Maaya tʼaan. Lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Primer grado 9789701818541

Citation preview

Maaya 't aan Lengua maya Campeche, Quintana Roo y Yucatán

Primer grado

Libro de texto en lengua m aya Cam peche, Quintana Roo y Yucatán

Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación Pública Autores

Florinda Sosa Castilla, Víctor Manuel Canto Chán y Carlos Humberto Contreras Ortíz Ilustración y Fotografía

Archivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena, Mauricio Gómez Morín y Jorge Anaya Torres Diseño de Portada

Comisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos, con la colaboración de Luis Almeida. Ilustración de Portada “Vendedora de frutas”, Olga Costa (1913-1993)

Oleo sobre tela, 1951, I95 x 245cm. Museo de Arte Moderno, INBA CNCA Reproducción autorizada por el Instituto Nacional de Bellas Artes y Literatura

Fotografía de Portada

Javier Hinojosa D R.© D R.©

ISBN

Ilustración de Portada: Olga Costa/INBA Secretaría de Educación Pública 1993 Argentina No. 28 Col. Centro, C.P. 06029 México, D.F.

978-970-18-1854-1

Décima reimpresión 2009 Décima sexta reimpresión 2015 Impreso en México

La Patria (1962), Jorge González Camarería.

Esta obra ¡lustró la portada de los primeros libros de texto . H oy la reproducimos aquí para que tengas presente que lo que entonces era una aspiración: que los libros de te x to estuvieran en tre los legados que la Patria deje a sus hijas y a sus hijos, es hoy una m eta cumplida.

séis décadas del inicio de la gran campaña alfabetizadora y de la puesta en marcha del proyecto de los libros de texto gratuitos, ideados e impulsados por Jaime Torres Bodet, el Estado mexicano, a través de la Secretaría de Educación Pública, se enorgullece de haber consolidado el principio de la gratuidad de la educación básica, consagrada en el Artículo Tercero de nuestra Constitución, y distribuir a todos los niños en edad escolar los libros de texto y materiales complementarios que cada asigna­ tura y grado de educación básica requieren. Los libros de texto gratuito son uno de los pilares fundamentales sobre los cuales descansa el sistema educativo de nuestro país, ya que mediante estos instrumentos de difusión del conocimiento se han forjado en la infancia los valores y la identidad nacional. Su importancia radica en que a través de ellos el Estado ha logrado, en el pasado, acercar el conocimiento a millones de mexicanos que vivían marginados de los servicios educati­ vos y, en el presente, hacer del libro un entrañable referente gráfico, literario, de conocimiento formal, cultura nacional y universal para todos los alumnos. Así. cada día se intensifica el trabajo para garantizar que los niños de las comunidades indígenas de nuestro país, de las ciudades, los niños que tienen baja visión o ceguera, o quienes tienen condiciones especiales, dispongan de un libro de texto acorde con sus necesidades. Como materiales educativos y auxiliares de la labor docente, los libros que publica la Secretaría de Educación Pública para el sistema de Educación Básica representan un instrumento valioso que apoya a los maestros de todo el país, del campo a la ciudad y de las montañas a los litorales, en el ejercicio diario de la enseñanza. De esta forma, el libro ha sido, y sigue siendo, un recurso tan noble como efectivo para que México garantice el Derecho a la Educación de sus niños y jóvenes.

A

Secretaría de Educación Pública

PRESENTACIÓN

E

ste libro de texto está dirigido a las niñas y los niños indígenas que cursan la educación primaria, tiene el propósito de

favorecer el aprendizaje de la lectura y la escritura de la lengua indígena que se habla en su com unidad. Se espera que este libro sea utilizado en forma creativa, tanto por el profesorado com o por las niñas y los niños, en este ciclo escolar y los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora. En el libro se encuentran diferentes textos, algunos hablan del entorno físico de los alumnos, objetos y cosas que hay en la com unidad, y otros se refieren al entorno social y cultural, pues relatan las costumbres, fiestas y leyendas de la región. Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas bilingües con experiencia en la enseñanza de su lengua materna, así com o con un profundo conocim iento de la cultura de sus comunidades. Para la redacción, los autores consideraron el enfoque com unicativo propuesto en el Plan y Programas de Estudio Para la Educación Primaria 1993. Este libro de texto podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, com unidades y organizaciones civiles indígenas realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el form ato y la presentación.

K’AOOLTE’EX LE AANALTE’A ’ U áanalte’il le maaya t’aana’ tuukutlta’a u ti’ a ’al u yáax jun jaats xook ti’ Educación Primaria, u ti’ a ’al ka u kano’on xook yéetel ts’iib le mejen paalalo’ob tl’le t’aan tu kano’ob ti’ u yuumo’obo’. Le ka’ansaj ichil u t’aan j-xooko’ seeba’an ku kanbal, turneen je’el u pajtal u tsikbal yéetel u na’atikubaj ichil u baastsilo’obe’, beya’ m a’alob kun kanal. Le áanatle’a ’ beeta’an tuméen máasewalj-ka’ ansaj xooko’ob suuka’an u meyajo’ob ti’ u naajil xook yéetel uk’oa’oolo’ob xan u t’aan yéetel bix u ch’i’ibalo’ob. U meyajil le áanalte’a ’ beetpaja’an bix le k’a ’anan u ka’ansa’al mejen paalalo’obe’, je’el bix u ya’alik le Programa Nacional ti’ Educación Pirmaria 1994, le bey túuno’, yaan u núukul xooko’ob túumbentako’ob u ti a’al u ka’ansa’al le jxooko’obo’, je’el bix u k’áatik le Acuerdo Nacional u tF a ’al Modernización ti’ Educación Básicao’. Le áanalte’a ’, junp’eél meyaj ikil u chúunsa’al junp’éel nojoch meyaj, le o’lale’ k’a ’anan u m a’alobkinsa’al yéetel tu láakaí le nu’ukbesaj t’aano’ob kun yaantal kan jo’op’ok u meyajta’al ichil le u naajil xooko’ob ti’ le yáax jun jaats xooka’. Tu láakal le t’ aano’ob ka u beeto’ob j-ka’ ansaj xooko’ob, taatatsilo’ob, kaajo’ob yéetel máako’ob u much’majubao’ob meyaj u it’ a ’al u yustsil máasewal wíinke’ yana u meyaj u ti’ a ’al u utsul beeta’al le ‘aanalte’a ’. K-ts’aik u diosbo’atikilti’j-ka’ ansaj xooko’ob, Supervisores Escolares, Jefes ti’ Zonas ti’ Supervisión ku meyajo’ob ich Educación Indígena, bey xan ti’ taatatsilo’ob yóok’lal le lep’óolal tu yéeso’ob ka tu xak’alto’ob le u yáax ts’ íibilil le áanatle’ ti’ maaya t’aano’, ti’ le u jun yáax jaats xooka’, tuméen tu láakal le ba’alo’ob yéetel tu ts’ajo’obo’ meyajnajo’ob u ti’ a ’al u beeta’al le áanalte’a.

Buctzotz

Izamal

Tlzmln

Tunkás

Homún

Temezón

Cozamá • Yaxkabá Mama

Chemáx VaHadolld •

Cantamayec Teabo Sta. Elena Oxkutzcab #

Tlxcacalcupul

Akll Tekox • Tlxmehuác

tekóm

Chlklndzonot Tahdziu

% pef0

Hopelchen

José Ma. Morelos

Felipe Carrillo Puerto

INDICE Unidad

Título

Página

Yáax jaats meyaj láak’tsilo’ob

13

2

Ka’a jaats meyaj k-lu’um

71

3

Óox jaats meyaj kaaj

143

4

Kan jaats meyaj u tich’ilo’ob mayab

210

1

Láak’tsilo’ab 13

X-Maruch X-Maruche’ tu pajkunsaj u yaalak’ x-kaax, ts’o ’ok u laj tóop’ol u mejenilo’ob.

16

lool pak’áal

x-kaax

miis

k’éek’en

17

¿Ba’ax ku beetiko’ob? Le mejen x-ch’uupalalo’obo’ táan u pak’achtiko’ob waaj, u ti’al u yúuchul jaanal.

18

LeX-ch’uupala’ táan u juuch’.

Le X-ch’uupala’ táan u xa’ak’tik u juuch’ sakan.

Jun leek waaj. 19

Ti’e ’ t’aano’ob yana te otocha’ Ts’íibt u k’aaba; le bonano’oba’.

p’onto’

W/W//& Tmrmw okom

o to ch

20

Chan xiibpal

Mejen j-xiibpalalo’obe’ ku bino’ob meyaj ich kool, u ti’al u suuto’ obe’ yéet taal u si’o ’ob, u ti’a ’ meyaj k’óoben. 21

Ts’íibt u láak’ chowak t’aano’ob.

J-Tiinoe’ táan u bujche’.

J-Piile táan u páak.

22

J-Loole’ táan u jek’ nal.

Le k’aabao’ob yaan tu pach le áako’ ts’íibt tu’ux k’a ’abéet u bin. Ts’íibt u k’aaba’ le ba’alo’oba’.

23

Ts’íibt le t’aano’ob tu’ux k’a ’abéet u bin.

soots’ llmoots chok’ob ¡olo’och 24

Chukbes le t’aan’oba’

j __ ch

ch

m 25

¿Tu’ux ku bino’ob? X- ch’uupale’ u ka’a juunch’ J-xiibpale’ u ka’a ich kool.

A’al a k’aabá ln k’aabae’ x-Miila.

A k’aabae’ j-Lool.

U k’aabae’ j-Toono.

¿Máax a k’aaba’?

27

'XVLf

X-Miilae’ táan u miis.

J-Toonoe’ táan u ts’iib.

28

J-Loole’ táan u xook.

Ts’ilbat ba’ax ku beetko’ob

YAAKUNAJ (k’aay) U yaakunaj j-Piil Ti’ u yuume’, (ka’aten) je’el bix u yaakunsmil x-Meech ti’e’. 30

J-Piile’ u yaakunsm aj u yuum.

X -M eeche’u yaakunsm aj j-Piil.

U yuum j-Piil.

31

Ts’íibt u k’aaba’o ’ob.

Bon u yoochel le ba’ax ta na’ataj ti’ le k’aayo.

32

Ko’ paal Chen junp’éel k’iinake’ juntúul chan paal jach k’asa’an u tuukule’, bin k’áaxe’ ka tu yilaj junp’éel k’u’, ka tu tukultaj beya’: bininka’ajen in kinsej u mejnil le ch’íich’o’ob yano’ob tu k’u’o’ob.

33

Le ka tu kóolaj le chan k’u’o’ juntúul nuxi’ kaan jilk’a ji’, ka jo ’op’ u yawat. Yéetel le ba’ax úuch ti’o ’, tu tukultaje’ mix bik’in bíin u meent k’aas ti’ mix máak. Bon u yoochel bix u ts’o’okol le tsikbalo’

34

U yalak’o ’ob 35

36

¿Ba’ax ka wiliki’i’?

37

Ts’íibt le ba’ax ka wilaj te bono’oba’.

38

39

Ti’e ’ xooxot’ t’aa n o ’ob yaan te ts’íibt U k’a a b a ’ le bonano’o b a ’

40

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

U yaalak’ _k x-Maas.

Juntúul x-k _ x yéetel u mejenilo’ob.

Bin manj _ _s x-Peet.

Táan u paay j _ j-Tiino. 41

¿Ba’ax ka wiliki’? U yotoch x-Maruch Tu yotoch x-Maruche’ yaan pa’a p ’úuli, tuméen sáamal u k’iinbesa’al u k’iin u k’aaba’, yaan xan u t’o’oxol janal, sakab yéetel u ch’ujukil makal yéetel ts’iim. 42

Ts’íibt b a ’ax u bilal le b a ’alo’ob ka wilika’.

43

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’

Tu yotoch x-Maruche’ t’o’ox?

¿Ba’ax pa’abi’i’? 44

¿Ba’ax ku beetik le t’_’_ lo’?

Le yaan tu k’ab junkúul paak’alo’ x-ch’_ ’

45

luuch

k’úum

uj

46

Táan u chi’ibil uu

X-Miilae’ u ka’aj tsaj k’úum.

X-Tiinae’ táan u p ’o’ luuch.

Le ch’ñch’o’o táan u beetik u k’u’. 47

Xook le ts’íibo’oba’

úulum

ku’uk

lu’ 48

Chukbes le ts’íibo’ob tu’ux k’a ’abéet

Le máako’ táan u p ’uchik u _ sil.

Le ko’olelo’ táan u t’abik ch k.

Le paalo’ táan u jantik p _ _ t.

Le chan paalo’ jach ts’ _ t. 49

Na’at

Ma’ u beetiko’ob waaj, ku patiko’ob yéetel u k’abo’ob, ku bino’ob ti’ iik’, jach seba’anik. (péepen) 50

51

Péepeno’ob Péepeno’obe’ ti’ ku kuxtalo’ob k’áaxe’, ti’ ku bino’ob t’uchtal tu lool le che’o’obo’. Le péepeno’obo’ jejelaso’ob yaan saktaki’, yana k’ank’antaki’ yéetel yaan wawayo’obi’.

K-k’óoben

¿Ba’ax ka wiliki?

53

i ; ••; . |,

¿Ba’ax ku beetal

Chukbes u ts’íibil le xooxot’ t’aano’oba’

Jéets’ méek’ Ku tsikbalta’ale’, u jéets’ méek’ta’al mejen x-ch’uupalalo’obe tu yóox wináal ti’o’ob, tuméen óoxpéel bin u tuunichil u k’óobeno’ob. Le padino’obo’ bolonp’éel u suuto’ob tu bak’panch le banketao’, u padinile’ tu xno’oj, u madinile’ tu x-ts’íik. Je’ex u bin u suuto’obe’ bey u bin ts’ aiko’ob tu k’ab chan x-ch’uupalale’ le ba’alo’ob kan u k’abetkunso’ob ken nojochchajako’ob.

Ts’fibt u k’aaba’ le ba’alo’oba’ yéetel tsikbalt yéetel a wéet xookilo’obe’ ba’ax u bilalo’ob.

57

58

Chukbes u ts’fibi le xooxot’

tu’ux k’a ’abéet.

ch

1

ch’ ’ n 59

Xook le chowak t’aano’oba’

Junwool k’eyem.

X-leeche’ táan u ts’aik u chu’uch u mejenilo’ob.

U paak’ ts’eelem xuux.

U che’il j-be’eb. 60

Junkúul nikte’.

¿Ba’ax ka wiliki’? 61

Nu’ukulil k’óoben U ba’alo’ob k’óoben

luuch

kuum

pe’et

lak

ch’óoy

Nuuplant le xooxot’ t’aano’ob

62

k’áanche’

ka’

káat

p’úul

x-k’utub

yéetel u yoochelo’obo’

63

Ts’fibt le ba’axo’ob a wojelo’ ti’ le ba’alo’ob ka wilika’.

ch’úuy

ix i

im

sikil 64

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’

U ti’al u yúuchul chaakal

táan u luuk’ nal.

U ti’al u k’u’utul

Junp’éel wakáal ___ yéetel___ 65

Bon u yoochel ba’ax úuch tu ts’ook.

66

chi’ikam

’aaba’

Teñe’ táan in kanik ts’ñb

Bey xan ten táan in kanik xook

¿Ba’ax ts’o’ok o kanike’ex?

68

U k’aay muucho’ob. lek, lek, lek, lek, lek, lek máax leekelo’o’, máax leekelo’o,’ máax leekelo’o’ u leek a chiich, u leek a chiich u leek a chiich in pa’e, pa’e, pa’e, pa’e 69

bo’ote, bo’ote, bo’ote, bo’ote jaarat’at’at’at’at’at’a Bon u yoochel le muucho’ob ku binejtiko’, ku ts’o ’okole’ ka ts’íibtik ie ba’ax ku binejtik xano’.

lek, lek...

u leek a chiich... máax leekelo’o’...

in pa e, in pa’e. 70

bo’ote, bo’ote.

K - Lu’um

71

XAM AN CHIK’IN *^7

NOOJOL

U lak’in ti’ Mayab 74

Ts’ono’oto’ob Tu lak’in ti’ Jo’e’ ya’ab ts’ono’oto’ob yaani’ je ’ex u ts’ ono’otilo’ob Saki’ yéetel k’éek’en. Le u ts’ooka’, ti’ yaan tu kaajil Dzitnupe’, ku tsikbalta’ale’ tu yo yo’olal juntúul k’ eek’ene’ ka ila’abi, tuméen sa’at ti’ u yuumile’ ka jo ’op’ u máan kaxantbil. Táan u máano’ob ti’ le kaxano’, ka j-k ’ucho’ob tu’ux ku yok’ol, chen ba’axe’ ma’ u yiliko’ob tak ka j-k ’ucho’ob naats’il ti’junp’éel jool tu’ux ku taal u yok’ol le k’eek’eno’, bey úuchik u ts’abal u k’aaba’ le ts’ono’oto’, ts’ono’ot k’éek’en.

Tsikbalt ba’ax lu’umilo’ob a k’aol.

tsek’el lu’um

k’ankab lu’um

Lela’ k’o’opo’ob

76

ts’unu’un

ts’armuy

tsíimin

tsuuk

tsuub

ts’a ’ay 77

Chukbes u ts’íibil le xooxot’ t’aano’oba’

U tso’o___ ... 78

Lelo’____ aats

U____ uum.

Ts’íibt ba’ax úuchul ti’ le mejen paalalo’oba’.

79

80

Lelo’ nukuch k’áax

Lela’ mejen k’aax 81

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’

. U yii___ chéecheme’ ku wayik máak. ..Chéecheme’ je’el u kinsik m áake’ wa ka wuk’ik u ja ’il tu’ux ts’ aamal u le.’ ... U kaabil_ii_il che’e ’ jach uts. ....U sóol chukume’ ku meyaj u ti’a ’al u ___ a ’amal k’éewel. - U le’ chakaje’ ku janta’al tuméen wakax. . Kux tun_alam ¿ Ba’ax u bilal ? 82

Tsikbalt bix u ba’alche’ilo’ob a kaajal.

kitam

chay kaan

sak xikin

ooch

ch’omak

baach

úukum

siina’an

x-chiwol 83

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

* ^

t/ 1 ■

'M m

J

-f//

**

•i k .

A alak’bil w akaxo’ob.

Le o ’ táan u janal.

Le tsuutsuyo’ táan u k’aay. 84

k

1

\ l/

I \ L

>

’i

Vf

l »I

)/

*

''*>' \ -ÍW

Le nalo’ ts’o ’ok u yiijtaj.

Le o ’ ts’o ’ok u ts’oon.

Le tsab kopmubaj.

o’ u

'I

WSmí kuuts

v ® k ís VÄ-

is&'

Ts’iibt u k’aaba’ le ba’alo’ob ka wilik te bono’oba’.

86

ts’ono’ot

ch’e’en

jaltun

.¿Tu’ux ka ch’aik ja ’ u ti’al a wuk’e? Ti’__________ , wa ti’__________ , wa ti’______________ . ..¿Ka lookansik wa a wo’och ja ’? kin_______ , ma’ach in____________ .

...K’a ’abet u lookansa’al wa ma’e’ je ’el u k’oja’antal máake’. 87

Ts’íibt u láak’ tuukulo’ob yéetel le bono’oba’.

p-

I

V

Wa ma' a wojel báabe’, m a’ wokoj ich ts’ono’ot.

Ma’a paktaj yóok’ol ch’e ’en bik ch’ijk’ajalkechi’i’.

¿Tu’ux u láak’ ku kaxtiko’ob ja’ u yuk’o’ob le ba’alche’o’obo’? 88

¿Ba’ax ku beetiko’ob?

89

Mukuy k’áak’ Mukuy k’áak’, tu’ux yanech, tu’ux yanech, mukuy k’áak’. Ti’ in wilaj yak’abtal in kuxtal yéetel tech. (k’aay)

90

U noojol yéetel u noojol chik’in ti’ Mayab. 91

Uuchben kaajo’ob Te’ tu lu’umil le pu’uko’, ya’ab u úuchben kaajilo’ob le k- ch’i’ibalo’ob ts’aka’antak tak bejlao’, je ’ex Uxmal, Labna, Sayil, Labpak’ yéetel Chakmultun. Yaan xan nukuch aaktuno’obi’i’, je ’ex u yáaktunil Looltun yéetel áaktun Ka’amale’. Le k-úuchben ch’i’ibalo’obo’ kuxlajo’ob ti’ u meyajil kool, tu k’aoltajo’ob bix u suut yóok’olkab, tu kano’ob u xookil tsolk’iin, ja ’ab, bey xan u yaabilto’ob yuuntsilo’ob yéetel yuum k’uj.

94

Tsikbolt ba’ax úuchben kaajilo’ob a k’aol.

Uxmal

Labna

Chakmultun

Tulum

Koba 95

Le úuchben kaajo’ob yaan te’ tu lu’umil pu’uko’, jach chika’antako’ob ti’ u úuchben kaajilo’ob Chichen-ltza, Dzibilchaltun yéetel Koba’, lela’ ti’ yaan tu lu’umil Quintana Roo. Bon u yoochel junp’éel úuchben kaaj.

96

Tu noojol ti’ Mayabe’ yaan . tsek’el lu’um ..k’ankab lu’um ... box lu’um .... sajkab lu’um __aak’alche’ lu’um; lela’ ti’ yaan paachil ti’ le pu’uko’ tu jáal u multunilo’ob ti’ u lu’umil Campeche yéetel Quintana Roo.

¿Bix u lu’umilo’ob a Kaajal?

p’óok

p’íik páak puut p’aak p’u’uk pik peek’ piik

Jóok’sej le xooxot’ t’aano’oba u ti’ al ka ts’a o ’ob tu kúuchil.

98

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba yéetel le xooxot’ t’aano’oba’. ._________ e’ ku ts’u’uts’ik u k’i’ik’ el máak. ..___________e’ ku meyaj u ti’al men janal. ...____ e’ u nook’ x-ch’uup. ....____ e’ u ti’al u bo’oybesik u jo’ol máak. ______ e’ ku kanantik k-naajil. . Le xíibpalo’ yaan u______________ .

eten che’

ak’am

aak

óok 99

¿Bix u t’aanikubao’ob k-aalak’o ’ob?

¿Ba’ax úuch ti’ le x-kaaxo’obo’?

101

Tsikbolt bix u t’aanik x-nuuk tuux u mejenilo’o b.

102

Wa jach na’ateche’ Ken áak’abchajake’, x-nuk tuuxe’ ku juukik tu láakal u mejenilo’ob. (naaj) Bon u yoochel le b a ’ax ta na’ataj ti’ le na’a ta ’.

103

Táan u wenelo’ob 104

K’áaxo’ob . Te tu lu’umil le pu’uko’ yaan: nukuch k’áax yéetel mejen k’áax.

.. Te tu jáal le pu’uko’: ti’ ku chúunul táax lu’umi’i’, tak ken juupuk xaman yéetel lak’in.

...Le táax lu’umo’ u lu’umil: kabal che’ kelem che’ yéetel pok che’.

105

Xook u k’aaba’le che’ o’ ob yaano’ ob te báaxalo’oba’.

. Yéetel piich ikil u beeta’al u un’ukul kaab. .. Ja’abine’ jach máalob u ti’al u k’fich máak. ... U le’ boobe’ ku meyaj u ti’al u to’obol waaj. .... Ka’ach úuche’, le chakajo’ ku meyaj u ti’a ’l u beeta’ al k’áak’. - U yich kaatsime’ u yo’och x-t’uut’. 106

U ba’alche’ilo’ob k’áax.

107

yuuk

jaaleb weech

kitam ooch

ku’uk

Ts’íibt u k’aaba’ le ba’alche’o ’oba’, yéetel bon juntúuli’

108

¡o’ol julte’

jóoch’

juuj

ja 109

lo’che’

lu’um

**V

lu’ 110

Xook jayp’éel xooxot’ t’aano’ob yaan ti’ le chowak t’aano’oba’.

Jóoch’e’ ¡ach taj yaj u chi’ibal. Jóoch’e’ tr ku kaital tL’ x-lalab che’o ’obe’.

Juuie’ tT ku kuxtal k’áaxe’. tak ich kaai. Juuje’ ku ¡antik u paak’al bu’ul j-koolnal. Juuje’ yaan máax kT u jantik u bak’el. ni

Lo’che’e ’ u ti’a ’al u yúuchul páak Lo’che’e ’ je u loobiltik m áake’ Lo’che’e ’ je u mevai xan u ti’a ’l kool sak’abe’

Lu’ume’ ¡ach k’a ’anan u ti’a ’l y kuxtal máak Lu’ume’ leti’e ’ bey k-na’e ’. tuméen leti’ ts’aik to’on ba’alo’ob u ti’a ’al k-kuxtale’ex 112

Ts’fibt u k’aaba’ le bonano’oba’ yéetel bon u yoochel le ba’alo’ob ku binejtiko’. ’ 'Jr jT

/

luuch 113

114

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’obá.

J-Tiinoe’ ook yuk’ ja’ ichil le________ o’. 115

. U ti’a ’al jajalile’ le_________ o ’ ku chukik ja ’. Bon u yoochel le ba’ax ka na’atiko’ ti le xooxot’ t’aano’oba’.

ch’e ’en 116

jaltun

J-ts’o o n o ’o b U ya ’almajo’ob u jalach wiinikilo’ob ti’ yucatane’ ma’ u ts’ o’onol kéej, kitan, jaaleb yéetel u láak’ ba’alche’o ’ob, tuméen táan u ch’ejelo’ob. Bix a tuukultike’ex, uts wa k’aas, chen ka k’a ’ajak to’one’ juntúul ba’alche’ ku kinsa’ale’ ba’ax k’iin ken yanak u jeel, le o ’lale’ k’a ’anan u xu’ulsa’al u ts’o’onolo’ob u ti’a ’al ma’ u ch’éejel u ba’alche’ilo’ob.

117

Tsikbalt ba’ax ta na’ataj ti’ u ts’íibil le j-ts’oono’obo’, ku ts’o ’okole’ ka ts’iibtik.

Ts’íibt junp’éel chan tsikbal yóok’lal juntúul ba’alche’.

118

immrrn

U xaman ti’ Mayab

119

U xaman ti’ Mayab.

U chi’ k’a ’náab

U pixan k’a ’náab Ku tsikbalta’ale’, jach k’a ’abet u yaakunsa’al k’a’náab. Wiinik ku bin chuk kay wa ichkile’e’ k’a ’anan u sipit olal ti u ti’a ’l ma’ u nich’bal. K’a ’abet ma’ u yúuchul túubi’, wiix, mix u yéek’kunsa’al, tuméen letie’ yaan u kuxtal yéetel u pixan. Le o ’lale’ kan lúubuk u ta’ mfis wa kan kiimik u ba’alche’il k’a’náabe’ ku jóok’sik jaal ja ’.

122

Bon u yoochel tu’ux k’a ’abéeto’

mfis

wiinik

ta’ mfis

kay 123

k’a ’náab

ta’ab

u ja ’il ta ’ab 124

Ts’íibt le ba’ax ka tuukultik u bin ti’ le chowak t’aano’oba’. k’a ’abet u yaakunsa’al

¿Ba’axten bey le k’a ’náabo’?

Tsikbalt junp’éel chan tsikbal ti’ k’a ’náab, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik.

125

Ts’íibt le ba’axo’ob ka wiliko’ ti le bonano’oba’.

126

Tsikbalt ba’axo’ob ka wilik ti’ le bono’oba’, ku ts’o’okole’ ka bon u láak’ bix u t’aanikubaj wíinik o ’ob.

Le xiibpalalo’obo’ táan u tsikbalo’ob.

Le máako táan u xuxubtik u x-ba’al.

Le xiibpalo’ táan u xóobtik u yéet báaxalo’ob.

Le xiibpalo’ táan u bech’ k’ab. 127

Ts’íibt le ba’ax ka wilik te bonano’oba’

128

Tu xaman ti’ Mayabe’ yaan:

.U chi’ k’a ’náab. -

•••

fctfwL. ó-u:

.. U samil k’a ’náab.

¡VV »

V-í .fcy.* V ’

* 1

•,

•

•*

1. * '

r

“I i* . -V » I ‘m

i

\

f

¿«¿í. 8®í, ... Tsek’el lu’um, lela’ ti’ ku chúunul tu’ux ku ts’o ’okol u ya k’ alil u chi’ k’a ’náabe’. 129

cháak

chooch

ts’armuy

chakaj

chaay 130

ch’óoy

ch’e’en

ch’omak

ch’am

ch’il 131

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’

. Tu yotoch x-Miilae’ yaan u paak’al ____ aay.

.. Tu naajil j-Tiinoe’ u pak’maj____ óoch.

... J- piile’ bin ch’ak___ akaj u ti’a’al u wakax.

....Táan u sen lelem____ áak

- X- Peete’ táan u but’___ ooch.

.tba jhr>. & n. 132

Ts’íibt u k’aaba le ba’alo’ob ka wilika.

133

U che’il chuk te’

U k’áaxil u chi k’a’náab.

. Le chuk te’o ’ ma’ach u sen nuktal.

.. Le sak boko’ob yéetel aj tsuko’obo’ ti’ ku chuk che’o’ob tu k’ab le te’o’obo’.

U ba’alcheilo’ob k’a ’náab.

bab

áak

p ’onto’ = ch’iich’il ja ’

bulukluch 135

j-kanxok

bak

j-pat

bok

ka’atúul

óoxtúul

136

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’.

kantúul

jo’otúul.

waktúul

u’uktúul 137

J a ’o ’o b

uk’um

yak’al 138

ak’alche’

W a tu m é e n j- n a ’a t- tu n n a ’a t e c h e ’:

aanjil junp’éel k’a ’náabe’ ma' pikta’ab men iik’i’ (u ja’il coco)

Bon u yoochel le ba’ax ta na’atajo’ ti’ le na’ata’.

139

Le woojo’ob ts’o’ok a wiliko’, kaxto’ob ichil u k’aayil u ch’íich’ilo’ob k’a ’náab.

tso’

chak

ka’

k ’iin

je ’

lu’

p ’óok

140

pik

c h ’ik

ts’unu’un

U ch’fich’ilo’ob k’a ’náab. (k’aay) In ka’aj in k’aay te’ex u k’aayil u ch’iich’ilo’ob k’a ’náab. (ka’aten) Bix u ch’ilikubao’ob u k’uk’umil u mejen ch’íich’ilo’ob k’a ’náab. (ka’aten)

141

Ba’axten ku beetiki’ob lelo’, le u mejen ch’íich’ilo’ob k’ak’naabo’. (ka’aten) Táan u ba’atelfiko’ob juntúul chan kay, le o’lal ku beetiko’ob lelo’. (ka’aten)

Bon u yoochel juntúul ch’íich’il ja’.

142

kúuchil áak’o ’ob

Akil U kaajil Akile’ ti’ ku p’aatal tu noojol ti’ u lu’umil Mayabe’, tu chúumuk u noj kaajilo’ob Oxkutzcab yéetel Tekax. U náachii le kaaja’ ti’ u noj kaajil Jo’e ’ 28 lúubo’ob. U ti’a ’al u bin máak tu noj kaajil Jo’e ’ je’el u páajtal yéetel kis buts’o’obe’ wa ti’ wakax káak’e ’.

Núuk le chowak k’áat chi’o ’oba’.

. ¿Tu’ux ku p’aatal u kaajil Akil?

.. ¿Bix u p ’aata l le k a a ja ’ ti’ le noj kaajo’obo’?

... ¿Tu’ux yaan a kaajal?

144

c ^ .jc rr^ jrÄ c 5 ..-..3 h n

Kaajnalo’ob yéetel t’aan U t’aan u wíinikil le kaaja’, leti le maaya yéetel kastran t’aano’. U ya ’abil u wíinikele’ u ch’i’ibal úuchben m aayao’ob, lelo’oba’ ku t’aaniko’ob maaya, tuméen u t’aan u nojoch yuumo’ob, yaan xan ts’o’ok u kaniko’ob le kastran t’aano’ yéetel yaan xan ku su’laktalo’ob ti le u t’aano’oba. U “ts’uulilo’ob” le kaaja’ jach ma’ sen ya’abo’obi, u t’aano’obe’ leti’ le kastran t’aano’, yaane’ u yojel maaya wa mae’ ku na’ atik. Beya’, te j-kaaja’ ka’ap’éel bix je ’el u pajtal u t’aanikuba u kaajnalo’obile’.

145

Ts’nbt le chowak t’aan ku binejtiko’.

Le ko’olelo’ táan u man bak’.

Le máako’ táan u páak.

146

¿ B a ’a x k u b e e t ik o ’o b ?

147

Ts’íibt le ba’axo’ob ka na’atiko’ ti’ le bono’oba’.

M &

148

149

K-búuk Ti’ wíinike, k’a ’abetchaj u yaantal u búuk yéetel ts’ab u tuukulil ti’ xan bix k’a ’anan u beetik u nook’ u ti’a ’al u balikubaj ti’ k’iin, ti’ iik’ yéetel ti’ cháak. Ka’ache’ ku beetiko’ob yéetel u k’éewelil ba’alche’o’ob, ku ts’o’okole’ yéetel u so’ok’ wa u piits’il che’o’ob. Tu yilo’ob xan u k’a ’abetil u yaantal u nook’ x-ch’uup yéetel ti’ j-xiibi’, bey úuchik u jelpajal le u búuk wíiniko’, u ti’a ’al ka k’aolta’ak wa x-ch’uup wa j-xiib.

Le o’lale’, le úuchben m aayao’obo’ ku chuuyiko’ob iipilo’ob u ti’a ’al x-ch’uupo’ob yéetel kul eexo’ob u ti’a ’al le xiibo’obo’. Le iipilo’obo’ jejelas u winkilisilo’ob yaan bey je’ex ek’o’obe’e ’, u lool che’o’ob, ba’alche’o’ob wa u yiik’elo’ob k’áax. Bejlae’ le xokbil chuuyo’ ma’ach u jach beeta’al wa ku beeta’ale’ yéetel u lool nikte’o’ob ikil chuuya’anilo’ob, le u yaanal winkilisilo’obo’ ts’o’ok u xu’ulul u sen meyajta’alo’ob. Le k-nook’o’ leti’ ts’aik to’on u wíinikil kch’iibalo’ob, tuméen bey tu kanij yéetel bey tu ka’nsaj to’on le k-yuume’exo’.

151

Tsikbalt ba’ax meyajilo’ob ku beeta’al ta kaajal.

jiit’

chuuy 152

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

Le ko’olela’ táan u

Le máako’ táan u

Le m áaka’ táan u

Le ko’olelo’obo’ taan u

Le ko’olela’ táan u

Le máako’ táan u 153

Ts’íibt ba’ax meyajilo’ob ku beeta’al ta kaajal.

154

Le___ o’ ya’axch’oj u k’u’umel. .. Junmúul______________ ... ______ e’ ku beeta’al yéetel tóokbil tuunich yéetel ak’ che’. ....______e’ k’anya’ax u paach. 155

oot’

t’eel

x-t’uuch

t’óon

x-t’ara’ach In wíits’ine’ táan u cha’antik u mejen je’ juntúul___________ , ka tu yilaj t’uchukbaj juntúul_________ , ku k’aaye’, ka ja ’ak’ u yóole’ ka tu jampaytaj u_______________ 156

Tsikbalt le ba’axo’ob ka wiliko’ ti’ le bono’oba’.

157

158

U úuchben ka a jil Edzna 159

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

. J-Tiinoe’ tu kóolaj u x-t’uuch x-Miila. .. U yaalak’ ___________j-Piile’ táan u k’aay. ... J-Toonoe’ táan u jóok’saj_____________ . .... X-Maruche’ tu sataj u ________________ . __ X-Peete’ tu manaj u yo’och ch’ujuk yéetel u _______ . 160

U k’aay ba’alche’o’ob Junp’éel k’iine’, juntúul tsuutsuye’ tu yilaj junp’éel jaltun, chen ba’ale’ ts’o’okili’ u yila’al xan tuméen juntúul nuxi’ kéeje’. 161

Le tsuutsuye’ jach uk’aj, ka j-k’uch yiknal le jaltune’, ka tu yile’ táan u kojik u k’ab le kéeje’, ka tu ya’alaj le tsuutsuy beya’: táan u ts’ilik u yok in yuum, táan u ts’ilik u yok in yuum. Ti’ lelo’ ka j-taal nuxi’ beech’ ka tu ya’alaj beya’: u k’éewelil yuuk u maak in paax. Tu yu’ubaj nuxi’ kéeje’ ka tun binij, leti’ tun ka j-k ’uch le tsuutsuye’ u yuk’ le ja ’o’. Táan u bin u yáalkab le kéeje’, ka tu ya ’alaj le baach beya’: kin chukikeche’ kin chakikech, kin chukikeche’ kin chakikech.

Ti’ lelo’ ka j-k’uch juuntúul máak yéetel u nuxi’ chuuj, ka tun tu ya’alaj le x-nuk yuuya beya’: tok ti’, tok ti’, tok ti’. Le máake’ tu tuukulte’ nuka’aj tokbil u chuuj, ka tun tu jéenp’uchtaj le u chuujo’. Bon u yoochel le ba’ax ta na’ataj ti’ le tsikbala’.

163

U ch’e’en j-p’uuso’ob. Ka’ache’ ku tsikbalta’ale’ le u ch’e ’enil u k’iiwikil Juarezo’, u meyaj ch’e’en j-p ’uuso’ob. I chil le ch’e’ena’ ti’ kaxta’ab bin juntúul ko’olebili’ tuméen u kajnalilo’ob, ka tu jóok’so’obe’ ka tu biso’ob tu k’unaaj le kaajo’. Tu sáastal tu láak’ k’iin ka j-bin ilbij wa ti’ yane’e’ ku yilale’ mina’an’i’i, ka j-bin ilbij te ichil le ch’e’ene’, ku yila’ale’ ti yani’i’ ka ka’a jóok’sa’abe’ ka bisa’ab tu ka’aten tu k’unaaj.

164

Ku ka’a bin ilbij tu ka’aten wa ti’ yane’e’, ku yila’ale’ mina’ani’i’ ka’a suunaj tu ch’e’en, áak’ab tu bin bin te ichil le ch’e’eno’. Bey bin u sen beetik ti le máako’ob, tak ka aanjij máax a ’alik ti’o’obe, u ti’a ’al ka p ’áatak ti le k’unaajo’, k’a ’abet u k’oya’al junp’íit u ts’o’omel u jo’ol. Ku ya’alale’ yaanchaj máax béetik le ba’ax ala’ab ti’o’obo’, bey úuchik u p’áataj ti’ le k’unaajo’, le máax bin beet ti’o ’ kíim bin, bejlae’ le ko’olebilo’ u xunáanil le kaaja’.

Bon u yoochel bix ts’o ’okik le tsikbala’.

166

¿Bix u k á a jb a l le ts ik b a lo ’?

¿Bix u ts’o’okol le tsikbalo’?

167

U meyajil kool U meyajil koole’ u ti’al u winalil noviembre ku chunsa’al turneen ma’ jach ts’u’uyak che’i’. Yáaxe’ ku p ’iisil u k’áaxil, ku jolch’akta’al, Ku ts’o ’okole’ ku taal tun u koolil yéetel u p’aaytok’il. Uk’iinil tóoke’ u ti’a’al yáaxk’iin tu beeta’al, ichil u winalilo’ob marzo wa abril, tuméen leti’ kan jéets’ek u yooxol ’ u puuts’ul k’áak’ yéetel ’ ku míista’al

171

U paak’alile’ ku beeta’al u ti’a’al u yokbal ja ’ja ’lil, u ti’a ’al mayo, wa t’iil yáaxk’iine’ ku chan máan u k’iinil páak’al, wa ku tikinmukta’al le i’inajo’. Le i’inaj ku páak’al ka’acho’; x-mejen nal yéetel x-nuk nal, yaan u k’anil yéetel u sakil. U joochile’ ku m eyajta’al u ti’a ’al septiembre, chen ba’axe’ yana máax paa’tik octubre wa noviembre u yoksik u nal. Ka’ache’ u j-koolkabilo’ob le kaaja’, ti’ u meyajil kool ikil kuxa’anilo’ob, tu láakal wiinik yaan u yixi’im, u bu’ulil, u yiibil, u yiikal yéetel u k’úumil, ma’ach u sen muk’yajta’al wi’ijil tuméen yana ba’al u ti’a ’al jantbil.

172

Bejlae’ le meyaj koolo’ ts’o’ok u chan túubsa’al tuméen j-koolkabe kuumul u pak’ik x-chiina, layli’ jats’uts u meyajile’ chen ma’ u túubul to’one’ k- kuxtale’ t’it’ilkij ti’ le x- ki’ichpan ixi’imo’. Bon u yoochel le b a ’ax ta no’ataj ti’e ’ xook ts’o ’ok a beeti’ka ’

173

Kéej yéetel j-ku’uk

174

Ts’íibt u k’aaba’, le ba’alche’oba’ yéetel le ba’ax ku beetiko’obo’.

. ¿Ba’axten k’uch táanil j-ku’uk?

.. ¿Ba’ax úuch ti’ kéej k’uch tu ts’ook?

... Bon tu’ux ku kuxtal kéej yéetel ku’uk.

175

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

X-Maase’ tu chakaj kal.

J-Tiinoe’ chu’uk tuméen u yiik’al chul

J-Piile’ ook ich tun

J-Beetoe’ yaan u yaalak’ k i_____. X-Tiinae’ táan u men nal.

Bon u yoochel le ba’alo’ob ku ya’alik le xooxot’ t’aano’oba’.

177

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’ . U ________u kuum x-Miilae’ sa’ati.

.. L e _______o ’ táan u meyaj ich kool.

... L e _____ o’ tu chukaj juntúul ch’o’.

.... L e ________ o’ jach ka’anal.

- L e _________ o’ jach páap.

178

Ch’o’ yéetel miis ch’o ’: miis ba’ax u bilaltech le miiso’, miis: ch’o’ u ti’al in ch’apachtikech, ch’o ’: miis ma’ a wojel ba’ax ka wa’aliki’i’, x-Maase’ sáamsamal u machik u miis u ti’ a ’al u miistikech.

Bon u yoochel le ba’ax ka na’atik ti’ le chan tsikbala’.

179

U paak’al j-Tiino.

U _____ x-Maase’ jach ki’ichpan.

Le chan xiibpalo’ táan u ye’esik u ____ .

Le wakaxo’ u ch’uymaj u

Le____ jats’uts.

a ’ jach

Le chan x-ch’uupalo’ táan u ye’esik u ____

182

Tsikbalt le ba’ax ka wilika’.

183

yaan

ma’

jaaj

mix

bey xan

mix bik’in

je’el

ma’atan

tak

mix máak mina’an

Xook le chowak t’aano’oba’. Yaan in bin báaxal.

Ma’ in bin báaxal.

Jaaj j-lúuben.

Mix j-luubeni’.

Bey xan ten luuben.

Mix bik’in in suut in t’aanech.

Je’e in bin ta wotoche’.

Ma’atan in bin si’.

Tak ten kin taal.

Mix máak j-taali.

184

- Yana in bin Jo’ - Teñe’ ma’.

- Jaaj lúubech x-Miila. - Mix jaaji’.

- Bey xan ten. - Mix bik’in in suut in t’aan j-Tiino.

- Je’el wa a taal ti’ in naajil. xfimbale’ x-Maas. - M a’atan. - Tak ten in k’áat ka taakech. - M a’. 185

Ts’íibt le chowak t’aan ku binejtiko’. . Yaan x-chiina. .. Mina’an ixi’im. ... Yaan oon. .... Mina’an bu’ul - Mina’an waaj

186

.jc rít c^?.

J&za & ^JS c3 Sczz 5hrt ‘'cm .

Poposta’anil Bin nuka’aj úuchul junp’éel poposta’anil, le x-ch’uupalo’ manal u yóok’ot, le x-nuuko’ táan u saak’tal u tan yok; bin uka’aj u mans u saak’il. i Ay wet xiibil I i Bin uka’aj u máans u saak’il, wet xiibil I (k’aay)

187

Ts’íibt le ba’ax ka tuukultik ku ya’aliko’obo’.

188

Much’ meyaj 189

U kúuchil tich’o’ob Le úuchben m aayao’obo’ mi tu tuukulto’ob u yaantal ti’o’ob utsul kuxtal ichil u baatsililo’ob ti’ u ch’ilankabil Mayab. Le o ’iai waie’ tu much’ubao’ob u ti’a ’al u menyajto’ob le nukuch pak’il naajo’ob yaano’ob te úuchben kaajo’ob je ’ex: Chichen Izta, Uxmal, Edzna, Tulum yéetel le u láak’o ’ob ts’aka’antal tak bejlao’. Le úuchben kaajo’obo’ u kúuchilo’ob tu’ux ku much’ikubao’ob ka’ach u k’áat óolto’ob ti’yuum cháak, ti’yuum iik’ yéetel ti’ u láak’ yuum k’uo’obe’, ka ts’abak ti’o’ob utsul cháako’ob.iik’o ’ob u ti’a ’al ka u naajalto’ob u yich u paak’alo’ob, uti’a ’al xan ka yaanak ti’ tu láakal wiínik máalob kuxtal yéetel ki’imak óolal. 190

Chichen Itza Ma’ ta u’uyik? Ich cha’an yaanilo’on bejlae’. Bey. Chichen Itza’, jach ki’imak yóol tuméen bejlae’ ku chíikbesa’al u nonojbeile’, le bej tu’ux bin máanak u piktanil aj-xfimbalo’ob ku taalo’ob u kaxtanto’ob u uuchben ba’alo’ob ujten ki’ichpamilo’ob ti’le k’ajlayi Chicheno’: u yutsil yéetel u ma’alobil síijil kaajil Itzao’ob... oj... kikit’aanbil Aj-mail j-m aayabo’ob... kikit’aanbil kajtali in úuchbeno’ob. Chichen, wakaaj pajtak u ka’aj kuxtalo’ob junsutukuk a j-muuk’an k’atunilolob, a nojoch j-baatabo’ob, a j-ayik’al yéetel jach muuk’anil Ajawuo’ob yéetel u muulut paapal yéetel j-k ’ooso’ob u ti’a ’al ka u ketilo’ob leti’le aj-noj cha’an ku beeta’al bejle’ ti’o ’lal le nojoch ba’alo’ob tu p ’aato’ob ti’ u mek’tano’obo. Ki’ óol Chichen Itza’, laix a nojochil yéetel muuk’anilo’ob a paalal yéetel a j-k ’ooso’ob ti’ ichil jach ki’imak óolile’, ka u yilo’ob ti’ tu muknalo’obe’, leti’, le x-ki’ichpam cha’an ku beeta’al bejlae’ yéetel tu láakal nojchil yéetel jats’utsile’ ti’ u yóok’lal u k’aylaj a úuchben ba’alo’ob.

191

Xoox le chowak t’aano’oba’ ku ts’o ’okole’ ka núuktik le k’at chi’o’oba’

ja ’ atskab k’iin

chúumuk k’iin

oknaj k’iin 192

¿Tu’ux ku tiip’il k’iin? .. ¿Tu’ux ku t’uubul k’iin? ... Ts’íibt u k’aaba’ u ti’itsilo’ob ka’an.

Chan j-lile’ ja ’atskab k’iin ku bin xook.

Chúumuk k’iin yúuchul janal.

tun

Oknaj k’iin ku yúuchul ichkíil. 193

Wa tuméen j-na’atun, na’ateche’: Xiib, nojoch, chen ba’ale’ mix u cha’abal u jóok’oi áak’ab. (k’iin) . Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti’ le na’ata’.

.. Bon u yoochel le ba’ax ta na’ato’.

194

Tsikbalt ba’axten k’a’anan u nuukbesikubaj máak. 195

Bon u yoochel le ba’axo’ob ka beetik ja ’atskab k’iin, chúumuk k’iin yéetel oknaj k’iino’, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik bix a beetiko’ob.

ja ’atskab k’iin

chúumuk k’iin

oknaj k’iin 196

U tsikbalil ti’ ka’ap’éel u ti’itsil ka’an: lak’in yéetel Chik’in.

Ku tsikbalta’ale’, lak’ine’ u ti’itsil ka’an jach uts,tuméen leti ts’aik to’on utsul cháako’ob, u lool che’o’ob, síis óolal yéetel máalob iik’o’ob, le o’lale’ jach ku ch’a chi’ta’al ken beeta’ak ch’a cháak.

Chik’ine’ u jach k’aasil bin, tuméen leti’ taasik k’oja’anilo’ob, wi’ijilo’ob, otsililo’ob yéetel ku k’askunaj paak’alo’ob.

Ts’íibt ba’ax ka na’atik ti’ le bono’ob ka wilika’.

mm a :T fUi

t

•rm

ur*í

gnu

\

i

i V “ i-

dM mí

198

baak

Ts’íibt u k’aaba’ le bono’oba’.

ba’ats’

199

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba. . Le_____ o’ táan u janal ja’as. . . _______e ’ ti’ ku kajtal yaanal lu’ume’. ... Le máako’ táan u bujik si’ yéetel u ______ ■

.... X-Piile’ bin m a n ___________ . - U paak’a l _______j-Maas. 200

m

Waye’ u yotoch in suku’un.

Te’ela’ ku ko’onol ch’ujuk waaji.’

Te’elo’ ku ko’onol ts’aaki’. 201

Tsikbalt ichil a weet xooko’ob le xooxot’ t’aano’oba’. . Waye’ yaan juntúul peek’i’, .. te’ela’ juntúul tsiimin, ... te’elo juntúul wakax. .... ¿Tu’ux yaan chan x-Miila?______ —¿Tu’ux ts’o’ok j- Tiino?________ . ¿ Tu’ux bin x-Maruch?________

Ts ‘íibt u láak’ xooxot’ t’aano’ob.

202

203

204

é, I

IsWW i

m

¡Aay! ku’uk tu tusen, ¡aay! ku’uk tu tusen, ¡aay! ku’uk tu tusen.

Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti le bono’ob ta wilo’ yéetel ba’ax ba’alche’ilo’ob ku tsikbalo’obi’.

205

K’ex u kúuchil u ts’íibil le k’aaba’o ’oba’. . Ku’uke’ ku jantik ixi’im.

.. Ku jantik ixi’im ku’uk.

... Ixi’im ku jantik ku’uk. .... Sak pakale’ ku luk’ik ixi’im yéetel u yich che’o’ob. __Ixi’im yéetel u yich che’o’ob ku luk’ik sak pakal. ^ K u luk’ik ixi’im yéetel u yich che’o’ob sak pakal. _LL.Peek’e’ ku jantik bak’.

206

Miise’ ku chukik ch’o ’ ti’a ’al u jante.

X-kaaxe’ ku siik je ’.

Máake’ ku meyaj u ti’al u kuxtal.

k’eyem

janal

kaanbal

chi’ikam

máakech

nojoch

máaskab

cháamcham

nat’a ’an

kabal

noojol

léembal

siina’anche’

baalam

ixi’im

Chukbes u ts’fibil le xooxot’ t’aano’oba’. k’e_____ ja________ kaan________ chi’i_____ ________ k e c h _____ joch ___ k a ____ c h a m ___ t’a ’an ka___ léem 208

i______ ________ jol síi

che’

lam

U ti’al ka nojoch-chajak yéetel ka jats’utschajak u kaajal máake’ k’a ’anan u m u c h ’ ik u b a o ’ob u k a jn a lilo ’ob u menyajto’ob le utsul ba’alo’ob ku k’a ’abetchajal u ti’a ’al u jook’sa’al tu tan sáasilo’, je ’ex le u naajil xooko’obo’, le bejo’obo’, le k’íiwiko’obo’ yéetel u láak’ ba’alo’ob yaan ti’ le kaajo’. U ti’al ka beychajake’ k’a ’abet u nupikubaj u kajnalilo’ob yéetel u jalach wíinikilo’ob, yéetel junp’éel paklan tsikbe’enil, u ti’al ka yanak ti’ to’on tu láakal le utsul ba ’alo’ob k’a ’abet u ti’a ’al k-kuxtale’ex tu beel ichil junp’éel ki’imak óolal yéetel k-paalale’exo’obo’. 209

U tich’ilo’ob Mayab

4

U payal chi’il ch’a cháak (u yáax jaats) Yuum, ta k’aaba’ kin t’aanik tu láakal u yuumilo’ob yóok’ol kab, ti’ Lak’in, ti’ Chik’in, ti’ Noojol yéetel Xaman. Yuum, tech ts’a to’on tu láakal ba’alo’ob, le o’lal kin t’aanik yuum cháako’ob. Yuum, ti’ tech yaan u pajtal a ts’aik to’on ixi’im. Yuum, k- p ’atik tu tan a k’ab k-jooch. Yuum, lak’in yéetel noojol ka uts óolalchajako’ob. Yuum, síito’on tumben cháak u ti’al u jooch le a wáalo’obo’.

212

Yuum, tu tan a k’ab yéetel tu tan u k’ab báalam o’ob k-p’atik u pajtal a ts’aik to’on cháak. Yuum, u yiik’al lak’in, chik’in, noojol yéetel xaman, ka taalako’ob tu tan ka’anche’ u ti’a ’al ka u yojelto’ob kin p ’atik tu tan u k’abo’ob u jooch a wáalo’ob. Yuum, way wa’alakbalene’ u ti’a ’al in k’amik tu láakal iik’o ’ob yéetel kin k’áatik ti’o’ob ka u ts’ao’ob to’on tumben ixi’im, yáax táanile' ka u ts’ao’ob to’on tumben cháak. Yuum, waye’ yaanten janal u ti’a ’al in ts’ati’o ’ob a waalo’ob taasej. Yuum, tu kanti’itsilo’ob ka’an in k’áat ka tiip’iko’ob tu láakal iik’o’ob u ti’a ’al in t’oxik ti’o’ob k-janal. 213

Yuum, le k’am u ya’almaj u beetik a waalo’obe’ táan u beetpajal, ki’ki’t’aanto’ob tu láakalo’ob tuméen ts’o’ok u beetpajal. Yuum, sa’as úuchik in t’aanikech way tu lu’umil aj k’ebano’obe’, tuméen ma’ je’el mix máak u pajtal u t’aanikeche’e’ yéetel kin k’áatik tech ka sa’as in k’eban úuchik in beetik. Yuum, kin k’ubik tech le kilich k’am a’, tu yóok’lale’ táan in t’aaniko’ob u yiik’al lak’in, ti noojol yéetel ti’ tu láakal iik’o ’ob yaan lak’in yéetel noojol u ti’a ’al ka u janto’ob le ba’ax kin k’ubik ti’o ’obo’.

214

Le k’uba’ tak it’ u yiik’al chik’in yéetel xaman kin beetik, u ti’a’al ka u yilo’ob xan junp’éel tumben k’ub. kin t’aaniko’ob tu láakalo’ob u ti’al ka páatak in tsentiko’ob yéetel janal ma’ tuuntaki’ yéetel in síiskuntik u yóolo’ob yéetel le baalche’ yaan to’on waya’. Tu k’ab tu láakal iik’o’ob kin p’atik le ch’íich’o’ob kinsa’abo’obo’, le waajo’obo’, le x-chok’obo’ yéetel tu láakal le ba’ax yaan te k-ka’anche’o’. Kin laj k’ubik ti’o’ob tu láakal, tu láakal le ba’ax yaan tu yóok’ol ka’anche’o’ yéetel kin jach k’áat óoltik ti’o’obe’ ka u kananto’ob le k-koolo’obo’...

215

216

Ts’íibt u k’aaba’o’ob le ba’alo’ob ta wilajo’ ti’ le bono’oba’.

Ts’íibt ba’ax ta na’ataj ti’ le bono’oba’.

217

Xook le ts'íiba____________________ . U tich’il ch’a cháake’ jach paybe’en ka beeta’ak tuméen leti’ ikil k-k’áatik ti’ yuum cháak, ti’ yuum iik’o ’ob yéetel ti’ u láak’ k’ujo’obe’ ka u ts’ao’ob to’on u ki’ilil u t’aanilo’ob u ti’a ’al ka naajalta’ak le koolo’obo’. .. U k’amil waajil kool, u waajil ch’e’en, jook’saj sakab, u jo ’che’etal nal, ts’a sakab yéetel u láak’o ’ob. Ts’íibt u k’aaba’ le k’amilo’ob ts’o ’ok a xookiko’:

____________________ j ________________________________________________________________________________________________ j

yéetel______________________________

Ts’íibt u láak’ k’amil a wojel ku beeta’al ta kaajal wa yaanal kaaj.

218

Xook le xooxot’ t’aano’oba’

ankoti

219

Ya’axche’ yéetel yuum k’áax Ku tsikbaltik le úuchben máako’obo’, le yuum k’áaxo’obo’ bey bin máako’obé, ku ts’aiko’ob nook’ yéetel p ’óok, ti’ ku kajtalo’ob k’áaxe’; ku kanantiko’ob bin koolnalo’ob yéetel mejen páalalo’ob u ti’a ’al ma’ u tu’usulo’ob tuméen x-taabay, le kan áak’abchajake’ x-taabaye’ ku jóok’ol bin kutal tu chuun x-ya’axche’u ti’al u páat u máan juntúul xiib, le ken u yil táan u taal u náats’ale’ ku pi’istik, ka náats’ak tu yiknal, bey tun bin le u tusik wíiniko’.

Bon u yoochel le ba’ax ku k’áata’al techo’.

ya’axche’

x-taabay

yuun k’áax

221

wóolpóoch waxak wakax weech wakáal

Ts’íibt u k’aaba’o ’ob le ba’alo’ob ka wilika’.

222

Xook le xooxot’ t’aano’oba’.

x-turix jara’at’

■■

■■■

■

m^

jiri ich joop x-meerech

x-t’ara’ach

223

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

. Tu chuun_________ ti’ ku jóok’ol kutal bin x-taabayi’. .. Bik k’a ’alak ch’ujuk t a _______________ turneen je ’el u kíimil máake’. ... U k’u’_bey sabukan ch’uylike’. .... U chi’ibal__________ je’el u kinsik m áake’. - U bak’el___________ ku janta’al .Le_________ o ’ ku meyaj u ti’a ’al u bu’ut’ul u yich paak’alo’ob. ..Le_______ o’ ken okok tu naajil máake táan u ya’alik yaan u taal u’lab. ...Le_________________o’ k’a ’abet u ti’a ’al u t’a’ abal k’áak’. ....Le__________ o’ u chan ba’alche’il k’áax. 224

Chan weech

¿Ba’ax tun le ka taasiko’ chan máak? Juntúul chan weech,juntúul chan wéech. ¿Ba’ax tun ti’ le weech lela’? ( u xikin ) U niich’ ts’uul, u niich’ ts’uul. Kux tun lela’ ( u ni’ ). U jo ’op ts’uul, u jo ’op ts’uul. Kux tun lela’ ( u yíich’ak ). U aj t’ox-janal ts’uul, u aj t’ox-janal ts’uul. ¿Kux tun bin le la ’? ( u sóol weech ). U búuk ts’uul, u búuk ts’uul.

225

U xolte’ ts’uul, u xolte’ ts’uul. ¿Kux tun bin lela’? ( u choochel). U kenanil ts’uul, u kenanil ts’uul. ¿Kux tun lela’? ( u y it). U ts’ipit k’ab ts’uul, u ts’ipit k’ab ts’uul. ¿Kux tun bin lela’? (u toon). U chan chamal ts’uul, u chan chamal ts’uul.

Ts’íibt u k’aaba’o ’ob u xooxot’al a wíinkil yéetel ti’ chan weechi’.

227

in ti’a ’cil otoch

Xook le xooxot’ t’aano’oba’.

K’uxub

229

o ’och janal

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’.

. X-Maase’ bin man

^Le máako’ táan u t’ook

... Le chan xi’ibpalo’ táan u taal yéetel u man

230

... Le chan x-ch’uupalo’ táan u tsentik u mejen úulumo’ob yéetel_____

Le chan xi’ibpalo’ táan u

A e chan x-ch’uupalo’ táan u ka’ansa’al

.. Le xanabo’ in

231

Le iipilo’ in

.... Le_______ ti’ a ’al in yuum.

o’

= Le____________ o’ u ti’il in suku’un.

= Lela’ ¡n w ch’ujuk.

= Lelo’

232

Upayal chi’il ch’a chaak ( u ka’a ja a ts) Wey yaanene’ u ti’al in k’am ike’ex, tu láakal túumben iik’o’ob, kin t’aanik. Aj kakab, kin t’aanik xan t’ulpaach iik’o’ob yéetel tu láakal iik’o ’ob ts’akantako’ob u ti’al in much’iko’ob wey tu chuum le ka’anche’a u ti’al ka in p ’at tu k’abo’ob janal, waajo’ob, baalche’, tuméen ma’ k-k’ub ti’ mix máaki’. Tak xan kin t’aanik iik’o’ob kanantik koolo’ob, ti’ xan le kanantik mojono’obo’, ti’ moson iik’o’ob u ti’al u paklan t’oxikubao’ob yéetel le janala’ Táan in t’aaniko’ob tu láakalo’ob u ti’al ka jáawak p ’uja’anilo’ob, wa p ’uja’ano’ob; u ti’al ka u yilo’ob xan táan k- k’ubik le janala’, u ti’a’al ka ki’imakchajak u yóolo’ob.

233

Táan xan k-k’ubik le k’am a’ ti’ u t’uupilo’ob iik’o ’ob, ti’ u yiik’ alil chultuno’ob, ti’ túumben k’áak’, ti’ u yiik’alil tuunicho’ob tuméen tak leti’o’ob kanantik le koolobo’, ti’ le iik’o ’ob ts’o ’ok u tsentalo’obo’. Le k’am a’ u ti’a ’al xan le iik’o’ob yáax u taalo’oba’, ti xan le iik’ ku kanan tu paachil tuunicho’obo’, yéetel xan ti’ le iik’o’ob jóok’o’ob ti’ áaktuno’obo’. K-t’aaniko’ob xan yuum k’áak’ yéetel yuum cháak, bey xan ti’ u yuumil iik’o’ob u ti’a ’al ka in k’ub ti’o ’ob le janala’. Kin k’áatik xan ti’ iik’o’ob ka u pekso’ob u yuumilo’ob muuyalo’ob u ti’a ’al ka u joyabto’ob le u kool a waalo’oba’. K-k’áatik ti’ le muuyalo’obo’ ka síis óolchajak le u túumben paak’alil ixi’imo’, u ti’al ka yaanak to’on ba’al k-jante yéetel xan ka ki’imakchajak u yóol le a waalo’oba’.

234

Ts’o’ok in wilik, ts’o’ok a much’ikabae’ex tu chuun le ka’anche’a, tu láakal le k’ujo’ob yéetel u yiik’alilo’ob ti’ u kanti’itsil ka’an yéetel kin k’áatik ti’ j-joyabo’obe’ ka u k’amo’ob le k’am a’, tuméen kin p’atik tu k’abo’ob tu láakal le ba’ax yaan te ka’anche’a ’. Kin t’aanik xan u tankelilo’ob k’ujo’ ob ti’ cháak, tu láakal bolon pixano’ob, tuméen ts’o’ok u ts’o’oksa’al u bejil u taalo’ob. Tak xan u yaya’axil múuyalo’ob, ti’ j-kuch ja’o’ob, kin k’ubik le k’am a’. Le k’am a’ u ti’a ’al xan Aj K’iin Chi’, tuméen tu yóoxts’apil ka’an yaan u k’uj najo’ob, tak leti’o’ob ku ch’achi’talo’ob xan u ti’al ka ki’imakchajak u yóolo’ob yéetel le u k’amil janaj yéetel baalche’o ’ob.

Tak xan Aj K’iin ti’ Koba’, Aj K’iin Kolante’ Ts’iib, ka taalako’ob ti’ le k’am a’. Tak xan k’uyen Bartolomé yéetel k’uyen Pedro ka taalako’ob, le tu ts’ooka’ leti’ kun jeik to’on u joonajilo’ob ka’an u ti’a ’al ka paatak u yilik yuum k’uj ba’ax k - beetik. Kin k’ubik xan ti’ ki’ichkelem yuum k’uj, ti’ u paal yéetel ti’ k’uyen pixan. In k’áat ka wile’ex yuum k’uje’exe’ k-nuupmalbaj u ti’a ’al k-k’ubik te’ex le k’am a’ yéetel ki’imak óolal. Kin t’aanik xan k’uyenilo’ob aj kanbalo’ob u ti’a ’al ka u k’amo’ob le k’am a’ yéetel Juan Bautista, K’uyen Román, k’uyen Antonio, ti’ yuum Reyo’ob, k’uyen Esteban, k’uyen Bernardino, ta k’aaba’e’ex kin p ’atik le janala’.

Tak xan ti’ ko’oiebil María kin k’ubik le janala’ yéetel ti’ tu láakal ko’olebilo’ob yaano’ob, ku ts’ aiko’ob u paalalo’ob yéetel ku luk’siko’ob xan. Kin k’áatik xan u pajtalil u ti’a ’al in t’aanik Chilan Balam, Aj k’iin Chi’, k’uk’ikaan, yuum k’iim, kin t’aanik xan u yu’uktúulul pixano’ob ti’ u’ukp’éel k’iino’ob, u k’ uil uj, ti’ saturno, ti’ chak ek’, mercurio, ti’ noj ek’, tuméen leti’o’obe’ u k’aolo’ob u’uktúul pixano’ob. Kin t’aanik xan u yuumilo’ob ti’ k’uyen Chichen Itza, u k’uyen Uxmal, u yiik’alo’ob Itsmal yéetel tu láakal u yiik’alilo’ob chultuno’ob yéetel áaktuno’ob tuméen mix juntéen taalako’ob u xíimbalto’ono’ob.

237

Bey ts’o’ok u loj much’ikubao’ob tu chuun le ka’anche’a ’, way tu lu’umil aj k’ebano’obe’, ka k’am e’ex tu láakal le ba’ax k-k’ubik yéetel ki’imak óolalo’, le ixi’imo’, le ch’íich’o ’obo’ yéetel le baalche’o’, ts’o’ok u xáantal jóop’ok in t’aanike’ex, yáaxe’ u yiik’al wa u k’ujil lak’ine’ ka u ts’ao’ob to’on u ki’ki’il t’ aanilo’ob yéetel ka u ts’ao’ob to’on u yutsilil koolo’ob. Bey ts’o’ok a ki’ki’ jantike’ex le janala’, kin k’áantik ti’ u yuumilo’ob lak’in, chik’in, noojol yéetel xaman ka xi’iko’ob. Ka xi’iko’ob xan le bolon pixano’obo’ yéetel k’uyeno’ob taalo’ob ti’ le janala’. Ka xi’iko’ob xan u yiik’alilo’ob mojono’ob, u yiik’alil moson yéetel tu láakal le iik’o’ob taalo’ob wayo’.

238

Jach kin k’áatik te’ex ka xi’ike’ex yéetel mix máak ka p ’aatak tu chuun le ka’anche’a ’, tuméen ts’o ’ok u na’ajtal tu láakal, ka k’uchke’ex yéetel uts ti’ le tu’ux a taale’exo’ yéetel kin k’áatik te’ex a ki’ki’il t’aanile’e’ex u ti’a ’al ka kuxlajako’on tu beel, tuméen ts’o’ok k-beetik le ba’ax k-a’almaj k’ubiko’ yéetel le k-tuukulmajo’. Ts’íibt le ba’ax ta na’ata, ti’e ’ xook ts’o’ok a beetika’

Bon u yoochel le ba’alo’ob ku meyaj u ti’al u beeta’al ch’a cháako’.

240

Ook’ostaj pool Ko’one’ex, ko’one’ex paalale’ex, ko’one’ex ok’ot-tik, wa tun beya’, wa tun ma’ bo’ otako’one’ le yaani’. Ko’one’ex, ko’one’ex paalale’ex, ten u ch ’íich’il yóok’ol kab, u ch’íich’ilen sak p a k a lje ’en ku t’aan in puksi’ik’al. Junp’éel tiik’ kin p ’iitik le’en ku t’aan in puksi’ik’al ti’o’lal a x-ch’ejin nook’e’, chojk’alak u ja ’il in wich.

Ts’íibt ba’ax o ’lal ku beeta’al le ook’ostaj poolo’.

243

Majan t’aano’ob Ya’ab u k’aaba’o’ob u wíinikilo’ob Mayab jela’antako’ob, ma’ bey je’ex le u chuukan máako’ob yaan u k’aaba’o’ob ti’ ich maayao’. Nijka’aj chan tsikbalt tu’ux u taal le k’aaba’o ’oba’. Wakax: lela’ma’ u k’aaba’ wíiniki’ u k’aaba’ ba’alche’. Ti’ u taal ti’ u t’aanil kastran t’aane’, chen majanta’ab u ti’ a ’al u ya ’ala’al u k’aaba’ wakax. Matus wa Matos: lelo’oba’ ti’ u taal ti’ u t’aanil u wíit’ilo’ob ti’ u xaman ti’ u lu’unil Mexicoe’, yaquio’ob yeétel mayo’ob. Nahuat, Chimal, Uitsil, Xiu, wakáal yéetel masewáal: le xooxot’ t’aano’oba’ ti’ u taal ti’ u t’aan nawaso’obe’, le jelo’oba’ ti’ yaano’ob tu chúumukil u lu’umil Mexicoe’.

244

245

Maaya t’aan

Y a a n a 1 t’aano’ob

wakax

vaca

chúuk

Matus

éets’

Matos

t’aan

Nahuatl

pakal, maax

Chimal

ts’unu’un

Uitsil

k’áax, xiw

Xiu

ba’as che’

wakáal

wí’it’

masewáal

Ts’ í i b t u láak’ ma’ maayat’aano’obi’.

246

t ’a a n o ’ ob

Bon u yoochel le b a ’alo’ob ta ts’iibtajo’.

247

Chukbes u ts’fibil u k’aaba’ le máako’oba’ yéetel le k’aaba’o’ob ts’o’ok a wilike’exo’. #» * f* uJbG r

'

•*%>'•'

’7 '

'* >

V

Yaan x-Peet, tech

X-Miila yaan ( wa a bin cha

X-Miila Matos yéetel x-Peet__________ táan u tsikbalo’ob tu k’íiwikil u kaajalo’ob. ...

Ma’tech J-lis, ma’ ts’o ’okok in joochi’.

»

i

¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob j- T iib ___ yéetel xMaruch ?

Bon ka’atúul mejen paalalo’ob ku tisikbalo’ob, ku ts’o’okole’ ka ts’íibtik u k’aaba’o ’ob yéetel ba’ax ku tsikbaltiko’ob.

249

Le k’aabao’ob yaan ichil le k’aano, ts’íibt tu’ux k’a ’abéet u bin.

250

so

so

so

so 251

Chukbes u ts’fibil le chowak t’aano’oba’__________________________

. U chan_____x-Maase’ lem jats’uts u k’aay. .. U kool yuum j-Piile’ janta’an turneen ______■ ... Ti’ u men ch’ujuk x-Tiinae’ sen ok_______ . .... J-yuum Baase’ ku jaxik______u ti’a ’al u beetik u k’ab u táab. _X-Maruche’ táan u juuch’_____ u ti’a ’al mentik sikilil p ’aak.

AJ-Paabe’ bin ch’ak_______ u ti’a ’al u tsentik u yaalak’ wakax. „ U______il u pay ja ’ x-Piile’ bin ich ch’e’en.

252

Chukbes u ts’íibil le xooxot’ t’aano’oba’

253

Chukbes u ts’fibil le xooxot’ t’aano’ba’

res

xóoi 254

xuu

Ts’íibt u k’aaba’ le bono’oba’.

Bon u yoochel b a ’alo’ob ku kajbal yéetel s, x.

255

Chukbes u ts’íibil le chowak t’aano’oba’, yéetel le xooxot’ t’aano’ob ts’o ’ok a wiliko’. .Tu sataj u _____ x-Maas. .. Ka’ach u _____ le nuxibo’. ... Le_____ kabo’ táan u bin ch’éejel. .... Bejlae’ ya’ab wfinik m a’ach u paak’al _U wiinikil u chuumukil u lu’umil Mexicoe’ suuka’an u jantik le ________o’

Ts’iibt u lak’ chowak t’aano’ob yéetel le xooxot’ t’aano’ob p’aatalo’._________

256

U báaxalil timbomba ¿Bix u beeta’al u báaxalil? Ku kaxta’al u ____ an xoot’ che’, jach wa ____ aanti’e’ lajunp’éel cm. u chowakil. Ku __ola’al u ni’o’ob u ti’al ka ja_utschajak, u chuumukile’ chan kun p ’aatalil.

puk’us

Le kan ts’o’oko___ u beeta’ale’ ku___ a’akal u____ achab che’il u ti’ a’al u p ’u’uchul, lela’ jach wal junk’áal cm. u ch______ wakile’. ¿Bix u báaxta’al? Le mej__ n xi’ibpalalo’obo’, ku nupikubao’ob báaxal ichil u baatsilo’ob, ku ts’o ’okole’ ku buliko’ob máa__ kun yáax ma___k’ol jaats’ yéete__ máax kun máan meyajtiko’ob le kun k-o’uucho’obo’.

Le ku n _ol jaats’abo’, ku jan ja _at’-tiko’ob le lu’umo’ u ti’a ’al u _oniko’ob u am ayte’il tu’ux kan u uchkinso’ob le t mbombao’. Leti’ t _n kan lekchajak le báaxalo’; le jjaats’o ’obo’ ku tak jats’tiko’ob le timbombao’, lela’ ku bin ka’a n _I, le kan _uunak u yéemele’ kan k’uchuk tu ka’anlil u_em le máax ku jaats’o’, leti’ kan chich __ uuch jats’ta’ak. Le ku meyajtiko’ob u jaats’ u láak’o ’obo’, yaan u yiliko’ob bix u k’amiko’ob wa beyjio’obe’, lela’ a u t,__ a mea’ yaan u kaxtiko’ob bix kan u tsaysilo’ob u ch’ino’ob ti’ le u machab che’il k’atkunsa’an ichil am ayte’o’, wa tsa’ayti’e ’, lela’ layli’ aute’, bey tak kan k’uchuk óoxp’éel, leti’ kan máanak le yaanalo’ob jaats’o ’.

258

Wa ma’ tu k’am o’ob, mix tsa’ayti’e’, le jp’uucho’, ku ka’a kum ul_aats’, chen ba’ale’ le ku k’am o’obo’ ma’ u jupikubao’obi’, kan ts’o ’okoke’ ku k’áatik jayp’éel u p ’iisil ti’ u machab che’ ku tuukultik yaan tak le tu’ux yaan u timbomba tak na am ayte’o ’, wa chukpaj u xookil le buka’aj tu k’áato’ ma’alob ya a n ik_uméen táan u bin u ya ’abkunsiko’ob u p ’iisil ti’o’ob, le máaxo’ob kun ya ’abtal u p’iisil ti’o’obe’, leti’o ’ob kun ts’its’ilo’ob.

Ts’íibt ba’ax ku beetik le paalalo’oba’.

260

Wi’ileb-che’, xex, nojoch yuum, chiich, yeyuum , ye- na’, achak’, j-na’an, ix-kit, mu’il, yuum, na’, ka’a-suku’un, 'WSm K .U

~

," :l'

1

rVft

**V

¡n na’

un yuum

in waalo’ob 261

in chiich

in nojoch yuum

ka’a-suku’un

wi’ileb che’

ka’a-kiik

262

Lelo’ wi’ileb che’.

Lela’ in ka’a-suku’un, u yáal u kiik in na’.

Lelo’ in ka’a-kiik, u mejen u yiits’in in yuum.

263

Lelo’oba’ in ach’ako’ob, u yaalo’ob in kiik.

Lela’ in ye-yuum, tuméen leti’ bismilen okja’.

Lela’ in ye-na’, tuméen leti’ jéets’ méek’milen.

Lela’ in ix-kit, u yatan u suku’un in na’.

Lelo’ in j-na’an,u yiichan u yiits’in in yuum.

Lela’in mu’il, u yatan in suku’un.

Lelo’ in baal, u yiichan in kiik.

Lelo’oba’ in jachil yéetel in jawan, u yuumo’ob in watan.

265

Chukbes u tsTibil le chowak t’aano’oba’.

. ¿Máax u k’aab a’ a x-ki’ichpan na’?

.. ¿Bix u k’aa b a’ a yuum?_______________ ...¿Máax u k’aa b a’ a noj yuum?__________ .... ¿Bix u k’aab a ’ a chiich?_____________ _X-Piil taasten le ____ o’ u tia’al in kutal. x X-Maas ka p’oe’_______________ tu’ux ku yúuchul le janalo’

266

Le ken ts’o’okok a xookik le ka ts’íibt u yal k’aaba’. ts’íiba’, Nojoch máake’ex mi ya’ab u xooxot’ t’aanil ti’ le maaya t’aan táan u bin u sa’atalo’obo’. K’a ’an’an ka ka’a suunako’on ti’ le t’aan ku beetiko’ob k-nojoch yuumo’ob ka’acho’, tuméen jujunp’iitile’ táan u bin u kíimil le k-t’aane’exa’. Ka’ach úuche’ ku ya ’ala’al: In na’, a yuum, u chiich, k-aalo’ob, a jachile’ex, u ach’ako’ob. Bejlae’ ku ya ’ala’al: in mama, a tata, u lin wa abuela, k-paalalo’ob wa hijo’ob, a suegroe’ex, u soobo’ob wa sobrino’ob. ¿Bix a tuukultike’ex?

267

Ts’íibt junp’éel chan tsikbal ti’ Juan t’u’ul. Bin Juan t’u’ul ich kool

268

U xu’ulul paalitsil México

16 ti’ septiembre ti’ 1810.

Ka’ach úuche’, le máaxo’ob ku ya’aliko’ob ba’ax ku beetbil tu lu’umil Mexikoe’, leti’ le sak wíiniko’obo’. Chen ba’ale’ yaanchaj máax tukultik k’a ’ana’an u xu’ulul u paalitsilta’al u wíinikil México, le máax tukulto’ u k’aaba’e’ Yuum Miguel Hidalgo yéetel u láak’o ’ob. U sáastal tu k’iinil 16 ti’ septiembre ka tu much’aj ya’ abkach wíinik yuum Miguel Hidalgo, tu kaajil Dolores, ka tu ya ’alaj ti’ leti’o’obe’ k’a ’ana’an k-ba’atel u ti’a’al u xu’ulul le paalitsilo’. Bey kaajik le ba’atel u ti’a ’al u páajtal u xu’ulsa’al le paalitsil way Méxiko’. 269

SO?

U káajbal b a’atelil tu lu’umil México.

20 ti’ noviembre ti’ 1910.

Tu lu’umil Mexicoe’ yaanchaj juntúul jalach jach xáanchaj u ts’aik a ’almaj t’aan, t’iil máanal ti’ 30 ja ’abo’ob, u k’aaba’ le jalach wíinika’ Porfirio Díaz. Ya’ab éet lu’umile’ex jo ’op’ u tukultiko’ob, mix juntúul jalach ma’alob u xáantal u ya ’ alik a’almaj t’aanil. Bey le túuna’, Francisco I. Madero yéetel u láak’ wíiniko’obe’ tu much’ubao’ob u ti’a’al ba’atel u ti’a ’al ka jóok’ok le jalacho’, ka tu yilaj Porfirio Díaz le ba’atela’ ka yaanchaj u p ’atik le u jalachilo’ ka j-púuts’i, ka bin tanxelil lu’umilo’ob. 270

U k’iinil ikil sfijik Benito Juárez

Tu k’iinil ti’ 21 ti’ marzo ku k’iinbesa’al u síijil juntúul ma’alob jalach yaanchaj tu lu’umil Méxiko, le jalacha’ Yuum Benito Juárez. Yuum Benito Juárez ba’atelnaj u ti’a ’al u yaantal tsikbe’enil ichil tu láakal kaajo’ob yéetel ti’ tu láakal wíiniko’ob. 271

272

OLGA COSTA (1913-1993)

Obra: Vendedora de frutas, 1951 Óleo sobre tela, 195 x 245 cm Museo de Arte Moderno, INBA, CNCA

Campeche, Quintana Roo y Yucatán

SEP SECRETARÍA DE EDUCACIÓ N PÚBLICA

Sí) .£«

COMISION NACIONAL OE LIBROS OE TEXTO GRATUITOS