Opera, Paris I Opera exegetica, 2: Commentariorum in Esaiam libri I-XI

Citation preview

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0073unse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXIII

cc Lxxm

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LXXIII

S. HIERONYMI PRESBYTERI OPERA PARS i, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIII

S. HIERONYMI PRESBYTER! OPERA

PARS I

OPERA EXEGETICA

2 COMMENTARIORVM IN ESAIAM LIBRI I-XI

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIII

w

Go

C

AG

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

PRAEFATIO Magnam raolem octodecim librorum Explanationis in Esaiam prophetam intra biennium compleuit Hieronymus. Etenim anno 407 commentariis suis in prophetas minores et in Danielem finem imposuerat, et iam anno 410 Hiezechielis prophetiam aggreditur (1). Quando Stilicho die 22. Augusti 408 interficitur, iam processit usque ad librum undecimum expositionis in Esaiam (2). Attamen, liber quintus, “de decern uisionibus Esaiae”, antea iam confectus erat, rogante Amabili, cuiusdam ignotae sedis episcopo (3), anno circiter 398 (l). Opus, si breuitatem temporis consideras quo concinnatum fuit, haud male compositum est, stylus quoque sollertissime expolitus (5). Permulta uero haurire uidetur Hieronymus ex commentariis maiorum suorum, ut et ipse confessus est (6). Sed expositiones hae, Victorini nempe Petabionensis, Origenis, Didymi, Apollinaris Laodicensis, maxima ex parte perierunt (7). Tantum Eusebii Caesariensis “quindecim uolumina iuxta historicam explanationem” fere integra latent inedita in marginibus cuiusdam codicis bibliothecae Laurentianae, Plut. XI, 4 (8). Solummodo excerpta — et ea non pauca — e catenis emit Bernardus de Montfaucon in uol. IV Nouae Collectionis Patrurn (9), permixta cum laciniis aliorum patrum ; ea rectius digessit et auxit Robertus Devreesse (10). Fontibus deperditis (11), omnino difficile est arctius delimitare quae et ipse Hieronymus “de cunctis scriptoribus de-

(1) In Esaiam, prol. 1/2 ; Epist. 127, 14. (2) Cfr lib. XI, prol. 31. (3) Lib. V, prol. 1 sqq. (4) Cfr F. Cavallera, St. Jerome, I, 2, Louanii, 1922, p. 45 sq. (5) Cfr F.M. Abel, Ee commentaire de saint Jerome sur Isaie, in Rev. biblique, n.s., XIII, 1916, p. 200-225. (6) Prol., 80 sqq. — Cfr etiam S. Gozzo, De S. Hieronymi commentario in Isaiae librum, in Antonianum, XXXV, i960, p. 49-80 ; 169-214, praesertim p. 50 sqq. Quod autem ad Eusebium attinet, quaedam minus recte digests sunt. (7) Victorini, Didymi, Apollinaris commentario rum in Esaiam nihil, ni fallimur, superest. Origenis “triginta uoluminum” quaedam saltern fragmenta seruata sunt ; ea enumerat R. Devreesse, art. injra cit., p. 541, adn. 3 (cfr A. Mohle, art. infra cit., p. 88, sub n. 1) ; addenda uidetur sententia quae ab Hieronymo affertur (infra, p. 40 sq.). Homiliae uero nouem in uersione latina ab Hieronymo confecta seruatae sunt. Cfr V. Peri, Intorno alia tradi^ione manoscritta delle Omelie Origeniane su Isaia nella traduefone latina di S, Gerolamo, in Aeuum, XXXI, 1957, p. 205-229. (8) Cfr A. Mohle, Der Jesaiakommentar des Eusebios von Kaisareia fast vollstandig wieder aufgejunden, in Zeitschr. fur die neutest. W'issensch., XXXIII, 1934, p. 87-89. Hunc textum Eusebii iam in suum usum adhibuit Iosephus Ziegler in editione Gottingensi uersionis LXX interprctum (t. XIV, 1939). (9) Parisiis, 1706, p. 347-5 33 (= fG> 24, 89-520). (10) IS edition du commentaire d’Euslbe de Cesar ee sur Isaie. Interpolations et omissions, in Rev. biblique, n.s., XLII, 1933, p. 540-555. (11) Num commentario in Esaiam, qui Basilio Magno tribuitur, usus sit Hiero¬ nymus, uide S. Gozzo, a.c., p. 56 sq., et infra in indice, s.u. Basilius.

31997

VI

PRAEFATIO

traxerit” (12). Speciatim “traditiones Hebraeorum” quas dixit, saepissime ex Origene et Eusebio eum hausisse manifestum est (13), etsi et ipse, Palaestinam inhabitans, aliquas Iudaeorum narrationes et interpretationes aure excipere potuisset (14). * *

*

De methodo exegetica et de doctrina quid doceat Hierony¬ mus in hac Esaiae explanatione, uidetis prae ceteris elucubrationem iam laudatam Seraphini Gozzo (15). De textu uero biblico eiusque uersionibus graecis etiam plurima ualde utilia adnotat (16), etsi quaedam pressius enodari nonnullus desideraret (17). * *

*

E permagno examine codicum (18) octo tantum inter antiquiores codices uel fragmenta nobis praesto erant ad emendandum textum receptum inde ab editione Maurinorum. Haec non sufficere ad textum solide constituendum, nos minime fugit. Praesertim in rebus mere grammaticis et orthographicis multa dubia remanere, ex se patet; eaque quis soluere auderet nostrorum codicum solo subsidio praeditus ? Quod uero ad sensum attinet, textus grandiore cum fidelitate traditum est turn in exemplaribus manu scriptis cum in editis (19). His ergo codicibus usi sumus : B

Codex Brixianus, Bibliotheca Quiriniana A III 14, saec. viii in Italia septentrionali litteris uncialibus exaratus (20). Libros I-V amplectitur, sed priora et ultima folia perierunt.

(12) Cfr Lib. IX, prol. 7. (13) Vide G. Bardy, S. Jerome et ses maitres bebreux, in Rev. bined., XLVI, 1934, p. 145-164. (14) Pressius haec elucidauit L. Ginzberg, Die Haggada bei den Kirchenvatern, VI. Der Kommentar des Hieronymus •gu Jesaja, in Jewish Studies in Memory of George A.. Kohut, edited by Salo W. Baron and Alexander Marx, New York, 1935, p. 279314. (15) Cfr supra, p. V, adn. 6. (16) P. 6S-80. (17) De textu graeco, cfr J. Ziegler, Septuaginta, XIV Isaias, Gottingae, 1939 ; J.L. Seeligmann, The Septuaginta Version of Isaia, Lugduni Batauorum, 1948. (18) Eorum elenchum locupletissimum inuenies apud B. Lambert, Bibliotheca Hieronymiana manuscripta (Instrumenta Patristica, IV). (19) Cfr conclusio Edmundi F. Sutcliffe (The KOINH ‘diuersa’ or ‘dispersa’ ? St Jerome, P.L. 24, 54S B, in Biblica, XXXVI, 1955, p. 213-222), qui lib. XVI, prol., 1. 49-59 iuxta octodecim codices et editiones ueteres critice constituere conatus est. (20) Cfr E.A. Lowe, Codices La/ini Antiquiores, n. 282.

PRAEFATIO

vn

G

Codex Sangallensis 115, saec. ix. Libros VI-XIV amplectitur (21).

M

Codex Mediolanensis Ambrosianus S 45 sup., saec. vii ineunte in coenobio Bobbiensi litteris semiuncialibus exaratus in chartis erasis Wulfilae uersionis Gothicae Noui Testamenti (22). Codicem, quem primum contulit Dominicus Vallarsi, legimus in editione phototypica quam curauit J. de Vries (23). Libros XII-XVI amplectitur, sed nonnulla, membranis obfuscatis, legere non ualemus.

E

Codex Londiniensis, Egerton 2831, saec. viii in monasterio S. Martini Turonibus in Gallia litteris minusculis exara¬ tus, partim (lib. XIV-XVII) a scriptore Gallico, partim (lib.XVIII) a scriptore Anglico (24).

W

Codex Parisinus lat. 9526, ex abbatia Epternacensi, saec. viii litteris minusculis a scriptore Anglico exaratus (25). Libros I-XVIII amplectitur (26).

P

Codex Parisinus lat. 152, fol. 17-20 et 21-25, saec. ix Lugduni exaratus. Fragmentum I continet lib. II, iii, 5, lin. 8 mordentes — 23, lin. 20 tro'pologiam ; fragmentum II continet lib. XVIII, lxvi, 20, lin. 27 et diuersi usque ad finem (27).

0

Codex Aurelianensis fragmenta (28) :

192

(169).

Quattuor

continet

1-2) fol. 15-18 et 20, saec. vii-viii litteris uncialibus in abbatia Floriacensi descripta in membranis erasis cuiusdam exemplaris Sallustii saec. v (29). Amplectuntur lib. XIII, xlviii, 3-11, lin. 29 adhuc - xlix, 1-4, lin. 42 uirginali ; 1, 1, lin. 50 genimina - 1, 2-3, lin. 35 aduersariae. 3) Fragmentum Berolinense (Lat. Qu. 364) eiusdem codicis rescripti. Pauca tantum uerba legere ualeo in

(21) Codicem in nostrum usum contulit R. D. FI. Rommel, cui libentissime quam maximas gratias agimus. (22) Cfr E.A. Lowe, o.c., n. 365. (23) Wulfilae Codices Ambrosiani rescripti, Augustae Taurinorum, 1936. (24) Cfr E.A. Lowe, ox., n. 196 a-b. Vide et L. Delisle, Notice sur les manuscrits disparus de la Biblintheque de Tours, Paris, 1883, p. 56. (25) Cfr E.A. Lowe, ox., n. 584 (ubi errore sub numero 9527 describitur). (26) In nostrum usum contulit R.D. FI. Rommel priora folia, quorum textus desideratur in codice B. (27) Alterum fragmentum est ultima pars codicis Lugdunensis 466, iussu Leidrado (798-814) exarati(cfr A. Wilmart, in Rev. bened., XXXVI, 1924, p. 133 sq.). Textum exhibet haud praestabilem, multis omissis uel decurtatis. (28) Cfr P. Courcelle, in Rev. des etudes augustiniennes, II, 1956, p. 448 sq. (29) Cfr E.A. Lowe, ox., n. 808.

VIII

PRAEFATIO imagine apud Lowe (so). Vnicum folium, et ipsum abscisum, incipit lib. XIII, xlix, 8-13, lin. 25 isti. 4) Codicis Aurelianensis fol. 19, saec. vi ex. litteris semiuncialibus exaratum in Italia meridionali (31). Amplectitur lib. II, iv, 4, lin. 7 unde - v, 1, lin. 9 suos.

L

Hrab.

Codex Parisinus lat. 2739, saec. vii-viii in regione Luxouiensi exaratus (32). Excerpta continet e lib. Ill, vii, 10.11 - 15 ; ix, 1.2 - 6.7 ; IV, xi, 10.

Plerumque fragmenta haec uel excerpta bonae antiquitatis eundem textum exhibent quam codices locupletiores quibus usi sumus ; e contra in editis traditionem recentiorem exhiberi uerisimile est, sed et ipsa in minoribus tantum alterata uidetur. Attamen, ut haec omnia accuratius elucidentur, ducentos fere codices uel fragmenta uel excerpta quae supersunt, pressius quam nobis licuisset, inuestigare quisque debuisset, necnon et uberrima traditio indirecta, ut aiunt, inspicienda esset. Nonnulli enim commentarii carolini aeui Hieronymi “nobilissimum opus” exscripserunt, inter quos eminet ille Hrabani Mauri qui, saepe fidelissime magistros suos secutus, Esaiae uaticinium enodare conatus est ; quamobrem scribit : “ex Hieronymi copiosissima expositione... ea tantummodo quae ad sobrium sensum et ad mysticum intellectum pertinere et utile esse minus doctis lectoribus estimaui inde excerpsi” (33). Haec autem Hrabani abbreuiatio nondum typis mandata est unicoque codice recentiore uidetur tradita (34). Legimus tan¬ tum in editis paruum commentarium in canticum Esaiae (cap. 12), qui fere totus ex explanatione Hieronymi fluxit(35). Textus Hrabani pluries lectiones codicis B confirmat (36). * *

Viet. Brixian. F/or.

*

Marianus Victorius (37) adhibuit quosdam codices praesertim e bibliothecis Italicis, Brixiana (38), Florentinis (39), Vati(30) N. ** 808 (t. VIII, p. [10]). (31) Cfr E.A. Lowe, o.c., n. 810. (32) Cfr E.A. Lowe, o.c., n. 548. (33) Prologus, ed. E. Dummler, in M.G.H., Epist. V, p. 502, 13/14. (34) Cfr Fr. Stegmuller, Repertorium biblicum medii Aeui, n. 7053, 1. Cod. Erlangensis 63, saec. XII-XIII. —- Attamen paucissimas quasdam uariantes lectio¬ nes e Hrabano adnotauit Vallarsius (infra, p. 439, 450 sq.) ; nescio unde eas hauserit. (35) Fr. Stegmuller, o.c., n. 7041. — PL, 112, 1092 D - T094 = Hieronymi explanatio, p. 158 sq. (36) Circa epitomen Hieronymi quae Bedae uel rectius Iosepho Scotto tribuitur, cfr Clauis Patrum Eatinorum, n. 13540. Nec ipsa typis mandata est. (37) Diui Hieronymi Stridonensis Opera, t. IV, Parisiis, 1623. Cfr epistula dedicatoria in capite uoluminis. (38) Codex noster B ? (39) Bibl. Medicea Laurentiana, Faesul. 30, saec. XV ?

PRAEFATIO

ix

cana, Bononiensi (40). Ex eis paucissimas tantum lectiones adnotauit. Codices quos adhibuit Iohannes Martianay Maurinus “inter praecipuos’’ sunt hi (41) :

Clwiiac.

Burd.

“Corbeiensis uetus litt. Longobard. scriptus” (nunc Parisinus lat. 11627, saec. viii) ; “Duo Abbatiae Cluniacensis” ; “Vnus Abbatiae S. Martialis Lemouicensis’’ (nunc Parisinus lat. 1813, saec. xii) ; “Vnus Siluae Maioris prope Burdigalam’’ ; “Duo Maioris Monasterii S. Gatiani Turonensis’’ (nunc Turonensis 273, saec. ix) ; “Vnus S. Benedicti Floriacensis’’ (nunc Aurelianensis 58 [55], saec. ix) ; “Vnus Monasterii Pratellensis’’ ; “Vnus S. Albini Andegauensis’’ (nunc Andegauensis 150 [142], saec. xii) ; “Vnus S. Michaelis in periculo maris” (nunc Abrincatinus 69, saec. xii [lib. XI-XVIII]), “& plures alii Monasteriorum Normanniae’’ (nunc Rotomagensis 446 saec. xii, ex abbatia Gemmeticensi; Parisini lat. 1816. 1819, saec. xii, ex abbatia Fulcardimontensi ?). Codices quattuor adhibuit Dominicus Vallarsi (42), nempe :

Pal.

V at. M

Ambr.

Vat.1

“Palatinum 172“ (saec. ix, libros X continet, ex abbatia Laurissamensi) ; “Alium Vaticanum 322“ (saec. xv) ; “Maximam quoque partem contulimus cum duobus Ambrosianis, altero S litera, num. 45 (cfr supra, codex M), altero E & 98 (nunc E. 45 inf., saec. xii; lib. XII-XVIII) praenotatis. Vbi uero codicibus aliis qui unum aut alterum tantum Hieronymianae huius expositionis librum continerent, usi sumus, illos suis quosque locis laudamus’’. Reuera, ni fallimur, tantum tertius quidam codex Vaticanus interdum adlegatur in adnotationibus ad lib. X (43). In marginibus uero baud semel uariae lectiones afferuntur quae modo cum editione Mauriana congruunt, modo cum ilia Mariani Victorii, uel fortasse cum alia quadam editione aut codice. In edendo prologo

S. Hieronymi in expositionem Esaiae prae

(40) Bibl. Vniuersit. 1164 (2321), saec. XV ? (41) S. Hieronymi Operum t. Ill, Parisiis, 1704, p. 1231/1232. — Lectiones uariantes tantum afferuntur e codicibus Cluniac. et Burd. (42) S. Hieronymi Operum t. IV, Veronae, 1735, p- 1/2, adn. 4. (4;) Cfr infra, p. 403 sqq.

X

PRAEFATIO

ceteris secuti sumus editionem Donatiani De Bruyne (44) qui tribus codicibus biblicis usus est, nempe : R

Codex Parisinus lat. 6, saec. x-xi, e monasterio Rotensi ;

/

Codex Vaticanus 5729, saec. xi;

g

Codex Parisinus Bibl. S. Genoueuae 7, saec. xii.

(44) Prefaces de la Bible latine, Namurci, 1920, p. 127 sq.

S. HIERONYMI PRESBYTERI COMMENTARIORVM IN ESAIAM LIBRI I-XI

CVRA ET STVDIO

MARCI ADRIAEN

SIGLA CODICVM ET EDITIONVM

B

codex Brixianus, Queriniana A III 14, saec. VIII (lib. I-V).

G

codex Sangallensis 115, saec. IX (lib. VI-XIV).

M

codex Mediolanensis S 45 sup., saec. VII (lib. XII-XVI).

E

codex Londiniensis, B.M., Egerton 2831, saec. VIII (lib. XIVXVIII).

W

codex Parisinus, B.N., lat. 9526, saec. VIII (contulimus lib. I, i).

P

codex Parisinus, B.N., lat. lib. II, iii; XVIII, lxvi).

L

codex Parisinus, B.N., lat. 2739, saec. VII-VIII (excerpta e lib. II, vii, ix ; IV, xi).

0

fragmenta Aurelianensia (192 [169]) et Berolinense (Lat. Qu. 364), saec. VI-VIII (fragm. lib. II, iv-v ; XIII, xlviii-xlix).

Pal.

codex Vaticanus Palatinus 172, saec. IX (lib. I-X).

Vat.

codex Vaticanus Latinus 322, saec. XV.

Vat.2

codex Vaticanus (lib. X).

Ambr.

codex Mediolanensis E 45 inf., saec. XII (lib. XII-XVIII).

Er.

editio Desiderii Erasmi, t. V, Basileae, 1516.

alter,

152, fol. 17-20, saec. IX (fragm.

quem adhibebat

Dominicus

Vallarsi

Viet.

editio Mariani Victorii, t. IV, Parisiis, 1623.

M

editio Maurinorum, cura et studio Iohannis Martianay, t. Ill, Parisiis, 1704.

V

editio Dominici Vallarsi, t. IV, Veronae, 1735 (editio altera Vallarsiana, Venetiis, 1767 [f2], interdum paulo emendatior, repetita est in Patrologia Latina, t. XXIV, 17-678 [edit. alt. 17706]).

PL

editio Migniana, Patrologia Latina, t. XXIV, Parisiis, 1845.

Ginsberg

Lie Haggada bei den Kircbenvdtern, VI. Der Kommentar des Plieronymus •yii Jesaja, in Jewish Studies in Memory oj George A. Kohut, New York, 1935, p. 279-314.

Hagendahl

H. Hagendahl, Latin Fathers and the Classics, Gothoburgac, 1958.

EXX

Septuaginta, XIV. Isa/as, ed. J. Ziegler, Gottingae, 1939 (singulorum codicum ac recensionum siglis usi sumus quae adhibuit Ziegler).

PROLOGVS (h x,z Expletis longo uix tempore in duodecim prophetas uiginti v 1/2 explanationum libris et in Danielem commentariis, cogis me,(PL 17 uirgo Christi Eustochium, transire ad Esaiam; et quod sanctae matri tuae Paulae, dum uiueret, pollicitus sum, tibi reddere. 5 Quod quidem et eruditissimo uiro fratri tuo Pammachio promisisse me memini ; cumque in affectu par sis, uincis praesentia. Itaque et tibi et illi per te reddo quod debeo, oboediens Christi praeceptis, qui ait : Scrutamini scripturas ; et : Quaerite et inuenietis. Ne illud audiam cum Iudaeis : Erratis, 10 nescientes scripturas neque uirtutem Dei. Si enim iuxta apostolum Paulum Christus Dei uirtus est Deique sapientia ; et qui nescit scripturas, nescit Dei uirtutem eiusque sapientiam, ignoratio scripturarum, ignoratio Christi est. Vnde orationum tuarum fultus auxilio, quae diebus ac noctibus in Dei lege PL 18 15 meditaris et templum es Spiritus sancti, imitabor patrem- v 3/4 familias, qui de thesauro suo profert noua et uetera ; et sponsam dicentem in Cantico canticorum : Noua et uetera, fratruelis meus, seruaui tibi ; sicque exponam Esaiam, ut ilium noir solum prophetam, sed euangelistam et apostolum doceam. 20 Ipse enim de se et de ceteris euangelistis ait : Quam speciosi pedes euangelizantium bona, euangelizantium pacem. Et ad ipsum quasi ad apostolum loquitur Deus : Quern mittam et m 3/4 quis ibit ad populum istum ? Et ille respondit : Ecce ego, mitte me. 25 Nullusque putet, me uoluminis istius argumentum breui cupere sermone comprehendere, cum uniuersa Domini sacramenta praesens scriptura contineat et tarn natus de uirgine Emmanuel, quam illustrium patrator operum atque signo- PL 19 rum, mortuus ac sepultus et resurgens ab inferis et Salua30 tor uniuersarum gentium praedicetur. Quid loquar de physica, ethica et logica ? Quidquid sanctarum est scripturarum, quid-

Prol., 1 Hier. Comm, in prophetas minores. 2 Hier. Comm, in Danielem. 8 Ioh. 5, 39. 9 Matth. 7, 7. 9/10 Matth. 22, 29. 10/11 cfr I Cor. 1, 24. 15/16 cfr Matth. 13, 52. 17/18 Cant. 7, 13. 20/21 Is. 52, 7. 22/23 Is.

6, 8.

Prol., 1 expletis] euolutis g prophetis f 2 libros ft et f, corr. 3 esayam R (sic semper) 5 pamachio Rf 6 me] om. R 9 iudaeis] uidcritis.g 12 uirtutem dei ~ g 13 ign. christi est ign. script. ~ g 14 fultus] saluatus Pal., fretus g lege dei ~ R 15 immitabo R, / corr. 17 cantica / noua] omnia poma praem. R 18 seruauit mihi g cum nonnullis codd. ilium] sic add. R 21 pacem euang. bona 22 et] aut R 26 carpere f comprehendere] om. f 27 et tam] om. Rf de] ex R 28 hemanuel Rf qui R/ 29pr. et] ac g a mortuis Vat. 30 physica] et add. R 31 et logica] logica, theologica f g, et theologica IV/j. quidquid sanctarum est] om.f, quidquid usq. scripturarum] om. g

2

IN ESAIAM, PROLOGVS

quid potest humana lingua proferre, et mortalium sensus accipere, isto uolumine continetur. De cuius mysteriis testatur ipse qui scripsit : Et erit uobis uisio omnium, sicut uerba libri 35 signati, quern cum dederint scienti litter as, dicent : Lege istum. Et respondebit: Non possum, signatus est enim. Et dabitur liber nescienti litter as diceturque ei : Lege. Et respondebit. Nescio litteras. Siue igitur hunc librum dederis nescienti litteras populo nationum, respondebit : Non possum legere, quia non 4° didici litteras scripturarum. Siue dederis scribis et pharisaeis, qui legis litteras nosse se iactant, respondebunt : Non possumus legere ; quia signatus est liber. Quid idcirco eis signatus est ? Quoniam non receperunt eum quem signauit Pater, qui habet clauem Dauid : Qui aperit et nemo claudit; qui claudit 45 et nemo aperit. Neque uero, ut Montanus cum insanis feminis somniat, prophetae in ecstasi sunt locuti, ut nescirent quid loquerentur et cum alios erudirent, ipsi ignorarent quid dicerent. De quibus apostolus ait : Nescientes quae loquantur, et de quibus 50 affirment. Sed iuxta Salomonem qui loquitur in Prouerbiis : Sapiens intellegit quae profert de ore suo ; et in labiis suis portabit scientiam ; etiam ipsi sciebant quid dicerent. Si enim sapientes erant prophetae, quod negare non possumus ; et Moyses omni eruditus sapientia loquebatur ad Dominum et 55 Dominus respondebat ei; et de Daniele ad principem Tyri dicitur : Numquid sapientior es Daniele ? et Dauid sapiens erat qui gloriabatur in psalmo : Incerta et occulta sapientiae tuae manijestasti mihi, quomodo sapientes prophetae instar bratorum animantium quid dicerent ignorabant ? Legimus et 60 in alio apostoli loco : Spiritus prophetarum prophetis subiecti sunt, ut in sua habeant potestate, quando taceant, quando loquantur. Quod si cui uidetur infirmum, illud eiusdem apo¬ stoli audiant : Prophetae duo aut tres loquantur et alii diiudicent ; si autem alii fuerit reuelatum sedenti, prior taceat. Qua 65 possunt ratione reticere, cum in ditione sit spiritus qui loquitur

34/38 Is. 29, n.12. 43 cfr Ioh. 6, 27. 44/45 Apoc. 3, 7. 46 cfr Euseb. Hist. eccl. V, 14 ; Hier. de uiris illustr. 26, 40. 49/50 I Tim. 1, 7. 51/52 Prou. 16, 23. 56 Ez. 28, 3. 57/58 Ps. 50, 8. 60/611 Cor. 14, 32. 63/64 I Cor. 14, 29.

34 nobis De Bruyne (errore ?) 35 diceturque ei R f De Bruytte istud R / De Bruyne 38 ergo R g De Bruytte 38/39 populo] id est praem. f 41 regis v PL (errore) 47 sua locuti sunt R qui g 48 ignorarent] R in ras. 49 loquuntur Rf De Bruyne et] W Rfg De Bruyne, neque 71 v de] om. R 50 quid Rf 51 ore] corde R 51/52 portat R f De Bruyne 52 quae dicerentur R De Bruyne, quae dicebant g 60 prophetis] in praem. R 60/61 subiectus est Pal., subiectus erat f 61 habet Pal. potestate habeant ~ Rf De Bruyne 63 audiant] W, audiat cet. codd. edd. duo] aut praem. R 65 possum R, possint g ditione] dationi g cum omnibus fere codd.

PL 20

v 5/6

IN ESAIAM, PROLOGVS

70

75

80

85

90

3

per prophetas, uel tacere uel dicere ? Si ergo inteliegebant quae dicebant, cuncta sapientiae rationisque sunt plena. Nec aer uoce pulsatus ad aures eorum perueniebat ; sed Deus loquebatur in animo prophetarum, iuxta illud quod alius propheta dicit : Angelus qui loquebatur in me; Et : Clamantes in cordibus nostris : Abba, 'pater. Et : Audiam quid loquatur in me Dominus Deus. Vnde post historiae ueritatem, spiritaliter accipienda sunt omnia ; et sic Iudaea et Hierusalem, Babylon et Philistiim, Moab et Damascus, Aegyptus et desertum mare, Idumaea et Arabia, ac uallis Visionis et ad extremum Tyrus, et uisio quadrupedum intellegenda sunt, ut cuncta quaeramus in sensu et in omnibus his quasi sapiens architectus Paulus aposto¬ lus iaciat fundamentum, quod non est aliud praeter Christum Iesum. Magnique laboris et operis est, omnem Esaiae librum uelle disserere, in quo maiorum nostrorum ingenia sudauerunt, Graecorum dico. Ceterum apud Latinos grande silentium est, praeter sanctae memoriae martyrem Victorinum, qui cum apostolo dicere poterat : Etsi imperitus sermone, non tamen scientia. Scripsit enim in hunc prophetam iuxtaeditiones quattuor, usque ad uisionem quadrupedum in deserto, Origenes triginta uolumina, e quibus uicesimus sextus hber non inuenitur. Feruntur et alii sub nomine eius de uisione rerpa-noStov duo ad Gratam libri, qui pseudographi putantur ; et uigintiquinque Homiliae et 2l7jp,etajaet?, quas nos Excerpta possumus appellare. Eusebius quoque Pamphili iuxta historicam explanationem quindecim edidit uolumina; etDidymus, cuius amicitiis nuper usi sumus, ab eo loco ubi scriptum est : 70 Zach. 1, 9. 70/71 Gal. 4, 6. 71/72 Ps. 84, 9. 79/80 cfr I Cor. 3, ir. 83 Victor. Petabion. in Esaiam, comment, deperditus ; cfr Hier. de uiris illustr. 74. 84/85 II Cor. 11, 9. 86/91 Origenis tantum supersunt horn, ix, edid. W. A. Baehrjens, Origenes Werke, vm, Lipsiae, 1925, p. 242-289. 87/91 cfr Hier. epist. 3 3,4, in catologo operum Origenis : ‘In Esaiam libros xxxvi, item in Esaiam excerpta’. 91/92 Euseb. Caesar, in Esaiam, partim in PG, xxiv, 89-526, locupletius in cod. Florent. Laurent. Plut. xi, 4, cfr A. Mohle, in Zeitschr. neatest. Wissensch., xxxm, 1934, p. 87-89. 93/96 Didymus Alex, itt Esaiam, comment, deperditus ; cfr Hier. de uiris illustr. 109.

67 sapientia f 68 percussus g 70 et] paulus add. R clamante R 71 et] dauid add. R 73 specialiter R 74 philistim R/, et add. fi v 76 uisionis] codd., sion IV R f De Bruyne, uisionis sion g, uisionis ac uallis sion edd. 77 intellegende R g 77/78 sensum g 79 iudicat R 79/80 iesum christum ~g 80 laboris] lucri f {add. laboris in marg.) 81 disserere] W Rfg De Bruyne, tdisserere ft u 81/82 desudauerunt g 83 uictorem £ 84 imperitus] sum add. W f 84/85 sed non g 86 ad uisionem] om.f,corr. desertum £ 87 uolumina] edidit R, uolumina edidit De Bruyne, qui et grauius distinxit post deserto /. 86 sextus] VI codd., fort, ponendum post triginta, cfr Hier. epist. 33, 4 non] om. R 88 de uisione] om. R 90 uigintisex Pal. excerptas W 91 pamphilii R 92 quindecim] decern Hier. de uiris illustr. 81, 11 didymus] om. R

93 nuper] om. R

PL 21 m 5/6

4

IN ESAIAM, PROLOGVS

Consolamini, consolamini populum meum, sacerdotes ; loquimini ad cor Hierusalem, usque ad finem uoluminis, decern et octo edidit tomos. Apollinaris autem more suo sic exponit omnia, ut uniuersa transcurrat et punctis quibusdam atque interuallis, immo compendiis grandis uiae spatia praeteruo- PL let; ut non tarn commentaries quam indices capitulorum nos loo legere credamus. Ex quo animaduertis, quantae difficultatis sit, ut Latini nostri, quorum aures fastidiosae sunt et ad intellegendas scripturas sanctas nauseant, plausuque tantum eloquentiae delectantur, mihi ignoscant, si prolixius locutus fuero ; cum Esaias duodecim prophetis iuxta numerum uer105 suum aut aequalis aut maior sit. Sicubi autem praetermissis LXX de Hebraico disputaui, illud in causa est quod aut eadem, aut similia sunt pleraque cum ceteris et duplici editione proposita, nolui libros explanationis extendere, qui etiam in simplici expositione modum breuitatis excedunt. Sed iam no propositum persequamur. 95

94/95 Is. 40, 1.

96/100 Apollinaris Laodic. in Esaiam, comment, deperditus.

96 exposuit Rfg De Bruyne 98/99 praeteruolat g 102 nausiant R/ tan¬ tum] et add./ 103 se delectant^ ignoscat/ 105/110 sicubi usq. exsequamur] desunt in R f, qui sic proseqmntur : Ego autem quoniam (quomodo /) in uisione babylonis sub typo euersionis eius consummationis tempus intellego et in aegypto destructis idolis altare domini conlocatum ad christi tempus refero, et in uisione moab thronum saluatoris in terra esse (eius /) positum recognosco, et in damasci ceterisque uisionibus (temporum sacramenta/) nostrum esse tempus non dubito, ita et in uisione tyri, quae extrema est, christianae felicitatis tempus inter¬ preter. Quae (quod /) postquam reaedificata (aedificata/) est et recipit pristinum statum, et omnis negodator (negotiatorum f ) in antiquam consuetudinem portum eius ingressus (ingressus R2, ingressa R1/)est, et mercimonia et labor (labores/) eius domino dedicentur. Cernamus in tyro exstructas ebristi ecclesias, consideremus opes omnium, quod non reponantur nec thesaurizentur, sed dentur his, qui habitant coram domino, quia (qui f) ‘secundum apostolum (ew./)seruientes altari participant cum altari. 109 expositione] Wg, explanatione tx v 110 perse¬ quamur] Wg, exsequamur p. v.

LIBER PRIMVS 1 H- 5 I. 1. Visio Esaiae, filii Amos, quam uidit super< V7 Itidam et Hierusalem, in diebus Oziae, Ioatham,(pl 21 Achaz et Ezechiae, regum Iuda. Pro Iuda, in quo signiiicantur duae tribus, LXX et Theodotio posuerunt Iu5 daeam, quae totam terram duodecim tribuum ostendit. Et pro eo quod nos ex Hebraeo uertimus : super Iudam et Hierusalem, illi interpretati sunt : contra Iudaeam et Hieru¬ salem. Symmachus more suo manifestius : de Iuda et Hierusa¬ lem, ut nec prospera, nec aduersa uelit titulo demonstrari, 10 sed ea quae de Iuda et Hierusalem in utramque partem propheticus sermo praedixerat. Ergo Esaias principaliter de duabus loquitur tribubus, Iuda et Beniamin ; exceptis decern, quae in Samaria erant et uocabantur Ephraim et Israel; et quas sub Ozia rege Iuda et Hierusalem, Phul rex Assyriorum uastare 15 iam coeperat. Denique quinquagesimo et secundo imperii eius anno, regnante apud Samariam Phacee filio Romeliae, uenit Teglathphalasar rex Assyriorum, et cepit Aion et Abel PL 22 domum Maacha, et Ianoe et Cedes et Asor et Galaad et Galilaeam, omnem terram Nephthali. Et transtulit eos in Assyrios. Ex quo 20 ostenditur, uicina euersione Samariae in comminationem duarum tribuum haec uniuersa narrari. Ozias autem ipse est, qui et Azarias, duplici nomine. Et uno p 6 quidem atque eodem tempore Esaiam, Osee, Ioel et Amos prophetasse, ex regibus qui ponuntur in titulo, cognoscimus ; sed 25 principium uerbi Domini fuit in Osee filio Beeri. Amos autem pater Esaiae, non ut plerique autumant, tertius duodecim prophetarum est, sed alius, diuersisque apud Hebraeos scribuntur litteris. Iste primam et extremam litteras habet aleph et v 8 sade ; ille ain et samech ; et iste secundum quosdam interpre30 tatur fortitudo siue robustus ; ille populus durus uel grauis ; de quo in Amos plenius diximus. Non solum autem hie propheta, sed et alii cum habeant in titulo : Visio quam uidit PL 23 Esaias, siue Abdias, non inferunt quid uiderint. Verbi gra¬ tia : Vidi Dominum sabaoth sedentem super thronum excelsum 35 et eleuatum et Seraphim duo in circuitu eius ; sed quae dicta sunt, narrant, id est : Audi, caelum et auribus percipe, terra. Et : Haec dicit Dominus Deus ad Idumaeam: Auditum audiui a Domino et legatum ad gentes misit. Prophetae enim prius Lib. I, i, 1, 17/19 iv Reg. 15, 18.19. 26/29 efr Hier. Adbreuiatio paruula in Esaiam, 18-21 (infra p. 803). 29/30 efr Hier. Interpr. Hebr. nom., ed. Lagarde, p. 66 sq. (C.C., lxxii, p. 137). 31 efr Hier. in Amos, praef. 34/35 Is. 6, 1.2. 36 Is. 1, 2. 37/38 Abd. 1, 1. 38/39 efr I Reg. 9, 9 ; Is. 50, 10 ; 32, 3 ; 33, 7 etc.

Lib. I, i, 4 posuerunt] W, posuere p v 20 comminatione] W, commonitione p v

2

11 praedixerat] R7, predixerit p v 28 litteram W 38] et om. W

c.c. Lxxni

6

IN ESAIAM I, i, i

uocabantur uidentes, qui dicere poterant : Oculi nostri semper 40 ad Dominum. Et : Ad te leuaui oculos meos qui habitas in caelo. Vnde et apostolis a Saluatore praecipitur : Leuate oculos ue- y. 7 stros, et uidete regiones, quia iam albae sunt ad metendum. Istos cordis oculos et sponsa habebat in Cantico canticorum, cui sponsus dicit : Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, uno ex 45 oculis tuis. Et in euangelio legimus : Lucerna corporis tui est oculus tuus. In ueteri quoque dicitur instrumento, quod populus uiderit uocem Dei. Ex quo Montani deliramenta conticeant, qui in ecstasi et cordis amentia prophetas putat uentura dixisse; neque enim uidere poterant quod ignorabant. 50 Scio quosdam Iudaeam et Hierusalem de caelestibus interpretari et Esaiam sub persona Domini Saluatoris. Quod captiuitatem illius prouinciae in nostra terra praenuntiet et postea reditum conscensumque ad montem sanctum in diebus nouissimis. Quae nos contraria Christianorum fidei iudicantes, uniuer55 sa despicimus, et sequentes historiae ueritatem sic interpretav9 mur spiritaliter, ut quidquid illi de caelesti Hierusalem somniant, referamus ad Christi Ecclesiam, et ad eos qui uel propter peccata egrediuntur ex ea, uel ob paenitentiam reuertuntur ad sedem pristinam, de qua et illud in hoc eodem propheta PL 24 60 dici arbitramur : Illuminare, illuminare, Hierusalem ; uenit enim lux tua, et gloria Domini super te orta est. Et : In te apparebit Dominus et gloria illius super te ostendetur et gradientur reges in lumine tuo, et gentes in splendore tuo, quando uenient omnes filii eius de longe, et filiae illius in humeris portabuntur 65 et operient earn cameli Madian et Epha, afferentes aurum et thus ; et greges Cedar congregabuntur in Hierusalem et arietes Nabaioth properabunt et erunt placabiles hostiae super altare Domini. Quodque in titulo ponitur prophetasse eum sub Ozia et 70 Ioatham, et Achaz et Ezechia, regibus Iuda, non ut in aliis prophetis confuse intellegendum est, ut nesciamus quid sub quo specialiter rege dictum sit ; sed usque ad finem uoluminis scriptum refertur, quid seorsum sub Ozia, et quid sub Ioa¬ tham, et quid sub Achaz, et quid sub Ezechia ei a Domino re75 uelatum sit. Sciamus quoque Ezechiam in Hierusalem duo¬ decimo anno Romuli, qui sui nominis in Italia condidit ciuitatem, regnare coepisse. Vt liquido appareat, quanto antiquiores sint nostrae historiae, quam gentium ceterarum. In39/40 Ps. 14, 15. 40 Ps. 122, 1. 41/42 Ioh. 4, 35. 44/45 Cant. 4, 9. 45/46 Matth. 6, 22. 46/47 cfrEx. 20, 18. 50 quosdam] Millenaristas. 60/61 Is. 69, 1. 61/68 Is. 60, 2-7.

42 metendum] W (cfr lib. XIII, xlix, 14/21, 89 ; XVII, lx, 4, 14), messem /