Lateinische altkirchliche Poesie [3. Aufl. Reprint 2018] 9783110826616, 9783110013108

Citation preview

K L E I N E T E X T E FÜR V O R L E S U N G E N U N D Ü B U N G E N BEGRÜNDET VON HANS UETZMANN HERAUSGEGEBEN VON KURT ALAND

47/49

LATEINISCHE ALTKIRCHLICHE POESIE AUSGEWÄHLT VON

HANS

LIETZMANN

3. U N V E R Ä N D E R T E A U F L A G E

VERLAG

WALTER

D E G R U Y T E R & CO.

V O R M A L S G.J. GÖSCH E N ' S C H E V E R L A G S H A N D L U N G - J. G UTTE N TA G. VERLAGSBUCHHANDLUNG — GEORG R E I M E R - KARL J . T R U B N E R V E I T Ic COMP.

BERLIN 1968

Die altchristliche poesie war bisher vom akademischen Unterricht mangels billiger ausgaben völlig ausgeschlossen. Diese kleine auswahl ist bestimmt, wenigstens die bedeutsamsten lateinischen dichter den Studenten in einigen proben zugänglich zu machen. Dabei ist es mir nützlicher erschienen, den größten unter ihnen, Prudentius, und den so lehrreichen Commodian reichlicher zu worte kommen zu lassen, als auch von den kleineren wie Iuvencus, Paulinus von Nola, Prosper, Ennodius u.a. kleine stücke vorzulegen. Die texte sind den angegebenen ausgaben entn o m m e n und mit einem das notwendigste bietenden kritischen a p p a r a t versehen. Z u m ganzen vgl. A. E B E R T Gesch. d. Literatur d. Mittelalters im Abendlande I 1 1889. M. MANITIUS Gesch. d. christl. lat. Poesie bis zur Mitte des 8. J a h r . 1891. M. S C H A N Z Gesch. d . röm. Litt, bis Iustim a n I I I * , 1905. I V 1, 1904. W . M E Y E R Anfang u. Ursprung der lat. u. griech. rythm. Dichtung ( = Abh. d. Münchener Akad. X V I I 2 1885) = Ges. Abh. z. mittellatein. Rythmik 2, 1—201. Ü b e r Commodian s. G. K R Ü G E R bei S C H A N Z , Gesch. d. röm. Litt. I I I . Teil, 3. Aufl. (1922) S. 397—405. K . H O L L Ges. Schriften 3, 47—49. — Zu verbessern ist S. 7 im apparat zu 3, 11 Luc. 2,14 23 M a t . 3, 17— S. 13. n. 13, 18—20 ist nach H . FUCHS (Hermes 1933, 348) zu verbessern: armisque docti bellicis pro rege vitam ponere, didicere pro Christo pati. Derselbe schlägt S. 14 n. 15, 13 statt crucis vor crucem. — S. 18: Inzwischen ist erschienen Prudentius rec. J . BERGMAN im Corp. S c r i p t , eccl. lat. Vol. 6 1 , 1926.— S. 62. Zu den inschriftlichen gedichten vgl. jetzt E. D I E H L Inscription« latinae christianae veteres 1925—1931 3 bde. Unsere nr. 60 = Diehl n. 3480, n. 61 = 1752, n. 62 = 1753, n. 63 = 1768, n. 64 = 1778, n. 65 = 1779, n. 66 = 974, n. 67 = 1761, n. 68 = 1514, n. 69 = 1800. INHALT

Sei«

1—3 HiLARivs arezzaner hymnen 3 4—17 AMBROsivs hymnen (n. 4—i7Dreves) 7 18—27 DAMASVS carm. 4. 9. 10. 12. 13. 14. 18. 26. 37. 48 . . . 15 28—34 PRVDENTIVS praefatio 18 » Cathemerinon 1. 2. 5. 9. 11 20 » Peristephanon 2 32 35 AVCVSTINVS psalmus contra partem Donati str. 1 . 2 . . .40 36—59 COMMOD1ANUS Instruct. I 1. 2. 3. 5. 13. 35. 41 4t Instruct. II 1. 3. 5. 6. 8. 9. 10 44 » • 16. I 8 . . 2 5 . 27. 34. 39 49 » Carmen apol. 89—114. 277—282.771—1060 5a 60—69

INSCHRIFTLICHE CEDICHTE

Buecheler carm. epigr. 902. 300.

3'5- 3 ° ' - 3 1 2 - 3'3- 9 l i - 3'4- 9 ' 3 - 9°

62

Unveränderter photomechanischer N a c h d r u c k des Neudruckes 1938 Archiv-Nr. 3 3 3 2 6 8 4 ©

1968 b]T Walter de Gruytcr & C o . , vormals G . J . Göschcn'sehe Verlagshandlung — J.Guttcmag, Verlagsbuchhandlung — Georg Reimer — Kart J.Trübner — Veit & Comp., Berlin 30 (Printed in German?) Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist et auch nicht gestattet,dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopic, Mikrokopie, Xerokopie) zu vervielfältigen.

HILARIVS 1

Ante saecula qui manes semperque nate, semper ut est pater: namque te sine quomodo dici, ni pater est, quod pater sit potest? 5

Bis nobis genite deus, Christe, dum innato nasceris a deo, vel dum corporeum et deum mundo te genuit virgo puerpera:

Credens te populus rogat io hymnorum resonas mitis ut audias voces, quas tibi concinit aetas omnigena, sancte, gregis tui. Dum te fida rogat, sibi clemens ut maneas, plebs tui nominis, is in te, innascibilem deum, orat, quod maneat alter in altero. Extra quam capere mens humana, manet rursum quem penes 20 dignus qui genitus est

potest filius in patre, sit pater, filius in deum.

. H I L A R I V S : Hieronymus vir. ini. 100 nennt unter des Hilarius werken einen »über hymnorum et mysteriorum alius« und erwähnt in der einleitung zu buch 2 des comm. in Gal., daß Hilarius die Gallier »in hymnorum cannine 'indociles* vocat«. GAMURRINI hat c. 1880 in Arezzo eine stark verstfimmelte handschrift des X I jh. gefunden, in der ein blatt die Unterschrift einer verlorenen Schrift bewahrt hatte: »finit tractatus mysteriorum S. Hylarii episcopi ab Adam usque ad Noe, deinde Abraae • Isaac * Iacob * Moysi * et Oseae prophetae et Heliae | Incipiunt hymni eiusdem«. Es folgen die 2 verse: »Felix propheta David primus organi | in carne Christum ymnis mundo nuntiansc, danach der oben gedruckte hymnus 1, dann fehlen 6 blätter, danach ist n. 2. 3 erhalten. Beste ausgabe mit reichem commentar von W . MEYER aus Speyer in Nachr. d. Göttinger Ges. d. Wiss. ph.-h. kl. 1909 s. 397 ff. ( = M). 1 I manens cod. corr. Meyer 10 resonans cod. corr. M 20 lies 'genitust' vgl. (30) 49 I*

HILARIVS

4

[I

Felix, qui potuit fide res tantas penitus credulus assequi, ut incorporeo ex deo perfectus fuerit progenitus deus. »5

Grande loquimur, et deum verum : ut genitor, quidquit inest sibi a e t e m a e decus gloriae, totum in unigenam ediderit deum.

Hinc unus merito bonus, 30 ipsum quod deus [est] extra invidiam sui gigni vellet in alterum, transformans se, ut est, vivam in imaginem. Istis vera patet dei virtus: cum dederit omnia, non tarnen 35 ipsis, quae dederit, caret, cuncta, quae sua sunt, cum dederit, habens. K a r a progenies dei, connatum cui sit omne decus patris, nil natae eguit dari, 40 sed natum simul est, quicquid erat dei. L u m e n fulsit a lumine deusque verus substitit ex deo vero, non aliud habens ortus quam unigena innascibilis 45

pater.

Mirum dei hoc est opus, aetemus ut incorruptibilis deus, ortu qui careat, quia sit sempiterna virtus, quod est deus,

N o n natis quibus est in bonis 50 ex sese placidus gigneret in deum, ac sic unigena in deo hoc ipsud ortu, quod genitum est, caret. O felix duum unitas, alterque cum sit mixtus in altero ! 55 unum sic faciunt duo, sit in duobus cum, quod est in altero. 14 dei cod. corr. M 30 est tilgt M cf. 50 38 cognatum cod. corr. M Dach 2, 18 3Q nate cod. naturae Dreves nato Gamurrini 44 unigena quam cod. corr. M 45 opus est cod. corr. M hoc opus est dei Dreves 49 in tilgt M 51 in unigena cod. corr. M. 54 alterque = uterque M 56 cum in duobus sit M

HILARIVS

5

Paret sed genitus patri omnemque ad nutum attonitus manet, et scire non est arduum, 60 quid velit se sequi, (quem) penes est pater. Quanta est genitus in bona! nam constitutus in cunctorum exordia, condensque primum saecula aeternum in motum tempora protulit. 65

Rebus anterior deus cunctis, nam per eum omnia facta sunt, esset cum nihilum modo, mundum corporeo condidit in statu.

Sed nos littera non sinit, 70 per quam te genitum concinimus deum, gesta, quae tua sunt, loqui camemque natum, iam qui eras deus. T e cunctis dominum modis caelorum regem et caelestis gloriae 75 ut cuncta per te condita

2 Fefellit saevam verbum factum te caro deique tota vivi in corpus irruis. Gaudes, pendentem cernis ligno cum crucis, tibique membra fixa clavis vindicas. 5 Hanc sumis ante pompam tanti proelii sputus, flagella, ictus quassae harundinis. Ibat triumpho mortem f sumpta mortuo deus inferno vinci regno nesciens. Kandens frigescit stagnum pallidae Stygis 10 rigensque nescit Flegeton se fervere. Lux orta vastae noeti splendei inferum, tremit et alti custos saevus Tartari. 60 quem add. Dreves cf. 19 72 carmenque cod. corr. M 2 A m anfang fehlen t o verse. 3 earn¡3 cod. corr. Dreves 6 cassa cod. corr. M 7 morte sumpta a mortuo Dreves, morte absumpta ( = absorpta), M o r i , tua M 12 tremet cod. corr. M

6

HILARIVS

Mors, te peremptam sentis lege cum tua, deum cum cemis subdedisse te tibi. 15 Non est caducum corpus istud, quod tenes, nullumque in ilio ius habet corruptio. Omnis te vincit carnis nostrae infirmitas, natura camis est connata cum deo. Per hanc in altos scandam laeta cum meo » caelos resurgens glorioso corpore. Quantis fidelis spebus Christum credidi, in se qui natus me per camem suscipit. Renata sum, o vitae laetae exordia! novisque vivo Christiana legibus. 2s

Sanctis perenne munus praestat hoc dei, conformi secum vivant post haec corpore. Terror recedat mortis tandem, mors, tuae, sinu me laetam patriarcha suscipit. Vivam locata post haec in caelestibus, dei sedere camem certa a dexteris. Xriste, reversus caelos victor in tuos, memento carnis, in qua natus es, meae.

Ymnos perennes angelorum cum choris in hoc resurgens laeta psallam corpore. 35 Zelabit olim me in morte Satanas, regnantem cemat tecum totis saeculis.

3 Adae camis gloriosa et caduci corporis in caelesti rursum Adam concinamus proelia, per quae primum Satanas est Adam victus in novo. Hostis fallax saeculorum et dirae mortis artifex 5 iam consiliis toto in orbe viperinis consitis ad salutem nil restare spei humanae existimat. Gaudet ans, gaudet templis, gaudet sanie victimae, gaudet falsis, gaudet stupris, gaudet belli sanguine, gaudet caeli conditorem ignorali gentibus. 22 suscepit cod. corr. Dreves 23 sumo vermutet M 25 'deus wäre viel natürlicher' M 26 corpora cod. corr. Gamurrini 30 dextris cod. 35 zelavit cod. corr. M 3 I cemis Dreves 2 gloriarci cod. corr. M 6 nichil ad

4]

HILAJLLVS —

AMBROSIVS

7

» Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, deo audit in excelsis nuntiari gloriam et in terra pacem hominum voluntatis optimae. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, terret Christum terris natum nuntians pastoribus, 15 magnum populis hinc futurum desperatis gaudium. Errat partes in diversas tantis rebus anxius, quaerit audax, ecquis hie sit tali dignus nuntio, nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens. Cernit tamen his, quod Iohannes in desertis praedicet ao aquis mersans in Iordanis cunctis paenitentiam, quam sequatur confessorum criminum remissio. Inter turbas, quae frequentes mergebantur, accipit vocem e caelo praedicantem : Meus est hie filius, hunc audite, hie dilectus, in quo mihi complacet. »5 Cernit hominem, cemit corpus Adae quod perlexerat, nihil ultra vox honoris afferebat desuper. seit terrenam subiacere mortis legi originem. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, quaerit audax, tempus quod sit

AMBROSIVS

4 Deus, creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia,

5 Artus solutos ut quies reddat laboris usui mentesque fessas allevet luxusque solvat anxios ;

salutem prestare cod. corr. M nil ad salutem praestare spem humanam ex. Dreves 1 1 Luc. 2, 1 0 17 et quis cod. corr. M 22 frequenter Gamurrini Dreves 23 Mat. 17, 5 25 quod Adae cod. corr. M 28 fraudes cod. corr. Gamurrini A M B R O S I V S : Die hymnen des Ambrosius sind in zahlreichen liturgischen handschriften in wechselnder auswahl enthalten: ausgabe von G. M. DREVES in Anal. hymn. med. aevi 50 s. 1 0 ff. Ueber echtheitsfragen DREVES Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges («= Stimmen aus Maria-Laach Erg.-Heft 58) 1893. A . STEIER Unters, über d. Echtheit d. Hymnen d. Ambrosius 1903. EBERT 9. 172 ff.

8

AMBROSIVS

Grates peracto iam die io et noctis exortu preces, voti reos ut adiuves, hymnum canentes solvimus. Te te 15 te te

cordis ima concinant, vox sonora concrepet, diligat castus amor, mens adoret sobria,

[4

Dormire mentem ne sinas, dormire culpa noverit, castos fides refrigerans somni vaporem temperet. 25 Exuta sensu lubrico te cordis alta somnient, nec hostis invidi dolo pavor quietos suscitet.

Ut, cum profunda clauserit Christum rogemus et patrem, diem caligo noctium, 30 Christi patrisque spiritum: fides tenebras nesciat, unum potens per omnia, jo et nox fide reluceat. fove precantes, trinitas.

5 Aeterne rerum conditor, 5 Praeco diei iam sonat, noctem diemque qui regis noctis profundae pervigil, et temporum das tempora, nocturna lux viantibus, ut alleves fastidium, a nocte noctem segregans. Ambrosius sagt in der predigt gegen Auxentius 34 (hinter epist. 21 Migne 16, 1060): »hymnorum quoque meorum carminibus deceptum populum ferunt. plane hoc non abnuo, grande carmen istud est, quo nihil potentius. quid enim potentius quam confessio trinitatis, quae quotidie totius populi ore celebratur? certatim omnes Student fidem fateri, patrem et

filium et spiritum sanctum norunt versibus praedicare«. vgl. Augustin conf. I X 6. 7. 4 'ad horam incensi'. Augustin conf. I X 12, 32 »recordatus sum veridicos versus Ambrosii tui, tu es enim 'deus creator (v. 1) . . . anxios' (v. 8)«. II votis 17 Et, cum 29 rogamus 5 'ad Galli cantum'. Ambrosius Ezameron V 24, 88 »est etiam galli cantus suavis in noctibus, non solum suavis, sed etiam utilis, qui quasi bonus cohabitator et dormitantem excitât et sollicitum admonet et viantem solatur processum noctis canora significatione protestans. hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelumque inluminat, hoc canente maestitiam trepidus nauta deponit omnisque crebro vesper-, tinis flatibus excitata tempestas et procella mitescit, hoc (canente) devotus adfectus exsilit ad precandum, legendi quoque munus instaurât, hoc postremo canente ipsa ecclesiae petra culpam suam diluit, quam priusquam gallus cantaret negando contraxerat. istius cantu spes omnibus redit, aegri relevatur incommodum, minuitur dolor vulnerum, febrium flagrantia mitigatur, revertitur fides lapsis, Iesus titubantes respicit, errantes corrigit. denique respexit Petrum et statim error abscessit, pulsa est negatio, secuta confessio . . . respice nos quoque domine Iesu, ut et nos propria recognoscamus errata, solvamus più fletibus culpam, mereamur indulgentiam peccatorum«. Augustin retract. I 20, 2 »qui sensus etiam cantatur ore multorum in versibus beatissimi Ambrosii, ubi de gallo gallinacio ait 'hoc

7]

AMBROSIVS

9

Gallo canente spes redit, aegris salus refunditur, mucro latronis conditur, lapsis fides revertitur.

H o c excitatus lucifer io solvit polum calígine, hoc omnis erronum chorus vias nocendi deserit. H o c nauta vires colligit pontique mitescunt freta, •5 hoc ipse petra ecclesiae canente culpam diluit.

25 Iesu, labentes respice et nos videndo corrige, si respicis, lapsus cadunt, fletuque culpa solvitur.

Surgamus ergo strenue, gallus iacentes excitat, et somnolentos increpat, *> gallus negantes arguit.

T u lux refulge sensibus ¡o mentisque somnum discute, te nostra vox primum sonet, et ora solvamus tibi.

6 l a m surgit hora tertia, Celso triumphi vertice qua Christus ascendit crucem, matri Ioquebatur suae: nil insolens mens cogitet, en, filius, mater, tuus; intendat affectum precis. 20 apostole, en, mater tua. 5 Qui corde Christum suscipit, innoxium sensum gerit votisque perstat sedulis sanctum mereri spiritum.

Praetenta nuptae foedera alto docens mysterio, ne virginis partus sacer matris pudorem laederet.

Haec hora, quae finem dedit 25 Cui fidem caelestibus 10 diri veterno criminis Iesus dedit miraculis, mortisque regnum diruit nec credidit plebs impia; culpamque ab aevo sustulit. qui credidit, sal vus erit. Hinc iam beata tempora coepere Christi gratia, is fidei replevit Veritas totum per orbem ecclesias.

Nos credimus natum deum 30 partumque virginis sacrae, peccata qui mundi tulit ad dexteram sedens patris.

7 Intende, qui regis Israel, 5 Veni, redemptor gentium, super Cherubim qui sedes, ostende partum virginis; appare Ephrem coram, excita miretur omne saeculum, potentiam tuam et veni. talis decet partus deum. ipse . . . diluit' (v. 15. i6)«. I I errorum codd. corr. Dreves 27 lapsus cavent 6 'ad horam tertiam'. Augustin de natura et gratia 63, 74 »(Ambrosius) in hymno suo dicit : 'votisque . . . spiritum' (v. 7.8)«. 7 praestat 14 Christi coepere codd. 32 sedit 7 'in nocte natalis domini'. [Augustin?]

IO

AMBROSIVS

Non ex virili semine io sed mystico spiramine verbum dei factum est caro,, fructusque ventris floruit.

[7

Egressus eius a patre, regressus eius ad patrem, excursus usque ad inferos, recursus ad sedem dei.

Alvus tumescit virginis, »5 Aequalis aeterno patri, claustrum pudoris permanet,, camis tropaeo cingere, i j vexilla virtutum micant, infirma nostri corporis versatur in tempio deus. virtute firmans perpeti. Procedat e thalamo suo pudoris aula regia, geminae gigas substantiae ao alacris ut currat viam.

Praesepe iam fulget tuum, 30 lumenque nox spirat suum, quod nulla nox interpolet fideque iugi luceat.

8 Splendor paternae gloriae, de luce lucem proferens, lux lucis et fons luminis, diem dies illuminans, s Verusque sol, illabere micans nitore perpeti iubarque sancti spiritus infunde nostris sensibus.

Mentem gubernet et regat casto, fideli corpore, fides calore ferveat, 20 fraudis venena nesciat. Christusque noster sit cibus, potusque noster sit fides, laeti bibamus sobriam ebrietatem spiritus.

Votis vocemus et patrem, io patrem perennis gloriae, patrem potentis gratiae, culpam releget lubricam.

a5 Laetus dies hie transeat, pudor sit ut diluculum, fides velut meridies, crepusculum mens nesciat.

Informet actus strenuos, dentem retundat invidi, 15 casus secundet asperos, donet gerendi gratiam.

Aurora cursus provehit, 30 aurora totus prodeat, in patre totus filius et totus in verbo pater.

sermo 372, 3 t. V p. 1463 c »hunc nostri gigantis excursum brevissime ac pulcherrime cecinit beatus Ambrosius in hymno quem paulo ante cantastis«. Coelestin v. R o m auf dem conc. Roiiianum v. j. 430 (Mansi I V 550, Coustant epìst. R o m . pont. I 1097): »recordor beatae memoriae Ambrosium in die natali domini nostri Iesu Christi omnem populum fecisse una voce deo canere 'Veni . . deum' (v. 5—8)«. cf. Faust. Rheg. epist. 7 ad Graecum diac. (p. 203 Engelbr. Mon. Germ. auct. ant. V i l i 286) I—4 om. cf. P s . 79, 2. 3 17 procedens de vgl. Ps. 1 8 , 6 19 cf. Augustin tract, in loh. 59, 3 (III 2 p. 664 a Maur.) »geminae est ille gigas substantiae« S 'in aurora', cf. Sap. Sal. 7, 26 Fulgentius Rusp. epist. 14, 10 (Migne lat. 65, 401) »beatus Ambrosius in hymno matutino splendorem patemae gloriae filium esse pronuntiat«. 4 dies dierum 29 provehat

IO]

AMBROSIVS

Amore Christi nobilis et filius tonitrui, arcana Iohannes dei fatu revelavit sacro.

In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus erat verbum, hoc erat >0 in principio apud deum ; Omnia per ipsum facta sunt, sed ipse laude resonet et laureatus spiritu scriptis coronetur suis.

s Captis solebat piscibus patris senectam pascere, turbante dum nutat salo, immobilis fide stetit

Hamum profundo merserat, 25 Commune multis passio cruorque delictum lavans; io piscatus est verbum dei, hoc morte praestat martyruni, iactavit undis retia, quod fecit esse martyres. vitam levavit omnium. Piscis bonus pia est fides mundi supernatans salo, 15 subnixa Christi pectore sancto locuta spiritu:

Vinctus 30 calente tersisse stetisse

Illuminans altissimus raicantium astrorum globos, pax, vita, lumen, Veritas, » Iesu, fave precantibus. 5 Seu mystico baptismate fluenta Iordanis, retro conversa quondam tertio, praesente sacraris die;

tamen ab impiis olivo dicitur mundi pulverem, victor aemuli.

Aquas colorari videns inebriare ilumina, elementa mutata stupet transiré in usus alteros. Sic quinqué milibus virum dum quinqué panes dividis, edentium sub dentibus in ore crescebat cibus,

Seu Stella partum virginis 10 caelo micans signaverit, et hoc adoratum die praesepe magos duxeris;

25 Multiplicabatur magis dispendio cibus suo; quis haec videns mirabitur iuges meatus fontium?

Vel hydriis plenis aquae vini saporem infuderis, 15 hausit minister conscius, quod ipse non impleverat;

Inter manus frangentium 30 panis rigatur profluus, intacta, quae non fregerant, fragmenta subrepunt viris.

9 'in sancti Iohannis evang.' 7 natat 12 hominum 14 salum 15 pectora 17 ff. cf. Ioh. 1, 1—3 22 laude ipse 10 'in epiphaniis domini'. 6 f . Ios. 3, 16 Ps. 113, 3 7 quondam tempore 8 praesenti 10 signaveris 18 inebrian 19 mutata elementa stupent 21 viris 22 dividunt 32 viri

9ROSIVS

12

[ 11

11 Aras nefandi numinis adolere taedis cogitur, respondet: H a u d tales faces so sumpsere Christi virgines.

A g n e s beatae virginia natalis est, quo spiritum caelo refudit debitum pio sacrata sanguine. 5 Matura matura nutabat cedebat

H i c ignis exstinguit fidem, haec fiamma lumen eripit; hic, hic ferite, ut profluo cruore restinguam focos.

martyrio fuit nondum nuptiis; in viris fides, et fessus senex,

Metu parentes territi io claustrum pudoris auxerant, solvit fores custodiae fides teneri nescia.

»5 P e r c u s s a q u a m p o m p a m i u l i t ! nam veste se totam tegens curam pudoris praestitit, ne quis retectam cernerei.

Prodire quis nuptum putet, sic laeta vultu ducitur, 15 novas viro ferens opes dotata censu sanguinis.

In morte vivebat pudor, 30 vultumque texerat manu, terram genu flexo petit, lapsu verecundo cadens.

12 Hic est dies verus dei sancto serenus lumine, quo diluit sanguis sacer probrosa mundi crimina,

Mysterium mirabile, ut abluat mundi luem, peccata tollat omnium 2

T u n c mortis oppressus vigor, 95 quaecunque nos inflant mala : 70 tunc lex subacta est tartari, fit mane, nil sunt omnia. tunc vis diei fortior T u , Christe, somnum dissice, noctem coegit cedere. tu r u m p e noctis vincula> I a m iam quiescant inproba, tu solve peccatum vetus iam culpa furva obdormiat, 100 novumque lumen ingere.

30 N o x et tenebrae et nubila, Sic nostra mox obscuritas confusa mundi et turbida : 10 fraudisque pectus conscium lux intrat, albescit polus, ruptis retectum nubibus Christus venit, discedite. regnante pallescet deo. 5

Caligo terrae scinditur percussa solis spiculo, rebusque iam color redit vultu nitentis sideris.

T u n c non licebit claudere quod quisque fuscum cogitat, 15 sed mane clarescent novo secreta mentis prodita.

62 lingua 1. lubrica 69 rigor 30 = Cath. 2 'hymnus matutinus'. 12 pallescet P pallescit al.

Fur ante lucem squalido inpune peccat tempore, sed lux dolis contraria «0 latere furtum non sinit. Versuta fraus et callida amat tenebris obtegi, aptamque noctem turpibus adulter occultus fovet. »5

[30

PRVDENTIVS

22

Sol ecce surgit igneus, piget, pudescit, paenitet, nec teste quisquam lumine peccare constanter potest.

Quis mane sumptis nequiter 30 non erubescit poculis, cum fit libido temperans castumque nugator sapit?

55 haec inchoamus munera, cum sol resurgens emicat. Intende nostris sensibus, vitamque totam dispice, sunt multa fucis inlita, 60 quae luce purgentur tua. Durare nos tales iube, quales remotis sordibus nitere pridem iusseras, lordane tinctos flumine. 65

Quodcunque nox mundi deinfecit atris nubibus, [hinc tu, rex, eoi sideris vultu sereno inlumina.

T u sancte, qui taetram picem 70 candore tingis lacteo ebenoque crystallum facis, Nunc, nunc severum vivitur, nunc nemo temptat ludicrum, delieta terge livida. is inepta nunc omnes sua Sub nocte Iacob caerula vultu colorant serio. luctator audax angeli, Haec hora cunctis utilis, 75 eo usque dum lux surgeret, qua quisque, quod studet, gerat, sudavit inpar proelium. miles, togatus, navita, Sed cum iubar claresceret, 40 opifex, arator, institor. lapsante claudus poplite femurque victus debile Ilium forensis gloria, hunc triste raptat classicum, 80 culpae vigorem perdidit. mercator hinc ac rusticus Nutabat inguen saucium, avara suspirant lucra. quae corporis pars vilior longeque sub cordis loco « At nos lucelli ac faenoris diram fovet libidinem. fandique prorsus nescii, nec arte fortes bellica, 85 Hae nos docent imagines, te, Christe, solum novimus. hominem tenebris obsitum, T e mente pura et simplici, 50 te voce, te cantu pio rogare curvato genu flendo et canendo discimus.

si forte non cedat deo, vires rebellis perdere.

Erit tamen beatior, 90 intemperans membrum cui His nos lucramur quaestibus, luctando claudum et tabidum dies oborta invenerit. hac arte tantum vivimus,

67 tu lux

72 tergens P

75 eoa coni. Heinsius

88 rebelles P

31]

95

CATHEMERINON 2. 5

23

Tandem facessat caecitas, oculive peccent lubrici, quae nosmet in praeceps diu ne noxa corpus inquinet. lapses sinistris gressibus joj S p e c u ] a t o r adstat d e s u p e r errore traxH devio. q u j n o s d i e b u s o m n i b u s

H a e c lux serenum conferai actusque nostras prospicit purosquc nos praestet sibi: a luce prima in vesperum. nihil loquamur subdolum, H i c testis> h i c e s t arbiter .oo volvamus obscurum nihil. iio h i c j n t u e t u r q u i d q u i d est> Sic tota decurrat dies, ne lingua mendax, ne manus,

humana quod mens concipii hunc nemo fallit iudicem.

31 Inventor rutili, qui certis vicibus merso sole chaos lucem redde tuis 5

dux bone, luminis, tempora dividís, ingruit horridum, Christe fidelibus.

Quamvis innumero sidere regiam lunarique polum lampade pinxeris, incussu silicis lumina nos tarnen monstras saxigeno semine quaerere :

N e nesciret homo spem sibi luminis ,0 in Christi solido corpore conditam, qui dici stabilem se voluit petram, nostris igniculis unde genus venit.

,5

Pinguis quos olei rare madentibus lychnis aut facibus pascimus aridis: quin et fila favis scirpea floréis presso melle prius conlita fingimus.

Vivax fiamma viget, seu cava testula sucum linteolo suggerit ebrio, seu pinus piceam fert alimoniam, jo seu ceram teretem stuppa calens bibit. Nectar de liquido vertice fervidum guttatim lacrimis stillat olentibus, ambustum quoniam vis facit ignea imbrem de madido fiere cacumine. 103 oculi ne 8 1 = Cath. 5 'hymnus ad incensum lucemae' tuis redde 24 ignem P

4 Christe

PRVDENTIVS

25

Splendent ergo tuis muneribus, pater, flammis mobilibus scilicet atria, absentemque diem lux agit aeinula, quam n o x cum lacero vieta fugit peplo.

S e d quis n o n rapidi luminis arduam 30 manantemque d e o c e m a t originem? Moyses n e m p e deum spinifera in rubo vidit conspicuo lumine flammeum. Felix, qui meruit sentibus in sacris caelestis solii visere principem, 35 iussus n e x a p e d u m vincula solvere, ne sanctum involucris pollueret locum. H u n c ignem populus sanguinis incliti maiorum mentis tutus et inpotens, suetus sub dominis vivere barbaris, 40 iam liber sequitur longa per avia : Q u a gressum tulerant castraque caerulae noctis per medium concita moverant, plebem pervigilem fulgure praevio ducebat radius sole micantior. 45

Sed rex Niliaci litoris invido fervens felle iubet praevalidam manum in bellum rapidis ire cohortibus ferratasque acies clangere classicum.

Sumunt arma viri seque minacibus 50 accingunt gladiis, triste canit tuba : hie fidit iaculis, ille volantia praefigit calamis spicula Cnosiis. Densetur currus pars 55 conscendunt praetendunt

cuneis turba pedestribus, et equos et volucres rotas celeres signaque bellica tumidis clara draconibus.

Hie iam servitii nescia pristini gens Pelusiacis usta, vaporibus tandem purpurei gurgitis hospita 60 rubris litoribus fessa resederat. Hostis dirus adest cum duce perfido, infert et validis proelia viribus : 31 spinifero P

53 densatur

57 hinc

[31

CATHEMERINON

25

5

Moyses porro suos in mare praecipit constans intrepidis tendere gressibus : 65

Praebent riparum in circumstans . dum plebs

rupta locum stagna viantibus faciem pervia, sistitur vitreis unda liquoribus, sub bifido permeat aequore.

Pubes quin etiam decolor asperis 70 inritata odiis rege sub inpio Hebraeum sitiens fundere sanguinem audet se pelago credere concavo : Ibant praecipiti turbine percita fluctus per medios agmina regia, 75 sed confusa dehinc unda revolvitur in semet revolans gurgite confluo. Currus tunc et equos telaque naufraga ipsos et proceres et vaga corpora nigrorum videas nare satellitum, »0 arris iustitium triste tyrannicae. Quae tandem potent lingua retexere laudes Christe tuas? qui domitam Pharon plagis multimodis cedere praesuli cogis iustitiae vindice dextera. 85

Qui pontum rapidis aestibus invium persultare vetas, ut refluo in salo securus pateat te duce transitus, et mox unda rapax devoret inpios.

Cui ieiuna eremi saxa loquacibus 90 exundant scatebris et latices novos fundit scissa silex, quae sitientibus dat potum populis axe sub igneo. Instar fellis aqua tristifico in lacu fit Ugni venia mei velut Atticum : 95 lignum est, quo sapiunt aspera dulcius ; nam praefixa cruci spes hominum viget. Inplet castra cibus tunc quoque ninguidus inlabens gelida grandine densius : his mensas epulis' hac dape construunt, too quam dat sidereo Christus ab aethere. 76 refluo

82 domitum

85 rabidis P

86 solo P

88 ut voret P

PRVDENT1VS

26

Nec non imbrifero ventus anhelitu crassa nube leves invehit alites, quae difflata in humum, cum semel agmina fluxerunt, reduci non revolant fuga. 105

Haec olim patribus praemia contulit insignis pietas numinis unici, cuius subsidio nos quoque vescimur pascentes dapibus pectora mysticis.

Fessos ille vocat per fréta saeculi no discissis populum turbinibus regens iactatasque animas mille laboribus iustorum in patriam scandere praecipit. Illic purpuréis tecta rosariis omnis fragrat humus calthaque pinguia 115 et molles violas et tenues crocos fundit fonticulis uda fugacibus. Illic et gracili balsama surculo desudata fluunt, raraque cinnama spirant et folium, fonte quod abdito 120 praelambens fluvius portât in exitum. Felices animae prata per herbida concentu parili suave sonantibus hymnorum modulis dulce canunt melos, calcant et pedibus lilia candidis. 125

Sunt et poenarum illa nocte, stagnis ad

spiritibus saepe nocentibus celebres sub Styge feriae sacer qua rediit deus superos ex Acheronticis,

N o n sicut tenebras de face fulgida 130 surgens oceano lucifer inbuit, sed terris domini de cruce tristibus maior sole novum restituens diem. Marcent suppliciis tartara mitibus, exultatque sui carceris otio 135 umbrarum populus liber ab ignibus, nec fervent solito ilumina sulpure. Nos festis trahimus per pia gaudia. noctem conciliis votaque prospera 1 0 3 difflata P conflata al.

1 3 ; functorum P

[3'

CATHEMERINON 5. 9

3*]

certatim vigili congerimus prece wo extructoque agimus liba sacrario. Pendent mobilibus lumina funibus, quae suffixa micant per laquearia, et de languidulis fota natatibus lucem perspicuo fiamma iacit vitro. 145

Credas stelligeram desuper aream ornatam geminis stare trionibus, et, qua bosphoreum temo regit iugum, passim purpureos spargier hesperos.

O res digna, pater, quam tibi roscidae 130 noctis principio grex tuus offerat, lucem, qua tribuis nil pretiosius, lucem, qua reliqua praemia cernimus. T u lux vera oculis, lux quoque sensibus, intus tu speculum, tu speculum foris, i}5 lumen, quod famulans offero, suscipe tinctum pacifici chrismatis unguine: Per Christum genitum, summe pater, tuum, in quo visibilis stat tibi gloria, qui noster dominus, qui tuus unicus 160 spirat de patrio corde paraclitum ; P e r quem splendor, honos, laus, sapientia, maiestas, bonitas et pietas tua regnum continuât numine triplici texens perpetuis saecula saeculis.

32 D a puer plectrum, choreis ut canam fidelibus dulce carmen et melodum, gesta Christi insignia: hunc Camena nostra solum pangat, hunc laudet lyra. Christus est, quem rex sacerdos adfuturum protinus 5 infulatus concinebat voce, chorda et tympano, spiritum caelo influentem per medullas hauriens. F a c t a nos et iam probata pangimus miracula, testis est orbis, nec ipsa terra, quod vidit, negat, cominus deum docendis proditum mortalibus. 149 pater P deus al.

32 = Cath. 9 'hymnus omnis horae'.

27

PRVDENTIVS

28 >0

C o r d e natus ex parentis, ante mundi exordium alpha et Q cognominatus, ipse fons et clausula omnium, quae sunt, fuerunt quaeque post futura sunt.

Ipse iussit et creata, dixit ipse, et facta sunt terra, caelum, fossa ponti, trina rerum machina 15 quaeque in his vigent sub alto solis et lunae globo. Corporis formam caduci, membra morti obnoxia induit, ne gens periret primoplasti e x germine, merserat quem lex profundo noxialis tartaro. O beatus ortus ille, virgo cum puerpera 20 edidit nostram salutem feta sancto spiritu, et puer redemptor orbis os sacratum protulit. Psallat altitudo caeli, psallite omnes angeli, quidquid est virtutis usquam psallat in laudem dei : nulla linguarum silescat, vox et omnis consonet. 25

E c c e quem vates vetustis concinebant saeculis, quem prophetarum fideles paginae spoponderant, emicat promissus olim : cuncta conlaudent eum.

Cantharis infusa lympha fit F a l e m u m nobile, nuntiat vinum minister esse promptum ex hvdria, 30 ipse rex sapore tinctis obstupescit poculis. Membra morbis ulcerosa, viscerum putredines mando, ut abluantur, inquit; fit ratum, quod iusserat, turgidam cutem repurgant vulnerum piamina. T u perennibus tenebris iam sepulta lumina 35 inlinis limo salubri, sacri et oris nectare, inox apertis hac medella lux reducta est orbibus. Increpas vcntum furentem, quod procellis tristibus vertat aequor fundo ab imo, vexet et vagam ratem : ille iussis obsecundat, mitis unda stemitur. s

Vagitus ille exordium vernantis orbis prodidit, nam tunc renatus sordidum mundus veternum depulit.

Sed ordinatis saeculis rerumque digesto statu fundator ipse et artifex permansit in patris sinu,

Donee rotata annalium jo transvolverentur milia, atque ipse peccantem diu dignatus orbem viseret.

65

Sparsissc tellurem reor rus omne densis floribus, ipsasque harenas Syrtium fragrasse nardo et nectare.

T e cuncta nascentem puer Nam caeca vis mortalium 70 sensore dura et barbara, venerans inanes naenias victusque saxorum rigor 35 vel aera vel saxa algida, obduxit herbam cotibus. vel ligna credebat deum. 33 = Cath. 11 'hymnus V i l i kalendas Ianuarias"

¡2

PRVDENTIVS

[33

lam mella de scopulis flu- 93 mentis resedit integrae, ¡am stillat ilex arido [unt, ducem tuorum principum. 75 sudans amomum stipite, Hunc, quem latebra et obsteiam sunt myricis balsama. et virgo feta et cunulae [trix et inbecilla infantia O sancta praesepis tui, aeterne rex, cunabula, 100 regem dederunt gentibus, populisque per saeclum sacra Peccator intueberis «0 mutis et ipsis credita. celsum coruscis nubibus,

Adorat haec brutum pecus deiectus ipse et inritis plangens reatum fletibus: indocta turba scilicet, adorat excors natio, . ">5 Cum vasta signum bucina vis cuius in pastu sita est. terris cremandis misent, et scissus axis cardinem 85 Sed cum fideli spiritu mundi mentis solvent: concurrat ad praesepia pagana gens et quadrupes, Insignis ipse et praeminens sapiatque quod brutum fuit: mentis rependet congrua, his lucis usum perpetis, illis gehennam et tartarum.

Negat patrum prosapia 90 perosa praesentem deum: credas venenis ebriam furiisve lymphatam rapi.

Iudaea tunc fulmen crucis experta, qui sit, senties, Quid prona per scelus ruis ? us quem te furoris praesule mors hausit et mox reddidit agnosce, si quidquam tibi PERISTEPHANON

34 Non turbulentis viribus Antiqua fanorum parens, Cossi, Camilli aut Caesaris, iam Roma Christo dedita, Laurentio victrix duce 15 sed martyris Laurentii non incruento proelio. ritum triumphans barbarum: 5

Reges superbos viceras populosque frenis presseras, nunc monstruosis idolis inponis inperii iugum.

Haec sola deerat gloria 10 urbis togatae insignibus, feritate capta gentium domaret ut spurcum Iovem; 85 fidelis P 97 latebrae 1 0 3 inritus passionis Laurentii beatissimi martyris'

Armata pugnavit fides, proprii cruoris prodiga: nam morte mortem diruit > ac semet inpendit sibi. Fore hoc sacerdos dixerat iam Xystus adfixus cruci Laurentium flentem videns crucis sub ipso stipite: 4 3 = Pcristeph. 2 'in honorem 4 triumfas P

34]

PERISTEPHANON 2

33

»blande et quiete efflagito, »Desiste discessu meo »quod sponte obire debeas. »fletum dolenter fundere: »praecedo, frater, tu quoque 65 »Hunc esse vestris orgiis »post hoc sequeris triduum.« »moremque et artem proditum [est, Extrema vox episcopi »hanc disciplinam foederis, jo praenuntiatrix gloriae »libent ut auro antistites : nihil fefellit, nam dies praedicta palmam praetulit. »Argenteis scyphis ferunt Qua voce, quantis laudibus 70 »fumare sacrum sanguinem »auroque nocturnis sacris celebrabo mortis ordinem, »adstare fixos cereos. 35 quo passionem carmine digne retexens concinam ? »Tum summa cura estfratri[bus, H i e p r i m u s e Septem viris, qui s t a n t a d a r a m proximi, »ut sermo testatur loquax, levita sublimis g r a d u 75 »offerre fundis venditis 40 et ceteris praestantioi, »sestertiorum milia. »5

»Addicta avorum praedia Claustris sacrorum praeerat »foedis sub auctionibus caelestis arcanum domus »successor exheres gemit fidis gubemans clavibus 80 »sanctis egens parentibus. votasque dispensans opes. 45

»Haec occuluntur abditis »ecclesiarum in angulis, »et summa pietas creditur »nudare dulces liberos.

Versat famem pecuniae praefectus urbi regiae, minister insani ducis, exactor auri et sanguinis,

Qua vi latentes eruat 50 nummos, operta existimans talenta sub sacrariis cumulosque congestos tegi.

85

Laurentium sisti iubet, exquirit arcam ditibus 55 massis refertam et fulgidae montes monetae conditos.

» i i 8 c poscit usus publicus, 90 »hoc fiscus, hoc aerarium, »ut dedita stipendiis »ducem iuvet pecunia.

»Deprome thesauros, malis »suadendo quos praestigiis »exaggeratos obtines, »nigrante quos claudis specu.

»Soletis« inquit »conqueri, »Sic dogma vestrum est, au»saevire nos iusto amplius, »suumquibusquereddito: [dio, »cum Christiana corpora 95 »en Caesar agnoscit suum to »plus quam cruente scindimus. »nomisma nummis inditum. »Abest atrocioribus »censura fervens motibus, 3 2 praetulit P praestitit

»Quod Caesarisscis, Caesari »da, nempe iustum postulo,

95 agnoscet P

96 numisma

PRVDENTIVS

34

»ni fallor, haud ullam tuus 100 »signât deus pecuniam :

[34

135 aurum, velut iam conditum domi maneret, gestiens.

»Nec, cum veniret, áureos Pepigere tempus tridui, »secum Philippos detulit, laudatus inde absolvitor »praecepta sed verbis dedit Laurentius, sponsor sui »inanis a marsuppio. 140 et sponsor ingentis lucri. 105

»Inplete dictorum fidem, »quam vos per orbem venditis, »nummos libenter reddite, »estote verbis divites.«

Tribus per urbem cursitat diebus infirma agmina, omnesque, qui poscunt stipem, cogens in unum et congregans.

Nil asperum Laurentius 145 Illic utrisque obtutibus mo refert ad ista aut turbidum, orbes cavatos praeferens sed, ut paratus obsequi, báculo regebat praevio obtemperanter adnuit. errore nutantem gradum, »Est dives« inquit »nonnego Et claudus infracto genu, »habetque nostra ecclesia 150 vel crure trunco semipes J15 »opumque et auri plurimum, breviorve pianta ex altera »nec quisquam in orbe est digressum trahebat inparem. [tior. Egt^ ulcerosis artubus »Is ipse tantum non habet q u ¡ tabe corrupta fluat; »argenteorum aenigmatum , 5 5 e st, cuius arens dextera »Augustus arcem possidens, nervös in ulnam contrahat. no »cui nummus omnis scribitur. „ , , Tales plateis omnibus »Sed nec recuso prodere irft a d s u e t Q S aU »locupletis arcam numm.s, e cclesiae matris penu, »vulgabo cuneta et proferam QS • us n o v e r a t »pretiosa, quae Christus tenet. 125

»Vnum sed orans flagito, »indutiarum paullulum, r cr • »quo fungar efficacius • • • »promissionis muñere :

Recenset exin singulos f c n b e n s v,lntim n o m ' n a lonco et locatos ordine ,b , . , adstare pro templo ìubet. ^ *

»Dum tota digestim mihi l65 Praescriptus et iam fluxerat .30 »Christi supellex scribitur: dies: furebat fervido i u d e x avarus spiritu »nam calculanda primitus, »tumsubnotandaestsummula.« promissa solvi efflagitans. Laetus tumescit gaudio praefectus ac spe devorat 106 qua P quae

134 spem P

T u m martyr : »Adsistas velim 170 »coramque dispositas opes

160 p r i m u s

166 f e r v i d u s P

170 dispostas

34]

PERJSTEPHANON 2

»mirere, quas noster deus »praedives in sanctis habet: »Videbis ingens atrium »fulgere vasis aureis, 175 »et per patentes porticus »structos talentis ordines.«

35

»ne per salutem viscerum »mens insolescat turgida. »Cum membra morbus dis210 »animus viget robustior, [sicit, »membris vicissim fortibus >vis sauciatur sensuum.

It ille, nec pudet sequi, »Nam sanguis in culpam caventum ad sacratam ianuam : » minus ministrat virium, [lens stabant catervae pauperum "S »si fervor effetus malis 180 inculta visu examina. »elumbe virus contrahat. »Si forte detur optio, Fragor rogantum tollitur: »malim dolore asperrimo praefectus horrescit stupens, conversus in Laurentium »fragmenta membrorum pati oculisque turbatis minax. 220 »et pulcher intus vivere. 185

Contraille: »Quid frendens« »Committe formas pestium [ait »et confer alternas lues: »carnisne morbus foedior, »minitaris, aut quid displicet? »an mentis et morum ulcera ? »num sordida haec aut vilia, »num despuenda existimas? 2 J J »Nostri per artus debiles » Aurum, quod ardenter sitis, »intus decoris integri, »sensum venusti innoxium 190 »effossa gignunt rudera, »laboris expertes gerunt. »et de metallis squalidis »poenalis excudit labor : »Vestros valentes corpore »Torrens vel amnis turbidus 230 »interna conrumpit lepra, »errorque mancum claudicat »volvens arenis inplicat, »et caeca fraus nihil videt. 195 »quodterrulentumacsordidum »flammis necesse est decoqui. »Quemvis tuorum divituni, »qui veste et ore praenitent, »Pudor per aurum solvitur, »violatur auro integritas, 235 »magis probabo debilem, »quam quis meorum est pau»pax occidit, fides perit, [perum. 200 »leges et ipsae intercidunt. » Hunc, qui superbii serico, »Quid tu venenum gloriae »quem currus inflatum vehit, »extollis et magni putas? »hydrops aquosus lucido »si quaeris aurum verius, »lux est et humanum genus. 240 »tendit veneno intrinsecus. 205

»Hi sunt alumni luminis, »quos corpus artat debile,

1 9 3 turbidis P

209 dissecat

»Ast hic avarus contrahit »manus recurvas et volam

228 languoris

2 3 3 principum

P 3*

36

a45

PRVDENTIVS

»plicans aduncis unguibus »laxare nervos non valet. »Istum libido fetida »per scorta tractum publica »luto et cloacis inquinat, j8s »dum spurca mendicai stupra,

[34

»Pannis videres obsitos »et muculentis naribus, »mentum salivis uvidum »hpposque palpebra putn. »Peccante nil est taetrius, »nil tam leprosum aut putidum,

»Quid ille fervens ambitu »50 »sitemque honoris aestuans, »mersisne anhelat febribus »atque igne venarum funt?

»cruda est cicatrix crirainum »oletque et antrum tartan. »Animabus inversa vice ) > c o r r u p t a f o r m a infiigitur,

»Quisquis tacendi intempe»silenda prurit prodere, [rans 555 »vexatur et scalpit iecur »scabiemque cordis sustinet.

»quas pulcher adspectus prius »in corpore oblectaverat. „ s E n er g ° nummos aureos, »quos proxime spoponderam, »q UO s nec favillis obruat »ruina, nec fur subtrahat.

»Quid invidorum pectorum »strumas retexam turgidas, »quid purulenta et livida 260 »malignitàturn vulnera: »Nuncaddogemmasnobiles, . _ »ne pauperem Christum putes, »Tute ipse, qui Romam remas corusci luminiSi »contemptor aeterni dei, [ g i s , ^ ) > o m a t u r h o c t ,um ibus. »dum daemonum sordes colis, •»morbo laboras regio. »Cernis sacratas virgines, »65

»Hi, quos superbus despicis, »quos execrandos iudicas, »brevi ulcerosos exuent »artus et incolunies erunt. J05 »Cum carne conruptissima 270 »tandem soluti ac liberi »pulcherrimo vitae statu .in arce lucebunt patris, »Non sordidati aut debiles, 310 »sicut videntur interim, »75 »sed purpurantibus stolis »rlari et coronis aureis.

»miraris intactas anus, »pnm.que post damnum ton *'Sms s e c u n d l nescias" »Hoc est monile ecclesiae, »his ilia gemmis comitur: »dotata sic Christo placet, »sic ornat altum verticem. >>Eccum

talenta

susdpe>

»ornabis urbem Romulam, »ditabis et rem principis, »fies et ipse ditior.« „Ridemur« exclamat fre-

»Tunc si facultas suppetat, [mens »coram tuis obtutibus praefectus »ac miris modis »istos potentes saeculi 315 »per tot figuras ludimur, a»o »velim recensendos dari. »et vivit insanum caput? 250 sitemque P sitimque al.

263 coles P

3 1 3 furens P

3 1 4 et P

34]

PERISTEPHANON

2

37

»Inpune tantas, furcifer, 35s »tunc, si libebit, disputa, »strophas cavillo mimico »nil esse Vulcanum meum.« »te nexuisse existimas Haec fante praefecto truces 3.. »dum scurra saltas fabulam? h i n c i n d e t o r t o r e s p a r a n t »Concinna visa urbanitas nudare amictu martyrem, »tractare nosmet ludicris? 360 vincire membra et tendere. »egon 1 cachinnis venditus m Qs d e c o r e splenduit »acroma festivum fui? f u l g o r q u e circumfusus est, 335 »Adeone nulla austeritas, talem revertens legifer »censura nulla est fascibus, de monte vultum detulit: .adeem' securem publicam ^ Iudaea lebs aureQ »mollis retundit lenitas ? bove inquinata et decolor »Dicis, libenter oppetam, 330 »votiva mors est martyri. »Est ista vobis, novimus, »persuasionis vanitas. »Sed non volenti inpertiam, »piaestetur ut mortis citae 335 »conpendiosus exitus: »perire raptim non dabo.

expavit et faciem retro detorsit inpatiens dei. Talemque et ille praetulit 3?0 o r i s

corusci

gloriam

Stephanus per imbrem saxeum caelos apertos intuens. Inluminatum hoc eminus recens

piatis

fratribus>

»Vitam tenebo et differam 375 baptisma quos nuper datum »poenis morarum iugibus, Christi capaces fecerat. »et mors inextricabilis A s t inpiorum =aecitas, 34» »longos dolores protrahet. os ob)itum noctis situ »Prunas tepentes sternite, nigrante sub velamine »ne fervor ignitus nimis 380 obducta clarum non videt : -os contumacis occupet Aegyptiae plagaeinmodum, »et cordis intret abdita. quae cum tenebris barbaros 345

»Vapor senescens langueat, damnaret, Hebraeis diem »qui fusus adflatu levi sudo exhibebat lumine. »tormenta sensim temperet j g j Quin . odoris qualitaS( »semustulati corporis. a d u s t a q u a m r e d d i t cutis>

»Bene est, quod ipse ex omdiversa utrosque permovet : 350 »mysteriarches incidit : [nibus his nidor, illis nectar est. »hie solus exemplum dabit, i d e m q u e sensus dispari »quid mox timere debeant. 3g0 v a r i a t u s a u r a > a u t a d f i c i t »Conscende constratum ro»decumbe digno lectulo. [gum, 327 securim

328 retudit P

horrore nares vindice, aut mulcet oblectamine.

38

PRVDENTIVS

Sic ignis aeternus d e u s : »Hoc destinatimi, quomagis nam Christus ignis verus est, 430 »ius Christiani nominis, 395 is ipse conplet lumine »quodcunque terrarum iacet, iustos et urit noxios. »uno inligaret vinculo. Postquam vapor diutinus decoxit exustum latus, ultro e catasta iudicem 400 conpellat adfatu brevi:

»Da, Christe, Romanis tuis, »sit Christiana ut ci vitas, 435 »per quam dedisti, ut caeteris »mens una sacrorum foret.

-) Converte partem corporis »Confoederentur omnia »satis crematam iugiter »hinc inde membra in symbo»et fac periclum, quid tuus [lum : »Vulcanus ardens egerit.« »mansuescat orbis subditus, 40, Praefectus inverti iubet. 44° »mansuescat et summumcaput. T u n c ille: »Coctum est, devora »Advertat abiunctas plagas »et experimentum cape, »sit crudum anassum suavius.«

»coire in unam gratiam, »fiat fidelis Romulus

>>et j P s e i a m c r e d a t N u m a ' H a e c ludibundus dixerat, 410 caelum deinde suspicit 44s »Confundit error Troicus et congemiscens obsecrat »adhuc Catonum curiam miseratus urbem Romulam : »veneratus occultis focis _ . . »Phrygum penates exules. »O Christe numen unicum, T »0 splendor, o virtus patris, »Ianum b.frontem et Stercu450 c o h t senatus- h o r r e o 4*5 »0 factor orbis et poli " tlum »atqueauctorhorum moenium! »tot monstra patrum dicere, »et festa Saturni senis. »Qui sceptra R o m a e in ver>>Abste e , Christe, h o c d e »rerum locasti s a n a e n s [tice >>emiUe G a b r i e , tuum> [decuS) .mundu.11 Quirinali togae 455 )>a n o s c a t u t v e r u m deum 4,o »servire et armis cedere: ;;errans IuH caedtas

»Vt discrepantum gentium »Et iam tenemus obsides »mores et observantiam »fidissimos huius spei: »linguasque et ingenia et sacra n e m p e iam regnant duo »unis domai es legibus. 46o »apostolorum principes. 425 »En omne sub regtium Remi »Alter vocator gentium, »mortale concessit genus, »idem loquuntur dissoni »ritus, id ipsum sentiunt. 413 nomen P primus al.

437 confaederantur P

»alter cathedram possidens »primam recludit creditas »aetemitatis ianuas. 439 mansuescit P

463 primam P

PERISTEPHANON

2

39

465

»Discede, adulter Iuppiter, hostile sed ferrum retro »stupro sororis oblite, torquens in auctorem tulit. »relinque Romam liberam joj Dum daemon invictum dei »plebemque ¡am Christi fuge. testem lacessit proelio, » T e Paulus hinc exterminat, perfossus ipse concidit et stratus aeternum iacet. •470 »te sanguis exturbat Petri, »tibi id, quod ipse armaveras, Mors illa sancti martyris »factum Neronis officit. 510 mors vera templorum fuit: »Video futurum principem tunc Vesta Palladios lares »quandoque, qui servus dei inpune sensit deseri. 475 »taetris sacrorum sordibus Quidquid Quiritum sueverat »servire Romam non sinat: orare simpuvium Numae, »Qui templa claudat vecti51J Christi frequentans atria » val vas eburnas obstruât, [bus, hymnis resultat martyrem. »nefasta damnet limina Ipsa et senatus lumina, 480 »obdens aenos pessulos. quondam Luperci aut Flami»Tunc pura ab omni sanapostolorum et martyrum [nes, [guine 520 exosculantur limina. »tandem nitebunt marmora; »stabunt et aera innoxia, Videmus inlustres domos, »quae nunc habentur idola.« sexu ex utroque nobiles, 485

Hic finis orandi fuit et finis idem vinculi carnalis, erupit volens vocem secutus spiritus.

Vexere corpus subditis 490 cervicibus quidam patres, quos mira libertas viri ambire Christum suaserat.

offere votis pignera clarissimorum liberum. ^

Vittatus olim pontifex adscitur in signum crucis, aedemque Laurenti tuam Vestaiis intrat Claudia.

O ter quaterque et septies beatus urbis incola, 530 qui te ac tuorum comminus sedem celebrat ossuum:

Repens medullas indoles adflarat et coegerat Cui propter advolvi licet, 495 amore sublimis dei qui fletibus spargit locum, odisse nugas pristinas. Refrixit ex illo die 535 qui pectus in terram premit, qui vota fundit murmure. cultus deorum turpium, plebs in sacellis rarior: Nos Vasco Hiberus dividit 500 Christi ad tribunal curritur. binis remotos Alpibus trans Cottianorum iuga, Sic dimicans Laurentius non ense praecinxit latus: 540 trans et Pyrenas ninguidos.

PRVDENTIVS —

4°

AVGVSTINVS

[34

Vix quam quam sacris

fama nota est, abditis probant Quiritum gaudia, plena sanctis Roma sit, quibus rogatus adnuis. dives urbanum solum s 6 j Quod quisque supplex posepulcris floreat. stulat, fert inpetratum prospere : MS Sed qui caremus his bonis, poscunt, iocantur, indicant nec sanguinis vestigia et tristis haud ullus redit : videre coram possumus, caelum intuemur eminus. Sic, sancte Laurenti, tuam 55° nos passionem quaerimus : est aula nam duplex tibi, hie corporis, mentis polo.

570

Hos inter, o Christi decus, audi poetam rusticum cordis fatentem crimina et facta prodentem sua :

Illic inenarrabili adlectus urbi municeps, 555 aeternae in arce curiae gestas coronam civicam. Videor videre inlustribus gemmis coruscantem virum, quem Roma caelestis sibi 560 legit perennem consulem.

Ceu praesto semper adsies, tuosque alumnos urbicos lactante conplexus sinu paterno amore nutrias.

58o

Indignus agnosco et scio, quem Christus ipse exaudiat, sed per patronos martyres potest medellam consequi. Audi benignus supplicem Christi reum Prudentium, et servientem corpori absolve vinclis saeculi.

Quae sit potestas eredita et muneris quantum datum,

AVGVSTINVS

35 Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare, propter hoc dominus noster voluit nos praemonere comparaxis regnum caelorum reticulo misso in mare 5 congreganti multos pisces omne genus hinc et inde, quos cum traxissent ad litus, tunc coeperunt separare, bonos in vasa miserunt, reliquos malos in mare. 567 iocantur P : 'litantur' oder 'lactantur' al.

574 audi et

579 martyras P

A V G V S T I N V S ist unsres Wissens nur einmal als dichter aufgetreten in dem 'Psalmus contra partem Donati', den er retract. I 18 (20) bespricht. Ausgabe von PETSCHENIG im Corp. Script, eccl. lat. L f , 1

36]

AVGVSTINVS — COMMODIANVS I I

41

quisquis novit evangelium, recognoscat c u m timore, v i d e t reticulum ecclesiam, videt h o c saeculum m a r e ; >o genus a u t e m m i x t u m piscis iustus est c u m p e c c a t o r e ; saeculi finis est litus: tunc est tempus separare; qui m o d o retia ruperunt, multum dilexerunt m a r e ; v a s a sunt sedes sanctorum, q u o n o n possunt pervenire. O m n e s qui gaudetis de pace, m o d o verum iudicate. is B o n u s auditor fortasse quaerit, qui ruperint rete, homines multum superbi, qui iustos se dicunt esse, sic fecerunt (et) scissuram et altare contra altare, diabolo se tradiderunt, c u m pugnant d e traditione et c r i m e n q u o d commiserunt in alios volunt transferre. 20 ipsi tradiderunt libros et nos a u d e n t accusare, ut peius committant scelus q u a m commiserunt et ante, qui p o s s e n t c a u s a m librorum excusare de timore, quia Petrus Christum negauit, d u m terreretur d e morte, m o d o q u o pacto excusabunt factum altare contra altare »5 et p a c e Christi conscissa s p e m reponunt in h o m i n e ? q u o d persecutio n o n fecit, ipsi fecerunt in pace. O m n e s qui gaudetis d e pace, m o d o verum iudicate.

COMMODIANVS INSTRVCTIONES

36 Praefatio nostra viam erranti demonstrat R e s p e c t u m q u e b o n u m , c u m venerit saeculi meta, A e t e m u m fieri, q u o d discredunt inscia corda. E g o similiter erravi t e m p o r e multo p. 3—15. Der psalm wird durch den refrain (ypopsalma) »omnes qui« etc. in Strophen geteilt, die mit den buchstaben des alphabets von A — V beginnen, dann folgt ein nachgesang. Hier ist als probe Strophe I und 2 abgedruckt, vgl. EBERT 5 250 f. W . MEYER Anfang u. Ursprung d. lat. u. griech. rythm. Dichtung (Abh. d. Münch. Akad. I kl. X V I I Bd. I I Abt. p. 284 fr. 35 17 et add. Petschenig 25 ponunt cod. corr. Petschenig. C O M M O D I A N V S bedeutet, was seine zeit angeht, ein noch nicht definitiv gelöstes problem: man schwankt von c. 250 (Ebert) bis c. 470 (Brewer). Vgl. SCHANZ Gesch. d. röm. Litt. I I I 1 * s. 427FR. EBERT' 88 ff. HARNACK Chronologie II 433 ff. BREWER Kommodian v. Gaia 1906. Ueber seine metrik W . MEYF.R Anfang u. Urspr. 288 ff. Eine meisterhafte ausgabe lieferte DOMBART im Corp. scr. eccl. lat. X V . Die sehr schlechte Überlieferung der Instructions beruht auf dem codex

42

COMMOD1ANVS

[36

s Fana prosequendo parentibus insciis ipsis; Abstuli me tandem inde legendo de lege. Testifico dominum: doleo pro cívica turba, Inscia quod pergit periens déos quaerere vanos; Ob ea perdoctus ignaros instruo verum.

37 In lege praecepit dominus caeli, terrae marisque: Nolite, inquit, adorare déos inanes D e manibus vestris factos ex ligno vel auro, Indignatio mea ne vos disperdat ob ista. 5 Gens ante, Moysi rudis, sine lege morata Nesciensque deum, defunctos reges orabant, A d quorum effigies faciebant idola vana. Translatis Iudaeis dominus de terra Aegypti Inposuit legem postmodum et ista praecepit, 10 Omnipotenti sibi soli deservire, non illis. De resurrectione quoque docetur in ipsa Et spe fortunata rursum in aevo vivendi, Idola si vana relinquantur neque colantur.

38 Cum deus omnipotens exornasset mundi naturam, Visitan voluit terrain ab angelis istam; Legitima cuius spreverunt ¡Hi dimissi; Tanta fuit forma feminarum, quae flecteret illos. 5 Vt coinquinati non possunt caelo redire, Rebelles ex illo contra deum verba misere. Altissimus inde sententiam misit in illis; D e semine quorum Gigantes nati feruntur. A b ipsis in terra artis prolatae fuere, 10 Et tingere lanas docuerunt et quaeque geruntur, Mortales et illi mortuos simulacro ponebant. Omnipotens autem, quod essent de semine pravo, Non censuit illos recipi defunctos e morte. Vnde modo vagi subvertunt corpora multa; 15 Máxime quos hodie colitis et deos oratis. C s. XI und B s. XVII. Ihren titel geben die gedichte durch acrosticha an. 3 6 = I 1 6 abstulit C B 37 = 1 2 3 8 = I 3 1 0 quaecunque C B

4l]

INSTRVCTIONES I I. 1. 3. 5. 13. 35

43

39 Iuppiter hie natus in insula Creta Saturno V t fuit adultus, patrem de regno privavit, Proinde nobilium uxores sororesque delusit. Praeterea sceptra fecerat faber illi Pyracmon. 5 Initio caelum, terram deus et mare fecit; Terribilis autem iste medio tempore natus E x antro processit iuvenis furtimque nutritus. Respice querellas ! Alter est deus, non Iovis ille.

40 Invictus de petra natus si deus habetur, Nunc ergo reticeo; vos de istis date priorem! Vicit petra deum, quaerendus est petrae creator. Insuper et furem adhuc depingitis esse, 5 Cum, si deus esset, utique non furto vivebat. Terrenus utique fuit et monstruosa natura, Vertebatque boves alienos semper in antris, Sicut et Cacus Vulcani filius ille.

41 Adam protoplastus ut dei praecepta vitaret, Belias servator fuit de invidia plasmae. Contulisset nobis seu boni seu mali quod egit Dux nativitatis; morimur itemque per ilium, 5 E x divino ipse ut recedens exsul factus a verbo. Finitis sex milibus annis inmortales erimus. Gustato pomi ligno mors intravit in orbem: Hoc ligno mortis quaeramus vitae futurae. In ligno pendit vita ferens poma, praecepta : 10 Kapite nunc (vobis) vitalia poma credentes. L e x a ligno data est homini primitivo timenda, Mors unde provenit neglecta lege primordi: Nunc extende manum et sume de ligno vitali. Optima lex domini sequens de ligno processit; is Perdita lex prima; gustat, unde licet illi, Qui deos adorat vetitos, mala gaudia vitae. 39 = I 5 40 = I 13 41 = I 35 'de ligno vitae et mortis'. I protoplaustus C protolapsus B 2 servatur C B 5 'recedens' tilgt Domb. 'ipse' ist Adam, 'divinum' das paradies 8 'futurae' ergänze 'lignum' Domb. 10 (vobis) add. Domb. (inde) Hanssen

44

COMMODIANVS

[41

Respuite gustum; sufficiet scire quod esset. Si vivere vultis, reddite vos legi secundae, Templorum culturam, daemonum fana vitate. "> Vertite vos Christo, et eritis deo sodales. Xancta dei lex est, quae mortuos vivere dicit. Ymnum sibi soli dominus proferre praecepit, Zabolicam legem omnes omnino vitate.

42

5

10

15

20

Dixit Esaias: hie homo, qui commovet orbem Et reges totidem, sub quo fiet terra deserta. Audite, quoniam propheta de ilio praedixit; Nil ego conposite dixi, sed (de) lege legendo. Tum scilicet mundus finitur, cum ille parebit Et tres imperantes ipse devicerit orbe. Cum fuerit autem Nero de inferno levatus, Helias veniet prius signare dilectos, Res qu(i)a sub fine regit t et artatio tota. In septem annis tremebit undique terra: Sed medium tempus Helias, medium Nero tenebit. Tunc Babylon meretrix (erit) incinefacta favilla; Inde ad Hierusalem perget, victorque Latinus Tunc dicet: Ego sum Christus, quem semper oratis. Et quidem conlaudant ilium primitivi decepti, Multa signa facit quoniam eius pseudopropheta. Praesertim, ut eredant illi, loquetur imago ; Omnipotens tribuit, ut (spiri)talis eradat. Recapitulantes scripturas ex eo Iudaei Exclamant pariter ad excelsum sese deceptos.

43 Desidet (populus) absconsus ultimus sanctus, Et quidem ignotus a nobis ubi moretur. Per novem tribuum (cum) agant et dimidiam ipsi, Omissae duae tribum haec sunt et dimidia nobis. 17 esset vgl. Instr. I 34, 18. II I ( = n. 43), 16 Murât, fragm. 66 f. 19 cultura C B | fato C B 42 = I 41 1 Is. 14, 16 4 (de) Domb. vgl. 1 , 6 6 diuicerit C | orbem C B cf. Sibyll. 5, 51 8 Hesaias C B , corr. nach 11 9 res qua suf fine C res quas affine B corr. Domb. | etwa : 'et nationi prophetat' nach Carm. apol. 833. 839 12 (erit) Domb. 17 A p o c . 13, 15 4 3 = I I 1 vgl. Bousset Judentum 3 272 f. 1 desideret absconsus C B corr. Domb. 3 tribum C B cum add. Domb.

43]

INSTRVCTIONES I 35. 41. II

45

5 Praecepitque Christus per legem vivere priscos. Vivamus nunc omnes, novellae traditio legis, L e x ut ipsa docet! Apertius indico vobis. Obrelictae duae tribuum et dimidia: quare A b istis dimidia tribuum ? ut martyres essen t, 10 Bellum cum infer(r)et electis suis in orbem, Seu certe sanctorum chorus prophetarum ad illam Consurgeret plebem, qui frenum inponeret illis, Obsceni quos equi trucidarunt calce remissa; Nec ruent ad manus pacem aliquando tenere. 15 Semotae sunt istae tribuum, ut mysteria Christi Omnia per istas conpleatur saeculo toto. Sunt autem de scelere duorum fratrum enatae, Auspicio quorum facinus secutae fuere. Non merito tales dispersi sunt ipsi cruenti? 20 Conveniunt iterum propter mysteria castris. Tunc autem properant conpleri legis narrata. Omnipotens Christus descendit ad suos electos, Obscurati nobis qui fuerunt tempore tanto, Milia tot facti; ilia est gens vera caelestis. 35 Non natus ante patrem moritur ibi, neque dolores In suis corporibus sentiunt vel ulcera nata. Pausantes in lecto suo mature recedunt Omnia conplentes legis, ideoque tutantur. Transire iubentur ad dominum partibus istis, 30 Exsiccat fluvium quibus sicut ante traiectis, Nec minus et dominus ipse producit cum illis. Transiit ad nostra, veniunt cum rege caeleste. In quorum itinere quid dicam quod deus educet? Subsidunt montes ante illos et fontes erumpunt: 35 Caelestem populum gaudet creatura videre. Hic tamen festinat matrem defendere captam. R e x autem iniquus, qui obtinet, illum ut audit, In partem boreae refugit et colligit omnes. Sed cum se inlidet exercitu dei tyrannus, 40 Terrore caelesti prostemuntur milites eius, Ipse cum infando conprehenditur pseudopropheta ; 9 tribuum? V t ed. Rigalt. tribuunt C tribum B i l — 1 2 prophetarum Consurgere ad illam plebem C B corr. Hanssen 13 equ&rucidauerant C 14 ruerit C B corr. Domb. | temere C B corr. Domb. 15 isti C B 26 uel Domb. ut C B 29 patribus C B corr. Domb. 30 traiectus C traiectaa B corr. ed. Rigalt. 33 q(l dicam q ä C quod dicam q