Lateinische altkirchliche Poesie [Neudr. Reprint 2020 ed.] 9783111353753, 9783110998504

Citation preview

K L E I N E T E X T E FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN H E R A U S G E G E B E N VON H A N S LIETZMANN

47/49

LATEINISCHE ALTKIRCHLICHE POESIE AUSGEWÄHLT

VON

HANS LIETZMANN

NEUDRUCK

BERLIN VERLAG VON W A L T E R DE G R U Y T E R 8t CO. 1938

D i e altchristliche poesie w ? r bisher v o m a k a d e m i s c h e n mangels billiger a u s g a b e n völlig ausgeschlossen.

Unterricht

Diese kleine a u s w a h l

ist bestimmt, wenigstens die bedeutsamsten lateinischen d i c h t e r d e n Studenten in einigen proben z u g ä n g l i c h zu m a c h e n . D a b e i ist es m i r nützlicher erschienen, d e n g r ö ß t e n unter ihnen, Prudentius, und d e n so lehrreichen C o m m o d i a n reichlicher zu w o r t e k o m m e n zu lassen, als a u c h v o n d e n kleineren wie I u v e n c u s , P a u l i n u s von N o l a , Prosper, E n n o d i u s u . a . kleine stücke v o r z u l e g e n .

D i e texte sind d e n a n g e g e b e n e n a u s g a b e n ent-

n o m m e n u n d mit einem das notwendigste bietenden kritischen a p p a r a t Versehen.

Z u m g a n z e n v g l . A . EBERT G e s c h . d . L i t e r a t u r d. Mittelalters

i m A b e n d l a n d e I Ä 1889.

M . MANITIUS G e s c h . d. christl. lat. Poesie bis

z u r M i t t e des 8. J a h r . 1891. n i a n I I I 2 , 1905.

I V 1, 1904.

M . SCHANZ G e s c h . d. r ö m . Litt, bis IustiW . MEYER A n f a n g u. U r s p r u n g d e r lat.

u. griech. r y t h m . D i c h t u n g ( = A b h . d . M ü n c h e n e r A k a d . X V I I 2 1885) =

G e s . A b h . z. mittellatein. R y t h m i k 2, 1 — 2 0 1 .

U b e r C o m m o d i a n s.

G . KRÜGER bei SCHANZ, G e s c h . d. r ö m . L i t t . I I I . T e i l , 3. A u f l . (1922) S. 3 9 7 — 4 0 5 .

K . HOLL G e s . S c h r i f t e n 3, 4 7 — 4 9 . —

S. 7 im a p p a r a t zu 3, 11 L u c . 2 , 1 4

Z u verbessern ist

23 M a t . 3, 1 7 — S. 13. n. 13, 1 8 — 2 0

ist n a c h H . FUCHS ( H e r m e s 1933, 348)

zu verbessern: armisque

bellicis p r o rege v i t a m ponere, didicere pro C h r i s t o pati.

docti

Derselbe

schlägt S. 14 n. 15, 13 statt crucis vor crucem. — S. 18: I n z w i s c h e n ist erschienen Prudentius rec. J . BERGMAN i m C o r p . Script, eccl. lat. V o l . 6 1 , 1 9 2 6 . — S. 62. Inscriptiones nr. 60 =

Z u d e n inschriftlichen g e d i c h t e n v g l . j e t z t E . DIEHL

latinae

christianae

D i e h l n. 3480, n. 61 =

n. 64 =

1778, n. 65 =

n. 69 =

1800.

veteres 1 9 2 5 — 1 9 3 1 1752, n. 62 =

1779, n. 66 = 974, n. 67 =

3 bde.

Unsere

1753, n. 63 =

1768,

1 7 6 1 , n. 68 =

1514,

1. Auflage 1910 INHALT

Seite

1—3

HILARIVS a r e z z a n e r h y m n e n

3

4—17

AMBROsivs h y m n e n (n. 4 — i 7 D r e v e s )

7

18—27

DAMASVS c a r m . 4. 9. 10. 12. 13. 14. 18. 26. 37. 48 . . .

2 8 — 3 4 PRVDENTIVS praefatio

35 36—5g

18

»

Cathemerinon

1. 2. 5. 9. 11

>1

Peristephanon 2

AVGVSTINVS psalmus c o n t r a . p a r t e m D o n a t i Str. 1 . 2

20 32 .

.

COMMODIANUS Instruct. I 1. 2. 3. 5. 13. 35. 41 » » »

Instruct. I I

15 .

.40 41

1. 3. 5. 6. 8. 9. 10

44

16. 18. 25. 27. 34. 39

49

C a r m e n apol. 8 9 — 1 1 4 . 2 7 7 — 2 8 2 . 7 7 1 — 1 0 6 0

52

6 0 — 6 9 INSCHRIFTLICHE GEDICHTE Buecheler c a r m . epigr. 902. 300. 3 1 5 . 301. 312. 3 1 3 . 9 1 2 . 314. 9 1 3 . 906

62

HILARIVS 1 A n t e saecula qui manes semperque nate, semper ut est pater: namque te sine quomodo dici, ni pater est, quod pater sit potest? 5

Bis nobis genite deus, Christe, dum innato nasceris a deo, vel dum corporeum et deum mundo te genuit virgo puerpera: Credens te populus

rogat

io hymnorum resonas mitis ut audias voces, quas tibi concinit aetas omnigena, sancte, gregis tui. D u m te fida rogat, sibi clemens ut maneas, plebs tui nominis, 15

in te, innascibilem

deum,

orat, quod maneat alter in altero. Extra quam capere potest mens humana, manet filius in patre, rursum quem penes sit pater, 20 dignus qui genitus est filius in deum. H I L A R I V S : Hieronymus vir. ini. 100 nennt unter des Hilarius werken einen »liber hymnorum et mysteriorum alius« und erwähnt in der einleitung zu buch 2 des comm. in Gal., daß Hilarius die Gallier »in hymnorum cannine 'indociles' vocat«. GAMURRINI hat c. 1880 in Arezzo eine stark verstümmelte handschrift des X I jh. gefunden, in der ein blatt die Unterschrift einer verlorenen schrift bewahrt hatte: »finit tractatus mysteriorum S. Hylarii episcopi ab A d a m usque ad Noe, deinde Abraae • Isaac • Iacob • Moysi • et Oseae prophetae et Heliae | Incipiunt hymni eiusdem«. E s folgen die 2 verse: »Felix propheta David primus organi | in carne Christum ymnis mundo nuntians«, danach der oben gedruckte hymnus 1, Hann fehlen 6 blätter, danach ist n. 2. 3 erhalten. Beste ausgabe mit reichem commentar von W . MEYER aus Speyer in Nachr. d. Göttinger Ges. d. W i s s . ph.-h. kl. 1909 s. 397 ff. ( = M). 1 I manens cod. corr. Meyer 10 resonans cod. corr. M 20 lies 'genitust' vgl. (30) 49 I*

[I

Felix, qui potuit fide res tantas penitus credulus assequi, ut incorporeo ex deo perfectus fuerit progenitus deus. 25

Grande loquimur, et deum verum : ut genitor, quidquit inest sibi aeternae decus gloriae, totum in unigenam ediderit deum.

Hinc unus merito bonus, 30 ipsum quod deus [est] extra invidiam sui gigni vellet in alterum, transformans se, ut est, vivam in imaginem. Istis vera patet dei virtus : cum dederit omnia, non tarnen 35 ipsis, quae dederit, caret, cuncta, quae sua sunt, cum dederit, habens. Kara progenies dei, connatum cui sit omne decus patris, nil natae eguit dari, 40 sed natum simul est, quicquid erat dei. Lumen fulsit a lumine deusque verus substitit ex deo vero, non aliud habens ortus quam unigena innascibilis pater. 45

Mirum dei hoc est opus, aetemus ut incorruptibilis deus, ortu qui careat, quia sit sempiterna virtus, quod est deus,

Non natis quibus est in bonis so ex sese placidus gigneret in deum, ac sic unigena in deo hoc ipsud ortu, quod genitum est, caret. O felix duum unitas, alterque cum sit mixtus in altero! 55 unum sic faciunt duo, sit in duobus cum, quod est in altero. 24 dei cod. corr. M 30 est tilgt M cf. 50 38 cognatum cod. corr. M nach 2, 18 39 nate cod. naturae Dreves nato Gamurrini 44 unigena quam cod. corr. M 45 opus est cod. corr. M hoc opus est dei Dreves 49 in tilgt M 51 in unigena cod. corr. M. 54 alterque = uterque M 56 cum in duobus sit M

HII.ARIVS

2]

5

Paret sed genitus patri omnemque ad nutum attonitus manet, et scire non est arduum, 60 quid velit se sequi, (quem) penes est pater. Quanta est genitus in bona! nam constitutus in cunctorum exordia, condensque primum saecula aeternum in motum tempora protulit. 65

Rebus anterior deus cunctis, nam per eum omnia facta sunt, esset cum nihilum modo, mundum corporeo condidit in statu.

Sed nos littera non sinit, 70 per quam te genitum concinimus deum, gesta, quae tua sunt, loqui camemque natum, iam qui eras deus. T e cunctis dominum modis caelorum regem et caelestis gloriae 75 ut cuncta per te condita

2 Fefellit saevam verbum factum te caro deique tota vivi in corpus irruis. Gaudes, pendentem cemis ligno cum crucis, tibique membra fixa clavis vindicas. 5 Hanc sumis ante pompam tanti proelii sputus, flagella, ictus quassae harundinis. Ibat triumpho mortem f sumpta mortuo deus inferno vinci regno nesciens. Kandens frigescit stagnum pallidae Stygis 10 rigensque nescit Flegeton se fervere. Lux orta vastae noeti splendei inferum, tremit et alti custos saevus Tartari. 60 quem add. Dreves cf. 19 72 carmenque cod. corr. M 2 A m anfang fehlen 10 verse. 3 carnis cod. corr. Dreves 6 cassa cod. corr. M 7 morte sumpta a mortuo Dreves, morte absumpta ( = absorpta), Mors, tua M 12 tremet cod. corr. M

6

HILARIVS

Mors, te peremptam sentís lege cum tua, deum cum cernís subdedisse te tibi. 15 Non est caducum corpus istud, quod tenes, nullumque in illo ius habet corruptio. Omnis te vincit carnis nostrae infirmitas, natura carnis est connata cum deo. Per hanc in altos scandam laeta cum meo 20 cáelos resurgens glorioso corpore. Quantis fidelis spebus Christum credidi, in se qui natus me per carnem suscipit. Renata sum, o vitae laetae exordia! novisque vivo Christiana legibus. 25

Sanctis perenne munus praestat hoc dei, conformi secum vivant post haec corpore. Terror recedat mortis tándem, mors, tuae, sinu me laetam patriarcha suscipit.

Vivam locata post haec in caelestibus, 3° dei sedere carnem certa a dexteris. Xriste, reversus cáelos victor in tuos, memento carnis, in qua natus es, meae. Ymnos perennes angelorum cum choris in hoc resurgens laeta psallam corpore. 35 Zelabit olim me in morte Satanas, regnantem cernat tecum totis saeculis.

3 Adae carnis gloriosa et caduci corporis in caelesti rursum Adam concinamus proelia, per quae primum Satanas est Adam victus in novo. Hostis fallax saeculorum et dirae mortis artifex 5 iam consiliis toto in orbe viperinis consitis ad salutem nil restare spei humanae existimat. Gaudet aris,-gaudet templis, gaudet sanie victimae, gaudet falsis, gaudet stupris, gaudet belli sanguine, gaudet caeli conditorem ignorari gentibus. 22 suscepit cod. corr. Dreves 23 sumo vermutet M 25 'deus wäre viel natürlicher' M 26 corpora cod. corr. Gamurrini 30 dextris cod. 35 zelavit cod. corr. M 3 I cernís Dreves 2 gloriam cod. corr. M 6 nichil ad

4]

HILAR1VS —

AMBROSIVS

7

io Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, deo audit in excelsis nuntiari gloriam et in terra pacem hominum voluntatis optimae. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, terret Christum terris natum nuntians pastoribus, 15 magnum populis hinc futurum desperatis gaudium. Errat partes in diversas tantis rebus anxius, quaerit audax, ecquis hie sit tali dignus nuntio, nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens. Cernit tamen his, quod Iohannes in desertis praedicet io aquis mersans in Iordanis cunctis paenitentiam, quam sequatur confessorum criminum remissio. Inter turbas, quae frequentes mergebantur, accipit vocem e caelo praedicantem : Meus est hie filius, hunc audite, hic dilectus, in quo mihi complacet. 25 Cernit hominem, cemit corpus Adae quod perlexerat, nihil ultra vox honoris afferebat desuper, seit terrenam subiacere mortis legi originem. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, quaerit audax, tempus quod sit

AMBROSIVS 4

Deus, creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia,

5 Artus solutos ut quies reddat laboris usui mentesque fessas allevet luxusque solvat anxios ;

salutem prestare cod. corr. M nil ad salutem praestare spem humanam ex. Dreves 1 1 Luc. 2, 10 17 et quis cod. corr. M 22 freqnenter Gamurrini Dreves 23 Mat. 17, 5 25 quod Adae cod. corr. M 28 fraudes cod. corr. Gamurrini A M B R O S I Y S : Die hymnen des Ambrosius sind in zahlreichen liturgischen handschriften in wechselnder auswahl enthalten: ausgabe von G. M. DREVES in Anal. hymn. med. aevi 50 s. 1 0 ff. Ueber echtheitsfragen DREVES Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges ( = Stimmen aus Maria-Laach Erg.-Heft 58) 1893. A . STEIER Unters, über d. Echtheit d. Hymnen d. Ambrosius 1903. EBERT s. 172 ff.

4]

HILAR1VS —

AMBROSIVS

7

io Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, deo audit in excelsis nuntiari gloriam et in terra pacem hominum voluntatis optimae. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, terret Christum terris natum nuntians pastoribus, 15 magnum populis hinc futurum desperatis gaudium. Errat partes in diversas tantis rebus anxius, quaerit audax, ecquis hie sit tali dignus nuntio, nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens. Cernit tamen his, quod Iohannes in desertis praedicet io aquis mersans in Iordanis cunctis paenitentiam, quam sequatur confessorum criminum remissio. Inter turbas, quae frequentes mergebantur, accipit vocem e caelo praedicantem : Meus est hie filius, hunc audite, hic dilectus, in quo mihi complacet. 25 Cernit hominem, cemit corpus Adae quod perlexerat, nihil ultra vox honoris afferebat desuper, seit terrenam subiacere mortis legi originem. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, quaerit audax, tempus quod sit

AMBROSIVS 4

Deus, creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia,

5 Artus solutos ut quies reddat laboris usui mentesque fessas allevet luxusque solvat anxios ;

salutem prestare cod. corr. M nil ad salutem praestare spem humanam ex. Dreves 1 1 Luc. 2, 10 17 et quis cod. corr. M 22 freqnenter Gamurrini Dreves 23 Mat. 17, 5 25 quod Adae cod. corr. M 28 fraudes cod. corr. Gamurrini A M B R O S I Y S : Die hymnen des Ambrosius sind in zahlreichen liturgischen handschriften in wechselnder auswahl enthalten: ausgabe von G. M. DREVES in Anal. hymn. med. aevi 50 s. 1 0 ff. Ueber echtheitsfragen DREVES Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges ( = Stimmen aus Maria-Laach Erg.-Heft 58) 1893. A . STEIER Unters, über d. Echtheit d. Hymnen d. Ambrosius 1903. EBERT s. 172 ff.

AMBROSIVS

8

D o r m i r e m e n t e m ne sinas, d o r m i r e culpa noverit, castos fides refrigerans somni v a p o r e m temperet.

G r a t e s p e r a c t o iam die 10 e t noctis e x o r t u preces, voti reos ut adiuves, h y m n u m c a n e n t e s solvimus. Te te 15 te te

cordis ima concinant, vox sonora concrepet, diligat castus a m o r , m e n s a d o r e t sobria,

[4

25 E x u t a sensu lubrico te cordis alta somnient, n e c hostis invidi d o l o p a v o r quietos suscitet.

Christum r o g e m u s et p a t r e m , U t , c u m p r o f u n d a clauserit 30 Christi patrisque spiritum : diem caligo noctium, u n u m p o t e n s p e r omnia, fides t e n e b r a s nesciat, fove precantes, trinitas. 20 et n o x fide reluceat.

5 A e t e r n e r e r u m conditor, 5 P r a e c o diei iam sonat, n o c t e m diemque qui regis noctis p r o f u n d a e pervigil, et t e m p o r u m das t e m p o r a , n o c t u r n a lux viantibus, ut alleves fastidium, a n o c t e n o c t e m segregans. Ambrosius sagt in der predigt gegen Auxentius 34 (hinter epist. 2 1 Migne 16, 1060): »hymnorum quoque meoram carminibus deceptum populum feront, plane hoc non abnuo, grande carmen istud est, quo nihil potentius. quid enim potentius quam confessio trinitatis, quae quotidie totius populi ore celebratur? certatim omnes Student fidem fateri, patrem et filium et spiritum sanctum norunt versibus praedicare«. vgl. Augustin coni. I X 6. 7. 4 'ad horam incensi'. Augustin conf. I X 12, 32 »recordatus sum veridicos versus Ambrosii tui, tu es enim 'deus creator (v. I) . . . anxios' (v. 8)«. 11 votis 17 E t , cum 29 rogamus 5 'ad Galli cantum\ Ambrosius Exameron V 24, 88 »est etiam galli cantus suavis in noctibus, non solum suavis, sed etiam utilis, qui quasi bonus cohabitator et dormitantem excitât et sollicitum admonet et viantem solatur processum noctis canora significatione protestans. hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelumque inluminat, hoc canente maestitiam trepidus nauta deponit omnisque crebro vesper-« tinis flatibus excitata tempestas et procella mitescit, hoc (canente) devotus adfectus exsiiit ad precandum, legendi quoque munus instaurât, hoc postremo canente ipsa ecclesiae petra culpam suam diluit, quam priusquam gallus cantaret negando contraxerat. istius cantu spes omnibus redit, aegri relevatur incommodum, minuitur dolor vulneram, febrium flagrantia mitigatur, revertitur fides lapsis, Iesus titubantes respicit, errantes corrigit. denique respexit Petrum et statim en-or abscessit, pulsa est negatio, secuta confessio . . . respice nos quoque domine Iesu, ut et nos propria recognoscamus errata, solvamus piis fletibus culpam, mereamur indulgentiam peccatorum«. Augustin retract. I 20, 2 »qui sensus etiam cantatur ore multorum in versibus beatissimi Ambrosii, ubi de gallo gallinacio ait 'hoc

AMBROSIVS

7]

Gallo aegris mucro lapsis

H o c excitatus lucifer io solvit polum caligine, hoc omnis erronum chorus vias nocendi deserit.

9 canente spes redit, salus refunditur, latronis conditur, fides revertitur.

H o c nauta vires colligit pontique mitescunt freta, is hoc ipse petra ecclesiae canente culpam diluit.

25 lesu, labentes respice et nos videndo corrige, si respicis, lapsus cadunt, fletuque culpa solvitur.

Surgamus ergo gallus iacentes et somnolentos » gallus negantes

T u lux refulge sensibus 30 mentisque somnum discute, te nostra vox primum sonet, et ora solvamus tibi.

strenue, excitat, increpat, arguit.

Iam surgit hora tertia, Celso triumphi vertice qua Christus ascendit crucem, matri loquebatur suae: nil insolens mens cogitet, en, filius, mater, tuus; intendat affectum precis. 20 apostole, en, mater tua. 5 Qui corde Christum suscipit, innoxium sensum gerit votisque perstat sedulis sanctum mereri spiritum.

Praetenta nuptae foedera alto docens mysterio, ne virginis partus sacer matris pudorem laederet.

H a e c hora, quae finem dedit 25 Cui fidem caelestibus 10 diri veterno criminis Iesus dedit miraculis, mortisque regnum diruit nec credidit plebs impia; culpamque ab aevo sustulit. qui credidit, salvus erit. Hinc iam beata tempora coepere Christi gratia, 15 fidei replevit Veritas totum per orbem ecclesias.

Nos credimus natum deum 30 partumque virginis sacrae, peccata qui mundi tulit ad dexteram sedens patris.

7 Intende, qui regis Israel, 5 Veni, redemptor gentium, super Cherubim qui sedes, ostende partum virginis ; appare Ephrem coram, excita miretur omne saeculum, potentiam tuam et veni. talis decet partus deum. ipse . . . diluit' (v. 15. 16)«. II errorum codd. corr. Dreves 27 lapsus cavent 6 'ad horara tertiam'. Augustin de natura et gratia 63, 74 »(Ambrosius) inhymno suo dicit: 'votisque .. . spiritum' (v. 7. 8)«. 7 praestat 14 Christi coepere codd. 32 sedit 7 'in nocte natalis domini'. [Augustin?]

IO

AMBROSIVS

Non ex virili semine io sed mystico spiramine verbum dei factum est caro,, fructusque ventris floruit.

[7.

Egressus eius a patre, regressus eius ad patrem, excursus usque ad inferos, recursus ' ad sedem dei.

Alvus tumescit virginis, 25 Aequalis aeterno patri, claustrum pudoris permanet,, carnis tropaeo cingere, 15 vexilla virtutum micant, infirma nostri corporis versatur in tempio deus. virtute firmans perpeti. Praesepe iam fulget tuum, 30 lumenque nox spirat suum, quod nulla nox interpolet fideque iugi luceat.

Procedat e thalamo suo pudoris aula regia, geminae gigas substantiae 10 alacris ut currat viam.

8 Splendor paternae gloriae, de luce lucem proferens, lux lucis et fons luminis, diem dies illuminans, 5 Verusque sol, illabere micans nitore perpeti iubarque sancti spiritus infunde nostris sensibus.

Mentem gubernet et regat casto, fideli corpore, fides calore ferveat, so fraudis venena nesciat. Christusque noster sit cibus, potusque noster sit fides, laeti bibamus sobriam ebrietatem spiritus.

Votis vocemus et patrem, •o patrem perennis gloriae, patrem potentis gratiae, culpam releget lubricam.

25 Laetus dies hie transeat, pudor sit ut diluculum, fides velut meridies, crepusculum mens nesciat.

Informet actus strenuos, dentem retundat invidi, 15 casus secundet asperos, donet gerendi gratiam.

Aurora cursus provehit, 30 aurora totus prodeat, in patre totus filius et totus in verbo pater.

sermo 372, 3 t. V p. 1463 c »hunc nostri gigantis excureum brevissime ac pulcherrime cecinit beatus Ambrosius in hymno quem paulo ante cantastis-. Coelestin v. Rom auf dem conc. Romanum v. j. 430 (Mansi I V 550, Coustant epìst. Rom. pont. I 1097): »recordor beatae memoriae Ambrosium in die natali domini nostri Iesu Christi omnem populum ferisse una voce deo canere 'Veni . . deum' (v. 5—8)«. cf. Faust. Rheg. epist. 7 ad Graecum diac. (p. 203 Engelbr. Mon. Germ. auct. ant. V i l i 286) 1 — 4 om. cf. Ps. 79, 2. 3 17 procedens de vgl. Ps. 18, 6 19 cf. Augustin tract, in Ioh. 59, 3 (III 2 p. 664 a Maur.) »geminae est ille gigas substantiae« 8 'in aurora', cf. Sap. Sal. 7, 26 Fulgentius Rusp. epist. 14, 10 (Migne lat. 65, 401) »beatus Ambrosius in hymno matutino splendorem paternae gloriae filium esse pronuntiat«. 4 dies dierum 29 provehat

IO]

AMBROSIVS

Amore Christi nobilis et filius tonitrui, arcana Iohannes dei fatu revelavit sacro. 5 Captis solebat piscibus patris senectam pascere, turbante dum nutat salo, immobilis fide stetit.

In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus erat verbum, hoc erat 20 in principio apud deum ; Omnia per ipsum facta sunt, sed ipse laude resonet et laureatus spiritu scriptis coronetur suis.

Hamum profundo merserat, 25 Commune multis passio io piscatus est verbum dei, cruorque delictum lavans; iactavit undis retia, hoc morte praestatmartyrum, vitam levavit omnium. quod fecit esse martyres. Piscis bonus pia est fides mundi supematans salo, 15 subnixa Christi pectore sancto locuta spiritu:

Illuminans altissimus micantium astrorum

globos,

pax, vita, lumen, Veritas,

Iesu, fave precantibus. 5 Seu mystico baptismate fluenta Iordanis, retro conversa quondam tertio, praesente sacraris die;

Vinctus 30 calente tersisse stetisse

tamen ab impiis olivo dicitur mundi pulverem, victor aemuli.

Aquas colorari videns inebriare ilumina, elementa mutata stupet 20 transiré in usus alteros. Sic quinqué milibus virum dum quinqué panes dividis, edentium sub dentibus in ore crescebat cibus,

Seu Stella partum virginis 10 caelo micans signaverit, et hoc adoratum die praesepe magos duxeris;

25 Multiplicabatur magis dispendio cibus suo; quis haec videns mirabitur iuges meatus fontium ?

Vel hydriis plenis aquae vini saporem infuderis, 15 hausit minister conscius, quod ipse non impleverat;

Inter manus frangentium 30 panis rigatur profluus, intacta, quae non fregerant, fragmenta subrepunt viris.

9 'in sancti Iohannis evang.' 7 natat 12 hominum 14 salum 15 pectora 17 ff. cf. Ioh. 1, 1—3 22 laude ipse 1 0 'in epiphaniis domini'. 6 f. Ios. 3, 16 Ps. 113, 3 7 quondam tempore 8 praesenti IO signaveris 18 inebrian 19 mutata elementa stupent 21 viris 22 dividunt 32 viri

12

AMBROSIVS

Agnes beatae virginis natalis est, quo spiritum caelo refudit debitum pio sacrata sanguine. 5 Matura matura nutabat cedebat

Aras nefandi numinis adolere taedis cogitur, respondet : Haud tales faces 20 sumpsere Christi virgines. Hic ignis exstinguit fidem, haec fiamma lumen eripit; hic, hic ferite, ut profluo cruore restinguam focos.

martyrio fuit nondum nuptiis; in viris fides, et fessus senex.

Metu parentes territi 25 Percussa quam pompam tulit ! io claustrum pudoris auxerant, nam veste se totam tegens solvit fores custodiae curam pudoris praestitit, fides teneri nescia. ne quis retectam cernerei. In morte vivebat pudor, Prodire quis nuptum putet, 30 vultumque texerat manu, sic laeta vultu ducitur, terram genu flexo petit, 15 novas viro ferens opes lapsu verecundo cadens. dotata censu sanguinis.

Hic est dies verus dei sancto serenus lumine, quo diluii sanguis sacer probrosa mundi crimina,

Mysterium mirabile, ut abluat mundi luem, peccata tollat omnium 20 carnis vitia mundans caro ! Quid hoc potest sublimius, ut culpa quaerat gratiam, metumque solvat caritas, reddatque mors vitam novam ?

5 Fidem refundens perfidis caecosque visu illuminans ; quem non gravi solvit metu latronis absolutio ? Qui praemium mutans cruce 10 Iesum brevi quaesiit fide iustusque praevio gradu pervenit in regnum dei.

25 Hamum sibi mors devoret suisque se nodis liget, moriatur vita omnium, resurgat ut vita omnium ?

Cum mors per omnes transeat, Opus stupent et angeli 30 omnes resurgant mortui, poenam videntes corporis consumpta mors ictu suo 15 Christoque adhaerentem reum perisse se solam gemat. vitam beatam carpere.

1 1 'in natali Agnes virginis martyris'. 5 perditis 28 ut om. 32 sola

26 tegit

1 2 'in die paschae'.

•4]

AMBROSIVS

13

13 Victor, Nabor, Felix, pii Profecit ad fidem labor, Mediolani martyres, armisque docti bellicis, solo hospites, Mauri genus pro rege vitam ponere, terrisque nostris advenae. 20 Decere pro Christo pati. 5 Torrens arena quos dedit, anhela solis aestibus, extrema terrae finium exsulque nostri nominis.

Non tela quaerunt ferrea, non arma Christi milites, munitus armis ambulat, veram fidem qui possidet.

Suscepit hospites Padus 10 mercede magna sanguinis, sancto replevit spiritu almae fides ecclesiae,

25 Scutum viro sua est fides et mors triumphus, quem invidens nobis tyrannus ad oppidum Laúdense misit martyres.

Et se coronavit trium cruore sacro martyrum 15 castrisque raptos impiis Christo sacravit milites.

Sed reddiderunt hostias 30 rapti quadrigis corpora, revecti in ora principum plaustri triumphalis modo.

14 Grates tibi, Iesu, novas, novi repertor muneris, Protasio, Gervasio martyribus inventis cano. 5 Piae latebant hostiae, sed non latebat fons sacer; latere sanguis non potest, qui clamai ad deum patrem.

Caecus recepto lumine mortis sacrae meritum probat: Severus est nomen viro, 20 usus minister publici. Ut martyrum vestem attigit et ora tersit nubila, lumen refulsit ilico fugitque pulsa caecitas.

Caelo refulgens gratia 10 artus revelavit sacros, nequimus esse martyres, sed reppeiimus martyres.

25 Soluta turba vinculis, spiris draconum libera, emissa totis urbibus domum redit cum gratia.

Hic quis requirat testium voces, ubi factum est fides ? 15 sanatus impos mentium opus fatetur martyrum.

Vetusta saecla vidimus, 30 iactata semicinctia, tactuque et umbra corporum aegris salutem redditam.

18 'in natali Victoris Naboris Felicis martyrum Mediolanensium'. cf. Ambras. exp. ev. Lucae V I I 178 Sch. 14 'in inventione Protasii et Gervasii martyrum Mediolanensium'. Ambras, epist. 22, 2 f. expos, in psalm. 118 sermo 6, 16. Append, epist. 2 (Migne 17, 821)

14

[BRosivs

[15

15 Apostolorum passio diem sacravit saeculi, Petri triumphum nobilem, Pauli coronam praeferens.

Praecinctus, ut dictum est, senex et elevatus ab altero, quo nollet, ivit, sed volens so mortem subegit asperam.

5 Coniunxit aequales viros cruor triumphalis necis, deum secutos praesulem Christi coronavit fides.

Hinc Roma celsum verticem devotionis extulit, fundata tali sanguine et vate tanto nobilis.

Primus Petrus apostolus, io nec Paulus impar gratia, electionis vas sacrae Petri adaequavit fidem.

«5 Tantae per urbis ambitum stipata tendunt agmina, trinis celebratur viis festum sacrorum martyrum.

Verso crucis vestigio Simon, honorem dans deo, 15 suspensus ascendit, dati non immemor oraculi.

Prodire quis mundum putet, 30 concurrere plebem poli, electa gentium caput sedes magistri gentium.

16 Apostolorum supparem, Laurentium archidiaconum pari corona martyrum Romana sacravit fides.

Post triduum iussus tamen census sacratos prodere, spondet pie nec abnuit, 20 addens dolum victoriae.

5 Xystum sequens hic martyrem responsa vatis rettulit: Maerere, fili, desine, sequere me post triduum.

Spectaculum pulcherrimum! egena cogit agmina inopesque monstrans praedicat Hi sunt opes ecclesiae.

Nec territus poenae metu 25 Verae piorum perpetes 10 heres futurus sanguinis inopes profecto sunt opes ; spectavit obtutu pio, avarus illusus dolet quod ipse mox persolveret. flammas et ultrices parat. Iam tunc in ilio martyre egit triumphum martyris 30 15 successor aequus, syngraphum vocis tenens et sanguinis.

Furit perustus camifex suisque cedit ignibus; Versate me, martyr vocat, vorate, si coctum est, iubet.

1 6 'in festo Petri et Pauli apostolorum'. 7 praesules 16 'in sancti Laurentii martyris*. 2 archidiaconem

17 Ioh. 21, 18

18]

AMBROSIVS —

DAMASVS 4

15

17 Aetema Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes débitas laetis canamus mentibus.

Nudata pendent viscera, sanguis sacratus funditur, sed permanent immobiles 20 vitae perennis gratia. Devota sanctorum fides, invicta spes credentium, perfecta Christi caritas mundi triumphat principem.

s Ecclesiarum principes, belli triumphales duces, caelestis aulae milites et vera mundi lumina.

Terrore vieto saeculi 25 In his patema gloria, io poenisque spretis corporis in his voluntas spiritus, mortis sacrae compendio exsultat in his filius, lucem beatam possident. caelum repletur gaudio. Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus, >5 annata saevit ungulis tortoris insani manus.

T e nunc, redemptor, quaesumus, 30 ut martyrum consortio iungas precantes servulos in sempiterna saecula.

DAMASVS

18 Cingebant latices montem teneroque meatu corpora multorum, cineres atque ossa rigabant. non tulit hoc Damasus, communi lege sepultos post requiem tristes iterum persolvere poenas. 5 protinus adgressus magnum superare laborem aggeris inmensi deiecit culmina montis. intima sollicite scrutatus viscera terrae siccavit totum quidquid madefecerat humor, invenit fontem, praebet qui dona salutis. 10 haec curavit Mercurius levita fidelis. 17 'in natali beatorum martyrum'.

12 vi tarn beatam

D A M A S V S : Die gedichte des Damasus sind in mehreren handschriften, vielfach aber zugleich auch auf den marmortafeln selbst erhalten, in welche sie der dichter hat meisseln lassen: in den noten ist dies durch »hs.« und »stein« angegeben, ausgabe von M. IHM 1895 in der Bibl. Teubneriana mit reichem commentar. 1 8 n. 4 ( = Buecheler carm. epigr. 3 ' o ) stein auf dem vaticanischen hügel im X V jh. ausgegraben, jetzt in den vat. grotten

18]

AMBROSIVS —

DAMASVS 4

15

17 Aetema Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes débitas laetis canamus mentibus.

Nudata pendent viscera, sanguis sacratus funditur, sed permanent immobiles 20 vitae perennis gratia. Devota sanctorum fides, invicta spes credentium, perfecta Christi caritas mundi triumphat principem.

s Ecclesiarum principes, belli triumphales duces, caelestis aulae milites et vera mundi lumina.

Terrore vieto saeculi 25 In his patema gloria, io poenisque spretis corporis in his voluntas spiritus, mortis sacrae compendio exsultat in his filius, lucem beatam possident. caelum repletur gaudio. Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus, >5 annata saevit ungulis tortoris insani manus.

T e nunc, redemptor, quaesumus, 30 ut martyrum consortio iungas precantes servulos in sempiterna saecula.

DAMASVS

18 Cingebant latices montem teneroque meatu corpora multorum, cineres atque ossa rigabant. non tulit hoc Damasus, communi lege sepultos post requiem tristes iterum persolvere poenas. 5 protinus adgressus magnum superare laborem aggeris inmensi deiecit culmina montis. intima sollicite scrutatus viscera terrae siccavit totum quidquid madefecerat humor, invenit fontem, praebet qui dona salutis. 10 haec curavit Mercurius levita fidelis. 17 'in natali beatorum martyrum'.

12 vi tarn beatam

D A M A S V S : Die gedichte des Damasus sind in mehreren handschriften, vielfach aber zugleich auch auf den marmortafeln selbst erhalten, in welche sie der dichter hat meisseln lassen: in den noten ist dies durch »hs.« und »stein« angegeben, ausgabe von M. IHM 1895 in der Bibl. Teubneriana mit reichem commentar. 1 8 n. 4 ( = Buecheler carm. epigr. 3 ' o ) stein auf dem vaticanischen hügel im X V jh. ausgegraben, jetzt in den vat. grotten

i6

DAMASVS 9. IO.

12

[19

19 Qui gradiens pelagi fluctus compressit amaros, vivere qui praestat morientia semina terrae, solvere qui potuit letalia vincula mortis, post tenebras fratrem, post tertia lumina solis 5 ad superos iterum Marthae donare sorori, post ciñeres Damasum faciei quia surgere credo. 30 H o c tumulo sacrata deo nunc membra quiescunt : hie soror est Damasi, nomen si quaeris, Irene, voverat haec sese Christo cum vita maneret, virginis ut meritum sanctus pudor ipse probaret. 5 bis denas hiemes necdum compleverat aetas, egregios mores vitae praecesserat aetas, propositum mentis pietas veneranda puellae, magníficos fructus dederat melioribus annis. te, germana soror nostri tunc testis amoris 10 cum fugeret mundum, dederat mihi pignus honestum. quam sibi cum raperet melior tunc regia caeli, non timui mortem, cáelos quod libera adiret, sed dolui, fateor, consortia perdere vitae. nunc veniente deo nostri reminiscere, virgo, 15 ut tua per dominum praestet mihi facula lumen.

21 Hie congesta iacet quaeris si turba piorum, corpora sanctorum retinent veneranda sepulcra, sublimes animas rapuit sibi regia caeli. hie comités Xysti, portant qui ex hoste tropaea; 5 hie numerus procerum, servat qui altaría Chr(ist)i; hie positus longa vixit qui in pace sacerdos ; hie confessores sancti quos Graecia misit; hie iuvenes pueriq(ue) senes castique nepotes, quis mage virgineum placuit retiñere pudorem. 10 hie, fateor, Damasus volui mea condere membra, sed ciñeres timui sanctos vexare piorum. 1 9 n. 9. hs. 2 0 n. 10. hs. fragmente von v. I—5 auf stein. 6 aetas: altae coni. Buecheler (mit mentís zu verbinden) 14 t. cf. Matth. 25, 6 ff. 2 1 n. 12. stein in der papstgruft der Callistkatakombe erhalten.

DAMASVS 13. 14. 18. 26

17

22 Tempore quo gladius secuit pia viscera matris, hie positus rector caelestia iussa docebam. adveniunt subito rapiunt qui forte sedentem, militibus missis populi tunc colla dedere. 5 mox sibi cognovit senior quis tollere vellet palmam, seque suumque caput prior obtulit ipse, impatiens feritas posset ne la] ed [ere quemquam. ostendit Christus, reddit qu]i p[raemia vitae, pastoris meritum, numerum g]reg[is ipse tuetur.

23 Par meritum, quicumque legis, cognosce duorum, quis Damasus rector titulos post praemia reddit. Iudaicus populus Stephanum meliora monentem perculerat saxis, tulerat qui ex hoste tropaeum. 5 martyrium primus rapuit levita fidelis. Tarsicium sanctum Christi sacramenta gerentem cum male sana manus premeret vulgare profanis, ipse animam potius voluit dimittere caesus prodere quam canibus rabidis caelestia membra.

24 DAMASVS EPISCOPVS F E C I T Heraclius vetuit labsos peccata dolere, Eusebius miseros docuit sua crimina fiere: scinditur in partes populus gliscente furore, 5 seditio, caedes, bellum, discordia, lites. extemplo pariter pulsi feritate tyranni, integra cum rector servaret foedera pacis, pertulit exilium domino sub iudice laetus, litore Trinacrio mundum vitamq(ue) reliquit. .0 E V S E B I O EPISCOPO E T M A R T Y R I

25 Hie habitasse prius sanctos cognoscere debes, nomina quisque Petri pariter Paulique requiris. discipulos oriens misit, quod sponte fatemur: 2 2 n. 13 hs. nur von v. 7—9 die nicht eingeklammerten buchstaben auf stein in der papstgruft. 28 n. 14 hs. 24 n. 18 hs. und im V I jh. gefertigte steincopie des Originals, dazu zahlreiche bruchstücke des alten steins. A m rande steht: DAMASI P A P A E C V L T O R A T Q V E AMATOR F V R I V S D I O N Y S I V S F I L O C A L V S SCRIBSIT. 26 n. 26 2

i8

DAMASVS 3 7 . 48 —

PRVDENTIVS

[25

sanguinis ob meritum — Christumque per astra secuti 5 aetherios petiere sinus regnaque piorum — R o m a suos potius meruit defendere cives. haec Damasus vestras referat nova sidera laudes.

26 Hippolytus fertur,] premerent c [ u ] m iussa t[yranni, presbyter in seism] a semper mansisse N o [vati ; tempore quo gladi]us secuit pia viscera ma[tris, devotus Christo peteret cu]m regna pio [rum, 5 quaesisset populus ubinam procejdere [posset, catholicam dixisse fidem sequerentur ut omnes. sic noster meruit confessus martyr ut esset, haec audita refe]rt Dam[asus, probat omnia Christus.

27 Veridicus rector lapsos quia crimina fiere praedixit, miseris fuit omnibus hostis amarus. hinc furor, hinc odium sequitur, discordia, lites, seditio, caedes, solvuntur foedera pacis. s crimen ob alterius Christum qui in pace negavit, finibus expulsus patriae est feritate tyranni. haec breviter Damasus voluit comperta referre, Marcelli ut populus meritum cognoscere possit.

PRVDENTIVS

28 Per quinquennia iam decern, ni fallor, fuimus : septimus insuper annum cardo rotat, dum fruimur sole volubili. Instat terminus, et diem 5 vicinum senio iam deus adplicat. quid nos utile tanti spatio temporis egimus ? ( = Buecheler carm. epigr. 306) hs. und steincopie des X I I I jh. in der katakombe S. Sebastiano an der via Appia. 26 n. 37 hs., und auf steinfragmenten das nicht eingeklammerte. 27 n. 48 hs. Ueber P R V D E N T I V S , den bedeutendsten der altchristlichen latei-

nischen dichter vgl. EBERT I 9 251 ff. SCHANZ röm. Litt. IV 1, 2 1 1 ff.

i8

DAMASVS 3 7 . 48 —

PRVDENTIVS

[25

sanguinis ob meritum — Christumque per astra secuti 5 aetherios petiere sinus regnaque piorum — R o m a suos potius meruit defendere cives. haec Damasus vestras referat nova sidera laudes.

26 Hippolytus fertur,] premerent c [ u ] m iussa t[yranni, presbyter in seism] a semper mansisse N o [vati ; tempore quo gladi]us secuit pia viscera ma[tris, devotus Christo peteret cu]m regna pio [rum, 5 quaesisset populus ubinam procejdere [posset, catholicam dixisse fidem sequerentur ut omnes. sic noster meruit confessus martyr ut esset, haec audita refe]rt Dam[asus, probat omnia Christus.

27 Veridicus rector lapsos quia crimina fiere praedixit, miseris fuit omnibus hostis amarus. hinc furor, hinc odium sequitur, discordia, lites, seditio, caedes, solvuntur foedera pacis. s crimen ob alterius Christum qui in pace negavit, finibus expulsus patriae est feritate tyranni. haec breviter Damasus voluit comperta referre, Marcelli ut populus meritum cognoscere possit.

PRVDENTIVS

28 Per quinquennia iam decern, ni fallor, fuimus : septimus insuper annum cardo rotat, dum fruimur sole volubili. Instat terminus, et diem 5 vicinum senio iam deus adplicat. quid nos utile tanti spatio temporis egimus ? ( = Buecheler carm. epigr. 306) hs. und steincopie des X I I I jh. in der katakombe S. Sebastiano an der via Appia. 26 n. 37 hs., und auf steinfragmenten das nicht eingeklammerte. 27 n. 48 hs. Ueber P R V D E N T I V S , den bedeutendsten der altchristlichen latei-

nischen dichter vgl. EBERT I 9 251 ff. SCHANZ röm. Litt. IV 1, 2 1 1 ff.

28]

PRAEFATIO

l

9

Aetas prima crepantibus flevit sub feralis: mox docuit toga infectum vitiis falsa loqui, non sine crimine. io

Turn lasciva protervitas et luxus petulans (heu pudet ac piget) foedavit iuvenem nequitiae sordibus ac luto.

E x i n iurgia turbidos armarunt animos et male pertinax 15 vincendi studium subiacuit casibus asperis. Bis legum moderamine frenos nobilium reximus urbium, ius civile bonis reddidimus, terruimus reos. T a n d e m militiae gradu 20 evectum pietas principis extulit adsumptum propius stare iubens ordine proximo. H a e c dum vita volans agit, inrepsit subito canities seni oblitum veteris me Saliae consulis arguens, 25

Sub quo prima dies mihi: quam multas hiemes volverit et rosas pratis post glaciem reddiderit, nix capitis probat.

Numquid talia proderunt camis post obitum vel bona vel mala, 30 cum iam, quidquid id est, quod fueram, mors aboleverit ? Dicendum mihi: Quisquis es, mundum, q'uem coluit, mens tua perdidit: non sunt ilia dei, quae studuit, cuius habeberis. Atqui fine sub ultimo 35 peccatrix anima stultitiam e x u a t : saltern voce deum concelebret, si meritis nequit:

Die ausgabe von DRESSEL ( = Dr.) 1860 (mit commentar) lege ich zugrunde. Die beste handschrift, den Puteanus ( = P, jetzt Paris, lat. 8084), welche c. 527 in Rom geschrieben ist, hat seit D. Heinsius' ausgabe (1667) kein editor mehr benutzt! Ueber sie vgl. die nachweise bei TRAUBE Vorlesungen und Abhandlungen I 165 f. Ausgewählte angaben über ihre lesungen gebe ich nach Dressel, Faguet de Prud. carm. Diss. Burdig. 1883 p. '45 ff- und Winstedt, Class. review XVIII 113f. Eine neue ausgabe bereitet BERGMANN vor, vgl. Wiener Sitzber. ph.-h. Cl. 157, V. 28 = 'praefatio'. 24 Flavius Philippus und Flavius Salia coss. 348 25 ex quo 2*

PRVDENTIVS

20

[28

Hymnis continuet dies, nec nox ulla vacet, quin dominum canat: pugnet contra hereses, catholicam discutiat fidem, 40

Conculcet sacra gentium: labem, Roma, tuis inferat idolis, carmen martyribus devoveat, laudet apostolos.

H a e c dum scribo vel eloquor, vinclis o utinam corporis emicem 45 liber, quo tulerit lingua sono mobilis ultimo.

CATHEMERINON

39 Ales diei nuntius 25 Hie somnus ad tempus dalucem propinquam praecinit : est forma mortis perpetis, [tus nos excitator mentium peccata ceu nox horrida iam Christus ad vitam vocat. cogunt iacere ac stertere. 5

Auferte, clamai, lectulos, aegros, soporos, desides : castique recti ac sobrii vigilate, iam sum proximus.

Post solis ortum fulgidi 10 serum est cubile spemere, ni parte noctis addita tempus labori adieceris.

Sed vox ab alto culmine 30 Christi docentis praemonet, adesse iam lucem prope, ne mens sopori serviat: N e somnus usque ad termivitae socordis opprimat [nos 35 pectus sepultum crimine et lucis oblitum suae.

V o x ista, qua strepunt aves Ferunt vagantes daemonas stantes sub ipso culmine laetos tenebris noctium, 15 paulo ante quam lux emicet, gallo canente exterritos nostri figura est iudicis. 40 sparsim timere et cedere. Tectos tenebris horridis stratisque opertos segnibus suadet quietem linquere 20 iam iamque venturo die : Vt, cum coruscis flatibus aurora caelum sparserit, omnes labore exercitos confirmet ad spem luminis.

Invisa nam vicinitas lucis, salutis, numinis rupto tenebrarum situ noctis fugat satellites. 45

H o c esse signum praescii norunt repromissae spei, qua nos soporis liberi speramus adventum dei.

2 9 = Cath. 1 'hymnus a d Galli cantum' vgl. A m b r o s i u s n. 5 26 m o r t i s imago est perpetis P wonach Heinsiiis 'imago mortis perpetis'

30]

CATHEMERINON I. 2

Quae vis sit huius alitis, jo salvator ostendit Petro, ter antequam gallus canat sese negandum praedicans.

21

75 iam noxa letalis suum perpessa somnum marceat. -, v i d g g i m y i iritus q u o d c u n q u e restat temporis,

Fit namque peccatum prius dum meta noctis clauditur, quam praeco lucis proximae 80 stans ac laborans excubet. 55 inlustret humanuni genus i e s U m ciamus vocibus fmemque peccandi ferat. flenteSi precanteS; sobrii Flevit negator denique ex ore prolapsum nefas, cum mens maneret innocens 6. animusque servaret M e m .

intenta supplicatio dormire cor mundum vetat. 8j

gat

convolutis

sensum

artubus

profunda

oblivio

N e c tale quidquam postea pressit, gravavit, obruit linguae locutus lubrico est, vanis vagantem somniis. cantuque galli cognito Sunt e fa]sa et frivolaj peccare mstus destitit. ^ q u a e mundiali gloria 65

Inde est quod omnes crediilio quietis tempore, [mus, quo gallus exultans canit, Chnstum redisse ex infens.

ceu dormientes egimus: vigilemus, hie est Veritas, A u m n l ) opeSj

volupta8

honoreS)

gaudiuI11)

prospera,

T i m e mortis oppressus vigor, 95 quaecunque nos inflant mala : 70 tunc lex subacta est tartari, fit mane, nil sunt omnia. tunc vis diei fortior T u , Christe, somnum dissice, noctem coegit cedere. tu m m p e noctis vincul£l) Iam iam quiescant inproba, tu solve peccatum vetus iam culpa furva obdormiat, 100 novumque lumen ingere.

30 N o x et tenebrae et nubila, Sic nostra mox obscuritas confusa mundi et turbida: 10 fraudisque pectus conscium lux intrat, albescit polus, ruptis retectum nubibus Christus venit, discedite. regnante pallescet deo. 5

Caligo terrae scinditur percussa solis spiculo, rebusque iam color redit vultu nitentis sideris.

T u n c non licebit claudere quod quisque fuscum cogitai, 15 sed mane clarescent novo secreta mentis prodita.

62 lingua 1. lubrica 69 rigor 30 = Cath. 2'hymnus matutinus'. 12 pallescet P pallescit al.

22

PRVDENTIVS

Fur ante lucem squalido inpune peccai tempore, sed lux dolis contraria so latere furtum non sinit. Versuta fraus et callida amat tenebris obtegi, aptamque noctem turpibus adulter occultus fovet. 25

Sol ecce surgit igneus, piget, pudescit, paenitet, nec teste quisquam lumine peccare constanter potest.

Quis mane sumptis nequiter 30 non erubescit poculis, cum fit libido temperans castumque nugator sapit?

55 haec inchoamus munera, cum sol resurgens emicat. Intende nostris sensibus, vitamque totam dispice, sunt multa fucis inlita, 60 quae luce purgentur tua. Durare nos tales iube, quales remotis sordibus nitere pridem iusseras, lordane tinctos flumine. 65

Quodcunque nox mundi deinfecit atris nubibus, [hinc tu, rex, eoi sideris vultu sereno inlumina.

T u sancte, qui taetram picem 70 candore tingis lacteo ebenoque crystallum facis, Nunc, nunc severum vivitur, delieta terge livida. nunc nemo temptat ludicrum, 35 inepta nunc omnes sua Sub nocte Iacob caerula vultu colorant serio. luctator audax angeli, 75 eo usque dum lux surgeret, Haec hora cunctis utilis, qua quisque, quod studet, gerat, sudavit inpar proelium. miles, togatus, navita, Sed cum iubar claresceret, 40 opifex, arator, institor. lapsante claudus poplite femurque victus debile Ilium forensis gloria, hunc triste raptat classicum, 80 culpae vigorem perdidit. mercator hinc ac rusticus Nutabat inguen saucium, avara suspirant lucra. quae corporis pars vilior longeque sub cordis loco 45 A t nos lucelli ac faenoris diram fovet libidinem. fandique prorsus nescii, nec arte fortes bellica, 85 Hae nos docent imagines, te, Christe, solum novimus. hominem tenebris obsitum, T e mente pura et simplici, 50 te voce, te cantu pio rogare curvato genu flendo et canendo discimus.

si forte non cedat deo, vires rebellis perdere.

Erit tamen beatior, 9° intemperans membrum cui luctando claudum et tabidum His nos lucramur quaestibus, dies oborta invenerit. hac arte tantum vivimus,

67 tu lux

72 tergens P

75 eoa coni. Heinsius

88 rebelles P

OATHEMERINON

3i]

Tandem facessat caecitas, quae nosmet in praeceps diu 95 lapsos sinistris gressibus : errore traxit devio. Haec lux serenum conférât purosque nos praestet sibi : nihil loquamur subdolum, 100 volvamus obscurum nihil. Sic tota decurrat dies, ne lingua mendax, ne manus,

2.

5

23

oculive peccent lubrici, ne noxa corpus inquinet. Speculator adstat desuper, qui nos diebus omnibus actusque nostros prospicit a luce prima in vesperum. Hie testis, hie est arbiter, hie intuetur quidquid est, humana quod mens concipit: hunc nemo fallit iudicem.

31 Inventor rutili, qui certis vicibus merso sole chaos lucem redde tuis 5

dux bone, luminis, tempora dividis, ingruit horridum, Christe fidelibus.

Quamvis innumero sidere regiam lunarique polum lampade pinxeris, incussu silicis lumina nos tarnen monstras saxigeno semine quaerere :

N e nesciret homo spem sibi luminis ,0 in Christi solido corpore conditam, qui dici stabilem se voluit petram, nostris igniculis unde genus venit.

,5

Pinguis quos olei rore madentibus lychnis aut facibus pascimus aridis : quin et fila fa vis scirpea floréis presso melle prius conlita fingimus.

Vivax fiamma viget, seu cava testula sucum linteolo suggerit ebrio, seu pinus piceam fert alimoniam, 20 seu ceram teretem stuppa calens bibit. Nectar de liquido vertice fervidum guttatim lacrimis stillat olentibus, ambustum quoniam vis facit ignea imbrem de madido fiere cacumine. 103 oculi ne 3 1 = Cath. 5 'hymnus ad incensum lucemae' tuis redde 24 ignem P

4 Christe

24

PRVDENTIVS

25

Splendent ergo tuis muneribus, pater, flammis mobilibus scilicet atria, absentemque diem lux agit aetnula, quam nox cum lacero vieta fugit peplo.

Sed quis non rapidi luminis arduam 30 manantemque deo cemat originem ? Moyses nempe deum spinifera in rubo vidit conspicuo lumine flammeum. Felix, qui meruit sentibus in sacris caelestis solii visere principem, 35 iussus nexa pedum vincula solvere, ne sanctum involucris pollueret locum. Hunc ignem populus sanguinis incliti maiorum mentis tutus et inpotens, suetus sub dominis vivere barbaris, 40 iam liber sequitur longa per avia: Qua gressum tulerant castraque caerulae noctis per medium concita moverant, plebem pervigilem fulgure praevio ducebat radius sole micantior. 45

Sed rex Niliaci litoris invido fervens felle iubet praevalidam manum in bellum rapidis ire cohortibus ferratasque acies clangere classicum.

Sumunt arma viri seque minacibus 50 accingunt gladiis, triste canit tuba : hie fidit iaculis, ille volantia praefigit calamis spicula Cnosiis. Densetur currus pars 55 conscendunt praetendunt

cuneis turba pedestribus, et equos et volucres rotas celeres signaque bellica tumidis clara draconibus.

Hie iam servitii nescia pristini gens Pelusiacis usta, vaporibus tandem purpurei gurgitis hospita 60 rubris litoribus fessa resederat. Hostis dirus adest cum duce perfido, inferi et validis proelia viribus: 31 spinifero P

53 densatur

57 hinc

[31

3i]

CATHEMERINON

5

25

Moyses porro suos in mare praecipit constans intrepidis tendere gressibus : 65

Praebent riparum in circumstans dum plebs

rupta locum stagna viantibus faciem pervia, sistitur vitreis unda Iiquoribus, sub bifido permeat aequore.

Pubes quin etiam decolor asperis 70 inritata odiis rege sub inpio Hebraeum sitiens fundere sanguinem audet se pelago credere concavo: Ibant praecipiti turbine percita fluctus per medios agmina regia, 75 sed confusa dehinc unda revolvitur in semet revolans gurgite confluo. Currus tunc et equos telaque naufraga ipsos et proceres et vaga corpora nigrorum videas nare satellitum, 80 arcis iustitium triste tyrannicae. Quae tandem poterit lingua retexere laudes Christe tuas ? qui domitam Pharon plagis multimodis cedere praesuli cogis iustitiae vindice dextera. 85

Qui pontum rapidis aestibus invium persultare vetas, ut refluo in salo securus pateat te duce transitus, et mox unda rapax devoret inpios.

Cui ieiuna eremi saxa loquacibus 90 exundant scatebris et latices novos fundit scissa silex, quae sitientibus dat potum populis axe sub igneo. Instar fellis aqua tristifico in Iacu fit Ugni venia mei velut Atticum : 95 lignum est, quo sapiunt aspera dulcius ; nam praefixa cruci spes hominum viget. Inplet castra cibus tunc quoque ninguidus inlabens gelida grandine densius : his mensas epulis, hac dape construunt, 100 quam dat sidereo Christus ab aethere. 76 refluo

82 domitum

85 rabidis P

86 solo P

88 ut voret P

26

PRVDENTIVS

N e c non imbrifero ventus anhelitu crassa nube leves invehit alites, quae difflata in humum, cum semel agmina fluxerunt, reduci non revolant fuga. 105

H a e c olim patribus praemia contulit insignis pietas numinis unici, cuius subsidio nos quoque vescimur pascentes dapibus pectora mysticis.

Fessos ille vocat per fréta saeculi 110 discissis populum turbinibus regens iactatasque animas mille laboribus iustorum in patriam scandere praecipit. Illic purpuréis tecta rosariis omnis fragrat humus calthaque pinguia 115 et molles violas et tenues crocos fundit fonticulis u d a fugacibus. Illic et gracili balsama surculo desudata fluunt, raraque cinnama spirant et folium, fonte quod abdito 120 praelambens fluvius portât in exitum. Felices animae prata per herbida concentu parili suave sonantibus hymnorum modulis dulce canunt melos, calcant et pedibus lilia candidis. 125

Sunt et poenarum illa nocte, stagnis a d

spiritibus saepe nocentibus celebres sub Styge feriae sacer qua rediit deus superos ex Acheronticis,

N o n sicut tenebras de face fulgida 130 surgens oceano lucifer inbuit, sed terris domini de cruce tristibus maior sole novum restituens diem. Marcent suppliciis tartara mitibus, exultatque sui carceris otio 135 umbrarum populus liber ab ignibus, nec fervent solito flumina sulpure. N o s festis trahimus per pia gaudia noctem conciliis votaque prospera 103 difflata P conflata al.

135 functorum P

[3>

CATHEMERINON

321

5.

9

certatim vigili congerimus prece M" extructoque agimus liba sacrario. Pendent mobilibus lumina funibus, quae suffixa micant per laquearia, et de languidulis iota natatibus lucem perspicuo fiamma iacit vitro. ms

Credas stelligeram desuper aream ornatam geminis stare trionibus, et, qua bosphoreum temo regit iugum, passim purpureos spargier hesperos.

O res digna, pater, quam tibi roscidae 15° noctis principio grex tuus offerat, lucem, qua tribuis nil pretiosius, lucem, qua reliqua praemia cernimus. T u lux vera oculis, lux quoque sensibus, intus tu speculum, tu speculum foris, 155 lumen, quod famulans offero, suscipe tinctum pacifici chrismatis unguine : Per Christum genitum, summe pater, tuum, in quo visibilis stat tibi gloria, qui noster dominus, qui tuus unicus 160 spirat de patrio corde paraclitum; Per quem splendor, honos, laus, sapientia, maiestas, bonitas et pietas tua regnum continuât numine triplici texens perpetuis saecula saeculis.

32 D a puer plectrum, choreis ut canam fidelibus dulce carmen et melodum, gesta Christi insignia: hunc Camena nostra solum pangat, hunc laudet lyra. Christus est, quem rex sacerdos adfuturum protinus s infulatus concinebat voce, chorda et tympano, spiritum caelo influentem per medullas hauriens. Facta nos et iam probata pangimus miracula, testis est orbis, nec ipsa terra, quod vidit, negat, cominus deum docendis proditum mortalibus. 149 pater P deus al.

32 =

Cath. 9 'hymnus omnis horae'.

27

28 io

PRVDENTIVS

C o r d e natus ex parentis, ante mundi exordium alpha et Q cognominatus, ipse fons et clausula omnium, quae sunt, fuerunt quaeque post futura sunt.

Ipse iussit et creata, dixit ipse, et facta sunt terra, caelum, fossa ponti, trina rerum machina 15 quaeque in his vigent sub alto solis et lunae globo. Corporis f o r m a m caduci, membra morti obnoxia induit, ne gens periret primoplasti e x germine, merserat quem lex profundo noxialis tartaro. O beatus ortus ille, virgo cum puerpera 20 edidit nostram salutem feta sancto spiritu, et puer redemptor orbis os sacratum protulit. Psallat altitudo caeli, psallite omnes angeli, quidquid est virtutis usquam psallat in laudem dei : nulla linguarum silescat, vox et omnis consonet. 25

E c c e quem vates vetustis concinebant saeculis, quem prophetarum fideles paginae spoponderant, emicat promissus olim : cuncta conlaudent eum.

Cantharis infusa lympha fit Falernum nobile, nuntiat vinum minister esse promptum ex hvdria, 30 ipse rex sapore tinctis obstupescit poculis. M e m b r a morbis ulcerosa, viscerum putredines mando, ut abluantur, inquit; fit ratum, q u o d iusserat, turgidam cutem repurgant vulnerum piamina. T u perennibus tenebris iam sepulta lumina 35 inlinis limo salubri, sacri et oris nectare, inox apertis hac medella lux reducta est orbibus. Increpas ventum furentem, quod procellis tristibus vertat aequor f u n d o ab imo, vexet et vagam ratem : ille iussis obsecundat, mitis unda sternitur. 40

Extimum vestis sacratae furtim mulier attigit, protinus salus secuta est, ora pallor descrit, sistitur rivus, cruore qui fluebat perpeti.

Exitu dulcis iuventae raptum ephebum viderat, orba quem mater supremis funerabat fletibus : 45 surge, dixit : ille surgit, matri et adstans redditur.

22 p s a l l i t e P

psallant al.

44 funererat

P?

CATHEMERINON

9

29

Sole iam quarto carentem, iam sepulcro absconditum Lazarum iubet vigere reddito spiramine: foetidum iecur reductus rursus intrat halitus. Ambulai per stagna ponti, summa calcat fluctuum, 50 mobilis liquor profundi pendulam praestat viam, nec fatiscit unda sanctis pressa sub vestigiis. Suetus antro bustuali sub catenis frendere, mentis inpos efferatis percitus furoribus prosilit ruitque supplex, Christum adesse ut senserat. 55

Pulsa pestis lubricorum milleformis daemonum conripit gregis suilli sordida spurcamina, seque nigris mergit undis et pecus lymphaticum.

60 Ferte qualis ter quatemis ferculorum fragmina: 59 adfatim refecta iam sunt adcubantum milia, 58 quinque panibus peresis et gemellis piscibus Tu cibus panisque noster, tu perennis suavitas, nescit esurire in aevum, qui tuam sumit dapem, nec lacunam ventris inplet, sed fovet vitalia. Clausus aurium meatus et sonorum nescius 65 purgat ad praecepta Christi crassa quaeque obstacula, vocibus capax fruendis et susurris pervius. Omnis aegritudo cedit, languor omnis pellitur, lingua fatur, quam veterna vinxerant silentia, gestat et suum per urbem laetus aeger lectulum. 70

Quin et ipsum, ne salutis inferi expertes forent, tartarum benignus intrat, fracta cedit ianua, vectibus cadit revulsis cardo dissolubilis.

Illa prompta ad inruentes, ad revertentes tenax, obice extrorsum repulso porta reddit mortuos : 75 lege versa et limen atrum iam recalcandum patet. Sed deus dum luce fulva mortis antra inluminat, dum stupentibus tenebris candidum praestat diem, Tristia squalentis aethrae palluerunt sidera. Sol refugit et lugubri sordidus ferrugine 80 igneum reliquit axem seque maerens abdidit : fertur horruisse mundus noctis aeternae chaos. 57 ut 60. 59. 58 P 60 ferte qualis . . quatemis P fertque qualus . . quatemus al. 66 et P ac al. 72 dissolubilis P indissolubilis al.

PRVDENTIVS

3°

Solve vocem mens sonoram, solve linguam mobilem, die tropaeum passionis, die triumphalem crucem, pange vexillum, notatis quod refulget frontibus. 85

O novum caede stupenda vulneris miraculum ! hinc cruoris fluxit unda, lympha parte ex altera : lympha nempe dat lavacrum, tum corona ex sanguine est.

Vidit anguis inmolatam corporis sacri hostiam, vidit et fellis perusti mox venenum perdidit, 90 saucius dolore multo colla fractus sibila. Quid tibi, profane serpens, profuit, rebus novis plasma primum perculisse versipelli astutia ? diluit culpam recepto forma mortalis deo. Ad brevem se mortis usum dux salutis dedidit, 95 mortuos olim sepultos ut redire insuesceret, dissolutis pristinorum vinculis peccaminum. Tunc patres sanctique multi conditorem praevium iam revertentem secuti tertio demum die camis indumenta sumunt, eque bustis prodeunt. 100

Cemeres coire membra de favillis aridis, frigidum venis resumptis pulverem tepescere, ossa, nervös et medullas glutino cutis tegi.

Post, ut occasum resolvit vitae et hominem reddidit, arduum tribunal alti victor adscendit patris 105 inclitam caelo reportans passionis gloriam. Macte iudex mortuorum, macte rex viventium, dexter in parentis arce qui cluis virtutibus omnium venturus inde iustus ultor criminum. T e senes et te iuventus, parvulorum te chorus, mo turba matrum virginumque simplices puellulae voce concordes pudicis perstrepant concentibus. Fluminum lapsus et undae, litorum crepidines, imber, aestus, nix, pruina, silva et aura, nox, dies, omnibus te concelebrent saeculorum saeculis.

82 sonora P

90 sibila P sibilai al.

92 astutia P hortamine al.

[32

33]

CATHEMERINON

II

31

33 Quid est, quod artum circuHaec dum sequuntur, perfidi sol iam recurrens deserit? [lum praedonis in ius venerant, Christusne terris nascitur, et mancipatam fumido qui lucis auget tramitem ? 40 vitam barathro inmerserant : 5

Heu quam fugacem gratiam festina volvebat dies, quam paene subductam facem sensim recisa extinxerat!

Stragem sed istam non tulit Christus cadentum gentium, inpune ne forsan sui patris periret fabrica.

Caelum nitescat laetius, 10 gratetur et gaudens humus scandit gradatim denuo iubar priores lineas.

45

Mortale corpus induit, ut excitato corpore mortis catenam frangerei hominemque portaret patri.

Emerge dulcis pusio, quem mater edit castitas, 15 parens et expers coniugis, mediator et duplex genus.

Hie ille natalis dies, 50 quo te creator arduus spiravit et limo indidit sermone carnem glutinans.

Ex ore quamlibet patris sis ortus et verbo editus, tamen paterno in pectore so sophia callebas prius.

Sentisne, virgo nobilis, matura per fastidia 55 pudoris intactum decus honore partus crescere ?

Quae prompta caelum condiO quanta rerum gaudia caelum diemque et cetera, [dit, alvus pudica continet, virtute verbi effecta sunt ex qua novellum saeculuni haec cuncta, nam verbum deus. 60 procedit et lux aurea ! 25

Sed ordinatis saeculis rerumque digesto statu fundator ipse et artifex permansit in patris sinu,

Vagitus ille exordium vernantis orbis prodidit, nam tunc renatus sordidum mundus veternum depulit.

Donec rotata annalium 30 transvolverentur milia, atque ipse peccantem diu dignatus orbem viseret.

65

Sparsisse tellurem reor rus omne densis floribus, ipsasque harenas Syrtium fragrasse nardo et nectare.

Nam caeca vis mortalium venerans inanes naenias 35 vel aera vel saxa algida, vel ligna credebat deum.

T e cuncta nascentem puer 7° sensere dura et barbara, victusque saxorum rigor obduxit herbam cotibus.

38 = Cath. 11 'hymnus V i l i kalendas Ianuarias'

3*

PRVDENTIVS

[33

l a m mella de scopulis flu- 95 mentis resedit integrae, iam stillat ilex arido [unt, ducem tuorum principum. 75 sudans amomum stipite, Hunc, quem latebra et obsteiam sunt myricis balsama. et virgo feta et cunulae [trix et inbecilla infantia O sancta praesepis tui, aeteme rex, cunabula, 100 regem dederunt gentibus, populisque per saeclum sacra Peccator intueberis 80 mutis et ipsis credita. celsum coruscis nubibus, deiectus ipse et inritis Adorat haec brutum pecus plangens reatum fletibus: indocta turba scilicet, adorat excors natio, Cum vasta signum bucina 105 vis cuius in pastu sita est. terris cremandis misent, et scissus axis cardinem 85 Sed cum fideli spiritu mundi ruentis solvent : concurrat ad praesepia pagana gens et quadrupes, Insignis ipse et praeminens sapiatque quod brutum fuit: mentis rependet congrua, his lucis usum perpetis, Negat patrum prosapia illis gehennam et tartarum. 90 perosa praesentem deum: credas venenis ebriam Iudaea tunc fulmen crucis furiisve lymphatam rapi. experta, qui sit, senties, Quid prona per scelus ruis ? «5 quem te furoris praesule mors hausit et mox reddidit agnosce, si quidquam tibi PERISTEPHANON

34 Non turbulentis viribus Antiqua fanorum parens, Cossi, Camilli aut Caesaris, iam Roma Christo dedita, 15 sed martyris Laurentii Laurentio victrix duce non incruento proelio. ritum triumphans barbaram : 5

Reges superbos viceras populosque frenis presseras, nunc monstruosis idolis inponis inperii iugum.

Armata pugnavit fides, proprii cruoris prodiga: nam morte mortem diruit 20 ac semet inpendit sibi.

Haec sola deerat gloria 10 urbis togatae insignibus, feritate capta gentium domaret ut spurcum Iovem; 85 fidelis P 97 latebrae 103 inritus passionis Laurentii beatissimi martyris'

Fore hoc sacerdos dixerat iam Xystus adfixus cruci Laurentium flentem videns crucis sub ipso stipite: 4 3 = Peristeph. 2 'in honorem 4 triumfas P

34]

PERISTEPHANON

2

33

25

»Desiste discessu meo »blande et quiete efflagito, »fletum dolenter fundere : »quod sponte obire debeas. »praecedo, frater, tu quoque 65 »Hunc esse vestris orgiis »post hoc sequeris triduum.« »moremque et artem proditum [est, Extrema vox episcopi 30 praenuntiatrix gloriae »hanc disciplinam foederis, nihil fefellit, nam dies »libent ut auro antistites: praedicta palmam praetulit. »Argenteis scyphis ferunt Qua voce, quantis laudibus 70 »fumare sacrum sanguinem celebrabo mortis ordinem, »auroque nocturnis sacris 35 quo passionem carmine »adstare fixos cereos. digne retexens concinam ? »Tum summa cura est fratti H i e primus e Septem vins, [bus, qui stant ad aram proximi, »ut sermo testatur Ioquax, levita sublimis gradu 75 »offerre fundis venditis 40 et ceteris praestantioi, »sestertiorum milia. Claustris sacrorum praeerat »Addicta avorum praedia caelestis arcanum domus »foedis sub auctionibus fidis gubemans clavibus »successor exheres gemit votasque dispensans opes. 80 »sanctis egens parentibus. 45

»Haec occuluntur abditis »ecclesiarum in angulis, »et summa pietas creditur »nudare dulces liberos.

Versât famem pecuniae praefectus urbi regiae, minister insani ducis, exactor auri et sanguinis,

Qua vi latentes eruat jo nummos, operta existimans talenta sub sacrariis cumulosque congestos tegi.

85

Laurentium sisti iubet, exquirit arcam ditibus 55 massis refertam et fulgidae montes monetae conditos.

»Hoc poscit usus publicus, 90 »hoc fiscus, hoc aerarium, »ut dedita stipendiis »ducem iuvet pecunia.

»Deprome thesauros, malis »suadendo quos praestigiis »exaggeratos obtines, »nigrante quos claudis specu.

»Soletis« inquit »conqueri, »Sic dogma vestrum est, au»saevire nos iusto amplius, »suumquibusquereddito: [dio, »cum Christiana corpora 95 »en Caesar agnoscit suum 60 »plus quam cruente scindimus. »nomisma nummis inditum. »Abest atrocioribus »censura fervens motibus, 32 praetulit P praestitit

»Quod Caesaris scis, Caesari »da, nempe iustum postulo,

95 agnoscet P

96 numisma

PRVDENTIVS

34

»ni fallor, haud uliam tuus 100 »signât deus pecuniam :

[34

135 aurum, velut iam conditum domi maneret, gestiens.

»Nec, cum veniret, áureos Pepigere tempus tridui, »secum Philippos detulit, laudatus inde absolvitor »praecepta sed verbis dédit Laurentius, sponsor sui »inanis a marsuppio. m° et sponsor ingentis lucri. 105

»Inplete dictorum fidem, »quam vos per orbem venditis, »nummos libenter reddite, » estote verbis divites.«

Tribus per urbem cursitat diebus infirma agmina, omnesque, qui poscunt stipem, cogens in unum et congregans.

Illic utrisque obtutibus Nil asperum Laurentius 145 orbes cavatos praeferens no refert ad ista aut turbidum, baculo regebat praevio sed, ut paratus obsequi, errore nutantem gradum, obtemperanter adnuit. E t claudus infracto genu, »Est di ves « inquit »non nego »habetque nostra ecclesia 150 vel crure trunco semipes breviorve planta ex altera 115 »opumque et auri plurimum, gressum trahebat inparem. »nec quisquam in orbe est di[tior. Est, ulcerosis artubus »Is ipse tantum non habet qui tabe corrupta fluat; »argenteorum aenigmatum I S 5 est, cuius arens dextera »Augustus arcem possidens, nervös in ulnam contrahat. 120 »cui nummus omnis scribitur. Tales plateis omnibus »Sed nec recuso prodere exquirit adsuetos ali »locupletis arcam numinis, ecclesiae matris penu, »vulgabo cuncta et proferam quos ipse promus noverai. »pretiosa, quae Christus tenet. Recenset exin singulos 125 »Vnum sed orans flagito, scribens viritim nomina, »indutiarum paullulum, longo et locatos ordine »quo fungar efficacius adstare pro tempio iubet. »promissionis muñere: Praescriptus et iam fluxerat »Dum tota digestim mihi i6 5 dies : furebat fervido 130 »Christi supellex scribitur: iudex avarus spiritu »nam calculanda primitus, » tum subnotanda est summula. « promissa solvi efflagitans. Laetus tumescit gaudio praefectus ac spe devorat 106 qua P quae

134 spem P

Tum martyr: »Adsistas velim 170 »coramque dispositas opes

160 primus

166 fervidus P

170 dispostas

34]

PERISTEPHANON 2

»mirere, quas noster deus »praedives in sanctis habet: »Videbis ingens atrium »fulgere vasis aureis, 175 »et per patentes porticus »structos talentis ordines.«

35

»ne per salutem viscerum »mens insolescat turgida. »Cum membra morbus dis» animus viget robustior, [sicit, »membris vicissim fortibus »vis sauciatur sensuum.

»Nam sanguis in culpam caIt ille, nec pudet sequi, » minus ministrat virium, [lens ventum ad sacratam ianuam: stabant catervae pauperum 215 »si fervor effetus malis »elumbe virus contrahat. 180 inculta visu examina. Fragor rogantum tollitur: »Si forte detur optio, praefectus horrescit stupens, »malim dolore asperrimo conversus in Laurentium »fragmenta membrorum pati oculisque turbatis minax. 220 220 »et pulcher intus vivere. Contra ille: » Quid frendens « »Committe formas pestium [ait »et confer alternas lues: »carnisne morbus foedior, »minitaris, aut quid displicet? »an mentis et morum ulcera ? »num sordida haec aut vilia, »num despuenda existimas? 22J »Nostri per artus debiles » Aurum, quod ardenter sitis, »intus decoris integri, »sensum venusti innoxium 190 »effossa gignunt rudera, »laboris expertes gerunt. »et de metallis squalidis »poenalis excudit labor: »Vestros valentes corpore »Torrens vel amnis turbidus 230 »interna conrumpit lepra, »errorque mancum claudicai »volvens arenis inplicat, »et caeca fraus nihil videt. 195 »quodterrulentumacsordidum »flammis necesse est decoqui. »Quemvis tuorum divituni, »qui veste et ore praenitent, »Pudor per aurum solvitur, »violatur auro integritas, 235 »magis probabo debilem, »quam quis meorum est pau»pax occidit, fides perit, [perum. 200 »leges et ipsae intercidunt. 185

»Hunc, qui superbii serico, »Quid tu venenum gloriae »quem currus inflatum vehit, »extollis et magni putas? »hydrops aquosus lucido »si quaeris aurum verius, »lux est et humanum genus. 240 »tendit veneno intrinsecus. 205

»Hi sunt alumni luminis, »quos corpus artat debile,

193 turbidis P

209 dissecai

»Ast hic avarus contrahit »manus recurvas et volam

228 languoris

233 principum P 3*

36

PRVDENTIVS

»plicans adunéis unguibus »laxare ñervos non valet.

[34

»Pannis videres obsitos »et muculentis naribus, »mentum salivis uvidum »lipposque palpebra putrì.

245

»Istum libido fetida »per scorta tractum publica »luto et cloacis inquinat, 285 »Peccante nil est taetrius, ¡>dum spurca mendicai stupra. »nil tam leprosum aut putidum, »cruda est cicatrix criminum »Quid ille fervens ambitu »oletque et antrum tartan. 250 »sitemque honoris aestuans, »mersisne anhelat febribus »Animabus inversa vice »atque iene venarum furit ? 29O T O »corrupta forma infligitur, »Quisquís tacendi intempe»quas pulcher adspectus prius »silenda prurit prodere, [rans »in corpore oblectaverat. 255 »vexatur et scalpit iecur »En ergo nummos aureos, »scabiemque cordis sustinet. »quos proxime spoponderam, »Quid invidorum pectorum 295 »quos nee favillis obruat »s tramas retexam túrgidas, »ruina, nec fur subtrahat. »quid purulenta et livida »Nunc addo gemmas nobiles, 260 »malignitatum vulnera: »ne pauperem Christum pûtes, »Tute ipse, qui Romam re»gemmas corusci luminis, »contemptor aetemi dei, [gis,30(J »ornatur hoc templum quibus : i>dum daemonum sordes colis, »morbo laboras regio. »Cernis sacratas virgines, »miraris intactas anus, 265 »Hi, quos superbus despicis, »primique post damnum tori »quos execrandos iudicas, »ignis secundi nescias. »brevi ulcerosos exuent »artus et incólumes erunt.

305

»Cum carne conruptissima 270 »tandem soluti ac liberi »pulcherrimo vitae statu »in arce lucebunt patris,

»Hoc est monile ecclesiae, »his ilia gemmis comitur: »dotata sic Christo placet, »sic ornat altum verticem.

»Eccum talenta suscipe, »Non sordidati aut debiles, 3»° »ornabis urbem Romulam, »ditabis et rem principis, »sicut videntur interim, »fies et ipse ditior.« 275 »sed purpurantibus stolis ¡ dari et coronis aureis. » Ridemur« exclamat fre»Tune si facultas suppetat, [mens »coram tuis obtutibus praefectus »ac miris modis »istos potentes saeculi 31S »per tot figuras ludimur, 280 »velim recensendos dari. »et vivit insanum caput? 250 sitemque P sitimque al.

263 coles P

313 furens P

314 et P

34]

PERISTEPHANON 2

37

»Inpune tantas, furcifer, 355 »tunc, si libebit, disputa, »strophas cavillo mimico »nil esse Vulcanum meum.« »te nexuisse existimas H a e c fante fecto truces 3,0 »dum scurra saltas fabulam? hinc ¡nde tortores parant »Concinna visa urbanitas nudare amictu martyrem, »tractare nosmet ludicris ? 360 vincire membra et tendere, »egon' cachinnis venditus m QS d e c o r e splenduit »acroma festivum fui? f u l g 0 r q u e circumfusus est, 325 »Adeone nulla austeritas, talem revertens legifer »censura nulla est fascibus, de monte vultum detulit : »adeon' securem publicam ^ ,ebs aureQ Iudaea »mollis retundit lemtas ? b o v e i n q u i n a t a e t decolor »Dicis, liben ter oppetam, 330 »votiva mors est martyri. »Est ista vobis, novimus, »persuasione vanitas.

expavit et faciem retro detorsit inpatiens dei. Talemque et ille praetulit 3?0' o r i s

»Sed non volenti inpertiam, »praestetur ut mortis citae 335 »conpendiosus exitus: »perire raptim non dabo.

corusci

gloriam

Stephanus per imbrem saxeum cáelos apertos intuens. Inluminatum hoc eminus r e c e n s p i a t i s f r a t r ibus,

»Vitam tenebo et differam 375 baptisma quos nuper datum »poenis morarum iugibus, Christi capaces fecerat. »et mors inextricabilis Agt ; ionlm caecitaS) 340 »longos dolores protrahet. os o b K t u m nQct¡s situ »Prunas tepentes sternite, nigrante sub velamine »ne fervor ignitus nimis 380 obducta clarum non videt : »os contumacis occupet Aegyptiae plagae in modum, »et cordis mtret abdita. quae cum tenebns barbaros 345

»Vapor senescens langueat, damnaret, Hebraeis diem »qui fusus adflatu levi sudo exhibebat lumine. »tormenta sensim temperet ^ Qu¡n ¡ odoris qualitas> »semustulati corpons. a d u s t a q u a m r e d d i t cutis>

»Bene est, quod ipse ex omdiversa utrosque permovet : 350 »mysteriarches incidit : [nibus his nidor, illis nectar est. »hie solus exemplum dabit, idemque sensus dispari »quid mox timere debeant. 3go y a r i a t u s a u r a > a u t a d f i c i t »Conscende constratum ro»decumbe digno lectulo. [gum, 327 securim

328 retudit P

horrore nares vindice, aut mulcet oblectamine.

38

PRVDENTIVS

»Hoc destinatum, quomagis Sic ignis aeternus deus : nam Christus ignis verus est, 430 »ius Christiani nominis, »quodcunque terrarum iacet, 395 is ipse conplet lumine »uno inligaret vinculo. iustos et urit noxios. Postquam vapor diutinus »Da, Christe, Romanis tuis, decoxit exustum latus, »sit Christiana ut civitas, ultro e catasta iudicem 435 »per quam dedisti, ut caeteris 400 conpellat adfatu brevi : »mens una sacrorum foret. »Confoederentur omnia > Converte partem corporis »hinc inde membra in symbo»satis crematam iugiter [lum : »et fac periclum, quid tuus »mansuescat orbis subditus, »Vulcanus ardens egerit.« 440 »mansuescat et summum caput. 4°5 Praefectus inverti iubet. »Advertat abiunctas plagas Tunc ille : »Coctum est, devora »coire in unam gratiam, »et experimentum cape, » sit crudum an assum suavius. « »fiat fidelis Romulus »et ipse iam credat Numa. Haec ludibundus dixerat, 445 »Confundit error Troicus 410 caelum deinde suspicit »adhuc Catonum curiam et congemiscens obsecrat »veneratus occultis focis miseratus urbem Romulam : Phrygum penates exules. » 0 Christe numen unicum, »Ianum bifrontem etStercu»0 splendor, o virtus patris, 450 »colit senatus, horreo [lum 415 »0 factor orbis et poli »tot monstra patrum dicere, » atque auctor horum moenium! »et festa Saturni senis. > Qui sceptra Romae in ver»Absterge, Christe, hocde» rerum locasti sanciens [tice »emitte Gabriel tuum, [decus, »munduni Quirinali togae 455 »agnoscat ut verum deum 420 »servire et armis cedere: »errans Iuli caecitas. »Vt discrepantum gentium »Et iam tenemus obsides »mores et observantiam fidissimos huius spei: »linguasque et ingenia et sacra ìùc nempe iam régnant duo »unis domares legibus. 460 »apostolorum principes. »Alter vocator gentium, 425 » En omne sub regnum Remi »alter cathedram possidens »mortale concessit genus, »primam recludit créditas »idem loquuntur dissoni »aetemitatis ianuas. »ritus, id ipsum sentiunt. 4 1 3 nomen P primus al.

437 confaederantur P

439 mansuescit P

463 primam P

34] 465

PERISTEPHANON 2

39

»Discede, adulter Iuppiter, hostile sed ferrum retro »stupro sororis oblite, torquens in auctorem tulit. »relinque Romam liberam . . . „ , . ,. , 505 Dum daemon invictum dei »plebemque lam Christi fuge. t e s t e m l a c e s s i t p r 0 c l i 0 i

»Te Paulus hinc exterminât, perfossus ipse concidit 470 »te sanguis exturbat Petri, et stratus aeternum iacet. »tibi id, quod ipse armaveras, Mors illa sancti martyris »factum Neronis officit. 510 mors vera templorum fuit : »Video futurum principem tunc Vesta Palladios lares »quandoque, qui servus dei inpune sensit deseri. 475 »taetris sacrorum sordibus »servire Romam non sinat: Quidquid Quiritum sueverat . , . orare simpuvium Numae, »Qui tempia claudat vecti- s i j C h r i s t j f r e ntans atria valvas ebumas obstruât, [bus, h y m n i s r e s u l t a t m a r t y r e m . »nefasta damnet limina Ipsa et senatus lumina, 480 »obdens aenos pessulos. quondam Luperci aut Flami»Tunc pura ab omni sanapostolorum et martyrum [nes, [guine »tandem nitebunt marmora;7 520 exosculantur limina. »stabunt et aera innoxia, »quae nunc habentur idola.

485

Hic finis orandi fuit et finis idem vinculi carnalis, erupit volens vocem secutus spiritus.

Vexere corpus subditis 490 cervicibus quidam patres, quos mira libertas viri ambire Christum suaserat. Repens medullas indoles adflarat et coegerat 495 amore sublimis dei odisse nugas pristinas. Refrixit ex illo die cultus deorum turpium, plebs in sacellis rarior: 500 Christi ad tribunal curritur. Sic dimicans Laurentius non ense praecinxit latus:

Videmus inlustres domos, sexu ex utroque nobiles, offere votis pignera clarissimorum liberum. 525

Vittatus olim pontifex adscitur in signum crucis, aedemque Laurenti tuam Vestaiis intrat Claudia.

O ter quaterque et septies 530 beatus urbis incola, qui te ac tuorum comminus sedem celebrat ossuum: Cui propter advolvi licet, qui fletibus spargit locum, 535 qui pectus in terram premit, qui vota fundit murmure. Nos Vasco Hiberus dividit binis remotos Alpibus trans Cottianorum iuga, 540 trans et Pyrenas ninguidos.

PRVDENTIVS —

4o

[34

AVGVSTINVS

Vix quam quam sacris

fama nota est, abditis probant Quiritum gaudia, plena sanctis Roma sit, quibus rogatus adnuis. dives urbanum solum j 6 j Quod quisque supplex posepulcris floreat. stulat, 545 Sed qui caremus his bonis, fert inpetratum prospere: poscunt, iocantur, indicant nec sanguinis vestigia et tristis haud ullus redit : videre coram possumus, caelum intuemur eminus.

Sic, sancte Laurenti, tuam 550 nos passionem quaerimus : est aula nam duplex tibi, hie corporis, mentis polo. Illic inenarrabili adlectus urbi municeps, 555 aetemae in arce curiae gestas coronam civicam.

570

575

Ceu praesto semper adsies, tuosque alumnos urbicos lactante conplexus sinu paterno amore nutrias. Hos inter, o Christi decus, audi poetam rusticum cordis fatentem crimina et facta prodentem sua:

Indignus agnosco et scio, quem Christus ipse exaudiat, Videor videre inlustribus sed per patronos martyres gemmis coruscantem virum, 58o potest medellam consequi. quem Roma caelestis sibi Audi benignus supplicem 560 legit perennem consulem. Christi reum Prudentium, et servientem corpori Quae sit potestas credita absolve vinclis saeculi. et muneris quantum datum,

AVGVSTINVS 35

Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare, propter hoc dominus noster voluit nos praemonere comparans regnum caelorum reticulo misso in mare 5 congreganti multos pisces omne genus hinc et inde, quos cum traxissent ad litus, tunc coeperunt separare, bonos in vasa miserunt, reliquos malos in mare. 567 iocantur P": 'litantur' oder 'lactantur' al.

574 audi et

579 martyras P

A V G V S T I N V S ist unsres Wissens nur einmal als dichter aufgetreten in dem 'Psalmus contra partem Donati', den er retract. I 18 (20) bespricht. Ausgabe von PETSCHENIG im Corp. Script, eccl. lat. L I , 1

PRVDENTIVS —

4o

[34

AVGVSTINVS

Vix quam quam sacris

fama nota est, abditis probant Quiritum gaudia, plena sanctis Roma sit, quibus rogatus adnuis. dives urbanum solum j 6 j Quod quisque supplex posepulcris floreat. stulat, 545 Sed qui caremus his bonis, fert inpetratum prospere: poscunt, iocantur, indicant nec sanguinis vestigia et tristis haud ullus redit : videre coram possumus, caelum intuemur eminus.

Sic, sancte Laurenti, tuam 550 nos passionem quaerimus : est aula nam duplex tibi, hie corporis, mentis polo. Illic inenarrabili adlectus urbi municeps, 555 aetemae in arce curiae gestas coronam civicam.

570

575

Ceu praesto semper adsies, tuosque alumnos urbicos lactante conplexus sinu paterno amore nutrias. Hos inter, o Christi decus, audi poetam rusticum cordis fatentem crimina et facta prodentem sua:

Indignus agnosco et scio, quem Christus ipse exaudiat, Videor videre inlustribus sed per patronos martyres gemmis coruscantem virum, 58o potest medellam consequi. quem Roma caelestis sibi Audi benignus supplicem 560 legit perennem consulem. Christi reum Prudentium, et servientem corpori Quae sit potestas credita absolve vinclis saeculi. et muneris quantum datum,

AVGVSTINVS 35

Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare, propter hoc dominus noster voluit nos praemonere comparans regnum caelorum reticulo misso in mare 5 congreganti multos pisces omne genus hinc et inde, quos cum traxissent ad litus, tunc coeperunt separare, bonos in vasa miserunt, reliquos malos in mare. 567 iocantur P": 'litantur' oder 'lactantur' al.

574 audi et

579 martyras P

A V G V S T I N V S ist unsres Wissens nur einmal als dichter aufgetreten in dem 'Psalmus contra partem Donati', den er retract. I 18 (20) bespricht. Ausgabe von PETSCHENIG im Corp. Script, eccl. lat. L I , 1

36]

AVGVSTINVS — COMMODIANVS I

41

quisquís novit evangelium, recognoscat cum timore, videt reticulum ecclesiam, videt hoc saeculum mare; 10 genus autem mixtum piscis iustus est cum peccatore; saeculi finis est litus : tunc est tempus separare ; qui modo retía ruperunt, multum dilexerunt mare; vasa sunt sedes sanctorum, quo non possunt pervenire. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. 15 Bonus auditor fortasse quaerit, qui ruperint rete, homines multum superbi, qui iustos se dicunt esse, sic fecerunt (et) scissuram et altare contra altare, diabolo se tradiderunt, cum pugnant de traditione et crimen quod commiserunt in alios volunt transferre. 20 ipsi tradiderunt libros et nos audent accusare, ut peius committant scelus quam commiserunt et ante, qui possent causam librorum excusare de timore, quia Petrus Christum negauit, dum terreretur de morte, modo quo pacto excusabunt factum altare contra altare 25 et pace Christi conscissa spem reponunt in homine? quod persecutio non fecit, ipsi fecerunt in pace. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. COMMODIANVS INSTRVCTIONES

86 Praefatio nostra viam erranti demonstrat Respectumque bonum, cum venerit saeculi meta, Aetemum fieri, quod discredunt inscia corda. Ego similiter erravi tempore multo p. 3 — 1 5 . Der psalm wird durch den refrain (ypopsalma) »omnes qui« etc. in Strophen geteilt, die mit den buchstaben des alphabets von A — V beginnen, dann folgt ein nachgesang. Hier ist als probe Strophe 1 und 2 abgedruckt, vgl. E B E R T ' 2 5 0 f. W . MEYER Anfang U. Ursprung d. lat. u. griech. rythm. Dichtung (Abh. d. Münch. Akad. I kl. X V I I Bd. I I Abt. p. 284 ff. 3 5 1 7 et add. Petschenig 25 ponunt cod. corr. Petschenig. C O M M O D I A N V S bedeutet, was seine zeit angeht, ein noch nicht definitiv gelöstes problem: man schwankt von c. 250 (Ebert) bis c. 470 (Brewer). V g l . SCHANZ Gesch. d. röm. Litt. I I I 1 * s. 4 2 7 f f . E B E R T 2 88 ff. HARNACK Chronologie I I 433 ff. BREWER Kommodian v. Gaza 1906. Ueber seine metrik W. MEYER Anfang u. Urspr. 288 ff. Eine meisterhafte ausgabe lieferte DOMBART im Corp. scr. eccl. lat. X V . Die sehr schlechte Überlieferung der Instructiones beruht auf dem codex

36]

AVGVSTINVS — COMMODIANVS I

41

quisquís novit evangelium, recognoscat cum timore, videt reticulum ecclesiam, videt hoc saeculum mare; 10 genus autem mixtum piscis iustus est cum peccatore; saeculi finis est litus : tunc est tempus separare ; qui modo retía ruperunt, multum dilexerunt mare; vasa sunt sedes sanctorum, quo non possunt pervenire. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. 15 Bonus auditor fortasse quaerit, qui ruperint rete, homines multum superbi, qui iustos se dicunt esse, sic fecerunt (et) scissuram et altare contra altare, diabolo se tradiderunt, cum pugnant de traditione et crimen quod commiserunt in alios volunt transferre. 20 ipsi tradiderunt libros et nos audent accusare, ut peius committant scelus quam commiserunt et ante, qui possent causam librorum excusare de timore, quia Petrus Christum negauit, dum terreretur de morte, modo quo pacto excusabunt factum altare contra altare 25 et pace Christi conscissa spem reponunt in homine? quod persecutio non fecit, ipsi fecerunt in pace. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. COMMODIANVS INSTRVCTIONES

86 Praefatio nostra viam erranti demonstrat Respectumque bonum, cum venerit saeculi meta, Aetemum fieri, quod discredunt inscia corda. Ego similiter erravi tempore multo p. 3 — 1 5 . Der psalm wird durch den refrain (ypopsalma) »omnes qui« etc. in Strophen geteilt, die mit den buchstaben des alphabets von A — V beginnen, dann folgt ein nachgesang. Hier ist als probe Strophe 1 und 2 abgedruckt, vgl. E B E R T ' 2 5 0 f. W . MEYER Anfang U. Ursprung d. lat. u. griech. rythm. Dichtung (Abh. d. Münch. Akad. I kl. X V I I Bd. I I Abt. p. 284 ff. 3 5 1 7 et add. Petschenig 25 ponunt cod. corr. Petschenig. C O M M O D I A N V S bedeutet, was seine zeit angeht, ein noch nicht definitiv gelöstes problem: man schwankt von c. 250 (Ebert) bis c. 470 (Brewer). V g l . SCHANZ Gesch. d. röm. Litt. I I I 1 * s. 4 2 7 f f . E B E R T 2 88 ff. HARNACK Chronologie I I 433 ff. BREWER Kommodian v. Gaza 1906. Ueber seine metrik W. MEYER Anfang u. Urspr. 288 ff. Eine meisterhafte ausgabe lieferte DOMBART im Corp. scr. eccl. lat. X V . Die sehr schlechte Überlieferung der Instructiones beruht auf dem codex

42

COMMODIANVS

[36

5 Fana prosequendo parentibus insciis ipsis; Abstuli me tándem inde legendo de lege. Testifico dominum: doleo pro civica turba, Inscia quod pergit periens déos quaerere vanos; Ob ea perdoctus ignaros instruo verum.

37 In lege praecepit dominus caeli, terrae marisque: Nolite, inquit, adorare déos inanes De manibus vestris factos ex ligno vel auro, Indignado mea ne vos disperdat ob ista. 5 Gens ante, Moysi rudis, sine lege morata Nesciensque deum, defunctos reges orabant, Ad quorum effigies faciebant idola vana. Translatis Iudaeis dominus de térra Aegypti Inposuit legem postmodum et ista praecepit, 10 Omnipotenti sibi soli deservire, non illis. De resurrectione quoque docetur in ipsa Et spe fortunata rursum in aevo vivendi, Idola si vana relinquantur ñeque colantur.

38 Cum deus omnipotens exornasset mundi naturam, Visitan voluit terram ab angelis istam; Legitima cuius spreverunt illi dimissi; Tanta fuit forma feminarum, quae flecteret illos. 5 Vt coinquinati non possunt cáelo redire, Rebelles ex illo contra deum verba misere. Altissimus inde sententiam misit in illis; De semine quorum Gigantes nati feruntur. Ab ipsis in térra artis prolatae fuere, 10 Et tingere lanas docuerunt et quaeque geruntur, Mortales et illi mortuos simulacro ponebant. Omnipotens autem, quod essent de semine pravo, Non censuit illos recipi defunctos e morte. Vnde modo vagi subvertunt corpora multa; 15 Máxime quos hodie colitis et déos oratis. C s. xi und B s. xvn. Ihren titel geben die gedichte durch acrosticha an. 36 = I 1 6 abstulit C B 37 = I 2 3 8 = I 3 10 quaecunque C B

40

INSTRVCTIONES I

I. 2 . 3. 5.

13.

35

43

39 Iuppiter hie natus in insula Creta Saturno V t fuit adultus, patrem de regno privavit, Proinde nobilium uxores sororesque delusit. Praeterea sceptra fecerat faber illi Pyracmon. 5 Initio caelum, terram deus et mare fecit; Terribilis autem iste medio tempore natus Ex antro processit iuvenis furtimque nutritus. Respice querellas ! Alter est deus, non Iovis ille.

40 Invictus de petra natus si deus habetur, Nunc ergo reticeo; vos de istis date priorem! Vicit petra deum, quaerendus est petrae creator. Insuper et furem adhuc depingitis esse, 5 Cum, si deus esset, utique non furto vivebat. Terrenus utique fuit et monstruosa natura, Vertebatque boves alienos semper in antris, Sicut et Cacus Vulcani filius ille.

41 Adam protoplastus ut dei praecepta vitaret, Belias servator fuit de invidia plasmae. Contulisset nobis seu boni seu mali quod egit Dux nativitatis; morimur itemque per ilium, 5 Ex divino ipse ut recedens exsul factus a verbo. Finitis sex milibus annis inmortales erimus. Gustato pomi ligno mors intravit in orbem: Hoc ligno mortis quaeramus vitae futurae. In ligno pendit vita ferens poma, praecepta : 10 Rapite nunc (vobis) vitalia poma credentes. L e x a ligno data est homini primitivo timenda, Mors unde provenit neglecta lege primordi: Nunc extende manum et sume de ligno vitali. Optima lex domini sequens de ligno processit; 15 Perdita lex prima; gustat, unde licet illi, Qui deos adorat vetitos, mala gaudia vitae. 3 9 = I S 4 0 = I 13 4 1 = I 35 'de ligno vitae et mortis'. I protoplaustus C protolapsus B 2 servatur C B 5 'recedens' tilgt Domb. 'ipse' ist Adam, 'divinum' das paradies 8 'futurae' ergänze 'lignum' Domb. 10 (vobis) add. Domb. (inde) Hanssen

COMMODIANVS

44

[41

Respuite gustum; sufficiet scire quod esset. Si vivere vultis, reddite vos legi secundae, Templorum culturam, daemonum fana vitate. 20 Vertite vos Christo, et eritis deo sodales. Xancta dei lex est, quae mortuos vivere dicit. Ymnum sibi soli dominus proferre praecepit, Zabolicam legem omnes omnino vitate.

42

5

10

15

20

Dixit Esaias : hie homo, qui commovet orbem Et reges totidem, sub quo fiet terra deserta. Audite, quoniam propheta de ilio praedixit; Nil ego conposite dixi, sed (de) lege legendo. Tum scilicet mundus finitur, cum ille parebit Et tres imperantes ipse devicerit orbe. Cum fuerit autem Nero de inferno levatus, Helias veniet prius signare dilectos, Res qu(i)a sub fine regit t et artatio tota. In Septem annis tremebit undique terra : Sed medium tempus Helias, medium Nero tenebit. Tunc Babylon meretrix (erit) incinefacta favilla ; Inde ad Hierusalem perget, victorque Latinus Tunc dicet: Ego sum Christus, quem semper oratis. Et quidem conlaudant ilium primitivi decepti, Multa signa facit quoniam eius pseudopropheta. Praesertim, ut credant illi, loquetur imago ; Omnipotens tribuit, ut (spiri)talis eradat. Recapitulantes scripturas ex eo Iudaei Exclamant pariter ad excelsum sese deceptos.

43 Desidet (populus) absconsus ultimus sanctus, Et quidem ignotus a nobis ubi moretur. Per novem tribuum (cum) agant et dimidiam ipsi, Omissae duae tribum haec sunt et dimidia nobis. 17 esset vgl. Instr. I 34, 18. I I 1 ( = n. 43), 16 Murat. fragm. 66 f. 19 cultura C B | fata C B 4 2 = I 41 1 Is. 14, 16 4