Opera, Pars I Opera exegetica, 5: Commentariorum in Danielem libri III <IV>

Citation preview

T*;

/■

T

J3 JU

- f

^ f'rr^'.T’

,D. WrJb i 1

-^Vl

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano075aunse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXVa

C.C.

LXXV

A

CORPVS CHRISTIANORVM Series 'Latina

LXXV A

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA PARS I, /

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIV

S. HIERONYMI PRESBYTER! OPERA

PARS I OPERA EXEGETICA

5

COMMENTARIORVM IN DANIELEM LIBRI III

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIV

C\

o

.

Vi

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

HP*

S. HIERONYMI PRESBYTERI COMMENTARIORVM IN DANIELEM LIBRI III

CVRA ET STVDIO

FRANCISCI GLORIE

32001

PRAEFATIO Danielem prophetam commentariis s. Hieronymus donauit ante omnes alios maiores prohetas’ (1), fortasse anno 407

79°

IN DANIELEM I, ii, 25-28

uolunt. Qui autem solutionem somnii repromittit, utique ante narraturus est somnium. Et nota quod de filiis Iuda sit Daniel, non sacerdos, sicut in fine Belis fabula continet. 26b. Putasne uere potes indicare mihi somnium 295 quod uidi, et interpretationem eius ? Seruat ordinem PL 502 quaestionis, ut primum somnium, quod se magi ignorare responderant, et postea interpretationem quaerat somnii ut, cum somnium audierit et quae uiderat recognouerit, tunc credat et interpretationi quae uariam recipit coniec300 turam. 27b. Mysterium quod rex interrogat, sapientes, ma¬ gi et harioli et haruspices non queunt indicare regi. Pro ‘haruspicibus’ quod nos uertimus, in hebraico ‘gazare- u 1080 nos habet, quos solus Symmachus xhtras interpretatus est, et 305 quos Graeci solent tittixtookottovs appellare : qui exta inspiciant et ex his futura praedicant. Mysterium autem uocans ordinem somnii reuelati, ostendit quidquid occultum est et ab hominibus ignoratur, posse mysterium nuncupari. Tollit quoque regi prauam suspicionem, ne humana aestimet inueniri 310 posse solertia quod Dei solius notitiae reseruatur. 28a. Sed est Deus in caelo reuelans mysteria. Frustra igitur ab hominibus quaeris in terra quod Deus solus

292/293 cfr Dan. 14, 27. 294/295 Dan. 2, 26. 301/302 Dan. 2, 27. 311 Dan. 2, 28.

G M F 295 quod uidi] om. G

296/297 cfr Dan. 2, 10

295 et interpretationem eius] etc. /r Vail.

297 et

R A postea interpretationem] deinde epi G, cfr infra lin. 299.322.387 298 audierit... recognouerit] rex nouerit G 299 interpretationi] inte|epl G {cfr supra lin. 297 et infra lin. 322.387), interpretationem M 299 recipit] pr. i sup. e expunctam alt. m. A 301 sapientes] add. et G 302 haruspices ... regi] conter& n q;unt indicare rei G 303/305 Pro ... appellare] hauruspicis G 303 uertimus nos inuersionis signaculis corr. R 303 Hebraeo /a Vail. 304 quos] M F, quod RAn Vail. ; cfr infra lin. 305, lib. 2 lin. 248 etc 304 #tW] Vail., errac M F, eirac R Pal. Vat., mce.c A, Mas /a 304 et] om. /a Vail. 305 quos] hie M F A fj. Vail., quod R ,• cfr supra lin. 304, infra lib. 2 lin. 248 etc 305 HTTaTOCKOTIOYC M, HIT aTOCKOTOIO F, HfaTOCK07TOYC R, NieaeciIO|7rOYCH0Yojgockioyc A 305 exta] ex sup. rasuram unius litt. A 305/306 inspiciant] FR lm. A, inspiciunt (u sup. a expunctam alt. m. A) GM alt. m. A fx Vail. 306 et ex] ita (et in marg. suppl. alt. m. A) M F A, et (om. ex) G, ut ex R /a Vail. 306 praedicant] G F 1 m. A 1 m. R Pal. Vat. Vail., praedicunt (u sup. alt. a erasam ut uidetur alt. m. A) M alt. m. A, praedicent (alt. e sup. a adscripsit sed iterum eras.) alt. m. R fi 307 reuelat G, reuelatione (ne sup. lin. add. alt. ml) A 307/308 ostendit ... nuncupari] om. G 307 ostendit] add. quia R 308/309 Tollit quoque regi] tullitq; rei G 308 Tulit M 309/310 humana...inueniri...solertia] t fx Vail., humana...inuenire...solertia G M A, humanam...inuenire...solertiam R 309 aestimet] inuestigit G, existimet (is sup. lin. add. alt. m.) A 309/310 posse inuenire ~ G 310 solius] add. est G 310 notiae G, noticia A 311 Sed est] Sedem(/or/. ex sed e male interpretato) G 312 igitur] autem G 312 quaeris] G M F A tx Vail., quaerit R et aliter 312 Deus solus] F R u Vail. solus Deus (ds sup. lin. add. alt. m. A) ~ G A, dris (om. solus) M

IN DANIELEM I, ii, 28-29

791

nouit in caelo. Et occulte retrahens eum a multorum deorum cultu, ad unius Dei notitiam dirigit. 315 28b* Qui indicauit tibi, rex Nabuchodonosor, quae uentura *sint nouissimis temporibus. Absque adulationis uitio ueritate sociata, blanditur *ut regi quod illi a Deo sint mysteria reuelata quae nouissimis sint uentura tempori¬ bus. Nouissimi autem dies, aut ex eo numerandi sunt tempore 320 quo Danieli somnium reuelatum est, usque ad consummationem mundi, aut certe hoc sentiendum, quod uniuersa interpretatio somnii tendat ad finem, in quo imago statuaque quae cernitur conterenda est. 28c* Somnium tuum et uisiones capitis tui in 325 cubili tuo huiuscemodi sunt. Non dixit ‘uisiones oculorum tuorum’, ne quid putaremus esse corporeum, sed ‘capitis’ : Sapientis enim oculi in capite eius, in principali uidelicet cordis, iuxta illud quod in euangelio legimus : Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt, et : Quid 33° cogitatis in cor dibus uestris ? ; alii uero, ex huius occasione capituli, to rjye/xovLKov non in corde, sed, iuxta Platonem, in cerebro suspicantur. 29a* T u, rex, cogitare coepisti in strain tuo quid 315/316 Dan. 2, 28. 324/325 Dan. 2, 28. 325/332 cfr infra lin. 815/816. 326/332 cfr Tertull., de Anima, 15, i-6, et adnotat. J.H. Waszink (Amsterdam, 1947, p. 219 sqq.). 327 Eccl. 2, 14. 329 Matth. 5, 8. 329/330 Luc. 5, 22 ; cfr Matth. 9, 4 ; Marc. 2, 8. 333/334 Dan. 2, 29. G M F 313/314 Et... dirigit] om. G 314 notitia R 315 tibi] sup. lin. suppl. F 316 R A sint] F fj. Vail., sunt in G cum Vulg., *sunt M R A 317/318 sociata ... reuelata] posse conghende & ideo iussit sapientes (e lin. 359/360 repertitum) G 317 ut] ita (ut uidetur in rasura) 1 m. F R 1 m. A /j, Vail., *om. M, eras. alt. m. ( ?) F, exp. alt. m. (?) A 318 sint mysteria reuelata] M F A, mysteria sint reuelata ~ R 71 Vail., mysteria est reuelata PL 318/319 quae nouissimis sint uentura tempo¬ ribus] M F A, que fura sunt in nouissimis temporibus G, quae nouissimis tempo¬ ribus sint uentura ~ R /a Vail. 319 dies] om. M 319 ex] sup. lin. suppl. M 319 tempore numerandi sunt ~ G 320 quo] qt> corr. A 320 Danieli somnium] danielis om e litteris male compactis G 320/321 consummationem

mundi] finem (om. mundi) G 321 hoc sentiendum] F R A /a Vail., (om. hoc) sciendum est G, hoc consentiendum M 322 interpretatio] in te p G, cfr supra lin. 297.299 et infra lin. 387 322 tendat] intendat G 322/323 in ... est] om. G 322 imago] magos corr. A 322/323 statuaque] statuae R Pal. Vat. 324 Somnium tuum] Somni (om. tuum) G 324 capitis] s sup. lin. suppl. alt. m.( ?) A 325 cubili] M F R /a Vail, cum Vulg., cubiculo G A 325 huiuscemodi sunt] M F R A fj. Vail, cum Vulg., huius cemo die G, huiusmodi sunt PL 325 uisionis G, uisione A 327 Sapientis enim oculi] sapientis sapientes oculis G 327 Sapientis] alt. i in e F 327 ca*pite (lift, eras) R 327 eius] om. G, ipsius A 327 principale G, principali in principale mut. sed iterum corr. alt. m. F 328/332 iuxta ... suspicantur] om. G 329 corde] sup. rasuram 2 litterarum alt. m. A 329 et] set (s add. alt. m. ?) A 329 Quid] add. mala Fes. Viet. 330 cogitamus corr. ipsa 1 m.R 331 capituli] in marg. suppl. alt. m. A 331 tontcmonikon M ; tOMfereMONTCON 1 ?n., principalitatem sup. lin. annot. alt. m. F ; tontemonikon R ; ccoNtuMcoNYKoiN A 333/339 in stratu ... coepisti] om. ob homoeot. A 333 strato R

792

IN DANIELEM I, ii, 29-30

esset futurum post haec. Pro eo quod est ‘post haec’, soli LXX ‘dies nouissimos’ transtulerunt ; quod si ita legitur, sollicitius requiramus ubi dies nouissimi scripti *sunt, et redarguamus eos qui mundum non putant esse periturum : numquam enim dies appellarentur nouissimi, si mundus esset aeternus. Quodque dicitur : Tu, rex, cogitare coepisti, indi340 cat causas somnii : quod idcirco ei Deus futurorum mysteria reuelarit, quia ipse rex uoluerit scire uentura : et ut Nabuchodonosor diuinae inspirationis miretur gratiam, non solum quid in somnio uiderit, sed ante somnium quid tacitus cogitarit, exponit. 345 29c. Et qui reuelat mysteria, ostendit tibi quae uentura sunt. Illud quod in euangelio legimus : Qui solem suum oriri facit super bonos et malos, etiam super Nabuchodonosor intellegimus esse completum : tanta enim dementia est omnipotentis Dei, ut etiam Nabuchodonosori dispensation^ 35° suae qua mundum regit mysteria *reuelarit. Interrogemus eos, qui diuersas asserunt esse naturas, cuius naturae Nabuchodonosor intellegant : *Bonaene an malae ? si bonae : Cur impius dicitur ? si malae, ut certum est : Cur malo atque terreno - id est choico - sua Deus sacramenta monstrauit ? 355 30a. Mihi quoque non in sapientia, quae est in me plus quam in cunctis uiuentibus, sacramen¬ tum hoc reuelatum est, sed ut interpretatio regi manifesta fieret. Putauerat rex notitiam futororum solertia mentis humanae posse comprehendi, et ideo sapientes 360 Babylonis interfici iusserat. Ergo Daniel et eos excusat 335

Dan. 2, 29. 355/358 Dan. 2,

345/346 Dan.

3:59

,

2

.

29

346/347 Matth. 5,

.

45

350 ear] ?

.

30

G MF 334/339 Pro ... coepisti] om. G 335 LXX*** (nta eras, ut uidetur) M 335 R A dies] om. R 335/336 solliticius F 336 sunt] M ft Vail. ; s(= sunt ?) 1 m., add. int sup. lin. alt. m. F ; *sint R et aliter 338 appellarentur] ar sup. lin. suppl. R 339 Quodque] FR/u Vail., Vnde quoque M 340 causa G 340 ei] om. G 340 futura M 341 reuelarit] G F p. Vail., reuelaret M A, reuelauit R 341 quia] q; G 341 rex] om. G 341/344 et... exponit] om. G 342 diuine (ne sup. lin. suppl.) M 342 inspirationis] in- sup. lin. suppl. alt. m.{?)F 342 solum] enim Viet, ‘ex quattuor mss.’ 343 cogitarit] F ft Vail., cogitaret M R 1 m. A, cogitauerit (uerit sup. ret) alt. m. A 345 qui] q; G 346 quod] om. G, add. quoque A 347 orire facit G, facit orire M 347 bonos et malos] G MF R cum Vulg., malos et bonos ~ A ft Vail. 348 intellegis G 348/355 tanta ... monstrauit] G 348/439 dementia est omn. Dei] F R A, dementia omn. Dei est ~ M, est dementia omn. Dei ~ ft Vail. 349 Nabuchodonosori] Af F R, Nabuchodonosor A ft Vail. 350 reuelarit] F, *reuelaret cet. 351/ 352 Nabuchodonosor] add. esse sup. lin. alt. m. A 352 Bonaene] F, *bonae MRAfx Vail. 352 an] aut A 354 choico] M F, ethnico (h sup. lin. add. alt. ml) R, choyco A, xoikoj ft Vail. 356/358 plus ... fieret] M F R A, et reliqua G, add. et cogitationes mentis tuae scires ft Vail. 357 hoc] o sup. e expmetam A 359/360 et ideo ... iusserat] iussit ergo sapientes {om. Babylonis) interfeci {efr supra lin. 317/318 in apparatu critico) G 360 et] om. G ft Vail. 360 excusat eos ~ G

PL

vc

IN DANIELEM I, ii, 30-31/35

793

qui dicere non potuerunt, et ipse inuidiam fugit, ne quis aestimet eum quae dicturus est propria dixisse sapientia. Causa autem reuelationis propheticae, regis est desiderium, m 1081 qui uoluit uentura cognoscere; ergo honorat regem, 365 quando propter illius scientiam sibi dicit a Deo mysteria reuelata. Et hoc considerandum, quod somnia, in quibus aliqua uentura *signantur et quasi per nubilum ueritas demonstratur, non pateant coniectoribus et humanae mentis arbitrio, sed Dei solius scientiae. 37° 31-35. Tu, rex uidebas, et ecce *statua una grandis : statua ilia magna et statura sublimis stabat contra te, et intuitus eius erat terribilis. Huius statuae caput ex auro optimo erat ; pectus autem et brachia de argento ; porro uenter et femora ex aere ; 375 tibiae autem ferreae ; pedum *pars quaedam erat ferrea, quaedam fictilis. Vi deb as it a, donee abscisus est lapis sine manibus, et percussit statuam in pedibus suis ferreis et fictilibus, et comminuit eos ; tunc contrita sunt pariter ferrum, testa, aes, 380 argentum et aurum : et redacta quasi in fauillam aestiuae areae, rapt a sunt uento, nullus que locus inuentus est eis ; lapis autem, qui percusserat sta¬ tuam, factus est mons magnus, et impleuit uniuer-

370/384 Dan. 2,

-

.

31 35

G M F 361 potuerunt] it a (potuer G F) G M F R, poterant A, potuer ant PL 361 fugit] R A fuit corr. A 361/362 ne quis ... sapientia] om. G 362 aestimet] add. et M 363 reuelationis autem ~ R 363 reuelationis] ue sup. tin. suppl. alt. m. M 363 prophetiae G 363 est desiderium regis ~ G 364/369 qui uoluit ... scientiae] om. G 365/366 reuelata] add. iuxta id quod sequitur in propheta Sacramentum hoc ... {Dan. 2, 30) ... scires Ipse autem ... {Dan. 2, 49) ... in foribus regis baud dubium quin ex annotatione marginali insertum A 367 signantur] *significantur A ; efr infra lin. 890, lib. 2 lin. 936, de antichristo lin. 163/164 369 scientiae] sententia R 370 uidebat corr. R 370/384 et ecce ... terram] usque et inpleuit uniuersam terra G 370 statua] M 1 m. F, *praem. quasi {sup. lin.) alt. m. F R A fx Vail, cum Vulg. 370/371 grandis] dein 13 fere lift. eras. M 371/384 statua ilia ... terram] M F R A Pal. Vat., om. /x Vail. 371 ilia magna] in rasura ipsa 1 m.R 372 eius] illius M 373 **optimo (2 lift. eras. ; p exh uel nice uersa) M, obtimo R 375 ferreae] in ras. alt. m. A 375 pars quaedam] F, *quaedam pars ~ M R A cum Vulg. ut et infra lib. 2 lin. 552 376 fictilis] tert. i in e alt. m. (?) F 376/377 abscisus] codd. (abscissus Vulg.) ; efr infra lin. 408, lib. 2 lin. 681, lib. 3 lin. 534/535, de antichristo lin. 412, Hieron., in Hie?., lib. 11 lin. 998.1098 377 lapis] add. de monte Viet. ; efr infra lin. 408 378 fictilibus] codd. (fictibilibus Vulg.) 378 comminuit] t sup. lin. suppl. alt. m.{?) A 380 redacta] pr. a sup. u A 381 areae] pr. a sup. e expunctam A 381 rapta] F, et rapti M, quae rapta R A cum Vulg. 381 uento] 1 m. F R A cum Vulg., praem. a {sup. lin.) alt. m. F M 382 est] om. R 382 reis {lift, eras.) A 382

Lap*is {lift, eras.) A 4

C.C.

LXXV

A

794

IN DANIELEM I, ii, 31/35

sam terram. Pro ‘statua’ — id est *dv8pidv&e—, quod solus interpretatus est Symmachus, ceteri ‘imaginem’ transtulerunt, uolentes hoc nomine similitudinem ostendere futurorum. Sequamurinterpretationempropheticam et, Danielisuerba *adcantantes, quae ab illo breuiter dicta sunt latius exponamus : Caput, inquit, aureum tu es, rex, per quod ostenditur regnum 390 primum, Babylonium, auro pretiosissimo comparatum. Et post te consurget regnum aliud, minus te, Medorum uidelicet atque Persarum, quod argenii habet similitudinem, minus priore et *non maius sequente. Et regnum tertium aliud, *aeneum, quod *imperabit uniuersae terrae, Alexandrum significat et regnum 395 Macedonum successorumque Alexandri : quod recte *aeneum dicitur — inter omnia enim metalla aes uocalius est et retinnit clarius, et sonitus eius longe lateque diffunditur —, ut non solum famam et potentiam regni, sed et eloquentiam graeci sermonis ostenderet. Regnum autem quartum, quod per400 spicue pertinet ad Romanos, ferreum est, quod comminuit et domat omnia. Sed pedes eius et digiti ex parte ferrei, *ex parte sunt fictiles, quod hoc tempore manifestissime comprobatur : sicut enim in principio nihil Romano imperio fortius 385

387/388 cfr Hipp., in Dan., n, 11, i, pag . 142, 9-12. 389/409 cfr Hipp., in Dan., , 11, 3-13, 2, pag. 142, 15-146, 7. 389 Dan. z, 38. 390/394 Dan. 2, 39. 393/397 cfr Cic., Brutus, XLvi, 171 ; Hieron., in Hie%., xn, 134/137. 396 uocalius] cfr H. Goelzer, op. cit., pag. 285. 398/399 cfr Hieron., in Hie%., xn, 137/138. 399/406 cfr Hieron., in Esaiam, lib. xi, prol. (CC, lxxiii, pag. 428, 24/28). 399/ 401 Dan. 2, 40. 11

GMF 384/386 Pro ... futurorum] om. G 384 dvSpidv&c uel *di'Spiavre] scripsi R A {‘sane’ inquit Montfauc. ‘uoci graece terminationem latinam dederit ut cum praepositione

«Pro» quadraret’), aNopiaNTe M, aNApiaNce F, ampiaNee R, aNafiaNGH A, andriante alt. m. Pal., dvBpidvrq p, dvSpidvri Vail. 384 solus] codd. p, solum Vail. 387 Sequamur] Si qua AI 387 interpretationem] inter per G, cfr supra lin. 297.299.322 387/388 et Danielis ... exponamus] om. G 387/388 adcantantes] scripsi, *altercantes (altcantes) M, ad cantes F, *calcantes S R Pal. Vat., cantantes ut uidetur 1 m. calcantes (lc sup. rasuram 2 litterarum, nempe nt eras. ?) alt. m. A, interpretantes p Vail. 388 ab illo] alibi A 388 dicta sunt] dicturus (urus in ras. alt. ml) A 389 Caput] praem. Tu es ergo caput aureum p Vail. 389 per quod] in quo A 389/390 primum regnum ~ p Vail. 390 Babylo¬ nium] bat G, babiloniorum A 390 pretiosissimo] speciosissimo M 391 consurgit G 391 minus te] codd., add. argenteum p Vail. 393 non] F A, *om. G M R p Vail. 393 aliud] M F R A p cum Vulg., om. G Vail. 393 aeneum] M F R A p Vail., *aereum G cum Vulg. ; cfr infra lin. 395, lib. 2 lin. 44. 59.65 393 quod] om. G 394 *imperauit G 1 m. M 1 m. F 1 m. A, imperabit alt. m. M alt. m. F R alt. m. A p Vail, cum Vulg. 394 Alexander G 394/395 et regnum ... Alexandri] om. G 395 aeneum] M F R A p Vail., *aereum G ; cfr supralin. 393 et infra lib. 2 lin. 44.59.65 396 dicitur] RAp Vail., dicit G, dr M F 396/397 retinnit] F A {cfr Cic., l.cd), resonat M, tinnit R p Vail. 398 ut] et A 398 eloquentiam] pr. e sup. lin. suppl. alt. m. M alt. m. A 399 ostenderit M 1 m. A, ostendat (a sup. eri expunctum) alt. m. A 399 Regnum] praem. Et regnum ... {Dan. 2, 41) ... omnia haec etc. p Vail. 400 ferrum G A 400 comminu & G 401 ex1] praem. et A 401 ex2] *praem. et G R p Vail. 402 sunt] om. G R 402/403 quod ... comprobatur] om. G 403 fortius imperio rom ~ G

PL

v

504

634

IN DANIELEM I, ii, 31/35-47

795

et durius fuit, ita et in fine rerum nihil imbecillius, quando 405 et in bellis ciuilibus et aduersum diuersas nationes aliarum gentium barbararum indigemus auxilio. In fine autem horum omnium regnorum auri, argenti, aeris et ferri : Abscisus est lapis — Dominus atque Saluator — sine tnanibus — id est absque coitu et humano semine de 410 utero uirginali — et, contritis omnibus regnis : Factus est mons magnus, et impleuit uniuersam terram ; quod Iudaei et impius Porphyrius male ad populum referunt Israel, quern in fine saeculorum uolunt esse fortissimum et omnia regna conterere et regnare in aeternum. 415 45b. Deus magnus ostendit regi quae futura *sint postea. Rursum reuelationem somnii non sui dicit meriti, sed ut interpretatio regi manifesta fieret, et doceret regem quod Deus solus esset colendus. 46. Tunc rex Nabuchodonosor cecidit in faciem 420 suam, et Danielem adorauit, et hostias et incensum praecepit ut sacrificarent ei. Hunc locum calumniatur Porphyrius : quod numquam superbissimus rex captiuum adorauerit, quasi non et Lycaones ob signorum magnitudinem Paulo et Barnabae uoluerint hostias immolare ; error 425 ergo gentilium, qui omne quod supra se est deos putant, scripturae non debet imputari quae simpliciter refert uniuersa quae gesta sunt. Sed et hoc possumus dicere, quod cau-, sas adorandi et immolatarum hostiarum et incensi atque M 1082 sacrificii ipse rex exposuerit, dicens ad Daniel: ' v 635 430 47b. Vere deus uester deus deorum est, et dominus

408/414 cfr J. Lataix, art. cit., pag. 167. 408/409 Dan. 2, 45. 410/411 Dan. 2. 35412/415 cfr Porphyr., Contra Christ., xir. 415/410 Dan. 2, 45. 419/420 Dan. 2, 46. 421/438 cfr J. Lataix, art. cit., pag. 167. 421/422 cfr Porphyr., Contra Christ., xii. 423/424 cfr Act. 14,10-12. 430/432 Dan. 2, 47.

GMF 404 et2] F, om. cet. 404 imbecillius] add. erit A 404/406 quando ... R A auxilio] om. G 405 in] sup. lin. suppl. M 406 finem G 407 horum] om. G 407 regna auru & argentu er ferrum G 408 abscissus A fi Vail, cum Vulg. ; cfr supra lin. 376/377, infra lib. 2 lin. 681, lib. 3 lin. 534/535, de antichristo lin. 412, Hieron., in Hie%., lib. 11 lin. 998.1098 408 labis G 408 sine] absque G 409 coitu] cogitu uiri G 410 et] om. G 410 omnibus] uniuersis M 410 regnis] om. G 411/414 quod ... aeternum] om. G 413 uolentes A 414 continere A 415 sint] F R, *sunt G M A /x Vail. cum. Vulg. 416 postea] om. G, add. et uerum ... {Dan. 2, 45) ... interpretatio eius fx Vail. 416 non] ne G 416 meriti dicit ~ G 418 esset solus colendus ~ M 419 rex] om. M 419 Nabuch.] om. G 420 danielum G 420/421 et hostias ... ei] MF R A Pal. Vat., etc! G, add. Loquens ergo rex ait Danieli /j. Vail. 425 gentium G 425 supra] F ft Vail., super G, sup M, sup corr. alt. m. R, sup corr. alt. m. A 425 se est deos] sed eos G 425 se] sup. lin. suppl. M 426/ 427 scripturae ... quod] om. G 426 imputare corr. A 427 et] om. A 428 immolatarum] 1 m. MF A, immolantarum (n sup. lin. add. alt. m.) M, immolandarum R n Vail. 429 exposuit G 429 Daniel] F R 1 m. A, danielem M alt. m. A /a Vail.

796

IN DANIELEM I, ii, 47-48

regum, *et reuelans mysteria; quoniam potuisti aperire sacramentum hoc. Ergo non tam Danielem quam in Daniele adorat deum qui mysteria reuelauit : quod et Alexandrum regem Macedonum in pontifice Ioiade fecisse 435 legimus ; quod si displicet hoc dicendum est, Nabuchodonosor, signorum magnitudine et stupore confusum, quid faceret ignorasse, ut, qui Deum uerum intellegebat et Dominum regum : seruum eius, adoraret et illi adoleret incensum. 48. Tunc rex Danielem in sublime extulit, et mu440 nera magna et multa dedit ei, et constituit eum principem super omnes prouincias Babylonis, et praefectum magistratuum super cunctos sapientes Baby¬ lonis. Et in hoc calumniator ecclesiae prophetam reprehendere nititur : quare non recusarit munera et honorem 445 Babylonium libenter susceperit, non considerans ideo re¬ gem uidisse somnium et interpretationis mysteria per puerum reuelata, ut Daniel cresceret et in loco captiuitatis princeps omnium fieret Chaldaeorum et Dei omnipotentia nosceretur ; quod quidem et in Ioseph apud Pharaonem 450 et Aegyptum factum legimus et in Mardochaeo apud Assuerum, ut in utraque gente haberent captiui et peregrinantes

432/433 cfr Ioseph., Antiqu. Iud., x, n, 5 (211-212). 434 cfr Ioseph., Antiqu. Iud., xi, 8, 5 (333) ; Euseb., Demonst. Euang., vm, 2, 67 (PG, xxii, col. 616s ; GES, xxiii, pag. 379, 29-380, 1). 439/443 Dan. 2, 48. 444/445 cfr Porphyr., Contra Christ., xii. 444 quare] cfr H. Goelzer, op. cit., pag. 432. 447/450 cfr Hipp., in Dan., 11, 9, 2-4, pag. 140, 18-27. 449/450 cfr Gen. 41, 10 sqq. 450/ 451 cfr Esth. 8, 2 sqq.

G M F 431 et] *om. F 432 hoc sacramentum ~ p Vail, cum Vulg. 432 non tam] R A sup. lin. suppl. M 433 daniel G 433 deum adorat ~ G 433/434 Quod ... legimus] om. G 434 regem] praem. magnum R p. Vail. 434 Ioiade] F A, Ioida Af R p. Vail. 543 si] om. G M 435 displicit G 435 hoc] quod 1 m., si {sup. quod expunctam) alt. m. A 435 discendum AI 436 signu magnitudinem {om. et stupore) G 430 et] om. A 437 ignorasset corr. A 437 ut] om. R 437 uerum deum ~ M 437 Deum] Dominum /a Vail. 437 intellegat G 437 Dominum] dm Kim. A, corr. alt. m. A 438 seruum] praem. et alt. m. A /a Vail. 438 adolerit G 439 rex] om. G 439 danihelum R 439 sublimem G 439 extulit] extollit G, extolit corr. {alt. m. ?) F 439 magna et] om. G 440/442 et constituit ... sapientes Babylonis] M F R A Pal. Vat., etc. G p 440 eum******* {6 uel 7 fere litt. eras.) A 441/442 et praefectum ... sapientes Babylonis] etc. Vail. 442 magistratum R 1 m. A, corr. alt. m. A 443 in] ut A 443/444 calumniator ecclesiae prophetam reprehendere nititur] F A n Vail, {et in marg. Porphyrius annot. ValL), purpirius calumniatur prophetam G, calumniatur ecclesia et (et om. R) prophetam repr. nit. M R 444 recusarit] FR/i Vail., recusauerit G M, recusaret ut A 448 fierit chaldei G 449 quod] legere non ualeo in A 449 in] om. A 450/451 asirium G 451 ut] sup. et alt. m. R 451 captiui haberent ~ G 451 captiui] praem. et 1 m., quod exp. et ex iudeis {ut uidetur) superscr. alt. m. A {cfr infra lin. 452)

PL505

IN DANIELEM I, ii, 48-iii, 1

797

ex Iudaeis solatia, uidentes hominem gentis suae Aegyptiorum esse principem uel Chaldaeorum. 49a, Daniel autem postulauit a rege et constituit 455 super opera prouinciae Babylonis Sidrac, Misac et Abdenago. Non obliuiscitur eorum cum quibus *Dominum deprecatus est et qui secum periclitati fuerant : itaque *facit eos iudices prouinciarum ; ipse autem a regis la¬ tere non recedit. Visio III 460

465

III. la. Nabuchodonosor rex fecit statuam auream altitudine cubitorum sexaginta, latitudine cubitorum sex. Velox obliuio ueritatis, ut, qui dudum senium Dei quasi Deum adorauerat, nunc statuam sibi fieri iubeat ut ipse adoretur in statua ! Quod autem aurea fit et infiniti ponderis, illud in causa est, ut stuporem uidentibus creet et res inanima adoretur ut Deus, dum unusquisque suam consecrat auaritiam. Datur quoque, per occasionem captiuorum, barbaris nationibus salutis occasio, ut, qui primum per Danielis reuelationem potentiam cognouerant unius Dei, in trium

454/456 Dan. 2, 49. 456/459 cfr Hipp., in Dan., 11, 10, 2-3, pag. 142, 1-8. 456/457 cfr Dan. 2, 17-18. 458 cfr infra lin. 759/761. 460/1005 cfr J. Lataix, art. cit., pag. 167. 460/462 Dan. 3, 1. 463/464 cfr Dan. 3, 5. 465/ 466 cfr Heraciit., apud Orig., Contra Celsum, 1, 5 (Koetschau, p. 58, 29). 466/ 467 cfr Is. 56, 11 ; Ier. 6, 13 ; 8, 10.

G MF 452 ex Iudaeis] F Pal. Vat. ; iudaei M [tx Vail. ; et iudaei* (s eras.) R ; et iudei 1 m., R A quod exp. et ex iudeis tr. ante captiui (Jin. 451) alt. m. A 456 Abdenago] add. Ipse autem Daniel erat in foribus regis /a Vail. 456 obliuiscitur] G S F A, -cebatur M, -cetur corr. alt. m. R 456/457 Dominum] *dfn G A 458 facit] in fecit mut. alt. m. ut uidetur F, *fecit S A 459 recedit] Glm. SMFRA/x Vail., recessit alt. m. S et aliter ; add. explicit liber prim A {cfr infra lin. 1004) 459a Visio hi] -uisio- -iiia- S, -c- iii in marg. alt.m. F, incipit lib ii- uisio imta^4 iuxta Theod. {cod. Alexandr.), om. cet. ; cfr infra lib. 2 inscr. 460 Nabuchodonosor] praem. Anno -xuiii- G {ut et Hipp., in Dan.,11, 14,1 — Sourc. Cbre't.,xiv,p. 146, 15) 460 rex] om. G R, in marg. suppl. A 461 altitudine* (m eras.) S 461 Lx M R 461 latitudine] latitudine* (m eras.) S, praem. et M 463 adorauerit G 463 iubebat G 464.466 adoraretur G 464 in statua] in ea G ; statuam 1 m., in sup. lin. suppl. alt. m. (?) A 464 autem] sup. lin. suppl. M 464 fit] ita {postea add. S)S MF R A Flor. Viet., sit fj. Vail. 465 crearet G 465/466 res inanima] retinui cum 1 m. F ; res inanis G S ; rex in imagine MR; res inanimata alt. m. F jx Vail ; rex inanimis 1 m., in imagine in marg. adscr. alt. m. recentiore A ; baud dubium quin ‘res’ genuinum sit {cum sequitur : dum unusquisque ...consecrat lauaritiarn’, quae est *simidacrorum' seruitus, iuxta Eph. 5, 5 etCol. 3, 5) ut et infra lin. 499, ‘rex' uero pro ‘res’ irrepsisse iuxta illud quod scriptum est supra lin. 463/464 ; cfr etiam Orig., Contra Celsum, 1, 5 : ws beois tols dfvxois 467 quoque] autem fj. Vail.

467 pro occasione A

469 in] praem. et A

v

636

798

IN DANIELEM I, iii, 1-4/6

470 quoque puerorum fortitudine discant mortem debere *contemni et idola non colere. lb. Et statuit earn in catnpo Dura prouinciae Ba¬ by lonis. Pro ‘Dura’, Theodotio ‘Deira’, Symmachus ‘Durau', LXX rreplfioXov transtulerunt, quod nos ‘uiuarium’ uel 475 ‘conclusum locum’ dicere possumus. 2a. Misit ad congregandos satrapas, magistratus et indices, duces et tyrannos et praefectos, omnesque principes regionum. Excelsa periculosius stant, et citius corruunt quae sublimia sunt. Principes congre480 gantur ad adorandum statuam, ut per principes seducantur et PL 506 gentes — qui enim diuites sunt et potentes, dum timent carere diuitiis et potentia, facilius supplantantur —; seductis autem magistratibus, subditi populi maiorum exemplo pereunt. 485 4-6. Et praeco clamabat ualenter : Vobis dicitur, populis, tribubus et Unguis : in hora qua audieritis sonitum tubae et fistulae et citharae, sambucae et psalterii et symphoniae et uniuersi generis musicorum, cadentes adorate statuam auream quam 490 constituit Nabuchodonosor rex. Si quis autem non ceciderit et adorauerit, eadem hora mittetur in fornacem ignis ardentis. Non quo omnes populi uniuersarum nationum in campo Dura potuerint congregari et adorare *statuam auream, sed quo in principibus cunctarum 495 gentium, omnes gentes et populi adorasse credantur.

472/473 Dan. 3, 1.

476/478 Dan. 3, 2.

485/492 Dan. 3,

- .

4 6

GMF 470 puerorum quoque ~ /x Vail. 470 fortitudinem A 470 discant] s sup. R A lin. suppl. A 470/471 debere contemni] F et aliter ; debere contempore G ; deberi contemni MR; debere contemni (*contemnere in ras. alt. m. recent., in contemni mut. eadem m.) A 471 et] sup. lin. suppl. alt. m. recent. A 472 duram G, dur5 M F R A {baud dubium quin ex dvra) 473 Dura] F n Vail, cum Vulg., dura M R, duram A, cfr supra lin. 472 473 Deira] F n Vail. ; deira M 1 m. R, deira (~ eras, ut uidetur) alt. m. R ; deiras A ; a eipa Vat. cum Theod., cfr supra lin. 472 473/474 Durau] Vail., doraum M F R, duraum (alt. u sup. o alt.m.A) A fx, dYPYM Vat., cfr supra lin. 472 474 Nep don- G, TepipoAON M, peribolum F, wepicoaoN R, Chpibcoaon A 476 Misit ad ...] G M F R cum Theod., praem. Itaque Nabuchodonosor rex A /x Vail, cum Vulg. 476 congregandas M 478 omnesque pr. regionum] etc. /x 479 citius] sup. lin. suppl. M 479 corruent M 480 adorandam M R 482 diuitias G, diuitias corr. alt. m. (?) F 482 supplantantur] (cancell, supplan) opprimunt pauperes A 483 autem] orn. M 483 populi] i in o R 484 exemplo] o sup. a expunctam F 485 Vobis] Nobis PL 487/492 et fistulae ... ardentis] etc. /x Vail. 493 duram G, dura M F R A, cfr supra lin. 472 493/494 adorari M 494 *auream statuam ~ Af R A 494 quod A 495 gentium] S F A, regionum M R 495 gentes et] G S F A /t Vail., *om. M R

IN DANIELEM I, iii, 4/6-12

799

Omnem scripturam sanctam mente percurrens — nisi tamen me fallit obliuio —, neqnaquam reperio quod sanc¬ torum quisquam Deum cadens adorauerit ; sed quicumque p 1083 idola et daemones et res illicitas adorauerit, cadens dicitur 500 adorare — ut in praesenti loco —, non semel sed crebrius; et in euangelio diabolus loquitur ad *Dominum : Haec omnia *dabo tibi, si cadens adoraueris me. Sed et hoc dicendum : omnes haereticos qui *fulgore eloquentiae saecularis falsum dogma componunt, auream statuam facere et 505 quantum in se est persuasione compellere, ut cadentes *adov 637 rarent idolum falsitatis. 7b. St atim ut audierunt omnes ft0puli sonitum tubae, fistulae et cithar ae. Eodem sensu accipiendum quo supra, ut omnes populos intellegamus in principi510 bus : neque enim adesse uniuersae simul poterant nationes. 8 Statimque *et in iftso tempore accedentes uiri Chaldaei accusauerunt ludaeos. Quos praepositos in *Babylone regis operibus inuidebant, et offendebantur peregrino cultu, et auersione idolorum, nacti occasionem crimi515 nantur ad regem. Denique sequitur : 12a. Sunt uiri Iudaei quos constituisti super ope¬ ra regionis Babyloniae, Sidrac, Misac et Abdenago : qui contempserunt deeretum tuum. Et quodammodo sic loquuntur : Quos praetulisti nobis et captiuos ac ser520 uos principes esse fecisti, hi, elati in superbiam, tua praecepta contemnunt.

.

502 Mattb. 4, 9. 507/508 Dan. 3, 7. 3, 8. 516/518 Dan. 3, 12.

509 supra] lin.

/

.

34 36

511/512 Dan.

G MF 496 mente] praem. in ipsa 1 m. (?) R ipsa 1 m. (?) A, (~ sup. alt. e eras. R) 497 R A in marg. nullus sanctorum cadens dicitur adorasse deum sed ydola adscr. alt. m. F 499 d?moniis R 499 illicitas] a sup. i M 501 *Deum (din) F 502 dabo tibi] F R p Vail., *tibi dabo ~ M A cum Vulg. 502 cadens] n sup. lin. suppl. alt. m. (?) M 503 fulgore] M R A p Vail., fulgere G, fulgurae (= *fulgure) in fulgorae mut. alt. m. (?) F ; efr infra lin. 778, lib. 2 lin. 616, lib. 4 lin. 535.545, Hieron., in Hie^., lib. 1 lin. 374, lib. 9 lin. 131, lib. 13 lin. 487 505/506 adorarent] F, ad**orant (2 litt. eras.) G, adorent MRp Vail., *adorant A 507 Statim] praem. Post haec igitur A p Vail. 507 audier G F, audierint M R 508 et citharae] F, (om. et) cythare M R, add. sambuc? et psalterii symphonic et omnis generis musicorum A, etc. p Vail. 509 quod A 510 nationes] primum omissum, post uniuersae sup. lin. suppl. alt. m. F 511 et] *om. A edit, cum Vulg. 511 in] om. PL 512 accusaue? F 512 ludaeos] add. etc. p Vail. 513 babillonia* (e eras, ut uidetur) M, babilloni§ R ; an *Babyloniae regionis legendum pro Babylone regis (efr infra lin. 517) ? 514 nacti] nunc 1 m. MR, nacti (i in a) add. alt. m. ( ?) M, na*cti (n eras.) F, nancti A 514 occasione (~ sup. e eras. R) M R A 576 Sunt] add. ergo p Vail, cum Vulg. 516/517 opera F 517 regionis] regis 1 m., oni sup. lin. suppl. alt. m. A, efr supra lin. 513 518 contempserunt] add. rex Viet. 520 hi] om. M R, hii A ; efr supra lin. 27 et infra lin. 583.636.920, lib. 2lin. 467.619 520 aelati M, h^lati A 520 superbia M

8oo

IN DANIELEM I, iii, 12-16

12b. Deos tuos non colunt, et statuam auream quam erexisti non ad or ant. Quod in principio huius diximus uisionis, hie manifestius approbatur : alios esse deos Nabu525 chodonosor, et aliam statuam auream quam in cultum sui iussit erigi; nam et in consequentibus ipse rex loquitur : 14b. Deos meos non colitis et statuam auream quam constitui non ad or at is ? Alii hanc dicunt scripturae sanctae consuetudinem ut unurn idolum appellet pluraliter, 530 ut est illud in Exodo de uitulo : Isti* dii tui, Israel, qui eduxerunt te de terra Aegypti, et in Regum uolumine Ieroboam, ponens aureum uitulum in Bethel, idola fecisse PL 507 narratur ; e contrario multa daemonia singulari numero appellantur in Esaia : Inclinauit se, et adorat illud, et uotum 535 faciens* dicit: Deus mens es tu. 15b. Prosternite uos et adorate statuam quam feci ; quod si non adoraueritis, eadem hora mittemini in fornacem ignis ardentem. Quamquam in furore praeceperit adduci pueros, tamen dat spatium paenitudinis, ut, 540 si ceciderint et adorauerint, prior culpa ueniam consequatur, sin autem adorare contempserint, praesens poena sit fornacis ardentis. 15c. Et quis est deus qui eripiat uos de manu mea? Ille uidelicet cuius seruum dudum adorasti, quern uere Deurn 545 deorum et Dominum regum esse dixisti. 16b. Nabuchod onosor rex, non oportet nos de hac re respondere tibi. In hebraeo non habet ‘regem’, ne adu-

522/523 Dan. 3, 12. 527/528 Dan. 3, 14. 530/531 Ex. 32, 4 (lxx) ; efr in Reg. 12, 28. 532/533 efr 111 Reg. 12, 32-33. 534/535 Is. 44, 17 (lxx). 536/538 Dan. 3, 15. 543 Dan. 3, 15. 544 efr Dan. 2, 46. 545 efr Dan. 2,47. 546/547 Dan. 3, 16.

GMF 523/524 uisionis diximus ~ /a Vail. 524 uisionis] tert. iineF 525culru MR R A 526 sequentibus G M 528 constitui] erexi A 528 adoratis] add. etc. /a Vail. 528 Alii] add. autem A 529 idolum] G F A p Vail., solum M R 530 Isti] F 1 m. R cum LXX, *add. sunt G M sup. lin. alt.m. R A n Vail, cum Vulg. 531 te eduxerunt ~ A cum Vulg. 532 idola] a ex o M 533 e] Et **e* (ha.c eras.) A 534 in Esaia]praem. ut /a Vail. 534 Inclinauit] ita (-au M)G M 1 m. F R A, inclinabit (b ex u) alt. m. ( ?) F, Inclinat fj. Vail, cum LXX 534 adorat] F 1 m. A H Vail, cum LXX, adorauit (-au M ; ui sup. lin. add. A) G M R alt. rn. A 534/ 535 uotum faciens] MRAp Vail.' fart, iuxta LXX, cun: ’EIEAOY ME lectum fuissel ’EIIArrEAMAN ueleerie’EIIAnEAAOMEXOX), notum(twr. alt. m. ?) faciens *ei F

537/538 quod si ... ardentem] orn. /a Fall. 537 mittimini R 538 ardentem F A (efr infra lin. 541/642.609), ardentis M R cum Vulg. 541 si A 541 con¬ tempserint] F A fi Vail., consenserint M R 543 eripiet R cum Vulg. 546 Nabuch.] praem. O A 546 rex] om. G M, exp. ut uidetur A 547 regem] G M F R Pal. Vat., add. sicut in Septuaginta A ju Vail. 547/548 adulari] -dulari in ras. {fort, dorare eras.) alt. m. M, adorare R

v

638

IN DANIELEM I, iii, 16-18

8oi

lari uiderentur impio aut regem uocare qui ad iniqua compelleret; quod si quis contentiosus ‘regem’ quoque legerit, 550 dicamus eos non procaciter regem ad effusionem sui sangui¬ nis prouocare, sed ita reddere regi honorbm debitum ut Dei cultus non laedatur. Quod autem ait : Non oportet nos de hac re respondere tibi, ille sensus est : Non debes audire uerba, quorum iam rebus ipsis probabis fortitudinem atque 555 constantiam. 17* Ecce enim Deus noster, quern colimus, potest eripere nos de camino ignis ardentis, et de manibus tuis, rex, liberare. Vnde putauerat terrere pueros, inde cernit in eis materiam fortitudinis ; nec in longum diffe560 runt, sed praesens sibi pollicentur auxilium, dicentes : Ecce enim Deus noster, quern colimus, ipse nos et de eo quod mina- /a 1084 ris incendio, et de tuis potest manibus liberare. 18a. Quod si noluerit. Pulchre ad id quod dixerat : Potest eripere nos, non intulit contrarium : ‘Si non potuerit’, 565 sed : Si noluerit : ut non impossibilitatis Dei, sed uoluntatis sit, si perierint. 18b. Notum tibi sit, rex, quia deos tuos non coli¬ mus, et statuam auream quam erexisti non adoramus. Siue ‘statuam’ - ut Symmachus - siue ‘imaginem 570 auream’ - ut ceteri transtulerunt - si uoluerimus legere, cult ores Dei earn adorare non debent. Ergo iudices et principes saeculi, qui imperatorum statuas adorant et imagines, hoc se facere intellegant, quod tres pueri facere nolentes

552/553 Dan. 3, 16. 17. 565 Dan. 3, 567/569 Dan. 3, 18.

18.

556/558 Dan. 3, 17. 563 Dan. 3, 18. 564 Dan. 3, 565 bnpossibilitatis) cfr H. Goelzer, op. cit., pag. 102.

GMF 548 uiderentur] re sup. lin. suppl. alt. m. M 548 impiu (u sup. o expunctam alt. R A ml) R 548 aut regem uocare] *ut regem uocarent (a eras., nt sup. lin. add. alt. ml) M ; add. eum (sup. lin. ante regem R) alt. m. R /a Vail. 548 qui] quia A 548/549 compellerit M R 549 quoque regem ~ MR 550 dicemus /a Vail. 550 eos] eo PL 550 efiusionis R 550 sui* (i in ras., nempe ae eras, ut uidetur alt. ml) M, sue R 551 prouocare] re in ras. (nt eras. ?) ut uidetur alt. m. M, prouocant R 551 regi reddere ~MR 551 honori R 552 aiunt /a Vail. 553 deb& corr. A 558 rex] FRA cum LXX et Theod., praem. o M [l Vail, cum Vulg. 558 se] G F R /a Vail., om. M A 559 eis] i sup. o alt. m. R 560 praesens] M F R A, praesentibus G, praem. in fx Vail. 561 ipse nos] sup. lin. suppl. alt. m. M 561/562 de eo ... manibus] de omibus 1 m., quod exp. et textum integrum in marg. suppl. alt. m. A 563 Pulchre] add. enim A 563 ad id] addit (alt. d in ras. ; it sup. lin. add. alt. m. ?) F 563 dixerat] ita (ut et ‘intulit’ infra lin. 564) GF A, dixerant M R fx Vail. 564 nos] uos (u sup. n expunctam alt. ml) A 564 poterit PL 570 si] F, om. M R /a Vail., locum 2 fere litterarum erasum uel uacuum A

571 debeant M R

802

tIN DANIELEM I, iii, 18-21

placuerunt Deo. Et notanda proprietas, deos coli, imaginem 575 adorari dicunt, quod utrumque seruis Dei non conuenit. 19a, Tunc Nabuchodonosor repletus est furore, et PL aspectus faciei illius commutatus est. In quibusdam psalmis tituli praenotantur : Pro his qui commutabuntur ; sermo igitur commutationis ambiguus est : et de bono in ma580 lum et de malo in bonum. Neque enim commutatio uultus Nabuchodonosor bonae parti poterit coaptari, licet quidam et inscriptionem psalmorum de bono ad malum referant : quod hi qui naturaliter debuerant intellegere Deum, contra v t Christum et sanctos eius perturbatione mentis et furore mu585 tati sunt. 19c. Et praecepit ut succenderetur fornax septuplum quam incendi consueuerat. Quasi non posset sim¬ plex et solitus ignis trium puerorum consumere corpora ; sed furor et ira, quae insaniae proxima est, modum tenere 590 non potest, et uult eos multiplicis poenae comminatione terrere, quos paratos uidebat ad mortem. 21. Et confestim uiri illi uincti, cum brads suis et tiaris et calceamentis et uestibus, mis si sunt in medium fornacis ignis ardentis. Pro ‘bracis’, quas 595 Symmachus avaifvpihas interpretatus est, Aquila et Theodotio ‘saraballa’ dixerunt, et non ut corrupte legitur ‘sarabara’ ; lingua autem Chaldaeorum ‘saraballa’ ‘crura’ hominum uocantur et ‘tibiae’, et 6p.cjjvvp.tos etiam ‘bracae’ eorum, quibus crura teguntur et tibiae, quasi ‘crurales’ et ‘tibiales’ appellatae

576/577 Dan. 3, 19. 577/585 cfr Hieron., Epist. LXV, 3 ; in Hie%.,xiv, 1720/ 1724 ; infra lib. n lin. 83/86. 578 Ps. 44, 1 ; 68, 1 ; 79,1. 586/587 Dan. 3, 19. 589/590 cfr Hipp., in Dan., n, 25, 2-3, pag. 162, 5-8. 592/594 Dan. 3, 21. 596 sarabara] cfr Hipp., in Dan., 11, 28, 2, pag. 170, 7 ; 11, 34, 4, pag. 184, 11.

GMF 575 utrumque] u sup. i alt. m. (?) A 576/577 et... est] G M F R si Pal. Vat. R A Vail., etc. /a 577 immutatus G cum Vulg. 578 {pm. tituli) praenota*tur {alt. n eras.) A 579 igitur] praem. et exp. uultus A 579/580 malo G, malo corr. alt. m. A 580 immutatis (im sup. co alt. m.) M 581 boni corr. F 582 scriptione M R 582 malo corr. alt. m. {?) A 582 referent corr. A 583 quo hii M, quo hi R, quod hii A ; cfr supra lin. 27.520.636.920, lib. 2 lin. 467.619 583 dnm M 584 eius] sup. lin. suppl. alt. m. A 587 consueuerat] M F R A Pal. Vat., add. et uiris ... {Dan. 3, 20) ... ignis ardentis p. Vail. 587 possit GRA

590 multiplices corr. R 592 cum] nostri codd. ac Pal. Vat. cum Vulg., om. /a Vail. 592 suis] in marg. suppl. ipsa 1 m. M 594 brachiis R 595 ANazYPiaac M, aNaSYpiac F, aNa3Ypiaac 1 m. et in marg. anazyridas annot. alt. m. R, aNa>3Ypaac A 596 non ut] in M, aut F, non R, non ut ♦* (2 litt. eras.) A 596 sarabarra R 598 tibia F 598 &OAlcoNYalcoc M, et omojnymcoc F, & oaTtoNYaTciuc 1 m. et in marg. **lonualos (2 litt. disting, non ualeo) annot. alt. m. R, &co)-' //C-frS,Upra hn\ 657 et tnfra lin- 685.698 685 Deum] G F A, Dominum • R t A ’’,S,UPra 1>U 657-683 et infra l>n. 695.698 685 singula] M F R singulas A fx Vail. 687 aestum] F, *praem. et MR A 687/688 et aestuml Vaf '“So

u

i 67)’ Ct CaumasJM R’ et *aestus *1*- «• F, oJ. A, et cauma y.

A) ait m A C°W/] ^’J°;ete^h“etUS F> C?te R> *cete ("0expunctum hlnduml 68^fo T A in Dan- 3> 79 > - Return *■ 7 la’Jdes G> laude (5 «c a ut uidetur A) F A 690 filius R

ewEraeleIMFTn TT^f/ homoeot- om- 1 ™rg. suppl. alt. m. A * J ^ ^ Israel A ^ Vail. 691 sacerdos corr. R 693 Misaell F *praem. et R A,et misahelem M, Misaelem/x Vail. 694/695 omnis creatura ’ laudat] omnes G, oms M omislis add ah m ? F'1 f a °5>nis... creatuia... R IX Vail — rrehnr,, rF H t/u m-?F)F A, omnis (i ere e ut utdetur R) i ^ . is d e/t fa G F R A ix Vail., oreaturae (-?) M — laudat GF A ix Vail ctr supra lin 657^683^85 cpr supra lin. 657.683.685 etmfrahn. 698

Deum] F A, Dominum G M R y Vail' 696 singulis] F, *Praem. in MR Ay Vail.

695

IN DANIELEM I, iii, 87-92

807

87a. Benedicite sancti et humiles corde Dominum. Humilitatem cordis habere et praesens uersiculus docet, et illud quod in euangelio dicitur : Discite a me quia mitis sum et humilis corde ; et inuenietis requiem animabus uestris. Cordis autem ilia est humilitas, quae in alio loco ‘paupertas spiritus’ appellatur, ut non erigamur superbia nec ficta gloriam humilitate quaeramus, sed toto corde inclinemur. 7°5 Ola. *Tunc Nabuchodonosor rex obstupuit et surrexit propere et ait optimatibus suis. Hucusque de Theodotionis interpretatione pauca perstrinximus, confessionis et laudum trium puerorum quae non habentur in *hebraico. *Exin sequamur hebraicam ueritatem. 710 91b. Et surrexit propere et ait optimatibus suis. Punitis principibus, rex corripitur ut uiuens glorificet Deum. Interrogat autem optimates suos, quorum accusatione et consilio tres pueros in ignem fornacis miserat, ut, illis respondentibus se misisse tres pueros in fornacem, iste eis nun715 tiet et ostendat: 92b. E cce ego uideo uiros quattuor solutos et ambulantes in medio ignis, et nihil corruptionis in eis est, et species quarti similitudo filii Dei. Rursum dicam : O quam sapiens ignis, quam inerrabilis 720 Dei potentia : uinculis stricta sunt corpora, uruntur uincula, corpora non uruntur. Speciem autem quarti, quern similem elicit filio Dei, uel angelum debemus accipere, ut Septuaginta transtulerunt, uel certe, ut plerique arbitrantur, Dominum Saluatorem. Sed nescio quomodo rex impius 725 Dei filium uidere mereatur ; ergo, iuxta Symmachum qui

700

698 Dan. 3, 87. 700/701 Matth. 11, 29. 702 cfr Matth. 5, 3. 705/706 Dan. 3, 91. 710 Dan. 3, 91. 716/718 Dan. 3, 92. 721/725 cfr Orig., Stromat., ix ( ?) deperd. ; Hipp., in Dan., n, 30, 3, pag. 176, 10-12 ; J. Lataix, art. cit., pag. 268. 722 cfr Dan. 3, 92 (lxx).

GMF 698 Dominum] codd., etc. /x Vail. 699 et1] om. G A 700 Dicite corr. M R A 702 spiritus] sup. lin. suppl. A 703 nec] nc 1 m. M R, quod corr. alt. m. M 703 fictam A 703 gloria M R 704 quaeramur M 705/706 Tunc Nabuchodonosor ... optimatibus suis] ita omnes nostri codd. (inuersionis signaculis uero *post ueritatem — lin. 709 — tr. alt. m. F), om. hie /x Vail, (cfr infra lin. 710) 705 obstipuit G M 1 m. F R 1 m. A, corr. alt. m. F alt. m. A 705/706 et surrexit... suis] in marg. suppl. alt. m.A 707 interpretatione] F A, editione (edi in ras. 6 litterarum M) MR /i Vail. 708 hebraico] F, *hebraeo M ft A /j. Vail., cfr ex. gr. infra lin. 823 etc 709 Exin sequamur] F, *exinde sequamur MR n Vail., et nunc exequamur A 710/715 Et surrexit ... ostendat] om. G 710 Et surrexit ... suis] Tunc Nabuchodonosor ... (Dan. 3, 91) ... compeditos /x Vail. 714 ista M 714/715 eis] praem. quartum Viet. 715 ostendit corr. A 716 Ecce] praent. Qui respondentes regi dixerunt Vere rex Respondit rex et ait /x Vail. 718 in t\s]post nihil (lin. 717) tr. A 718 similitudo filii] ita (om. simil. G) codd. /x Vail, ut infra lin. 742, similis filio Viet, cum Vulg. ut et infra lin. 722 721 specie M R,

species A

725 ergo] add. et exp. qui A

v

643

808

IN DANIELEM I, iii, 92-96

interpretatus est : Species autem quarti similitudo filiorum — non Dei sed — deorum, angeli sentiendi sunt, qui et dii et deorum uel Dei filii saepissime nuncupantur. Hoc iuxta historiam. Ceterum in typum praefigurat iste angelus 730 siue filius Dei Dominum nostrum Iesum, qui ad fornacem descendit inferni in quo clausae et peccatorum et iustorum animae tenebantur, ut absque exustione et noxa sui eos qui tenebantur inclusi mortis uinculis liberaret. 93a. Tunc accessit Nabuchodonosor ad ostium for735 nacis ignis ardentis et ait. Pauore perterritus, non per nuntios quaerit a pueris, sed ipse eos ex nomine uocat, ‘seruos Dei excelsi’ appellans, et petens ut ad se egrediantur quos uinctos in fornacem miserat. 95a. Benedictus Deus Sidrac, Misac et Abdena140 go, qui misit angelum suunt, et eruit seruos suos. Quern supra ‘filium Dei’, hie ‘angelum’ uocat — quamquam in superioribus ‘similitudo’ filii Dei, non ‘ueritas’ appellata sit —. Rursum ergo Nabuchodonosor Dei confessionem recepit et, damnatis idolis, laudat tres pueros qui noluerunt 745 seruire et adorare omnem deurn, excepto Deo suo ; et miratur quos sanctos Dei ignis tangere non potuerit. Quod au¬ tem ait : 96. A me pr opositum est hoc decretum : ut omnis populus et tribus et lingua quaecumque locu75°ta fuerit blasphemiam contra Deum Sidrac, Misac et Abdenago, dispereat, et domus eius uastetur ; neque enim est deus alius qui * potest it a saluare. Ouidarn pessime ad diabolum referunt : quod in consumma-

726/727 Dan. 3, 92 (Svmm..). 729/733 efr Hipp., in Dan., 11, 30, 3, pag. 176,1012. 732 exustione] efr H. Goelzer, op. cit., pag. 81. 734/735 Dan. 3, 93. 736 efr Hipp., in Dan., n, 34, 3, pag. 184, 5-6. 739/740 Dan. 3, 95. 741/742 efr Dan. 3, 92. 744/745 efr Dan. 3,18. 748/752 Dan. 3,96. 753/757 efr Orig., Stromat., ix ( ?) ; Tlepl'Apxwv, i, 6, 2-3 sqq. ; J.Lataix,ar/.«V., pag. 268/269.

GMF 726 Speciem PL 726 filiorum] add. et exp. di A 728 dii] dl F 729 R A typum] ita (tipum G, typhum A) G 1 m. F A, typo (o ex u alt. m. F) M alt. m. F R p Vail. ; efr ex. gr. infra de antichristo lin. 24.37.176 730 Iesum]FR ; om. M ; om. 1 m., sup. lin. suppl. alt. m. A ; add. Christum G alt. m. A p Vail. 731 clausi M R 732 noxa sui] noxa (a ex ii ut uidetur) alt. m. ( ?) M, noxii* {lift, eras ut uidetur) R 733 morti 1 m. MR, corr. alt. m. M 735 ait] add. Sedrach... {Dan. 3, 93) ... ignis p. Vail. 735 perterritus] add. rex A 736 eos] sup. cor expunctum A 738 quos ... miserat] om. M 738 fomace A 740 eruet M, eripuit A 740 suos] add. qui crediderunt in eum etc. p Vail. 741 quam¬ quam] M F R A p Vail., qui aliter 744 recepit] G M F R, recipit A p Vail. 745 omnem] sup. hominem expunctum alt. m. A 745/746 miratus A 748 me] add. ergo p Vail, cum Vulg. 749 et1] om. p Vail, cum Vulg. 749 lingue C°r/'M 749/750 locutus PL 752 potest] F, *possit cet. 752 saluari 1 m M R, corr. alt M 753/757 Quidam ... est] om. G 753/754 consummationem {tert. m exp.) A

PL

p

v

512

1087

644

IN DANIELEM I, iii, 96-iv, 1

755

760

765

809

tione et fine mundi etiam ipse recipiat notitiam Dei, et omnes ad paenitentiam cohortetur ; et hunc uolunt esse regem Niniue, qui nouissime descendit de throno superbiae, et humilitatis praemia consecutus est. 97. Tunc rex promouit Sidrac, Misac et Abdenago in prouincia Babylonis. Qui dicant supra tres pueros non iudices prouinciarum sed praefectos operum singulorum fuisse in Babylone, hie uolunt eos etiam prouinciarum iudices constitutes. 98. N abuchodonosor rex omnibus gentibus et Unguis quae habitant in uniuersa terra : Pax uobis multiplicetur. Epistola Nabuchodonosor in prophetae uolumine ponitur, ut non fictus ab alio postea liber — sicut sycophanta mentitur —, sed ipsius Danielis esse credatur. Visio IV

°

77

775

IV. la. Ego Nabuchodonosor quietus eram in domo mea. Historia quidem manifesta est et non magna interpretatione indiget : quod ad offensam Dei Nabuchodonosor uersus in amentiam, septem annis inter bruta animantia uixerit et herbarum radicibus alitus sit, ac postea, Dei misericordia restitutus in regno, laudauerit et glorificauerit regem caeli : Quia omnia opera eius uera et uiae eius iudicia, et gradientes in superbia potest humiliare. Sed qui uolunt per Nabuchodonosor contrariam intellegere fortitudinem — de qua Dominus loquitur in euangelio : Vide755/756 efr Ion. 3, 6. 756/757 efr Ion. 3, 10. 758/759 Dan. 3, 97. 759 458 ; efr Dan. 2, 49. 759/762 quis ? 765/675 Dan. 3, 98. 766/ 767 efr Porphyr., Contra Christ., xir. 768/769 Dan. 4, 1. 770/775 efr Dan. 4, 22. 29-30. 34 ; 5, 20-21. 774/775 Dan. 4, 34. 775/792 efr Orig., Stromat., ix (?) ; IJepl 'Apxojv, 1, 5, 5 sqq. ; iv, 2 ; Tertull., Adu. Marc., v, n. 17 ; Euseb., Comm, in Ps., 118 ; et infra, lib. n, 405/409. 777/778 Luc. 10, 18.

supra] lin.

G MF 754 et finem 1 m., quod exp. alt. m. A 757 est] codd., sit p Vail. 759 in pro11 A uincia M R, (om. in) prouinciae (e add. alt. m.) A 759/762 Qui dicant... consti¬ tutes] om. G 759 dicant] F 1 m. A, dicunt M R alt. m. A p Vail. 760 prae¬ fectos] pfuisse (om. fuisse infra lin. 761) M, prefectus R 761 fuisse] om. M (efr supra lin. 760) ; post operum (Jin. 760) tr. 1 m., quod inuersionis signaculis corr. alt. m. R 761 babyllone R 761 hie] in hii mut. alt. m. (?) A 761 eos etiam] M F R, eos esse etiam A, etiam eos ~ p Vail. 763 omnibus] add. populis p Vail, cum Vulg. 764 quae] qui p Vail, cum Vulg. 764 uniuersa terra R 765 multiplicetur] MF R, add. etc. A, add. Signa ... (Dan. 3, 99-100) ... et generationem p Vail. 767a Visio rv] uisio quarta in marg. M ; uisio quinta A, iuxta Theod. (Cod. Alexandr.) qui tamen quinta (e') ante Nabuchodonosor (lin. 763) tr. ; om. cet. 769 mea] MF R, add. et reliqua G, add. et Horens in palatio meo A p Vail. 771 amentiam ... bruta] om. G 771 animantia] G F A, animalia M R p Vail. 772/793 uixerit... significetur] alii ad diabulu refer contr. G 772/773 misericordia Dei ~ p Vail. 773 regnum/u Vail. 774 uia 1 m. M R, corr. alt. m. M 775 gradientis R 775 humiliari R 775 qui] quia A 776 contraria R 777 de] da corr. M

5

C.C.

LX XV A

PL

513

8io

IN DANIELEM I, iv, i

bam Satanam quasi *fulgor cadentem de caelo, et *Ioannis Apocalypsis : quod ‘drado cadens in *terram, tertiam 780 partem stellarum secum traxerit’, et Esaias: Quomodo cecidit lucifer, qui mane oriebatur ? —, asserunt : nequaquam potuisse fieri ut feno per septem annos uesceretur homo qui nutritus est in deliciis, et septem annis absque ulla laceratione corporis sui inter bestias uixerit, et quomodo 785 amenti homini per septem annos imperium reseruatum sit regnumque potentissimum absque rege tanto tampore fuerit, aut, si alius illi successit in regnum cuius uecordiae aestimandus sit, ut cederet imperio quod tanto tempore possidebat, praesertim cum historiae Chaldaeorum nihil tale con790 tineant, nec potuisse fieri ut qui de minoribus scripserint, maiora reticerent ; haec autem omnia quaerunt et repli¬ cant ut, cum historia non steterit, per Nabuchodonosor diabolus significetur. Quod nos nequaquam recipimus, ne om¬ nia quae legimus umbrae uideantur et tabulae : quis enim 795 amentes homines non cernat instar brutorum animantium in agris uiuere locisque siluestribus ? et ■—• ut cuncta praeteream — cum multa incredibiliora et graecae et romanae historiae accidisse hominibus prodiderint, Scyllam quoque et Chimaeram, Hydram atque Centauros, aues et feras,

779/780 cfr Apoc. 12, 3-4. 780/781 Is. 14, 12 (lxx). 783 absque] cfr H. Goelzer, op. cit., pag. 338. 792/803 cfr J. Lataix, op. cit., pag. 269. 798 Scyllam] cfr Verg., Aen., in, 420 sqq. ; v, 122 ; vi, 286 ; Ouid., Metam., vin, 90 sqq. ; xiv, 52Sqq. 730 sqq. ; Trist., 2, 39^ ; Horn., Odyss., xn, 75 sqq. 799 Chimaeram] cfr Verg., Aen., v, 118 ; vi, 288 ; Cic., Nat. Dear., 2, 5 ; Hor., Od., r, 27, 24 ; Horn., II., vi, 181. 799 Hydram] cfr Verg., Aen., vi, 287.576 ; Hor., Od., iv, 4, 61 ; Lucr., Nat. Rer., v, 27 ; Cic., Nat. Dear., 2, 114. 799 Centauros) cfr Verg., Aen.,v, 122 ; vi, 286 ; x, 195 ; Hor., Epod., 13, 11. 799/800 aues ... ex hominibus] Niobe : cfr Quid., Metam., vi, 155.

GMF 778 fulgor] M 1 m. F R 1 m. A, *fulgur alt. m. F alt. m. A ft Vail, cum Vulg. ; cfr RA supra lin. 503, infra lib. 2 litt. 616, lib. 4 lin. 535.545 et Hieron., in Hie%., lib. 1 lin. 374, lib. 9 lin. 131, lib. 13 lin. 487 778/779 Iohannis Apocalypsis] F, iohan-

nes in apocalipsin M, iohannis in apocalypsis R, iohannis (iohs) in apocalypsi A, *Ioannes in Apocalypsi p. Vail. 779 in *terra F, in tra sup. lin. suppl. A 782 annis M R (sed annos infra lin. 785) 782 uesceretur] uexerit ut e litteris male compactis 1 m., in uixerit ut mut. alt. m. A 783 delicias (a sup. i expunctam alt. m.) R 784 bestiis R 780 regnumque] qKio>C A, to kvtos p Vail. 859/ 860 id est ... interpretatus est] ob bomoeot. om. A 860 17 Kvpia] scripsi iuxta Dan. 4, 19 [22] et 6, 26 [27] Theod. inplerisque codd. (excl. Alexandr. 1 m.) ; HKYpiA 1 m. MR ; hypia F; HKYpiaTec (Tec sup. lin. add.) alt. m. M ; hkypicotec Pal. ; Tj Kvpeta fj. Vail, iuxta Theod. (in nonnullis codd.) 860 postea] pute R 862 calumni: corr. alt. m. M 863 Nabuchodonosor] add. regis p. Vail. 864 enim] sup. lin. suppl. alt. m. A 806 non] nonne (ne exp.) A 867 cuncta ad diabulum ~ p. Vail. 867/868 referenda] MF A, referentia R, add. esse p Vail. 868 hyperbolice] adscr. superb? uel elat? in marg. alt. m. M 870 Esaia] assia M 870 se tenere] F p Vail., *tenere se ~ M R A 871 uolucrum] add. ut theodotion interpretatus est A 872 descendit] codd., add. clamauitque fortiter ... (Dan. 4, 11) ... praecidite ramos eius etc. p Vail. 873/874 Pro ... scribitur] om. G 873 Pro] primo corr. alt. m. (?) A 873 chaldaicum] in marg. suppl. alt. m. A 873 hyr M R A, hir F 874 ain codd. 874 ioth M R, iod F, iod A 874 et] om. A 874 resi M, res R A 875 quod] praem. eo et add. autem G, qui A 875 uigilant (a ex e alt. m. A) G A 876 sunt (u sup. i expunctam alt. m.) A 876/877 unde... officia] om. G 877 de] F (in marg.) alt. m. A p Vail., om. M R 1 m. A 877/878 dormitauit] G 1 m. M F R 1 m. A, dormitabit alt. m. M alt. m. A p Vail, cum Vulg.

814

IN DANIELEM I, iv, 10-16

tauit neque obdormiet qui custodit Israel —. Denique et in consequentibus legimus : 880 14a. In sententia uigilum fhoc est angelorum) decretum est et sermo sanctorum et petitio. Consuetudo autem graeci latinique sermonis *tpiv uocat quae per multicolorem arcum ad terras descendere dicitur. 16a. Tunc Daniel, cuius nomen est Baldasar, 885 coe-pit intra semetipsum tacitus cogitare quasi hora una, et cogitationes eius conturbabant eum. Respondens que rex ait : B aldasar, somnium et interpretatio eius non conturbet te. Tacitus intellexit Daniel somnium esse contra regem, et timorem cordis 890 uultus pallore signabat, dolebatque pro eo qui ei *honorem plurimum detulerat ; et, ne uideretur *insultare atque laetari contra hostem regem, denique, detestans id quod intellegebat, loquitur ad eum : 16c. D omine mi, somnium hoc his qui te oderunt, 895 et interpretatio eius hostibus tuis sit. Videns ergo Nabuchodonosor eum metuere ne sinistrum quid atque contrarium contra regem dicere uideretur, cohort atur ut

880/881 Dan. 4, 888 Dan. 4,16.

.

14

882/883 cfr Hieron., in Hie%., lib. 1, lin. 894/895 Dan. 4, 16.

/

.

629 641

884/

GMF 878 obdormiet] G M F R, dormiet A /a Vail, cum Vulg. 878/883 Denique ... R A dicitur] om. G 878 et] om. A /a Vail. 881 est] om. q. Vail. 881 et1] om. A 882 latini 7 m., praem. ac sup. lin. alt. m. A 882 sermonis] sup. lin. suppl. alt. m.

A 882 Ipiv) /a Vail. ; hyrin M R ; hipiN 1 m., hipiM alt. m. F ; primum omissum, hirl {alt. i in a) in marg. suppl. alt. m. A ; an *hirin scribendum ? ; cfr Hieron., in Hie%., lib. 1 lin. 630.632 882/883 uocat quae (om. per) muli in marg. suppl. alt. m. A 884 est] F A, om. G M R /a Vail, cum Vulg. 886 conturbabant] A1 F A fi Vail, cum Vulg., conturbauerunt R 888 conturbet] M F R /.a Vail., conturbent A cum Vulg. 888 te] add. Respondit Balthasar et dixit /a Vail. 890 significabat G, cfr supra lin. 367 et infra lib. 2 lin. 936, de antichristo lin. 163/164 890/899 dolebatque ... metuat] om. G 890 ei] et PL 890/891 honorem plurimum] F, *honoris plurimum MR A, plurimum honoris ~ /a Vail. 891/893 insultare atque laetari contra hostium (ostium R, hostem /a Vail.) regem denique ... eum] F R A fi Vail. ; in *sinistrum quid atque contrarium contra regem dicere, contra hostium aduersitatem sermonem dirigit. Denique ... eum (dirigit ... eum in marg. sup. suppl. ipsa 1 m.) corrigere cum uno tantum codice M non praesumpsi, quae tamen sententia, licet partim e lin. 896/897 repetita uideatur, magis perspicuum habet sensum, nec mirer quod genuina tenenda sit cum postea pessumdata fuisset in ilia sententia, quae a ceteris codicibus tradita est et in qua hostium, quod nunc originalo suo sensu caruit, in hostem correcturi erunt edit. 892 detestans] codd., detestatus u Vail., cfr infra lib. 2 lin. 153 s.u. ‘imitans’ 892/893 intellegebat] M F /a Vail., uidebat R, intellexerat (exerat sup. egat expunctum alt. m.) A 894 mi] M FRA Pal. Vat. Vail, cum Vulg., add. rex Viet. ,a 894 hoc] eras. alt. m. M iuxta VuL 896 metere corr. alt. m. A 897 cohortatur] add. eum M /a Vail

v

648

IN DANIELEM I, iv, 16-23

815

simplicitur et uere loquatur quod intellegit, nec quidquam metuat. 900 17a, 19. Arb orem quam uidisti sublimem atque robustam, tu es, rex, *quia magnificatus es et inualuisti, et magnitude) tua creuit et peruenit usque ad caelum et potestas tua in terminos uniuersae terrae. Absque regis iniuria explicat ueritatem, ut non eum super905 biae sed potentiae uideatur arguere. 20b. Et uinciatur ferro et aere in herbis foris, et rore caeli conspergatur et cum■ feris sit pabulum eius, donee septem tempora commutantur super eum. Et supra similiter scriptum est. Quaerunt ergo a nobis qui 910 historiae contradicunt : quomodo in uinculo ferreo et *aere fuerit Nabuchodonosor aut quis eum uinxerit et compedibus alligarit, cum perspicuum sit omnes furiosos, ne se praecipitent et alios ferro inuadant, catenis ligari. 21. H aec est inter pr etatio sententiae Altissimi 915 quae peruenit super dominum meum regem. Austeritatem sententiae, uerborum temperat blandimentis, et, cum dura praecesserint, mitioribus repromissis releuat animum territi. Denique infert : 23b. Regnum tuum tibi manebit, postquam cogno920 ueris potestatem esse caelestem. Vnde hi, qui historiae contradicunt et uolunt diabolo reddi pristinam dignitatem, in hoc loco uelificant : quod post tormenta, post efferationem,

900/901 Dan. 4, 17. 901/903 Dan. 4, 19. 906/908 Dan. 4, 20. 909 supra] efr Dan. 4,12. 909/912 efr Orig., Stromat., ix ( ?) ; J. Lataix, art. cit., pag. 270. 912/913 efr J. Lataix, art. cit., pag. 270. 914/915 Dan. 4, 21. 919/920 Dan. 4, 23. 920/924 efr Orig., Stromat., ix ( ?) ; J. Lataix, art. cit., pag. 270.

G M F 898 nec] ne A R

898 quicquam codd.

900 Arbor G

900 uidistis G

900/

903 atque ... terrae] & rl G 901/903 tu es ... terrae] cuius altitudo pertingit ad caelum etc. ix Vail. 901 quia] M 1 m.F alt. m. R, *qui alt. m.F 1 m.R A cum Vulg. ; efr supra lin. 858, lib. 2 lin. 939 901/902 inuoluisti corr. alt. m. A 903 in] superscr. usque ad alt. m. M 904 iniuriam R 904/905 ut non ... arguere] om. G 904/905 superbia corr. F 906 uincitur corr. alt. m. A 906 foris] feris R 907 conspergitur corr. M 909 scriptum est similiter ~ G 909/ 913 Quaerunt... ligari] om. G 910 aere] sic codd., *aereo [x Vail. 912 alliga¬ rit] alt. m. M F, alligaret 1 m. M R, alligauerit A fx Vail. 912 cum] praem. et exp. et A 913 alius R 913 inuadat corr. F 913 catenas R 914 est] sup. lin. suppl. A 914 sentiae corr. A 916 et] codd. et aliter, ut jx Vail. 917 dura] iura G 917 releuat] M F R et aliter, relebat G, reuelat corr. A, releuet /x Vail. 917 anima G, animam PL 918 territu (u sup. rasuram alt. ml) A 918 Denique infert] om. G 919 Denique] de q; corr. alt. m. A 920/927 Vnde ... reuersus] om. G 920 hi] hie omnes ; efr supra lin. 27.520.583.636, et infra lib. 2 lin. 467.619 920 potestatem] potentem A 921 reddere A 922 uelificant] superscr. uolunt alt. m. M

PL 5x6

816

IN DANIELEM I, iv, 23-24

post herbarum et feni cibos et septem annorum circulos, confiteatur Dominum et sit qui prius fuerat. Qui respondere de925 bent quomodo congruat ut angeli, qui numquam corruerunt, eum rursum principem habeant qui per paenitentiam sit reuersus. 24. Quamobrem, rex, consilium meum placeat tibi et peccata tua eleemosynis redime, et iniquitates 930 tuas misericordiis pauperum : forsitan ignoscat delictis tuis. Si praedixit sententiam Dei, quae non potest immutari : quomodo hortatur ad *eleemosynas et misericordiam pauperum, ut Dei sententia commutetur ? Quod facile soluitur Ezechiae regis exemplo quern Esaias dixerat esse 935 moriturum, et Niniuitarum : Adhuc tres dies et Niniue subuertitur : et tamen, ad preces *et Ezechiae et Ni¬ niue, Dei sententia commutata est, non uanitate iudicii, sed eorum conuersione qui meruere indulgentiam ; alioquin et *Hieremiae loquitur Deus : se mala minari super 940 gentem et, si bona fecerit, minas dementia commutare : rursum bona agenti se asserit polliceri et, si mala fecerit, dicit se suam mutare sententiam, non in homines sed in opera quae mutata sunt — neque enim Deus hominibus sed uitiis irascitur, quae, cum in homine non fuerint, nequa945 quam punit quod mutatum est —. Dicamus et aliter : fecit quidem Nabuchodonosor, iuxta Danielis consilium, * misericor dias in pauperes, et idcirco usque ad mensem duodecimum in eum est dilata sententia ; sed quia postea, am924/927 cfr J.Lataix, art. cit., pag. 270. 928/931 Dan. 4, 24. 931/932 cfr Num. 22, 18. 933/934 cfr Is. 38, 1. 935/936 Ion. 3, 4. 936/938 cfr Is. 38, 5 ; Ion. 3, 10. 939/943 cfr Ier. 18, 7-9. 943/945 cfr Hieron., in Hie%., 1, lin. 1052/1053 ; hi, lin. 422. 945/949 cfr Dan. 4, 25-26.

GMF 923 cib: R, cibus corr. A 923 circulus corr. A 925 corrueia*nt (a ex u ?) RAM, cornier FRA, corruerant y Vail. 926 rursum] F, rursus cet., cfr infra lib. 2 lin. 483, lib. 3 lin. 17, de antichristo lin. 338, etc 929/931 et peccata ... delictis tuis] & rlG

930 misericordias R 930/931 forsitan ... tuis] MF R A PL, om. y Vail. 930 ignoscat] add. Deus A PL, cfr infra lin. 953 931 sen¬ tentia A 932 eleemosynas] MF R y Vail., *eleemosynam GA 932/933 et misericordiam ... commutetur] om. G 932/933 misericordias 71 Vail., cfr infra lin. 947.964/965 934/945 quem Esaias ... mutatum est] om. G 935 Niniuita¬ rum] add. quibus dictum est y Vail. 935 tres] ita codd., quadraginta y Vail, cum Vulg. 936 subuertitur] M 1 m.F R 1 m. A, subuertetur alt. m. F alt. m. A ix Vail, cum Vulg. 936 et2] F, *om. cet. 938 meruer -4 939 Hieremiae] A (iuxta Ier. 18, 1.2), *in Hieremia (in sup. lin. suppl. alt. m. ? F) M F R y Vail. 939 se mala minari] F Ay Vail., si mala minaris M, si mala minari R 940 commutari] mutare 1 m. MR, quod corr. alt. m. M 941 mala] F Ay. Vail., male M R 942 sententiam mutare ~ M 942 hominis corr. alt. m. M, homine F, hoc minis R 943 enim] sup. lin. suppl. A 944 quae cum] Qufcu** (q; eras, ut uidetur) M, Quecuq; R 944 in] sup. lin. suppl. A 944/967 nequaquam ... fuerat] alia ?nanu scriptum in M 947 *misericordiam G, cfr supra lin. 932/933 et infra lin

v 649

y 1090

PL 517

IN DANIELEM I, iv, 24-31

817

bulans in aula Babylonis, gloriatur et dicit : Nonne haec est 95° Babylon magna, quam ego aedificaui in domum regni, in robore

fortitudinis meae et in gloria nominis mei ?, bonum misericordiae perdidit malo superbiae. 24b. F orsitan ignoscat delictis tuis. Cum beatus Daniel praescius futurorum de sententia *Dei dubitet, rem 955 temerariam faciunt qui audacter peccatoribus indulgentiam pollicentur. Et tamen sciendum quod, si Nabuchodonosor bona opera facienti uenia repromittitur, multo magis aliis promittitur qui leuiora peccauerint ; legimus et in Hieremia praeceptum populo Iudaeorum : ut orent pro 960 Babyloniis, quia in pace eorum sit pax captiuorum. 28. Cum adhuc sermo esset in ore regis, uox de caelo ruit : Tibi dicitur, Nabuchodonosor rex : Regnum *transiet a te. Arrogans gloriatio statim punitur a Domino. Et ideo non *differtur sententia : ne uideatur mi965 sericordia in pauperes minime profuisse; sed statim ut locutus est per superbiam, perdidit regnum quod ob eleemosynas fuerat reseruatum. 2Ha. Donee scias quod dominetur Excelsus in regno hominum. Magna miseriae consolatio, quando, in tormentis 97° positus, scit prospera secutura, quamquam Nabuchodonosor tanti furoris sit et amentiae ut, malorum tempore, bonorum quae ei Deus promiserat non fuerit recordatus. 31b. Ego Nabuchodonosor oculos meos ad caelum leuaui, et sensus mens redditus est mihi. Nisi oculos 975 leuasset ad caelum, sensum pristinum non *reciperet. Quando

949/951 Dan. 4, 27. 953 Dan. 4, 24. 959/960 efr Ier. 29, 7. 961/963 Dan. 4, 28. 968/969 Dan. 4, 29. 973/974 Dan. 4, 31. 975/977 efr J. Lataix, art. cit., pag. 269, adnot. 2.

GMF 950 domo G A 950 robore* (m eras.) M, roborem R 951 et] om. PL 953 R A ignoscat] codd. ut supra lin. 930, ignoscet /a Vail, cum Vulg. ; add. Deus A g. Vail. 954 Dei] ita (sup. lin. suppl. alt. m. M) G alt. m. M A, om. 1 m. M R, *Domini F 954 dubitet] praem. non A 956/960 Et tamen ... captiuorum] om. G 958 qui] que M 958 peccauerint] peccata commiserunt g. Vail. 958 et] om. A 962 ruit] codd. cum Vulg. ut et infra lib. 2 lin. 77, irruit /a Vail. 962/963 Nabucho¬ donosor ... te] om. G, add. et ab hominibus eicient te etc. /x Vail. 962/963 regnum] M F R 1 m. A et aliter, add. tuum {sup. lin.) alt. m. A /x Vail, cum Vulg. 963 transiet] F Vail., *transiit M R A jx et aliter 964 non] om. G MR 964 differtur] M alt. m. F R A n Vail., *defertur G 1 m.F 965/967 sed ... reserua¬ tum] om. G 966 ob] ab M R 969 Magna] G F A /x Vail., Magnae M R 969 tormentum A 970 sit corr. alt. m. A 970 secuta quamquam nabuchodono- suppl. alt. m. A 970/972 quamquam ... recordatus] om. G 971/972 malorum tempore bonorum qua {ex q3 ; om. ei) suppl. alt. m. A 972 fuerat corr. A 973 Ego] praem. Igitur post finem dierum A 975 **leuasset (ad eras.) M 975 reciperet] M F R, * recepisset G /x Vail., rgeipet sup. lin. suppl. alt. m. A 975/976 Quando ... dicit sen-] in marg. suppl. alt. m. A

v

650

IN DANIELEM I, iv, 3*-33

8i8

autem dicit *sibi sensum redditum, ostendit non formam se amisisse sed mentem. 31d. Et regnum eius in *generatione et gener ationem. Si hoc quod in scripturis dicitur : In * gener atione et gene980 rationem simpliciter accipimus pro eo quod est 'in omnia futura tempora’, nulla quaestio est ; sin autem — ut saepe diximus — ‘generatio et generatio’ 'duas generationes’ significat : legis et euangelii, quaerendum est : quomodo Nabuchodonosor Dei sacramenta cognouerit, nisi forte hoc di985 camus : quod, postquam oculos *leuauit ad caelum et recepit pristinum statum et exultauit et benedixit Deum uiuentem in sempiternum, etiam *haec non ignorauerit. 32b. Iuxta uoluntatem enim suam facit tam in m io9 caelo quam in terra, et non est qui resistat manui PL 51 990 eius et dicat : Quare fecisti ?. Et hoc loquitur quasi homo saeculi — non enim quod uult, hoc facit, sed quod bonum est, hoc uult Deus —. Nabuchodonosor autem sic locutus est, ut, dum potentiam Dei praedicat, iustitiam eius uideatur arguere quod immerito poenas sustinuerit. 995 33b. Et optimates mei et magistratus mei requisierunt me et in regnum meum restitutus sum, et magnificentia amplior reddita est mihi. Ergo iuxta eos qui historiae contradicunt : omnes angelicae fortitudines requisiturae sunt diabolum, et in tantam crescet potentiam v 651

078 Dan.

979/980 Ex. 3, 15 ; Ps. 32, 11 ; 44, 18 ; 71, 5 ; 88, 2.5 ; 99, 5 ; ; 118, 90 ; 134, 13 ; 144, 13 ; 145, 10 ; Prou. 27, 24 ; Eccli. 44, 14; Is. 13, 20; 34, 17 ; 60, 15 ; 61, 4; Ier. 50, 39 ; Thren. 5, 19 ; Dan. 3, 100 ; 4, 31 ; Ioel 3, 20. 981/982 cfr ex. gr. Hieron., in Esaiam, xvn, 60,15-16 ; in Ioel, 3,20-21. 988/990 Dan. 4, 32. 991/992 cfr Rom. 7, 19. 995/997 Dan. 4, 33. 998/1001 cfr Orig., Stromat., ix ( ?) ; J. Lataix, art. cit., pag. 270. i°i,

13.25

4, 31.

;

105, 31

G MF 976 sibi sensum] F, sensum sibi ~ cet. 976 sibi] om. G 978.979/980 geR A neratione et generationem (&/V)] M FA; bis *generatione et generatione R fj. Vail. ; semel ^generationem et generationem {lin. 978 ; om. lin. 979/980) G cum Vulg. 9 667

H HOI

PL

531

844

590

595

600

605

610

IN DANIELEM II, vii, 7/8-9

decern cornibus tria euulsa cornua . sextum Ptolomaeum cognomento Philometorem et septimum Ptolomaeum EvepyeT7]v et Artarxiam regem Armeniae, quorum priores multo antequam Antiochus nasceretur mortui sunt — contra Artaxiam uero dimicasse quidem Antiochum nouimus, sed ilium in regno pristino permansisse —. Ergo dicamus quod omnes scriptores ecclesiastici tradiderunt : in consummatione mundi, quando regnum destruendum est Romanorum, decern futuros reges qui orbem *romanum inter se diuidant, et undecimum surrecturum esse paruulum regem qui tres reges de decern regibus superaturus sit, id est Aegyptiorum regem et Africae et Aethiopiae sicut in consequentibus manifestius discimus, quibus interfectis etiam septem alii reges uictori colla submittent. Et ecce, ait, oculi quasi oculi hominis erant in cornu isto, ne eum putemus, iuxta quorundam opinionem, uel diabolum esse uel daemonem, sed unum de hominibus in quo totus satanas habitaturus *est corporaliter. Et os loquens ingentia : Est enim homo peccati, filius perditionis, ita ut in templo Dei sedere audeat faciens se quasi Deum. 9a. Asp iciebam donee throni positi sunt, et antiquus dierum sedit, et reliqua. Simile quid et in Ioannis Apocalypsi legimus : Post haec statim fui in spiritu ; et ecce t hr onus positus erat in caelo, et super thronum sedens. Et qui

593/600 efr Hipp., in Dan., iv, 5, 3, pag. 270, 12-17 l IV» I2> 4-6, pag. 286, 7-23) ; De Christo et Antichr., 25.27 ; Ps.-Hipp., De Consumm. Mundi, 16 ; Method., Adu. Porphyr. ; Euseb., Contra Porphyr., xvm-xx ; Apollin., Contra Porphyr., xxvi ; infra, De Antichristo, lin. 101/103. 600/601 Dan. 7, 8. 601/602 efr Orig., Stromat., ix ( ?) ; J. Lataix, art. cit., pag. 271. 604 Dan. 7, 8. 605 11 Thess. 2, 3.

605/606

11

Thess.

2, 4.

GMF 587 euulsa] e sup. lin. suppl. M

607/608 Dan.

7, 9.

609/619 Apoc.

4, 1-6.

587/588 Ptolomaeum ... septimum] om. edit, fx

R A 588 et] om. Vail. 588/589 Evepyerrjv] eyepTeTHN M, eyepfctHN FR, cY€NCinn A, Euergertem fx Vail. 589 Armeniae] armoche R 590 mortuus est A 592 dicamus ergo ~ G 593 in consummatione ...] annot. de antichristo in marg. alt. m. recent. A (efr infra, de antichristo inter.) 595 decern ... romanum] in marg. inf. suppl. A 595 x- G M 595 romanum] F R A /x Vail., ♦Ro¬ manorum G M PL ; efr lin. 188, lib. 1 lin. 858 595/596 diuident M 596 -xi-

596 regem paruulum ~ G fx Vail. 597 superatus corr. alt. m. R 597/598 egipti G 598/599 sicut... interfectis] om. G 598 sicut] add. et eras, et M 599 discimus] 1 m. M F R, di*cimus (pr. s eras.) alt. m. M, dicemus A fx Vail.; efr Hieron., in Hiez-, lib. 10 lin. 1100, lib. 11 lin. 665, et infra lin. 739 600 alii uii ~ M 602/603 uel diabolum esse uel daemonem] om. 1 m. M R, in marg. super, suppl. alt. m. M 604 habiturus corr. A 604 est] M F R A, ♦sit G Vail. 607 donee] add. et R 607 depositi G 608 et reliqua] codd., Vestimentum eius ... (Dan. 7, 9-10a) ... a facie eius fx Vail. 609 Post... spiritu] om. G 610/ 619 et super ... crystallo] et rel G G M

v 668

IN DANIELEM II, vii, 9

615

620

625

630

635

845

sedebat similitudinem habebat lapidis iaspidis et sardini, et iris in circuitu throni similis aspectui *smaragdini. Et circa thronum alii throni uiginti quattuor, et super uiginti quattuor thronos uiginti quattuor senes sedentes amictos uestibus candidis, et super capita eorum coronas aureas. Et de throno egrediebantur *julgora et uoces et tonitrua, et septem lampadas ignis ardentis in conspectu throni, quae sunt septem spiritus Dei. Et in conspectu throni sicut mare uitreum si¬ mile crystallo. Multi igitur throni, quos uidit Daniel, *hi mihi uidentur esse quos Ioannes uiginti quattuor thronos nuncupat. Vetustus autem dierum ille est qui apud Ioannem *solus in throno *sedit ; Filius quoque hominis, qui uenit ad uetustum dierum, ipse est qui apud Ioannem : Leo dicitur de tribu Iuda, radix Dauid, et cetera his similia. Hos thronos esse reor de quibus et Paulus apostolus loquitur : Siue throni siue dominationes ; et in euangelio legimus : Vos autem sedebitis super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israel. Sedens autem et uetustus dierum dicitur Deus, ut aeterni iudicis habitus demontretur. 9b, Vestimentum eius quasi nix candidum, et capilli capitis eius quasi lana munda. Et Saluator, transformatus in monte et gloriam diuinae maiestatis assumens, in candidis uidetur uestibus. Quodque capilli eius lanae mundissimae comparantur, purum ostenditur sincerumque iudicium et nullam personam in *iudicandum recipiens; senex quoque describitur, ut maturitas sententiae comprobetur.

623/624 Apoc. 5, 5. 630/631 Dan. 7, 9.

626 Col. 1, 16. 632/633 cfr Matth.

626/628 Matth. 19, 28 ; Luc. ; Marc. 9, 2-3 ; Luc. 9, 29.

22, 30.

17, 2

G MF 611 sardini] At R 1 m. F y. Vail, cum Vulg. (app.), sardinis alt. m. F A 612 iris] R A add. erat (in rasura 2 uel 3 litterarum alt. ml) At /a Vail, cum Vulg. 612 circui R 612 smaragdini] F, *smaragdino Al R A fi Vail, iuxta Vulg. 613 -xxiiii At R A 613/614 xxiiii- At R A 614 thronus R 614 xxiiii codd. 614 amictos] F A, amicti M R /x Vail, iuxta Vulg. 615 coronas aureas] codd. edit., coronae aureae Brix. Viet., corona aurea n Vail. 616 fulgora] codd., *fulgura fi Vail. ; cfr supra lib. 1 lin. 503.778, infra de antichristo lin. 535.545, Hieron., in Hie^., lib. 1 lin. 374, lib. 9 lin. 131, lib. 13 lin. 487 617 lampadas] At FA, lampades R /a Vail. 617 ardentis ignis ~ fi Vail. 617 sunt septem] codd. cum Vulg., septem sunt ~ n Vail. 619 uidet R 619 *hii G At R ; cfr supra lin. 467, lib. 1 lin. 27.520.583.636.920 620 -xxiiii- G At R, uiginti llllor A 621 Vetustus] codd. Viet. Vail., Vetus /a edit. 622 solus] sup. lin. suppl. alt. m. ( ?) At, *post throno tr. F 622 sedit] G F, *sedet At R A ft Vail. 625 et] om. /a Vail. 625 loquitur] in marg. suppl. At 627 duodecim1] xii- G At 627 duodecim2] xii At 629 demonstraretur G 630 Candida M 632 montem R 634 parum PL 635 in iudicandum] F, (om. in) iudicandi G, in *iudicando At R A /a Vail. 636 senes corr. F, senes R 636/637 comprobetur sententiae ~ /a Vail.

637 comprobetur] pibetur G At

PL

/a

532

1102

846

IN DANIELEM II, vii, 9-10

9c, Thronus eius *flammae ignis. Vt peccatores tormentorum magnitudinem *pertremiscant et iusti saluentur, 640 sic tamen quasi per ignem. 9d. Rotae eius ignis accensus fsiue Currus eius). Et in Hiezechiel quadrigae sedens inducitur Deus et omnia Dei flammea sunt; de quo et alibi dicitur : Deus ignis consumens *est, ut lignum, fenum, stipulam, arsura in die iudi645 cii nouerimus; et in Psalmis legimus : Ignis ante eum praecedet, et inflammabit in circuitu omnes inimicos eius. 10a, Fluuius igneus rapidusque egrediebatur a facie eius. Vt peccatores traheret in gehennam. 10b. Milia milium ministrabant ei et decies mi650 lies centena milia assistebant ei. Non *quo iste ministrorum Dei numerus *finitus sit, sed *quo maiorem multitudinem humanus sermo explicare non quiuerit. Ista sunt milia et istae *myri-dyades de quibus et in Psalmis legimus : Currus Dei decern milibus multiplex, milia laetantium ; Do655 minus in eis, et in alio loco : Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem ; duplex autem angelorum officium est : aliorum qui praemia iustis *tribuant, aliorum qui singulis praesint cruciatibus. 10c. Indicium sedit et libri aperti sunt. Conscientiae 660 et opera singulorum in utraque parte, uel bona uel mala,

038 Dan. 7, 9. 04t Dan. 7, 9. 042/043 cfr Ez. 1, 14-15.26-27. 643/644 Deut, 4, 24. 644/645 cfr Ioh. 15, 6 ; Hieron., in Hie£., ix, lin. 1227/1228. 1294/1295. 645/046 Ps. 96, 3. 647/648 Dan. 7,10. 649/650 Dan. 7, 10. 654/655 Ps. 67,18. 655/656 Ps. 103, 4. 656/658 cfr Orig., Stroma/., ix ( ?) ; Hieron., in Hie%., ix, 1334 ; J. Lataix, art. cit., pag. 271. 659 Dan. 7, 10.

G Ml' 638 Thronos R 638 flammae] F y Vail, cum Vulg., *flamma G Si R A cum R V L.XX et Theod. 638/639 tortorum R 639 pertremiscant] F, *pertimescant G MR A y Vail. 641 rota M 641/643 siue ... quo] om. G 643 flammea] alt. m.MFy Vail., flammati 1 m. M, flammata R, flamme corr. ut uidetur A 644 est] *om. F 645/646 et in Psalmis ... inimicos eius] om. G 646 praecedit M F 646 inflammauit F R 1 m. A, corr. alt. m. A 648 in gehennam] ad penam G 650 quo] *quod G A, cfr infra lin. 651 651 finitus] F, *definitus G MR A y Vail. 651 quo] om. G, *quod A, cfr supra lin. 650 652 non quiuerit] MR A, non quierit G, non qui*uerit (pr. e eras.) F, nequiuerit y Vail. ; cfr infra de antieHRiSTo lin. 327 052/653 Ista ... quibus] om. G 653 myri-dyades] scripsi, mui**ades (di eras.) M, miridiades F, mili diades R, miliades A, *myriades y Vail. 653 et] om. y Vail. 654/655 Dominus] codd. Viet. /a. Vail., Domine edit. 655/ 606 et in ... urentem] om. G 657 iustis praemia ~ y Vail. 657 tribuant] F f;ribTnt G A (an *retribuant legendum ?), tribuunt M y Vail. 658 praesint] G M F R 1 m. A, praesunt alt. m. A /a Vail. 659 Iudicum R 660 in utraque parte uel bona uel mala] F, utramque partem uel bona uel mala {om. uel

•,uwL^.e Tua G) G M ,R VdL' utramclue pattern uel bonam uel malam A 660/661 uel bona ... reuelantur] om. G

v 669

IN DANIELEM II, vii, 10-13

847

omnibus reuelantur. Bonus liber ille est quem saepe legimus : liber uiuentium ; malus liber qui *accusatoris tenetur manu, qui est inimicus et uindex, de quo *in Apocalypsi legimus : Accusator fratrum nostrorum ; liber iste terrenus est, de quo 665 et propheta dicit : In terra scribentur. 11a, *Et aspiciebam propter uocem sermonum grandium, quos cornu illud loquebatur. Dei iudicium uenit propter humiliandam superbiam. Idcirco romanum delebitur regnum : quia cornu illud loquitur grandia. 670 11b, 12. Et uidi quoniam interfecta esset bestia, et perisset corpus eius, et traditum esset ad comburendum igni ; aliarum quoque bestiarum ablata esset potestas, et temp or a uitae constituta essent eis usque ad tempus et tempus. In uno romano imperio 675 propter Antichristum blasphemantem omnia simul regna deleta sunt, et nequaquam terrenum imperium erit sed sanctorum conuersatio et aduentus Filii Dei triumphantis, de quo dicitur : 13b. E cce *in nubibus caeli quasi filius homi680 nis ueniebat. Qui in somno Nabuchodonosor : lapis scribitur abscisus sine manibus et creuisse in montem magnum et comminuisse *statuam, ferrum, aes et argentum et aurum, nunc sub persona filii hominis introducitur, ut assumptio carnis humanae significetur in Filio Dei, iuxta illud quod in 685 Actibus apostolorum legimus : Viri Galilaei, quid statis aspicientes in caelum ? Hie Iesus, qui assumptus est a uobis in caelum, sic ueniet quomodo uidistis eum euntem in caelum. 13b. Et usque ad anti quum dierum per uenit. Totum quod dicitur : oblatum eum omnipotenti Deo et 661/665 efr J. Lataix, art. cit., pag. 271. 664 Apoc. 12, 10. 665 ler. 17, 13. 666/667 Dan. 7, 11. 670/674 Dan. 7, 11-12. 679/680 Dan. 7, 13. 680/ 748 efr J. Lataix, art. cit., pag. 168. 680/687 efr Hipp., De Christo et Antichr., 26.28 ; Euseb., Hist. Heel., i, 2. 680/682 efr Dan. 2, 34-35. 685/687 Act. 1, 11. 688 Dan. 7, 13. 689/690 efr Dan. 7, 13-14. M F 661 legimus] desinit, et in marg. infer, legitur subscriptio iosepus sriepsit G

662

R A malus] maius R 662 accusatoris] *praem. in A fx Vail. 663 in] F, *praem. et M R A ft Vail. 665 scribentur] F cum Vulg., scribsentur M, scribantur R ji Vail., scribuntur ut uidetur A 666 Et] F, *om. M R A /x Vail, cum Vulg. 669 regnum] imperium /a Vail. 669 loquitur] F A, loquebatur Af R /a Vail. 671/674 et traditurr ... et tempus] om. fx Vail. 674 et tempus] om. M 676 deleta] codd., delenda /x Vail. 679 Ecce] praem. Et fx Vail. 679 in] F (ut et Evseb., In Dan., y'), *cum M R A /x Vail, cum Vulg. ut et infra lin. 704 (jxera Theod., ini HXX) 681 abscissus /a Vail. ; efr supra lib. 1 lin. 376/377.408, infra lib. 3lin. 534/533, de antichristo//#. 412, et Hieron., in Hie^., lib. 11 lin. 998.1098 681 magnam A 682 statuam] 1 m. F (iuxta Dan. 2, 34), *testam M alt. m. F R A ix Vail, (iuxta Dan. 2, 35) 682 et1] F A, om. M R fx Vail, ut supra lib. 1 lin. 380 684 significatur (a sup. e alt. ml) M 686/687 Hie ... caelum] ob homoeot. om. A 687 quemadmodum fx Vail, cum Vulg. 688 peruenit] M F R, add. et cetera A, add. et in conspectu ... (Dan. 13c-14a) ... honorem et regnum \x Vail. 689 eum] om. 1 m. MR, sup. lin. suppl. alt. m. M

PL

848

IN DANIELEM II, vii, 13-17/18

accepisse potestatem et honorem et regnum, iuxta illud apostoli accipiendum est : Qui, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus *est et habitu repertus ut homo. Humili695 auit *seipsum factus obediens usque ad mortem, et mortem crucis. 14b.Et *omnis populus, tribus ac linguae ipsi ser- 1*1103 uient : potestas eius potestas aeterna quae non auferetur, et regnum eius quod non corrumpetur. 700 Hoc cui potest hominum conuenire, respondeat Porphyrius, aut quis iste tarn potens sit qui cornu paruum — quern Antiochum interpretatur — fregerit atque contriuerit ; si respondent Antiochi principes a Iuda Machabaeo fuisse superatos, docere debet quomodo cum nubibus caeli ueniat 705 quasi filius hominis, et offeratur uetusto dierum, et detur ei potestas et regnum, et omnes populi ac tribus seruiant illi, v 671 et potestas eius aeterna sit quae nullo fine claudatur. 17,18a. Hae bestiae* quattuor, quattuor regna PL 534 consurgent de terra ; suscipient autem regnum -jiosancti Dei altissimi. Quattuor regna, de quibus supra diximus, fuere terrena : Omne enim quod de terra est reuertetur in terram, sancti autem nequaquam habebunt terrenum regnum sed caeleste. *Cessat ergo mille annorum ta¬ bula. 690

691/696 Phil. 2,6-8. 697/699 Dan. 7, 14. 701/702 cfr Porphyr., Contra Christ., xn ; supra lin. 585/590, infra lin. 716/717. 703/704 cfr 1 Mach. 3, i-4, 35 ! 5, i-7. 47; 11 Mach. 8-15. 704/707 cfr Dan. 7, 13-14. 708/710 Dan. 7,17-18. 710/713 cfr Hipp., in Dart., iv, 10, 2, pag. 281, 10-14. 711/712 Eccl. 3, 20.

M F 694 est] F, *om. MR An Vail, cum Vulg. 694 repertus] F A, inuentus M R R A n Vail, cum Vulg. 695 seipsum] F R, *semetipsum M /a Vail, cum Vulg., se A 695 factus obediens] om. A 695 et mortem] F A, mortem autem M R ft Vail, cum Vulg. 696 crucis] codd., add. Quae cuncta si haeresis Arianorum pio uellet aduertere sensu nequaquam Filio Dei calumniam inaequalitatis moueret Viet. fj. Vail. 697 omnis populus] F et aliter, *omnes populi M R n Vail, cum Vulg. ut et infra lin. 706, *omnes inquit populi A 697 ac] M F R, et A 71 Va/l. cum Vulg., cfr infra lin. 706 698 potestas1] prae.ni. et A 698/699 aufertur corr. F 699 corrumpetur] corrumpitur 1 m. MR, quod corr. alt. m. M ; add. etc. ft Vail. 700 hominum conuenire potest ~ M 701 tarn] om. M R 701 paruum] codd., paruulum /a Vail, ut supra lin. 581 et infra lin. 742 701 quern] que R 704

ueniat] F A n Vail., uenit aut e litteris male compactis M R 706 ac tribus] F v4, et tribus (et sup. lin. M) M R, tribus ac linguae /a Vail, ut supra lin. 697 707 claudatur fine ~ M 708 bestiae quattuor] F, bestiae *magnae quattuor M R A, quattuor bestiae magnae \x Vail, cum Vulg. 708/709 quattuor regna consurgent] codd. et aliter, quattuor sunt regna quae consurgent fi Vail, cum Vulg 711/ 712 reuertetur] F A fi Vail, iuxta Vulg. (app.), reuertitur M R 713 caelestem 1 m M R, corr. alt. m. M 713 Cessat] F R 1 m. A, *Cesset Af alt. m. An Vail.

IN DANIELEM II, vii, 17/18-25

849

18b. Et obtinebunt regnum usque in saeculum, et *in saeculum saeculorum. Si hoc de Machabaeis intellegitur, doceat, qui ista contendit, quomodo regnum eorum perpetuum sit. 25a. Et sermones contra Excelsum *loquitur. 72ofsiue, ut interpretatus est Symmachus, sermones quasi Deus *loquatur.) Vt qui Dei assumit potentiam, uerba quoque diuinae sibi uindicet maiestatis. 25b. Et sanctos Altissimi conteret, et -putabit quod possit mutare tempora et leges. Proeliabitur enim 725 Antichristus contra sanctos et superabit eos, in tantamque erigetur superbiam, ut leges Dei et caeremonias mutare conetur et eleuetur * super omne quod dicitur Deus et religio, cuncta suae subiciens potestati. 25c. Et tradentur in *manus eius usque ad tem730 pus et tempora et dimidium temporis. ‘Tempus’, ‘annum’ significat ; ‘tempora’, iuxta hebraici sermonis proprietatem, qui et ipsi dualem numerum habent, ‘duos annos’ praefigurant ; ‘dimidium’ autem ‘temporis’, ‘sex men¬ ses’, quibus sancti potestati Antichristi permittendi sunt, 735 ut condemnentur Iudaei qui non credentes ueritati susceperunt mendacium ; de quo tempore et Saluator in euangelio loquitur : Nisi abbreuiati essent dies illi, nequaquam esset salua omnis caro. Non conuenire haec tempora Antiocho, in extrema uisione dicemus. 715

715/716 Dan. 7, 18. 716/717 cfr Porphyr., Contra Christ., xn ; supra lin. 703/ 704. 719 Dan. 7, 25. 720/721 Dan. 7, 25 (Symm.). 723/724 Dan. 7, 25. 724/728 cfr Hipp., De Christo et Antichr., 47. 724/725 cfr Dan. 7, 21. 727 11 Thess. 2, 4. 729/730 Dan. 7, 25. 737/738 Matth. 24, 22. 739 in extrema uisione] cfr infra, iv, 599/632 ?

M F 716 in] F A,

om. M R fj. Vail, cum Vulg. 716 saeculorum] add. etc. fi Vail. R A 719 loquitur] MF Ret aliter ; *loquetur A 71 Vail, cum Vulg., et add. etc. fi ; cfr infra lin. 721 720 sermones] praem. Et M 721 loquatur] F, * loquitur M R A PL, *loquetur /i Vail. ; cfr supra lin. 719 722 diuinae] e suppl. alt. m. M 722 uindicet] F A \c Vail., uindicat 1 m. MR, uindicast alt. m. M 723 putabit] A fi Vail, cum Vulg., putauit corr. M F, putauit R 725 superauit R 725/726 in tantamque e. superbiam] M F A fj. Vail., in tantumque e. super¬ biam R, intantumque e. superbia Pal. Vat. 726 erigitur corr. F 727 eleuatur 1 m., eleuabitur alt. m. A 727 super] sup codd., *supra Pal. Vat. n Veil, cum Vulg. ; cfr supra lin. 217.245.295, et infra, de antichristo lin. 249/251, cod. Z 727/728 Deus et religio, cuncta] F R 1 m. A Pal. Vat. ; Deus et religiones cunctas M ; Deus, religionem cunctam alt. m. A fj. Vail. (prima uice : regna sup. religio alt. m. A) 728 suae] R A Pal. Vat. /i Vail., om. M, sua F 728 subiciens] 1 m., subicere alt. m. A 729 manus] M F R, *manu A fj. I- all. cum Vulg. ; cfr supra lin. 662 et infra lib. 3 lin. 1011.1084.1102 etc 731 significat an¬ num ~ M R 733 praefigurat corr. alt. m. F 737 breuiati M R cum Vulg. 737/738 esset salua] F iuxta Vulg., salua esset MR n Vail., salua sup. esset suppl. A

738 ulla] F A, omnis (sup. lin. R) M R n Vail, cum Vulg. 738 conuenire] conuere corr. alt. m. A 738 hoc tempore A 739 *didicimus A, an *discimus scribendum ? ; cfr supra lin. 599, Hieron., in Hielib. 10 lin. 1100 et lib. 11 lin. 665

850

IN DANIELEM II, vii, 26-viii, 2

26. Et indicium, sedebit ut aujeratur potentia, et conteratur et dispereat usque in finem. Hoc de Antichristo, id est de cornu paruulo quod grandia loquebatur, quia regnum eius destruendum sit in perpetuum. 27a. Regnum autem et potestas et magnitudo regni 745 quae est *super omne caelum. Hoc de Christi imperio quod sempiternum est. 28a. Hucusque finis uerbi. Istius uerbi atque sermonis quem mihi in praesenti uisione Dominus reuelauit. 28b. Ego Daniel multum cogitationibus meis con750 turbabar, et facies mea mutata est in me ; uerbum autem in corde meo conseruaui. Hactenus liber Danielis chaldaico syriacoque sermone conscriptus est. Cetera quae sequuntur, usque ad finem uoluminis, hebraice legimus. 740

v 6-jz

Visio VIII

755

760

VIII. la. Anno tertio regni Baldasar regis uisio apparuit mihi. Post duos annos superioris reuela-1 tionis, haec uisio : ilia enim in primo anno Baldasar, haec in tertio cernitur ; unde infert : lc. Post id quod uideram in principio. 2a. Vidi in uisione mea cum essem in Susis castro, quod est in *Elam regione fsiue, ut Symmachus

740/741 Dan. 7, 26. 742 cfr Dan. 7, 8. 744/745 Dan. 7, 7, 28. 749/751 Dan. 7, 28. 751/753 cfr supra lib. 1 lin. 755 Dan. 8, 1. 758 Dan. 8, 1. 759/760 Dan. 8, 2.

27.

747 Dan. 754/

177/181.

M F 742 cornu]paruulo s. /. alt. m. M 742 grandia] sup. quandiu expuncturn alt. m. F RA 743 eius] sup. lin. suppl. A 745 super] sup codd., *subter fi Vail, cum Vulg ; cfr tnfra lin. 818, de antichristo lin. 614 745 caelum] add. detur ... (Dan. 7, 27 b) ... obedient M Vail. 745 Hoc] F R ut supra lin. 741, add. est M, add. loquitur A jj. Vail. 747 finis] F A n Vail, cum Vulg., finem M R 747 uerbi2] exp. A 753a Visio viii] uisio octaua M, uiii uisio in marg. F, om. cet. 754 tertio] sup. tres expunctum alt. m. A 754 regni] F A jx Vail, cum Vulg., om. M R 755 tmhi] M F R, add. ego Daniel ... (Dan. 8, lb-2a) ... in uisione mea A, add. Ego Daniel ... (Dan. 8, 1) ... in principio M Vail. 755/765 superiores reuelationes corr. alt. m. A 755 superiores corr. F, superis corr. M 756 uisio] add. anparuit sup. lin. alt. m. M 757 unde] add. et M R 757 infert] add. sequenti uersiculo A 760 Elam] R ,x Vail., *Aelam M F, helam ^ ; cfr Hieron., in Hie^., lib. 10 Un. 673 et infra lin. 762.762/763.765 760 regionem A

/x 1104 PL 535

IN DANIELEM II, viii, 2

765

770

775

780

851

interpretatus est, ciuitate — a qua *etiam regio nomen accepit, ut a Babylone BafivXcfvioi et ab *Elam *Elamitae —, pro qua Septuaginta * Elymaidem regionem interpretati sunt,). *Susae autem metropolis est regionis *Elamitarum, in qua Daniel, secundum historiam Iosephi : ”*Turrem exstruxit excelsam et quadro aedificatam “marmore, tantaeque magnitudinis ac pulchritudinis ut us“que in praesens esse noua uideatur ; in eaque regum Per“sarum atque Medorum conduntur reliquiae, et custos, siue “aedituus, ac sacerdos eiusdem loci Iudaeus est”. Cum essem in Susis ‘castro’, non quo castrum sit urbs, ut diximus, metropolis et potentissima, sed quo tanta firmitate aedificata, ut castrum esse uideatur. 2b. Vidi autem in uisione esse me super portam Vlai fpro quo Aquila transtulit super ‘ubal’ Vlai, Theodotio super 'ubal’, Symmachus super paludem Vlai, Septuaginta iuxta portam Vlai). Sciendum est autem Vlai esse nomen loci siue portae — ut in Troia Scaea porta, et apud Romanos Carmentalis dicitur, habentes singulae ex propriis causis origines nominum —.

766/770 Joseph., Antiqu. hid., x, n,

7 (264-265).

770/771 Dan. 8, 2.

774/775

Dan. 8, 2.

MF 761 ciuitatem R alt. m. A 761 a qua] atque R 761 etiam] *om. F 761 R A regio] regno R 762 Bagv\d>noi] babillonios et in marg. bccbyaojnioi M, BaBYAONioi F, babilonios R, babyaojnya A, Babylonii /a Vail. 762 Elam] M R fj. Vail., *Aelam FA; cfr Hieron., in Hielib. 10 lin. 673, et supra lin. 760, infra lin. 762/763.765 762/763 Elamitae] R /a Vail., *Aelamitae MF A ; cfr Hieron., in Hies;., lib. 10 lin. 673, et supra lin. 760.762, infra lin. 765 763 Elymaidem] elimaidem (alt. i sup. lin. suppl. M) M R fi Vail., *Aelymaidem F, aelama ide aelasmaidem (tert. a sup. lin. add. et a: ex a alt. ml) A ; cfr infra lin. 899 763/764 regionem] F A /j. Vail., ciuitatem M R 764 Susae] F R A, Susis** (alt. is eras.) M, *Susis Viet, /a Vail. 765 Elamitarum] R Viet, /a Vail., *Aelamitarum M F A ; cfr Hieron., in Hie£., lib. 10 lin. 673, et supra lin. 760.762. 762/763 766 turrem] M 1 m. F R A, *turrim rectius alt. m. F Viet, /a Vail. 766 excelsam] om. 1 m. MR, in marg. super, suppl. alt. m. M 766 aedificata 1 m. M 1 m.F R,corr. alt. m. Malt. m.F 767 marmorem (tert. m exp.) F 767 ac] et Viet. /a Vail. 768 uideatur esse noua ~ Viet, /a Vail. 768 regnum F 1 m. A, n exp. alt. m. A 769 reliquiae] praem. cadauera M, alt. i suppl. alt. m. R 769/770 custus siue editus R 770 Cum] praem. Et A 770/771 esset A 771 quo] in quod mut. alt. m. A 771 castrum] um sup. o expunctam alt. m. (?) A 771 sit] praem. ipsa n Vail. 771 urbis R 772 quo] om. A 774 esse me] codd. cum Vulg., me esse ~ /a Vail. 775 pro quo ... ubal Vlai] in marg. super, suppl. A 776 ubal] add. ulai M 777 iuxta] M F R A Pal., super /a Vail. 778 esse nomen] F A, (om. esse) nomen M R, nomen esse ~ /a Vail. 778/779 ut in Troia Scaea] F, ut in troia sea in rasura 12 fere litter arum alt. m. M, ut intro isset R, ut in troia caeia A, ut in Troia a Kadi /a Vail. 779 carmentale 1 m. M R, eorr. alt. m. M 780 singuli 1 m. MR, corr. alt. m. M 780 origines] add. et ordines (et sup. lin. add. alt. m.) A

v 673

852

IN DANIELEM II, viii, 3-5/9

3a. Et leuaui oculos meos et uidi. Quamuis in somnis uideantur quae uidentur, in umbra uidelicet et imagine, tamen ne ipsa quidem uidere possumus sine oculis eleuatis. 785 3b. Et ecce aries unus stabat ante paludem fsiue ante portam, quod hebraice dicitur ubal), habens cornua excelsa et unum excelsius altero atque succrescens. Arietem, Darium uocat, auunculum Cyri, qui post Astyagen patrem regnauit in Medis. Cornu autem unum 790 excelsius altero atque succrescens, ipsum Cyrum significat qui, post Astyagen auum maternum, cum auunculo Dario quern Graeci Kva$apev uocant, Medis imperauit et Persis. 3cf 4a. Postea uidi arietem cornibus uentilantem contra *orientem et contra aquilonem et contra meri795 diem. Non ipsum arietem, Cyrum uidelicet uel Darium, sed eiusdem regni arietem, id est Darium alterum qui ultimus potentiae persicae rex fuit et quem superauit Alexander Philippi filius rex Macedonum. Quod autem Darius iste rex potentissimus et ditissimus fuerit, tarn graecae quam lati800 nae ac barbarae narrant historiae. 5a. Et ego, inquit, intellegebam. Ex superioribus enim uisionibus, *quibus secundum regnum per argentum et ursum significatum est, etiam nunc intellegit quod Medorum atque Persarum cernat imperium. 805 5b-9a, Ecce autem hircus capr arum ueniebat ab occidente super faciem totius terrae, et non tangebat terram ; porro hircus habebat cornu insigne in-

781 Dan. 8, 3. 781/782 cfr Num. 12, 5-10. 785/788 Dan. 8, 3. 788/856 cfr Ioseph., Antiqu. Iud., x, 11, 7 (272-276) ; Hipp., in Dan., iv, 26, pag. 314, 11316, 25. 789/790 Dan. 8, 3. 793/795 Dan. 8, 3-4. 798/800 cfr Diod. Sic., Bibl., xi, 1, 2, 2 ; lust., Hist. Phil, (ex Trogo Pompeio), 1, 10 ; 11, 5 ; cet. 801 Dan. 8, 5. 801/803 cfr Dan. 2, 39 ; 7, 5. 805/820 Dan. 8, 5-9.

M F 782 uideantur] uideatur corr. alt. m. ( ?) F, uidentur PL R A sine oculis eleuatis] M F R A Pal. Vat., om. p Vail.

783 ipsa R 783/784 788 uocant (n exp.) F 788 Cyri] quiri R 792 CYaxaReN M R, CYaxaReN F, eYaxareN A 792 imperabat M 793 arietam] ariem PL 794/795 contra orientem * -j-—• uiiciiu;ni ... ... meridiem' inciiuicmj M F R A Pal., contra *orientem et contra occidentem ... meridiem Vat. contra *occidentem ... meridiem cum Vulg. et add. etc. ^ Vail. (ttP6s avaroXas. ’goppav. Ovoiias. peo-q^gplav LXX; Kara &aXa.uaav. fioppav. votov [+ Ai.fla. cod. Alexan¬ drians] Theod.) 795 ipsi R 796 est] eius R 797 perside M R 797 superabtt corr. alt. m. F 799 fuit ^1 799/800 graeci quam latini M R 801 Et] sup. I in. suppl. alt. m. ( ?) F 801 inquit] om. p. Vail. 801 intellegebar corr. alt. m. M 802 quibus secundum] 1 m. F, *praem. in S M alt. m.FR locus max. 12 litterarum obfuscatus in ^ 802/803 argentum et ursum] F {ex ‘superiori¬ bus uisionibus Dan. 2, 39 et 7, 5), arietem et ursum M R, argentum ****** (6 lift, eras.) A, arietem et hircum S p Vail. 804 atque Persarum] om. M 805/863 e^f0oAtera reh8'° conquiesceret] om. Viet. 807/820 porro ... grande] etc. p Vail.

805 caprae corr. alt. m.(?)F

PL

IN DANIELEM II, viii, 5/9

853

ter oculos suos. Et uenit usque ad arietem ilium cornutum quern uideram stantem ante portam, et cu810 currit ad eum in impetu fortitudinis suae. Cumque appro pin quasset propter arietem [efferatus est in eum, et percussit arietem et] comminuit duo cornua eius, et non poterat aries resistere ei ; cumque eum misisset in terram, conculcauit, et nemo 815 quibat liberare arietem de manu eius. Hircus autem caprarum magnus factus est nimis ; cumque creuisset, fractum est cornu magnum, et orta sunt cornua quattuor * sub ter illud per quattuor uentos caeli. De uno autem ex eis egressum est cornu unum modi820 cum, et factum est grande. Ne quis me putet proprium sensum ponere, Gabriel, exponentis uisionem prophetae, uerba discamus : Aries, inquit, quern uidisti habere cornua duo, rex Medorum est atque Persarum, Darius uidelicet filius Arsami, in quo Medorum et Persarum regnum destruc825 turn est. Porro hircus caprarum, qui ueniebat ab occidente et propter nimiam uelocitatem terram tangere non uidebatur, Alexander est rex Graecorum qui, subuersis Thebis, in Persas arma corripuit et apud Granicum fluuium inito certamine Darii duces superauit et ad extremum ipsum per830 cussit arietem et duo eius confregit cornua, Medos atque Persas, misitque eum sub pedibus suis et utrumque cornu suo subiugauit imperio. Cornu autem grande, ipse est rex pri¬ mus Alexander, quo tricesimo secundo aetatis suae anno

822/823 Dan. 8, 20. 773/775.787/789.

825/827 Dan. 8, 21.

827/830 cfr infra lib. hi, lin.

832/833 Dan. 8, 21.

M F 809 ante] F A cum Vulg., super M R 810 in impetu] inpetu corr. alt. rn. A R A 811 propter] F A prope M R cum Vulg. cfr ex. gr. Hieron., in Hielib. 1 lin. 112, lib. 11 lin. 1479.1833, lib. 12 lin. 513, lib. 13 lin. 79 811/812 efferatus ... arietem et (et sup. lin. add. alt. m.)\ solus A ; nesciens utrum complement causa haec, quae in subnexa explanations {lin. 829/830) recurrunt, addiderit A an ob bomoeot. om. M F R, uncinis inclusi quadratis 390 dua corr. alt. m. A 817 **fractum (2 litt. eras.) F, factum corr. alt. m. A 818 subter] F A cum Vulg., *super M R ; cfr supra lin. 745 818 ilium A 818 uentus corr. F 819 egressus 1 m. MR, corr. alt. m. M 819 cornu unum] cornu* (u eras.) M 820 sqq. Ne quis ...] hie habent nostri et Maurinorum ac Vallarsii codd. ; post dicuntur (Jin. 947) tr. Er. Viet., errore, cfr lin. 949/950 : ‘exposita Gabriel angelus uisione quam supra ut potuimus edisseruimus’ 821 Gabrielis /i Vail. 821 exponente (tert. e in rasura 2 litterarum alt. m.) F 821 uisionem] om. M 821/822 uerba prophetae inuersionis signaculis corr. alt. m. (?) M 822 dicamus fi Vail. 822/823 duo cor¬ nua ~ /x Vail. 824 filius sarsamae A, Arsami filius ~ /i Vail. 824/825 est destructum ~ R 825 Porro] add. autem A 827 thebeis A 828 Persas] FR Vail., Persis M A 830 confringit R 833 xxxii M, xxx-ii- R,

,

xxxmoiido A

;

^1105

t> 674

854

IN DANIELEM II, viii, 5/9-9/12

mortuo in Babylone : Surrexerunt pro eo quattuor duces 835 eius, qui sibi imperium diuiserunt — Aegyptum enim Ptolomaeus Lagi Alius tenuit ; Macedonas Philippus, qui et Arideus frater Alexandra, Syriam et Babylonem et om¬ nia regna orientis, Seleucus Nicanor ; Asiae regnauit Antigonus —, sed non, inquit, in fortitudine eius : nullus 840 enim magnitudini Alexandra potuit coaequari. Et post multa tempora Syriae rex impudens facie et intellegens proposi¬ tions consurget, Antiochus *’Empavqs filius Seleuci, qui et Philopator appellatus est. 9b-12. Cum obses fuisset Romae et nesciente senatu 845 per dolum cepisset imperium, contra Ptolomaeum Philometorem dimicauit, hoc est contra meridiem et contra Aegyptios, rursumque ad orientem contra eos qui res nouas in Perside moliebantur, ad extremum contra ludaeos dimicans, capta Iudaea, ingressus est Hierosolymam et in 850 templo Dei simulacrum Iouis Olympii statuit. Et usque ad fortitudinem caeli — id est filios Israel, qui angelorum uallabantur auxilio — erexit magnificentiam suam, ita ut de sanctis plurimos idolatriae subiecerit et uelut Stel¬ las caeli conculcaret pedibus suis ; atque ita factum est, ut 853 et meridiem et orientem, id est Aegyptum et Persidem, suo teneret imperio. Quodque ait : Et usque ad principem fortitudinis magnificatus est, hoc significat : quod erectus sit contra Deum et sanctos illius persecutus, et tulerit iv834/839 Dan. 8, 22 ; cfr supra lin. 537/343. 840/842 Dan. 8, 23. 844 cfr r Mach. 1, 11. 845/847 cfr 1 Mach. 1, 19-20. 846/847 Dan. 8, 9. 847/ 850 cfr 1 Mach, x, 21-28.43-37 ; 11 Mach. 5, 11-26 ; 6, 1-7. 850/852 Dan. 8, 10. 851/854 cfr 1 Mach. 1, 30-42.58-67 ; 11 Mach. 5, 24-27 ; 6, 8-7, 42. 856/861

Dan. 8,

.

11

M F 834 iiiior A 836 lagi* {alt. i eras.) F, largi A 837 Arideus] alt. m. M alt. m. R A F n Vail., aredeus 1 m. M R, ardidaeos 1 m. F, aridius A, Arius aliter 838

seleuchus A 838 Nicanor Asiae] Nicanores 1 m., add. asiae sup. lin. alt. m. F Nicanor] F 1 tn. A ix Vail., nichanor M R alt. tn. A 842 consurgit corr. alt. m. A 842 errnfraNNC F, *Epiphanes MR A ; cfr supra lin. 574.586, prol. lin. 4.24, et infra lib. 3 lin. 503.1040.1045.1049.1132.1157 etc 843 filopater A 844 Cum obses] F A, qui cum obses*** {in rasura 14 fere litterarum) alt. m. M, cum obses*** {locus 3 fere litterarum eras, uel uacuus) R, praem. Qui fi Vail. 844 senato corr. alt.m. F 846 est] sup. lin. suppl. M 847 contra] praem. et M Vail. 849 captam iudeam R . 850 iouis olympi M, iouis olym**pi* (im et ult. i eras, ut uieturj Fy ioui|solis impii corr. alt. m. R, iouisolimpii ; cfr infra de antichristo //«. 173 852 bellabantur R 852 auxilio] om. 1 tn., excercitu in marg. als. m. A 853 sanctos corr. A 853 idololatriae /x Vail. ; cfr infra lib. 3 lin. 980, lib. 4 lin. 842, et Hieron., in Hie^., lib. 5 lin. 273.309, lib. 6 lin. 635.1248, lib. 9 lin. 128

853

subiecerit] F 1 m. A, subiceret M Rji Vail., subieceret alt. m. A 854 ita ***** {5 fere litt. eras.) M 855 et meridiem et orientem] M A, ad meridiem et orien¬ tem t, in mendie et oriente R, {om. et1) meridiem et orientem u Vail 856 Quodque] Vndequoque M R 856 Et] om. ^ Vail. 858 persecutus] add. sitM R ix Vail. __ 858 tulerit] praem. ab eo A iuxta Vulg. 858/859 eNaeaexicmon MF, eN ae ae xi cm on R, ENaeae*xiCMONE A

IN DANIELEM II, viii, 9/12-14

860

865

870

875

880

855

SeAe^ieXixovl PL., (/>eXpowi LXX et Theod. (excl. cod. Alexandr.) 868 hebraicum] sup. lin. suppl. M 447 ergo] ego PL 873 fortudo M 873 interrogabat A 874 quod] d sup. lin. suppl. alt. m. A 874 iudicio] F A /x Vail., iudicii M R 876 staturum] F 1 m. A fj. Vail., statutum M alt. m. A, staturam R 876 Dei] add. iuxta id quod subiunxit dicens Et sanctuarium et fortitudo conculcabitur A /x Vail. 877 uespera R, uesperam A 877 dies] M1 m. F R A fj. Vail, cum Vulg., *om. Brix., eras. alt. m. ( ?) F, exp. Viet. 878

• li-ccc- A 879/880 ibique] que sup. lin. suppl. F 880 repperimus A 880 •c-xl iii- 7 m. M R, •c-moxl-moiii- alt. m. M, -cxliii A, centesimo quadragesimo (om. et) tertio /x Vail. 881 a Seleuco] F A /j. Vail., *seleuci (a eras, ut uidetur, alt. e ex i alt. m.) M, (om. a) seleuci R 881 syriam (m exp.) F 882 uniuersam] F, *uniuersa M R A, et uniuersa p. Vail.

883 iii- A

856

885

890

895

900

905

IN DANIELEM II, viii,

14-15

Iouis, et usque ad Iudam Machabaeum, id est usque ad annum centesimum quadragesimum octauum, per annos uastitatis Hierusalem sex, contaminationis autem templi tres, duo milia trecentos dies et tres menses esse completos, post quos templum purgatum est — quidam pro duobus milibus trecentis, duo milia ducentos legunt, ne sex annis tres menses superesse *ei uideantur —. Hunc locum plerique nostrorum ad Antichristum referunt, et quod sub Antiocho in typo factum est, sub illo in ueritate dicunt esse complendum. Quod autem infert : Mundabitur sanctuarium, Iudae Machabaei significat tempora, qui, de uico Modim fratribus ac propinquis secum annitentibus et multis de populo Iudaeorum, Antiochi duces superat iuxta Emmaus quae nunc Nicopolis dicitur; quod audiens Antiochus — qui contra 'principem principum’ surrexerat, id est ‘Dominum dominantium’ et ‘regem regum’ —, in *Elymaidem, quae regio Persarum est, templum Dianae spoliare cupiens quod habebat pretiosa donaria, et ibi quoque, amisso exercitu, sine manibus contritus est, id est tristitia et morbo periit. Vesftere autem et mane, successionem diei noctisque signifi¬ cat. 15a. Factum est autem cum uiderem ego Daniel uisionem et quaererem intellegentiam. Videbat uisionem per picturam et imaginem, et illius intellegentiam nesciebat.

888/890 quis ? 890/893 cfr Euseb., Contra Porphyr., xviii-xx (dcperd.) ; Method., Adu. Porphyr. (deperd.) ; Apollin., Contra Porphyr., xxvi (deperd.). 893 Dan. 8, 14. 894/897 cfr 1 Mach. 4, 3-25 ; 11 Mach. 8, 1-36 ; Ioseph., Antiqu. lud., xii, 7, 3-4 (298-312). 897/899 cfr Dan. 8, 25 ; 11, 36. 898/902 cfr Ioseph., Antiqu. Iud., xii, 9, 1 (354-358) ; infra, De Aniichristo, lin. 261/268.400/403. 899/901 cfr 1 Mach. 6, 1-3 ; 11 Mach. 9, 1-2. 901/902 cfr Dan. 8, 25 ; 1 Mach. 6, 9-16 ; 11 Mach. 9, 5-10.28. 903 Dan. 8, 14. 905/906 Dan. 8, 15.

M F 885 -c-xl-uiii M R, cxlviii- A

885/886 uastationis R

886 contaminationes

RA Rim. A, corr. alt. m. A 887 -ii-ccc- A 887 completes corr. F 888 quos] F A p Vail., quod M R ; cfr supra lin. 248, lib. 1 lin. 304.305, et infra lib. 3 lin. 221.246.667, de antichristo lin. 186 889 trecentos 1 m. MR, corr. alt. m. M ; ccc* A 889 duo milia -cc- F A 889 annis] M F R, **** annis -s- (4 uel 5 litt. eras. ; -s- sup. lin. add.) A, anni et p Vail. 890 ei] F, *om. M R A p Vail. 890 plerique] que sup. lin. suppl. M 891 ad] om. R 894 Modim] A, Modin M p Vail., modi** (i in e, et 2 litt. eras.) F, modoim R 894 fratribus] alt. m. M F A Flor. Viet. p Vail. (cfr 11 Mach. 8, 22), om. 1 m. MR, filiis Pal. Vat. edit. 895 nitentibus M, *nitentibus (litt. eras, ut uidetur) A 896 antiochos R, distinguere non ualeo in A 896 superat] supra PL 896 Emaus p Vail. ’899 in Elymaidem] F ; in elimaidem 1 m., praem. abiit sup. lin. alt. m. M ; in *elymaide R A ; in Elimaide p Vail. ; an in *Aelymaidem scribendum ? cfr supra lin 763 et infra lib. 3 lin. 1144, lib. 4 lin. 263.398/399 899 regia corr. all. m. A 901 donalia corr. alt. m. A 901 exercito corr. alt. m. A 902 tristitia et morbo] F A ( tristitia iuxta i Mach. 6t 9.11.13, et1 morbo9 iuxta n Mach. 9f 5-10), tristitiae morbo M R p. Vail. 902 perit corr. A 903 die 1 m. MR, corr. 'alt m M 906 uidebam corr. alt. m. A 906 uisionem] praem. per M

v 676

IN DANIELEM II, viii, 15-16

910

915

920

925

930

857

Non ergo omnis qui uidet intellegit : quomodo si scripturam sanctam legamus oculis, et corde non intellegamus. 15b. E cce stetit in conspectu meo quasi species uiri. Non enim niri sunt angeli, sed in specie uidentur uirorum, sicut Abraham ad quercum Mambre tres uisi sunt uiri qui utique uiri non erant, e quibus unus adoratur ut Dominus ; unde et Saluator loquitur in euangelio : Abraham uidit diem meum et laetatus est. 16. Et audiui uocem uiri inter *Vlai, et clamauit et ait : Gabriel, fac intellegere istum uisionem. Virum istum, qui *Gabrielo praecepit ut Danielem faciat intellegere uisionem, Iudaei Michael autumant ; consequenter autem, quia uisio de proeliis erat regumque certaminibus immo regnorum successionibus, Gabriel, qui praepositus est proeliis, huic officio mancipatur. ‘Gabriel’ enim in linguam nostram uertitur ‘fortitudo*’ uel ‘robustus Dei’ — unde et eo tempore quo *erat Dominus nasciturus et indicturus bellum daemoribus et triumphaturus de mundo, Gabriel uenit ad Zachariam et ad Mariam ; et postea in Psalmis de Domino legimus triumphante : Quis est iste rex gloriae ? Dominus fortis et potens, Dominus *fortis in proelio ; ipse *est rex gloriae — ; ubicumque autem medicina et sanatio necessaria est, ‘Raphael’ mittitur qui interpretatur ‘curatio’ uel ‘medicina Dei’ — si cui tamen placet Tobiae

908/909 cfr Matth. 13, 13-14.19 ; Marc. 4, 12 ; Luc. 8, 10 ; Ioh. 12, 40 ; Act. 28, 26. 910/911 Dan. 8, 15. 912/914 cfr Gen. 18, 1-3. 914/915 Ioh. 8, 56. 916/ 917 Dan. 8, 16. 918/922 ubi ? Ascensio Mosis ? 918/919 cfr J. Lataix, art. cit., pag. 276. 921/922 cfr Orig., Tlepl ’Apxatv, 1, 8, 1. 922/923 cfr Hieron., Nom. Hebr., 64, 24/25. 924/926 cfr Luc. 1, 11-19.26-27. 927/928 Ps. 23, 8. 929 Ps. 23, 10. 929/932 cfr Tob. 4, 25 ; Orig., Ftepi 'Apx&v, 1, 8, 1 ; Hieron., Nom. Hebr., 39, 24.

M F 908 omnis qui] omnia quae M 908 si] sup. lift, suppl. alt. m. A 910 Ecce] R A S M F R A,praem. Et p Vail. 912 Mambre] b sup. litt. suppl. alt. m. M 913/ 914 Dominus] S F A, ds MR 914 et] om. M 915 et laetatus est] praem. uidit p Vail. 916 audiuit PL 916 *ulaim F, ulai (' add. alt. m.) A 916 exclamauit M 917 istum] codd. Viet, cum Vulg., istam edit. p Vail. 917 uisionem] add. Et uenit... {Dan. 8, 17a) ... in faciem meam p Vail., cfr infra litt. 938 918/919 Virum ... uisionem] ob homoeot. om. M 918 Gabrielo praecepit] sic (o ex u ut uidetur F) F R, gabrihelo (in gabriheli mut. alt. m.) loqui praecepit A, praece¬ pit *Gabrieli p Vail. 918 faceret p Vail. 919 Michael] F A, Michaelem MR p Vail. 920 quia] a sup. lin. suppl. M 920 regnumque 1 m. MR 1 m. A, corr. alt. m.(?) M alt. m. (?) A 921 successibus M 923 fortitudo] *add. Dei F, cfr infra lin. 931 924 erat Dominus] F A p Vail., Dominus erat ~ M R 927 de Domino legimus] FRM.de Domino in marg. suppl. M, legimus de Domino ~ p Vail. 927/928 Quis ... rex] distinguere non ualeo in A 928 Dominus fortis] R A p Vail., ds fortis M, om. F, an Dominus *potens legendum cum Vulg. et LXX ita ut ob homoeot. omitteret F ? 929 est] *om. F 929 autem] om. M 931 medicina Dei] codd. p Vail., add. hie hoc uidelicet... uera medicina e. lin. 935/ 937 petitum Pal. Er. Viet, (cfr infra lin. 935/937) 8

C.C.

LXXV

A

PL 538

858

935

940

945

950

IN DANIELEM II, viii, 16-26

librum recipere — ; porro ubi populo prospcra promittuntur, et iXacrfios, quod nos uel propitiationem uel expia- v 677 tionem' possumus dicere, necessaria est, Michael dirigitur qui interpretatur ‘quis ut Deus ?’ — hoc uidelicet no minis interpretatione *significante quod in Deo sit uera medicina —. 17b. Et ait ad me : Intellege, fili hominis. Et Hiezechiel et Daniel et Zacharias quia saepe inter angelos *se p 1107 cernunt, ne eleuentur in superbiam et angelicae uel natu¬ rae uel dignitatis esse se credant, admonentur fragilitatis suae : et filii hominum nuncupantur ut homines esse se nouerint. 18b. Et tetigit me et statuit me in gradu meo. Propheta qui, pauore collapsus, quadrupes et pronus iacebat in terra, ad tactum angeli erigitur ut possit absque formidine audire et intellegere quae dicuntur. 26b. Tu ergo signa uisionem, quia post dies multos erit. Exposita Gabriel angelus uisione, quam supra ut potui- PL 539 mus edisseruimus, ponit in fine : Tu ergo signa uisionem, quia post dies multos erit, ex uerbo ostendens signaculi obscura

932/937 cfr Orig., IJepl ’Apxu>v, i, 8, i. 934/935 cfr Hieron., Nom. Hebr., 19, 7/8 ; 56, 17 ; 73, 20 ; 80, 27. 938 Dan. 8, 17. 944 Dan. 8, 18. 945/940 cfr Dan. 8, 18. 948/949 Dan. 8, 26. 949 supra] lin. 820 sqq. 950/951 Dan. 8, 26.

M F 932 ubi] ibi F 933 enaaCMOC M R, et lAaCMOC F, & iAcoCMOC A, et eiXaapos R A /x, et tXaapos Vail. 933/934 expiationem] nem sup. lin. suppl. alt. m. A 934 possumus dicere] primum omissum, possumus dicere Vbi enim propiciatio uel expiatio in marg. add. ipsa 1 m. uel m. coaena A 934 necessaria est, Michael dirigi¬ tur] F A p Vail., necessarium est ut Michael dirigatur M Pal. edit., necessario est Michael dirigitur R 935 ut] codd. (cfr Hieron., Nom. Hebr., 19, 7/8 ; 56, 17 ; 73, 20 ; 80, 27), sicut p Vail. (cfr Hieron., Nom. Hebr., 73, 20 ; 80, 27 cod. Bamb. saec. ix ex.) 935/937 hoc uidelicet ... uera medicina] M F R A fx Vail. ; primum om., postea suppl. S ; ut scilicet intellegatur quia propitiationem uel expiationem nullus possit auferre (conferre Pal.) nisi Deus hie Pal. Er. Viet. (cfr supra lin. 931) 936 significante] S F fx Vail., *signante M R A : cfr supra lib. 1 lin. 367.890, et infra de antichristo lin. 163/164 936/937 medicina uera ~ p Vail. 938 Et ait] praem. Et uenit ... (Dan. 8, 17a) ... in faciem meam A, cfr supra lin. 917 938 filii R 938 hominis] add. quoniam in tempore finis complebitur uisio etc. p Vail. 938 Et] M F R /x Vail., praem. Hoc et alius propheta A, om. PE 939 quia] qui A, cfr supra lib. 1 lin. 858.901 939/940 se cernunt] F ; aEe se cer¬ nunt (se sup. lin. add. sed postea erasum),in se see cernunt (se sup. lin. add.) mut.M / esse cernunt R ; e"e secernunt 1 m., ee se cernunt alt. m. A ; *esse se cernunt \x Vail. ; esse se cernuntur aliter ; an *secernuntur scribendum ? 941 esse se] F, esse M R, se esse A p Vail. ; cfr supra lin. 939, infra lin. 942.957 et saepius lib. 3 942 esse se] M F A, esse R, se esse ~ p Vail. ; cfr supra lin. 941 et infra lin. 957 944 meo] add. Dixitque mihi etc. p Vail. 945 pauore] labore corr. alt. m. F 945 collapsus] codd. iuxta Vulg., add. est et M, lapsus p Vail. 946 tactu R 1 m. A, corr. alt. m. A 946 erigetur corr. A 947 audire] uidere A 949 Exposita] add. et exp. ergo R 949 angeli M 949 uisionem R 950 disseruimus p Vail. 950 posuit A 950 finem A 951 signacula M

IN DANIELEM II, viii, 26-27

§59

esse quae dicebantur, et non patere multoram auditui, nec posse ante intellegi nisi rebus et operibus impleantur. 27a. Et ego Daniel langui et aegrotaui per dies. 955 Hoc est illud, quod in Genesi de Abraham legimus : quod, postquam Deum audierit loquentem sibi, terram et cinerem esse se dixerit. Ergo Daniel ad uisionis horrorem languisse et aegrotasse se dicit, et, cum surrexisset, fecisse opera quae sibi a rege fuerant imperata, reddens omnibus omnia 9 o et euangelicum illud sciens : Reddite quae sunt Caesaris Caesari, et quae Dei sunt Deo. 2fC. Et stupebam ad uisionem, et non erat qui interpretaretur. Si non erat qui interpretaretur, quomodo supra interpretatus est angelus ? Sed quod dicit, hoc est : 965 reges audierat et eorum nomina nesciebat, futura cognouerat et quo futura essent tempore dubius fluctuabat. Itaque, quod solum facere pot erat, stupebat ad uisionem et Dei cuncta scientiae relinquebat.

954 Dan. 8, 27. cfr Rom. 13, 7. Dan. 8, 27.

956/957 cfr Gen. 18, 27. 958/959 cfr Dan. 8, 960/961 Matth. 22, 21 ; Marc. 12, 17 ; Luc. 20, 25.

27.

959

962/963

M F 953 elangui M 954 dies] add. cumque surrexissem faciebam opera regis y Vail. R A 956 Deum] M F R, distinguere non naleo in A, Dominum y Vail. 956 loquentem sibi] om. A 957 esse se] F A y Vail., se esse MR ; cfr supra lin. 939.941.942 957/958 Ergo Daniel ... se dicit] in marg. super, suppl. alt. m. M 958 se] post languisse {lin. 957) tr. R 958 dixit A 958 fecisse] add. se R 959 reddens] respondens A 960 euangelium A 960 Reddite] reddere A 961 Dei sunt] MF R cum Vulg. (appsunt Dei (Dei uero sup. lin. suppl. A) A y Vail. 962 Et] om. M R 963 Si non erat qui interpretaretur] ob homoeot. om. M 1 m. F R, inter lin. suppl. alt. m. F 966 tempore futura essent ~ y Vail. 967/968 scientiae cuncta ~ y Vail.

LIBER TERTIVS Visio IX IX. 1. In anno primo Durii filii Assueri de semine M edorum, qui imperauit super regnum Chaldaeorum. Hie est Darius qui cum Cyro Chaldaeos Babylomosque superauit ; ne putemus ilium Darium cuius secundo anno 5 templum aedificatum est — quod Porphyrius suspicatur, ut annos Danielis extendat —, uel eum qui ab Alexandra Macedonum rege superatus est. Addit ergo nomen patris additque uictoriam, quia primus de semine Medorum subuertit regnum Chaldaeorum, ut auferat, propter similitudinem io nominis, lectionis errorem. 2b-3. Ego Daniel intellexi in libris numerum unnorum de quo factus est sermo Domini ad Hi er emi am pr o phet am, ut compler entur desolationis Hierusalem septuaginta anni; et posui faciem meam 15 ad Dominum Deum, r0gare et deprecari in ieiuniis, sacco et cinere. Praedixerat Hieremias septuaginta annos desolationis templi post quos rursum ueniret populus in Iudaeam et aedificaretur templum et Hierusalem, quae res Danielem non facit neglegentem sed magis prouocat ad 20 rogandum, ut quod Deus per suam promisit clementiam, per horum impleat preces, ne neglegentia et superbia pariat offensam. Denique et in Genesi legimus : centum uiginti an-

Inscr. Visio ix] Penultima uisio : efr Hieron., in Esaiam, xi, lin. 5/7. 1/3 Dan. 9, 1. 3/10 efr J. Lataix, art. cit., pag. 169. 4/6 efr Porphyr., Contra Christ., xii. 11/16 Dan. 9, 2-3. 16/22 efr Hipp., in Dan., iv, 28, 2, pag. 320,4-9. 16/18 efr Ier. 25, 12 ; 29, 10 sqq. 21/22 efr infra lin. 31/32. 22/ 23 efr Gen. 6, 3.

MF Inscr. Visio ix] M, in marg. F, om. cet. 2/3 Chaldaeorum] add. anno uno regni R A eius y Vail. 3 babyloniisque corr. alt. m. (?) A 4 secundo anno] codd. y, anno secundo ~ Vail. 4/5 anno templum] in marg. suppl. M, annum templum corr. F 6 ostendat M, extendit R 8 quia] qui M, -a in ras. ut uidetur A 10 nominis] hominis 1 m. M R, quod corr. alt. m. M 12 quo] quibus M 13 desolationes 1 m. M R, corr. alt. m. M 14 lxx codd. 14/16 et posui ... et cinere] codd. (efr infta lin. 29/30), om. y. Vail. 15 deprecare 1 m. M 1 m. F R 1 m. A, corr. alt. m. M alt. m. F alt. m. A 16 sacco] praem. et eras, et M, efr infra lin. 29/30 16 lxx codd. 17 post] praem. et 1 m. M R, quod eras. alt. m. M 17 rursum] M F R, rursus A y Vail. ; efr ex. gr. supra lib. 1 lin. 926, lib. 2 lin. 483, et infra de antichristo lin. 338 18 aedificaretur] add. ibi A, aedificarentur y Vail. 19 danihel A 21 horum] M F R 1 m. A edit., huius alt. m. A Viet, y Vail. 21 ne] om. 1 m. M A, in marg. suppl. alt. m. M 21 neglegentia et superbia] F M A, neglegentiam et superbiam R, neglegentia superbiam et superbia Viet, y Vail. ; efr infra lin. 31 21 pariat] 1 m., in pariuunt mut. alt. m. A 22 et] om. y Vail. 22 exx M F, Centum -xx- R

v 678

IN DANIELEM III, ix, 2/3-9

861

nos paenitentiae constitutes ante diluuium, qui, quia tanto tempore, hoc est centum annis, noluerunt agere paeniten25 tiam, nequaquam exspectat ut et uiginti alii compleantur, sed infert ante quod postea fuerat comminatus ; et ad Hieremiam dicitur, ob duritiam cordis populi Iudaeorum : Ne ores pro populo hoc, quia non exaudiam te, et ad Samuel : Vsquequo luges *Saul ? et ego ahieci eum. In cinere igitur et sac30 co postulat impleri quod promiserat Deus, non quo esset incredulus futurorum sed ne securitas et neglegentia pareret offensam. 4b. Domine Deus magne et terribilis. Aduersum eos qui tua praecepta contemnunt. 35 4c. Custodiens pactum et misericordiam diligentibus te et custodientibus mandata tua. Non ergo quod pollicetur Deus statim futurum est, sed in eos sua promissa complet qui custodiunt mandata illius. 5a. Peccauimus, inique fecimus, impie eginius. 40 Peccata populi, quia unus e populo est, numerat ex perso¬ na sua ; quod et apostolum in epistola ad Romanos facere legimus. 7a. Tibi, Domine, iustitia. Iuste enim patimur quod meremur. 45 9a, Tibi, Domino Deo nostro, misericordia et propitiatio. De quo supra dixerat : Tibi, Domine, ius-

27/28 Ier. 7, 16. 28/29 1 Reg. 16, 1 (lxx). 31/32 efr supra lin. 21/22. 33 Dan. 9, 4. 35/36 Dan. 9, 4. 39 Dan. 9, 5. 40/41 efr infra lin. 90/91. 40/41 efr Rom. 5, 8. 43 Dan. 9, 7. 45/46 Dan. 9, 9. 46/47 Dan. 9, 7.

M F 23 quia qui ~ R 24 -c- F 25 xx- codd. 26 antecquod At 26 comR A minatus] add. Vnde A 71 Vail. 27 populi] sup. lin. suppl. At 28/29 Vsquequo] add. tu sup. lin. alt. m. At cum Vulg. 29 lugis 1 m. M R, corr. alt. m. At 29 Saul] F cum Vulg., *praem. super At R A /j. Vail, iuxta LXX 29 et1] om. At 29 abici corr. alt. m. A 29 In] praem. Et 1 m. At R, quod eras. alt. m. At 29/30 sacco] praem. in A4 R ; efr supra lin. 16 30 implere At 31 ne** (2 lift. eras, ut uidetur) F 31 securitas et neglegentia] F, securitas neglegentiam et negle¬ gentia At R A Viet, fx Vail. ; efr supra lin. 21 33 Domine] praem. Et oraui ... (Dan. 9, 4a) ... Obsecro A, praem. Obsecro /a Vail. 33 magne] in magna mut. in marg. ut uidetur alt. m. At 33 Aduersus A /a Vail. ; efr ex. gr. supra lib. 1 lin. 86/87.1000, lib. 2 lin. 150.265.391, infra lin. 831/832.838.881.932.966.992.1009.1015. 1032.1038.1044.1048.1061 etc 34 qui* (a eras) At 37 pollicitur corr. alt. m. M 37 Deus] sup. lin. suppl. A 38 complet] sup. lin. suppl. At 39 inique fecimus impie egimus] ita (egimus corr. F) codd., impie gessimus Pal., impie fecimus Vat., iniquitatem fecimus impie egimus Viet, cum Vulg., inique egimus impie egimus et recessimus etc. edit. 71 Vail. 40 Peccata populi] *** peccata populi (3 fere lift, eras.) A, peccatis polluti Pal. 40 quia] qui A 40 populo est numerat] populo e numerat F R ; populo est enumerat At 71 Vail. ; pupulo*e Numerat (o ex us ut uidetur ; e ad Numerat traxit alt. m.) A 43 iustitia] add. nobis autem confusio faciei sicut est hodie A, add. nobis autem confusio faciei etc. 71 Vail. 45 Tibi] add. autem A cum Vulg. 46 propitiatio] add. etc. 71 Vail.

PL 540

71 1108

v 679

862

IN DANIELEM III, ix, 9-14

titia, nunc, quia Dominus non solum iustus sed et misericors est, dicit : Tibi misericordia, ut, post sententiam iudicantis, eum prouocet ad clementiam. 50 11a. Et stillauit super nos maledictio et detestatio. Non *totam in nos effudisti iram quam ferre non poteramus, sed stillam furoris tui, ut, correpti in plaga, ad te reuerteremur. lib. Maledictio et detestatio quae scripta est in 55 libro Moysi serui Dei. In Deuteronomio maledictiones et benedictiones Dei legimus, quae postea dictae sunt in monte Garizim et Hebal, super iustos et peccatores. 13b. Omne malum hoc uenit super nos, et non rogauimus faciem tuam, Domine Deus nos ter, ut re60 uerteremur ab iniquitatibus nostris et cogitaremus ueritatem tuam. Grandis duritia ut, et in plagis positi, Dominum non rogarent ; quod etsi rogarent, ideo non rogarunt : quia non sunt reuersi ab iniquitatibus suis. Reuersio autem ab iniquitate est cogitare ueritatem Dei. 65 14a. Et uigilauit Dominus super malitiam, et adduxit earn super nos. Quando propter peccata corripimur, uigilat super nos Deus et uisitat nos ; quando uero a Deo deserimur et non iudicamur indignique sumus correptione Domini, tunc dormire dicitur — unde et in Psalmis le70 gimus : Surrexit quasi dormiens Dominus, et quasi crapulatus a uino —. Malitia autem nostra inebriat Deum, quae

47 cfr Ps. Ill, 4 ; 114, 5 ; n Mach, i, 24. 48 Dan. 9, 9. 50/51 Dan. 9, 11. 54/55 Dan. 9, 11. 55/57 cfr Deut. 27-28. 58/61 Dan. 9, 13. 65/66 Dan. 9. l466/67 cfr Ps. 38, 12 ; Proa. 28, 23 ; n Mach. 6, 16 ; 1 Cor. 11, 32.

M F 47 et] om. A1 R 48 Tibi] add. Domine /x Vail. 49 prouocet] praem. et exp. R A prouocantis eum A 50/51 maledictio et detestatio] om. /x Vail. 51 totam] *tamen (tain) F 52 stellam corr. F 52/53 plaga ad te reuertemur] F A, ad te re- in ras. (nempe -m altera re eras, ut uidetur) M, plaga altere uertemur R, plaga reuertemur ad te ~ /x Vail. 54 quae scripta est] iter at. et exp. A 55 serui Dei] add. etc. fi Vail. 56 Dei] eras. M 56 legimus quae postea dictae] quae postea legimus dicta MR 57 Hebal] hsup. lin. suppl. alt. m. ( ?) M, ebal A 57 iustos super ~ q. Vail. 57 pectatores M, pectores corr. A 58 non] om. R 61 et] sup. lin. suppl. F, om. /x Vail. 62 Dominum] FRA, dm (per rasuram m ex nm) M, Deum q. Vail. 62 quod etsi rogarent] 1 m.F 1 m. A, exp. alt. m. ( ?) F, quod etsi regauerunt alt. m. A, quod & si rogarunt M R M Vail. 62/63 rogarunt] in rogauemnt mut. alt. m. A 65 Et uigilauit] F A a Vail, cum Vulg. Euigilauit M R, cfr infra lin. 67.72.73 66 eduxit A ; cfr ex. gr. supra lib. 2 lin. 10 66 nos] add. etc. ft Vail. 67 *uigilat (ae eras.) M, euigilat R, cfr supra lin. 65 et infra lin. 72.73 67 Deus] in Dominus mut. alt. m. M 70 quasi2] add. potens Viet, tuxta Vulg. 71 autem] F, enim MR A Viet, /x Vail. ; baud dubium quin autem genmnum sit cum bic incipit alterae uersiculi partis explanatio ; saepius buiusmodi imtium hoc uerbo distinguitur (cfr ex. gr. supra lib. 2 lin. 197.457.476.541.563.621.628. 789.893 e.a.) 71 nostra] MF R Vict.y prae?n. et iniquitas A /x Vail.

IN DANIELEM III, ix, 14-21

75

80

85

90

95

863

quando in nobis corripitur, euigilare dicitur et de sua ebrietate consurgere, ut nos, peccato ebrios, euigilare faciat iustitiae. 15a. Et nunc, Domine Deus, qui eduxisti ftopulum tuum de terra Aegypti in manu forti. Memor esto antiqui beneficii, ut ad similem Deum clementiam prouocet. 17b. Et ostende faciem tuam super sanctuarium tuum quod desertum est. Imple opere quod sermone PL 541 pollicitus es : uicinum desolationis tempus impletur. 18a. Inclino, Deus meus, aurem tuam et audi ; aperi 0 cut os tu os et uide desolationem nostram, et ciuitatem super quam inuocatum est nomen tuum. ’Avd'pcovovdd'cijs haec loquitur : ut, quando exaudimur, v 680 inclinare Deus uideatur aurem suam, quando respicere nos dignatur, aperire oculos suos, quando uero auertit faciem, et oculis eius et auribus uideamur indigni. 20a. Cumque adhuc loquerer et orarem, et confiterer pec cat a mea et pec cat a populi mei Israel. Ergo, ut supra diximus : non populi tantum peccata sed et sua replicat, quia unus e populo est, siue humiliter, cum peccatum ipse non fecerit ; et se iungit populo peccatori, ut ex humilitate ueniam consequatur. Nota quod hie dixerit : Confiterer peccata mea : in multis enim sanctae scripturae n 1109 locis ‘confessio’ non ‘paenitentiam’ sed ‘laudem’ sonat. 21a. Adhuc me loquente in oratione, ecce uir Ga¬ briel, quern uideram in uisione a principio. ‘Princi-

Ik l~rl

75/7(5 Dan. 9, 15. 78/79 Dan. 9, 17. 79/80 efr Dan. 9, 2. 81/83 Dan. 9, 18. 88/89 Dan. 9, 20. 90/91 efr supra lin. 40/41. 91/92 efr Dan. 1, 4. 91 Dan. 9, 20. 90/97 Dan. 9, 21. 97/98 efr Dan. 8, 15-16.

72 e*uigilare (t eras.) F 75/76 qui eduxisti ... manu forti] noster etc. fi Vail. 76 esto] M F R, est A p. Vail. 77 ad] om. 1 m. M R, sup. lin. suppl. alt. m. M 77 Deum clementiam] F A /a Vail., clementiam Domini MR 78 Et ostende faciem] euanid. M 78 Et] om. MR 80 tempus desolationis ~ p, Vail. 81 Inclina] praem. Propter temetipsumM p. Vail. 83 et ciuitatem ... nomen tuum] etc. /j. Vail. 83 est] sup. lin. suppl. M 84 aNtputiorraeoic 1 m. M R, aNeP077-07raeu)C in marg. infer, alt. m. M, aNTpco7r07raH(uc F, aNPa>7r07raocoC A 84 exaudiamur M 85 uideatur Deus ~ 1 m. M R, innersionis signaculis corr. alt. m. M 86 dignatur] praem. Deus p. Vail. 86 uero] sup. lin. suppl. R 86 faciem] add. suam M /a Vail. 87 oculos R 87 uideamur] iterat. et exp. F, uidemur A 89 Israel] add. ut prosternerem ... (Dan. 9, 20 b) ... Dei mei A fj. Vail. 92 et] om. fj. Vail. 92 iunxerit corr. M, iuncxerit R 92 poouli R 93 dixit A 94 Confiterer] praem. Cum 1 m. MR, quod eras alt. m. M ; confitere PL 96 ***loquente (3 litt. eras.) A 97 uisione a principio] ita (a sup. lin.) alt. m. F cum Vulg., uisionis principio (tert. i in e alt. m. R) M R fx Veil., uisione principio (fortasse s erasa in F post uisione) 1 m. F 1 m. A, uisione in principio (in sup. lin. add. A) alt. m. A Pal. cum Tbeod., principio Vat. 97/98 principum corr. F

864

100

105

no

115

120

IN DANIELEM III, ix, 21-23

pium’ uocat praeteritam uisionem quam haec sequitur. Et grandis orationis effectus est, impletaque promissio Domini qui ait : Adhuc te loquente dicam : Ecce adsum. Videtur autem Gabriel non angelus uel archangelus sed uir, ut nequaquam sexum sed nomen uirtutis ostenderet. 21b. Et uolans tetigit me in tempore sacrificii uespertini. ‘Volare' dicitur, quia ut uir apparuerat ; et : In tempore sacrificii uespertini, quia oratio prophetae a sacrificio matutino usque ad sacrificium uespertinum perseuerauerat et propterea Dei in se flexit misericordiam. 22a. Et docuit me. Tam obscura est uisio, ut propheta angeli doctrina indigeat. 22c. Daniel, nunc egressus sum ut docerem te et intellegeres. Nunc ad te missus sum, et egressus sum : non a facie Dei — ne ab eo recederem — sed ut ad te uenirem. 23a. Ab exordio precum tuarum egressus est sermo. Vt rogare coepisti, statim impetrasti misericordiam Dei, et egressa sententia est. Et ego idcirco missus sum : ut tibi exponerem quae ignoras. 23c. Quia uir desideriorum es. Siue ‘amabilis’ et ‘Dei amore dignus’ ut Salomon appellatus est ‘ididia’, siue ‘uir desideriorum’ quod pro desiderio tuo Dei secreta audire merearis et esse conscius futurorum. 23d. Tu ergo animaduerte sermonem et intellege

103/104 Dan. 9, 21. 104/105 Dan. 9, 21. 108 Dan. 110/111 Dan. 9, 22. 114 Dan. 9, 23. 118 Dan. 9, 23. 118/119 cfr 11 Reg. 12, 25 ; Hieron., Nom. Hebr., 38, 4/5 ; 46, 8/9 ; in Hie%., lib. xiv lin. 1722. 122/123 Dan. 9, 23. 100

Is.

58, 9 (lxx).

9,22.

At F 98 quam] qu? R 99 orationis] F R Viet, fx Vail., operationis M A 99 R A impletque corr. alt. m. F 99 Domini] Dei At R 100 te eloquente corr. R, eo loquente corr. A 102 ostenderit At R 103 Et] Cito Viet, fx Vail, cum Vulg. 103 uolens corr. A 104/105 Volare d. quia ... uespertini] primum omissum, Volare d. qui* ... uespertini tetigit in marg. infer, add. alt. m. M 104 quia] FRA Viet, /x Vail., qui* (a eras.) At, qui aliter 104 apparuerit PE 105 a] sup. lin. suppl. alt. m. F 106 **ma*tutino (us et d eras.) At 106 ad sacri¬ ficium] euanid. A 106 perseuerauerat] At F in marg. A Viet., perseuerat uera R, perseuerat edit., perseuerarat fx Vail. 107 misericordia R 108 me] add. et locutus est mihi dixitque fx Vail. Ill et egressus sum] eras. At, om. Pal. 112 non a facie Dei ne] codd., a facie Dei non ut Vat., non a facie Dei ut Viet, fx Vail. 112 ad] a R 114 sermo] add. ego autem ... (Dan. 9, 23 b) ... desiderio¬ rum es fx Vail. 115 imperasti corr. F 115 et] om. A 116 est sententia ~ A Viet, fx Vail. 116 sum] add. et eras, ad te At 116/117 exponerem tibi ~ Viet, fx Vail. 118 Quia] a sup. lin. suppl. At 118 desiderium R 118 es] om. A 119 ididia] R 1 m. A, ididia At F, idldHalt. m. A Viet, /x Vail., iedida aliter ; cfr Hieron., in Hiez-,lib- 14 tin. 1722 120 quo corr. alt. m. A 121 merearis] a exp. A

v

681

IN DANIELEM III, ix, 23-24

865

uisionem. Si Danieli dicitur : ‘diligenter attende, ut audias et intellegas quod uides’, quid nos facere oportet, quorum 125 oculi ignorantiae tenebris obcaecati sunt ? 24a, Septuaginta hebdomades abbreuiatae sunt super populum tuum et super urbem sanctam tuam. Quia propheta dixerat : Eduxisti populum tuum, et : Nomen tuum inuocatum est super ciuitatem tuam et super populum 130 tuum, propterea ex persona Dei loquitur Gabriel : ‘Nequaquam populus Dei est, sed populus tuus ; nec urbs sancta Dei, sed sancta, ut dicis, tibi —- simile quid et in Exodo legimus, quando Deus loquitur ad Moysen : Descende, peccauit enim populus tuus, hoc est : non populus meus, quia 135 me deseruit —; quia igitur postulas pro Hierusalem et oras pro populo Iudaeorum, audi : quod in septuaginta annorum hebdomadibus futura sint, populo tuo et urbi tuae, quae sequuntur’. Scio de hac quaestione ab eruditissimis uiris uarie disputatum et unumquemque pro captu 140 ingenii sui dixisse quod senserat ; quia igitur periculosum est de magistrorum ecclesiae iudicare sententiis et alterum praeferri alteri, dicam quid unusquisque senserit, lectoris arbitrio derelinquens cuius expositionem sequi debeat. Africanus in quinto Temporum uolumine, de septuaginta 145 hebdomadibus haec locutus ad uerbum est : “Capitulum, “quod in Daniele de septuaginta hebdomadibus legimus, “multa et admirabilia continet quae nunc longum est di“cere ; ergo quod ad praesens opus pertinet, de temporibus “disserendum est. Nullique dubium quin de aduentu Chris126/127 Dan. 9, 24. 128 Dan. 9, 15. 128/130 Dan. 9, 19. 133/134 Ex. 32, 7. 138/143 sqq. cfr Hieron., in Esaiam, xi, lin. 8/21. 141 magistrorum ecclesiae\ cfr Hieron., in Esaiam, xi, lin. 20/22. 145/223 Iul. Afric., Chron., v (PG, x, col. 8ob-84b) ; cfr Euseb., Demonstr. Euang., will, 2, 46-54 (PG, xxii, col. 6o8D-6i2A ; GCS, xxiii, 374, 27-377, 9) ; Ecl.proph., 1x1,46 (PG, xxiii, col. H75Dii8oa) ; J. Lataix, art. cit., pag. 272.

M F 125 tenebris] add. et caligine uitiorum A Viet, /x Vail. 126 Lxx® (® add. alt. R A m.)F, Lxx A 126 ebdomadas R 126 sunt~\ sup. lin. suppl. M 127 super1] sup. lin. suppl. A 127 tuam] M F R A Pal. Vat., add. ut consummetur ... (Dan. 9, 24 b - 27) ... perseuerabit desolatio /x Vail. 130 Gabriel] super danihel expunctum A 131 est] praem. dictus A 132 dicis] codd. Viet. fj. Vail., discas aliter 133 Deus] om. M R 134 enim] om. ^4 136/13!7 quod ... futura sint... quae] F R, quia (ia in ras.) ... futurum sit in ... quae M, q* (d eras.) ... (fut. s. euanid.) ... quae A, quid ... futurum sit ... ut quae Viet., quid ... futurum sit ... quae /x Vail. 136 lxx M F A 137/138 urbe tua (e et a in rasura ut uidetur) M 139 uiris] in marg. suppl. M 141 magistrorum] F Viet, /x Vall.,praem. aliquorum MR A 142 praeferri] M 1 m. F R, praeferre alt. m.F A Viet, n Vail. 142 alteri] alt. i in o M 143 arbitrii R 144 lxx M R A 146 danihelem (m exp.) F 146 lxx M F R 147 admirabilia] codd., mirabilia Viet, /x Vail. (7TapaSoga Euseb.) 149 dubium] add. et eras, est M 149 quin] n sup. lin. suppl. F

PL 542

/x IIIO

V

682

866 150

155

160

165

170

175

IN DANIELEM III, ix, 24

“ti praedicatio sit : qui post septuaginta hebdomadas mun“do apparuit, post quem consummata sunt delicta, et fi“nem accepit peccatum, et deleta est iniquitas, et annun“tiata iustitia sempiterna quae legis iustitiam uinceret, "et impleta est uisio et prophetia quia : Lex et profthetae “usque ad *Ioannis baptisma, et unctus Sanctus sanc¬ torum ; quae omnia, priusquam Christus humanum corpus "assumeret, sperabantur magis quam tenebantur. Dicit "autem ipse angelus : ‘septuaginta annorum hebdoma"das, id est annos quadringentos nonaginta, ab exitu ser“monis ut respondeatur et ut aedificetur Hierusalem ; "uicesimum Artaxerxis regis Persarum annum habere "principium : Neemias quippe huius pincerna, sicut in "Ezrae libro legimus, rogauit regem accepitque responsum "ut aedificaretur Hierusalem, et iste egressus est sermo qui “exstruendae urbis et circumdandae muris daret licentiam "quae usque ad illud tempus uicinarum gentium patebat "incursibus -— siquidem, ad Cyri regis imperium qui "uolentibus reuerti Hierusalem iam dederat potestatem, "Iesus pontifex et Zorobabel et postea Ezras sacerdos "et ceteri, qui cum eis proficisci uoluerunt, templum et ur"bem et muros eius aedificare conati sunt, prohibentibus in "circuitu nationibus, ne impleretur opus, quasi hoc rex non "iussisset —. Mansit itaque imperfectum *opus usque ad "Neemiam et uicesimum annum regis Artaxerxis, quo tempore “regni Persarum centum et quindecim anni fuerant euo"luti, captiuitatis autem Hierusalem centesimus octogesi150/150 cfr Dan. 9, 24. 154/155 Luc. 16, 16 ; cfr Matth. 11, 13. 159/160 Dan. 9, 25 (Theod.). 101/162 cfr Neh. 2, 1. 162/167 cfr Neh. 2, 5-9. 167/173 cfr 11 Par. 36, 22 ; Esdr. 1-3.

A/ 1' 150 Ixx M F R 151 apparuit] sup. lin. suppl. A1 151 post quem] postquam RA cow. F, Post quam A. 152 iniqui {infinefolii om. -tas) M 155 Ioannis baptisma] F, iohannem {om. bapt.) 1 m. M R cum Vulg. (jil^pts ’Ioodwov Hers, graeca et Euseb.), iohannem baptistam (bapt. in marg. suppl. alt. m. ?) M, baptisma iohannis ' 1 baptismum ioannis Vat., Baptistam Ioannem Vict. [x Fall. 155 unctus] add. est al. m. M Viet, ix Vail. 158 lxx M F 159 cccc-xc- 1 m. At F R, et annot. quadringentos in marg. super, alt. m. M, et add. secundum hebreos alt. m recent. M ; cccc‘°s-*xc‘a. (tos ei ta add_ */,. ; forL pr_ x eras j ^4 1(i0 ut2-| eras_ M 162 principium] add. huius exitum sermonis intellegendum est {ut uidetur) tn marg. alt. m. recent. A 162 huius pincerna] in marg. super, suppl. alt. m. M 162 sicut] sic** (ut eras.) A 163 libro] sup. lin. suppl. A 163 responsum] sup. lin. suppl. M 165 muris daret licentiam] euanid. A 166/167 patebat incursibus] euanid. A 167 ad] a A 167 imperio* (o ex um) A 168 H-msahm iam] F, Hierosolymam cet. 170 uoluerunt] ita (uolueT) F, uoluerant M R Viet, ix Vail., distinguere non ualeo in A 173 Mansit] sup. transet expunctum ap ^ itaque] autem M 173 imperfectum opus usque] R Viet a }/aiL l opus imperfectum usque ~ M; imperfectum usque {*om. opus) F ; {om. imperfectum) opusque 1 m., opus usque alt. m. A 174 xx A 175 -exu- F •c-etxu A 175 fuerunt MR 175/176 euoluti] in marg. suppl. M 176 captiuitas corr. alt. m. A 176 centesimus] add. et eras et M, add. et R, -c-** (2 lift eras, uel loc. uac.) A 176/177 octoginta corr. alt. m. A

PL

IN DANIELEM III, ix, 24

867

“mus et quintus annus erat ; et tunc primum Artaxerxes “iussit muros exstrui Hierusalem, cui operi praefuit Neemias, “et aedificata est platea et muri circumdati ; et ex illo tem180 “pore, si numerare uelis, septuaginta annorum hebdoma“das usque ad Christum poteris inuenire. Quod si harum “principium ab illo tempore noluerimus sumere, et tempo“ra non concurrent et multa reperiemus contraria — nam “si a Cyro et prima eius indulgentia, qua Iudaeorum est la185 “xata captiuitas, septuaginta numerentur hebdomades, “centum et eo amplius inueniemus annos qui statutum “septuaginta hebdomadarum excedant numerum ; et mul“to plus si ex qua die Danieli locutus est angelus ; *addi“turque amplior numerus si captiuitatis exordium uolueris 190 “hebdomadarum habere principium : permansit enim “regnum Persarum, usque ad initium Macedonum, annis “ducentis triginta, et ipsi Macedones regnauerunt annis tre“centis, atque exinde, usque ad annum quintum decimum “Tiberii Caesaris quando passus est Christus, numerantur 195 “anni sexaginta : qui simul faciunt annos quingentos nona“ginta, ita ut centum supersint anni —. A uicesimo au“tem anno Artaxerxis regis usque ad Christum complentur

177/179 cfr Neh. 2, 5 sqq.

179/181 cfr Dan. 9, 25.

184/185 cfr Esdr. 1, 3.

M F 177 u- annos A 177 et2] om. PL. 177 tunc] nunc R 177 artaxerxis M R A FA, annum xerxes R, cfr infra lin. 201 178 iussit muros *** (hos eras.) M, iussimus hos R 178 operi* (b; eras.) M, operibus R 179 muris circumdata {alt. a sup. i expunctam) A 180 lxx M F R 181 ad] om. R ; cfr. ex. gr. supra lin. 106, prol. lin. 6, lib. 2 lin. 539.874, infra lin. 181.193.413.433.940.1059 182 illo t. noluerimus] M F R Pal. Vat., illo t. uoluerimus A, alio t. uoluerimus Viet, p Vail. 182 tempore] add. quo sub cyro ezras et zorobabel reuersi sunt in marg. A 183 concurrunt M 183 repperimus A 184 si] add. et sup. lin. M, si** (2 uel 3 lift, eras.) A 184 qua] qu*a (i eras, ut uidetur) A, quae PL 185 lxx M R 185 numerantur A 185 hebdomades] F R A, ebdomadass {alt. a in ae mut. alt. m.) M, hebdomadae Viet, p Vail., cfr ex. gr. infra lin. 198.229.232. 233.251.252.252/253.325.369/370.379/380.445.518.534.574.575.594 186 c- M R 186 amplius] om. 1 m. MR, sup. lin. suppl. alt. m. M 186 statutum] statum 1 m. M 1 m. A, quod corr. alt. m. M, istum {sup. statu expunctum) alt. m. A 187 lxx MR M R 187 hebdomadarum] numerentur ebdomadearum {per homoeot. numerenA F tur repetitum e lin. 185 ; quart, e exp.) alt. m. recent, {s. x-xi) F ; et abhincpergit manu s. x-xi F 188 locutus est Danieli ~ Viet, p Vail. 188/189 *addeturque F 189 amplior **** {4 fere litt. eras.) A 190 enim] autem M, cfr infra lin. 362.398. 607.840.947.1041 192 -ccxxx- M R A, ducentis -xxxa- F 192/193 -ccc- M R A 193 quintum decimum] F Viet, p Vail., -xu- M R, quintum {om. deci¬ mum) A {eKKcuSeKOLTov Euseb.), cfr infra lin. 206 194/195 Tiberii ... annos] ***********unt {11 fere litt. euanid.) A 195 -lx- M R 195/196 -d-xc- MR A 196 -c- R A 196/197 A uicesimo autem anno] euanid. A, et annot. *...* ccccxc annis iuxta hebraeorum supputationem {ut uidetur in loco partim euanido) in marg. alt. m. A

197 artaxerxes corr. F

v

683

868

200

205

210

215

IN DANIELEM III, ix, 24

“hebdomades septuaginta - iuxta lunarem Hebraeorum p mi “supputationem, qui menses non iuxta solis sed iuxta lu“nae cursum numerant - : nam a centesimo et quinto de“cimo anno regni Persarum - quando Artaxerxes rex eius“dem imperii uicesimum regni sui habebat annum, et erat “octogesimae et tertiae Olympiadis annus quartus us“que ad ducentesimam secundam Olympiadem et secun“dum eiusdem Olympiadis annum Tiberiique Caesaris an“num quintum decimum, colliguntur anni quadringenti “septuaginta quinque, qui faciunt annos hebraicos qua“dringentos nonaginta iuxta lunares, ut diximus, menses ; “qui, secundum illorum supputationem, possunt facere, PL 544 “per singulos menses, dies uiginti nouem semis, ita ut so“lis circulus, per annos quadringentos nonaginta, plus ha“beat dies trecentos sexaginta quinque et quartam diei par“tem, et, per duodecim menses singulorum annorum, un“decim dies et quarta diei pars amplius reperiantur — unde “Graeci ac Iudaei per octo annos trium mensium ep/So- u 684 “Xl/jlovs faciunt — : si enim octies undecim et quartam “partem uolueris supputare, nonaginta dies, hoc est tres “menses, efficies, et in quadringentis septuaginta quin-

M R 198 hebdomades] ebdomadas 1 m. MR, quod corr. alt. m. M, euatiid. in A, ebdomad? A F F, hebdomadae Viet. y. Vail., efr exgr.. supra lin. 185 et infra lin. 232.233.251.252. 2521253.325.369/370.379/380.445.518.534.574.575.594 198 Ixx M R A 199 mensis R 199/200 lunae] alt. m. A F Viet, n Vail., lunarem M R, luna 1 m. A 200 numeranF A 200/201 -cmo- et xumo A 201 artarxersis A, artarxerxis F, efr supra lin. 177 202 regno corr. M 203 quartus annus ~MR 204 aducentesimu et seedrn 1 m., ad ducentesimu et secdm alt. m. A 204 ducentesi¬ mam] centesimam aliter 204 secundum olympidem corr. M 206 quintum decimum] RAF Viet, fi Vail., -xu- M {iKKaihiKarov Euseb.), efr supra lin. 193 206 anni] add. solares nostri sup. lin. alt. m. A 206/207 -cccclxxu- M R A 207/208 -cccc-xc- M R, -ccccxc-***** (4 uel 5 lift, eras.) A 208 lunare R 209 qui] A F Viet, fi Vail., qui* (lift, eras.) M, quo (o sup. i expunetam) R 209 supputationem] Herat, et cancell. A 210 uiginti nouem] F Viet, /a Vail., xxuiiii MR A, uiginti octo aliter 210 semis] M Rim. A,praem. et alt. m. A Viet, /a Vail. (efr infra lin. 449), om. F ; annot. -i- xii horas ita ut unus mensis habeat xxuiiii dies alius xxx ita ut anni circulus per annos ccccxc claudatur ccc“sl** dies et 13’ et per singulos solares annos xi dies {ut uidetur in loco partim euanido) in tnarg. alt. m. A 210 ut] add. si A 211 circuli** {alt. i per rasuram ex os ut uidetur) M, circulos R 211 -cccc-xc- MR A 212 -ccc-lxu- MR A 212 et quartam diei partem] in quarta diei parte {sec. a ex o ; ~ eras. sup. alt. e alt. m. ?) A 213 xii- M A 213 mensis R 213 annorum] om. 1 m. MR, sup. lin. suppl. alt. m. M 213/214 -xi A 214 reperiantur] R A, reperiatur M F Viet. fj. Vail. 215 Graeci ac Iudaei] A, greciaeiudyi M, Graeci et Iudaei R F Viet, fi Vail. 215 annis corr. M 215 mensuum M, mensum R 215/216 i^oXl^ovs] Euseb., EMDOUCMOYC

Viet, n Vail.

M,

EMBOUCMOYC R, EMBOAeMOYC

217 -xc- MR A

A,

EMBOAICMOYC

218 tres] iii A, om. F

F, i^poXlCJfjLOVS

218/219 quadrin¬

gentis septuaginta quinque] Viet, p Vail., -cccc-lxxu- M R A, quadringentis septuaginta {om. quinque) F, quadringentis quadraginta quinque aliter

IN DANIELEM III, ix, 24

220

225

230

869

“que annis octonarii reperientur anni quinquaginta no"uem et menses tres, qui simul faciunt plus minusue annos “quindecim ; *quod si quadringentis septuaginta quinque “annis uolueris addere, septuaginta annorum facies hebdo“madas, hoc est simul annos quadringentos nonaginta’’. Haec African us isdem uerbis quae expressimus locutus est. Transeamus ad Eusebium Pamphili, qui in octauo EvayyeXiKfjs 'ATTo&zL^ecjJs libro tale nescio quid suspicatur : “Non mihi “uidetur frustra septuaginta hebdomadarum facta diui“sio : ut primum dicerentur 'septem’, deinde ‘sexaginta “duae’, et ultima adderetur hebdomas ‘una’ quae et ipsa “in duas partes secta est : scriptum est enim : *Scies “et intelleges : ab exitu sermonis ut respondeatur et aedi“ficetur Hierusalem usque ad Christum ducem, hebdomades ‘ ‘septem et hebdomades sexaginta duae, et, post alia quae “narrauit in medio, ponit in finem : Et confortauit testa-

226/348 Euseb., Demonstr. Euang., vnr, 2, 55-79 (PG, xxii, col. 6i2B-6i7B ; GCS, xxiii, 377,11-381, 24) ; cfr Euseb., Ecl. proph., hi, 46 (PG, xxii, col. ii8oa-ii84b) ; Contra Porphyr., xviii-xx ; J. Lataix, art. cit., pag. 272. 228/229 cfr Dan. 9, 25. 229/230 cfr Dan. 9, 27. 230/233 Dan. 9, 25 (Theod.). 234/235 Dan. 9, 27.

M R 219 annis] add. solaribus sup. lin. alt. m. A 219 reperientur] A Viet, /x Vail., A F rep(p)eriuntur M R F 219 anni] sup. lin. suppl. alt. m. A 219/220 -luiiiiMR alt. m. ( ?) A, -luiii- 1 m. A 220 -iii- MR A 220 minusue] minus ul A -xu- M R A 221 quod] MR A, *quos F Viet, /a Vail. ; cfr ex. gr. supra lib. 1 lin. 304.305, lib. 2 lin. 248.888 et infra lin. 246.667, de antichristo lin. 186 -cccc-lxu- M, •cccc-lxxu- R A 222 lxx M A 222/223 hebdomades A 223 -ccccxc- MR A 224 **** Haec (4 fere litt. eras.) A 224 isdem] A F, idem M R, eisdem Viet, /x Vail. 224 quae] codd., quibus Viet. y. Vail. 225 Transeamus] add. et exp. in pace A 225/226 octauo Eva.yyeXi.Kris 'Arrohei£eu>s libro tale] octauo libro tale (pm. Evay. 'A-rroS.) 1 m. M R, add. eYCCweNKHCa7rODeizecce in marg. super, alt. m. ( ?) coaeua AI, add, discipulus pamphili in marg.

221

221

super, alt. m. ( ?) coaeua (uel ipsa 1 m. ?) M, suppl. eYaNfeziiKHCa7rOAei3ecoC alt. t ;\f • octauo EY7r*+**+xNCaTi05t:^*Zaic libro (om. tale ut uidetur in loco partim euanido) A ; octauo eYaNTeAiKcca7rOAi{pa>c tale (om. libro) F; octauo libro (vayyeXiKvs dnoBe&cos tale ~ Viet, p Vail. 226 mihi] sup. lin. suppl. M 227 lxx M R 228 diceretur Viet. fj. Vail. 228 -uii- F 228/229 lx*ii (litt. eras, ut uidetur) M, -lxii- R A, -lx-ii®- F 229 hebdomas] p. Vail., (h)ebdomada 1 m. MR alt. m. A Viet., ebdomadas alt. m. M 1 m. A F ; cfr ex. gr. supra lin. 185.198 et infra lin. 232.233.235.362.399.418.452.603/604.604/605 230 Scies] A Viet, /i Vail., *Sciesque M R F (ual yvdxjrj Euseb. cum Theod.) 232 hebdomades] MR A cum Vulg., (h)ebdomadas F Viet. Vail., hebdomadae p ; cf. ex. gr. supra lin. 185.198 et infra lin. 233.251.252.252/253.325.369/370.3791380.445.

518.534.574.575.594 233 -uii- M R 233 hebdomades] M R A cum Vulg., (h)ebdomadae F /x, hebdomadas Viet. Vail. ; cfr ex. gr. supra lin. 185.198.232 et infra lin. 251.252.252/253.325 etc 233 sexaginta duae] /x cum Vulg., -lxii- M R A sexaginta et duae F, sexaginta duas Viet. Vail., cfr infra lin. 252.253 234 enarrauit F 234 fine M R Viet, /x Vail. 234 Et] om. PL 234 conforta¬ uit] M R A, confortabit F, confirmabit Viet, /x Vail, cum Vulg., cfr infra lin. 362. 398.417.604

870

IN DANIELEM III, ix, 24

“mentum plurimis hebdomas una. Haec non frustra et absque '‘inspiratione Dei angelum respondisse manifestum est ; “quae obseruatio cautam atque sollicitam uidetur expetere “rationem, ut lector diligenter attendat et causas diui“sionis inquirat. Sin autem necesse est et nos dicere quod “sentimus iuxta aliam expositionem quae in praesenti lecti“one uersatur, in eo quod angelus ait : A b exitu sermonis “ut respondeatur et aedificetur Hierusalem usque ad Chris“tum ducem, non alios arbitramur quam principes qui post “hanc prophetiam et reuersionem de Babylone iudaico “populo praefuerunt — hoc est dpxiepels et pontifices, “quos ‘christos’, ab eo quod ‘uncti’ sunt, scriptura cogno“minat —, quorum princeps fuit Iesus filius Iosedec, “sacerdos magnus, et qui fuerunt usque ad aduentum Do"mini Saluatoris ; hocque significat uaticinium prophetale “dicens : Ab exitu sermonis ut respondeatur et aedificetur “Hierusalem usque ad Christum ducem, hebdomades septem “et hebdomades sexaginta duae, id est : ut septem hebdoma¬ des et postea sexaginta duae, quae faciunt annos quadrin“gentos octoginta tres, a Cyro numerentur. Ac ne uideamur “procacem tantum ferre sententiam et non probare quod

235

240

245

250

255

241/243 Dan. 9, 25 (Theod.). 246/247 cfr n Mach. 1, 10. 1, 1. 250/252 Dan. 9, 25 (Theod.).

247/248 cfr Aks

MR 235 hebdomas] (h)ebdomada 1 m. M R Viet, /a Vail., ebdomades (s exp.) A A F ebdomadas alt. m. M F (igSopas Euseb. cum Theod.) ; cfr supra tin. 229 et infra l,n. 362.399.418.452.603/604.604/605 236 dl** (2 Hit. eras, ut uidetur) M 237 camam ... sollicitam] MR Viet. ^ Vail, iuxta Eusebium, cauta ... sollicita A F -38 causam Viet. ^ Vail. 238/239 diuisionis] codd. Viet, u Vail. (iuxta Euseb.) uisioms aliter 239 et] codd. cum Euseb., om. Viet, fi Vail. 240/241 uersatur lectioneVict. pi Vail. 241 angelus] add. Domini F 244 iudaic* {lift, eras.) R 245 apaiepeic 1 m.etinmarg. aPxiepepeYC alt. m. M, om. R, dCHHo A, apxiepeic

1 gf

243 et pontifices] in marg. suppl. M

SU%f

II1' ltb\2

If

248’888> et

246 quos] quod F, quo PL; cfr ex.

infra DE antichristo lin.

168

246 suntl

fr]

A' MwFf, Vf' ^ ^ " Smt alt m'MR 247 annoU de ebdomadibus in marg. Van - f r- L 249 htoeque] M A iuxta Euseb., Hosque R F Viet. M M R dZr T p t/249/i/°phrR 231 232 hebdomades] A, ebdomada^

¥ 52/253 252/253

S JY 325.369/370 etc

M RF VM

' A 2ol un

f’ t- SUpraA!f 233

gr’SUpra 185■198-232-233 et infra 252.253l"U sexaginta duae] F Vietlinu 252/253 hebdomades]

A, ebdomadas

octogin,, « F Viet, „ Vail., .cccc lxxxiiit Ap oc oginta tres PL 2o5 procacem] euamd. in A 255/256 probare .. dicimusl 255 quod] MRF, (euanid. A), quae Viet, n Vail.

euatitd. A

v

685

IN DANIELEM III, ix, 24

260

265

270

275

871

“dicimus, numeremus eos qui post Iesum filium Iosedec “usque ad aduentum Saluatoris populo praefuerint ‘christi’ “id est ‘uncti’ in pontificatum. Primus igitur, ut ante “iam diximus, post Danielis prophetiam quae facta est sub( “Cyro rege, postquam de Babylone reuersus est populus, “Iesus filius Iosedec fuit, sacerdos magnus, et Zorobabel' “filius Salathiel, qui templi fundamenta iecerunt, impedito“que opere a Samaritis et aliis in circuitu nationibus, sep“tem hebdomadarum anni completi sunt, id est quadra“ginta et nouem quibus imperfectum opus templi fuit et “quas prophetia a reliquis sexaginta duabus hebdomadi“bus separat — denique et Iudaei in euangelio ex hac “opinatione loquuntur ad Dominum : Quadraginta et sex “annis aedificatum est templum, et tu in tribus diebus sus“citabis illud? : tot enim sunt anni a primo anno Cyri regis “qui libertatem dedit uolentibus Iudaeis reuerti in patriam, “usque ad sextum annum Darii regis sub quo templi opus “omne completum est. Porro Iosephus et alios tres annos ad“dit - in quibus peribolus templi et quaedam alia quae re“manserant perfecta sunt - qui additi quadraginta sex an“nis, faciunt annos quadraginta nouem, id est septem an“norum hebdomadas ; reliquas autem sexaginta duas heb-

258/262 cfr Esdr. 3 ; Neh. 3. 258/261 cfr supra lin. 247/248. 260/262 cfr Euseb., Contra Marcellum, 1, 2, 1 (PG, xxiv, 729s). 261/262 cfr Agg. 1, 1. 262/265 cfr Euseb.-Hieron., Chron., i02a, 18-26. 262/263 cfr Esdr. 4 ; Neh. 4. 263/266 cfr Dan. 9, 25. 268/270 Ioh. 2, 20. 270/271 cfr n Par. 36, 22-23 > Esdr. 1, 1-4. 272/273 cfr Esdr. 6, 15. 273/278 cfr Ioseph., Antiqu. lud., xi, 4, 7 (107)-

M R 256 annot. ***** pontifa****s qui fuert et ***** de continuitate usque ad aduentum A F saluatoris (ut uidetur in locopartim euanido) in marg. alt. m. recent. A 257 usque ... aduentum] euanid. in A 257 Saluatoris] A F cum Euseb., praem. Domini M R, Domini (om. Saluatoris) Viet, p Vail. 257 praefuerunt Viet. p Vail. 258 Primum PE 260 rege] add. Persarum sup. lin. alt. m. M 262/263 impedimentoque corr. F 263 a] om. 1 m. MR, sup. lin. suppl. alt. m. M 203/264 .uii- (alt. i sup. lin. suppl. A) M A F 264/265 quadraginta et nouem] F Viet. p Vail., -xl- & uiii M R, xl& ui (i sup. lin. suppl) A 265 quibus] praem. in Viet, p Vail. 265 imperfectum] infectum F 265 **templi fuit (pr. fu eras.) M 266 -lx- * duabus (& eras ; a ex o alt. m.) M, -lx-& duobus R, Lxtaiib: (ta et b; add. alt. m.) A, sexaginta et duabus F 268 opinatione] A F et a liter, opinione M R Viet. p Vail. 268 xl- & sex M R A 269 tempum] add. hoc Viet. p Vail, cum Vulg. 270 sunt anni enim ~ F, enim anni sunt ~ Viet, p Vail. 273/274 addit] M R A 1 m. F, addidit alt. m. F Viet. p Vail. 274 peribolus] M R F, peribulus A, nept^oXoi Viet. p Vail. 274/275 remanserant corr. M 275 -xlui- MR A 275/276 anni* (s eras) F 276 -xluiiii- MR A 276 uii F 277 ebdomadam (alt. m in ras. alt. m) M 277/278 reliquas autem ... hebdoma¬ das] ob bomoeot. om. 1 m., quas autem ... ebdomadas in marg. infer, suppl. alt. m. M 277 -Ixii- M R, Lxi A, Lxx-duas F

p 1112 PL 545

872

280

285

290

295

IN DANIELEM III, ix, 24

“domadas ab eiusdem Darii septimo anno enumerat —. “Quo tempore Iesus filius Iosedec et Zorobabel iam maio“ris aetatis populo praefuerant — sub quibus propheta“uerunt Aggaeus et Zacharias —; post quos Ezras et Nee“mias, de Babylone uenientes, muros urbis extruxerunt, “tenente pontificatum Ioacim filio lesu cognomento Iose“dec ; post quem successit in sacerdotium Eliasub ; ac “deinde Ioiade ; et postea Ioannes ; post quem Iaddus — “cuius aetate Alexander rex Macedonum condidit Alexan“driam ; et Iosephus in Antiquitatum libris loquitur : ‘Venit“que Hierosolymam et in templo uictimas immolauit’ —; “mortuo autem Alexandro centesima tertia decima Olympiade “— anno ducentesimo tricesimo sexto regni Persarum “quod coeperat primo anno quinquagesimae quintae Olym“piadis, quo tempore Cyrus rex Persarum Babylonios Chal“daeosque superauit —, et post mortem Iaddi sacerdotis “qui sub Alexandro templo praefuit, suscepit pontificatum “Onias — quo tempore Seleucus, subiugata Babylone, dia“dema totius Asiae capiti suo imposuit, anno duodecimo “mortis Alexandri —. In quod tempus supputantur omnes “anni a Cyri imperio, ducenti quadraginta octo, ex qua

279/281 cfr Esdr. 3, 2 sqq. ; Agg. 1, 1 ; Zach. 1, 1 ; Euseb.-Hieron., Chroti., 103s, 1-8 ; 104s, 16-22. 281/282 cfr Esdr. 7, 6. 283/284 cfr Euseb.-Hieron., Chron., hi, 14-16. 284/285 cfr Neh. 12, 10-11. 285/287 cfr Euseb.-Hieron., Chroti., 113, 4-6. 285 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 122, 16-18. 286/287 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 123, 25-26. 287/288 Ioseph., Antiqu. lud., xi, 8, 5 (336). 289/290 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 124, 25-26. 293/294 cfr Euseb.Hieron., Chron., 122, 16-18. 294/295 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 125, 20-21. 295/297 cfr 1 Mach. 1, 8-11 ; Euseb.-Hieron., Chron., 126, 16-21.

AfR 278 uii A, uiim° F 278 anno* (s eras.) A 278 enumerat] rede A cum Hus eh., A F enumerant cet. 280 praefuerant A, praeerant cet. 282 extiaxerunt corr. alt. m. R 283 ioachim 1 m. M R A F, ioiachim alt. m. AI 284 postquam corr. A 284 aeliasub M, heliasub A 285 postquam corr. A F 285 iadus 1 m. MR 1 m. A, iudas alt. m. A F 286 aetatem R 286/287 Alexander ... libris] euanid. in A 287 et] non sine dubitatione retinui uno cum codice R (A euanido) et coniectura Heikel (CCS, xxiii p. 379 1. 29 ; , d,s 'hoar,ttos laropet, 6.iK6pev6s [T£l) • Iosephus enim Alexandrum Hierosolymam uenisse et uictimas in tempo immolasse (= I'm. 287/288) tradit, sed eum Alexandriam condidisse Iaddi aetate (= lin. 286/287) minime narrat ; ut M F Viet. p Vail. (= PG, xxii, 616*) 288 uictimas in tem¬ pi® ~ Viet, p Vail. 289 tertia decima] M R F ; om. 1 m., in marg. suppl. ut uidetur (distinguere tamen non ualto in loco euanido) alt. m. A ; tredecimo Viet, p Vail. 290 anno] sup. lin. suppl. M 290 -cc-xxxui- M R A 291 quod] quo M R 291/292 olympiades (e ex i alt. m. ?) R 293 iud? (in ras. alt. m ) M tadus R, ladi A, mda? (in ras.) F 294 pontificium M R 295 babylonia (ia rap. e expunctam alt. m.) A 296 Asiae] codd. cum Euseb., praem. Syriae et Viet, p Vail 296 xii- MR A 297 quo tempore (ore sup. rasuram 1 uel 2 litterarum uidetur ait, m.) A 298 cyro (o in ras.) R 298 -cc-xluiii (x sup. lin. suppl. A) MKA, ducenti quadraginta -uiii- F 298/299 ex qua aetate] A F Viet u Vail ex hac aetate M, exaetate R ’

v 686

IN DANIELEM III, ix, 24

873

“aetate scriptura Machabaeorum regnum Graecorum enu“merat. Post Oniam praefuit Iudaeis pontifex Eleazarus “— quo tempore LXX interpretes scripturas sanctas Ale‘ ‘xandriae in graecum dicuntur uertisse sermonem —; ' ‘post quern alter Onias ; cui successit Simon — quo re‘ ‘gente populum, Iesus filius Sirach scripsit librum qui grae305 “ce Ilavaperos appellatur et a plerisque Salomonis falso dici‘ ‘tur —; cui successit in pontibcatum alius Onias — “quo tempore Antiochus Iudaeos diis gentium immolare ‘ ‘cogebat —; quo rnortuo, Iudas Machabaeus purgauit “templum et idolorum simulacra contriuit ; cui successit 310 “frater Ionathan ; et post eum rexit populum Simon frater PL 546 “utriusque. In cuius morte centesimus septuagesimus “septimus regni Syriae impletus est annus, et usque ad hoc “tempus Machabaeorum primus liber historiam continet ; “supputanturque a primo anno Cyri regis Persarum usque 315 “ad bnem primi Machabaeorum uoluminis et mortem Simo“nis pontibcis, anni quadringenti uiginti quinque. Post quern “Ioannes tenuit pontibcatum annis uiginti nouem ; quo “rnortuo Aristobolus uno anno praefuit populo — qui pri‘ ‘mus reuersus de Babylone, diadema insigne regiae postesta320 “tis cum honore pontibcatus assumpsit —; huius suc¬ cessor fuit Alexander, rex pariter et pontifex, qui rexit ^ m3 300

300 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 128, 21-24. 303 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 132, 11-13 ; 133, 16-17. 304/300 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 133, 18-22. 306 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 135, 8-10. 307/308 cfr 1 Mach. 1, 43-67 ; 11 Mach. 6, 1-11. 308/309 cfr 1 Mach. 6, 16 ; 4, 36-58 ; 11 Mach. 9, 28-10, 5. 309/310 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 142, 5-8.16-19. 310/311 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 144, 24-26. 311/312 cfr 1 Mach. 16, 14-16 ; Euseb.-Hieron., Chron., 145, 17. 313 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 145, 19-20. 316/317 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 145, 18. 318/320 cfr Ioseph., Antiqu. lud., xnr, 11, 1 (301) ; xx, 10, 3 (241) ; Euseb.-Hieron., Chron., 148, 5-10. 321 cfr Ioseph., Antiqu. Iud., xx, 10, 4 (242). 321/322 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 148, 9-12.

M R 299 scriptura] scriptor super scribit expunctum alt. m. A 299/300 enumerat] A F nominat R 301 interpretes -lxx ~ M R 302 dicuntur in Graecum ~ Viet. H Vail. 303 postquam corr. A 304 populo {alt. o ex u ut uidetur) R ; populo 1 m., lu annot. in marg. alt. m.{?) A

305 7rANapeTOC M, iTANaperoc R, 7raNCTOC

A, iraNapeeoc F 305 a] om. PL 307 iud§us corr. R 308 cogebant (n exp.) F 308 Iudas] sup. lin. suppl. M 311 in] et PL 311/312 centesimus septuagesimus septimus] scripsi cum Euseb. (1/38ofiov nal i^o^Koarov koX e/cacrrov) iuxtaque 1 Mach. 16, 14; -cclxxuii- MR A, ducentesimus septuagesimus septi¬ mus F Viet, fi Vail., baud dubium quin mendum ex archetypo {cfr G C S, xxiii, pag. 145 lin. 18 in apparatu) 314 annus] sup. lin. suppl. F 314 regis Persarum] om. F 315 primi] om. M R 316 -cccc-xxu- MR A, iiiid-xxtluii (iiiid in ras., quod exp. acpro quo in marg. quadringenti annot.alt. ml) F 316 Postquam corr. A 317 iohannis M R 317 -xxuiiii- M R A, xx41 uiiiinem F ; cfr tamen G C S, xxiii, p. 145 l. 26 319 insigna 1 m., insignas alt. m. M 320 huius] add.rei F 321 rexit] distinguere non aleo in A 9

C.C.

LXXV

A

874

325

330

335

340

IN DANIELEM III, ix, 24

“populum annis uiginti septem. Et hactenus, a primo an“no Cyri regis et captiuorum reditu qui in Iudaeam uenire “uoluerunt, supputantur anni quadrigenti octoginta tres, “quos septem et sexaginta duae hebdomades, id est sexa“ginta nouem simul efficiunt. Et hoc omni tempore pon“tifices rexerunt populum Iudaeorum, quos ego nunc arbi“tror uocari christos duces ; mortuo autem nouissimo eo“rum Alexandra, hue atque illuc in uarias partes absque “ullo duce gens Iudaeorum seditionibus uexabatur, intan“tum ut Alexandra, quae et Salina uocabatur, eiusdem “Alexandri uxor, obtineret imperium, et pontificatum qui“dem Hyrcano filio reseruaret, Aristobolo autem alteri h“lio regnum traderet quod obtinuit *annos decern — pug“nantibus autem contra se intestina seditione Gennanis, “et gentem Iudaeorum in diuersa studia trahentibus, super“uenit Cnaeus Pompeius dux romani exercitus, capta“que Hierosolyma usque ad adyta templi ingressus est quae “uocabantur ‘Sancta sanctorum', uinctumque Aristobolum “Romam misit seruans triumpho suo, et pontibcatum Hyr“cano fratri eius tradidit ; tunc primum gens Iudaeorum “Romanis facta est tributaria —; post quern Herodes “filius Antipatris, interfecto Hyrcano, regnum Iudaeorum “senatusconsulto accepit, et primus abenigena Iudaeis prae-

323/324 efr Euseb.-Hieron., Chron., 148, 9. 327/328 efr Dan. 9, 23. 328/341 efr Ioseph., Antiqu. Iud., xiv, 4, 1-2 (35-58) ; xx, 10, 4 (242-245). 331/332 efr Euseb.- Hieron., Chron., 152, 8-12. 334/341 efr Euseb., Hist. Eccl., 1, 6, 6-9 ; Euseb.-Hieron., Chron., 153, 13-21. 341/342 efr Ioseph., Antiqu. Iud., xiv, 4, 5 (77); Euseb.-Hieron., Chron., 153, 9-13. 342/348 efr Ioseph., Antiqu. Iud., xx, 10, 5 (247-249). 342/344 efr Euseb.-Hieron., Chron., 160, 1-9.

M R 322 -xxuii- M R F 323 regis Cyri ~ F 323 et captiuorum] distinguere non A F ualeo in A 323 reditu] add. regis Cyri A 323 Iudaeam] iu sup. lin. suppl. alt. m. M, iudea R 324 •cccc• lxxxiii- M R A ; iiiid- uiiid 1 m., quod exp. et quadringenta octoginta tres superscr. alt. m. F, quadraginti octoginta tres PL {jerpaKocna oySo^Kovra 8vo Euseb. [Dem. Euang.\, •cccclxxxiiii- Euseb. [Chronic.]) 325 uii F 325 lxii (ii sup. lin. suppl. M) M A, lxiie- F 325 hebdomades] alt. m. M A F, (h)ebdomad(a)e 1 m. MR Viet. y Vail. ; efr supra lin. 185.198.232.233.251.252. 252/253 et infra lin.369/370.379/380 etc 325/32C -lxuiiii' codd. 328 nouissi¬ mo] sup. lin. suppl. alt. m. F 329 illuc] om. F 330 gens] regnum M R 331 alexandro R, alexandria A 333 filio] add. suo F 333 aristobolus R 333 alterii R 334 tradidit M R 334 annos] A, *annis cet.; efr ex. gr. supra lib. 2 lin. 7.509, et infra lin. 492.494.495.500J>02.503.504.505(bis).506 etc 334 x- M RA 337 Cnaeus] enim (fortasse ex cn lecto cn) M R, c?sar gener eius A, cnT F ; efr Hieron., in Hie11, 49 337 romanorum M 338 Ierosolymas PL 338 {om. adyta) templum M, {om. adyta) templi R 339 uocabatur corr. alt. m. A 339 uictumque edit. 342 Postquam corr. F 343 Antipatris Viet, y Vail. 344 senatus consultu M alt. m. A, senatus consolato R 1 m. A 344 alieniena F

v

687

IN DANIELEM III, ix, 24

875

fuit ; qui pontificatum quoque nequaquam iuxta legem ( Moysi, mortuis parentibus, tradebat liberis, sed alienis, ^ et nec ipsis multo tempore, ob gratiam et pretium, diuinae legis iussa contemnens". Ponit et aliam idem Euse¬ bius explanationem, quam si uoluerimus in latinum ser350 monem uertere, extendimus libri magnitudinem ; haec est ergo interpretation^ eius sententia : ‘A sexto anno Darii — qui post Cyrum et Cambysen filium eius regnauit in Persis — quando templi opera consummata sunt, usque ad Herodem et Caesarem Augustum, numerat hebdomadas 355 septem, et sexaginta duas, quae faciunt annos quadringentos octoginta tres, quando christus hoc est Hyrcanus nouissimus pontifex de genere Machabaeorum, ab Herode iugulatus est et cessauit iuxta legem Dei pontificum successio ; ciuitatem quoque et ipsum sanctuarium sub duce romano 360 romanus uastauit exercitus, siue ipse Herodes qui per ambitionem indebitum in Iudaeos arripuit imperium’ ; quodque infert : Confirmauit autem 'pactum multis hebdomas una ; et in dimidio hebdomadis deficiet hostia et sacrificium, sic interpretatur : ‘quod, Herode regnante apud Iudae363 am et Augusto apud Romanos, Christus natus sit qui tribus annis et sex mensibus, iuxta euangelistam Ioannem, euangelium praedicauit et confirmauit ueri Dei cultum multis — haud dubium quin apostolis et credentibus —, quando, 345

^

351/361 cfr Euseb., Demonstr. Euang., vm, 2, 85-92 (PG, xxii, col. 6i9c-62iD ; GCS, xxiii, 383, 1-384, 24) ; J. Lataix, art. cit., pag. 272. 351/356 cfr Euseb.Hieron., Chron., 160, 16-161, 3. 353 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 105s, 13-15 ; 106, 8-10. 356/358 cfr Dan. 9, 26 ; Euseb.-Hieron., Chron., 168, 1-5. 359/ 360 cfr Dan. 9, 26. 361 indebitum] cfr H. Goelzer, op. cit., pag. 164, n. 1. 362/370 cfr Euseb., Demonstr. Euang., viii, 2, 106-113 (PG, xxii, col. 625°-628B ; GCS, xxiii, 387, 9-388, 16 ; Euseb.-Hieron., Chron., 160, 1-161, 22 ; J. Lataix, art. cit., pag. 272. 362/364 Dan. 9, 27. 365/366 cfr Ioh. 2, 13 ; 6, 4 ; 11, 55.

M R 347 ob] At RAF Pal. Vat., praem. nisi Viet, fi Vail. 350 extendemus Viet. 351 sexto] secundo Euseb. (PG, xxii, 619° ; GCS, xxiii, 383, 1) 353 conseruata R 355 -mi- M R 355 -lxii- M R A, sexaginta duos F 355/356 •cccc-lxxx-iii M R A 356 hoc] id F 358 lege 1 m. M R, corr. alt. m. M 358 Dei pontificum] A Viet, /x Vail., pontificium Dei 1 m. M R, pontificum Dei ~ alt. m. M F 361 ambitionem] codd. (cfr P G, xxii, 621B ; G C S, xxiii, 384, 16), Romanos Viet, /x Vail. 362 Confirmabit Viet, /x Vail, cum Vulg. ; cfr supra lin. 234 et infra lin. 398.417.604 362 autem] codd. cum Vulg., enim Viet, /x Vail. ; cfr supra lin. 190 et infra lin. 398.607.840.947.1041 362 hebdomas] F,

A F fj. Vail.

(h)ebdomada alt. m. R alt. m. A Viet. fj. Vail, cum Vulg., ebdomadas M 1 m. R 1 m. A, hebdomadis aliter ; cfr supra lin. 229.235 et infra lin. 399.418.452.603/604.604/ 605 363 et1] sup. lin. suppl. M 363 dimidia (a ex o alt. m. ?) A 363 hostia] historia F, cfr infra lin. 419 364 Herode] praem. et PL 365 apud Romanos Augusto ~ F

368 quin] cum PL

v

PL

876

IN DANIELEM III, ix, 24

post passionem Domini, in dimidia rursum hebdomade 370 defecit hostia et sacrificium’ — quidquid enim postea in templo factum est non fuit sacrificium Dei sed cultus diaboli, cunctis in commune clamantibus : Sanguis eius super nos et super filios nostros, et : Non habemus regem nisi Caesarem —; quern locum in Chronica eiusdem 375 Eusebii, quern ante annos plurimos in latinam linguam uertimus, diligens lector plenius edissertum poterit inuenire ; quod autem a perfectione templi usque ad decimum Augusti imperatoris annum, quando interfecto Hyrcano Herodes Iudaeam obtinuit, septem, et sexaginta duae hebdo380 mades, id est quadringenti octoginta tres supputantur anni, ^ 1114 sic possumus approbare : sexagesimae sextae Olympiadis primo anno, hoc est Darii sexto, completa est templi aedificatio, et centesimae octogesimae sextae Olympiadis an¬ no tertio, id est Augusti decimo, Herodes in Iudaeos susce385 pit imperium ; qui faciunt annos quadringentos octoginta tres, per singulas Olympiadas quadriennio supputato. Dicit idem Eusebius et aliam opinionem - quae ex parte non reprobatur - : ‘quod plerique unam hebdomadam annorum in septuaginta annos extendant, per singulos 390 hebdomadis annos, decennio supputato ; et uolunt a passione Christi usque ad Neronis imperium annos esse triginta quinque — quando contra Iudaeos romana primum arma commota sunt —-, et hanc esse dimidiam v 689

369/370 cfr Dan. 9, 27. 372/373 Matth. 27, 25. 373/374 Ioh. 19, 15. 377/386 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 160, 19-22. 379/380 cfr Dan. 9, 23. 381/ 383 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 106, 7-9. 383/383 cfr Euseb.-Hieron., Chron., 160, 1 sqq. 387/402 cfr Euseb., Eel. proph., 3, 46 (PG, xxii, col. 1 i89D-ii92A) ; J. Lataix, art.cit., pag. 272.

M R 369 post] sup. lin. suppl. A 369 hebdomade] M R 1 m. A, hebdomada alt. m. AF A F Viet, p Vail. ; cfr supra lin. 185.198.232.233.251.252.252/253.325 etc 370 Quicquid M AF 370 enim] om. M 370/371 in templo postea ~ Viet, p Vail. 373 nostros filios ~ F 374 Chronica] alt. m.MAF Viet., Chronico 1 m. MR n Vail. 379 -mi- A F 379 -lxii- M A, -lxxii®- F 379/380 hebdomades] codd., hebdomadae Viet, /j. Vail. ; cfr supra lin. 185.198.232.233.251.252. 252/253.325.369/370 et infra lin. 445.518.534.574.575.594 380 -cccc-lxxx-iii- M R A 380 supputentur Viet. M Vail. 382 sexta M R 384 iudeis M R 384/385 suscepit] A F, cepit M R Viet. /j. Vail. 385/386 -cccc-lxxx-iii- M R, octingentos octuaginta tres eorr. A, quadragintos octoginta tres F 386 olym¬ piadis corr. alt. m. A, Olympiades Viet, /r Vail. 387 isdem A 387/388 quae ... reprobatur] alt. m.M A Pal. Viet. ; quam ... reprobat lm.MRF Vat. ; quam ... reprobo M Vail. 388 plerique unam] plenius Pal. 388 hebdomadam] codd. Viet., hebdomadem /r Vail. 389 lxx- M R, sexaginta A, cfr infra lin. 405 390 annos] -nos in ras. alt. m. M, annis corr. alt. m. R 390 decennio] o sup. lin. suppl. M 390 [s]upputatio PL 391 Christi] codd., Domini Viet, /r Val 'l. 392 xxxu- M R 393 hanc] sup. huic expunctum alt. m. A, hoc F 393 dimidium eorr. A

IN DANIELEM III, ix, 24

877

hebdomadem annorum septuaginta, postea uero a Ves395 pasiano et Tito et deinceps —- quando Hierosolyma templumque succensum est — usque ad Traianum, alios esse annos triginta et quinque, et hanc esse hebdomadem de qua angelus loquitur Danieli : Confirmauit autem pactum multis hebdomas una : in totum enim orbem per apostolos 400 euangelium praedicatum est qui usque ad illud tempus perseuerauerunt, tradentibus ecclesiasticis historiis Ioannem euangelistam usque ad tempora uixisse Traiani’ — sed nescio quomodo superiores hebdomadas septem, et sexaginta duas, per septenos annos, et hanc unam per denos id est 405 septuaginta annis possumus accipere —. Haec Eusebius. Hippolytus autem de isdem hebdomadibus opinatus est ita : septem hebdomadas ante reditum populi supputat, et sexaginta duas post reditum usque ad natiuitatem Christi — quarum tempora omnino non congruunt : siquidem 410 regni Persarum ducenti triginta supputantur anni, et Macedonum trecenti, et post illos usque ad natiuitatem Saluatoris anni triginta, hoc est, ab initio Cyri regis Per¬ sarum usque* aduentum Saluatoris, anni quingenti sexa-

398/399 Dan. 9, 27. 403/404 cfr Dan. 9, 25. 407/409 cfr Dan. 9, 25 ; Hipp., in Dan., iv, 31, 1-2, pag. 326, 10-22 ; J. Lataix, art. cit., pag. 727. 409/ 414 cfr Hipp., in Dan., iv, 24, 7, pag. 310, 6-14 ; Iul. Afric., Chron., v (cfr supra lin. 190/193) ; Euseb., Demonstr. Euang., vm, 2, 52 ; J. Lataix, art. cit, pag. 727.

M R 394 (h)ebdomadam M R Viet, ft Vail. 394 -lxx- MRF 394 uero] sup. lin. A F suppl. alt. m. (?) A 396 succensam corr. ut uidetur alt. m. M 396 troianum 1 m. M R, corr. alt. m. M 397 triginta et quinque] A, -xxxu- MRF, triginta quinque Viet. 71 Vail. 397 hebdomadem] M R 1 m. A 71 Vail., hebdomadam alt. m. A F Viet. 398 angelus loquitur] A F Viet. 71 Vail., loquatur angelus MR 398 Confirmauit] MR 1 m. A, Confirmabit alt. m. A F Viet. /j. Vail, cum Vulg. ; efr supra lin. 243.362 et infra lin. 417.604 399 hebdomas] seripsi, (h)ebdomada M alt. m. R Viet. 71 Vail, cum Vulg., ebdomadas 1 m.R A F ; cfr supra lin. 229.235.362 et infra lin. 418.452.6031604.604/605 399/400 euangelium per apostolos ~ MR. 400 praedictum corr. alt. m. A 402 uixisse usque ad tempora ~ M R 403 septem ebdomadas ~ F 403 ebdomades A 403 •uii- M R, -ui- corr. alt. m.{?) A 403/404 lxii- MR A 404 septenos] F Viet, ft Vail., -tenos sup. lin. suppl. M, -uii- R, septem corr. alt. m. A 405 'lxx- M R, sexaginta A, cfr supr lin. 389 405 possimus Viet, ft Vail. 405/406 Ippolitus autem haec eusebius de ~ 1 m. M R, corr. alt. m. M 405 Hae corr. alt. m. A 406 hisdem A, eisdem Viet, ft Vail. 406/407 ita opinatus est ~ F 407 septem] ui* {lift, eras., uel loc. uac.) A 407 supputant A 408 lxii- M R, septuaginta-ii (-iisup. lin. add.) A, lxiias F 408/409 natiuitatem Christi] euanid. A 410 ducenti triginta] F, -ccxxx M R A, ducenti et triginta Viet, ft Vail. 411 ccc- M R, euanid. A 411 natiuitate R 412 Saluatoris] RAF, xpi saluatoris M, Domini Viet, ft Vail. 412 annii M 412 xxx- MR A 413 usque] 1 m. M 1 m. A, *add. ad alt. m. MR alt. m. A F Viet, ft Veil. ; cfr supr lin. 181.193, lib. 2 lin. 539.874, prol. lin. 6, infra lin. 433.940.1059 413 Saluatoris] praem. Domini F 413/414 d-lx- M R, quingenti-LX- A, (pm. quingenti) sexaginta F

PL 548

878

IN DANIELEM III, ix, 24

ginta —. Nouissimam quoque hebdomadam ponit in con415 summatione mundi, quam diuisit in Heliae tempora et Antichristi : ut tribus et semis annis ultimae hebdomadis Dei notitia confirmetur — de qua dictum est : Confirmauit pactum multis hebdomas una —, et tribus aliis sub Antichristo deficiat hostia et sacrificium — adueniente au420 tern Christo, et iniquum spiritu oris sui interficiente, usque ad consummationem et finem perseueret desolatio —. Apollinaris Laodicenus, omni praeteritorum temporum se liberans quaestione, uota extendit in futurum et periculose de incertis profert sententiam — quae si forte hii qui post 425 nos uicturi sunt statuto tempore completa non uiderint, aliam solutionem quaerere compellentur et magistrum erroris arguere —; dicit ergo, ut uerbum ex uerbo in¬ terpreter ne calumniam uidear facere non dicenti : “In “quadringentis nonaginta annis, peccata et omnia quae 430 “ex peccatis oriuntur uitia comprimenda, post quae uen“tura sint bona et reconciliandum Deo mundum in aduentum “Christi Filii eius. Ab exitu enim Verbi, quando Christus “de Maria generatus est uirgine, usque* quadragesimum “nonum annum, id est finem septem hebdomadarum, Is435 “raelis exspectatam paenitentiam ; postea uero, ab octauo “Claudii Caesaris anno, contra Iudaeos romana arma cor-

414/419 cfr Hipp., in Dan., iv, 35, 3, pag. 334, 14-22 ; iv, 50, 2, pag. 366, 8-12 ; De Christo et Antichr., 43 (PG, x, col. 761-4) ; Ps.-Hipp., De Consumm. Mundi, 21.25 (PG, x, col. 924a'b.928c) ; J. Lataix, art cit., pag. 727. 414 cfr Dan. 9, 27. 417/418 Dan. 9, 27. 419 cfr Dan. 9, 27. 420/421 cfr Dan. 9, 27. 422/428 cfr J. Lataix, art. cit., pag. 272, not. 2. 428/458 Apollin., Contra Porpbyr., xxvi; cfr J. Lataix, art. cit., pag. 272. 434 cfr Dan. 9, 25.

M R 414 abdomadem M R F 415 diuisit] A, diuidit cet. 417 Confirmauit] M AF R A, Confirmabit F Viet. /j. Veil, cum Vulg. ; cfr supra lin. 234.362.398 et infra lin. 604 418 hebdomas] scripsi, ebdomadis 1 m. M R, ebdomadas alt. m. M AF, hebdomada Viet. fj. Vail, cum Vulg. ; cfr supra lin. 229.235.362.399 et infra lin. 452. 603/604.6041605 418 aliis] add. annis Viet. ^ Vail. 419 deficiet F Viet, /a Vail. 419 hostia] in rasura alt. m. M, hystoria R, cfr supra lin. 363 422 Lao¬ dicenus] praem. autem Viet, /a Vail. 422 omni] in omnem mut. alt. m. M 422 pretorium corr. alt. m. F 422/423 se liberans] siluerat M, seliuerans R 423 quaestionem M 423 extendit] ostendet 1 m. M R, quod corr. alt. m. M 423 futuro A 423 de] praem. et F 424 hii] codd., hi Viet, [i Vail. ,* cfr ex. gr. supra lib. 2 lin. 467.619, lib. 1 lin. 27.520.583.636.920 427 arguere] A F Viet, p Vail., compellare (la in ras. alt. m.) M, compellere R 427 ex] A F, e M R Viet. 0- Vail. 428 uiderer M R 429 **cccc-xc- (2 litt. eras, ut uidetur) M, -ccccxcR, quadringentis lxx (alt. x sup. lin. add.) A 429 omnia] ome F 431 si*nt (per rasuram icxu) M 431 Deum mundo M R 431 aduentum] 1 m. MR A, aduentu alt. m. M F Viet, /a Vail. 433 generatus] natus F 433 usque] A *add. ad cet. ; cfr ex. gr. supra lin. 106.181.413, lib. 2 lin. 539.S74, prol. lin. 6, infra lin. 591.940.1059, de antichristo lin. 212.221.377.398.454.456.459.472 etc 433/ 434 quadragesimum nonum annum] xlciii annos A 434 septem] sup lin suppl alt. m. M, cii (c exp. alt. m.) A 430/437 **cotrepta (2 litt. eras,, uel loc. uac.) A

1-690

IN DANIELEM III, ix, 24

879

“repta —- tricesimo enim, iuxta euangelistam Lucam, “anno aetatis suae in carne coepit Dominus euangelium “praedicare ; et, iuxta Ioannem euangelistam, per tria 440 “pascha duos postea impleuit annos ; et exinde sex Tiberii m 1115 ‘ ‘supputantur anni ; et quattuor Gaii Caesaris cognomento ‘ ‘Caligulae ; et octo Claudii ; id est simul anni quadragin“ta nouem, qui faciunt hebdomadas annorum septem —; “cum autem *quadringenti triginta et quattuor anni post 445 “haec fuerint euoluti, id est sexaginta duae hebdomades, “tunc ab Helia — qui uenturus est, iuxta sermonem “Domini Saluatoris : Vt restituat cor patrum ad filios —“in ultima hebdomade *aedificandam Hierusalem et tem“plum per annos tres semis, uenturumque Antichristum 450 “et, iuxta apostolum, sessurum in templo Dei, et interfi“ciendum spiritu Domini Saluatoris postquam contra sanc“tos dimicauerit ; atque ita fieri : ut media hebdomas con“firmet testamentum Dei cum sanctis, et rursum media “cessationem uictimarum esse pronuntiet sub Antichristo 455 “— qui *ponat abominationem desolationis, id est ido“lum et statuam proprii Dei in templo — ; et erit extrema “uastitas et condemnatio populi Iudaeorum qui, spreta “ueritate Christi, receperunt Antichristi mendacium”. As-

437/439 cfr Luc. 3, 23. 439/440 cfr Ioh. 2, 13 ; 6, 4 ; 11, 55 ; supra lin. 365/366. 443 cfr Dan. 9, 25. 446/447 cfr Luc. i, 17. 447 Luc. 1, 17. 448 cfr Dan. 9, 27. 450 cfr 11 Thess. 2, 4. 450/451 cfr n Thess. 2, 8. 451/452 cfr Dan. 7, 25. 452/454 cfr Dan. 9, 27. 456/457 cfr Dan. 9, 26.

M R 438 coepit in carne ~ Viet, fx Vail. 440 paschata Viet, jx Vail. 440 imA F pleuit] euanid. A 441 iiii- F 441 Gaii] A F, gai M R, c- Viet, /a Vail., cfr infra lin. 541 442 gallicula M, galigulae F 442 octo] centum tres (fort, ex uiii lect. ciii : cfr ex. gr. supra lin. 433/434 et infra lin. 442/443.443) A, -uiii°- F 442/443 -xluiiii- M R, xl-ciiii (c exp. alt. ml) A 443 -mi- M R, cii (c exp. alt. ml) A 444 cum] add. haec A 444 quadringenti triginta et quattuor] F, -cccc-xxx & iiii (pr. i sup. lin. suppl. alt. m. M) M R, ccccxxxiii A, ^quadringenti triginta quinque Viet, fx Vail. 445 haec] hoc Viet, /a Vail. 445 lxii- M R, lx du? A 443 hebdomades] codd., hebdomadae Viet, fx Vail. ; cfr supra lin. 185.198.232.233. 251.252.252/253.325.369/370.379/380 et infra lin. 518.534 etc 447 ad] in M cum Vulg. 448 *aedificandum F ; cfr ex. gr. Hteron., in Hie^., lib. 8 lin. 977/978, lib. 11 lin. 1831/1832 449 semis] codd.,praem. et Viet, /z Vail. ; cfr supra lin. 210 450 apostolorum PL 451 di A 451/452 sanctos] add. Dei sup. lin. alt. m. M 452 fierit 1 m., fuerit alt. m. F 452 medie F 452 hebdomas] hie 71 Vail., ebdomadis 1 m. M, ebdomadas alt. m. M R A F, hebdomada Viet. ; cfr supra lin. 229.235.362.399.418 et infra lin. 603/604.604/605 452/453 confirrnet] add. et A 453 cum sanctis] om. F ueritate] uerint te R

453 media] om. F 455 ponat] A *ponet cet. 458 xpe 1 m. M R, corr. alt. m. M

458

88o

IN DANIELEM III, ix, 24

serit autem idem Apollinaris : hanc se temporum capere coniecturam, quia Africanus scriptor Temporum, cuius supra expositionem posui, ultimam hebdomadem in fine mundi esse testetur, nec posse fieri ut iunctae diuidantur aetates, sed om¬ nia sibi iuxta prophetiam Danielis esse tempora copulanda. Clemens, uir eruditissimus, presbyter Alexandrinae ecclesiae, 465 paruipendens annorum numeram, a Cyro Persarum rege usque ad Vespasianum et Titum imperatores romanos, septuaginta annorum hebdomadas dicit esse completas, id est annos quadringentos nonaginta, additis in ipso numero duobus milibus trecentis diebus, de quibus supra diximus ; Persarum470 que et Macedonum et Caesarum tempora in his hebdomadibus enumerare conatur — cum, iuxta diligentissimam supputationem, a primo anno Cyri regis Persarum atque Medorum, in quo imperauit et Darius, usque ad Vespasianum et euersionem templi, supputentur anni sexcenti triginta -— 475 Origenes cum proposuisset hoc idem capitulum, hortatus est nos : ut quaeramus quod non intellegimus, et, quia locum non habebat allegoria in qua libera est disputatio, historiae ueritate conclusus haec in decimo Stromatum uolumine breuiter annotauit : “Studiosius requirenda sunt tem480 “pora, a primo anno Darii filii Assueri usque ad aduentum “Christi : quot anni sint et quae in illis gesta dicantur et '‘uidendum an ea possimus *ad aduentum Domini coaptare”. Tertullianus quid dixerit, ex libro eius quern contra Iudae460

459/463 cfr Apollin., Contra Porphyr., xxvi; Iul. Afric., Chron., v ; J. Lataix, art. cit., pag. 272, not. 2 ; supra lin. 149/160. 465/471 cfr Clem. Alex., Strom., i, 21, 126, 1 sqq. ; 1, 21, 140, 5-7 (GCS, xvii, pag. 78, 26 sqq.; pag. 87, 8-16) ; J. Lataix, art. cit., pag. 273. 476/477 cfr Orig., Stromat., x. 479/482 Orig., Stromat., x ; cfr J. Lataix, art. cit., pag. 271.

M R 459 hanc] a 1 m. MR, quod corr. alt. in. M 460 sug M 460/461 expositio A F corr. alt. m. M 461 hebdomadam Viet, y Vail. 462 testatur M R 462 sed] sup. lin. suppl. alt. m. A 463 daniel 1 m. M R, corr. alt. m. M 463 copu¬ landa] in complenda mut. alt. 111. Ad 465 a] om. A 465 rege Persarum — Viet. y Vail. 466/467 lxx Ad R 467 ebdodas corr. alt. m.M 468-cccc-xcM R, quadringentis nonaginta corr. A 468/469 duobus milibus -ccc- M R A 469 diximus supra ~ MR 469/470 Persarum F 471 co**na*tur(3lift, eras.) M, conantur R, conetur F 473 et1] om. M R 474 supputentur] i/a (ut uidetur in loco par tim euanido A) A y Vail., supputantur M R F Viet. 474 -d-xxx M R A 475 Orienis F 475 profuisset PL 476 quod] superscr. q: alt. m. M 477 non habebat locum ~ Viet. y Vail. 477 est libera ~ Viet. y Vail. 478 stromatui 1 m. MR, corr. alt. m. M 479 studiosus R 480 asueris F 480 ad] sup. lin. suppl. alt. m. A1 481 quod R 482 uidendum] add. est Viet. y Vail. 482 possumus M R 482 ad aduentum] ita (pr. ad sup. lin. suppl. ipsa 1 m. ut uidetur) A, *aduentui M R (cfr supra lin. 478 s. u. ‘stromatui’pro ‘stromatum’) F Viet, y Vail. 482 coaptari(corr. alt. m. ?) M 483 quid] qui corr. M 483 libro eius] eo libro Viet, y Vail.

PL

vt

IN DANIELEM III, ix, 24

485

49°

495

88i

os scripsit nosse poterimus, cuius breuiter uerba ponenda sunt : “Vnde igitur ostendimus quia Christus uenit intra “sexaginta duas hebdomadas ? Numeremus a primo anno “Darii, quoniam in ipso tempore ostenditur Danielo uisio ‘ ‘ipsa — dicit enim : Intellege et conice a frophetatio“ne sermonis respondere me tibi haec ; unde a primo anno “Darii debemus computare, quando hanc uidit uisionem “Daniel —. Videamus igitur anni quomodo impleantur us“que ad aduentum Christi : Darius regnauit annis decern “et nouem ; Artaxerxes *quadraginta uno; Ochus, ‘ ‘qui et Cyrus, annis uiginti quattuor ; Argus anno uno ; “alius Darius, qui et Melas *nominatur, annis uiginti

485/550 Tertull., Adu. lud., vm, 9-13.15-16 (CC, ii, 1359, 4 sqq.) ; J.Lataix, art.cit., pag. 273. 485/486 cfr Dan. 9, 25. 486/487 cfr Dan. 9, 1. 488/489 Dan, 9, 25 (lxx). 489/490 cfr Dan. 9, 1.

M R 484 uerba breuiter ~ Viet, ft Vail. 486 sint corr. A 485 Vnde ...] annot. N A F numeru ebdomadaru -lxii- in marg. A 485 ostendimus] M R A F Tert., ostenTert. demus Viet, /t Vail. 485 quia] MR A F Viet, ft Vail., quoniam uelquomodo Tert. ; efr infra lin. 487.510.525.526/527.528 485 Christus uenit] alt. m. M A F, {pm. Christus) uenit 1 m. MR, uenit Christus ~ Tert. 486 sexaginta duas] F Tert. (lx et ii Tert.*) Viet, ft Vail., lxii M R, lx duas A, septuaginta duas Ven. 486 Numeremus] MR A Viet, ft Vail., Numerus F PL, numera Ven., numerabimus {uel -ui-) autem Tert. 487 quoniam] F Tert. (quomodo Tert.p) Viet, ft Vail., quo M, qn R, qm A ; cfr supra lin. 485 et infra lin. 510.525.526/527.528 487 in] A Tert. {om. Tert.1), om. MRF Ven. Viet, ft Vail. 487 tempore] seclusit Kroy. 487 ostenditur Danielo uisio ipsa] ita {sed danihelo M R 1 m. A, daniheli alt. m. [ ?] A, daniel F) M R A F Tert. Viet, ft Vail., danihelo uisio ostenditur Tert.*, danieli uisio ipsa ostenditur Tert} ; cfr infra lin. 550 488 enim] add. ei F Ven. Viet, ft Vail., add. ei Kroy. 488 Intellege] praem. et Tert. cum LXX et Tbeod. 488 conicere M R 488/489 prophetatione] MRAF Viet. ft Vail., ad profectionem Tert.*, a profectione Tert.v-tRben-, ad prophetationem Tert.*-n Ven., ad perfectionem Tert. Fuld489 respondere me tibi] M R Tert. Viet, ft Vail., respondere* m&ibi(7>r. m eras, ut uidetur) A, responderem et tibi F 489/490 anno Darii] dario (o ex i) A 490 uidit uisionem] MRAF Tert.*-1 Ven. Viet, ft Vail., uisionem uidit ~ TertP nJ 491 igitur] om. MRF 491 impleantur] MRAF Tert}■ Ehen- Ven., implentur Tert.* Ptn 492 ad] ab R 492 Darius] MRAF Viet, /t Vail., add. enim Tert. 492 regnauit annis] M R A F Tert., annis regnauit ~ Viet, ft Vail. 492/493 xuiiii M R Tert., xciiii A, •x- & uiiii F 493 Artaxerxes] artarxersen M R, artarsersis A, Artarxerses F / praeterea add. {et iterum exp. R) uel praem. regnauit R Tert. 493 quadraginta uno] xli A, xl et i Tert.Fnli- Ven., xi et unum Tert.*, -xl- MRF Tert} Viet, ft Vail., lx TertLn l ; insuper *praem. annis (annos M R Tert}, arm Tert.*) M R Tert. Ven. Viet. ft Vail. 493/494 Ochus qui] A F Ven. Viet, ft Vail., Hucusque M R, deinde rex Ochus qui Tert. 494 annis] .A F Ven. Viet, ft Vail., anni M R, regnauit annis {uel annos) Tert} ; cfr supra lin. 492 494 Argus] A F Tert. V ict. ft V all., artarxersen M R 494 anno uno] euanid. in A 495 alius Darius] MRAF Tert., Darius alius ~ Viet, ft Vail. 495 Melas] medus Ven. 495 nominator] ita {ut uidetur in loco partim euauido) A, *nominatus est M R F Viet, ft Vail. Tert., nominatus {ex nominator male lecto?) Ven. ; cfr infra lin. 692 s. u. interpretatur 495 annis] F Viet. Tert., euanid. in A, annos M R Ven. ft Vail. ; cfr supra lin. 492 495/496 uiginti uno] xxi MRF Tert., euanid. in A, xxii Ven., uiginti unum Viet. ft Vail.

v