and1g1 dikkati çekmektedir. Boyle bir durumun olu§masmda Robert Koleji'nin eski müdürü Hamlin'in olaylar esnasmda kaleme ald1g1 bir ma­ kalesinin etkisi oldugu sõylenebilir. Makalede, Amerika Hükümeti'nin gõrevinin Osmanh topraklarmda bulunan Amerikahlarm korunmas1 oldugu ve bunun için diger devletlerin yapt1g1 gibi Osmanh sularma sava§ gemisi gõnderilmesi gerek­ tigi dile getiriliyordu1119. Bu süreçte konuyla ilgili olarak Amerikan basmmda da gemi gõnderilmesi ile ilgili haberler yaymlanmaya ba§hyordu. New York Times, 29 Agustos tarihinde Amerika Ba§kam'nm Türkiye'ye gemiler gõnderme karan ald1g1m duyuruyordu1120• Gazete ertesi günkü nüshasmda da Bancrof adh bir gemi­ nin istanbul'a gitmek için Brookly Tersanesi'nde haz1rland1gm1 ancak Sultan'dan henüz izin ahmp ahnmad1gma dair bir haber olmad1g1 belirtiliyordu112 1. Boston Daily Globe gazetesi ise Amerika'nm Türk sulanna bir donanma gõndermeye ha­ z1rland1gm1 belirterek Cincinnati adh geminin yola ç1kmak üzere oldugunu ileri sürüyordu1122• Gazetelerde yer alan bu haberler Amerika'nm Osmanh karasular1na gemi gõnderme te§ebbüsünde kararh oldugunu gõsteriyordu. Ancak bu konu hakktnda anla§malardan kaynaklanan baz1 s1ktnttlarm oldugu a§ikârdi. Bu çerçevede Washington Sefareti'nin 1 Eylül tarihinde gõnderdigi telgraf­ ta, Amerika Hükümeti'nin istanbul'a bir istasyoner gõnderme niyetinde oldugu, bõyle bir durumun bir süre õnce Bab1ali tarafmdan kabul gõrmedigi ve o anda da durumun degi§medigi için kabul edilmeyecegi ve durumun bu §ekilde Amerikan

11 1 7 BOA, Y.A.HUS. 358-63, lef. 1-3: BOA, HR.SYS. 2832-26. 111 8 The Washington Post, 1896, Sep 2, s. 1. 111 9 Cyrus Hamlin, "America's Duty to Americans in Turkey" North American Review, 163 (Sept. 1896) s. 276-281. 1120 New York Times, 1896, Aug 29, s. 1 . 1121 New York Times, 1896, Aug 30, s. 1. 1122 Boston Daily G!obe, 1896, Sep 1, s. 1 .

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ

311

D1§i§leri Bakanhg1'na bildirildigi ifade ediliyordu1123. Aslmda bu hususla ilgili olarak Washington Sefareti'nin Amerikan D1§i§leri' ne iki ayn nota verdigi gõ­ rülmektedir. Gerçekte istanbul'daki büyük devlet temsilcileri Paris Antla§mas1'na gõre elçilikleri maiyetinde istasyoner bulundurabiliyorlardi. Ancak Amerika bu antla§maya imza atan devletlerden olmad1gi için bõyle bir gemiyi istanbul'a gõndermesi mümkün degildi. Durum bu §ekilde Amerikan Di§i§leri'ne bildi­ rilmi§ti1124. Washington Sefareti Amerikan Elçisi Terrel'in ani isran neticesinde Bancrof adh istasyonerin gõnderilmesine karar verildigini belirtiyordu. Ancak Osmanh Hükümeti'nden õnceden izin ahnmaks1zm bu istasyonerin Çanakkale Bogaz1'ndan geçemeyecegi aç1kti. Amerika Hükümeti izni kesinlikle alacag1m dü§ündügü için bu istasyoner Osmanh sulanna 12 Eylül'de hareket edecek­ ti. Washington Sefareti bu durumun õnüne geçilmesi için Osmanh sefaretleri­ ne telgraf çekilerek, Amerika'nm Paris Antla§mas1'na imza atan devletlerden bu konuda izin alma taleplerini engellemek için harekete geçilmesini istiyordu1125. Hariciye Nezareti'ne 19 Eylül tarihinde gelen telgrafta ise bõyle bir engel olma­ sma ragmen, Amerika'nm Cincinnati adh gemisini Osmanh karasulanna gõn­ derme karar1 ald1g1 bildiriliyordu. Amerikan elçisi Terrel'in Osmanh sularmda iki üç sava§ gemisinin bulunmasmm gerekli oldugunu, bu nedenle Marblehead adh geminin geri dõnmesine karar verildigi için yerine Cincinnati gemisinin gõnderilmesini dü§ündügü ifade ediliyordu1126. Nihayet 23 Eylül tarihinde bu konuyla ilgili olarak Sadarete sunulan bir belgede, Osmanh elçisinin Amerikan Hükümeti'nin istasyoner gõnderme dü§Üncesini degi§tirmekte ba§arili oldugu, bu istasyonerin Amerika'nm küçük deniz donanmasma kattlmak üzere hareket ettigi bildiriliyordu1127• Avrupah devletlerin bu konuda tutumu biraz daha farkh olmu§tu. Osmanh Hükümeti'nin tüm çabalarma ragmen Avrupaltlarm Akdeniz'e ve Osmanh kara­ sularma sava§ gemisi gõnderme te§ebbüsleri devam etmi§ti. Bu süreçte herhangi bir olay esnasmda tebaalarm1 korumak bahanesiyle istanbul'da bir deniz gõsterisi yapmak amac1yla dogu sularmdaki Frans1z donanmasmm büyük z1rhhlar ilave ettigine ve bogazlardan donanma geçmesi için mevcut antla§malarm degi§tirilme1 12 3 1 12 4 112s 1 126 1 12 7

BOA, Y.A.HUS. 358-58, lef. 1-3 . BOA, Y.A.HUS 360-80, lef. 3 . BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 3-1. BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 4; BOA, HR. SYS. 2832-50. BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 2; BOA, Y.A.HUS. 358-91.

312

FiKRETTiN YAVUZ

sine dair rivayetler oldugu haber ahmyordu1128• Bu amaçla Osmanh sefaretlerinin gõnderdigi bilgiler de bu hususu k.tsmen dogrular nitelikteydi. Roma Sefareti'nin 18 Eylül tarihinde gonderdigi telgrafta bu konuyla il­ gili italya D1§i§leri Bakam ile yapilan gorü§menin detaylar1 veriliyordu. italyan D1§i§leri Bakam Fransa ve ingiltere'nin Osmanh sularmda gemileri oldugu gibi, kendi hükümetlerinin de üç zirhh gemiyi Pire'ye gondermeye haz1rlad1gm1 ve bunun Osmanh hakk.tnda herhangi bir dü§manca fikirden kaynaklanmad1gm1 soylemi§ti. Bu donanmalarm Osmanh sularmda bulunmasmm ba§ka bir sebebi olmad1g1, Osmanh Hükümeti'nin ise istanbul ve vilayetlerde meydana gelme ih­ timali olan olaylara kay1ts1z kalmamas1 gerektigi ve bu gibi olaylann onüne geçil­ mesi için her türlü onlemin ahnmasmm zaruri oldugunu belirtmi§ti1129• Bu sirada Roma Sefareti'nden ahnan bilgiye gore italya Hükümeti "Galileo" adh bir gemiyi italya'nm istanbul Sefareti'nin emrine vermi§ti1130•

18 Eylül tarihinde Viyana Sefareti'nin gonderdigi telgrafta ise, Fransa'nm donanma gondermesine dair orada herhangi bir bilgi olmad1g1 bildiriliyordu. Viyana'da Fransa Hükümeti'nin devletlerarasmdaki ittifak.t zedeleyici herhangi bir harekete kalk.t§acagma bir türlü inamlmad1g1 belirtiliyordu. Verilen bilgide baz1 ki§ilerin zannma gore Fransa'nm Akdeniz'deki donanmasm1 çogaltmasmm sebebi ingiltere'nin ileride tek ba§ma gerçekle§tirecegi hareketleri tesirsiz b1rak­ mak amacm1 ta§1yordu1131• Bogazlar hakk.tndaki anla§manm degi§tirilmesinin Almanya'nm siyasetine ayk.tn olacagma dair Gazette Du Allemanie Du Norâda bir makale yayinlanml§tl. Avusturya Devleti de Avrupa ittifak.tna zarar verecek her türlü hareketi engellemek için elinden geleni yap1yordu. Kendi fikrini aktaran Viyana Sefirine gore ise, devletlerin bu tarz hareketlerinin sebebi, istanbul veya vilayetlerde ç1kmas1 muhtemel yeni olaylarda tebaalannm korunmas1yd11132• Roma Sefareti'nden 19 Eylül tarihiyle gonderilen telgrafta, Fransa donanma­ smm hareketine dair orada herhangi bir malumat olmad1g1 belirtiliyor ve devlet­ lerin yeni bir ayaklanma ç1kmasma kay1ts1z kalmayacaklar1 bildiriliyordu1133• Yine aym tarihte Roma Sefareti'nin gonderdigi telgrafta, Osmanh sularma gelecek 112 s 1129 mo 1 131 11 32 11 33

BOA, Y.PRK.HR. 22-41, lef. 6. BOA, HR. SYS. 2832-43; BOA, Y.PRK.HR. 22-41 , lef. 9. BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 3 . BOA, HR. SYS . 2832-45, lef. 1-2. BOA, Y.PRK.HR. 22-41, lef. 7. BOA, HR. SYS. 2832-47.

OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ

313

italyan gemisinin kumandanmm çogunluga tabi olmas1 ve fakat her §eyden õnce, Roma'dan gelecek talimata gõre hareket etmesi emri verildigi belirtiliyordu1134• Donanma gõnderilmesine ek olarak Osmanh Hükümeti'nin üzerinde durdugu bir ba§ka rivayet ise devletlerarasmda bir anla§ma yaptlarak istanbul'un topa tu­ tulmas1 meselesiydi. Bu hususla ilgili olarak 21 Eylül tarihinde Viyana Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, Rusya imparatoru'nun Viyana'ya yapt1gi seyahatte, istanbul'un topa tu­ tulmas1 gibi bir dü§üncenin olmad1gma dair duyumlar almd1g1 belirtiliyordu 1135• Yine aym tarihte Berlin Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, Alman Dt§i§leri'nden alman malumata gõre, Osmanh topraklannda meydana gelecek her türlü ola­ y1 bertaraf etmek için devletler arasmda fikir teatisi yaptlmt§ olsa da, ileride istanbul'u topa tutmak hakkmda Almanya, Avusturya ve Rusya'nm rivayet edilen ittifakma dair Almanya Hükümeti'nce hiç malumat bulunmad1g1 belirtiliyordu. Baz1 ki§ilerin Osmanh Sefiri'ne verdikleri bilgilere gõre ise, bu tür bir harekete giri§mek harp anlam1 tapd1g1 için Almanya'nm siyasetine aykmydi. ingiltere'ye atfedilen dü§manca dü§Üncelere gelince bõyle bir §ey hakkmda Berlin'de herhangi bir bilgi bulunmad1g1 ifade ediliyordu. Osmanh Sefiri Almanya'da, istanbul'daki durumun daima endi§e ile takip edildigini ve ayaklanmanm tekrarmm muhtemel addedildigini belirtiyordu. Osmanh Sefiri'nin sõyledigine gõre Alman Hükümeti ileride gerçekle§ecek §eyi §imdiden kestiremedigi için bekleyecek ve gerektigi za­ man harekete geçme politikas1m uygulamaya koyacaktt 1136• Neticede bat1h devletlerin bir deniz tatbikat1 yapt1klanna dair herhan­ gi bir bilgi olmad1g1 gõrülmektedir. Ancak istanbul'da elçililigi bulunan büyük devletlerin hemen tamammm istasyonerler gõnderdigi aç1ktir. ingiltere Avam Kamaras1'nda yaptlan bir gõrü§mede bu konuyla ilgili müzakerelerin oldugu dik­ kati çekmektedir. ingiliz Ermeni Cemiyeti ba§kant olan Stevenson'un sorusu üze­ rine Lord Curzon'un verdigi cevap elçiliklerin emrindeki istasyoner sayism1 ver­ mektedir. Buna gõre ingilizlerin Cockatrice, Mefita ve jmogene adh istasyonerleri istanbul'dayd1. Kesin olmamakla birlikte Avusturya, Fransa ve italya'nm iki adet, Almanya ve Rusya'nm bir adet toplamda on bir adet istasyoner bulunuyordu1137• Ktsacas1 Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1 sonrasmda Osmanh ka11 34 11 35 11 3 6 11 37

B OA, HR.SYS. 2832-48 . B OA, HR.SYS. 2832-52 . B OA, HR. SYS. 2832-53. H C Deb 18 February 1897 vol 46 e . 718.

314

FÍKRETTÍN YAVUZ

rasulanna donanma gõnderilmesi meselesi rivayetlerden ileri gitmemi�ti. Olaylar esnasmda batill devletler õnlem olarak istanbul'daki elçiliklerinin emrine takviye istasyonerler gõndermi�ti.

SONUÇ XIX. yüzytl Osmanh Devleti için büyük degi�imlerin ya�and1g1 bir dõnem­ di. Ôzellikle Balkan topraklannda meydana gelen isyanlar, devletin günden güne zay1flamasma sebep olmu�tu. Osmanh Devleti içinde en yüksek hayat standar­ dma sahip unsurlardan biri olan Ermeni cemaati içerisindeki bir grup, kendisini cemaatin sõzcüsü olarak gõrüp bu süreçte isyan ve terõrü seçerek bag1ms1z olmak istemi�ti. Bag1ms1zhk isteyenler Bat1h devletlerin yard1m1 olmaks1zm bunun ger­ çekle�meyecegini biliyorlard1. Bu nedenle Ermeni komiteleri Osmanh Devleti vi­ layetlerinde ve Ístanbul'da gerçekle�tirdikleri olaylarla aktif Avrupa müdahalesini saglamay1 amaç edinmi�lerdi. Bu eylernler arasmda õzellikle 26 Agustos 1 896 ta­ rihinde meydana gelen Osmanh Bankas1 Baskm1 ve e9zamanh olarak Ístanbul'un farkh semtlerinde gerçekle9tirilen saldmlar ba9kentte ciddi kargap yaratm19t1. Bu sayede Osmanh Devleti ile batili ülkeleri kar91 kar91ya getirmek isteyen Ermeni komitecileri, Avrupah devletlerin Anadolu topraklar1 üzerinde oynad1klar1 oyun­ lara alet olmaktan kurtulamam19lard1. Olaylar esnasmda batili devletlerin Osmanh Devleti üzerinde kurdugu baskt, dõnemin Osmanh d19 politikasmdaki durumunu ve yetersizligini gõstermesi aç1smdan õnemlidir. Hiç §Üphesiz Ermeni cemaatini Osmanh Devleti'ne ba9kald1rmaya iten se­ bepler vardi. Frans1z Íhtilali sonras1 ortaya ç1kan modem terõr kavram1 ve te­ rõrizm anlayi9mdaki dõnü9ümden etkilenen Ermeni komiteleri, Sirp, Yunan ve Bulgar ayrilikç1 hareketlerini õrnek alarak, Osmanh Devleti'ne kar91 ayaklanm19lard1. Bu ayaklanmalar bir yandan Osmanh Devleti'ni d19 politika alanmda zor durumda b1raktyorken, bir yandan da Avrupaltlarm Osmanh cografyas1 üzerinde­ ki emellerini gerçekle9tirme ftrsat1 veriyordu. Bu noktada Berlin Antla9mas1'mn 61. maddesi büyük devletlerin hukuken ve fiilen Ermeni Sorunu'na sahip ç1k­ malarm1 saglam19t1. Bõylece sorun devletin kendi egemenlik haklar1 çerçevesinde çõzebilecegi bir iç sorun olmaktan ç1km19 ve uluslararas1 bir hüviyet kazanm19tt. Sorunun bundan sonraki seyri, konuyu kendi iç dinamikleri ile çõzmeye çah9an Osmanh Devleti ile Anadolu cografyasm1 tamamen kendi menfaatleri dogrultu­ sunda ele geçirmek isteyen büyük devletlerin aralarmdaki siyasi mücadeleye bagh olarak geli9mi9tir. Bu durum Osmanh Devleti'nin di� politikasmm son elli yihna damgasm1 vurmu9 tarihsel bir olgudur.

316

FiKRETTiN YAVUZ

Ermeni cemaatini bu sürece hazirlayan etkenlerin ba§mda misyoner faali­ yetleri geliyordu. Ermeni kimliginin milliyetçi bir karakter kazanmasmda batth misyonerler õnemli rol oynami§tl. Ayastefanos ve Berlin Antla�malanyla Ermeni kilisesi liderliginde diplomatik te�ebbüslerde bulunan Ermeni cemaati, silahh mücadelenin gerekli oldugu kanaatine varm1�ti. Bu durum Ermeni cemaatin­ de te�kilatlanma ve silahlanma yoluna gidilmesini sagladi. Kurulan komiteler gizli cemiyetler halini alarak, silahh mücadeleye hazirhk a§amasm1 tamamlad1lar. 1885'te Van'da kurulan Armenakan, 1887'de Cenevre'de kurulan Hmçak ve 1 890'da Tifüs'te kurulan Ta�naksütyun Komitesi, Osmanh cografyasmda isyan ç1kararak bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda terõrü bir yõntem olarak uygula­ maya koymu�lardi. Bu komitelerin ortak noktas1 fikri anlamda oldugu gibi maddi anlamda da dip bag1mh olmalanydi. 1890 Haziran'mda ba�layan ve 1896 y1lmda doruga ula§an isyanlar1 Hmçak ve Ta�naksütyun komiteleri gerçekle§tirmi�ti. Bu olaylar sonucunda beklenen etki elde edilemedikçe, bir sonraki olayda �iddetin dozu daha da arttirthyordu. Vilayetlerde ve istanbul'da gerçekle§tirilen bu tür olaylar Osmanh Devleti'ni õzel­ likle di� politikasmda zor durumda b1rakiyordu. Hemen her Ermeni olaymm ar­ dmdan Avrupah devletlerin müdahalesi gecikmiyordu. 1 880'den itibaren õzellikle ingiliz Hükümeti'nin 1slahatlan Bab1âli'ye uygulatamamas1 ve diger Avrupa dev­ letlerini istedigi �ekilde yõnlendirememesi, Osmanh cografyasmda olaylar ç1kma­ sm1 beklemeye itmi�ti. Ümit edilen olaylar ç1kt1g1 takdirde ingiltere bunu bahane ederek Osmanh Devleti'ne müdahale edebilecekti. Sasun ve Zeytun isyanlarmda oldugu gibi Ermeni �iddetinin 1 890'lardaki doruk noktas1 olan Osmanh Bankas1 Baskim sirasmda da bu müdahaleleri yakindan gõrmek mümkündür. Osmanl1 Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1'm Ta§nak Komitesi'nin istanbul kolu gerçekle§tirmi§ti. Alt1 ytlhk süreçte Anadolu'nun birçok �ehrinde ve istanbul'da Ermeni komiteleri kan§1khklar ç1karm1�ti. 1 895'te istanbul'da ger­ çekle�tirilen Bab1ali Gõsterisi, istanbul halkmm tedirginligini iyice arttirm1�ti. Üstelik Ermeni komiteleri Ermeni ileri gelenleri haraç vermeye zorlay1p, verme­ yenleri õldürüyordu. Bu tür olaylar Banka Baskim õncesinde istanbul halki üze­ rinde olumsuz bir tesir yarat1yordu. Bu §artlar altmda gerçekle§en Banka Baskm1 ashnda daha geni� çaph bir olaym parças1ydi. Olaylarm plam Avrupa'da yaptlm1�­ ti. Ermeni kaynaklar1 bankay1 basan komitecileri genç, idealist biraz da saf olarak nitelendirmektedir. Ancak hareketi idare edenlerden õzellikle Bedros Paryan tam anlam1yla bir komiteci olarak yeti�mi� modem anlamda profesyonel bir terõristti.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

317

Karakin Pastirmac1yan ve Haik Tiryakiyan da üniversite egitimlerini yar1da bira­ karak Ta§nak Komitesi'ne kattlm1§ ki§ilerdi. Komitecilerin olaylarm plamm Avrupa'da yapmalar1 da õnemlidir. Bu du­ rum en azmdan Avrupàda uygun bir ortam bulduklar1m gõstermektedir. Di§a ba­ gimhlik Banka Baskm1 olayi sonrasmda bulunan patlayictlarla da aç1k bir §ekilde gõrülmektedir. Bulunan silahlar arasmdan birçok Amerikan tüfeginin olmas1 bu durumu ortaya koymaktadir. Daha õnce meydana gelen Ermeni olaylarmda büyük devletlerin diplomat­ larmm çabalar1yla komite reisleri ceza almaktan kurtulmu§lard1. Bu komiteciler birçok kez bir §ekilde tekrar Ístanbul'a dõnüp yanm kalan i§lerini tamamlaya­ caklarm1 sõylüyorlard1. Nitekim daha sonraki tarihi süreç bunu kamtlamaktadir. T1pki Sasun ve Zeytun isyanlarmda oldugu gibi komiteciler yabanc1 devletle­ rin büyükelçi ve konsoloslannm araya girmesiyle, normal §artlar altmda idama mahkum edilecekken, herhangi bir ceza almadan yurt di§ma ç1km1§lardi. Karakin Pastirmac1yan ve on yedi komiteci, Rus, Íngiliz ve Frans1z yetkililerin araya gir­ mesiyle Marsilyàya bir anlamda õzgürlüklerine kavu§turulmu§lardi. Í lginç oldugu kadar dü§ündürücü olan §ey bu ki§ilerin II. Me§rutiyet'ten sonra Í stanbul'a dõnüp Meclis-i Mebusan'a girmeleri, daha sonra 1. Dünya Sava§i'nda Rus ordulannda Osmanl1 Devleti'ne kar§1 sava§ml§ olmalandir. Yukar1da ayrmtilar1 ile verildigi üzere Ermeni komitecileri Í stanbul'un di­ ger semtlerinde kar1pkliklar ç1karm1§tl. Olaylar esnasmda halkin ev ve i§yerlerine saklanarak di§anya bomba atan Ermenilere müdahale etmesi ve bu mada baz1 yabanctlarm zarar gõrmesi battl1 devletlerin müdahalesine bahane olmu§tu. Bu durum Osmanh Devleti'nin bu süreçte ya§ad1g1 d1§ politika basktlarmm temel se­ bebini te§kil ediyordu. Bununla birlikte Battl1 devletlerin en çok üzerinde durdu­ gu hususlardan biri de õlü say1s1ydi. Bilgi kaynaklari elçilikler ve misyonerler olan Avrupah devletlerde ve bati kamuoyunda yüzlerle ba§layan õlü say1s1 30000'lere kadar ç1km1§tl. Bu durum konuyla ilgili bilgi kirliligini ortaya koymaktadir. Avrupah devletlerin olaylar esnasmda ba§layan §ikâyetleri uzunca bir süre devam etmi§ti. Osmanh cografyas1 üzerinde hesaplan olan hemen her devlet bu olaylar1 bahane ederek takrirler vermi§ti. Ílk etapta üzerinde durulan husus, Osmanh Hükümeti'nin olaylar1 engellemek için gerekli tedbirleri almad1g1ydi. Hâlbuki hükümet olay anmdan çok kisa bir süre sonra yetkililere acil kayd1yla telgraflar gõndermi§ti. Telgraflarda asker ve jandarmadan kollar olu§turularak bu kollarm olay mahallerine gõnderilmesi isteniyordu. Bu konu hakkmda asker ve

318

FiKRETTiN YAVUZ

emniyet mensuplarma ayrmtili talimatlar verilmi§ti. Ancak yukanda da belirtildi­ gi üzere güvenlik güçlerinin baz1 yerlerde yetersiz kalmas1 olaylarm devam etme­ sine sebep olmu§tu. Baskm olaymm ertesi günü büyük devletlerin istanbul'daki temsilcileri bu konu ile ilgili geli§meleri gõrü§mek üzere bir araya gelmi§lerdi. Müteakip günlerde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti'ne birçok tak­ rir vermi§lerdi. Verilen takrirlerin tamammda olaylarm sorumlulugu Osmanh Hükümeti'ne yükleniyordu. Ve takrirlerde õnlernlerin geç almd1gma vurgu yapili­ yordu. Osmanh yetkililerinin komitecilerin gerçekle§tirdigi saldmlara yapt1g1 at1f­ lara ise sürekli bir kar§ilik veriliyordu. DolaylSlyla Osmanh Hükümeti'nin verdigi cevabi takrirler herhangi bir etki yapm1yordu. Her takririn sonunda sorumlulugun Osmanh Hükümeti'nde olacag1 ifadesi, büyükelçiliklerin diplomatik dille Sultan'1 ve Osmanh Hükümeti'ni uyard1gm1 gõstermektedir. Avrupah temsilciler verdik­ leri bu takrirlerde komitecilerin bombah saldmlarma ise neredeyse hiç deginme­ den, bu durumdan üzüntü duyduklanm ifade ediyorlardi. Olaylar sonrasmda Avrupah devletlerin mahkeme sürecini de yakmdan takip ettikleri gõrülmektedir. Ermeni, Rum ve Müslüman üyelerden olu§an mahkeme­ lerin ald1g1 kararlar yogun ele§tirilere ugramt§tl. Ôte yandan elçilikler mahkemede gõrülen davalar1 izlemek üzere baz1 ki§ileri gõrevlendirmi§lerdi. Bu ki§ilerin ver­ digi bilgileri hükümetlerine rapor olarak sunuyorlardi. Olu§turulan iki olaganüstü mahkeme iki ay gibi ktsa bir sürede haftanm her günü toplanarak binlerce ki§i­ nin davasm1 tamamlamt§tt. Ôzellikle ingiliz elçiligi mahkemeyi yaktndan takip ediyordu. ingiliz elçiligi gõrevlendirdigi ki§ilerin haz1rlad1g1 raporlar1 Londra'ya gõnderiyordu. Raporlarda õzellikle mahkemenin adil olmad1g1 üzerinde durulu­ yordu. Büyük devletlerin mahkeme sürecindeki basktlar1, devletler hukuku dai­ resinde olu§turulan mahkemenin verdigi kararlar1 neticesiz b1rakm1§tt. idama ve hapse mahkum edilenler, batililarm basktlar1 üzerine hürriyetlerine kavu§mU§lard1. Berlin Antla§mas1'ndan itibaren Osmanh Devleti'nin iç i§lerine müdahale hakkt­ m 1slahat maddesinden alan devletler, bu hususla ilgili olarak Osmanh Devleti'ne verdikleri memorandumlarda sürekli olarak siyasi olaylardan õtürü hapiste olan Ermenilerin affedilmelerini istiyorlard1. Banka Basktm ve istanbul Olaylar1'ndan sonra da durum bu §ekilde olmu§tu. Sultan Abdülhamid basktlar sonucu genel af ilan etmek durumunda kalm1§t1. Bõylece bütün siyasi suçlular tahliye edilmi§, idam mahkUmlarmm cezalar1 ise müebbete çevrilmi§ti. Bir süre sonra bu ki§iler de peyder pey tahliye edileceklerdi. K.isacas1 verilen cezalar herhangi bir anlam ifade etmemi§ti. Avrupah devletlerin basktlar1 sonucu genel af ilan edilmi§ ve komite­ ciler yine serbest kalm1§lard1.

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

319

Bununla birlikte batth devletlerin tazminat talepleri ve huna bagh olarak gün­ deme gelen donanma gõnderilmesi hususlari bu süreçte Osmanh Devleti'ni di§ politikada yogun bir §ekilde me�gul etmi§ti. Ístanbul'daki elçiliklerin tazminatlar­ la ilgili olarak hiç durmadan yaptigi ba�vurular neticesinde, devletlerle Babiâli'nin arasmm açtlmamasi için Íngiltere, Fransa ve Amerika'dan sipari� edilen gemiler­ den talep edilen tazminat miktarlari dü�ülmü�tü. Aynca bu süreçte büyük devlet­ lerin bir deniz gõsterisi yapacaklari hususu Osmanh Hükümeti'ni iyice tela�lan­ drrmi�ti. Nihayet Ístanbul'un topa tutulmasmm dahi gündeme geldigi ve bu konu hakkmda devletlerin anla§tigi ifade ediliyordu. Í�te batih devletlerin bu tür baski­ lari diger konularla birlikte Ermenilerle ilgili Osmanh Hükümeti'nin aldigi ka­ rarlar üzerinde büyük etki yapiyordu. Sonuçta deniz gõsterisi ve Ístanbul'un topa tutulmasi gibi bir durum ortaya çikmami�ti. Ancak olaylardan sonra Ístanbul'da bulunan istasyonerlerin sayisi hayli arttmlmi§ti. Osmanh Devleti'ne ve õzellikle Sultan Abdülhamid'e kar§i bati kamuoyun­ daki menfi yakla§im Banka Baskim'ndan sonra iyice artmi�ti. Haber kaynakla­ nm misyonerler, kendi menfaatlerini dü�ünen haber ajanslari ve diplomatlarm olu§turdugu bati basmi Ermeni Sorunu'na õteden beri sempatiyle yakla§mi§tl. 1 890'larda meydana gelen bütün Ermeni olaylarmda masum Hiristiyanlar kat­ lediliyor temasi i�lenmi§ti. Batida olu§an bu kamuoyu dogal olarak devletlerin Osmanh Devleti üzerindeki siyasetlerinde de etkili oluyordu. Katliam haberlerini pe§inen kabullenen devletler kamuoylarmi da arkalanna alarak hareket ediyor­ lardi. Batih devletler Osmanh Bankasi ve Ístanbul Olaylari'na da bu §ekilde yak­ la§mi�lardi. Yaptlan haberlerle kamuoylarmi yõnlendiren gazeteler bir süre sonra Babiâli ve Sultan Abdülhamid'in me§ruiyetini tarti§maya ba§lami§lardi. Bu tutum içerisinde olan bati basmmda nihayet Osmanh Devleti'nin payla§tlmasi dahi gün­ deme getirilmi§ti. Osmanh Devleti ise bati basmmda aleyhinde ba§layan kampanyaya kar§i bir takim yollara ba§VUfffiU§tu. Bunlarm ba�mda menfi haberleri tekzip ettirmek, bu tür haber yapan gazetelerin ülkeye giri§lerini yasaklamak ve bati basmmda haber yayinlatmak geliyordu. Yayinlatilan haberlerde üzerinde durulan husus olayla­ ra Ermeni komitecilerin sebep olduguydu. Bununla birlikte haberlerde, yabanci elçilerin kendi tebaalarmi yeteri derecede korumadigi ve Ermeni komitecilerine itina gõsterdigi üzerinde duruluyordu. Bu iki husus üzerine õrgülenen haberlerin batida çok fazla yanki buldugunu sõylemek, yayinlanan menfi haberlerin sayisi dikkate ahndigmda pek mümkün gõrünmemektedir. Nitekim bati gazetelerinde katliam temasiyla yayinlanan binlerce haber çikmi�ti.

320

FiKRETTiN YAVUZ

Bu siyasi terõr eylemi, Ermeni komitelerinin i stanbul'da bile son derece sis­ temli bir §ekilde õrgütlendiklerini ortaya koymaktad1r. Bu terõr hareketi daha son­ raki ytllarda ve günümüzde benzer terõr eylernlerine bir õrnek olmas1 aç1smdan da õnemlidir. Nitekim birkaç ytl sonra Bulgar komiteciler Selanik'teki Osmanh Bankas1'm havaya uçurmu§lard11138• Õte yandan Agustos 1 897'de yani baskmdan bir ytl sonra Ermeni komitecilerinin tekrardan Osmanh Bankas1'm havaya uçur­ maya te§ebbüs ettikleri de dikkatlerden kaçmamahd1r1139• Banka Baskm1 olaymdan sonra Ermeni komiteleri, Osmanh Devleti'ne kar§l gerçekle§tirdikleri mücadelenin istedikleri §ekilde gitmedigini gõrmeye ba§lam1�­ lardi. Bag1ms1z bir Ermeni devleti kurmak için sava�manm gerekliligine inanan Ermeni komitecileri, uzun süreli bir mücadele yürütemeyeceklerinin farkma var­ mi§lardi. Bu amaçla bir süre geri çekilip beklemeyi, eylemlerine ara vermeyi dü­ §Ündüler. Ermeni komitelerini bu �ekilde dü§Ünmeye iten sebepler arasmda bat1h devletlerin Ermeni Sorunu'nu ikinci plana atmalar1 ba§ta gelmektedir. Õzellikle 1897 Túrk-Yunan Sava§1 Ermenileri batili devletlerin Osmanh Devleti'nin iç i§le­ rine müdahale etme pozisyonunda ikinci plana atml§tl. Girit i syam ile Makedonya Sorunu Avrupah büyük devletler için õncelik kazanml§tl. Osmanh Bankas1 Baskm1 ve devammdaki olaylarla ilgili olarak üzerinde en çok konu§ulan konu bu olaylarm bir komplo olduguydu. Yani her §ey õnce­ den biliniyordu. Osmanh Hükümeti dolaylSlyla Sultan Abdülhamid Ermeni Sorunu'nu ortadan kaldlfmak ve "katliamm" bahanesi yapmak için komitecilerin bankaya girmesine izin vermi§ti. Ermeni yazarlar bu iddiaya kaynak olarak ünlü bir misyoner olan Robert Koleji müdürü Washburn'un eserini gõstermektedir. Washburn kitabmda, Abdülhamid'in günler õncesinden Ta�naklarm bu planmm farkmda oldugunu, hatta komitecilerin bankaya ne zaman gireceklerini dahi bil1 1 3 8 Osmanh Bankas1 Selanik $ubesi'nin binas1 29 Nisan 1903 ak§am1 saat sekizde kenti sarsan bir patlamanm ardmdan yerle bir olur, binanm çevresindeki birçok bina hasar giirmܧtÜr. Olay1 Bulgar komiteciler gerçekle§tirmi§tir. Eylem t1pk1 Osmanh Bankas1'nm bas1lmas1 gibi daha geni§ çaph bir olaym parças1 olarak gerçekle§tirilmi§tir. Ayrmtlh bilgi için bkz. Orhon Türker, "Selanik'te 28-29 Nisan 1903 Olaylan'', Tarih ve Toplum Ay!tk Ansiklopedik Dergi, $ubat 1999, cilt: 3 1 , say1: 182, s. 27-30. 1 1 39 18 Agustos 1897' de genç bir Ermeni, üzerinde ta§1d1g1 bombanm fitilini bankanm içinde ate§lemek üzereyken yakaland1. Üzerinde 7 kilodan fazia nitrogliserin bulundu. Aym anda Bab1ali'de bir bomba patlamI§ ve bir ba§ka bomba da Galatasaray polis karakoluna at1lm1§t1 (Autheman, Bank-1 Osmani-i $ahane, s. 152). Bu konu hakkmda birçok yaz1§ma oldugu giirülmektedir. Bkz. BOA, Y.PRK.PT. 10-80, 15-137, 146, 151, 152, 158, 175,176; BOA, Y.MTV. 165-132 .

OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ

321

digini belirtmektedir. Íddiasma gõre Osmanh polisi baskim gerçekle�tirecek ki�i­ leri yakalamam1�, bankaya rahatça girebilmeleri için düzenlemeler dahi yapm1�t1. Washburn bankaya yap1lan saldmnm hemen arkasmdan Zaptiye Nezareti tara­ fmdan organize edilmi� ayaktak.immm eline geçirdigi her Ermeni'yi katletmeye ba�lad1gm1, baz1 yerlerde bu olaylara askerlerin de kattld1gm1 ileri sürmü�tü114ü . Birçok Ermeni kaynagmda Washburn'un bu iddialarm1 gõrmek mümkündür. Ôrnegin ünlü Ermeni yazarlardan Kapriel Serope Papazian Patriotism Perverted adh kitabmda bu misyonerin verdigi bilgileri aktarmaktad1r1141• Osmanh Bankas1 Baskim ile ilgili bu komplo iddialarm1 dikkate almak için baz1 noktalar üzerinde dü�ünülmesi gerektigi kanaatindeyiz. Ílk olarak Sultan Abdülhamid Anadolu'nun herhangi bir yerinde herhangi bir H1ristiyan'a zarar geldigi takdirde, bunun Anadolu topraklarmda ç1kan olan devletlere, burada bu­ lunan konsoloslar1 tarafmdan katliam haberi olarak verildigini çok iyi biliyordu. Olaylar katliamlar �eklinde aktartld1g1 için müdahaleye yol açacakti. DolaylSlyla Sultan'm ve Osmanh Hükümeti'nin isteyecegi en son �ey õzellikle birçok yaban­ cmm ya�ad1g1 Í stanbul'da, Avrupah elçilerin gõzleri õnünde gerçekle�ecek bir kat­ liama izin vermek veya onu te�vik etmek olmahydi. Ôte yandan Sultan bu tür bir olaym Ermeni Sorunu'nu ortadan kaldirmaya hizmet etmeyecegini biliyordu. Bunun daha ziyade Türkleri suçlu bulmaya hazir olan baz1 Avrupaltlarm gõzünde Ermenileri kahraman yapmak anlamm1 ta�1yacagmm farkindayd1. Nitekim yuka­ nda da belirtildigi üzere birkaç Avrupa gazetesi "Ermeni komitecilerini dürüstlük ve cesaretlerinden dolay1 õvmü�tü"1142• Bu noktada üzerinde durulmas1 gereken hususlardan biri de ayaktakim1nm hükümet tarafmdan organize edildigi iddias1dir. C. F. Dixon-Johnson " The Armenians" adh kitabmda bu konu hakki nda çarplCl bir õrnek vererek mant1kh bir aç1klama yapmaktadir. Ayaktakimmm toplanmasm1 �ehirde "Ermeniler isyan etti ve diger insanlart oldürüyor" feryatlarma baglayan Johnson, ticari anlamda nefret ettikleri rakiplerini (Ermenileri) "sepetlemek'' isteyen birçok Rum ile Pera ve Galata'dan gelen kozmopolit bir grubun sopalarla õçlerini ald1klarm1 belirt1 1 4º George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections ofRobert College, Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909, s. 246. 1 1 4 1 Kapriel Serope, Papazian Patriotism Perverted: A Discussion of the Deeds and the Misdeeds of the Armenian Revolutionary Federation, the So-called Dashnagtzoutune, Baikar Press, Boston, 1934, s. 20. 1 142 Ermeni Sorunu hakkmda bu tür degerlendirmeler için bkz. http://www. tallarmeniantale.com/ottoman-bank.htm, 23.02.2008.

322

FiKRETTiN YAVUZ

mektedir. Asker ve polisin õldürme olaylanna kan§mad1gm1 sõyleyen Johnson'un Banka Baskm1'm ingiltere'ye uyarladigi ilginç tespiti ise §U §ekildeydi: "Lusitania'nm1143 bat1�mdan sonra Londra ve Liverpool'daki insanlar ne dii§iindüler. Alman haydutlarm, ingiltere Bankas1 muhafizlarmdan on iki tanesini õldürdükten sonra Amerikan ve ispanyol büyükelçilik temsil­ cilerinin arabuluculugu ile kaçmalarma izin verilmi§ olsa ve bu mada õzel­ likle Alman uyruklular evlerin çattlarmdan ate§ edip bomba atarak halki korkutmu§ olsa, istanbul'daki güruhtan daha egitimli olduklar1 iddia edile­ bilecek Londra'nm dogu kismmdaki insanlar nastl davramrd1"1144•

Batili yazarlar arasmda Ermeni komitecilerine bu §ekilde yakla§anlarm sa­ yok denecek kadar azdir. Osmanh Hükümeti ve saltanatl aleyhine cemiyet kurup, isyan ve ihtilal ç1karmak isteyen Ermeniler, s1rf Hiristiyan olduklar1 için õldürülen veya hapsedilen insanlar olarak gõrülmü§lerdir. istanbul Olaylar1 da bu çerçevede degerlendirilmi§, dolaylSlyla Osmanh Devleti üzerinde büyük basktlar kurulmasma neden olmu§tur. Bab1âli olaylar1 engellemek için elinden gelen tüm tedbirleri alm1§ olmasma ragmen, Avrupah devletlerin suçlamalarmdan kurtula­ maml§tl. Batlh devletler Ermeni komitecilerine sempatiyle yakla§irken, bu ki§iler Ermeniler tarafindan kahraman ilan edilmi§ti. Bu süreçte büyük basktlar altmda Ermeni Sorunu'na çõzüm arayan Osmanh Hükümeti'nin çabalan ise netice ver­ memi§tir.

YlSl

Birçok Ermeni için 26 Agustos 1896'da meydana gelen Osmanh Bankas1 Baskm1 gurur duyulacak bir olayd1. Günümüzde dahi bu baskm1 gerçekle§tiren Bedros Paryan ve Karakin Pastirmac1yan kahraman olarak gõrülmektedir. Nitekim gayet popüler bir Ermeni halk türküsü haline gelen "Osmanh Bankas1"1145 adh §iir bu durumu gõzler õnüne sermektedir. Ünlü Ermeni müzisyenlerin seslendirdi­ gi bu türkü Ermeni okullarmda yard1m amac1yla yaptlan toplanttlarda dahi sõy­ lenmektedir1146. Túrkünün yüz ytlhk bir geçmi§i oldugu dikkate ahmrsa, Ermeni gençliginin bu olaylari gerçekle§tiren ki§ileri õven melodilerle süslü §arktlan din­ leyerek büyüdükleri sõylenebilir. 1143 Almanlar bir ingiliz yolcu gemisi olan Lusitania'y1 1915 May1smda harp malzemesi ta�1d1g1 iddias1yla batmp yüzlerce sivilin õlümüne sebep olmu§lardi. Bu olay ingiltere ve Amerika' da büyük yank1 uyandird1. Bu süreçte Amerika'mn sava§a girmesi dahi gündeme getirildi. http://en.wikipedia.org/wiki/RMS_Lusitania#cite_ref-jones73_37-l, 20. 16. 2009. 1144 Cuthbert Francis, Dixon-Johnson, The Armenians, Blackburn G. Toulmin & Sons, Ltd., 1916, s. 37-38. 1145 �iir için bkz. Ek 34. 114 6 Bu tür videolar için bkz. http://armenians-1915.blogspot.com 04.04.2009.

KAYNAKÇA Aqivler Ba§bakanhk Devlet Aqivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi (BOA). Osmanh Bankas1 Ar§iv ve Ara§tlrma Merkezi (OBA). Íngiliz D1§i§leri Ar§ivi, Foreign Office (FO).

Bastlnu§ Belgeler BlueBook:Turkey,No. 1 (1 897), [C. 8303], CorrespondenceRespectingtheDisturbances at Constantinople in August 1896, London: Her Majesty's Stationery Office, [1 897]. nr. 1, del 2-52. Blue Book: Turkey, No. 2 (1896), [C.7927] Correspondence relative to Armenian Question, and Reportsfrom HM. Consular Officers in Asiatic Turkey, London: Her Majesty's Stationery Office, [1896] . Blue Book: Turkey, No. 3 (1 897), [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence Respecting The Asiatic Provinces of Turkey and Events in Constantinople, [ln continuation of"Turkey No. 8 (1896)" and "Turkey No. 1 (1 897)"]. British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), ed., Bilal �ÍM�ÍR, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1989. Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes; Projets De Reforme Dans l'Empire Ottoman 1893-1897 (1897}, Ministere des Ajfaires Etrangeres, Paris: lmprimerie Nationale. Paris: lmprimerie Nationale. Document Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes, ed., Bilal �ÍM�ÍR, e. IV, Ttirk Tarih Kurumu Bas1mevi Ankara, 1999. Ermeni Komitelerinin Amaçlari ve ihtilâl Hareketleri (Me;rutiyet'in ilâmndan Ônce ve Sonra}, ATASE Yaymlari, Ankara, 2003. Guildhall Library, Reports, letters, telegrams etc. relating to the attack on the Ottoman Bank in Constantinople by Armenian revolutionaries, Ms. 23999/1 . (GL), Ms. 23999/1. Hüseyin Nazim Pa;a, Ermeni Olaylari Tarihi, Cilt. 1-11, Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü Yaymlar1: Ankara, 1998.

324

KAYNAKÇA

La Politique extrerieure de l'Allemagne 1870-1914, (1931),Johannes Lepsius, et al., Documents officiels publies par le ministere allemand des affaires etrangeres, tome XII, 30 Avril 1896-9 Fevrier 1897, Alfred Costes, Editeur Paris. Osman!t Ar;ivi, Yt!diz Tasnifi, Ermeni Meselesi-Talori Olaylari, (1989), i stanbul.

e.

I-II,

Osman!t BankasiAr;ivi, LondraAr;ivi, Attack on Bank in Constantinople, 23, 999. (OBA), LA 23,999. Osman!t Belgelerinde Ermeni-Fransiz ili;kileri (1879-1918) (2002), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sarmay], Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara. Osman!t Belgelerinde Ermeni-Rus ili;kileri (1841-1898) (2006), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sarmay] , Ba�bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara. Parliamentary Debates, (4th Series), Vol 1, (February 1892) to Vol 199 (December 1908), Hansard (House of Commons Daily Debates), vol. 60,62-64.

Gazete ve Dergiler Boston Daily Globe Chicago Daily Tribune Christian Alliance and Foreign Missionary Weekly Contemporary Review L 11/ustration Los Angeles Times New York Times Nineteenth Century Salt Lake Tribune Servet-i Fünun Speaker 1he American missionary 1he Atlanta Constitution 1he Atlantic Monthly 1he Brooklyn Daily Eagle

KAYNAKÇA

325

The Catholic World The Current History Magazine The Daily Telegraph The Evening Bulletin The Hartfard Courant The Nation The Outlook The Penny Illustrated Paper The Review ofReviews The Times The Washington Post T#iner Zeitung

Kitaplar ADENEY, Walter F., The Greek and Eastern Churches, Edinburgh: T & T Clark, 1908. ARPEE, Leon, The Awakening ofThe Armenian Church, A History ofthe Armenian Church (1820-1860}, Chicago: University of Chicago, 1909. ARPEE, Leon, A Century of Armenian Protestantism, 1846-1946, New York: Armenian Missionary Association of America, 1946. ARTINIAN, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire 1839-1863: A Study ofits Historical Development, Ístanbul, 1970. ASLANTA�, Selim, Osmanlt 'da Sirp jsyani; 19. Yüzyzltn !jafagznda Balkanlar, Kitap Yaymevi, Ístanbul, 2007. AUTHEMAN, Andre, Bank-z Osmani-i fjahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e Osmanlt Bankasz, çev. Ali Berktay, Osmanh Bankas1 Ar§iV ve Ara§tirma Merkezi, Ístanbul, 2002. AYDIN, Mithat, Balkanlar'da jsyan: Osmanft-jngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaristan'daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yaymevi, Ístanbul, 2005. AYVERDÍ, Semiha, Türkiye'nin Ermeni Meselesi, Kubbealt1 Yaymlan, Í stanbul 2007.

326

KAYNAKÇA

BALAKIAN, Peter, 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003. Bank Ottoman: 1he Memoirs of Armen Caro, ed. Simon Vratzian, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian) 1990.

BARTH, Hans, Türk Savun Kendini, çev. Prof. Dr. Selçuk Ünlü, Túrk Dünyas1 Ara�tirmalan Vakfi, istanbul, 1988. BA�AK, Tolga, jngiltere'nin Ermeni Politikast, IQ Kültür Sanat Yaymcilik, istanbul, 2008. BEBiROGLU, Murat, Tanzimat'tan ILMe1rutiyet'e Ermeni Nizamnameleri, i stanbul, 2003. BERARD, Victor, La Politique du Sultan, Revue de Paris, December 15, 1896. BERKES, Niyazi, Türkiyeíle Çagda1la1ma, istanbul: Yap1 Kredi Yay1nlan, 2003. Bir Ermeni Komitecinin Üirajlari: Mihran Damadyan, (Yayma Haz1rlayan:Haluk Selvi), i stanbul 2009.

BLISS, Edwin Munsell, ed. , Encyclopedia of Missions, Descriptive, Historical, Biographical, Statistical, Vol. 11, Funk and Wagnalls: New York, London, Toronto, 1891. BLISS, Edwin Munsell, Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing Company, New York, 1896. BLOXHAM, Donald, 1he Great Game ofGenocide, Imperialism, Nationalism, and the Destruction ofthe Ottoman Armenians, Oxford University Press, New York, 2005. BONGAR, Bruce Michael, Psychology of Terrorism, Oxford University Press, USA, 2007. BRYCE, James, Transcaucasia and Arara!, 4th edition, London, 1896. BRYCE,James, William Ewart Gladstone: His Characteristics as Man and Statesman, The Century Co., 1898. CAPRIELIAN, Ara, 1he Armenian Revolutionary Federation: 1he Politics of a Party in Exile, New York University, Political Science, lnternational Law and Relatins, Ph.D. 1975. CHAKMAKJIAN, Hagop A.,Armenian ChristologyAnd Evangelization oflslam: A Survey of 1he Relevance of 1he Christology of 1he Armenian Apostolic Church to Armenian Relations with its Muslim Environment, Leiden: E. J. Brill, 1965.

KAYNAKÇA

327

CHAMICH, Michael, History ofArmenia: From B. C. 2247 to the Year of Christ 1780, or 1229 ofthe Armenian Era, Vol. I-II, Calcutta: Bishop's College Pres, 1827. CRAMPTON, R. ]., The Oxford History of Modern Europe, Bulgaria, Oxford University Press, New York, 2007. ÇALIK, Ramazan, Afman Kaynakfanna Gõre II Abdülhamid Dõneminde Ermeni Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 2000. ÇARK, Y. G., Türk Devfeti Hizmetinde Ermenifer: 1453-1953, istanbul: Yeni Matbaa, 1953. ÇAYCI, Abdurrahman, Türk Ermeni j/i;kiferinde Gerçekfer, Atatürk Ara�tirma Merkezi, Ankara, 2000. ÇELEBYAN, Antranik, An tranik Pa;a, çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, i stanbul, 2003. Ç iTLi OGLU, Ercan, Gri Tehdit: Terõrizm, Ümit Yaymcilik, Ankara, 2005. DADRIAN, Vahakn N., Ermeni Soyktrtm Tarihi Balkanlardan Anadolu ve Kajkasya'ya Etnik Çatt;ma, çev. Ali Çalaroglu, Belge Yaymlari, istanbul, 2005. DASNABEDIAN, Hratch, History of Armenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun (1890-1924), Trans. Bryan Fleming and Vahe Habeshian, Milano, 1990. DA�Çl, Semra, Dersaadet'te Bir Türk Dostu Francis Hopkinson Smith 1838-1915, Bilge Kültür Sanat, istanbul 2012. DEMiREL, Muammer, Ermeniler Hakktnda ingiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni Ttirkiye Yaymlari, Ankara, 2002. DEROGY, Jacques, Resistance & Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsibfe for the 1915 Massacres and Deportations, (New Brunswick, NJ.: Transaction Publishers), 1990. DIXON-JOHNSON C. F. {Cuthbert Francis), The Armenians, Blackburn G. Toulmin & Sons, Ltd., 1916. DWIGHT, H. G. O., Christianity Revived in the East, New York: Baker and Scribner, 1850. ELDEM, Ethem, 135 Ytfftk Bir Hazine, Osmanft Bankast Ar;ivinde Tarihten izfer, Osmanh Bankas1 Ar�iv ve Ara�nrma Merkezi, istanbul, 1997. ELDEM, Ethem, Osmanft Bankast Tarihi, çev. Ay�e Berktay, Osmanh Bankas1

328

KAYNAKÇA

Tarihi Ara§t1rma Merkezi:Túrkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi, istanbul, 2000. ELLIOT, Charles, Turkey in Europe, New York, Barnes and Noble, 1914. ENGiN Vahdettin, II Abdülhamid ve Dtf Politika, Yeditepe Yaymevi: i stanbul, 2005. Ermeniler Hakkinda Makaleler Derlemeler, Atatürk Üniversitesi Yaymlar1, Erzurum 1978. Ermeniler: Sürgün ve Goç, ed. Hikmet Ôzdemir, Kemal Çiçek, Ômer Turan, Ramazan Çahk, Yusuf Halaçoglu, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 2004.

FEIGL, Eric, A Myth ofTerror, Armenian Extremism: Its Causes and Its Historical Context, Freilassin-Salzburg, 1984. Geçmi1ten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ed. Doç. Dr. Haluk Selvi, Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni i li§kileri Ara§tirma Merkezi Yaymlan, Sakarya, 2006.

GLADSTONE, Willi am Evart, The Turco-Servian T#ir, Bulgarian Horrors and the Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson & Company, 1876. GÕYÜNÇ, Nejat, Osman!t Ídaresinde Ermeniler, Gültepe Yaymlar1, istanbul, 1983. GÜNAY, Nejla, Mara1'ta Ermeniler ve Zeytun isyanlart, IQ Kültür Sanat Yaymcilik, i stanbul 2007. GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1983. HARRIS, David, A Diplomatic History of the Balkan Crisis of1875-1878, Archon Books, USA, 1969. HATi POG LU, Murat, Yunanistan'daki Geli1melerin I11gtnda Türk-Yunan ili1kilerinin 101 Yt!t {1821-1 922}, Túrk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü Yaymlar1, Ankara Üniversitesi Bas1mevi, Ankara, 1988. Hayrig, a Celebration of His Life and Vision on the Eightieth Anniversary oJ His Death {1 907-1987}, A Publication of the Prelacy of the Armenian Apostolic Church of America, New York, 1987.

HOCAOGLU, Mehmet,Ar1iv Vesikalariyla Tarihte Ermeni Mezalim ve Ermeniler, Anda Dag1t1m, istanbul, 1976.

KAYNAKÇA

329

HOFFMAN, Bruce, lnside Terrorism, Colombia University Press, New York, 1998. HOVANISSIAN, Richard G., Ihe Armenian Genocide in Perspective, New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, Rutgers University, 1 986. iLAL, Ersan, ileti9im, Y1gmsal i leti9im Araçlar1 ve Toplum, i stanbul, 1989. iLTER, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektift ve Zeytun Ísyânlarz (1 780-1880), Ttirk Kültüriinü Ara9ttrma Enstitüsü Yaymlar1 No 89, Ankara, 1988. ÍLTER, Erdal, Türkiye'de Sosyalist Ermeniler ve Silahlama Faaliyetleri 1890-1923, Turan Yaymc1hk, Ístanbul, 1995. ÍRTEM, Süleyman Kâni, Ermeni Meselesinin Íç Yüzü, haz. Osman Selim Kocahanoglu, Ístanbul: Teme! Yaymlan, 2004. JELAVICH, Barbara, History ofthe Balkans, 18th and 19th Centuries, New York: Cambridge University Pres, 1983. KANAR, Mehmet, Farsça Türkçe Sozlük, Say Yaymlan, Ístanbul, 2008. KARACA, Taha Niyazi, Büyük Oyun Íngiltere Ba;bakam Gladstone'un Osman!tyt Yikma Piam, Tima9 Yaymlan, Ístanbul, 201 1 . KARACA, Taha Niyazi, Ermeni Sorununun Geli;im Sürecinde Yozgat'ta Türk Ermeni Íli;kileri, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 2005. KARACAKAYA, Recep, Ermenilere Yonelik Ermeni Suikastleri, 47 Numara Yaymc1hk, Ístanbul, 2006. KARAL, Enver Ziya, Osmanlt Tarihi, c. VIII, Ankara: Ttirk Tarih Kurumu, 1995. KARPAT, Kemal H. Ottoman Population 1830-1 914 Demographic and Social Characteristics, The University ofWisconsin Press, Wisconsin, London, 1995. KASPARIAN, Vartan Suren, Ihe Historical Roots of the Armenian Question, University of Utah, P.hd., Political Science, lnternational Law and Relation, 1977. KELLY, M. ]., 7he Fenian Ideal and lrish Nationalism, 1882-1916, Boydell & Brewer, 2006. KILIÇ, Davut, Osmanlt Ermenileri Araszndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Ara9t1rma Merkezi, Ankara, 2006. KIRAKOSSIAN, Arman ]., British Diplomacy andArmenian Questionfrom 1830's to 1 914, Gomitas lnstitute, Princeton, 2003.

330

KAYNAKÇA

KIWLESEREAN, Babgen, Ihe Armenian Church, by Papken Catholicos Gulesserian, Trans. by Terenig Vartabed Poladian, New York: AMS Press, 1970. KOCABA�OGLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yüzytlda Osmanlt jmparatorlugu'ndaki Amerikan Misyoner Okullart, 3 . Baslo, Ankara: imge Kitabevi, 2000. KOLBA�I, Ahmet, Merzifan, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylart 1892-1893, Kayseri Büyü�ehir Belediyesi Yay. , Kayseri 2005. KOLOGLU, Orhan, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid, ileti�im Yaymlan, istanbul, 2005. KRIKORIAN, Mesrob, K. , Armenians in the Service ofthe Ottoman Empire 18601908, London, 1978. KURAT, Alcdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara ,

1990. KURDOGHLIAN, Mihran, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens, Greece:Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996. KURKJIAN, Vahan M ., A History ofArmenia, The Armenian General Benevolent

Union of America, 1958. KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlt Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çiktft (1878-1897), istanbul Üniversitesi Yaymlar1, istanbul, 1984. LAÇiNER, Sedat, Türkler ve Ermeniler Bir Uluslararast ili1kiler Çalt1mast, Uluslararas1 Stratejik Ara�tirmalar Kurumu Yaym1, Ankara, 2005. LANGER, William, L., Ihe Diplomacy of Imperialism 1890-1902, New York: Alfred. A. Knopf, 195 1 . LAQUEUR, Walter, A History ofTerrorism, Transaction Publishers, 2001. LAQUEUR, Walter, Ihe New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass

Destruction, New York: Oxford University Press, 1999. LIBARIDIAN, Gerard , Armenia at the Crossroads, USA, 1991. MARTIN, Gus, Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues, SAGE, 2006. MAZICI, Nur�en, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni (1878- 1918), istanbul, 1987.

KAYNAKÇA

331

McCARTY, Justin, Muslim and Minorities, 1he Population of Ottoman Anato/ia and the End ofthe Empire, New York University Press, 1983. METi N, Halil, Türkiye'nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylart, Milli Egitim Bakanhg1 Yaymlan, istanbul, 1992. MIRAK, Robert, Torn Between Two Lands, Armenians in America (1890 to World War 1), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1983. Midhat Pa1a'mn Hatiralari, haz. Osman Selim Kocahanoglu, istanbul, 1997.

NALBANDIAN , Louise, 1heArmenian Revolutionary Movement, 1heDevelopment of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1963. NARZAKIAN, Sarkis, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian, Gomidas lnstitute, 1995. NASSIBIAN, Akaby, Britain and the Armenian Question, 1915-1923, (London: Croom Helm), 1984. NEAVE, Dorian L., Suftan Abdüfhamid Devrinde istanbuf'da Giirdükferim, çev. Ne�e Akm, Dergah Yaymlar1, 2008. ÔKE, Mim Kemal, Uluslararast Boyutfariyla Anadofu-Kajkasya Ekseninde Ermeni Sorunu (1914-1923), iz Yaymc1hk: istanbul, 1996. Ô KE, Mim Kemal, Yüzyi!tn Kan Davasi Ermeni Sorunu, irfan Yaymcthk, istanbul,

2003. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osman!t Tarih Deyimferi ve Terimleri Siizlügü, C. III, Milli Egitim Bas1mevi, i stanbul 1983. PAPAZIAN, Kapriel Serope, Patriotism Perverted: A Discussion oJ the Deeds and the Misdeeds of the Armenian Revolutionary Federation, the So-caffed Dashnagtzoutune, Baikar Press, Boston, 1934. PARSAMIAN, Vardan Aramovic, Istroria Armianskogo Naroda 1801-1900, gg. Erivan, 1972. PASDERMADJIAN, Garegin, WhyArmenia Should be Free, Armenia's Role in the Present War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918. PILLAR, Paul R., Terrorism and U S. Foreign Policy, Brookings lnstitute Press: Washington, DC, 2001. PIPES, Richard, Communism: A History, New York: The Modem Library, 2001.

332

KAYNAKÇA

POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford Canning'in TürkiyeAmfarz, Çev. Can Yücel, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul, 1999. PRIME, Edward D. G., Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs oJ Rev. William Goodeff, New York: Robert Carter, 1876. PURPURA, Philip P., Terrorism and Homefand Security: An Introduction with Applications, Butterworth-Heinemann, 2007. RADZINSKY, Edvard, H. T. Willetts, The First In-Depth Biography Based on Explosive New Documentsfrom Russia's Secret Archives, Anchor Books, 1997. ROSHWALD, Aviel, Ethnic Nationafism and the Fali ofEmpires: Central Europe, the Middfe East and Russia (1914-1923}, London; New York: Routledge, 2001. ROUX Jean-Paul, Türkferin Tarihi - Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 Ytf, Çev. Prof. Dr. Aykut Kazanc1gil, Lale Arslan-Ôzcan, Kabalc1 Yaymevi, i stanbul, 2007. Rus General Mayewski'nin Dogu Anadofu Raporu - Van ve Bit/is Vilayetferi Askeri jstatistigi-, Çev., Mehmet Sad1k, Haz: Hamit Pehlivanh, Van Belediyesi Kültür ve Sosyal i �ler Müdürlügü, Van, 1997.

SAKARYA, ihsan, Belgelerfe Ermeni Sorunu, 2. Baski, Genelkurmay Bas1mevi, Ankara, 1984. SALT, Jeremy, Imperiafism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896, Frank Cass & CO. London, 1993. SANDBURG, Carl, Storm Over the Land, Harcourt, Brace and Company, 1942. SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Mesefesi, Ankara, 1970. SARKISSIAN, A. O., History oJthe Armenian Question to 1885, The University of Illinois Press, Urbana, 1938. SAUPP, Norbert, Das Deutsche Reich und die armenische Frage 1878-1914, Kõln, 1990. SCHMID, Alex P., A. J. Jongman, Michael Stolh, Pofiticaf Terrorism: A New Cuide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases, Theories, and Literature, New Brunswick, NJ: Transaction Books, 2005. SELvi, Haluk, Birinci Dünya Sava;i 'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yay1nlar1, 2004. SERTÇELiK, Seyit, Rus ve Ermeni Kaynakfarz I;igmda Ermeni Sorununun Ortaya Çikt; Süreci 1678-1914, Ankara, 2009.

KAYNAKÇA

333

SHAW, Stanford ]. Ezel Kural Shaw, Osman!t Ímparatorlugu ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmanc1, Cilt 2, E Yaymlari Tarih Dizisi, i stanbul, 2000. SMITH, Eli, Researches of1he Rev. E. Smith And Rev. H G. O. Dwight in Armenia: Including A ]ourney 1hrough Asia Minor, And into Georgia And Persia, With A Visit To 1he Nestorian And Chaldean Christians of Oormiah And Salmas, Boston: Crocker and Brewster, 1833. SONYEL, Salahi R., Minorities and the Destruction oJ the Ottoman Empire, Ankara: Turkish Historical Society Printing House, 1993. SONYEL, Salahi R., 1he Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem & Brother, London, 1987. STAVRIANOS, Leften Stavros, 1he Balkans Since 1453, C. Hurst & Co. Publishers, 2000. SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayi, Van: Yüzüncü Yil Üniversitesi, 1990. $AHiN, Recep, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalari, Ôtüken Yaymlar1, istanbul, 1988. $A$MAZ, Musa, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anato/ia 1877-1897, Turk Tarih Kurumu Yaymlari, Ankara, 2002. $A$MAZ, Musa, Íngiliz Konsoloslari ve Ermenilerin Katliamt Íddialari (18781914), Atatürk Ara�t1rma Merkezi, Ankara 2013. $A$MAZ, Musa, Kürt Musa Bey Olayi 1882-1890, Kitabevi Yaymevi, istanbul 2004. $ENTÜRK, M. Hüdai, Osman!t Devleti'nde Bulgar Meselesi 1850-1875, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1992. $iM$iR, Bilal N. Osman!t Ermenileri, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1986. $iM$iR, Bilal N., Rumeli'den Türk Goçleri, e.II, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 1998. $iM$iR, Bilal N., 1he Genesis oftheArmenian Question, Turkish Historical Society, Ankara, 2003 . TAHMAZIAN, K., Turcs et Arméniens, Plaidoyer et Réquisitoire, lmprimerie H. Turabian, Paris, 1919. Tahsin Pa1a'mn Yildiz Hatiralari, Sultan Abdülhamid, Bogaziçi Yaymlar1, istanbul, 1999.

334

KAYNAKÇA

TA�DEMiR, Fatma, Uluslararast Terõrizme Kar1i Devletlerin Kuvvete BQ/vurma Yetkisi, USAK Yaymlan, Ankara, 2006. 1he Armenian Massacres 1894-1896, British Media Testimony, ed. Arman J. Kirakossian, lhe Armenian Research Center, University of Michigan­ Dearborn, 2008.

TURAN, Ômer, Avrasya'da Misyonerlik, Avrasya Stratejik Ara§ttrmalar Merkezi, Ankara, 2002. TÜRKG ELDi , Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, e . II, Ttirk Tarih Kurumu, Ankara, 1987. TYRAKOVA, A., Staraya Turtsiya i mladoturki, Petrograd, 1916. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlar1, i stanbul, 1987. VERTANES, Charles Aznakian, Armenia Reborn, Armenian National Council of America, 1947. WALKER, Christopher J., Armenia: 1he Survival ofa Nation, Chatham, London, 1990. WASHBURN, George, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College, Boston and New York Houghton Miffii n Company, 1909. WHITMAN, Sidney, Turkish Memoirs, (London: Heinemann), London, 1914. WITHWEIN, Walter George, Britain and the Balkan Crisis, 1875-1878, Colombia University Press, 1935. WORMS, Henry De, England's Policy in the East, BiblioBazaar, LLC, 2008. YAvi, Ersal, 1856-1923 Emperyalizm Ktskacinda Türkler Ermeniler Kürtler, Yaz1c1 Yaymevi, izmir, 2002. YILMAZ, Durmu§, Fransa'mn Türkiye Ermenilerini Katolikle1tirme Siyaseti, Konya: S.Ü. Vakfi Yaymlan, 2001. YUNUSOGLU, Kür§at, Devlet Güvenligi ve jstihbarat, Emniyet Gene! Müdürlügü Bas1mevi, Ankara, 1992. Makaleler AKAN, Selahattin, "Ermenilerin i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1", jstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1126, 1985. AKÇORA, Ergünõz, "Ermeni Sorunu ve Ttirklere Yapt1klari Katliamlarda Ermeni Komitelerinin Yeri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel Saym II, 2001, Mart-

KAYNAKÇA

335

Nisan, ytl: 7, sayi: 38, s. 747-764. AKGÜN, Seçil, "Amerikah Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü", Atatürk Yolu, Sayi: 1 , Mayis, Ankara, 1988. ALKAN, Necmettin, "Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri i stanbul'daki Saldmlan ve 1 896 Osmanh Bankas1 Baskim (ABD'deki 1 1 Eylül Sald1nlanyla Bir Mukayese)", Türk Yurdu, Sayi 225, 2006, s. 73-81. ANASTASOFF, Christ, "Bulgaria's National Struggles", Annals oJ the American Academy ofPolitical and Social Science, Vol. 232, A Challange to Peacemakers (Mar.), 1944, s. 101-106. AUCHTERLONIE, Paul, "A Turk of the West: Sir Edgar Vincent's Career in Egypt and the Ottoman Empire", British ]ournal oJMiddle Eastern Studies, 2000, 27 (1), s. 49-67. AYDIN, Mithat, "1876 Bulgaristan Ayaklanmasmm Osmanh i ngiliz ili�kilerine Etkisi", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, Say1: 12, Denizli, 2002, s. 80-87. AYDIN, Mithat, "19. Yüzyil Ortalarmda Panslavizm ve Rusya'', Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 2004/1, Say1:15, Denizli, 2004, s.109124. BAYRAKTAR, Kaya, "Osmanh Bankas1' nm Kurulu�u", Bilimler Fakültesi, Cilt 3, Say1 2, 2002, s. 71-88.

C. Ü

Íktisadi ve Ídari

BEYOGLU, Süleyman, "Osmanh Devleti'nde Ermeni Nüfusu", Bifim ve Akltn Aydinltginda Egitim Dergisi, Nisan 2003, Ytl 4. Say1: 38, Meb. Yayinlar1, Ankara, 2003. BLOXHAM, Donald, "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case", European Review oJHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3, 2007, s. 301-324. CHALIAND, Gerard and Arnaud Blin, "Zealots and Assassins", The History oJ Terrorism: From Antiquity to AI Qaeda, Gerard Chaliand, University of California Press, 2007, s. 55-79. CHALMERS, Roberts, "A Mother of Martyrs", The Atlantic Monthly, vol. 83, (January 1899): 90-96. ÇÔHÇE, Salim, "Osmanh Ermeni Toplumunda Siyasalla�ma Çabalar1", Ermeni Ara;tirmalarz I Türkiye Kongresi Bildirileri, e . I, Ankara, 2003.

336

KAYNAKÇA

DALE, H. H., "Edgar Vincent, Viscount D'Abernon, 1 857-1942", Obituary Notices ofFellows ofthe Royal Society, Vol. 4, No. 1 1 . (Nov.), 1942, s. 83-86. DAVISON, Roderic, "The Secret Report on the Congress of Berlin", Ord. Prof. i. Hakki Uzunçar§lli Hatira SaylSl, istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayi. 32, Mart 1979, Edebiyat Fakültesi Matbaas1, Ístanbul, 1979, s. 639-640. DEMÍREL, Muammer, "Erzurum'da Ermeni Ísyanlar1 1 890-1 895, Türkler, Cilt 13, s. 99-107. ELDEM, Ethem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", Tarih ve Toplum, Yeni Yakla§trnlar, Say1. 5, 2007, s. 1 1 3-146. GUROIAN, Vigen, ''ArmenianJenocide and Christian Existance", Cross Currents, Fali 91, vol.41 . HAMLIN, Cyrus, "America's Duty to Americans in Turkey" North American Review, 163 (Sept. 1 896) s. 276-281. HARPER, Douglas "Terrorism", Dictionary.com Online Etymology Dictionary. HENZE, Paul B., "Ermeni �iddetinin Kõkeni" , Uluslararasz Terorizm ve Uyu;turucu Madde Kaçakçilzgi (1 7-18 Nisan 1 984}, Ankara, 1984, s. 173-193. ÍSKEFÍYELÍ, Zeynep Cumhur, "Ermenilerin Ílk Büyük Ayaklanmas1 Erzurum Olay1 (1 890)", Ermeni Ara;tirmalarz Dergisi, Say1 19, Sonbahar, 2005. KALOPATHAKES, D., "The Constantinople Massacres", 1he Nation, vol.63, (8 October 1896), s. 265-267. KESKÍNKILIÇ, Erdogan, "Ermeni Memurlarm Duyun-1 Umumiye Ídaresindeki Ístihdam Meselesi", Ermeni Ara;tzrmalarz Dergisi, 2003, e. 1. 4/2, No. 11, s. 60-66. KILIÇ, Davut, "Ermenistan'm Kurulu�unda Çarhk Rusyas1'nm Rolü", Türkiye'nin Güvenligi Sempozyumu (Tarihten Günümüze iç ve Dz; Tehditler), Elaz1g 17-19 Ekim 2001, Elaz1g, 2002, s. 493-494. KILIÇ, Davut, "Ístanbul Ermeni Patrikhanesi'nin Bag1ms1zhk Hareketlerine Yóneli§i (1850-1 896)", Osmanlzdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 145-159. KILIÇ, Davut, "Osmanh Ermenileri Arasmda Katolik Kilisesi'nin Kurulu§ Faaliyetleri", Yeni Türkiye, Ermeni Ózel Saytst II, Mart-Nisan 2001, say1: 38, s. 726-734.

KAYNAKÇA

337

KOLOGLU, Orhan, "II. Abdülhamid'in Basm Kar§ismdaki Açmaz1", Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ileti§im Yay., Cilt 1, 1 985. L1llustration, "Les bureaux de la Banque Ottomane", 352- No. 2793-185, 5 Kas1m 1 896. L1llustration, "Les lnsurgés Arméniens", 352- No. 2801, 31 Kas1m 1896.

LYBYER, Howe, "Americàs Missionary Record in Turkey'', 1he Current History Magazine, 19:5, February, 1924, s. 802-810. Meath, Earl of [Reginald Brabazon], "The Massacres in Turkey", Nineteenth Century 40 (Oct. 1 896): 660-664. MILLMAN, Richard, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", 1he Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 2 (Apr.), 1 980, s. 218-23 1 . ÕZCAN, Besim, "1828-1829 Osmanli-Rus Harbi'nde Erzurum Eyaleti'nden Rusyàya Gõçürülen Ermenilerin Geri Dõnü§lerini Saglama Faaliyetleri", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara;tirmalart Enstitüsü Dergisi, Erzurum 201 1 , s . 19 5 -2 04. Proceedings of the Annual Meeting, [The American missionary / Volume 50, Issue 12, Dec 1 896] , s . 3 8 2 - 383.

RAPOPORT, David C., "Fear and Trembling: Terrorism in Three Religious Traditions," American Political Science Review, Vol. 78, No. 3, 1984, s. 664668. RATH, R. John, "The Carbonari: Their Origins, lnitiation Rites and Aims", American Historical Review 69, no. 21, 1964, s. 353-370. SELvi, Haluk, "ABD.'nde Ermeni Faaliyetleri (1896-1900)",Atatürk Üniversitesi II Türk-Ermeni ili;kileri Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2009, s. 101-1 13 . SELvi, Haluk, "Anadolu'dan Kafkasya'ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan", Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, 2003, Ankara. SELvi, Haluk, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1m1", Tarihi Gerçekler ve Bilimin I;iginda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Õztürk, Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymcilik, 2007, s. 457-478. Servet-i Fünun, "Osmanli Bankas1 ve Reji i daresi Õn Cephesi" 6 Agustos 1308, s. 75.

SONYEL, Salahi R., "Büyük Devletlerin Osmanli imparatorlugu'nu Parçalama

338

KAYNAKÇA

Çabalarmda H1ristiyan Azmhklarm Rolü", Belleten XLIX/195 {Arahk), 1985, s. 648-650. SONYEL, Salahi R., "H1ristiyan Azmhklar ve Osmanh Ímparatorlugu'nun Son Dõnemi", Osmanlt 'dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. Hasan Celal Güzel, Yeni Türkiye Yaymlar1, Ankara, 2001. SONYEL, Salahi R., "The Socio-Economic Development ofthe Armenian Millet in the Otoman Empire After The Tanzimat Reforms", Histoire Economique Et Sociale de L'empire Ottoman Et de La Turquie (1326-1960), actes du sixieme congres international tenu à Aix-en-Provence du ler au 4 juillet 1992 / sous la responsabilité de Daniel Panzac, Paris: Peeters, 1995, s. 471-483. Speaker, The Terror At Constantinople, 14 (1896:Sept.) .

STEPNIAK, "Terrorism i n Russia and Europe", Contemporary Review, 4 5 (Jan./ June), 1884, s. 325-341 . SUMNER, B. H., "Russia and Panslavism i n the Eighteen-Seventies", Transactions ofthe Royal Historical Society, Fourth Series, Vol. 18, 1935, s. 25-52. $AHÍN, Enis, "Bati Basmma Gõre Í ngiliz Ba�vekil Gladstone ve Ermeni Meselesi", Ho1gorüden Yol Ayrimtna Ermeniler, e . II, yay. Haz. Metin Hülagü, Erciyes Üniversitesi Yaym1, Kayseri, 2009. $AHÍN, Enis, "Ônemli Bir Propaganda Dergisi: The Armenian Herald {19171919)", Tarihi Gerçekler ve Bilimin I11ginda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Ôztürk, Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymcllik, 2007, s. 26 7302. $A$MAZ, Musa, Kumkap1 Ermeni Olay1 (1890), Tarih jncelemeleri Dergisi, Cilt/ Volume: XIX, Sayt!Number: 1, Temmuz/July 2004, s. 101-118. $A$MAZ, Musa, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion", OTAM, 8 (1999), s. 319-347. $ ÍM$ÍR, Bilal N., "Osmanh Ermenileri ve Büyük Devletler", Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (jzmir 1983), Manisa, 1983. TEICHMAN, Jenny, "How to define Terrorism'', Philisophy, Vol.64, No 250, 1989, s. 505-517. TEMPERLEY, Harold, Further Evidence on Disraeli and Cyprus, The English Historical Review, Vol. 46, No. 183 (Jul.), 193 1 . Th e Catholic World, "An Eye-Withness to the Armenian Horross", vol. 6 3 {May

KAYNAKÇA

339

1896):279 lhe Constantinople Massacre, Contemporary Review, 70 (July/Dec.), 1896, s. 457465. lhe Outlook, "The Evil of the Turk'', vol. 52 (24 Aug. 1 895):301-302. lhe Penny Illustrated Paper, "The Constantinople Massacres", Sept. 5, 1896, s. 146. lhe Review ofReviews "Massacres in Constantinople", 15 (1897:Jan.), 32. lhe Review ofReviews, "The Massacres in Turkey from October 1 , 1895, to January 1, 1896", vol. 13 (Feb. 1896): 197-198.

TROSHINE, Yvan, "A Bystander's Notes of a Massacre: The Slaughter of Armenians in Constantinople'', Scribner's Magazine, 21, no. 1 (Jan. 1897): 48-67. TURAN, Ômer, ''Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiligine Katlolan", XII Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eylül 1994, c. III, Ankara, 1999, s. 1097-1 109. TÜRKER, Orhan, "Selanik'te 28-29 Nisan 1903 Olaylan'', Tarih ve Toplum Ay!tk Ansiklopedik Dergi, �ubat 1 999, cilt: 3 1 , say1: 1 82, s. 27-30. UZUN, Turgay, "Osmanli Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri i çerisinde Ermeniler'', Osmanltdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 159-173. ZEIDNER, Robert F. , "Britain and the Launching of the Armenian O!iestion'', International]ournal ofMiddle East Studies, Vol. 7, No. 4 (Oct.), 1976.

Internet h ttp ://www. armenianhouse. org/khrimyan -hayrik/loving-fa ther. h tml, ( 1 1 . 12.2008). http : //www. a p h . gov. au/library/Pub s / C I B /2 0 0 1 - 02/02cib 0 8 . h t m , (20. 12.2008). http://www.tallarmeniantale.com/ottoman-bank.htm (23.02.2008). http://www.getronagan.org/tr/ (22. 05. 2008). http://en.wikipedia.org/wiki/Reign_of_Terror. (20.08.2008). http://www.terrorism-research.com/history/early. php, (22.08.2008). http://www. badanegan.com/, (02.10.2008). http://tr.wikipedia.org/wiki/Guy_Fawkes. (05 . 12.2008).

340

KAYNAKÇA

http://en.wikipedia.org/wiki/Definition_of_terrorism, (20.12.2008). http://en.wikipedia.org/wiki/Anarchism#cite_ref-0 (26. 12.2008). http://armenians-1915.blogspot.com (04.04.2009). http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Hopkinson_Smith. (07.05.2009). http ://www. aniv. ru/ archive/ 1 8/bank-otto m a n - otryvki- iz-romanaaleksandra-topchjana/(1 1 . 10.2010).

DiZiN A

Abdülhamid, 8, 46, 47, 5 1 , 68, 84, 124, 125, 195, 199, 207, 208, 210, 2 1 1 , 2 12, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 247, 256, 258, 261, 263, 264, 281, 293, 307, 318, 319, 320, 321, 327, 328, 330, 331, 333, 337 Abraham Pa§a, 94 Acem, 177 Adana, 36, 55, 67, 294, 295 Aga Camii, 89 Aghasi, 67, 68, 69, 70 Ajans Havas, 2 1 1 , 212 Akarçe§me, 174, 176 A1ci1 Bey, 1 15, 1 16, 1 17, 118 Albert Long, 29 Aleksandr Pu§kin, 27 Aleksiyadi Han, 283 Alexander II (Rus imparatoru), 48 Alfredchi (Bankada Memur, Frans1z), 109 Ali Ferruh Bey, 247 Almanya, 3, 5, 8, 44, 52, 66, 207, 217, 228, 239, 242, 247, 248, 263, 296, 306, 308, 312, 313 American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM), 35, 37 Amerika Birle§ik Devletleri (ABD), 5, 74, 213, 224 Amerika Hükümeti, 303, 304, 310, 3 1 1 Amerikan elçisi, 1 9 9 , 304, 3 1 1 Amerikan misyonerleri, 241 Amerikatzi, 87 Anavatan Müdafileri, 56 Andrapulous Pa§a (Londra Sefui), 239 Antep, 36 Antranik, 46, 47, 57, 69, 135, 281, 327, 337 Arabac1 Agop, 105 Arap Cami, 150 Ararat, 48, 57, 196, 326 Ardashes, 74, 165 Aris Arzumanoff, 85 Armenakan, 2, 57, 58, 316 Armenie (gazetesi), 208

Arnavut, 24, 59, 100, 101, 104, 176 Arnavutkõy, 188 Artashes, 87, 88, 99 Ashot, 87, 99 Associated Press, 220, 235 Atina, 75, 130, 219, 223, 236, 254 Atlanta Constitution, 5, 213, 214, 221 , 224, 225, 227, 233, 236, 242, 245, 324 Atlantic Montly, 197 Ave tis N azarbekian, 5 8 Avo (Ta§nak Komitesi Reisi), 87 Avusturya elçiligi, 261 Avusturya, 21, 26, 44, 51, 52, 66, 75, 146, 149, 152, 214, 225, 227, 232, 247, 261, 263, 266, 267, 277, 296, 297, 298, 312, 313 Aya Triyada Rum Kilisesi, 90 Ayastefanos Antla§mas1, 49, 50, 51 Ayazmakap1S1, 176 Anekadm Hamam1, 176 Azadamard, 80 Azapkap1s1, 150 Aziziye Karakolu (Galata), 127, 148, 152, 153 B

Bab1ali Gõsterisi, 67, 316 Bab1âli Olayi, 61 Bademlik (Mahallesi), 179, 180 Bahçekap1S1, 145, 167, 168, 170, 171, 172 Bahriye ltfaiye Taburu, 147 Balad, 173 Balikpazar1, 66, 152, 170 Bancrof (Amerikan istasyoneri), 223, 310, 3 1 1 Bank-1 Osman-i �ahane, 82 Barbara Jelavich, 24 Barker, F. (Banka Müdürü Sekreteri), 82, 90, 1 10 Baron de Saunna (Alman Büyükelçisi), 197 Baron Jetsche, 241 Bartolomeos, 94 Barut Komplosu, 13 Baruthane-i Amire, 204, 205, 240

342

DiZiN

Basmac1yan, 82 Bebek, 198, 263 Bedros Paryan (Papken Suni), 77, 78, 79, 81, 316, 322 Belçika, 216 Berlin Antla§mas1, 1 , 2, 23, 25, 31, 33, 43, 51, 52, 62, 71, 223 Berlin Kongresi, 51, 53, 71, 207, 208, 292, 296, 318 Berlin, 1 , 2, 22, 23, 25, 26, 31, 33, 43, 45, 5 1 , 52, 53, 54, 62, 71, 207, 208, 220, 221, 222, 223, 224, 228, 233, 236, 241, 242, 248, 249, 292, 296, 309, 313, 315, 316, 318, 336 Berliner Tageablat, 233 Be§ike Kõrfezi, 308, 309 Be§ikta§, 188, 198 Beyoglu, 66, 71, 87, 89, 90, 91, 92, 101, 105, 106, 107, 109, 1 10, 145, 146, 147, 148, 157, 169, 178, 188, 204, 209,228, 253, 254, 255, 272, 276, 280, 282, 337, 338 Bit Pazan, 177 Bitlis, 36, 43, 66, 294, 332 Bodrum, 80 Bogazkesen, 145, 158 Bonkofski Pa§a, 205 Boris (Sembat Khachadourian), 76, 87, 89 Boston Globe, 213 Boyac1yan, 64, 144 Brooklyn Daily Eagle, 199, 214, 221 , 222, 324 Bruce Hoffman, 6, 17, 20 Briiksel, 205, 206, 233 Buenos Aires, 138, 139 Bukarester Tagblatt, 249, 251 Bulgaristan, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 45, 76, 92, 325, 335 Bursa, 36 Büyük Millet Ham, 280

C-Ç Cambon (Frans1z Elçi), 294 Cami-i Kebir (Kas1mpa§a'da), 177, 178 Camnick (ingiliz vatanda§l vapur §irketi sahibi), 154 Cangülyan, 63 Cario Pisacane, 16 Catholic World, 210, 325, 338

Cela! Bey Ham, 168, 169, 288 Cezayir-i Bahn Sefid, 294, 295 Charles Elliot, 198, 199 Chicago Daily Tribune, 215, 221 , 224, 226, 227, 229, 231 , 235, 241, 245, 324 Chicago Tribune, 5, 213 Christian Alliance and Foreign Missionary Weekly, 6, 210, 324 Chronicle, 218, 222, 230, 235, 239, 248 Church ofMissionary Society, 35 Cincinnati (Amerikan istaszyoneri-Sava§ Gemisi), 229, 3 10, 3 1 1 Cisri Cedid (Yeni Kõprii-Galata), 168, 172 Cockatrice (ingiliz istasyoneri-Sava§ Gemisi), 313 Costopoulo (Banka Muhasebe Memurlarmdan, Osmanh tebaas1), 107 Credit Lyonnais bankas1, 228 Çar§iboyu, 177, 179 Çatalhan, 66 Çerkez, 49 Ç1ksalm (Mahalle si), 179, 180 D

Dacat Vartabed, 74 Daily Chronicle, 218, 230, 239, 248 Daily News, 30, 208, 213, 218, 222, 223, 224, 227, 228, 233, 238, 239, 248 Daily Telegraph, 5, 50, 199, 200, 213, 214, 218, 219, 220, 228, 230, 231 , 232, 325 Daire-i Sadise (Altmc1 Daire) Hastanesi, 190, 192 Damadyan, 64, 326 Dasnabedian, 7, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 159, 165 David Rapoport, 18 Davtiyan, 85 Demircibawan ham, 153 Der Sükyas, 74 Deveoglu Yoku§u, 1 76 Devey (ingiliz Konsolos Vekili), 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291 , 292 Dinamit Sava§l, 17 Direkleraras1, 176 Dixon-Johnson, 321, 322 Diyarbakir, 36, 295

343

D1Z1N Dogu Anadolu, 1, 3, 20, 43, 48, 49, 50, 53, 55, 71, 332 Dogu Ttirkiye Misyonu, 36 Dõkmeci Dikran, 166 Doktor ilyas Pa�a, 147 Dolapdere, 105, 146, 202 Dolmabahçe, 226 Dro (Drastamat Ganayian), 69, 80

E E'toile Belge, 233 Edgar Vincent (Osmanh Bankas1 Müdürü), 82, 90, 102, 103, 104, 105, 108, 120, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 214, 335, 336 Edhem Pa�a (Berlin Sefui), 45 Edime Kapm Karakolu, 173 Edime Mütarekesi, 45, 48, 49 Edime, 45, 48, 49, 173, 226 Egin, 78 Ekibtatzi (Artashes Devian, Trabwnlu), 99 Encümen-i Vükela, 182, 203 Enfiyeciyan, 45, 46 Ermeni komiteleri, 19, 55, 65, 72, 73, 74, 93, 315, 316, 320 Ermeni Milli Meclisi, 46, 57, 94 Ermeni Misyonu (Missionto Armenians), 36 Ermeni Patrikhanesi, 38, 41, 47, 48, 71, 90, 94, 293, 336 Ermeni Yurtta�lar Birligi, 57 Erzurum Olayi, 61, 62, 63, 293, 336 Erzurum, 36, 38, 46, 56, 61, 62, 63, 65, 79, 80, 293, 294, 295, 306, 328, 336, 337 Evening Bulletin, 5, 215, 325 Eyüp, 66, 145, 174, 175, 176, 190, 191, 193 F

F. Hopkinson Smith, 258 Fatih, 173, 194 Fedakârlar Demegi, 55 Fedayi, 69 Fener, 24, 145, 174, 175 Fenianlar, 17, 240 Ferid Bey (Osmanh Bankas1 Ba�tercüman muavini), 107 Ferik Mehmed Pa�a, 178 Ferik Ziçini Pa�a, 157 Figaro, 206, 237, 248

Filibe, 48, 49, 221 , 224 Filiki Eterya, 23, 24 Fmdikh Han, 275, 278 F1ndikh, 145, 158, 202, 275, 277, 278, 285 Fmd1khyan (Haru), 170, 285, 297 Frankfurter Zeitung, 200 Fransa Hükümeti, 131, 133, 138, 302, 303, 312 Frans1z elçisi, 293 Frei Presse, 233 G

Gaiata, 3, 66, 75, 78, 88, 89, 90, 91, 99, 103, 106, 1 12, 120, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 1 67, 168, 169, 172, 177, 179, 188, 190, 191, 192, 193, 194, 198, 201, 202, 203, 213, 219, 226, 230, 242, 243, 257, 265, 275, 276, 277, 280, 281, 282, 283, 287, 292, 296, 297, 305, 321 Gaiata Ermeni Büyük Merkez Okulu, 89 Gaiata Ermeni Kilisesi, 203 Gaiata Kõprüsü, 88, 89, 158, 169 Galileo (italyan istasyoneri-Sava� Gemisi), 312 Gaston Auboyneu (Müdür Yard1mcm), 113 Gazette de Colognie, 249 Gedikpa�a, 203 Gene! af, 246 General Trepov (St. Petersburg Valisi), 18 George Washburn, 8, 29, 198, 321 Georges Gatheral, 286 Gerard Libaridian, 20 Germanos, 24 Getronagan Ermeni Okulu, 78 Gevorg Gharadjian, 58 Gironde Gemisi, 126, 130 Gladstone, 30, 31, 208, 326, 329, 338 Globe, 5, 213, 218, 221, 226, 229, 233, 242, 246, 310, 324 Gnuni (Agnoni-Kmoni-Konuni), 87, 88, 162 Gõçe Han, 279 Gõçeoglu Haru, 157 Gorçakoff (Rus Ba�ekil), 48, 51 Grandük Nikola, 49 Gregorius V. (Fener Patrigi), 24 Gregoryen, 38, 40, 41 Gümü�SU}'ll Askeri Hastanesi, 265 Gurebâ-1 Müslimin Hastanesi, 190

344

DÍZÍN

Gustav Wülfing, 90, 116 Guy Fawkes, 13, 14

85, 89, 92, 94, 97, 105, l46, l60, 162, 163, 166, 1 84, 1 87, 204, 323

H

1-i

Hao Dilaan (Polis Müdürü), 74 Haçik Efendi, 74 Hagop Melik- Hagopyan (Raffi } , 44 Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan}, 77, 79, 80, 81, 85, 87, 91, 92, 98, 317 Halep, 46, 67, 69, 146, 294, 295 Haliç, 151, 167, 175, 199, 243 Hallaçyan Haru, 152 Hamam-1 Muhuttin Mahallesi, 173 Hamazasp Efendi (Erzurum mebusu Ermeni astlh), 46 Hamlin (Robert Koleji Müdürü), 310 Hamparsum, 64, 144, 274 Hanotaux (Frans1z D1,i,leri Bakaru), 72, 125, 131, 133, 290 Hapishane-i Umumi Hastanesi, 190, 193 Harapç1 (Haru), 170 Harput, 36 Hartford Courant, 5, 227, 238, 240, 244, 245, 246, 325 Hasan P�a Haru, 176 Hasan Sabbah, 13 Ha,h�i, 13 Haskõy Ermeni Kilisesi, 274 Haskõy, 87, 92, 145, 146, 171, 179, 180, 181, 190, 198, 202,204, 225, 230, 245, 252, 267, 270, 274, 275, 283, 284 Hatip Kap1, 66 Havyar Haru, 152, 276 Hayirseverler Cemiyeti, 55 Hendeshane-i Mülkiye, 158 Heny Redly Vapur �irketi, 152 Hersek, 25, 26, 27, 44, 325 Hmçak Komitesi, 2, 18, 28, 58, 59, 61, 63, 64, 67, 68, 70, 93, 203, 252, 254, 255 Hint tannças1 Kali, 14 Hocap�a, 171, 193 Hollanda, 216, 258 Horen Narbey, 52 Hospice de la Charite, 143 Hükümdar Katli Dõnemi, 18 Hüseyin Nazim P�a (Zaptiye Nazm}, 9, 66, 84,

Illustration, 6, 142, 143, 206, 324, 337 Ígnatiyev (Rus Elçisi), 28, 29 imogene (ingiliz istasyoneri-Sava, Gemisi}, 313 ingiliz elçisi, 45, 83, 147, 195, 269 ingiliz Ermeni Cemiyeti, 84, 85, 300, 313 ingiliz hükümeti, 208 ingiliz okulu (Galata'da}, 91, 99, 100, 101 ingiliz postanesi, 189 Ípsilanti, 24 iskuhi (Iskuhi}, 91, 92 Islahat Fermaru, 27, 39 italya Sefareti, 305 italya, 16, 44, 51, 52, 66, 217, 263, 280, 296, 305, 306, 309, 312, 313 Ítibar-i Umumi Bankas1, 283 Íttihat ve Halas Cemiyeti, 56 izmir, 36, 40, 51, 80, 129, 232, 278, 334, 338 izmitli Toros, 146

J J. De la Bouliniere (Frans1z Maslahatgüzari), 105 J. Fabre, 142 James Bryce, 3 1 , 196, 207 James Gordon Bennett, 256 Jean-Paul Roux, 21 Jeorge Azaliski (Bankada Memur, Frans1z}, 109 Jozef Denais, 202 K

Kabata,, 92 Kafkasya, 44, 55, 56, 64, 69, 76, 77, 80, 88, 327, 331, 337 K�thane, 92, 194 Kalhane (Dõkümhane}, 91 Karnsacyan Artin Efendi, 154 Kamu Asayi, Komitesi, 15 Kandilci Onnik, 74 Kandilli , 190, 191, 198, 263 Kantarolar, 176 Kapril Misak, 105

DiZiN Karabet Dograrnac1yan, 203 Karadag, 25, 54, 203, 205 Karagõzyan (Ermeni tüccan), 74, 146 Karagümrük, 66, 145, 173, 174 Karakin Pasttrmaciyan (Arrne n Garo), 7, 77, 79, 81, 84, 87, 89, 98, 161, 317, 322 Karantina Sokagi, 151 Karbonari, 16 Kamavola Sokagi, 87 Kasap Niko, 105 Kasimpa§a, 44, 66, 145, 155, 177, 178, 179, 180, 198, 200, 202, 203, 225, 230, 240 Kasparyan (Cenevre'de komiteci), 136, 140 Katolik, 13, 34, 40, 42, 45, 69, 243, 336 Kayseri, 30, 36, 63, 185, 330, 338 Keresteciler, 176 Kibns, 50, 76, 80, 85, 86 Kilikya Merkez Komitesi, 77, 80 Kilikya, 55, 68, 77, 80 Kipti, 177 Kireçkap1S1, 151, 157, 276 Kinm Sava§1, 44, 50, 5 1 Kir§ehir, 185 Kõlnische Zeitung, 84, 200 Komando Hani, 275, 277 Kont ignatieff (istanbul Rus eski elçisi), 49 Kral !. James, 13 Krikor Ardsrounie, 44 Küçük Balikh Mezarhgi, 166, 201 Küçük Kaynarca, 3, 27 Küçük Millet Hani, 148, 154, 155, 277, 281, 282, 286, 289 Küçük Pazar, 176 Kumkap1 Gõsterisi (Kumkap1 Olayt), 61, 63 Kumkap1 (Ermeni Komitesi), 57, 61, 63, 74, 1 12, 160, 338 Kurban, 86, 87 Kurdoglian, 7, 68 Kuzguncuk, 47, 276 L

Lancaster Sigorta �irketi, 156 Lanka, 176 Lebip Efendi (Ba§müdde-i Umumi), 272, 273 Leipziger Illustrierte, 206 Lepsius, 5, 197, 199, 249, 324 Levon, 86, 87, 89, 99, 177

345

Lock Haven Evening Express, 213 Lofolon (Polis Müdürü), 140 Lokal Anzeiger, 241 Londra Sefareti (Londra Elçiligi), 205, 248 Lord Beaconsfield (ingiltere Ba§bakaru Benjamin Disreali), 50 Lord Camarvon, 207 Lord Frederick Cavendish, 17 Lord Salisbury, 45, 125, 207 Los Angeles Times, 5, 200, 213, 215, 220, 224, 225, 226, 227, 235, 238, 239, 240, 241, 244, 245, 324 Louise Nalbandian, 7, 18, 19, 61, 198 Lusitania, 322 Lyonel Bondy (Osmanh Devleti Viyana �ehbender Vekili), 249, 251

M M. TUtünciyev, 75 Madrid, 219, 221, 224 (Olaganüstü Fevkalade Mahkeme-yi Mahkeme), 282 Makrikõy (Baktrkõy), 153, 160 Maksimilyan (ingiliz vatanda§1), 153 Maksimof, M. (istanbul Rus Büyükelçiligi Birinci Tercümaru), 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 132 Maksut Simon Bey, 74 Marnpre Benliyan, 75 Marnpre Vartabed, 74 Manok Efendi (Halep mebusu Ermeni astlh), 46 Mar (Mikail Der Mardirosian), 28, 47, 76, 207, 335 Mara§, 36, 67, 77, 328 Marblehead (Arnerikan istasyoneri-Sava§ Gemisi), 3 1 1 Mardin, 36 Mariarn Vardanian (Maro-Marie Vardanian), 19 Markar (Polis Memuru), 74, 149, 284 Marsilya, 57, 70, 79, 86, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 208, 209, 216, 231, 232, 233, 254, 259, 317 Mateos izrnirliyan, 25, 47, 94 Mavroyeni Bey (Marsilya Ba§§Chbenderi), 130,

346

DiZiN

131, 132, 133, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 223 Max Zevrouz, 79 Maximilien Robespierre, 15 Mayewski (Rus Generali), 43, 332 Maykof (Rus Büyükelçiligi Üçüncü Tercümaru), 94 Mazhar Bey (istanbul istinafMüdde-i Umumisi muavini), 190, 191, 192, 193, 194 McDowel (ingiliz vatanda�1), 153 Meclis-i Mebusan, 46, 317 Mekteb �i T1bbiye, 203 Melita (Ingiliz Istasyoneri-Sava� Gemisi), 313 Mercan, 170 Merkezi Ttirkiye Misyonu, 36 Mersin, 36, 70 Meziki Eczanesi, 285 Michael H. Herbert (ingiliz Maslahatgüzari), 103 M1gmhç Avedisyan, 57 M1gtrd1ç Kmmyan, 25, 52, 57 M1g1rd1ç Portakalyan, 57, 208 M1girdiç Tutuncief, 74 Mihirdat (Komiteci), 105, 106 Mikhail Bakunin, 18 Minas Çeraz, 52, 208 Misakian, 87 Misakyan Karde�ler (Misakyanlar), 165 Mmrho�lu Haru, 169, 170 Miss Grace Kimball, 235 Moda, 127, 128, 214 Morning Advertiser, 218 Moskova, 28 Moskovskaya Vedomosti, 216 Mühürdad, 160, 161, 166 Münir Bey (Paris Sefiri), 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 141 Mu�etzi Haness (ingiliz Okulunda Ermeni kap1c1), 91 Mushag, 44 Musul, 295 Muzaffer Bey (Sadaret Yaveri Kaymakam), 125 N

Nancy, 79, 80, 85 Napolyon, 16

Narodnaya Volya (Halkm iradesi), 17, 18, 19, 60 Nazarbekian, 58, 59 Nelidof (Rus Elçi), 295 Nemesis, 80 Nerses Varjabedyan, 25, 49 New York Herald, 5, 256, 257, 258 New York Times, 5, 213, 215, 216, 218, 223, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 234, 237, 238, 239, 240, 241, 244, 245, 246, 310, 324 Ni�anta�1, 154 Nizamname-i Millet-i Ermeniyan, 41 Nord Deutcsher Zeitung, 241 Norodikyan Han, 279, 283 Nuryan (Pa�a), 94 Nuruosmaniye, 172 o

Odessa (Hocabey), 23 Oscar Straus, 238, 239 Otakçilar (Ni�anca Ermeni Mahallesi), 174, 175 Outlook, 211, 325, 339 p

Palmall Gazette, 218 Panciri Bey (Tercüman), 125 Pangalt1, 198, 278 Panslavizm, 27, 31, 44, 335 Paris Sefareti, 130, 131, 132, 133, 137, 142, 303 Pera, 89, 147, 198, 219, 265, 321 Per�embe Pazar1, 151, 152, 191, 192, 193 Pe�te Ba��ehbenderligi, 217 Pester Lloyd, 84 Petersburg, 18, 19, 216, 257, 309 Petit Parisien, 248 Pierre Qyillard, 69 Pire, 86, 130, 312 Pist (Gazetesi), 249 Potorig, 80 Prens Bismarck, 51 Protestan misyoner, 35 Punch, 218

Q Qyeenstown, 231

347

DiZiN R

Radziwil Sarayi, 51 Rappal gazetesi, 238 Regnaul (Gene! Sekreter), 143 Reign ofTerror, 15 Reno de Summer (Banka Muhasebe Memurlarmdan, italyan), 107 Reuter, 211, 212, 214, 219, 220, 230 Review of Reviews, 196, 211, 325, 339 Richard Hovannisian, 56, 198 Robert Koleji, 29, 198, 310, 320 Roma, 12, 205, 206, 222, 223, 235, 248, 309, 312, 313 Romanya, 156, 251 Roue (Frans1z Elçiligi Ba� Tercümam), 128 Rum ispitalyas1 (Gureba-i Gayrimüslimin Hastanesi), 190, 194 Rumelihisar1, 198, 263 Rusçukhyan, 49

S- �

Saffet Pa�a (Hariciye Nazm), 45 Saint Asalyan Kilisesi, 62 Saint James Gazette, 218 Saint Pierre Hapishanesi, 132 Sahpazar1, 158, 200 Salmatomruk, 145, 173, 174, 190, 191 Salt Lake Daily Tribune Newspaper, 213 Samatya, 87, 88, 92, 99, 105, 1 12, 145, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 194, 204, 221, 232, 258, 265, 266, 287 Sanasaryan Ermeni Okulu, 62 Sandisson (Banka Ba� Direktõr Katibi, ingiliz), 107 Saraçhaneba�1, 176 Sar1oglu Ham, 154 Sarkis Narzakian, 8, 159, 165, 331 Sarkis Srentz, 79 Sarraflar Ham, 171 Sasun isyam, 61, 63, 65, 70 Selams1z, 203, 278 Sergey Nechayev, 1 8 Serop, 69, 149, 171 Server Bey, 65, 66 S1vac1yan Ham, 152 Sicarii, 12 Sidney Whitman, 256, 258

Sir Philiph Currie (ingiliz Büyükelçisi), 103 Sirkeci, 167, 170 Sivasl.t Ohannis, 146 Slav Birlik Cemiyeti, 28 Societe Ottoman Generale Ham, 290 Sosyalistler Kongresi, 84 Souren (Ardashes Antreasian), 165 Standart, 218, 229 Stavino gazetesi, 249 Stavrides (ingiliz Elçiligi Hukuk Mü�aviri), 285, 286, 287, 288, 289 Stefan Stambolov, 29 Stepan Papazyan, 52 Stevenson (ingiliz Elçiligi Hukuk Mü�aviri), 84, 300, 313 Stratford Canning (ingiliz Büyükelçisi), 38, 39, 332 Suikastlarm Altm Çagi, 18 Sultanhamam1, 170 Sulu Manastir, 105 Syunik, 78 �akir Pa�a, 265 �ehremaneti, 188, 201 �ehremini, 145, 175, 176 �ehzadeba�1, 145, 175 �i�li Ermeni Mezarl.tgi, 178

T Tahtakale, 145, 172, 193, 194 Tahtakale Polis Komiserligi, 172 Takiyyeci Mahallesi, 17 6 Talas, 36 Tanzimat Fermam, 39, 40 Tar1m Fakültesi (Nancy'de), 79 Tarsus, 36 Ta�kasap, 176 Ta�nak Komitesi, 3, 19, 28, 59, 61, 70, 76, 78, 80, 81, 85, 87, 88, 91, 92, 98, l45, l65, 203, 316, 317 Ta�naksütyun, 2, 59, 60, 316 Tazrninat Talepleri, 300, 305, 306, 319 Temps, 225, 228, 231 Tepeba�1, 89, 1 18, 147, 280 Terrel (Amerikan Elçisi), 199, 220, 221, 223, 225, 3 1 1 Tersane Konferans1, 44, 48

348

DiZiN

Tevfik Pa§a {Hariciye Nazm), 130, 132, 134, 138, 139, 140, 141, 142, 239, 247, 267, 271, 295 The American Missionary, 210 Thomas Burke, 17 Thomson {ingiliz vatanda§t), 153 Thug, 14 Thuggee, 14 Times of London, 15 Times, 5, 15, 30, 46, 47, 50, 56, 77, 199, 200, 207, 208, 213, 214, 215,216, 218,219,220, 223, 224, 225, 226, 227, 229, 230, 231 , 232, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241 , 244, 245, 246, 248, 310, 324, 325 Today, 218 Tomayan, 249 Tophane Mü§iriyeti, 188 Tophane-i Amire, 150, 204, 205 Trabzon, 36, 78, 80, 99, 185, 294, 306 Tru§ak, 85, 139, 140, 177 Tula Silah Fabrikas1, 19 Tunel Han, 156 Tutün Rejisi, 107, 227 u

Uncuyan Apik Efendi, 74, 168 Urfa, 36 Urumia, 36 Uzunyol, 177, 178 V

Vahan, 7, 50, 87, 198, 330 Van, 2, 36, 43, 55, 56, 57, 58, 66, 70, 241, 293, 316, 332, 333 Van Olayi, 293 Vanikóy, 66 Varto (Vart Badrigian), 76, 87, 88 Vefa, 176 Vehbi Pa§a {Gaiata Kumandam), 120, 125 Victor Bérard, 199 Vitali Han, 275, 276, 284 Viyana, 26, 220, 225, 227, 233, 249, 251, 254, 309, 312, 313 Vossichc Zeitung, 221, 224, 231 Vowaerts, 200 Voyvoda Caddesi, 107

Voyvoda Karakolu, 90, 127, 151 Vramian, 87, 89 Vahan, 7, 50, 87, 198, 330 w

Walter Laqueur, 6, 1 1 , 13, 19 Washburn {Robert Koleji Müdürü), 8, 29, 198, 320, 321 Washington Post, 5, 200, 213, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 227, 229, 230, 241, 247, 310, 325 Washington Sefareti, 206, 303, 310, 311 Weiner Zeitung, 214, 325 Westminister Gazette, 218, 248 Wiener Tagblatt, 249, 254 William Goodell, 6, 36, 39, 332 William Sleeman, 14 y

Yaymac1 Simon, 164, 166 Ye§iltulumba, 176 Yildmm (Ermeni Komitesi), 86, 87 Yildtz Sarayi, 47, 1 81 , 188 Yildtz Suikast1, 61 Yozgat, 63, 329, 330 Yusufyan, 78, 85, 170 Yusufyan Ham, 170 Yusufyan Okulu, 78 z

Zaptiye Nazm, 9, 66, 84, 89, 92, 94, 105, 146, 162, 204 Zaptiye Nezareti, 92, 105, 161, 162, 163, 164, 166, 168, 172, 173, 1 8 1 , 182, 186, 187, 188, 189, 200, 201, 202, 271 , 281, 283, 321 Zealot, 12 Zeytun isyam, 61, 67, 69 Zincirliku}'ll , 177

EKLER

350

EKLER

351

EKLER

�� ·

-·

'

"' 0

) ')•'� �

��w

!111'_...._AI

0

�,�, G.� .:..I:_ ,• . ;; . �� .s f�. .,.:;; J

- · - · - · · - - ··-

.,,., .,.--:; - .._

.

J ... ..... . ,:.,,:.

· · · - - · .. -··-· ·- · · · ·-· · ·- · · ·· · -· · - · ·- ·-·

\• · A - .,,,.Jl-l , _ ...._...

· -· ·

EK 3: Bankalar Caddesi

-

1

..

�

-.,_,_......,

. ...

1892 (Servet-i Fünun: 1308:75).

'Wt

- �

.._

352

EKLER

EKLER

353

354

EKLER

EK 6: Osmanh Bankas1'nm Aynntili

Resimleri 1896, (I.:Illustration, 1896:185)

355

EKLER

EK 7: Banka Giri§ine Dair Yeni

Bir Fotograf (Eldem, 1997:140).

EK 8: Ayru Mekarun Yakla§1k Yüz Ytl Ônceki Hali

(L'Illustration, 1896:185).

356

EKLER

EK 9: Banka içerisinden Bir Kesit (Eldem, 1997: 140).

EK 10: Ayru Mekârun Yaklapk Yüz Ytl Ônceki Durumu

{I.:Illustration, 1896:185)

EK.LER

EK 1 1 : Baskmm

Gerçekle�tigi Dêinemde Karakin Pasttrmac1yan {Armen Garo) {Bank Ottoman, 1990:97).

357

358

EKLER

EK 12: Dr. Karakin Pasurmacryan, (Pasdermadjian, 1918:X).

EK 1 3 : Bedros Paryan (Papken Suni), http://asbarez.com/

12.01.2012

EKLER

EK 14: Bedros Paryan'm Mezuniyet Fotografi (Arka Sira Sagdan Üçüncü)

(http://www.getronagan.org/tr/} 23.07.2012.

359

360

EKLER

EK 15: Haik Tiryakiyan

(Hraç Andreasyan), (Bank Ottoman, 1990:107).

Vardan Sahbaz (Minas Tonikyan)

Zareh Kachikyan

Mu�eg Yenorg Anusyan 1:1'1

� �

Avo (Avedis Maghakyan) EK 16: Diger

Hagop Hozikyan

Mihran Karabetyan

Komiteciler (http://www.aniv.ru/archive/18/bank-ottoman-otryvki-iz-romana-aleksandra-topchjana/1 1.10.2010)

w °' ......

362

EKLER

EK 17: Banka Müdürü Edgar Vinccnt, (http://commons.wikimcdia.org/ 05.05.2009)

�

EK 18: Marsilya'ya Gõnderilen On Yedi Komiteciye Ait Oldugu Íddia Edilen Fotograf (L1llustration, 1896:352).

w °' w

364

EKLER

EK 19:

Osmanlt Bankas1 Baslaru'ru Tasvir Eden Bir Çizim (Feigl,1984:67).

EKLER

365

. .

:.

.

.

.: ·.. .

·.

: -��l:!�:-.:. ·�·i' :.::'·)-.::;:jl· c

.

- .. . ....�, ) .·{ rr,''"'\_.:rr-::

[;;

:;.::i

AFTG � TttE MASSACRES-. C:irting the De:id Armen lans to thc Cemetery

nt Shlshly. 4 J;'nmt a �k.:-.tcb br an gJ'" \\'"lt•' .1Y'.J " ,:;y. ,1� . ;_,_, .. ,, ...�,;,.. .... ;,.,.,ti� AIJ ... . '��� , (;'::...) � . ':''�I "'�.11' ·1 .:;; ., º\J d ;.., , � � ._ . ,,, ;, , J,,\.J. � I �.:..., • • • • • • .. • • 1 . . . • CJ,!Jf � Q'-eJ 'J l/V� V ' J e- '/ -' J :,...""""• "'"' � ...• ..,• .. ?'J ' V/,.. ..• OJ/,ê.,.1.. , ;, • .,, • ..,� .v/.1 .0 *_:' • (' J"J_.....,. ,,.,,...,..,.. ,..., .J.1.1 ..vtÍ ;V ,,,., IJ 4 JJJí t.JJ ; J!1 :t"' .>1 .,.,, ...r:.1 /V.J • • · .. . ,.. ,,. . . : .,.. L ",., \I Q/.s'4'1 4..,,, • �I J,,, W.l"J '!pl,H> i)� u ,.;'�_l_,1 J'! t_,.-! �u � t.J.J� �J �"":'':" 1 """ :,, ,.J ": ;:, ,.. . • . . · · I �',,., ";'.-.! (f� ,)11 �,,.'/ ,>',),�.' ;,; .., e.,.;';,;,,.,:S.J �;,,),•j i,; �'; 1 ,Y.J ;.>i,_ G4.1v' #,. � NJ ,.., � �".C.:"-:' �j... ·

..

.

:

·

�e�· �r;_.>:, t.{, J_:.,, , �' ; ; /-'! ,.., ;,,}-,M• �;_,; lr'.:�C)):.>';.,;� �:;,.;, ._,:r.,,;·.;-:;/. �� j.�.,;,, �.)�·· v,! .;.� .,,...,;�·.j� --:) ' �- � .V))_,_, N;,��,._, � !.Úz.;..· i!' l(,, ._t� �/� �ptl /;_ ��e:�': ��_p ·�:..·� �·���t ._j��·-:--_.J_. f

� �:...." . t,, -.!:1""";... ,,.,N j,� � �:.._;i �_;.., �-: ·, ·_·, "',- ��.,cj,;·� j,tO-�j, r�·" t!)j �; ��,' � J ;� p r�; '-'� ��1 Jr ;..:.,�' .. ;.;,,.;,, ./_, ' � . . . . . · :� n u• ,.)_, • ":' � �_,...1,...->)i"':''�� , j.Jôl-" J;, "°",..JJ �.,,,.) _,.:;,', :..,.. C-' 1 ;, ., );. >'1 .:,.,ü: _ .... . . .&> ·-.���; 1f ""' -:- �;�;-i..$, ,d�•,,;_,, .d:'-"" . llPI,' i� �;Í->� ��:-=- ..;_ ..,, "'�;:,;, �· ��->"" � ;� /;,.;;,· ;,�'�l' (,;�;.·�,, .

,,.

•

.

••

/

•

,.

•

' .

...

•

.

/•

•

•

• ..

..

•

. ·�

•

•

/,

./ .

...

/ •

...

•

/

..

••

1

·,·

j

,·

J

1

"'

.. •• •

•

• •

•

•

• •

o!:J trJJJ".t!/ ,.1,) '-: .Jf"-!'.� ,JJ u> ��� � ,,,,-':' �,). � 1,Ut , �� . , !,e:..: . �. '-' " ..... ti./..0 � ,)!,.1'., ..

.,

.. ...

...

i�t',:.��� ��N �.1 1w • v -="� 1��·�li� f1-':'�;!,"' ;,__, ;:"�J ;.. �� .;�.:.�;.;..> 11.1 J.,,,P-:,,,,_,, .

/

·.

.

.

,.J,.U

.

.

...

'

.

'-' "' �"'.�>,;_.,.,,,, -;Jl.1.1 •

�

4.t!,'""".

'

• •

..

•

•

"" " "

••

.

. ta;"rlo-fJ;.1,.., .,•�;..s ·C/"�� 1,,,•.,,,-!'?· ��t /

.,l,1, , ...> '- � � ..

•

•

•

1

.

•

.

/

•

•

.

..1 --( .J..,. �.,,,,,., ....,_ ....- .-.... · �_,, � � . '.--"':' � �....., ,.J.o-� l �-!uf.. • ->.,,.� .1 �"'! _,�,_,_,, ,...,..1 �I1 �1 "" �, J. . t • · , • • . ' • • • • • • -�'""'"' •.1-: J&...:' !,.l.1• .lj• ,_,_, .,y' 1 ,_ � ,,,. �-''(....>' .- 't. oJ ,:J-': 11- � J�,,I/""' \:?.,l.1 �..,; "

'

...

.

'

-

....

. �� . (lr'J-' �� ,. � �_,..�..

__, ,

�

... ...

•

,.

..

•

•

� �;;_.1 �;

...

• 1

•

•

/'

.,,,

.

•

"":" �.I» � e>,;:-,.,,

......

,...... .

•

•

,,

.:-... ... .., "'�#'1;.À>'·.;� ..:.. .,, �� �; ;, ....

•

;'

•

• •

'·

� W.. ..1-: ,... J 1...(o&; ' ,,,,l..,.1

.. • ,.. .,, ,,

� �-=' .i>-(�"'"' ;J� -

..::.)

Krikor, Bedros'un oglu 27 Agustos'ta Haskõy'de Hüseyin'i yaralama

1

57

Melkon (Yazmac1)

Ki§larnCl diJ

1

-

-

Süleyman, Edhem, Kamil, Seidali

Çahnml§ mallan bulundurma

4

230

4

Büyiik Millet Haru

Gaiatada ate§ etme ve yaralama

10

57

10

Dokuzuna berat; 2 Kas1m yahuzca birine (Garabet) 10 vtlhk ceza

Krikor A. Sarkis

Ki§larnc1 dil ve sultana hakaret

1

57

1

15 ytlhk agir hapis cezas1

1 Kas1m

�aban ve ismail

Manouk'u yaralama

2

179

2

�aban berat; ismail 1 ytl hapis cezas1

26 Ekim

Mustafa Çavu§

Movses'i yaralama

1

1

Beraat

26 Ekim

-

-

1

t'1

�

"'

:;:l

Dava

Kisa õzet

Bedros (Berber)

Ki§kuttct clil

Munrdiç (?)

Galatàda silahla ate§

Mesrob Munrdiç (?) Bourse Han

Ki§kuttct clil

Ki§kuttct clil

�t Mahküm Madde 5a}'IS1 Müslüman Rwn Yahudi 1

57

Verilen ceza

Tarih

1

3 ytl agir hapis cezas1

26 Ekim

Ermeni

1

-

-

-

-

1

Berat

26 Ekim

1

-

-

-

-

1

Berat

26 Ekim

1

-

-

-

-

1

Üç ytl hapis

27 Ekim

3

-

Galata'da silahla ate§ eden Ermeniler

3

Yedi Müslüman genç ve iki Acem

Çalmti mallan bulundurma

9

230

9

Berat; 2 Acerrie 12 ay ccza

Hüseyin

Çahnan Mallan bulundurma

1

230

1

3 ay hapis cczas1 27 Ekim

Arif ve Hwnet

Avrus1

2

230

2

-

-

-

Ayru ceza

28 Ekim

Abdullah

Avrus1

1

230

1

-

-

-

Avrn ceza

28 Ekim

Mülahazalar

"' 00 o

Beklemcdc 27 Ekim

(Vtvalnnda)

Abram

Avrns1

1

230

-

-

1

-

5 ay hapis cczas1 28 Ekim

On üç Kürt

Avrus1

13

-

13

-

-

-

-

-

Torsoun

Para çalma

1

-

1

-

-

-

ittifalda beraat

29 Ekim

Kroccker Oteli

Polis üzerine bomba atan Ermeniler

4

57

Ahmed, Salih ve di�rleri

Haskõy'de bir Ermeninin õldürülmesi

5

Abdurrahman ve di�leri

Ôldürme ve yaralama

6

Hasan, Süleyman ve Osman

ÇalmmI§ mallan bulundurma

3

Küçük Millet Haru

26 Agustos'ta askerler üzerine ate§ açma

6

4

6 230

3

Bogos, 15 ytl agir hapis; diger üçü 10 ytl agir hapis

31 Ekim

-

-

Oybirligi ile beraat

29 Ekim

Hüseyin beraat;

31 Ekim

diger ikisi 3 ay

t'1 ;:-::

� Beklcmede

Beklemede

hapis cczas1 6

-

-

-

�

Dava

Milliyet Mahlaim Madde sayis1 Müslüman Rum Yahudi

Kisa õzet

Bilgi yok

(?)

-

Bili; vok

10 ytl hapis cezas1

3 Kasim

-

15 ytl hapis cezas1

3 Kasim

-

-

-

-

1

Oybirligi ile beraat

3 Kasim

-

1

1

Oyçoklugu ile beraat

3 Kasim

-

5

5

4 idam, bir berat -

Çahrum� bulundurma (?)

Manasbrh Mehmed

Avrus1 (?)

Krikor, Serkis'in oglu

Askerlere ate� etme

Stepan

Ayrus1

1

(Avakian), Mihran ve Yervant

K.t�lartic1 doküman ve belge

2

2

Agop

Ki�larticilik

1

Pirapi

Ki�lartic1 dil

izmirlioglu Han

26 ve 27 Agustos'ta Voyvoda kar�mdan bomba atma ve : yaralama

Mülahazalar

-

Ali bin �erif

mal

Tarih

Verilen ceza

Ermeni

1

(?)

1

1

(?)

1

1

57

1

58

1

Ali ve Muharrem

Çahnti e� bulundurma

2

Ohannes

Silah ve patlaym bulundurma

1

Kumik

Yaralama

1

Katinko

Kadma kõtü sõz sõvleme

1

Charid Eshcaf

Mardiros'u yaralama

1

Eugenides Bankas1 (Societe Generale Ottomane)

Osmanh Bankas1 kar�1smdan ate� edip bomba atma

6

(?) -

-

(uygulanru)

230

-

2

-

5 ay hapis cezas1 3 Kasim

-

-

1(?) 179 58

-

1

-

-

1

Berat

1

Berat

1

Berat

-

4 ay hapis cezas1

6

5 idam 1 berat

-

�

6 Kasim

9 Kasim

"' 00 ......

Dava Bedros

Kisa õzet Kõtü sõz (?)

Ali Çavui ve Melimed Hus1zhk

Milliyet Mahlaim Madde SaytSl Müslüman Rwn Yahudi 1

?

2

222

1

58

M1gmbç (?)

Askerlere atei etme

Tekfur

Ktiktrtiahk

1

65

Aoram ve digerleri

Çahntt eiya bulundurma

3

230

Ermeni 1

2

-

-

1

1

Verilen ceza 10 ytl hapis cezast arul�nrtlnui

�

7 Kasrm

10 ytl hapis cezas1 arul�ttnlm·i Berat

3

1 berat, 3 ay hapis cezas1

1

3 ay hapis cezas1

Izak

Ayru suç

1

230

Ayru suç

1

230

1

Avru ceza

Mustafa, Hüseyin, Muhammed

Hm1zhk

3

?

3

2 ay hapis cezas1 1 berat

Ali ve Hüseyin

Çahntt e� bulundurma

1

230

1

Chak Salomon

H1rsizhk

1

?

Ali'ye 6 ay hapis Hüsevin Berat

1

57 230

1

trl

�

trl �

Berat 1

6 ytl agir hapis (çoihtnlukla) Berat

2

Osman ve Elia

Çahntt mal bulundurma

2

Hüseyin ve Halil

Stepan'm õldürülmesi

2

Movses

Askerlere atei

1

Garabed

Ayru suç

1

Nuradunghian Haru

Atei edip bomba atma

9

57

9

Üç kiiiye 15 ytl, altt kiiive berat

Theodoride Eczanesi

Bomba atma

5

58

5

Dõrt kiiiye berat, 1 idam

Aleksiyadi Han

Atei etme ve bomba atma

2

Bile:i vok

2 57

Miilahazalar

1 ytl hapis cezast

Mehmed

Arakel, Markar'm oglu Askerlere atei

Tarih

1

15 ytl a� hapis

1

Oybirligiyle berat

2

Berat (?)

l0 Kas1m

Dava

lúsaõzet

Milliyet Mahlaim Madde sayis1 Müslüman Rum Yahudi

Ermeni 6

Verilen ceza

Askerlere atei etme

6

Kõtü sõz ve niyet

1

57

1

3 ytl agrr hapis

Komando Han (istanbul)

Askerlere atei etme

18

57

18

14 berat, 1 on hei ytl agulajt1nlm1i hapis, 3 on ytlhk hapis

Agop, Bedros ve Garabed

Fener'de evlerden atei

3

3

Berat

Bebek Fmru

Atei etme ve õldürme

6

6

Bitmemii

Haskõy Kilisesi

Atei etme ve bomba atroa

27

27

13 berat, 4 idarn, 7 kiii 15 ytl, 2 kiii 10 ytl, lkiii 3 ytl agrr hapis

Halil P"!a Han1

Askerlere atei etme

6

Misak

Bilgi almak için bir askeri tehdit etme

1

57

17

230

1

222

21

Çahnm1i ejya bulundurmaktan suçlu krrk iki kiii Ayaktalomma atei etme

1

Kandilli Olayi

Çahnm1i ejya bulundurma ve himzhk

21

Lorando Han

Askerlere atei etme

6

Havyar Han

Dõrt yeni suçlu, yirmi iki mahkum

Bedros

58

EK 34: Íngiliz Elçiligi'nin Mahkeme Íle Ílgili Nihai Raporu (Blue Book,

Mülahazalar

Berat

Credit General Artin

(uygulandi)

Tarih

6

Berat

1

5 ytl agrr hapis

16

Berat (23 Müslüman ve iki Ermeni 6 ay hapis cezaS1}

1

Berat

�

14 berat, 7 kiii 3

ytl hapis cezaSI

1897:76-78)

6

Çogunluk oylanyla berat

22

Berat