Opera, Pars XIV, 2: De civitate Dei libri XI-XII

Citation preview

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0000unse_q4i9

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVIII

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XL VIII

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS XIV, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCML V

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI DE CIVITATE DEI LIBRI XI-XXII

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLV

AD FIDEM QVARTAE EDITIONIS TEVBNERIANAE QVAM A. MCMXXVIII-MCMXXIX CVRAVERVNT

BERNARD VS DOMBART

et

ALPHONSVS KALB

paucis emendatis mutatis additis

NOTAE CODICVM ET EDITIONVM. cod. Lugdunensis 607, saec. vi (lib. i-v). correcturae saec. ix. cod. Lugdunensis 606, saec. ix (lib. 1 [in.] ;

vi-xiv).

cod. Lugdunensis 606, saec. ix (lib. i-v). cod. Veronensis XXVIII(26), saec. v in. (lib.

xi-xvi).

cod. Corbeiensis, Paris, Bibl. Nat. Lat. 12.214 + Petropolitanus Q. v. I, N° 4, saec. vi (lib. i-x). cod. Monacensis Lat. 6259 (Frising.), saec. x (lib. xv-xxn). cod. Monacensis Lat. 3831 (August.), saec. x (lib. 1xxn). cod. Monacensis Lat. 6267 (Frising.), saec. IX (lib. i-xvxn). cod. Coloniensis 75 (lib. i-x).

(Darmstadt. 2077), saec. vm

cod. Sangallensis 178, saec. ix (lib.

xi-xxii).

cod. Monacensis Lat. 13.024 (Ratisb.), saec. x (lib. i-xxii).

cod. Bernensis 12-13, saec.

xi (lib. i-xxii).

cod. Bernensis 332, saec. xi (x ?) cod.

(lib. xix-xxii).

Monacensis Lat. 28.185 (August.), saec.

xiii

(lib. i-xxii).

cod. Bernensis 134, saec. x (lib.

i-xxii).

cod. Parisiensis 2050, saec. x (lib.

i-xxii).

cod. Parisiensis 2051, saec. x (lib.

i-xxii).

cod. Parisiensis 2053, saec. x (lib.

i-viii).

cod. Parisiensis 11.638, saec. x (lib.

i-xxii).

cod. Parisiensis 11. 637 (Sangermanensis 253), saec. xi (lib. xi-xxii). cod. Parisiensis 12.215 (Corbeiensis), saec. X (lib. XVI-XXIl).

cod. Patauinus 1469, saec.

xiv

(lib.

i-xxii).

cod. Patauinus 1490, saec.

xiii

(lib.

i-xxii).

specimina cod. S. Crucis saec. x.

138 (Bibl.

Vitt.

Emm.)

spec. cod. S. Crucis 391 (Bibl. Vitt. Emm.) saec. x. spec. cod. Farfensis 26 (Bibl. Vitt. Emm.) saec. xi. cod. Parisiensis, Bibl. Nat., nouv. acq. 2171 (lection. Silense), saec. xi (lib. xxu, 8) (edid. G. Morin, Anecd. Maredsol. I, 1894, p. 20-28). excerpta Primasii Hadrumetini (edid. J. Haussleiter, Erlangae et Lipsiae, 1891, p. 162-165). Eugipii Excerpta, ed. P. Knoell, Vindobonae, 1885 (CSEL IX1). Ea = Eugipii codex Ambrosianus C 73 inf., saec. vn ; Ea = cod. Desnoyersii n. 1720, saec. vm ; £« = cod. Sangallensis n. 176, saec. ix ; Em —

cod. Cheltenham. (Mediomont.) n. 12.263, saec. vnr; Ep = cod. Parisiensis n. 11.642, saec. ix ; E* = codicis Parisiensis folia sex postrema ; E‘ = cod. Parisiensis n. 2109, olim Tellerianus, saec. ix ; Ev = cod. Vaticanus n. 3375, saec. VII. Re

cod. Remensis, Bibl. mun. 403, saec. xii (epist. ad Firmum; item adnotamus uariarum lectionum specimina quae exscripsit Lambot).

P

cod. Parisiensis, Sainte Genevieve 2757, saec. xv (epist. ad Firmum).

ed. princ.

ed. anno 1467 Sublaquei excusa.

ed. Arg.

ed. Argentoratensis typis Iohannis Mentelini anno i468( ?) expressa.

ed. Vind.

ed. Vindelini anno 1470 Venetae excusa.

ed. Mog.

ed. Schoefferi anno 1473 Moguntiae excusa.

ed. Am{erb).

ed. Amerbachi anno 1489 (1490) Basileae excusa.

ed. Viu.

ed. Ludouici Viuis anno 1522 Basileae excusa.

ed. Lou.

ed. theologorum 1576 impressa.

ed. Ben.

ed. Benedictinorum ex Congreg. S. Mauri, excusa Parisiis anno 1685 c1).

v

ed. quae anno 1838 post recensionem Benedictino¬ rum Duebneri inprimis cura Parisiis prodiit.

PL

ed. J. P. Migne, Patrologia Latina, t. 41, Parisiis, 1841O.

Hoffm.

ed. Eman.

Louaniensium

Hoffmanni, Vindob.

Antuerpiae

anno

1899-1900 (CSEL

xl)(3).

Wey.

ed. Caroli Weymani, ex offic. Bremensi 1924.

Welld.

ed. J. E. C. Welldonii, Londinii 1924.

Do.

2.3-4

edd. Dombarti Ia (Lipsiae 1863), IIa (1877), IIIa (1905-08), IVa (1928-29, recognouit A. Kalb).

progr.

Dombarti programma gymnasii Norimbergensis a. 1862.

CE

Corpus scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum.

br

D. De Bruyne, Les citations bibliques dans le De Ciuitate Dei, in Rev. Biblique, XLI, 1932, p. 350-560.

Frick, F(ont.) A{ug.)

C. Frick, Die Quellen Augustins in XVIII. seiner Scbrift De Ciuitate Dei, Hoxter, 1886.

Buche

Vncorum angulatorum duae adhibitae sunt formae, quarum una [ ] ea inclusa sunt, quae, quamquam a codicibus exhibentur, tamen rationi ita repugnant ut omittenda uidentur, altera < ) ea, quae, etsi haud inepta sunt, librorum tamen manu scriptorum auctoritate parum firmantur. (1) Folia in margine huius editionis adnotantur siglo fi. (2) Item siglo PL in margine huius editionis paginae adnotantur. (3) Folia indicamus in margine siglo V. — De hac editione Vindob nensi, adi quae scripsit P. Lejay, in Rev. critique, XLIX, 1900, p. 165 sq. ; L 1901, p. 326 sqq.

321

DE CIVITATE DEI LIBRI

XXII

LIBER XI. cap.

1

5

10

x5

20

25

3°

Ciuitatem Dei dicimus, cuius ea scriptura testis est, quaej PL non fortuitis motibus animorum, sed plane summae dispo-' 5D sitione prouidentiae super omnes omnium gentium litteras omnia sibi genera ingeniorum humanorum diuina excellens auctoritate subiecit. Ibi quippe scriptum est : Gloriosa dicta V 511 sunt de te, ciuitas Dei ; et in alio psalmo legitur : Magnus Dominus et laudabilis nimis in ciuitate Dei nostri, in monte sancto eius, dilatans exultationes uniuersae terrae ; et paulo post in eodem psalmo : Sicut audiuimus, ita et uidimus, in ciuitate domini uirtutum, in ciuitate Dei nostri ; Deus fundauit earn in aeternum ; item in alio : Fluminis impetus laetificat ciuita¬ tem Dei, sanctificauit tabernaculum suum Altissimus ; Deus in medio eius non commouebitur. His atque huius modi testimoniis, quae omnia commemorare nimis longum est, didicimus esse quandam ciuitatem Dei, cuius ciues esse concupiuimus illo amore, quern nobis illius conditor inspirauit. Huic conditori sanctae ciuitatis ciues terrenae ciuitatis deos suos praeferunt ignorantes eum esse Deum deorum, non deorum falsorum, hoc est impiorum et superborum, qui eius incom- ^ 272 mutabili omnibusque communi luce priuati et ob hoc ad quandam egenam potestatem redacti suas quodam modo priuatas potentias consectantur honoresque diuinos a deceptis subditis quaerunt ; sed deorum piorum atque sanctorum, qui potius se ipsos uni subdere quam multos sibi, potiusque Deum colere quam pro Deo coli delectantur. Sed huius sanctae ciui¬ tatis inimicis decern superioribus libris, quantum potuimus, domino et rege nostro adiuuante respondimus. Nunc uero quid a me iam expectetur agnoscens meique non inmemor debiti de duarum ciuitatum, terrenae scilicet et caelestis, quas in hoc interim saeculo perplexas quodam modo diximus I, 6 Ps. 86, 3

11 Ps. 47, 2, 3, 9

13 Ps. 45, 5 sq.

I, 7 nimis V A F G B a e Ip ualde b v 11 laetificant br (cfr Enarr.) 15 concupiuimus V A F b2 e l concupimus Bab1 concupiscimus p v Hojfm. eius A Frb el 18 deorum deum falsum e 25 coli del. A G lp t v del. coli V F Babe

Quaterniones sunt XXII quos in unum corpus redigere multum est. Et si duos uis codices fieri, ita diuidendi sunt ut decern libros habeat unus, alius duodecim. Decern quippe illis uanitates refutatae sunt impiorum, reliquis autem demonstrata atque defensa est nostra religio, quamuis et in illis hoc factum sit ubi opportunius fuit, et in istis istud. Augustinus ad Firmum {supra, p. Ill, l. 5-10).

322

DE CIVITATE DEI XI, 1-3

inuicemque permixtas, exortu et excursu et debitis finibus, quantum ualuero, disputare eius ipsius domini et regis nostri V 512 ubique opitulatione fretus adgrediar, primumque dicam, quern ad modum exordia duarum istarum ciuitatum in angelorum 35diuersitate praecesserint. cap. II Magnum est et admodum rarum uniuersam creaturam corpoream et incorpoream consideratam compertamque mu- /x 273 tabilem intentione mentis excedere atque ad incommutabilem Dei substantiam peruenire et illic discere ex ipso, quod cun3 ctam naturam, quae non est quod ipse, non fecit nisi ipse. Sic enim Deus cum homine non per aliquam creaturam loquitur corporalem, corporalibus instrepens auribus, ut inter sonantem et audientem aeria spatia uerberentur, neque per eius modi spiritalem, quae corporum similitudinibus figuratur, 10 sicut in somnis uel quo alio tali modo (nam et sic uelut corpo¬ ris auribus loquitur, quia uelut per corpus loquitur et uelut interposito corporalium locorum interuallo ; multum enim similia sunt talia uisa corporibus) ; sed loquitur ipsa ueritate, PL si quis sit idoneus ad audiendum mente, non corpore. Ad illud 318 15 enim hominis ita loquitur, quod in homine ceteris, quibus homo constat, est melius, et quo ipse Deus solus est melior. Cum enim homo rectissime intellegatur uel, si hoc non potest, saltern credatur factus ad imaginem Dei: profecto ea sui parte est propinquior superiori Deo, qua superat inferiores suas, V 313 20 quas etiam cum pecoribus communes habet. Sed quia ipsa mens, cui ratio et intellegentia naturaliter inest, uitiis quibusdam tenebrosis et ueteribus inualida est, non solum ad inhaerendum fruendo, uerum etiam ad perferendum incommutabile lumen, donee de die in diem renouata atque sanata fiat 23 tantae felicitatis capax, fide primum fuerat inbuenda atque purganda. In qua ut fidentius ambularet ad ueritatem, ipsa ueritas, Deus Dei filius, homine adsumpto, non Deo consumpto, eandem constituit et fundauit fidem, ut ad hominis Deum iter esset homini per hominem Deum. Hie est enim mediator 50 Dei et hominum, homo Christus Iesus. Per hoc enim mediator, per quod homo, per hoc et uia. Quoniam si inter eum qui tendit et illud quo tendit uia media est, spes est perueniendi; si autem desit aut ignoretur qua eundum sit, quid prodest nosse quo eundum sit ? Sola est autem aduersus omnes er33 rores uia munitissima, ut idem ipse sit Deus et homo ; quo itur Deus, qua itur homo. cap. in Hie prius per prophetas, deinde per se ipsum, postea per II, 30

1.

Tim.

2, 5

33 quemammodum V (semper) II, # spiritual. B v (semper)

10 somnis mss somniis v

31 quoniam] quia B

DE CIVITATE DEI XI, 3-4

5

10

15

20 cap. IV

5

10

15

20

323

apostolos, quantum satis esse iudicauit, locutus etiam scripturam condidit, quae canonica nominatur, eminentissimae auctoritatis, cui fidem habemus de his rebus, quas ignorare non expedit nec per nos ipsos nosse idonei sumus. Nam si ea sciri possunt testibus nobis, quae remota non sunt a sensibus nostris siue interioribus siue etiam exterioribus (unde et praesentia nuncupantur, quod ita ea dicimus esse prae sensi¬ bus, sicut prae oculis quae praesto sunt oculis) : profecto ea, V 514 quae remota sunt a sensibus nostris, quoniam nostro testimonio scire non possumus, de his alios testes requirimus eisque credimus, a quorum sensibus remota esse uel fuisse non credimus. Sicut ergo de uisibilibus, quae non uidimus, eis credimus, qui uiderunt, atque ita de ceteris, quae ad suum quemque sensum corporis pertinent : ita de his, quae animo ac mente sentiuntur (quia et ipse rectissime dicitur sensus, n 274 unde et sententia uocabulum accepit), hoc est de inuisibilibus quae a nostro sensu interiore remota sunt, his nos oportet credere, qui haec in illo incorporeo lumine disposita didicerunt uel manentia contuentur. Visibilium omnium maximus mundus est, inuisibilium PL omnium maximus Deus est. Sed mundum esse conspicimus, 349 Deum esse credimus. Quod autem Deus fecerit mundum, nulli tutius credimus quam ipsi Deo. Vbi eum audiuimus ? Nusquam interim nos melius quam in scripturis sanctis, ubi dixit propheta eius : In principio fecit Deus caelum et ten am. Numquidnam ibi fuit iste propheta, quando fecit Deus caelum et terram ? Non ; sed ibi fuit sapientia Dei, per quam facta sunt omnia, quae in animas sanctas etiam se transfert, amicos Dei et prophetas constituit eisque opera sua sine strepitu intus V 515 enarrat. Loquuntur eis quoque angeli Dei, qui semper uident faciem Patris uoluntatemque eius quibus oportet adnuntiant. Ex his unus erat ista propheta, qui dixit et scripsit : In pnncipio fecit Deus caelum et terram. Qui tam idoneus testis est, per quern Deo credendum sit, ut eodem spiritu Dei, quo haec sibi reuelata cognouit, etiam ipsam fidem nostram futuram tanto ante praedixerit. Sed quid placuit aeterno Deo tunc facere caelum et terram, quae antea non fecisset ? Qui hoc dicunt, si mundum aeternum sine ullo initio et ideo nec a Deo factum uideri uolunt, nimis auersi sunt a ueritate et letali morbo impietatis insaniunt.

IV, 9 Sap. 7, 27 ; Prou. 8, 27

III, 5 nosmet ipsos v

11 Mt. 18, 10

12 a om. V

16 qua V

18 hiis B iis v corpor. V

IV, 3 totius V1 F l11 potius GBE 9 sanct. etiam V et. s. rell. v et G -feret t -ferens/) Hoffm. 18 tunc] turn A r touting / 19 antep

transfert

324

25

30

35

40

45

50

55

60

DE CIVITATE DEI XI, 4

Exceptis enim propheticis uocibus mundus ipse ordinatissima sua mutabilitate et mobilitate et uisibilium omnium pulcherrima specie quodam modo tacitus et factum se esse et non nisi a Deo ineffabiliter atque inuisibiliter magno et ineffabiliter atque inuisibiliter pulchro fieri se potuisse proclamat. Qui autem a Deo quidem factum fatentur, non tamen eum temporis uolunt habere, sed suae creationis initium, ut modo quodam uix intellegibili semper sit factus, dicunt quidem aliquid, unde sibi Deum uidentur uelut a fortuita temeritate defendere, ne subito illi uenisse credatur in mentem, quod numquam ante uenisset, facere mundum, et accidisse illi uoluntatem nouam, cum in nullo sit omnino mutabilis ; sed non uideo quo modo eis possit in ceteris rebus ratio ista subsistere maximeque in anima, quam si Deo coaeternam esse contenderint, unde illi acciderit noua miseria, quae num¬ quam antea per aeternum, nullo modo poterunt explicare. V 516 Si enim alternasse semper eius miseriam et beatitudinem dixerint, necesse est dicant etiam semper alternaturam; unde ilia eos sequetur absurditas, ut etiam cum beata dicitur in hoc utique non sit beata, si futuram suam miseriam et turpitudinem praeuidet; si autem non praeuidet nec se turpem ac miseram fore, sed beatam semper existimat. falsa PL opinione sit beata ; quo dici stultius nihil potest. Si autem 32° semper quidem per saecula retro infinita cum beatitudine alternasse animae miseriam putant, sed nunc iam de cetero, ^ 275 cum fuerit liberata, ad miseriam non esse redituram, nihilo minus conuincuntur numquam earn fuisse uere beatam, sed deinceps esse incipere noua quadam nec fallaci beatitudine ; ac per hoc fatebuntur accidere illi aliquid noui, et hoc magnum atque praeclarum, quod numquam retro per aeternitatem accidisset. Cuius nouitatis causam si Deum negabunt in aeterno habuisse consilio, simul eum negabunt beatitudinis eius auctorem, quod nefandae impietatis est; si autem dicent etiam ipsum nouo consilio excogitasse, ut de cetero sit anima in aeternum beata, quo modo eum alienum ab ea, quae illis quoque displicet, mutabilitate monstrabunt ? Porro si ex tempore creatam, sed nullo ulterius tempore perituram, tamquam numerum, habere initium, sed non habere finem fatentur, et ideo semel expertam miserias, si ab eis fuerit li¬ berata, numquam miseram postea futuram : non utique dubitabunt hoc fieri manente incommutabilitate consilii Dei.

27 eum om. p t 33 nou. uol. A r lp t 38 semp. alt. / 39 altemare nat. A2 F G alternasse nat.B r2 el2 altematam nat.b 49 sequatur^d1 sequitur^d2 It 47-48 nihilhominus V e 50 illi om. I 54 dicunt /1 55 ut om. A r 56 eum om. A r

DE CIVITATE DEI XI, 4-5

65 cap. V

5

10

15

20

25

30

35

325

Sic ergo credant et mundum ex tempore fieri potuisse, nec tamen ideo Deum in eo faciendo aeternum consilium uoluntatemque mutasse. Deinde uidendum est, isti, qui Deum conditorem mundi V517 esse consentiunt et tamen quaerunt de mundi tempore quid respondeamus, quid ipsi respondeant de mundi loco. Ita enim quaeritur, cur potius tunc et non antea factus sit, quern ad modum quaeri potest, cur hie potius ubi est et non alibi. Nam si infinita spatia temporis ante mundum cogitant, in quibus eis non uidetur Deus ab opere cessare potuisse, similiter cogitent extra mundum infinita spatia locorum, in quibus si quisquam dicat non potuisse uacare Omnipotentem, nonne consequens erit, ut innumerabiles mundos cum Epicuro somniare cogantur (ea tantum differentia, quod eos ille fortuitis motibus atomorum gigni asserit et resolui, isti autem opere Dei factos dicturi sunt), si eum per interminabilem inmensitatem locorum extra mundum circumquaque patentium uacare noluerint, nec eosdem mundos, quod etiam de isto sentiunt, ulla causa posse dissolui ? Cum his enim agimus, qui et Deum incorporeum et omnium naturarum, quae non sunt quod ipse, creatorem nobiscum sentiunt; alios autem nimis indignum est ad istam disputationem religionis admittere, maxime quod apud eos, qui multis diis sacrorum obsequium deferendum putant, isti philosophos ceteros nobilitate atque PL auctoritate uicerunt, non ob aliud, nisi quia longo quidem 321 interuallo, uerum tamen reliquis propinquiores sunt ueritati. An forte substantiam Dei, quam nec includunt nec determi- V 518 nant nec distendunt loco, sed earn, sicut de Deo sentire dignum est, fatentur incorporea praesentia ubique totam, a tantis locorum extra mundum spatiis absentem esse dicturi sunt, et uno tantum atque in comparatione illius infinitatis tarn exiguo loco, in quo mundus est, occupatam ? Non opinor eos m 276 in haec uaniloquia progressuros. Cum igitur unum mundum ingenti quidem mole corporea, finitum tamen et loco suo determinatum et operante Deo factum esse dicant: quod respon¬ dent de infinitis extra mundum locis, cur in eis ab opere Deus cesset, hoc sibi respondeant de infinitis ante mundum temporibus, cur in eis ab opere Deus cessauerit. Et sicut non est consequens, ut fortuito potius quam ratione diuina Deus non alio, sed isto in quo est loco mundum constituent, cum pariter infinitis ubique patentibus nullo excellentiore merito posset

V, 1 isti V AF rG2 a1 e l istis G1 B a- b t p v 6 si om. F 7 similiter ergo cog. F cogitant b e l 15 eos de mundo A1 r ilia c. A r 17 non om. A1 r 21 nouitate (ex nobit) V2 28 in conparationem V Hoffm. cf. nr, 12, 29 ; 21, 2S-29 ; xr, 7, IS ; 11, 34 40 hum. intellegentia conpr. A2 F G e hum.

326

DE CIVITATE DEI XI, 5-7

hie eligi, quamuis eandem diuinam rationem, qua id factum 40 est nulla possit humana conprehendere : ita non est consequens, ut Deo aliquid existimemus accidisse fortuitum, quod illo potius quam anteriore tempore condidit mundum, cum aequaliter anteriora tempora per infinitum retro spatium praeterissent nec fuisset aliqua differentia, unde tempus tem45 pori eligendo praeponeretur. Quod si dicunt inanes esse hominum cogitationes, quibus infinita imaginantur loca, cum locus nullus sit praeter mundum : respondetur eis isto modo inaniter homines cogitare praeterita tempora uacationis Dei, cum tempus nullum sit ante mundum. cap. vi Si enim recte discernuntur aeternitas et tempus, quod V 519 tempus sine aliqua mobili mutabilitate non est, in aeternitate autem nulla mutatio est : quis non uideat, quod tempora non fuissent, nisi creatura fieret, quae aliquid aliqua motione mu5 taret, cuius motionis et mutationis cum aliud atque aliud, quae simul esse non possunt, cedit atque succedit, in breuioribus uel productioribus morarum interuallis tempus sequeretur ? Cum igitur Deus, in cuius aeternitate nulla est omnino mutatio, creator sit temporum et ordinator : quo modo dicatur 10 post temporum spatia mundum creasse non uideo, nisi dicatur ante mundum iam aliquam fuisse creaturam, cuius motibus tempora currerent. Porro si litterae sacrae maximeque ueraces ita dicunt, in principio fecisse Deum caelum et terram, ut nihil PL antea fecisse intellegatur, quia hoc potius in principio fecisse 322 15 diceretur, si quid fecisset ante cetera cuncta quae fecit : procul dubio non est mundus factus in tempore, sed cum tempore. Quod enim fit in tempore, et post aliquod fit et ante aliquod tempus ; post id quod praeteritum est, ante id quod futurum est; nullum autem posset esse praeteritum, quia 20 nulla erat creatura, cuius mutabilibus motibus ageretur. Cum tempore autem factus est mundus, si in eius conditione factus est mutabilis motus, sicut uidetur se habere etiam ordo ille primorum sex uel septem dierum, in quibus et mane et uespera nominantur, donee omnia, quae his diebus Deus fecit, sexto 25 perficiantur die septimoque in magno mysterio Dei uacatio commendetur. Qui dies cuius modi sint, aut perdifficile nobis ^ 277 aut etiam inpossibile est cogitare, quanto magis dicere. V 520 cap. VII Videmus quippe istos dies notos non habere uesperam nisi de solis occasu nec mane nisi de solis exortu ; illorum autem

conpr. natura B

41 accessisse Emv

42 cum om. I

VI, 2 mobili om. BE 8 omn est Apt 9 temporis / 11 aliqua .. creatura p t 19 possit l1 esse om. pi 23 et mane] et om. A1 B E nominatur p t 24 in his A1 G p t facit / 27 etiam om.

DE CIVITATE DEI XI, 7-8

5

10

15

20

25

30

35

cap. VIII

327

priores tres dies sine sole peracti sunt, qui die quarto factus refertur. Et primitus quidem lux uerbo Dei facta atque inter ipsam et tenebras Deus separasse narratur et eandem lucem uocasse diem, tenebras autcm noctem ; sed qualis ilia sit lux et quo alternante motu qualemque uesperam et mane fecerit, remotum est a sensibus nostris, nec ita ut est intellegi a nobis potest, quod tamen sine ulla haesitatione credendum est. Aut enim aliqua lux corporea est, siue in superioribus mundi partibus longe a conspectibus nostris siue unde sol postmodum accensus est ; aut lucis nomine significata est sancta ciuitas in sanctis angelis et spiritibus beatis, de qua dicit apostolus : Quae sursum est Hierusalem, mater nostra aeterna in caelis : ait quippe et alio loco : Omnes enim uos filii lucis estis et filii diei ; non sumus noctis neque tenebrarum ; si tamen et uespe¬ ram diei huius et mane aliquatenus congruenter intellegere ualeamus. Quoniam scientia creaturae in comparatione scientiae Creatoris quodam modo uesperascit, itemque lucescit et mane fit, cum et ipsa refertur ad laudem dilectionemque Creatoris ; nec in noctem uergitur, ubi non Creator creaturae dilectione relinquitur. Denique scriptura cum illos dies dinu- V 521 meraret ex ordine, nusquam interposuit uocabulum noctis. Non enim ait alicubi : Facta est nox ; sed : Facta est uespera et factum est mane dies unus. Ita dies secundus et ceteri. Cognitio quippe creaturae in se ipsa decoloratior est, ut ita dicam, quam cum in Dei sapientia cognoscitur, uelut in arte qua facta est. Ideo uespera quam nox congruentius diei potest ; quae tamen, ut dixi, cum ad laudandum et amandum refertur Creatorem, recurrit in mane. Et hoc cum facit in cognitione sui ipsius, dies unus est; cum in cognitione firmamenti, quod inter aquas inferiores et superiores caelum appellatum est, PL dies secundus ; cum in cognitione terrae ac maris omniumque 323 gignentium, quae radicibus continuata sunt terrae, dies tertius ; cum in cognitione luminarium maioris et minoris om¬ niumque siderum, dies quartus ; cum in cognitione omnium ex aquis animalium natatilium atque uolatilium, dies quintus ; cum in cognitione omnium animalium terrenorum atque ipsius hominis, dies sextus. Cum uero in die septimo requiescit Deus ab omnibus operibus suis et sanctificat eum, nequaquam est accipiendum pueriliter, tamquam Deus laborauerit operando, qui dixit et VII, 14 Gal. 4, 26

16 1. Thess. 3, 5

VII, 3 priorum / Emv 6 sit om. V1 14 ihrlm B Ierus. v 15-16 non — diei om. e 16 sumus] estis p nostis V 18 in conparationem V l Emtv Hoffm. (cj. 5, 28) 28 quam] quae a Emv 29 et (uel a) ad amand. A F lp a Hoffm. 31 cognitionem sui V B Epl cognitionem firm. V B EmptT 33. 35.36. 38 cognitionem B (33 item Emv) 37 natantium et (atque p t) uolantium Apt natantium (pm. et uol.) /; cf. xn, 24, 4

328

cap.

DE CIVITATE DEI XI, 8-9

facta sunt uerbo intellegibili et sempiterno, non sonabili et 5 temporali. Sed requies Dei requiem significat eorum qui requiescunt in Deo, sicut laetitia domus laetitiam significat eorum, qui laetantur in domo, etiamsi non eos domus ipsa, sed alia res aliqua laetos facit. Quanto magis, si eadem domus pulchritudine sua faciat laetos habitatores, ut non solum eo 10 loquendi modo laeta dicatur, quo significamus per id quod continet id quod continetur (sicut « theatra plaudunt, prata mugiunt», cum in illis homines plaudunt, in his boues mugiunt) ; sed etiam illo, quo significatur per efficientem id quod efficitur ; sicut laeta epistula dicitur, significans eorum laeti15 tiam, quos legentes efficit laetos. Conuenientissime itaque, cum Deum requieuisse prophetica narrat auctoritas, signifi¬ catur requies eorum, qui in illo requiescunt et quos facit ipse requiescere ; hoc etiam hominibus, quibus loquitur et propter quos utique conscripta est, promittente prophetia, quod etiam 20 ipsi post bona opera, quae in eis et per eos operatur Deus, si ad ilium prius in ista uita per fidem quodam modo accesserint, in illo habebunt requiem sempiternam. Hoc enim et sabbati uacatione ex praecepto legis in uetere Dei populo figuratum est, unde suo loco diligentius arbitror disserendum. IX Nunc, quoniam de sanctae ciuitatis exortu dicere institui et prius quod ad sanctos angelos adtinet dicendum putaui, quae huius ciuitatis et magna pars est et eo beatior, quod numquam peregrinata, quae hinc diuina testimonia suppe5 tant, quantum satis uidebitur, Deo largiente explicare curabo. Vbi de mundi constitutione sacrae litterae loquuntur, non euidenter dicitur, utrum uel quo ordine creati sint angeli; sed si praetermissi non sunt, uel caeli nomine, ubi dictum est : In principle) fecit Deus caelum et terram, uel potius lucis huius, 10 de qua loquor, significati sunt. Non autem esse praetermissos hinc existimo, quod scriptum est, requieuisse Deum in die septimo ab omnibus operibus suis quae fecit, cum liber ipse ita sit exorsus : In principio fecit Deus caelum et terram ; ut ante caelum et terram nihil aliud fecisse uideatur. Cum ergo 15 a caelo et terra coeperit, atque ipsa terra, quam primitus fecit, sicut scriptura consequenter eloquitur, inuisibilis et incomposita nondumque luce facta utique tenebrae fuerint super abyssum, id est super quandam terrae et aquae indistinctam confusionem (ubi enim lux non est, tenebrae sint 20 necesse est), deinde omnia creando disposita sint, quae per VIII, 4 Ps. 148, 5; 32, 9 VIII, 4 non son. et temp. om. p t 5 Sed] et V £p* ; an. £">v sign, e l 12 plaudunt V1 A p £p plaudant V2 F G B a b e l v Ere11mugiunt V1 A1 p t2 £p mugiant V2 A2 r F G B t1 rell. v Ere11'

10 quod

bobes V

IX, 5 curabo mss plerr. ed. Arg. v Hoffm. Wey. (coll. CE 60, 242, 13sq.) conabor V B ed. princ. 6 loq.] dicuntur Vlocuntur B1 Ev 11 in cod. A (r)post existimo continuo sequuntur uerba : nisi aeterna est (11, 8) 15 prim.] principio / 20 dein-

V 522

n 278

v 523

PL

324

DE CIVITATE DEI XI, 9

329

sex dies consummata narrantur : quo modo angeli praetermitterentur, tamquam non essent in operibus Dei, a quibus in die septimo requieuit ? Opus autem Dei esse angelos hie quidem etsi non praetermissum, non tamen euidenter ex25 pressum est ; sed alibi hoc sancta scriptura clarissima uoce testatur. Nam et in hymno trium in camino uirorum cum praedictum esset : Benedicite omnia opera Domini Dominum, in executione eorundem operum etiam angeli nominati sunt ; et in psalmo canitur : Laudate Dominum de caelis, laudate eum jo in excelsis ; laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes uirtutes eius ; laudate eum sol et luna, laudate eum omnes V 524 stellae et lumen ; laudate eum caeli caelorum, et aquae, quae super caelos sunt, laudent nomen Domini ; quoniam ipse dixit, et facta sunt ; ipse mandauit, et creata sunt. Etiam hie apertis35 sime a Deo factos esse angelos diuinitus dictum est, cum eis inter cetera caelestia commemoratis infertur ad omnia : Ipse dixit, et facta sunt. Quis porro audebit opinari post omnia M 279 ista, quae sex diebus enumerata sunt, angelos factos ? Sed etsi quisquam ita desipit, redarguit istam uanitatem ilia 40 scriptura paris auctoritatis, ubi Deus dicit : Quando facta sunt sidera, laudauerunt me uoce magna omnes angeli mei. Iam ergo erant angeli, quando facta sunt sidera. Facta sunt autem quarto die. Numquidnam ergo die tertio factos esse dicemus ? Absit. In promptu est enim, quid illo die factum 45 sit. Ab aquis utique terra discreta est et distinctas sui generis species duo ista elementa sumpserunt et produxit terra quidquid ei radicitus inhaeret. Numquidnam secundo ? Ne hoc quidem. Tunc enim firmamentum factum est inter aquas superiores et inferiores caelumque appellatum est ; in quo 50 firmamento quarto die facta sunt sidera. Nimirum ergo si ad istorum dierum opera Dei pertinent angeli, ipsi sunt ilia lux, quae diei nomen accepit, cuius unitas ut commendaretur, non est dictus dies primus, sed dies unus. Nec alius est dies secundus aut tertius aut ceteri; sed idem ipse unus ad in55 plendum senarium uel septenarium numerum repetitus est PL propter septenariam cognitionem ; senariam scilicet operum, 325 quae fecit Deus, et septimam quietis Dei. Cum enim dixit Deus : Fiat lux, et facta est lux, si recte in hac luce creatio intellegitur angelorum, profecto facti sunt participes lucis V 525 60 aeternae, quod est ipsa incommutabilis sapientia Dei, per IX, 27 Dan. 3, 57 sq.

34 Ps. 148, 1 sqq.

41 lob 38, 7

de si p t Hoffm. sunt p t Hoffm. 2G in om. F ep t 27 dominum mss plerr. domino B b2 l2 v 35 esse om. 1 36 cetera om. V 44 dicimus / prom(p)tum V t El 47 secundum V 48 inter] super V E ; sed cf. 7, 32 52 qui die V 55 septenariam cogn. V F Ip t E senariam cogn. (3 senariam uel septenariam c. rell. v Hoffm. {cf. Domb. ‘Z. Tex/gescb. d. Civ. Dei’ [1908] p. 49 sq.) 57 septimam V F G (3 b lp t E septenariam rell. v Hoffm.

330

65

70 cap. X

5

10

15

20

25

3°

DE CIVITATE DEI XI, 9-10

quam facta sunt omnia, quem dicimus unigenitum Dei filium ; ut ea luce inluminati, qua creati, fierent lux et uocarentur dies participatione incommutabilis lucis et diei, quod est uerbum Dei, per quod et ipsi et omnia facta sunt. Linnen quippe uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, hoc inluminat et omnem angelum mundum, ut sit lux non in se ipso, sed in Deo ; a quo si auertitur angelus, fit inmundus ; sicut sunt omnes, qui uocantur inmundi spiritus, nec iam lux in Domino, sed in se ipsis tenebrae, priuati participatione lucis aeternae. Mali enim nulla natura est; sed amissio boni mali nomen accepit. Est itaque bonum solum simplex et ob hoc solum incommutabile, quod est Deus. Ab hoc bono creata sunt omnia bona, sed non simplicia et ob hoc mutabilia. Creata sane, inquam, id est facta, non genita. Quod enim de simplici bono genitum est, pariter simplex est et hoc est quod illud de quo genitum est; quae duo Patrem et Filium dicimus ; et utrumque hoc cum spiritu suo unus Deus est ; qui spiritus Patris et Filii Spiritus sanctus propria quadam notione huius no¬ minis in sacris litteris nuncupatur. Alius est autem quam Pater et Filius, quia nec Pater est nec Filius ; sed « alius » V 526 dixi, non « aliud », quia et hoc pariter simplex pariterque incommutabile bonum est et coaeternum. Et haec trinitas unus est Deus ; nec ideo non simplex, quia trinitas. Neque enim propter hoc naturam istam boni simplicem dicimus, quia ^ 280 Pater in ea solus aut solus Filius aut solus Spiritus sanctus, aut uero sola est ista nominis trinitas sine subsistentia personarum, sicut Sabelliani haeretici putauerunt ; sed ideo sim¬ plex dicitur, quoniam quod habet hoc est, excepto quod relatiue quaeque persona ad alteram dicitur. Nam utique Pater habet Filium, nec tamen ipse est Filius