Maaya kan pʼéel. Método para el aprendizaje de la Lengua Maya. Cuarto curso

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN P’ÉEL MÉTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA CUARTO CURSO



MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso



Javier A. Gómez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN P’ÉEL MÉTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA CUARTO CURSO

JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE OTOÑO 2008



MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Universidad de Quintana Roo Blvd. Bahía esq. Ignacio Comonfort s/n Colonia del Bosque, Chetumal, Quintana Roo, México www.uqroo.mx Javier Abelardo Gómez Navarrete Segunda edición 2008 ISBN: Impreso en México Printed in México Ilustración y Diseño: Juan Manuel Salazar Felipe [email protected] Cuidado editorial: Magdalena Mulia Cabrera



INDICE INTRODUCCIÓN

9

UNIDAD ● Objetivos de la unidad Tsáab kaan Molay t’aano’ob junp’éel Meyaj junp’éel Óoxtúul x wáayo’ob Molay t’aano’ob ka’ap’éel Meyaj ka’ap’éel J ma’ atan Molay t’aano’ob óoxp’éel Meyaj óoxp’éel J wáay koot Molay t’aano’ob kanp’éel Meyaj kanp’éel Ooch yéetel t’eel Molay t’aano’ob jo’op’éel Meyaj jo’op’éel Kaxan tsikbal junp’éel Molay t’aano’ob wáakp’éel Túuntaj ka’anbale’ junp’éel

11 12 13 13 14 15 16 17 18 18 19 20 20 21 22 23 23 24 24

UNIDAD ●● Objetivos de la unidad In chan x ki’ichpam atan Molay t’aano’ob úukp’éel Meyaj wáakp’éel Suunen Molay t’aano’ob waxakp’éel Meyaj úukp’éel Chéen ta wo’olal Molay t’aano’ob bolonp’éel Meyaj waxakp’éel In paakat yéetel juntúul t’eel Molay t’aano’ob lajunp’éel Meyaj bolonp’éel X-ma’a xambil Meyaj lajun p’éel

29 30 31 31 32 32 33 33 34 35 35 36 37 37 38

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO



MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Kaxan tsikbal ka’ap’éel Molay t’aano’ob bulukp’éel Túuntaj ka’anbale’ ka’ap’éel

38 38 39

UNIDAD ●●● Objetivos de la unidad T’aano’ob yo’olal le meyaja’ Molay t’aano’ob lajka’ap’éel Meyaj buluk p’éel Ba’anten k’a’ana’an le ts’aak ku beeta’al ti’ u Kaajilo’ob Yucataano’ Molay t’aano’ob óoxlajunp’éel Meyaj lajka’a p’éel Ba’axten leyli’ u meyajta’ale’ Molay t’aano’ob kanlajunp’éel Meyaj óoxlajun p’éel Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob Molay t’aano’ob jo’olajunp’éel Meyaj kanlajun p’éel Maaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiw Molay t’aano’ob wáaklajunp’éel Meyaj jo’olajun p’éel Kaxan tsikbal óoxp’éel Molay t’aano’ob úuklajunp’éel Túuntaj ka’anbale’ óoxp’éel

43 44 44 46 47 47 49 49 50 50 51 52 53 53 54 54 55 56 57 57 58

UNIDAD ●●●● Objetivos de la unidad J ts’oon Molay t’aano’ob waxaklajunp’éel Meyaj wáak lajun p’éel X nuk ku’uk yéetel x chúukib Molay t’aano’ob bolonlajun p’éel Meyaj úuk lajun p’éel Juntúul óotsil j ts’oon kúuts Molay t’aano’ob junk’aal p’éel Meyaj waxak lajun p’éel Ba’ats’ yéetel áayin Molay t’aano’ob junp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj bolon lajun p’éel Noom

61 62 63 64 64 65 66 67 68 69 69 71 72 72



UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Molay t’aano’ob ka’ap’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj jun k’aal p’éel Kaxan tsikbal kanp’éel Molay t’aano’ob óoxp’éel ti’ ka’a k’aal Túuntaj ka’anbale’ kanp’éel

74 75 75 76 76

UNIDAD ▬ Objetivos de la unidad U suumil k’i’ik’ Mani Molay t’aano’ob kanp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj junp’éel ti’ ka’a k’aal U tsikbalil x ta’akumbinxunáan Molay t’aano’ob jo’op’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj ka’a p’eel ti’ ka’a k’aal Búulkaabil Molay t’aano’ob wáakp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj óox p’éel ti’ ka’a k’aal U xuul le yóok’ol kaaba’ Molay t’aano’ob úukp’éel ti’ ka’a k’aa l Meyaj kan p’éel ti’ ka’a k’aal K yuum Manuel Antonio Ay Molay t’aano’ob waxakp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj jo’o p’éel ti’ ka’a k’aal Kaxan tsikbal jo’o p’éel Molay t’aano’ob bolonp’éel ti’ ka’a k’aal Túuntaj ka’anbale’ jo’op’éel

81 82 83 84 84 86 87 87 89 90 90 92 93 93 95 96 97 97 98

UNIDAD ● Objetivos de la unidad Janal pixan Molay t’aano’ob lajunp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj wáak p’éel ti’ ka’a k’aal Chan baaj Molay t’aano’ob bulukp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj úuk p’éel ti’ ka’a k’aal Juntúul chi’ibal kaan yéetel juntúul juuj Molay t’aano’ob lajka’ap’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj waxak p’éel ti’ ka’a k’aal Ba’axten ku bebechtik u jo’ol le tóoloko’ Molay t’aano’ob óoxlajunp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj bolon p’éel ti’ ka’a k’aal Juntúul pu’juy yéetel juntúul kúuts

103 104 105 106 107 108 109 109 110 112 112 114 115 115 

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Molay t’aano’ob kanlajunp’éel ti’ ka’a k’aal Meyaj lajun p’éel ti’ ka’a k’aal Kaxan tsikbal wáak p’éel Molay t’aano’ob jo’olajunp’éel ti’ ka’a k’aal Túuntaj ka’anbale’ wáakp’éel

117 118 119 120 121

Bibliografía

123



Introducción

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

E

sta obra tiene como antecedente los libros denominados: MAAYA JUNP’ÉEL. Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Primer Curso, ( dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de Quintana Roo. 2002 ) MAAYA KA’AP’ÉEL. Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Segundo Curso (dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de Quintana Roo. 2004) y MAAYA ÓOXP’ÉEL Método para el aprendizaje de la Lengua Maya Tercer Curso de Javier Abelardo Gómez Navarrete, con cuyos contenidos establece una secuencia lingüística, pedagógica y psicológica. Los Objetivos Generales de este texto son: • Acrecentar el interés por el conocimiento del Idioma Maya como producto cultural. • Proseguir la adquisición del Idioma Maya en su expresión oral y escrita. • Incrementar la capacidad para comprender a la población maya parlante. • Reconocer la importancia que el idioma de estudio tiene como herramienta para cualquier profesional que trabaje en el área que habitan los mayas. • Incrementar la capacidad para escuchar, entender, hablar, leer y escribir en maya. En el caso de la Unidades I, III, IV, V y VI se propone una primera lectura de acercamiento al texto, seguida de la segunda que será de traducción con el apoyo, o no , del Diccionario ,según necesidades individuales, ya que cada texto tiene su Vocabulario. Después podrán formularse preguntas para sostener un diálogo que nos permita hacer funcionales los conocimientos. Es provechoso localizar expresiones idiomáticas para utilizar en la plática ocasional según convenga. Para cada módulo se propone una entrevista sobre los temas que se sugieren presentándose asimismo un cuestionario que puede ser utilizado así, o modificado, aumentando o substituyendo algunas interrogaciones. El material obtenido en las entrevistas debe ser escuchado para mejorar la capacidad de eficiencia auditiva, para traducir y para acrecentar nuestro bagaje semántico y cultural sobre el idioma meta. Como última actividad de cada Unidad se presenta una autoevaluación. En el caso de la Unidad II además de acrecentar nuestra eficacia en la comprensión del Idioma Maya y desarrollar nuestra capacidad de disfrute estético, propone como ejercicio escribir los poemas convertidos en prosa. Te deseamos mucho éxito en el aprendizaje de este idioma autóctono que constituye un producto cultural vivo, surgido, depurado, enriquecido, erosionado y revitalizado por el devenir socio-histórico de la Península de Yucatán. Cualquier observación, sugerencia o comentario sobre el idioma maya, la ortografía y la propuesta didáctica, será bien recibida. [email protected] [email protected]. EL AUTOR 

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 1 JAATSUL JUNP’ÉEL. OBJETIVOS •

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.



Que el alumno incremente su capacidad de comunicación escrita y oral a través de los diálogos.



Que al realizar una entrevista sobre La Comunidad se ejercite en la elaboración de preguntas y respuestas y en la traducción de material lingüístico.

Las lecciones de esta Unidad proceden del libro Maya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995. pp. 20-21, 28-29, 36-37, 44-45, 60-61. Los Ejercicios , Vocabularios y Autoevaluación fueron diseñados por el Autor.

11

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Tsáab kaan Ki’ichkelem Yuume’ tu ya’alaj ti’ tsáab kaan beya’: te’ yóok’ol le úuk’uma’ yaan u máan óoxp’éel cheemi’, ti’ ka’ap’éele’ ti’ yaan kíimili’, ba’ale’ wa ka na’atik le junp’éel tu’ux mina’an kíimilo’, teeche’ ma’atan a jáan kíimil. Tsáab kaane’ sen yaan u na’at, tu cha’aj u máan yáax junp’éeli’, chéen ku bisik ba’alo’ob tu’utak. Bey tu beetaj yéetel uláak’, chuup yéetel wíiniko’ob. Ba’ale’ ka’a k’uch u yóoxp’éelile’, mixba’aI ku taasik, ka tu pikch’intubai’. Le beetik túune’, le tsáab kaano’ ma’atan u kíimil

12

tu lu’umil, je jayp’éel ja’ab ku máan ich u kuxtale’ ki’ichkelem Yuume’ ku síik ti’ uláak’ u yoot’el. P’il a wich: le tuukul yóok’ol tsáab kaano’, layli’ u yiIa’al tu noj lu’umil Quintana Roo, Yucatán, bey xan tu lu’umil Campech. Tu k’iinilo’ob ja’aja’alile’ kaano’obe’ ku k’exiko’ob u yoot’elo’ob. Tsáab kaane’ le kéen u k’ex u yoot’ele’ ku nojochtal u tsáab. Yuum José Díaz Bolioe’ tu ts’íibtaj junp’éel xook yóok’lal le kaana’, tuméen ku tuukultik letie’ tsáab kaano’ u ts’amaj u tuukulil u ja’abil Maayao’ob.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB JUNP’ÉEL. 1.-Tsáab kaan.-Víbora de cascabel. 2.-Ki’ichkelem yuum.-Precioso señor (Dios) 3.-Le úuk’uma’.-Este río. 4.-Chéemi’.- Cayuco, barco. 5.-Kíimili’.- Muerte 6.-Yaan u na’at.-Tiene inteligencia

o entendimiento.

7.-Tu cha’aj u máan.-La dejó pasar. 8.-Yáax junp’éeli’.-La primera 9.-Ba’alo’ob tu’utak.-Cosas podridas. 10.-Chuup yéetel wíiniko’ob.-Llena de hombres. 11.- K’uch u yóoxp’éeli’.-Llegó la tercera 12.- .-Tu pikch’intuba’i’.-Se arrojó 13.- Ku síikti’ uláak’.-Le regalan otro 14.- Ja’aja’alile.-Época de lluvias 15.-Ku k’exiko’ob u yoot’elo’ob.-Cambian de piel 16.-Ku nojochtal u tsáab.-Se engrandece su crótalo 17.-U tuukulil u ja’abil maayao’ob.-El pensamiento o sabiduría del año maya.

MEYAJ JUNP’ÉEL A KA’AJ MEENTIK LE K’ÁAT CHI’OB TI’AAN YÁANAL, TI’ JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL UTIA’AL U CHAN TSIKBAL TA WÉETE 1.-¿Bix u k’aaba le xook táant a meentaj? 2.-¿Ba’ax tu ya’alaj Ki’ichkelem Yuum ti’e tsáab kaano’? 3.-¿Ba’ax bíin u náajaltej le tsáab kaane’ wáa ku na’atik ti’ máakamáak cheem mina’an kíimilo’? 4.-¿Yéetel ba’ax chuupa’an le cheem yáax máani?

13

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

5.-¿Ba’ax tu méentaj le tsáab kaane’, le káan tu yilaj táan u máan u yóoxp’éeli’ ti le cheemo’ob? 6.-¿Ba’ax ku síik ti’ tsáab kaan Ki’ichkelem Yuum le káan u máan junp’éel ja’ab? 7.-¿Ba’ax k’iin u k’exik u yoot’el le tsáab kaano’? 8.-¿Ba’ax ku yúuchul ti’ tsáab kaano le kéen u k’exku yoot’el? 9.-¿Ba’ax tu ts’íibtaj yuum José Díaz Bolio yóok’lal le kaana’? 10¿A wilmaj juntúul tsáab kaane’?

Óoxtúul x wáayo’ob Juntéenake’ yaanji óoxtúul x ch’úupalalo’ob chéen bey u máano’ob ich le kaajo’. Juntúule’ ts’o’ok u beel, ka’a bin kaajtal tu yotoch u yíicham, ka’a ok áak’abile’, chilajo’ob weenel. Ka’a sáaschaje’ le atantsilo’ bin maan, ka’a tu yilaj u láak’o’ob. Ts’o’ok u chan tsikbalo’obe’ ka’ tu ya’alo’ob beya’: Bey túuno’ chúumuk áak’ab kéen jóok’o’on ja’asaj óol. Ts’o’ok u maano’obe’ ka’a bino’ob tu yotocho’ob. Le ka’a tu chukaj chúumuk áak’abe’, le atantsile’ ma’ weenki’ ka’a tu yu’ubaj bey u taal u xíinbal chiibo’obe’ Lelo’oba u Iáak’o’ob ,chéen ba’ale’ u suutmubao’ob ba’alche’il. Atantsile’ líik’ij, tu pots’aj u jo’ol ka’a tu ts’áaj tu paach joonaj, u yíichame’ táan u weenel. Letie’ bin ja’asaj óol yéetel u láak’o’ob. Ka’a suunaji’ tu ka’a ts’áaj u jo’ol, ka chilaj weenel yéetel u yíichame. Leti’ tu k’áat chi’taj beya’ : ¿Ba’axten jach síis a wíinkiliI? Tuméen teene’ ma’atech in tep’kinbaj. Tu láak’ k’iine’ bin maan tu ka’atéen, ka’a tu yilaj u láak’o’ob, ka’a tu ch’a’ajo’ob u

14

k’aax t’aanil u ka’a jóok’olo’ob ja’asaj óol. Beyo’ ka’a k’uch chúumuk áak’abile’ máan ch’a’abil tu ka’atéen. Tu yóoxp’éel k’íine’ ka’a bin maane’, u yíichame’ jo’op’ u tuukultik ¿Ba’axten tin wu’uyaj ke’el o’oniajk? yaan in beetik bey táan in weenele’ utia’al in wilik wa’a ku líik’il in watan. Chúumuk áak’abe’ tu yu’ubaj bey táan u yawat chiibo’ob te’ táankabo’, ma’a tu beetaj mixba’ali’, chéen ka tu yilaj u líik’il u yatan, tu pots’aj u jo’ol ka tu bisaj tu paach so’oy ka’a bin yéetel u láak’o’ob. Le máake’ jak’a’an u yóol, ka’a tu machaj ta’abe ka’a biin tu paach le so’oyo’, ka’a tu cho’aj ti’ le jo’ole’, tuméen letie’ u yoojel beyo’ ma’atan u ka’a ts’áaik u jo’ol le yatano’. Lela’ ka’a suunaji’ ka’a tu yóotaj u ts’aaj u jo’ole ma’a paajchaji’, ka’a jo’op’ u yaawat yéetel u yóok’ol. Tu láak’ k’íine’ táan u biin ich kool le íichantsile’ tu yilaj u jo’ol u yatane’ u biin tu paach, chéen ti’ lelo’, ka’a tu chukaj, ka’a tu pulaj ich junp’éel ch’e’en. Bey ts’o’oksabik juntúul le x wáaya’, ba’ale’ le láak’ ka’atúule’ ma’ ojéela’an tu’ux ts’o’okobi’.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB KA’AP’ÉEL. .

X wáayo’ob.- Brujas

.

Juntéenake’ yaanji’.- Una vez hubo

.

Ka’a ok áak’abile’.- Cuando entró la noche

4.

Chilajo’ob weenel.- Se acostaron a dormir

.

Ka’a sáaschaje’.- Cuando amaneció

.

Chúumuk áak’ab.- A media noche

.

Ja’asaj óol.- Asustar

.

Tu yotocho’ob.- En casa de ellas (ellos)

.

Ma’ weenki’.- No había dormido.





0. Tu yu’ubaj.- Oyó

15

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

. Suutmubao’ob ba’alche’il.- Convertidos en animales . Ka’a líik’ij.- Y se levantó . Ka’a suunaji’.- Cuando regresó 4. Tu k’áat chi’itaj beya’.- Le preguntó así . Jach síis a wíinkilil.- Está muy frío tu cuerpo . Ma’ateech in tep’kinbaj.- No me tapo . Jo’op’ u tuukultik.- Comenzó a pensar . Ke’el o’oniajk.- Frío, anoche . Te’ táankabo’.- En el patio. 0. Tu machaj ta’abe’.- Agarró sal. . Ka’a tu pulaj.- Y la tiró.

MEYAJ KA’A P’ÉEL YÉETEL LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL. 1.-¿Ba’ax yaanji juntéennake’? 2.-¿Ba’ax ku beetko’ob le óoxtúul x ch’úupalo’ob? 3.-¿Tu’ux biin u káajtal le juntúul ts’o’oka’an u beel? 4.-¿Ba’ax tu meentaj le atansilo’ ka’a sáaschaje’? 5.-¿Ba’ax tu ya’alo’ob le x ch’úupalal, le káan ts’o’ok u chan tsikbalo’obe’? 6.-¿Ba’ax tu yu’ubaj le atantsile’ le ka’a tu chukaj chúumuk áak’abe’? 7.-Le kéen líik’ le atantsile’ ¿Ba’ax tu meentaj? 8.-¿Ba’ax biin u beete le atantsilo’ yéetel u láak’o’ob? 9.-Káan suunaji’ le atantsilo’ ¿Ba’ax tu meentaj? 10.-¿Ba’ax tu núukaj ti’ u yíicham le kéen k’áatab ti’ ba’axteen jach síis u wíinkilil? 11.-¿Ba’ax tu meentaj le atantsilo’ tu láak’ k’iine’? 12.-¿Ba’ax jo’op’ u tuukultik u yíichame’? 13.-¿Ba’anten bíin u meentej bey táan u weenele’?

14.-¿Ba’ax tu yilaj le xiibo’?



15.-¿Ba’ax tu yilaj le íichamtsile’, le táan u biin ich kool?

16

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

J Ma’ atan Juntúul nojoch wíiníke’ kíim u yatan. Ka’a j kíim u yatane’ chéen u yaak’il u páak’al chúuj p’áati’. Le nojoch máaka’ jach ku tuukultik u yatan, le kéen u’uluk ichil u koole’ leti’ beetik ba’al u jáantej, ku p’o’ik u nook’, ku míistik u yotoch. Jach náak u yóole’ ka’a tu tuukultaj : buka’aj utsil wa’a yaan máax beetik ba’al in jaant tin wotoche’. Buka’aj kun ki’imakchajal in wóole’, le kéen u’ulkene’ beeta’anili’ in wo’oche’. Sáamsamal bey u tuukultiko’, tak ka’a j k’uch u k’íinil le u yaayanilo’. Ka’a j k’uch tu yotoche’ yóok’ol u ch’áak che’il u k’óobene’ ti’ yaan u jomaíl u yo’och waají, ku yilik u kuumil u yo’oche’ juntúul x kaax chaka’ani’, míista’an u yotoch, p’o’a’an u nook’;

bey úuchik u máan uláak’ k’iino’ob. Letie’ ma’ u yojel máax beetik le meyajo’, ka’a jo’op’ u ch’úuktik máax beetik, sáamsamal u ts’a’akuba u yilae’ chéen ba’ale’ ku weenel. Ka’a j k’uch u k’íinil u yilik máax beetike’, na’ak tu mooyil u yotoch u ch’úuktej. Chéen ka’a tu yilaj u yokol óoxtúul x ch’úupalalo’ob tu naajile’, mina’an u nook’o’ob, ka’a tu yilaj bix úuchik u janjan beetiko’ob waaj, janal, míis yéetel p’o’. Ku sáastal tu láak’ k’iine’ ka’a jóop’ u ch’úuktik tu’ux u taal le x ch’úupalalo’obo’. Ja’ak’ u yóol ka’a tu yilaj letie’ u páak’al chúuj u yatan, yaan óoxp’éel le u nukuch icho’, leti’ob ku suutkubao’ob x ch’úupilo’ob.

17

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXP’ÉEL. .

Ma’ atan.- Soltero, viudo

.

Kíim u yatan.- Murió su esposa

.

Yaak’il u páak’al.- Guía de su sembrado

4.

Le kéen u’uluk .- Cuando llegaba

.

Ku p’o’oik.- Lavaba

.

Ku míistik.- Barría

.

Náak u yóole’.- Se fastidió

.

Buka’aj utsil .- Cuánto bueno

.

Ki’imakchajal in wóol .- Me alegro





0. Tak ka’aj k’uch.- hasta que llegó . Le u yaayanilo’.- Lo deseado . U ch’áak che’il.- Mesa . U jomail u yo’och waaj.- El porta tortillas 4. U kuumil.- su olla . X kaax chaka’ani’.- Gallina guisada . Jo’op’ u ch’úuktik.- Comenzó a espiar . Na’ak tu mooyil.- Subió al rincón de la casa . Óoxtúul x ch’úupalalo’ob.- Tres muchachas . Mina’an u nook’o’ob.- Desnudas 0. Nukuch icho’ob.- Grandes frutos . Ku suutkuba’ob.- Se convertían

MEYAJ ÓOXP’ÉEL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL BÍIN A TSIKBAL. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHIO’OB YAAN YÁANAL

18

.

¿Ba’ax ku tsikbalta’ale yóok’ol le nojoch wíinike’?

.

¿Ba’ax p’áati’?

.

¿Ba’ax ku meentik le kéen u’uluk ich u koole’?

4.

Káan jach náak u yóol ¿ba’ax tu tuukultaj?

.

Káa j k’uch tu yotoche’ ¿ba’ax tu kaxantal yóok’ol u ch’áak che’il u k’óobene’?

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

.

¿Ba’ax tu yilaj ich u kuum u yo’oche’?

.

¿Kuxtun u nook’?

.

¿Ba’anten jo’op’ u ch’úuktik máax beetik?

.

¿Tu’ux na’ak utia’al u ch’úuktej?

0. ¿Ba’anten ja’ak’ u yóol?

J Wáay Koot Ku tsikbaltik le úuchben máako’obo’, le wáay kóoto’ juntúul máak jach aayik’al tuméen yaan u kúuchil kóonol tu’ux yaan jejelás ba’alo’ob ku kóonik. Leti’ kóonik ba’alo’ob ti’ le kaajnáalilo’obo’, bey xan ku k’amik ba’alo’ob ti’ob, ku ts’áaik táak’in tio’olal. Wáa yaan ba’al ku k’áata’al ti’ utia’al maanbil mina’an tie’, ku ya’alik ti’ le máax ku maano’: Ka suunakeech sáamal a wilae’, tuméen sáamal u taasa’al teen. Le kéen aak’abchajke’ ku suutkubáail j ch’íich’il, bey bin wáay kóotile’. Xiik’nalil u biin tak tu kaajil Jo’ u ch’a’a’ u kóonol, yéet taal le ba’alo’ob kéen suunak tu yotocho’, ma’ sáasak ku suuti’, ku ya’ala’ale’ óokolbil bin u beetik. Tu sáastal káan xi’iko’ob j maane’ ku yiliko’obe’ ch’ech’ejkil u kúuchiI u kóonol tu ka’aten, yéetel le ba’al mina’an tie’ yaan. Ku ya’aliko’obe’ bix u beetik ma’ach u mina’antal mix ba’al ti’. Ku ts’o’okole’ ma’ach k ilik u taasa’aI ba’alo’ob ti’ tuméen kiis buuts’.

19

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB KANP’ÉEL. 1.- J-Wáay koot .- Brujo águila bermeja 2.- Úuchben máako’obo’.- Hombres viejos 3.- Jach aayik’al .- Muy rico 4.- U kúuchil kóonol .- Su tienda 5.- Jejelás ba’alo’ob .- Diferentes cosas 6.- Le kaajnáalilo’ob.- Los habitantes



7.- Táak’iin tio’olal.- Dinero por… 8.- Ku k’áatal ti’.- Le pedían



9.- Ka suunakeech.- Que regreses 10.- Taasa’al teen.- Me lo traerán 11.- Ku suutkuba’il.- Se convertía 12.- Xiik’nalil u biin.- Se iba volando 13.- Ch’a’a u kóonol.- Tomar su mercancía 14.- Ma’ sáasak.- No había aclarado 15.- Káan xi’iko’ob.- Cuando iban 16.- Ch’ech’ejkil.- Muy lleno, repleto 17.- Ma’ach u mina’antal.- Nunca dejaba de haber 18.- Kiis buuts’.- Autobús

MEYAJ KANP’ÉEL A KA’AJ A TSIKBAL YÉETEL A WÉET KA’ANBALO’OB. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’OB LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL. 1.- ¿Ba’ax u k’áat ya’al J Wáay Koot? 2.- ¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob le úuchben máako’obo’? 3.- ¿Ti’ máax ku kóonik le ba’alo’ob? 4.- ¿Ba’ax ku ya’alike’ wáa yaan ba’al u k’áalta’al ti’ mina’an tie’? 5.- ¿Ba’ax ku meentik le kéen aak’abchajke’? 6.- ¿Bix ku biin le J Wáay Kooto’? 7.- ¿Tak tu’ux ku k’uchul le J Wáay Kooto’? 8.- ¿Ba’ax lat’ab k’iin ku suunak tu yotoch?

20

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.- Tu sáastal kan xi’iko’ob j-maane’ ¿ba’ax ku yiliko’ob? 10.- ¿Ba’ax ma’ach u yiliko’ob?

Ooch yéetel t’eel Aanchaj juntúul ooch táan bin u máan u kaxant ba’al u jaante’ tuméen jach wi’ij. Le táan u máano’ ka tu yilaj táan u máan u pa’as juntúul nuxib t’eel. Náats’ le ooch yiknal le t’eelo, káa tu k’áata ti’ beya: ¿B a’ax ka beetik nuxib t’eel? • Mix ba’al, chéen táan in máan in kaxt in wo’och • Ooch: ¿Ba’axten ma’ ta kanaj je’ex a kíimen ts’éyuum? tuméen a ts’éyuum jach táaj t’eel, tuméen chéen yéet yaawate’ku ja’asik yóol wíinik, kú muuts’ik u yiche’ ku ch’íikik u pool

lu’ume’ ku yaawat. Ka’a tu yu’uba nuxib t’eele’, le ku beetik je’ex a’alab tio’: tu jich’ muts’taj u yich ka’a tu xóolch’intaj u pool lu’um ka káaj u yaawat; le ku la’ap’al tu pool tuméen nuxib ooch. Ka’a jo’op’ u bisa’al óotsil nuxib t’eel tuméen le nuxib oocho’. Jach taitak u k’usa’al tu’ux ku jantbile’, le t’eelo’, ka’a jo’op’ u tuukultik bix ken u ya’al ti’ le oocho’ utia’al ka’a cha’abak. -T’eel : a’alten túun ooch, ba’al atia’al le ka bisik. Le ka’a jáap u chi’ utia’al u núukik ooche’, le ku po’ots’chi’itik le t’eelo’, ka puts’ti’. Óotsil ooche’ p’aat x ma’ jaanlil.

21

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JO’OP’ÉEL. 1.-Ooch yéetel t’eel .- La sarigüella y el gallo.



2.- Aanchaj juntúul .- Hubo un 3.-Kaxant ba’al.- Buscando cosas.



4.-Jach wi’ij.- Muy hambriento. 5.-Pa’as.- Escarbando 6.-Náats’ yiknal.- Se acercó a él. 7.-Káa tu k’áataj ti’.- Y le preguntó. 8.-Mixba’al .- Nada 9.-In kaxt in wo’och .- Buscando mi comida. 10.-Ma’ ta kanaj .- No aprendiste. 11.-A kíimen ts’e yuum .- Tu tío muerto 12.-Jach táaj t’eel .- Es muy gallo. 13.-Yéet yaawate’ .- Con su grito.



14.-Ku ja’asik yóol .- Asusta. 15.-Ku muuts’ik u yiche’ .- Cerró los ojos. 16.-Ka’a tu yu’ubaj .- Y escuchó. 17.-Je’ex a’alabti’o’ .- Como le dijeron. 18.-Xóolch’intaj u pool.- Inclinó su cabeza. 19.-La’ap’al u pool .- Le apresaron la cabeza. 20.-Ka’a jo’op’ u bisa’al .- Y comenzaron a llevarlo. 21.-Jach taitak .- Ya casi. 22.-Ka’a cha’abak.- Que lo soltaran. 23.-A’alteen túun.- Dime entonces. 24.-Ba’al atia’al .- Es cosa tuya. 25.-Ka’a jáap u chi’.- Y abrió su boca. 26.-Ka’a puts’ti’.- Y se le escapó.

22

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JO’O P’ÉEL YAAN A TSIKBAL YÉETEL A WÉET KA’ANBALO’OB. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’OB LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL. 1.-¿Ba’ax ku biin u máan u kaxant le oocho’? 2.-¿Máax tu yilaj táan u máan pa’as? 3.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e t’eelo’ le oocho’? 4.-¿Ba’ax tu núukaj le t’eelo’? 5.-¿Ba’ax suuk u meentik ka’achi’ u ts’é yuum ti’e t’eelo’? 6.-¿Ba’ax tu beetaj nuxib t’eel ka’a tu yu’ubaj? 7.-¿Ba’ax tu meentaj le nuxib ooch? 8.-Le táan u bisa’al ¿Ba’ax jo’op’ u tuukultik le t’eele’? 9.-¿Ba’ax tu ya’alaj le t’eelo’ ti’e nuxib oocho’? 10.-¿Ba’ax tu meentaj le t’eelo le káan jáap u chi’ le oocho’?

KAXAN TSIKBAL JUNP’ÉEL TSIKBALNEN YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL WÁA YÉETEL JUNTÚUL XIIB YÓOK’LAL U KAAJAL 1.-¿Bix u k’aaba’ a kaajal tu’ux síijeech? 2.-¿Naats’ waye’ wáa náach? 3.-¿Yaan k’íiwik ta kaajal? 4.-¿Nojoch wáa chichan le k’unaj? ¿ pak’inaaji’? 5.-¿Kuxtun u kúuchil tu’ux ku táanlaj máak le nojoch jaalachil? 6.-¿Ba’ax kúuchil báaxal ts’aka’an ta kaajal? 7.-¿Ba’ax meyaj ku beetko’ob le xiibo’ob? 8.-¿Kuxtun le ko’olelo’ob ba’ax meyaj ku meentiko’ob? 9.-¿Bik’iin u beetal u cha’anil a kaajal? 10.- Wáa táak in biin xíinbal ta kaajal,¿ Bix je’e in biine’? 11.-Te’elo’, ¿T u’ux je’e u páajtal in yaantal? 12.-¿Yaan tu’ux u kóonol janalbe’eno’ob wáa janal?

23

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB WÁAKP’ÉEL. 1.-A kaajal.- Tu pueblo.



2.- Tu’ux síijeech.- Donde naciste. 3.-K’íiwik.- Plaza, parque. 4.-Le k’uj naaje’.- La iglesia o templo. 5.-¿Pak’inaaji’?.- Es de mampostería. 6.-Tu’ux ku táanlaj máak.- Donde se atiende a las personas.



7.-Nojoch jaalachil.- Autoridad. 8.-Kúuchil báaxal.- Cancha, campo deportivo. 9.-Ts’aka’an ta kaajal.- Existe en tu pueblo. 10.-U cha’anil a kaajal.- La fiesta de tu pueblo. 11.-¿Bix je’e in biine’? .- ¿Cómo puedo ir? 12.-U páajtal in yaantal.- Puedo alojarme.



13.-Janalbe’eno’ob.- Alimentos.

AUTOEVALUACIÓN TÚUNTAJ KA’ANBALE’ JUNP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD JUNP’ÉEL.

● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-Dios (Precioso Señor)

11.-Llena con hombres

2.-Ahí encima o sobre

12.-Nada traía

3.-Tres canoas

13.-En su tierra

4.-Te tienes que morir 14.-Preciosa mujer

24

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Cosas podridas 15.-Se tiró 6.-Si lo entiendes 16.- Otra piel 7.-Tú no te vas a morir pronto 17.-Abre los ojos 8.-Serpiente de cascabel 18.-El pensamiento sobre la serpiente de cascabel 9.-Dejó que pasen 19.-Siempre se ve 10.-Por eso entonces 20.-En los días de lluvia

●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’ 1.-Juntéenake’ yaanji 11.-U suutmuba’ob ba’alche’ilo’ob 2.-Tu yotoch u yíicham 12.-¿Ba’axten jach síis a wíinkilil 3.-Chilajo’ob weenel 13.-Ma’ateech in tep’kinbaj 4.-Tu ya’alo’ob beya’ 14.-Ka tu ch’a’ajo’ob u t’aanil 5.-Jóok’o’on ja’ajsaj óol 15.-Ich le kaajo’ 6.-Ka’aj sáaschaje’ 16.-Ka’a jo’op’ u yawat 7.- Tu chukaj ch’uumuk áak’abe’ 17.-Le atantsilo’ 8.-Ka’a tu yu’ubaj 18.-Le atantsile’ ma’ weenki’ 9.-Chéen bey u máano’ob 19.-Juntúule’ ts’o’ok u beel 10.- Ka’a biino’ob tu yotocho’ob 20.-Ka’a tu yilaj u láak’o’ob

25

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ 1.-¿Ba’ax ku tsikbalta’ale’ 11.-¿Ba’ax p’áati’ Yóok’ol le nojoch wíimike´? 2.-¿Ba’ax ku mentík 12.-¿Ba’ax ku tsikbaltiko’ob le kéen u’uluk ich kool? le úuchben máako’obo’? 3.-Káan jach náak u yóol 13.-¿Ti’ máax ku konik le ¿ba’ax tu tuukultaj? le ba’alo’ob? 4.-¿Ba’ax tu kaxantaj yóok’ol u 14.-¿Ba’ax ku ya’alike’ wáa ch’áak che’il u k’óobene’ yaan ba’al u k’áata’al ti’e mina’an? 5.-¿Ba’ax tu yilaj ich u kuum 15.-¿Ba’ax ku meentik le u yo’ochele’? kéen áak’abchajake’? 6.-¿Kuxtun u nook’? 16.-¿Bix ku bin le J wáay kooto’? 7.-¿Ba’anten jo’op’ u ch’úuktik 17.-¿Ba’ax lat’ab k’iin ku suunak máax beetik? tu yotoch? 8.-¿Tu’ux na’ak utia’al u ch’úuktej? 18.-Tak tu’ux ku k’uchul le J wáay kooto’? 9.-¿Ba’anten ja’ak’ u yóol? 19.-¿Ba’ax ku yiliko’ob tu sáastal káan xi’iko’ob maane’? 10.-¿Ba’ax u k’áat ya’al J Wáay koot? 20.-¿Ba’ax ma’ach u yiliko’ob?

●●●● TS’ÍIBT LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-Aanchaj juntúul ooch 11.-Ka’a tu yu’ubaj nuxib t’eele’ 2.-U kaxant ba’al u jante’ 12.-Ka’a jo’op’ u bisa’al

26

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-Jach wi’ij 13.-Jach taitak u k’usa’al 4.-Táan u máan pa’as 14.-U tuukultik bix ken u ya’al ti’e oocho’ 5.-Yiknal le t’eelo’ 15.-Utia’al ka’a cha’abak 6.-Mix ba’al 16.-Ku ch’íikik u pool lu’ume’ 7.-¿Ba’axten ma’ ta kanaj? 17.-Ka’a tu xóolch’intaj u pool lu’um 8.-Tuméen a ts’e’ yuum jach t’eel 18.-Tu’ux ku jantbile’ 9.-Chéen yéet yawate’ 19.-Le ku la’ap’al u pool 10.-Ku muuts’ik u yiche’ 20.-Le ka’a jáap u chi’.

TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

27

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

28

Javier A. Gómez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 2 JAATSUL KA’AP’ÉEL. OBJETIVOS •

Que el estudiante aumente su dominio del idioma meta con la lectura de poemas y su escritura en prosa.



Que el alumno al realizar una entrevista sobre La Agricultura Tradicional, se ejercite en la formulación de preguntas y en la traducción del material lingüístico auténtico, acrecentando simultáneamente su conocimiento socioeconómico sobre el pueblo maya.

Los poemas de esta Unidad proceden del libro Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 50, 92-93, 108-109, 148-149. El poema X-ma’a xambil procede de Uaualal. Revista

trimestral

número 3,

bilingüe

maya-español,

Año 1, Bacalar, Quintana Roo,

abril, mayo, junio de 1998.Todos los ejercicios, vocabulario y Autoevaluación fueron diseñados por el Autor.

29

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

In chan x ki’ichpam atan

Alfredo Jesús Cuevas. In chan x ki’ichpam atan, yaan k’iin kéen kójkeen tánae táan sakche’ej ka wéemsik in kuuch, ka tuupik u ts’íikil in paakat ka méek’keen ka léechtik in kaal yéetel u k’aal a k’ab ka taak’ik a táan jo’ol yéetel in táan jo’olal ka chan ts’u’uts’keen tin chi’ ka t’iinik in k’áan ka luk’sik in xanab ka jiit’ik a k’ab yéetel in k’ab ka báaytik u tso’otsel in jo’ol ka bibits’ik in xikin ka bibits’ik in tux, ka ki’ wit’ik in nak’, ka jaaxtik u muk’ in wook ka chan julk’ab ichil u témil in chowak eex ka yot’ cháachik in náajalt u ts’o’okole’ ka ki’ tookikteen

30

Pequeña y bella esposa Mi pequeña y bella esposa cuando llego a casa estás sonriendo me bajas la carga me apagas el enfado de la mirada, me abrazas enlazas mi garganta con el candado de tus brazos juntas tu frente con mi frente me besas suavemente en la boca guindas mi hamaca me quitas los zapatos tejes tu mano con la mía acaricias mi cabellera me aprietas de las orejas, me acaricias los hoyuelos, me ciñes de la cintura, me frotas en los muslos introduces suavemente tu mano en la bolsa de mi pantalón manoseas mi salario después dulcemente me lo quitas.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB ÚUKP’ÉEL. 1.-In x ki’ichpam .- Mi bella 2.- Kéen kójkeen .- Cuando llego 3.-Sakche’ej.- Sonrisa 4.-Ka wéemsik .- Bajas 5.-In kuuch .- Mi carga 6.-Ka tuupik .- Apagas 7.-U ts’íikil .- El enojo 8.-Ka méek’keen .- Me abrazas 9.-Ka léechtik .- Enlazas 10.-K’aal a k’abo’ob .- Candado de tus brazos 11.-Ka taak’ik .- Pegas 12.-A táan jo’ol .- Tu frente 13.-Ka ts’u’uts’keen .- Me besas



14.-Ka t’iinik in k’áan .- Tiendes mi hamaca 15.-Ka luksik .- Quitas 16.-Ka jiit’ik .- Tejes 17.-Ka báaytik .- Acaricias 18.-Ka bibits’ik : Aprietas 19.-Ka wit’ik .- Ciñes 20.-Ka jaaxtik .- Frotas, pasas la mano 21.-Ka chan julk’ab .- Metes la mano 22.-Témil in chowak eex .- Bolsa del pantalón 23.-Ka yot’ cháachik.- Manoseas 24.-Ka tookikteen .- Me lo quitas

MEYAJ WÁAK P’ÉEL KU TS’O’OK A XOOKIK JACH TU BEEL LE IIK’ T’AAN “IN CHAN X KI’ICHPAM ATAN” A KA’AJ TS’ÍIBTIK LE BA’AX TA NA’ATAJ JE’BIX SUUK A TSIKBAL.

31

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Suunen

Ko’olel ti’ teen ts’o’ok a náachtal, mi’in wojel ba’ax úuch in beetki; tio’olal tin tuukul ta wo’olal le beetik tin wu’uyik tin kíimil. Tuméen teech in yakumeech, tin puksi’ik’al teech kaaja’aneech, in k’áate’ ka’a suunakeech, in yakunal kin ts’aik ti’ teech. Ts’o’ok u séen máan ya’abkach k’iino’ob, chéen tin séen tuukul ta wo’olal u k’a’ajsikten u ya’abkach ba’alo’ob, in puksi’ik’al yéetel yaj óolal. Kin wu’uyik ka biinitik teen, tia’al ka’a páajchajak in kuxtal, ka’a suunakeech tin wiknal, ta tséel in k’áat antal. Gerardo Can Pat

MOLAY T’AANO’OB WAXAKP’ÉEL. 1.-Suunen .- Regresa 2.- Ti’ teen .- De mí 3.-Ts’o’ok a náachtal .- Ya te alejaste 4.-Mi’in wojel .- No sé 5.-Ba’ax úuch in beetki .- Qué hice 6.-Ta wo’olal : Por tu culpa 7.-Tin wu’uyik .- Siento, oigo 8.-Tin kíimil .- Me estoy muriendo 9.-In yaakumeech .- Te amo 10.-Teech kaaja’aneech.- Tú vives 11.-In k’áate’ .- Quiero 12.-In yaakunal .- Mi amor 32

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

13.- Kin ts’aik ti’ teech .- Te lo doy 14.-Ts’o’ok u séen máan .- Ya pasaron 15.-Ya’abkach k’iino’ob .- muchos días 16.-Tin séen tuukul .- Estoy pensando mucho 17.-U k’a’ajsikteen .- Me recuerda 18.-Yéetel yaj óolal .- Con tristeza 19.-Ka biinik teen .- Que me hace falta 20.-Ka’a páajchajak .- Que pueda 21.-Tin wiknal .- Conmigo 22.-Ta tséel .- A tu lado 23.-In k’áat aantal.- Quiero estar

MEYAJ ÚUKP’ÉEL

YÁAX BIIN XOOKIK LEN MA’ALOB LE IIK’ T’AAN “SUUNEN” JE’KA’ YAAN A TS’ÍIBTIK YÉETEL A T’AANO’OB LE BA’AX TA NA’ATAJ, JE’EBIX SUUKA’AN A TSIKBAL

Chéen ta wo’olal

Chéen ta wo’olal chan x ch’úup, chéen ta wo’olal chéen ta wo’olal ku yok’ol in puksi’ik’al chéen ta wo’olal chan x ch’úup, chéen ta wo’olal, chéen ta wo’olal tio’olal ki’ichpamil. Ba’ax úuch in beetik ki’ichpan x ch’úupal, utia’al a ts’áaikten a yaakunaj; teeche’ kaaja’aneech tin puksi’ik’al, ma’atech in tu’ubseech chan sak pakal. Ich tuláakal ti’ ko’olelo’ob, in wilke’ teech u taj ki’ichpamil; jach táaj jats’uts in wilka wicho’ob, bey u yicho’ob juntúul ko’olebil. Wa teech ka wóotik ka’a ts’o’okokbel, kin maaniktech junp’éel jats’uts bóoch’; wa k’áat kin we’estech in yaakunal sáamal kin káajsik junp’éel k otoch.

33

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Wa tio’olal k ya’ala’al bin óotsileen. ma’ tuukultik tio’olal lelo’ x ch’úupal, in puksi’ik’al yéetel in kuxtal kin k’uubik teech yéetel yaakunal. Gerardo Can Pat

MOLAY T’AANO’OB BOLONP’ÉEL. 1.-Chéen ta wo’olal .- Sólo por tu culpa 2.- Chan x ch’úup .- Muchachita 3.-Ku yok’ol .- Llora 4.-In puksi’ik’al .- Mi corazón 5.-Tio’ol a ki’ikpamil .- Por tu belleza 6.-Ba’ax úuch in beetik .- Qué hice 7.-Ts’áaikteen a yaakunaj .- Dame tu amor 8.-Kaaja’aneech .- Vives, radicas 9.-Ma’ateech in tu’ubseech.- No te olvidaré 10.-Chan sak pakal .- Paloma blanca 11.-Ich tuláakal .- Entre todas 12.-Ti’ ko’olelo’ob .- De las mujeres 13.- In wilke’ (In wilike’) .- Veo 14.-Táaj jats’uts .- Muy bonita 15.-Bey u yicho’ob .- Como sus ojos 16.-Juntúul ko’olebil .- Una virgen 17.-Wáa teech ka wóotik .- Si tu quieres 18.-Kin maanikteech .- Te compro 19.-Jats’uts bóoch’ .- Rebozo bonito 20.-Kin we’esteech .- Te muestro 21.-Junp’éel otoch .- Una casa 22.-Bin óotsileen.- Que soy pobre 23.-Ma’ a tuukultik .- No lo pienses 24.-Yéetel in kuxtal .- Con mi vida 25.-Kin k’uubik teech .- Te entrego 26.-Sáamal kin káajsik .- Mañana comienzo

34

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK P’ÉEL

BAT’AN BIIN A XOOKIK LENKECH MA’ALOB LE IIK’ T’AAN “CHÉEN TA WO’OLAL”, KU TS’O’OKOLE’ A KA’AJ TS’ÍIBT LE BA’AX TA NA’ATAJ, JE’EBIX SUUKA’AN A TSIKBAL.

In paakat yéetel juntúul t’eel

In paakate’ tu yáalkab báaxal yóok’ol koot. ma’ náachchaji’. ka’á t’ochpaj yéetel u yook juntúul t’eel. ka tu jetjats’uba tu yóok’ol koot, ka tu jetjats’uba tu yáanal t’eel. T’eele’. tu láat’aj u neek’il in paakat yéetel u xaaw; tu ch’ich’ikaj u neek’il in paakat yéetel u ch’ich’iltunil u mooch’; tu t’ot’ochaj xan u neek’il in paakat yéetel u k’an lóobch’eil u koj. T’eele’. u táakcha’maj in paakat. 35

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete



ma’ tin na’atik. ba’axten tu pikipktaj yéetel u xiik’. le ch’ich’iltunilo’ob tu chóochok’aj tin paakato’. U ts’o’okole’. séeba’an tu cho’aj in paakat, yéetel u chak nook’il u kaal. jach ki’imak u yóol in paakat. tu ka’a yóotaj áalkab báaxal yóok’ol koot. ma’ páajchaji’. tuméen t’eele’ tu ka’a lap’aj yéetel u koj yéetel u xaaw. u ts’o’okole’. ka tu ki’i k’aalaj ichil u so’oy



Briseida Cuevas Cob

MOLAY T’AANO’OB LAJUNP’ÉEL. 1.-In paakat .- Mi mirada 2.- Yáalkab báaxal .- Corre jugando 3.-Yóok’ol koot .- Sobre la albarrada 4.-Ma’ náachchaji’.- No se alejó 5.-Ka’a t’ochpaj.- Y tropezó 6.-Juntúul t’eel .- Un gallo 7.-Tu jetjats’uba .- Se azotó 8.-Yáanal t’eel .- Debajo del gallo 9.-Tu láat’aj .- Suspendió



10.-Neek’il in paakat .- Pupila de mi mirada 11.-Ch’ich’iltunil .- Guijarros 12.-Mooch’, xaaw .- pata de ave 13.- Tu t’ot’ochaj .- Picoteó 14.-K’an lóobche’il.- Coa amarilla 15.-U koj .- Pico de ave 16.-U táakcha’maj .- Tiene pisada 17.-Ma’ tin na’atik .- No lo entiendo 18.-Tu pikipktaj .- Abanicó

36

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

19.- Yéetel u xiik’ .- Con su ala 20.-Tu chóoch’okaj .- Achocó 21.-Chak nook’il .- Ropa roja 22.-U kaal .- Su garganta 23.-Jach ki’imak u yóol .- Muy contento 24.-Ka’a yóotaj yáalkab .- Y quiso correr 25.-Ma’ páatchaji’ .- No pudo 26.-Tu ka’a lap’aj .- Apresó de nuevo

MEYAJ BOLON P’ÉEL TÁANILE YAAN A KI’KI XOOKIK LE IIK’ T’AAN “IN PAAKAT YÉETEL JUNTÚUL T’EEL”, JE’KA’ JE’EBIK SUUKA’AN A TSIKBAL A KA’AJ TS’ÍIBT LE BA’AX TA NA’ATAJ

X ma’a xambil

X ma’ xambil, lit’laankil a wóok’ot. A che’eje’ u k’aay sakpakal jets’ik in wóol. U péepenil a k’abo’obe’ ku xik’nal tak tin kaal, u piits’il a tseeme’ ku yúukbal tin p’u’uk. U yooxol a múusik’, a xik’nal tin wéetel, a ts’u’uts’tin chi’e, ku k’ujsiken ka’an, Kin k’áatik ti’ in Yuumtsil bik u náachkunseech teen, wa biin u biseeche’, in k’áat ka’a u biseen ta wéetel.

Descalza

Descalza, de puntillas bailas. Tu risa es el canto de la torcaza que apacigua mis sentidos. La mariposa de tus brazos vuela en torno a mi cuello, la seda de tus senos tiembla en mis mejillas. Lo tibio de tu aliento, tu vuelo conmigo, tus besos en mi boca, me llevan hasta el cielo, donde le pido al Señor que jamás te aleje de mí, y si un día te lleva quiero que me lleve contigo.

37

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ LAJUN P’ÉEL BAT’AN A KA’AJ KI’KI’ XOOKIK LE IIK’ T’AAN “X MA’A XANBIL, JE’KA’ JE’EBIK SUUKA’AN A TSIKBAL BIIN A TS’IIBT LE BA’AX TUUKULNAJEECH YÓOK’LAL

KAXAN TSIKBAL KA’A P’ÉEL K’A’ANA’AN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL KOOLNÁAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU MEYAJ TE’ K’ÁAXO’

1.-Le káan a wilmaj tu’ux bíin a kool k’áax ¿Ba’ax suuka’an a meentike’? 2.-¿Jayp’éel ts’áak kool ta beetaj ja’abake’? 3.-Paybe’en a káajsa kool, ¿Suuka’anteech a jo’os u sakab ti’e yuumtsilo’ob? 4.-¿Bix ka meyajtik le ch’áakbe’en? 5.-¿Ba’ax sajbe’enile’ ku yaantal le kéen a ch’áakik le polok che’obo’? 6.-¿Bik’ix u k’iin utia’al u tóokak le koolo’? 7.-¿Bik’iin ku káajal le ja’aja’al? 8.-¿Bix ka pak’ik wáa ka oksaj xi’im? 9.-¿Ba’ax k’iin ka jo’op’ol a páak? 10.-¿Chéen xi’im ka pak’ik ich kóol, wáa suuk a pak’ik uláak’ janalbe’eno’ob? 11.-¿Ka meentik Ch’a’a cháak, Okotbatan wáa jejelás loojil? 12.-¿Máakalmáak ba’alche’ob wáa ch’íich’o’ob ku jantko’ob a pak’alo’ob? 13.-¿Bik’iin a ka’aj jooch? 14.-¿Ts’o’ok a méentik a kumche’i’? 15.-¿Ya’abkach a waalak’o’ob ka tséemtik yéetel ixi’im?

MOLAY T’AANO’OB BULUKP’ÉEL. 1.-Ts’áak kool .- Mecates de milpa.* 2.- Paybe’en a k’áajsa .- Antes de comenzar. 3.-A kool .- Tu milpa. 4.-A jo’os u sakab .- Sacas su bebida ritual.

38

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Yuumtsilo’ob .- Señores del monte. 6.-Le ch’áakbe’eno’ .- Esa milpa rosa 7.-Sajbe’enile’ .- Peligros. 8.-Tóokak le koolo’.- Quemar la milpa . 9.-Le ja’aja’alo’ .- Ese tiempo de lluvias. 10.-Ka pak’al .- Siembras. 11.-Oksaj ixi’im .- Sembrar maíz. 12.-Jo’op’ol a páak .- Comienza a deshierbar. 13.- Janalbe’eno’ob .- Alimentos. 14.-Ch’a’a Cháak .- Ceremonia para pedir lluvia. 15.-Okotbatan .- Ceremonia agraria. 16.-Jejelás loojil .- Diferentes ritos agrarios. 17.- Máakalmáak ba’alche’ob.- Cuáles animales. 18.-Máakalmáak ch’íich’o’ob .- Cuáles pájaros. 19.- Jooch .- Cosechar. 20.-Kumche’.- Troje. 21.- Waalak’o’ob .- Animales domésticos. 22.-Ka tséemtik .- Crías.



AUTOEVALUACIÓN

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ KA’AP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD KA’AP’ÉEL. ● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-Niño indio 11.-Regresa 2.-Niño pequeño 12.-Llano, llanura 3.-La ignorancia 13.-Amarnos 4.-Un solo hogar 14.-Qué te hice 39

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

5.-Ya te alejaste 15.-Ven a jugar 6.-Todos los niños 16.-Nos encierra 7.-Te enseñaré a leer 17.-En mi pensamiento 8.-Necesario 18.-Conmigo 9.-Tienen sed de aprender 19.-Por tu causa 10.-Grandes selvas 20.-Nos da poder ●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’ 1.-Ko’olel ti’ teen ts’o’ok a náachtal 11.-Ya’abkach ba’alo’ob 2.-Mi’in wojel 12.-Ka suunakeech 3.-In puksi’ik’al 13.-In k’áat aantal 4.-Le iik’ t’aan 14.-Teen kaaja’aneen waye’ 5.-Tin wu’uyik tin kíimil 15.-Kin ts’aik ti’ teech 6.-Je’ka’ yaan a ts’íibtik 16.-Ts’o’ok u máan ya’abkach k’iino’ob 7.- Teen in yaakumeech 17.-Yéetel yaj óolal 8.-Je’ebix suuka’an a tsikbal 18.-Tin wiknal 9.-Teech kaaja’aneech te’elo’ 19.-Ku k’a’asikteen 10.- Chéen ta wo’olal 20.-Chan x ch’úup ●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN 1.-¿Tu’ux ka meentik a kool? 11.-¿Ba’ax suuka’an a meentike’? 2.-¿Jayp’éel ts’áak kool ta beetaj? 12.-¿Ba’ax k’iin ku jo’op’ol a páak?

40

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-¿Ba’ax ka meentik? 13.-¿Suuk a pak’ik bu’ul? 4.-¿Tu’ux ka bin? 14.-¿Suuk a pak’ik iik? 5.-¿Suuka’anteech a jo’os u sakab ti’e 15.-Ts’íib u k’aaba’ob ti’ uláak’ janalbe’eno’ob yuumtsilo’ob? 6.-¿Ba’ax le ch’akbe’en? 16.-¿Ba’ax tia’al le Ch’a’a Cháako’? 7.-¿Ba’ax sajbe’enile’ ku yaantal 17.-¿Ba’ax u k’áat ya’al loojil? le kéen a ch’áakik le polok che’ob? 8.-¿Ba’ax k’iin ku tóokak kool? 18.-¿Máakalmáak ba’alche’ob ku jantiko’ob a kool? 9.-¿Bik’iin ku káajal le ja’aja’al? 19.-¿Máakalmák ch’íich’o’ob ku jantiko’ob a pak’alo’ob? 10.-¿Bix ka pak’ik xi’im? 20.-¿Bix u lu’umil a kool? ●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-In paakat 11.-Ka tu jetjats’ubaj 2.-Ma’ tin na’atik 12.-U chak nook’il u kaal 3.-Yóok’ol koot 13.-Tu yáanal t’eele’ 4.-Yéetel u xiik’ 14.-K’an lóobche’il u koj 5.-Tu láat’aj u neek’il 15.-K’aalaj ich u so’oy 6.-Tu chóochok’aj 16.-Ka’a t’ochpaj 7.-Ma’ náachchaji’ 17.-Tu ka’a yóotaj áalkab 8.-Séeba’an tu cho’aj 18.-U yook juntúul t’eel 9.-Ch’ich’iltunil u mooch 19.-U táakcha’maj in paakat 10.-Ma’a páajchaji’ 20.-Ku k’ujsikeen ka’an TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB 41

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

42

Javier A. Gómez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 3

JAATSUL ÓOXP’ÉEL.

OBJETIVOS •

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.



Que el alumno continúe desarrollando su eficacia comunicativa por medio del diálogo.



Que el estudiante al realizar una entrevista sobre El Trabajo de la Mujer mejore su habilidad para hacer preguntas y para traducir material lingüístico auténtico, incrementando paralelamente su conocimiento socio-económico sobre el pueblo maya.

Las lecturas de esta unidad provienen de Le Dzaak suuk u beeta’al wey Yucataane’. Lucila Caballero, Martha B. Yam Sosa y José Manuel Tec Tun, INI, SEDESOL, 1993.Todos los trabajos que debe realizar el alumno , vocabularios y Autoevaluación, fueron diseñados por el Autor.

43

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

T’aano’ob yo’olal le meyaja’

Ichil le ya’abkach ba’axo’ob suuk u beeta’alo’ob wey tu lu’umil Yucataane’, le ts’aak yéetel xíiwo’ úuch jo’op’ok u meyajta’al tuméen wíinik, kex ma’ je bix ka’ach úuche’, tuméen ya’ab ba’axo’ob ts’o’ok u k’éexel ti’ ikil binik u máan le ja’abo’obo’. Kex beyo’, leyli’ u meyaj ti’ le kaajo’ob tak bejla’o’. Yo’olal jach bix u yúuchul le ts’aak yéetel le xíiwo’obo’, ya’ab máako’ob ku táaktal u yojéeltiko’ob. Le ba’ax je’ela’ ku chíikpajal ti’ le ya’abkach u jejeláasil ts’íibo’ob beeta’ano’ob tu k’iinilo’ob bejla’a’. Uláak’ tu’ux xan ku yila’al le ba’alo’ob ku ya’ala’alo’ob yo’olal bix u ts’aakikuba le máasewal kaajo’ob ka’acho’, ti’ le ánalte’obo’, ti’ mejen ba’alo’ob pata’ano’ob yéetel k’at, wa ti’ uláak’ ba’alo’ob. Wa ka ketláanta’ak le ba’alo’ob je’elo’oba’ je’el u páajtal u yila’al bix le okol k’uj yéetel bix u ts’aakikuba le maaya’ob úuch ka’acho’ jump’éelili’ yaaniko’ob. Yo’olal le ba’axo’ob je’elo’oba’, je’el u páajtal k a’alike’ le maaya’obo’ tu k’ajóolto’ob ya’abkach ba’alo’ob yo’olal le ts’aako’obo’. Le ka k’ucho’ob kaajal waye’ le sak wíiniko’obo’, ti’ chúun u xa’ak’pajal le ts’aak ku meyajta’al waye’ yéetel le tu taasajo’obo’. Bejla’e’ ya’ab máako’ob u ts’aamaj u yóolo’ob u yilo’ob bix u meyajo’ob le xíiwo’ob ku ts’aakankilo’ob tia’al xan ka u beeto’ob u meyaj, tuméen le ts’aak taasa’ab tuméen le sak

wíiniko’obo’ ma’ jach ya’ab, ba’ax jela’an ti’ le yaan waye’. (Menéndez, 1983) Ti’ le siglo máan yéetel ti’ le yaaniko’ona’ ya’abkach ts’íibo’ob beeta’abo’ob yo’olal bix u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiwo’; ku ts’o’okole’ aanchaj Aj ts’aako’ob u jach ts’auba’ob u k’ájóolto’ob le xíiwo’ob ku ts’aako’obo’, yéetel u tuukulil ka meyajnak ti’ob, ti’al xan u ts’ako’ob le k’oja’anilo’ob ku ts’aakiko’ob yéetel le maambil ts’aako’obo’, tuméen ku ya’aliko’obe’, le xíiwo’obo’ leyli’ ma’alobo’obe’ (Rendón, 1875). Ma’ sen úuche’, Universidad Autonoma ti’ Yucataan, Secretaria ti’ Educación Pública, Instituto ti’ Investigaciones Científicas ti’ Yucataane’ ts’o’ok u sen ts’aik u yóolo’ob u yiliko’ob ba’ax ku sen úuchul yéetel le ts’aak ku beeta’al yéetel le xíiwo’. Yaan jayp’éel ti’ le bix u ts’a’abal le ts’aako’ yéetel xíiw bejla’o’ táanili’ u meyajta’al tuméen le masewáalo’ob le ma’ k’uchuk le sak wíiniko’obo’; ichilo’obe’ ti’ yaan lelo’oba’: u yichkíilil le ts’aaka’ob beeta’ano’ob yéetel xíiw ku ts’a’abal ti’ le k’oja’ano’obo’; took’, k’eex yéetel le chikilbesab ku beeta’alo’ob ti’ máako’. Uláak’ ba’axo’ob ku beeta’alo’ob tia’al ka aanchajak u toj óolal wíinike’ leti’ lelo’oba: Ch’a’a cháak, Jets’ lu’um, ti’ibil óolal yéetel uláak’ba’alo’ob, leyli’u beeta’alo’ob tak tu k’iinilo’ob bejla’e’.

MOLAY T’AANO’OB LAJKA’AP’ÉEL. 1.-Yo’olal le meyaja’ .- Sobre este trabajo 2.-Suuk u beetalo’ob.- Acostumbrados a hacer 3.-Ts’aak yéetel xíiwo’.- Medicina con hierbas 4.-Úuch jo’op’ok .- Hace tiempo comenzó 5.-Bix ka’ach úuche’ .- Como antiguamente 6.-Ts’o’ok u k’éexel .- Ya cambió 7.-Ikil biinik u máan :.- En que iba pasando 44

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-Le ja’abo’obo’ .- Los años 9.-Kex beyo’ .- Aunque sea así 10.-Tak bejla’o’.-Hasta hoy 11.-Ku táaktal .- Tienen ganas 12.-U yojeltiko’ob .- Saberlo ellos 13.- Ku chíikpajal .- Aparece 14.-U jejeláasil ts’íibo’ob .- Sus diferentes escritos 15.-Máasewal kaajo’ob .- Pueblos indios 16.-Ti’ le ánalte’ob .- En los libros 17.-Pata’ano’ob yéetel k’at .- Modelados con barro 18.-Le okol K’uj .- La religión 19.- Junp’éelili’ yaaniko’ob .- Son una sola cosa 20.-Le ka k’ucho’ob .- Cuando llegaron 21.-Ti’ chúun u xa’ak’pajal .- Comenzó a revolverse 22.-U ts’aamaj u yóolo’ob .- Pusieron su voluntad 23.-Taasa’ab .- Fue traído 45

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

24.-Le sak wíiniko’ob.- Los hombres blancos 25.-Jela’an ti’ le yaan waye’ .- Diferente a la que hay aquí 26.-Le maanbil ts’aako’ .- Esa medicina comprada 27.-Took’.- Sangría 28.-K’eex .- Cambio o trueque 29.-Chikilbesab.- Santiguar





MEYAJ BULUK P’ÉEL

YÓOK’OL LE XOOK “T’AANO’OB YO’OLAL LE MEYAJA”, A KA’AJ A TSIKBA YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBA’ YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’ax k’iin jo’op’ u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiwo’ way Yukataane’? 2.-¿Ba’ax úuchchajal ikil biinik u máan le ja’abo’obo’? 3.-¿Ba’ax táak u yojéeltiko’ob ya’ab máako’ob? 4.-¿Tu’ux uláak’ ku yila’al xan le ba’alo’ob ku ya’ala’al yo’olal u ts’aakikubaj

máasewáal ka’acho’?

5.-¿Ba’ax je’e u yúuchu wáa ku ketláanta’ak le ba’alo’ob je’elo’oba’? 6.-Yo’olal le ba’axo’ob je’elo’oba’, ¿Ba’ax je’el u páajtal k a’alike’? 7.-¿Bik’ix u chúun u xa’ak’pajal le ts’aak ku meyajta’al waye’? 8.-¿Ba’ax k’iin beeta’ab ya’abkach ts’íibo’ob yóok’ole ts’aak yéetel xíiwo’? 9.-¿Yéetel ba’ax uláak’ ku ts’aaka’al wíinike’ way Yukataane’? 10.-¿Ba’ax tu meentaj le Universidad Autónoma ti’ Yucataane’? 11.-¿Yéetel ba’ax ku yichkíil le máax k’oja’an utia’al u yutstal? 12.-¿Ba’ax tia’al ku chikilbesab máako’ob? 13.-¿Ba’ax uláak’ ku beeta’al utia’al ka aanchajak toj óolal ti’ wíinike’?



46

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO



Ba’anten k’a’ana’an le ts’aak ku beeta’al ti’ u kaajilo’ob Yucataano’

Le ts’aak ku beeta’al yéetel xíiwo’ jach k’a’ana’an ichil u kaajilo’ob Yucataan tia’al u yaantal toj óolal , tia’al u ch’a’ u yóol máak wa tia’al ma’ u k’oja’antal . Le ba’alo’oba’ tsikbatbil beeta’abik tuméen k úuchben ch’ilabkabilo’ob ti’ u paalalo’ob, ti’ kuento’ob , leyenda’ob wa ti’ uláak’ tsikbalo’ob suuk u beetiko’ob. Le ts’aak ku beeta’alo’ob tu kaajilo’obYucataan yéetel le xíiwo’obo’, k-a’alik ti’e’ junmúuch’ meyajo’ob ku beeta’alo’ob tia’al u ts’aakalo’ob k’oja’anilo’ob yaan ba’ax u yila’ob yéetel u tuukul le kaajo’obo bey xan yéetel le ba’axo’ob u yojelo’obo’. Le ba’axo’oba’ p’atbil beeta’abik to’on tuméen k úuchben ch’ilabkabilo’ob, je’e bix máasewal wíinike’ bey le sak wíiniko’, tu yo’olal le ba’ax ba’pachtmil máako’ yéetel tu yo’olal máax yéetel ku bisikuba utia’al u yaantal toj óolal. Le ts’aak je’ela’ u jatsmaj le k’oja’anilo’ob ku ts’aik ti’ xiibo’ob wa ko’olelo’obo’, ti’ paalalo’ob wa ti’ nukuch wíiniko’ob , le k’iino’ob ikil u ts’aiko’obo’, bix u ts’aik , bix u ts’aakal yéetel yaan k’iine’, bix úuchak u kaláantikuba wíinik ti’ob Ku ts’o’okole’ ku beetik u múuch’ikuba kaaj , tuméen ku beetik xan u mul tsikbatiko’ob ba’ax u yojelo’ob tak le kéen k’uchuk ojéeltibil tuméen

tuláakal kaaj; jach k’ajóolta’an, yéetel yan u tsoolil máaxo’ob meyajtik. Le ba’axo’ob ku meyajo’ob tia’al le ts’aako’ chéen ch’a’abil u kaxaanta’alo’ob, ku ts’o’okole’ ma’ ko’ojo’obi’; le máaxo’ob meyajtiko’ ma’tech u k’áatiko’ob ya’ab taak’in yo’olal u ts’aako’obo’, le yo’olale’ ma’ ko’oj u jóok’ol je’ex le maambil ts’aako’; tu yo’olal lelo’ je’el u páajchajal u ya’alpajale’ le ts’aak ku beeta’al yéetel xíiwo je’el u meyaj ti’ kaajo’ob tia’al ka páajchajak u yaantal toj óolal ti’ob.

47

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXLAJUNP’ÉEL. 1.-Ba’anten k’a’ana’an .- Por qué es necesario 2.- Tia’al u yaantal .- Para que haya 3.-Toj óolal .- Salud. 4.-U ch’a’ u yóol.- Tome ánimo 5.-Ma’ u k’oja’antal .- No se enferme 6.-Beeta’abik tuméen .- Hecho por…



7.-K úuchben ch’ilabkabilo’ob .- Antepasados 8.-Wa ti’ uláak’ .- O a otro





9.-Suuk u beetiko’ob .- Acostumbrados a hacer 10.-Junmúuch’ meyajo’ob .- Un trabajo en grupo 11.-Le ba’axo’ob u yojelo’ob.- Lo que saben. 12.-P’atbil beeta’abik to’on .- Nos lo dejaron. 13.- Ba’paachtmil .- Lo que nos rodea



14.-U jatsmaj le k’oja’anilo’ob.- Clasifica las enfermedades. 15.-Ti’ nukuch wíiniko’ob .- A los ancianos. 16.-Le k’iino’ob ikil u ts’aiko’obo’.- La época en que dá 17.-Bix u ts’aik .- Cómo dá 18.-Bix u ts’aakal .- Cómo se cura 19.- U kaláantikuba wíinik .- Cuidarse el hombre 20.-Múuch’ikuba kaaj .- Se reúne el pueblo 21.-Kéen k’uchuk ojeltbilil .- Cuando se llega a saber 22.-Chéen ch’a’abil .- Es fácil 23.-Ma’ ko’ojo’obi’ .- No es caro. 24.-Ma’atech u k’áatiko’ob .- No piden. 25.-Ya’ab táak’iin .- Mucho dinero. 26.-Je’el u páajchajal .- Se puede. 27.-Je’el u meyaj ti’ kaajo’ob .- Le puede servir a los pueblos

48

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ LAJKA’A P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOK “BA’AXTEN K’A’ANA’AN LE TS’AAK KU BEETA’AL TI’ U KAAJILO’OB YUCATAANO’” BIIN A CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’ax tia’al le ts’aak ku béeta’al yéetel xíiwo’ob ichil u kaajilo’ob Yukataan? 2.-¿Máaxo’ob tsikbaltajo’ob ti’u paalalo’ob yóok’ol le ts’aako’ ka’achij? 3.-¿Ba’ax k a’alik yóok’ol le ts’aak ku beeta’al te’ tu kaajilo’ob Yukataane’? 4.-¿Máaxo’ob tu p’aatajto’on le k’ajóolal yóok’ole ts’aak’o’ob? 5.-Le maaya ts’aak ¿Bix tu jatsmaj le k’oja’anilo’ob? 6.-Le maaya ts’aak ¿Bix ku beetik u múuch’ikubaj kaajo’ob? 7.-¿Tu’ux ku kaxanta’al le ba’ax najbe’n utia’al le ts’aako’? 8.-¿Ko’oj u tojol u meyaj le Aj ts’aako’? 9.-¿Ba’ax je’el u páajtal k a’ale yóok’ol le ts’aako’ ku meenta’al yéetel xíiwo’ob?

10.-¿Jaytéen u ts’aakmajeech juntúul Aj ts’aak yéetel xíiwo’ob?

49

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Ba’axten leyli’ u meyajta’ale’

Yo’olal ka’p’éel ba’ale’, leyli’ u meyajta’al le ts’aak yéetel xíiw wey Yucataane’: le ba’axo’ob beetik ma’ u séeb sa’atalo’obo’ yéeteI le ba’axo’ob beetik u biin u sa’atalo’obo’. 1. P’aatale’ tu yo’olal le ba’axo’oba’: A) Yo’olal ya’abkach máako’ob u yojelo’ob ts’aak yéetel, ichilo’obe’: J meeno’ob , le ku ts’aako’ob chéen yéetel le xíiwo’obo’, le x k’am chaambalo’obo’ (komadrona’ob) yéetel uláak’o’ob kaaja’ano’ob wey tu noj lu’umil Yucataane’; yo’olal lelo’ ya’ab máako’ob ku biino’ob tu yiknaalo’ob je’bix u chíikpajal ti’ le tsool k’aaba’ob beeta’ano’ob tuméen Instituto Nacional Indigenista, Coplamar Culturas Populaares yéetel

uláak’ molayo’ob. B) Yo’olal xan ku sen meyaj ti’ le láak’tsililo’ob, máaxo’ob xan tu kanajo’ob ti’ u úuchben ch’ilabkabilo’ob, le yo’olale’ le ts’aak je’ela’ ma’ tu jáan sa’atal. C) Yo’olal ma’ ko’oj yéetel yo’olal séeb u kaxaanta’al kéen le maambil ts’aako’, le beetik u yila’al ma’alobil tia’al ka u ts’aakuba máak le k’iin kéen k’oja’anchajak. Yo’olal ma’alob tia’al u ts’aakal jayp’éel k’oja’anilo’ob oli’ je’bix le iik’iI u kaajo’obo’, ba’axo’ob ma’ tu páajtal u ts’aakalo’ob yéetel le maambil ts’aako’.

MOLAY T’AANO’OB KANLAJUNP’ÉEL 1.-Leyli u meyajta’ale’.- Todavía se trabaja 2.-Ka’ap’éel ba’ale’ .- Dos cosas 3.-Séeb u sa’atalo’obo’ .- Pronto se pierden 4.-P’aatale’ .- Quedó 5.-Ya’abkach máako’ob .- Muchas personas 6.-Ichilo’obe’ .- Entre ellos 7.-J meeno’ob .- Sacerdotes agrarios 8.-X k’aam chaambalo’obo’.- Las parteras empíricas 9.-Noj lu’umil .- Gran tierra 10.-Ku biino’ob .- Van 11.-Tu yiknalo’ob .- En compañía de ellos, en su domicilio 12.-U chíikpajal .- Aparece 13.- Tsool k’aaba’ob .- Censo 14.-Uláak’ molayo’ob .- Otras instituciones 15.-Le láak’tsililo’ob .- Las familias 50

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

16.-Tu kanajo’ob .- A prendieron 17.-Úuchben ch’ilabkabilo’ob .- Antepasados 18.-Ma’ tu jáan sa’atal .- No se pierde rápidamente 19.- Ma’ ko’oj .- No es caro 20.-Séeb u kaxaanta’al .- Pronto se encuentra 21.-Le maambil ts’aako’ .- La medicina comprada 22.-Ka u ts’aakuba .- Que se cure 23.-Ma’ tu páajtal .- No se puede 24.-Kéen k’oja’anchajak .- Cuando se enferme. 25.-Jayp’éel k’oja’anilo’ob.- Cuántas enfermedades 26.-Oli’ je’bix .- Casi como… 27.-Le iik’il u kaajo’obo’ .- El viento de los poblados

MEYAJ ÓOXLAJUN P’ÉEL BIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL LE

XOOK “BA’AXTEN LEYLI’ U MEYAJTA’ALE’”, JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX BIIN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’axe ka’ap’éel ba’ale’ yo’olal tak bejla’e’ ku meyajta’al le ts’aak yéetel xíiw wey Yukataane’? 2.-¿Máaxo’ob u yojelo’ob ts’aak yéetel xíiwo’ob? 3.-¿Ba’axten ma’ tu séeb sa’atal le ts’aaka’? 4.-¿Ba’ax óolal ku yila’al ma’alobil utia’al u ts’aakuba máak? 5.-¿Je’e u páajtal u ts’aakal k’oja’anilo’ob ma’ uchak yéetel maanbil ts’aako’? 6.-¿Ba’ax jéet najbe’n u ka’ansa’al? 7.-¿Ba’ax ku beetiko’ob le molayo’ob? 8.-¿Ba’ax tia’al táan u k’aalal le bejo’ob? 9.-¿Tu’ux ma’ u páajtu kaxanta’al le ts’aak xíiwo’ob? 10.-¿Yéetel ba’ax táan u k’exiko’ob le kaajo’ob le ba’alo’ob suuk u béetiko’ob? Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob.

51

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Máakamaak ti’ le k’oja’anilo’ob suuk u ts’aiko’obo’ yéetel ba’axo’ob beetik u yaantalo’ob. Je’bix ya’alik le tsoolil ts’íibo’ob beeta’an tuméen Secretaría ti’ Salubridad (K’ajóolta’an bejla’ yéetel u jel k’aaba’: Servicios Coordinados ti’ Salubridad Pública) tu ja’abil 1987, le k’oja’anilo’ob jach ku ts’aiko’ob ti’ le u kajnáalilo’ob le kaajo’obo’, leti’ lelo’oba’ k’asnak’ilo’ob, k’oja’anilo’ob ti’ u beel u yiik’ máak yéetel le ku ts’aiko’ob tu yoot’el máako’. Le k’oja’anilo’oba’ leyli’ le ku ts’aiko’ob ti’ le mejen kaajo’ob je’bix u ya’aliko’ob le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, ba’ale’ leti’obe’ yéetel uláak’ k’aba’ob u k’ajoltmajilo’ob. Le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob beyila’: le ku ts’aiko’ob ti’ paalal wa ti’ nukuch wíiniko, ti’ xiib wa ti’ x ch’úup, u k’iinilo’ob ikil u ts’aiko’ob, yéetel le ma’ jach ojéelta’an bix u ts’aiko’obo’: k’aak’as

52

ichil (oojo), k’aak’as iik’, áak’ab kíilkab. Utia’al le máako’ob je’elo’oba’, le k’oja’anilo’oba’ yaan ts’aak u ti’alinto’ob, ma’ je’bix u ti’alint le j ts’aak yaajo’ob ku kon ts’aako’obo’, tuméen leti’obe’ ma’ tu páajtalo’ob yéetelo’ob, ma’ u meyajo’obil’. Ya’ab ba’axo’ob beetik u yaantal le k’oja’anilo’oba, yo’olal lelo’ ma’ tu jáan ts’aakalo’ob yéetel mejen ts’aako’ob. U yaantal le k’oja’anilo’obo’, yaan ba’ax u yila’ob yéetel bix káajlik wíinik, wa ma’alob wa ma’, yo’olal le ba’alo’ob suuk u beetiko’, bey xan yo’olal tu’ux ku meyaj. Je bix u ya’alik kaaje’, ti’ u ya’abil le k’oja’anilo’obo’ u yojelo’ob bix úunchak u kalaantikuba’ob ti’ob wa síis, wa chokoj u kuuche’ u yojelo’ob, wa u yojelo’ob bix taalik le k’oja’anilo’, wa ma’e’, leyli’e’.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB JO’OLAJUNP’ÉEL. 1.-Máakalmáak .- Cuál 2.-Suuk u ts’aiko’ob .- Acostumbra dar 3.-Je’bix ya’alik .- Como dice 4.-U kaajnáalilo’ob .- Sus habitantes 5.-K’asnak’ilo’ob .- Enfermedades de origen digestivo 6.-Ti’ u beel u yiik’ .- Del aparato respiratorio 7.-Ti’ le yoot’el .- De la piel 8.-Le mejen kaajo’ob .- Pequeños pueblos 9.-Ba’ale’ leti’obe’ .- Pero ellos 10.- U k’ajoltmajilo’ob .- Las conocen 11.-Ku jatsláantiko’ob .- Las clasifican 12.-Ti’ paalal .- De niños 13.- Ti’ nukuch wíiniko’ob .- De ancianos 14.-Ti’ xiibo’ob .- De hombres 15.-Ti’ x ch’úupalal .- De mujeres 16.-K’aak’as ichil .- Mal de ojo 17.-K’aak’as iik’ .- Mal viento 18.-Ts’aak utia’alinto’ob .- Medicina para ellas 19.- Ma’ tu páajtalo’ob .- No pueden 20.-Ma’ u meyajo’bil .- No es su trabajo 21.-Mejen ts’aako’ob .- Pequeñas medicinas 22.-Le ba’alo’ob suuk u beetiko’ob .- Las cosas que están acostumbrados a hacer 23.-Tu’ux ku meyaj .- Dónde trabaja 24.-Bix úuchak u kalaantikuba’ob .- Cómo se deben cuidar 25.-Wa síis u kuuche’.- Si es fría su carga 26.-Wa chokoj u kuuche’ .- Si es caliente su carga

27.-Bix taalik .- Cómo vino

53

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ KANLAJUN P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOKO’ “MÁAKAMAAK TI’ LE K’OJA’ANILO’OB SUUK U TS’AIKO’OBO’ YÉETEL BA’AXO’OB BEETIK U YAANTALO’OB” A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Máakamaak le k’oja’anilo’ob jach ku ts’áaiko’ob ti’ le u kaajnáalilo’ob ti’le kaajo’obo’? 2.-¿Bix ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’ob? 3.-¿Máakamaak le k’oja’anilo’ob ma’ jach ojéelta’an bix u ts’áaiko’obo’? 4.-¿Ba’anten u yaantal le k’oja’anilo’ob? 5.-¿Ba’ax u yojelo’ob le kaajnáalilo’ob yóok’ol u ya’abil le k’oja’anilo’obo’?

Máaxo’ob ku ts’aako’ob yeetel xíiw

Le máaxo’ob meyajtik le ts’aak yéete1 xíiwo’ ku ja’atsalo’ob beya’: le ku meyajtiko’ob chéen tu yotocho’, yéetel le ku meyajliko’ob utia’al u ts’aakiko’ob je máaxake’. Le máaxo’ob ka’alik ku ts’aako’ob chéen tu yotocho’obo’ leti’ob le ku ts’aako’ob yéetel remedioo’(Chan ts’aako’ob) le k’iin k’oja’an wa máax ichil u yootocho’ob. Le bix u yúuchul le ts’aaka’ ku taal u ka’ansaja’al ti’ ch’ilabkabil tia’al ka páajchajak u yaantal toj óolal. Wey Yucataane’ ya’ab máako’ob u yojelo’ob bix u beeta’al le remedio’obo’, ku ts’o’okole’ p’aatal tak bejla’e’, tuméen le máaxo’ob u yojelo’ob ti’ le mejen kaajo’obo’ la’ ka’ansik ti’ u paalalo’ob. U láak’o’obo’ leti’ le ku ts’aakiko’ob je máaxak ka xi’ik tu yiknaalo’obe’. Ichilo’obe’ ti’ yaano’ob le J meeno’obo’, le ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ (yerbatero’ob), le x k’am chaambalo’obo’ (komadroona’ob), le máaxo’ob ku páats’o’ob (ku yeet’o’ob) yéetel uláak’ob. U meyaj le J meeno’ob yéetel le

54

máaxo’ob la’ ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ ma’ jach jela’ano’obi’, chéen ba’ax jela’ane’ leti’ le bix u beetiko’obo’. Le J meeno’ob utia’al u ts’aako’obo’ ku beetiko’ob payalchi’ob tu’ux ku meyaj ti’ob xíiwo’ob wa uláak’ ba’alo’ob. Le k’uubo’ob ku beeta’alo’ob ti’ Yuumtsilo’ob, le pa’ iik’ ku beeta’al ti’ u wíinikilil máak, k’eexo’ob, jets’ lu’umo’ob, loj naajo’ob, tu’ux kun yáax máan kaajtal máake’, leyli’ xan leti’ob beetiko’obe’. Le máako’ob ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ ma’atech u beetiko’ob k’uubo’ob ti’ Yuumtsilo’ob wa nukuch meyajo’ob. Le J meeno’ob yéetel le máako’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’, k’ajóolta’ano’ob bey máako’ob suuk u ts’aako’ob yéetel xíiwe’, tuméen u k’ajóolo’ob le xíiwo’obo’, bixo’ob, ba’ax u beelalo’ob yéetel u yojelo’ob bix úunchak u beetiko’ob u meyajo’ob. Ti’ tuláakal le kaajo’obo’ tu’ux ts’o’ok yaan kex juntúul x k’am chaambali’ (x-komadroona) máax leyli’ ka’a’ana’an ti’ jump’éel kaaje’.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB WÁAKLAJUNP’ÉEL. 1.-Máaxo’ob .- Quiénes 2.-Je’ máaxake’ .- Cualquiera



3.-Chan ts’aako’ob .- Remedios 4.-Taal u ka’ansa’al .- Vino a enseñarse 5.-Yaantal toj óolal .- Haya salud 6.-P’aatal tak bejla’e’ .- Se quedó hasta hoy 7.- Ka u ka’ansik .- Que enseñe





8.-Je’e máaxak .- Cualquiera



9.-Ka xi’ik tu yiknalo’obe’ .- Que vaya con ellos.



10.-Ku páats’o’ob .- Soban 11.-Ku yeet’o’ob .- Soban 12.-Chéen yéetel xíiwo’ .- Sólo con yerbas 13.- Ma’ jach jela’ano’obi’ .- No son muy diferentes 55

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

14.-Ku beetiko’ob payalchi’ob .- Hacen rezos 15.-Uláak’ ba’alo’ob .- Otras cosas 16.-Le k’uubo’obo’ .- Esas ofrendas 17.-Ti’ Yuumtsilo’ob .- Para los Señores de la Selva 18.-U wíinikil máak .- Su cuerpo de la persona 19.-Jets’ lu’um .- Ceremonia para apaciguar o tranquilizar a la tierra 20.-Loj naaj .- Ceremonia para bendecir la casa 21.-Yáax máan kaajtal .- Residir por primera vez en casa nueva 22.-Ma’atech u beetiko’ob .- No hacen, nunca hacen, no acostumbran a hacer 23.-Nukuch meyajo’ob .- Grandes trabajos 24.-K’ajóolta’ano’ob .- Son conocidos. 25.-U k’ajóolo’ob le xíiwo’ob .- Conocen las yerbas 26.-Ba’ax u beelalo’ob .- Para qué sirven 27.-Bix úunchak .- Como deben 28.-Yaan kex juntúul .- hay aunque sea una 29.-Ti’ junp’éel kaaje’ .- En un pueblo



MEYAJ JO’OLAJUN P’ÉEL TSIKBALNEN YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL LE XOOK “MAAXO’OB KU TS’AAKO’OB YÉETEL XIIW”, JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK LE BA’AX BIIN U NÚUKIKTEECH 1.-¿Bix ku jatsalo’ob le máaxo’ob ku meyajtiko’ob le ts’aak yéetel xíiwo’ob? 2.-¿Yéetel ba’ax ku ts’aako’ob le máax ku ts’aakiko’ob u láak’tsilo’ob chéen tu yotoch? 3.-¿Ya’ab máako’ob way Yukataan u yojelo’ob meent remedio’obo’? 4.-¿A wojelt ba’ax ku meentik le J meeno’obo’? 5.-¿Bix ku ya’alal ti’e xunáan ku k’amik le chanba’alo’ob? 6.-¿Ba’ax meyaj ku meentik le Aj yeet’? 7.-¿Bix ku ts’aak le J meeno’? 8.-¿Máax tia’al u beetal le k’uubo’ob? 9.-¿Jaaj wáa ku meentiko’ob k’uub le máako’ob ku ts’aako’ob chéen yéetel xíiwo’ob?

10.-¿Máax uláak’ leyli’ jach k’a’ana’an ti’ junp’éel kaaje’? 56

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL ÓOX P’ÉEL K’ABEET A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL WÁA YÉETEL JUNTÚUL X CH’ÚUPAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH YÓOK’OL LE MEYAJ KU MEENTIK SÁANSAMAL. 1.-¿Ti’ ba’ax lat’ab k’iin suuk a líik’sabaj? 2.-¿Ba’ax janal a wojelt meentike’? 3.-¿Ka biin wáa juuch’, ka maanik sakan, wáa ka maan waaj ixi’im? 4.-¿A woje chuuy, xookbi chuuy? ¿Máakamaak boonil uts ta wich? 5.-¿A woje k’aay? ¿Máakamaak k’aayo’ob ka ki’ki’ k’aayik? 6.-¿Kux túun óok’ot? ¿Ka biin óok’ot? ¿Ka bisa’ab óok’ot? 7.-¿A woje p’o’? ¿Ya’ab nook’ suuka’an a p’o’ik? 8.-¿Uts ta t’aan biin xíinbal te’ k’íiwik? ¿Kux túun te’ uláak’ kaajo’ob? 9.-¿Ka tséemtik a waalak’o’ob? ¿Jaytúulo’ob? 10.-¿A wojelt ji’ik a nook’? 11.-¿Ya’ab a láak’tsilo’obe’? ¿Jaytúulo’ob? 12.-¿Ka biin payalchi’ ti’e k’unaj? 13.-¿Yaanteech a kili’ich pik ju’un utia’al a kama’t’aan?

14.-¿Yaan a pak’al? ¿Uts ta wich le loolo’ob?

MOLAY T’AANO’OB ÚUKLAJUNP’ÉEL. 1.-Lat’ab k’iin .- Hora 2.-Suuk a líik’sabaj .- Acostumbras levantarte 3.-Ba’ax janal .- Qué comida 4.-Juuch’ .- Masa, moler 5.-Ka maanik sakan .- Compras masa 6.-Waaj ixi’im .- Tortilla de maíz





7.-Chuuy .- Costurar 8.-Xookbi chuuy.- Hilo contado. Bordado de punta de cruz 9.-Máakamáak boonil .- Cuál color 10.-¿A woje k’aay? .- ¿Sabes cantar? 11.-Óok’ot .- Bailar

57

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

12.-¿Ka bisa’ab óok’ot? .- ¿Te llevan a bailar? 13.- P’o’ .- Lavar 14.-Ya’ab nook’ .- Mucha ropa 15.-Biin xíinbal .- Ir de paseo 16.-Te’ uláak’ kaajo’ob .- En otros pueblos 17.-Ka tséemtik .- Crías 18.- Waalak’o’ob .- Animales domésticos 19.- Ji’ik a nook’ .- Planchar tu ropa 20.¿Jaytúulo’ob? .- ¿Cuántos son? 21.-K’unaaj .- Iglesia, templo 22.- Kili’ich pikju’un .- Libro santo, Biblia 23.-Kamat’aan .- Orar, rezar 24.-Loolo’ob .- Flores

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ ÓOXP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD ÓOXP’ÉEL. ● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-Acostumbrados a hacer 11.-Hasta hoy 2.-Tierra 12.-Por eso 3.-La medicina 13.-Diferentes 4.-Con hierbas 14.-En los días de ahora 5.-Hace tiempo que comenzó 15.-Se ve 6.-Aunque no 16.-Libros 7.-Antiguamente 17.-Pequeñas cosas 58

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-En que va pasando 18.-Con barro 9.-Aunque sea así 19.-Comparar 10.-Todavía se trabaja 20.-Son una sola cosa ●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’ 1.-Ya’ab máako’ob 11.-Le kéen u yojeltab 2.-U yojéeltiko’ob 12.-Ya’ab táak’iin 3.-Ku chíikpajal 13.-Ma’ ko’ojo’obi’ 4.-Ka aanchajak toj óolal 14.-Yóok’ol le xooka’ 5.-Ba’anten k’a’ana’an 15.-Je’e u páajtal 6.-Tia’al ma’ u k’oja’antal 16.-Utia’al u núukikteech 7.- Úuchben ch’ilabkabilo’ob 17.-U séeb sa’atalo’obo’ 8.-U jatsmaj 18.-Le x k’am chambalo’obo’ 9.-Bix u ts’aik 19.-Tu yiknaalo’obo’

10.- M’uuch’ikuba kaaj 20.-Le tsool k’aaba’ob

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN. 1.-¿Ba’ax k’iin jo’op’ u meyajta’al 11.-¿Ba’ax tia’al ku chikilbesab le ts’aak yéetel xíiwo’ob way Yukataane’? máako’ob? 2.-¿Máaxo’ob u yojelo’ob ts’aak 12.-¿Tu’ux ma’ tu pájtal kaxanta’al yéetel xíiwo’ob? le ts’aak xíiwo’ob? 3.-¿Ba’axten ma’ tu séeb satal 13.-¿Ba’ax meyaj ku meentik le Aj yeet’o’? le ts’aaka’? 4.-¿Je’e u páajtal u ts’aakal k’oja’anilo’ob 14.-¿Máax tia’al u beetal le ma’ uchak yéetel maanbil ts’aak? k’uubo’ob?

59

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

5.-¿Ba’ax jéet najbe’en u ka’ansal? 15.-¿Máax uláak’ jach k’a’ana’an ti’ junp’éel kaaje’? 6.-¿Bix ku jatsláantiko’ob le k’oja’anilo’ob 16.-¿Ti’ ba’ax lat’ab k’iin suuk a le máaxo’ob ku ts’aako’ob yéetel xíiwo’ob? líik’sabaj? 7.-¿Ba’anten u yaantal le k’oja’anilo’ob? 17.-¿Ba’ax janal a wojelt meentike’? 8.-¿Ba’ax u yojelo’ob le kaajnáalilo’ob 18.-¿Ka maan waaj ixi’im? yóok’ol u ya’abil le k’oja’anilo’ob? 9.-¿A wojelt ba’ax ku meentiko’ob 19.-¿Máakalmáak boonil uts ta Vich? le j-meeno’obo’? 10.-¿Bix ku ya’alal ti’e xunáan 20.-¿A woje k’aay? ku kámik le chanba’alo’obo’?

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-Suuk u ts’aiko’ob 11.-K’aak’as iik’ 2.-Je’e bix ya’alik 12.-¿Tu’ux ku meyaj? 3.-K’aasnak’ilo’ob 13.-Chéen tu yotocho’ 4.-U beel u yiik’ máak 14.-Ka’ansik ti’ u paalalo’ob 5.-Tu yoot’el máako’ob 15.-Ka xi’ik tu yiknaalo’obe’ 6.-Mejen kaajo’ob 16.- Payalchi’ob 7.- U k’ajóolmajilo’ob 17.-Máakalmáak ti’ le k’oja’anilo’ob 8.-Beyila’ 18.-Áak’ab k’íilkab 9.-U k’iinilo’ob 19.-U tia’alinto’ob 10.-K’aak’as ichil 20.-Ku kon ts’aako’ob TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

60

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 4 JAATSUL KANP’ÉEL. OBJETIVOS •

Que el estudiante incremente su dominio del Idioma Maya con la lectura y traducción de textos.



Que a través de los Diálogos el alumno incremente su capacidad de comunicación oral y escrita.



Que al realizar una entrevista sobre Cacería el estudiante se ejercite en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico auténtico.

Los textos de esta unidad proceden del libro Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 76, 77, 52, 53, 116, 117, 132, 133, 140, 141. Los ejercicios ,vocabularios y Autoevaluación, fueron diseñados por elAutor.

61

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

J Ts’oon Juntúul máake’ táan u biin k’áaxe’ ka’a tu yilaj wa’alakbal juntúul kéej. Le ka’achó’ ts’uk yóol ts’oon ku wáak’al, chéen junp’éel páalankeeta ku ya’ala’al. Ka’a túun ts’oon le kéej tuméen le máake’. Le ka’a j k’uch yiknale’, tu yilaj tsa’ay ti’ u yóol le ts’oono’, ku ts’o’okole’ táats’ máanja’an tu wíinkilil le kéejo’, ka tu ya’alaje’: Eyaj, u yóol le ts’oona’, teaki’ kín in wila’aj tu’ux biina’. Tu t’u’ultaj tu’ux biin le u yóol le ts’oone’, ma’ sáame’ ka’a k’uch tu’ux kimen juntúul kitam, ku yilke’ le u yóol le ts’oone’, táats’ máanja’an ti’ le kitame’.

62

Yaan in kaxtik u yóol le ts’oona’, yaan u meyaj teen tu ka’atéen Táan u biine’ ka’a tu yilaj juntúul tsuub kimen, ku yilke’ u yool le ts’oone’ táats’ máanjan xan. - ¿Tu’ux túun biin u yóol le ts’oona’? - Yaan in kaxtik Ku yilike’ u yóol le ts’oone’ ch’iik te’ lu’umo’ ka’a jo’op’ u páanik. Ma’ sáame’ ku yilik juntúul baaj kimen; ku yilike’ tu pool le baaje’ ti’ ts’opokbal u yóol le ts’oone’. Bey úuchik u kiinsik kantúul ba’alcheo’ob le máake’

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB WAXAKLAJUNP’ÉEL. 1.-J ts’oon .- Cazador 2.-Biin k’áaxe’ .- Fue a la selva 3.-Tu yilaj wa’alakbal .- Lo vió parado 4.-Le ka’acho’ .- En esa época



5.-Ku wáak’al .- Detonaba 6.-Ku ya’ala’al .- Le decían 7.- Ka’a k’uch yiknale’.- Cuando llegó donde estaba él 8.-Tu yilaj tsa’ay ti’ .- Vió que le acertó 9.-U yóol le ts’oono’.- La bala de la escopeta 10.-Táats’ máanja’an .- Atravesó



11.-Teaki’ .- Ahora 12.-¿Tu’ux biina’? .- ¿Dónde fue?



13.- Tu t’u’ultaj .- Calculó, siguió



14.-Ma’ sáame’ .- No pasó mucho tiempo 15.-Juntúul kitam .- Un jabalí 16.-Yaan in kaxtik .- Tengo que buscarlo 17.-Yaan u meyaj teen .- Me tiene que servir 18.-Tu ka’atéen .- Otra vez 19.-Táan u biine’ .- Se estaba yendo 20.-Juntúul tsuub .- Una liebre 21.-Ch’iik te’ lu’umo’ .- Clavada en la tierra 22.-Ka’a jo’op’ u páanik .- Y comenzó a escarvarlo 23.-Juntúul baaj kimen .- Una tuza muerta 24.-Tu pool .- Su cabeza 25.-Ti’ ts’opokbal .- Ahí estaba clavada 26.-Kantúul ba’alche’ob .- Cuatro animales

63

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ WÁAK LAJUN P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOKO’ “J TS’OON” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’ax tu yilaj juntúul máak táan u biin k’áaxe’? 2.-¿Bix le ts’oono’ ka’acho’? 3.-¿Ba’ax tu yilaj le máako’ kéen k’uch yikna le kéejo’? 4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le káan tu yilaj le yóol ts’oon táats’ máan tu wíinklile kéejo’? 5.-¿Ba’ax tu yilaj le káan k’uch tu’ux ja’ayakbal juntúul kitam? 6.-Le táan u biine’ ¿Ba’ax ba’alche’ tu yilaj? 7.-¿Ba’ax tu ya’alaj le Aj ts’oonnáal? 8.-¿Tu’ux ch’ik u yóole ts’oono’? 9.-¿Le ka tu páanaj u yóole ts’oone’ ba’ax tu yilaj? 10.-¿Ba’ax ts’opokbal tu poole baaje’? 11.-¿Jaytúul ba’alche’ob tu kíinsaj beyo’, chéen yéetel jun p’éel sipit ti’u ts’oone’?

X Nuk ku’uk yéetel X chúukib Úuch bine’ le x nuk ku’uko’ bin u xíinbalt le x chúukibo’, ka bin k’uch yiknale’ ka tu ya’alaj ti’: ¡Ay, óotsileech in wéet ko’olelil! jach máan ya’ab a mejnilo’obo’, ¿Ba’axten ma’ jantiko’ob wáa a kíinsko’ob ka’a p’áatak kex chéen juntúulilie’ ma’ wu’uyik u ya’alale’ jach táan u naats’al u búulul yook’ol kaab, ¿Ba’ax ka wa’alik? a kíinsko’obe’, tuméen le teeno’obo’ yaan in kíisko’ob, tuméen óotsil kéen in wil ka búulko’ob. Ka tu yu’ubal le x chúukibo’, ka tu chíin u poole’ ka jo’op’ u tuukul, jach tu na’ tuukulta’ le ba’ax a’alabtio’. Ka’a ts’o’ok u biin le x nuk ku’uko’, le x chúukibe’ ka’a jo’op’ u ya’alik:, min jach jaaj u t’aan le ba’ax tu ya’alaj teen le x nuk ku’uko’ Ka’a jo’op’u jach cha’antik u mejnilo’obo’, ka’a jo’op’ u ya’alik beya’: ¿Yaan wáa in kinsko’ob in mejnilo’oba’? ¿Ba’axkeen in meente?. Ts’o’ok u sen tuukultike’, ka’a jo’op’ u chukláantik jun 64

jun túulil u mejnilo’ ka’a jo’op’ u kíinsik, táan u jeejenp’uchke’, táan u yook’ol, chéen juntúul ma’ tu kíinsaji’. Ka’a ts’o’ok u kíinsike’ ka’a tu ya’alaj beya’: táan in jáan biin in wil wáa ts’o’ok u kíinsik u mejnil le x nuk ku’uke’.Le ka’a k’uch tu naajil x ku’uke’ jach ki’imak u yóol tuméen táan u báaxal yéetel u mejenilo’ob, ka’a tu ya’alaj ti’ beya’: ¿Ba’axten ma’a a kíins a mejnilo’obi x nuk ku’uk? ¿Ma’ teech ta wa’alaj teene’ yaan a kiinsiko’ob?, chan óotsil u yich taan u ya’alik; le x nuk ku’uko’ tu núuka’ tie’, teen kin kins in mejnilo’ob, (ku péeksik u pool) ma’, ma’, ma’atan, óotsilo’ob, mix bik’íin je’e in kíinsko’obe’ ¡Teeche’ ta kíinsaj a tia’alobi’ tuméen a p’ekmo’ob! Ka tu yu’ubaj le x chúukibo’ ka’a jo’op’ u yook’ol, le beetik tak bejla’e’ ichil u k’aay ku ya’alik beya’:¡ ku’uk tu tuusen, ku’uk tu tuusen, ku’uk tu tuusen.!

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB BOLONLAJUNP’ÉEL. 1.-X nuk ku’uk .- Vieja ardilla 2.-X chúukib .- Paloma silvestre de pico rojo 3.-Biin u xíinbalt .- Fue a visitar 4.-Ka bin k’uch yiknale’ .- Cuando llegó con ella 5.-In wéet ko’olelil .- Mi compañera mujer 6.-Jach máan ya’ab .- Está excedido 7.- A mejnilo’obo’ .- Tus pequeños, tus hijos 8.-A kíinsko’ob .- Los mates 9.-Ka’a p’áatak .- Que se quede 10.-Chéen juntúulilie’.- Sólo uno 11.-Ma’ wu’uyik .- No oyes 12.-Búulul yóok’ol kaab.- Inundación sobre el mundo 13.- Tuméen le teeno’obo’.- Porque los míos 14.-Kéen in wil .- Cuando vea 15.-Ka búulko’ob.-Que se hundan 16.-Ka tu yu’ubal .-Cuando lo escuchó

65

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

17.-Tu chíin u poole’ .- Inclinó la cabeza 18.-Le ba’ax a’alabti’o’ .- Lo que le dijeron 19.-Min jach jáaj u t’aan .- Creo que es muy cierto lo que dice 20.-Cha’antik u mejnilo’ob .- Observar a sus hijos 21.-¿Yaan wáa in kinsko’ob? .- ¿Los mataré? 22.Ba’ax ken in meente? .- ¿Qué voy a hacer? 23.-Jo’op’ u chukláantiko’ob .- Comenzó a capturarlos 24.-Táan u jeejenp’uchke’.- Los estaba aporreando 25.-Táan u báaxal .- Estaba jugando 26.-Chan óotsil u yich .- Tristes los ojos (Pobres sus ojos) 27.-Ku péeksik u pool .- Movía su cabeza 28.-Ma’atan .- No 29.-Ku’uk tu tuuseen .- La ardilla me engañó

MEYAJ ÚUK LAJUN P’ÉEL YÁAXILE’ A KA’AJ XOOKIK “X NUK KU’UK YÉETEL X CHÚUKIB, JE’KA’ A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Tu’ux biin xíinbalt le x nuk ku’uko’? 2.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ku’uko’ ti’ u yéet ko’olel? 3.-¿Ba’ax tu ya’alaj le x nuk ku’uk táan u naats’al? 4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le x nuk ku’uk biin u meentej yéetel u j mejnilo’ob? 5.-¿Ba’ax tu meentaj le x chúukibo’ ka tu yu’ubaj? 6.-¿Ba’ax jo’op’ u ya’alik le x chúukibo’ ka’a ts’o’oku biin le x nuk ku’uke’? 7.-¿Ba’ax tu beetaj le x chúukib ka tu chukláantaj junjuntúul u mejnilo’ob? 8.-¿Jaytúul u mejnilo’ob ma’ tu kíinsaj le x chúukib? 9.-¿Ba’ax tu yilaj le ka’a k’uch tu naajil x ku’uke’? 10¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e x nuk ku’uke’? 11.-¿Ba’ax tu núukaj le x nuk ku’uke’? 12.-¿Ba’ax jo’op’ u meente le x chúukibo’? 13.-¿Bix ku k’aay tak bejla’e’ le x chúukibo’?

66

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Juntúul óotsil j ts’oon kúuts Yaan bin juntúul máak Jach óotsil, u k’aaba’e’ J Piil púuk’us.* Chéen p’aak, sikil yéetel chaay ku jantik yéetel u yatan, bey xan u paalalo’ob. Junp’éel k’iine’, ku ya’alik J Piil ti’ u yatane’: - Xuun, ts’o’ok u sen náakal in wóol in jant chaay, p’aak, sikil, yéetel k’utbil iik, in ka’aj in ts’oon juntúul kúuts utia’al k jante yéetel le paalalo’oba’. Ich kool kin weenel ook’iin, chaak in k’eeyen utia’al in bisej. Ka’a biin tu kool. Oknajk’iine’, ka’a chilaj weenel yáanal junkúul nuxib ja’abin; táan bin u yokoj u weenel, ka’a tu yu’ubaj u léekel u k’aay le kúutse’. Líik’ yáalkab ka’a tu ch’a’aj u ts’oon ka’a jo’op’ u biin u tojtáantik tu’ux ku k’aay le kúutse’; ichil u tuukule’ ku ya’alik beya’: “ma’ túun sen áak’abchajal lekéen ts’oonaken”. Ka’a tu yu’ubaj ts’o’ok u naats’a le tu’ux ku k’aay le kúutse; ka’a jo’op’ u biin chanbelil, tu kanáantik ma’u yu’uba’al u péek,

u p’ichmaj u yich yéetel u xikin, utia’al u yiilik yéetel u yu’ub tu’ux ku péek le k’aay kúutso’. Chéen ka’a tu yu’ubaj tu biin u jalk’ajal ti’ junp’éel nuxib jool, ti’ bin p’áat ch’uytali’, ka’a jo’op’ u je’eje’ek’ik u yook utia’al u kaxtik tu’ux u jets’ik, chéen ba’ale’; mix tu’ux kooj u yook, ku ka’anal ch’uytal yéetel tu ka’ap’elal u k’ab; ku ch’uytal chéen yéetel junp’éelili’. Sajak u jáalk’abtikubaj, tuméen ma’a u yoojel buka’aj taamil le joolo’, tu’ux ku jalk’ajo’. Mi jach chúumuk áak’ab ka’a bin te’ joolo’, letie’ tu tuukultaje’ ichil junp’éel chultun jalk’aja’an le beetik sajak u jalk’abtubaj. Ma’ wa’a tu taal u sáastale’ ka’a chíinlaj u paaktej, ka’a tu yilaje’ mi jach jun náab k’ab u bin u kóojol tu yit junp’éel chultun, ka’a tu ya’alaj beya’: -Wa’a K’ujeen in woojelt ma’ taam tu’ux jalk’ajene’, bejla’a’ sáam in jáalk’abtinbae’, lela’ buka’aj sen ka’aniken ch’uylankil bul áak’ab. *Gordo.

67

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JUN K’AAL P’ÉEL. 1.-J ts’oon kúuts .- Cazador de pavos 2.-Jach óotsil .- Muy pobre 3.-P’aak .- Tomate 4.-Sikil .- Semilla de calabaza 5.-Yéetel chaay .- Con chaya 6.-Xuun .- Señora 7.- U sen na’akal in wóol .- Ya me aburrí mucho 8.-K’utbil iik .- Chile tamulado 9.-Ook’iin .- Noche 10.-Chaak in k’eyen .- Sancocha mi pozole 11.-Utia’al in bisej .- Para que lleve 12.-Ka’a chilaj weenel .- Y se acostó a dormir 13.- Ka’a tu yu’ubaj .- Y escuchó 14.-U léekel u k’aay .- El inicio del canto 15.- Líik’ yáalkab .- Se levantó corriendo 16.-Tu ch’a’aj u ts’oon .- Agarró su escopeta 17.-U tojtáantik .- Calcular la dirección 18.-Le kéen ts’oonakeen .- Cuando cace 19.-U biin chaanbelil .- Iba despacio 20.-Tu kanáantik .- Cuidaba 21.- U péek .- Su movimiento 22.-U p’ichmaj u yich .- Tenía abiertos los ojos 23.-Jalk’ajal .- Resbaló 24.-Nuxib jool .- Gran agujero 25.-P’áat ch’uytali’ .- Se quedó colgado 26.-Je’eje’ek’ik u yook .- Abría repetidamente las piernas 27.-Tu’ux jets’ik .- Donde descansar o apoyar 28.-Mix tu’ux kooj u yook .- En ninguna parte topaba su pie 29.-Tu ka’ap’éelal u k’abo’ob .- Sus dos manos 30.-Buka’aj taamil le joolo’ .- Qué profundidad tenía el agujero 31.-Junp’éel chultun .- Una cisterna prehispánica 32.-Jun náab k’ab .- Una cuarta (20 o 25 cm) 33.-Bul áak’ab .- Toda la noche 68

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK LAJUN P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOK “JUNTÚUL ÓOTSIL J TS’OON KÚUTS” A KA’AJ A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALO’. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL U NÚUKIKTEECH 1.-¿Bix u k’aaba’ le máak jach óotsil? 2.-¿Ba’ax ku jantik J Piil yéetel u yatan i’ix u paalalo’ob? 3.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’u yatane’ junp’éel k’iin, J Piil? 4.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’u yatane’ yojsa’ biin u ka’aj weenel ich kool? 5.-¿Tu’ux chilaj weene oknajk’iine’? 6.-¿Ba’ax tu yu’ubaj káan biin u yokol u weenel? 7.-¿Ba’ax tu ch’a’aj kéen líik’ yáalkab? 8.-¿Ba’ax biin u tojtáantik? 9.-¿Ba’ax ku ya’alik ichil u tuukule’? 10.-Ka’a tu yu’ubaj ts’o’ok u naats’a tu’ux ku k’aay le kúutse’ ¿Ba’ax tu meentaj? 11.-¿Ba’anten u p’ichmaj u yich yéetel u xikin? 12.-¿Tu’ux p’áat ch’uyta’ali’? 13.-¿Ba’axten sajak u jáalk’abtikubaj? 14.-¿Ba’ax tu yilaj ka’a chíinlaj u paaktej? 15.-Ka’a tu yilaj mix taam tu’ux ch’úuyukbaj, ¿Ba’ax tu ya’alaj?

Ba’ats’ yéetel áayin Yaan bin Juntúul ba’ats’e’ jach táak bin u jantik le ja’as yaan tuláak’ u tséel le ja’o’, chéen ba’ale’ ma’ tu páajtal u máani’, tuméen jach kóoch, ku ts’o’okole’ ma’ u yoojel báabi’; chéen ka’a tu yilaj táan u taal juntúul nuxib áayin, ka’a k’uch yiknal, ka’a tu ya’alaj ti’ beya’: - Ay nuxib áayin, jach seen wi’ijen, táak in jantik le ja’as yaan tu táanxel tséelil le ja’o’, ku ts’o’okole’ ma’ in woojel báabi’, in na’e’, ma’ tu ka’ansaj teeni’, úuchak wáa a wóotik ka’a na’ajkeen ta pu’uch utia’al ka’a máanseen te’

táanxel tséelilo’. - Ma’alob na’aken. Ka’a síit’naj le ba’ats’o’, ka’a na’ak tu pu’uch le áayino’, ka’a máansa’ab te’ táanxel tséelilo’ tu’ux yaan le nukuch ja’aso’obo’. Le ka k’ujsa’abe’, le ku yéemel yáalkab, ka’a tu ya’alaj ti’ nuxib áayine’. - Nuxib áayin, ma’ tin xáantal, jáan pa’ateni’ jáajáan jantbil kéen in beet le ja’aso’, ku ts’o’okole’ ka jaan suutkeen tu ka’atéen te’ táanxel tséelilo’. Ma’alob. Ka’a tu núuka, ka’a jo’op’ u pa’atik. Jaajaan jantbil tu beetaj le ja’aso’, ka’a tu 69

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

taasaj junp’éel utia’al u jant t’úuchlik yóok’ol u pu’uch le áayino’, le ka’a suunaji’ seen ki’imak u yóol ts’o’ok u janal, ka’a tu píikch’intubaj yóok’ol le áayino’, ka’a tu ya’alaj ti’: - Jáan biseen te’ táanxel tséelilo’. Táan u bisa’ale’, ka’a tu yilaje’ ma’ te’ tu’ux ch’a’abe’ma’ ti’ ku bisa’ali’. - Nuxib áayin, tu’ux ka biskeen beya’, lela’ ma’ u beelil in wotochi’, - In ka’aj in biseech tin wotoch, tuméen in watane’ k’oja’an, a’ala’ab ti’ tuméen máax ts’aakike’ utia’al ka’o utsake’, k’abéet u jantik u ts’o’omel ba’ats’. - Ay nuxib áayin ba’axten ma’ ta wa’ajteen ma’

70

na’ajkeen ta pu’uche’, ma’ ta wilike’ in ts’o’omele’ tin p’ataj in jaink’int te’ táaxel tséelilo’. Ko’ox suut jáan ch’a’e’ ka’a bis ti’ le a watano’. - Ko’ox túun suut - tu ya’alaj nuxib áayin. Le ka’a k’ucho’ob te’ tu’ux ch’a’abe’ le ba’ats’o’ tuméen le áayine’, tu ya’alaj ti’: - Ma’ je’el in ts’o’omel in jaik’intmo’o, pa’atik in jaan ch’áik ka’a jáan sunakeen. - Le ku yéemel yáalkab yóok’ol le áayino’, ka’a tu ya’alaj ti’: Ay, le k’iin ku luk’ul in ts’o’omel tu’ux yaane’, kin kíimil.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB JUNP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. 1.-Juntúul ba’ats’.- Un saraguato o mono aullador 2.-Juntúul nuxib áayin.- Un viejo lagarto 3.-Táak bin u jantik.- Dicen que quería comerlo 4.-Ti’ u láak’ tséel le ja’o’.- Al otro lado del agua 5.-Ma’ tu páajtal u máani’.- No podía pasar 6.-Jach kóoch.- Muy ancho 7.- Ma’ u yojel báabi’.- No sabe nadar 8.-Ka’a k’uch yiknal.- Cuando llegó con él 9.-Jach séen wi’ijeen.- Tengo mucha hambre 10.-Tu táanxel tséelil.- Al otro lado 11.-Ma’ tu ka’ansaj teeni’.- No me enseñó 12.-Úuchak wáa a wóotik.- Quizá quieras 13.- Ka’a na’ajkeen.- Que me suba 14.-Ka’a máanseen.- Que me pases 15.- Ma’alob, na’akeen : Bien, sube 16.-Ka’a síitnaj.- Y brincó 17.-Tu pu’uch.- En su lomo 18.-Le ka k’ujsa’abe’.- Cuando lo llegaron 19.-Ma’ tin xáantal.- No me tardo 20.-Jáanjáan jantbil.- Lo comió apresuradamente 21.- Ka jan suutkeen.- Me regresas rápido 22.-Tu taasaj junp’éel.- Trajo uno 23.-T’úuchlik yóokol.- Posado sobre 24.-Tu píikch’intubaj.- Se tiró, se arrojó 25.-Jáan biseen.- Llévame rápido 26.-Táan u bisa’ale’.- Lo estaban llevando 27.-Tu’ux ka biskeen beya’.- Dónde me llevas así 28.-Utia’al ka utsake’.- Para que sane 29.-U ts’o’omel ba’ats’ .- Cerebro de saraguato 30.-In jaink’int te’ táanxel tséelilo’ .- Lo extendí en la otra orilla

71

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ BOLON LAJUN P’ÉEL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ JE’E U PÁAJTAL A TSIKBAL YÓOK’OL “BA’ATS’ YÉETEL ÁAYIN”. WÁA A K’ÁATE JE’E A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OBA’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Tu’ux yaan le jáaso’ob jach táak u jantik le ba’ats’e’? 2.-¿Ba’anten ma’ u páajtal u máani’? 3.-¿Máax tu yilaj táan u taal? 4.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayin? 5.-¿Ba’ax tu núukaj le nuxib áayin? 6.-¿Tu’ux na’aki’ le ba’ats’e’? 7.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ba’ats’e’ le káan k’ujsa’abe’? 8.-¿Ba’ax núukabti’ tio’le nuxib áayine’? 9.-¿Bix tu jante ja’aso’ob le ba’ats’e’? 10.-¿Ba’ax tu ya’alaj le ba’ats’e’ le káan tu píikch’intubaj yóok’ol u pu’uch ti’e áayino’? 11.-¿Ba’ax tu yilaj le ba’ats’e’ le káan táan u bisa’al? 12.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayine’? 13.-¿Ba’ax tu núukaj le áayine’? 14.- ¿Ba’ax tu ya’alaj le áayino’ le kéen tu yu’ubaj u t’aan le ba’ats’e’ táan u k’áat u suut u ch’ae’ u ts’o’omele’? 15.-¿Ba’ax tu ya’alaj tu ts’o’oki’ le ba’ats’e’?

Noom

Junp’éel k’iinak bine’, juntúul wíinik biin u ts’oon noom. Ka’a k’uch te’ tu’ux suuk u taal janal le noomo’, ka’a kulaj u páate. Ma’ xáanchaj bine’ ka’a tu yile’, táan u taal u sa’asats’ik u kaal le noomo’, ka’a tu kóolaj u ts’oon, ka’a tu t’ubaj tu tojil, le ka’a wáak’ le ts’oono’ ti’ peka’anaki’. Ka’a biin u líik’sej, ka tu bisaj tu naajil. Ka’a k’uche’ ka tu k’uubaj ti’ u yatan, utia’al u chaakej. Ma’ jach sáame’, ka tu 72

ya’alaj ti’ u yatane’, táan u biin u t’aan u suku’un. Ka’a biini’. Ku k’uchule’ ka tu tsíikaj le u láak’tsilo’, ka tu ya’alaj ti’ beya’: Taalen in t’aaneech ka’a k’uchukeech a jant u bak’el in ts’oon noom. Tu núukaj le u suku’uno’ je’el u biine’. Le u yatan túun máax ts’oonej noome’, ka’akat súutuk táan u xe’ep’ik u bak’el le noomo’, utia’al

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yu’ubik wáa ts’o’ok u tajal, bey le u meentiko’ ka’a xuup le bak’ ku chakiko’. Ma’ sáame’ ka’a k’uch le suku’untsile’, le íichantsil túune’ ma’ u yoojel ba’ax uuchuli’. Ka’a tu ya’alaj ti’ u yatan beya’: Ko’olel, jáan jáalej bak’ in jante yéetel in suku’un ts’o’ok le u taalo’. Ka’a núuka’ab ti’ tuméen le u yatan beya’: Le bak’o’ mina’an. Xu’upij.

Ka’a tu k’áataj bix xu’upik, ka tu ya’alaj u yatane’: Chéen tin xe’ep’ik ka’a in wu’uy wa’a ts’o’ok u tajale’, chéen ka’a tin ts’a óolte’ mina’an. Yaan bak’, chéen ba’axe’ u bak’el a xikin. Biin in ka’aj in xet’ le a xikina’, ka’a in ts’a ti’ a suku’un. Ka’a jo’op’ túun bin u che’ejta’al tuméen u yatan. La’aten túun ku ya’alale’ p’il a wich, ka’a béeychajak a ch’aik a watan.

73

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB KA’AP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.. 1.-Noom .- Perdiz 2.-Junp’éel k’iinak bine’ .- Dicen que un día 3.-U ts’oon noom .- La caza de perdiz 4.-Tu’ux suuk u taal .- Donde acostumbraba venir 5.-Ka’a kulaj u páate .- Y se sentó a esperarlo 6.-Ma’ xáanchaj bine’ .- Dicen que no tardó 7.- Sa’asats’ik u kaal .- Estiraba su garganta 8.-Ka’a tu kóolaju ts’oon .- Y jaló su carabina 9.-Ka tu t’ubaj tu tojil .- Y apuntó en su dirección 10.-Ti’ peka’anaki’ .- Ahí quedó tendido 11.-Biin u líik’sej .- Fue a levantarlo 12.-Ka tu k’uubaj .- Y lo entregó 13.- Utia’al u chaakej .- Para que lo salcoche 14.-Ma’ jach sáame’ .- No tardó mucho 15.- U t’aan u suku’un .- A hablar a su hermano 16.-Ka tu tsíikaj .- Y lo saludó 17.-Taaleen in t’aaneech .- Vine a hablarte 18.-A jant u bak’el .- A comer su carne 19.-Tu núukaj .- Respondió 20.-Ka’akat suutuk .- A cada momento 21.- Táan u xe’ep’ik .- Lo estaba pellizcando 22.-Utia’al yu’ubik .- Para que sienta 23.-Wáa ts’o’ok u tajal .- Si ya se había cocido 24.-Ka’a xuup le bak’ .- Y se gastó la carne 25.-Le íichansil túune’ .- El esposo entonces 26.-Jáan jáalej bak’ .- Saca de inmediato la carne 27.-Ts’o’ok le u taalo’ .- Ya vino 28.- Ka’a núuka’a ti’ .- Y le contestaron 29.-Chéen ka tin ts’a óolte’.- Sólo cuando me di cuenta 30.-La’aten túun : Por eso entonces

74

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JUN K’AAL P’ÉEL YÓOK’OL LE XOOK “NOOM” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH 1.-¿Máax biin ts’oon noom junténajkij? 2.-¿Ba’ax tu méentaj ka’a k’uch tu’ux suuka’an u janal le noomo’ob? 3.-¿Ba’ax tu yilaj ma’ xáanchaj? 4.-¿Ba’ax úuch le ka’a wáak’ le ts’oono’? 5.-Ka k’uch tu naajil ¿Ti’ máax tu k’uubaj le ch’íich’o’? 6.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’u yatane’? 7.-¿Ba’ax tia’al tu payalte’etaj wáa payal óoltaj u suku’une’? 8.-¿Ba’ax tu núukaj u suku’une’? 9.-¿Ba’anten tu xe’ep’aj u bak’el le noomo’ le atantsilo’? 10.-¿Ba’ax tu ya’alaj le íichantsile’ ka’a k’uch u suku’une’? 11.-¿Ba’ax tu núukaj u yatan? 12.-Ka’a tu k’áataj ti’u yatane’ bix tu xu’upaj le bak’e’ ¿Ba’ax tu núukaj le ko’olelo’? 13.-¿Ba’ax ku ya’alal la’aten?

KAXAN TSIKBAL KAN P’ÉEL NAJBE’N A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL J TS’OONNÁAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU KÍINSIK LE BA’ALCHE’OB 1.-¿Bix ta káanaj ts’oon? 2.-¿Tu’ux ka ts’oonik le ba’alche’ob? 3.-¿Jaytúul kéejo’ob ts’o’ok a ts’oonik? 4.-¿Kuxtun kitam, a ts’oonmaj xane’? 5.-¿Ka biin xíinba ts’oon, ch’úukt wáa p’uuj? 6.-¿Bik’iin u k’iinil u k’aay kúuts? 7.-¿A wojelt xook u pe’echak’ le ba’alche’ob’? 8.-¿Jaytúul chakmo’ol, sak xikin, wáa koj a kíinsmaj?

75

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

9.-¿Ts’o’ok u yaantal teech le tuunich kéejo’? 10.-¿Jaytéen a wilmaj le Sojol kúutso’ wáa le Aj Sipo’? 11.-¿Ka kíinsik áayin? 12.-¿Ba’ax suuk u jantik le jaalebo’? 13.-¿A k’aóol k’ak’aas kaano’ob? 14¿A wilmaj juntúul Alux, P’uus, Yuumtsil, Yuum Báalan wáa le Wa’ paacho’? 15.-¿A k’ajóol u k’aay le ch’íich’o’ob, kex ma’ táan a wiliko’ob?

MOLAY T’AANO’OB ÓOXP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-¿Bix ta káanaj? .- ¿Cómo aprendiste? 2.-¿Tu’ux ka ts’oonik? .- ¿Dónde lo cazas? 3.-¿Jaytúul kéejo’ob? .- ¿Cuántos venados? 4.-¿A ts’oonmaj xane’? .- ¿Lo has cazado también? 5.-Xíinba ts’oon .- Cacería caminando.



6.-Ch’úukt .- Espiar. 7.- P’uuj .- Batida, clamoreo, cacería en grupo. 8.-K’aay kúuts .- Canto del pavo montés. 9.-Xook u pe’echak’ .- Leer su huella. 10.-Chakmo’ol .- Jaguar. 11.-Sakxikin .- Tigrillo. 12.- Koj .- Puma o león americano. 13.-Le tuunich kéejo’ .- La piedra del venado. 14.-¿Jaytéen a wilmaj? .- ¿Cuántas veces los has visto?. 15.-Sojol k’uuts .- Pavo mítico, protector de los pavos de monte. 16.-Aj Sip .- Venado mítico, protector de los venados. 17.-Áayin .- Lagarto. 18.-Jaaleb .- Tepezcuintle, agutí. 19.-K’ak’aas kaano’ob .- Víboras. 20.- Alux .- Personaje diminuto de barro que cobra vida y cuida las milpas de los campesinos mayas.

76

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

21.-P’uus .- Enano corcovado que habita las grutas y laberintos subterráneos del Mayab. 22.-Yuum Báalam .- Gigante mitológico que protege las entradas de las poblaciones mayas. 23.-Wapaach .- Gigante mitológico delgado y muy alto que en ocasiones se le ve en la selva. 24.K’aay ch’íich’o’ob .- Canto de los pájaros.

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ KANP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD KANP’ÉEL. ● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-Una persona 11.-Estaba parado un venado 2.-Bala de escopeta 12.-Se dice 3.-Llegó donde estaba él 13.-Una liebre muerta 4.-Para terminar 14.-Le acertó, le dio 5.-Le apuntó 15.-Y comenzó a escarbar 6.-Atravesó 16.-En su cuerpo 7.-Al rato 17.-Tengo que encontralo 8.-Un jabalí 18.-Una tuza muerta 9.-¿Dónde se fue? 19.-Ahí está clavado 10.-Me tiene que servir 20.-Clavado en la tierra ●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’

77

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

1.-Le x nuk ku’uko’ 11.-Ka’a ts’o’ok u biin 2.-Ka biin k’uch yiknale’ 12.-Jach jaaj u t’aan 3.-Óotsileech in wéet ko’olebil 13.-Ya’ab u mejnilo’obo’ 4.-Ka jo’op’ u tuukul 14.-Cha’antik u mejnilo’ob 5.-¿Ba’axten ma’a jantiko’ob? 15.-Yaan in kíinsko’ob 6.-Le ba’ax a’alabti’o’ 16.-Chukláantik junjun túulil 7.- Ka’a p’áatak 17.-Ka tu chíin u poole’ 8.-Ma’ a wu’uyik 18.-¿Ba’ax ken in meentej? 9.-U búulul yóok’ol kaab 19.-Táan u jeejenp’uchke’ 10.- Táan u yook’ol 20.-Táan u báaxal yéetel u mejnilo’ob.

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN 1.-¿Bix u k’aaba’ le máak jach óotsil? 11.-¿Tu’ux yaan le ja’aso’ob jach táak u jantik le ba’ats’e’? 2.-¿Ba’ax ku jantik yéetel u yatan? 12.-¿Ba’anten ma’ tu páajtal u máani’? 3.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’ u yatane’? 13.-¿Máax tu yilaj táan u taal? 4.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’ u yatane’? 14.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’e nuxib áayine’? 5.-¿Tu’ux chilaj weene oknajk’iine’? 15.-¿Ba’ax tu núukaj le nuxib áayine’? 6.-¿Ba’ax tu yu’ubaj káan biin 16.-¿Tu’ux na’aki le ba’ats’e’?

78

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yookol u weenel? 7.-¿Ba’ax tu ch’a’aj kéen líik’ 17.-¿Bix tu jantej ja’aso’ob le ba’ats’e’? yáalkab? 8.-¿Ba’ax ku ya’alik ichil u tuukule’? 18.-Ba’ax tu yilaj le ba’ats’e’ le káan táan u biisa’al? 9.-¿Tu’ux p’áat ch’uytali’? 19.-¿Ba’ax k’abeet ti’e nuxib áayine’? 10.-¿Ba’ax tu yilaj ka’aj chíinlaj? 20.-¿Ba’ax tu ya’alaj tu ts’o’okili’ le ba’ats’e’? ●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-Juntúul wíinik biin ts’oon. 11.-Sa’asats’ik u kaal 2.-Ka’a tu t’ubaj tu tojil 12.-Tu biisaj tu naajil 3.-U líik’sej 13.-Utia’al u chakej 4.-Ka’a wáak’ le tsoono’ 14.-Je’el u biine’ 5.-Ka tu k’ubaj ti’ u yatane’ 15.-Táan u xe’ep’ik u bak’el 6.-Ka tu tsíikaj le u láak’tsile’ 16.-Ka kulaj u páate 7.-Ma’ xáanchaj 17.-Ka’a biini 8.-Taalen in t’aaneech 18.-Ka tu kóolaj u ts’oon. 9.-A jant u bak’el in ts’oon noom 19.-Ka’a tu yil’e 10.-Táan u taal 20.-Ti’ peka’anaki’. TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

79

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

80

Javier A. Gómez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 5 JAATSUL JO’OP’ÉEL.

OBJETIVOS •

Que el estudiante desarrolle su dominio del idioma meta con la lectura y traducción de textos.



Que a través de los Diálogos el alumno incremente su eficacia comunicativa oral y escrita.



Que al realizar una entrevista sobre El empleo del tiempo libre (fiestas comunales, fiestas familiares, deportes, etc) adquiera mayor habilidad en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico.

Las lecturas de esta Unidad proceden del libro Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Primer Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 19, 20, 21, 22; y de Maaya T’aan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y Yucatán. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 84, 85, 156, 157, 188, 189, 172, 173.Los ejercicios , vocabularios y Autoevaluación, fueron elaborados por el Autor.

81

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

U suumil k’i’ik’ Mani Le k’iino’ob ma’ k’uchuko’ob le sak wíiniko’obo’; yuum Túutul Xíiw u jalachil Manie’ yaanchaj ti’ junp’éel chowak suum. Le k’iin bin u k’áat biin xíinbal ti uláak’ kaaje’, ku ya’alik ti’e suum ka’a u t’iinubáa ti’ junp’éel tu’ux ka’analo’ tak ka k’uchuk le tu’ux u k’áat biino’, beya’ ma’ tu xáantal ts’o’ok u k’uchul. Le suum bina’ u táabil u tuuch le j xíibo’obo’. Le ka’a ts’o’ok u t’oonkinsa’al le maayao’obo’, tuméen le sak wíiniko’obo’ yéetel le ka’a ts’o’ok u beeta’al u yotoch Yuum K’uje’, u jalachil le kaaja’ tu ya’alaj ti’ le suuma’ ka’a u t’iinubaa tu ka’analil le naaja’ tak tu jach ka’analil u yotoch Yuum K’uj yaan tu noj kaajil Jo’. Máan ya’abach ja’abo’ob, le J Xíiwo’obo’ k’iitpajo’ob. Le suum túuno’ bisa’ab tu ts’ono’otil “X kaba ch’e’en”. Ti’ lelo’ ka’a k’uch juntúul wíinik u chóolej, ba’ale’

82

ka’a tu yóotaj u suut te’ tu’ux tu ch’a’ajo’, ja’ak’ u yóol ka’a tu yilaj ts’o’ok u ya’abtal, ts’o’okole’ ma’ tu yokol le tu’ux yaan ka’acho’. Kex buka’aj tu beetaje’ ma’ páajchaj u yoksik le suumo’, ka’a túun tu yilaj ma’ tu páajtale’, sajakchajij, tuméen je’el bix u yóotik u yoksike’ bey u bin u chowaktal le suumo’, ka túun tu tuukultaj u xo’oxotik, ba’ale’ ja’ak’ u yóol ka tu yilaj táan u jóok’ol k’i’ik’ ti’ le suumo’. Je’el bix páajchajke’ tu yilaj u ts’aik u xéexet’al te’ tu kúuchilo’, ba’ale’ yaan p’aati’. Ya’ab máaxo’ob a’alike’ le suuma’ layli’ ti’ yaan ichil le ts’ono’oto’; kalanta’an tuméen juntúul x nuuk yéetel juntúul x k’u’uk’il kaan, uláak’o’obe’ ku ya’aliko’obe’ bisa’ab tu noj kaajil Jo’ wáa México. Ku ya’ala’al xane’ le suum xo’oxot’a’aba’ leti’ bin le bejo’ob ku biin u chowaktalo’obo’, leti’ túun le k’i’ik’ tuulnaj ti’ ka’a xo’oxot’a’abo’, leti’ bin le k’i’ik ku wéekel ikil u yúuchul le loobo’ob te’ beejo’, u nojoch máakilo’ob le kaajo’obo’ ku ya’aliko’obe’ bíin k’uuchuk u k’iinil u núup’ul le suum tu ka’atéena’ tu’ux kun ba’atel x t’ara’ach yéetel tóolok; le k’iin je’ela’ yáan u yaantal ba’ate’il ichil wíiniko’ob tia’al u yilik u ch’a’ako’ob ba’al utia’alo’ob. U ch’i’ilanbkabilo’ob maayao’obe’ táan k pa’atik ka’a k’uchuk le k’iino’ob je’ex u ya’almaj Chilam Báalam, u Yuum K’iinil Mani’ ka’acho’.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB KANP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. 1.-U suumil.- Su soga 2.-K’i’ik’.- Sangre 3.-Ma’ k’uchuko’ob.-No habían llegado 4.-U jaalachil Mani’e’.-Su gobernante de Maní 5.-U k’áat.- Quiere 6.-Biin xíinbal.-Ir de paseo 7.- Ti’ uláak’ kaaje’.-De otro pueblo 8.-U t’iinubáa.-Se tensaba o tendía 9.-Ma’ tu xáantal.-No tardaba 10.-Táabil u tuuch.-Cordón umbilical 11.-T’oonkinsa’al.-Humillados, sometidos 12.- U yotoch Yuum K’uje’.-La casa de Dios 13.-Noj kaajil Jo’.-Ciudad de Mérida 14.-Máan ya’abkach ja’abo’ob.-Pasaron muchos años 15.-K’iitpajo’ob.- Se dispersaron 16.-Bisa’ab tu ts’ono’otil.-Fue llevado a su cenote 17.-X kaba ch’e’en.- Pozo bajo 18.-Ka’a tu yóotaj.- Y quiso 19.-Tu’ux tu ch’a’ajo’.- Donde lo tomaron 20.-Ja’ak’ u yóol.- Se asustó 21.- Ts’o’ok u ya’abtal.-Se había hecho mucho 22.-Kex buka’aj tu meentaje’.-Por mucho que hizo 23.-Ma’ páajchaj.- No pudo 24.-Sajakchaji’.- Tuvo miedo 25.-Bey u bíin u chowaktal.- Así se iba alargando 26.-Tu tuukultaj.- Pensó 27.-U xo’oxotik.- Cortar repetidamente 28.-Je’el bix páajchajke’.- Como se pudo 29.-U xéexet’al.- Pedazos 30.-X k’u’uk’il kaan.- Serpiente emplumada 31.-K’i’ik’ tuulnaj.- Chorrea sangre 32.-X t’ara’ach.- Lagartija de colores que corre en los caminos 83

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ JUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL BAT’AN A XOOKIK “U SUUMIL K’I’IK’ MANI”, JE’KA’ BIIN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL, WÁA A K’ÁATE JE’ELE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WA’ALIKTI’ 1.-¿Máax u jalachil Máani le k’iino’ob ma’ k’uchko’ob weye’ le sak wíiniko’ob? 2.-¿Ba’ax ku ya’alik ti’e suumo’ le k’iin u k’áat biin xíinbal? 3.-¿Ba’ax le suum biino’? 4.-¿Máaxo’ob tu t’oonkisajo’ob ti’ k ch’i’ibalo’ob? 5.-¿Máax k’iitpajo’ob tio’lal u máan ya’abach ja’abo’ob? 6.-¿Tu’ux biisa’ab le suumo’? 7.-¿Ba’ax úuchij le ka’a tu yóotaj le wíiniko’ u suute suumo’ tu’ux tu ch’a’ajo’? 8.-¿Ba’ax úuch ti’e wíiniko’ le káan tu yilaj ma’ tu páajtale’ suutik le suumi’ te’ tu kúuchile’? 9.-¿Ba’anten ja’ak u yóol le wíiniko’? 10.-¿Ba’ax ku ya’alik ya’ab máako’ob tio’le suumo’? 11.-¿Máax ku kanáantik le suume’? 12.-¿Ba’ax ku ya’ala’al xane’ yóok’ole suume’? 13.-¿Ba’ax ku ya’aliko’ob u nojoch máakilo’ob ti’e kaajo’? 14.-¿Ba’ax táan k pa’atik ch’i’ilanbkabilo’ob maayao’ob’?

U tsikbalil X ta’akumbin xunáan. Yaan junp’éel kaaj u k’aabae’ Bolonch’e’en Rejón, bolon, u káat ya’al nueve; ch’e’en, tu’ux ku jóok’sa’al ja’; Rejón tuméen te’elo’síij juntúul máak u k’aabae’, Don Manuel Crecencio Rejón. Naats’ ti’ le kaaja’, yaan junp’éel nuxíb áaktuni’, u k’aabae’ X ta’akumbin xunáan. U taamile’ ma’ k’aóoltani’, ya’ab u joolilo’ob utia’al u yóokoj máaki’. Ichil le áaktuna’, yaan úukp’éel ts’ono’oti’: X áak’ab ja’ tuméen p’el chika’an u yiit, tu yóok’lal le éek’joch’e’enil pixiko’; Pixa’an ja’ tuméen yóok’ole yaan ya’abkach ba’alo’obi’; Choko ja’; tuméen u ja’ile’ yaanal u chokoil ti’ le u 84

láak’o’obo’; Chak ja’, tu yóok’lal le luuk’ yaan tu yiito’; Púuts’ul ja’ tuméen ku ya’ala’ale’, je’el bix u biin u naats’al máak yiknale’ bey u yóol máak túun bin u juts’kubae’; X chimes ja’, tuméen ya’ab le mejen ba’alo’ob kajakbalo’ob ichilo’; Sayab ja’, tuméen ma’ach u tijil, tak ti’ nukuch yáaxk’iino’ob. Ti’ te’ jejeláas yaanika’, tu nak’e’, te’ ichilo’ yaan junp’éel oochel jach bey juntu’ul x ch’úupal sak u nook’e; je’ex le wíipilo’. X ta’akumbin xunáan u k’áat u ya’ale’ juntúul xunáan u ta’akmubai’. Ku ya’ala’ale’ juntúul xuna’an suunaj tuunichil, tu yook’lal u k’eban, juntúul J k’iin

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

utschaj tu yich le xunáane’, chéen ba’ale’ ma’ cha’ab ti’e’’ ka tu púuk’saj, ka tu bisaj u ta’ak te’ áaktune’; le o’olale’ u ja’il le ts’ono’oto’ ku ya’alal ti’ X púúts’ul ja’, u pixan le j k’iine’. Chéen ba’ax xane’, le ko’olele’ chuka’ab méen nukuch yuumo’ob ka suuta’ab tuunichil. U ja’il le ts’ono’oto’ u k’aabae’ Chokoj ja’ tu’ux ku yichkilo’ob le j k’eban máako’obe’, le o’olale’ p’áat u k’iinlil u wíinkililo’obi’i’; le Pixa’an ja’e’, u nook’ le j k’iin tu p’ataj le ka’aj púuts’e’; le X áak’ab jae’, p’áat beyo’, tuméen leti’ u kúuchil tu’ux ku yakuntikubao’ob; le X chimes ja’e’, ku kaajtal ya’abach x chimeso’obi’, u naajil le j k’iine’; le Sayab ja’e’, letie u tiich’ chuup yéetel ja’e’, u ja’il u yich le ko’olel ku yok’tik tio’olaj u k’eban; le Chak jae’, u k’aasil le u yakuntikubao’obe

85

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB JO’OP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-X ta’akunbin xunáan.- Señora escondida. 2.-U k’aaba’e’.- Su nombre. 3.-U k’áat ya’al.- Quiere decir. 4.-Tu’ux ku jóok’sa’al.- Donde se saca. 5.-Nuxib áaktuni’.- Gran gruta. 6.-U taamile’.- Su profundidad. 7.- Ma’ k’aóoltani’.- No se conoce. 8.-Ya’ab u joolilo’ob.- Muchos agujeros de entrada. 9.-X áak’ab ja’.- Agua nocturna. 10.-P’el chika’an u yiit.- Apenas se ve su fondo. 11.-Éek’joch’e’enil u pixiko’.- Lo cubre la obscuridad. 12.- Pixa’an ja’.- Agua cubierta. 13.-Choko ja’.- Agua caliente. 14.-Chak ja’.- Agua roja. 15.-Le luuk’.- El lodo. 16.-Púuts’ul ja’.- Agua que se fuga. 17.-Biin u juts’kuba’e’.- Cuando se acerca. 18.-X chimes ja’.- Agua de gusanos rayados. 19.-Sayab ja’.- Manantial. 20.-Ma’ach u tijil.- No se seca. 21.- Nukuch yáaxk’iino’ob.- Grandes sequías. 22.-Tu nak’e’- En su abdomen, en su interior. 23.-Junp’éel oochel.- Una imagen, una figura. 24.- Je’ex le wíipilo’.- Como el huipil. 25.-Suunaj tuunichil.- Se convirtió en piedra. 26.-Tu yóok’lal u k’eeban.- Por su pecado. 27.-Juntúul J k’iin.- Un sacerdote. 28.-Ma’ cha’abti’e’.- No se la dejaron. 29.-Ka tu púuk’saj.- Y se la raptó. 30.-U pixan le J k’iine’.- El alma del sacerdote. 31.-Chuka’ab.- Fue capturada. 32.-Ku yaakuntikubao’ob.- Se amaron.



86

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KA’AP’EEL TI’ KA’A K’AAL YÁAXILE’ A KA’AJ XOOK “U TSIKBALIL X TA’AKUMBIN XUNÁAN”, JE’KA’ YAAN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBAL. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’ax u k’áat ya’al Bolonch’e’en? 2.-¿Ba’axten ku ya’alale’ Bolonch’e’en ti’ Rejón? 3.-¿Ba’ax yaan naats’ ti’ le kaaja’? 4.-¿Buka’aj u taamile áaktuni’? 5.-¿Ba’anten ts’aaba’an X áak’ab ja’ ti’e ts’ono’ote’? 6.-¿Ba’anten ku ya’ala’al Choko ja’ ti’e uláak’ ts’ono’ote’? 7.-¿Kuxtun le Chak ja’, ba’axten ts’aaba’an u k’aaba’ beyo’? 8.-¿Ba’anten ku ya’alale Púuts’ul ja’? 9.-¿Kuxtun le X chimes ja’, ba’axten ts’aaba’an u k’aaba’ beyo’? 10.-¿Sayab ja’, ba’anten bey u k’aaba’? 11.-¿Ba’ax u k’áat ya’al X ta’akumbin xunáan? 12.-¿Ba’anten suunaj tuunichil le xunáano’? 13.-¿Ba’ax tu beeto’ob le nojoch yuumo’ob le káan tu chuko’ob le ko’olele’? 14.-¿Tu’ux yichkilnajo’ob le j k’eban máako’ob? 15.-¿Ba’anten jun tiich’ chuup le Sayab ja’e’?

Búulkaabil

Junp’éel téene’ yaanchaj junp’éel yáax k’iin tu’ux láaj kíim le máako’obo’, chéen juntúul chan xi’ipal yéetel x ch’úupal p’áat tuméen Jajal K’uj utia’al u yaantal uláak’ u jaats wíiniko’ob. Jajal K’uje’ tu meental jo’op’éel chúujo’ob. Ti’’ junp’éele’ ti’ tu ts’aj le mejen paalalo’obo’, ti’ u láak’e u nook’, ti’ láak’e u yo’och, ti’ uláak’e u k’óoben, ti’ uláak’e u kúuchil tu’ux ku weenel, ka’aj ts’o’oke’ le ku káajal u k’áaxal le ja’ob. Xanchaj úuk lajun ja’abo’ob, le ja’o’ k’áanchaji’, tu búulaj le k’áaxo’ob ka’anatako’obo’, le chúujo’obo’ jo’op’ u na’akalo’ob yóok’kaabil, yóok’ol le nojoch k’áak’nabo. Le yóok’ol kaab lu’umo’

chíikpaj jujunp’iit ikil úuchak u biin u tijil, bey túuno’ k Yuum Jajal K’uje’ tu ts’aj ti’ob i’inaj, tu ts’aj ba’alche’o’ob, ka’a tu ya’alaj ti’ob bix kun páak’alo’ob yéetel bix keen u kanáant le u yaalak’ ba’alcheo’obo’. Ti’ le mejen paalalo’obo’ síij túunben wíiniko’ob, túunben ko’olelo’ob, K Jajal K’uje’ tuláakal tu ts’aj u k’aaba’, le koraso’obo’, le máasewalo’obo’, tu ye’esaj ti’ob bix kun t’aano’ob yéetel ba’ax kun suukak u beetiko’ob. Tu ts’áaj u k’aaba’ le ba’alcheo’ob yaano’ob te’ k’áaxo’, te’lu’umo’; tu ts’áaj u k’aaba’ le kayo’ob yaan te’ k’áanabo’, ka’a ts’o’ok u ts’áak u k’aaba’ tuláakal 87

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

le ba’alcheo’ob yaan te’ yóok’ol kaabo’, tu ya’alaj ti’ob ba’ax xíiwilo’ob je’el u páajtal u jantiko’obe’, tu ya’alaj xan bix je’el u ya’abkunsikubao’obe’ yéetel bix ken u bisubáa ichantsil yéetel atantsil, suku’un yéetel suku’un, éet yuum yéetel éet yuum yéetel bix k’abéet u kuxtalo’ob. Tu ya’alaj xan Jajal K’uje’ ma’ u kíimil máak, le ch’ija’ano’obo’ yaan u kíimilo’ob, ba’ale’ yaan u yoksa’alo’ob ti’ junp’éel x máaben jo’op’éel k’iino’ob utia’al ka’a kuxlako’ob tu ka’atéen, ba’ale’ je’el u ka’a kuxtalo’ob wáa tuméen ma’ tu yila’alo’ob tuméen mix máak ti’ le jo’op’éel k’iino’obo’. Le ka’aj kíim le yáax ch’ija’an máako’, le nojoch jala’acho’, tu je’aj le x máaben ma’ k’uchuk tu k’iinalo’, bey túuno’ le ch’ija’an máako’ jach kíimi. Jajal K’uje’ tu ya’alaj: Bey le nojoch jala’ach ma’ tu beetaj le ba’ax tin wa’alajo’ bejla’e’ istikiaj keen u máans u kuxtalo’ob, yaan xan u kíimil le mejen paalalo’obo’, le ko’olelo’obo’ yéetel le xiibo’obo’, chéen ba’ale’ ti’ u chúumukil le lu’uma yaan u ch’aiko’ob lu’um tuméen te’ lu’um le kéen jóok’ok u ts’aakilo’, le xíiwo’ob ku ts’akankilo’obo’ yéetel le j meeno’obo’ ti’ leti’ob kin p’atik u baakel le yáax kimeno’. Te’ tu baakel le jo’olo’ ti’ kéen a ts’áaj a wo’oche’exi’ utia’al u ma’alobtal a ts’a ts’aake’ex yaan a xoojke’ex bix u tsa’ayal le k’oja’anilo’obo’ utia’al ka páatak a ts’aakike’ex le máako’obo’, chéen ba’ale yaan a láaj kíimile’ex, le kéen k’uchuk tu’ux ku na’akal u p’iisil a kuxtale’exe’. K’abéet u k’a’jalte’ex mantats’ le ba’ax kin wa’alika’ teene’ ma’ tuláakal tu’ux kin aantali’, chéen ka’ap’éel tu’ux: te’ ka’ano’ yéetel way te’ lu’uma’, walkila’ tin biin, ma’atan a suut a wilene’ex mix a t’aane’ex tin wéetel tu ka’atéen, utia’al lelo’ kin p’atik te’ex le na’ata’.

88

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB WÁAKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Búulkaabil.- Diluvio 2.-Junp’éel yáax k’iin.- Una sequía 3.-Jajal K’uj.- El Dios verdadero 4.-U jaats wíiniko’ob.- Una generación de hombres 5.-Jo’op’éel chúujo’ob.- Cinco calabazos 6.-Tu ts’aj.- Le dio 7.- U yo’och.- Su comida 8.-U k’óoben.- Su cocina, su fogón 9.-Kúuchil weenel.- Lugar destinado para dormir 10.-Tu káajal u k’áaxal le ja’o’.- Comenzó la lluvia 11.-Xanchaj.- Tardó 12.-Úuk lajun ja’abo’ob.- Diecisiete años 13.-Tu búulaj.- Inundó 14.-.- Jo’op’ u na’akalo’ob.- Comenzaron a subir 15.-Nojoch k’áak’nab.- Gran mar 16.-Chíikpaj jujunp’íit.- Apareció poco a poco 17.-Tu ts’ajti’ob i’inaj.- Les dio semilla 18.-Tu ts’aj ba’alche’ob. Les dio animales 19.-Páak’alo’ob.- Cultivos, sembrados 20.-Kanáant le u yaalak’.- Cuidó sus animales domésticos 21.- Síij túunben wíiniko’ob.- Nacieron nuevos hombres 22.-Tu ye’esajti’ob.- Les mostró 23.-Suukak u beetiko’ob.- Acostumbrados a hacer 24.-U ts’áak u k’aaba’.- Ponerle su nombre 25.-Ba’ax xíiwilo’ob.- Qué hierbas 26.-U jantiko’obe’.- Comerían 27.-U ya’abkunsikubao’obe’.- Se hicieron muchos 28.-Bix ken u bisikubáa.- Cómo se iban a relacionar 29.-Le ch’ija’ano’obo’.- Los ancianos 30.-Junp’éel x máaben.- Una caja, un cofre 31.-Tu je’aj.- Lo abrió 32.-Le ba’ax tin wa’alajo’.- Lo que dije 33.-Istikiaj keen u máans.- Con dificultad pasaría 34.-Ti’ u chúumukil.- En su centro 35.-U k’a’jalte’ex mantats’.- Recuerden siempre 89

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ ÓOX P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL MA’ILI’ BIIN A XOOKEJ “BÚULKAABIL”, JE’ KA’ A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. WÁA A K’ÁAT JE’E A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB TS’ÍIBTA’AN KAABALO’

1.-¿Ba’ax tu láaj kíinsaj le máako’obo’? 2.-¿Ba’anten tu p’áataj Jajal K’uj chéen juntúul chan xi’ipal yéetel juntúul chan x ch’úupal? 3.-¿Ba’ax tu meentaj Jajal K’uje’? 4.-¿Ba’ax tu ts’aj ichil junp’éel chúujo’? 5.-¿Jayp’éel ja’abo’ob xanchaj le ja’o’? 6.-¿Ba’ax tu búulaj le ja’o’? 7.-¿Kuxtun le chúujo’obo’ ba’ax úuchti’ob? 8.-Ka’a tu ts’ajti’ob i’inaj yéetel ba’alche’ob Jajal Yuum ¿Ba’ax tu ya’alajti’ob? 9¿Ba’ax tu ye’esaj ti’e máasewalo’ob Jajal K’uj? 10¿Ba’ax tu meentaj yéetel le ba’alche’ob yaan ti’e k’áaxo’’ 11.-¿Ba’ax tu ya’alaj Jajal K’uj ti’e ba’alche’ob? 12.-¿Jayp’éel k’iino’ob k’a’ana’an u yaantalo’ob ichile máabeno’ le kíimeno’ob? 13.-¿Ba’ax tu meentaj le nojoch jala’acho’ le ka’aj kíim le yáax ch’ija’an máako’? 14.-¿Ba’ax tu ya’alaj Jajal K’uje’? 15¿Máaxti’ tu p’aataj Jajal K’uj u baakel ti’e yáax kíimeno’? 16.-¿Tu’ux tu ya’alaj K’uj biin u yaantali’?



U xuul le yóok’ol kaaba’

Aanchaj juntúul máake’ jach uts tu yich u máan tuláakal tu’ux, ma’a sáasak tu jóok’ol tu yotochi’ táan u chíinil k’iin, tu suut. Juntéene’ je’el bix suukile’ jóok’ u biinbal tu tiip’il le sáastalo’. ¿Tu’ux ka biin? tu k’áataj u yatan; k’uuxchaja’an. Táan in bin jach náach ... tu ya’alaj ti’. Ka’aj biinij, ti’ le beejo’obo’ tu yilaj juntúul ch’oom. Ch’oom, táak in k’áatikteech junp’éel ba’al, meent uts a wa’alikteen wáa a k’aóol u xuul le yóok’ol kaabo’. Teene’ in k’áat in k’aóoltej. 90

In k’aóol tu ya’alaj le ch’oomo’. ¿Je’el wáa u páajtal a majantikteen a nook’o’? Yéetel le a nook’o’ ¿je’el wáa u páajtal in biin in xik’nal tak tu xuul le yóok’ol kaabo’? Ka’a tu k’exo’ob u nook’o’ob. Le máako’ tu ya’alaj ti’ le ch’oomo’: xen tin wotoch, pa’aten yéetel in watan, tak tuláak’ k’iin k ilikbaa, layli’ waye’, biin in ka’aj in wil ba’ax ku yúuchul teen ti le biinbal kéen in beeta’, jach táak in k’aóoltik u xuul le yóok’ol kaaba’.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Máan le k’iino’obo’, ka tu yilajubao’ob layli’ ti’ le kúuchilo’: Le ch’oomo’ tu k’áataj ti’ le máako’: ¿ts’o’ok wáa k’aóoltik tuláakal le yóok’ol kaaba’? -ma’, ma’ in laj k’aóolti’, tuméen ma’ tin wojéeltaj ba’ax kéen in janti’. - kéen xik’nalnakech te’ jach ka’analo’ yéetel, le kéen a wil junp’éel buuts’e’, te’elo’ yáan bak’, yáan tsíimno’ob, wakaxo’ob, ba’alcheo’ob kíimeno’obi’. Letie’ je’el u páajtal a jaantiko’. Le máako’ biin tu ka’atéen, ka’aj tu yilaj le buuts’o’ ka’a éem u jant le ba’alcheo’ob kíimeno’obo’, ku ts’o’okole’ tu ch’a’ajo’oltaj u biin, láalaj k’iino’ob biin u jach náachtal tak tu xuul le yóok’ol kaabo’, le k’iin u ya’almajo’obo’, tu yilubao’ob. ¿Bix biinik teech? tu k’áataj le ch’oomo’. - Bejla’e’ ts’o’ok in wojéeltik jach nojoch le yóok’ol kaaba’. Jach ts’oya’aneen tuméen tin máansaj wi’ijil. Ma’alo’ob túun - tu ya’alaj le ch’oomo’ - ts’áateen in nook’o’ yéetel je’el a tia’ala’. Kéen k’uchkeech ta wotoche’ yaan a wilik ka’atúul mejen paalalo’ob yéetel kantúul x ch’úupul wakaxo’ob. Kéen máanak waxak k’iino’obe’ ka kíinsik juntúul x ch’úupul wakaxe’ ka pulik te’táankabo’, utia’al ka’a páatak in jantik. Le máako’ suunaj tu yotoch. Le ka’aj máan le waxak k’iino’obo’ suunaj le ch’oomo’, ka’aj kinsa’ab le wakaxo’ ka’a tu pulaj ti’ je’e bix tu tsikbaltilo’obo’.

91

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÚUKP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. 1.-U xuul.- El fin, el final 2.-Yóok’ol kaaba’.- Sobre este mundo 3.-Aanchaj.- Hubo 4.-Uts tu yich máan.- Le gustaba andar 5.-Tuláakal tu’ux.- En todo lugar 6.-Ma’a sáasak.- No había aclarado 7.- Chíinil k’iin.- Tarde 8.-Tu suut.- Regresaba 9.-Jun téene’.- Una vez 10.-Je’el bix suukile’.- Como estaba acostumbrado 11.-U biinbal.- Ir 12.-K’uuxchaja’an.- Molesto, disgustado 13.-Tu ya’alaj ti’.- Le dijo 14.-Ka’aj biinij.- Y se fue 15.-Táak in k’áatikteech. Te quiero pedir 16.-Meen uts a wa’alikteen.- Haz el favor de decirme 17.-In k’áat in k’aóoltej.- Quiero conocer 18.-Majantikteen.- Facilítame, dame en préstamo 19.-In biin in xik’nal.- Voy volando 20.-U k’exo’ob u nook’o’ob.- Intercambiaron su traje 21.- Xen tin wotoch.- Anda a mi casa 22.-Pa’ateen yéetel in watan. Espérame con mi esposa 23.-Tuláak’ k’iin K ilikbaa.- Otro dia nos veremos 24.-Layli’ waye’.- También aquí 25.-Máan le k’iino’obo’.- Pasaron los días 26.-Ka tu yilajubao’ob.- Y se vieron 27.-¿Ts’o’ok wáa a k’aóoltik tuláakal?.- ¿Ya conociste todo? 28.-Le jach ka’analo’.- Lo muy alto 29.-Ma’ ti wojéeltaj.- No supe 30.-Junp’éel buuts’e’.- Un humo 31.-Te’elo’ yaan bak’.- Ahí hay carne 32.-Kíimeno’obi’.- Muertos 33.-Ka éem u jant.- Y bajó a comerlo 34.-Tu ch’a’ajóoltaj u biin.- Decidió irse 35.-¿Bix biinikteech?.- ¿Cómo te fue? 92

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KAN P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL BIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’AMBALE’ YÓOK’OL “U XUUL LE YÓOK’OL KAABA’”. JE’E U PA’AJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX KUN U NÚUKIKTEECHE’. 1.-¿Ba’ax jach uts tu yich le máako’? 2.-¿Ba’ax tu meentaj juntéene’? 3.-Le ka’a tu ya’alaj u yatane’, ¿Tu’ux ka biin? ¿Ba’ax tu núukaj? 4.-¿Máax tu yilaj ti’e bejo’? 5.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e ch’oomo’? 6.-¿Ba’ax tu núukaj le ch’oome’? 7.-¿Ba’ax tu k’áataj majáantbile’? 8.-¿Ba’ax tu ya’alaj le máako’ ti’ le ch’oomo’? 9.-Le ka’a tu yilajuba’ob tu ka’atéen ¿Ba’ax tu k’áataj le ch’oomo’ ti’ le máako’? 10.-¿Ba’ax biin u yile wíiniko’ le káan xik’nalnakej te’ jach ka’analo’? 11.-¿Ba’ax tu meentaj le xiibo’ le káan tu yile buuts’o’? 12.-Le kéen tu k’áataj le ch’oomo’ ¿Bix biinik teech? ¿Ba’ax tu núukaj le wíinike’? 13.-¿Yóok’ol u búukina’, ba’ax tu ya’alaj le ch’oomo’? 14.-Le káan k’uch tu yotoch ¿Ba’ax tu yilaj le máako’?

15.-Ka’a suunaj le ch’oomo’, ¿Ba’ax tu kíinsaj le máako’ utia’al u tséemte?

K yuum Manuel Antonio Ay

K yuum Manuel Antonio Aye’ ti’ síij u yil yóok’ol kaab tu kaajil Chíchimilae’. Le ka’ach úucho’ mina’an tu’ux u ts’íibtal u k’aaba’ máak, le o’lal bejla’e’ ma’ k ojele’ex ba’ax k’iin ka j síiji’. Ma’ k ojel xan bix u k’aaba’ u yuum yéetel u na’i’; chéen k ojele’ex j koolnalo’ob maayawíiniko’ob ka’achi. Ma’ k ojel bix úuchik u kanik xook yéetel ts’íibi’, chen k ojel tu kanaj xook yéetel ts’íib ich maaya. Ma’ k ojele’ex máax yéetel ts’o’ok u beeli’, mix k ojel jaytúul u paalalo’ob yaanchaj

ti’obi’. Le ts’o’ok u naats’ikubal u k’iinil ba’atelo’, yuum Manuel ka’ach u nojoch jo’olpóopil Chichimila’. U ch’i’ibalil k yuum Manuel Antonio Aye’, j maayawíiniko’ob. Le nojoch máaka’, juntúul wíinik jach uts u na’at ka’achi, jach yaanlaj u puksik’al utia’al u yaabiltk u yéet ch’i’ibalo’ob; jach yaajchaj tu yóol tuláakal ba’ax ku sen menta’al ti’ob tuméen le ts’uulo’obo’. Le o’lal yaanlaj u líik’il ba’atel tu yóok’lal u xu’ulul u loobitalo’ob. Táan u líik’sikubaj utia’al le ba’atel 93

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

ka j lúub tu k’ab ts’uulo’obo’. Bey lúubik yuum Manuel tu k’ab le ts’uulo’oba’: u sáasabal ti’ u k’iinil ti’ Domingo 18 ti’ u ja’abil 1847 ka bin tu naajil Antonio Rajon utia’al ka xooka’ak ti’ junp’éel ts’íibil ju’un tuxta’an ti’ tuméen Cecilio Chi’, tuméen leti’e’ ma’ u yojel u xook kastlan t’aani’. Chika’an ti’ ku bisikuba ka’ach yéetel Antonio Rajon ,wa ma’e ma’atan u bisik le u ts’íibil ju’un ti’ ka u xooko’. Antonio Rajone’ leti’ u báatabil u kaajil Chichimila’ le ka’acho’, leti’ núuk le ts’íibil ju’un bisa’ab ti’o’. Ka ts’o’ok u beetik u ts’íibile’ ka j biin u takujo’ol yuum Manuel ti’ nojoch Eulogio

94

Rosado, u nuxi’ jalachil Saki’ ka’achi, tak le ts’íibil ju’un ts’ab ti’ u xooke’, tu bisaj Rajon u k’ub ti’ le ts’uula’. Yuum Eulogio Rosado ka ts’o’ok u yojeltik ba’ax ku taal u k’iine’, ka tu túuxtaj yuum Valentin Barrera yéetel ya’ab waacho’ob maachik k yuum Manuel Antonio Ay, tuméen ts’o’ok u yojelta’al táan u líik’sikuba yéetel ya’abkach maayao’ob utia’al ba’atel tu yóok’o le ayik’al ts’uulo’obo’. Ka j k’aal yuum Manuele’, óoxtúulo’ob, yéetel Rudesindo Puk yéetel Felipe Puk. U ts’ook tsikbal tu mentaj yuum Manuele’, yéetel juntúul u chan mejen, ka’a lajun p’éel u ja’abil, tu yoknaj k’iin ti’ 25 ti’ julio ti’ 1847. U yoknaj k’iin ti’ 26 ti’ julio ti’ u ja’abil 1847 ka jóok’sa’ab, tuméen le ts’uulo’ob tu k’íiwikil “Santa Ana” ti’ u noj kaajil Saki’o’, utia’al ka ts’ona’ak tuméen le waacho’obo’. Ya’ab u yéet maayailo’ob ti’ táanxel kaajilo’ob táalo’ob ka’ach tokik chéen ba’ale ma’ beychajo’obi’ tuméen le waacho’obo’ u machmajo’ob u ts’oono’ob. Ku ya’alale’ le u ka’aj j ts’oonbilo’ ma’ sajakchaj bin jach jun puli’.28 ja’abo’ob yaan ti’ ka kíimsabi’, lela’ ti’ bisa’ab múukbil Chichimilae’. Kanp’éel k’iin kinsa’ak k yuum Manuel ka j waak’ u k’áak’il le k’antunyaj Picho’, ti’ u k’iinil lajun p’éel ti’ ka’a k’aal ti’ julio ti’ u ja’abil 1847.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB WAXAKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Ti’ síij.-Allí nació



2.-Mina’an tu’ux.-No hay donde 3.-U ts’íibtal u k’aaba’.-Escriban su nombre 4.-Ma’ k ojelo’on.- No sabemos 5.- Bix úuchik u kanik.-Cómo aprendió

.

6.-Xook yéetel ts’íib.-Leer y escribir 7.- Máax yéetel ts’o’ok u beeli’.-Con quién se casó 8.-Jaytúul u paalalo’ob.-Cuántos hijos tiene 9.-Yaanchajti’obi’.-Tuvieron. 10.-Naats’ikubal.-Acercarse.



11.-Nojoch jo’olpoopil.-Gran gobernante 12.-U ch’i’ibalil.- Su familia 13.-Jach uts u na’at.-De buen entendimiento 14.-Utia’al u yaabiltik.-Para amar 15.-Táak in k’áatikteech. Te quiero pedir 16.-Yaanchaj u yóol.- Tuvo el ánimo 17.-U líik’il ba’atel.-Levantarse a pelear 18.-U xu’ulul u loobiltalo’ob.-Terminaran de hacerles daño 19.-Táan u líik’sikubáaj.-Se estaban preparando 20.-Bey lúubik.- Así cayó 21.- U sáasabal ti’ u k’iini’.-El amanecer del día 22.-Utia’al ka xooka’ak ti’.-Para que le leyeran 23.-Junp’éel ts’íibil ju’un.-Una carta 24.-Ma’ u yojel u xook.- No sabía su lectura 25.-Chika’anti’.- Se le notaba 26.-Ka j biin u takujo’ol.- Y lo fue a acusar 27.-Ka ts’o’ok u yojeltik.- Cuando supo 28.-Ba’ax ku taal u k’iine’.- Qué día se aproximaba 29.-Tu tuuxtaj.- Envió 30.-Maachik.- Agarrar, aprehender 31.-Le ayik’al.- El rico

95

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

32.-Óoxtúulo’ob.- Tres 33.-Juntúul u chan mejen.- Uno de sus hijos 34.-Tu yoknaj k’iin.- En la tarde 35.-Ka jóok’sa’ab.- Fue sacado 36.-Utia’al ka ts’oona’ak.- Para que lo fusilaran 37.-Ti’ táanxel kaajilo’ob.- De diferentes pueblos 38.-Ma’ beychajo’obi’.- No fue posible 39.-Ma’ sajakchaj.- No tuvo miedo 40.-Bisa’ab múukbil- Lo llevaron a enterrar

MEYAJ JO’O P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÓOK’OL U XOOK “K YUUM MANUEL ANTONIO AY” A KA’AJ TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BA’AX U KA’AJ NÚUKIKTEECH. 1.-¿Tu’ux síij Manuel Antonio Ay? 2.-¿Ba’anten ma’ ojela’an ba’ax k’iin j síiji’? 3.-¿Bix úuchik u kanik xook? 4.-¿Yéetel máax tu ts’o’oksaj u beel? 5.-¿Ba’axi’ leti’ , le ts’o’ok u naats’al u k’iin noj ba’atelo’? 6.-¿Ba’anten líik’ ba’atel? 7.-¿Bix lúubik yuum Manuel Antonio Ay tu k’ab le ts’uulo’obo’? 8.-¿Ba’ax chika’an yojsa’ tu bisaj le ts’íibil ju’un ti’ Antonio Rajón? 9.-¿Ba’ax tu meentaj Rajón ka ts’o’ok u beetik u núuk ts’íibil ti’ Manuel Antonio Ay? 10.-¿Ba’ax tu meentaj yuum Eulogio Rosado? 11.-¿Yéetel máax uláak’o’ob k’aal yuum Manuel Antonio Ay? 12.-¿Yéetel máax tsikbalnaji’ yuum Manuele’ tu yoknaj k’iin ti’ 25 ti’ julio? 13.-¿Tu’ux ts’oona’ak tuméen le waacho’obo’? 14.-¿Ba’ax ku ya’alale’ yóok’ol yuum Manuele’? 15.-¿Ba’ax úuch ti’ Piich kaaj le k’iin lajun p’éel ti’ ka’a k’aal ti’julio ti’u ja’abil 1847?

96

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL JO’O P’ÉEL NAJBE’N A TSIKBA YÉETEL JUNTÚUL X CH’ÚUPAL WÁA YÉETEL JUNTÚUL XIIBPAAL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH BIX KU YÚUCHU CHA’AN TU KAAJAL JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB TI’AAN YÁANAL 1.-¿Ku meenta’al cha’an ta kaajal? 2.-¿Máax tia’al le cha’ano’, ba’ax ku k’iinbesaj? 3.-¿Ba’ax wináal yéetel ba’ax k’iin ku beeta’al? 4.-¿Ku yaantal óok’ot, payalchi’, paay wakax, báaxal? 5.-¿Ku u’ulo’ob táanxenilo’ob, wáa chéen le wayilo’ob? 6.-¿Suuk u taalo’ob Aj kóonolo’ob ti’e k’iino’obe’? 7.-¿Tu’ux ku weenelo’ob le táanxenilo’ob? 8.-¿Ti’e k’iino’obe’ yaan tu’ux u kóonol janal? 9.-¿Suuk a biin tu cha’anil ti’ uláak’ kaajo’ob? 10.-¿Ku k’iinbesa’al waye’ u k’iin u k’aaba’ u láak’tsilo’ob? 11.-¿Ku k’iinbesa’al u ts’o’klu beel le wayilo’ob? 12.-¿Bix ku báaxalo’ob le paalal te’ kaaja’? 13.-¿Ba’ax ku báaxalo’ob le xiibpaalo’ob? 14.-¿Tu’ux yaan u kúuchil báaxal waye’? 15.-¿Suuka’an u biino’ob báaxal ti’ uláak kaajo’ob?

MOLAY T’AANO’OB BOLONP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. 1.-¿Ku meenta’al cha’an?.- ¿Hacen fiesta? 2.-¿Máax tia’al?.- ¿Para quién es? 3.-¿Ba’ax ku k’iinbesaj?.- ¿Qué se celebra? 4.-¿Ba’ax wináal? ¿En qué mes?



5.- ¿Ba’ax k’iin?.- ¿Qué día? 6.-Óok’ot.- Baile



7.- Payalchi’.- Rezo 8.-Paay wakax.- Corrida de toros 9.-Báaxal.- Juegos, deportes 10.-Táanxenilo’ob.- Fuereños, de otro lugar

97

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

11.-Wayilo’ob.- Lugareños



12.-Suuk u taalo’ob.- Están acostumbrados a venir 13.-Aj Kóonolo’ob.- Comerciantes 14.-¿Tu’ux ku weenelo’ob?.- ¿Dónde duermen? 15.-¿Tu’ux u kóonol janal?.- ¿Dónde se vende comida? 16.-Uláak’ kaajo’ob.- Otros pueblos 17.-U k’iin u k’aaba’.- Su cumpleaños 18.-U ts’o’oklubeel.- Su boda 19.-¿Bix ku báaxalo’ob? ¿Cómo juegan? 20.-¿Ba’ax ku báaxalo’ob? ¿Qué juegan? 21.- U kúuchil báaxal.-La cancha, el lugar de juego 22.-¿Suuka’an u biino’ob?.-¿Están acostumbrados a ir?

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ JO’OP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA KANP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD JO’OP’ÉEL. ● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-La soga de sangre 11.-Pasaron muchos años 2.-No habían llegado 12.-Donde lo cogieron 3.-Tuvo 13.-Ya se hicieron muchos 4.-Quería ir de paseo 14.-Por mucho que hizo 5.-Que se tendiera la soga 15.-Metía la soga 6.-No tardaría en llegar 16.-Cortaba repetidamente

98

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-La soga de su ombligo 17.-Cuidada por una anciana 8.-Derrotaron, humillaron 18.-Se derrama 9.-La casa del Señor Dios 19.-Una gran gruta 10.-En la ciudad de Mérida 20.-La señora escondida ●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’ 1.-Bisa’ab tu ts’oono’otil 11.-Tu’ux yaan ka’acho’ 2.-U chóolej le suume’ 12.-P’el chika’an u yiit 3.-Ka tu yóotaj 13.-Púuts’ul ja’ 4.-Ja’ak’ u yóol 14.-Ma’a páajchaj 5.-Sajakchaji’ 15.-Kaajakbalo’ob ichilo’ 6.-Ku ya’alal xane’ 16.- Sayab ja’ 7.- Le k’i’ik’ tuulnaj 17.-Ti’ nukuch yáaxk’iino’ob 8.-Le éek’joch’e’enil pixiko’ 18.-Yaanika’ tu nak’e’ 9.-Choko ja’ 19.-Ka suuta’ab tuunichil 10.- Le luuk’ yaan tu yiito’ 20.-P’áat u k’iinlil u wíinkililo’obi’

●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ 1.-¿Tu’ux biisab le suumo’? 11.-¿Ba’ax tu b’uulaj le ja’o’? 2.-¿Ba’anten ja’ak’ u yóol 12.-¿Jayp’éel k’iino’ob k’a’ana’an u yaantalo’ob le w’iiniko’? le kíimeno’ob ichil le máabene’?

99

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

3.-¿Máax ku kanáantik le suumo’? 13.-¿Tu’ux tu ya’alaj K’uj bíin u yaantali’? 4.-¿Ba’ax u k’áat ya’al Bolonchen? 14.-¿Ba’ax jach uts tu yich le máako’? 5.-¿Buka’aj u taamil le áaktuni’? 15.-¿Tu’ux ka biin? 6.-¿Ba’anten suunaj tuunichil le xúunano’? 16.-¿Máax tu yilaj ti’e beejo’? 7.-¿Tu’ux yíichkilnajo’ob le k’ebaan 17.-¿Ba’ax tu k’áataj ti’e ch’oomo’? máako’obo’? 8.-¿Ba’anten jun tiich’ chuup 18.-¿Ba’ax tu núukaj le ch’oome’? le sayab ja’e’? 9.-¿Ba’ax tu láaj kíinsaj le 19.-¿Ba’ax tu k’áataj majáantbile’? máako’obo’? 10.-¿Ba’ax tu meentaj Jajal K’uje’? 20.-¿Bix biinik teech? ●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-Búulkabil 11.-Jo’op’ u na’akalo’ob 2.-Junp’éel yáax k’iin 12.-Bíin u tijil 3.-Láaj kíim le máako’obo’ 13.-Yaan te’ k’anáabo’ 4.-Jaats wíiniko’ob 14.-Je’el u páajtal u jantiko’obe’ 5.-U kúuchil tu’ux ku weenel 15.-Istikiaj keen máan u kuxtalo’ob 6.-Lajun ja’abo’ob 16.-U chúumukil le lu’uma’ 7.-Le ja’o’ k’áanchaji’ 17.-Aanchaj juntúul máake’ 8.-Chikpajal junp’íit 18.-Ma’a sáasak ku jóok’ol tu yotochi’ 100

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.-Kéen u kanáant le u yaalak’ ba’alche’ob 19.-Jóok’ u biinbal tu tiip’il le sáastalo’ 10.-Tuláakal tu ts’áaju k’aaba’ 20.-U yatan k’uuxchaja’an TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

101

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

102

Javier A. Gómez Navarrete

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 6

OBJETIVOS

JAATSUL WÁAKP’ÉEL



Que el estudiante incremente su domino del Idioma Maya con la lectura y traducción de los relatos del cronista de Kantunilkin Gaspar Maglah Canul, tomados de su obra VOCES PRIMIGENIAS



Que el alumno aumente su capacidad de comunicación oral y escrita mediante Diálogos.



Que al realizar una entrevista sobre “La Muerte. Costumbres funerarias. Los Días de Difuntos”, el estudiante se ejercite en la elaboración de preguntas y en la traducción de material lingüístico auténtico.

Las lecturas de esta unidad corresponden a la obra VOCES PRIMIGENIAS Recopilación de cuentos y leyendas Gaspar Maglah Canul, Cronista de Kantunilkin, 2001. Los ejercicios, vocabularios y Autoevaluación, fueron diseñados por el autor. 103

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

Janal pixan. Utia’al u chu’unpajal u k’iinbesajil le janal pixan suuk u beeta’alo’, jun túul atantsil tu ya’alaj ti’ u yíicham: Ko’ox beetik le janal pixano’, tuméen teene’ kimen in taata’; teeche’ kimen a maama, kaxt kex jun p’íit taak’in utia’al ka k’ub junp’éel ti’ibil óolal ti’ le pixano’obo’. Le íichamtsilo’ tu núukaj ti’: _Mina’an teen taak’in, ts’o’okole’ le ba’alo’obo’ chéen babal t’aano’ob, mina’an le pixano’obo’. Ka tu ya’alaj lela’, tu ch’a’aj u nu’ukulil u meyaje’, biin tu beetaj tu kool. Le atantsile’ je’el bix páatchajike’, kex ichil óotsilile’, tu k’iinbesaj le yáax k’iino’obo’ kex ma’ éejemta’ab u t’aan tuméen u yíichami’. Tu yóoxp’éel k’iin chu’unpajak le janal pixano’, le íichame’ ts’o’oka’an u meyaje’, ka’alikil táan u suut tu yotoche’, ch’a’ab tuméen áak’ab te’ beejo’. Utia’al u naats’al tu xuul le kaajo’ tu yu’uba

104

yaan jun múuch’ máako’ob ku taal u tsikbalo’ob te’ yóok’ beejo’, ka tu ta’akbesajubáa tu paach jun kúul che’ yaan te’ jáalo’.Ma’ xáanchaj ka tu yilaj jun múuch’ máako’ob ku taal u xíinbalo’ob, ba’ale’, junjun túulilo’obe’ u bit’majo’ob t’aba’an kibo’ob, ka túun je’elo’ob jach tu tojil tu’ux u ta’akbesmajubáa.. Tu yilaj u kutalo’ob túune’ ka jo’op’ u paaklan tsikbalo’ob. _¿Ba’ax ts’áab ti’ teech? _Ti’ teene’ ts’áabteen chakwaajo’ob, ch’ujuko’ob, sa’ yéetel uláak’ ba’alo’ob.In paalalo’obe’ mantats’ u k’a’ajsikeno’ob. _ Jun túul ti’ le x ko’olelo’obo’ tu ya’alaj : _ Teene’ mix máak k’a’ajsen, in xiibil paale’ ma’ tu yoksaj óoltik wa ts’aka’ano’on. Kexi’ jun p’éel k’iin ka k’ex óolnake’. Ka tu utsil paaktaj le x ko’olele’, tu k’aj óoltaj

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u maama, junjun p’íitile’ jo’op’ u k’aj óoltik yaanal máako’ob u k’aj óoltmaj ka’achi’ ma’ili’ kíimiko’obe’. Jak’a’an u yóol tuméen le waya’as ku yiliko’, ma’ tu kaxtik ba’ax u beete, p’áat ma’ t’aanil tak ka j biino’ob le múuch’ pixamo’ob te’ éek’joch’e’enil beejo’, chéen tíich’k’abta’an tuméen u jul le kibo’ob t’aba’antako’obo’. Le ka j k’uch tu naajile’, láayli’ jak’a’an yóole’; tu tsikbaltaj ti’ u yatan le ba’ax ts’o’ok u yúuchul ti’o’, ka tu k’áat óoltaj ti’e’, ti’ u biix le u k’iinbesajil le pixano’obo’, ka u beeto’ob junp’éel ti’ibil óolal ti’ u pixan u maama, ka tu séebchi’itaj u k’áatik ka sa’atsa’ak u ma’ oksaj óolalil.

Mix máanak jun p’éel túulis k’iin ka j-kíim le wíinike’ yo’olal jun p’éel tsa’ayaj k’oja’anil tu puksi’ik’al .(Ku ya’alal bine’, waa úuchuk ti’ wa máax le ba’alo’oba’, ma’ unaj u séeb tsikbalta’ali’ tuméen ta’akbe’en ba’alo’ob k’abéet u ta’akbesa’alo’ob; u ya’alale’ ku bisik manalttsáil ti’ kíimil) Le óotsil atantsile’, yaanchaj u k’iinbesik u biix le janal pixan yéetel táanbesajo’ob ti’ u taata’ob, u yíicham yéetel ti’ u x noj na’il, tuméen bey tu k’áatilak ma’ili’ kíimik u yíichame’.(Tuméen ka oksaj óolte’ex wáa ma’, unaj u k’a’ajsa’al le kimeno’obo’, tuméen u beejil kíimile’, jun p’éel beej yaan láaj áalkabtik tuláakalilo’on)

T’AANO’OB LAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’ÁAL. 1.-Utia’al u chu’unpajal.-Para comenzar 2.-Le janal pixan.-Comida de difuntos 3.-Kimen in taata.-Está muerto mi padre 4.-Kaxt kex junp’íit.-Busca aunque sea un poco 5.- Ti’ibil óolal.- Ofrenda 6.-Tu núukaj ti’.- Le contestó 7.- Mina’anteen taak’in.- No tengo dinero 8.-Chéen babal t’aano’ob.- Sólo son embustes 9.-Tu ch’a’aj.- Tomó o cogió 10.-Je’el bix páatchajike’.- Como pudo 11.-Le yáax k’iino’obo’.- Los primeros días 12.-Kex ma’ éejemta’ab.- Aunque no fue aprobado 13.-Ka’alikil táan u suut.- Mientras regresaba 14.-Ch’a’ab tuméen le áak’ab.- Fue cogido por la noche 15.-Tu yu’uba.- Escuchó 16.-Jun múuch’ máako’ob.-Un grupo de personas 17.-Ku taal u tsikbalo’ob.- Venían platicando 18.-Ka tu ta’akbesikubáa.-Y se escondió 19.-Te’ jáalo’.-A la orilla 20.-U bit’majo’ob t’aba’an kibo’ob.- Llevaban velas encendidas 105

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

21.- Jach tu tojil.- Exactamente en su dirección 22.-U paaklan tsikbalo’ob.- Dialogaban 23.-¿Ba’ax ts’áab ti’ teech?.- ¿Qué te dieron? 24.-Ts’áabteen chakwaajo’ob.- Me dieron tamales colorados 25.-Ch’ujuko’ob.- Dulces 26.-U k’a’ajsikeno’ob.- Me recordaron 27.-Mix máak k’a’ajseen.- Nadie me recordó 28.-Ma’ tu yoksaj óoltik.- No cree 29.-Wa ts’aka’ano’on.- Si existimos 30.-Ka k’ex óolnake’.- Que cambie de opinión 31.-Ma’ili kíimiko’obe’.- Antes de que murieran 32.-Le waya’as ku yiliko’.- El fantasma que veía 33.-P’áat ma’ t’aanil.- Se quedó sin hablar 34.-Te’ éek’joch’e’enil beejo’.- En el camino obscuro 35.-Tíich’k’abta’an.- Con las manos alzadas 36.-Ka tu k’áat óoltaj.- Le preguntó 37.-Ka tu séebchi’itaj.- Le preguntó de inmediato 38.-Ka sa’ats’aák u ma’ oksaj óolalil.- Que le perdonaran su incredulidad 39.-Mix máanak junp’éel túulis k’iin.- Ni había pasado un día completo 40.-Unaj u k’a’aja’al le kimeno’ob.- Se debe recordar a los difuntos

MEYAJ WÁAK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YAAN A TSIKBA YÓOK’OL “JANAL PIXAN”. JE’E U PÁAJTAL A BEETIKTI’ LE K’ÁAT T’AANO’OB YAAN YÁANAL. 1.-¿Ba’ax tu ya’alaj ti’ u yíicham juntúul atantsil utia’al u k’iinbesajil le janal pixan? 2.-¿Ba’ax tu núukaj le íichamtsilo’? 3.-¿Ba’ax tu meentaj le atantsile’? 4.-¿Ba’ax tu yilaj le íichamtsil ka’alikil táan u suut tu yotoche’ jun p’éel áak’abe’? 5.-¿Máax tu k’aj óoltaj ka tu utsil paaktaj jun túul X ko’olele? 6.-¿ Ba’ax ku chan sáasilkunsik le éek’joch’e’enil beejo’? 7.-¿Ba’ax tu tsikbaltaj ti’ u yatan le ka j k’uch tu naajile’? 8.-¿Ba’ax tu k’áat óoltaj ti’ u yatane’? 9.-¿ Ba’ax úuchti’ mix máanak jun p’éel túulis k’iine’? 10.-¿Ba’anten unaj k’a’ajsa’al le kimeno’obo’? 106

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Chan baaj. Jun tenakkiake, ku ya’alal bine’ jun túul ilibtsile’, mina’an mix jun p’íit u yaakunajil ti’ u X noj na’e’, ku wet’ik tak u bisikubáa uts tu yéetel; ma’atech u páay óoltik mix janal. Jun p’éel k’iine’ táan u ki’jantik junp’éel chan tsu’uje’,(waaj ku beeta’al yéetel sakam, yéetel juch’bil sikil, ku ts’áabal xan u iibilo’ob tu ts’u’) ka tu yilaj táan u taal u x noj na’ xíinbaltik .Leti’e’ , loloob x ch’úup, ts’o’okol xane’ máanja’an u ts’u’util. Ma’ tu kaxtik ba’ax u beet ka’alikil táan u yokol tu jool naajil u x noj na’e’.Taal tu jo’ol u ta’akbesik yaanal u k’áanche’ tu’ux kulukbale’, le ba’ax ku jantiko’, ka líik’ u táan óolt u yu’ulab. Ka biin u yu’ulabe’, suunaj tu’ux kulukbaj ka’ache’ utia’al u ka’a jantik le waaj tu ta’akbesaj yaanal le k’áanche’e’; ka tu jupaj u k’ab

yaanal utia’al u jóok’esik, ba’ale’ ja’ak’ u yóol ka tu yilaj yaanal le k’áanche’e’ mix ba’al yaani’, ichil u t’at’alk’abe’ chéen tu yu’ubaj jun p’éel chan jool pota’an te’ lu’umo’. Le chan tsikbala’ ku ya’alik : tuméen jach ya’ab u ts’u’util le x ko’olele’, Yuum K’uje’ tu yóotaj u ts’áa jun p’éel ka’ansaj ti’, ka tu suutaj ba’alche’i’ le waaj ta’aka’abe’, utia’al ka páatak u janta’al tuméen je’el máakamáak ka u ts’íibolte’.Le chan ba’alche’a’ leti’ bin le chan baaj k’aj óoltma, yaan waay t lu’umila’; le chéen u moots che’ob ku néet’ko’obo’.U táabsalo’obe’ ma’ talami’. U bak’ele’ ki’ki’ janal, tak u ta’ janalbe’en kéen máak’anta’ak; le u ta’ bino’ leti’ le sikil ts’áab ichil le tsu’uj ma’ suutuk baajil tuméen Ki’ichkelem Yuume’.

107

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB BULUKP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Chan baaj.- La pequeña tuza 2.-Jun tekkiake.-Una vez 3.-Ku ya’alal bine’.- Dicen que se dice 4.-Juntúul ilibtsile’.-Una nuera 5.- Mix jun p’íit u yaakunajil.- Ni un poco de amor 6.-Ma’atech u páay óoltik.- No la invitaba 7.- Junp’éel chan tsu’uje’.-Un tamalito de masa con frijol blanco y semilla de calabaza molida 8.-Tu ts’u’.-En su centro 9.-Xíinbaltik.- Visitar 10.-Máanja’an u ts’u’util.- Demasiado avaro 11.-Tu Jool naajil.- En la puerta 12.-U ta’akbesik yaanal.- Lo guardó debajo 13.-Tu’ux kulukbale’.- Donde estaba sentado 14.-U táan óolt u yu’ulab.- A atender a su visita. 15.-Ka biin u yu’ulabe’.- Cuando se fue su visita 16.-Ka tu jupaj u k’ab.- Y metió su mano 17.-Utia’al u jóok’esik.- Para sacarlo 18.-Mix ba’al yaani’.- Nada había 19.-Ichil u t’at’alk’abe’.- En su manoseo 20.-Chan Jool pota’an.- Un pequeño agujero escarbado 21.-U ts’áa junp’éel ka’ansaj ti’.- Le dio una lección 22.-Tu suutaj ba’alche’.- Fue convertido en animal 23.-Le waaj ta’aka’abe’.- La tortilla guardada 24.-Ka páatak u janta’al.- Para que se pueda comer 25.-Je’el máakamáak.- Por cualquiera 26.-Ka u ts’íibolte’.- Que lo desee 27.-K’aj óoltma.- Conocido 28.-Chéen u moots che’ob.- Sólo raices de árboles 29.-U táabsalo’obe’ .- Capturarlas 30.-Ma’ talami’.- No es difícil 31.-U bak’ele’ ki’iki’ janal.- Su carne es una comida sabrosa 32.-Tak u ta’ janalbe’en.- Hasta su excremento es alimento 33.-Kéen máak’anta’ak.- Cuando la arreglan 108

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ ÚUK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ TSIKBALNEN YÓOK’OL “CHAN BAAJ”. JE’E U PÁAJTAL A MÉENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL. 1.-¿Ba’ax jach mina’an mix jun p’íit ti’e ilibtsile’? 2.-¿Ba’ax táan u ki’jantik le ilibtsile’? 3.-¿Bix ku beeta’al le chan tsu’uje’? 4.-¿Tu’ux tu ta’akbesaj le waaje’ le ilibtsile’? 5.-¿Ba’ax tu meentaj ka líik’i’? 6.-¿Ba’ax tu beetaj ka biin u yu’ulabe’? 7.-¿Ba’ax úuchti’ ka tu jupaj u k’ab yaanal le k’áanche’e’? 8.-¿Ba’anten tu ts’áaj Yuum K’uj junp’éel ka’ansaj ti’ ko’olele’ jach ts’u’ute’? 9.-¿Ba’ax ku néet’ko’ob le baajo’ob? 10.-¿Bix u bak’ele’ ti’e baajo’?

Jun túul chi’ibal kaan yéetel jun túul juuj. Tuláakal ba’alo’ob beyo’ob, je’el bix u táan óoltalo’obe’, tuméen u páajtalil k tuukule’ ku mixba’alkuntik le ba’axo’ob ku yúuchul t wíinklilo’.Lela’ junp’éel chan tsikbal jaajkuntik le ba’ax kin ch’a’chi’tika’. Le tu’ux ku yúuchul tuláakal le mejen tsikbalo’oba’, jun téen bine tu nuptáantubáob juntúul chi’ibal kaan yéetel juntúul juuj, ka jo’op’ u tsikbalo’ob u ba’aluba’ob.Le kaan túuno’ ku nojba’alkuntikubáa tu yo’olal u lóobil u chi’ibal. -Le kéen máanak le koolnáalo’obo’, yaan k’iine’ ku táaktal teen in chi’ik jun túule’, wa kin beetik beyo’, u yaajil in chi’ibale’ ku beetik u lúubulo’ob ti’ jun súutuk. -Lelo’ yaan in wilik táanil utia’al ka in táan óolte_ tu núukaj le juujo’. -Je’el ku taal jun túulo’_ tu yaálaj le kaane’,_ biin in ka’aj in chi’e, p’el in chi’ike’ ka tip’ik a pool utia’al ka wil ba’ax kun yúuchul ti’. Ka j naats’ le koolnáale’, tu chi’aj u kaal yook ka

tu jan ta’akbesubaj; le juuj túuno’ tu jáan tip’aj u pool ichil le xíiwo’obo’. - ¡Ah! Chan juuj, ts’o’ok a chi’iken,_ tu ya’alaj ka tu lep’aj u yóol u biin. -Utia’al junp’éel tuuse’, uláak’ nojoch tuus,_ tu ya’alaj le juuj ka tu yilaj ba’ax úucho’; ts’o’okole’ naats’ yiknal le kaano’ ka tu samal a’alaj ti’ -Oksaj óolt wa ma’, in chi’ibale’ asab loob ti’ a chi’ibal. - Lelo’ ma’ jaaji’,_ tu ya’alaj le kaane’, e’esteen. Ma’ xáanchaj ka tip’ uláak’ koolnáali’, le juuj túuno’ tu chi’a u kaal yook le máake’ ka tu séeb ta’akbesubáa, ka tu tip’aj u pool le kaane’ utia’al u yilik wa jaaj ba’ax ku ya’alaj le juuje’, ka ila’ab tuméen le máake’, táaj yaawat : - ¡Ts’o’ok u chi’ikeen juntúul kaan, ts’o’ok u chi’keen juntúul kaan! U jach sajakil u yóole’ tu beetaj u lúubul kimen, 109

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

tu yóolal le ba’ax tu tuukultaj úuch ti’o’. Kin oksaj óoltik tuméen ts’o’ok in wilik tu samal a’alaj le kaane’. Ts’o’okole’ junjun túulile’ biino’ob tu’ux taalo’ob.

MOLAY T’AANO’OB LAJKA’AP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Juntúul chi’ibal kaan.-Una víbora 2.-Juntúul juuj.-Un iguano 3.-Je’el bix u táan óoltalo’obe’.-Como se cree 4.-U páajtalil k tuukule’.- Podemos pensar 5.- Ku mixba’alkuntik.- Convierte en nada 6.-Jaajkuntik.- Comprueba o confirma 7.- Le ba’ax kin ch’achi’tika’.- Lo que aseguro 8.-Tu nuptáantubáaob.- Se encontraron 9.-Ka jo’op’ u tsikbalo’obe’.- Y comenzaron a conversar 10.-U ba’aluba’ob.- Sus cosas 11.-Ku nojba’alkunsikubáa.- Se ensoberbecía 12.-U lóobil u chi’ibal.- Lo dañino de su mordida 13.-Le kéen máanak.- Cuando pasaban 14.-Ku táaktal teen.- Me dan ganas 15.-In chi’ik juntúule’.- Morder a uno 16.-Ku beetik u lúubulo’ob.- Hace que se caigan 17.-Ti’ jun súutuk.- En un instante 18.-Utia’al ka in táan óolte.- Para que yo lo crea 19.-Tu núukaj.- Contestó 20.-Je’el ku taal juntúulo’.- Ahí viene uno 21.-Biin in ka’aj in chi’e.- Lo voy a morder 22.-P’el in chi’ike’.- Apenas lo muerda 23.-Ka tip’ik a pool.- Asomas la cabeza. 24.-Tu chi’aj u kaal yook .- Le mordió el tobillo

110

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

25.-Ts’o’ok a chi’iken.- Ya me mordiste 26.-Ka tu lep’aj u yóol u biin.- Y apresuradamente se fue 27.-Ka tu samal a’alaj ti’.- Le dijo 28.-Oksaj óol wa ma’.- Fíjate si no… 29.-Asab loob ti’ a chi’ibal.- Más dañina que tu mordida 30.-E’esteen.- Muéstramelo 31.-Táaj yaawat.- Gritó mucho 32.-Ts’o’ok u chi’keen juntúul kaan.- Ya me mordió una víbora 33.-Lúubul kimen.- Cayó muerto 34.-Le ba’ax tu tuukultaj.- Lo que pensó 35.-Biino’ob tu’ux taalo’ob.- Se fueron al lugar de donde vinieron

111

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MEYAJ WAXAK P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. YÓOK’OL LE XOOK “JUNTÚUL CHI’IBAL KAAN YÉETEL JUNTÚUL JUUJ” A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’.JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Ba’ax ku meentik u páajtalil k tuukule? 2.-¿Ba’ax u k’áat ya’al ch’a’chi’tika’? 3.-¿Máaxo’ob tu nuptáantuba’ob? 4.-¿Ba’anten ku nojba’alkuntikubáa le chi’ibal kaane’? 5.-¿Ba’ax ku táaktal u meentik le kaano’ le kéen u yilik túun máanak le koolnáalo’obo’? 6.-¿Ba’ax tu núukaj le juujo’? 7.-¿Ba’ax tu meentaj le juujo’ p’el tu chi’a le k’ak’aas kaane’ u kaal yook le koolnáale’? 8.-¿Ba’ax tu ya’alaj le koolnáale’ ka tu yile juuje’? 9.-¿Ba’ax tu ya’alaj le juuje’ ka tu yilaj ba’ax úucho’? 10.-¿Ba’ax tu beetaj u lúubul kimen le uláak’ koolnáale’?

Ba’axten ku bebechtik u pool le tóoloko’. Juntúul chan tóoloke’, ka’alikil táan u máan liit’laankil tu juunal u kaxant ba’ax u jante’, tu nuptáantubáa yéetel juntúul juuj ka tu wéet óoltubáob.Líik’bal le k’iino’, ma’ tu p’atubáobi’. Chéen ba’ale’ junp’éel k’iine’, le juujo’ tu ya’alaj ti’ le tóoloko’ : - Teene’ in wojelt way naats’a’anile’ yaan ma’alob janal, kéen náakak in wóol in jant chéen yik’elo’obe’, kin biin in chuk kex juntúul wa ka’atúul le mejen káaxo’ob ku tséentalo’ob ti’ junp’éel so’oy yaan te’elo’.¿ Je’el a láak’intitiken ka xi’iko’on topo’obe’? Wechi mi ma’, ki bin le chan tóoloko’mix juntéen in jant le bak’ ka wa’aliko’,ts’o’okole’ k’aas sajakeen, kux túun ka chu’ukko’on tuméen u yuumilo’ob le ba’alche’obo’. - Ma’ ch’a’ik sajakil, ma’ yáaxili’ in beetki’.¿Ma’a náakak a wóol a chuk chéen 112

máaso’obi’? - Ma’alob ,ko’ox, _ tu núukaj le tóoloke’_ chéen ba’ale’ teech ka biin táanil.Kaj naats’o’ob te’ chan kaajtal tu’ux ku tséentik u yaalak’o’ob le máake’, ku ya’alik le juujo’. - ¡Láak’inteen!, beyo’ ichil ka’atúulale’, seeb kon chukik le mejen kaaxo’obo’. - Bix a wa’alik, ki bin le chan tóoloko’,_ ikil u liit’laankil yóok’ol le kooto’._A wojel, way kin in pa’ateche’, yáax táanil yaan in wilik bix a lap’ik le mejen kaaxo’obo’, utia’al ka in kane, beyo’ kéen ka’a suunako’one’, in wojelt ba’ax unaj in beetik. - Ma’alob, ba’ale’ jach p’il a wich, kéen suunakeen yéetel jaytúul le mejen kaaxo’obo’ je’el a wu’uyik buka’aj ki’i u bak’elo’obe’. - Xeen, way kin in pa’ateche’. Le ka éem le juujo’ tats’ biin tu beetaj tu

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

paach le so’oyo’, na’ak yáalkab yóok’ol le kóolojche’ob ka tu pulubáa ichil , le ku lap’ik juntúul chan kaax. U yawat le kaaxo’ob yéetel u popokxiik’o’ob úuch u ja’ak’al u yóolo’obo’, u’uya’ab tuméen u yuumil le kaaxo’obo’, ka jóok’ yáalkab u yil ba’ax ku yúuchul, ikil u jóok’ol u yáalkab xan le juujo’ yéetel u náach kaaxo’.Ila’ab túune’ ka tsáay le wíinik tu paacho’.Kex áalk’abnaj yéetel tuláakal u muuk’ u yooko’obe’, chukpachta’ab ka nóokp’uchta’ab.Te’ p’áat pekekbal tiilich’ yooko’obi’. Le chan tóolok ka yilaj le ba’ax úuchti’ u bisajbáile’ k’iit yáalkab táan u lúubul ku biin ichil le k’ok’lemakilo’.Ts’o’ok u náachtal túune’ ka wa’alaj yóok’ol junp’éel tuunich, ka jo’op’ u yilik wa ts’o’ok u jéeltik le toopo’. Xáanchaj wa’alik te’elo’, ka tu yilaj mix máak ku taale’, ka jo’op’ u bebech jo’ol ikil u ya’alike’: “kux túun ka xi’ikene…kux túun ka xi’ikene” Liik’bal túun le k’iino’ le tóoloko’obo’ kéen u yilo’ob máake’ ku bebechtik u poolo’ob, tuméen ku k’a’ajal le ba’ax úuch ti’obo’; bey túun ya’aliko’obe’ : kux túun ka xi’ikene’.

113

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

MOLAY T’AANO’OB ÓOXLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL.

1.-Bebechtik u pool.- Cabecea 2.-Juntúul tóolok.- Un basilisco 3.-Táan u máan lit’laankil.- Estaba caminando de puntitas 4.-U kaxant ba’ax u jante’.- Buscando algo para comer 5.-Líik’bal le k’iino’.- Se levantó el sol, se hizo tarde 6.-Le juujo’ tu ya’alaj.- Dijo el iguano 7.- Kéen náakak in wóol.- Cuando me fastidie 8.-Kin biin in chuk.- Voy a capturar 9.-¿Je’el a láak’intikeen? ¿Me acompañas? 10.-Ka xi’iko’on toopo’obe’.- Para que vayamos a perjudicar 11.-Le bak’ ka wa’aliko’.- La carne que dices 12.-Ma’ ch’a’ik sajakil.- No tengas miedo 13.-Chéen máaso’obi’.- Sólo grillos. 14.-Teech ka biin táanil.- Tú vas adelante 15.-Kaj naats’o’obe’.- Y se acercaron 16.-Seeb kon chukik.- Pronto vamos a capturarlos 17.-Ikil u liit’laankil.- En que se paraba de puntitas 18.-Way kin in pa’ateche’. Aquí te voy a esperar 19.-Bix a lap’ik.- Cómo atrapas 20.-Jach p’il a wich.- Abre bien los ojos 21.-Táats’ biin tu beetaj.- Directo fue 22.-Yéetel u popokxiik’o’ob.- Con su aletear 23.-Ka tsáay le wíinik tu paacho’.- Se pegó el hombre tras él en persecución 24.-Ka nóokp’uchta’ab.- Y lo aporrearon 25.-P’aat pekekbal.- Quedó tendido 26.-Ichil le k’ok’lemakilo’.- Entre el pedregal 27.-Ts’o’ok u jéeltik le toopo’.- Ya había librado el peligro 28.-U bebech jo’ol.- Mover su cabeza 29.-Kux túun ka xi’ikeene.- Y si hubiera ido…’

114

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ BOLON P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ TSIKBALNEN YÓOK’OL “BA’AXTEN KU BEBECHTIK U POOL LE TÓOLOKO’.” JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OB YAAN YÁANAL . 1.-¿Ba’ax ku meentik le tóoloke’ ka’alikil táan u máan liit’laankil? 2.-¿Yéetel máax tu nuptáantubáa le tóoloko’? 3.-¿Ba’ax tu ya’alaj le juujo’ ti’e tóoloko’? 4.-¿Ba’ax tu núukaj le chan tóoloko’? 5.-Ka tu yu’ubaj sajak le tóoloko’, ¿Ba’ax tu k’áat chi’itaj le juujo’? 6.-¿Tu’ux naats’o’ob le ka’atúulo’ob? 7.-¿Ba’axten tu ya’alaj le tóoloko’ : way kin in pa’ateche’? 8.-¿Ba’ax tu yu’ubaj u yuumil le x kaaxo’obo’? 9.-¿Ba’ax úuchti’ juujo’ kex yáalkabnaji’ yéetel tuláakal u muuk’ u yooko’obe’? 10.-¿Ba’ax tu ya’alaj le tóoloke’ ka jo’op’ u bebechtik u pool?

Juntúul pu’juy yéetel juntúul kúuts. Máax ku seen máan áak’abe’ u k’aj óol le áak’ab ch’íich’a’, le ku léembal u k’áak’il yich kéen ju’uluk tuméen junp’éel sáasilil, yéetel yaan áak’abo’ob ku yu’ubal u k’aay bey jun p’éel yaayaj k’aaye’. Le k’aaya’ ku ya’alale’, yaan u yáalal, tuméen yaan junp’éel tsikbal ku ya’alike’, úuchilak bine’, le pu’juyo’ ma’ bin je’el bix k’aj óoltmi’ bejla’e’, yéetel le u k’u’uk’umel sak pose’eno’, ba’ale’ u k’u’uk’mele’ ku léembal yéetel u lelets’kilil, jats’uts ichil uláak’ ch’íich’o’ob; saawina’an tuméen u láak’o’ob.U nuxi’ neej bine’ ku xit’k’ajal bey junp’éel pik’il iik’e, le chéelo’ té ku néentikuba’i’, tuméen u ki’ichkelemile’, ku beetik u nojba’alkunsikubáa tu táan uláak’ ch’íich’o’ob. Jun tenakkiak bine’, tu ajawil le ch’íich’o’obo’, beeta’ab junp’éel k’iinbesajil tu’ux bin le páay óoltalo’obo’ unaj u biino’ob yéetel

jats’uts nook’o’ob, chéen baále’, ma’ tuláakalo’ob bin páay óolta’abo’obi’. Ichil le yéeyabo’ob utia’al ka xi’iko’ob te’ k’iinbesajo’, ti’ yaan juntúul ch’íich’, xaaxach bin yooko’obi’, sak poopos u k’u’uk’melo’ob bey oknaj k’iine’, kex bin beyo’ tu táan óoltaj u biin te’ k’iinbesajo’.U k’aasil bin ti’e’ leti’e’ nook’ u búukintmajo’, u yoojel ma’ jats’utsi’.¡Bix túun je’el u beetik utia’al u kaxtik junp’éel ma’alob nook’e’! Chéen ja’ali’ majáantbile’, ba’ale’, ti’ máax.Ichil u k’aaskepile’, yaan junp’íit nojba’al ti’. káaj túun u kaxan tak ka tu nuptáantaj le pu’juye’. Tu tsikbaltajti’, tak ba’alo’ob ma’ jaaji’, leti’ bine’, nojoch ch’íich’, wa bin páay óolta’abe’, unaj u biin, chéen ba’ale’ mina’an ma’alob nook’ u jelkubáa. Tu k’áat óoltaj ti’ le pu’juyo’ ka u majantti’ le u nook’o’; tu ya’alaj ti’e’, kéen u ka suute’ yaan u bo’otik u majnil. Tu jach ch’ujuk t’aantaj le óotsil pu’juye’ 115

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

ka tu ts’o’okbesaj u táan óoltik; leti’e’ kaabal óole’, anchaj u ts’aik ti’ majnile’ le nook’ u búukintmajo’ ka p’aat yéetel utia’al le k’aaskep ch’íich’e’. Ka tu búukintaj le nook’e’, jach ki’ichkelem úuch u yilikubáa, ka tu túukultaje’ chéen leti’ kun jach ilbij te’ cha’ano’.Táan u t’i’t’i’kaal ka k’uchi’, u búukintmaj le jats’uts nook’e’, ka tu yóotaj u kaxan tsikbal utia’al u p’aatal uts yéetel u chuukano’ob, ba’ale’ chéen junp’éel k’olo’, k’olo’ jóok’ tu kaal. Lelo’ mix ba’al ti’, u tuukule’ chéen u nojba’altikubáa yéetel le nook’ majanta’ab ti’e’. Je’el bix tuláakal ba’al ku chúunule’, yaan u xu’ulul; le cha’ane’ ts’o’oki’.Utia’al u suutbal

116

utia’al u suutik le nook’ majanta’ab ti’ tuméen le pu’juye’ ook saawinaj óol ti’ tu yo’olal le nook’ ma’ utia’ale’, ka tu ch’a’a u t’aanil u p’aatal tu yéetel. Máan le k’iino’, ook u yáak’abil, le pu’juye’ ma’ tu yookol u weenel u pa’atik u tíip’il le kúutse’.Mix bik’iin tu ka’ cha’a u yila’al. Líik’bal ti’ le k’iino’, le óotsil pu’juye’ ku pa’ataj tak píik’ sáastal ti’ tuláakal kaap beejo’ob utia’al u yilik wa ti’ junp’éel k’iine’ ku chíikpajal le kúuts yéetel le u nook’ tu ts’áa majantbile’.Le beetike’, yaan áak’abo’ob ti’ tuláakal beejo’obe’ ku yila’alo’ob yéetel ku yu’ubalo’ob mantats’ u yaayaj k’aayo’ob.

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY T’AANO’OB KANLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Juntúul Pu’juy.- Un correcamino 2.-Juntúul kúuts.- Un pavo montés 3.-Le áak’ab ch’íich’e’.- El pájaro nocturno 4.-Ku léembal u k’áak’il yich.- Refulge el fuego de sus ojos 5.- Kéen ju’uluk tuméen junp’éel sáasili’.- Cuando lo encandila una luz 6.-Úuchilak bine’.- Dice que antiguamente 7.- Je’el bix k’aj óoltmi’ bejla’e’.- Como se le conoce ahora 8.-Sak pose’eno’.- Color blancuzco 9.-U lelets’kilil.- Sus reflejos 10.-Saawina’an.- Envidiado 11.-Nuxi’ neej.- Gran cola 12.-Ku xit’k’ajal.- Se abría o extendía 13.-Junp’éel pik’il iik’e’.- Un abanico 14.-Te’ ku néentikuba’i’.- Ahí se espejaba 15.-U nojba’alkunsikubáa.- Se enorgullecía 16.-Tu táan uláak’.- Delante de otro 17.-Páayóoltalo’obo’.- Invitados 18.-Ichil le yéeyabo’ob.- Entre los escogidos 19.-Utia’al ka xi’iko’ob.- Para que fueran 20.-Xaaxach.- Mal hecho 21.-Bey oknaj k’iine’.- Como el anochecer 22.-Tu táan óoltaj u biin.- Quiso ir 23.-Nook’ u búukintmajo’.- La ropa que portaba 24.-Chéen ja’ali’ majáantbile’.- Solamenteen préstamo 25.-Yaan junp’íit nojba’al.- Tenía un poco de orgullo 26.-Ka tu nuptáantaj.- Y lo encontró. 27.-Tak ba’alo’ob ma’ jaaji’.- Hasta cosas no ciertas 28.-Tu jach ch’ujuk t’aantaj.- Le habló con dulzura 29.-Jach ki’ichkelem úuch u yilkubáa.- Se veía muy hermoso 30.-Ka tu túukultaje’.- Y pensó. 31.-P’aatal uts yéetel u chuuka’ano’ob.- Quedar bien con sus demás compañeros 32.-Bey tuláakal ba’al ku chúunule’.- Como todo lo que empieza 33.-Yaan u xu’ulul.- Tiene su final 34.U pa’atik u tíip’.- Esperar que asomara

117

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

35.-Líik’bal ti’ le k’iino’.-Desde ese día 36.-Táak píik’ sáastal.-Hasta que aclara 37.-Ti’ kaap beejo’ob.-Espacio que hay entre dos caminos

MEYAJ LAJUN P’ÉEL TI’ KA’A K’AAL BIIN A KA’AJ CHAN TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL A WÉET KA’ANBALE’ YÓOK’OL “JUNTÚUL PU’JUY YÉETEL JUNTÚUL KÚUTS” . JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBE’ YAAN YÁANAL UTIA’AL A WU’UYIK BIX KUN U NÚUKIKTEECH. 1.-¿Bix le áak’ab ch’íich’e’ ku ya’alale’ pu’juy? 2.-¿ Bix ka’achi’ u k’u’uk’umel le pu’juye’? 3.-¿Bix u nuxi’ neej ka’achi’ ti’e pu’juye’? 4.-¿Ba’ax tia’al páay óoltab le ch’íich’o’obe’? 5.-¿Máax yaan ichil le yéeyabo’ob? 6.-¿Ba’ax tu seten tsikbaltaj le kúutse’ ti’e pu’juye’? 7.-¿Bix tu yilubaj le kúutse’ ka tu búukintaj u nook’ pu’juye’? 8.-¿Ba’axten tu yóotaj u kaxan tsikbal le kúutse’? 9.-¿Ba’ax tu meentaj le kúutse’ le kéen ook saawinaj ti’e’?  

10.-¿Ba’anten ku pa’ataj pu’juye’ tak píik’ sáastal ti’ ya’abkach beejo’ob?

KAXAN TSIKBAL WÁAK P’ÉEL K’A’ANA’AN A TSIKBAL YÉETEL JUNTÚUL XIIB WÁA YÉETEL JUNTÚUL KO’OLEL UTIA’AL U TSOOLIKTEECH YÓOK’OL LE KÍIMIL. JE’E U PÁAJTAL A MEENTIKTI’ LE K’ÁAT CHI’OBA’ YAAN YÁANAL 1.-Le kéen u kíimij juntúul máak ¿Ba’ax suuk u beetal? 2.-¿Suuk u meental le kaláant kíimen? 3.-¿Bix ku boono’ le máaben tu’ux ku ts’aabal le kíimeno’? 4.-¿Yaan máax ku payalchi’tik? 5.-¿Jayp’éel tsilk’iino’ob ku xáantal le kaláant kíimeno’? 6.-¿Tu’ux yaan u x kojolte’ way te’ kaaja’? 118

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-¿Ba’ax suuk u meental yéetel u nook’ i’ix u ba’albao’ob ti’e kíimeno’? 8.-¿Yaanteech oka’anóolal yóok’ol le kili’ich pixano’ob? 9.-¿Yaan máax u yilmaj le kili’ich pixano’ob ,ta kaajal? 10.-¿Yaan ba’ax ku yiliko’ob le peek’o’obo’ te’ áak’abe’ le káan u yu’ubal túun yok’ol chi’ibal? 11.-¿Ka k’iinbesal ta wotoch u k’iino’ob kili’ich pixano’ob ti’e wináali’ octubre yéetel noviembre? 12.-Ti’e yáax k’iine’ wáa u k’iin mejen paalal ¿Ba’ax ku yets’kúunsal yóok’ol le mayak che’o’? 13.-Utia’al u k’iin u k’a’ajsaj nojoch máako’ob ¿Ba’ax ku yets’kúunsal yóok’ol le wi’ileb che’?

MOLAY T’AANO’OB JO’OLAJUNP’ÉEL TI’ KA’A K’AAL. 1.-Le kéen u biinij.- Cuando vaya 2.-¿Ba’ax suuk u beetal? ¿Qué se acostumbra hacer? 3.-Le kaláant kíimen.- El velorio 4.-Le máaben kíimen.- El ataúd 5.- Ku payalchi’itik.- Le reza 6.-Jayp’éel tsilk’iino’ob.- ¿Cuántas horas? 7.-Ku xáanta.- Tarda o dura 8.-X kojolte’.- Cementerio 9.-U ba’albao’ob.- Sus pertenencias 10.-Oka’anóolal.- Creencia, fe 11.-Kili’ich pixano’ob.- Santas ánimas 12.-Yaan máax u yilmaj.- Hay quien lo ha visto 13.-Túun yok’ol chi’ibal.- Están auyando-ladrando 14.-K’iinbesal.- Celebración, festejo 15.-Ti’e yáax k’iine’.- En el primer día 16.-U k’iin mejen paalal.- Día de los niños 17.-¿Ba’ax ku yets’kúunsal? ¿Qué se asienta como ofrenda? 18.-Mayak che’o’.- Mesa 19.-U k’iin u k’a’ajsaj.- El día que se recuerda 20.-Nojoch máako’ob.- Adultos 21.-Wi’ileb che’.- Altar 119

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

TÚUNTAJ KA’ANBALE’ WÁAKP’ÉEL. UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO. CURSO DE MAAYA WÁAKP’ÉEL ●●●● AJ KA’ANBESAJ : JAVIER ABELARDO GÓMEZ NAVARRETE AJ KA’ANBAL :_________________________EVALUACIÓN _________ UNIDAD WÁAKP’ÉEL. ● A KA’AJ TS’ÍIBTIK TU NO’OJE’ ICH MAAYA LE BA’AX YAAN YÁANAL ICH KASTLAN T’AAN. 1.-Comida de difuntos 11.-La celebración 2.-Una esposa 12.-Porque es difunto mi papá 3.-Un poco de dinero 13.-No existen las ánimas 4.-Como pudo 14.-Para que se acerque 5.-El primer día 15.-Grupo de personas 6.-No tardó 16.-Velas encendidas 7.-Vio que se sienten 17.-Comenzaron a conversar 8.-A mí me dieron 18.-Dulces y atole 9.-Vio a la mujer 19.-Reconoció a su mamá 10.-Estaba asustado 20.-Y cuando llegó a su casa. ●●BÍIN A TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBO’ 1.-Chan baaj 11.-Ku ya’alal bine’ 2.-Mix junp’íit yaakunajil 12.-Tak u bisikubáa uts tu yéetel 3.-Ma’atech u páay óltik mix janal

120

13.-Yéetel juch’bil sikil

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4.-Ka tu yilaj táan u taal 14.-Máanja’an u ts’u’util 5.-Ma’ tu kaxtik ba’ax u beet 15.-U ta’akbesik yaanal u k’áanche’ 6.-Tu’ux kulukbale’ 16.-Ka biin u yu’ulabe’ 7.- Utia’al u ka’a jantik le waaj 17.-Ichil u t’at’alk’abe’ 8.-Le chan tsikbala’ ku ya’alik 18.-Tuméen jach ya’ab u ts’u’util 9.-Ts’áa junp’éel ka’ansaj ti’ 19.-Ka tu suutaj ba’alche’ 10.- Je’el máakalmáak ka u ts’íibolte’ 20.-Tak u ta’ janalbe’en ●●● A KA’AJ NÚUKIK LE K’AAT CHI’OBA’ ICH MAAYA T’AAN. 1.-¿Ba’ax ku meentik u páajtalil k tuukule’? 11.-¿Ba’ax u k’áat ya’al ch’a’chi’tika’? 2.-¿Máaxo’ob ku núuptantuba’ob? 12.-¿Ba’anten ku nojba’alkuntikubáa le chi’ibal kaane’? 3.-¿Ba’ax ku táaktal u meentik le kaano’? 13.-¿Ba’ax tu núukaj le juujo’? 4.-¿Ba’ax tu ya’alaj le koolnáale’? 14.-¿Ba’ax úuchi’? 5.-¿Ba’ax ku meentik le tóoloke’? 15.-¿Máax ku máan liit’laankil? 6.-¿Yéetel máax ka núuptáantabáa? 16.-¿Tu’ux ku yaantaj le tóoloke’? 7.-¿Ba’anten ta puulaj a pikju’une’? 17.-¿Tu’ux náats’o’ob le ka’atúulo’ob? 8.-¿Ba’ax tu yu’ubaj u yuumil le x kaaxo’obo’? 18.-¿Ba’ax úuch ti’e juujo’? 9.-¿Ba’ax tu ya’alaj le tóoloke’? 19.-¿Teeche’ ka bebechtik a pool? 10.-¿Uts ta t’aan tsikbal? 20.-¿Ya’ab tsikbalo’ob a wojelt?

121

MAAYA KAN P’ÉEL 4o. Curso

Javier A. Gómez Navarrete

●●●● TS’ÍIBT ICH KASTLAN T’AAN LE BA’AX U K’ÁAT YA’AL LE T’AANO’OBA’ 1.-Juntúul kúuts 11.-Máax ku seen máan áak’abe’ 2.-U k’aj óol le áak’ab ch’íich’e’ 12.-Ku léembal u k’áak’il yich. 3.-Tuméen junp’éel sáasilil 13.-Junp’éel yaayaj k’aaye’ 4.-Junp’éel tsikbal ku ya’alike’. 14.-Le pu’juyo’ ma’ bin je’el bix k k’aj’ ooltmi 5.-U k’u’uk’umel sak pose’eno’ 15.-Ma’ach u léembal yéetel u lelets’kilil 6.-Jats’uts ichil uláak’ ch’íich’o’ob 16.-Sawina’an tuméen u láak’o’ob 7.-U nuxi’ neej bine’ ku xit’k’ajal 17.-Bey junp’éel pik’il iik’e’ 8.-Le chéelo’ ti’ ku néentikuba’i’ 18.-Tuméen u ki’ichkelemile’ 9.-Ku beetik u nojba’alkinskubáa 19.-U ajawil ti’e ch’íich’o’obe’ 10.-Beeta’ab junp’éel noj k’iinbesajil 20.-U páayóoltalo’obo’ TS’ÍIBT A K’AABA’ YÉETEL A JORON TS’ÍIB

122

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

BIBLIOGRAFÍA Baas,W., Dzul,D.(1997) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la Educación de Adultos. México, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V. Barrera, N. (1958) Hump’el Hahal Anahteil Mazehual Than. Campeche: Bolonchen de Rejón. Barrera, A. (1980) Diccionario Maya. México: CORDEMEX. Bastarrachea, J. (1992); Yah, E.; Briceño, F. Diccionario Básico Español-Maya-Español. Mérida, Yuc; Maldonado Editores. Bastarrachea, J. Canto, J. (2003). Diccionario Maya Popular. Maya- Español. Español-Maya Mérida, Yuc; Compañía Editorial de la Península, S.A. de C.V. Caballero L. et al (1993) Le dzaak suuk u beeta’al wey Yucataane’.INI, SEDESOL. Canto,V. et al(1994) Maaya T’aan.Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatán Segundo Ciclo, Parte I. México SEP. Canto,V. et al (1995) Maaya T’aan.Lengua Maya,Campeche, Quintana Roo y Yucatán Segundo Ciclo, Parte II. México SEP. Maglah , G. (2001) VOCES PRIMIGENIAS.Recopilación de cuentos y leyendas.Kantunilkin, Quintana Roo. Sosa,F. et al(1994) Maaya T’aan. Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatán Primer Ciclo, Parte II. México, SEP. Uaualal. Núm. 3. (1998) Bacalar, Q. Roo, México, Consejo Nacional para la Cultura Y las Artes. Culturas populares. PACMYC.

123