1905 Rus Devrimi ve Sultan Abdülhamid [2 ed.] 9786051553511

Citation preview

1905 Rus DEVRiMi VE SULTAN ABDÜLHAMiD

Hasi p Sayg1h

~ ÔTÜKEN

YAYIN NU: 1 1 47 KÜLT Ü R SERi S i : 65 1 1 . Bas1m: 20 1 6 2. BASIM

T.C. KÜ LT Ü R ve TURi ZM BAKANLI G I SERT i F iKA NUMARASI 1 6267

ISBN 978-605- 1 55-35 1 - 1

ÕTÜKEN NE�RÍYAT A.�.® i stiklâl Cad. Ankara Han 65/3 3443 3 Beyoglu- Í stanbul Tel: (02 1 2) 25 1 03 50. (02 1 2) 293 88 7 1 - Faks: (02 1 2) 25 1 00 1 2 i ntemet: www. otuken.com. tr E-posta: [email protected] •

Kapak Tasanm1: Zafer Y1lmaz Dizgi-Tertip: Ótüken Kapak Bask1s1: Yeditepe Ofset Bask1: Yaylac1k Matbaas1 (02 1 2) 6 1 2 58 60 M altepe Mah. Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 1 2/197-203 Topkap1-Zeytinburnu Cilt: Yedigün Mücellithanesi i stanbul-Nisan 20 1 7

HAsiP SAYGILI; 1 960 yilmda Gaziantep'te dogdu. Kara Harp Okulu ( 1 982) , Kara Harp Akademisi ( 1 992) ve Quetta Command and Staff College'dan (2000) mezun oldu. Subay olarak çe�itli k1ta ve karargâh hizmetleri yamnda Pakistan Kara ve Hava Ata�eli­ gi (2002-2004) , Kara Harp Akademisi Sm1f Ba�hocahg1 (20052008) , Kosova Türk Temsil Heyeti Ba�kanhg1 (2009-20 1 0) ve Stratejik Ara�nrmalar Enstitüsü Müdürlügü (20 1 0-20 1 3) gõrev­ lerinde bulundu . 20 1 2 yilmda " 1 905 Rus Devrimi'nin Osmanlz Devleti'ne Etkileri" konulu teziyle i stanbul Ü niversitesinde doktorasm1 tamamlad1. 20 1 5'te doçent oldu. Halen Fatih Sultan Mehmet Vak1f Ü niver­ sitesi'nde tam zamanh õgretim üyesi olarak gõrev yapmaktadir. Evli ve üç çocuk babas1d1r.

lçiNDEKiLER Te�ekkür . 11 Klsaltmalar . 12 Giri� 15 1 . 1 905 Devrimine Giden Yolda Osmanlz Gozüyle Çarlzk Rusya's1 25 1 . 1 . Jõntürk Muhalefeti Gõzüyle Çarhk Rejimi ve . . . . . ... . ... . . . 27 1 905 Rus Devrimi 1 .2. Azerbaycan'da Türkçülere Gõre Rus Devrimi . . . . .. 43 1 .3. Sultan Abdülhamid'in Denge Stratejisi 46 1 . 3 . 1 . Sansür ve "Muzir" Yaymlann Giri�i Meselesi . . .............. 47 1 . 3.2. ·�nar�istlere" Kar�1 i �birligi . . . 55 i yi Geçinme Politikas1 . . . . . . . . . .. . . . . 58 1 . 3 . 3 . Rus Çan ile . . .. .. . . .. . . . . 62 1 .4. Devrim K1v1lc1m1: Arahk 1904 . . . 2. Rus Devrimine Giden Yolda 1904-1905 Rus- ]apon Sava�z ve . .. .. . . .. . . . . . . . . . 67 Osmanlz Devletindeki Yanszmalan .. . . . . . . 2. 1 Sultan Abdülhamid'in Kriz Yõnetimi . . . . . . . . . . . . .. . . . . 67 2 . 1 . 1 . Japon Ordusuna Pertev Pa�a'nm Gõzlemci Olu�u . . . . . . . . . 7 4 2. 1 .2 . Rus Ordusuna Gõzlemci ve KIZ1!ay Heyeti Gõnderme Giri!limi ... . . . . . . . . ... . . . . ... . . . . . . . . . .. 76 2. 1 .3 . Osmanh Kamuoyunda Rus-Japon Sava!?I . . . . . . . . 78 ... . . . . . . 96 3. 1 905- 1 907 Rus Devrimi 3. 1 . Kanh Pazar . . . 96 . . 100 3 . 1 . 1 . Jõntürk Muhalefetinin i lk Tepkileri 3 . 1 .2. Sultan Abdülhamid'in Kanh Pazar'a Tepkisi 101 3.2. Çar'm Amcas1 Grandük Sergey'in Õ ldürülmesi 1 03 . . .. . 1 06 3.3. Grevlerin Yaygmla!imas1 . . . .. . .. . 1 07 3.4. Õ grenci Hareketleri .. 3 . 5 . Devrim Sürecinde Kafkaslarm Durumu ... . 1 08 3.6. Zemstovo Meclislerinin Milll Medis Talebi . . . .. . 1 12 3.7. Kõylü i syanlar1 ve Devrim 1 16 3.8. "Sovyet"lerin Ortaya Ç1k1!?1 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 22 3.9. 1 9 Agustos 1 905 Bulygin Dumas1 . . 1 25 3. 10. Çar'm 1 7 Ekim 1905 Ferman1 1 29 1 32 3. 1 1 . Devrimin Zirvesi " Õ zgürlük Günleri" ve Sonras1 . . 3 . 1 2. Birinci Duma'nm Açilmas1 137 3 . 1 3 . "Zurnanm Sesi Uzaktan Yah�i Gelir " 140 3 . 1 4. i kinci Duma ve "3 Haziran 1 907 Darbesi" 144 3 . 1 5 . Rus Devrimi'nde Ordu ve Asker . . . . 1 50 3 . 1 5. 1 . Osmanh Diplomatik Raporlarmda Rus Ordusu . 1 53 . . . . . 1 55 4. Potemkin isyam ve Sultan Abdülhamid . 1 55 4. 1 Donanma'da i syan ..................... ................ ...................................... ...................

...............................................................................

...........

......................................................................................................

...............

.... .............. . ...............

.. ..

.. ..

.

.... . . . ...

.. ........

.........

...................... ............

........ ...... ................. ........

.

. . .. ......

.

.

.. .....

...

. . . ...... . . ...

..

.... ..

...................

.

.

.

.

..

.

.

.

. . . ...

...

. .

..

...

.

.. ..

...

... .

..

.

.

.

.

...

.

..

.

...

..

. .. . .

. ......... ..

............. ......

... .

..

. .

..

. .. .

..

...

. . . ........ ......... . . . . .. . . . ... ... .......

.......................................................... ..... .......... ..

............... ............

...............

.... ...........................

.

........ ................. ...

...

....

........... . . . .

..........

..... .........

.... .....................

... . . . . . . .

....

... ...

.... .............................................. . ..

..... . ................................

.. ...........

..................................................

..

.. . ...... ............ . ...... .........

..... ..

..

..... . . . . ... ......

....... . . . .

.

...... . . .

.................................... ...................... .......

4.2. Potemkin i syam'nm i stanbul'da Yankilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 62 4.3. Sultan Abdülhamid'in Karan ve Rusya ile Kriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 69 4.4. Jõntürk Muhalefeti Gõzüyle Potemkin ve Abdülhamid . . . . . . . . 1 76 4 . 5 . Potemkin i syan1'mn Sonuçlan . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 82 5 . Rus Devrimi'nin Yaratt1g1 Diger Sorunlar ve Geli�meler Kar�mnda Sultan A bdülhamid . . . . . . . . . . . 1 87 5 . 1 . Kafkaslarda Ermeni-Müslüman Çat1�mas1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 87 5 . 1 . l. Ermeni-Müslüman Çau�masmm Sorumlulan . . . . . . . . . . . . 1 92 5 . 1 .2. Kafkasya Müslümanlannm Maddi Yard1m Talepleri . . . . 1 9 5 5 . 1 .3 . A . Cevdet ve H . Ali Beylerin Kafkas Müslümanlarma i li�kin Gõrü�leri 197 5 . 2 . Osmanh Uyruklannm Rusya'dan Tahliyesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 5.3. Rusya Uyrugu Müslümanlann Haklarmm Korunmas1 ve Türkiye'ye Gõçü . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 5 .4. Hudut Güvenlik Tedbirlerinin Artmlmas1 ve Ermeniler. . . . . . . 207 5 . 5 . Osmanh ve Rusya'nm Birbirine Saldm Endi�eleri . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3 5 . 6 . Yahudi Pogromlar1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 7 5 . 7. Osmanh Devleti ile Rusya Arasmda Anar�ist ve i htilâlcilerin Takibi Projesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 1 5 . 8 . Rus Devrimi Sürecinde ''.Anadolu Kiyamlar1" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 5 . 8 . 1 . Erzurum i syam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 5 . 8 .2. Kastamonu Vukuau . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 5 . 8 . 3 . Diger Vilayetlerde Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 5 . 8 .4. Anadolu Klyamlan ve Diger Olaylar1 Degerlendirme .. 233 5.9. Rusya'dan Diger Etkilenmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1 5.9. 1 . jõntürk Muhalefetine Motivasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 5.9.2. Rusya'dan Muhacir Türk Aydmlann Etkileri . . . . . . . . . . . . . . . 243 Sonuç 246 Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 .. . . ..... ................... ...... ..................... ......

. . .

......................................................................... .........................

EKLER Anar�istlerin i adesine i li�kin 1 4 Mart 1 904 Tarihinde Petersburg'da i mzalanan Gizli Protokol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Ek-2 "Anar�ist ve Sosyalist ve Emsali E�has1 $erire'nin Memalik-i $ahaneye Duhüllerinin Men'i" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Ek-3 Çar'm 17 Ekim 1 905 Ferman1 "Hatt-1 Hümayun i lan-1 Resmi" 278 Ek-4 " Rusya i nkilâb-1 Kebiri" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Ek-5 20 $ubat 1 907 Tarihli Osmanh Askeri Ata�e Raporu . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Ek-6 20 Mart 1 906 Tarihli Gence'den " i slam Karde�lerimize Mektup" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 1 Ek-7 " Kastamonu Vukuau" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Resimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Ek-1

inanm1§l1k ve adanm1§l1g1nr egitimciligi ile birle§tiren sevgili k1z1m Sümeyye Esra'ya...

"Abdul Hamed has fallen upon evil days. Russia's disasters in Manchuria and her internai disturbances are filling his heart with apprehension. For he realises that Czardom will be compelled by popular sentiment to seek raparation in the Balkans in Asia Minor for the injury sustained by its prestige in the Far East... The sound of the waves of popular revolt now sweeping over the Muscovite empire re-echo through the length and breadth of Padishah's domininos-nowhere more loudly nor more ominously than around the walls of his palace of Yildiz Kiosque, at Constantinople." "Curzon and Sultan",

Star, 22 May1s 1 905, s. 4.

TE�EKKUR Bu çah�mam a�ag1da bir k1smmm adlanm anabildigim de­ gerli insanlann destek ve yard1m1yla sonuçlanabilmi�tir. Kendi­ lerini her zaman iyilikle anacag1m. Õncelikle akademik camiadan rehberlik, te�vik, ele�tiri ve destekleri için Prof. Dr. Mahir Aydm, Prof. Dr. Yavuz Akpmar ile

Doç. Dr. Gültekin Yild1z'a �ükranlanm1 sunmahy1m. Sahalarmm otoriteleri olan sayg1deger hocalanmm katkilan olmasayd1 bu yaym gün yüzüne ç1kamayacakt1 . Dõnemin konuya ili�kin Frans1zca diplomatik yaz1�malanm, yogun mesaisine ragmen okuyarak yorumlayan ve daha õnem­ lisi devrin diplomatik evrakmda anlamakta zorland1g1m husus­ lan çõzmemde, müracaatlanm1 her zaman anlay1�la kar�ilayan 2002-2004 y1llannda maiyetinde çah�makla kendisinden çok �ey õgrendigim "Hürmetli Büyükelçim" H. Kemal Gür'e �ükranlar1m1 ifade ederim. Aynca degerli vakitlerini ay1rarak bu eserde kulland1g1m Frans1zca, Almanca ve Rusça metinleri çeviren Ali Çakan, Dogan

Üstünt� ve Emin Ata Celal Kâzzmof ile bu çal1�mamm okuyucuya ula�masm1 mümkün kilan Õtüken Ne�riyat ve editõrü Kadir Yzl­ maz'a te�ekkürlerimi sunanm. Hasip Sayg1h

KISALTMALAR A.MKT.MHM Ag B BEO bkz. BOA e

Ca çev DH.MKT. ed Ey H haz HR.HM$. i SO i . HR. i .HUS. Ke Ks L

M Mar May MF.MKT. N Ni R Ra s

s sy $ $u Te Tem T� vol yay

Sadaret Evrak-1 Mektubi Kalemi Mühimme Odas1 Agustos Receb Bâb-1  li Evrak Odas1 Bak1mz Ba�bakanhk Osmanh Ar�ivi Cemâziyelâhir Cümadeh1lâ Çeviren Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Editõr Eylül Haziran Haz1rlayan Hariciye Nezareti Hukuk Mü�avirligi i sti�are Odas1 i radeler-Hariciye i rade-i Hususiye Kâm1n-1 evvel Kâm1n -1 sani $evval Muharrem Mart Mayis Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Ramazan Nisan Rebiülâhir Rebiülevvel Sayfa Say1 Safer $aban $ubat Te�rin-i evvel Temmuz Te�rin-i sani Volume Yaymlayan

Y.A.HUS. Y.EE.KP. Y.PRK.ASK. Y.PRK.B$K. Y.PRK.E$A. Y.PRK.HR. Y.PRK.OMZ. Y. PRK.TKM. z

Za ZB

Yild1z Sadaret Hususi Maruzat EvrakI YIid1z Esas Evrak1 Sadrazam Kâmil Pa�a Evrakma Ek Yild1z Parekende Evrak1 Askeri Maruzat Yild1z Parekende Evrak1 Mabeyn Ba�kitabeti Yild1z Parekende Evrak1 Elçilik, $ehbenderlik ve Ata�emiliterlik Y1ld1z Parekende Evrak1 Hariciye Nezareti Maruzau Yild1z Parekende Evrak1 Orman, Maadin ve Ziraat Nezareti Maruzau Y1ld1z Parekende Evrak1 Tahrirat-1 Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimligi Zilhicce Zilkade Zabtiye Nezareti

GiRi�

1 905 Rus Devrimi, 1 9 1 7 Bol�evik devriminin "kostüm­ lü provasi" olarak gõrülmü�tür. Birçok akademisyene gore 1 9 1 7 Ekim Devrimi'ni anlamak için, 1 905 olaylannm ir­ delenmesi gerekir. 1 9 1 7 Ekim Devrimi 'nin gõlgesinde kal­ masma ragmen, 1 905 i lk Rus Devrimi'nin d1�anya etkileri daha fazia gõrülmü�tür. Otokrasiye son verilmesi ve ana­ yasal hükümet talepleri 1 905 Devrimi'nin temalandir. Bu temalarm sosyal kar�1hklarmm bulundugu i ran, Osman­ h i mparatorlugu, Çin hatta Hindistan'da devrimin yank1 bulmas1 ilginçtir. Günümüzde Osmanh i mparatorlugu'nun son dõnemi­ ne ili�kin ilgi ve ara�urmalar artmasma ragmen 1 905 yilm­ da Rusya'da meydana gelen olaylarm Sultan Abdülhamid Türkiye'sindeki sosyal, kültürel, siyasl çerçevede etki ve yans1malarma ili�kin yeterli seviyede çah�ma yapilmad1g1 gõzlenmektedir. Yapilan çah�malarm uluslararas1 ve ulu­ sal õlçekte smirh bir say1da kald1g1 dikkati çekmektedir. Konuya dair ülkemizde tespit edebildigimiz iki yük­ sek lisans tezi haz1rlanm1�ur. Bunlardan ilki Esra Ata­ h'nm " 1 905 Rus Devrimi ile 1 908 Jõn Türk Devrimi'nin Kar�Ila�urmah i ncelenmesi", digeri Murat Ya�ar'm "The Russian Revolution of 1 905 in the Ottoman Empire" adh çah�mas1dir. Bu tezlerin ilkinde birinci el kaynaklar kulla­ mlmaks1zm 1 905 Rus Devrimi ve 1 908 Jõntürk Devrimi incelenmi�, tezin yakla�1k dõrtte birini olu�turan son bõ-

16

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

lümde yazar her iki devrimi kar�ila�t1rm1�t1r. Bu bõlümde, her iki ülkenin geleneksel yõnetim yapilan, modernle�me karakteristikleri ve sosyo-ekonomik yapllarm dõnü�üm süreçleri kar�1la�tmld1ktan soma muhalif siyasi hareket­ ler mukayese edilmi�tir. Her iki devrimin olu�um ve õr­ gütlenme nitelikleri de k1saca degerlendirilmi�tir. i ngilizce haz1rlanm1� olan diger tez ise, Ba�bakanhk Osmanh ar�iv belgeleri ve dõnemin Jõntürk yaym organla­ nm da incelemi�, sadece ikinci el kaynaklarla yetinmemi�­ tir. Uluslararas1 alanda konuya dair yaz1lanlar okunmu� ve teze yansmlm1�t1r. Eserde konuya ili�kin tarihi altyap1 d1�mda, Jõntürk yaym organlanndaki 1 905 Rus Devrimi'ne ili�kin haber ve yorumlar ile devlet yaz1�malannda olayla­ nn yans1mas1 incelenmi�tir. Tez çerçevesinde bu bõlüm­ ler d1�mda kalan siyasi, sosyal, askeri etki ve esinlemeler çah�ma haricinde tutulmu�tur. Yazarm õzenli ve i�lek dili konuya ilgi duyanlarm bu çah�madan faydalanma imkân­ lanm aruracak niteliktedir. Konuyu dogrudan ele almasa dahi konumuzla yakm­ dan ilgili bir çah�ma ise, Aykut Kansu'nun Amerika Bir­ le�ik Devletleri'nde yapt1g1 doktora tezine dayah 1 908 Devrimi adh kitab1d1r. Kansu Osmanh ülkesinde meydana gelen olaylann a�ag1dan yukanya bir taban hareketi oldu­ gu iddiasmdad1r. Ü lkemiz d1�mda konuya dair yaymlanm1� ilk eser, gõrebildigimiz kadanyla lvar Spector'm eseridir. Bu çah�mada ilk Rus Devrimi'nin Osmanh Devleti d1�mda i ran, Çin ve Hindistan'daki etkileri degerlendirilmi�tir. Konuya ili�kin Rus kaynaklarmm da kullamld1g1 çah�manm sadece belli bir k1sm1 1 905 Devrimi'nin Türkiye'ye etkilerine aynlm1�t1r. Konu hakkmda bir diger ça11�ma, 1 996 yllmda Chica­ Ü go niversitesi'nde Nader Sohrabi tarafmdan yapllm1� ve henüz yaymlanmam1� doktora tezidir. Sohrabi 1 905 Rus,

1 905 R us DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

17

1 906 i ran ve 1 908 Jõntürk devrimlerini kar�Ila�tlran ça­ h�masmda, her üç hareketin mü�terek tarafi olarak ana­ yasalc1hklanm gõrmektedir. Sõz konusu devrimleri tarihi süreç içerisinde sosyal, siyasí:, ekonomik ve kültürel biri­ kimlerle inceleyen yazar, inceledigi devrimlerin birbiriy­ le etkile�imlerine ili�kin degerlendirme yapmamaktadir. Daha ilginci yazar, 1 908 Jõntürk hareketini kitlesel taban1 olmayan yukandan a�ag1ya bir devrim olarak ele almakta­ dir. Ancak yazarm 1 99 5 y1hnda yaymlad1g1 "Tarihselle�­ mi� Devrimler: Osmanh i mparatorlugu, i ran ve Rusya'da 1 905- 1 908" adh hacimli makalesinde, Jõntürk Devrimi ile 1 905 Rus Devrimi'ni mukayeseye yarayacak ar�iv belgele­ ri dâhil epey materyal kullamlm1�tir. Sovyet resmi gõrü�üne gõre 1 905 Rus Devrimi, bütün Asya'y1, bu çerçevede Osmanh ülkesini de kesin bir �e­ kilde etkilemi�tir. Rus Devrimi'nin õnemli ki�iliklerinden Troçki, 1 908 y1h sonunda "Türk Devrimi ve Proleteryanm Gõrevleri" 1 adh yaz1da 1 908 Jõntürk Devrimi'ni "Rus Dev­ rimi'nin uyandirdigi en son yanki" olarak ifade etmi�tir.2 Sovyet Rusya'nm kurucu lideri Lenin ise, 1 9 13 yilmda yaymland1g1 ''.Asya'nm Uyam�1" adh makalesinde3, ilk Rus Devrimi'nin, dünya kapitalizminin bask1lanyla beraber sonunda Asya'y1 canlandird1gm1, yüzlerce milyon ezilmi� kitlenin insan haklan ve demokrasi için mücadele için harekete geçmesini saglad1gm1 ileri sürerken, "Rusya'da 1 905 hareketini müteakip demokratik devrim bütün Asya'ya, Türkiye, iran ve Çin'e yayilmi�tir." iddiasmda bulunmu�tur. 20. yüzyII ba�mdaki Asya'daki siyasí: hareketleri 1 905 Rus Devrimi'nden esinlenmi� hareketler olarak gõren Bol�ePravda, no 2, 30 Arahk 1 905. Leon Troçki, Balkan Sava�lar1, (çev. T. Güney) . i stanbul 1 995, s. 7. 3 V. I. Lenin, "The Awakening ofAsia", (M. I. Archive, Editor) , 7 May 1 9 1 3, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/archive/ lenin/works/1 9 1 3/ may/07bs.htm, 1 2 Kas1m 201 1 .

2

18

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

vik lider, bu geli�meleri, yaz1sma ba�hk olarak seçtigi gibi "Asya'mn Uyam�i" olarak degerlendirmi�tir. Lenin'e gõre, l 905'te ba�layan dünya tarihinin yeni safhasmm sembolü, Avrupa ileri i�çi sm1fmm iktidar mücadelesi ile "Asya'nm Uyam�z" dir. Devrimci liderin çe�itli vesilelerle 1 908- 1 9 1 7 aras1 dõnemde aym baglamda birçok beyanatl, Türkçeye de çevrilmi�tir. Sovyet bilim insanlan, kurucu liderlerinin paradigmas1 paralelinde 1 905 Devrimi'nin Osmanh i mparatorlugu'na etkilerini inceleyen çe�itli çah�malar yapm1�lardir. Sovyet tarihçisi A. M. Pankratova tarafmdan 1 905 Devrimi'ne ili�kin Rusça orijinali 1 940 yil m da yazilan bir monogra­ fide: Rus Devrimi'nin etkisiyle Avrupa proletaryasmm sm1f mücadelesinin �ekli ve yontemi degi�mi�tir. Rus Devrimi, halk kitlelerine güce dayalz politik ve organizasyon tecrübesi sagla­ dz. 1 905 Devrimi oncesinde Bati Avrupa i�çi szmfmm, genel grev hakkmda hemen hemen hiçbir tecrübesi yoktu. Bu grevler politik kitle grevlerine de donü�emiyordu. Rus Devrimi'nin b�arzlz sonuç vermesinin etkisiyle, bir dizi ülkede genel grev­ ler, proletaryanm politik silah1 haline geldi. �eklinde abaruh degerlendirmeler yap1hrken 4 , diger taraf­ tan: 1 905 Rus Devrimi, Asya'daki bütün bag1ms1zlzk hareket­ lerini de etkiledi. Lenin'e gore 'Rus Devrimi bütün Asya'yz harekete geçirmi�tir. Türkiye, iran ve Çin 'deki devrimleri, 1 905 Devrimi'nin arkada milyonlarca insam harekete geçiren bir etki bzraktigmz ispat etmektedir. '

A. M. Pankratowa, Die Erste Russische Revolution von 1905 bis 1907, Ber­ lin, Dietz Verlag Berlin 1 953, s. 247.

1 905 Rus DEvRiMi vE SULTAN AeoüLHAMio

•

19

Hammadde, ürünler için pazar ve yatmm alam olarak emperyalizmin somürge ve yan somürge haline getirdigi Dogu ülkelerinin vatand�larmda kendiliginden bir isyan çzkmasi­ na sebep oldu. 1 905- 1 907 yzllan arasmdaki Rus Devrimi'nin etkisiyle Asya Halklan 'ndaki politik uyam�, kitlesel uyam�a donü�tü. Çarlzk Rusya'smzn baskisi altzndaki i�çi ve koylü­ nün mücadelesi, bu halklann milli ve sosyal bagimszzlzgznz kazanma mücadele azmini artirdi . . . Rus Devrimi'nin büyük rol oynadigz diger bir olay ise, 1 908 Türk Devrimi 'nin hazzrlanmaszndadzr. 5 denilmektedir. Pankratova'nm eseri, 1905 Devrimi'ne dair Sovyet resmi gõrü�ünün derli toplu ifade edildigi bir kaynak hüviyetindedir. Türkçeye çevrilen konu ile ilgili bir diger kaynak eser, Sovyet Ermenisi bilim adam1 Yuriy A�atoviç Petrosyan'm Sovyet Gozüyle ]ontürkler adh eseridir. i �aret ettigimiz her iki çah�mada, konumuzla ilgili Sovyet resmi gõrü�ü he­ men hemen aym kaynaklar kullamlarak i�lenmi� ve aym sonuçlara ula�Ilm1�ur. Yukanda i�aret ettigimiz Pankratova'nm eserinden son­ ra, H. M. Tsovikyan'm 1945 y1lmda yaymlanan "19 0 5 Rus Devrimi'nin Türkiye'deki devrim hareketlerine etkisi" ile A. M. Valuyskiy 'in 1 9 56 yilmda yaymlad1g1 "1905-1907 Rus Devrimi s1rasmda Küçük Asya'da Halk Ayaklanmalan i le i lgili Yeni Ar�iv Belgeleri" ve 1 9 58 yilmda yaymlanan "Moskova Ar�ivi Belgelerine Gõre Jõntürk Hareketi Õn­ cesinde Dogu Anadolu'da Ayaklanmalar" adh makaleleri, H. Zafer Kars'm 1 908 Devriminin Halk Dinamigi adh çah�­ masmda Türkçeye aktanlarak, kitaba ek olarak yaymlan­ m1�ur. 1926- 1 977 aras1 yanm yüzyilhk sürede, yine Sov­ yet resrni kurumlarmca ve çogu KIZll Ar�iv belgelerinden A. M. Pankratowa,

a.g.e.,

s. 247-248.

20

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

de faydalam larak haz1rlanm1� incelemeler de mevcuttur. 6 Sõz konusu bu çah�malarda ilgili Sovyet tezlerine uyum­ suz bir nüans gõze çarpmamaktad1r. Bütün bu akademik çal1�malann, dõnemin ideolojik kurgusunu desteklemeye yõnelik çabalar oldugu izlenimi edinilmi�tir. Ancak bütün bu ürünlerin içerik ve sonuçlannm, çah�mam1zm olu�tu­ rulmas1 için kayda deger katk1 saglad1g1 kabul edilmelidir. Sovyet tarih yazmhgmm T ürkiye'de 1 905 Devrimi'nin etkilerin e ili�kin abarnh iddialarma kar�1, Türk tarih yaz1C1hgmda bõylesi bir konu ba�hgmm dahi mevcut olmay1�1, dikkat çekicidir. Osmanh i mparatorlugu'nun son yanm asnm yeni rejimin bak1� aç1s1yla aç1klayan ve yorumlayan Yusuf Hikmet Bayur'un, Türk Tarih Kurumu'nca çe�itli baskilan yap1lan 1 0 ciltlik Türk inkilabi Tarihi'nde konuya ili�kin bir ima dahi yoktur. Kezâ aym kurum tarafmdan ne�redilen Enver Ziya Karal'm, Osmanli Tarihi serisinin inceledigimiz dõneminin ele almd1g1 cildinde de, konuya ili�kin suskunluk dikkat çekicidir. Yine konuya dair ciddi eserler veren Akdes Nimet Kurat, çe�itli resmi kurumlar tarafmdan muhtelif baskilan yapilan B�langicmdan 1 9 1 7'ye Kadar Rusya Tarihi'nde, " 1 905 ihtilâlinin diger memleketlerde tesiri" alt ba�hg1 ile 6

1 926, Pavloviç, " 1 905 Devrimi ve �ark"; 1 93 1 , KIZll Aq>iv, "Türk Dev­ rimi"; 1934, G. Safarov, " 1 905 Sonras1 Dogu Devrimlerinin Tarihsel Õ zelliklerine Dair"; 1 955, A. F. Miller, "Türkiye'de 1 908 Burjuva l htilâli"; 1 955, 1. M. Reisner, " 1 905- 1 907 Rus lhtilâli ve Asya'mn Uya­ m�1"; 1 956, A. F. Miller, "Jõntürk Devrimi"; 1 965, jeltyakov ve Pet­ rosyan, "Türk Tarihçilerinin Çal1�malannda jõntürk Hareketi"; 1 965, A. H. Heyfeç, ·�sya'mn Uyan1�1 ve Bol�evikler"; 1 9 7 1 , V. 1. �pilkova, "jõntürk lhtilâlinden Õ nce Dogu Anadolu'da Hükümet Kar�1t1 Protes­ tolar"; 1 972, H. Aliyev, " 1 9 . Yüzy1l Sonlari-20. Yüzy1I Ba�lar1 Türkiye Burjuva Devrimi Hareketlerinin Tarihi"; 1 975, A. H. Heyfeç, " 1 905 Devrimi ve Dogu"; 1 975, E. i . Çapkeviç, "jõntürk Devrimi ve Bol�evik­ ler"; 1 9 76, A. S. Çernetsov ve V. N. Gudeva, " 1 905- 1 907 Rusya Devri­ mi'nin Türkiye, iran ve Çin'e Etkileri"; 1 977, V. I. �pilkova, " 1 905 Rus l htilâli'nin Türkiye'de Etkisi ve Ülkede Devrimci Ortamm Dogu�u".

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AaoüLHAM!o

•

21

yaymlanan k1sa paragraft a konuya ili�ki n sadece bir cümle yazmakla yetinir. Çal1�mam1zla ilgili birincil kaynaklardan Osmanh ar�iv belgeleri, Sultan Abdülhamid'in olaylar1 �ahsen dikkatle takip ettigini ortaya koymu�tur. Bu belgelerden i rade-i seniyy eler, Sadaret Evrak1 ile Yild1z Evrak1'ndan Sadaret Hususi Maruzat Evrak1 ve Elçilik, �ehbenderlik ve Ata�emiliterlik evrakmdan õzellikle faydalanma imkâm bulunmu�tur. Bu belgeler, Osmanh ricalinin Rusya'da meydana gelen olaylara bak1�m1, birinci elden saptama imkâm sunmu�tur. Belgelerin okunmas1 Sultan Abdülhamid'in olaylarla ilgili tepkisinin ve ald1g1 bir k1sm1 sonuçsuz kalan tedbirlerin, nasil bir ruh b ali içinde dogdugunu da izah etmi�tir. 1 905 Rus Devrimi'nin Osmanh matbuatmdaki yank1larma, ülkedeki yogun sansür nedeniyle basmda yeterince rastlamlmaz. Bir kaynagm ifadesiyle: Rusya'da ihtilâl çikmca, Sultan Abdülhamid II'in san­ sürü büsbütün �iddetlendi. 'ihtilâl', (Me�rutiyet) sozlerinin kullamlmasi zaten yasak oldugundan, istanbul gazetelerinde, Rusya'daki olaylar hakkmda hemen hemen hiçbir �ey yaz1lm1yordu. Mamafih Rus ihtilâli ve Çarligm zaafa ugramasi hak­ kmdaki haberlerin, MlSlr ve Paris'te çikan Türkçe gazeteler ve yabanci 'postalar ' vas1tas1yle gizlice Türkiye'ye sokuldu­ gundan, olup bitenler hakkmda etrafh bilgi edinilmekte idi. 7 Bu çerçevede hükümetin kontrol ettigi basmda, hemen hemen hiçbir bilgi ve degerlendirme yapilamad1gmdan, bu çah�mada muhalif Jõntürk basmmdan Abdullah Cev­ det'in i çtihad, Ahmed R1za'mn 8 �ü ra-y1 Ü mmet, SabahadAkdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1 9 90, s. 1 33 . "Modem Türkiye'nin entelektüel v e siyasi yarattcilarmdan birisi olan, ebu'l-ahrar (hürriyetçilerin babas1) s1fath . . . i ttihad ve Terakki lide-

22

•

1 905 Rus DevRiMi ve SULTAN AaoüLHAMio

din Bey grubunun Terakki dergilerinden yogun bir �ekilde faydalamlm1�ur. Aynca Çarhk Azerbaycan'mda Hüseyinzade Ali Bey,9 Ahmet Agayev, 1 0 Ali Merdan Bey, 1 1 Mehmedaga �ahtahth gibi aydmlar tarafmdan yaymlanan, �arki Rus, 1 2 i r�ad, Füri . . . " (M. �ükrü Hanioglu, ''.Ahmed R1za Beyi Neden Hattrlam1yoruz?", Sabah, 26 �ubat 20 1 2.) 9 Türkçü Hüseyinzade için 1 908 ytlmda garpç1 Abdullah Cevdet'in Õlümsüz Hayatlar serisinden M1str'da kaleme ald1g1 "Hekim, Edib Ali Bey Hüseyinzade" adh õvgü yaz1smm Latin harfli metni için bkz. Semiramis Tutkun, "içtihad Mecmuasi" ( 1 - 1 00 say1lar) , lnceleme ve Se­ çilmi� Metinler, Sivas 1 988, s. 497-500. 10 " 1 884 'te Paris'teki egitimini tamamlayarak Azerbaycan 'a dõnen Agaoglu, ba�langiçta �usa ve Bakü'de õgretmenlik gõrevlerinde bulunurken, o dõnem Kafkasya'da çikmakta olan Kavkaz, Ir�, Hayat ve Kaspi gazetelerinde çok sayida makale yay1mlad1. " Hüseyin Sadoglu, ''.Ahmet Agaoglu: Bir Türk­ çünün Trajik Õyküsü", Türk Yurdu, 3 1 (28 1 ) , Ocak 201 1 , s. 84-9 1 . Bir b�ka kaynaga gõre "Agaoglu Ahmet Bey aslen Karabagh'dir. Kendisi ifrat derecede Türkçü olup Bakü'de ir�ad adh bir gazete ç1kart1yor ve Türklügü bütün Rusya'daki Türkler arasmda yaymaga çah�iyor, halki birlige davet ediyordu. Aynt zamanda Bakü'nün en büyük mektebinde hocahk yapiyordu. Uyamk bu Türkçünün hareketi Ruslann hiç de ho�una gitmiyordu. Niha­ yet para ile Ruslar Ahuntlart, yani Müslüman hocalarmt elde ederek Ahmet Bey'in aleyhinde camilerde vaaz ettirmek suretiyle menfi propaganda yapmaga ba�lam1�/ard1. Bir gün hocalar, mahalle halkmi ba�larma toplayarak Agaog­ lu'nun gazete idarehanesini basmi�lar, camlan ta�lamaga ba�lami�lar, kendi­ sini õldürmek için sopa ve ta�la üzer ine hücum etmi�lerdi. Ahmet Bey ida­ rehaneden çikarak kaçmaga ba�lami�. hocalar da halkla beraber arkasmdan ta�. degnek ve masa ftrlattp, yuha çekmi�lerdi. Canmi zor kurtaran Agaoglu, Ruslarm fitnesiyle kendileri için çah�t1gm1 maalesef idrak edemiyen halk tara­ findan bir gün õldürülecegini anlad1g1 için, ailesini ahp Türkiye'ye geçmi�ti." Fahrettin Erdogan, Türk El/erinde Hatiralanm, i stanbul 1 954, s. 32-3 3 . 11 Bkz. ''.Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Gõrkemli Hadimleri", Azer­ baycan Milli Ensiklopediyas1, (yay. 1 . H. Eliyev) , s. 296. 12 1 903 - 1 905 aras1 Tiflis'te Mehmedaga �ahtahth tarafmdan 392 say1 yaymlanm1�, hemen bütün Türk Dünyas1'nda ilgiyle takip edilmi� õnemli gazete. Selçuk Türkytlmaz, "�arki Rus Gazetesi'nin izahh Ma­ kaleler Bibliyografyas1", Türk Dili ve Ar�t1rmalar1 Dergisi (Ocak-Hazi­ ran 201 0) , sy. 1 8, s. 1 23-1 26.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

23

yúzat ve Hayat gibi yaym organlan, sõz konusu dõnemde Abdülhamid istibdadma kar�1 ülke içi tepkileri cesaretle dile getirmi�lerdir. Bunlardan da geni� bir �ekilde faydalamlm1�tir. Dõnemle ilgili hauralarda daha ziyade 1 904- 1 905 Rus­ Japon Sava�1 vurgulan goze çarpmaktadir. Dogrudan Rus Devrimi'ne ili�kin anlaularda Mabeyn Ba�kâtibi Tahsin Pa�a'nm amlan, Sultan Abdülhamid ile ilgili degerlendir­ meleri yõnüyle ilgi çekici bulunmu�tur. Rusya'da 1 905 devrim çalkant1lan ve Rus-Japon Sava�1 ile bunlarm Osmanh Devleti üzerinde etkileri hakkmda yabanc1 basm ar�ivleri, çah�maya kayda deger katk1 sag­ lam1�ur. Õ zellikle i ngiltere'de yaymlanan The Times, The Manchester Guardian ve The Observer gazeteleri ile intemet üzerinden eri�ilebilen dõnemin Avustralya ve Yeni Zelan­ da gazeteleri çah�mam1za aynnular saglam1�ur. Hatta bu verilerin bir k1smmm, mesela Rus Gõnüllü Filosu'nun Bo­ gazlardan geçi�i ile ilgili olanmm, konuya dair literatürde kullamlmam1� oldugu saptanm1�ur. Bu çah�mada 1 905 Devrimi'nin Osmanh ülkesinde­ ki etkileri Sultan Abdülhamid'in istibdad rejimi, muha­ lif Jõntürk hareketi, Sovyet bak1� aç1s1 ve yerli ve yabanc1 uzmanlarm eserleri ile elden geldigince birinci el kaynak­ lara ba�vurularak incelenmi�tir. Çah�mada 1 905 y1lmdan itibaren Türkiye'de meydana gelen ve 23 Temmuz 1 908 tarihinde Sultan Abdülhamid'in anayasay1 tekrar yürürlü­ ge koydugunu aç1klad1g1 " i nk1lâb-1  zí:m"e kadar sürmü� olan politik ve sosyal olaylann üzerinde 1 905 Rus Devri­ mi'nin etkileri, ideolojik kurgulann õtesinde saptanmaya çah�Ilm1�tir.

24

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

1 905 Rus Devrimi etkisi yanmda, Osmanh ülkesinde meydana gelen 1 905- 1 908 aras1 bahse konu siyasi ve sos­ yal olaylann, a�ag1dan yukanya bir hareketin mi parçalan oldugu, yoksa bir grup siyasi aktivistin çe�itli nedenlerle istibdad rejimine yabancila�m1� genç subaylara yapurd1g1, tepeden a�ag1 eylemler mi oldugu ortaya konmaya çah�Il­ m1�ur.

1. 1905 Devrimi'ne Giden Yolda Osmanh

Gõzüyle Çarhk Rusya' s1

Rusya 1 9 . yüzyil ortalarmdan itibaren sanayile�meye ba�lam1�t1r. Bu sanayile�me genellikle, Rusya i mparator­ lugu'nun Avrupa topraklannda yogunla�m1�tl. Ancak bu sanayinin alt yap1s1, teknik teçhizat ve kapasitesi Bati Av­ rupa ve Amerika'daki benzerlerinden çok geri bir durum­ daydi. Ü lkede bulunan bankalar, ba�ta Fransa ve Almanya olmak üzere Avrupa bankalarma tâbi olmu�lardi. Rus sa­ nayine Bati Avrupa sermayesi, õzellikle maden i�letmesi, yak1t, kimya sanayi gibi alanlarda õnemli yatmm yaptl. Yabanc1 yatmmlar 1 890'da 1 00 milyon rubleden, 1 900'de 900 milyon rubleye yükselirken, 1 9 1 4 ydmda Rusya sana­ yinin üçte biri yabancilann eline geçecekti. 1 Aynca sana­ yile�menin sürdürülmesi için yogun d1� borçlanmalar ya­ pdd1. Ba�ta Fransa'ya olmak üzere, 1 903 y1hnda Rusya'mn d1� borcu 3 milyar altm rubleye ç1kt1. Bu borçlarm y1lhk faizi 1 30 milyon rubleye ula�1yordu. Diger taraftan Rusya, nüfusun ezici çogunlugu kõylerJohn M. Thompson, Russia and the Soviet Union: An Historical lntroducti­ on from the Kievan State to the Present, 6th edition, Boulder, CO, Westvi­ ew Press, USA 2008, s. 1 82 .

26

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN ABDÜLHAMID

de ya�ayan bir tanm ülkesiydi. 1 8 6 1 yilmda topraga bagh kõlelik olan serfligin kaldmlmas1, kõylülerin toprak sa­ hiplerine õdemek zorunda olduklan taksitler ve agir ver­ giler nedeniyle kõylü isyanlanna neden oldu. 2 Beklenenin aksine, serfligin lagvmdan sonra tesis edilen kolektif vergi ve cezalandirmay1 esas alan "mir" düzeni3 ki�isel giri�imi te�vik etmediginden, tanmm geli�mesine büyük bir katk1 yapmadi. i �lenebilen ziraat arazilerinin hemen hemen ya­ nsm1 imtiyazh asiller i�letirken, kõylü nüfusun geni� ke­ simi topraks1z veya çok az toprakta çah�mak zorundayd1. Tanm i�letme teknikleri ve verim, Avrupa'ya gõre a�ag1 derecedeydi. Bu durumun bir sonucu olarak i�leyecek toprag1 ol­ mayan kõylüler baz1 endüstri merkezlerine gõçe ba�lad1 ve �ehirlerde fabrikalarda istihdam edilen bir "i�çi szmft" olu�tu. Bunlann say1s1 1 900'lü y1llann ba�larmda epeyce artm1�ti. i �çi kitlesinin say1s1 genel nüfus içinde dü�ük bir oranda olmasma ragmen, bu kitle içinde sosyalist fikir ve ak1mlar giderek yaygmla�maya ba�ladir. 4 Rusya'y1 devrime sürükleyen süreç, toplumdaki derin sosyal ve politik kutupla�manm yogunla�masmdan h1z aldi. Bu çerçevede kõylülerin topraks1zhg1, dõnemsel aç­ hklar, yüksek hastahk oranlan ile erken õlümler, vergi ve kira yükleri ve askerlik hizmeti, fabrika i�çileri ve sanat­ kârlarm çadir ve bannaklarda çok kõtü �artlarda ya�amas1 ve tehlikeli ortamlarda uzun çah�ma �artlan gibi çe�itli faktõrler5 gõzden uzak tutulmamahd1r. Kezban Acar, " 1 905 Rus Devrimi'nin Gene! Bir Degerlendirmesi", Di­ van, 13 (24 (2008/ 1 ) , s. 79-98. James. R. Millar, Encyclopedia of Russian History, Macmillan Reference, USA 2004, s. 948-949. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1 990, s. 1 33 . Ronald Grigor Suny, Russian Revolution, ( 2 ed., Vol . 7) , W. A. Darity Jr., International Encyclopedia of the Social Sciences, New York, Macmil­ lan Reference, USA 2008, s. 303.

1 905 Rus DevRiMi ve SuLTAN AsoüLHAMio

•

27

Çarhk rej iminin ülke karnuoyunun dikkatini d1�ar1 yõ­ nelterek ülke içindeki liberal ve devrimci talepleri teskin etmek maksad1yla açt1g1 Japonya sava�1 da6 ugramlan ye­ nilgi sebebiyle devrimin tetikleyicisi olmu�tur. Ba�ka bir ifade ile bu sava�, 1 905 Devrimi'nin hem nedeni hem de sonucu oldu. 1 . 1 . Jõntürk Muhalefeti Gõzüyle Çarhk Rejimi ve 1 905 Rus Devrimi

Sultan Abdülhamid'in uzla�maz muhalifleri Jõntürk­ ler,7 Rusya'daki devrim sürecini degerlendirirken devri­ min nedenleri ile ilgili kayda deger saptamalar yapm1�­ lardir. Tabii bütün Jõntürklügü temsil eden prototip bir temsilci bulmanm imkâns1zhgma ragmen, muhalif hare­ ket içinde çe�itli hizipleri olu�turan aydmlann devrimin nedenlerine ili�kin gõrü�lerini; Çarhgm halka yabancila�­ mas1, Rusya'nm h1zh sanayile�mesinin yaratt1g1 sorunlar, ülkede toprak meselesinin çõzülememi� olmas1, Çarhgm Ortodoksla�t1rma ve Rusla�tirma politikalan, 1 904- 1 905 Rus-Japon Sava�1, devrimci gruplarm organize faaliyetleri gibi madde ba�hklannda, ifade ettikleri sõylenebilir. 6

David Marshall Lang, A Modern History of Soviet Georgia, Grove Press Inc, New York 1 962, s. 1 46. Sultan Abdülhamid rejimine kar�1 daha ziyade ülke d1�mda ç1kard1k­ lar1 gazetelerle muhalefet eden aydmlara Jõntürk denilmektedir. Ana­ yasanm tekrar yürürlüge konulmas1 ve me�ruti bir rejim kurulmasmm imparatorlugu dagilmaktan kurtaracagma inanm1� olan jõntürklerin genellikle pozitivist olduklar1 kabul edilmektedir. Ahmed R1za Bey, Doktor Abdullah Cevdet, Prens Sabahaddin, Mizanc1 Murad õnde ge­ len Jõntürkler olarak bilinmektedir. Makedonya'daki Üçüncü Ordu'nun orta ve küçük rütbeli subaylarmm giri�imiyle Sultan Abdülhamid'e 23 Temmuz 1 908'de i kinci Me�rutiyet'i ilan ettirmi�lerdir. Yine 1 908- 1 9 1 8 arasmda Osmanh Devleti'nin kaderinde etkili olan i ttihat ve Terakki yõnetimi de Bauh literatürde Jõntürk Hükümeti olarak an1hr.

28

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

Jõntürk muhalefetinin tanmm11? 1?ahsiyeti Abdullah Cevdet, Cenevre'de i çtihad dergisinde yaymlad1g1 "Rusya ve Japonya'ya Dair" 8 adh yaz1smda, Rusya'daki Çar re­ jiminin topluma nasll yabancila1?t1g1 ve nefret edilir hale geldigine dikkat çeker. Bu yaz1 tam da Rus Devrimi'nin dõnüm noktas1 olan, Çar'a hayat 1?artlarmm düzeltilme­ siyle ilgili dilekçe vermek isteyen kalaba11ga ate1? aç1ld1g1 "Kanlz Pazar"m ya1?and1g1 bir ayda yaymlanm11?Ur. Yaz1ya gõre Çar'm erkek çocugu dogmas1 nedeniyle, Rusya'da sadece siradan halka degil subaylara da uygula­ nan kirbaç cezas1 kald1rllm11?Ur: . . . Aksakallz adamlar, bizim elân bazz iptidai mektepleri­ mizde yapzld1g1 gibi, falakaya yatmlarak k1rbaçla darp olu­ nurdu. Bu ceza-yz vah�iyânenin aleyhinde bulunan gazeteciler Sibirya'ya sürülürdü. 'Kont' dedikleri bu cezayz müstelzim [gerektiren] bir kabahatta bulunan bazz askerler, civan gibi dayak yeme hacaletinden [utancmdan] kurtulmak için, idam cezasmz gerektiren bir kabahat i�ler ve bu suretle i�in içinden çzkardz. Abdullah Cevdet, kirbaç cezasmm kaldmlmasmm halkta ürkek bir sevinç dogurdugunu, çünkü bu karan Çar'm "lütuf ve kerem" olarak verdigini sõyler. Oysa, "lütuf olarak verilen bir �ey istirdad olunur [geri almzr] " oldugundan, güvenilirligi yoktur. Esasen istibdad yõnetimlerinde veri­ lenlerin geri almd1g1, çok gõrülmü1?tür. 9 Prens Sabahaddin Bey grubunun Paris'te yaymlad1g1 8

Abdullah Cevdet, "Rusya ve japonya'ya Dair", içtihad, (2), Ocak 1 905, s. 1 0- 1 3 . Abdullah Cevdet b u yarg1sma õrnek olarak, Sultan Abdülhamid'i ve­ riyor: "Bizim Millet Meclisi bir lütf-1 hümayun olarak aç1lm1�t1r. Me�rutiyet idaresi millet tarafindan iktisap edilmemi� oldugundan lütf-1 vâki bir sene bile sürmeden geri al1nd1" Abdullah Cevdet, " Rusya ve Japonya'ya Dair", içtihad, (2) , Ocak 1 905, s. 12.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

29

"Fenn-i Í çtima ve Adem-i Merkeziyet Tarafdaramnm Mürev­ vici Efkân" $ianyla ç1kard1g1 Terakki gazetesinde muhte­ melen Sabahaddin Bey 'in kendi kaleminden ç1km1$ olan "Rus i htilâlinin Mana-y1 içtimaisi" ba$hkh yaz1da, 1 905 Devrimi'nin nedenlerine ili$kin yapllan analizde $Unlar sõyleniyor: 10 Matbuat-z siyasfmizin ljontürk muhalefeti basmmz kas­ dediyor] takdirat-z azfme ile alkz�ladzklan Rus ihtilâli bir tekâmül-i içtimaf neticesi degil, fakat yed-i istibdadla [otok­ rasi eliyle] memlekete kaydmlan smai-i cesimenin [büyük sanayinin] mahsulüdür. Fransa'dan çektikleri milyarlarm bir kzsmzyla hükümet, büyük darüssma'alar [fabrikalar] açtz. Sibirya �imendiferleriyle Aksa-yz $ark [Uzak Dogu] in�aa­ tz için iktiza eden alât ve edavatz da, smai-i milliyi himaye maksadzyla harice sipari� etmemeye karar verdi. Fakat smai-i dahiliye bu kadar külfetli in�aata kifayet edecek kadar müte­ rakki [geli�mi�] olmadzgmdan, ecnebi sermayedaranm firsatz fevt etmemek [firsatz kaçzrmamak] için Rusya dahilinde �ube­ ler, fabrikalar açtzlar. Yazara gõre devlet fabrikalannm yanmda, õzel sektõre ait fabrikalar ve i$yerleri de ortaya ç1km1$tlf. Tabii bunlann kurulu$ harcamalanm da Rus Hükümeti kar$Ilam1$tlf. Bu fabrikalar Rusya'da ihtiyaç sonucu olarak dogmad1gmdan, varhklanm sürdürmeleri ancak hükümetin sipari$leri ile mümkün olabilmi$tir. Fakat bu da yetmediginden, muh­ telif fabrikalann mamüllerini halka sunmak ve d1$ar1mn daha kaliteli ve ucuz mallarma kar$1 rekabet edebilmek maksad1yla, hükümet gümrük duvarlar1m sürekli yükselt­ mi$tir. Bu suretle Çarhk, "zaruretin en alçak kademelerine inen te­ baasmz" her yll sürekli magdur etmi$tir. 1 904- 1 905 Japon 10

"Rus i htilalinin Mana-y1 ictimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 4-5.

30

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

Sava�1'nda Rus üretimi harp araç ve gereçlerinin bir �eye yaramad1g1 da ortaya ç1km1�t1r. Fenahk bununla da sm1rh kalmam1�t1r. Aç1lan fabrikalarda yüzbinlerce i�çi toplan­ m1�, devletin verdigi sipari�ler kesilince bu i�çilerin büyük kesimi, açhgm pençesine dü�ecek duruma gelmi�tir. Hü­ kümet, i�çilerin aç kalmasmdan ziyade, neden olabilecek­ leri karga�adan endi�e etmeye ba1?lam11?tir. Bu karga!?adan kaçmmak için, çogu zaman fabrikalara lüzumsuz sipari!?­ ler verilmi1?tir. Yoktan sebepler yarat1lm11?tir. Büyük sana­ yinin hayatiyetini sürdürmesi için, olaganüstü vas1talara ba�vurulmaktan kaçmilmamI!?tir. Bütçe, borçlar idaresinin faizini kar!?Ilamaya dahi yet­ mediginden, bir istikrazm faizini õdeyebilmek için, yeni bir istikraz imzalanmaktayd1. Bu konuda arac1 olan ban­ kerler komisyonlanm boi boi ald1klan ve bir iflas felake­ ti kar�1smda zarar gõrecekler Frans1z halk1 olacagmdan, istikrazlann imzalanmas1 devam ediyordu. Ancak Rus­ Japon Sava!?I "Fransa'da ahaliden bile, çogunun gozünü açtz. " Bütün bunlar hayat !?artlanm agirla!?tirmaya devam etti. ihtilâlciler, ecnebi müfetti�lerinin nezareti altznda ve ecnebilerle yan yana çalt�makta bulunan Rus amelesini ayak­ landzrmak için, firsatz ganimet addettiler. 11 Diger taraftan büyük fabrikalarda çah1?an kitleler kõy­ lülerden olu!?tugu gibi, bunlarm egitim ve kültür seviye­ leri de o tarihe [ 1 906] kadar ilerleme kaydetmemi�tir. Ba­ udaki Í!?Çi sm1fI ile aralarmda pek büyük fark vard1. 1 86 1 yilmda Rusya'da toprak kõleligi sistemi olan serflik kald1nld1ktan sonra kõylüler artik senyõrün degil 'mir' denilen idarecinin esiri haline gelmi�ti. Mir sisteminde kõylülerin 1?ahsi hukuk ve sorumlulugu yoktu . Kõy halkmdan birisi bir suç i1?lerse, bütün kõy halk1 cezalandmhyordu. Tabii "Rus Í htilalinin Mana-y1 Í ctimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 5.

1905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

31

kendi �ahsi inisiyatifi ile daha fazla çaba gõsterenler için de herhangi bir te�vik yoktu. Esasen bõyle birileri de ç1k­ m1yordu. Yeni düzende topraga bagh kõlelik rejime kal­ dmlm1� olmasma ragmen, 130 milyonluk Rusya'nm 1 1 0 milyonunu ki�isel hak ve sorumlulugu olmayan kõylü kit­ lesi te�kil ediyordu. Bu kitleye mensup kõylü nüfus, �ehre gelip fabrikada çah�maya ba�lad1ktan sonra da, yine aym 'mir'in esiri olmay1 sürdürmekteydi: Kendi kendine dü�ünüp çali�maya imkân bulamamz�, iste­ digini bila-muhakeme kabul etmeye ali�mz� efraddan mürek­ kep bir kuvâ-yz müctemi'a ile [muhakeme etmeksizin kabul etmeye ali�mz� bireylerden olu�an bir sosyal kuvvetle] kuvâ-yz askeriye arasmdaki mü�abehet [benzerlik], herkesin gorebile­ cegi mü�abehetlerdendir. 12 Terakki gazetesinde 1 907 yilmda yaymlanan "Rus Ordusu ve i htilâlciler" adh degerlendirmede, mirlerin askerleri Çarhk rejimine kar�1 nasil k1�kutt1klan da an­ lat1lmaktad1r. Mirler aym zamanda belediye ba�kam da ol­ duklarmdan, imza ile silah altmdaki adamlan vas1tas1yla, neferlere hitaben "tahrirat-z umumiye" dag1tabilmi�lerdir. Bu yaz1�malardan bir "karar" sureti, içerik ve uslup olarak ilgi çekicidir: 13 . . . . biz zabitlere itaat etmemeyi, Duma aleyhine verilecek emirleri dinlememeyi, Sibirya'ya sürgüne, olüme, bogulmaya gonderilen biçareler kafilelerine karakolluk etmemeyi, size emrediyoruz! . . . Eger akraban, karde�lerin, vatand�larm aleyhinde silah çekersen yazzk sana!. . Hiçbir zaman bizim içimize giremiye­ ceksin! Akrabam asla goremeyeceksin! Koyümüzden seni ebe12

a.g.e., s. 5. 13 L. K., "Rus Ordusu ve i htilalciler", Terakki, (20), 1907, s. 3-4.

32

•

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

diyen tard edecegiz! Mevte kadar makhür ve mahkür [olünce­ ye kadar kahredilmi� ve hakarete ugramz�] kalacaksm. Kimse haline aczmayacak, daima bedbaht olacaksm! Nasihatimizi dinle! Bil ki bizim koyümüze mensup bütün silah arkad�larm bu emri aldzlar. . Yazara gõre bu tarz emirnameler, askerlerin yogun ola­ rak bulundugu merkezlerde muazzam bir etki yaratm1�ur. Terakki gazetesinde "Rus i htilâlinin Mana-y1 i çtimaisi" yazanna gõre devrimciler, cahil halk1 ayakland1rmak için mülkiyetin �ah1slarda olmad1g1 ortak ziraatin bütün ülke­ ye geni�letilmesini vaat etmektedir. Mir'in kontrol etme­ digi arazileri yani büyük toprak sahiplerinin arazilerini de mümkün olursa zorla sahiplerinden alarak, kolektif mir sistemine dâhil edeceklerdi. Bõylelikle, bir tanm ülkesi olan Rusya'da ziraatin ilerlemesi imkâns1z hale gelecektir. Ydlarca devam eden devrimci yaymlardan dolay1 Rus kõy­ lüsü, devrimcilerin tasarlad1g1 bõylesi bir ihtilâlin lüzu­ muna tam bir samimiyetle inanm1�lard1: "ihtilal muvaffak olmazsa, istibdad her taraft kana gark edecek ti 1 4 Õ nemli Jõntürk muhalif simalarmdan Ahmed R1za Bey 'in yaymlad1g1 �fira-y1 Ü mmet gazetesinde ç1kan "Rusya i htilâline Dair" adh bir degerlendirmede devrimin nedenleri analiz edilmi�tir. 15 Yaz1 sahibine gõre her top­ lumda iktidar bir veya birkaç sosyal sm1fm elinde bulu­ nur. i ktidan elinde tutan bu sosyal sm1f veya sm1flar ya dogrudan dogruya ülkede hükümet ederler veya ç1karlar1m saglayacak bir �ah1s veya ailenin hükümetine 'ram olup ' ona dayanak olurlar. i ktidarda bulunmayan sm1flar zarara ugrad1klarmdan, imkân buldukça hükümeti kendi ellerine geçirmeye çah�1rlar. Toplumdaki inkdap ve ihtilâllerin ol­ masmm nedeni, "

14 15

.

"Rus i htilalinin Mana-y1 i ctimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 5-7. La, "Rusya i htilaline Dai r " , �ura-y1 Ümmet, (82) , 14 Eylül 1 905, s. 2.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

33

sznzflarm kuvâ-yz hakimeyi istihsal için ettikleri münazaa­ i daimidir. $imdiki Rusya ihtilâlinin esbab-z mühimmesinden [mühim sebeplerinden] birisi de birkaç sznzf z içtimaínin [sos­ yal szmfin] kuvâ-yz hakimeyi [iktidarz] kendi ellerine ge­ çirmek için çali�malarzdzr. Yazann degerlendirmesine gõre Rusya'y1 devrime gõtüren süreci tetikleyen bir diger unsur, ülkeye büyük sanayiyi sokarak �imdiki [ 1 905] sosyal bünyeyi yaratan bürokrasidir. 16 Bürokrasinin Rusya tarihinde en õnemli sakmcas1, devlet cihaz1 ile bu güçlü organizasyonu de­ netleyecek unsurlarm iç içe olu�udur. Makale yazarma gõre, idare ve kontrolün aynlmas1 zaten me�rutiyet de­ mektir. Esasen me�rutiyet yõnetiminin "idare-i me'murine rüçhaniyeti" [bürokrasiye üstünlügü] bu nedenledir. Rusya bürokrasisi, baz1 dõnemlerde yukanda zikredilen handi­ kabm1 a�maya çah�m1�t1r. Çariçe II. Katerina'mn kanunu her �eyin üstüne ç1karma giri�imleri, 1. Nikola'nm bürok­ rasiyi kontrol aluna almak için askerler gõrevlendirmesi, II. Aleksandr'm toprak kõleligi olan serfligi kaldumas1, bu çerçevede say1labilir. Ancak bütün bu giri�imler, iki as1rhk bürokrasiyi ge­ riletemedi . Serfligin kaldmlmas1yla kõylüye çok sm1rh çerçevede hürriyet ve arazi verilmesi dahi, asilzade sm1fi­ nm Çarhk'tan sogumasma hizmet ediyordu. Bürokrasiyi; kendisine emir veren konumundan emir alan konumuna indirecek, "bilcümle ahaliye kuvâ-yz hakimeye i�tirak hukuku [tüm halka iktidara katzlma hakkz] verecek" ve sosyal sm1flar arasmda mücadeleyi me�ru bir platforma koyacak me�ruti yõnetime kar�1 "di�iyle, tzrnagzyla" direniyordu. Boyle bir buhran s1rasmda II. Aleksandr, bir suikast sonucu õldü­ rüldü. Hazulanm1� oldugu ileri sürülen anayasa ilan edi­ lemedi. 16

La: "Rusya i htilaline Dair , $üra-yz Ümmet, (82) , 14 Eylül 1 905, s. 3 . "

34

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

1 8 8 1 yilmda tahta ç1kan yeni çar III. Aleksandr, baudan gelen idare usulün islah1yla ugra�mak istemedi. "Rusya altinCI bir k1tad1r" diyen bu Çar, büsbütün yeni bir politi­ ka takip etmek istedi. Babasmm reformlarmdan vazgeçti. Ruhban ve asiller sm1fma dayanarak, diger sm1f halkm ç1karlanna õnem verilmedi. Bu uygulama, 1 86 1 y1lmda ç1ka­ nlan kanunlarla magdur oldugunu dü�ünen küçük asiller sm1fm1 biraz celbettiyse de, büyük asiller sm1fm1 tatmin etmedi. 17 III. Aleksandr'm "Ortodoksluk, Rusluk, Otokrasi" 1 8 politikalanndan ilk ikisinin, yogun bask1 politikalanyla uygulanmas1yla "Ortodoks Rus olmayan akvam cümleten dil­ gfr edilmi�ti. " 19 Ahmed R1za'nm ifadesiyle "mahkum edilen akvam [Rus hakimiyetinde tutulan milletler] �iddet ve hilm ile [yumu�aklikla] Rusya 'ya rabt edilemedi [baglanamadz] . "2º 11

18

19

20

a.g.e. Osmanh diplomatik belgelerine yans1yan otokrasinin Çar agzmdan ifa­ desi gayet aç1kur: "Tebaam1z üzerindeki �evket-i hükümdarânemiz Cenab-1 Hak tarafindan tevdi olunmu�tur. Ve Rusya imparatorlugu 'nun mukadderat1 hakkmda ancak Cenab-1 Hakka kar�1 mesuluz." (BOA. Y.PRK.E$A. nr. 5067, 1 325 Ca 28) . Sultan Abdülhamid'in resmi salnamelerde geçen "bi'l­ irs ve'l-istihsal" ve "bi'l-irs ve'l-istihkak" tavsifi ile aym me�ruiyet temeli­ ne i�aret etmekte olu�u ilginç olmahdir. Bkz. Salname-i Askeri, i stanbul 1 307; Salname-i Devlet-i Aliyye, i stanbul 1 3 1 0. Çar gibi Abdülhamid de bir bir otokrat idi . " Bkz. Selim Deringil, Íktidarm Sembolleri ve ideoloji II Abdülhamid Donemi (1876-1909), i stanbul 2002, s. 26. La, "Rusya i htilaline Dair", $ílra-y1 Ümmet, (82) , 14 Eylül 1 905, s. 3. Çarhk devrinde dinleri degi�tirilen Müslüman halkla ilgili olarak Zeki Velidi Togan anilarmda " . . . Meleviz'de [Kazan 'da] Çarl1k taraftndan zorla H1ristiyan yapilan bir k1S1m Tatarlar vard1. Bunlar kalben Müslümand1lar. 1905 ink1lâbmm verdigi nisbt hürriyetten istifade ederek aç1kça Müslümanliga donüp, büyük bir cami bina ettirmi�lerdi" bilgisini verir. Zeki Velidi Togan, Hât1ralar-Türkistan ve Diger Müslüman Dogu Türklerinin Milli Varl1k ve Kül­ tür Mücadeleleri, i stanbul 1 969, s. 52. Çarhgm fanatik Ortodoksluk politikasmm Müslüman nüfusta rahat­ s1zhk yaratt1g1 Osmanh diplomatik raporlanna da yans1m1�ur: "Ta­ tarlar pek milliyetperver ve dindar adamlard1r. Rusya ordusunda ve idare-i devlette terakki etmek Ortodoks olmakla mümkündür. [Hirs, �an ve �õhret

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

35

Bu baglamda Abdullah Cevdet'in2 1 ç1kard1g1 içtihad mecmuasmda "Rusya Müslümanlan" ba�hg1 ve Kazan­ h Hac1 Ahmed imzas1yla yaymlanan bir yaz1da, Çar­ hgm Ortodoks olmayan unsurlar üzerinde baskilan resmedilmektedir:22 Rusya Müslümanlarmm her nevi hukuku zâyi olmu�tur ve bir taraftan da olmaktadtr. Rusya Müslümanlarmm umur-t ruhaniyelerinin rüyeti [din hizmetlerinin gõrülmesi] ve evkaf lanmn idaresi için vaktiyle hususi daireler aç1lm1� ve kendile­ rine birçok imtiyaz verilmi�ken, bugün Rusya hükümeti 20. asir medeniyeti hilafmda olarak, günden güne istibdadmt ar­ tirmakta ve hukuk-1 islamiyeyi mahv ve peri�an eylemektedir. Kazanh Hac1 Ahmed'e gõre Rusya Müslümanlan son dõnemde, Çariçe II. Katerina devrinde, 1 787 yilmda Ufa' da açilm1� olan �er'i mahkemeye üye seçme hakkm1 kulla­ namaz olmu�lardir. Yine Kmm Müslümanlan için, yerel gibi nedenlerle Ortodoks olan Müslümanlardan baz1larmdan] Rus­ ya'da 'serbesti-yi din ve mezheb ' ilamndan sonra binlerce Tatar ve Çerkez din-i mübin-i islama donmü�lerdir" BOA. Y.A.HUS. nr. 525-8, 1 326 S 7. Çarhgm Ortodoksla�nrma politikas1 sadece Müslümanlara yõnelik degildi. Seyyah Abdürre�id i brahim, Hristiyanla�tmlan baz1 Mogol kabilelerinin 1 905 Devrimi'nden sonra tekrar Budizm'e dõndüklerine tan1khk etmektedir (i brahim A., 2003b, s. 34) : "Boratlar son vâkitlerde ak1llanm biraz toplam1�lar, Rusya' da hürriyet ilan olur olmaz tekrar Hristi­ yanlik'tan Mecusiyet'e donm�ler. " Abdürre�id ibrahim, Âlem-i islâm ve ]aponya>da islâmiyetin Yayilmas1, (çev. E. Õzalp) , i stanbul 2003, e. II, s. 34. 1 2 Abdullah Cevdet; devrinde ve sonrasmda muhafazakâr çevrelerde dinsiz, hatta din dü�man1, Tann dü�man1 (adüvullah) olarak kabul edilmesine ragmen, Müslüman gruplann sorunlarma yakmdan ilgi gõstermi�tir. i leride gõrecegimiz gibi Kafkasya'da Müslüman-Ermeni çau�malarmda magdur olan Müslümanlar için yard1m kampanyas1 or­ ganize edecek kadar, kolayhkla kategorilendirilmeyecek birisidir. 22 Kazanh Hac1 Ahmed, "Rusya Müslümanlan", içtihad, (4) , Mart 1 905, s. 6-8.

36

•

1 905 Rus DEvRiMI VE SuLTAN AaoüLHAMio

halkm mektep ve medreselerini kontrol edecek mahkeme i�levsiz birakilm1� ve sõz verilmesine ragmen, Kmm Müs­ lüman askerlerinin ayn birlik halinde ve sadece Kmm'da gõrev yapmalan mümkün olmam1�ur. Rusya Müslüman­ larma vaat edilen din hürriyeti de gerçekle�tirilememi�tir. 1 894 y d mdan sonra sadece Rus yüksek mekteplerinden mezun olanlar dini hizmetlere tayin edilir olmu�, daha sonra Orenburg mahkemesi azâlanna dahi Rusça bilme �aru getirilmi�tir. Aynca Müslümanlann kad1 ve müftü seçme haklan kaldmlm1�tlr. Rus Hükümeti, kendi aleti olan cahil kimse­ leri bu makamlara getirmeye ba�lam1�tir. Aynca miras i�­ leri, �er'i mahkemelerden almm1�ur. Yakmda da evlenme ve bo�anma konulan Adliye mahkemelerine verilecektir. Birkaç sene once Akmola vilayeti Küçüktar �ehrine Omsk'tan gelen Müslüman Kazaklara polis zoruyla Hristi­ yanlzgz kabul zorlamasz yapzlmz�tzr. imamlara 'halk arasmda Müslümanlzktan bahsetmeyeceksiniz; nikâh, talak [bo�anma] i�lerine karz�mayacakszmz . . . ' denilmektedir. 23 Daha 1 864 y1lmdan itibaren Müslüman mektep ve medreselerinin idaresi, �er'i mahkemelerden almarak Egi­ tim Bakanhgma baglanmaya ba�lanm1�tlr. Rusça tedrisau kabul etmeyen Müslüman mektepleri kapat1lm1�tir. Koy imamlarzmn dahi Rusça okuyup yazmalarz isteni­ yor. . . Ruslardan istenmezken, Rusça muallim mesarifi Müs­ lümanlardan isteniyor. Müslümanlar muhaceret ediyor. Bir kzsmz makam-z hilafet-i uzmaya dahalet ediyor [yüce hilafet makamma szgzmyor]. Camiler domuzlara ahzr yapzlzyor. Di­ ger unsurlara gore Müslümanlardan daha fazla vergi alzmyor. 23

Kazanh Hac1 Ahmed, " Rusya Müslümanlan", Íçtihad, (4) , Mart 1 905, s. 7.

1905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

37

Müslümanlara tecavüzleri hükümet te�vik ediyor. Hükümet destekli Mecusiler, Müslümanlarm can ve irzlarma tecavüz ediyorlar . . . 24 Hac1 Ahmed'in yazd1klannm benzerleri; dõnemin õnemli i slamc1 aktivistlerinden Sibiryah Tatar seyyah Ab­ dürre�id i brahim Efendi'nin hatualannda ayrmtilanyla anlatilmaktadu. Çar'm siyasi �iddet yõntemleriyle yürü­ tülen bu politikas1 "bir vesile zuhur eder etmez tecemmü eden o kuvâ-yi muhalife [toplanan muhalif güçler] hemen meydana çzkip, ne kadar mühim oldugunu dünyaya gosterdi. " Muhalif unsurlarm bu kadar güçlü olmasmm bir nedeni de, son zamanlarda Rusya'nm sanat ve ticaretçe ilerlemesidir. Ya­ zarm fikrince Rusya'y1 idare edenler, memleketin bütün zinde potansiyelini iktisadi i�lere yõnelterek siyasi talep­ lerden, ihtilâllerden masun kalmay1 dü�ünüyorlard1 . Ab­ dürre�id ibrahim Efendi iktisadi geli�menin siyasetin en büyük amillerinden oldugunun unutuldugu fikrindeydi.25 �íira-y1 Ü mmet'te La rümuzuyla yaymlanan bir yaz1da da benzeri gõrü�ler dile getirilmi�ti: istihsalât tezyid edildi. istihsalâtm tezyidi, mübadelenin çogalmasi, liman ve iskelelerin kesb-i faaliyet eylemelerini icab ettirdi. Rusya'da evvelleri pek az bulunan bir simf aha­ li, istihsalât ve mübadelenin alet-i zirhi, ameie tehaddüs etti [ortaya çikti]. Umumiyetle ameie simft, smai amelesi, koylüye yani arazi amelisine nazaran birçok cihetlerden farklidir. Araziye mer­ but [topraga bagli] olmayip seyyardir. Ve anasir-i muhtelife­ den mürekkep mecmualarla [çe�itli unsurlardan olu�an top­ luluklar halinde] y�ar. Bu iki halin tabii neticesi olarak da 24 25

Kazanh Hac1 Ahmed, a.g.m s. 7-8. Abdürre�id i brahim, Âlem-i Íslâm ve ]aponya>da Íslâmiyetin Yayilmas1, (çev. E. Õzalp) , e. 1, i stanbul 2003 . ..

38

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

daha açikgoz, daha ziyade vukuat-1 âlemden haberdar, daha ziyade terakkiperverdir. Bunlarda dini taassup, âdetperestlik, muhafazakârlik azdir. Arazi sahibi olmayi�, proleter. . . ve binaenaleyh i�siz kald1g1 gibi açliga mahkumiyeti, sanayi i�inin toprak i�ine nisbeten daha nâ-pâk [kirli] ve agir olu�u. ameleyi cemiyet-i haziradan müteneffir eder füçileri mevcut toplumdan nefret ettirirJ. Bu ve bu gibi birçok sebeplerden dolay1, sanayi ame­ lesi halini islah, hayatm1 temin edecegi vaat olunan her nevi efkâr-1 cedideye [yeni dü�üncelere] daha çok kulak verir. Makaleye gõre Rusya'da son dõnemde ya�anan dõnü�ümlere ragmen ülkede, sosyal yap1da bir husus degi�me­ den kalm1�t1r. O da iktidara sahip olan Çarhk ile asiller sm1fI ve ruhban arasmdaki derin ve gizli nefrettir. Asiller ve ruhban her an hükümete katilmaya ugra�m1�lardir. Yeni usul-i idare, Çarlzg1 dogrudan besleyen, siyanet eden [koruyan] avam1 ikiye aymp birisini -sanayi amelesini- aç1k­ tan açiga Çarl1k dü�mam etti. jkincisini bile -arazi amelesini­ Çarlzk'tan teneffür eyledi [nefret ettirdi]. Bu cihetle muha­ lifln tarafi gittikçe kuvvetlendi. i�te �imdiki ihtilâl, bu kuvvetine güvenen muhaliflnin ecnebi taarruzlarzyla zayifiayan Çarlzk'tan kuvâ-y1 hâkimeyi istihsal [iktidarz almak] için ettikleri hücumlardir. Bu hücumlarda bu ana kadar adem-i muvaffakiyetleri [ba�arzli olmayi�larz] Rus halkmm en büyük ekseriyetini te�kil eden koylü avamm, arazi amelesinin henüz tamamen vazih bir vaziyet almayi�mdandir. 26 Yine Ahmed R1za Bey'in �fira-y1 Ü mmet gazetesinde yaymlanan "Muharebe ve i htilâl" adh makalede, Rusya'y1 devrime sürükleyen sosyal ve ekonomik � artl ar hülâsa edilir: 26

La, " Rusya i htilaline Dair", $üra-yt Ümmet, (82) , 14 Eylül 1 905, s. 4.

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AaoüLHAMio

•

39

Rusya'da zulümden, istibdaddan, su-i idareden [kotü yo­ netimden] koylülerin hali de elimdi. 1 5-20 milyon koylü ai­ lesi arasmda, ancak üçte biri mai�et-i fakiranelerini bulmak için yan aç, yan çtplak �ehirlerde dol�tyor. Bir diger makalemizde aç olarak, koylerde, �ehirlerde ser­ seri dola�an bu Rusyalzlan, Port Artur 'un onünde yerinden kopup da açtk sahillerde seyrederek bir küçük ate�fe�ân [ate� saçan] olan maymlara, torpidolara benzetmi�tik. 'Í�te bu ate�fe�ânlar ' erbab-t ihtilâlin (devrimcilerin) araytp bulama­ dzgz alât ve edâvat-z tahribiyedir. 2 7 Kahire'de yaymlanan etkili Jõntürk yaymlanndan Türk gazetesinin "Rusya'ya Bakarsak Neler Gõrürüz? " ba�hkh yaz1s1, Bakü'de yaymlanan Hayat gazetesinde "Rusya �u­ ra-y1 Ü mmeti" üst ba�hg1 ile aynen almt1lanm1�t1r. 2 8 Bu yaz1da 1 905 Devrimi'ne dogru Rusya sosyal bünyesi için çizilen tablo karamsard1r: �ahzs itibanyla birçok küçüklükler, zilletler, generaller, amiraller, birbirinden kof, birbirinden berbad nazzrlar . . . Na­ zzrlar ise gâh bir u�ak, gâh bir cellad. . . Boyle manzarada letafetten, ulviyetten eser yok . . Abdullah Cevdet'in Kahire'de ç1kard1g1 i çtihad gazete­ sinde 1 908 y1h ba�mda yaymlanan "Rusya i nkilab-1 Kebi­ ri" ba�hkh "Yeni Türklere" ithaf edilmi� yaz1smda, Hasan Sabri Ayvazof29 yurtd1�mdaki Abdülhamid muhaliflerinin 27

29

"Muharebe ve i htilal", $ílra-)'1 Ümmet, (72), 6 Nisan 1 905, s. 1 -2. "Rusya �ura-y1 Ümmeti", Hayat, (1 1 8) , 1 Haziran 1 906, s. 4. Tanmm1� Kmmh aydm ve siyaset adam1. 1 878'de Kmm'da dogdu. 1 905'te Genç Tatarlar Hareketi'ne katdd1. Kmm'da yaymlanan Vatan Hadimi ve Tercüman gazeteleri ile Bakü'de ç1kan Füyfizat ve Kahire'de yaymlanan içtihad mecmualarmda yazdar yazd1. 1 9 1 4- 1 9 1 7 dõnemin­ de Tercüman'm ba�yazarhgm1 yapu. Sovyet hakimiyeti õncesi Kmm Milli Medis e�ba�kanhgma seçildi. 1 938'deki büyük tasfiyede kur�una

40

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

Rusya'daki geli�meleri nasil gõrdüklerini ortaya koymaktadir. Ayvazof Jõntürkleri eylemsizliklerinden dolay1 agir bir �ekilde ele�tirirken, ilk Rus Devrimi'nin olu�umuna ili�kin �unlan yazmaktayd1: Vaktâ ki 1 904 senesi ibtidasi, faponya Rusya'ya ilân-i harp etti. Muharebenin ba�lamasiyla dahilde inkilap, ihtilâl alâmetleri ba� gostermeye b�ladi. Rusya'nm her tarafmda her �ehrinde muntazam cemiyetler, mükemmel komiteler, te�­ kilatlar bulundugu anla�ildi. ibtida iktisadí, sonra siyasí me­ seleler üzerine terk-i hizmetler umumi tatiller [grevler] edildi. Bir aya karib [yakm] bir zaman Rusya, adeta bir mezarista­ na donmü�tür. Ne posta, ne telgraf, ne vapur, ne demiryolu i�liyordu. 30 Rusya'da 1 905'e dogru yaygmla�an ve yukanda tasvir edilen huzursuzluk ve karga�amn, Jõntürkleri heyecanlan­ dird1g1, onlarda Sultan Abdülhamid istibdadmm da sonla­ nacag1 ümidini yükselttigi anla�ilmaktadir. Çar ve Padi�ah arasmda paralellikler kurulmu�tur. i çtihad'da yaymlanan ve muhtemelen de Doktor Ab­ dullah Cevdet'in kaleminden ç1km1� olan bir yazida,3 1 Rusya-Türkiye ilintisine deginiyor: Rusya'mn talihi ve istikbali, T ürkiye'nin talih ve istikbaline pek münesabatdârdir. Çar istibdad1, Sultan istibdadma en kavi istinatgâhtir. Rusya istibdadi, yalmz

30

31

dizilerek idam edildi . Zühal Yüksel, " Kmm Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Türkiyat Ar�tlrmalan Dergisi, ( 1 3 ) , Bahar 2003, s. 42 1 -43 5 . Hasan Sabri Ayvazof, "Rusya i nkilab-1 Kebiri", içtihad, 2 (5) , Ocak 1 908, s. 290-294. "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 1 -7.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

41

Türkiye'nin degil, bütün müstebid hükümetlerin hami-i mütehakkimidir [tahakküm edici himayecisidir]. Yazar daha ileri giderek 1 848 yllmda ayaklanan Ma­ carlan, Rus Çan'nm gõnderdigi ordu yard1m1yla Avustur­ ya-Macaristan i mparatorlugu'nun basurd1g1 gibi, Sultan Abdülaziz'in istibdad1 1?iddetlendigi zamanda saraym1, Rusya' dan getirmek istedigi Kazaklarla muhafaza etmek istedigini ve bu durumun tahttan indirilmesine sebep ol­ dugunu ileri sürmü1? ve benzer bir projeyi Sultan Abdül­ hamid'in de zihninden geçirdigini iddia etmi1?tir. . Sultan-z hazzr Abdülhamid-i sâni'nin de 'eger halk aley­ himde bir harekette bulunacak olursa, Rus zzrhlzlanm Be�ik­ t� onünde ve kendilerini [de] Kazaklann kzrbaçlan altmda bulurlar ' dedigi zat, gazi-yi bi-müdâni [benzersiz gazi] Ab­ dülhamid-i sâninin bir hain-i mülk ve millete pek yakz�an bu sozünü, bize hafiyen [gizlice] tekrar etti. Sultan Abdülhamid hakkmda bu agir iddianm ba1?ka bir versiyonu da, Cambridge'te bulunan dõnemin õnemli aydmlanndan Halil Halid Bey tarafmdan ba1?ka bir baglamda nakledilmi1?tir. Halil Halid'e gõre 1 898 yllmda Sultan Avrupa'ya õzel bir temsilci gõndererek "1?ayet giri1?imlerinizden dolay1 halk bana kar1?1 ayaklamrsa, 'dost bir güçten' silahh yard1m talep etmek zorunda kalacag1m" demi1?tir. Buradaki dost bir gücün, Türkiye için en yakm tehdit gõrülen Rusya oldugu yorum gerektirmeyecek kadar aç1kur. Halil Halid bu sõzü, bizzat padi1?ahm õzel temsilcisinden duydugunu ileri sürmektedir. 32 i lginç olan, sonraki bõlümlerde ayrmuh olarak ince­ leyecegimiz gibi, bu iddianm bir simetrigini devrim lideri 32

Halid, Halil, "A Pacifik Revolution in Turkey", The Orient Review, (Vol : l ) , 1, January 1 908, s. 1 9.

42

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Lenin'in ileri sürmü� olmas1dir. Lenin'in iddiasma gõre de Çar, rejimine yõnelen devrimci tehdide kar�1 Sultan Ab­ dülhamid' den askeri yard1m talep etmi�tir.33 Jõntürk mu­ halefetinin ve Lenin'in iddialanmn, kendi muhataplanm motive etmeye yõnelik oldugu anla�ilmaktadir. i çtihad'da yaymlanm1� " Rusya Ahvalinden Bir Nazar" ba�hkh makale l 904'ün son aylanndan beri Rusya'da meydana gelen olaylan sevinçle kar�ilamaktadir:34 Hülâsa-i kelâm, Rusya'da dahilen dort be� aydan beri zu­ hur eden harekât-1 hürriyetcüyâne Türkiye'de vukü bulmu�­ çasma bizi memnun etmektedir. Evvela 1 1 7 milyon ebna-yz nevimiz esaretten kurtulacak, saniyen Abdülhamidlerimiz atilacak bir Çar kucagz bulamayacaklar. Aym makalede 1 5 Temmuz 1 904 tarihinde Sosyal Dev­ rimci [SR, eSeR] terõristler tarafmdan õldürülen, 35 sertlik yanhs1 Í çi�leri Bakam Plehve'nin katlinden memnuniyeti­ ni de dile getirilmi�tir: Rusya'nm zalim Dahiliye Nazm, atiyla arabaszyla, ara­ bacisiyla bir darbe-i sadmede bin parça edilerek bulutlara kan�tmld1g1 kiyamet-nümâ günden beri, Rusya ahrârmm [ozgürlükçülerinin] Rusya hükümeti müstebidleri üzerine fütühâti, ]aponlarm Mançurya'da yine Ruslar üzerine kazan­ digi galibiyetle devam etti. Rusya hükümeti ceza-yi istibdadi­ m dahil ve hariçte çekiyor. 36 Lenin, " 1905 Devrimi Üzerine Kon�ma" (yay. i . Kaplan) , 1 977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID= 1 855, 24 Arahk 20 1 1 . s. 569-573 . "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , $ubat 1 905, s. 1 . Maurren Perrie, "The Russian Revolution" , Revolutions: The Revolution­ ary Tradition in the West, 1 560- 1 99 1 , by D. Parker, London, Routledge, 2000, s. 1 5 1 - 1 68 . " Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) . $ubat 1 905, s. 1 -2.

3 3 V. 1 .

34 35

36

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

43

Jõntürk muhalefeti, Rusya'daki devrim hareketleri ile ilgili isabetli denebilecek tespitler yapm1�, ancak bu de­ gerlendirmeler Rusya ile Osmanh Devleti arasmda, Çar Nikola ile Sultan Abdülhamid, bir k1sm1 zorlama para­ lelliklerin gõlgesinde kalm1�tu. 1 905 Devrimi'ne giden süreçte Rusya'y1 isabetli olarak okuyanlann birisinin de ülkemizde dõnemin i slamo aydmlanndan Mehmet  kif olmas1 da kayda degerdir. 3 7 1 .2. Azerbaycan' da Türkçülere Gõre Rus Devrimi

Azerbaycan'da Ahmet Agayev, Hüseyinzade Ali Bey gibi Türkçüler tarafmdan yaymlanan gazeteler, 1 905 Dev­ rimi ve bu hareketlerin Osmanh ülkesindeki etkilerine dair gõrü�ler yaymlam1�lardu. Bu yaz1larda dogal olarak õlçülü, mümkün oldugunca alttan alan bir dil kullamhr­ ken, Sultan Abdülhamid rejimi ile ilgili degerlendirmeler 37

Âkif, Safahat'm ikinci kitab1 olan 'Süleymaniye Kürsüsünde' Abdürre­ �id i brahim'in agzmdan dõnemin Rusya's1m �õyle tarif etmi�tir:

O zaman Rusya'da hâkimdi yaman bir tazyik . . . Zulmü sevdirmek için var m1 ya bir b�ka tarik? Di4ünen her kafanm mutlak ezilmekti sonu! Medenf Avrupa bilmem, niye gormezdi bunu? Süngü, kur�un gibi kestirme olümlerle olen; Yahud i�kenceler altmda ecelsiz gomülen: Ne soluk var, ne zpk var, ne otur var, ne durak, i ki üç yüz kulaç altmda zeminin, ç1plak, Aç, susuz i�letilen kanlari donm� canlar, Size milyonla desem, fazlas1 yok, eksigi var! Bilmiyorlar ki bu �iddetlerin olmaz hükmü: Goz yzlar once, sonra kamksar olümü. Samyorlar kafa kesmekle, beyin ezmekle, Fikr-i hürriyet olür. Hey gidi ��km hazele! Daha kuvvetleniyor kanla sulanm1� toprak: Ekilen govdelerin hepsi yarin Nk1racak! Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, (yay M. E. Düzdag) , i stanbul 1 987, s. 1 49- 1 50.

.

44

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AaoüLHAMio

de "Sultan Hemit Hezretleri" idaresi ve istibdad uygulama­ lan, çok agir bir tonda ele�tirilmektedir. Bu durumun bir nedeni, Azerbaycan Türk basmmm i stanbul, Anadolu ve M1sir gibi merkezlerde aydmlara da hitap etmesi olmahd1r. Diger neden de, Osmanh ülkesi için yapilan istibdad idaresi ele�tirilerinin, dolayh olarak Rusya'nm otokrat rejimi için geçerli olacag1 dü�üncesi, kabul edilebilir. Bakü'de yaymlanan Hayat gazetesinde,38 Ahmet Aga­ yev [Agaoglu] tarafmdan yaz1lan " Rusya'nm Hal-i Hazm" adh bir degerlendirmede, 39 1 905 Devrimi'nin nedenleri konusunda �unlar yaz1hd1r: Rusya gibi bin senelik koklü bir memleket, niçin bugünkü peri�an hale dü�tü? Birincisi, Rusya'nm cümle bu haletlerine sebep, Rus ile ]apon'un davasz oldu. Rusya gibi azím ve vasi sath-z arza [geni� bir cografyaya] sahip, geni� sahilleri olan bir devletin, bu kadar ko�un [ordu] ve alâtz sarsat-z harbiye ile [harp silah ve teçhizatzyla] ]aponya gibi bir balaca [ufak] bir devletin elinde, zebun ve zelil kalmasz Rusya'nm cümle dertlerini ve yaralarzm açtz. Rusya'nm ]aponya ile davasz ber­ kadím bin yzldan beri kaim, zahiren büyük azím �ahlz [dallz] ve budaklz, lakin bâtmen [içinden] çürümü� agaca balta ili�­ mesi gibi oldu. Agaoglu, Çarhk Rusya'smm gõrünü�teki ihti�am1"içinden çürümü� agaç" te�bihi ile anlatmaya devam ederek, i�in d1� büyüklükte olmay1p iç bünyenin kuwet

m

38

39

Hayat gazetesi üzerine yap1lan bir doktora tezinde "Hayat gazetesi Hü­ seyinzâde'nin II. Abdülhamid aleyhtarlig1 ve ittihatç1 yapm dolaymyla kana­ atimizce ']on-Türk Bas1m ' içerisinde degerlendirilmesi gereken bir gazetedir" denilmektedir. Yakup Sevimli , Hayat Gazetesi Üzerine Bir Ar�tirma, iz­ mir 200 1 , s. 1 5. Agayev, Ahmet: "Rusya>nm Hal-i hazm", Hayat, 1 (6) , 1 2 Haziran 1 905, s. 1 -2.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

•

45

ve saglamhgmda oldugunu sõylüyor. Ancak yazara gõre Rusya'nm iç bünyesini "yikip çürüten" kõtü idare ve siyaset uygulamalan olmu�tur. 1 905 yilma kadar Rusya'da idare ve siyaset "bürokrasi denilen usül ve kaide üzre idi." Agaoglu Rusya'da, memur sm1fmm yetersizlik ve yolsuzluklanm aynnt1lanyla izah etmektedir: Hülâsa umur-1 idare ve hükümetin hangi tarafina atf-1 nazar olunduysa, büyük büyük rahneler [gedikler], felaketler nümâyan olundu (lar) [goründüler]. Lakin bu rahneler bu fe­ laketler cümlesi; hürriyetsizlik, azatsizlik, serbestsizlik saye­ sinde perveri� ederdiler [yeti�irlerdi]. Yazara gõre gerçek ilerleme, gerçek mutluluk; ancak i� sahibinin kendi i�ine hakim olmas1 ile olabilir. Oysa i� sahibi olan "Rusya milleti" devlet i�lerine ve hükümete ka­ ulma hakkmdan yoksundu. Bu durum ise çinovnikler'in [memurlann] �ahsi arzu ve tercihlerine geni� bir meydan aç1p, felakete neden oldu. Halk ve devlet, memurlara feda edildi. Ancakjapon Sava�1'nm ç1k1�1yla memurlar zümresi, idaredeki inisiyatifini kaybetti. Aruk "yalan resmi kagitlarla hiç kesi [kimseyi] aldatmak mümkün degildi. " Hayat yazarmm degerlendirmesine gõre, bu ortamda "bir taraftan hürriyet ve azadperestler [liberaller] ve bir taraftan inkilap ve �t1ri� [karga�a] taraftarlan huruç ettiler [ç1kt1lar] . " i �Ier hercü­ merç oldu. Çeyrek yüzyil sonra Türkiye'de, liberal fikirli Serbest Firka'nm kurucularmdan olacak olan Ahmet Aga­ oglu'nun, 1 905'te devrimcileri karga�a ve anar�i manasma gelecek bir kelime ile yan yana anmas1 ilginç olmahdir. Çarhktan memnuniyetsizlik duyan, ancak bunu ifade edemeyen insanlar ve gruplar �ikayetlerin beyana ba�ladilar. " Õ z dilleri, mezhepleri, taifelikleri cihetine [etnik aidiyetleri yüzünden] çinovnikler'in ellerinden tazalluma gelen taifeler, a�ikâre tugyan ettiler. "

46

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Etnik gruplann d1eymda "memurlar sayesinde her bir zulüm ve me§akkate düçâr olan fahle füçiler, ameleler]" baeykaldudilar. Çarhgm kõtü idaresinin himayesiyle büyük arazi sahiple­ rinden yeni yeni zulüm ve baskilar gõren, tanmda çaheyan nüfus da baeykald1rd1. Ahmet Agaoglu yaeyanan soysal çalkanuda, ortamdan faydalanmak isteyen diger unsurlara da dikkat çeker: "Bu umumi peri§anliktan f1rsat1 fevt etmeyip [kaç1rmay1p] istifade etmek fikrine dü§en caniler, kuldurlar [haydutlar], katiller de ozlerini ortaya attzlar. "4º Yazar "hürriyet, azathk, adalet, tanzimat, 1slahat gibi âli fikir ve hissiyat"m "ogurluk [h1r­ s1zhk] , çapul, garet [gasp] , cinayet" gibi uygulamalarla beraber hayata kaneyugm1 sõyleyerek, bir yerde devrimci­ lerin yõntemlerini de üstü kapah olarak ele�tirmektedir. Yaz1smm sonuna dogru Agayev "Rusya gibi bir muazzam kuvvetli ve ahlak-1 hasene ile müzeyyen taife"nin bõyle fela­ ketlerle yok olmayacagm1 "rü§vet-i kelâm" olarak beyan et­ mektedir. Hatta daha ileri giderek, mevcut problemlerin halletmesi gereken makam olarak, Çar Nikola'nm �ahsm1 ieyaret ettigi gõrülüyor: i§te Rusya'nm �imdi tabib-i haziki bizzat hemen impa­ rator-1 âzam ve âlâ hazret Çar Hazretleridir. Müteaddit fer­ mam hümayunlan ile [imparatorluk emirleriyle] Rusya 'mn düçâr oldugu maraz ve dertleri tecrübe ve tetkik edip de, mu­ alecesi [tedavisi] için yollar beyan etmi�tir. 1 .3 . Sultan Abdülhamid'in Denge Stratejisi

Rusya yogun kargaeyahk ve çalkanulara sürüklenirken, Osmanh Devleti'nde Abdülhamid'in tek adam idaresi 3 0 40

Ahmet Agayev: "Rusya'mn Hal-i Hazm", Hayat, 1 (6) , 1 2 Haziran 1 905, s. 2.

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AsoüLHAMiD

•

47

seneye yalda1?1yordu. Hükümdarm kendisi de, sistemi de yorgundu. Çar1 korkutan geli!?meleri dikkatle izleyen Sul­ tan, benzeri geli!?melerin ülkesinde olmamas1 için yogun çaba gõsterecekti. Bu çabalar Rusya'dan gelebilecek et­ kilere kar!?I sansür, "anar�ist", "nihililist", "fesatçi" olarak gõrülen muhalif cereyanlara kar!?I uluslararas1 i!?birligi ve Rus Çar1 ile mümkün oldugunca iyi geçinme olarak gõrü­ lebilir. 1.3. 1. Sansür ve "Muz1r" Yaymlarm Giri$i Meselesi

Sultan Abdülhamid ülkeyi s1k1 bir kontrol altmda tutarken,41 $ahsi yõnetiminin bir õzelligi olarak hiçbir zaman tek bir kaynaga güvenmemi$, aym haberi farkh kaynaklardan da dogrulamak istemi$tir.42 Diger taraftan olagan basit yaz1$malan bürokratik hiyerar$iye uygun ya­ parken, kritik oldugunu dü$ündügü konularda Sadrazam ve ilgili nazm devreden ç1kararak ilgili sefir, vali gibi üst düzey memurla dogrudan haberle$meyi olagan hale getir­ mi$tir.43 Dõnem boyunca Sultan Abdülhamid rejimi, Rus­ ya'daki geli$meleri elde edebildigi bütün vas1talarla takip etmeye çah$ffil$Ur. Olaylann sadece siyasi ve sosyal neden Abdülhamld'in saltanat1 doneminde yurt içinde yap1lan yaymlarm, s1k1 bir denetime tabi tutuldugu, bilinen bir gerçektir. Matbuat Komisyonundan izin almaks1zm, yaym yapmak imkâns1zd1r. Hal boyle olunca, en küçük ele�tiri dozu ta�1yan yaymlarm yap1lmasma izin verilmemi�tir. izin verilen yaymlar da, daha çok 'zülf-i yâre dokunmayan ', ele�tiriden uzak ve hatta 'medh ü sena' ile dolu olanlard1r. Para destegi ile bir ·�artlr basm' olu�turulmaya çalr�tld1g1 için, bu ovgü dolu yaztlar, zamanla daha da artm1�t1r." Mahir Aydm (haz.) , Sultan Abdülhamid'in Hâl Tercümesi, Í stanbul 1 997, s. 1 4. Bürokratik hiyerar�ide resmi gõrevi bulunmayan "V�ington sefiri esbak1 Aristarki Bey Hazretlerinin" Rusya'daki siyasi geli�melerle ilgili 1 Kas1m 1 905 tarihli raporu için bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 496-086, 1 323 L 1 4 . 1 1 Kas1m 1 905 tarihli arizada Sadrazam Ferit Pa�a, Sultan'm b u uygu­ lamas1m üstü kapah ele�tirmektedir. BOA. Y.A.HUS. nr. 495-66, 1 32 1 2 8 Te 1 3 2 1 .

4 1 "II.

41

43

48

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

ve sonuçlanm degil, aym zamanda ekonomik yõnlerini de gõrmeye çah�mi�tir.44 Bu geli�meleri mümkünse, sahip oldugu çok klSlth manivelalarla yõnlendirmeye çaba gõs­ termi�tir. Bu çerçevede dõnem boyunca, politik bir içerik ta�1mamak �aruyla Rusya ile ilgili sadece õnemsiz haberlerin yaymlanmasma izin verilmi�ti. Bu yüzden 1 905 Devrimi ile ilgili hiçbir õnemli olay ülkede basilan yaymlarda yer bulamayacakt1. 45 Abdülhamid muhalefeti, hareketlerini takip için hafi­ yelik te�kilatm1 kurarken, fikirleri kontrol etmek için de sansür te�kilaum meydana getirmi�tir. Hatta istibdad yõnetimi sansür ile õzde�mi�ti.46 Fikir mahsulü oldu­ gu degerlendirilen hemen her �ey, sansür konusu kabul edilmi�tir. Cumhuriyet dõnemi tarihçilerinden Karal yurt içinde matbuat müdürlügü tarafmdan izin verilmeden hiçbir süreli yaymm basilamad1gma dahas1 vatan, hürri­ yet, me�rutiyet, grev, suikast, ihtilâl, anar�i, Girit, Klbns ve Yild1z gibi kelimelerin kullamlmasmm yasakland1gm1 ileri sürmektedir. 47 Bu çerçevede Osmanh basmmda d1� olaylar dahi, ba­ zen baglammdan kopart1hp çarp1tilarak haberle�tirildigi 44

45

46

47

Paris Sefareti Maslahatgüzarhgmdan 1 906 y1h ba�lannda gõnderilen Rusya'daki karga�amn piyasadaki Rus tahvillerinin degerini dü�ürdü­ gü ve bunun Rusya'nm Fransa'ya olan borçlannm õdenmesini nas1l etkileycegine ili�kin kapsamh degerlendirme için bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 498-44, 1 3 2 1 Ke 28. Uygur Kocaba�oglu ve Metin Berge, Bol�evik ihtilali ve Bol�evikler, Anka­ ra 1 994, s. 20. Konu ile farkh gõrü�ler için bkz. Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Doneminde Sansür, i stanbul 2007; Mehmet Ali Beyhan, "II. Abdülha­ mid Dõneminde Hafiyye Te�kilau ve Jurnaller'', Türkler, e. XII, s. 939950; Selim Deringil, iktidann Sembolleri ve ideoloji II Abdülhamid Donemi (1 8 76- 1 909) , (çev. Gül Çagah Güven} , i stanbul 2002, s. 1 9 . Enver Ziya Karal, Osman/1 Tarihi, Birinci Me�rutiyet ve istibdat Devirleri (1 8 76- 1 907) , Ankara 2000, e. VIII, s. 4 1 2-4 1 3 .

1 905 Rus DEVRiMi vE SULTAN AsoüLHAMio

•

49

vâkidir. Mesela 1 903 yllmda Sirp kral ve kraliçesinin sui­ kastle olümleri "koprü üzerinde yildmm çarpmast" ile olmu� �eklinde basma yansmlm1�tlr. 48 Yurtd1�mda yaymlanan ve rejim için "hayirhah" olma­ d1g1 dü�ünülen gazete, mecmua, kartpostal ve kitaplarm yurda sokulmamas1 için "gazetelerle sair ceraid-i memnuanm memalik-i �ahaneye men-i duhulü"ne dair arahks1z emirler veriliyordu. Osmanh ar�iv belgelerinden anla�Ild1gma gõre, Galata Gümrüklerine bagh "Kitap ve Resail [bro�ürler] Memurlugu" gõrev yapmaktayd1. Bu memurluk, saptad1g1 �üpheli yaymlan Maarif Nezareti bünyesindeki "Kitap Muayene Memurlugu"na gondermekteydi.49 Ü lke içindeki basm-yaym, etkin bir kontrol ile ses ç1karamaz hale geti­ rilmeye çah�Ilmaktayd1. Günümüzün bir kaynagmm ifadesiyle basma konan yasaklamalar ve sansür çerçevesinde gazete ve dergile­ rin kapatilmas1, gazetecilere ç1karlar saglanmas1, yabanc1 basmm satm almmas1, yabanc1 ülkelerle haberle�menin engellenmesi gibi tedbirlere ba�vuruluyordu.50 Zihinler­ de mevcut rejime kar�1 tereddüt dogurabilecek her türlü yaymm onlenmesi prensip edinilmi�ti. Bu çerçevede Da­ hiliye Nazirhgmca Beyrut Valiligine gonderilen bir yaz1da, Beyrut'ta ne�redilen el- i kbal gazetesinde me�hur Rus ya­ zan Tolstoy'dan bahsedildiginden ogrenildigi ifade edile­ rek; muharriri merkum [adi geçen yazar, Tolstoy] nihilist ef kâr-t muzirrast ne�r ve telkine sai oldugu cihetle, âsârmm Miller, A. F: "Mladotureçkaya Revolyuçiya", Pfrvaya Russkaya Revolyuçi­ ya 1 905- 1 907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuçionnoe Dvijenie, e. II, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie i storiçeskih Nauk, 1 956, s. 320. 49 BOA. MF.MKT. nr. 7 6 1 -40, 1 3 1 9 Ke 25. 50 H1fz1 Topuz, ikinci Mahmut>tan Holdinglere Türk Basin Tarihi, i stanbul 2003, s. 54. 48

50

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AeoüLHAMio

[zararli nihilist fikirleri yaymaya ve telkine hizmet ettigin­ den eserlerinin] gazetelerde dahi men edilmi� olmasi . . . evvel­ ce vilayet-i celilelerine teblig kilmmasma binaen. . . badema [bundan sonra] muharrir-i merkumun âsârmm, gazete ve sair evrak ve risale dercine meydan verilmemesi . . . 5 1 talep edilmi�tir. Yine aym dõnemde Beyrut Valiligine gõn­ derilen diger talimatlarla da, Semerat-i Fünun adh mec­ muada Tolstoy ' un eserlerinden "birkaç ftkra derc edildigi" bildirilerek, bahse konu yazann !?ahsmdan ve eserinden bahsedilmemesi kesin bir uslupla istenilmi�tir. Oysa Tols­ toy'un nihilistlerle ve nihilistlikle herhangi bir ilintisi yok­ tu52 ve Yild1z'm kâbus olarak gõrdügü karga!?a ve tedhi� yõntemlerini toptan reddettigi için bu yüzden Rusya'da devrim lideri Lenin tarafmdan agir !?ekilde ele�tirilen bir �ahisu.53 Bu arada Osmanh ülkesi d11?mda yaymlanan ve "mu­ zir" sayilan ne!?riyatm, memleket içine sokulmamas1 için 51

52

53

BOA. DH.MKT. nr. 1 054-23, 15 $ubat 1 32 1 . 1 905 y1h $ubat ay1 sonlannda bir Frans1z gazeteciye mülakat veren Tolstoy, kendisinin bir "H1ristiyan Anar�ist" olarak sosyalizme de otok­ rasiye de kar�1 oldugunu beyan etmi�tir. Tamnm1� romanc1, kendisinin Rusya'da otorite destekleyicisi olarak gõsterilmesini �iddetle reddet­ mi�tir. Tolstoy ülkenin 1 20 milyonluk kõylü kitlesinin tek arzusunun, aruk satJ� konusu olmaktan kurtularak toprak sahibi olmak oldugunu, yoksa bütün Rusya'da say1lan çok ufak oranda olan birkaç bin ki�inin çah�ma saatlerinin azalulmas1, çah�ma �artlarmm düzeltilmesi gibi taleplerine çok fazia ilgi gõstermedigini ileri sürmü�tür. Tolstoy'a gõre Rus halk1 bir devrimin rüyalanm gõrmemektedir. Zemski Sobor'un beklenen reformlan yapmayacagma inanan yazar ancak reformlann kaçm1lmaz oldugunu ileri sürmü�tür. Tanmm1� romanc1ya gõre, re­ formlar yd sonundan õnce yap1lacakt1r. "Count Tolstoy on the Situati­ on", The Times, 25 February 1 905, s. 5. Lenin, V. 1., "The Fali of Port Arthur", 14 January 1 905, (çevirimiçi) http://www. marxists.org /archive/lenin/works/1 905/j an/ l 4.htm, 19 Arahk 201 1 . Lenin, 2004.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

51

yetkililer s1k s1k uyanlm1� olmas154 aslmda b u yasaklarm fiiliyatta pek i�lemedigi intibam1 uyandirmaktadir. Bu meyanda, 1 5 Agustos 1 906 tarihinde Dahiliye Nezaretin­ den yazdan bir yaz1da, 55 zararh ne�riyatm õnlenmesi için Bahriye Nezaretinden vapur tahsisi istenilmi� olmas1 ve Rusya, M1sir ve Hindistan'da yaymlanan Türkçe ve Arapça gazetelerle diger yasak yaymlarm "men-i duhül ve inti�an mükerreren teblig kilmdigi halde" adi geçenlerin tedarik ve satI�mm kolayhkla yapdd1gmm belirtilmesi kayda deger­ dir. 56 54

55 56

Mesela 5 Arahk 1 906 tarihinde Dahiliye Nezareti'nce, Hicaz, Yemen, Trablusgarp ve Bingazi Vilayetleri; Maarif, Hariciye, Zabtiye Nezaret­ leri ile, Gümrükler, i stanbul Belediyesi ve Posta Telgraf Gene) Müdür­ lügü'ne yaz1lan bir yaz1da; Frans1zca Matin, Tatarca Millet ve Tercüman-1 Ahval-i Zaman adh iki gazetenin yasakland1g1 bildirilmi!jtir. Dahiliye Ne­ zaretinin emrine gõre bu yaymlann gerekli kontrol saglanarak "hiçbir nüshasmm ithal ve inti�arma meydan verilmemesi, eger daha once gelmi�ler var ise toplattmlarak imha buyrulmas1" talimau verilmi!jtir. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 33, 1 322 Ts 23. Bu yasaga gerekçe olarak Matbuat-1 Dahiliye Müdü­ rü'nün 3 Arahk 1906 tarihli yaz1s1 ile Tatarca iki gazetenin "yasak ve za­ rarli resimler ile hezeyan yayan içerikleri", Frans1zca Matin gazetesinin 20 Kas1m 1 906 tarihli nüshasmda "zararli ve melunca" içerikler bulunmas1 gõsterilmi!jtir. Cebel-i Lübnan Mutasarnfhgma Dahiliye Nezaretinden yaz1lan 4 Arahk 1 906 tarihli bir emirle Lübnan'da Ennasir gazetesinde Rusya'mn halihazir iç durumuna ili!jkin haber yaz1ld1gmm gõrüldügü bildirilmi!jtir. Nezaret emrine gõre "igti��a dair fikarat [yaz1/ar] derc ve ne�r eylemeleri muvafik olmayacag1"na gõre bundan sonra "bu gibi �eyle­ rin ne�rettirilmemesinin" saglanmas1 talimau verilmi�tir. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 33-74, 1 322 Ts 22. Yine Ba�kâtiplikten 3 1 Mart 1 907 tarihinde yazilan bir yaz1yla, "Rusya'nm müteaddit memleketlerinde ne�rolunmakta ve Acemler ve Tatarlar delaletiyle memalik-i �ahane ahalisine dag1t1lmakta bulu­ nan bir tak1m Türkçe gazetelerin mündericat-1 muziralanna binaen {zarar/1 içeriklerinden dolay1] men ü ithali" için padi�ah iradesini teblig etmi�tir. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 56-34, 1 323 Ma 1 7. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 09-54, 1 323 Ra 1 7. Verilen emirlere ragmen bu i�lemlerin Akdeniz Adalar1 [Rodos] vila­ yetinden alman bir yaz1da belirtildigi �ekilde, bu gibi zararh evrakm posta vapurlanyla gelen giden yolcular tarafmdan "adalann her tarafi

52

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Sak1z Mutasarnfhg1'nm vilayete yazd1g1 konu ile ilgili bir yaz1da '�dalar ahalisinin kavrniyet itibanyla" yani Rum olduklan için zararh "�eyleri" getirdiklerini iddias1 da ilgi çekicidir. 57 Bõylelikle i stanbul'un ku�kuland1g1 i�leri ya­ panlarm gayrimüslimler oldugu ifade edilerek, dõnemin her muhalif giri�imini "fesatç1", "anar�ist", "�er'ir" olarak alg1yan paradigmasma uygun davramld1g1 sõylenebilir. Yabanc1 postalar marifetiyle getirilen yaymlar da s1k1 bir �ekilde takip edilmi�tir. Bu baglamda Dahiliye Neza­ retinden 29 Arahk ve 3 1 Arahk 1906 tarihlerinde yazilan iki yaz1yla, 58 ülkeye giri�i padi�ah iradesiyle yasaklanm1� bulunan Bakü'de yaymlanan Türkçe i r�ad gazetesinin, 59 i stanbul'a Rus postas1yla getirildiginin tespit edildigi ya­ zilm1�tlr. 60 2 Ekim 1907 tarihinde Matbuat-1 Dahiliye Müdürlü­ günden yazilan bir yaz1da ise6 1 Erivan'a " Ü mid Kütüp­ hanesi" tarafmdan bas1lan "Birinci Fihrist"te "bir takim

57 58 59

60

61

kay1k yan�masma müsaid bulundugundan [zararlt yaymlar ve patlaym mad­ deler} ithalâtmm meni" denizden "tarassud [gozlem] icra etmek üzere beylik bir vapur"a ihtiyaç gõstermektedir. Denizden gõzlem yapmak üzere ta­ lep edilen vapurun saglanmas1 istenilmi�tir. BOA. DH. MKT. nr. 1 1 0954, 1 323 Ra 1 7. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 09-54, 1 323 Ra 1 7. BOA. DH.MKT. nr. 1 1 3 7- 1 7, 1 322 Ke 1 6. 1 905- 1 907 ydlarmda Bakü'de yaymlanm1�t1r. 1 1 6. say1ya kadar Mü­ dür ve imtiyaz sahibi Ahmet Agayev'dir. Bkz. Emel Erincik, ir1ad Gazetesinin 1 905- 1 906 Y1llanmn Kronolojik Fih risti , i zmir 2009, s. VII. Nezarete gõre bu zararh yaym, i stanbul'a " Valide Ham'nda iranlt tüc­ cardan Haa R1za Kuli Agai Horasani nam �ah1s tarafmdan" getirilmekte ve Rus postasmdan bizzat almmakta ve dag1tdmakta olmasma rag­ men postahane kap1smdaki zab1tanm gõzlem memuru bu zararh gi­ ri!limi rapor etmemi!ltir. Verilen emirle Rus postahanesinden zararh yaymlarm kontrolü için uygun bir memurun tefrik ile yukarida adi geçen iranh tüccar için i�lem yap1lmas1 istenilmi�tir. BOA.DH.MKT. nr. 1 1 3 7- 1 7, 1 322 Ke 1 6. BOA. DH.MKT. nr. 1 207-2 1 , 1 323 Te 1 0.

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AaoüLHAMiD

•

53

memnua ve ceraid-i muzirra esamisi oldugundan" amlan yay1nm ülkeye giri11ine engel olunmas1 istenilmi11tir. 62 Daha ilginci, 24 Kas1m 1 907 tarihinde bu yasaklama ile ilgili Hariciye Nezareti'nce yabanc1 sefaretlere de tebligatta bu­ lunulmas1dir. Sultan Abdülhamid sadece ülke içi yaymlarm sansür ve kontrolu ve yurtd111mda basilan "muzir" ne11riyatm mem­ lekete girmesine kar111 tedbir almakla yetinmemi11tir. Nü­ fuzunu kullanarak kendisi için tehlikeli gõrdügü ne11riyatm mümkünse yasaklanmas1 için giri11imlerde bulunmu11tur. Bu çerçevede tanmm111 i slamo aktivist Sibiryah Tatar sey­ yah Abdürre11id i brahim'in, Petersburg'da ç1kard1g1 Ü lfet gazetesinin kapat1lmas1 için, Rusya hükümeti nezdinde diplomatik giri11imde bulunmu11tur.63 Aynca Ü lfet gaze­ tesinin kimin tarafmdan yaymland1gmm õgrenilmesi için Petersburg'daki sefirine talimat gõndermesidir.64 Yine Ba­ kü'de Türkçüler tarafmdan yaymlanan Hayat gazetesinin yaymmm durdurulmas1 için de Çarhk nezdinde giri11im­ de bulunursa da sonuç almamaz. Fakat Çarhk, Türkçü 62

63 64

"Muz1r" yaymlann ülkeye girmemesi için alman tedbirlere ili�kin di­ ger yazi�malar için bkz. BOA. Y.EE.KP. nr. 29-288 1 , 1 324 R 1 5; BOA. ZB. nr. 2 1 -7, 1 323 Ma 1 8; nr. 22- 1 5, 1 323 T 09; nr. 23- 1 09, 1 323 Ks 26; nr. 590-94, 1 322 H 5; nr. 595-84, 1 323 Ni 8; nr. 389-70, 1 322 Ke 30; nr. 606-76, 1 323 Mar 1 7; nr. 598- 1 23, 1 323 Te 1 5; nr. 386-78, 1 322 H 2 1 ; nr. 589- 1 36, 1 322 Ni 2 1 ; BOA. DH.MKT. nr. 88 1 - 1 7, 1 322 C 5; nr. 1 1 60-20, 1 323 Mart 2 1 ; nr. 2 6 1 2-86, 1 325 N 1 6; nr. 1 207-2 1 , 1 323 Te 1 0; nr. 1 259-39, 1 326 Ca 5; BOA. MF.MKT. nr. 761 -40, 1 3 1 9 Ke 25; nr. 9 1 4-39, 1 3 2 1 �u 1 9 ; nr. 936-24, 1 322 H 27; nr. 989-52, 1 323 Mar 1 7; nr. 1060-33, 1 324 May 22; nr. 1 060-33, 1 324 May 22. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 48-69, 1 323 Za 30. Büyükelçi gazetenin " i brahimof Re�id isminde Rusya tebaasmdan bir �ah1s tarafmdan" ç1kanld1g1m, i brahimof'un i stanbul dâhil daha õnce Asya ve Afrika'daki faaliyetlerine de dikkat çekmi�tir. Sefir gazetenin yasaklanmas1 için Rus Hariciye Nazm Kont Lamsdorf'a da ç1karsa da "�u s1ralar bu misüllü ne�riyatm men ü inti�arm imkân harici oldugu" cevab1m alacakur.

54

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

gazeteyi kendi politikasma aykm gõrdügünden, Iasa bir süre kendisi kapatacakt1r. Hayat gazetesi yerine Bakü'de yine Türkçüler tarafmdan ç1kanlan Füyüzat mecmuas1 ise yay1m finanse eden Azerbaycanh tamnm1� zengin ve ha­ yirsever Zeynel Abidin Tagiyef55 üzerinde �ahsi nüfuzunu kullanan Sultan tarafmdan kapattmlacakt1r. 66 Sultan'm bir ba�ka basm kontrol yõntemi de, d1�anda­ ki gazetecileri satm almas1dir. Bu çerçevede Bakü'de Hazi­ ran l 90S'ten itibaren Türkçüler tarafmdan yaymlanan Ha­ yat gazetesinin i stanbul'da bulunan muhabiri i slamoglu,67 Abdülhamid'in M1sir, Avrupa, Hindistan ve Rusya'da sa­ tm ald1g1 gazetecileri anlatmaktadir. 68 Zararh gõrülen d1� basmm, mümkünse yaymmm dur­ durulmas1 için giri�imlerde bulunan ve anilan yaymlarm ülkeye giri�ine kar�1 yogun tedbirler alan Sultan, ülke içinde de õzellikle gayrimüslim gazetelere kar�1 da ku�­ kuyla hareket etmi�tir. Õ zellikle dõnem boyunca, ülke 65

66

67 68

Azerbaycanh sanayici ve büyük hay1rsever ( 1 838- 1 924) . Büyük serve­ tini ülkesi ve halkmm kültürel ve iktisadi geli�imi için sarfettiginden dolay1 minnetle amlmaktad1r. Yaqub Mahmudov, Azerbaycan Xalq Cüm­ huriyyeti Ensiklopediyas1, e. II, s. 387-3 9 1 . Füyuzaf'm baglanmas1 haqqmda o zaman matbuat sahifalarinda yazrlrr ki: Türkiya Sultanr Ebdülhamidin taxta ç1xmas1nrn 32-ci ildonümünda "Füyu­ zat" mecmuesinin imtiyaz sahibi H.Z. Tag1yev Mehammad Karim Aga 'nrn Azari Türkcasine tercüma etdiyi "Quran "1 altm cildla cildleyerak, Mirza Yusif Talibzada ila Sultan Ebdülhamide hadiyya gondarir. Hokmdar hediyyani alar­ ken ona deyir: "Bir �ey anlamrram. Hac1 Zeynalabdin bay macmuasinda mani hacv eder, sonra da hadiyya yollayrr ". A. Y. Ta/ibzada Türkiyadan Bakiya do­ nür, hamin sozleri Hacrya çatdmr. Hac1 da derhal mecmueni bagladrr. Füyuzat 1 906- 1 907, Bakü 2006, s. VII. As1l adi Mehemmed Vaiz Novruzi'dir. Hayat d1�mda Füyuzat mecmua­ smda da yazm1�ur. Füyüzat 1 906- 1 90 7, s. 1 1 2. Bu çerçevede mesela Sultan Abdülhamid dü�man1 gazete ç1karan Lou­ is Sabuncu'nun zamanla nastl padi�ah meddah1 haline getirildiginin hikâyesi için bkz. Mahir Aydm (haz.) , Sultan A bdülhamid'in Hâl Tercü­ mesi, i stanbul 1 997, s. 1 8-24.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

55

içinde gayrimüslim basmm kontrolünde Musevi basmm üzerinde çok duruldugu anlaeyilmaktad1r. Bu yogunlaeyma­ nm õnemli bir nedeni, ilgili bõlümde inceleyecegimiz gibi, Rusya'daki Yahudi pogromu haberlerinin yaymlanmasmm k1s1tlanmas1 olmueytur. Diger neden de 1 9 Kas1m 1 905 ta­ rihli bir belgede ifade edildigi gibi " i zmir'de neeyrolunan Musevice Alno de Liste gazetesindeki Rusya'daki idare-i meeyrutiyet ilam hakkmda bir f1kra" gõrülmesidir. 69 i nceledigimiz dõnem boyunca sansür ve kontrolün, istibdadm karakteristigi olarak ag1rhgm1 her zaman ko­ rudugu saptanmakla beraber, Rus-Japon Sava�1'nda kimin kazanacagmm belli olmad1g1 safhasmda, k1smi bir geveye­ me gõrülürken,7° Rus hezimetinin netleeymesinden sonra, ag1r bir yogunlaeyma tespit edilmieytir. 1 . 3.2. "Anar$istlere "71 Kar$1 l$birligi

Rusya ve Almanya hükümdarlan, rejim kareyltl faali­ yetlere karey1 ieybirligi çareleri aram1eylar, bu girieyimlerine Sultan Abdülhamid'i de katmak istemieylerdir. Osmanh areyiv belgelerine gõre bu tarz girieyimler, 1 898 y1h gibi er­ ken bir tarihte gündeme gelmiey gõrünüyor. 72 1 905 yilm­ da yine aym taleplerin gündeme gelmesi üzerine Sultan Abdülhamid Sadrazam, Naz1rlar, Serasker, Seyhülislam, Sura-y1 Devlet Reisi, Sadaret Müsteeyan ve Tophane-i  mi­ re Müeyiri'nden olueyan "Meclis-i Mahsusa" kurarak konuyu inceletmieytir. 69

BOA. DH.MKT. nr. 1 027-26, 1 323 L 06. 10 Rusya'daki karga�ahklan haber yapan gazetelerin Memalik-i Osmani­ ye'ye girmelerinde mahzur olmad1gma dair Dahiliye Nezareti talimatI. BOA. DH.MKT. nr. 930- 1 5, 1 322 Za 26. 7 1 Rus Devrimi'nde anar�istlerin rolü için bkz (Avrich, 1 992) . Paul Avrich, Kendi Belgeleriyle Rus Devrimi'nde Anar�istler, (çev. C. Kanat) , i stanbul 1992. 7 2 BOA. Í .HR. nr. 383- 1 32 1 , 1 32 1 M 1 5.

56

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

Yukanda bahsedilen üst düzey Meclis-i Mahsusa'ya gõ­ rü� sunmak üzere Daire-i Hariciye i sti�are Odas1'nm ha­ z1rlad1g1 gõrü�te anar�ist, �u �ekilde tammlamyor:73 Her güna te�kilat-i içtimafyeyi tahrib kasdim tazammun eden ef'âl ve te�ebbüsata anar�istlik itlak olunur [sosyal te�­ kilati tahrip kasti t�iyan her türlü eylemler ve giri�imler anar�istlik sayilzr]. Saltanat-i seniyyenin �ekli idare-i hazira­ smm ve hukuku mukaddes-i hükümdari hazret-i �ehriyarinin hall ve pezir olmas1 maksadiyla ika olunan ef'âl ve te�ebbüsat dahi anar�istliktir. Ef'âl-i mezkürenin mürettip ve müte�eb­ bisleri kendilerine ne nâm verirlerse versinler anar�ist adde­ dilirler. Ceza kanuna konulmas1 dü�ünülen bu maddeye gõre, Sultan'm istibdad idaresini gev�etmesi talebi dahi anar­ �istlik çerçevesinde degerlendirmek mümkün olacakur. Dogal olarak padi�ahm tahttan indirilmesi maksad1yla yapilan giri�imler de anar�istlik sayilacakur. Padi�ah bu madde ile Jõntürk muhalefetinin tamamm1 anar�istler olarak damgalayabilecektir. Sõz konusu dõnemde anar­ �ist kelimesinin neredeyse katil anlamma yakm bir içerik haurlatttg1 dü�ünülürse, Sultan Abdülhamid'in bir ta�la iki ku� vurmak istedigi aç1ktir. i lerideki bõlümlerde gõre­ cegimiz gibi, daha sonraki dõnemde resmi yaz1�malarda muhalefetten bahsedilirken anar�ist benzeri "fesede" ve "müfsid" nitelemeleri yogunla�acakur. 74 Uzun gõrü�me ve yaz1�malardan sonra Petersburg'da 73 74

BOA. i .HR. nr. 383- 1 3 2 1 , 1 3 2 1 M 1 5 . Mahir Aydm, "Sultan II. Abdülhamid Dõneminde Anar�istler ve Anar­ �i Kavram1", 2 1 . Yüzytla Girerken Sultan II. A bdülhamid Diinemini Yeniden Degerlendirmek Sempozyumu, i stanbul 20-2 1 Arahk 1 997, Yaymlanma­ m1� teblig (Teblig metninden faydalanmama izin veren Prof. Dr. Mahir Aydm'a �ükran borçluyum) .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

57

14 Mart 1 904 tarihinde Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya, Osmanh Devleti [ile Bulgaristan] , Danimarka, S1rbistan, i sveç, Norveç ve i sviçre arasmda "Anar�istlerin iadesi ve bunlarm etvar ve harekâtz hakkmda teati-i malumat edilmesi zzmmnda itasz lazzm gelen tedbirleri havi mukavele" imzalanm1�tlr. 75 Bu protokole gõre imzac1 devletlerin her biri, anar�ist­ lerin faaliyetlerini takip etmek için bir polis idare merkezi kuracaktir. Bu polis idare merkezi, diger ülkelerin merkez­ Jerine anar�istlerin e�kâlleri ve sab1kalanm ve mahkúm ise fotografm1 gondereceklerdir. Anar�istin kom�u ülkelere geçi�i ile ilgili aynntilar ilgi­ li devletlere bildirilecektir. Eger bir anar�ist ikamet ettigi bOlgeden aynhr ve nereye gittigi bilinmezse, diger ülke­ lerin polis idare merkezlerine kay1p anar�istin bulunmas1 için bilgi verilecektir. Her polis idare merkezi "anar�istlik mahiyetini haiz terti­ bat-1 fesadiye-i cinaiyeye dair alacag1 bilcümle malumatl" imzao devletlerin merkezlerine geciktirmeden aktara­ caktlr. Diger devlet merkezlerinin sordugu sorulan, idare merkezleri geciktirmeden cevaplayacaklard1r. Protokole konan bir rezerv ile, Rusya'da bulunan ve Osmanh uyrugu olan Ermenilerin ülkeye donü�leri kap­ sam d1�1 birakilm1�tlr. Sultan Abdülhamid'in 1sran ile protokol imzalamrken, Sefir Hüsnü Pa�a konu hakkmda a�ag1daki takriri vermi�tir: 76 i�bu protokol mevad-z münderecesinin [içindeki maddele75

76

Sõz konusu protokolün Türkçe metni EK- 1 'dedir. Uzun müzakerelerden ve yaz1�malardan sonra imzalanan protokolle ilgili diger ayrmular için bkz. BOA. Y.A .HUS. nr. 47 1 - 1 1 4, 1 322 S 1 2; nr. 469-9 1 , 1 322 M 1 6; nr. 477- 1 9, 1 322 C 03; nr. 483-39, 1 320 Ke 30; 466-50, 1 3 1 9 Ks 25; nr. 465-5, 1 32 1 Za 1; BOA. Y. PRK.E$A. nr. 5 1 -65, 1 325 Za 1 2; BOA . i.HUS. nr. 1 04- 1 3 2 1 , 1 3 1 9 Mar 1 7; nr. 1 1 3- 1 3 2 1 , 1 3 1 9 Ks 7. BOA. Y.A.HUS. nr. 469-45, 1 322 M 1 0.

58

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AaoüLHAM!o

rin] Rusya'da bulunan bazi smif Ermeni muhacirinin avdeti­ ne dair Bâbâli ile Rusya hükümeti beyninde mevcud itilafata bir vecihle [dokunmayacaktir]. Osmanh Devleti Büyükelçisinin takriri kabul edilerek, imzalanan protokole de yaztlm1�tir. 77 Protokol imzalan­ d1ktan sonra bile Padi�ah, naz1rlardan bir Meclis-i Mahsu­ sa-i Vükela te�kil ederek, protokolün Ermenilerin ülkeye dõnmemesi rezervinin uygulanmas1 ile ilgili konular üze­ rinde durulmu�tur.7 8 Aynca Ba�kâtipligin 1 0 Nisan 1 904 tarihli yaz1s1 ile Padi�ah'm konu üzerinde hassasiyeti, Petersburg Sefare­ tine vurgulanm1�t1r.79 Petersburg sefiri Hüsnü Pa�a bunun üzerine Rus Hariciye Nazm Kont Lamsdorf ile gõrü�e­ rek, Sultan'm "Ermeni e�kiyasz meyanmda Rusyalz olanlann Rusya'ya avdetlerinin tabii oldugunu, bunlarm iadeleri halinde kabul edilmeleri için, ilgili memurlara emir verilmesi" ricasm1 iletmi�tir. Nazir bu talebe ili�kin ilgililere gereken emirleri verecegini ifade etmi�tir. 80 1.3.3. Rus Çar1 ile /yi Ge,inme Politikas1

Sultan Abdülhamid kuzeydeki kom�uyu k1�k1rtmamak için, Çar'm �ahs1 ile iyi geçinmeyi ilke edinmi�ti. Hatta Çar'a kar�1 iyi niyetini gõstermek için her firsau kullan­ maya çah�maktayd1. Bu kapsamda "Rusya'nm Çar, yâni mutlak hükümdânnm yaz aylannz geçirdigi Kznm kzy1 �ehri Yal­ ta'ya her yil geli�inde, Osmanli Sultam Abdülhamid'in degerli armaganlarla bir hey'et gondermesi ve 'ho� geldiniz' demesi . . . "

77 78 79

80

BOA. Y.A.HUS. nr. 469-9 1 , 1 322 M 1 6 BOA. Y.A.HUS. nr. 470-69, 1 322 M 25. Vahdettin Engin, II. Abdülhamid v e D1� Politika, i stanbul 2007. s. 236. BOA. Y.PRK.E$A . nr. 45-68, 1 322 M 28.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN A aoüLHAMio

•

59

uygulamasm1, 8 1 Çar'a gõnderilen heyet içinde bulunan Hüseyin Rauf [Orbay] zikretmektedir. 82 Sultan, Çar'm �ahs1 ile iyi geçinme ilkesi çerçevesinde Çar ailesinin dogum günleri, dogumlar1 gibi olaylan da gõnderdigi mesaj ve hediyelerle mutlaka kutlamaktadir. Bu kapsamda 1 904 yilmda dogmu� olan Çar'm ogluna, çok k1ymetli bir kilimi hediye olarak gõndermi�tir. 8 3 Sul­ tan Abdülhamid'in Çar ve Çariçe'nin yeni y1llanm kutlad1g1, hanedan mensuplannm kar�Ila�t1klar1 hastahk ve kaza gibi hallerde iki ülke arasmda dostluk ve iyi niyet dilekle­ rini içeren telgraflar gõnderdigi de bilinmektedir. 84 iyi geçinme politikas1 çerçevesinde, 85 muhtemelen 81

Hz

HJ

84

85

Rauf Orbay 'a gõre bu ziyaretin nedeni "Ruslar '1 Edirne'ye kadar getiren 182 7 Harbi yenilgisinden sonra imzalanan Hünkâr Ískelesi Anl�masmm agir hükümleri arasmda, Kmm'1 kay1ts1z-$arts1z Rus toprag1, sayan maddenin so­ nuncu f1krasma, Çar'm buralara gelmesi hâlinde Padi$ah 'm dostlugunu tekrar­ lamas1m imkân vermek için bu madde konulmu$m� . . . " Cerna! Kutay, Rauf Orbay 1881- 1964 Hayat Hat1ralarz, 2 bs., e. I, i stanbul. Prornat Bas1rn Yaym, 1 997, s. 206. Oysa " . . . aslznda her vesile kadim ve cesim dü$man olan iki devlet arasmda mutabakat tesisine ve dostane münasebetlerin devamma ça­ lz$1ld1gm1 soylemek gerekir." (Mahir Aydm, "Livadya Sefaretleri ve Sefa­ retnameler", Belgeler, (I 992) e . XIV, sy. 1 8, s. 322.) Çar'a gõnderilen sefaret heyetlerinin sundugu hediyelere ili�kin bkz. A.g.e., s. 326. Cerna! Kutay; Rauf Orbay 1881- 1964 Hayat Hat1ralarz, i stanbul, 1 997, e. I, s. 205. "A Present with a Curse, The Sultan 's Rug", 16 October 1 905, (çevirirniçi) http://paperspast. natlibs.govt.nz:http://paperspast.natlibs.govt.nz/ cgi-bin/paperspast ?a= d&cl = search&d =TS1 905 1 0 1 6.2.7.3&srpos = 45&e = O l -- 1 904--- l 908-- 1 00-- l -byTI---OTurkey+ Russia--, 09 Arahk 20 1 1 . Sultan Abdülharnid'in bu hediyesinin Çar ailesine ugursuzluk getirdigine birçok insan inanrn1�t1r. Abdülkadir Õzcan ve i lhan �ahin; "II. Abdülhamidin Hususi Mektub ve Telgraflan", Ístanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, s. 34, 1 984, s. 423-426, 429. 1 905 Ekirni ba�1 tarihli bir Osrnanh diplornatik belgesine gõre "mema­ lik-i ecnebiyeden gelen mazanne-i su-i e$hasa" kar�1 ne i�lernler yapild1g1 Rusya'ya sorulrnu�tur. Bu giri�irnde Rusya'ya �irin gõrünme güdüsü-

60

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

Mart 1 904'te Sultan Abdülharnid, i stanbul'daki Rus se­ firine bir "beyanname-i seniyye" gõndermi�tir. 86 Í çerigini bilmedigimiz bu evraktan, Rus Çan'nm "fevkalede müte­ �ekkir ve memnun olduklarmm" Sultan'a bildirilmesi için i s­ tanbul'daki Rus sefirine talimat verdigini Hariciye Nazm, Petersburg'daki Osmanh sefiri Hüsnü Pa�a'ya bildirmi�tir. Benzer çerçevede Sultan Abdülhamid'in 9 Nisan 1 904 tarihli telgraf1 geregi, Rus Çan'na iletilmek üzere mahiye­ ti aç1klanmayan mesaj1, Hariciye Nazm Kont Larnsdorf'a ilettigi haberini, 1 4 Nisan 1 905 tarihiyle Ba�kâtiplige sunan Petersburg Sefiri Hüsnü Pa�a'nm raporu87 Sultan Abdülharnid'in Rus hükümdan ile iyi geçinme arzusuna õrnek verilebilir. Çar'm ve ailesinin mutluluk vesileleri yamnda, ac1 zamanlarmda da Sultan Abdülhamid moral destek gõs­ termeyi de ihmal etmemektedir. Bu çerçevede sertlik yanhs1 Í çi�leri Bakam Plehve'nin 1 5 Temmuz 1 904 tari­ hinde devrimciler tarafmdan Oldürülmesi üzerine, Sultan Abdülhamid'in taziye mesajmm Petersburg Sefiri Hüsnü Pa�a tarafmdan Rusya Hariciye Nazm nezdine " Í mparator Hazretlerine iblag edilmek üzere" bildirildigi, 1 Agustos l 904'te Ba�kitabete bildirilmi�tir. 88 Mart 1 905 'te Mukden'de, Rus ordusunun maglup ol­ dugunun ajans haberleriyle duyulmas1 üzerine Sultan Ab­ dülhamid, Petersburg Sefaretine gõnderdigi �ifreli telgraf­ ta Çar'a iletilmek üzere �unlan bildirmektedir:89 Mukden tarafiarmda Rusyalzlarm zayiat-z azímeye duçâr olduklarz muharrer oldugundan hem-civarlzk münasebetiyle

86 87 88 89

nün varhg1 da ileri sürülebilir. BOA. Y.A.HUS. nr. 493/ 1 03, 1 32 1 E 1 8 . BOA. Y.PRK.E$A. nr. 45-53, 1 322 M 6. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 45-67, 1 322 M 28. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 46-30, 1 322 Ca 1 9 . BOA. Y.PRK.E$A. nr. 47-32, 1 322 Z 29.

1 905

Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

•

61

$U hal badi-i teessüf olmakla beraber imparator hazretlerince bundan dolay1 husulü tabii olan teesüratma i$tirak olundugu­ na emniyet buyuracaklarma $Üphe yoktur. Aym telgrafta Japonya ile sava� ba�lamazdan birkaç ay õnce bizzat Sultan tarafmdan, Çar'm i stanbul'daki sefiri­ ne dogrudan muhtemel sava�tan, iyi sonuçlar dogmayaca­ g1 gerekçesiyle kaçmilmasm1, bir kom�uluk hukuku geregi olarak sõyledigi hat1rlaulm1�ur: Muharebeye beda [ba$lama] edilmezden birkaç ay evvel birçok sebeplerden dolay1 vâki olan hissiyata binaen, i$bu muharebe hakkmda hukuk-1 hem-civariye ve Rusya'nm boyle mü$kilatz Devlet-i Aliyye için de iyi bir $ey olamayacagma binaen, Dersaadet'te bulunan Rusya sefirine taraf 1 e$ref i cenab-1 padi$ahiden bizzat ve bil-vas1ta ihtarat ve mütalaat icra buyrulmu$· · . Bu telgrafta "zamamnda ben soylemi$tim" mesaj 1 yanmda õrtük olarak, "maglubiyetiniz bizim için de kiJtü oldu" empa­ ti mesaj1 mevcuttur. Sultan'm, Ruslann maglubiyetlerini dahi dostluk gõstermek için, firsat olarak gõrdügü anla­ �Ilmaktadir. Çar ailesi d1�mda devlet olarak da, Rusya'y1 k1�kirta­ bilecek her türlü uygulamalardan kaçmilmasma dikkat edilmi�tir. 1 899 yilmda Rusya Sefareti tarafmdan, Rusya vatanda�larmm Osmanh ülkesinde baz1 i�lerini yürütür­ ken zorluklarla kar�Ila�uklar1 yõnündeki �ikâyeti üzerine "Soz konusu i$lerin adalet ve hakkaniyet çerçevesinde süratle ta­ mamlanmas1" ve "i$lerin tehir edilmemesi için lazim gelenlerin yapilmas1 " irade edilmi�tir.9° Keza 28 Haziran 1 904 tarihli bir padi�ah iradesiyle de Karadeniz' e yilhk manevra için açilan Rus donanmasmm "Osmanl1 sahillerine gelmesi halinde 90 Vahdettin Engin,

II. Abdülhamid ve D1� Politika,

s. 230.

62

•

1 905

R us

DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

kendilerine dostça muamele edilmesi ve �ikâyet sebebi olabilecek bir harekete meydan birakilmamasi" talimatI verilmi�tir.91 Sultan Abdülhamid'in clonem boyunca, kendi güçsüz­ lügünün farkmda olarak Çarhk Rusya's1 ile iyi geçinmek için, hemen her firsat1 kulland1g1 hatta bazen f1rsatlar ya­ ratmaya çah�t1g1 anla�ilmaktadlf. 1 .4. Devrim Kiv1lc1m1: Arahk 1 904

Rusya'da 1 900'lü y1llann ba�mda muhalefet, liberaller ve sol kanat olarak iki ana grupta toplanm1�t1. Liberalleri Zemstovo Anayasacilar Birligi ile Õ zgürlük Birligi temsil ederken, sosyalistleri "SR" [es er] olarak bilinen Sosyalist Devrimciler ve içinde Lenin ve Troçki gibi devrimcilerin bulundugu Rus Sosyal Demokrat i �çi Partisi temsil ediyor­ du. Sosyalist Devrimci Partinin kõkleri 1 9 . yüzyil ba�larma giden "narodnik"çi gelenekten gelirken, diger parti Bol�e­ vik ve Men�evik92 kanatlar1 ile Marksist'ti. Rus Sosyal De­ mokrat i �çi Partisi ad1yla 1 898 y1hnda kurulmu�tu.93 Narodnikçi gelenek terõr mirasm1 Sosyal Devrimcilerle sürdürüyordu. Temmuz 1 904'te bir SR militam, katI tutu­ mu yüzünden halkm nefretini kazanm1� olan içi�leri Ba­ kam Pheleve'yi õldürdü.94 Kõtü �õhret sahibi Pleheve'nin devrimciler tarafmdan katlinden sonra The Manchester Guar­ dian gazetesinde yap1lan bir degerlendirmede, Pleheve'nin 91 92

93

Vahdettin Engin, II. Abdülhamid ve D1� Politika, s. 239. 1 905 ve 1 9 1 7 Rus devrimlerinde Men�eviklerin rolü hakkmda bkz. Abraham Ascher, Kendi Belgeleriyle Rus Devrimi'nde Men�evikler, (çev. C. Kanat) , i stanbul 1 992. Abraham Ascher, Russia A Short History, Oxford, Oneworld Publicati­ ons, 2002, s. 1 34. "Dahiliye Nazm Fon Plev'm Katli ve Tercüme-i hali", $arki Rus, 2 { 1 06) , 1 8 Temmuz 1 904, s. 2 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

63

mutlakiyetçiligin bir aparatI oldugu, kõylüleri falakaya yatirmak gibi uygulamalar1 olduguna da i�aret edilmi�tir. Kendisi için "Bütün Rusya'nm Diktatõrü" denildigine de at1fta bulunulmu�tur.95 Kanh Pazar'dan hemen õnce doktor Abdullah Cev­ det'in bir yaz1smda Temmuz aymda õldürülen Í çi�leri Ba­ kam Pheleve'nin ne kadar Medis dü�mam oldugunu gõs­ teren bir almtI kendine yer bulmu�tur:9 6 Prens Meçeski 'nin hatzratl Rusya 'da neir olunmuitur. Pheleve'ye aid fikrayz nazar-z ibrete arz edilmeye iªYªn gor­ dük. 'Bir gün Dahiliye Nazm sabzkzna dedim ki: Bir idare-i mevkiiye teikil edilse, orada devlet vekilleri ile milletvekilleri ile umur-z umumiyeyi istiiare edebilseler, ne kadar müfid [fay­ dalz] olur. Pheleve bana iU cevabz verdi: Hayzr mümkün degildir . . . Bir devlet memurunu, kendi­ sinden daha dirayetli olabilen bir millet vekilinin muvacehe­ sinde bulunmak tehlikesine, arz etmemeli. Bu hal devletin iªn ve ierefine mazarrat iras eder [leke getirir] !' Ne yaman bir surette itiraf ediyor! Kuruculugunu i shak Sukuti'nin yapt1g1 Jõntürk yaym organlarmdan Osmanlz dergisinde, 5 Eylül 1904 tarihinde yaymlanan bir haberde ise kõtü �õhretli Rusya Í çi�leri Ba­ kam'nm õldürülmesi üzerine Sultan'm acilen Petersburg sefiri Hüsnü Pa�a'dan cinayetin aynntilanm talep ettigi yaz1hyd1. Osmanlz'nm haberine gõre Sultan'm bununla maksad1 kendisine kar�1 benzeri bir giri�ime kar�1 tedbir almakti.97 95 "M. de Pleheve's Career", The Manchester Guardian, 29 july 1 904, s. 5. 96 Abdullah Cevdet, "Cuma Selamhgmda Dinamit", içtihad, (8) , Temmuz 1 905, s. 1 1 . 97 Murat Ya�ar, The Russian Revolution of 190 5 in the Ottoman Empire, Bil-

64

•

1 905

Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

1 904 sonbaharmda liberaller anayasa ve siyasi reform çagns1 yapular. 1 3 Arahk 1 904'te Moskova �ehir Dumas1, seçilmi� milli yasama meclisi, tam bir basm õzgürlügü, din hürriyeti talep ettiler. Benzeri tasan ve talepler diger �ehir Dumalarmca da dile getirildi. Kas1m 1 904, Nisan 1 905 ve Kas1m l 905 'te düzenlenen bir seri Zemstvo kongrelerinde de ulusal yasama meclisi; erkek nüfus için genel oy hakk1, kõylüler arasmda açhgm azalt1lmas1 için õzel mülkiyetteki topraklann kamula�tmlmas1 gibi taleplerde bulunuldu.98 Zemstovolann bu talepleri Jontürk basmmda "muhtzra" olarak gõrülecekti.99 Bu taleplerin çogunu kar�Ilamak üzere Çar, 25 Arahk l 904'te Zemstvo meclislerinin ve yerel belediye meclis­ lerinin geni�letilmesi, sanayi i�çilerine sigorta, sansürün kaldmlmas1 gibi konularda vaatler içeren bir manifesto yaymlad1. Ancak s6z verilenler arasmda, seçilmi� milli bir medis yoktu. Çar'm manifestosundan hemen sonra, Ka­ hire'de yaymlanmakta olan Jõntürklerin Türk gazetesi 29 Aral1k 1 904 tarihli say1smda "Çar'm aç1klad1g1 1slahatlarm a�ag1dan, halktan gelen baskzlar yüzünden" oldugunu yaz1yordu. 1 00 Aynca "Rus halkmm çektigi zztzraptan tahtm zulmün �errini pekiyi bilmekteyiz" denilerek Abdülhamid' e gõnder­ me yapmak da ihmal edilmemi�ti. Arahk 1 904 sonunda Petersburg'da Putilov sanayi te­ sislerinde ba�layan greve, diger fabrikalarda çah�an i�çi­ ler de katilmca, �ehirde grevci i�çi say1s1 80000'in üzerine ç1kt1. Rusya art1k ad1m ad1m bir devrim ortamma sürükkent Ü niversitesi Uluslararas1 i li�kiler Bõlümü, Yaymlanmam1� Yük­ sek Lisans tezi, s. 53. 98 Nader Sohrabi, Constitutionalism, Revolution and State: The Young Turk Revolution of 1 908 and The Iranian Constitutional Revolution of 1 906 with Comprarisons to the Russian Revolution of 1 905, Unpublished doctorate thesis, The University of Chicago, s. 1 428. 99 Murat Ya�ar. a.g.e., s. 5 1 -52. 1 00 Murat Ya�ar. a.g.e. , s. 5 1 .

1 905

Rus DevRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

65

lenmekteydi. Jõntürk muhalefetinin Osmanli ve Türk gibi yaym organlannda, 1 904 yllmm son aylarmda Rusya' da meydana gelen karga�a haberleri ayrmulanyla okuyucula­ rma aktanld1. Bu haberlerde miting ve gõsterilere ne ka­ dar ki�inin kauld1g1 ve bu gõsterilerin, Kazak birliklerince nasll dagmld1g1 gibi aynnulara yer veriliyordu. 1º1 Ü çüncü bõlümde incelendigi gibi, Çar'm uzla�maz tu­ tumu dolay1s1yla ç1kan Japon Sava�1 1 1 ayd1r, Ruslar adma herhangi bir ba�an olmaks1zm agir kay1plarla sürdürül­ mekteydi. Ocak aymm ikinci günü Uzak Dogu 'nun tah­ kimli deniz üssü Port Arthur'un, on binlerce muharip un­ surunun varhgma ragmen, Japon ordusuna teslim olmas1 Çarhk üzerinde korkunç bir moral çõküntüsü, devrimciler üzerinde de büyük bir sevinç ve heyecan yaratm1�t1. Ancak Çarhgm ya�ad1g1 derin krizlere ragmen, devrim­ ciler aç1smdan Kanh Pazar'm hemen õncesinde durum, pek parlak gõrünmüyordu. Devrimin õnderi Lenin olaylar­ dan 1 2 y1l sonra bir yabanc1 heyete yapm1� oldugu " 1 905 Devrimi Ü zerine" adh konu�mada �u tesbiti yapm1�t1r: 1 02 22 Ocak (ya da, eski takvime gore 9 Ocak) 1 905 'ten once, Rusya'nm devrimci partisi, küçük bir insan grubun­ dan olu�uyordu. Ve o günün reformculan (aynen bugünün reformculan gibi) bize, alayla 'tekke' adzm takmz�lardz. Bir­ kaç yüz devrimci orgütleyici; yerel orgütlerin birkaç bin üyesi; esas olarak dz�anda baszlan, inamlmaz zorluklarla ve birçok kurban pahaszna Rusya'ya gizlice sokulan ve ayda bir yayzn­ lanan yanm düzine devrimci gazete. 22 Ocak 1 905 oncesin­ de, Rusya'daki devrimci partiler ve ozellikle devrimci Sosyal Demokrasi boyleydi. Bu durum, Rusya'da henüz devrimci bir 1 01 Murat

Ya�ar. a.g.e. , s. 52. Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (Düzenleyen i . Kaplan) , 1 977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID= 1 855, 24 Arahk 20 1 1 .

102 V. 1 .

66

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMID

halk yok diyen dar kafalz ve küstah reformcularzn iddiaszna, biçimsel haklzlzk kazandmyordu. Bütün bu �artlara ragmen Rusya, birisinin kibriti çaka­ rak kontrol edilemez bir yangm1 ç1kartabilecegi potansiye­ li ta�1yordu. Kibriti k1sa bir süre sonra bir papaz çakacaktI. Bütün bu geli�meler olurken Yild1z Saray1 da olaylan dikkatle izliyordu. Kanh Pazar'm hemen õncesinde i stan­ bul'a yollanan bir raporda yer verilen, Çarhk hükümetinin sertle�ecegine ili�kin beyanname, ortamm gerileceginin habercisiydi: 10 3 Halihazzr aleyhinde icra olunan bu hareket [Zemstvo temsilcilerinin Yasama Meclisi talebi] minel-kadfm impara­ torlugun kavaid-i esasiyesine sadzk kalmz� olan Rus kavminin arzusu hilafznda bir �ey oldugu halde, bu kzyam gúya âmâl­ i temenniyat-z umumiye mutabzk gibi gosterilmi�tir. Elyevm Rusya'nzn geçmekte oldugu bu me�akkatli ve zahmetli seneyi nazar-z itibara almayarak ve imparatorlugun kavaid-i haya­ tiyesince esaslz bir tahavvül icrasz muceb-i muhakkak olaca­ gz hayal-i hâmzna kapzlarak, bu kzyama dahil olan kesân ve azânzn selametine degil, belki dü�manlarznzn menâfine hizmet etmi� bulunuyorlar. Petersburg'dan Sultan'a gõnderilen bu rapor Rusya'daki geli�melerin ülkenin iyiligine degil, dü�manlann ç1karma hizmet ettigi �eklindeki "kli�e" bir alg1y1 yans1tmaktayd1. Diger taraftan Osmanh Paris Büyükelçiligi de Fran­ sa' da Sosyalist Parti lideri Jores'in Rusya'da muhalif parti­ ler tarafmdan siyasi ve sosyal reformlar yapilmas1 talebini içeren beyannameye ili�kin gõrü�lerini, düzenli olarak i s­ tanbul' a aktarmaya õzen gõstermekteydi. 1 04 1 03 BOA. 1 04 BOA.

Y.A.HUS. Y.A.HUS.

nr.

nr.

483-042, 1 322 Za 1 1 . 483-39, 1 320 Ke 30.

2 . Rus Devrimine Giden Yolda 1904- 1905 Rus-Japon Sava�1 ve

Osmanh Devletindeki Yans1malan 1 905 Devrimi Uzak Dogu'daki sava�la iç içedir. Rus­ ya'daki karga�a sava�m sonucuna etki ettigi gibi, sava�m felâketlerle sürmesi de, devrim hareketlerinin ivmesini ar­ urm1�t1r. Ba�ka bir ifadeyle 1 904- 1 905 Rus-Japon Sava�1, 1 905 Rus Devrimi'nin tetikleyicisidir. Ruslann Uzak Do­ gu'da ald1klan agir yenilgi, Çarhga kar�1 mücadele eden Rusya'daki devrimcileri heyecanlandmp motive ettigi ka­ dar, Sultan Abdülhamid istibdadma kar�1 mücadele eden Jõntürk muhalefetini de yakmdan ilgilendirmi�tir. Japon­ lann Ruslara kar�1 kazand1klan her muharebe, Jõntürkler tarafmdan otokrasinin, dolay1s1yla da Abdülhamid rejimi­ nin kayb1 olarak gõrülmü� ve alk1�lanm1�t1r. Bu sava�m ortaya ç1k1�mdan itibaren Jõntürk muhale­ feti ve Yild1z Saray1'nm izledigi politikalar, 1 905 Rus Dev­ rimi'nin Osmanh i mparatorlugu'ndaki etkileri konusunda aç1k ipuçlan vermektedir. 2. 1 . Sultan Abdülhamid'in Kriz Yõnetimi

Rus-Japon Sava�1, sava�an ülkeler d1�mda her çevreden daha çok, yakmdan merakla takip edildigi ülke, Osmanh

68

•

1 905 Rus

DEvRiMi VE

SuLTAN AeoüLHAMio

i mparatorlugu olmahdir. Sava�m gidi�atI Sultam endi�e­ lendirmi�, çe�itli kesimlerdeki halk1 ve Jõntürk muhalefe­ tini heyecanlandirm1�t1r. Tabii Japonlarm Ruslar kar�1sm­ da kazand1g1 ba�anlarm Yild1z'da, Jõntürk muhalefetinde ve halkta tepkileri farkh olmu�tur. Uzak Dogu'da Ruslann Japonlar kar�1smda maglubi­ yetlerinin kesinle�mek üzere oldugu günlerde, d1� basmda yaymlanan bir yaz1da, bu yenilgilerden ve Rusya' daki iç çalkantilardan dolay1, Sultan Abdülhamid'in çok endi�eli oldugu belirtilmi�tir. 1 Yaz1ya gõre Sultan, Çarhgm Uzak Dogu'da yara alan prestij ine, Balkanlar ve Anadolu'da iti­ bar kazanduma arzusunu kavram1�t1r. Yaz1ya gõre, Ru s­ ya'daki olaylarm yankilan, Yild1z Saray1'nm duvarlarmda yapt1g1 gürültü ve yaratt1g1 endi�e kadar, Osmanh toprak­ lannda etki yaratmam1�tlf. Rusya'nm, Türkiye'nin can dü�mam olmasma ragmen, Mançurya'da Rus ordusunun hali ve Rusya'daki iç karga�alar, hiç kimseyi Sultan Abdül­ hamid kadar endi�elendirmemi�tir. Dõnemin tanmm1� i ngiliz hukukçusu Profesõr Dicey, Rus-Japon Sava�1'nm âkibetinin daha net olarak belli ol­ mad1g1 bir dõnemde, Uzak Dogu sorunlanna ili�kin yaz­ d1g1 bir makalede, Ruslann sava�1 kaybetmeleri halinde Balkanlara dõnüp, gayrimüslim unsurlan Türkiye'ye kar�1 k1�k1rtacagm1 yazm1�t1r.2 Dicey, "Avrupa 'mn en uzak gorü�­ lü ve keskin zekâlz adami" Sultan Abdülhamid'in endi�esini "Ruslar Uzak Dogu 'da tutunurlarsa Türkiyeyi yalmz birakirlar. Fakat orada maglup edilirlerse, Yakm Doguya donüp bana saldi­ racaklar" �eklinde ifade ettigini ileri sürmektedir. Yukanda belirtilen endi�eleri ta�1d1g1 anla�ilan Sultan, sava� boyunca çok dikkatli bir politika gütmü� ve sava�an devletlere kar�1 tarafs1z oldugunu hissettirmeye yogun bir çaba gõstermi�tir. Osmanh Devleti'nin d1� temsilcilikleri "Curzon and the Sultan'', Star, 22 May 1 905, s. 4. "The Brink of a Volcano", Bush Advocate, 1 3 February 1 905, s. 4.

1 905 R us

DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

69

de, Bati Avrupa'dan Endonezya ve Hindistan'a kadar geni� bir alanda, sava�m etkilerine ili�kin gõzlem ve degerlen­ dirmelerini payitahta aktarm1�lardir. Rusya ile ilgili kayda deger her geli�me, vakit geçiril­ meden padi�aha sunulmu�tur. Hemen hiçbir aynntI ka­ çmlmak istenilmemi�tir. Rusya'da Novoye Vremya gibi õnemli gazetelerde yaymlanan baz1 makale ve yorumlar dahi, hemen aym gün Türkçeye çevrilerek i stanbul'a yol­ lanm1�t1r.3 "Tasnif di�i" oldugu dü�ünülen bu iletiler diplo­ matik hiyerar�i ile padi�aha ç1karken, diger raporlar genel­ likle dogrudan padi�aha sunulmu�tur. Co�ima Bogaz1'nda Rus Baltik Donanmas1'nm imha­ s1, 1 Haziran 1 905 tarihinde Petersburg sefiri tarafmdan gõnderilen aynntih raporda,4 "dahilen �imdikinden büyük bir galeyan-i efrad-i umumi zuhurundan, hükümet-i mü�arü­ nileyha ziyadesiyle endi�e ile ihtiyat üzere bulundugu" degerlen­ dirmesi yapilm1�tir. Diger taraftan o zaman 'erbabi fesat' denilen muhalefetin ç1kard1g1 gazetelerin de muntazaman getirtilip incelendigi anla�Ilmaktadir. Mabeyn Ba�kâtibi Tahsin Pa�a'nm aktar­ d1gma gõre "Osmanli, Yildiz, Sada-yi Millet, Errakip, Türk, $u­ ra-yi Ümmet, Me�veret, Mizan, Ahali, Terakki, Hilâfet, Sancak, Havatir, Yzldmm, Arnavutluk, Selâmet, Hak, istikbal, Me�ruti­ yet ve Emel" takip edilen yaym organlandir.5 Sultan'm bu yaymlarla, Rusya'daki sosyal ve siyasi karga�a ile Rus-Ja­ pon Sava�1 hakkmda ç1kan ve kendisini çoklukla hakaretle ele�tirildigi yazilardan haberdar oldugu sõylenebilir. Sava�1 ve Rusya'daki geli�meleri yakmdan takip etmek isteyen Sultan'm sadece resmi bilgi kanlarhyla yetinmedi­ gi gõrülmektedir. 20 Kas1m 1 904 tarihinde Rus Hariciye Nezaretinden i stanbul Rus Sefaretine çekilen ve kopyas1 Y.A.HUS. nr. 486-29, 1 322 S 6. Y.PRK.E�A. nr. 47-27, 1 323 Ra 26. Tahsin Pa�a. Abdülhamit ve Y1ld1z Hat1ralan, i stanbul 1 93 1 , s. 258-259. BOA.

4 BOA. 5

70

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AeoüLHAMio

elde edilen telgraftan, 6 Orman ve Maadin Nezareti eski ba�kâtibi "Serkis kullan" tarafmdan gõnderilen ariza7 ile "nukat-1 mühimmeye dair istitlaat" ve " V�ington sefir-i esbaki Aristarki Bey" raporlanna8 kadar çe�itli kaynaklardan da istifade etmi�tir. Rus-Japon Sava�1'mn bütün safhalanm, mabeynde olu�turdugu merkezde haritalar üzerinde gününe takip dikkatle takip ettigi sõylenen Padi�ah, 9 olaylarm ba�m­ dan itibaren Rusya'y1 k1�kirtmamak için, õzenli bir siyaset izlemeye çah�m1�tir. Bu çerçevede Uzak Dogu Filosu Ja­ ponlar tarafmdan imha edilen Rusya'mn Karadeniz Do­ nanmas1'm Bogazlardan geçirerek, harekât sahasma sev­ ketme talepleri i ngiltere'nin itirazlan da hesaba kanlmak üzere idare edilmeye ugra�Ilacaktir. Esasen 1 89 1 yilmda Rusya ile Osmanh Devleti arasmda yapilan bir anla�maya gore, silah ve cephane ta�1yan harp gemilerinin Bogazlar­ dan geçi�i yasaklanm1�t1. 1 0 Mançurya'da Rus-Japon Sava�1'nm ç1kmasmdan iki ay kadar sonra, Nisan 1 904'te i stanbul'daki Rus Büyükelçi­ si, 930000 sterlinlik 1 878'den kalma harp tazminatmm õdenmesi için Bâb1âli'ye bask1 yapmaya ba�lad1. Bunun nedeni Karadeniz Filosu'nun Bogazlardan geçi�i için, izin temin etmeyi kolayla�tirmakt1. 1 1 Bu arada 22 Temmuz 6 8 9 10

11

BOA. Y.PRK. E$A. nr. 46-8 1 , 1 322 � 28. BOA. Y.PRK. OMZ. nr. 3-73, 1 325 Z 29. BOA Y.A .HUS. nr. 496-086, 1 323 L 1 4 . Cerna! Kutay, RaufOrbay 1 88 1 - 1 964 Hayat Hat1ralan, i stanbul, 1 997, e . I, s. 334. Selçuk Esenbel, "The Impact of the Russo-Japanese War on Ottoman Turkey ", Shingetsu Electronic foumal offapanese-ls/amic Relations, 4, Sep­ tember 2008, s . 1 9 . M art l 905'te Rusya'nm alacak iddialar1yla ilgili olarak Petersburg se­ firine yaz1lan bir direktifte i stanbul'daki Rusya Sefaretinin "yalmz asli olmayan gayet eski bir tak1m alacak iddialanyla me�gul olmakta o ldugu nun Rus makamlarma iletilmesi istenilmi!itir. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 47-32, .

"

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AaoüLHAMio

•

71

1 904 tarihinde Londra'da üst düzey bir yetkili Japon hü­ kümetinin Rus sava� gemilerinin Bogazlardan geçme giri­ �imlerine kar�1 i ngiltere, Fransa ve Almanya'dan garanti istedigi ve ald1gm1 aç1klam1�t1. Her üç ülke gerekirse Tür­ kiye'ye bask1 yapacaklanm bildirmi�lerdi. 1 2 Rusya'nm Karadeniz Donanmas1'nm Bogazlardan ge­ çi� taleplerine, Sultan Abdülhamid bir "ara çozüm" ile ce­ vap verdi. Buna gõre Rus donanmasma mensup münferit gemilerin geçi�ine izin verilecekti. 13 Sultan, bõylece Çar'1 da Mikado'yu da gücendirmemi� oluyordu. Bogazlardan Rus sava� gemilerinin geçip geçmedigini, i stanbul'daki Japon temsilcileri yakmdan izlediler. Hatta payitahtta tüccarhk yapan Japon uyrugundan Torajiro Ya­ mada ve ortag1 Nakaruma, 20 kadar adam tutarak Galara Kulesi'nden, Bogaz'dan Rus gemi trafigini takip ettirdiler. Yamada amlannda, Viyana'daki Japon Büyükelçisine 4 Temmuz 1 904 tarihinde, Rus Gõnüllü Filosu'na mensup, ancak top ve cephane ta�1yan Petersburg ve Smolensk adh iki ticaret gemisinin, i stanbul Bogaz1'ndan geçtigini rapor etmi�ti. 14 Dõnemin bir i ngiliz gazetesine gõre, bu iki gemiye Bogazlardan geçi� için Sultan'dan "ferman" verilmi�ti. Bu gemiler, ticaret gemisi band1ras1 ile Bogazlardan geçmi�­ lerdi. 15 Bogazlardan geçen yukanda sõzü edilen Peterburg ve Smolensk adh gemilere i ngilizlerin Kizildeniz'e haydut ta�1d1klan gerekçesiyle el koymas l üzerine Bâb1âli'nin, ge-

12 13

14 15

1 322 Z 29; "Russia and Turkey ", Tuapeka Times, 27 April 1 904, s. 4. " Passage of The Dardanelles", Thames Star, 23 July 1 904, s. 2. Cerna! Tukin, Osmanli Ímparatorlugu Devrinde Bogazlar Meselesi, i stan­ bul, 1 947. Dõnemin bir kaynag1 Rus gemilerinin geçi�inin gece yap­ tmhd1gm1 sõylüyor (Ziya �akir, Sultan Abdülhamid ve Mikado, i stanbul 1 994, s. 1 1 9) . Selçuk Esenbel, a.g.m. , s. 20. "Russian Volunteer Fleet", The Times, 5 January 1 905, s. 3 .

72

•

1 905

Rus

DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

çecek diger Rus gemileri için garanti isteyecegi yõnünde bir haber de yaymlam1�t1. 1 6 Nihayet Osmanh Devleti Gõnüllü Filo'ya17 mensup 7 geminin, Bogazlardan geçi�ine, her biri ayn bir günde ve silahs1z olmak üzere izin vermi�ti. 18 Bogazlardan silahs1z geçen bu gemiler, Girit'in Suda kõrfezinde Yunanistan'm yard1m1yla silahlandmlm1�t1. 19 Rus Gõnüllü Filosu'nun korsan gemileri oldugundan hareketle Japonya'mn i ngiltere'den kar�1hkh antla�ma yükümlülüklerini yerine getirmesini isteyebilecegi tezi de o sualar dile getirilmekteydi.2º Tokyo'da yaymlanan ]iji gazetesinin, Londra kaynakh bir haberini aktaran Yeni Zelanda'nm Thames Star gazetesi, Türkiye'nin Rus Gõnüllü Filosu'nun Bogazlardan geçi�ine izin vererek Rusya'ya yard1m etmesini i ngiltere'nin "onlemek zorunda kalacagmz " iddia etmi�ti.21 Nitekim bu konu, 26Temmuz 1 904 tarihinde Avam Kamaras1'nda yapilan gõrü�melerde dile getirildi ve 16

17

1

8

19

20

21

" T he Ru s s i a n s i n the Red Sea", The Times, 27 July 1 904, s. 3. Rus Gõnüllü Filosu 1 8 78 y1lmda Petersburg'da kurulmuii, 2 y1l sonra Odesa'dan Vladivostok'a deniz nakliyesine baiilam1iit1r. Fred Walther, Wanderon, USA, Xlibris Corporation, 2008, s. 36. 1 905 y1h ba�mda yap1lan bir degerlendirmeye gõre bu filonun gemileri, tüccar gemi­ leri olarak gõrülemez. Bunlar amirallik emri altmdadJr. Subaylar ve mürettebat donanmaya mensupturlar. Normalde ticari faaliyetlerde istihdam edilmezler. Gõnüllü filolar 1 898 Lahey Uluslararas1 Hukuk Enstitüsü'nce kabul edilen harp gemisi tammma gõre, harp araçlan­ dir. Bu yüzden Karadeniz'den ç1kmalar1 antla�malara aykmd1r. "The Malacca Incident II", The Times, 26 July 1 904, s. 4. Bu gemiler kõmür ta�1ma gemisi gõrünümünde Bogazlan geçmi�ler­ dir. "Russian Volunteer Fleet'', The Times, 5 January 1 905, s. 3 . Selçuk Esenbel, a.g.m. , s. 20. "Britain's Treaty Obligations", Hawera & Normanby Star, 2 1 july 1 904, s. 2 . "A ]apanese Protest'', 2 0 July 1 904, (çevirimiçi) http://paperspast.nat­ libs. govt.nz/cgi-bin/paperspast? a = d&d = TH S l 9040720.2.34. 1 1 &­ cl = search&srpos = 37& e= 0 1 - 1 904--- 1 908-- 1 00-- 1 -byTI---OTur­ key + Russia--, 1 2 Arahk 20 1 1 .

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

73

bir milletvekili, ingiltere'nin yakm zamandaki tutumunu hat1rlatt1. Yabanc1 harp gemilerinin Bogazlardan geçi�ini yasaklayan 1 85 6 ve 1 87 1 antla�malarma ragmen, Arahk 1 902 ve Ocak 1 903 'te ticaret gemisi bandiras1 çeken 4 Rus torpido botu, top ve askeri teçhizat ta�1mad1g1 beyamyla Bogazlardan geçince, Britanya hükümeti Bâb1âli'ye nota vermi�ti. Buna dikkat çeken milletvekili �imdiye kadar uluslararas1 antla�malann ihlalini onlemek için, i ngiliz hükümetince hangi tedbirlerin almd1gm1 sordu. 22 Bogaz geçi�leriyle ilgili gõrü�ünü aç1klayan Rusya'nm müttefiki Fransa'dan bir yetkili ise, Bogazlardan geçecek deniz araçlannm bir daha geriye donmemek �arnyla yap1lacak bir gizli anla�ma ile geçi�lerin mümkün olabilecegini ifade etmi�ti. 23 Aym kaynaga gõre Rus hukukçulanndan Baranovsky, Bogazlardan harp gemilerinin geçi� yetkisinin Türkiye'de oldugunu ileri sürmü�, Rus ba�kentindeki Os­ manh Büyükelçisi Hüsnü Pa�a'nm Bogazlann sadece Tür­ kiye'yi ilgilendirecegini ifade ettigini iddia etmi�ti. Konuya ili�kin M1sir fevkalâde komiseri Ahmet Muh­ tar Pa�a tarafmdan Bab1âli'ye gonderilen, 25 �ubat 1 904 tarihli telgrafta, silahlandmlan muhtemel Rus gemilerinin Süvey� Kanah'ndan geçi�lerine mani olunamayacag1 "an­ cak bir geminin kanalda 24 saatten fazia kalmaszna ve iskelelere askerf mühimmat ve benzerlerinin çikarzlmaszna izin verilmeye­ cegi" bildirilmi�tir. 24 Aynca Rus harp gemilerinin, "tamir" bahanesiyle MISlr 22 23

24

http://hansard.millbanksystems.com/commons/ 1 904/jul/26/rus­ sian-cruisers-and-the-dardanelles-and 17 Eylül 20 1 5. "Black Sea Restrictions, Has Turkey a Key?", 9 December 1 904, natlibs.govt.nz:http://papers­ (çevirimiçi) http://paperspast. p a s t . n a t l i b s . govt . n z/ c g i - b i n/ p a p e r s p a s t ? a = d & c l = s e a r c h & d = ST I 904 l 209.2. l 6 &srpos = l 79&e = O l -- l 904--- l 908-- l 00-- 1 0 1 -by­ TI---OTurkey+ Russia--, 05 Arahk 201 1 . $ahin Ulusan-R $ayan, Türk ]apon ilifkileri (1 876-1 908) , Ankara 200 1 , s . 1 33 .

74

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

sularmda sm1rlanan zamandan fazia kalmasm1, MlSlr hü­ kümeti birçok defa protesto etmi�tir. 25 2. 1. 1. Japon Ordusuna Pertev Pa$a 'nm G ozlemci 0lU$U

Uzun y1llar Harp Akademisi ve Harp Okulu'nda õgret­ men olarak bulunmu�, Millet-i Müsellaha adh eseriyle son dõnem Osmanh subaylannm dü�ünce dünyasm1 etkileyen Von der Goltz Pa�a'mn, Sultan Abdülhamid'e tavsiyesi ile Kurmay Albay [daha sonra general] 26 Pertev Bey [Demir­ han] , Japonya nezdine "Askeri Ata�e ve Askerí Temsilci" ola­ rak gõnderilmi�tir. 27 Pertev Bey, 2 Agustos 1 904 ile 1 5 Agustos 1 905 tarih­ leri arasmda bu hizmeti yürütmü�tür. 2 8 Bu vazifesinden uzun y1llar sonra II. Dünya Sava�1 esnasmda yaymlad1g1 bir eserde, Japonlara hayranhgm1 gizlemeden �unlan sõy­ ler: Ben vaktiyle Osmanlz at�emiliteri ve askeri murahhasz sifatz ile Rus-fapon Sav�z 'na i�tirak etmek saadetine mazhar oldugum için, bu münasebetle bizzat Mançuri darülharbinde [harekât alamnda] bir sene kadar mütemadiyen Üçüncü fa­ pon Ordusu ile bulunarak ve bu sayede ]apon milletinin ozü 25 26

27

28

"Russian and the British Flag", The Times, 29 August 1 904, s. 10. Kurmay Albay Sait Pertev Bey, Mançurya'da gõrevdeyken 25 Haziran 1 904 tarihinde generallige terfi etmi�tir. Birinci Dünya Sav�z 'na Kat1lan A lay ve Daha Üst Kademedeki Komutanlann Biyografileri, Ankara 2009, e. 1, s. 8 1 . M . �ükrü Hanioglu, Atatürk A n Intellectual Biography, New Jersey, Princeton University Press, 201 1 , s. 3 1 -47. Güncel bir kaynaga gõre Pertev Bey Goltz Pa�a ile Mançuryadaki gõrevi boyunca yazt�malanm sürdürmü�tür. Edward J. Erickson, I. Dünya Sav�1'nda Osmanli Ordusu, (çev. Kerim Bagnaç1k) , i stanbul, Türkiye i � Bankas1 Kültür Yaymlar1, 2009, s. 274. Balkan Sav�z'na Katilan Komutanlann Y�am Ôyküleri- Alay ve Daha Üst Birlik Komutanlarz, Ankara 2004, s. 30.

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AsnüLHAMiD

•

75

demek olan ]apon askeri kit'alanmn adeta içinde y�iyarak, harbin en büyük iki vak'asi olan Port Arthur muhasarasi ile Mukden meydan muharebesini de b�tan a�agi birlikte yap­ tigzm için, bu milletin nelere muktedir olabilecegini bizzat gordüm. 29 Pertev Bey, Ordu Komutam General Nogi'nin kararga­ hmda kalm1� ve kendi kaleme ald1g1 eserde aynnnlanm verdigi gibi, i stanbul'a sava� ve japonlar hakkmda düzenli raporlar sunmu�tur. 3º Onun kanaati Japonlann maddi birikim ve hazirhklan yanmda manevi kuwetleri sayesinde ''.Avrupa ve Asya'nzn en muazzam bir devleti gibi gorünen o zamanki Çarlik Rusya'sz "nm istisnas1z her yerde maglup oldugu �eklindeydi. 3 1 Diger taraftan Rus-Japon Sava�1'nm Japonlar tarafmdan kazamlmas1, Pertev Pa�a'nm fikrince Asya'nm, Avrupa'ya tahakkümüne bir ba�lang1ç te�kil etmi�tir: 1 906 y1hnda Pertev Pa�a. Japon zaferinin sebeplerini, i stanbul'da Askeri mahfelde [orduevinde] , "Rus-]apon Sa­ v�z 'ndan Alznan Maddi ve Manevi Dersler " ad1yla verdigi iki konferansta aç1klam1� oldugunu yaz1yor. Bu konferanslar daha sonra yaymlanm1�tir. 32

29 30

31

32

Pertev Demirhan, ]aponlann Asil Kuvveti- ]aponya Niçin ve Nastl Yüksel­ di?, i stanbul 1 942, s. 4 1 . Pertev Demirhan, Hayattmrn . . s . 65-66, 76-78, 87-90, 1 1 4, 1 3 1 Pertev Demirhan, a.g.e. , s . 5 8 . Pertev Pa�a'mn japonlar hakkmdaki bu eseri okunurken yaz1ld1g1 dõnem Türkiye'si ile ilgili mevcut siyasi yap1 ile ilgili dolayh destek saglad1g1 ileri sürülebilir. Mesela, japon kültü­ ründe imparatora kay1ts1z itaatin ba�armm temei etkenlerinden oldu­ gunu izah edilirken "Reis"e baghhk ifadesine yer verilmi�tir. Eserin yaymland1g1 dõnemde ortalama bir okuyucunun bunu "Cumhurreisi"ne sadakat olarak alg1lad1g1 dü�ünülebilir. Pertev Demirhan, Japonlarm As1l Kuvveti- Japonya Niçin ve Nasli Yükseldi?, s. 4 1 . .

76

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

2. 1.2. Rus Ordusuna Gozlemci ve K1z1lay Heyeti Gonderme

Giri$imi

Sultan Abdülhamid hemen her uygulamasmda ilke ha­ line getirdigi denge politikasm1, sava�an taraflar nezdine yollad1g1 gõzlemcilerde de uygulamak istemi�tir. Japon or­ dusu nezdine Kurmay Albay Pertev Bey 'i gõnderen Sultan, Rus ordusuna da gõzlemci subay gõndermek istemi�tir. 20 Haziran 1 904 tarihinde Ba�kitabetten yazilan bir yaz1ya gõre, "Mançurya'da askeri harekâtz takip etmek üzere gonderilecek subaylar hakkmda" Petersburg Sefiri, Rus Hari­ ciye Nazm ile gõrü�mü� ve sonucu telgrafla i stanbul'a bil­ dirmi�tir. Büyükelçinin telgrafm1 Sultan da okumu�tur.33 Yaz1�ma içerigine ili�kin bir bilgi olmamasma ragmen, Ruslann olumlu cevap vermedikleri tahmin edilebilir. Pertev Pa�a amlarmda, Ruslann Mançurya'ya gõzlemci olarak Osmanh subay1 gõnderilmesi talebine olumlu kar­ �1hk vermemesi üzerine, Sultan Abdülhamid'in kendisini de Japon ordusu nezdine gõndermekten vazgeçtigini, dü­ �ündügünü yaz1yor. 34 Sonuçta Ruslann isteksizligi yüzünden, Rus ordusuna gõzlemci subay gõnderilememi�tir. Pertev Pa�a'ya gõre Rusya'nm harp alanina bir Türk subaymm gõnderilmesi­ ne, kendi maglubiyetini gõrecegi için izin vermedigi dü�ü­ nülmü� olmahdir.35 Sava� devam ederken Sultan Abdülhamid'in, Peters­ burg Sefaretine 20 Haziran 1 904 tarihinde: Yunan muharebesi esnasmda {1 89 7] Rusya hükümeti, bir saghk ekibi gondererek bize destekte bulunm�tu. $imdi ise Osmanlz Devleti'nce Mançurya'daki Rusya ordusuna bazz 33

34 35

Vahdettin Engin, II. A bdülhamid ve D1� Politika, Í stanbul 2007, s. 238 Pertev Demirhan, Hayat1mm . , s. 1 2 . Pertev Demirhan, a.g.e., s. 1 0. . .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

77

doktor ve operatorler ile Kizzlay ekibinin gonderilmesi husu­ sunda Rusya hükümetinin tavrmm ogrenilmesi. talimat1 verilmi$tir.36 Yine Ba$kitabet'ten 1 6 Arahk 1 904 tarihli ç1kan bir yaz1da, konu hakkmda Mü$ir Edhem ve Mehmed Rü$dÜ Pa$alar tarafmdan haz1rlanan raporun Padi$ah tarafmdan gõrüldügü "Rusya ile irtibata geçilerek, hükümetçe bir karar almmasi ve seçilecek heyetin gayet ehil dok­ torlardan olu$masi iyi bir tesir birakacagmdan, ona gore icap edenlerin yap1lmas1" iradesi ilgililere iletilmi$tir. 3 7 Ovni Dresel adh bir Romen gazetesi, yukandaki giri$im­ le ilgili Padi$ah1 da õverek bir haber yaymlamI$tir:38 Hükümet-i hikmet, münasebet-i hariciyeyi dostu ve mu­ halefeti ile idare etmekteki iktidar-1 dehaperveraneleri muh­ tac-1 beyan ve izah gorülmeyen [padi$ah], Rusya'nm Man­ çurya'daki ordusuna izam k1lmmak üzere, bir Hilal-i Ahmer heyetinin te$kili irade ve ferman buyurmu$lard1r. Bu Í$e, Teselya Ordusu Kumandanz Mü$ir Edhem ve Dok­ tor Mü$ir Naf1z, Sertabib Said, Tabib-i Hususi ve Hamidiye Etfal Hastahanesi Sertabibi ibrahim hazerat1 memur buy­ rulmu$lard1r. Heyet-i mezkurenin te$kilini müzakereye, daha bll$kalarz da memur ise de, ba$lzcalarz [bunlard1r]. Mevsuk bir menbadan haber ald1g1m1za gore, heyet-i mu­ harere tarafmdan kaleme alman layiha ve projeler [padi$aha] takdim edilmi$tir. Mançuri'ye izam edilmek için etibba-i is­ lamiye [Müslüman doktorlar] içinde en muktedir, en me$hur operatorler intihap kzlmm1$ [seçilmi$] ve isimleri [padi$aha sunulmU$tur]. Hilal-i Ahmer heyetinin reisi, me$hur operatorlerden bü­ yük rütbeyi haiz bir zat olacakm1$· · . Bu babda devletçe ihti16 37

38

Vahdettin Engin, II. Abdülhamid ve D1� Politika, Vahdettin Engin, a.g.e. , s . 242. BOA. Y.PRK.ASK. nr. 225- 1 3 7, 1 322 Za 27.

s.

238.

78

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

yar olunacak mesarifin [yapilacak masraflann] 1 2 bin lirayi tecavüz edecegi ve bu para icab ettikçe, Osmanlr Bankasi va­ sitasiyla tesviye kilmacagi [verilecegi]. [Mançurya'ya gidecek Kizilay heyetinin] terakkiyat-i ha­ zira-i tibbiye nokta-i nazarmdan her vechile mükemmel olma­ si [padi§ahm arzusu oldugundan] ameliyat-i cerihada istimal edilen en son sistem alât ve edâvatm serian gonderilmesi için, Almanya'nm en me§hur fabrikalarma [sipari§] verilmi§ veya verilmek üzere bulunulmu§tur. Bu alât ve edâvat-i ceriha me­ yamnda [cerrahi donammlar arasmda] her yere nakli ve ku­ rularak istimali kolay bir de rontgen makinesi vardzr. Romen gazetesi, Osmanh-Yunan Sava�1 sirasmda Rus­ ya'dan, Osmanhlarm Teselya ordusuna bir Klz1lhaç heyeti gõnderilmi� oldugunu yaz1yor. Fakat padi�ahm gõnde­ recegi heyetin, her yõnden "mükemmeliyetiyle o vakit Rus­ ya'dan gonderilen heyetin arasmda" Osmanhlar lehine büyük fark oldugu belirtiliyor: Ruslarm heyeti 'gorgüleri az, tecrübeleri hemen de hiç yok, rütbeleri küçük dort tabib ile 9 kadar hizmetçiden ibaret' idi ki, bunlar hemen de orduda hiçbir i§ gormeksizin, fevkalade mazhar-i izaz-i ikram olmu§lardz. Diger taraftan Yunan ordusunda, Rusya'mn hem muktedir hem de efradi kebir etibbasz [kaliteli birçok doktor] bulunuyordu . .

2. 1.3. Osmanl1 Kamuayunda Rus-Japan Sava$1

Rus-Japon Sava�1'mn sürdügü aylar boyunca, bu sava­ �a ili�kin haberler Osmanh basmmm õnemli bir malzeme­ si olmu�tu. Günlük gazetelerde "Mesail-i Hâzir-i Haricfyye" vb. adlar altmda, bu sava�a ili�kin haberler aktanlm1�, harita, kroki ve saire ile atleta Rus hezimeti zevkle yans1ulm1�u. Ôrnegin ikdam gazetesinde geli�meler Viyana, Pe-

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

79

tersburg, Tokyo, Londra, Paris, Berlin gibi ba�kentlerden gelen telgraf haberleriyle ya da çe�itli gazetelerden yapdan uzun aktarmalarla izleniyordu. 39 Ancak gazetelerin sava�la ilgili yaymlan kontrol edil­ yordu. Dõnem boyunca sava� haberlerinin kontrolünde temei prensip, hemen her emir ve talimatta zikredilen "Rusya'nzn aczi ile ]aponya'mn kudret ve üstünlügü" dü�ünce­ sinin yaydmasma engel olmak olmu�tur. Rus-Japon Sava�1'nda daha Ruslann yenilgileri ortaya ç1kmadan, Dahiliye Nazirhg1 tarafmdan yaymlanan 1 6 May1s 1 904 tarihli bir emir ile40 sava�1 tasvir eden gaze­ te ve kartpostallann ülkeye giri�i, sokak ve kahvehanelere asdmas1 yasaklanm1�t1r. Yasak emrinde: Egerçi hariçte cereyan eden vakzaya kar�z. devletin mev­ ki-i bi-tarafisi malum ise de kahvehanelerde ve mecma-z nâs olan [halkzn toplandzgz] yerlerde, bõyle bir takzm resimlerin [aszlmasz ve satzlmasz] esasen gayr-i muvâfik ve saltanat-z se­ niyyeye dost olan bir devlet aleyhinde bu gibi �ekillerin te�hiri dahi . . . samimiyet ilkesine aykm oldugu vurgulamyordu. Maarif Nezareti'nce; M1sir, Roma, New York, Paris, Londra, ve Belçika'da ne�redilen muzir ne�riyat ile "Rusya ve ]aponya Muharebesi" nammda risalenin, ülkeye giri�inin õnlenmesi için talimat verilmi�ti.4 1 20 Agustos 1 904 tarihinde Maarif Nezaretine telgraf ile verilen talimatta da, Gaston Done tarafmdan Paris'te ne�redilen Rusya ve ]aponya Muharebesi Tarihi adh mecmua-

39 40

41

Uygur Kocaba�oglu ve Metin Berge, Bol�evik ihtilali ve Bol�evikler, Anka­ ra 1 994, s. 20. BOA. DH.MKT. nr. 8 5 1 -38, 1 322 S 29. BOA. MF.MKT. nr. 79 7-063, 1 32 1 Za 20.

80

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

mn 83 numarah say1smm ülkeye (giri�inin) "men-i idhali" ve gelmi�lerin toplattmlmas1 emredilmekteydi. 42 Maarif Nezareti, Dahiliye Nazm'na yazd1g1 bir yaz1 ile "Avrupa cerâid-i muzirrasmdan [zararlt gazetelerinden] Rusya ve ]aponya muharebesine dair tesaviri [tasvirleri] havi nüshalar" hakkmda ne i�lem yapilacagm1 sormu�tu.43 Dahiliye Naz1n 1 9 Ekim 1 904 tarihinde verdigi cevapta, hayali resimler ile Rusya'nm aczini ve ]aponyaltlarm satvet ve kudretini irae maksadzm tazammun ettikleri cihetle [gõsterme maksadma yonelik olmalanndan] te�hir ve füruhtu [sergilenme ve sat1l­ mas1] �iar-1 ihlasa münafi [iyi niyete aykm] olacagmm daha õnce Sadaretçe bildirildigini hat1rlatm1�t1. Aynca "Rusya devletinin aczini musavver [tasvir eden] hayali resim ve levhalarla bu misillü tesâviri hâvi" ecnebi gazeteler ve bro­ �ürlerin, memlekete giri�inin ve satI�mm õnlenmesinin gerektigini bildirmi�ti. içerik ve resimleri muz1r bulun­ mayanlarm ülkeye giri�ine ise engel ç1kanlmasma hâcet yoktu. Halep Vilayeti Maarif Müdürlügü'nden Maarif Naz1r­ hg1'na yaz1lan bir yaz1da ise Çin ve Mançurya'da seyahat ettiklerini sõyleyen Rusya vatanda�1 iki ki�inin üzerinde bulunan zararh yaymlann almarak, posta ile gõnderildigi bildirilmekteydi.44 Bu ve benzeri yaz1�malar, dõnem bo­ yunca sava� hakkmda yaym yasaklarmm uyguland1gm1 gõstermektedir. Sava� haberlerindeki bu kontrol maksad1nm Rusya'y1 gücendirmemek oldugu anla�Ilmaktad1r. i çtihad mecmuasmda yaymlanan "Rusya Ahvaline Bir Nazar" adh makaleye gõre, Japonlarm, 2 Ocak 1 905 42 43 44

BOA. MF.MKT. BOA. MF.MKT. BOA. MF.MKT.

nr. nr.

nr.

799-35, 1 320 Agustos 808-8, 1 320 Te 1 6. 855-29, 1 323 Ra 1 2.

7.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

•

81

tarihinde Ruslardan Port Arthur üssünü almalarma dair haberlerin gazetelerde yaymlanmamas1 için Sultan Abdül­ hamid talimat vermi$tir. 45 Bu yasagm nedenini anlamanm çok kolay oldugunu ifade eden yazar, Japonlann "hür ve hürriyetperver bir kavim" oldugunu, "Abdülhamid-i sâni"nin ise hürriyete ve adalete dii$man oldugundan bu sansürü koydugunu ileri sürmek­ tedir. Bu yüzden "her hür ve her adil ferd ve kavim" kendisine dii$mandir. Padi$ah dii$manmm galip oldugunu i$itmeye tahammül edemediginden, halkm Japon zaferinden ha­ berdar olmasma Íirsat vermemi$tir. Muhtemelen doktor Abdullah Cevdet'in kaleminden ç1kan yaz1, yaym kontrolünde reelpolitikin etkisini yok saym1$ gõrünmektedir. 1 905 Rus Devrimi boyunca, etkisi çok smirh Jõntürk gazeteleri d1$mda, siradan halk için Rusya'daki devrim ha­ reketlerinde nelerin olup bittigi meçhul kalm1$tlr. Ancak Rus Devrimi'nin bir ba$ka yüzü olan 1 904- 1 905 Rus-Ja­ pon Sava$1 konusunda aym $eyleri sõylemek mümkün de­ gildir. Sava$ta Ruslarm maglup, Japonlarm galip gelmesi, halk arasmda ilgiyle izlenmi$tir. Rusya tarihi ve Türk-Rus ili$kileri üzerine uzman olan Akdes Nimet Kurat, Japon zaferinin halk ve basm üzerin­ deki etkilerini $U $ekilde anlatiyor:46 Rus-]apon Sava�i Türkiye'de büyük bfr merakla takip edilmi�ti. Tâbiatiyle herkes ]aponya'mn galip gelmesini di­ liyordu. Nitekim ]aponlann zaferleri hakkmdaki haberler, Müslüman ahali arasmda sonsuz bir sevinç uyandirmi�ti. Fa­ kat matbuata konan �iddetli sansür ve Rusya'yi kizdirmamak endi�esinden õtürü bu husus, Ístanbul gazetelerinde pek belli

45 "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 2. 46 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1 990, s. 1 33 .

82

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

edilmemi�, matbuat mümkün mertebe Avrupa men�eli haber­ leri nakletmekle yetinmi�ti. 47 Bükre�'te yaymlanan Ovni Dresel adh gazetede, Türk halkmm Rus-Japon Sava�1 ile ilgili tepkileri dile getiril­ mi�tir. Bu yazmm Osmanh makamlannca çevrilen met­ ninde �u hususlar ifade edilmi�tir:48 Rusya-]apon Sava�z 'nm safahatz, Türkiye'de bütün tefer­ ruatzyla pek büyük bir merakla takip ve tetkik olunmaktadzr. Rusya'da hiçbir Türk yoktur ki, Moskoflann maglubiyeti ha­ berini alsm da, mesrur olmasm. Devlet-i Aliyye'nin ]aponya ile resmen akd-i münasebet etmemi� oldugu malumdur. Hal boyle iken her Türk'ün kalbinde, ]aponlar için ciddi bir te­ veccüh ve muhabbet mevcuttur. Moskoflar haklarmdaki his­ siyatzma gelince, iki unsur beyninde aszrlardan beri devam edegelen adavetten b�ka bir �ey [degildir]. Yaz1ya gõre Türk memurlan "suret-i zâhirede cidden bi­ taraf gorünüyorlar. " Fakat halk, Japon zaferlerine sevincini gizlememektedir. Muhabire gõre; "Buradaki Rus memurlan, bu halleri gozleriyle gorüyor­ lar ve pek ziyade müteessir oluyorlar ise de, hissiyat-z umu­ miyeyi ba�ka bir mecraya icradaki [imkânszzlzgz dü�ünerek sessizlik dz�mda] b�ka bir �ey yapmzyorlar. " Bugün hangi kzraathaneye gidilirse, oradaki Türklerin büyük bir merakla gazetelerin, Rusya ]aponya muharebesine dair yazdzklan �eyleri okumakla me�gul bulunduklan ve �i­ nalarzyla hep ]aponlarm temenni-i muzafferiyetleri sadedinde müdavele-i efkâr eyledikleri gorülüyor.

47 48

a.g.e. , s. 1 33 . BOA. Y. PRK.ASK. nr. 225 - 1 3 7, 1 322 Z a 27.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

83

Romen gazetesine gõre bu durumda, Türkleri ele$tir­ mek pek büyük bir haks1zhkt1r: Bu adeta bi'l-misl-i mukabeledir. Çünkü Türkler Yunan­ lzlar ile harb ederlerken [1 89 7], Moskofl.ar da Osmanlilarm �imdiki hissiyatmm aynmz izhar etmi�lerdi ki, ne bunun ne de Çar ikinci Nikola'nm Osmanlz askeri Termopil Geçidi'ne muzafferen dayandzgznda, padi�aha çektigi telgrafnamesinin meali henüz hatzrlardan çzkacak kadar, aradan uzun zaman geçmemi�tir. 49 "Türkler o zamanda, Rusya'mn Yunanlzlara diplomasi tarikiyle hiçbir te�ebbüste bulunmamz�lardz. $imdi aym hal kendi b�larzna gelen Moskofl.arzn, ses çzkarmaga, efkâr ve hissiyat-1 umumiyeye kar�z protestada bulunmaga, kendilerin­ de ne gibi bir hak ve salahiyet bulabileceklerdir?" Sadece Osmanh ülkesinde degil, M1su gibi fiilen elden ç1km1$, halkm çogunlugunun Müslüman oldugu toprak­ larda da, Rus yenilgilerinin sevinçle kar$ilamld1gmm ta­ mkhklan bulunmaktadir. Bu çerçevede Japon ordusuna gõzlemci olarak Mançurya'ya gõnderilen Albay Pertev Bey, gõrev bõlgesine giderken M1su'da yerel halkm, Japonlara meylini amlarmda belirtiyor: Ruslar velev ki Ortodoks dininden olsunlar - Müslüman­ larca (Ehl-i Kitap) sayzld1klarz, halbuki ]apontar Mecusi ve dinsiz olduklarz halde, herkes yalmz ]aponlar için sempati duymakta ve Ruslarm kaybetmesini istemektedirler. so MISlr milliyetçisi, i slamc1 ve Meiji anayasas1 hayram

49 50

Çar ba�an ile ilerleyen Osmanh harekâu durdurulmad1g1 takdirde, Rusya'nm Türkiye'ye sava� açacagm1 bildirmi�tir. Pertev Demirhan, Hayat1mm . . . , s. 29.

84

•

1 905 Rus D EvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Mustafa Kâmil'in, Japon zaferi üzerine:5 1 "]aponya bizi �a­ �irtti. Zira ilk defa bir dogu hükümeti, Asya'daki Avrupa kal­ kamna mukavemet etmek için, Bati medeniyetini kullanmi�tir. " d emi�tir. Müslüman yazarlar Japonya zaferini "Çar despo ­ tizmi üzerine anayasac1hgm zaferi" olarak gõrmü�lerdir. 52 Çagda� bir ba�ka kaynaga gõre de53 Ruslarm maglup ol­ dugu haberini veren gazeteler, okullarda, kahvehanelerde, evler, berber dükkânlan gibi yerlerde okuma yazma bil­ meyenler de dinlesin diye sesli olarak okunmu�tur. Rus bozgunu her sm1ftan halka heyecan vermi�tir. MlSlr d1�mda, Rusya hâkimiyetinde bulunan Müslü­ manlar arasmda da, J apon ba�anlannm heyecan yaratt1g1nm õrnekleri vard1r. Sovyet rejimi yerle�mezden õnce k1sa bir dõnem, Ba�kurdistan bõlgesi liderligi de yapan tamn­ m1� tarihçi Prof. Zeki Velidi Togan amlannda, " 1 904 yzlm­ da Rus-]apon Muharebesi b�laymca, Rusya'nm yenilmesinden sevinen dayim, her gün isterlitamak 'a bir atlz gonderip getirttigi telgraf bültenlerini, bana okuturdu. " demektedir. 54 Tanmm1� Tatar seyyah Abdürre�id i brahim de amlann­ da, "Rus ]apon Muharebesi ba�lar b�lamaz bütün Müslüman­ lar, hiçbir münasebetleri olmayan ]aponlarm muzaffer olmasi için dua ettiler. " �eklinde yazmaktadir. 55 51

52 53

54 55

Selçuk Esenbel, a.g. m. , s. 20. Selçuk Esenbel, a.g. m. , s. 20. Steven G. Marks, "Bravo, Brave Tiger of the East! " , The Russo- Jap­ anese War end the Rise of Nationalism in British Egypt and lndia, ]. W. Steinberg, Russo-fapanese War in Global Perspective: World War Zero, Leiden, Brill Academic Publishers, 2005, s. 6 1 3-6 1 4. Zeki Velidi Togan, Hât1ralar-Türkistan ve Diger Müslüman Dogu Türkleri­ nin Milli Varlzk ve Kültür Mücadeleleri, i stanbul 1 9 69, s. 28. Abdürre�id i brahim, Âlem-i islâm ve faponya>da islâmiyetin Yayzlmas1, (çev. E. Õ zalp) , i stanbul 2003, e . I, s . 299. Sava� masmda Tiflis'te bu­ lunan Abdürre�id i brahim, Rusya Müslümanlarmm Japonya'y1 destek­ lediklerini i leri süren Moskovski Videmosti gazetesini fitne yaratmakla itham edecektir. Abrürre�it i brahimof, "Hakikat mi? i ftira m1?" $arki Rus, 3 ( I I ) , I 2 Ocak I 905, s. I -2.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

85

Tabii bu tamkhk, bilhassa Kazan ve Tatar bõlgeleri geçerlidir. Zira Tiflis'te basdan fakat sadece Kafkasya'da degil, i stanbul, Balkanlar, Kmm ve Kazan'da da okunan �arki Rus gazetesinin 1 1 �ubat 1 904 tarihinde, yani Uzak Dogu'da sava�m ba�lad1gmm hemen haftasmda yaymla­ nan nüshasmda, yeni ba�layan sava� için Rusya'ya destek yürüyü�ü yapdd1g1 haberi veriliyor. 56 Habere gõre Müs­ lümanlar, canlan kadar sevdikleri "büyük hamileri olan Rus padi�ahz âlem-penâhzmzz ve mukaddes vatammzz olan �erefii Rusya'ya olan" samimi baghhklanm gõstermektedirler. 5 7 Yine aym gazetenin ba�ka bir haberine gõre "Padi�a­ hzmzz, imparator-z âzam ve cümle ehl-i beytine [Romano[ ha­ nedanmm bütün mensuplanna] ve asker-i hümayununa dua" edildigi haberi veriliyor. 58 Bu duanm Uralsk �ehrinde bir mescitte, bir ahund tarafmdan Cuma namazmdan sonra yapdd1gm1 yazan muhabir, Müslüman halkm ahundun duasma aglayarak "amin" dediklerini ileri sürmektedir. Sõz konusu duanm, Mehmet Emin Resulzade'nin "defter mollasz"59 diye amld1klarm1 aktard1g1, Ruslarm aparat1 din adamlannm bir resmi giri�imi mi, yoksa toplum ortala­ masmm egilimlerini mi yans1tt1g1 konusunda, bir yarg1ya vanlamam1�t1r. 60 56 57

58

59 60

"Tiflis' te Müslüman Nümâyi�i", $arki Rus, 2 ( I 6) , 1 1 $ubat 1 904, s. 3 . 6 $ubat 1 904 tarihli $arki Rus gazetesi Kafkasya'mn $ii kadllarma Rusya'ya destek saglanmas1 için talimat gõnderildigini ve Rus ordusu için yard1m kampanyas1 aç1ld1g1m haber vermektedir. Selçuk Türky1l­ maz, "$ark-i Rus Gazetesi'nin i zahh Makaleler Bibliyografyas1", Türk Dili ve Ar�t1rmalarz Dergisi (Ocak-Haziran 20 1 0) , sy. 1 8, s. 1 74- 1 75 . Aym Cuma günü bir ba�ka camide d e 'Zakafkas (?) $ii Mezhebi i dare-i Ruhaniyesi' tarafmdan "Rusya asakirinin Mansur ve muzaffer olmas1" için dua ettirildigi haber verilmi�tir. "Kafkasya Haberleri", $arki Rus, 2, ( 1 2) , 1 $ubat 1 904, s. 4. Mehmet Emin Resulzade, Kafkasya Türkleri, (yay. Y. Akpmar, i . Murat, S. Çagm) , i stanbul 1 993, s. 24. Rus Müslümanlarmm Ruslan neden destekledikleri konusunda sava�­ tan 3 y1l soma Japonya'y1 ziyaret edecek i slamc1 aktivist Abdürre�id

86

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

Me�hur Sibiryah seyyah ve egitimci Abdürre�id ibra­ him'in dilinden Mehmet ÂkifJaponlan ovgüyle anlatmak­ tadir. 6 1 Âkif herhangi bir tevile yer olmayacak �ekilde, Ja­ ponlarm karakter üzelliklerini g1pta ile anlatmakta, i slam Dünyas1'na ornek gostermektedir.62 Osmanh ordusunda gfüevli A�ç1ba�1 Dervi� Halil Í b­ rahim Dede, amlarmda Japon zaferleri üzerine o zamanki izlenimlerini �u �ekilde aktanyor: Rus-]apon Muharebesi b�ladz. Rusya'nm Kafdagz kadar kalkmz� ve yükselmi� olan burnunu, kmp a�agz indirmek ve b�mz egip onüne baktzrmak için, ]apon kavminin muzafferi­ yetine dua etmege b�ladzm . . . . Selânik'te çzkan Aszr gazetesi­ ni almaga b�ladzk. O da benim gibi, ]aponlann taraftanydz. ]aponlara demi�ler ki: "Niçin mabetlerimizde harp için dua ettirmiyorsunuz?" "Bize Türklerin duasz yeter!" demi�ler. ]a­ pon taraftarlzgmdan, Aszr gazetesini bir müddet kapattzlar. Yine �unun bunun agzzna baka kaldzk. Ama bizim ihvamn mübarek agzzlan, yine meserret haberleri yeti�tirdi. 63

61

62 03

i brahim'e Prens i to, Kafkas Müslümanlarmm Rus-Japon Sava�1'na niçin gõnüllü geldiklerini sorar.. Abdürre�id i brahim, cehaletlerinden diye cevaplar. Bu durum "dünya Müslümanlan için yüz karal1g1 " idi. Prens i to millet olarak Ruslardan baz1 imtiyazlar elde etmeden mu­ harebeye ko�manm uygun olmad1gm1 anlaur. Abdürre�id i brahim, Âlem-i islâm ve ]aponya'da islâmiyetin Yay1/mas1, (çev. E. Õ zalp) , i stanbul 2003, e. II, s. 3 62-363. 28 Agustos 1 9 1 2 tarihinde yazilm1� olan Safahat'm ikinci kitab1 olan Süleymaniye Kürsüsü tamamen tamnm1� egitimci Abdürre�id i brahim ( l 857-1 944) 'in agzmdan mücadelesinin o tarihe kadar õnem­ li kesitlerini vermektedir. Tabii  kif, bu fedakâr mücadeleci aydmm safahaum �iirle�tirirken, Osmanh ve diger i slam cografyalanndaki sosyal ve kültürel hastahklan da aç1k bir �ekilde te�rih etmektedir. Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, (yay. M. E. Düzdag) , i stanbul 1 987, s. 1 55-1 56. Halil i brahim A�ç1dede, "Geçen Asn Aydmlatan Klymetli Vesikalardan Bir E ser, Hauralar", i stanbul, istanbul Ansiklopedisi ve Ne�riyat Kollektif

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

87

Hasan  li Yücel, dõneme dair amlarmda: 64 "Rus-]apon Muharebesi esnasmda her ]apon yenmesi, ballandmla ballandi­ rzla anlatzlir. Çünkü Rusya'dan fenalik gormeyen veya kendini boyle hissetmeyen, Türk ailesi yok gibidir. " derken bir diger Türk aydm1 Halide Edip Ad1var, amlannda dõnemi an­ lattrken, ikinci çocugu Zeki Hikmetullah'm etrafta Togo olarak çagnld1gm1 yazm1�tir. Bunun nedenini Ad1var "Rus­ ]apon Muharebesi'nde Amiral Togo'nun zaferi memleketimizde, bütün ruhlarz harekete geçirmi�ti" tarzmda izah etmi�tir. 65 1 905 Rus Devrimi'nin tetikleyicisi, hatta Mançurya'da bir safhas1 olan 1 904- 1 905 Rus-Japon Sava�1. Jõntürk mu­ halefetine Sultan Abdülhamid'i devirme ümidi verirken, geni� halk kesimleri için, kadim dü�man Ruslann felâke­ tine tamk olma hazzm1 tatma imkâm saglam1�t1r. Ancak hemen herkes, Japon ahlak ve erdeminin bu zaferdeki rolü konusunda hemfikir olmu� gõzükmektedir. Rus Devrimi ile ilgili geli�melerin halk tarafmdan du­ yulmamas1 için çok s1k1 bir kontrol rejimi kuran Sultan Abdülhamid, devrimin askeri safhas1 olan Rus-Japon Sa­ va�1'nm, daha muharebeler sürerken, en yüksek askeri egitim kurumu olan Harp Akademilerinde õgretimin bir parças1 olarak taru�Ilmasma müdahale etmemi�tir. Harp Akademisi õgrencileri aralannda, ileride Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu olacak Yüzba�1 Mustafa Kemal'in de bulundugu 3. Sm1flara, devam etmekte olan Rus-japon Sava�1'm "Muharebat-1 Me�hure Münaka�atz" derslerinde anlatan Kurmay Albay Pertev amlarmda: 66 Talebeme ]apon sularmdaki deniz harekâtz ile Mançu­ ri'deki kara harekâtzm harita üzerinden anlatzrken ve ha-

64

65 66

�irketi, 1 9 60, s. 1 1 2. Hasan  li Yücel, Geçtigim Günlerden, Halide Edip Ad1var, Mor Salk1mli Ev, Pertev Demirhan, Hayat1mm . , s. 7. . .

i stanbul 1 990, s. 1 34. i stanbul 1 963, s. 1 1 9 .

88

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

rekâtm gidi�ine gore ]aponlarm bu harpten muzaffer çzka­ cagma kanaat getirdigimi soylerken, onlarm naszl derin bir �evk ve heyecanla beni dinlediklerini gormekten, büyük bir zevk duyuyordum. Atatürk üzerine son yaymlanan biyografik çah�ma­ smda �ükrü Han ioglu, 1 904- 1 905 Rus-Japon Sava�1'nm Mustafa Kemal tarafmdan heyecan ve hevesle takip edil­ digini, Atatürk'ün Not Defterlerine atfen ileri sürmü�tür. 67 Gerçekten de Atatürk'ün yaymlanm1� olan sõz konusu dõneme ait yazilarmda, sava�a ait krokiler, taraflann ter­ tibatlanna ili�kin ayrmt1lara yer verilmi�tir. Bu notlarda Japonlar hakkmda olumlu yargilar yogundur. A�ag1daki satirlar ilginçtir: ]aponlar zaten cengâver bir millettir. 800 sene kadar memleket içinde ve derebeylik ile geçti; en çok sevdikleri sa­ v�t1r. Onlarda da inanç için olüm yaygmdzr. 1 894 'ten beri buralarz Ruslar aldzgz günden beri, büyük bir intikam his­ si besliyorlar. 5- 1 2 y�ma kadar çocuklar, okuldan donü�te iki taraf olurlar; bir taraf Rus, bir taraf ]apon olurlar. Rus b�komutam yanmdakiler kaçmyor, o da aglzyor. (Deli Pet­ ro) $imdiye kadar Avrupa'mn bilemedigi bir unsur meydana çzktz. Kimo Sav�z ]apon askerinin askerí onemi bakzmmdan parlak safo.alar meydana getirecek. 68 Mustafa Kemal, Japonlarm Rusya'y1 maglup etmesinin yerli modemizasyonun Bati'ya kar�1 bir zaferi olarak gõ­ rüldügü bir zamanda, japonlara kar�1 hayranhk beslemi�­ tir. 69 Osmanh ülkesinde J aponlara beslenen hayranhgm õnemli nedenlerinden birisi hakkmda, Yüzba�1 Mustafa $ükrü Hanioglu, Atatürk An Intellectual Biography, s. 66. Atatürk'ün Not Defterleri II, Ankara 2004, s. 28. M . $ükrü Hanioglu, Atatürk An Intellectual Biography, s. 38-39.

67 M .

68

69

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

89

Kemal'in �u dü�üncesi bir fikir verebilir: "Ruslann mag­ lübiyetinden dolayi mâ'nen ve maddeten izhâr-i memnuniyet etmeliyiz. "70 Mustafa Kemal, Rus-Japon Sava�1'm sadece Harp Aka­ demileri'ndeki müfredatm bir parças1 oldugu için takip etmi� degildir. Sava�m gidi�at1 hakkmda aynnt1h bilgiler veren bir gazeteciye yazd1g1 notlar, ilgi çekicidir. 71 Harp Akademileri'nde Rus-Japon Sava�1'm, daha sonra askeri ata�e ve askeri temsilci olarak Japon ordusu nezdinde Mançurya'ya gõnderilecek olan Albay Pertev Bey 'den oku­ yan Mustafa Kemal, Sofya'da Askeri Ata�e olarak bulun­ dugu dõnemde yazd1g1 Zabit ve Kumandan ile Hasbihal adh õnemli eserinde, subaylara japonlardan õrnek verecektir.72 Diger taraftan 1 904- 1 905 Rus-Japon Sava�1 ve Rus Devrimi münasebetiyle Jõntürk basmmda Sultan Abdül­ hamid73 ile Rus Çan Nikola arasmda s1k s1k benzetmeler 70 71

72

73

Atatürk 'ün Not Defterleri II, s. 1 1 9 . "Enzâr-1 âlemi kanlar içinde kalan dumanli ufuklara bürünen müntehâ-y1 �ar­ ka kadar cezb eden vekayi'i câriyeyi menâbi'i muhtelife-i mevcudiyeden ta'kip ve tetkik etmek muktezâ-y1 meslegimdir. istifade-bah� gazetenizde her hususda oldugu gibi mes'ele-yi haz1ra ait hususatta dahi ta'kip etmekte oldugunuz mes­ lek asrl ve �âyan-1 tebcll muharrirlerini ebedl bir nâm-1 istirhamla yâd ettire­ cektir.". Atatürk'ün Not Defterleri II, s. 1 67- 1 69. Mustafa Kemal, "Subay ve Komutan ile Konu!?malar", Atatürk'ün Bütün Eserleri, i stanbul 2003, e . 1, s. 1 69 . jõntürk muhalefetine gõre bütün kõtülüklerin kaynag1 padi!?ahm !?ahs1d1r. Bkz. Abdullah Cevdet, " Rusya Ahvali", içtihad, (8) , Temmuz 1 905, s. 122; "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 1 -7; Abdullah Cevdet, "Japonya'da Müslümanhk", içtihad, 2 ( 1 ) , Tem­ muz 1 906, s. 3; "Abdülhamid'e Aulan Bomba", �ura-y1 Ümmet, (80) , 1 6 Agustos 1 905, s . 1 -2; Abdullah Cevdet, "Dü�man1m1zm Dostu Dü�­ man1m1zd1r", içtihad, 2 (8) , May1s 1 908, s. 253-254; Orhan Kologlu, Osmanli Donemi Basmmm içerigi, i stanbul, i stanbul Ü niversitesi i leti�im Fakültesi, 201 0, s. 1 25; M Sabri, "Anadolu K1yamlan", Terakki, ( 1 1 ) , 1 907, s . 1 -5; " Í nk1lab Subh i nk1lab", içtihad, 1 ( 1 0) , 2 1 Mart 1 906, s . 1 57- 1 58; Abdullah Cevdet, "Türkiye'nin Belay1 Mücessemi", �ura-y1 Osmani, 1 (4) , 25 Mart 1 907, s. 3 .

90

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

yapilm1�, analojiler kurulmu�tur. �Ora-yi Ümmet'te 2 1 Mart 1 905 tarihinde yaymlanan bir yaz1da, Çar'm uygula­ malar1 ile "cehennemde Abdülhamid'in kadim bir dostu oldugu­ nu" kan1tlad1g1 ileri sürülmü�tür.74 Yine Kahire'de yaym­ lanan Türk gazetesinin 6 Temmuz 1 905 tarihli say1smda, Çar'm da [Sultan Abdülhamid gibi] Osmanh i mparatorlu­ gu'nda ilerici hareket ve geli�meleri engellemeye çah�t1g1 yazilm1�tir. 75 içtihad mecmuasmda yaymlanan, muhtemelen Abdul­ lah Cevdet'in kaleminden ç1km1� bir yaz1da,76 Çar ve Pa­ di�ah'm ortak taraflan olarak, ikisinin de zalim ve otokrat olmalanna vurgu yapilm1�t1r: 77 74

75

76 77

Murat Yaliar, The Russian Revolution of 1 905 in the Ottoman Empire, Bil­ kent Ü niversitesi Uluslararas1 i lilikiler BOlümü, Yaymlanmam11i Yük­ sek Lisans tezi, 2003, s. 50. Murat Yaliar, a.g.m., s. 5 1 . Diger taraftan devrimin lideri Lenin de 1 908'de yazd1g1 "Dünya Politakasmm Patlay1c1 Maddesi" adh maka­ lesinde, Sultan Abdülhamid'den "Türkiye'nin ikinci Nikolas1" olarak sõz edecektir. Bkz. V. 1. Lenin, Colllected Works Volume 1 5; March 1 908-Au­ gust 1 909, (A. Rothstein, & BS. Isaacs, Eds.) , 3 ed., Vol. 1 5, Moskow, Progress Publishers, 1 977, s. 1 83 . Troçki de Lenin'e paralel dü1iün­ mektedir: " i stanbul'daki Sultan, Petersburg'daki karde�inden hiçbir yõnden a�ag1 kalmaz, pek çok yõnden onu geçer" Leon Troçki, Balkan Sav�larz, (çev. T. Güney) , i stanbul 1 995, s. 7. "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , $ubat 1 905, s. 2. Selim Deringil 1 . Nikola'dan { 1 825- 1 855) itibaren Rus çarlannm, res­ mi Ortodokslugun tümüyle kamusal bir ililev üstlenerek hizmet ettigi 'Rus mitleri sentezi 'ni kullanmak suretiyle, halklanyla dogrudan bir bag­ lantl kurmaya çahlitiklanm ve II. Abdülhamid'in resmi i slâm'a bak1� tarzmm da, tamam1yla bu oldugunu belirtir. Deringil'e gõre Nasd 1. Nikola ve III. Aleksandr 'kutsanm1� çar ' imgesi yarattdarsa, Abdülhamid de fiilen aym unvam, yani zat-1 akdes-i hümâyôn unvamm, seleflerinin hepsinden daha çok benimsemiliti. Diger taraftan 'Kutsal Rus Topra­ g1' ya da 'Kutsal Tyrol Toprag1 ' terimleri, ism-i mukaddes-i Devlet-i A liyye (Yüce devletin kutsal adi) terimine apaç1k denk dü1iüyordu. Selim De­ ringil, iktidarm Sembolleri ve ideoloji II Abdülhamid Donemi(1 876- 1 909) , (çev. Gül Çagah Güven) , i stanbul 2002, s. 28.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

91

Rus Çan da bizim Padi�ahzmzz gibi zalim ve müstebid­ dir. Abdülhamid'in pekiyi bir dostudur. Çünkü Çar, Osmanlz Devleti'nin bi-aman [amanszz] dü�mamdzr. Dü�manlan bir ve aym �ey olan iki ferdin, yek-digerine dost olmasz pek ta­ biidir. Yazara gõre "milletimizin en büyük dü�mam" Abdülha­ mid'in koruyucusu, Rus Çandir. Çar zalimlik ve despot­ lugunun sonucu olarak korkudan titremektedir: "Hak ve hürriyet taraftarlan Çan titretiyor . "78 Azerbaycan' da yaymlanan Hayat gazetesinin i stanbul muhabiri i slamoglu bu tespite ilaveten, dünyada sadece Çin, i ran, Türkiye ve Rusya'da mutlakiyet rejimleri kald1gm1; Rusya'daki rejimin de art1k degi�mekte oldugundan, bu sm1fta sayilmayacagm1 ileri sürer.79 Ahmed R1za Bey 'in Sura-y1 Ü mmet gazetesine gõre de "Avrupa'da iki istibdat rejimi kaldz: Rusya ve Türkiye . . "8º Aym yaz1da ba�ka bir baglamda, iki otokrat hükümdar arasmda ba�ka bir benzerlige i�aret edilir. Rus Çan'nm donanmaya �ahsi servetinden yard1m etmesini, Sultan'm halka yard1m1yla mukayese eden yazar, "Sizin agzmzza at­ tzgz kurban eti, milletin ciger parçalandzr. Cahil halkz boylelikle aldatzyor" demektedir. 81 Diger taraftan her iki rejimin de yolsuzluklara batu­ g1, Jõntürk basmmda s1khkla dile getirilmektedir. Japon Sava�1 dolay1s1yla Petersburg'da yard1m kampanyalarmda toplanan paralarm, Çar'm amcas1 Grandük Serj 'in [Ser­ gey] cebine gittigi anlat1hrken, Osmanh Devleti'nde de .

.

78 79

80

1

"Rusya Ahvaline Bir Nazar" , içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 7. i slamoglu, "Türkiye'ye Bir Nazar", Hayat, ( 1 7 1 ) , 3 Agustos 1 906, s. 3 . " Küstahhk", �ura-y1 Ümmet, (75 ) , 2 0 May1s 1 905, s. 1 -2. "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 4.

92

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

orduya yard1m kampanyalarmm nasil suistimal edildigi hat1rlaulmaktadir:82 Bundan be� altz sene evvel Girit ve Yunan meselesinde, 'teçhizat-z askeriye ianesi' adzyla toplanan nükudun kzsm-z azammz bir irade-i Hamidiye Yzldzz'a çekmi� [Padi�ah top­ lanan paralarzn büyük kzsmmz emirle kendisi almz�] Bu szrada kendi kzzzm da hafiyelerden birine veren Abdülhamid, Teselya'da dogü�en Mehmetçiklerin paralarzm dügün dolayz­ szyla hafiyelerine sarf etmi�ti. Aym ahval, Rusya'da aynen tekrar ediyor. Abdullah Cevdet'in Potemkin i syam'ndan soma yaz­ d1g1 bir yaz1da, Rus Bahriyesi'ndeki yolsuzluklan an­ laurken, Osmanh Donanmas1'nm çürütülmesine sõzü getirmektedir: 83 Rusya'mn bahriyesindeki suistimal ve hayzrszzlzk diger kâffe-i devair-i hükümetten [bütün hükümet dairelerinde ol­ dugundan] fazladzr. Bahriye Nazm Grandük Aleksi, bizim donanmamzzm ihlakinde [çürümesinde] Abdülhamid'e �erfk-i cinayet [suç ortagz] olmu� olan habis Hasan Pa�a'mn84 adili­ dir. Aleksi Rusya bahriyesinin milyonlarmz, �ehevat ve hevesat ugruna heba etmi�tir. Matmazel Baleta ismindeki bir kapatmasma, birkaç milyonluk mücevherat vermi�tir. Birkaç sene evvel bu �antõz Petersburg'da Teatr Fransa 'da kendi menfatine olarak bir konser verir. Birkaç milyonluk biriyanlar, yakutlar ile sine-i [belvajini] benzetmi� oldugu halde sahneye çzkar. Tem�akârlarmdan [seyircilerinden] bir bahriye zabiti 82

"Rusya Ahvaline Bir Nazar " , Íçtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 6. 83 Abdullah Cevdet, "Rusya Ahvali", içtihad, (8) , Ternrnuz 1 905, s. 123. 84 Hasan Pa�a'nm yolsuzluklanm konu alan d1� basmda bir haber için bkz. Howard Michaels, " Hasan Pasha- The Man Who Swallowed a Navy", Star, 1 2 March 1 904, s. 6.

1 905 Rus DEVRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

93

ayaga kalkar. 'Hammlar Efendiler bahriyemizin milyonlan nerede biliyor musunuz? i�te �u kar�i gerideki, nazeninin gogsünde! ' diye bagmr. Tiyatro hercümerc olur. Jõntürklerin Çar ile Sultan idareleri arasmda paralel­ lik kurarken, yolsuzluk konusunda õrnek bulmakta zor­ lanmad1klan gõrülmektedir. Esasen �ahsa dayah kapah rejimler için denetimsizlikten kaynaklanan yolsuzluk ve suistimal iddialarmm õnünü alma imkâm yoktur. Muha­ lefet Sultan Abdülhamid idaresinin bu zaafim s1k s1k dile getirmi�tir. Diger taraftan çagda� bir yayma gõre, iki ülkenin kay­ naklan ve muharip kuwetlerinin büyüklügü gõz õnüne almd1gmda, Rus-Japon Sava�1 'dev' ile 'cüce'nin mücade­ lesi olarak gõrülmü�tür. Fakat Japon, 'dev õldüren' oldu­ gunu kamtlam1�tir. Japon ba�ansmda etkin te�kilatlanma, stratejik deha ve askerlerinin kar�1 konulmaz cesareti rol oynam1�tir.85 Yine Japon zaferinin gelecekte, Avrupa ve Asya'nm kaderi üzerinde kuwetli etkileri olacag1 tahmi­ ninde bulunulmu�tur. 86 Rus Devrimi'ni inceleyen hemen bütün yaymlar, Rus­ Japon Sava�1'nm sonuçlannm, devrimin sonunu tayin et­ tigini yazmaktadir. Sava�. ba�lang1çta devrim ate�ini dü­ �ürmek için bir çare gõrülerek açilm1�ken, sonunda Çar'm otokrasiyi kurtarmak için, J aponlar ile agir �artlarda bir ban�a raz1 oldugu gõrülmü�tür. Büyük fedakârhkla ban� imzalayan Rusya, daha sonraki bõlümde gõrecegimiz gibi, Mançurya'daki kuwetlerini ülke içine getirerek devrimi ezmi�tir. Ancak Rus-Japon Sava�1 hiç olmasayd1, esasen 1 905 devrim hareketlerinin yakalad1g1 ivmeyi kazanacag1 85

Radhey Shyam Chaurisa, History of]apan, New Delhi, Atlantic Publish­ ers and Distrubitors, 2003, s. 1 1 6 . "Japan's Victory", 2 ]une 1 905, (çevirimiçi) http://century.guardian. co.uk/ 1 899-1 909/Story/0. ,97547,00.html, 1 0 Arahk 201 1 .

94

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

da ku�kuludur. Sava�m hem devrim hareketlerinin yükse­ li�inde, hem de Japonlar ile yapdan ban�tan sonra, devri­ min bastmlmasmdaki rolü büyüktür. Osmanh i mparatorlugu aç1smdan bak1ld1gmda ise, sa­ va� birkaç sonuç dogurmu�tur. Sultan Abdülhamid sava�1, Rusya'da otokrasinin devrilmesi ihtimalinin, s1ranm ken­ disine gelecegi endi�esiyle degil, Çarhgm Uzak Dogu'dan dõnerek, Osmanh Devleti'ne musallat olacag1 endi�esi ile izlemi�, dõnem boyunca takip ettigi siyaset, bu endi�enin ag1rhg1m ta�1m1�ur. Jõntürk muhalefeti, sava�1 Sultan ile Çar arasmda õzel­ likle mutlakiyetçilik, zalimlik ve yolsuzluk konularmda paralellikler kurarak izlemi�tir. Uzak Dogu'daki sava�, Abdülhamid istibdadmm y1kdmas1 ümidiyle, sanki Japon­ lann maglup ettigi Sultan'm rejimiymi� gibi, gerçeküstü beklentilerle degerlendirilmi�tir. Jõntürkler dõnem bo­ yunca, bu beklentileri gerçekle�tirmek için, dini referans­ lar dâhil hemen her �eyi kullanm1�lardir. 8 7 Sava� boyunca Jõntürk muhalefeti "vükelasi ve büyük memurlan millet kar�ismda hesap vermeye mecbur olmayan dev­ letler, bõyle darbelerden [Ruslann Japonlar kar�1smda ug­ rad1g1 yenilgi] kurtulamaz" kanaati ile me�rutiyetsiz tek adam idaresinin devam1 halinde, çõkü�ün gecikmiyecegi­ ni ileri sürmü�tür. 88 Halk ise, sava�1 geleneksel dü�man Ruslann yenilgisi olarak keyifle izlemi�tir. Ancak halkta, 87

O kadar ki içtihad gazetesi sahibi ve yazan Abdullah Cevdet mille­ ti için sava�1rken õlen Japon askerlerinin �ehit olacaklanm, Sultan Abdülhamid'in emriyle harp ederken õlen Osmanh askerlerinin �e­ hit olmayacaklanm ileri sürmü�tü. Abdullah Cevdet, " Rusya Japonya Muharebesi", içtihad, (7) , Haziran 1 905, s. 1 03 - 1 04. Abdullah Cev­ det bu iddiasmda cihad ayetini de kullanm1�t1. (Ali Õ zek, Hayrettin Karaman, Ali Turgut, Mustafa Çagnc1, i brahim Dõnmez ve Sedrettin Gümü�} , Kuran-1 Kerim ve Açiklamalt Meali, i stanbul, Türkiye Diyanet VakfI, 2/1 90 ( [t.y. ] ) . "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 1 -7.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AeoüLHAMio

•

95

Jõntürk muhalefetinin ümit ettigi bask1 rejiminin degi�ti­ rilmesi yõnünde bir hareketlenme olmam1�tu. Rus-Japon Sava�1'nda bütün Türklerin üzerinde muta­ b1k olduklan tek konu, herhalde Japon askerinin karakter saglamhg1 olmahdu. Sava�taki Japon kahramanhg1, daha sonraki dõnemlerde de sürecek "yüksek ]apon ahlaki" imge­ si olarak kamuoyunda yer edinmi�tir. Jõntürklerden muh­ temelen Abdullah Cevdet'in kaleminden ç1km1� "hamiyet­ li, faziletli, malumatli, le�ker-i dilâver [kahraman asker] "89 nitelemesinin benzerleri, Pertev Demirhan'm yazd1klan içinde de mevcuttur. Diger taraftan bir Japon akademisyen,90 "Türk Mil­ liyetçilik Hareketi" mensuplan olarak gõrdügü Mehmet Âkif Ersoy ve Abdullah Cevdet'in, 1 905 yilmda Japonla­ rm Rusya'ya galip gelmesinden memnuniyet duyduklanm yazm1�t1r. Sõz konusu �ahsiyetlerden birisinin "islamci", digerinin "garbçi" bilinmesi ve hatta aralarmda dünya gõ­ rü�lerinden kaynaklanan dü�manhk derecesinde nefret bulunmasma ragmen, Japonlara bak1�lannm büyük oran­ da õrtü�mesi, ülkemizde bir dõnem Japon imajmm etkisi ile aç1klanabilir. Hanioglu'na gõre ise Rus-Japon Sava�1'na kadar Os­ manh i mparatorlugu'nda, Türkçülük cereyanmda uk ko­ nusu õncelikli bir gündem maddesi olmam1�tu. Çünkü ukí: hiyerar�ide Türkler de, diger Asyah uklarla beraber alt s1rada gõrülmü�tür. Ancak bu sava�tan sonra Türkçülükte uk merkezi, bir tema haline gelmi�tir. Japonlarm Ruslara kar�1 kazand1g1 zaferler, uk teorilerine ve aydmlar arasm­ da Türklerin uzak geçmi�lerine ilgiyi art1rm1�ur.91 89 90

91

A.g.m., s. 4. Misawa Nobua, "The Influence of the Ottoman Print Media in japan: The Linkage of Intellectual s in the Eurasian World", Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies, 2 (2) , March 2009, s. 3 7-38 . M. $ükrü Hanioglu, Atatürk An Intellectual Biography, s. 6 6 .

3 . 1905 - 1907 Rus Devrimi

3 . 1 . Kanh Pazar

Rusya'da 1 905 Devrimi'ne ivme kazanduan bir gün aramrsa, bunun 22 Ocak 1 905 (eski takvime gõre 9 Ocak 1 905) "Kanlz Pazar" oldugu herhalde tart1�mas1z kabul edilebilir. Ba�ka bir deyimle Kanh Pazar, 1 905 Rus Devri­ mi'nin ba�langIC1du. Amlan gün Rahip George Gapon'un 1 Rahip Gapon ilginç bir ki�iliktir. 30'lu ya�larda alt sm1ftan bir rahiptir. KI�hk saraya dilekçe yürüyü�ünü düzenlemek için Putilov fabrikalar1 idaresine, Valiye ve Í çi�leri Bakanhgma ba�vurmu� hatta olaydan üç gün õnce niyetini Ba�vekil Witte'ye yazd1g1 mektupla duyurmu�tu. Gapon idarecilerin de yard1m1yla Petersburg i�çileri meclisini kurmu�­ tu. Bu medis bir çe�it sendika idi. Gapon'un i�çi meclisi toplant1lar1 Çar'a ve Rusya'ya dua ile açrhr ve bitirilirdi. Gapon'un misyonu i�çile­ rin çah�ma �artlarmr düzeltme, monar�iyi kurtarma ve kilise'nin i�çi hareketlerinde rol almasrm saglamaku. Gapon 1 906 yrlmda Finlandi­ ya'da Sosyal Devrimcilerin liderlerinden Peter Rutenberg tarafmdan tuzaga dü�ürülerek as1hp õldürülmü�tür. Belki de Gapon 1 905 Devri­ mi'ni yapan papazdrr. Hedefi devrim olmaks1zm çal1�an kitlelerin ha­ yat �artlar1m düzeltmek olan rahip 1 905 devrimlerinin ate�leyicisi ol­ mu�tur. Bkz. Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts Ímpact on Asia, New Jersey, Primice-Hall Inc, 1 962, s. 7- 1 1 . Gapon'un õldürülmesine dair aynntl veren Jõntürklerin " Dogru Sõz" gazetesi, rahibin devrimci­ ler tarafmdan asrlmazdan õnce yargrlanarak "hain" bulundugunu ileri sürmü�tür. "Mürted Papas", Dogru Soz, (7) , 14 Haziran 1 906, s. 6-7.

1 905 Rus DEVRiMi vE SmTAN AsoüLHAMio

•

97

organize ettigi Í$Çiler ve ailelerinden meydana gelen bü­ yük bir kalabahgm, Çar'a bir dilekçe takdim etmek için Petersburg'da k1$hk saraya dogru yürüyii$Ü ile ba$lamI$tl. Kalabahk dilekçelerinde "Küçük Peder" dedikleri Çar'dan alçak gõnüllü bir uslupla; herkes için egitim, sivil haklann tanmmas1, günde sekiz saatlik çah$ma, çah$ma $artlarmm düzeltilmesi, Í$ÇÍ ücretlerinin yükseltilmesi gibi talepler­ de bulunmak istemi$lerdi. Bunlan kar$Ilamak için bütün sm1flan temsil eden bir meclisin de açilmas1 da talep edi­ liyordu. Silahs1z olarak içlerinde kadm ve çocuklann da bu­ lundugu kalabahk, dini ikonlar ile Çar'm ve Çariçe'nin tasvirleriyle ilahiler ve vatanseverlik $arkilan sõyleyerek k1$hk saraya yakla$tI. Bu ban$çil kalabahga Çar'm amcas1 Grandük Vladimir'in talimatiyla saray muhafizlannca ate$ açilmI$tir. 2 Hüseyin Rauf [Orbay] Bey 'in Kanh Pazar'1 anlat1m1 da bugün bildigimiz kaynaklara aykm dii$meyecek $ekildedir:3 Rusya'da ihtilâl . . . amelenin kadm ve çocuklarla ile toplu olarak ve "Baba Kapon " isminde bir rahibin pe�ine takilaBerly Williams, "Russia 1 905", History Today, 55 (5) , May 2005, s. 44-5 1 . Marcel Liebman, "Lenin in 1 905: A revolution that shook a doktrine", Monthly Review, 2 1 ( 1 1 ) , April 1970, s. 1 - 1 8 . V. 1. Lenin, Collected Works, Volume 23; August 1 9 1 6- March 1 9 1 7, (S. Levin, Ed. ) , 2 ed., Moskow, Progress Publishers, 1 974. Ivar Spector, The First Russi­ an Revolution-lts impact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1 962. L. Trotsky, " 1 905", 1 922, (çevirimiçi) http://www. marxists.org /archi­ ve/trotsky/1 907/ 1 905/index.htm, 25 Arahk 201 1 . Abraham Ascher, Kendi Belgeleriyle Rus Devrimi'nde Men�evikler, (çev. C. Kanat) , i stanbul 1 992. Dominic Lieven, The Cambridge History of Russia, Volume 2 Im­ perial Russia, 1 689- 1 907, vol. II, Cambridge, Cambridge University Press, 2006. Cerna! Kutay, Rauf Orbay 1 88 1 - 1 964 Hayat Hat1ralar1, i stanbul 1 997, e. I, s. 40 1 -402.

98

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

rak bir agizdan dualar, kasideler soyleyerek ki�lik sarayda bulunan Çarlarma, hallerinden �ikâyet için giderken asker taraftndan çevrilerek üzerlerine ate� edilmesi ve bu yüzden de amele, çocuk ve kadmlardan binlercesinin katledilmesi ile b�lami�ti. 4 Bir akademisyene gõre Çar'm muhaf1z k1talannm ba­ n�çil kitleye ate� açmas1yla devrimciler "embriyonik politik partilerin yillarca çali�mayla b�aramayacaklan" bir ivmeyi kazanm1�lar. Kanh Pazar, 1 7 Ekim 1 905 Fermam'na kadar Rusya'da, hemen herkesi Çar ve otokrasisine kar�1 birle�­ tirmi�tir. 5 Devrimin fikri õncüsü Lenin de Kanh Pazar'm õnemine i�aret edecektir:6 "Büyük halk kitlelerinin siyasí bi­ linç ve devrimci mücadeleye uyam�im saglami�tzr. " Olaylardan hemen sonra yaymlanan The Manchester Guardian gazesindeki bir haberde Rusya'daki durum anla­ tilmaktadir.7 Gazeteye gõre 1 9 Ocak'ta Moskova'da genel grev ilan edilmi�tir. A�ag1 sm1flann tav1rlan tehdit edici tav1rlan dolayISiyla ev sahipleri silahlanmaktad1rlar. Si­ vastopol'da da memnuniyetsizlik emareleri gõrülmektedir ve hükümete ait fabrikalar yanmaktadir. 8 Petersburg'un

6

Kanh Pazar'daki õlü say1s1 zamanla hayli abart1lm1�t1r. Õ lü say1s1 1 50200 arasmda hatta 1 905 Devrimi'ne dair monografi yazm1� olan Asc­ her'a gõre daha azdir. Berly Williams, "Russia 1 905", History Today, 5 5 (5) , May 2005, s. 44-5 1 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts impact on Asia, s. 4.; Berly Williams, "Russia 1 905", s. 44-5 1 . V. 1 . Lenin, Collected Works, Volume 23; August 1 9 1 6- March 1 9 1 7, (S. Levin, Ed. ) , 2 ed., Moskow, Progress Publishers, 1 974. "The Crisis in Russia, Revolt Spreading Beyond St. Petersburg", The Manchester Guardian, 24 January 1 904, s. 7. ''Aym zamanda Sivantopol'da asakir ve ameie tersaneye ate� verdi. Var�ovi'de ve diger büyük �ehirlerde ktyam ve terk-i e�gal ber-devamdtr. Gerek bizzat Çar gerek Rusya Hükümeti dokülen ve haricen menfur-i avam ve havas oldu. Fransa-Rusya ittihad1 son derece mütezelzeldir. Hülâsa-i kelâm en muhteriz hükümet olan isviçre' de bile Rus isyanlanndan �ehit dü�enlerin ailelerine mua-

1 905 Rus DEvRIMi vE SuLTAN AsoüLHAMID

•

99

güneyindeki Kolpino'da grevciler ba�kente yürüme hazir­ hklan yapmaktad1rlar. Kronstadt Deniz Ü ssü ça11�anlar1 silah ve teçhizat1 yagmalay1p, Petersburg'a gitmeye hazir­ lanmaktad1rlar. Rahip Gapon'un Kanh Pazar'da dõkülen kandan sonra "artzk Çar yoktur" beyam yetkilileri korkutmaktadir. Gapon masum kanlarmm halk1 hükümdardan ayird1gm1 ileri sür­ mü�tür. 9 Hükümet dairelerinin çogu Pazartesi günü açil­ mam1�t1r. Sehrin birçok kesimi yagmalanm1�tir. Zenginler �ehri terk etmektedirler. Kanh Pazar'dan hemen sonraki günlerde St. Petersburg'un askeri diktatõrü olarak bilinen Çar'm amcas1 Grandük Sergey 'in sag kolu General Tre­ pof'un, düzeni saglamas1 için geni� yetkilerle Petersburg Genel Valiligine getirildigi de basma yans1m1�tir. 1 0 Aym haberde 24 Ocak günü Petersburg'da 3000 gõs­ tericiye Kazaklar tarafmdan ate� açild1g1, gõstericilerden yaralananlar oldugu aç1klanm1�t1r. Haberde Kanh Pazar'm aktõrlerinden Rahip Gapon'un, halka zulmeden Çar'm õldürülmesi için i�çileri k1�k1rtan bir mektup yazd1g1 da bildirilmi�tir. Çar, 1 $ubat günü i�çiler arasmdan seçilmi� 34 ki�iyi saraymda kabul ederek, kendilerine hayat �artlannm dü-

9

venet için ilanen ianat-1 nakdiye toplamyor. ". "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , $ubat 1 905, s. 1 -7. Gazetenin tasviri ile içtihad gazetesinde ç1kan anlaum arasmda benzer­ lik ilgi çekicidir: Evvelce Çar'a küçük pederimiz diyen Gapon ameleye hitaben 'í\rt1k imparatorumuz yoktur. Dõkülen hun-i masumin onunla bizim aram1za girdi. Bizi ondan ay1rd1, Çar katildir. Vükelasz yzlanlardzr. Artzk sadakat yok. Silahszz olarak arzuhal vermeye giden tebaasz üzerine" ate� ettiren Çar' a kar�1 vaktiyle ettiginiz vaad-i sadakati nakz ediniz. Ahalinin üzerine ate� eden asa­ kiri telin-i ruhaniyemle telin ediyorum " mealinde bir beyanname ne�retti. "Rusya Ahvaline Bir Nazar", Íçtihad, (3) , $ubat 1 905, s. 1 -7. "Cossacks at Work, Workmen fired on: Many Wounded", The Manches­ ter Guardian, 26 January 1 905, s. 7.

1 00

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

zeltilecegini vaat etmi�se de, 1 1 bu giri�imin ülkedeki geri­ limi dü�ürmeye bir etkisi olmam1 � tlr. 1 2 3. 1. 1. Jiintürk Uuhalefetinin ltk Tepkileri

Kanh Pazar'dan hemen sonra muhtemelen Abdullah Cevdet'in kaleminden ç1km1� olan Rusya ile ilgili bir ya­ z1da, tasvir edilen olaylarm olu�umu, zayiatm ve Rahip Gapon'un toplad1g1 kalabahgm abart1lmas1 hariç, bugün bilinenlerle uyumludur: 13 Birkaç yüz bin ameie terk-i e�gal etti. Gaponi isminde ululazfm bir rahip14 bunlarzn onüne dü�tü. Arzuhal etmek üzere Çar 'zn bulundugu Ki� Sarayi 'na dogru 80000 ki�i Ra­ hip Gapon 'un arkasznda yürüyordu. Gaponi bir elinde Salib bir elinde Çar 'zn tasviri oldugu halde, kiyamilerin onünde gi­ diyordu. Müsellah kuvâ-yi askeriye kiyamilerin onünü kesti. Gapon askere hitaben "Karde�lerinizin üzerine ate� edebilecek misiniz?" diye bagirdi. Kumandan ameleye "dagilzn " emrini istima ettirmedigini gorünce "ate� " dedi. O zaman kur�un yagmuru ahalinin üzerine yagmaya ba�ladi. Bu kital üç dort gün devam etti. Erkek kadm çocuk 4000 can telef oldu. Yaz1ya gore Ruslarm tanmm1� edebiyatç1s1 Maksim Gorki de gõstericilerin ba�mdayd1. 1 5 Karga�amn Rusya' da 11 12

13 14

15

Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s. 5-6. Osmanh diplomatik belgelerinde Çar'm bu giri�imi için bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 484- 1 07, 1 320 $u 1 5 . "Rusya Ahvaline Bir Nazar", içtihad, (3) , $ubat 1 905, s . 1 -7. Gapon doktorun iddiasmm aksine yüksek dereceli bir rahip degildi . . . Gapon imaj1yla ilgili bkz. "Ministreal Differences", The Times, 24 Feb­ ruary 1 906, s. 7. Tanmm1� yazar Maksim Gorki 22 Ocak'taki Kt�hk Saray gõsterisine katdm1� ve aym ak�am düzenlenen baz1 toplantdarda konu�malar yap­ m1�t1r. Bu yüzden Gorki Riga'da 24 Ocak günü tutuklanm1�t1r. Gor­ ki'nin tutuklanmas1 dünyamn çe�itli yerlerinde protesto mitinglerine

1 905 Rus D evRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

101

devam ettigini belirten �üra-y1 Ü mmet, çareyi Çar'm içte ve d1$ta talep edilenleri vermesinde gõstermektedir: Çar için en kzsa yol, evvela ]aponlarla sonra da kendi te­ baaszyla mütarekeyi imza etmektir. ]aponlara istedigini, Rus­ lara da idare-i me�rutayz vermeye razz olarak, i�in içinden çzkmak mümkündür. Çar'm bu talepleri kar$Ilamas1 halinde "Çar'm da Çar'm etrafm1 saran hain hodgâm vükelamn da, Dahiliye Na­ zan Pleheve'ye yapzldzg1 gibi, bin parça edilerek semavata nezd-i isa'ya saçzlacaklanm Rus ahrar [yemin ediyorlar.]" 1 905 Mart'mda Mukden maglubiyetinden sonra muh­ temelen Ahmed Riza tarafmdan yaztlan bir yaz1da ise16 22 Ocak 1 90 5 Kanh Pazar hadisesinin Ruslarm "medeniyet ve insaniyetçe, ]aponyalilarm bin kere madununda [�ag1smda] oldugu tezahür" ettigi beyan edilmi$tir. 3. 1.2. Sultan Abdülhamid'in Kanll Pazar'a Tepkisi

Sultan Abdülhamid'in uzun y1llar mabeyn ba$kâtipli­ gini yapan Tahsin Pa$a'nm anlat1mma gõre, Padi$ah bir ajans telgraf1 ile olay1 õgrenmi$tir. 1 7 Tahsin Pa$a amlarm­ da, Kanh Pazar'dan hemen sonraki bir zamanda padi$ah huzurunda bulunurken, Sultan'm kendisine takdim edilen sõz konusu ajans telgrafm1 okuttugunu sõylüyor. Telgrafm okunmasmdan sonra Padi$ah, Tahsin Pa$a'ya Çar'm nasd bir ki$ilik oldugunu sorar. Ba$kâtip, ilk õnce Sultan ile "aym tarz-1 idare" yürüten bir hükümdar aleyhinde konu$masmm uygun olmayacagm1 dil$ilnürse

16 17

neden olmu�tur. Çar'a yap1lan d1� ba�vurularm yogunlugundan dolay1 tanmm1� romanc1 25 $ubat l 905'te tahliye edilmi�tir. Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s. 1 2- 1 3 . "Muharebe ve i htilal", $ura-y1 Ümmet, (72) , 6 Nisan 1 905, s. 1 -2. Tahsin Pa�a. A bdülhamit ve Y1ld1z Hatiralan, i stanbul 1 93 1 , s. 1 58 - 1 59.

1 02

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

de hatiralarmm kaleme ald1g1 dõnemde "hayli cür'etkârane buldugu" �u cevab1 verir: imparator veliahtligi zamanmda devr-i âlem seyahati ya­ parken ]aponya'ya da ugrami�. orada bir anar�ist taraftndan kafasma �iddetli bir sopa darbesi yemi�. 1 8 bu darbeden di­ magz, hayli müteessir olmu�tur derler. Validesinin imparator üzerinde büyük nüfuzu oldugu da malumdur. Bir Rus olan mualliminin de imparator üzerinde tesiri soylenmektedir. An­ cak bunlar rivayet kabilinden olup ne dereceye kadar muva­ fik-z hakikat olduklanm bilmem. Tahsin Pa�a. Çar'a psikolojik bozukluk atfeden ve Kan­ h Pazar'daki halkm masumane taleplerine kur�unla mu­ kabele eden Çarhg1 "takbih" eden cevabmdan Sultan Ab­ dülhamid'in ho�nutsuzluk duymad1g1m, Hünkâr'm "Halk müracaat etmi�. bir maruzatz varmi�, silâh istimaline hiç müna­ sebet yoktu." kar�1hgmdan anlad1gm1 yazm1�t1r. Sultan Abdülhamid olaylar tirmanmca sadece Rus­ ya'dan degil, bu olaylarm etkilerinin gõrüldügü merkez­ lerden de haber almaya ba�lam1�t1r. 19 Bu çerçevede Paris Sefareti tarafmdan Rusya'da meydana gelen olaylann, üni­ versite õgrencileri ve õgretim üyeleri tarafmdan protesto edildigi, 4 �ubat 1 905 tarihinde rapor edilmi�tir.2 0 Raporda mitinge kat1hmm yogun olduguna dikkat çekilmi�tir. Bal­ t1k eyaletleri dâhil, Rusya'daki olaylar hemen bütün aynn­ tls1yla Padi�aha aktanlm1�t1r. Finlandiya'da eyalet merkezi 1�

19

20

Tahsin Pa�a'mn i�aret ettigi olay, Nikola'nm 1 890- 1 89 1 y1lmda Uzak Dogu'ya yapt1g1 resmi ziyarette gerçekle�mi�, bu saldmdan Çar'm al­ mnda bir iz kalm1�ur. j. N. Westwood, Russia Against ]apan, 1 904-05, New York, State University of New York Press, 1 986, s. 1 . ;iubat 1 905 ortalarma dogru Brüksel ve Paris'teki Rusya protestolanna ili �kin diger Osmanh diplomatik yaz1�malanna bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 484-33, 1 320 Ks 27; nr. 484-34, 1 320 Ks 28. BOA. Y.A.HUS. nr. 484- 1 1 5, 1 320 ;iu 5.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 03

Helsinki'de yapllan protesto mitinglerinde, kat1hmcllarm "kirmizi bayraklar hamil olduklan halde 'y�asm ihtilâl', 'Rusya mahvolsun', 'Rus istibdadi zulmü tebah olsun', 'muharebe kahrol­ sun' vesair gibi bir takim teranelerde bulunduklan" da raporda vurgulanalar arasmdadu.2 1 Osmanh Devleti'nin Roma Se­ fareti de 1 Subat 1 905 tarihli raporuyla, Rusya'daki olayla­ rm " i talya'da ve alelhusus sosyalist ve ihtilâlperveran mehafilin­ de" yankllanm bildirmi�tir.22 3.2. Çar'm Amcas1 Grandük Sergey'in Õldürülmesi

Subat ay1 Çar için çok zor bir danem olmu�tur. Port Arthur'un, onbinlerce muharip kuwetle Ocak aymda Ja­ ponlara tesliminin yarattig1 moral çõküntüsü daha aula­ mam1�ken, gerçekle�en 22 Ocak'taki Kanh Pazar ve hemen sonrasmdaki grevler ve karga�al1klar, otokrasi için zor za­ manlard1. Durumu daha da kõtüle�tiren geli�me ise Mosko­ va Garnizon Komutam, Çar'm amcas1 Grandük Sergey Aleksandreviç'in, devrimciler tarafmdan 1 7 Subat 1 905 tarihinde bombah suikastle õldürülmesi olmu�tur. 23 The Times'm suikastin ertesi gün bildirdigine gõre, bombah su­ ikastle õldürülen Grandük'ün içinde bulundugu arabadan geriye sadece 4 tekerlek kalm1�tir. Grandük Sergey 'in ce­ sedi paramparça olmu�tur. Yakalanan saldugan "i�imi yap­ tim" demi�tir. Suikastçi, Sosyalist Devrimci Parti'ye üye oldugunu sõylemi�tir.24 21 22 23

24

BOA. Y.A.HUS. nr. 484- 1 1 5, 1 320 �u 5 . BOA. Y.A.HUS. nr. 484- 1 1 5, 1 320 �u 1 7. Grandük Sergey 'in dul e�i Grandü�es Elizabeth, kocasmm suikastci­ sini cezaevinde ziyaret ederek 25 dakika gõrü�mü�tür. Eylemi niçin yapugm1 soran Grandü�ese suikastçi "Rusya'nm iyiligi için" cevab1m vermi�. Elizabeth ·�Uah seni affetsin" kar�1hgm1 vermiiltir. "The Grand Duchess Elizabeth", The Times, 25 February 1 905, s. 5 . "Grand Duke Serge killed by a bomb", The Times, 1 8 February 1 905, s. 5 .

1 04

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Grandük Sergey'in õldürülmesi Osmanh Devleti'nde de gündeme gelmi�tir. 1 8 �ubat 1 905 tarihinde Hariciye Nezareti Sadaret'e yazd1g1 arizada, hadiseyi �u �ekilde ha­ ber vermi�tir:25 "Ha�metlü Rus imparator hazretlerinin ammisi Grandük Serj Aleksandreviç hazretlerinin bu kerre Moskova'da bir sui­ kast neticesi vefat ettigini ve bu babda malumat mejkud [yok] olub âyin-i ruhani bugün icra olunacagim �amil Petersburg Sefareti seniyyesinden vârid olan [gelen] telgrafnamenin tercümesi [ek olarak sunulmu�tur.J " Yaz1�malardan anla�1ld1gma gõre Petersburg Büyükel­ çiliginin telgraf1, aynen Sadrazam tarafmdan aynen Sultan Abdülhamid'e sunulmu�tur. Osmanh diplomatik yaz1�malanna gõre suikastin erte­ si günü, Çar resmi gazetede bir beyanname yaymlam1�t1r. Bu beyannamede Çar "Bir mevt-i facia ile vefat eden Gran­ dük 'ün hayatma kar�i vuku bulan suikasd-i cinayetkârane"nin Rus isminin �an ve �erefini ve "vatammizm hayat ve �ohret-i hasenesini" kirlettigini ileri sürmü�tür. D1�anda d1� dü�­ mana kar�1 sava�1hrken, içeride birlik ve beraberlik çagns1 koyu dindar bir retorikle talep edilmi�tir. 26 Jõntürkler ise suikasti onaylar bir tavu takmm1�lar­ d1. Mesela Doktor Abdullah Cevdet'in yaymlad1g1 i çti­ had dergisinde, Grandük'ün katli tasvip edici bir üslupla verilmektedir:27 Rus ahran [ozgürlükçüleri] bu vaka-i hunirizaneden [22 Ocak 1 905 'deki Kanlz Pazar 'dan] sonra artik 'kam su ile de­ gil kam yine kan ile yikamak lazim geldi' diyerek, ba�lannda 25 26 27

BOA. Y.A.HUS. nr. 484-073, 1 320 �u 5. BOA. Y.A.HUS. nr. 485- 1 60, 1 3 2 1 Mar 23. "Rusya Ahvaline Bir Nazar", Íçtihad, (3) , �ubat 1 905, s. 1 -7.

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AsoüLHAMio

•

1 05

Çar oldugu halde gaddar rüesa-yi umíirdan 1 4 ki�iyi idama mahkum etmi�ti. Grandük Vladimir 'Rusya koylüleri mükâle­ metten anlamaz onlara Krupp toplanmn agizlanyla soyleme­ lidir ' mealinde bir safsatada bulunmu�tu. Bunun üzerine Rus ahrannm 'Çar ve avanesi' arzuhalden, niyaz ve istirhamdan anlamazlar. Onlara dinamitin, yildmmlar kiyametler püskü­ ren agizlanyla arzuhal etmelidir ' yolunda bir karar aldiklan­ m, mâh-1 hâl-i cârinin l 6nc1 günü Moskova'da deh�et zuhíir olan vak'a teyid etti: Rusya imparatoru'nun amucesi ve Mos­ kova'nm kumandam Grandük Serj bir dinamit darbesi ile bin parça edildi. Aym kaynaga gõre, "Grandük ki istibdad ve muhafaza-i ceberrut âmâlini takibe nice münevver �ebanm, nice genç kiz ta­ lebenin kanlanna girmi�. nice evler y1km1� idi. " Yazar, Gran­ dük'ün katillerine cani ve $aki denilmesinin uygun olma­ d1g1m ileri sürmekte, Çarhgm asil suçlu oldugunu ilan etmektedir:28 Biraz nur, biraz hürriyet biraz daha ziyade ekmek isteyen, açliktan zulümden olmemek temenni eden silahsiz, müdafa­ asiz olarak çocuklan zevceleri valideleri hem�ireleri ile Çar­ larma arzuhal etmeye giden masumlar üzerine 'ate� ediniz' emrini veren Petersburg'un meydanlan m, caddelerini fukara ve masumin kanma boyayan imparatorun agzi, 29 mübarek ve masum bir agiz m1yd1? Ameleyi kur�unlu bastonla ol­ düren o zabitan o asakir, cani katil degil midirler? Rusya'daki suikast Osmanh diplomatik belgelerine yo­ rumsuz olarak yansirken, Jõntürk muhalefeti yaymlannda tasvipkâr bir ush1p ile yer bulmu$tur. 28 29

A.g.m., s. 7. KI�hk saraya dilekçe vermek için yakla�an kalabahga ate� aç1lmas1 emrini veren Çar degildi. Esasen Çar sarayda bulunmuyordu.

1 06

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

3 . 3 . Grevlerin Yaygmla�mas1

Toplumsal hareketlerden siyasi sonuç alabilmesi için yaygm grevlerin õnemi bilinmektedir. Ancak genel grev, amlan dõneme kadar Rusya' da da Dünya' da da silah olarak kullamlmam1�tir. Rusya'da devrim hareketleri­ ni yõnlendiren liderlerin, grevlerin õnemini kavrad1klan anla�Ilmaktadir. 1 905 Devrimi'nin Marksist teorisyen ve aktõrlerinden Troçki'ye gõre, kitlesel genel grev i�çilerin isyamdir. Troçki genel grevin politik i�levini ilk saptayan ideolog3 0 ve bunun uygulamasm1 geni� õlçekte yaptiran eylem adam1dir. Kanh Pazar'1 takip eden günler, "cinin §i§eden çzktigma" tamk olmu�tur. The Times'm yazd1gma gõre, �ubat ay1 yaygm grevlerle ve karga�a ile geçmi�tir.3 1 Tüm Rusya'da demiryolu trafigi felç olmu�tur. Var�ova-Petersburg telg­ raf ham Kazaklar ve piyade birliklerince korunmaya çah­ �Ilm1�t1r. Demiryolu çah�amad1gmdan Var�ova'dan Lodz'a postalar, hayvanlarm çektigi arabalarla ta�mabilmi�tir. Var�ova-Viyana Demiryolu hattmm i�lememesi, bõlge­ sel açhk tehlikesi dogurmu�tur. Var�ova-Brestlitovsk hat­ tinda genel grev ilan edilmi�, Prag, Var�ova ve Brestlitovsk telgraf istasyonlan ç1kan olaylarda agir hasar gõrmü�tür. Var�ova'da genel grev sürmektedir. Bu grevlerde ekono­ mik taleplerden ziyade, siyasi talepler õne ç1kmaktadir. Spector'un Lenin'den aktard1gma gõre, 1 905'e kadar son 1 0 y1lda ortalama 43 .000 i�çi greve giderken,32 sade­ ce 1 905 Ocak aymda 440.000 i�çi greve gitmi�tir. 1 905'in ilk üç aymda ise 8 1 0.000 i�çi greve katilm1�t1r. 1 905 y1h 30 31

32

Hellen Gilbert, Leon Trotsky: His life and ldeas, Red Letter Press, 2003, s. 1 0. "Renewed Strike in St. Petersburg", The Times, 25 February 1 905, s. 5 . 1 895- 1 904 y1llannda tüm Rusya'da toplam 1 76 grev meydana gelmi�tir. Abraham Ascher, Russia A Short History, Oxford, Oneworld Publi­ cations, 2002, s. 1 34.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

1 07

için toplam grevcilerin say1smm 2.800.000 oldugu tah­ min edilmektedir. 33 Bu grevler âdeta devrimin habercisi olmu�tur. Õ grenci hareketleri, grevlerin yaratt1g1 etkiyi yogunla�t1racakt1r. 3.4. Õgrenci Hareketleri

Rusya'da 1 905 Devrimi'nin ivme kazanmasmda i�çi grevleri, koylü isyanlan yanmda ogrenci hareketlerinin de kayda deger bir ag1rhg1 olmu�tur. Jontürk muhalefeti, yaymlannda üniversite ogrencilerinin Çar kar�ItI eylem­ lerine geni� yer vermi�tir. �t1ra-y1 Ü mmet gazetesinin Ni­ san 1 905 say1smda "Okuyun ibret alm" ba�hkh bir haber yaymlanm1�tu. Bu yaz1da ilginç ayrmt1lar verilmi�tir. 34 Yaz1ya güre üniversite ogrencileri 3500>den fazia bir kala­ bahkla toplanarak Eylül 1 905>e kadar "terk-i tahsil etmeye" karar vermi�ler; kum1z1 ve siyah bayraklarla toplanan ta­ lebeler, imparatorun da resimlerini yutm1�lard1. Õ gretime ara verme karan ile diger vilayetlerdeki mektep talebele­ ri de te�vik edilmi� olacaklardu. Boylece 'büyük bir �üri�e [karga�aya] sebeb olacaklar' degerlendirilmesi yap1lm1�t1r. Jontürkler Rusya'da ogrenci hareketlerine g1ptayla ba­ karken, Osmanh Í mparatorlugu'nda ogrenci kitlesindeki duraganhk �iddetle ele�tirilmi�tir. Bu çerçevede tanmm1� aktivist Abdürre�id i brahim, Petersburg Ü niversitesi ile i stanbul Darulfünunu kar�Ila�t1rm1�, ilkini serbest dü�ün­ celi, ülke sorunlan ile ilgilenen sorumluluk sahibi insan­ lar yeti�tirdigi gerekçesiyle ovmü�tür. i brahim, 1 904 y1lmda Petersburg Ü niversitesi'nde hükümet kar�1t1 gosteri düzenleyen 60 kadar ogrencinin tutuklanmas1 üzerine, yüzlerce ogrencinin hapishane kap1smda gece yanlarma 33 Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s . 1 1 - 1 2. 34 "Okuyu n i bret Ahn", $ilra-y1 Ümmet, (72) , 6 Nisan 1 905, s. 2.

1 08

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

kadar eylem yapuklanm takdir duygulan ile ifade eder­ ken, i stanbul Darülfüm1n õgrencilerini "miskin ", "uyu�­ mu�", "adâb nedir bilmez", "haysiyet nedir bilmez" olmak gibi agir ifadelerle suçlam1�tlr. 35 Diger taraftan jõntürklerin Sabahaddin Bey grubu tara­ fmdan Rusya'daki õgrenci eylemleri, sosyolojik bir gõrü� aç1s1yla ele�tirilmi�tir. 3 6 Hürriyet isteyenler meyanznda amele szmfinzn fevkinde talebe ve müfekkirin [dü�ünürler] var. Bidayet-i tesisinden beri esaret-i daime altznda kavrulmu� cemiyetlerde oldugu gibi, bunlar da manevi bir hazzmszzlzktan muzdarip. Bunlar da bizim gibi ihtiyacat-z hakikiyelerini henüz idrak edeme­ mi�ler. Çar 'dan hürriyet koparmak yahud hükümete nihayet vermekle her maksadlarzna vaszl olacaklarzm zannediyorlar. Herhalde ne�riyatlarz bu esasa müstenid. Esaret ile hürriyetin dogrudan dogruya milletin tarz-z mesaisinden geldigini onlar da bizim gibi hatzrlarzna getirmiyorlar.

3 . 5 . Devrim Sürecinde Kafkaslarm Durumu

Milletler mozayigi olarak kabul edilen Kafkaslar dev­ rimci hareketler aç1smdan gayet verimli bir saha olmu�­ tur. Çarhgm Balt1k eyaletleri için "Kanlz Pazar, Ekim mani­ festosu, Moskova demiryolu grevi" gibi geli�meler olmasayd1, buralarda 1 905 Devrimi etkili olamazd1 degerlendirmesi yap1hrken, 37 aym hükmü Kafkaslar için vermek mümkün gõrülmemektedir. Kafkaslann iç dinamikleri, daha Kanh 35

36 37

Ahmet Kanhdere, "Egitim Merkezli Etkile�im: Osmanh ve Rusya Türk­ leri", Türkiye Ar�ttrmalan Literatür Dergisi, (2008) 6/1 2, s. 305-306. "Rus i htilali'nin Mana-y1 içtimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 4-8. Toivo U. Raun, ''The Revolution of 1 905 in the Baltic Provinces and Finland", Slavic Review, 43 (3) , Autumn 1 984, s. 453-467.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 09

Pazar facias1 meydana gelmeden, büyük karga$a ve huzur­ suzluklarm emarelerini vermeye ba$lamI$tlr. Daha 1 904 y1hnda, Kafkaslarda devrimci hareketler ve yogun haydutluklardan dolay1 durumun tahammül edil­ mez hale geldigi ifade edilmi$tir.3 8 1 905 �ubat'mda çe$itli telgraf haberleri, Kafkasya'da karga$ahklarm yogunla$tI­ g1m haber vermektedir.39 Bu haberlere gõre, iyi õrgütlen­ mi$ Ermenilerin oldugu bõlgede ayaklanmac1lar bir geçici hükümet kuruldugunu ilan etmi$tir. 23 �ubat günü Ba­ tum' dan telgrafla alman habere gõre, Batum'da geceleri soygunlar artmI$, Rus Vapur �irketi faaliyetlerini durdur­ IDU$tUr. Genel bir korku bõlgeye hâkimdir. Arahk 1 905 ortalannda Batum'da devrimcilerle hükü­ met kuwetleri arasmda $iddetli çatI$malar oldugu haber­ lere yans1m1$tir. 40 Bu haberlere gõre sokaklarda barikatlar kurulmu$, askeri birlikler hedeflerine kar$I top kullanmI$­ lardir. Birçok ki$i õlmü$tÜr. Õ lenlerin arasmda Osmanh vatanda$lan da bulunmaktadir. Kafkasya'daki olaylar Osmanh Devleti'nce de yakmdan takip edilmi$ gõzükmektedir. Bu kapsamda 1 905 Ekim ay1 ba$larmda Rusya hükümetinin kontrolden ç1kmaya ba$la­ yan Kafkasya'ya müdahale ettigine dair, i stanbul'a Batum Ba$$ehbenderligi'nce rapor sunulmu$tur.4 1 Raporda; Rusya hükümetince Kafkasya'ya asker sevki kararla�tm­ larak, iki vapurun karaya 4 bin asker çzkardzgma, harekât-1 ihtilâliyeye kzyam edenleri tedip için 4 firkamn [devrimci ha­ reketlere te�ebbüs edenleri bastirmak için 4 tümenin] Novid ve Zefereli taraflarma sevk olunacaklanna dair . . . ibarelerine yer verilmi$tir. 38

41

"The Caucasus", The Times, 4 january 1 904, s. 3 . "The Disorders i n The Caucasus", The Times, 25 February 1 905, s . 5. "Civil War in Batum", Bay of Plenty Times, 20 December 1 905, s. 2. BOA. Y.A.HUS. nr. 494- 1 6, 1 323 $ 1 0.

1 10

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AeoüLHAMio

Yine Batum �ehbenderliginin 4 Ekim 1 905 tarihli ya­ z1smda " i ki kita nakliye sefinesi Batum'a 4400 süvari asa­ kiri ihraç etmi�tir" haberi verilmi�tir. 42 Bu rapordan bir hafta sonra gõnderilen bir yaz1yla da, "Bugüne kadar Ba­ tum 'a 8000 asker çzkanlarak Kutayis 'e gonderilmi�tir" denil­ mektedir. Arahk 1 905 sonlarmda The Times'da yaymlanan bir de­ gerlendirmeye gõre, 43 i stanbul'a ula�an resmi ve gaynres­ mi raporlar Kafkasya'daki durumu umutsuz olarak tasvir etmektedir. Batum'da Rus yetkililer, usulen kamu düze­ ninin korunmas1 için dahi bir müdahalede bulunmazken benzeri anar�i durumunun Tiflis ve diger õnemli �ehirlere s1çramasmdan endi�e edilmektedir. The Times'm bahsettigi muhtemelen abarulm1� bir ra­ pora gõre, Gence yakilm1� ve yagmalanm1�t1r. Hali hazu durumda olaylann esas magdurlanmn Müslümanlar oldu­ gu gõrülüyor. Bu durum hemen her gün i stanbul'a gelen çok say1daki Müslüman mültecilerle dogrulanmaktadir. 27 Ocak 1 906 tarihli Petersburg sefirinin Sultan'a ra­ poruna gõre Sohum, Novroski, Kutayis ve Tevapes'te asa­ yi� yeniden tesis edilmi�, Batum'da demiryolu ula�1m1 yeniden ba�lat1lm1�t1r. 44 Ancak aym dõnemde Osmanh konsolosluk raporlan asayi�in yeniden saglanmasmm, ac1mas1zhkla yapild1gm1 ortaya koymaktad1r:45 "Rusya hü­ kümeti iade-i huzur ve asayi� için suret-i gaddaranede ve bf-rah­ manede tedabir-i zecriye ittihaz ediyor." Olaylan ya�ayan bir gõrgü tamgma gõre,46 Rusya'da ç1kan ihtilâl Kafkasya'ya da sirayet etmi�. Moskova ile 42 43 44 45 46

BOA. Y.A.HUS. nr. 494-63, 1 323 $ 1 0. "Constantinople", The Times, 25 December 1 905, s. 3. BOA. Y. PRK.E�A. nr. 48-70, 1 323 Z 2. BOA. Y.A.HUS. nr. 499- 1 2, 1 3 2 1 Ks 1 5 . Fahrettin Erdogan, Türk Ellerinde Hattralanm, Yeni Matbaa, Í stanbul 1 954, s. 34.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

111

Kafkasya arasmdaki demir yollar1 kesilmi�, posta ve idare i�lerine ve demiryollarma Gürcüler tarafmdan el konul­ mu�tu. Bu zaman Batum'da Abashidze Aslan Bey47, bõlge Müslümanlarin1 ba�ma toplayarak, Batum'u i�gal etmi�, etrafma tabyalar kazdum1�, birkaç ay kendisi vali s1fau ile oray1 idare etmi�ti. Ruslar deniz yolu ile kuvvet getirerek Batum'u geri alm1�lar ve Arslan Beyi de tutup Sibirya'ya yollam1�lard1. Azerbaycanh Türkçülerden Hüseyinzade Ali Bey ise Rusya'daki bu kaosun mutlaka õzgürlük getirecegine inanmakta ve aktif bir iyimserlik sergilemektedir:4 8 Rusya harekât-z inkzlâbiyesinin neye müncer olacagmz ke�­ fe çalz�acagzm: Hiç �üphe yok ki bu inkzlâb, oz hedef i mak­ sadma nail olacak, hürriyeti mutlaka cemaata bah� edecektir. Binaenaleyh bu harekâta kar�z lakayd durmayalzm! Cereyan-z umumiyeye kapzlmamzz, i�tirak etmemiz lazfmdzr. Çünkü bu i�tirakten gelecekte bizim için faideden menfaatten ba�ka bir netice yoktur. Gelecekte zarar degil fayda saadet gorünüyor. Olaylarm kontrol aluna almd1g1 bir zamanda da Os­ manh Devleti Kafkasya'daki geli�meleri takibe devam et­ mi�tir. 3 1 Mart 1 908 tarihinde diplomatik kanaldan Sa­ daret' e gelen ve padi�aha da arz edilmi� bir yaz1�mada, Ruslarm bõlgeye asker sevkettikleri ve sivil fakir halka yiyecek yard1m1 yapacaklan bahanesi ile Ruslarm Osman­ h hududuna askeri bir y1gmak hazuhgmda bulunduklan bildirilmi�tir:49 17

48 49

1 99 1 -2004 dõneminde Acara Otonom Cumhurba�kam ve aym zaman­ da 1 99 1 - 1 995 dõneminde Gürcistan Cumhurba�kam Yard1mc1s1 Aslan Abashidze'nin büyük amcas1d!f. H [üseyinzade] , A[li Bey] : "Rusya Í nk1labmm Ehemmiyet-i Alemiye­ si", Hayat, ( 1 20) . 1 8 Arahk 1 905, s. 1 -2. BOA Y.A.HUS. nr. 5 1 9- 1 1 7, 1 324 Mart 1 8.

1 12

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AeoüLHAMio

Batum'da iade-i asayi� zimmnda mahalli guvornor 'ün [valinin] talebi üzerine Rus Sevkiyat Kumpanyasi 'na mensup Kina adli vapur ile 72 nefer Kazak askerinin ahiren Novoris­ ki 'den vürud ettigini, Tijlis'e sevk olunmak üzere de 61 bot ve kayigm Batum 'a ihraç olundugunu ve temini asayi� için Kafkasya'ya ve Kars cihetindeki hudud-i hakaniye [Türkiye smmna] asker ve erzak ve mühimmat sevk etmekte bulunan Rusya hükümetinin guya fakir ahaliye tevzi-i erzak bahane­ siyle ahiren Poti'deki tüccara bilmüracaa Mmr bugdayi i�tira eylemekte [satm almakta] . . . 3.6. Zemstovo Meclislerinin Milli Medis Talebi

1 9 . yüzy1l ikinci yansmda Rusya'da yerel olarak seçimle Í1? ba1?ma gelen saghk, egitim, ziraat gibi alanlarda hizmet gõren Zemstvo Meclisleri kurulmu1?tU. Zemstvo'lar devlet hiyerar1?isi içinde bir yere sahip degildi. Çogunlukla dev­ let kurumlanyla çatI1?ma halinde bulunmu1?lard1. l 900'lü y1llarm ba1?mda zemstvolann istihdam ettigi doktor, õg­ retmen ve ziraat uzmanlannm say1smm 70.000 civarmda olmas1 i1?levlerine ili1?kin fikir verebilir. 50 Osmanh diplomatik belgelerine gõre "Çar Hazretleri­ nin 18 �ubat 905 tarihli emirnamesi mucibince 22 �ubat 905 tarihinde Petersburg Eyaleti Cemiyeti [Zemstvo Meclisi] birinci defa olarak toplanmi�tir. "5 1 Daha sonra 300 civannda Zemstvo ve belediye meclis­ leri temsilcileri 24-25 May1s 1 905 tarihlerinde toplanarak, milli seviyede halkoyuna dayah temsilciler meclisi talep eder. 1 O gün sonra Çar, Prens Trubetskoy ba1?kanhgmdaki Zemstvo heyetini kabul eder. Bu konu Jõntürk basmmda 1?U 1?ekilde yer alm11?t1r: 50

51

Sheila Fitzpatrick, The Russian Revolution, (2 ed.) . Oxford, Oxford Uni­ versity Press, 1 994, s. 23. BOA. Y.A.HUS. n r. 488-4, 1 32 1 Mar 1 9 .

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 13

Zemostovlar yani Meclis-i Belediye azalan Rusya hükü­ metinin hükm-i bi-hükmü menine ragmen Moskova'da bir kongre akdetmi$ ve Rusya'da bir idare-i adile-i müesses-i vatanm esas makamlarmz tayin ile i$tigal etmi$lerdir. Çar apanszzm Danimarka sahiline teferrüc için bir seyahat icrasz­ na çzkmz$tlr. Bu seyahat 1 6'ncz Lui'nin idammdan birkaç gün evvel icra ettigi seyahate pek mü$abihtir. 52 Fzrka-i hürre o kadar azm ü cezm gosterdi ki, Çar milletve­ killerinin tayin ve cerni ve buna dair bir beyanname ne$retmeye mecbur oldu. Fakat meziyetleri taçlz olmaktan ibaret boyle mü­ legallibelerin sozlerine itimad caiz olmadzgmdan, Rusya'nzn her tarafinda kzyam ve igti$ll$at elan ber-devamdzr. 53 Çar'm yaymlad1g1 beyaname ile ilgili Azerbaycan'da Hayat gazetesini ç1karan Türkçülerden Ahmet Agayev, "Âlâ hazret-i imparator (Rus Çan) kavaid-i kadimeyi (eski kurallan) ve ahval-i halini degi$tirmekle beraber, Rusya'ya bir hayat-z taze bah$ etmek için, civar be-civar $firâlann te$kiline ferman vermi$ti" demektedir. Ancak Agaoglu Ahmet Bey bu meyanda "hürriyet-i vicdan ve azadi-i din ve ayin" konu­ lannda hükümetin Müslümanlann sorunlanna kar�1 her­ hangi bir ilgi gõstermedigini yazmaktadir. 54 Jõntürk basmma gõre Çar, Rusya'da âdeta me�ruti bir idare tesisine müsaade vermek üzeredir. Doktor Abdullah Cevdet'e gõre Çar, bu izni vermezse hürriyet ve adalet ani bir �ekilde gelecektir, yani otokrat devrilecektir. 55 Doktora gõre Zemstovo medis temsilcilerinin talebi üzerine a�ag1daki reformlar yapilacaktir:5 6 12 "3

14

15 16

Abdullah Cevdet, "Rusya Ahvali", içtihad, (8) , Temmuz 1 905, s. 1 2 3 . Abdullah Cevdet, Abdullah: "Rusya v e Japonya Muharebesi", içtihad, (5) , Nisan 1 905, s. 74. Ahmet Agayev, "Rusya'nm Hal-i Hazm", Hayat, 1 (6) , 12 Haziran 1 905, s. 1 -2. Abdullah Cevdet, "Rusya'da Islahat", içtihad, (7) , Haziran 1 905, s. 1 04. A .g.m. , s. 105.

1 14

•

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

Matbuat hür olacak, bütün edyan mütesavi addolunacak [dinler e�it sayilacak], Polonya 1 764 tarihinde vâki kiyam­ dan evvel haiz oldugu imtiyazati tekrar iktisap edecek, Fin­ landiya idare-i müstakillesi iade olunacaktir. Finland, Polonya ve Alman lisanlan Baltik vilayetlerinde resmi addolunacak, i�kence ve keyfi tagrib [sürgün} usulü lagv edilecek, ceza ka­ nunnamesi nazar-1 tadilden geçecek, arazi koylüler beyninde taksim olunacak, papazlar tarafindan idare olunan Sen Sinod mektepleri nezaret-i aide tarafindan müesses mekteplerle ika­ me olunacak, Tahsil-i cebri usulü meri olacak [zorunlu egitim konacak]. Abdullah Cevdet'in kanaatine gõre yukandaki 1slaha­ tm daha õnemlileri, basm hürriyeti ile zorunlu egitim­ dir. 57 Jõntürkler aç1smdan "Rusya'nm ve bütün insaniyetin selamet ve emniyeti" bu reformlarm "kemal-i ihlas ile kabul ve tatbikindedir." Jõntürkler, me�ruti idareye giden süreci sevinç ve heyecanla takip etmektedirler. Rusya'da idare-i me�rutanm tesisi Selatin-i Osmaniye'nin sine-i istibdadiyesine inmi� azfm bir çekiç darbesi tesirini icra edecektir. Abdülhamid'in iki de bir de kizdirmaym beni dos­ tum Çar 'm Karadeniz Donanmasi 'm Ístanbul'a davet ede­ rim. Sizi Kazaklann kirbaciyla gebertirim dedigi malumdur. Tiynetinde vatan muhabbetinden, izzet-i nefsden eser bulun­ mayan bu sefil zalime, bundan ba�ka ne denebilir? Bununla 57

"Bu 1slahattan en mühim olanlar birinci ile sonuncu bendlerdir: hürriyet-i matbuat ve tahsil-i cebri. Tahsil-i cebri 12 y�ma kadar kâffe-i etfal milletin mekteblere devam etmeye, ebeveynleri vas1tas1yla mecbur edilmeleri usulüdür. Bu sayededir ki bugün Avrupa'da okur yazar olmayan zükur ve inasm mik­ tan yüzde be? raddesinde kalml?tlr. Bizde ise bizim Maarif Nezareti demeden ziyade Cehalet Nezareti demeye ?ayan olan nezaretin yalan yanli? ne?rettigi istatistiklere inanmak caiz o/ursa okur yazar olanlanm1z yüzde onyedi nis­ betinde bulunuyor. Bu hesabça halk1m1zm kara cahil alam yüzde seksen üç nisbetindedir." a.g.m. , s. 1 05 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

•

1 15

beraber her vakit soyledigimiz gibi, biz çare-i necatimizi en ziyade kendi nefsimizde, kendi irfan ve kuvvetimizde araya­ lim. Doktor Abdullah Cevdet'e gõre, Haziran 1 905'teki Zemstovo taleplerini, 5 8 Çar mecburen imzalam1�tir:59 Meclis-i Mebusan'm tesis ve kü�adz hakkmdaki projeyi Çar'a imzalattmncaya kadar, vükela hendek atlatmak kabi­ linden, pek türlü mü�kilat ve talil [bahane bulma] gordü. Abdullah Cevdet sonucu, Çar'm lütuf olarak verdigi haklardan ziyade "Rus ahrarmm [ozgürlükçülerinin] muvaf fakiyet ve muzafferiyetinden" bekledigini bildirerek yaz1sm1 sonlandirm1�tir. 1 905 y1hna kadar liberallerin muhafazakâr kanad1 olarak gõrülen Zemstovo meclisleri, õzellikle 1 9 Agus­ tos l 905'te Çar'm Bulygin Fermam'ndan sonra sola dog­ ru keskin bir dõnü� yapm1�lardir. Zemstovolar aruk er­ kek yeti�kin nüfusun oylanyla seçilecek, yasama meclisi ve medeni haklarm talepkârlan olmaya ba�lam1�lard1r. 60 Eyalet Zemstvo Meclislerinin daha sonra düzenledikleri kongrelerle 1 905-6 k1�mm Rusya için daha da gerginle�­ mesine neden oldugu da bilinmektedir.61 Ba�vekil Kont Witte Zemstovo Meclisi üyelerinin ta­ leplerine kar�1hk "Çar'm Ekim manifestosunu a�acak ta·1 8

19

60 61

Konuya dair Osmanh ar�iv belgesine bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 488-79, 1 32 1 H 9. Abdullah Cevdet, "Rusya ve japonya Muharebesi", içtihad, (5) , Nisan 1 905, s. 75. Berly Williams, "Russia 1 905", s. 44-5 1 . Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolu­ tions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1 905- 1 908", The Amer­ ican ]ournal of Sociology, 1 00 (6) , May 1 995, s. 1 428.

1 16

•

1 905 Rus DEvRIMi vE SuLTAN AanüLHAMin

leplerle vakit kaybetmeyecegi" cevabm1 vermi$ti. 62 Ba$­ vekile gõre bütün s1mflar, hükümeti desteklememenin sonuçlanm ak1llanna getirmeliydiler. Witte'nin bu beya­ nma kar$1hk Russ gazetesi "Milletin, Kmm Harbi'nin [kah­ raman] Brest Alayi gibi Witte'ye kar�i durmasi" gerektigini yazmI$tI. 63 3 . 7. Kõylü isyanlan ve Devrim

Modem anlamda radikal, sosyal ve siyasi hareketlerde ideolojik bir mutabakat olmasa da, kõylü kitlelerin i$Çi s1mfi ile birlikte ilk hareket etmesi 1 905 Rus Devrimi'nde gõrülür. Topraks1z geni$ tanm nüfusu ile aglf vergi ve serfligin kaldmlmasmdan sonra satm alman arazilerin ha­ len devam eden taksitleri ile bunalan az toprakh kõylüler, 1 905 y1lma geldiginde patlamaya haz1r bir barut fiç1sm1 andlfmaktayd1. Rusya'da 1 905 yllmdan hemen õnce de, 1 902- 1 903 y1lllannda kõylü isyanlan olmu$tu. Fakat bun­ larda ideolojik bir talep yoktu. Daha ziyade arazisini i$le­ dikleri büyük toprak sahiplerine ve devlete vergi õdemele­ ri gibi ekonomik s1kmt1lardan kaynaklanm1$lard1 .64 Birkaç istisna ile 70 milyonluk Rus kõylüsü siyasi odakh degildi. Sõz konusu dõnemde kõylüler tarafmdan resmi makamla­ ra verilen bir dilekçede ifade edilen $U gõril$ ilgi çekicidir: "Rus mujigi, zehirden daha tehlikeli olan isyanlardan korkar. " 6 5

62 63

64 65

"De Witte Stolid Front", Bay of Plenty Times, 20 December 1 905, s. 2. "De Witte Stolid Front", Bay of Plenty Times, 20 December 1 905, s. 2 . Berly Williams, "Russia 1 905", s. 44-5 1 . Andrew Verner, "Discursive Strategies i n the 1 905 Revolution: Pea­ sant Petitions from Vladimir Province", Russian Review, 54 ( 1 ) . January 1 995, s. 70.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 17

Devrimin ideolojik lideri Lenin 1 905 Devrimi'ni anlat­ t1g1 bir konu�mada, dõnemin Rus kõylüsünün durumunu �u �ekilde izah etmi�tir:66 O yilm ilkbahan kadar erken bir zamanda, Rusya'da yal­ mz iktisadf degil, aynz zamanda siyasal ilk büyük kõylü hare­ ketinin yükseli�ini gõrüyoruz. Bu tarihsel dõnüm noktasmm õnemini anlamak için, Rus kõylülügünün, yan kõleligin en �iddetli biçiminden ancak 1 861 'de kurtuldugunu hatzrlamak gerekir. Kõylülerin çogunlugu okuma yazma bilmez. Toprak agalarznm ezdigi, papazlann aldatt1g1 bu insanlar, birbirin­ den çok uzak kõylerde, yolu yolagi olmayan yerlerde, birbirle­ rinden yalitlanmi� olarak anlatilmaz sefâlet içinde ya�arlar. . . Tüm ülkeyi süpüren kitlesel grevin dalgalan, emperyalist Rus-]apon Sava�i 'mn agir dersleriyle baglantili grevler, ge­ ni� koylü kitlelerini derin uykularmdan uyandirdz. "Grevci" sõzü kõylüler arasmda yepyeni bir anlam kazandz: Bu sõz, isyancz, devrimci demek oluyor ve õnceleri "õgrenci" sõzüyle belirtilen kavramz ifade ediyordu. Ama "õgrenci" orta smz­ fa, "okumu� kesim "e, "e�raf"a aitti ve bu nedenle halka ya­ banczydz. "Grevci" ise halktandz, sõmürülen smzfa aitti. St. Petersburg'tan sürüldügünde, çogu kez kõyüne dõnüyordu ve kõylülerine bütün �ehirlere yayilan ve hem kapitalistleri, hem soylularz yok edecek yangmz anlatzyordu. Rus kõyünde yeni bir insan türü ortaya çzktz: Smzf bilincine sahip genç kõylü. Bu ki�i "grevciler " ile ili�ki kurdu, gazete okudu, kõylülere �ehirlerdeki olaylan anlattz. Siyasal isteklerinin amacznz açzk­ ladz ve onlan toprak sahibi soylularla, papazlarla ve hükümet memurlanyla sav�maya te�vik etti. Kõylüler durumlanm tartz�mak için gruplar halinde top­ lamyorlardi. Yav� yav� mücadelenin içine çekildiler. Geni� 66

I. Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (yay. i . Kaplan ) , 1 977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID= 1 855, 24 Arabk 201 1 .

V

118

•

1 905 Rus DEVRIMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

kalabaliklar büyük mülklere saldirdi, malikâne konaklanm yakti ve erzaklara el koydu, tahili ve diger yiyecek maddele­ rini ele geçirdi, polisleri oldürdü ve uçsuz bucaksiz mülklerin halka devredilmesini istedi. Ama �ehirlerdeki proleter kitlesel grevlerle kirsal bOlgelerdeki koylü hareketinin birle�imi, Çar­ ligm "en siki " ve son destegini sarsmaya yetti. Diger taraftan süregelen krizler nedeniyle büyük arazi sahipleri de s1k1$ffil$tI. Büyük toprak sahiplerinin banka­ lara borcu 2 milyar altm rubleye ula$1yordu. Arazilerin õnemli bir kesimi bankalarm ipotegi altmdayd1. Bu du­ rumda baz1 büyük toprak sahipleri ve bankerler de, dev­ rimcilerin Çar'dan taleplerine sicak bakular ve hükümete taviz vermesi için bask1 yapular. 67 Diger taraftan devrimin Men$evik kõkenli ideologu ve eylemcisi Troçki'ye gõre, Çar'1 devirebilmek için kõy­ lülüge ihtiyaç bulunmaktadu. �ehir proleteryas1 tek ba$1na mücadeleyi kazanamazd1. Kõylülük "potansiyel devrimci enerjinin büyük kaynagidir. " Ancak kõylülük içinde ç1karlan birbirine uyumlu olmayan geni$ arazi sahipleri ve toprak­ s1z unsurlan barmdumas1 ve $ehir merkezlerinden uzakta olu$U nedeniyle, mÜ$terek bir hedefte birle$emezdi. Yine devrimden sonra kõylüler ile i$çilerin ç1karlan çat1$acakt1. Kõylüler arazi talep ederken, i$çiler tanm dâhil her $eyin millile$tirilmesinde 1srarc1 olacaklard1 . 68 1 905 y1h itibanyla 30 bin büyük toprak sahibi, 70 mil­ yon desyatina69 araziyi ve 1 0,5 milyon kõylüyü kontrol ediyordu. Ortalama bir arazi sahibi 2200 desyatina araziye 67 68

69

Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s. I 5. Hellen Gilbert, Leon Trotsky: His Life And Ideas, Red Letter Press, 2003, s. 9- 1 0. Desyatina 1 0925 metre karelik bir aland1r (http://www. convert-me. com/en/convert/ units/area/ area.stdesyatina.en.html ) . Yakla�1k I I dõnüme kar�11Ik gelir.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 19

sahipken, ortalama bir çiftçi 7 desyatina araziye malikti. Topraklarm e�itliksiz dag1hm1, �ehirdeki organize sana­ yi i�çilerinin kõylülere politik dõnü�üm olmadan, hiçbir �eyin degi�meyecegi �eklindeki propagandalarma imkân verdi. Õ nemli Jõntürk simalarmdan Ahmed R1za Bey 'in ne�­ rettigi Silra-y1 Ü mmet 1 3 Mart 1 905 tarihli telgraf habe­ rinde Rusya'daki kõylü eylemlerini �õyle aktar1yordu:70 Vilayetlerden gelen haberler birbirinden beterdir. Koylü­ ler ashab-i emlaki katlediyor. Evleri, magazalan, fabrikalan soyuyor, yakiyor. Kursh vilayetinde dokuz emlak sahibi oldü­ rüldü. 80000 ki�iden ibaret bir cemm-i gafir [kalabaltk] Viti­ sok malikanesinde bir �atoyu ku�atttlar. Íçinde bulduklarma muamele-i dürü�tane [kaba ve sert] gasterdikten sonra, eb­ nayt [binalan] yakttlar, yagma ettiler. Bu hareketlerine mü­ manat etmek [direnmek] isteyen bir memur-t hükümeti tazir ve tevbih ettikten sonra habse koydular. Koylülerin heyecam merkeze dogru tevsi ediyor [geni�liyor], �ehirlerde hatta Mos­ kova 'da Nçini Novograd'da bais-i endi�e ve helecan oluyor. Tehdit olunan �eh ir ler jandarma ile muhafaza edilmelerini is­ tiyorlar. Askerin ve polisin iade-i asayi�e adem-i kifayetinden �ikayet ediliyor. Bütün koylülerin bu harekâtz galeyan-engizi memurin ile ashab-1 emlake kar�t bir ktyam-t kzyamet olma­ smdan korkuluyor. Sfira-y1 Ü mmet'in yaz1s1 telgraf haberini, Rusya'da ih­ tilâl dü�üncelerinin Polonya'dan Sibirya'nm buzulllarma kadar geni�ledigi �eklinde yorumlamaktadu. Yaz1ya gõre Çar'm Japonya ile ban� yapmak ve "millete bir Meclis-i Me­ busan itasma razt olmaktan b�ka çare[si] yoktur. " 70

"Muharebe ve i htilal", $i1ra-y1 Ümmet, (72) , 6 Nisan 1 905, s . 1 -2.

1 20

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Haziran ve Temmuz aylannda kõylü isyanlan ba�ladi. Kõylüler toprak, vergi ve kiralann indirilmesi, geçmi� borç õdemelerinin silinmesi gibi taleplerde bulunuyordu.7 1 Kõylüler kendilerine yapilan devrimci çagnlara grev yapa­ mayacaklanna gõre, yagma ve �iddetle cevap verdiler. 72 Kõylü isyanlarmm ivme kazand1g1 bir dõnemde, Agus­ tos 1 905 'te yine Ahmed R1za Bey 'in ç1kard1g1 �fira-y1 Ü mmet'te yaymlanan bir diger yaz1da, Rus kõylüsünün eylemleri takdirle amlmakta, Sultan Abdülhamid muha­ liflerinin gayretsizligi agir sõzcüklerle ele�tirilmekteydi : 73 Müjikler daha dün efendilerinin hayvanat ile mübadele ettigi üseradan [kolelerden] iken, bugün hukuk-i insaniyeyi ve ârâ-yz umumiye müstenid bir meclis-i Me�ruti istihsal için [insan haklarz ve genel oya dayalz bir Me�ruti medis elde et­ mek için] feda-yz can ediyor. Vaktiyle 'Osmanlz Kahramanla­ rz ' denilenler ise, bugün en hakir bir itaat, en zelil bir esaret içinde mahv olup gidiyorlar. Rus kõylüsü için devrim, daha fazla toprak daha az vergi anlamma geliyordu. Kõylüler Çar'm 1 7 Ekim fermamm arazilere el koyma ruhsatt olarak yorumlam1�lard1.74 Bunun d1�mda devlet yõnetimiyle ilgili fazla bir talepleri yoktu. Sadece kõylüler adma konu�an Sosyal Devrimciler, monar�inin devrilmesini talep ediyorlardi. SR'ler i�çiler ve kõylüler arasmdaki ittifaka da engel oldular. Bu durum ileride Sovyet tarihçileri tarafmdan, 1 905'in ba�ans1zhgmm en mühim nedeni olarak gõsterilecektir. 75 Ancak 1 2 yil sonra Çarhg1 y1kacak olan devrimin miman 71 72 73 74 75

Berly Williams, "Russia 1 905", History Today, 55 (5) , May 2005, s. 44-5 1 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts Ímpact on Asia, s . 1 4. "Kinyaz Potemkin Zirhhs1", $ilra-yi Ümmet, (80) , 1 6 Agustos 1 905, s. 2-3. Berly Williams, "Russia 1 905", s. 44-5 1 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts impact on Asia, s . 1 7- 1 8.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

121

Lenin, muhtemelen politik zaruretlerle, SR'lerin olumsuz rolüne i�aret etmeksizin kõylü kitlelerin sergiledikleri �iddetin azhgm1, 1 905'in ba�ans1zhgmm esas nedeni saymaktadlf: 76 Ne yazzk ki koylüler, toplam toprak mülklerinin yalmzca on be�te birini, büyük feodal toprak sahipligi ayibmz Rus top­ raklan üzerinden silebilmek için, yzkmalan gerekenin yalmz­ ca on be�te birini yzktzlar. Ne yazzk ki, koylüler eylemlerinde birbirlerinden çok kopuk, çok dagzmktilar. Yeterince orgütlü, yeterince saldzrgan degillerdi. Devrimin yenilgisinin temei ne­ denlerinden birisi budur. Ahmed R1za Bey 'in $t1ra-y1 Ü mmet'inde 1 905 Ey­ lül'ünde yaz1lan bir yaz1da da devrim lideri Lenin'in tezle­ riyle paralel gõrü�ler serdedilmi�tir: 77 Mujik daima oldugu gibi müphem davramyor. Eger muh­ telif vilayetlerde zuhur eden zirai kzyamlar [koylü isyanlan] tanzim edilir kuvay-i muhalifeye hadim kzlmabilse ve kism-z azamz koylüden müte�ekkil orduda adem-i itaat [itaatsizlik] emareleri artsa, Çarlzgm �ekl-i hazm son nefesine gelmi� ola­ caktzr. Ancak Prens Sabahaddin Bey taraftarlarmm Terakki ga­ zetesinde, muhtemelen Sabahaddin Bey tarafmdan yaz1lan bir yaz1da, kõylü isyanlan7 8 ele�tirilecektir:79 1 Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (Düzenleyen i. Kaplan) , 1 9 77, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID= 1 855, 24 Arahk 20 1 1 . La, "Rusya ihtilaline Dair", �ura-y1 Ümmet, (82) , 1 4 Eylül 1 905, s . 4. Kõylü eylemlerinin Osmanh diplomatik yaz1�malanna yans1malan için bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 499- 1 6, 1 3 2 1 Ks 1 5 . "Rus Í htilalinin Mana-y1 Í ctimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 6 .

76 V.

77 78 79

1 22

•

1 905 Rus DEVRIMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

Íhtilal-i hazirada her ne zaman koylüler silaha sarzldiysa hareketleri hep çiftlik basmak, ev yikmak, �ato yakmaktan ibaret kaldi. Hatta rast geldikleri hayvanat sürülerini diri diri ihrak [yakmak] vah�etini irtikaptan kaçznmadilar. Her tarafta yangzn her tarafta katl! i�te on be� asirdan beri i�ti­ rak-i emlak ve mesai [çalz�ma ve mal ortaklzgi] üzerine mü­ essis bir cemiyetin hürriyet ve saadetine vüsul için takip ettigi yol! . . [Bati matbuati Hükümet ve Íhtilalcilerin i�ledikleri] zu­ lüm ve vah�etin tasviriyleriyle [doludur]. 3.8. "Sovyet"lerin Ortaya Ç1k1�1

1 905 õncesi i�çilerin çah�ma �artlan çok ag1rd1. Çah­ �anlarm hemen hemen hiçbir haklar1 yoktu. Tabii grev de yasakt1. Grevler i�çiler arasmda õrgütlenen grev komite­ leri tarafmdan düzenleniyordu. Her �ehirde birçok grev komitesi oldugundan, Çar'm gizli polisi kolayca saptaya­ bildigi grev komitelerini birer birer yakalayarak �iddetle cezalandmyordu. Grev komiteleri ayn ayn õrgütlenmenin polisin i�ini kolayla�t1rd1gm1 dü�ünerek, bõlgedeki tüm i�çileri "sovyet" 8º denilen kurullar halinde õrgütlediler. 8 1 1 905 baharmdan itibaren grev komiteleri "sovyet" haline gelmeye ba�lad1lar. i lk kurulan Sovyetlerden birisi lvano­ vo-Voznesensk endüstri �ehrinde, 1 8 May1s'ta yapiland1. Sovyet kaynaklarmm da kabul ettigi gibi, temsilcilik seçimleri demokratik tarzda yap1hyordu. 82 Daha õnemso

1

82

"Sovyet"lerin olu�umu ve devrimdeki rolleri için bkz. Oskar Anweiler, Rusya'da Sovyetler (1 905- 1 92 1) , (çev. T. Ke�oglu} , i stanbul 1 990. "Soviets", 2008, Encyclopedia of Marxism, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/glossary/orgs/s/o. htm#soviets, 25 Arahk 20 1 1 . Troçki'nin verdigi ayrmtiya gõre her 500 çah�an için bir temsilci seçi­ Iiyordu. L. Trotsky, " 1 905". 1 922, (çevirimiçi) http://www. marxists.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

•

1 23

lisi 1 905 sovyetleri, sosyalist partiler dâhil herhangi bir siyasi partiye bagh degildi. Mesela Ekim 1 905'te Rusya'da büyük kan�1khklar ya�amrken St. Petersburg Sovyeti ku­ ruldugunda, Lenin henüz yurtd1�mdayd1. i çlerinde Troç­ ki, Parvus 83 gibi men�eviklerin bulundugu bir grup, kendi insiyatifleriyle ba�kentte Sovyet kurmu�lardi. 84 Diger ta­ raftan Kas1m 1 905'te Petersburg'a donü�ünün arifesinde Bol�eviklerin yaym orgam Novaya ]izn'de, Sovyetlerin par­ tiye katilmalar1 gerektigi �eklindeki gõrü�lere, Lenin ele�­ tirerek kar�1 ç1km1�tir. Lenin'e gõre "i�çi Sovyeti Temsilcileri geçici devrimci hükümetin embriyonu olarak gorülmelidir. " 8 5 St. Petersburg Sovyetini kuracak olan Troçki'ye g6re: 86 org/archive/trotsky/1 907/ 1 905/index.htm, 25 Arahk 20 1 1 . 1 905 y1lmda Alexander Helphand Parvus, "Rusya 'ya gitmek ve Troçki ile bulu�mak istedi. Rusya'da Men�eviklerin yasal orgam olan Nachalo 'yu ya­ ymlad1lar ve gazeteyi kendi gõri4lerine dogru kayd1rdilar. Parvus küçücük bir gazete olan Russkaya Gazeta'y1 ald1 ve bunu 500000 satan bir gazete haline getirdi. Parvus ve Troçki'nin ç1kard1g1 gazetelerin her ikisi de, Bol�eviklerin kanuni orgam Novea Zhizn'den çok daha fazia sat1yordu. Parvus ve Troçki ikilisinin radikal bir k1�k1rtma orgam olarak kulland1klan gazete, "kahrolsun çarlik, y�asm i�çi devleti" gibi �m ifadelerle gün geçtikçe etkisini daha da art1rd1. " 1 905 Devrimi'nden sonra "Türkiye'de bulundugu y1llarda Parvus Efendi namzyla ittihat Terakki'nin oncü kadrosu ve Türkçü çevrelerle yakm ili�kiler kurdu. Zamanm en etkin mecmualanndan biri olan Türkçü yaym orga­ m Türk Yurdu'nda, memleketin ahval-i maliyye ve iktisadfyyesiyle ilgili olarak yazdtgt yaz1lar geni� yankzlar buldu. " Abdullah i lgen, "Parvus E fendi", Türk Yurdu, (Ocak 201 1 ) , 3 1/28 1 , s. 1 47. "4 Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolu­ tions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1 905- 1 908", The Amer­ ican ]ournal of Sociology, (May 1 995) , 1 00/6, s. 1 3 . Ks Marcel Liebman, "Lenin in 1 905: A revolution that shook a doktrine", Monthly Review, (April 1 970) , 2 1/1 1 , s. 1 3- 1 4. Aym kaynaga gõre Le­ nin'in esneklik õngõren bu gõrü�leri Bol�eviklerin parti gõrü�lerini yans1tan "resmi" gazetelerinde yaymlanmam1�ur. R6 Leon Troçki, " 1 905; i�çi Temsilcileri Sovyetinin Olu�umu", Eylül 2000, (çevirimiçi) http://www. marksist.net/kitaplik/onlineKitap/ 1 905/08 .htm, 24 Arahk 20 1 1 .

83

1 24

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN ABDÜLHAMiD

Sovyet bütün olaylarm ekseniydi, her fikir akimz ona yo­ neldi; her eylem çagnsz ondan fi�kzrdz. Sovyet, olaylarm seyrinden dogan nesnel bir gereksinmeye yamt olarak ortaya çzktz. Otorite sahibi olan ama hiçbir gelenege dayanmayan Sovyet, gerçekte hiçbir orgütsel mekanizmaya sahip degilken, dagmzk durumdaki yüz binlerce insam hemen içine alabilen; proletarya içindeki devrimci akzmlan birle�tiren, inisiyatif ve kendiliginden bir oz-denetim yetenegine sahip olan ve hepsin­ den onemlisi, yirmi dõrt saat içinde yeraltmdan çzkanlabilen bir orgütlenmeydi. Çar'm Ekim Fermam'm yaymlamasmdan 4 gün õnce Petersburg ve çevresindeki fabrikalarda, i �çi Temsilcileri Sovyeti için seçim yapild1. 28 Ekim l 905'te de Petersburg i �çi Temsilcileri Sovyetinin kuruldugu aç1kland1. Peters­ burg'u bir hafta kadar sonra, Moskova i �çi Sovyeti'nin kurulmas1 izledi . Ekim grevleri ve 1 7 Ekim fermanm1 iz­ leyen "ozgürlük günleri" olarak bilinen 2 ayhk dõnemde "sovyet"ler süratle organize olmu�lard1. 1 905 y1h Ekim'in 1 906 �ubat'ma kadar bütün Rusya'da, õnemli bir k1sm1 Kas1m ortalarma kadar olmak üzere 80 sovyet olu�turul­ mu�tu. 8 7 Kurulan bu Sovyetlerden, Petersburg Sovyetinin etkin ve zorlayICI liderligi altmda yakla�1k 50 sendika faaliyet gõsteriyordu. Bir diger etkin Sovyet Moskova Sovyeti'ydi. 80 bin üye i�çisini kontrol edebiliyordu. Sovyetler ken­ di aralannda güçlü baglar kurarken, aglanm sendikalar ve fabrika komitelerine de uzatm1�lard1. Maksatlan ülke düzeyinde milli i�çi õrgütü olu�turmakt1. Sovyetlerin güç kazanmas1 o kadar h1zh oldu ki, kendi silahh milis güçleri­ ni olu�turdular. Kas1m ay1 ortalarmda Petersburg Sovyeti 6000 ki�ilik silahh milis gücünü olu�turdugunu ileri sür87

Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts impact on Asia, s. 1 3 .

1 905 Rus OEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 25

dü. Bu milisler Sovyetlerin yapacaklan miting ve toplant1lanm savunacaklard1. 8 8 Sovyetlerin gücü o kadar artm1� ki, birçok insan Rus­ ya' da birisi Çar'm Ba�vekili Kont Witte'nin digeri Pe­ tersburg Sovyeti'nin lideri Nosar'm olmak üzere iki ayn hükümet olduguna inanmaya ba�lam1�t1. 89 Troçki hayat hikâyesini anlatt1g1 amlarmda, bu dõnemle ilgili �unlara i�aret ediyor:9 0 Petersburg Sovyeti'nin ya�ad1g1 52 gün, tamamen szkz bir çalz�ma ile doluydu. Bu girdap içinde naszl y�ayacagzmzz, benim için bile belli degildi. Bu anafor içinde sadece fml finl donmedik, aym zamanda onu da yaratt1k. Her �ey acele ile yapzlmz�tz. Çogu �ey fena sayzlmazdz. Hatta bazz i�ler gayet iyi ba�anlmz�tz. Sovyetlerin 2 1 Kas1m 1 905 yilmda Moskova'da ba�lat­ ug1 eylemler, Osmanh diplomatik yaz1�malannda "Mos­ kova'da bugünden itibaren isyan-1 umumi b�ladzgz" �eklinde yans1m1�ur.91 Bu yaz1�malara gõre olaylann geçmi�te ben­ zeri yoktu. Ameie Vekilleri Meclisi'nin [Sovyetler] ilan et­ t igi grevlerle ba�layan olaylan "Efkâr-1 umumiye büyük bir Rus ihtilâli" olarak gõrmekteydi . 3.9. 1 9 Agustos 1 905 Bulygin Dumas1

1 905 y1h yaz1 Çarhk için çok s1kmt1h geçti. Petersburg 88

89 90

91

Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolu­ tions in the Ottoman Empire, Iran, and Russia 1 905- 1 908", The Amer­ ican]ournal of Sociology, (May 1 995) , 1 00/6, s. 1 407. Nader Sohrabi, a.g.m. , s. 1 408. Leon Trotsky, My Life, (C. Russell, Ed.) , Marxists Internet Archive, 2000, s. 1 37. BOA. Y.A.HUS. nr. 498- 1 8, 1 32 1 Ke 2 1 .

1 26

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

ve Moskova' daki grevler, Odes a ve Var�ova' daki pogromlar, Karadeniz Filosu'ndaki isyanlar rejimi sarstI. Jõntürk yaym organlarmdan Türk' e gõre, 92 "Çarhk ihtilâl arifesindeydi". 93 Osmanh diplomatik belgeleri de Rusya'nm sadece içeride degil, Brüksel gibi Avrupa �ehirlerinde de �iddetli protes­ tolarla lanetlendigi haber veriyordu. 94 Bir ba�ka Jõntürk yaym orgam, Terakki ise Rusya'daki hadiseleri �õyle aktarmaktayd1:95 Kiev, Odesa, Moskova gibi koca koca �ehirler, bir gün için­ de hâk ile yeksan oldu. Hükümetin gozü onünde, aleyhinde konferanslar, mitingler tertip edildi. Gazetecilerden birinin dedigi gibi devletin donanmasiz kaldigi bir zamanda, ihtilâl­ ciler bir donanma sahibi oldular. Sevahili topa tuttular, bir an için Karadeniz 'i temlik ettiler. Artik herkes istibdadm yi­ kzldigma, müstebidlerin hiçbir vakit ba� kaldirmayacaklanna hükmetti. Tamnm1� fikir ve siyaset adam1 Ahmet Agayev de 1 905 Temmuz'unda Rusya'nm durumunu bir kaos ve anar�i olarak tasvir etmekteydi:9 6 Rusya el 'an bir buhran, bir tezelzül-ü garibeye düçâr olup . . . Hükümet mütezelzil olup zaman-i ih tiyan elden çi­ karmi� . . . Burada sahib-i mansiplan katl edip, alei res'el e�had çapul ve garet [büyük mevki sahiplerini herkesin go­ zünün onünde oldürüp mallanm yagma] ederler. Orada izdi­ ham �uri� edib askerlerle çarpi�iyorlar. Gayri yerlerde fahleler 92 93

94 95

96

20 Temmuz 1 905. Murat Ya�ar, The Russian Revolution of 1 905 in the Ottoman Empire, Bil­ kent Ü niversitesi Uluslararas1 i li�kiler Bõlümü, Yaymlanmam1� Yük­ sek Lisans tezi, 2003, s. 58. BOA. Y.A.HUS. nr. 490-76, 1 3 2 1 T 1 7. " Rus i htilalinin Mana-y1 i çtimaisi", Terakki, ( 1 ) , 1 906, s. 4-8 . A [hmet]Agayev, a.g.m., s. 1 -2.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

127

[i�çiler] i� sahiblerine, kendciler mülkdarlara bagi [koylüler arazi sahiplerine isyan etmi�] olup evlerini muhellefatim tare­ i garet edib od vururlar [yagmalayip yakarlar]. Alelumum bu buhran ve tezelzülün en �iddetli mevkileri Rusya'mn mag­ ribinde vâki ve Baltik ve Yahudilerle sakin yerler ve bizim miskat-i resimiz olan Kafkasdirlar. Devrimin ayak seslerini duyan rejim, ülkedeki gerilimi azaltacak tedbirleri dü�ünmeye ba�ladi. Daha Grandük Sergey 'in suikastinin ertesi günü, 1 8 �ubat 1 905 tarihinde Çar, tasany1 haz1rlamakla gõrevlendirilen i çi�leri Bakam Bulygin'in adm1 alan bir beyanname yaymlanm1�u. Os­ manh diplomatik yaz1�malanna gõre, "H�metli Ímparator Hazretleri 1 8 $ubat 905 tarihli emirname ile kavanini müceddede levayihesinin [yeni kanun tasarzlarmm] tanzimi için ahali tarafin­ dan müntehip [seçilen] ve mutemed ahali vekillerinin suret-i da­ vet ve içtimalarzm kararla�tirmak ve Dahiliye Nazm 'mn riyaseti tahtmda olmak üzere bir Meclis-i Mahsus tesisi emreylemi�ti. " 9 7 Çar bu bildirge ile bir Dam�ma Meclisi [Devlet Dumas1] kurulacagm1, dini ho�gõrü, konu�ma õzgürlügü ve kõylü kitlesinin vergilerinin indirilecegini vaat etmi�, ancak bu Duma'nm, etkisiz ve gõstermelik bir dam�ma orgam ola­ cagmm aç1klanmas1yla olaylar daha da arttl. Çar'm sõz verdigi Duma'mn ayrmulan 6 ay sonra, 1 9 Agustos l 90S'te, bir imparatorluk fermam ile yaymlan­ dL Bu fermanda, Devlet Dumas1m kuran yasa ve Duma seçimlerine ili�kin kurallar aç1klamyordu. Tasanya gõre Duma, hiçbir yasa ç1karma hakkma sahip degildi; sadece Çar'm dam�ma kurumu olarak baz1 sorunlan taru�abile­ cekti. Bunun üzerine Bol�evikler, i�çilere ve kõylülere Du­ ma'y1 aktif olarak boykot etme çagns1 yapu ve ajitasyon kampanyasm1, silahh ayaklanma, devrimci ordu ve geçici devrimci hükümet sloganlanyla yürüttü. Bol�evikler Bul"7

BOA. Y.A.HUS. nr. 488-4, 1 3 2 1 Mar 1 9 .

128

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SULTAN AaoüLHAMio

ygin Dumas1'nm boykot edilmesini, bütün devrimci güç­ lerin seferber edilmesi, kitlesel siyasal grevler yapdmas1 ve silahh ayaklanmaya haz1rlanma yõntemi olarak kullan­ ddar. Duma seçimleri yapdmad1. Bõylece, hükümet Du­ ma'y1 toplayamad1. 9 8 Lenin, 1 9 Agustos 1 905 fermanm devrimciler tarafm­ dan nasd degerlendirildigini �u �ekilde anlatmaktadir:99 1 9 Agustos'ta Çar, halk temsiline yer verecek bir sistemin getirilmesine ili�kin bir ferman çzkardz. Bulygin Dumasz deni­ len �ey, gülünç derecede dar bir seçmen toplulugunu kapsayan, oy hakkz temelinde yaratzlacaktz. Ve bu garip "parlamento " hiçbir yasama gücüne sahip olmayacaktz. Duma 'nm sadece dam�ma gücü, tavsiyede bulunma gücü olacaktz! Burjuvazi, liberaller, oportünistler, korkuya dü�en Çar 'zn bu 'armagan'ma iki elle sanlmaya hazzrdzlar. . . . Devrimci Rus Sosyal Demokrasisi [ise], Agustos 1 905 'te halka hayali bir anayasa verilmesinin gerçek anlammz iyi kavramz�tz. Bu nedenle, bir an bile duraklamadan �u sloganlan ortaya attz: 'Kahrolsun Dam�ma Dumasz! Duma'yz boykot edin! Kahrol­ sun Çarlzk Hükümeti! Çarlzk hükümetini devirmek için dev­ rimci mücadeleye devam! Rusya'nm ilk gerçek halk temsilciler meclisini Çar degil, geçici devrimci hükümet toplamalzdzr! Lenin'in k1yas1ya ele�tirdigi Bulygin Dumas1 tasans1 Jõntürk muhalefeti tarafmdan halkm taleplerini tam kar­ �damasa da, Rus halkmm mücadelesinin semeresi olarak gõrüldü. Türk100 gazetesine gõre "Ruslar muhte�em bir tarih yazmaktaydzlar. " 1 º 1 98

Lenin'in 1 905 Devrimi üzerine konu�ma adh yaz1sm1 Türkçeye çevi­ ren i smail Kapamn notundan. V. 1. Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Kon�­ ma", (yay. i . Kaplan) , 1 977, http://www. urundergisi.corn/makaleler. php? ID = 1 855, 24 Arahk 201 1 . 99 V. 1 . Lenin, a.g. m. 1 00 1 7 Agustos 1 905 1 01 Murat Ya�ar, a.g.m. , s. 67.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 29

1 7 Ekim 1 905 õncesi hemen herkes, Çar'a muhalefet­ te birle$mi$ti. Avukatlar anayasa için devrimcilerle daya­ nI$ma ilan etmi$lerdi. Beyaz yakah çah$anlar, genel grev çagnlanm desteklemi$lerdi. Hatta ülke çapmda doktorlar, kolera salgmma ragmen hükümetle i$birligine yana$ma­ m1$lard1. Hükümetin üniversiteleri kapatmas1, devrim­ cilerin faaliyetlerini kolayla$tlrm1$tl. Daha ilginci baz1 toprak sahipleri, kõy isyanlanm desteklemi$lerdi. Birçok sanayici grev yapan i$çilere, Kara Yüzler gibi a$m sag radi­ kal gruplann saldmsm1 õnlemek için, milisler kiralam1$­ lardi. Büyük tekstilci Savva Morozov gibi devrimci fonlara, nakdi yard1m yapan i$verenler bile mevcuttu. 1 02 3 . 1 0. Çar'm 1 7 Ekim 1 905 Fermam1º3

Eylül ba$mda japonlarla ban$ antla$mas1 imzalayan Çarhk, artik iç karga$a ve devrimci eylemlere bütün gü­ cüyle kar$1 koyabilirdi. Ü lkedeki durum Kont Witte'nin Çar'a sundugu, olaylarm sebeplerini izah eden ve resmi gazetede yaymlanan raporunda ifade ettigi gibi, "Rusya ahalisinin s inuf i muhtelifesine sirayet eden fesad-1 ihtilâl"1 04 rejimi kemirmekteydi. Agustos aymda Bulygin fermanmm ilam, ülkede grevler ve kõylü isyanlarmm yaratt1g1 tansi­ yonu dil$Üremeyince, Kont Witte'nin fikir mimarhg1yla 30 Ekim 1 905 tarihinde, Çarhk manifestosu veya Çarhk Fermam olarak bilinen 1 7 Ekim Beyannamesi ilan edildi. Geni$ õlçüde ba$vekil Witte tarafmdan kaleme alman 1 7 Ekim Fermam'm Çar, "hanedana ihanet ediyormu� duy­ gusu" ile isteksizce imzalaml$tlf. 1º5 Çar, Ekim fermamm w2 1 03

1 04 ws

Berly Williams, "Russia l905", s. 44-5 1 . Eski takvime gõre 1 7 Ekim, �imdiki takvime gõre 30 Ekim tarihlidir. Metni için bkz. EK-2 BOA. Y.A.HUS. nr. 498- 1 1 , 1 3 2 1 Ks 2 1 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s. 1 8 .

1 30

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

gõnüllü olarak degil, Japon Sava�1'ndaki maglubiyet ve ülkedeki iç karga�alardan dolay1 vermi�tir. 106 Spector'm Kont Witte'den almt1lad1gma gõre Çar Ekim Fermanm1, yaygmla�an i�çi grevlerinden dolay1 degil, kõylü kitlelerin yaratt1g1 �iddetten dolay1 ilan etmek zorunda kalm1�t1r. 1º7 Petersburg Sefareti Sultan'a fermanm ilamm, "Rus­ ya'da bir müddetten beri serzede-i seha-i zuhur olan igti�a�ata bir nihayet vermek maksadiyla Ha�metlü Çar Hazretleri tara­ findan ahaliye bazi mertebe serbesti ita olundugu" �eklinde 108 bildiriyordu. 109 i r�ad gazetesine gõre, Paris'te Jõntürklerin ç1kartt1g1 MeFeret gazetesi Rus Çan'nm halkma verdikle­ rinin Osmanh Kanun-1 Esasisi'nden daha geride oldugunu yazmaktayd1 . Çar 1 7 Ekim Fermamm ilan ederken, Kont Witte'yi Naz1rlann "harekât ve icraiyesini" birle�tirmeye memur etmi�ti. Petersburg Sefaretinin degerlendirmesine gõre Witte hükümeti, siyasi bir kabine degil "âdeta bir umur ve muâmelât kabinetosu" olacaktI. 1 10 1 7 Ekim Fermam; yasama meclisinin açilmas1, kõylü ve i�çilere oy hakk1, din ve ifade hürriyeti ile demek kurma hakk1 veriyordu. Bütün bunlar Zemstovolann temei talepleriydi. Kmm'da bulunan Türk aydmlanndan Hasan Sabri Ayvazof, Jõntürklerin õnemli yaym organlarmdan i çtihad gazetesine yollad1g1 kapsam­ h bir yaz1da, 1 905 Rus Devrimi'ni analiz ederken Çar'm Ekim Fermam'm �u �ekilde degerlendiriyordu: 1 1 1 1 06

1 07 1 08 1 09 1 10 111

G . M . Kropotkin, "The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 1 7 October", Russian Stud­ ies in History, (Spring 2008) , 46/4, s. 9 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its i mpact on Asia, s. 25. BOA. Y.A.HUS. nr. 496-92, 1 32 1 Te 28 . " i slam Matbuau", ir�ad, ( 1 1 9) , 2 2 May1s 1 906, s. 4 . BOA. Y.A.HUS. nr. 496-37, 1 32 1 Ts 22. Hasan Sabri Ayvazof, "Rusya i nkilab-1 Kebiri", içtihad, 2 (5) , Ocak 1 908, s. 29 1 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SutTAN AaoüLHAMiD

•

131

Derken Oktabyr -Te�rinievvel 1 7'de [1 905] Hükümet, Çar her �eyden aciz kalarak ilan-i hürriyet etmeye mecbur oldu. Çar 'm fermamnda Millet Meclisi açilacagi, millete; hürriyet-i �ahsiye, hürriyet-i kelâm, hürriyet-i içtima, hürri­ yet-i diniye, serbesti-i matbuat vesaire gibi �eyler verilecegi, mülksüz topraksiz kalan ahalinin islah-i haline çalt�acagi vaat edildi. Fakat Çar'm bu manifesti ihtilâl ve inkilab ate­ �ini teskin edemedi. Bilakis aszl kanlt ate�li inkilablar mani­ festten sonra b�ladi. Rus hürriyet kahramanlan mücerreb durbin fedakârlari Çar 'm vadine sozüne hiç kapzlmayarak Rusya'nm her yerinde hatta koylerinde bile mitingler, cemi­ yetler kurarak manifestte vaat edilen hürriyetlerin bilfiil mey­ dana getirilmesine ahaliyi te�vik ettiler. Binaenaleyh hürriyet ve islah-i millet ugrunda hapishanelerde, zindanlarda, menfa­ tarda vücutlan çürüyen ahrarm azad ettirilmesi, idam ceza-yi müdhi�esinin bilkülliye lagvi, terk edilmesi lazim oldugunu umum milletin kalbine telkin ile bu hususta umum milletin manen, bedenen çalt�masi iktiza ederse fedayi can etmeyi va­ cib oldugunu etrafli anlatarak kiyam ettiler. Dekabr [Araltk] ayi ibtidalanndaki yirmi günden mütecaviz devam eden tatil­ i umumi esnasmda Moskova, Novorossisk, Sivastopol, Kerç, Rosto[ gibi �ehirlerde umumi kiyam ba�layarak 1 8 gün kadar bu �ehirlerin idaresi ahaliyi kiyam ve mkzlabm taht-t idare­ sinde bulunmu�tur. Jõntürk basm1 Ekim Fermamm heyecan ve sevinçle kar�ilam1�tir. Kahire' de basilan Türk 1 12 gazetesinde fer­ man, tam metin yaymlanm1� ve yapilan degerlendirmede Rusya'daki geli�meler õvülmü�tür: 113 �imdi Rus Ímparatorlugu'nun bütün tebaalarma hürriyet verilmi�tir. Onlar hürriyetlerini talep ettiler ve aldzlar. Birisi 1 12 1 13

9 Kas1m 1 905 Murat Ya�ar, a.g. m . , s. 68.

1 32

•

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AeoüLHAMID

herhangi bir fedakârlik yapmazsa, arzuladigi hiçbir �eyi elde edemez. Bu Ruslar, hürriyet için kanlarmi dokerek, hayatla­ nm ortaya koydular. Íki gün once genel af ilan edildi. Rus tarihi büyük bir ihtilâli y�ami�tir. 1 7 Ekim Fermam'nm ilam, halk tarafmdan sevinç gos­ terileriyle kar!?Ilandi. Büyük !?ehirlerde destek gosterileri yapildi. Petersburg'daki ve diger !?ehirlerdeki grevler sona erdi. Siyasl af ç1kanld1. Kitlelerde geni!? Olçüde bir rahat­ lama yaratan Manifesto Kara Yüzler gibi a!?m sag radikal gruplarla Sosyal Demokratlann Bol!?evik kanadm1 mem­ nun etmeyecekti. Ancak bunlar küçük bir azmhg1 temsil ediyorlardi. 1 905 y1h itibar1yla Bol!?eviklerin say1s1, 8500 gibi bir rakamd1. 1 1 4 Diger taraftan toplumun sag-kanat kesimlerinin tepkileri de gecikmedi. "Yahudi pogromu" bõlümünde incelendigi gibi, Musevilerin yogun oldugu bõlgelerde tepkiler vah!?ete dondü. Eski düzenin esnetil­ mesinden rahats1z olan gruplar, yonetimin de destegiyle grevci Í!?Çilere ve sol gruplara da saldirdilar. 3 . 1 1 . Devrimin Zirvesi "Õzgürlük Günleri" ve Sonras1

1 905 Rus Devrimi'nin tepe noktas1, Ekim Fermam'nm ilam ile 10 hafta sürecek olan "õzgürlük günleri" diye am­ lacak kritik bir donemdir. 1 15 Bu donem hemen her türlü ozgürlügün, neredeyse sm1rs1z olarak kullamld1g1 bir za­ man dilimidir. 1 14

1 15

Konuyla ilgili bir ba�ka kaynakta Sosyal Demokratlann her iki kanad1 olan Men�evik ve Bol�eviklerin toplam say1s1 8400 gõsterilmektedir. Marcel Liebman, "Lenin in 1 905: A Revolution That Shook a Dok­ trine", Monthly Review, (April 1 9 70) , 2 1 / 1 1 , s. 4. Abraham Ascher, The Revolution of 1 905: A Short 1 905, California, Stanford University Press, 2004, s. 90.

1 905

Rus DevRiMi ve SuLTAN AenüLHAMiD

•

1 33

1 7 Ekim'in ilk sonucu; devrimci gazete, dergi, bro�ür vb. yaymlann süratle ortaya ç1k1�1 olmu�tur. Hükümet resmen sansürü Kas1m sonuna kadar kaldirmam1�sa da Ekim Fermam'nm ertesi günü, Petersburg Sovyeti sansü­ rün sona erdigini ve i�çilerin sansürden geçen materyalle­ ri basmay1 reddetmeleri emrini vermi�tir. 1 16 Rusya'da Çar II. Nikola tarafmdan 1 7 Ekim 1 905'te verilen ve Ekim Manifestosu olarak da bilinen fermanda, kas1th olarak "anayasa" sõzcügü geçmemi�tir. 1 1 7 Rus mu­ halefeti, fermamn kritik konularda net cevaplar getirme­ digini, "bir elle verdigini otekiyle ald1gm1" dü�ünmü�tür. 1 18 Nitekim 1 906 Mart'mm ilk haftasmda, Otokratik Monar­ �istler Partisi'nin temsilcilerine yaptig1 konu�mada Çar, 1 7 Ekim Fermam'nm geregi olan reformlar icra edilirken "otokratik iktidarmm her zaman oldugu gibi" devam edecegi­ ni sõylemi�tir. 1 19 Yeni kazamlan õzgürlükler, toplantilar düzenlemeyi ve siyasi partiler kurmaya imkân saglad1. Mesela Ekim Manifestosu'ndan sonraki 4 hafta içinde, 400 miting ve toplantl düzenlenmi�tir. Artik Liberaller, hükümetin k1slt­ lamalanyla kar�ila�mamakta, hatta sosyalist partilere ra­ hat çah�ma imkâm ile liderlerinin Avrupa'dan dõnmeleri f1rsatl ç1km1�tir. Bu dõnemde Rusya'da siyasi yelpazenin merkezinde, sol egilimli Kadet'ler olarak Liberal Anayasal Demokratlar bulunuyordu. Kadetler, dõnemin en õnemli partisiydi. Ka­ detlerin solunda da õnemli olarak, Sosyal Demokratlar ve Sosyalist Devrimciler olan sosyalist partiler bulunuyordu. 1 16

1 17

118 1 19

Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, lran, and Russia 1 905- 1 908", s. 1 406- 1 407. 23 Nisan 1 906'da ç1kanlan "Temei kanunlar"da da anayasa kelimesi kullanilmam1�ur. Nader Sohrabi, a.g.m., s . 1 396. Nader Sohrabi, a.g.m., s. 1 396. "The Tsar and Autocracy ", The Observer, 4 March 1 906, s. 5.

134

•

1 905 Ru s

DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Hafif sag kanatta ise, 1 7 Ekim Birligi veya Ekimciler [Ok­ taybristler] partisi mevcuttu. En büyük ve en etkili sag kanat partisi, Rus Halkmm Birligi partisiydi. 1 20 Õ zgürlük günlerinde i�çilerin sendikala�masmda da patlama ya�and1. Sadece Moskova'da 67, Petersburg'da 58 yeni sendika kuruldu. Bu kurulan sendikalar "Sendikalar Merkezi Bürosu" liderligi altmda bir araya geldiler. Õ zgür­ lük günlerinde ilk defa kõylüler de, �ehirlerdeki olaylara paralel �ekilde organize ayaklanmalar yaptilar. Bu ortamda Kas1m aymda, Sovyetler ve çe�itli sosya­ list partiler "Çarhk rejimine kar�1 silahh mücadele" çagn­ s1 yaptilar. Silahh mücadele çagns1 ile daha õnce yap1lan gene! grev çagnlan. 121 Sovyetlerin büyük �ehirlerde hü­ kümet i�lerine müdahalesi, hatta merkezden uzak bõl­ gelerde, mahalli hükümetler kurmas1 gibi geli�meler ile beraber, Çarhk hükümetini alarma geçirdi. Hükümetin yanmda, i�veren sendikalan ile daha õnceki belirsiz dõ­ nemde, hükümeti savunmak istemeyen Liberallar de aym korkuyu payla�tdar. 1 22 26 Kas1m'da hükümet, Petersburg sovyeti lideri ve bir­ çok temsilcisini gõzaltma ald1 . Misilleme olarak yeni seçi­ len Sovyet liderligi "mali manifesto" olarak bilinen k1 �k1r­ t1C1 bir beyannameyi yaymlad1 . Bu beyanname ile halkm, devlete vergi õdemeyi durdurmas1, bankalardaki paralan­ m çekmesi, hükümetin õdemelerini altin ile yapmas1 gibi 1 20

1 22

Azerbaycan'da ir�ad gazetesinde Rusya'da iç politik durumu deger­ lendiren Ahmet Agayev bu partinin büyük toprak sahipleri ve fab­ rika sahiplerince desteklendigini ileri sürmektedir. Ahmet Agayev, "Rusya'nm Hal-i Hazm- Rusya'da Olan F1rkalar", ir�ad, (8) , 27 Arahk 1 905, s. 2. Osmanh diplomatik yaz1!?malannda da kilise kap1cilarndan "hizmetkâ­ ran güruhuna" kadar her sm1f halkm grevi destekledigi rapor edilmi�­ tir. BOA. Y.A.HUS. nr. 498- 1 8, 1 32 1 Ke 2 1 . Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, lran, and Russia 190 5 - 1 908", s. 1 407- 1 408.

1 905 Rus

DEvRiMi VE

SuLTAN

AsoüLHAMÍD

•

135

"hükümetin mevcut mali kaynaklanm kurutacak" taleplerin, halk tarafmdan hayata geçirilmesi istenildi. 123 Petersburg Sovyeti'nin icra komitesinin, hükümet tarafmdan yaka­ lanmasmdan sonra, inisiyatifi Moskova Sovyeti ald1. An­ cak Moskova Sovyeti, rejime kar�1 mücadeleyi ba�anya gütüremedi . Az say1da egitimi yetersiz milisler, modem Rus ordusunun kar�1smda bir varhk gõsteremediler. 12 4 Spector'a gõre Ocak aymda Kanh Pazar ile ba�layan dev­ rim, Arahk aymda i�çilerin Moskova'daki ayaklanmasmm bastmlmas1yla 1 25 sona ermi�tir. 1 2 6 Bütün bu geli�meler Osmanh i mparatorlugu tarafm­ dan yakmdan takip edilmekteydi . Mesela Osmanh'nm Petersburg Sefareti, 2 Arahk 1 905 tarihinde ba�kentte resmi gazetede halka hitaben yaymlanan hükümet beyan­ namesini tercüme ederek hemen i stanbul'a gõndermi�tir. Beyannamede hükümet "õzgürlük günleri"nin sonuna ge­ lindiginin i�aretlerini vermektedir. 127 Petersburg Sefareti bu dõnemde de Rusya' daki hemen hemen bütün olaylan aynntilanyla vakit yitirmeksizin i stanbul'a rapor etmeyi sürdürmü�tür. 1 28 Jõntürklerin Prens Sabahaddin kanadmm yaym orgam Terakki de õzgürlük günlerinin sonunu �õyle anlatir: 1 29

123 1 24

125

1 l6 127 1 28

1 29

Berly Williams, "Russia 1 905", s. 44-5 1 . Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, lran, and Russia 1 905- 1 908", s. 1 408. Bakü'de yaymlanan i r�ad gazetesi 27 Arahk 1 905 tarihli say1smda Petersburg'da i�çilerin grevleri bitirme karan ald1g1m yazmaktad1r. "Telgraf Haberleri- Petersburg", ir�ad, (8) , 27 Arahk 1 905, s. 1 . Ivar Spector, The First Russian Revolution-Its impact on Asia, s. 2 1 . BOA. Y.A.HUS. nr. 497- 1 9, 1 32 1 Ks 4. BOA. Y.A.HUS. nr. 498- 1 8, 1 32 1 Ke 2 1 ; nr. 498-64, 1 3 2 1 Ks l ; nr. 498-99, 1 3 2 1 Ks 6; nr. 499- 1 6, 1 32 1 Ks 1 5; nr. 499- 1 7, 1 3 2 1 Ks 1 0; nr. 499-24, 1 3 2 1 Ks 1 6; nr. 505- 1 03 , 1 3 2 1 �u 27. "Rus i htilali'nin Mana-y1 i ctimaisi", Terakki, ( 1 ), 1 906, s. 4-8.

136

•

1 905 Rus

DEVRiMi VE SULTAN AsoüLHAMiD

. . . biraz sonra Moskova'da ihtilâl, kan içinde boguldu. Rusya rical-i hükümeti arasmda en ziyade hürriyetperver ge­ çinen ve bundan dolayi Çar'a varmcaya kadar hemen herkes ile bozu�an Witte, birden bire Çar 'dan ziyade Çar taraftari kesiliverdi. 1 905 y1h sonuna gelindiginde olaylar biraz yatI$mI$ gõrünmektedir. 22 Arahk 1 905 tarihli bir ajans haberi, Ba$vekil Kont Witte'nin devrimcileri asmakla tehdit etti­ gini bildirmekteydi. 1 30 Ba$vekil Kont Witte'nin beyanlan, devrimcileri sindirmek için almacak õnlemlerin ne kadar sert olacagm1 gõsteriyordu. The Times'da "Bastirma Kam­ panyas1" ba$hg1yla yaymlanan bir yaz1, bu demeçlerin he­ men sonrasmda nas1l $iddetli bir politika yürütüldügünü if$a etmektedir. The Times'a gõre: 1 3 1 Ocak ayi ile �ubat aymm ilk 7 gününde 78 gazete kapa­ tilmz�, 58 gazeteei tutuklanmi�tzr. Moskova hariç 1 400 ki�i idam edilmi�. Petersburg'da 1 71 6, tüm Rusya 'da 1 0000 bin siyasf tutuklama yapzlmz�tzr. 1 7 �ehirde geçici hapishaneler açzlmz�tzr. 2000 posta telgraf çalz�amnm i�ine son verilmi�tir. . . . Novo Teherkosk'da vaazda 'topraklar Tanri 'ya ait' diyen rahip tutuklanmi�tir. i $çileri bast1rd1ktan sonra hükümet, h1zla yayilan kõylü ayaklanmalanm kanh bir $ekilde bast1rd1. Dõrt hafta için­ de hükümet otoritesi, Kanh Pazar õncesi seviyesine ç1ka­ nld1. Õ zgürlük günleri sona ermi$ti. Duma kurulmazdan õnce, olaylar münferit olarak devam etmesine ragmen, 1 32 1 30

131 1 32

"Civil War in Russia, Witte Mentions Hanging", Taranaki Herald, 22 Dec. 1 905, s. 2. "The Campaign of Repression", The Times, 24 February 1 906, s. 7. Osmanh ar�iv belgelerine gõre �ubat ve Mart 1 906'daki hadiseler için bkz. BOA. Y.A.HUS. nr. 500- 1 1 3 , 1 322 Mart 2; nr. 500- 1 42, 1 324 M

1 905 Rus

DEVRiMi ve

SuLTAN

AaoüLHAMiD

•

1 37

Sovyetler bastmlm1�. milisler ezilmi�. çe�itli i�çi õrgütleri yasaklanm1� ve sivil õzgürlükler k1s1tlanm1�t1. 133 3 . 1 2. Birinci Duma'nm Açilmas1

Rus Devrimi'nde geni� halk kitlelerinin hedefi, genel oyla seçilecek, yasama orgam olarak gõrev yapacak, bir Temsilciler Meclisi'nin [Duma] açilmas1 olmu�tur. i lk Du­ ma'nm aç1lmakta oldugu dõnemde, Rus prenslerinden fi­ lozof Kropotkin'in Lonra'da yaymlanan Nineteenth Century adh mecmuada yazd1klan, Doktor Abdullah Cevdet'in içtihad gazetesinde almt1lanm1�t1r. 1 3 4 Rus filozofa gõre Rusya'da ihtilâlin son bulmas1 için, intihab-1 umumiyi saglayacak hükümet ve medis tesisi, Polonya'ya mahkeme ve adliyece istiklal vermek gerekmektedir. Kuropatkin'in kanaatince; Ahval ne kadar mü�kil ve mü�evve� [kan�zk] gorünürse gorünsün, Kont Witte sayesinde bu netice-i saideye [mutlu sonuca] birkaç ay zarfznda vaszl mümkün olacaktzr. . . . Witte amalini nim [yan] me�rut, nim-mutlak bir hükümet vücu­ da getirmekden yukansma tevcih etmez. Koylüler ve ameie unsurlan yekdigerlerinin, yekdigerleriyle müttehid olarak hu­ kuk-z magsubelerini talep ve istirdad [gasbedilmi� haklanm isteme ve alma] hususunda kendilerine, kat'i bir rol tayin et­ tiler. Müctemian ve umumen terk-i e�gal etmek [toplu olarak genel grev yapmak], bir silah-z mukavemet ki, bunun onünde istibdadm teslim olmaktan gayri çaresi yoktur. i lk Duma'nm seçim yasalan Arahk aymda yaymland1.

1 33 1 34

25; nr. 501 -39, 1 322 Mar 1 6; nr. 501 -88, 1 322 Mar 23; nr. 501 - 1 20, 1 322 Mar 26; nr. 502-24, 1 322 Ni 1 6. Nader Sohrabi, a.g. m. , s. 1 409. "Rusya'da Kiyam", içtihad, 1 ( I O) , Mart 1 906, s. 1 46- 1 47.

138

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN ABDÜLHAMiD

Yasaya gõre oylann ag1rhg1 e�it degildi. Mesela bir arazi sahibinin oyu, bir i�çinin oyunun 45 kan kadar ag1rhga sahipti. Mart aymda yaptlan seçimleri, sosyalistler boykot ettiler. Seçimlerin sonucunda Duma'da 1 70 kadet, 90 Tru­ dovik, 1 00 koylü temsilcisi, 63 azmhk135 ve 1 6 Oktobrist temsil ediliyordu. Nisan l 906'da Çar " Temei Yasalarz" ç1kararak, vermek zorunda olduklarmdan onemli bir k1smm1 geri ald1. "Temei Yasalar" Çar'm mutlak egemenligini yeniden tesis ediyor­ du. Duma, üyelerinden yansmm Çar tarafmdan atanacag1, Devlet Meclisi'nin 1 3 6 alt kademesi haline getirildi . Yasalar; Duma, Devlet Meclisi ve Çar tarafmdan onayland1ktan sonra yürürlüge girecekti. "Olaganüstü durumlarda" Çar, Duma'y1 devreden ç1karabilecekti. Aynca Çar, veto yetki­ sini elde tutuyordu. 137 Duma'mn aç1h � 1, Petersburg Sefa­ retinin 1 0 May1s 1 906 tarihli telgraf1yla "Ha�metli Rusya imparatoru hazretlerinin Meclis-i imparatori ile Duma Mecli­ si 'nin ilk içtima devresini K1�l1k saraymda" açt1gm1 i stanbula 135

1 36

1 37

Türk nüfus sayilanm oldukça abartarak veren bir kaynaga gõre; "(Duma) meclisine bütün Rusya'da 6.000000 (Nogay) Türklerinden bir tek (Sadri Maksudi) , 1 7.000000 (K1rg1z) Türklerinden Mehmet Tikfilof 18.000000 Türkmenden (Ôzbekler, Tekeler, Yamutlar) (Vekilof), 4.000000 Azerbeycan Türklerinden (Caferof Yusuf Bey) . Kajkasya'dan (ibrahim Hay­ daroglu) �imdi Ankara'da mühendislik yap1yor, büyük Türkistan ve diger Türklerden yani 55.000000 kadar türkten de ancak 1 5 milletvekili seçilmi�ti. (Duma) meclisinin ancak %2 sini türk milletvekilleri te�kil ediyordu. (Duma) meclisinin b�kan seçiminde Sadri Maksudi en b�ta gelmi�ti. Fakat birkaç lisan bilen bu Türk milletvekili, Türk oldugu için b�kan seçilmemi�, birinci b�kan vekili olarak seçilmi�ti. " Fahrettin Erdogan, Türk Ellerinde Hat1ralanm, i stanbul 1 954, s. 39. Ahmet Agayev bu meclisi "Padi�ahhk �uras1" olarak adlandirmakta­ dir. Ahmet Agayev, "Gasudarstvanmy Duma", ir�ad, (97) , 24 Nisan 1 906, s. 1 . G . M . Kropotkin, "The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 1 7 October", Russian Stud­ ies in History, 46 (4) , Spring 2008, s. 6 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsnüLHAMiD

•

1 39

bildirmi�tir. 1 3 8 Sefaret raporuna gõre, sefirlerin de davetli bulundugu tõrende, Çar bir konu�ma yapm1�tir. Duma'mn faaliyete geçtigi dõnem, Jõntürkler tarafm­ dan otokrasi ile õzgürlük talep eden kitleler arasmda, bir denge am olarak gõrülmü�tür: 1 39 Rusya'da bugün en ziyade dikkat ve mahfuziyet olan ah­ valin en mühimmi, istibdad ile hürriyetin kuvvetce, muka­ vemetce, faaliyetce muvazene kesb etmi� olmas1d1r. Meclis-i Mebusan açzld1. Hürriyet-i matbuat ve hürriyet-i vicdan ve ejkâr istihsal olundu. Meclis-i Mebusan lafzi murad bir halde kalmas1 ve hürriyet-i ejkâr ve matbuatm vesait-i günâgün ile müteaddid takyid ve itfa bulunmasz için mutlakiyet hükümeti firka-i cebbari, olanca nüfuz ve nakitlerini sarf ediyorlar. Yazmm sahibi Abdullah Cevdet'e gore bu dõnemde "Rusya inkzlab firka-i hürresinin te�kilat1 âdeta Rusya devleti cebbanyla ba� ba�a ugr�an bir mertebe-i heyet ve deh�ette" idi yarg1smda bulunmu�tur. Yani doktorun fikrince, Rusya'da Çarhga kar�1 mücadele eden õzgürlükçüler, otokrat dev­ letle ba� edebilecek seviyedeydi. Duma'nm açilmasm1; " 1 50 milyonluk bir heyet-i azíme­ nin, 50 senelik bir mücahade-i merdanesi neticesi" olarak gõren ve MIS1r'da yaymlanan bir Jõntürk gazetesi ise1 4º Duma' da Çar ile mebuslar arasmdaki çeki�melerin, otokrasinin mü­ cadeleyi kaybetmesiyle sonuçlanacagm1 iddia etmi�tir. Çar tarafmdan; çok fazla õzgürlük istedigi ve "ajita­ torler" [tahrikçiler] tarafmdan bir platform olarak kulla­ mld1g1 gerekçesiyle Duma, 9 Temmuz l 906'da bir emirle feshedilmi�tir. Rusya'da Duma'mn feshedilmesi, herhangi 138 m

1 40

BOA. Y.A.HUS. nr. 502- 1 07, 1 324 Ra 1 9 . Abdullah C [evdet] , "Rusya'ya Dair", içtiluu:I, 1 ( 1 2), Haziran 1 906, s . 2-3. M. Abdullah, "Duma Rusya Meclis-i Mebusan1", Dogru Soz, (6) , 3 1 May. 1 906, s . 1 -5.

1 40

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AenüLHAMiD

büyük bir kan�1khga neden olmam1�tir. i lk Duma'mn fes­ hedilme nedeni "Halka Çagrz" beyannamesiyle �ayet teklif edilen toprak program1 onaylanmazsa, büyük sosyal kar­ ga�ahklarm ç1kacagm1 ilan etmesi idi. Bu beyam hükümet, kendisine tehdit olarak algilam1�tir. Duma'nm hükümet tarafmdan feshinin aç1klanmas1 üzerine, Petersburg d1�mda toplanan milletvekilleri, Vy­ borg Manifestosu diye amlan beyannameyi ilan etmi�ler­ dir. Bu devrimci manifesto, beklenmedik �ekilde çok say1da milletvekili tarafmdan imzalanm1� olmasma ragmen, i�çi ve koylü kitlelerinde geni� çaph bir tepki uyandirma­ mi�tir. 14 1 Ancak 1 905 Devrimi doneminde, Kazaklar üze­ rine yaz1lan bir makalede, Duma'nm feshinin " 1 8. Yüzyzlda Pugaçev isyam 'ndan beri olmadzk �ekilde Kazaklarda memnuni­ yetsizlik yarattigz" ifade edilmi�tir. 1 42 Çarhgm Duma ve Devlet Meclisi ile beraber var oldugu danem, "yeni düzen" olarak adlandmlm1�tir. Bu yeni dü­ zen "otokratik anayasaczlik" veya "Duma monar�isi" olarak da isimlendirilmi�tir. 1 43 3. 1 3 . "Zurnanm Sesi Uzaktan Yah�i Gelir! "

Rusya'da Çar'm Duma'y1 dagitma planlan yapt1g1 bir donemde, M1sir'daki ate�li Jontürk gazetesi "Türk" Rus­ ya'daki geli�melerle ilgili �u yaz1y1 yaymlam1�t1r: 144 Rusya memaliki bu anda bir koprüyü geçmektedir. Bu koprü bir uçurumun üzerinden atzlmi�tir. Uçurumun kenarm141 1 42

1 43 1 44

Nader Sohrabi, a.g. m. , s. 1 429. Shane O'rourke, "The Don Cossacs during the 1 905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa", The Russian Review, (October 1 998) , 57/4, s. 584. G. M. Kropotkin, a.g.m., s. 7. "Matbuat-1 Hariciye", Hayat, ( 1 23 ) , 7 Haziran 1 906, s. 4.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

141

da deh�etengiz bir surette ate� selleri cereyan ediyor. Cereyan ettikçe koprüyü geçmeye gayret edenlerin üzerine alevler, od­ iar püskürüyor. Adem yoktur ki, onun bedeni bu odlarm bu alevlerin tesirat-1 mahrukesinden azad olsun . . . Koprünün ile­ risi yani uçurumun otesi, bir sadabat-1 hürriyet, bir gülistan-1 adalet ve insaniyet! . . . Rusya arz-1 mamurenin hemen rubuna muaddel [dünya­ nm dortte birine denk] diyecek kadar vasi olup, Bahr-i Mu­ hit-i Kebir'den Balt1k Denizi'ne kadar mümted olan koca memleket. Düne kadar ne zaman yad olunsa, hat1rlara 1 50 milyonluk bir vah�etgah gelirdi. Bugün Rusya nâm1 yâd olun­ ca, fikre sâdâbad geliyor. Düne kadar Rusya, cehennem âfât1 denilecek bir �urezâr-1 istibdad idi. Bugün bu memleket, ri­ yaz-1 Behi�t'i andmr gülistan-1 hürriyet oldu. Düne kadar Rusya, cihan-1 medeninin b�ma bir bela idi. Bugün Rusya, alem-i islamiyet'in en büyük bir istinatgâh1d1r. Yannki Rus­ ya, hürriyetin hamisi, hürriyeti gasp olunmam1� ümem ve ak­ vamm mededkân olacakt1r. Hayat yaz1 heyetinden muhtemelen Hüseyinzade Ali Bey, yukanda nakledilen gõrü1?leri, dereyi gõrmeden paça­ lan s1vamak olarak degerlendiriliyordu. Yazann Bakü'den gõrdügü, romantik Jõntürklerin Kahire'deki kurgulann­ dan çok farkhyd1 : Mmr 'da çikan Türk gazetesi, biz koprüyü geçip bitirdik zehab1yla bize hased ediyor. Hürriyetimizi i�ittikçe agzmm sulan ak1yor . . . Tabl, zurnanm sesi uzaktan yah�i gelir derler! Azizim dur bakalim! Henüz biz ortada ne sâdâbad, ne riyaz-1 behi�ti ne de gülistan-1 hürriyet gorürüz. Ortada gorünen ancak bir ink1lap koprüsüdür. Bomba seslerinden, top, tüfek gürültüle­ rinden kulak y1rt1liyor! Ne soyunuyorsunuz azizim! Vak1 'a bu nev'i gürültüler de, hürriyetperver olan insanlann ruhuna bir ayn zevk veriyor! . . .

1 42

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Bu sat1rlarda Azerbaycanh Türkçülerin, geli�meleri uzaktan izleyen Jõntürklere gõre daha gerçekçi bir bak1� aç1s1yla olaylan degerlendirdikleri anla�Ilmaktad1r. Bu­ nunla beraber Bakü'deki Türkçülerin yaym orgam Hayat gazetesi, 145 Duma'nm kapat1lmas1m konu alan yaz1smda, Rusya'da meclisin açilmas1yla Osmanh Hükümetinin mut­ lak idare rejimilerinden bir türde�ini kaybetmekten, derin bir üzüntü duydugunu ifade etmekten geri durmam1�t1r. " [ Bu arkada�zn kaybolmasz] Türkiye hükümetine pek büyük tesir icra etti." Yazara gõre Sultan Abdülhamid, me�rutiyet ta­ leplerinin Osmanh ülkesinde yans1malarm õnlemek için, yogun bir bask1 ve kontrol sistemi tesis etmi�ti: Hafiyelerin hesabmm adedini çogalttz. Bütün cadde, otel, apartman, deniz kenan, koprü gibi yerlerde sürüler ile gez­ meye b�ladzlar. Bunlann vazifesi memleket-i ecnebiyeden Rusya'dan kimler geliyor ve kimler gidiyorlar? Ve ne hizmetle gelerek kimler ile gorü�üyorlar? Rusya'mn ahvalinden konu­ �uyorlar mi? Rusya 'dan islam ve Rus cerideleri ne yazzyorlar Türkiye'ye çikzyor mu? Ve bunu emsali gibi i�ler[e] bakar­ lar. Ufaczk bir �ey hissettiler mi, bin türlü yalan ile jurnal namzyla hafiyenameler yazarak, biçare ademi takip etmeye ba�larlar. Hatta arkasmdan abdesthaneye kadar girerler. Rusya'dan gelen islam talebesini mekatib-i âliyelerine kabul etmemeye ba�ladzlar. istanbul gazetesinde Rusya'nm ahvaline dair bir satzr yazdzrmamakta, "Rus" kelimesini bile yazmaya müsaade yoktur. 146 Rusya islamlarmm terakkiyatma dair ba1 45 1 46

i slamoglu, "Türkiye'ye Bir Nazar", Hayat, ( 1 7 1 ) , 3 Agustos 1 906, s. 3. ir�ad gazetesi 1 9 Ocak 1 906 tarihli say1smda hacca giden Rusya Müs­ lümanlarmdan 8S'ine Sultan Abdülhamid'in saraymda ogle yemegi vererek iltifat ettigini yazm1�t1r. "Harici Haberler", ir�ad, (26) , 1 9 Ocak 1 906, s. 4 . Hayat gazetesinin haberi, Sultan'm hacca gidi�leri dahi engelledigi �eklindeki a�ag1daki Sovyet kaynaklanmn gürü�le­ rini yalanlamaktad1r: A. F. Miller, "Burjuaznaya Revolyuçiya 1 908 g. v Turçii", Sovetskoe Vostokvedenie (6) , 1 9 5 5 , s . 36. A. F. Miller, "Mia-

1 905 Rus

DEvRiMi

vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 43

zen yazilzyordu. $imdi o da bitti. Hülâsa Türkiye hükümeti, Rusya'nm revi�-i ahvalinden o kadar korktu ve i�i o kadar �iddetli idare altzna aldi ki, hiç günahsiz ayipsiz ademleri; siyah arabalar yutuyor. Alev bir gotürüyor. Bir gittikten son­ ra kayitmak yoktur. Hatta bu günlerde pek çok kahvehaneyi kapatmaya ba�ladilar. Ara sira bu kahvehanelerde Rusya'mn ahvalinden bahs olunuyormu�. Biz zannediyorduk Osmanli Hükümeti, Rusya'daki parlamentoyu tebrik etmi� diye . . Nasil ki diger hükümetler tebrik ettiler. Fikr-i hata oldu. Fakat bu hal Türkiye'den pek uzak devam edince, patlar. Ahalinin kam ile ahaliyi soymak ile istibdat muhafaza olunmaz. Ne çare ki vakit geçiyor. Türklerin gittikçe ahlaklan bozuluyor. Fakirlik, i�izlik artiyor. Sefâlet son derece çogalzyor. Hükümetin büyük [memurlan] hali pek iyi bildikleri halde, bir çaresini bulmak istemiyorlar. Çünkü onlar denidirler, korkaktirlar. Ancak �ahsiyetlerini gozlüyorlar. Firsattan, istibdaddan istifade ede­ rek milletin parasmi çaliyorlar. Zavallz ahali Allah demekten b�ka bir �ey diyemiyorlar. Sultan'm ozüne gelince; birkaç kelimat ve arazi yoksan (?) duvar ile ihata ettirmi� oldugun­ dan, milletin dad ve feryadi, oradan kimsenin kulagma vasil olamiyor. Olamadigmdan rahatmi, safasim bozacak bir �ey yoktur. Hafiyelerden alman yalan malumatla hasil, rüFethor vezirlerin sozlerine inamlmakla, elbette i� gormek olmaz ve telakki olunmasm. Yaz1smm sonunda i slamoglu "Türklerden istikbalimiz için bir �ey beklersek pek aldanmi� oluruz" dedikten sonra Azerbaycan ve diger Müslüman cografyalan için, kendi güçlerine dayanmalanm sahk vermektedir: dotureçkaya Revolyuçiya", Pervaya Russkaya Revolyuçiya 1 905- 1 907 i Mejdunarodnoe Revolyuçionnoe Dvijenie, e . II, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie Í storiçeskih Nauk, 1 956, s. 327. H. Aliyev, " Í z Í storii Burjuazno-Revolyuçionnogo Dvijeniya v Turçii (Koneç XIX­ Naçalo XX vv.) . Türkiye Tarihi Meseleleri", Bakü, Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas1, 1 9 72, s. 48.

gg.

1 44

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

Biz islamlar her i�e ciddi bir nazar ile bakmahyiz. Kendi istikbalimizin parlak ve emin olmasim, kendimiz temin etme­ ye gayret etmeliyiz. Bize muavenet edecek hükümetler arama­ ya gelmez: Kendi i�imizi kendimiz gormeliyiz. . i slamoglu bir ba�ka yaz1smda ise Duma'nm kapat1lma­ sm1 Sultan Abdülhamid'in kutlamrd1gm1 ileri sürmü�tür. Ona gõre Duma'nm kapat1lmas1; "memleketin saadetine hak­ kaniyet, adalet üzre i� gorülmesini arzu edenlere gore, büyük teessüfü mucib oldugu gibi, istibdadz muhafaza taraftan olanlara büyük mesruriyeti mucib olmu�tu." 1 47 Hatta aym kay­ naga gõre: Duma'nzn dagitzlmaszndan husule gelen bayrama, müs­ tebid Türkiye hükümeti de i�tirak etti. Duma dagitzldzktan sonra ilk telgrafi, Bâbiâli aldi. Derhal bu telgrafi zat-1 �aha­ neye takdim etmi�ler. ikinci günü fukara ve zuafaya, ihsan-i �ahane olarak kurbanlar kesilerek tevzi olundu. O Duma'mn dagitilmaszna bir te�ne-i hatira olmak için, umum Osmanlz tiyatro ve kumpanyalarzna eglenceli tiyatrolar oynamaszna müsaade verildi. 3 . 1 4. ikinci Duma ve "3 Haziran 1 907148 Darbesi"

i lk Duma'nm beklendigi gibi uysal ç1kmamas1 üzeri­ ne, Çar Duma'y1 kapatm1� ve seçim yasalanm degi�tirek "dikensiz gül bahçesi" yaratmak istemi�tir. i kinci Duma'nm açilmak üzere oldugu bir dõnemde, Petersburg'da askeri ata�e olarak bulunan Binba�1 Mustafa Enver tarafmdan dogrudan Sultan Abdülhamid'e gõnderilen bir raporda, 1 47 1 48

i slamoglu, "Lütf-1 �ahane Yahud Manifest-i Hümayun", Hayat, ( 1 70) , 2 Agustos 1 906, s. 2-3 . Yeni takvime gõre 1 6 Haziran 1 907.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 45

Rusya'daki manzara �u �ekilde aktanlmaktadir: 1 49 Hükümet ahaliye verdigi imtiyazati �imdi geriye almaga gayret etmektedir. Hapishaneler politika mücrimleriyle [suç­ lulanyla] doluyor. Vilayati bir taraftan efkâr-i ihtilâlcuyâne diger taraftan kaht ve gala [yokluk] peri�an etmektedir. Er­ kân-i umur ve memurin-i âliye her gün katl olunmaktadir. Asâkir-i bahriye, zabitânma kar�i isyan ederek bir çogunu katl etmektedir. Asâkir-i berriye [kara askeri] Oteye beriye firar etmektedir. Ameie ve ayak takimi, bir takim cemiyat-i hafiye te�kil ederek, hükümet aleyhine kiyam etmektedirler. En ziyade itimad olunan Pareov Brajnski alaymm birinci taburu isyan etti. Ki�lalar beyannameler ile memludur. Pe­ tersburg'un her tarafinda tehdit ve sirkat vukua getirilmek­ tedir. Hükümet fevkalade divan-i harpler te�kil etmekte, �u hafif cürmün cezasi idamdir. Lehistan ile Finlandiya adem-i memnuniyet [memnuniyetsizlik] beyan etmektedir. Baltik Vi­ layati, Alman zadegâna müracaat etmektedirler. Bu ahvali goren hükümet, tarz-i kadime avdet etmek için her türlü vesa­ ite müracaat etmektedir. Fakat henüz maksat hasil olmadigi gibi, olacagi dahi ümid olunmamaktadir. Her gün yeni vaka zuhur etmekte ve ahval kesb-i vehamet eylemektedir. Rus­ ya'nm her cihetinde harb-i dahili ba�gõstermektedir. Rusya bu durumdayken ilk Duma'nm hükümet tara­ fmdan feshinden sonra, yeni açilacak Duma'nm arzulanan egilimde olmas1 için, seçim kanununda degi�iklikler ya­ p1ld1. Bu degi�ikliklerle büyük arazi sahipleri, büyük mülk sahipleri meclisin kompozisyonunu belirlediler. Ancak Osmanh Askeri Ata�esi'nin raporuna gõre, seçim kanunu düzenlemeleri beklenen sonucu vermemi�tir:

149

BOA. Y.PRK.E�A .

nr.

5 1 -94, 1 325 Z 30.

1 46

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

Meclis-i Mebusan-i hazirada en haiz-i ehemmiyet cihet, mebusamn kism-i azammm hükümetle �imdiye kadar mücadelede bulunan ftrkalardan mürekkep olmasidir. Í�bu mebusamn kism-i azami, intihaplardan mukaddem bir takim ceraim-i siyasiyeden dolayi, aylarca hapse mahkum edilmi�lerdir. Mahkumiyetlerini imza eden hükümetten, bugün intikam arzusunda bulunuyorlar. Hükümet her ne kadar kendi taraftarlannm intihabi için, son derecelerde sarf i gayret etmi� ise de, mediste sosyalist, ihtilâlci, avam taraftarlan ekseriyeti te�kil etmektedirler. Müslüman mebuslann kâffesi, Konstitüsyon Demokrat Firkasi 'na mensupturlar. Bu fzrka son günlerde ihtilâlciler ftrkasma temayül etmektedir. Meclis-i Mebusan'da her türlü mesail mevzu bahs edilecek ve �iddetli mücadeleler olacakmz�. ilk teklif olunacak proje, afv-1 umumi imi�. Bundan maksad tercih-i umumiyi kazanmaktir. i kinci Duma, 20 $ubat ile Haziran 1 907 arasmda 1 03 gün aç1k kalabildi. 1 50 Bu arada i kinci Duma'nm çok büyük bir çogunlukla, ilk Duma'nm programm1 kabul ettigini yazan Bulgaristan'da yaymlanan bir Jõntürk gazetesinin, ikinci Duma'nm ak1betinin de birincisi gibi olabilecegine dair degerlendirmesi ilginçtir. 1 5 1 i kinci Duma'nm da dagmld1g1 "3 Haziran 1 907 Darbe­ si" devrimin sonudur. Duma dagmlm1�, sosyal demokrat milletvekilleri tutuklanmI!?tir. i kinci Duma'nm dag1uld1g1 aym gün, Petersburg sefiri tarafmdan padi!?aha !?ifreli telg­ raf ile rapor edilmi!?tir: 1 52 Evvelisi gün Rusya B�vekili, Duma Meclisi reisine bir mektup yazarak, bazi beyanatta bulundugundan bahisle mec­ lisin suret-i hakikiyede içtima etmesini bildirmi� ve meclisin 1 5º

15

1

1 52

Nader Sohrabi, a.g. m., s. 1 430. "Havadis-i Hariciye", A h ali, ( 1 25) , 1 6 Mart 1 907, s. 3-4. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 50-67, 1 325 Ca 28.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

•

1 47

bu suretle içtimasmda hükümet-i hazzrayz, cumhuriyete teb­ dil maksadzyla ordularz ihtilâle te�vik zzmnmda, mülkiye ve askeriyeden mürekkep bir büyük cemiyetin ke�fedildigini ve bu i�te 54 sosyalist mebusun zi-medhal oldugunu, bunlardan 1 6'sz müttehim oldugu cihetle habs ve bakiyesi taht-z istinta­ ka [sorgu altzna] almacagmz beyan ile merkumlarm teslimini talep etmi�. Ve 24 saat mühlet vermi�ler. Bunlardan ekseri­ si Ermeni imi�. 1 53 Dün a�am Duma, mezkur 54 mebusun teslimini reddettiginden, bu sabah bâ-emr-i imparatori medis dagzlm1�t1r. ikinci Duma'nm Çar tarafmdan feshi, amlarda �u �ekilde anlat1lm1�t1r: 1 5 4

o

dõneme ait

Çar hükümetinin aldzgz bir tedbir üzerine meclisin etrafi sarzlm1�, bütün milletvekilleri tutulmu�, bazzlarz da arka ka­ pzdan kaçarak yakayz kurtarm1�lardz. Bu kaçanlardan medis ba�kam ile ba�kan vekili olan Sadri Maksudi, 155 halk ara­ smda kzyafet degi�tirip takma sakalla ve ayaklarma koylü çarzg1 giyip, ba�kan ile birlikte Finlandiya'ya ve oradan da isviçre'ya geçmi�lerdi.

1 53 1 54 155

Büyükelçi Sultan'm Ermeni duyarhhgm1 k1�k1rtmaktad1r. Fahrettin Erdogan, Türk Ellerinde Hat1ralarzm, i stanbul 1 954, s. 39. " Õ gretmen Mektebi'ni bitirdikten sonra Sadri Maksudi, yanma ug­ rad1g1 i smail Gasp1rah'mn da tasvibini alarak i stanbul üzerinden Fransa' ya geçti ve Paris'te, hukuk fakültesine kaydoldu ( 1 90 1 ) . egitimini tamarnlad1ktan sonra da 1 906' d a memleketine dõndü. O s1rada Rusya'da devrim giri�imi ba�ans1z olmu� ( 1 905) , Çar me�ruti bir rejimi benimsemek zorunda kalm1�t1. Bu sebeple olu�an parla­ mentoda ( Duma) Maksudi, 1 907- 1 9 1 2 y1llan arasmda milletvekilligi yapu ve burada Tatar Türklerini ve bütün Rusya Müslümanlarm1 tem­ sil etti. Duma'daki faaliyetleri bilhassa Rusla�urma politikasma kar�1 milli kültürün korunmas1 yõnünde oldu. " Yunus Koç, "Sadri Maksudi Arsal ( 1 880- 1 9 57) ", Türk Yurdu, (Ocak 20 1 1 ) , 3 1/28 1 , s. 1 2 1 .

1 48

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

i kinci Duma'nm da dagmlmasmdan sonra, 9 Temmuz 1 907 tarihli sefaret raporuyla da, Rusya'da yeni dõnemle ilgili degerlendirmeler yapilm1�t1r. 156 Bu rapor Rusya'da, sularm henüz durulmad1gm1 beyan etmektedir. i slamc1 aktivist Sibiryah Tatar seyyah Abdürre�id i brahimof, ba�­ layan yeni dõnemi amlarmda �u �ekilde anlatm1�t1r: 157 Rusya 'da istibdat karanlzgi, tekrar bütün âfâki sanp ku­ �atznca, müstebit hükümet taassup yulanm ele aldi, insani ve medeni haklan pâymâl eyledi, matbaalan bastilar, kalemleri kestiler, gazetelerin çogu kapandi birçok adam da dâru 'r-ra­ hata [hapse] gonderildi. 1 5 8 Duma'nm kapat1lmas1yla ba�layan süreçte "Rusya'da yeniden insani ve medeni haklar ayaklar altzna alznmaya, ga­ zeteler kapatzlmaya, insanlar meçhul cinayetlere kurban gitmeye b�lami�lardi". 159 Í kinci Duma'nm dag1tilmasmdan sonra, Ba�bakanhga Stolypin getirilmi�tir. 1 60 Stolypin'e suikast giri�iminin ar­ dmdan, 8 ay içinde I OOO'den fazia ki�i asilm1�tu. Düzen­ lenen yeni seçim yasas1yla kõylülere ve alt sm1flara verilen temsil hakk1 çok alt seviyelere indirilmi�tir. Dolay1s1yla 1 56 1 57 1 58

1 59 1 60

BOA. Y.PRK.E$A. nr. 50-67, 1 325 Ca 28. Abdürre�íd i brahím, Âlem-i islâm ve japonya>da islâmiyetin Yay1lmas1, (çev. E. Õzalp) , i stanbul 2003, e. 1 , s. 37. Bu çerçevede Abdürre�íd i brahím'in de yaymlad1g1 gazeteler kapa­ tdmca, epeydir dü�ündügü seyahata ç1kmaya karar verir, Japonya'ya gider.. i smail Türkoglu, Sibirya/1 Me�hur Seyyah Abdürre�id ibrahim, Ankara 1 997, s. 52. Yapilan bír degerlendírmeye gõre Stolypín'ín idaresi "Ekim Manifesto­ su ve 'Temei Yasalar' altmda en yarauc1, en istikrarh ve en uzun süreli olmu�tur". Alfred Levín, " Peter Arkad'evich Stolypin: A Political App­ raisal", The journal Modem History, (December 1 965) , 37/4, s . 445.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 49

liberal ve devrimcilerin gücü kmlmak istenilmi�tir. Ancak Çar otokrasisi artik restore edilmi�tir. Rus i�çi hareketi ta­ rihinde "reaksiyon yillarz" olarak amlacak ve Birinci Dünya Sava�1'nm hemen ba�larma kadar sürecek, yeni bir dõnem ba�layacaktir. 1 6 1 Çar'm devrimi kesin bir yenilgiye ugratmasmdan son­ ra da, Osmanh diplomatik temsilcileri dogrudan Sultan Abdülhamid' e rapor ve degerlendirmelerini aktarmaya devam etmi�lerdir. Osmanh Ata�emiliteri bizzat Sultan'a yazd1g1 bir raporda, 14 Kas1m 1 907 tarihinde Ü çüncü Du­ ma'nm açild1g1m bildirmi�tir. 162 Ata�e Rusya'daki olayla­ rm eskisi gibi sürdügünü yazm1�t1r: " Üçüncü Duma>mn te�kili ahval i umumiyeyi hiçbir vechile tebdil etmemi� ve ef kâr-1 ihtilâlcuyâne ve yagmacilik, kemafisabik Rusya'nm mahall­ i muhtelifesinde birer suretle nümâyan olmaktadir." 1 6 3 Askeri Ata�e 1 907 y1h sonlannda verdigi ba�ka bir raporda da, Rusya'da karga�anm sürdügünün õmeklerini siralam1�­ t1r. 164 Petersburg Büyükelçisi 3 Nisan 1 908 tarihli rapo-

161

162 1 63

1 64

Marcel Liebrnan, "Lenin in 1 905: A revolution that shook a dok­ trine", Monthly Review, (April 1 9 70) 2 1/1 1 , s. 1 5- 1 6. Aym kaynaga gõre bu dõnernde Bol�evizrn boyutlanm küçültrnü�, dar bir dini cernaat havasma bürünrnü�tür. Kitlelerin ugrad1g1 bozgun, binlerce rnilitanm õldürülrnesi ve hapsedilrnesi, çok agir �artlar altmda kaçak olarak 1 905 õncesinde Rusya'ya dõnen sosyalist liderlerin sürgüne gitrneleri Bol�evikleri õrgüt olarak eski kapah yap1ya yõneltrni�tir. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 5 1 -44, 1 325 $ 10. Ata�e rnuhternelen kendisini 1 3 y1ld1r gõrevde tutan Sultan'a Me�ru­ tiyet'in bir i�e yararnad1gm1 sõylernektedir. Aym rapordaki �u ifade de Padi�aha iyi gõrünrne arzusu olarak yorurnlanabilir: "Duma'nm kü1ad1 günü imparator Birinci Aleksandr nammdaki rü1diye mektebi talebeleri ih­ tilâl fikr-i melanetkârane kap1larak isyana k1yam ile muallimlerine kar11 baz1 nümâyi1te bulunmag1 te1ebbüs etmi1lerse de derhal içlerinden éinayak olanlan 1imdiden mücazat eyleyerek digerlerine güzel bir ders-i ibret verilmi1tir". BOA. Y.PRK.E$A. nr. 5 1 -89, 1 325 Z 23.

1 50

•

1 905

Rus DEvRiMI VE SuLTAN AsoOLHAMio

ruyla, Duma faaliyetleri konusunda 16 5 Sultan'a bilgi sun­ mu�tur. 1 66 3 . 1 5. Rus Devrimi'nde Ordu ve Asker

Gelinen bu noktada ordunun õnemi büyüktür. Dev­ rimin õnde gelen teorisyen ve eylem adamlanndan Troç­ ki'ye gõre, devrimin ba�anlmas1 için ordunun kazamlmas1 hayati õnemdedir. "Silahlz Peygamber"e gõre bir sava�. or­ duyu kmlma noktasma getirecekti: 1 6 7 Toplanmzz yeteri kadar uzun mesafeye ate� açamaz. As­ kerlerimiz cahil, yalm ayak, çzplak ve açtzr. Kzzilhaç'zmzz ve ikmal te�kilatlanmzz hirsizdirlar. . Bu �ayialar resmi kafa yikamayi keskin bir asit gibi kemirir. Bizim yillarca süren ba­ n�çil propagandammn b�aramadigmr, harbin tek bir günü b�aracaktir. Devrimin õnderi Lenin, donanmada ve ordudaki ayak­ lanmalarm, grevler ve kõylü hareketleriyle beraber yürü­ dügünü sõylemektedir. Lenin askerler arasmdaki devrimci faaliyetleri, �u �ekilde anlat1yor: 1 68 Devrimci i�çi ve denizci toplantzlan gittikçe daha srk aralzklarla düzenleniyordu. i�çilerin toplanttlarma askerle­ rin katilmasma izin verilmedigi için, büyük i�çi kalabalzk1 65

1 66 1 67 1 68

Duma faaliyetlerine ili�kin diger Osmanh diplomatik belgeleri için bkz. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 52-73, 1 326 Ca 26; BOA . Y.PRK. TKM. nr. 49-36, 1 324 M 1 2; nr. 50- 1 5, 1 325 Ca 7. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 52-28, 1 326 Ra 1 2 . Gilbert, Leon Trotsky: His Life A n d Ideas, s. 1 1 . V. 1 . Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (yay. i. Kaplan) , 1 977, http://www. urundergisi .com/makaleler.php?ID= 1 855, 24 Arahk 201 1 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

151

lan askerlerin toplantilanna geliyordu. Binlerce ki�i halinde geliyorlardi. Ortak eylem d�üncesi candan bir kar�ilik go­ rüyordu. Siyasal anlayi�m daha yüksek oldugu bolüklerden temsilciler seçildi. Devrim liderine gõre, halk arasmdaki devrimci kayna�­ manm silahh kuvvetlere yay1lmamas1 dü�ünülemezdi. Or­ dudaki ve donanmadaki isyamn onderlerinin, esas olarak sanayi i�çileri arasmdan ve istihkâmc1lar gibi, daha fazia teknik egitim gerektiren kesimlerden ç1kmas1 dikkat çe­ kicidir. Diger taraftan Lenin, askerleri yeterince devrimci davranmamakla ele�tirmektedir: Gene de, geni� kitleler hâlâ çok saftilar. Ruh halleri çok pasif, çok iyi niyetli, çok Hiristiyancaydi. Silahli mücadeleyi en gayretli biçimde sürdürmedikçe, bütün askerf ve sivil yetki­ lileri alt etmedikçe, hükümeti devirip ülke çapmda iktidan ele geçirmedikçe, devrimin b�arlSlmn güvence altma almamaya­ cagmi anlamami�lardi. Geni� denizci ve asker kitleleri kolayca isyan edebiliyor­ du. Ama e� kayglSlzlikla, tutuklu subaylan aptalca serbest biraktilar. Subaylann verdikleri sozlere inandilar, kendileri­ ni kandirmalarma izin verdiler, yat1�tmlmay1 kabul ettiler. Bu yolla subaylara degerli zaman kazandird1lar. Subaylar da takviye kuvvet getirip isyancilann gücünü kird1lar. Ardmdan da, hareketin en vah�i biçimde bastmlmas1 ve onderlerinin idam edilmesi geldi. Lenin'e gõre ayaklanan askerler "onderligi kendi elleri­ ne alma, devrimci ordunun ba�mda yürüme ve hükümete kar�1 bir taarruz ba�latma yeteneginden yoksundular. " Jontürklerin Sabahaddin Bey kanadmm Terakki gazetesinde, "K" rumuzuyla yaymlanan " Rus Ordusu ve

1 52

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

i htilâlciler" ba�hkh yaz1da, 169 ihtilâl fikrini Rus halkmm, Çar'a kar�1 besledigi sadakat duygusunu bozdugu ileri sürülmü�tür. Yazara gõre . . . istibdadm yzkilmasz için Rusya'da her ferd, ameie, asker, talebe, ruhani hep el birligi ile kur�una dizilmekten, sürgüne gitmekten, bogulmaktan korkmayarak çalz�zyor! " Hükümetin ald1g1 �iddetli tedbirlere ragmen, Japon Sa­ va�1'nda kõtü �artlarda tutulan askerler, ihtilâlci fikirlere meyletmi�lerdir. "

En evvel muhtelif mahallerdeki redif neferat1 liva-y1 ih­ tilâli [yedek askerler ihtilâl bayragzm] açtzlar. Bu isyanlar evvela szrf maa�s1zlzk ve tayinsizlikten mütevellid iken, pek az vakitte siyasf oldular. Evvelce genç koylü memnuniyetle as­ kere gidiyordu. Çünkü Rus koylülerini bir nevi, sari hastalzk halinde tahrip eden fakr u zaruretten koylü, asker bulundu­ gu müddetçe kurtulabiliyordu. Ve alelhusus Hassa Alayz 'nda ve hükümetine ihtilâl zuhurunda itimad ve emniyet edecegi, diger �ehir kz�lalanndaki askere edilen tekid ve ihtimam o derece fazia idi ki, burada koylüler ilanihaye asker kalmak arzusunu izhar ederlerdi. Bu zavallzlar asker kaldzklan müd­ detçe, hükümet-i müstebideye sadzk kald1klan gibi, hizmet-i askeriyelerini ikmal ile koylerine avdetlerinde, istibdadm en mutaaszp müdafii kesilirlerdi. Halbuki Mukden ve Port Artur maglubiyet-i katiyesinden sonra, askerin hükümetine olan hürmet ve sadakati deh�et­ li ve süratli bir zevale ugradz. Asker eger kendisi de ihtilâle i�tirak ederse, umum vatand�lanmn zalimlerin pençesinden kurtulacagmz ve Rusya'nm hürriyetperver idareye nail olaca­ gzm idrak etti. Ancak genel olarak da kabul gõrmü� yaygm gõrü�e gõre, kar�1 kar�1ya kald1g1 büyük s1kmulara ragmen Rus1 69 L .

K., "Rus Ordusu ve i htilalciler", Terakki, (20) , 1 907, s. 1 -4.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

1 53

ya'da, ordu devrimcilere kar$I ilgisiz kalm1$tir. Ancak Japonya ile yapilan harbin kaybedilmesi, ordu üzerinde devrimcilerin etkisini artirmI$tir. Ordu içinde ç1kan mev­ zii isyanlarm nedeni, k1$la d1$mdaki genel taleplerle pek ilgili degildir. Askerlerin rahats1zhklan, 17º daha ziyade kendi $artlannm düzeltilmemesinden kaynaklanmaktay­ d1. Diger taraftan Potemkin Zirhhs1'nda ve Kronstad De­ niz Ü ssü'nde ç1kan isyanlar da, toplumda büyük yankilar meydana getirmemi$tir. 171 3. 1 5. 1. Osmanll Diplomatik Raporlarmda Rus Ordusu

Rusya'da "ozgürlük günleri" sona ererken, ordunun ast­ subay ve erlerinin õzlük haklanm geli$tirme giri$imleri yap1ld1g11 Osmanh Petersburg Sefaretine rapor edilmi$­ tir. 172 Japonlar kar$ISmda ao bir bozgunun ertesinde bu tedbirler akla gelmi$tir. Bu tedbirler arasmdaki "yorgan ve karyola ortüsü ve gomlek tevzii" gibi maddeler, ordunun geni$ alt tabakasmm içinde bulunduklan fena $artlar hak­ kmda fikir verebilir. �ubat 1 907'de Osmanh Devleti'nin Çarhk Rusya's1 nezdinde "saye-i �ahanede" 1 3 y1ldir askeri ata$esi bulunan Binba$I Mustafa Enver, dogrudan Padi$aha gõnderdigi raporda Rus ordusunu degerlendirmi$tir. 1 73 Ata$eye gõre Rus ordusunda, Japon Sava$I sonras1 noksanlanm gider-

1 70

171 1 72 1 73

1 906 Temmuz'unda yaymlanan Dogru Sõz gazetesinde askerler arasm­ da ho�nutsuzlugun sürdügü, bunun nedenlerini ara�urmak için komis­ yon kuruldugu haberi yaymlanm1�ur. " i htilal Dersleri -Fenn-i i çtima m1? Fenn-i Bomba m1?", Dogru Soz, { 1 0) , 26 Temmuz 1 906, s. 2-3. Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the Ottoman Empire, lran, and Russia 1 905- 1 908", s. 1 435. BOA. Y.A.HUS. nr. 497-46, 1 3 2 1 Ke 8 . BOA. Y.PRK.E$A. nr. 5 1 -94, 1 325 Z 30. Askeri Ata�e raporu için bkz. EK-5

1 54

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

mek için te�kil edilen komisyon, hiçbir sonuca varama­ m1�t1. Diger taraftan: Yalmz 1 904, 1 905 senelerinden biraz mukaddem tekmil ordunun ate�li toplar ile teslihi karargir olmu�tu. Yalmz mu­ harebedeki topçu kttaasi yeni toplar ile mücehhez idiler. Lakin zabitan ve neferat bu toplann istimalini ancak muharebede ogrenmi�tir. Askeri ata�enin raporuna gõre, Mançurya'da Rus ordu­ lannm utanç verici bozgununun komutam "General Kuro­ patkin Kafkasya vali ve kumandam olmak için her türlü vesaite müracaat" etmektedir. Ü stelik bu bilgi ata�eye, daha sonra Mançurya'da Kuropatkin'in yerine atanan general tarafm­ dan sõylenmi�tir. Rusya'nm Karadeniz Donanmas1 d1�m­ da deniz harp gücünün kalmad1g1m yazan askeri ata�e Rus subay ve askerlerinin tamammm güvenilmeyecek kadar ahlakça bozulduklar1 saptamas1m da yapm1�tu. Ahmed R1za Bey'in �t1ra-y1 Ü mmet gazetesinde, Rus subaylarma ili�kin yap1lan degerlendirme de, ata�emilite­ rin kanaatiyle aymdu: 174 Rusya zabitleri ve kumandanlan, istibdadi her yerde go­ rülen ve akibet, memleketlerin mahvma sebep olan yalanci nümâyi�lerine aldanmi�lar. Saltanatlarzmn büyüklügüne magrur olmu�lar, bütün zamanlarmi ay� ü nu� ile geçirmi�­ ler . . .

1 74

"Muharebe ve i htilal", $ura-y1 Ümmet, (72) , 6 Nisan 1 905, s. 1 -2.

4 . Potemkin isyam ve Sultan Abdülhamid

1 905 yaz1, Uzak Dogu'da japonlar kar�1smda Rus ordu­ sunun yenilgisini netle�tirirken, Rusya'da yil ba�mda yeni bir a�amaya giren devrim hareketlerini de, yükseltmeye ba�lam1�tir. Karadeniz'de isyan eden Potemkin Zirhhs1'nm olu�turdugu gerilim, Osmanh ülkesinde tepeden tirnaga hissedilirken, bu olaym çõzüme kavu�masmdan hemen sonra meydana gelen ve Sultan Abdülhamid'e yõnelik YI1d1z bombah saldms1, kuzey kom�udaki devrim ate�inin ya­ ratt1g1 tedirginligi, daha da yükseltmi�tir. 4. 1 . Donanma'da isyan

1 905 Rus Devrimi'nin kayda deger olaylarmdan bi­ risi de, Prens Potemkin Zirhhs1'nm isyamdir. Potemkin i syam, 1 Rusya'da Çarhgm devrilmesine yõnelik askeri isDevrimin lideri Lenin'e gõre "Bunlann en ünlüsü, Karadeniz'de isyanci­ lann eline geçen ve Odesa'da devrime kat1lan Prens Potemkin Zirhhs1'nda­ ki ayaklanmadir. Devrimin yenilgisinden ve õteki limanlan (õmegin K.inm>daki Feodosya limamm) ele geçirmeye yõnelik ba�ans1z giri­ �imlerden sonra, zirhh, Konstanza>da Romanya makamlanna teslim oldu. " V. l . Lenin, " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (yay. i. Kaplan) . 1 977, http://www. urundergisi.com/makaleler.php?ID = 1 855, 24 Ara­ hk 20 1 1 . Potemkin Z1rhhs1'nm 1 1 gün süreyle isyan1, siyasi çerçevede õnemli bir kilometre ta�ma i�aret etmesi yamnda film yap1mc1s1, �air ve ressamlara da ilham kaynag1 da olmu�tur. Bu çerçevede tamnm1�

1 56

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

yanlar içinde, en tanmm1� olamdir.2 Rusya'da Sovyet Dõ­ nemi'nin resmi gõrü�ünü yans1tan Büyük Sovyet Ansiklope­ disi'ni n (Bol�aya Sovetskaya Entsiklopediya, 1 969- 1 978) , Potemkin i syam'm anlatan maddesine gõre ba�kaldm, merkezi Rus Karadeniz Filosu'nun karargah1 olan Sivas­ topol �ehrinde bulunan Karadeniz Filosu Demokratik Õ r­ gütü Merkez Komitesi'nin (Tentralka) , 1 905 sonbahann­ da filonun bütün gemilerinde e�zamanh olarak ç1karmay1 planlad1g1 toplu isyandan õnce, kendiliginden ve olgunla�­ mam1� olarak ortaya ç1km1�t1r. Donanmada devrimci bir isyanm zemini olarak, bah­ riyedeki �iddetli disiplin ve en küçük bir itaatsizligin agir bir �ekilde cezalandmlmas1 ve subaylarla neferler arasm­ daki dü�manhk gõsterilmektedir. Bu zemini, devrimci k1�­ k1rtmalar olgun hale getirmi� olmahd1r. 3 Kaynaklann hemen hepsinin anlattmma gõre Potem­ kin Z1rhhs1, 800' e yakm mürettebattyla, 4 att� ve manevra

4

Sovyet yõnetmen Sergei Einstein'm "Potemkin Z1rhhs1" filmi, Boris Pasternak'm " 1 905" adh !liiri ile Francis Bacon'm "Potemkin Z1rhh­ s1 " adh tablosu haura ilk gelebilecek õrneklerdir. Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An International Perspective", Naval Mutinies of the Twentieth Century, by C. M. Bell and Bruce A. Elleman, Cornwall United Kingdom, Frank Cass Publishers, 2003, s. 9. Charlie Chaplin, Potemkin Z1rhhs1'nm "dünyanm en iyi filmi" oldugunu savundu. Filmin çekiminden 33 y1I sonra, 1 958 yilm­ da 26 ülkeden yüzden fazia sinema tarihçisinin olu!lturdugu jüri filmi "bütün zamanlarm en iyi filmi" ilan etti . Ron Briley, "Sergei Eisenste­ in", The History Teacher, (August 1 966) , 29/4, s. 528) . Alan Wood, The Origins of the Russian Revolution 1 861 - 1 9 1 7, (3 ed.) , Routledge, 2003, s. 32. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi -B�lang1çtan 191 7'ye Kadar, Ankara 1 987, Kurat, 1 987, s. 383. 20 mürettebat subay, 4 mühendis subay, 2 doktor, 1 rahip, 1 2 astsubay ve uzman ve 763 denizci er. Bkz. Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An lnternational Perspective", Naval Mutinies of the 1\ventieth Century, by C . M . Bell and Bruce A. Elle­ man, Cornwall United Kingdom, Frank Cass Publishers, 2003, s. 1 5 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

157

için 25 Haziran 1 905 (eski takvime gõre 12 Haziran 1 905) günü Sivastopol'dan Tender adas1 civanna hareket etti. Er­ tesi gün Potemkin'in refakatindeki 267 numarah torpido botu, erzak almak için Odesa'ya5 gitti.6 Odesa genel grevin ortasmdaydi. Grevci i�çilerle, Kazaklar tarafmdan takviye edilen polis arasmda çau�malar olmaktayd1. Sehirde te­ darikine ihtiyaç duyulan g1da maddelerinin temini güçlük arzetmekteydi. Potemkin'in mübayaa astsubay1 Makarov bir veya iki gün õnce kesilmi� etlerden, 1 008 pound satm aldi. Satm alman etler, torpido botu ile 6 saatlik bir seyir­ den sonra saat 1 6:00'da Potemkin'e getirildi. 27 Haziran 1 905 sabah1 saat 05:00'te, günlük faaliyetler için uyanan personelden bazllan, mutfaktan bozulmu� et kokusu gel­ digini duyunca, dünkü alman etlerin bozulmu� ve kurt­ lanm1� oldugunu gõrdüler. Durum gemi komutam Albay Golikov'a intikal ettirilir. Potemkin'in komutanmm emriyle, gemi tabibi Dok­ tor Smirnov etleri muayene etti. Etteki kurtçuklann tuzlu suyla y1kand1gmda, yemek için "mükemmel" olacagm1 bil­ dirdi. Gemi komutam Albay Golikov, mürettebatm gõrev yerlerine dõnmelerini ve kurtlanm1� eti gõrmeye gelen personelin isimlerinin almmasm1 emretti.7 Fakat deniz­ ciler arasmda heyecan yatl�mad1: 8 "Simdi bõyle bir do­ nanmada nasll hizmet ederiz? Japonya'da harp esirlerine dahi bizden daha iyi davramhrken, biz nasll muharebe edebiliriz? " ve benzeri ho�nutsuzluk ifadeleri, mürettebat arasmda yay1ld1. Aslmda Potemkin Zirhhs1 personeli ara­ smda, isyana egilimli radikal denizcilerin say1s1 yüzü geç5 6

8

Osmanh ar�iv belgelerinde ve basmmdaki adi Hocabey. A. Matushenko, "The Revolt on the Armoured Cruiser "Potemkin", (çe­ virimiçi) http://www. marxist.com/ History-old/ potemkin.html, 28 �ubat 201 1 , s. 2. Robert Zebroski, a.g. m., s. 1 5- 1 6. A. Matushenko, a.g.m., s. 3 .

1 58

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

memekteydi.9 Radikal denizciler aralannda tart1�1p õgle yemegi yememek �eklinde, pasif bir protestada bulunma­ ya karar verirdiler. Õ gleyin denizcilerden kimse yemege el sürmedi. i syan, denizcilerin karmlannda ba�lam1�t1. 1 0 Potemkin mürettebatmdan hayatta kalan bir subay ile gece denize atlay1p sahile ç1kan bir tayfanm ifadesine gõre, olaylann geli�imi a�ag1daki �ekilde sürmü�tür: 1 1 . . . Komutanzn emriyle tayfa güverteye toplanmz§ ve en bü­ yük subay [gemi ikinci komutanz] olan yarbay, yemegi red­ detmeyen tayfalarzn, szralardan ayrzlmalarz emrini vermi§tir. Tayfalarzn büyük kzsmz szralardan çzkm1§lard1r. Bunun üzerine kalan §ikayetçilerin isimleri kaydedilmeye ba§lanmz§tzr. Fakat bu kayzt szrasznda askerler, çatzlmz§ olan silahlarz yerlerinden kaparak doldurmaya ba§lamz§lardzr. Yarbay nobetçilere, bu askerler üzerine ate§ etmelerini emretmi§ ise de emir yerine getirilmemi§tir. Bunun üzerine yarbay tayfalardan birinin elinden tüfegini alarak, asilerden birine iki üç el ate§ etmi§ ve oldürmü§tür. Bunu müteakiben tayfalar açzktan açzga isyan ederek, subaylar üzerine hep birden ate§ etmeye ba§lamz§lar­ dzr. Subaylar kaçzp saklanmak istemi§lerse de, tayfalar ta­ kip ederek gemi komutanznz ve birçok subayz oldürmü§lerdir. Tayfalardan da 30 ki§i, yine asiler tarafindan katledilmi§tir. Bunun üzerine diger tayfalar ve Potemkin ile birlikte hareket edip üzerlerine top ve tüfekle ate§ edilen torpido istimbotu mürettebatz da isyana katzlmaya mecbur olmu§lardzr. Sonunda Potemkin'e kml bayrak çekildi. 12 Sayilan yet9

10 11

12

Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An International Perspective", s . 1 6. jonathan Sale, "Potemkin Mutiny, 27 june 1 905", New Statesman, 2 1 June 1 996, s . 1 3 . Sale, 1 996, s . 1 3 . i lhan Ekinci, " Potemkin Z1rhhs1 i syam ve Bogazlar Meselesi", Toplum­ sal Tarih, Nisan 2000, s. 42. Richard Cavendish, "The Mutiny on the Potemkin " , History Today, 55

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsnüLHAMiD

•

1 59

mi� ile yüz arasmdaki denizci, etkileri y1llarca sürecek bir isyan ba�lattilar. Gerçekte, ne Karadeniz Filo Komutanhg1, ne radikal politikacilar, ne de Karadeniz Filosu Demokra­ tik Õ rgütü Merkez Komitesi Tsentralka, Potemkin müret­ tebatmdan bu kapsamda bir eylem beklememi�ti. 1 3 i syancilar, gemideki faaliyetleri yürütmek ve Potemkin ba�kaldmsmm tüm Karadeniz Filosu'na yayilmasma ka­ dar sürdürülmesini temin için, bir komite te�kil ettiler. 14 Komite 20 ki�iden olu�uyordu. 1 5 Aym gün 27 Haziran 1 905 gecesi Potemkin, Odesa limanma geldi. Potemkin isyano denizcilerin komitesi, isyan esnasmda õldürülen tayfalardan Vakulenchuk'un cenazesini halkm kauhm1yla defnetme, taze su ve kõmür temini, Odesa' da yerel dev­ rimcilerle temas kurma ve garnizondaki askerlerle Kazak­ larm isyana kaulmas1 için çagn yap1lmas1 karan aldI. 1 6 28 Haziran sabah1 maktfil devrimci Vakulenchuk'un nâ�1, Odesa'nm me�hur Richeliu basamaklannm e�igine getiri­ lir. Cenazenin gõgsüne �u not ili�tirildi: 17 Ônünüzde, Potemkin Zirhltst 'nda bozuk yemekten �ikâyet ettigi için üst rütbeli bir subay tarafmdan vah�ice oldürülen, Gregori Vakulenchuk 'un bedeni yatiyor . . . Haç çikaralim ve 'ruhuna huzur ' diyelim. intikamimizi zalimlerden alalim. Zalimlere olüm ve ya�asm ozgürlük! Odesa'dan binlerce ki�i, isyanc1 gemiyi gõrmek ve 13 14 15 16 17

(6) , 14 June 2005, s. 54. Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An lnternational Perspective", s. 1 8. Robert Zebroski, a.g. m. , s. 1 8 . Captain Geoffrey Bennett, "The " Potemkin" Mutiny ", Royal United Service institution fournal, ( 1 04) , November 1 959, s. 4 1 7. Robert Zebroski, a.g.m., s. 1 8 . Hank Foglino, "The Potemkin Mutiny-Part I" , (çevrimiçi) www. liBOA­ tingworld.com, February 2007, s. 7.

1 60

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

maktül Vakulenchuk'un nâ�ma sayg1 gõstermek nht1ma indi. Zaten bir gün õnce grevci i�çiler, �ehirde genel grev ba�latm1� polise ate�li silahlar ve ta�larla saldirmaya ba�­ lam1�lard1. i syancilara destek için toplanan bu kalabahk, õgleden sonra ambarlan yagma ve limanm ah�ap binalan­ m yakmaya ba�lad1. Olaylar kontrolden ç1kt1. Ordu olayla­ n bastirmak için, limam kordon aluna ald1 ve kalabahgm üzerine ate� açu. 1 8 Ertesi günün sabahma kadar 2000 ki�i õldürüldü. Kurbanlar, asker kur�unu veya nht1mda ç1kan­ lan yangmlarla hayatlanm kaybetmi�lerdi. 1 9 Odesa lima­ m k1smen tahrip olmu�, 1 5 milyon rublelik maddi hasar meydana gelmi�ti. 20 1 5 Temmuz 1 905 (eski takvime gõre 2 Temmuz 1 905) tarihinde Çayd gazetesinde yaymlanan ve kuwetle muh­ temel, Sultan için Türkçeye tercüme edilen degerlendir­ meye gõre ; 2 1 Çar Nikola isyandan son derece müteessir olmu�. isyanm bastmlmas1 için en �iddetli tedbirlerin almmasm1 emretmi�tir. Gazeteye gõre Odesa' da meydana gelen isyan, Uzak Dogu'da Japonlar tarafmdan Rus Do­ nanmas1'mn imhasmdan daha fazla "teessür" yaratm1�tir. Potemkin i syam komitesince, radikal unsurlar tara­ fmdan 1srarla yap1lan, Odesa'y1 ele geçirmek için �ehrin topa tutulma teklifi üzerine, bu teklif kabul edilmemek­ le beraber,22 Odesa'da hükümet yetkililerine bir ültima­ tom verildi. i syancilar eger kendilerine kar�1 daha �iddetli 18

19

20 21 22

Sovyet yõnetmen Sergei Eisenstein'in tanmm11? filmi "Potemkin Z1rhhs1"nda askerlerin katliammdan kaçan kalabahgm yüksek basa­ maklardan kaç11?1 etkileyici bir i?ekilde dramatize edilmi1?tir. Robert Weinberg, "Workers, Pogroms, and the 1 905 Revolution in Odessa", The Russian Review, 46, 1 987, s. 58. Robert Zebroski, a.g.m., s. 1 9 . BOA Y.PRK. TKM. nr. 48-66, 1 323 Ca 2. �ehrin topa tutulma teklifinin kabul edilmemesinde Odesa'ya gele­ cek diger harp gemilerinin de isyan edecegi beklentisinin oldugu iddia edilmi1?tir (Eder, 2007) .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

161

tedbir ahmrsa, �ehri bombard1mana tutacaklarm1 beyan ettiler. 23 Hükümet yetkilileri, maktfil Vakulenchuk'un cenazesine isyanc1 denizcilerden bir heyetin katdmasm1 kabul etmelerine ragmen, isyancdann affedilmeyecegini bildirdiler.24 29 Haziran tarihinde cenaze tõrenine kanlan denizciler, gemiye dõnerken üzerlerine askerler tarafmdan ate� açdd1, üç denizci hayatm1 kaybetti. Aym gün ak�am1, geçici garnizon karargâh1 olan Odesa Tiyatrosu'na Potem­ kin'den üç top mermisi anldi. Hedef iskalanmca, sivil hal­ km zarar gõrmemesi için ate� kesildi. 30 Haziran günü St. George [Georgi Pobedonets] ve diger baz1 harp gemilerinde de isyan ç1kn. Ancak bu ba�­ kaldmlar, iki günden daha fazia sürmedi. i syanc1 gemile­ rin teslim olmalan, Potemkin'deki isyan komitesinin mo­ rali bozdu. Bu �artlar altmda 2 Temmuz 1 905 tarihinde, Potemkin Romanya'nm Kõstence limanma hareket etti. Aym gün ak�am1, refakatindeki istimbot ile Kõstence li­ manma vardi. Potemkin, erzak ikmali ve haz1rlad1klan muhtualann, Avrupah devlet konsoloslarma verilmesini talep etti. 3 Temmuz sabah1 erzak ikmali talepleri redde­ dilince, Potemkim zuhhs1, Kefe'ye dõnmeye karar verdi. Kefe'de erzak ikmali ve isyan ate�inin k1v11c1mm1 orada tutu�turmay1 ümit ediyorlardi. 5 Temmuz'da Potemkin, Kefe limanma demir atti . Erzak ikmali saglanmas1 yamn­ da, 6 Temmuz sabah saat 06:00'ya kadar içme suyu ve kõmür verilmezse, �ehrin topa tutulacagm1 bildirdi. Sü­ renin bitmesine ragmen Potemkin, �ehri bombard1mana tutmaya cesaret edemedi. Moral bozgunlugundaki Potem­ kin, 8 Temmuz 1 905 tarihinde tekrar Kõstence limanma giderek, Romanya makamlarma teslim oldu.25 Ancak bu, 23 24

25

Robert Zebroski, a.g. m . , s. 1 9 . Igor Yeykeles, Poternkin Mutiny, l n J . R . Miller, Encyclopedia o f Russian History, New York, Macmillan Reference USA, 2004, s. 1 2 1 4. Robert Zebroski, a.g. m. , s. 2 1 -23.

1 62

•

1 905 Rus DEvRiMi vs SuLTAN AsoüLHAMio

donanmada Çarhk için isyanlarm bittigi anlamma gelme­ yecekti. 26 Muhtemelen çevirisini Sultan Abdülhamid'in de oku­ dugu, Potemkin'in teslim olmasmdan sonra, Çayd gaze­ tesinde yapilan bir degerlendirmede, 27 zahiren Çar'a say­ g1 ifadeleri yamnda, k1�kirt1c1 bir dille "ihtilâlin bu suretle hitam bulacagz asla memul degildi" denilerek, isyancilann hükümetin merhametine s1gmmaktansa, zirhh gemiyi ba­ tl racaklarmm beklendigi ifade edilmi�tir. Gazeteye gõre, isyan eden mürettebat Japon olsayd1, durum farkh olacak­ tl. Ba�ans1z isyanc1lar, gemiyi batirarak intihar ederlerdi . 4.2. Potemki n isyam'mn istanbul'da Yankilan

Potemkin Z1rhhs1'ndaki isyan, dogal olarak i stanbul'da ilgiyle takip edilmi�tir. i stanbul'daki Rus Büyükelçisi Zi­ noviyev, Petersburg'a yollad1g1 1 2 Temmuz 1 905 tarih­ li gizli raporunda, Rusya' da olan hiçbir olaym Potemkin Z1rhhs1'nm isyam kadar ilgi çekmedigini bildirmektedir.28 Sultan Abdülhamid'in Mabeyn Ba�kâtibi Tahsin Pa�a 26

27

28

Potemkin i syam 'ndan iki y1l sonra bile donanmada isyanlar devam etmi�ti. Petersburg Sefaretinin 23 May1s 1 907 tarihli raporuna gõre "Amiral Çiyonski'nin taht1 kumandasmda olup Tendir Korfezi'nde bulunan 'Sinop ' ve 'Üç Aziz' nam zzrhlrlar nefaratz isyana tesaddi etmi�lerdir. 25 Ma­ yzsta Bahriye Nezareti emri altmda Tendir Sahili'ne çzkarak içtima etmi�ler buna ahali de i�tirak ile bunu müteakip harekatz ihtilâlcuyâne b�lam1�t1r. Mü�evviklerin tasavvuru mürettebatz isyan ettirdikten sonra zabitanz denize attzrarak telef etmek donanmayz zabt eylemek imi�. Muharriklerin bu maksad1 cinayesi umerayz bahriyenin say ve tehdidatz ve ittihaz olunan tedabiri mü­ essire sayesinde semeresiz kalm1�. Íki z1rhli Sivastopol'a izam olunmu� ve 60 ki�i tevkif olunm�tur" BOA. Y. PRK.E$A. nr. 50-67, 1 325 Ca 28. Robert Zebroski, a.g. m. , s. 2 1 -23. BOA. Y.PRK. TKM . nr. 48 66 , 1 323 Ca 2. A. S., and V. N. Gudeva, Çernetsov, "Vliyanie Revolyutsii 1 905- 1 907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, i ran i Kitay", Novaya i Novey�aya Ístoriya, (4) , Temmuz-Agustos 1 976, s. 1 4 4. -

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

1 63

da, olaylardan çeyrek asir kadar sonra kaleme ald1g1 anda­ nnda, konuyu �u �ekilde aktarm1�t1r:29 Rusya'da zuhüra gelen tebeddüller ve isyanlar üzerine Rusya'mn Karadeniz Filosu 'na mensup gemilerden Potemkin Zirhlm, limandan çikarak Karadeniz'e açilmt�, serseri bir surette bir hayli dola�tiktan sonra Bogaz'a yakla�mt�tt. Bir sefine-i harbiye mürettebatmm isyam, Sultan Abdülhamid'in endi�e ettigi mesaildendi. Asi bir geminin kendi tayfalan ma­ rifeti ile kaldmltp hod be-hod yola çikanlmast istanbul'da �üyu bulursa, bunun bize de sirayet etmesi ve istanbul asker­ lerinde de isyan hislerini uyandirmast, ihtimali velev pek cüz'i dahi olsa, Sultan Abdülhamid'in uykusunu kaçirmaya kâfi idi. Rusya hükümeti, bu asi Potemkin Ztrhltst üzerinde bir tesir icra edemiyordu. Ztrhlt Bogaz'a yakla�mak üzere idi. Ya girmege te�ebbüs ederse ne olacaktt? Aym dõnemde Sultan Abdülhamid'in Bahriye Müfet­ ti�i olan Komodor Bagnam'm maiyetinde gõrev yapan Hüseyin Rauf [Orbay] Bey'in anlaum1 da, Tahsin Pa�a'nm yazd1klanm dogrulamaktad1r:3 0 Hükumetimiz ba�ta Saray olmak üzere, asilerin Bogaz'a taarruzlan endi�esiyle Karadeniz Bogaz'mt, ele geçirdikleri her vasita ile takviyeye çalt�tilar. Bahriyemizde o gün elde harekete kadir, Haliç'te birkaç te�kilatimiz vardi. Bunlan Bo­ gaz'a sevk ettiler. Bir i ngiliz kaynaga gõre ise, Potemkin isyan edip Kõs­ tence'ye gelince, Türk Hükümeti alarma geçerek Bogaz gi­ ri�ini maymlanm1� ve zirhlmm Bogaz'1 geçmeye te�ebbüs 29 3°

Tahsin Pa�a, Abdülhamit ve Yild1z Hat1ralar1, Í stanbul 1 93 1 . s. 1 74. Cerna! Kutay, Rauf Orbay 1 88 1 - 1 964 Hayat Hat1ralar1, Í stanbul 1 997, 1, s. 259-260.

e.

1 64

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AaoüLHAMio

etmesi halinde lay1 bataryalarmca ate$ açdmas1 emnm vermi$tir.31 4 Temmuz 1 905 tarihli The Times gazetesine gõre, Bogaz'da Türk Hükümeti, ald1g1 güvenlik tedbirleri­ ni iki katma ç1karm1$tlf. Bu çerçevede, Rus Sefaretine ait Zaporezetz adh gemi, içinde Büyükelçi Zinoviyev oldugu halde, ak$am üzeri Karadeniz'den tenezzüh seyrinden dõ­ nerken manevra mermisi atilarak durdurulmu$, sabaha kadar gõzetim altmda tutulmu$tur. 32 Rusya'nm i stanbul Büyükelçisi Zinovyev, Potemkin Zirhhs1'nm Romanya makamlarma tesliminden hemen sonra, 1 2 Temmuz 1 905 tarihinde DI$i$leri Bakanhg1'na gõnderdigi raporunda; Potemkin Zirhhs1'nm isyam kadar Rusya'da son dõnemdeki hiçbir olaym i stanbul'da ilgiy­ le takip edilmedigini yazmI$tir. Büyükelçiye gõre Sultan Abdülhamid, askerlerin darbesi sonucu tahtim ve hayatI­ m kaybeden amcas1 Abdülaziz'in akibetini unutmayarak, derhal Osmanh Donanmas1 personeli arasmdaki psiko­ lojinin õgrenilmesi için aynnt1h incelemeler yapilmas1 talimatim vermi$tir. Aynca Serasker R1za Pa$a, Tophane Mü$iri Zeki Pa$a ve Mü$ir Ethem Pa$a'y1 yanma çagirarak dü$üncelerini almI$,33 Potemkin Zirhhs1 Bogaz'1 geçmek isterse, õnlenmesi için tedbirler almmasm1 emretmi$tir. Gõrü$lerine ba$vurulan generaller, Bogaz tahkimatla­ rmm takviyesi lüzumuna i$aret etmi$ler ve Bogaz istih­ kâmlannm takviyesi faaliyeti hemen ba$latdm1$tir. Bu çerçevede, eski toplann yanma 1 2 inçlik yeni toplar konul­ mu$tur. Bu toplarm mevzilendirilme faaliyetleri tamam­ lanmam1$ olsa da, Bogaz'm Karadeniz taraf1 mania ma­ ymlanyla kapatdm1$tir. Büyükelçi, Osmanh Devleti'nin 31

32 33

Captain Geoffrey Bennett, "The "Potemkin" Mutiny", Royal United Service institution fournal, (November 1 959) 1 04, s. 42 1 . "The Odessa Mutiny- Turkish Precautions", The Times, 4 july 1 905, s . 5. Konuya ili11kin Sadaret, Bahriye ve Tophane Feriklerine yazdan talimat taslag1 için bkz. BOA. Y.PRK.ASK. nr. 23 1 - 1 3, 1 323 Ca 04.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN ABDÜLHAMio

•

1 65

Bogaz'da ald1g1 tedbirlere ili�kin, kendisine Deniz Ata�esi tarafmdan etrafh malumat verilmekte oldugunu beyan ederek raporunu sonlandirmI�tir. 34 Raporun üzerinde, Çar Nikola tarafmdan 1 8 Temmuz 1 905 tarihinde okundugu­ na ili�kin bir not bulunduguna gõre; Rusya kendi içinde rejimi sarsan derin bir kriz ya�arken dahi, Bogazlarla ilgili geli�melerden gõzünü ayirmamaktadir. i syanc1 z1rhlmm Karadeniz'de bulundugu dõnemde, i stanbul'dan Petersburg Sefaretine yaz1lan bir talimatta Sultan'm Potemkin'den endi�eleri siralamrken; Zirhlmm dola�t1g1 Karadeniz sevahilinde müdafaasiz li­ manlar da olup, gerçi müdafaasiz limana kaideten taarruz edilmez ise de, mezkur zirhlimn korsan olmasi sebebiyle ka­ vaide [gore] tatbik-i hareket etmeyecegi derkârdir. notu dü�ülmü�tür. 35 Korsan bir geminin ticaret gemile­ rine sald1rmas1 ihtimalinin de hesaba katilarak bu prob­ lemin bir an õnce hal yoluna konulmak istendigi anla�Il­ maktadir. i lginç olan bir diger husus ise, Sultan Abdülhamid'in Potemkin'de isyanm "birkaç mürettebat ve mü�evvik-i fesad" tarafmdan gerçekle�tirildigi, mürettebatm ekseriyetinin bunlara "sevk-i tâbiân" uyduklan degerlendirmesidir. Pa­ di�ah'm bu tahmininin �a�Ilacak derecede dogru olmas1 dikkat çekicidir. Sultan Abdülhamid, Rus makamlannca problemin �iddet kullamlmadan çõzülmesinin telkini ta­ limatim vermi�tir. Bu kapsamda Potemkin'i takibe alan harp gemilerinin "sakinâne bir yolda davranmalan"nm mas34 A.

S., ve V. N. Gudeva, Çernetsov, "Vliyanie Revolyutsii 1 905- 1 907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, i ran i Kitay", Novaya i Novey�aya istoriya (4) , J ul -Aug 1 976, s. 1 44. BOA Y.PRK.E$A. nr. 47-9 1 , 1 323 Ca 1 1 . Ba�kitabetin 8 Temmuz 1 905 tarihli yaz1s1. .

35

.

1 66

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

lahata muvafik oldugunu sõyleyen Sultan Petersburg'daki sefirine Rus makamlanna münasip surette sonuç ahc1 gi­ ril?imlerde bulunmasm1 irade etmil?tir. Sultan Abdülhamid'in õnerisinin, Rus makamlarmca nasil karl?Iland1gm1 l?imdilik bilmiyoruz. Sultan'm isyan bastmlamazsa batmlmas1 emrini veren Çar Nikola' dan, 36 daha sogukkanh ve rasyonel degerlendirme yapt1g1 sõyle­ nebilir. 3 7 Neticede Potemkin macerasmm Sultan Abdülha­ mid'in tavsiyesi istikametinde sonuçlanmas1 da ilginç bir gelil?medir. Potemkin Zirhhst'nm Kõstence'ye gidi�i. Hocabey Ba�­ �ehbenderligi tarafmdan . . . dün vakt-i zuhurda Dersaadet'e müteveccihen hareket eyledigi" �eklinde rapor edilmi�tir.38 Bu rapora dayanarak Ferik i smail Hakk1 ve Serasker R1za Pa�a'ya . . . malumat olmak ve ona gore tarassudat ve harekâtta bulunmak ve denize vaz edilecek torpidolarm bu geceden ikmal-i tertibat ve ikâma bezl-i mesai olmak üzere irade-i seniyye �eref sadir " oldugu bilgisinin iletildigini gõrüyoruz. 39 O esnada Petersburg Sefareti, i stanbul'a yollad1g1 �if­ reli telgrafta, Rus hükümet yetkililerine dayanarak "Po­ temkin nam z1rhlidan dolayi icra olunan te�ebbüsat ve tebligat üzerine, her nerede olursa olsun, buna pek yolunda bir nihayet verilecegi" haberini bildirmekteydi.4º Amlan tarihten bir gün sonra ise Kõstence Ba�konso­ loslugu, zirhlmm personelinin "Rusya'ya red ve iade edilme"

"

36

37

38 39 40

Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An International Perspective", s. 20. Sultan Abdülhamid, muhazafakâr tarih yaz1c1hgmda kendisini tah­ tmdan indirecek Hareket Ordusu'na kar�1 emrindeki Birnci Ordu'yu kullanmad1gmdan dolay1 ele�tirilmektedir. BOA. Y.PRK.B$K. nr. 79-9 1 , 1 326 Z 29. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 47-9 1 , 1 323 Ca 1 1 . Ba�kitabet'in 9 Temmuz 1 905 tarihli tezkeresi. BOA. Y.PRK.B$K. nr. 79-9 1 , 1 326 Z 29. Ba�kitabet'in 8 Temmuz 1 905 tarihl i tezkeresi.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 67

yeceklerini zâmin" Romanya makamlarmdan bir senet al­ d1ktan sonra, gemiyi teslim ettikleri bilgisini iletecekti.4 1 Potemkin'in zirhhsmm Romanya makamlarma tesli­ mi, 1 0 Temmuz 1 905 tarihinde Sadrazam tarafmdan Sul­ tan Abdülhamid'e �u �ekilde rapor edildi:42 Kinyaz Potemkin nam Rus zirhlismm Kõstence'ye ilk geli­ �inde, Romanya hükümetince teklif olunan �erait dairesinde, âhiren memurin-i mahalliyeye teslim olarak eslihasi almmi� ve mürettebatz mülteci nazanyla serbest bzrakzlmi� oldugu ve dünkü gün Kral $arl [Karol] Hazretlerinin emriyle me­ murin-i bahriye tarafmdan, Rus Hükümeti tarafmdan teslim almmak üzere Sivastopol'dan gelen iki Rus zirhlisz ve dort torpidoya, sefinenin [Potemkin Zirhlm 'nm] teslim edildigi . . . Romanya makamlarma teslim olan Potemkin Zirhh­ s1 mürettebatmm, mülteci olarak kabul edilmesine kar�1 Rusya hükümetinin hareket tarz1 bilinmemekle beraber, Romanya Konsolosunun ifadesine gõre "i� olmu� bitmi� �eklini ald1gmdan" Rusya'nm �iddetli itirazmm pek de muhtemel olmad1g1 da padi�aha verilen malumat arasm­ dadir.43 Orman, Maadin ve Ziraat Nazm, padi�ahm güvenilir adamlarmdan Selim Melhame Pa�a ise Rusya Büyükelçi­ si ile gõrü�mesi sonucunda Potemkin'in teslimini Sultan Abdülhamid'e �u �ekilde rapor etmi�ti:44 . . . Potemkin'in tayfalan arasmda, yaptiklarmdan pi�man olm� olanlarla digerleri arasmda çikan münaferetten, 30 41 42

43 44

BOA. Y.PRK.E$A. nr. 47-9 1 , 1 323 C a 1 1 . Ba�kitabet'in 9 Temmuz 1 905 tarihli tezkeresi. BOA . YA.HUS. nr. 489-044, 1 32 1 Haziran 27. BOA. YA.HUS. nr. 489-044, 1 32 1 Haziran 27. BOA . Y.PRK.OMZ. nr. 3-54, 1 323 Z 29.

1 68

•

1 905 Rus OEvRiMi VE SuLTAN AsnüLHAMiD

ki�i maktul olm� olmast nedeniyle, tayfalara dokunulmamak �artiyla, Romanya hükümetine teslim edilmesine karar ver­ mi�lerdir. Büyükelçi nazir pa�aya, Potemkin'e Kostence'de teslim oldugunda, Romen Bayrag1 çekilmesinin geçiçi oldugunu, z1rhh Rus makamlanna teslim edildiginde yine Rus Bayra­ g1'nm çekilecegini beyan etmi�ti. Selim Melhame Pa�a'nm raporunda, tayfalarm Potem­ kin'i terk ederken delikler açuklan yonünde naklettigi soylentiyi, çagda� kaynaklar da dogrulamaktadir. 4 5 Ro­ manya makamlanna teslim edilen Potemkin, daha sonra Rus makamlanna teslim edilerek Sivastopol'a gõtürül­ mü�tür. 14 Temmuz 1 905 sabah1 itibanyla Sivastopol Ba��ehbenderligi i stanbul'a, zirhlmm limana getirildigini �ifreli telgrafla bildirmi�tir. 46 Potemkin krizi doneminde Sultan Abdülhamid'in bir diger ilgi çekici giri�imi de i stanbul'daki yabanc1 sefaretler nezdindeki maiyet vapurlanm isyanc1 Rus zirhhsma kar�1 ahnacak tedbirlere müdahil ettirme tasans1dir. Hariciye Nazm Tevfik Pa�a'nm raporuna gõre, Padi�ah'm irade­ si üzerine Potemkin Zirhhs1'nm Bogaza gelmesi halinde "Hükümet-i Seniyye tarafindan icra ktlmacak muamelatta, mai­ yet vapurlanmn da hazir bulunmalan hakkmda" büyükelçilik­ lere gereken bildirimlerde bulunulmu�tur.47 Bu geli�me üzerine Avusturya Büyükelçisi, Potemkin Zirhhs1 i stanbul Bogaz1'na geldigi takdirde gereken muamelenin Osmanh Devleti'nce yap1lmasma, kimsenin itiraz edemeyecegi gibi "sefaret maiyetinde boyle bir muamelata i�tirak ve müdahaleye salih vapur bulunmadigmi ve bu babda hükümet-i metbuasma 45 46 47

Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents, 1 905-An International Perspective", s. 23. BOA. Y.PRK.E$A. nr. 47-9 1 , 1 323 Ca 1 1 BOA. Y.PRK.E$A . nr. 47-9 1 , 1 323 Ca 1 1 .

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 69

müracaata dahi lüzum olmadigim " beyan etmi�tir. Kezâ i ngil­ tere Bü yükelçiligi de, Potemkin'e kar�1 icra edilecek mu­ amelenin Osmanh Devleti'nin i�i oldugu ve kendilerinin sõz konusu giri�ime kanlmalannm münasip olmayacag1m bildirmi�tir. Büyükelçilik esasen, maiyetinde bulunan kü­ çük vapurun, topu dahi olmayan tenezzüh vapuru oldu­ gunu beyan etmi�tir. Ancak s1hhiye i�lerinde kullamlacak istimbota, sefaret vapurlan zabitlerinden birer ki�i alma­ rak, muamelat mahallinde bulundurulmasmm mümkün oldugunu, Ba�tercümam vas1tas1yla teblig ettirmi�tir. Esasen Sultan Abdülhamid'in bu giri�iminin, sorunu uluslararas1 bir hale sokarak kar�Ila�1lan õnemli s1kmt1y1 savu�turma çabas1 olarak degerlendirmek mümkündür. Ancak i ngiltere ve Avusturya gibi büyük devletlerin ko­ nuya yakla�1mlan, Sultan'm me�hur denge diplomasisinin bu olayda i�lemesinin õnüne geçmi�tir. 4.3. Sultan Abdülhamid'in Karan ve Rusya ile Kriz

Potemkin i syam, Osmanh Devleti ile Rusya arasmda Bogazlar konusunda kronik bir krizi tekrar gün yüzüne ç1karm1�t1r. Rusya, Osmanh Devleti'nin Bogazlan tahkim etmesini ve buralarda savunma tedbirleri almasm1, Sultan Abdülhamid devri boyunca sürekli õnlemeye çah�m1�t1r. Potemkin Zirhhs1'nm isyam ile Sultan, inisiyatif alarak daha õnce Rusya bask1s1 nedeniyle yap1lamayan tahkimat­ larm takviyesini saglam1�t1r. 8 Temmuz 1 905 tarihli ve i stanbul ç1k1�h bir habere gõre, Padi�ah Bogaz giri�ine iki gemi gõndermi� ve Boga­ ziçi'ndeki tahkimatlara agir toplar yerle�tirmi�tir.48 i ki gün sonrasma ait yine i stanbul ç1k1�h ba�ka bir haberde, Rus­ ya'nm baskilanna ragmen Bâb1âli, Karadeniz giri�ine agir 48

"Turkey 's New Move", Ashburton Guardian, 10 July 1 905, s. 2.

1 70

•

1 905 Rus DEvRiMi

VE

SuLTAN ABDÜLHAMio

toplar yerle�tirmeyi sürdürmektedir.49 Yazara gõre Rus Ka­ radeniz Filosu'ndaki son olaylar, tahkimat faaliyetleri için Türkler tarafmdan bahane olarak kullanilmaktadir. 50 Yukanda yaymlanan haberden dõrt gün sonra, Rus­ ya' nm i stanbul'daki sefiri Zinoviyev, Petersburg'a gõnder­ digi raporda Bogaz'm savunmas1 için, 1 20 milimetrelik toplann mevzilendirildigi ve Bogaz giri�ine de maym en­ gellerinin yerle�tirildigini bildirmi�tir. 5 1 Ba�kâtip Tahsin Pa�a'nm amlarma gõre ise, tedbir ola­ rak padi�ah, büyük toplarm Bogaz giri�ine mevzilendiril­ mesini emretmi�ti. Aynca Bogaz'a, savunma amaçh istih­ kâmlar in�asma ba�lanm1�t1. i stanbul'daki Rus Sefareti, bu istihkâm tesisinden memnuniyetsizligini Bab1âli'ye iletecektir. 52 Bu giri�ime cevap olarak isyanc1 Potemkin Zirhhs1'nm Bogaz'a gelmesi halinde durdurulmas1 ve i stanbul'u tehdit etmesine meydan vermemek gereken tedbirlerin almmas1 gerekliligi ifade edilmi� ve Bogaz istihkâmlarm tahkimi süratle tamamlanm1�t1. 53 Tahsin Pa�a'nm i�aret ettigi Bogazlann tahkimatI fa­ aliyetinin, Potemkin krizinin hallolunmasmdan sonra da 49

50 51

52

53

Ba�ka bir gazete haberinde Bogaz ç1k1�mdaki "Kavak"lara agir toplann mevzilendirildigi yaz1lm1�t1r. "Russia and Turkey ", Wangauni Herald, 20 July 1 905, s. 5. Taranaki Herald, 20 July 1 905, s. 2. A. S., and V. N. Gudeva, Çernetsov, "Vliyanie Revolyutsii 1 905- 1 907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, iran i Kitay", Novaya i Novey�aya istoriya, (4) , Temmuz-Agustos 1 976, s. 1 44. Sovyet tarih gõrü�ü Çarhgm Osmanh Devleti'nin savunma giri�im· lerinin tamamm1 devrimcilere kar�1 Çar ile Sultan'm i�birligi olarak resmetme egilimindedir. Bkz. V. i �pilkova, Mladotureçkaya Revolyuçsi· ya 1 908-1 909 gg. , Moskova, izdatelstvo " Nauka" Glavnaya Redakçiya Vostoçnoi Literaturi, 1 977,s. 47-48. ve V. i . Lenin, "The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People", (BS. Isaac, & L Lasker, Editors) , 1 962, (çevirimiçi) http://www. marxists. org/archive/lenin/works/1 905/jul /I Obs.htm, 1 5 Ocak 20 1 2 . Tahsin P�a. Abdülhamit ve Y1ld1z Hat1ralan, s. 1 74.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

171

devam ettigi anla�Il1yor. Tabii, Rusya'nm bu faaliyetten ra­ hats1zhgm1, diplomatik teamülleri zorlayarak Sultan Ab­ dülhamid'e ilettigini de, ar�iv belgelerinden ogreniyoruz. 1 6 Eylül 1 905 tarihli bir belgeye gõre, Rusya'nm i stanbul Büyükelçisi, belge tarihinden bir gün once Sultan'1 ziyaret ederek, Meselenin Bahr-l Siyah Bogazi istihkâmatmm bu kere tahkim edilmekte oldugu keyfiyetinin, hükümetince bir adem­ i emniyet eseri addolundugundan, Petersburg'da pek ziyade teessür hasil eyledigini ve bunun netayici, hükümeteyn bey­ nindeki münasabata tesir eyleyecegini beyan etmi�tir. 54 Sultan Abdülhamid ise, alman tedbir­ lerin "asla ve kat'a" Rusya hükümetine kar�I olmad1gm1, sadece Bulgarlarm kõtü niyet ve hareketleriyle, Roman­ ya'nm Karadeniz'de bir donanma olu�turma çabalarma kar�I, tedabir-i ihtiyatkâriye yani payitaht-i �ahânelerinin kapi­ sma, bir kilid vaz'mdan ibaret oldugu, hatta Kal'a-i Sultani­ ye Bogazi 'nda dahi aym tahkimat icra olunmakta idigünden ve bu da memleketin ve ahalinin emniyet ve selametini temin için, hükümetin bir vazifesi bulundugundan, bunun bir su-i tefsire ugramamasi matlub-u hümayunlan oldugunu ifade etmi�tir. Rus Büyükelçisi ise Rusya'nm Bulgaristan ve Romanya'nm denizden i stanbul'u tehdit edeceklerine inanmad1gm1 beyanla tahkimatl "mücerred kendisine kar�i " bir güvensizlik eseri olarak algilad1gm1 soylemi�tir. Tah­ kimat faaliyetlerinin yanh� yorumland1gm1 tekraren ifade eden Sultan ise "bu babda her türlü teminati ita eyleyecegini" ifadeden sonra, Bogazlann tahkim ve korunmasmm ulus54

BOA. Y.PRK. T�F.

nr.

7- 1 02, 1 323 B 1 6.

1 72

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

lararas1 hukuka gõre Osmanh Devleti'nin me�ru hakk1 ol­ dugunu, bu çerçevede Çanakkale Bogaz1'nm da tahkima­ tmm, yenilenme faaliyetlerinin de ba�lad1gmdan bahisle, Bahr-z Siyah Bogazz 'na yalmz üç dort top gonderilmesi­ nin ve bazz tamirat icrasmm, Rusya Devleti tarafindan su-i tefsir ile beraber adem-i emniyet addolunmasz, fevkalâde mu­ cib-i teessüf oldugunu ifade etmi�tir. Büyükelçi ise diplomatik teamül­ leri zorlayarak, Karadeniz Bogazz 'nm tahkimi ne suretle icra olunacagma malumatlarz bulundugu55 ve vaz edilen toplarzn mikdarz ise üç dort adetten ibaret olmadzgz ve Karadeniz Donanmasz 'mn adeta Karadeniz'de mahsur bir halde kalmz� oldugunu sõylemi�tir. Nihayet Padi�ah ise, Osmanh Devleti'nin "muhibbi" olan Rusya gibi bir "devlet-i muazzamaya kar�z kat'a" bir dü�manhk gõsteremeyecegini ve Büyükelçinin Petersburg hükümetini iknaya çah�mas m1 talep etmi�tir. 1 8 Eylül 1 905 tarihli Petersburg kaynakh bir gazete haberi de, 5 6 Rusya hükümetinin Türkiye'nin Bogaz tah55

56

Ba�kâtip Tahsin Pa�a'nm amlarma gõre de, "Rusya Sefaretinin istanbul belli b�lz vazifelerinden biri Bogazlarm tahkimi keyfiyetini tarassut altm­ da bulundurmakt1. Bogaza naz1r bir mevkide ikamet eden Rus ate�enavalinin para ile kulland1gi casuslar vas1tasile Bogazlann ahvalinden mütemadiyen ve muntazaman haberler ald1g1 kuvvetle muhtemel idi. Potemkin hâdisesini mü­ teakip Bogaz'dan tahkim faaliyetinin b�lamas1 ate�enavalm giizünden bittâbi gizli kalamazd1. Çok geçmeden Rusya Sefareti Bab1âliye müracat ederek Ka­ radeniz bogazmm tahkimine te�ebbüs olundugu haber almd1gmdan ve bu tah­ kim münhas1ran Rusyaya kar�1 bir �ey olacagma nazaran iki devlet arasmdaki dostlukta telifi kabil olam1yacagmdan bahisle serzeni�te bulundu." Tahsin Pa�a. Abdülhamit ve Y1ld1z Hat1ralan, i stanbul 1 9 3 1 , s. 1 74. "Fortifying the Bosphorus, A protest by Russia Regarded as Unfriend-

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AenüLHAMiD

•

1 73

kimatm1 güçlendirmeyi sürdürmesinden duydugu "derin memnuniyetsizligi resmen" i stanbul'a bildirdigini teyit etmektedir. Rus D1�i�leri Bakan1 Kont Lamsdorff'un, Bo­ gaziçi tahkimatm1 yenilemesinin iki ülke arasmdaki dost­ ça ili�kilerle bagda�tmlamayacagm1 beyan ettigi de, aym kaynak tarafmdan ileri sürülmü�tür. Basma Ruslarca s1z­ dmlan bu haberde, bahsi geçen "derin memnuniyetsizligin" Türkiye'ye "resmen" bildirilmesi, yukanda izah edilen Rus Büyükelçisinin Sultan Abdülhamid ile üç gün once­ sindeki gürü�mesinde olmahdir. Bu gürü�me, Bogazlarm tahkimatmm her iki tarafça ne anlama geldigini de aç1k bir �ekilde ortaya koymu�tur. Sultan Abdülhamid, ülkesinin ekonomik, askeri ve sos­ yal yetersizliklerini güz ardi etmeden, muhtemel bir Rus tehdidine kar�1 ba�kentin Bogaz'dan güvenligini güçlen­ dirmeye çah�makta, ancak bunu yaparken Ruslan danlt­ mamaya çah�maktadir. Kendisine kar�1 tedbir ald1g1 Çar­ hgm, Osmanh Devleti'nin "muhibbi" oldugunu dahi ileri sürebilmi�tir. Çarhk ise, Abdülhamid'in Bogaz istihkâmlanm güçlen­ dirme giri�imlerini, bütün aynntilanyla takip etmekte ol­ dugunu itiraf etmi�tir. Bu gürü�menin birkaç ay sonrasm­ da Rusya'nm i stanbul Büyükelçisi ile gürü�en Padi�ah'm sad1k bendelerinden Selim Melhame Pa�a'nm haz1rlad1g1 rapordaki "Bogaz'daki istihkâmlarm takviyesi hakkmda lakirdi arasmda, lisan-1 münasible ettigim sozleri, sefir cevapsiz geçmi�­ tir." ifadesi de57 her iki tarafm, 1 5 Eylül 1 905 tarihli gürü�­ medeki bak1� açilanm koruduklan �eklinde anla�ilabilir. Konu hakkmda bir Rus akademisyen sundugu bir tebligde, 5 8 " 1 905 y1hnda Padi�ah hükümeti, Petersburg'un ly Action , Thames Star, 20 September, s. 4. BOA . Y.PRK. OMZ. nr. 3-54, 1 323 Z 29. Ignatyev, B: XIX. Yüzy1l sonu ile XX. Yüzyil B�mda Türk Rus ili�kileri, Türk Rus ili�kilerinde 500 Y1l 1 49 1 - 1 992 içinde, Ankara 1 992, s. 1 56. "

57 58

1 74

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN ABDÜLHAMiD

ho�nutsuzlugunu gõzard1 ederek, i stanbul Bogaz1'nm tah­ kiminde modernizasyona gitmi�tir. " sonucuna varm1�t1r. Osmanh Devleti'nin Bogazlan tahkiminde, Rusya'nm Ja­ ponya ile yapt1g1 harpten maglup olarak ç1kmas1 ve Rus­ ya'nm 1 905 Devrimi sarsmtdan ile me�gul olmas1, i�ini kolayla�ttran geli�meler olmu� gõrünmektedir. 20 Kas1m 1 905 tarihli bir ajans haberinde ise Bogaz­ lardaki tahkimatm yenilenmesine õfkelenen Rusya'nm, Türkiye'den õdenmesi geçmi� 1 877- 1 878 Sava�1'na ili�kin harp tazminatl taksitlerini ve faizlerini istedigi, bu talebi kar�Ilanmazsa Türk k1ydannda bir bõlgeyi i�gal edecegi bildirilmi�tir. 59 Bu haberin, Ruslann daha sonra Karade­ niz' den geçirmeyi tasarlad1klan filonun geçi�i için, Os­ manh Devleti üzerinde bask1 kurma maksad1yla basma verildigi anla�Ilmaktad1r. Potemkin i syam'nm sõnmesinden sonra, muhteme­ len Sultan'a da sunulan ve Berlin'de yaymlanan Lokal Anzeiger adh bir Alman gazetesinin haber-yorumunun tercümesinde, 60 "Potemkin sefinesi meselesi, Devlet-i Osma­ niye Bahriye Nezaretini derin uykudan uyandirmi�tir" deger­ lendirmesi yapdm1�t1r. Gazeteye gõre, 1 89 7 Yunan sava�1 ve Karadeniz'deki büyük Rus Donanmas1'nm varhg1, Os­ manh yetkililerini uyand1rmazken, Potemkin i syam Kara­ deniz Rus Donanmas1'nm, i stanbul için ne kadar büyük bir tehdit olu�turdugunu gõstermi�tir. Gazete Bogazlar­ dan Rus harp gemilerinin geçi�ine engel olabilmek için, ciddi tedbirlerin ahnmakta oldugunu yazmaktad1r. i stan­ bul'dan ahnan bilgilere gõre, bu çerçevede Sultan; 2 z1rhh, 4 kravozõr, 6 torpidotgeçer ve 1 2 torpil vapurunun [teda­ rik ve] in�asm1 emretmi�. Ancak gazeteye gõre, Osmanh Devleti'nin içinde bulundugu �artlar, bu projenin ileri bir zamana ertelenmesini gerektirecektir. 59

60

"Russia and Turkey ", Marlborough Express, 2 1 November 1 905, s. 2. BOA. Y.PRK. TKM. nr. 48-67, 1 323 Ca 1 8 .

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 75

Jõntürk muhalefetinin keskin seslerinden, Kahire'de yaymlanan Türk gazetesinde olaylardan yakla$1k bir yil sonra "Sultan bütün Türk bahriyesinin zslahzna karar vermi�­ tir" $eklinde ç1kan haber, 61 donanmay1 güçlendirme lüzu­ munun i$areti olarak okunabilir. Sadrazamm yukanda i$aret edilen raporunda, 62 Rusya Sefareti ba$tercümam Mõsyõ Maykof'un, Kõstence'deki mürettebatm bir k1smmm firar ederek, bir Hollanda vapu­ ru ile i stanbul'a gelmek üzere olduklan beyam hakkmda; . . . boyle bir §ayia, mezkur zzrhlzmn teslimiyle müretteba­ tznzn serbest bzrakzldzgz zamandan çok evvel i§itilmi§ oldu­ gundan, rivayet ve ifadenin derece-i szhhati cay-i bahs gorül­ memekle beraber, Zabtiye Nezaret-i celilesine tebligat-z lâzime zcrasz teklifinde bulunmaktadir. Bu rapordan birkaç hafta sonra, Padi$ah yaverlerinden Ferik �akir Pa$a tarafmdan hazir­ lanan bir raporda,63 Kõstence'de Romanya Hükümeti'ne teslim olan Potemkin Zirhhs1 mürettebatmdan bir k1sm1nm Romanya pasaportu ile i stanbul'a gelerek Beyoglu, Büyükdere, Tarabya, Ayastefanos gibi ecnebilerle sâkin mahallerde takma isimlerle ikamet ettiklerinin istihbar edildigi bilgisi mevcuttur. Bunlann arasmda, Nihilist ve anar§ist komitelerine mensup e$has-1 mu­ zirramn mevcud bulundugu $Üphesiz bulundugundan, bunlann $U arahk Dersaadet'e men-i duhUlu veyahud ahval-i harekât-1 umumiyelerinin tarassudat-1 daime-i $edide altmda bulundurulmas1 için, memurin-i aidesi­ ne emr-i ferman buyrulmas1 61 62 ld

"Havadis-i Dahiliye", Türk, 26 Kas1m 1 906, s. 2. BOA. Y.A.HUS. nr. 489-044, 1 3 2 1 Haziran 27. BOA. Y.PRK.ASK. nr. 232-20, 1 323 e 1 8.

1 76

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

teklif edilmi�tir. Daha sonraki dõnemde, Potemkin müret­ tebatmdan i stanbul'a birilerinin geldigine dair herhangi bir bilgi ve iddia ile kar�Ila�Ilmad1gmdan, bahse konu ra­ porun padi�ahm bilinen vehim ve �üphelerini k1�kirtarak, ki�isel ç1kar saglamaya yõnelik bir giri�im olmas1 muh­ temel gõrünmektedir. Dogal olarak raporda, Rusya' daki devrimci harekete kan�anlar için "nihilist" ve "anar�ist" ifadeleri pejoratif anlamda kullamlm1�ur. Diger taraftan Rusya, Potemkin'in tesliminden sonra Türkiye'ye bir nota vererek, kendilerine s1gmabilecek is­ yanc1 zirhlmm mürettebatma "adi suçlu" i�lemi yapmas1m talep etmi�tir. 64 Dõnemin �artlan gõzõnüne ahmrsa, Osmanh Devleti'ne s1gmabilecek mürettebata, Rusya'nm talebi dogrultusunda i�lem yapilacag1 ç1karsanabilir. 4.4. Jõntürk Muhalefeti Gõzüyle Potemkin ve Ab­ dülhamid

Potemkin i syam, dõnemin istibdad rejimine kar�1 mu­ halefetini olu�turan Jõntürklerin gõzüyle Abdullah Cev­ det'in içtihad mecmuasmda, daha sonraki kaynaklarda ifade edilene benzer �ekilde yans1m1�t1r. Tabii isyanm na­ sil ç1kug1 anlauhrken, maktulün bozuk yemekten �ikâyet ettigi için amnda komutam tarafmdan tabanca ile vurul­ dugu gibi, daha sonra ortaya ç1kacak olan aynntilarla çe­ li�en ifadeler mevcuttur. 6 5 Olaylan yorumlarken Abdullah 64

65

"Accounts of Further Mutinies, Russia Wishes the Potemkin 's Crew Recogni­ sed as Common Criminais", 5 july 1 905, (çevirimiçi) http://paperspast. natlibs.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a= d&cl = search&d = WDTI 9050 705 .2.2 l .4&srpos = 73&e = O 1 -- 1 904--- 1 908-- 1 00-- 1 -byTI---OTurkey+ Russia--, 1 3 Arahk 201 l ;"The Potemkin Leaves Constanza", The Ti­ mes, 4 july 1 905, s. 5. Miller, A. F: "Burjuaznaya Revolyuçiya 1 908 g. v Turçii", Sovetskoe Vostokvedenie (6) , 1 955, s. 35. Abdullah Cevdet, "Rusya Ahvali", içtihad, (8), Temmuz 1905, s. 1 22-123.

1 905

Rus DEvRiMi VE

SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 77

Cevdet'in kesinlikle Çar rej imine kar�1 isyancilarm ya­ nmda oldugu aç1ktir. Ona gõre, "derhal bütün efrad zalim kumandanm ceza-y1 sezasim vererek le�ini" yere sermi�tir. Potemkin Z1rhhs1'mn maceras1 anlatild1ktan sonra, he­ men Abdülhamid idaresi ile ilintiler kurmas1 da �a�IrtlCI olmasa gerektir: . . . Potemkin vakasmi bizim Abdülhamid-i Sâni i�itince, hemen 'Ben donanmayi tahrip etmekte haklz degilmi imi�im?' demi�. Bu yadigarlarm derece-i idrak ve faziletleri ancak bu kadardir. Potemkin isyan etti. Fakat insanca, adalet ve nesa­ fet üzerine muamele gorürken mi isyan etti. Tazallum-1 hal eden üartlardan �ikâyet eden] bir tayfanm kafasmi bir ta­ banca darbesiyle dagitan bir kumandanm kemiklerini kirmak istemeyen ve oyle hazeleyi, kumandan zabit eden hükümete, bugz u nefret etmeyen hangi insan vardir? Abdülhamid'in sozünden pek �ikâr olarak anla�ilzyor ki, istedigini oldürtmek istedigini ya�atmak hak ve salahiye­ ti taraf-i Rabbaniyeden [Tann tarafmdan] hükümdarlara ve hükümdarlann zabitan ve memurinine ihsan olunm� zum­ munda bulunuyor. Abdullah Cevdet, Sultan Abdülhamid'in Potemkin i s­ yam'm haber almca, daha õnce Yemen isyanolanm kor­ kutmak üzere Cidde'ye gõnderilmesini irade ettigi bir iki zirhlmm hareketini iptal ettigini yaz1yor. i çtihad sahibine gõre Potemkin vakas1, Sultan üzerinde korku ve deh�et te­ siri yaratm1�t1r. 66 Jõntürk hareketinin kayda deger simalarmdan olan Ab­ dullah Cevdet, Potemkin Z1rhhs1 isyanmm Çar otokrasisi­ nin kõtü idaresinden kaynakland1gm1 yazarken, Sultan'm istibdadmm da Osmanh ülkesinde benzeri geli�melere ne­ den olabilecegini, satlr aralarmda ifade etmektedir. 06 Abd ullah Cevdet, " Rusya Ahvali",

Íçtihad, (8) , Temmuz 1 905,

s.

1 23 .

1 78

•

1 905 Rus DevRiMi ve SutTAN AeoütHAMio

Potemkin krizinin bastmlmasmdan bir ay kadar soma, �úra-y1 Ü mmet'te muhtemelen Ahmed R1za Bey tarafm­ dan kaleme alman bir yaz1da, Çarhgm Sibirya'dan Kara­ deniz' e kadar büyük bir ihtilâlin kar�1smda oldugu ileri sürülmü�tür. 6 7 Yaz1ya gõre Petersburg'da, Moskova'da, Var�ova'da, Kron�tad'da, Sivastopol'da, Odesa'da ihtilâl, ba�ka bir tarza, ba�ka bir �ekle girmektedir. Ewelden �u­ rada burada ayn ayn patlayan bombalar, �imdi toplara, ev­ velden erbab-1 zulüm ve istibdad1 hedef eden revolverler, �imdi büyük harp silah ve araçlanna donü�meye ba�lam1�­ tlr. Devrim, münferit �ah1slardan, toplumsal bir konuma yükselmi� gõrünmektedir. i ntikam "Çarhgm" istibdadm, zulmün Rusya sosyal hayatmda açtig1 ve insan y1gmlan­ mn dü�tügü uçurumlardan, o uçurumlann ko�elerinden, mazlumlarm içlerinden yükselip ç1kmaktad1r. [Potemkini zabt veya gark etmek isteyen Karadeniz Do­ nanmasz zzrhlzlara Potemkin 'in yanma bife yakl�amamz�. Çünkü] zabitlerin ceplerinde, Sivastopol'da müte�ekkil bir cemiyet-i hürriyetin ne�riyatz, efrad-z bahriyenin ruhlarmda bu ne�riyatm asarz gorüldü. Donanma, yalnzz memleketleri tahrip eden toplarma degil, memleketleri ihya eden fikr-i hür­ riyetle de mücehhez imi�. �fira-y1 Ü mmet'in makalesine gõre, Rusya Potem­ kin'in hareketini sanki, mahalli bir isyan ve cinayet ola­ rak gõstermek istemi�tir. Halbuki Potemkin'in ne�rettigi "ilanname"ye gõre her �ey aç1kt1r: Mazlum ve magdur olan ameie ve koylü karde�lerimiz, fikir ve maksadmzzz anlamayarak acaba belki hareketinizi katl ve sirkat ve bizler de �ayan-1 nefret ve lanetle mi addedi­ yorlar? Hayzr biz milletin katil ve celladz degiliz. Onlarm fe67

"Kinyaz Potemkin Zirhhs1", $üra-yi Ümmet, {80) , 1 6 Agustos 1 905, s. 2-3.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 79

dakâr müdafileriyiz. istedigimiz �ey, memleketimizde sulh ve saadetin takriri! . . . Mançuri muharebe-i eblehanesine hemen nihayet verilmesini talep ediyoruz. Bila-tehir ârâ-yi umumi­ yeye müstenid bir [genel oya dayali] meclis-i mebusan te�kili konusunda mus1mz [lsrarczyiz]. �ura-y1 Ü mmet yazan da upk1 Abdullah Cevdet gibi Potemkin Z1rhhs1 isyamm istibdad rejimi ile ili�kilendirir ve bu hadisenin uzun y1llar süren Abdülhamid idaresinin devleti aciz ve dü�kün bir hale dü�ürdügünü ortaya ç1kar­ d1g1 iddiasmda bulunur: Donanmadan aynlarak kirmizi bir alem-i ihtilâl [klZll devrim bayrag1] ile Karadeniz'de serseri dol�maya ba�layan zirhli, evet bir zirhli, Devlet-i Aliyye'nin hayatm1 muhataraya ika eylesin! Koca bir saltanat, payitahtm topa tutulma korkusuyla sarsilsm! Demek ki Devlet-i Aliyye'nin cihan içindeki mevkii, Karadeniz'deki bu zzrhliya mukavemet edemeyecek bir hale gelmi�. Devleti bu hale getirenler ve beka­ yi �ahsileri için beka-yi milleti bir zirhlmm gasip [vicdanma] veya lütuf ve atifetine terk edenler, hala o devletin, hala o milletin ba�mda hükümdar olarak bulunuyor. Bunu bütün cihan içinde, bütün tarihi alemde bu misal yoktur. Yazar, Abdülaziz'i donanmaya õnem verdigi 1çm õv­ dükten sonra, sõzü Abdülhamid'in tahta ç1kar ç1kmaz memleketin savunma imkânlanm ve donanmay1 mahvet­ tigine getiriyor: �imdi, Karadeniz'deki bu zirhliya kar�z titriyor. Tazarru ile istirham ile yerlere kapamyor. Bahriye Nazmm Eregli'ye gondererek, zirhli oralara gelirse her istedigini vermek, istedi­ gini yapmak �art1yla Bogaz içine girmemek için 6 8 yalvanyor. 68

Aym konu ile ilgili bkz. A. F Miller, "Burjuaznaya Revolyuçiya 1 908 g.

1 80

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMID

Devlet bu hale dü�mü�, hayat-z millet, mevcudiyet-i vatan her türlü eshab-z müdafaadan [savunma imkânlanndan] mah­ rum edilmi�! �Gra-y1 Ü mmet, Potemkin olaymm devletin çok vahim durumda oldugunu gõsterdiginden dolay1, üst düzey dev­ let gõrevlilerini, Sultana kar�1 i�birligine davet etmektedir. Her smzfta her meslekte her sanatta bulunan Osmanlz­ larm, tayin edecekleri mebuslarla bir yerde toplanmalzd1r. Ordulanm1zm, askerlerimizin kumandanlan zabitleriyle va­ lidelerini kurtarmak isteyen karde�ler gibi, ittihad edelim. Bir zzrhlzya kar�z, vatamn hakimiyeti tehlikeye girdigini go­ ren sadrazamlardan, vükeladan, ricalden, kumandanlardan, feriklerden, süferadan bir namus ve hakimiyet sahibi yok mudur? Birle�elim. musafahalar, ahd ü peymanlar edelim. Rusya'mn �u halinde vatam, muhakkak olan mahv ve ink1razlardan kurtanmz. 69 Potemkin'deki ayaklanmadan iki ay kadar sonra yine yine �G.ra-y1 Ü mmet'te yaymlanan bir yaz1da da70 Abdül­ hamid'in kõtü idaresi " kesmekten, vurmaktan, hanümân yzkmaktan, kasten donanma batzrmaktan vatam bir hale getirdi ki, Karadeniz'de ihtilâl eden bir Rusya zzrhlzsz, koca bir Dev­ let-i Osmaniye'nin mevcudiyetini tehdit etti. " �eklinde �iddetle tenkit edilmi�tir. Muhtemelen Ahmed Riza Bey'in kendi kaleminden ç1kan bu yaz1ya gõre, bütün felaketlerin, bu

69

v Turçii", Sovetskoe Vostokvedenie (6) , 1 955, s. 3 5 . �pilkova, V. i : Mla­ dotureçkaya Revolyuçsiya 1 908- 1 909 gg. , Moskova, i zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakçiya Vostoçnoi Literaturi, 1 977. s. 48. Sonuncu kaynak Eregli 'ye Potemkinin gelmesi ihtimaline kar�1 torpido botlan da gõnc derildigini yazmaktadir. "Kinyaz Potemkin Zirhhs1", $ura-yi Ümmet, (80) , 1 6 Agustos 1 905, s. 2-3. "Abdülhamid'e Aulan Bomba", $ura-y1 Ümmet, (80) , 16 Agustos 1 905, s. 1 -2.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMlo

•

181

çerçevede Potemkin Zirhhs1'nm i stanbul'a gelecegi sõy­ lentilerinin, ba�kentte dogurdugu tela�m da sorumlusu, Sultan'm �ahs1dir. Potemkin i syan1'ndan 2 1 yil sonra i stanbul'da günlük bir gazetede, " 1 906 senesinde Türk Ordusunda Hürriyetper­ verler. . Osmanli Karadeniz Filosu zabitlerinden 28'i, Rusya'daki hürriyet �ehidini takdis etmi�ler! ", "Tarihi i f�aat" ba�hg1 ile bir yaz1 yaymlanm1�ur.7 1 Bu yaz1ya gõre, Çarhk devrildik­ ten sonra ar�ivlerde gizli polisten Hariciye Naz1rhgma 2 1 Nisan 1 906 tarihinde yazilan bir yaz1 ile Odesa'da Potem­ kin Zirhhs1 isyanmm eleba�lanndan idam edilen 1 1 ki�i arasmda, Peter Petroviç �midt adh bir tegmenin ailesine, Osmanh subaylannm destek mesaj1 gõnderdigi, bu mek­ tubun Osmanh Devleti Sefaretine iletilmesi talep edil­ mi�tir. 72 Bu yazmm kaynagmm, Krasniy Arxiv tarafmdan yaymlanan bir belge73 oldugu anla�Ilmaktadir.74 Gazete 71

72

73 74

" 1 906 senesinde Türk Ordusunda Hürriyetperverler.. Osmanh Kara­ deniz Filosu Zabitlerinden 28'i Rusya'daki Hürriyet �ehidini takdis etmi�ler! " , Milliyet, 22 Nisan 1 926, s. 2. Tegmen �midt'in Potemkin Z1rhhs1 isyam ile ilgili bir ilgisi yoktur. Po­ temkin i syam ile ilgili olarak sadece Matiu�enko adh küçük rütbeli bir subay idam edilmi�tir. O da 1 907 yilmda ilan edilen aftan soma déin­ mesinden sonrad1r. Robert Zebroski, "The Battleship Potemkin and its Discontents", Naval Mutinities of the 1Wentieth Century, An International Perspective, Ed. by Christopher M. Bell and Bruce A. Ellemen, 2003 . Diger taraftan Tegmen �midt'la beraber 1 1 ki�inin idam edildiginin dair iddiaya hiçbir dokümanda rast gelinmemi�tir. Misal olarak Bkz. Robert Weinberg, "Workers, Pogroms, and the 1 905 Revolution in Odessa", The Russian Review, vol. 46, 1 987. "Krasmy Arxiv vol. 2", (9) . Leningrad-Moskova, 1 925, s. 52-54. Bkz., i . M Reisner, "Russkaya Revolyutçiya 1 905-1 907 gg. i Probujde­ nie Azii", Sovetskoe Vostokvedenie, (2) , 1 955, s. 1 4-30, s. 1 9 . A. F Mil­ ler, "Mladotureçkaya Revolyuçiya", Pervaya Russkaya Revolyuçiya 1 9051 907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuçionnoe Dvijenie, Moskova, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie i storiçeskih Nauk, 1 956, e. 2, s. 326-327. H . Aliyev, " i z i storii Burjuazno-Revolyuçionnogo Dvijeniya v Turçii" (Ko-

1 82

•

1 905 Rus DEvRiMI VE SuLTAN AsoüLHAMiD

haberi ve kaynag1 olan Rus resmi ar�iv belgesinin orjinal­ ligi, müstakil bir makalede ele�tirilmi�tir. 75 4.

5. Potemkin isyam'nm Sonuçlar1

Potemkin Zirhhs1'nm isyan1, i stanbul'da Sultan Ab­ dülhamid tarafmdan çok yakmdan takip edilmi�tir. Zirh­ lmm Odesa limanmdan aynlmasmm, i stanbul'a gelecegi �eklinde rapor edilmesi üzerine, hemen o gece tedbir alm­ mas1 için ilgili makamlara emirler verilmi�tir.76 Bogaz'a maym dõ�enmi�. Potemkin geçmeye te�ebbüs ederse, istihkâmlardan top au�1 ile mani olunmas1 için, hazirhk­ lar yaptmlm1�ur. Tabyalara, Tophane depolarmdan büyük çaph güçlü toplar mevzilendirilmi�tir. Hatta bir Rus aka­ demisyene gõre, tabyalardan gece geçen her türlü deniz ta�Itma ate� açma emri verilmi�tir. 77 Kriz firsatmdan yararlamlarak, Bogaz'm istihkâm va­ s1talan güçlendirilmi�tir. Dõnemin yabanc1 basmma gõre Rusya, daha õnceleri bu tarz tedbirlere, kendisine kar�1 güvensizlik olarak gõrdügü için engel olurdu.7 8 Bogazlar­ daki tahkimatm güçlendirildigi haberini veren ba�ka bir gazete, 79 Bâb1âli'nin Karadeniz Filosu'nun ayaklanmas1-

75

76 77

78

neç XIX- Naçalo XX vv.) . Türkiye Tarihi Meseleleri", Bakü, Azerbaycan SSR Elmler Akedemyas1, 1 972, s. 63. Hasip Sayg1h, "The Condolence Message of the Ottoman Black Sea Fleet in 1 906: Critique of a Russian Red Archive Document", Gazi Akademik Bak1�. KI� 20 1 2, s. 1 1 , s. 1 65- 1 75 . i lhan Ekinci, "Potemkin Zirhhs1 i syam ve Bogazlar Meselesi", Toplum­ sal Tarih, Nisan 2000, s. 45. V. i. $pilkova, Mladotureçkaya Revolyuçsiya 1 908- 1 909 gg. . Moskova, i zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakçiya Vostoçnoi Literaturi, 1 977. $pilkova V. i., 1 9 77, s. 48. "Turkey's New Move", Ashburton Guardian, 1 0 july 1 905, s. 2. "Russia and Turkey, Fortifications on the Bosphorus", Taraniki Herald, 1 9 September 1 905, s. 2.

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AaoüLHAMio

•

1 83

m firsata çevirerek, tahkimatm1 takviye ettigini yazm1�ur. Bu faaliyetler icra edilirken, Rusya'y1 gücendirmeyecek diplomatik bir dil kullamlmas1 tercih edilmi�tir. Potemkin krizinde Sultan Abdülhamid, Bauh devlet­ leri de i�in içine katarak, devletin ekonomik ve askeri ye­ tersizliklerini dengelemek istemi�tir. Ancak Avusturya ve i ngiltere bu giri�imde, Potemkin Zuhhs1'nm Bogaz'a gel­ mesi halinde "sefaret maiyet vapurlanmn" da Osmanh Bah­ riyesi ile beraber bulunma teklifine, sicak bakmam1�lardu. Ar�iv belgelerine gõre, diger devletlerden de olumlu cevap almamam1�ur. Diger taraftan Potemkin hadisesi, Osmanh Devleti'nin yetkin bir donanma ihtiyac1m da ortaya ç1karm1�t1r. Sul­ tan Abdülhamid'in donanmay1 güçlendirme tasavurlar1nm, ekonomik güçlüklerden dolay1 gerçekle�tirilemedigi anla�Ilmaktadu. Donanmay1 güçlendirme için, Sultan'm mutlak iktidanm yitirdigi 23 Temmuz 1 908 devriminden sonra, çe�itli yard1m kampanyalan ile baz1 deniz harp va­ s1talan temin edilebilecektir. Dõnemin konu hakkmdaki Osmanh ar�iv belgeleri, rejimin isyanc1 Potemkin Zuhhs1'nm, devletin güvenli­ gini zedelemesinden endi�e ettigini gõstermektedir. Pa­ di�ah, Potemkin'in "korsan" bir gemi olarak yerle�ik de­ nizcilik hukuku kurallanm tammayacagmdan, Karadeniz sahillerindeki savunmas1z limanlara salduabilecegi, Ka­ radeniz'deki ticaret gemilerine tecavüzle denizde ticari seyrüsefer faaliyetlerini durduracag1 gibi risklerden sõz etmektedir. 80 Çar Nikola'mn üzerine, "dikkate almmasm" notunu yazd1g1, Rusya'nm i stanbul Büyükelçisinin raporunda i�aret ettigi, 8 1 Potemkin i syam ile Sultan'm, kendi donan­ mas1 personelinin ne yõnde olduguna ili�kin ara�tirmalar 80 81

BOA. Y.PRK.E$A . nr. 4 7-9 1 , 1 323 Ca 1 1 . Çernetsov, A. S., ve V. N. Gudeva, : "Vliyanie Revolyutsii 1 905- 1 907

1 84

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

yapt1rmas1 gibi "içeriye" yõnelik tedbir izlerine, ulaeyabil­ digimiz Osmanh resmi evrakmda, rast gelinmemieytir. An­ cak Sultan'm vehimli kieyiligi ve müdahil veya tamk oldu­ gu komplolar gõzõnüne ahmrsa, Büyükelçi Zinoviyev'in iddialanmn yads1mak kolay gõrünmemektedir. Bu çerçevede bir k1s1m ricalin, hükümdann kueykulan­ m k1eykirtma maksad1yla Potemkin personelinin i stanbul'a gelmiey olduklan yõnünde raporlar vermiey olmalan, 82 dik­ kat çekicidir. Ancak ilgili evrak dosyalarmda Sultan'm, bu tarz "arizalara" ieylem yapilmas1 yõnünde bir iradesine rast gelinmemieytir. Jõntürk muhalefeti ise Potemkin i syam'm, çürüyen Ab­ dülhamid rejimi ile Çarhk otokrasisi arasmda paralellikler kurmak için, bir firsat olarak kareyilam1ey gõrünmektedir. Baz1 akademisyenlerce, resmi bir Rus belgesine daya­ mlarak, 8 3 Potemkin i syam'ndan 9 ay sonra idam edilen Tegmen $midt'in ailesine, Osmanh Karadeniz Donanma­ s1'ndan 28 subaym taziyet mektubu yazmas1, sorgulanma­ m1ey bir veri olarak kabul edilmiey, bu "mektubun", " Türk kara ve deniz subaylan arasmda" Rus ihtilâlinin olueyturdugu güçlü bir yank1 oldugu ileri sürülmüeytür. 84 Ancak "sorun­ lu" Rus areyiv belgesi d1eymda, Potemkin i syam'mn Osman­ h subay ve neferleri arasmda Abdülhamid rejimine karey1 eyleme geçmek için, bir motivasyon yaramgma ilieykin bir emareye bu çaheymam1zda rast gelinmemieytir. Potemkin krizi ve sonras1, Rusya'nm Osmanh Devleti ile ilieykileri aç1smdan degerlendirildiginde ise, Rusya'nm Bogazlar üzerindeki degieymeyen emellerini, 8 5 asla unut-

82 83 84 85

gg. V Rossii Na Turtsiyu, i ran i Kitay '', Novaya i Novey�aya Ístoriya, (4) , Temmuz-Agustos 1 976, s. 1 4 1 - 1 50. BOA. Y.PRK.ASK. nr. 232-20, 1 323 C 1 8. "Krasmy Arxiv vol. 2", (9) . Leningrad-Moskova, 1 925, s. 52-54. Ivar Spector, The First Russian Revolution-lts impact on Asia, New Jersey, Printice-Hall Inc, 1 962. Spector, 1 962, s. 66. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1 990, s. VIII-IX, 92- 1 3 8.

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

1 85

mad1g1 gorülmektedir. Bogaz' daki tahkimatm sefaret ve haber elemanlan vas1tas1yla ayrmtilanyla takip edilmesi, 8 6 hatta bizzat büyükelçinin agzmdan Sultan Abdülhamid'e, Bogaz'da yapllan faaliyetlerin ayrmnlanm bildiklerinin beyam, 8 7 bu kapsamda zikrolunabilir. Olaydan yanm yüz­ yll sonra, bir Rus akademisyenin gozüyle bu durum aç1k bir �ekilde ifade edilmi�tir: 88 Boylece mevcut �artlar altznda Rusya, Osmanlz kontrolü altznda bulunan Bogazlardaki ekonomik ve stratejik men­ faatlerini korumak ve sonra da kendisini burasznzn sahibi olmaktan alzkoyacak her türlü geli�meyi onliyecek tedbirleri almalzyd1. Diger taraftan Potemkin i syam nedeniyle zor durum­ da kalan Çarhk, bizzat devrimin tarn�Ilmaz onderi Lenin tarafmdan, Türk Sultan'm yard1m talebinde bulunmakla agir bir �ekilde ele�tirilmi�tir. 89 Lenin'e gõre Rus ordu-

86 87 88 89

Khostov, BS. : "Proekt zahvata Bosfora v 1 896 g .. ", 2008 ( 1 933) , (çevi­ rimiçi) http://www. vostlit.info/fexts/Dokumenty/ Turk/XIX/ 1 8 801 900/Zachvat_ Bosfora _1 896/text.htm, 24 Nisan 201 1 . Khostov, BS.: "Çarskoe pravitelstvo o probleme prolivov v 1 898- 1 9 1 1 gg. " , 2008 ( 1 933) , (çevirimiçi) http://www. vostlit.info/fexts/ Dokumenty /furk/XIX/1 880- 1 900/Probema_prolivov/text.htm, 24 Nisan 201 1 . Tahsin Palla, Abdülhamit ve Yrldzz Hatzralarz, s. 1 74. BOA. Y.PRK. T�F. nr. 7- 1 02, 1 323 B 1 6. Bolsover, G. H: " 1 8 1 5- 1 9 1 4 Arasmda Rus D11l Politikasma Bir Bak11l", Belleten, (Nisan 1 966,) XXX, 1 1 8, s. 265-290. Bolsover, 1 966, s. 28 1 . V. i . Lenin, "The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People", (BS. Isaac, & 1. Lasker, Editors) , 1 962, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/archive/lenin/ works/1 905/jul /1 Obs.htm, 15 Ocak 20 12. Jõntürk muhalefeti de Sultan Abdülhamid'i halka karlll Rus Çar1'm yard1ma çagirmakla sürekli itham etmilllerdir. Bu iddianm kaynag1 dõnemin tanmm11l Türk aydm1 Halil Halid Bey 'in de aktard1g1 Sultan'm Avrupa devletlerinin Osmanh içi�lerine müdahaleye devam ederlerse Rusya'y1 yard1ma çag1racag1 yõnündeki "demarll1" olmahdir.

1 86

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMiD

suna güvenemeyen Çar, Sultan Abdülhamid gibi yaban­ c1 güçlere yalvarmaktadtr. Sultan da, Çar'm talebini seve seve kabul etmi�tir. 1 905 yazmda üst liste ya�anan Rus-Japon Sava�1'mn neden oldugu gerilimler, Potemkin krizi ve bu tezde in­ celeme d1�mda tuttugumuz Ermeni terõristler tarafmdan düzenlenen bombah saldm, 28 yddtr ülkeyi tek adam ola­ rak idare eden Sultan Abdülhamid'in sinirlerini daha da y1pratm1� olma11d1r. i stibdadla adi õzde�le�en hükümda­ rm, hemen her �eyden ku�kulanan vehimli ruh halinin, bu son olay üzerine iyice k1�k1rulm1� oldugu ç1karsanabilir. Yine 1 908'de, Padi�ah'm mukavemet etmeden Me�ru­ tiyet'i ilan etmesinde ve 3 1 Mart Olay1 üzerine i stanbul'a giren Hareket Ordusu'nun kendisini tahtmdan edebilece­ gini kestirebilecek yetenekte oldugu bilinmesine ragmen, emrindeki Birinci Ordu'yu kullanmamasmda da, 1 905 yazmda ya�ad1g1 travmatik olaym agtrhgmm olmas1 dü­ �ünülebilir.

Halil Halid, "A Pacifik Revolution in Turkey ", The Orient Review, Janu­ ary 1 908, (Vol: l ) , 1 , s. 1 8-28.

5. Rus Devrimi'nin Yaratt1 g1

Diger Sorunlar ve Geli�meler Kar�1s1nda Sultan Abdülhamid 5. 1 . Kafkaslarda Ermeni-Müslüman Çat1�mas1

Rus Devrimi'nin Osmanh Devleti'nce yakmdan izlenmesini gerektiren sebeplerin ba�mda, Kafkaslardaki Müslümanlarla Ermenilerin çatl�malan gelmektedir. Müslümanlarm bõlgede katledildikleri, sahipsiz kald1klan alg1s1, Osmanh ülkesinde Sultan'dan siradan Müslüman halka kadar, geni� bir kesimin duyars1z kalamayacaklan bir konu olmu�tur. Kafkasya'daki Müslüman-Ermeni çati�malannm ba�­ lang10, bir Türk kaynaga gõre �u �ekilde olmu�tur. 1 . . . 1 905 $ubat'mm b�larmda A�urbekof adlz bir Türk,

T�nak orgütüne mensup bir Ermeni asker taraftndan katle­ dildi. 6 $ubat'ta A�urbekof'u oldürün Ermeni asker, Babayef adlz bir Türk taraftndan yaralandz. Babayef, Ermeniler tara­ ftndan takip edilerek islamlarm gozü onünde katledildi. Bu olayla T�naklarm Müslüman halka toplu saldmsz b�lamz� oldu. Dort gün süren çatz�malara, ordudaki Ermeni askerler de katzldz. Olaylarda Ta�nak orgütünce Müslüman halk ve Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, i stanbul 1 987, s. 536.

1 88

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AsoüLHAMio

Rus askerlere kar�z, bomba ve her türlü ate�li silah kullaml­ mz�tzr. 1 1 Mayis'ta Bakü Valisi Nahagidze, Ta�nakçz Ermeniler tarafmdan bombalz suikastla �ehir merkezinde oldürüldü. Er­ meniler tarajindan Türk, Rus ve Gürcülerden bazz �ahzslara, suikastlar yapzldz. 1 4 Agustos'ta olaylar tekrar ba�latzldz. The Times gazetesinin bildirdigine gore ise,2 Bakü'de Eylül ba�1 itibanyla durum kõtüle�mi�ti. Yabanc1lar va­ purlara s1gmm1�lard1. Rehin alman yabanolan kurtara­ bilmek için, yetkililer ellerinde yeterli kuvvet olmad1gm1 ifade etmektelerdi. Ü nlü petrol i�letmecisi Nobel, petrol sanayinin yansmm ç1kan olaylarda tahrip oldugunu ve bõlgenin tamamen haydut güçlerin kontrolünde oldugu­ nu sõylüyordu. Petrol sahalannda kundaklamalar, yag­ malar ve cinayetler devam ediyor ve bu karga�anm yakm dõnemde sonlanacagma ili�kin emareler gõrülmüyordu. Gazeteye gõre Batum'da da, aylard1r kanunsuzluklar sür­ mekteydi. Durumun bu hale gelmesinden, mahalli devrim komiteleri sorumluydu. Ermeniler ve Müslümanlar aras1 etnik çati�ma, tüm Kafkasya'da yayilmaktayd1. Eylül 1 905 ortalan için Bakü' de durumun kõtüle�tigi ve topçu birliklerinin Müslüman barikatlanm bombalad1g1, bir ajans haberine konu olmu�tur.3 Habere gõre �eh­ rin baz1 kesimleri harabeye dõnmü�tü. i syancilar inatla saldmlanm sürdürmektedirler. 1 905 Eylül'ü ortalannda bir ajans, Kafkaslardaki Müs­ lüman-Ermeni çati�malan üzerine Rusya- i ran smmm ge­ çen binlerce Tartar [Azeri] athsmm bõlgeye gelerek din­ da�lan safmda çati�maya kat1ld1klanm ileri sürmü�tür.4 "Russia", The Times, 09 September 1 905, s. 9. "Revolt in Russia, Terrible Outrages upon Armenians", Poverty Bay Herald, 1 3 September 1 905, s. 3. "A Holy War", Poverty Bay Herald, 1 3 September 1 905, s. 3.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

1 89

Ajans haberine gõre Müslümanlar Ermenilere kar�1 cihat ilan etmi�lerdi. Bir i ngiliz gazetesinde Eylül sonunda yaptlan deger­ lendirmeye gõre,5 durum o kadar kõtüydü ki, Bakü pet­ rol sahalarmm güvenligini yeniden saglayabilmek için, 1 00000 ki�ilik bir orduya ihtiyaç vard1. Aynca �ehirdeki Ermeni ve Türk nüfusunun toptan ba�ka bõlgelere tehciri gerekiyordu. Bakü'de durumun kõtüle�mesi üzerine 20 Eylül'de Bakü'ye gelen Kafkasya Genel Valisi Kont Da�kof, �ehrin olaylardan zarar gõren kesimlerini gõrmü�tür. Yap1lan tõrenlerde, Ermeni Piskoposu ve Müslüman cemaat rei­ si kendi gruplarmm ban� ve istikrar istediklerini, 6 ifade etmi�lerdi.7 Bu ziyarette Müslüman halk namma konu­ �an Agayev, 8 temsil ettigi halk adma, ban�ç1l davrana­ caklanm taahhüt ederken, Ermeni temsilcisi Kiyancuntsof bõyle bir garantiyi veremeyecegini sõylemi�tir. Agayev 'e gõre, õnde gelen Ermeniler isterlerse, dü�manhklara son verebilirlerdi. 9

6

9

"The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armeni­ ans", The Times, 23 September 1 905, s. 5. Aym olaya temas eden Abdullah Cevdet, her iki tarafm da Çarhgm k1�k1rtmasma kap1ld1klanm anlayarak pi�man olduklanm anlauyor: "Nasd bir hud'a-i cinaiyanenin kurbam olduklanm ve dü�man-1 umu­ minin kim oldugunu anlad1lar. Birbirini kucaklay1p ban�tdar. Bakü müftüsü ve �eyhülislam hakiki müslümanca bir harekette bulundular. Müftü: 'Cümlemiz bir vatamn evlad1y1z. Cümlemiz bir Allahm kulla­ ny1z. Cümlemizin dü�man timsali cehennem olan iblis-i laindir.' Er­ menilerin metropolidi de bu yolda fakat daha vaz1k �edid bir nutuk irad etti. Her iki tarafm hitabeti pek hüsnü tesir hasd etti. Hükümetin aleti cinayeti olduklanm anlad1lar. " Abdullah Cevdet, "Rusya japonya Muharebesi", içtihad, (7) , Haziran 1 905, s. 1 03- 1 04. "The Viceroy at Bakü", The Times, 23 Semtember 1 905, s. 5. "The Outbreak in the Caucasus, The Government and the Armeni­ ans", The Times, 23 September 1 905, s. 5. Rusya'mn Kafkasya Gene! Valisi 'nin de kat1ld1g1 müzakerelerden soma

1 90

•

1 905 Rus

DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

i ngiliz gazeteei, çau�ma dõneminde konu ile ilgili Ba­ kü' de Hayat gazetesi editõrü Agayev [Ahmet Agaoglu] ile gõrü�tügünü de yazmaktad1r. Ahmet Agayev'in Kafkas Müslümanlannm entellektüel lideri oldugunu belirten yazar, onun kendisine, Müslümanlann Ermeniler gibi bir halkla mücadelelerinde, tamamen yard1ms1z kald1klanm sõyledigini yaz1yor. Müslümanlar egitim, entelektüel biri­ kim ve ticaret hayatmda, Ermenilerle mukayese edilmeye­ cek kadar zay1furlar. Agayev'e gõre Ermeniler, kendi talep ve �ikâyetleri ile tüm Avrupa basmm1 doldurabilirken, Müslümanlann ken­ di meselelerini dile getirebilecekleri bir vas1ta mevcut de­ gildir. Tüm Kafkasya'daki Müslümanlar arasmda, düzgün bir makale yazabilecek kimselerin saylSI çok çok smirhnin Türk Tarihindeki Yeri», ittihat Terakki ve ]õntürkler, i stanbul 2009, s.64-68, Kaynak ' Ya­ ymlan. Aydm, Mahir; "Livadya Sefaretleri ve Sefaretnameler", Belge­ ler, ( 1 992) e. XIV, sy. 1 8, s. 3 2 1 -357. Aydm, Mahir (Haz.) : Sultan Abdülhamid'in Hâl Tercümesi, i s­ tanbul 1 997, Kitabevi . Aydm, Mahir: "Sultan II. Abdülhamid Dõneminde Anar�ist­ ler ve Anar�i Kavram1", 2 1 . Yüzyzla Girerken Sultan II. Abdülhamid Dõnemini Yeniden Degerlendirmek Sempozyumu, i stanbul 20-2 1 Ara­ hk 1 997, Yaymlanmam1� teblig metni. Azerbaycan Milli Ensiklopediyasz, (yay. i . H. Eliyev) , Bakü 2007, Azerbaycan Milli Ensiklopediyas1 Elmi Merkezi .

Balkan Savel§tna Katzlan Komutanlann Ya§am Õyküleri-Alay ve Daha Üst Birlik Komutanlan, Ankara 2004, Genelkurmay Ba�kan­ hg1.

262

•

1 905 Rus DEVRiMi

vE SuLTAN AsoüLHAMio

Basmadjian, K. J.; "Le Mouvement Révolutionnaire en Asie Mineure, Revue du Monde Musulman", Revue du Monde Musul­ man, Qan-Avr. 1 908) , s. 8 1 9-825 . Bennett, Captain Geoffrey; "The "Potemkin" Mutiny", Ro­ yal United Service Institution ]ournal, (November 1 959) , no 1 04, s. 4 1 5-422. Beyhan, Mehmet Ali; "II. Abdülhamid Dõneminde Hafiyye Te�kilau ve jurnaller", Türkler, Ankara 2002, e. XII, s. 939-950, Yeni Türkiye Yaymlan.

Birinci Dünya SaVG.§l 'na Kat1lan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanlarm Biyografileri, Ankara 2009, e. l, Genelkurmay Ba�­ kanhgi. Bolsover, G. H.; " 1 8 1 5- 1 9 1 4 Arasmda Rus D1� Politikasma Bir Bah(, Belleten, (Nisan 1 966) , e . XXX, sy. 1 1 8, s. 265-290. Briley, Ron; "Sergei Eisenstein", The History Teacher, (August 1 9 66) , vol. 29, no 4, s. 525-536. " Britain's Treaty Obligations", Hawera & Normanby Star, (2 1 July 1 904) , s. 2. Çapkeviç, E. I.; "Oçenka Bol�evikami Mladotureçkoy Revol­ yuçii", Narod1 Azii i Afriki, ( 1 975) , no. 6, s. 50-6 1 . Cavendish, Richard; "The Mutiny on the Potemkin ", History Today, ( 1 4 june 2005) , vol. LV, no 6, s. 54- 55. Çernetsov, A. S.; ve V. N. Gudeva; "Vliyanie Revolyutsii 1 905- 1 907 gg. V Rossii Na Turtsiyu, i ran i Kitay ", Novaya i No­ vey�aya Úloriya Qul-Aug. 1 9 76) , no. 4, s. 1 4 1 - 1 50. Chaurisa, Radhey Shyam; History of ]apan, New Delhi 2003, Atlantic Publishers and Distrubitors. Ç1g1raçan, Tüccarzade i brahim Hilmi; "Milletin Kusurlan", Osmanli Devleti'nin Çok� Nedenleri, (yay. T. i . Ç1g1raçan, B. Ocak) , i stanbul 2009, Libra Kitapç1hk. "Dahiliye Nazm Fon Plev'm Katli ve Tercüme-i Hali", �arki Rus, ( 1 8 Temmuz 1 904) , e. II, sy. 1 06, s. 2 . Demirel, Fatmagül; II. Abdülhamid Doneminde Sansür, i stanbul 2007, Baglam Yaymlari. Demirel, Muammer; ikinci Me�rutiyet Ôncesi Erzurum'da Halk Hareketleri (1 906- 1 907) , Ankara 1 990, Kültür Bakanhgi. Demirhan, General Pertev; Hayat1mm Hat1ralan Rus-]apon

1 905 Rus DEvRiMi ve SuLTAN AsoüLHAMio

•

263

Harbi 1 904- 1 905 istanbul'dan Aynlz�zmdan Port Arthur Muhasaras1na Kadar, i stanbul 1 943, Matbaa-i Ebuziya. Demirhan, Pertev; ]aponlann Aszl Kuvveti- ]aponya Niçin ve Na­ s1l Yükseldi?, i stanbul 1 942, Cumhuriyet Matbaas1, 2. baski. Deringil, Selim; i ktidarm Sembolleri ve ideoloji II Abdül­ hamid Dõnemi (1 8 76- 1 909) , (çev. Gül Çagah Güven) , i stanbul 2002, 2. baski. Eder, Richard; "Review, Potemkin by Neal Bascomb", Boston Globe, ( I S July 2007) , p. 6 . Ekinci, i lhan; "Potemkin Zirhhs1 i syam ve Bogazlar Mesele­ si", Toplumsal Tarih, (Nisan 2000) , sy. 200004, s. 40-49. Engin, Vahdettin; II. Abdülhamid ve D1� Politika, i stanbul 2007, Yeditepe Yaymevi, 3. bask1 Erdogan, Fahrettin; Türk Ellerinde Hat1ralanm, i stanbul 1 954, Yeni Matbaa. Erickson, Edward ] .; 1. Dünya Sav�mda Osmanli Ordusu, (çev. Kerim Bagnaç1k) , i stanbul 2009, Türkiye i � Bankas1 Kültür Ya­ ymlan. Erincik, Emel; ir�ad Gazetesinin 1 905- 1 906 Y1llannm Kronolojik Fihristi, i zmir 2009, Ege Ü niversitesi. Ersoy, Mehmet Âkif; Safahat, (yay. M. E. Düzdag) , i stanbul 1 9 87, Kültür ve Turizm Bakanhgi. Esenbel, Selçuk; "The Impact of the Russo-Japanese War on Ottoman Turkey ", Shingetsu Electronic ]ournal of ]apanese-Islamic Relations, (September 2008) , no 4, s. 1 5-24. Feldman, Eliyahu; British Diplomats and British Diplomacy and the 1 905 Pogroms in Russia, The Slavonic and East European Revi­ ew, (October 1 9 87) , vol. IV, no 65, s. 579-608 . Fikret, Tevfik; Rübab-1 �ikeste, Haluk'un Defteri ve Tevfik Fik­ ret'in Bütün Diger Eserleri, (yay. F. Uzun) , i stanbul 1 962, i nkilâp ve Aka Kitabevi. Fitzpatrick, Sheila; The Russian Revolution, Oxford 1 994, Ox­ ford University Press, 2 ed. Foglino, Hank; "The Potemkin Mutiny-Part I", (çevrimiçi) www. liboatingworld. com, �ubat 2007 Füyílzat 1 906- 1 907, Bakü 2006, Ça�10glu Ne�riyyat1.

264

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SULTAN AeoüLHAMio

Gilbert, Hellen; Leon Trotsky: His life and Ideas, Red Letter Press, 2003 . Gõçgün, Ô nder; ikinci Me�rutiyete Õncelik Eden Bir Hareket- Er­ zurum ihtilali ve Ona Dair Bazz Belgeler, TKAE Türk Kültürü Ara�­ urmalan, Prof. Dr. i brahim Kafesoglu'nun Haurasma Armagan, ( 1 985) e. XXIII, sy. 1 -2, s. 253-279. Gõkalp, Ziya; Türkçülügün Esaslarz, (yay. M. Kaplan) , Ankara 1 9 86, Kültür ve Turizm Bakanhg1, 2. bask1. Gürün, Kamuran; The Armenian File-The Myth of Innocence Ex­ posed, (reprinted of first edition of 1 985) , Lefko�e 200 1 . Halid, Halil; ''A Pacific Revolution i n Turkey'', The Orient Re­ view, Oanuary 1 908) , vol . 1, no 1 , s. 1 8-28 . Hanioglu, M. �ükrü; Atatürk A n Intellectual Biography, New Jersey 201 1 , Princeton University Press. Hanioglu, M. �ükrü; Bir Siyasal Dü�ünür Olarak Abdullah Cev­ det ve Donemi, i stanbul 1 9 8 1 , Üçdal Ne�riyat. Hanioglu, M. �ükrü; "Muhafazakâr Eylemcilik", Sabah, (20 Mart 2 0 1 1 ) . Hanioglu, M . �ükrü; ''Ahmed R1za Beyi Neden Haurlam1yo­ ruz? '', Sabah, (26 �ubat 20 1 2) . Hanioglu, M . �ükrü; Osmanlt'dan Cumhuriyet'e Zihniyet, Siyaset ve Tarih, istanbul 2006, Baglam Yaymc1hk. Hanioglu, M. �ükrü; Preperation For A Revolution-Young Turks, 1 902- 1 908, New York 200 1 , Oxford University Press. Haushofer, General Dr; ]aponya ve ]aponlar, Cografi ve Siyasf ]aponya, (çev. G. K. Sõylemezoglu) , i stanbul 1 9 4 1 , Kanaat Kita­ bevi, 2 cilt. Heyfeç, A. N.; "Bol�eviki i "Probujdenie Azii", Narodi Azii i Afriki, ( 1 965) , no 6, s. 33-55. Heyfeç, A. N .; "Revolyuçiya 1 905 g. i Narod1 Vostoka", Naro­ dz Azii i Afriki, ( 1 975) , no 4, s. 3-5. Hilmi i [brahim] ; Panorama de La Guerre Russo-]aponaise, (pre­ mier fasicule) , Constantinople 1 904, Libraire Militaire. i brahim, Abdürre�id; Âlem-i islâm ve ]aponya>da islâmiyetin Ya­ yzlmasz, (çev. E. Õ zalp) , i stanbul 2003, i�aret Yaymlarz, 2 cilt. i brahim Hilmi, Tüccarzade; Rus-]apon Seferine Aid Panorama, i stanbul 1 320, Kitaphane-i Askeri.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

265

Ignatyev, B.; "XIX. Yüzyil Sonu ile XX. Yüzyil Ba�mda Türk­ Rus i li�k.ileri", Türk Rus ili§kilerinde 500 Yil (1 49 1 - 1 992) , Ankara 1 992, Türk Tarih Kurumu, s. 1 53 - 1 63 . i lgen, Abdullah; " Parvus Efendi", Türk Yurdu, (Ocak 20 1 1 ) , e . 3 1 sy. 28 1 , s. 1 46- 1 5 7. Jeltyakov, A. D. ve Petrosyan, Y.A.; "Mladotureçkoe Dvijenie v Trudah Tureçkih i storikov" , Narodi Azii i Afriki, ( 1 965) , no 5 , s. 56-65. Kanhdere, Ahmet; "Egitim Merkezli Etkile�im: Osmanh ve Rusya Türkleri", Türkiye Ara§tirmalan Literatur Dergisi, (2008) , e . VI, sy. 1 2, s. 287-320. Kansu, Aykut; 1 908 Devrimi, i stanbul 1 995, i leti�im Yaym­ lan. Karal, Enver Ziya; Osmanli Tarihi, (Birinci Me§rutiyet ve istibdat Devirleri 1 876- 1 907) , Ankara 2000, Türk Tarih Kurumu, e. VIII, 5. baski. Kars, H. Zafer; 1 908 Devriminin Halk Dinamigi, i stanbul 1 997, Kaynak yaymlan, 2. baski. Kars, H. Zafer; " 1 908 Devrimi Bir Anadolu Devrimidir, Jõn­ türklerin Anadolu'daki Õrgütleri ve Eylemleri", ittihat Terakki ve ]ontürkler, istanbul 2009 , Kaynak Yaymlan, s. 25-29 Khostov, BS.; "Proekt zahvata Bosfora v 1 896 g. . ", 2008 ( 19 33) , (çevirimiçi) http://www. vostlit.info/fexts/Dokumenty/furk/ XIX/1 880- 1 900/Zachvat Bosfora 1 896/text.htm, 24 Nisan 20 1 1 . Khostov, BS.; "Çarskoe pravitelstvo o probleme prolivov v 1 898- 1 9 1 1 gg. ", 2008 ( 1 933) , (çevirimiçi) http://www. vostlit. info/fexts/ Dokumenty /furk/XIX/1 880- 1 900/Probema_proli­ vov/text.htm, 24 Nisan 201 1 . Koç, Yunus; "Sadri Maksudi Arsal ( 1 880- 1 957) ", Türk Yurdu, (Ocak 20 1 1 ) , e . 3 1 , sy. 28 1 , s. 1 2 1 - 1 25. Koç, Yunus; "Yusuf Akçura", Türk Yurdu, (Ocak 20 1 1 ) , e . XXXI, sy. 28 1 , s . 67-7 1 . Kocaba�oglu, Uygur ve Berge, Metin; Bol§evik ihtilali ve Bol§e­ vikler, Ankara 1 994, Kebikeç Yaymevi. Kologlu, Orhan; Osmanli Dõnemi Basmimn içerigi, istanbul 20 1 0, i stanbul Ü niversitesi i leti�im Fakültesi Yaymlan. _

266

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Kologlu, Orhan; Osmanlt'da Kamuoyu, istanbul 20 1 0, i stanbul Ü niversitesi i leti�im Fakültesi Yaymlan. Krasmy Arxiv, tom. 2, (9) . Leningrad-Moskova 1 925, Gosu­ darstvennoe Izdatelstvo. Kropotkin, G. M.; "The Ruling Bureaucracy and the "New Order" of Russian Statehood After the Manufesto of 1 7 Octo­ ber" , Russian Studies in History, (Spring 2008) , vol. IV, no. 46, s. 6-3 3 . Küçükkdmç, i smail; ikinci Me�rutiyeti'n ilanmda Halk Unsuru, Ankara 20 1 2, Cedit Ne�riyat. Kuneralp, Sinan; Son Danem Osmanl1 Erkân ve Ricali (1 8391 922) , i stanbul 2003 , i sis Yaymevi, 2 . baski. Kuran, Ercüment; "Tarih Yaz1c1hgmda II. Abdülhamid", Tür­ kiyenin Battlzl�mast ve Millf Meseleler, (haz. E. Kuran, M. Türkõ­ ne) , Ankara 1 994, Türkiye Diyanet Vakf1. Kurat, Akdes Nimet; Rusya Tarihi (Ba�lang1çtan 1 9 1 l'ye Ka­ dar) , Ankara 1 987, Türk Tarih Kurumu, 2. baski. Kurat, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, Ankara 1 990, Kültür Bakanhg1. Kutay, Cemal; Rauf Orbay 1 88 1 - 1 964 Hayat Hat1ralan, istan­ bul 1 997, e. 1, Promat Bas1m Yaym, 2. baski . Lang, David Marshall; A Modern History of Soviet Georgia, New York 1 962, Grove Press Inc. Lenin, V. I.; " 1 905 Devrimi Üzerine Konu�ma", (yay. i . Kaplan) , 1 9 77, http://www. urundergisi.com/makaleler.php? ID= 1 855, 24 Arahk 20 1 1 . Lenin, V. I.; Collected Works Volume 8; ]anuary-]uly 1 905, (ed. V. J . Jerome) , Moskow 1 9 77, Progress Publishers, 4 ed. Lenin, V. I.; Collected Works Volume 1 5; March 1 908-August 1 909, (A. Rothstein, & BS. lsaacs, Eds.) , Moskow 1 977, vol . 1 5 . Progress Publishers. Lenin, V. 1.; "Leo Tolstoy as the Mirrar of the Russian Revolution", 1 1 September 1 908, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/arc­ hive/lenin/works/1 908/sep/1 1 .htm, 28 Kas1m 201 1 . Lenin, V. I.; "The Awakening of Asia", (M. 1 . Archive, Editor) , 7 May 1 9 1 3, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/archive/ le­ nin/works/1 9 1 3/may/07bs.htm, 12 Kas1m 20 1 1 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

•

267

Lenin, V. I.; "The Fall of Port Arthur", 14 January 1 905, (çevi­ rimiçi) http://www. marxists.org/archive/lenin/works/1 905/ jan/1 4.htm, 19 Arahk 20 1 1 . Lenin, V. I.; ( 1 962) . "The Russian Tsar Seeks the Protection of the Turkish Sultan Against His People", (BS. Isaac, & 1. Lasker, Edi­ tors) , 1 962, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/archive/le­ nin/works/1 905/jul / l Obs.htm, 1 5 Ocak 2012. Lenin, V. l.; Collected Works Volume 23; August 1 9 1 6- March 1 9 1 7, (ed. S. Levin) , Moskow 1 9 74, Progress Publishers, 2 ed. Levin, Alfred; "Peter Arkad'evich Stolypin: A Political App­ raisal", The ]ournal Modem History, (December 1 9 65) , vol . IV, no 37, s. 445-463 . Liebman, Marcel; Lenin in 1 905: A Revolution That Shook a Doktrine, Monthly Review, (April 1 9 70) , vol. 1 1 , no 2 1 , s. 1 - 1 8 . Lieven, Dominic; The Cambridge History of Russia- Volume 2 Imperial Russia, 1 689- 1 907, Cambridge 2006, 2 vol. , Cambridge University Press. Maden, Fahri; "Yild1z Suikasu: Ermenilerin Abdülhamit'e Kar�1 Son Te�ebbüsleri Bombah Saldm", Atatürk Ara�ttrma Mer­ kezi Dergisi, (Mart-Temmuz-Kas1m 2007) , c. XXIII, sy. 67-69, s. 399-424. Mahmudov, Yaqub; Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti Ensiklopedi­ yas1, Bakü 2005. 2 cilt, Lider Ne�riyat. Mardin, �erif; ]õn Türklerin Siyasl Fikirleri 1 89 5-1 908, i stanbul 1 992, i leti�im Yaymlan, 4. baski. Marks, Steven. G .; "Bravo, Brave Tiger of the East ! ", The Rus­

so- }apanese War end the Rise of Nationalism in British Egypt and In­ dia, Russo-]apanese War in Global Perspective: World War Zero, J. W. Steinberg, Leiden 2005, s. 609-627, Brill Academic Publishers. Matushenko, A.; "The Revolt on the Armoured Cruiser "Potem­ kin", (çevirimiçi) http://www. marxist.com/History-old/ po­ temkin.html, 28 �ubat 20 1 1 . Millar, James R; Encyclopedia of Russian History, Macmillan Re­ ference USA, 2004. Miller, A. F.; "Burjuaznaya Revolyuçiya 1 908 g. v Turçii", So­ vetskoe Vostokvedenie ( 1 955) , no 6, s. 29-45 . Miller, A. F. ; "Mladotureçkaya Revolyuçiya", Pervaya Russkaya

268

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Revolyuçiya 1 905- 1 907 gg. i Mejdunarodnoe Revolyuçionnoe Dvijenie,

Moskova 1 956, Akademiya Nauk SSSR Otdelenie i storiçeskih Nauk, vol. II, s. 3 1 3-348. Mustafa Kemal; "Subay ve Komutan ile Konu�malar", Ata­ türk'ün Bütün Eserleri, i stanbul 2003, e. I, s. 1 57- 1 76, Kaynak Yaymlan, 3 . bask1. Nobua, Misawa; "The Influence of the Ottoman Print Media in Japan: The Linkage of Intellectuals in the Eurasian World", Kyoto Bulletin of Islamic Area Studies, (March 2009) , vol. II, no. 2, s. 3 6-42. Okyar, Fethi; Üç Devirde Bir Adam, (yay. C. Kutay) , Í stanbul 1 9 80, Tercüman Yaymlan . O'rourke, Shane; The Don Cossacs during the 1 905 Revolution: The Revolt of Ust-Medveditskaia Stanitsa, The Russian Review, (Oc­ tober 1 998) , vol. IV, no 57, s. 583-598. Owen, Thomas C.; Russia in the Nineteenth Century : Autocracy, Reform, and Social Change, 1 8 1 4- 1 9 1 4, USA, 2005. Õzcan, Abdülkadir - �ahin Ílhan; "II. Abdülhamidin Hususi Mektub ve Telgraflar1", i stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, ( 1 984) , sy. 34, s. 4 1 7-474. Õzek, Ali; Karaman, Hayrettin; Turgut, Ali; Çagnc1, Mustafa; Dõnmez, i brahim; Gümü�, Sedrettin; Kuran-1 Kerim ve Apklamali Meali, i stanbul [t.y. ] , Türkiye Diyanet Vakf1 . Õztuna, Ytlmaz; BCI§lang1cmdan Zamamm1za Kadar Büyük Tür­ kiye Tarihi, Í stanbul 1 983, e. VII, Õtüken Yaymevi . Pankratowa, A. M.; Die Erste Russische Revolution von 1 905 bis 1 90 7, Berlin 1 9 53, Dietz Verlag Berlin. Pavloviç, M. P. ; "Revolyuçiya 1 905 g. i Vostok", istorik Mark­ sist ]urna[, ( 1 926) , no 1 , s. 1 42- 1 53 . Perinçek, Dogu; " 1 908 Devriminin Tarihsel Õnemi", ittihat Terakki ve ]Ontürkler, i stanbul 2009, s. 3 1 -49, Kaynak Yaymlan . Perinçek, Dogu; Lenin, Stalin ve Mao'nun Türkiye Yaz1lan, i s­ tanbul 1 992, 3. bask1, Kaynak Yaymlan . Perrie, Maurren; "The Russian Revolution", ln Revolutions: The Revolutionary Tradition in the West, 1 560- 1 99 1 , (by D. Parker) , London, Routledge, 2000, s. 1 5 1 - 1 68 .

1 905 Rus DEvRIMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

269

Petrosyan, Yuriy A�atoviç; Sovyet Gozüyle ]ontürkler, (çev. M. Beyham - A. Hac1hasanoglu) , i stanbul 1 974, Bilgi Yaymevi. "Potemkin", Bol�aya Sovetskaya Ensiklopediya, ( 1 969- 1 978) , 3ncü bs, (çevirimiçi) http://slovari.yandex.ru:http://slovari. yandex.ru/-Kuurn/EC3/ «IloTeMKHH»/, 22 Mart 20 1 1 . Raun, Toivo U.; "The Revolution of 1 905 in the Baltic Pro­ vinces and Finland", Slavic Review, (Autumn 1 984) , vol III, no 43, s. 453-467. Reisner, i . M.; "Russkaya Revolyutçiya 1 905- 1 907 gg. i Pro­ bujdenie Azii", Sovetskoe Vostokvedenie, ( 1 955) , no 2, s. 1 4-30. Resulzade, Mehmet Emin; Kajkasya Türkleri, (yay. Y. Akpmar, i . Murat, S. Çagm) , i stanbul 1 993, Türk Dünyas1 Ara�t1rmalan Vakf1 . Sadoglu, Hüseyin; ''.Ahmet Agaoglu: Bir Türkçünün Traj ik Õyküsü", Türk Yurdu, (Ocak 20 1 1 ) , e. XXXI , sy. 28 1 , s. 84-9 1 . Safarov, G.; "O Konkretno- i storiçeskih Osobennostyah Re­ volyuçiy Posle 1 905 g. ", Revolyuçionmy Vostok, ( 1 934) , s .. 5-2 7. Sale, Jonathan; "Potemkin Mutiny, 27 June 1 905", New Statesman, (2 1 June 1 996) , s. 1 3 . Salname-i Askeri, i stanbul 1 307, Matbaa-i Amire-i Askeri . Salname-i Devlet-i Aliyye, i stanbul 1 3 1 0, Matbaa-i Amire. Sayg1h, Hasip; "The Condolence Message of the Ottoman Black Sea Fleet in 1 906: Critique of a Russian Red Archive Do­ cument", Gazi A kademik Baki�, K1� 20 12, s. 1 1 , s. 1 65-1 75. Sertoglu, Midhat; Resimli Haritali Mufassal Osmanli Tarihi, i s­ tanbul 1 9 72, e. VI, Güven Yaymevi. Sevimli, Yakup; Hayat Gazetesi Üzerine Bir Ar�tirma, Ege Ü ni­ versitesi, Yaymlanmam1� Doktora Tezi, (200 1 ) . Sohrabi, Nader; Constitutionalism, Revolution and State: The Young Turk Revolution of 1 908 and The lranian Constitutional Revolu­ tion of 1 906 with Comprarisons to the Russian Revolution of 1 905, The University of Chicago, Unpublished doctorate thesis, ( 1 996) . Sohrabi, Nader; "Global Wawes, Local Actors: What the Young Turks Knew about Other Revolutions and Why it Mat­ tered", Comparative Studies in Society and History, (January 2002) , vol I, no 44, s. 45-79 . Sohrabi, Nader; "Historicizing Revolutions: Constitutional

270

•

1 905 Rus DEVRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

Revolutions in the Ottoman Empire, lran, and Russia 1 9051 908", The American ]ournal of Sociology, (May 1 995) , vol. VI, no 1 00, s. 1 3 83- 1 447. Somei, Ak!?in; (rõportaj S. Ylld1rmaz) , 2 5 Arahk 2007. "Soviets", 2008, Encyclopedia of Marxism, (çevirimiçi) http://www. marxists.org/ glossary/orgs/s/o.htm#soviets, 25 Arahk 20 1 1 . Spector, Ivar; The First Russian Revolution-Its Ímpact on Asia, New Jersey 1 962, Printice-Hall Inc. Suny, Ronald Grigor; "Russian Revolution", ln W. A. Darity Jr. , International Encyclopedia of the Social Sciences, (2008) , New York, Macmillan Reference USA, 2. ed. , vol . VII, s. 303-305 . Sakir, Ziya; Sultan Abdülhamid ve Mikado, i stanbul 1 994, Bo­ gaziçi Yaymlan. Spilkova, V. i . ; «Antipravitelstveme V1stupleniya v Vostoçnoy Anatolii Nakançne Mladotureçkoy Revolyuçii», Narodz Azii i Afri­ ki, ( 1 9 7 1 ) , s. 72-8 5 . Spilkova, V. i . ; Mladotureçkaya Revolyuçsiya 1 908- 1 909 gg., Moskova, i zdatelstvo "Nauka" Glavnaya Redakçiya Vostoçnoi Literaturi, 1 977. Tahsin Pa!?a; Abdülhamit ve Yzldzz Hatzralarz, i stanbul 1 93 1 , Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi. Tekeli, i lhan; "Türkiye'de Halkç1hk", Cumhuriyet Donemi Tür­ kiye Ansiklopedisi, e. VII, s. 1 929- 1 935, i leti!?im Yaymlan. Tekeli, i lhan - Seylan, Gencay; "Türkiye'de Halkç1hk i lkesi­ nin Evrimi", Toplum ve Bilim, ( 1 978) , sy. 6-7, s . 44- 1 05 . Thompson, John M.; Russia and the Soviet Union: An Historical lntroduction from the Kievan State to the Present, Boulder, CO, USA, 2008, 6th ed., Westview Press. Togan, Zeki Velidi; Hâtzralar-Türkistan ve Diger Müslüman Dogu Türklerinin Milli Varlzk ve Kültür Mücadeleleri, i stanbul 1 969, Tan Matbaasi . Toprak, Zafer; "Osmanh Narodnikleri: "Halka Dogru" Gi­ denler", Toplum ve Bilim ( 1 984) , sy. 24, s. 69-8 1 . Topuz, H1fzi; ikinci Mahmut'tan Holdinglere Türk Basm Tarihi, i stanbul 2003 , Remzi Kitabevi.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

271

Troçki, Leon; " 1 905; i �çi Temsilcileri Sovyetinin Olu�umu", Eylül 2000, (çevirimiçi) http://www. marksist.net/kitaplik/onli­ neKitap/ 1 905/08.htm, 24 Arahk 201 1 . Troçki, Leon; Balkan Sav�lan, (çev. T. Güney) , istanbul 1 995, Arba Yaymlar1. Trotsky, L.; " 1 905", 1 922, (çevirimiçi) http://www. marxists. org/archive/trotsky/ 1 907/1 905/index.htm, 25 Arahk 20 1 1 . Trotsky, Leon; My Life, (ed. C . Russell) , Marxists Internet Ar­ chive, 2000. Tukin, Cemal, Osmanli Ímparatorlugu Devrinde Bogazlar Mesele­ i si, stanbul, 1 947, i stanbul Ü niversitesi Edebiyat Fakültesi. Turetskaya Revolyutsiya 1 908- 1 909 gg., Krasmy Arxiv, ( 1 93 1 ) , vol. 1 , s . 3-39. Turetskaya Revolyutsiya 1 908- 1 909 gg., Krasniy Arxiv, ( 1 93 1 ) , vol. II, s . 27-52. Türkdogan, Orhan; 1 906- 1 907 Erzurum Hürriyet Ayaklanmas1, Türk Kültürü, (Temmuz 1 984) , e. XXII, sy. 255, s. 453-466. Türkdogan, Orhan; Hüseyin Tosun: Bir Íhtilalcinin Profili, Türk Dünyas1 Ara�urmalan, (Subat 1 987) , sy. 46, s. 69-83. Türkoglu, i smail; Sibiryal1 Me�hur Seyyah Abdürre�id Íbrahim, Ankara 1 997, Türkiye Diyanet Vakf1 Yaymlan. Türkydmaz, Selçuk; «Sarki Rus Gazetesi'nin i zahh Makaleler Bibliyografyas1», Türk Dili ve Ara�tirmalan Dergisi, (Ocak-Hazi­ ran 20 1 0) , sy. 1 8, s. 1 23-254. Tutkun, Semiramis; i çtihad Mecmuas1 (Í nceleme ve Seçilmi� Metinler) , Sivas 1 98 8 . ( 1 - 1 00 say1lar) , Cumhuriyet Üniversitesi. Uca, Alaattin; "Erzurum Hürriyet Ayaklanmasmm Sembolü Olan i ki Büyük Dergide Yaymlanan Bir Türkü ve Ayaklanmanm Perde Arkasmdaki Üç isim", A. Ü. Atatürk Ílkeleri ve Ínkilap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, (Temmuz 2002) , sy. 2, s. 1 7 1 - 1 90. Ulusan Sahin, F. Sayan; Türk ]apon Íli�kileri (1 8 76- 1 908) , An­ kara 200 1 , Kültür Bakanhg1. Uras, Esat; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, i stanbul 1 987, Belge Yaymlar1, (yeniden gõzden geçirilmi� ve geni�letilmi� 2 baskI.) .

272

•

1 905 Rus DevRiMI VE SuLTAN AeoüLHAMio

Uzunçar�1h, ismail Hakk.I; Kaynarca Muahedesinden Sonra­ ki Durum icabi Karadeniz Bogazmm Tahkimi, Belleten, (Temmuz 1 980) , e . XLIV, sy. 1 75, s. 5 1 1 -533. Verner, Andrew; "Discursive Strategies in the 1 905 Revolu­ tion: Peasant Petitions From Vladimir Province", Russian Review, Qanuary 1 995) , vol. 1, no 54, s. 65-90. Walther, Fred; Wanderon, USA 2008, Xlibris Corporation. Weinberg, Robert; "Workers, Pogroms, and the 1 905 Revo­ lution in Odessa'', The Russian Review, ( 1 9 8 7) , no 46, s. 53-75. Westwood, ]. N.; Russia Against ]apan, 1 904-05, New York 1 9 86, State University of New York Press. Williams, Berly; "Russia 1 905", History Today, (May 2005) , vol. V, no 55, s. 44-5 1 . Wood, Alan; The Origins of the Russian Revolution 1 861 - 1 9 1 7, Routledge 2003 (3 . ed.) . Ya�ar, Murat; The Russian Revolution of 1 905 in the Ottoman Empire, Bilkent Ü niversitesi Uluslararas1 i li�kiler Bõlümü, Yaym­ lanmam1� Yüksek Lisans Tezi (2003) . Ye�il, Alper; $ urâ-yi Ümmet Gazetesi'nin 1 - 1 69 Sayilarmm Siste­ metik Índeksi-Íncelemesi-Seçilmi� Yazilann Çevirisi, Fatih Ü niversite­ si Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaymlanmam1� Yüksek Lisans Tezi, (2005) . Yeykeles, Igor; "Potemkin Mutiny", ln ) . R. Miller, Encyclope­ dia of Russian History, s. 1 2 1 4- 1 2 1 5 , New York, Macmillan Refe­ rence USA. Yücel, Hasan  li; Geçtigim Günlerden, i stanbul 1 990, i leti�im Yaymlari. Yüksel, Zühal; "Kmm Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov", Türkiyat Ar� tirmalan Dergisi, (Babar 2003 ) , sy. 1 3 , s. 42 1 -43 5 . Zebroski, Robert; "The Battleship Potemkin and its Discon­ tents, 1 905-An Intemational Perspective", Naval Mutinies of the 1Wentieth Century, (by C. M. Bell and Bruce A. Elleman} , Cor­ nwall United Kingdom 2003, s. 9-30, Frank Cass Publishers,

EKLER

Ek- 1 Anar�istlerin Íadesine Íli�kin 1 4 Mart 1 904 Tarihinde Petersburg'da Ímzalanan Gizli Protokol1

Almanya, Avusturya ve Macaristan, Danimarka, Rusya, Strb1ye, i sveç ve Norveç ve Devlet-i Aliyye ve Bulgaristan anar�istlik harâtmm tevessü'üne �ediden muhâlefet ve mukavemet lüzu­ muna kani' olduklan cihetle kendilerine matlub olan maksada vüsul içün en emin vâsua her �eyden evvel bu bâbda beynlerinde teyemmünen husul-pezir olmu� olan i'tilâf1 muhâfaza etmek ve anar�istlik cerâim ve tasaddiyâtmm men' ve zecri menâfi'-i mü�­ terekeleri iktizâsmdan oldugunu müttefiken te'yid eylemekden ibâret oldugunu tasdik ve teslim ederler. Binâenaleyh bu bâbda hükümet-i metbu'lan tarafmdan usôl ve nizâm1 vechile me'zuniyeti hâiz bulunan muharririn-i imzâ zirde mevâdd-1 âtiyeyi kararla�dtrm1�lardtr. Evvelâ: Hükumât-1 müte'âkide memâlikinin birinden tard ve teb'id olunan her anar�ist, esnâ-yi tardmda hangi devlet tâbiye­ tinde ise o devlet arâzisine en kisa tarik ile sevk olunmak lâz1m gelir. Eger matrudun memleket-i asliyesi âm tard ve ted'ib eden memlekete mücâvir degil ise, matrud tard olundugu memleket ile memleket-i asliyesi beynindeki en k1sa tarik üzerinde bulunan memleket-i mütecâvire hududuna sevk olunacakdtr. Memleket-i asliyesi hududuna tard olunan bir anar�istin tesliminden evvel i�-bu memleket me'murin-i zâb1tasma vakt zamâmyla ihbâr-1 keyfiyet edilmelidir. Eger matrudun memleket-i asliyesi âm tard eden memleket arâzisi ile hem-hudud degil ise, matrud orada bulunan memleket veyâ memâlik arâzisinden en k1sa tarik ile ve bu memleketler me'murini ma'rifetiyle sevk ve imrâr olunma­ hdtr. Meger ki bu memleketlerden birinin hükumeti, matrud-1 merkumun kendi arâzisinde kalmas1m tecviz etmegi tercih ede . . . Eger bir anar�istin memleket-i asliyesi hududuna isâl v e teslimi, arada bulunan bir veyâ birkaç memleketden imrâr1m istilzâm eder ise, matrudun vusôlü vakt ü zamâmyla memleket-i mütecâBOA. Y.A.HUS.

nr.

469-9 1 , 1 322 M 1 6.

274

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

vire me'murinine ihbâr edilecekdir. Keyfiyet-i tard, memleket-i asliye me'murinine dahi vakt ü zamâmyla ihbâr ve matrudun hangi tarik ile gõnderilecegi dahi i�'âr olunacakd1r. Anar�istlerin tard ü teb'idi ve sevk ü imrân hususlar1, hangi me'murlara i�'âr ve matrud anar�istlerin hudud üzerinde hangi noktalara sevk ve isâl olunmak lâz1m geleceginin suret-i umumiyede ta'yini me­ mâlik-i müte'âkide beyninde ileride husul-i i'tilâfa ta'lik edil­ mi�dir. Düvel-i müte'allika beyninde aksi yolda sfir-i tesviye akd olunmad1g1 takdirde, masânf-1 sevkiye matrudun mürur etdigi memleketlerin her birinde ihtiyâr edilen masânf nisbetinde ola­ rak o memlekete aid olacakdu. Sâniyen: Anar�istlere ve bunlarm tahrikâtma dâir cem'­ i ma'lumât için, her memleketde bir polis idâre-i merkeziyesi te' sis olunacakdir. Sâlisen: Bir memleket me'murin-i âidesinin, o memleket­ de bulunan anar�istler ile bunlann ilkaât ve tesvilâtma dâir ma'!Umât-1 lâz1meyi polis idâre-i merkeziyesine ne s firetle i'tâ edeceklerine karar vermek, her memleketin kuvve-i merkeziye­ sine âiddir. Râbi 'en: Her idâre-i merkeziye memâlik-i müte'âkide idâre merkezlerine; 1 ) a) Keyfiyet-i tard ve teb'idi, b) O idârenin kâin oldugu memleketde bulunan bir anar�istin bi'l-ihtiyâr azimetini i�'âra mecbfirdur. 2) Bu bâbda verilecek ma'h1mât ile berâber mevzt1'-1 bahs olan anar�istin e�kâl-i mahsusas1 ve sevâb1k-1 ahvâline dâir bir muhura ve mümkün ise bir fotografyas1 gõnderilmelidir. Anar­ �istin memleket-i mütecâvireye hangi noktadan ve ne zaman mürfir edeceginin dahi ihbân ve derhal tekayyüdât-1 lâz1me ic­ râsm1 teshil için i�-bu tebligatm sür'at-i mümküne ile ifâs1 arzu olunur. 3) Eger bir anar�ist bir idâre-i merkeziyenin dâire-i vezâifi dâhilindeki memleketden hafiyyen müfârekat eder ve mahall-i ikameti mechUI bulunur ise, taharrisini teshil için diger bütün merkez-i idârelerine aym zamanda ma'lt1mât verilmelidir. 4) Bir anar�ist tard olundugu veyâ kendi ihtiyânyla bir memleketi terk eyledigi zaman, hududu hangi mahalden

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

•

275

mün1r edecegi evvelce ma'lum olur ise, keyfiyetin yalmz idâre-i merkeziyeye degil, memleket-i âide hudud me'murinine dahi i�'âr1 fâidelidir. Her memleket idâre-i merkeziyesi, bu ma'lUmâtI ahz ve telâkki edecek hudud me'murlarmm bir defterini, sâir merkez-i idârelerine teblig ile mükellefdir. Hâmisen: Her idâre-i merkeziye, anar�istlik mâhiyetini hâiz tertibât-1 fesâdiye-i cinâiyeye dâir alacag1 bi'l-cümle ma'lUmâtI hükumât-1 müte'âkide idâre-i merkeziyelerine bilâ-te'hir teblig ve i�'âra mecburdur. Sâdisen: Her idâre-i merkeziye anar�istlige müte'allik ola­ rak kendi dâire-i me'mfiriyeti dâhilinde vuku'a gelen hâdisât-1 mühimmeye dâir kâffe-i ma'lumâu nihâyet alu ay zarfmda diger merkez-i idârelerine teblige mecburdur. Bundan mâ'adâ mer­ kez-i idâreleri anar�istlik ef'aline dâir diger idâreler tarafmdan kendilerine irâd olunabilecek su'allere bilâ-te'hir cevâb i'tâs1yla mükellefdir. Tedâbir-i mesrude i�-bu protokolün imzâs1 günün­ den i'tibâren mevki'-i icrâya vaz' olunacakd1r. Düvel-i mümziye i�-bu protokol ahkâmma tevfiken diger dü­ vel-i mümziyeden herbiri ile bilâ-te'hir te'sis-i ma'lumât etmeyi ta'ahhüd eylerler. Bu protokolü imzâ etmeyen devletler, ayn bir varaka ile ah­ kâm-1 münderecesine muvâfakat edebileceklerdir. Her devletin, keyfiyet-i müvâfakati diplomasi tarikiyle Rusya hükumetine ve hükumet-i mü�ârünileyhâ cânibinden dahi bi'l-cümle düvel­ i mümziye veyâ mültehik1yeye bildirilecekdir. Bu muvafakat bâlâda me�rut bi'l-cümle ta'ahhüdâtm kabulünü bi-hakkm istil­ zâm eder. Mahremâne bulunan ve tamâmiyle mahrem kalacak olan i�­ bu protokol, tasdiken li'l-makal düvel-i mebhuse murahhaslan tarafmdan imzâ ve tahtim kdmd1 . Bu protokol fi 1 / 1 4 Mart sene [ 1 ] 904 târihinde bir nüsha olarak Petersburg'da tanzim edilip i�-bu nüsha-i asliye Rusya Hâriciye Nezâreti sicillâtmda mahfüz kalacak ve musaddak su­ retleri diplomasi tarikiyle düvel-i mümziye ve mültehikiye teblig edilecekdir.

Ek-2 '�nar1ist ve Sosyalist ve Emsali E1has1 $erire'nin Me­ malik-Í $ahaneye Duhüllerinin Men 'i"2

�eref-sudur ve müte'allik buyurulan emr ü fermân-1 hümâyt1n cenâb-1 hilâfet-penâhileri mantuk- münifine imtisâlen pâyitaht-1 saltanat-1 seniyyelerine e�hâs-1 leime ve muz1rranm ferceyâb-1 duhul olamamas1 hakkmdaki tedâbirin bir kat daha te'min ve tevsiki esbâb1 bi'l-etrâf müzâkere ve mütâla'a olundukda bu bâb­ da zâb1taca �imdiye kadar müttehiz olan tekayyüdât anar�ist ve sosyalist ve emsâli e�hâs-1 �erire hakkmda birkaç sene mukad­ dem Almanya ve Rusya ve Avusturya devletleriyle Romanya ve i sviçre ve S1rb1ye gibi hükumât-1 sâire beyninde suret-i hafiyyede mün'akid olan ve Bâb1âli tarafmdan ba'de'l-istizân kablll olunan mukavele-i hafiyye ahkâmma tevfiken, bir mahalde derdest olu­ nan veyâhud bi't-ta'kib tard edilen e�hâs-1 leime hakkmda dü­ vel-i mezkfire polis nâzirlar1 yek-digerine ma'lumât verdikleri s1rada buraya da ma'lumât vermekde olmalar1yla buraca gerek bu suretle alman ve gerek Avrupa gazeteleri mütâla'as1yla ihbârât ve istitlâât-1 hususiyeden istihsâl ve istinbât olunan ma'lumât üzerine o gibi e�hâsm esâmi ve e�kâli suret-i mahsusada zabt ve tahrir olunarak ânlardan birinin memâlik-i �âhânelerine fer­ ceyâb duhlll olamamas1 esbâbma dikkat olunmakda bulundugu gibi Dersaadet'e ale'l-1tlâk gelip gitmekde bulunan ecnebilerle Bulgar ve Ermenilerin ta'yin-i hüviyet ve ahvâli z1mnmda �imen­ dõfer trenlerine irkâb olunan ve her polis merkezi dâiresinde ta­ rassud me'murlar1 nâm1yla sfiret-i mahsusada istihdâm edilen me'murin-i mahsusa ve lede'l-icâb vesâit-i hafiyye ile tarassud BOA. Y.PRK.DH.

nr.

1 4-33, 1 325 Z 1 5 .

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMlo

•

277

altmda bulundurularak !1übheli gõrünenlerin def'i esbâbma te­ vessül olunmakda ise de !1U aral1k Rusya Polis Nezâreti'nden su­ ret-i mahremânede verilen ma'lUmâta nazaran anar11ist güruhu her yerde harekât-1 ihtilâl-kârâne icrâs1 niyetinde bulunduklar1 anla11Ilm111 olmasma ve zümre-i mezkfire efrâdmm hüviyet ve mikdân mechUl olup bunlarm nâm-1 müste'ârla gelip gitmeleri de ihtimâlden gayr-i ba'id olmakla berâber Dersaadet'e yevmi­ ye pek çok ecnebi gelip gitmekde bulunmasma mebni tedâbir-i müttehize-i ma'râzamn tezyid ve tevsiki lâz1meden gõrünmü11 ve binâenaleyh õteden beri müttehiz ve câri olan tekayyüdât ve ta­ rassudât kemâkân câri olmak üzere ber- minvâl-i ma'ruz anar11ist ve emsâli Ermeni ve Bulgarlar için el-yevm Dâire-i Zabtiye'de Heyet-i Tefti11iye nâm1yla müte11ekkil ve üç a'zâdan ibâret bulu­ nan kalem-i mahsâsa Bulgar ve Ermeni lisânma vâk1f yeniden iki me'mur daha ilâvesiyle berâber bu hey 'ete merbfit olmak ve i stanbul ve Beyoglu ve Üsküdar ve Bogaziçi taraflarmda ve Makrikõy ve Adalar ve Beykoz gibi civâr bulunan mahallerde bulunup müdemâdiyen ve hafiyyen anar11ist ve emsâli e11hâs-1 leime ve muzma taharrisiyle me11gul olmak üzere polis komi­ ser ve me'murlarmm en müsta'idlerinden 40 nefer me'mfirun bi't-tefrik münhasiren bu hususda istihdâm1 ve bunlarm masâ­ nf-1 zaruriyelerine mukabil 1 0 bin kuru11 mikdâr1 tahsisât tertib ve i'tâs1 muvâf1k-1 maslahat gõrülmü11 olmagla bu suret karin-i tasvib-i âli buyruldugu takdirde hemen icrâ-y1 kâbma müsâra'at kilmacag1 muhât-1 ilm-i âli buyruldukta katibe-i ahvâlde irâde ve fermân veli-ni'met-i bi-minnetimiz pâdi11ah1m1z efendimiz haz­ retlerinindir. Fi 5 Kânun-1 sâni sene 1 323 Zabtiye Nâzm kullar1 �efik

Dâhiliye Nâzm kullan Memduh

Ek-3 Çar'in 1 7 Ekim 1 905 Fermam "Hatt-1 Hümayun Ílan-1 Resmi"3

Lütf-i ilâhi ile biz i kinci Nikolay, umum Rusya'nm hüküm­ dâr-1 mutlaki, Pol�a'nm pâdi�ah1, Finlanda'nm Veliski Kinyaz1 ve sâire ve sâire. Bizim bi'l-cümle teb'a-i sâd1kam1za i'lân ediyoruz ki; 1) Pâyitahtlanm1zda ve memâlik-i imparatoriyemizin birçok yerlerinde vâki' �uri� ve heyecânlar kalbimizi azim bir kederle me�hun etti. Rusya pâdi�ahmm hay1r ve sa'adeti nâ-kabil-fek bir irtibât ile milletin hayir ve sa'adetine bagh olub milletin ye's ve gamm1, pâdi�ahm ye's ve gamm1d1r. Bugün vuku'a gelen heye­ cânlardan, millette azim bir intizâms1zhkla, hükumetimizin ta­ mâmiyet ve vahdetine kar�1 bir tehdid zuhuru mümkündür. Vazife-i hükümdâri ile hizmet için büyük bir ahd ü peymân bize emr ediyor ki, devlet için bu kadar tehlikeli olan bir �uri�in seri'an kat' olunmasma akl u hikmet ve hükm ü hükumetimizin cerni' kuvâs1yla gayret edin. Â id olan hükumete fermân ettim ki, �uri� ve igti�a�atm, nizâms1zhklarm, cebr ü tazyikin vuku' ve zuhurunu ber-tarâf et­ mek için tedbirlerde bulunup sulh-perver ad1mlan emn ü âsâyi� içinde herkesin mükellef bulundugu õz vazifesini ifaya meyyal ad1mlar1 vikaye ve müdâfa'a etsinler ve hayât ve ma'i�et-i dü­ veliyede sulh ü salâh1 te'min ugrunda taraf1m1zdan irâe edilen tedâbir-i umumiyeyi bir muvaffakiyetle mevki' -i icrâya koymak 3

Hayat, (25 Oktabr 1 905) . sy. 87, s. 1 .

1 905 Rus DEvRIMI vE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

279

için biz hükumet-i aliyyenin cehd ü gayretini birle�tirmeyi elzem ve vâcib gõrdük. Biz hükumetin uhde-i vazifesine havâle ediyoruz ki, bizim metin ve sâbit olan irâdemizi infâz edip ahaliye; hürriyet-i �ah­ siye-i hakikiye, hürriyet-i vicdân, hürriyet-i kelâm, hürriyet-i ic­ timâ' ve ittifak usUl ve kavâ'idine ibtinâ ve istinâd eden hürriyet­ i medeniyenin nâ-kabil-i tagyir olan erkân ve esâs1m i'tâ etsinler. 2) Evvelce karar verildigi üzere, Devlet Dumas1 intihâbâtm ta'til etmeyip, Duma'nm yevm-i ictimâ'ma kadar kalan müd­ detin azhgma gõre o nisbette bir imkân dâiresinde, Duma'ya i�tirâk ettirmek için ahâlinin hukuk-1 intihâbiyeden kat'iyen mahrum olan sm1fm1 dahi hemen imdi celb etmelidir ve hukuk-1 intihâbiye-i umumiye esâsmm bundan sonra ilerleyip terakki et­ tirilmesini, yeni te'sis olunan tanzimât ve vaz'-1 kavânin usUlüne muhavvel etmelidir. 3) Nâ-kabil-i tagyir bir ka'ide hükmünde tutulmal1dir ki, Devlet Dumas1'mn tensib ve tasdiki olmaksmn hiçbir kanunun hükm ve kuvveti olmasm ve millet tarafmdan seçilen meb'usla­ nn, taraf1m1zdan ta'yin olunan ümerâ-y1 hükumetin ef'âl ve ic­ râatlan muvâfik-1 kanun ve nizâm bulunmasm1 tefti� ve nezâret etmek hususuna i�tirâk edip müdâhale-i hakikiyede bulunmalan imkâm te'min edilsin. Rusya'nm bi'l-cümle sâd1k evlâdm1 da'vet ediyoruz ki, vata­ na kar�1 olan õz vazifelerini yâdlanna salsmlar. i mdiye dek misli i�itilmemi� olan bu igti�â�a hâtime çeksinler ve bizimle birlik­ te vatan topragmda sulh ve âsâyi�in yeniden tekarrürü ugrunda cerni' kuvvetlerini toplay1p cehd ü gayret etsinler. Bade'l-Milâd-i i sa l 905'nci ve hükümdârhg1m1zm 1 1 'nci se­ nesi Oktyabir aymm l 7'nci günü Peterhof'da i'tâ olundu. Hattm metninde âla hazret-i imparatorun õz desti hatuyla bõyle imza edilmi�tir: Nikolay

Ek-4 "Rusya Ínkilâb-1 Kebiri"4 Genç Türklere! Maksada giri�meden ewel �u saurlan yazan Rusyah ve Rus­ ya'mn kanh ate�li inkilâb-1 kebirini gõren bir Türk oldugunu bütün i çtihad karilerine bildirerek "Jõntürk" nâm1yla M1s1r'da, Avrupa'nm her memleketlerinde ne�riyât vâs1tas1yla vatan ve milletlerinin rslâhma çah�an Türkiyelilere, Türkiye kadar fe­ dâkârlanna, Rusya fedâkârlanm "Yeni Ruslan" takdim edecek­ dir. Binâenaleyh ben bir Rusyah Türk oldugum için yazacag1m saurlarda Osmanh nezâket-i kalemiyesi tumturakh ifâdeleri aranmasm! Ben dõrt sene mukaddemine gelinceye kadar, Rusya'da do­ gup büyüdügüm halde, Ruslarm kimler olduklanm bilemedigim için Ruslardan, Rus milletinden hiç bir �ey beklemezdim. Müs­ lüman Türk oldugumdan, bütün Rusya Müslümanlan gibi ben de dâimâ kalben Türkiye'ye, Türklere, hususiyle Jõn Türklere, bir merbutiyet-i diniye hissediyor, her türlü hamiyet ve gayreti, cesâret ve fedâkârhg1, ancak Türkiye Türklerinden bekliyordum. "Ruslardan adam olmaz." Ruslar "hürriyet"in nasil bir ni'met-i uzmâ oldugunu derk edemezler, etseler bile talebine cür'et ve cesâret edemezler fikrinde idim. Bunun için Türkiye, evet zulm ve istibdâd altmda inleyen mazlum Türkiye, Ruslardan ewel hürriyet nuruyla tenvir edilir ve bu sâyede milletin rslâhma, sâ'adetine çah�1hr fikr-i kavisinde bulunuyordum.

Íçtihad, (Ocak 1 908)

e.

II, sy. 5, s . 290-294.

1 905 Rus DEvRIMI vE SuLTAN AsoüLHAMio

•

281

Fakat heyhât! ! Bizim her �eyimiz, dinimiz, i'tikad1m1z, imâmm1z gibi bir fikir ale'l-umyâ fikir, kõr kõrüne bir i'tikad oldugu Rusya inkdâ­ bmm ba�lamas1yla tebeyyün etti ! . . Vaktâ ki, 1 904 senesi ibtidâs1 Japonya Rusya'ya i'lâm-1 harb etti. Muhârebenin ba�lamas1yla dâhilde de inkdâb, ihtilâl alâmetleri ba� gõstermeye ba�lad1. Rusya'mn her tarafmda her �ehrinde muntazam cem'iyetler, mükemmel komiteler, te�kilâtlar bulundugu anla�dd1. i btidâ ik­ tisâdi sonra siyâsi mes'eleler üzerine terk-i hizmetler, umumi ta'tiller edildi. Bir aya karib bir zamân Rusya âdetâ bir mezâ­ ristâna dõnmü�tü. Ne posta, ne telgraf, ne vapur, ne demiryolu i�lemiyordu . Derken Oktabr -Te�rin-i evvel- 1 8 'de ( 1 905) Hükumet, Çar her �eyden âciz kalarak i'lân-1 hürriyet etmeye mecbür oldu. Çar'm fermânmda Millet Meclisi açdacag1, millete; hürriyet-i �ahsiye, hürriyet-i kelâm, hürriyet-i ictimâ', hürriyet-i diniye, serbesti-i matbu'ât vesâire gibi �eyler verilecegi, mülksüz, top­ raks1z kalan ahâlinin 1slâh-1 hâline çah�acag1 va'd edildi. Fakat Çar'm bu manifesti ihtilâl ve inkdâb ate�ini teskin edemedi. Bilakis asil kanh ate�li inkdâblar manifensten sonra ba�lad1. Rus hürriyet kahramanlar1, mücerreb, dürbin fedâkârlar1 Çar'm va'dine sõzüne hiç kapdmayarak, Rusya'mn her yerinde hattâ kõylerinde bile mitingler, cem'iyetler kurarak, manifestte va'd edilen hürriyetlerin bi'l-fi'il meydâna getirilmesine ahâliyi te�vik ettiler. Binâenaleyh hürriyet ve 1slâh-1 millet ugrunda hapishâ­ nelerde, zindânlarda, menfâlarda vücudlan çürüyen ahrârm âzâd ettirilmesi, i'dâm cezâ-y1 müdehhi�inin bi'l-külliye lagv1, terk edilmesi lâz1m oldugunu umum milletin kalbine telkin ile bu hususta umum milletin mâlen, bedenen ça11�mas1 iktizâ ederse fedâ-yi cân etmesi vâcib oldugunu etrafh anlatarak klyâm etti­ ler. Dekabr (Kânun-1 evvel) ay1 ibtidâlannda idi ki, 20 günden mütecâviz devâm eden ta'til-i umumi esnâsmda Moskova, No­ vorosisk, Sivastopol, Kerç, Rostof gibi �ehirlerde umumi klyâm ba�layarak 1 8 gün kadar bu �ehirlerin idâresi ehl-i kiyâm ve inkilâbm taht-1 idâresinde bulunmu�tur. Kadm, klz, genç, ih­ tiyâr herkes bu kanh inkdâba i�tirâk etti. Hükumet-i müstebide milletin bu hâlinden daha ziyâde ürkerek Dekabr nihâyetinden

282

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMiD

i'tibâren tedâbir-i �edideye haz1rlanarak inkdâb ve kiyâm olan yerlere "Vur! Ate� ! " emriyle serho� Kazak askeri sevk etmeye top, pilemet [makinah tüfek] attirmaga ba�lad1ysa da yine bir �eye muvaffak olamad1. Birkaç ay sonralan bir dereceye kadar idâreyi eline ald1g1 gibi ictimâ'lan men' etmeye, ate� ile tevkifât ve taharriyât-1 �edideye ba�lad1. F1rsat dü�ürdükçe fedâileri gizli olarak õldürdü. Hattâ yalmz Moskova'da I OOOO'i mütecâviz hür­ riyet kahramanlan i'dâm cezâlar1yla �ehid edildi. Hapishâneler, zindânlar, Arkangelsk, Sibirya çõlleri ahrâr ile dolduruldu ! Fakat inkdâbm arkas1 kesilmiyor. Hükumet õldürmekten yoruldugu, usand1g1 halde, millet, millet fedâkârlar1 õlümden, õlmekten ne korkuyor, ne de usamyordu. Hükumet millete kar�1 ne derece �iddetli tedbirler mu'ameleler kullanmaya ba�lad1ysa, millet de hükumete o derece isyân etmeye, k1yâma ve inkilâba yüz çevirdi. Derken 1 906 senesi Nisan 2 7'de Duma açdd1. iki ay devâm etmeden dagmld1. 8 ay sonra ikinci bir Duma kü�âd edildi. 3 ay sonra kapat1ld1. Be� ay sonra üçüncü bir Duma daha açild1. Bu Duma bir dereceye kadar hükumetin keyfince ise de bunun da bir semere veremeyip dag1t1lacag1 �üphesizdir. Zâten Ü çüncü Duma'nm hükumetten bir fark1 yoktur. Bunun için bu Duma'ya " ikinci Hükumet-i Müstebide" nâm1 verilse sezâdir. Rus mücâhidleri Dumalann hiçbirisine lâz1m1 gibi ehemmi­ yet bile vermeyip ihtilâl ve ink1lâb ile matmah-1 nazarlar1 olan Oçara Sobranya'ya, cümhllriyete dogru ilerliyorlar. Bu maksada vâs1l olmak için hâricten ne�riyât vâs1tas1yla degil, mallanndan rahatlanndan gül gibi zevce ve zevclerinden hattâ canlarmdan bile geçerek hâlâ fedâkârhk can-fe�ânhk etmektedirler. Bunlan, bu hürriyet â�1klanm, bu vatan, millet muhiblerini, kahraman­ lanm, bu fedâileri, hükumetin hiçbir tedbiri, i stolipin'in hiç­ bir idâre-i õrfiye-i �edidesi geberdilmi� olan General Pavlof'un cellâdhg1 niyetlerinden tedbirlerinden ihtilâl ve ink1lâblanndan men' edemedi. Bugün Rusya memâliki bir "diktatõrlük" idâre­ si gibi idâre olundugu balde inkdapçilar hiçbir gün geçmiyor ki müstebidlere millet kan içicilerine bomba bir Browning atma­ smlar. Yukanda dedigimiz gibi bu kanh ate�li inkilâblara i�tirâk edenler, bomba, Browning patlatanlar, asker ordugâhlarmda

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

283

asker ktyâfetiyle girip, asâkiri hükumet aleyhine te!lvik edenler, yalmz anar!list erkekler olmay1p, binlerce kadmlar ve genç k1zlar da i!ltirâk ediyorlar. Hürriyet, sâ'adet, vatan ve millet ugrunda !lehid edilen Simidtler, Belayefler, Kazanskiler bulundugu gibi, kadmlarm da zâlim vâlilere müstebid generallere bomba atmak gibi cesíirluk ibrâz eden yüzlerce 'Íspiridonova' 'Maksimova'lar vard1r. Bunlar, bu hürriyet kurbanlan kurlluna dizildiklerinde, boyunlarma ip geçirilerek dar agacmda asdd1klarmda gayet mu­ harrik ve fârik bir sadâ ile "ah hürriyet, cümhuriyet! " diye tek­ mil-i enfâs etmi!llerdir. . i leride Íçtihad vâs1tas1yla Rusya inkliâb-1 kebiri ve bu inkliâb­ da en büyük hizmetler fedâkârhklar edenler hakkmda ayn ayn tafsilât verilecegi gibi, Ruslarm ne tarikle bõyle büyük bir muvaf­ fakiyete nâil olduklan ve olacaklan hakkmda da etrafü ma'lumât yazdacakur. Surasm1 da sõylemek isterim ki bugün her ne kadar Rus mil­ leti bir istibdad altmda bulunuyorsa da bu muvakkati bir keyfi­ yettir. Ruslan hükumetin hiçbir tedbiri korkutamayacakur. Çün­ kü birisi !lehid edilirse, onun yerine yenisi geçiyor! ! Ruslar "Yeni Türkler" gibi hârice ç1k1p sirf ne!lriyât ile ugrallmadliar. Milletin, ahâlinin, kõylülerin, amelenin, askerin, arasma girip ikaz ederek, hükumet-i müstebidenin onlar1 tahkir, hukuklanm pâ-mâl etti­ gini, kalplerine telkin ile tarik-i inkdâba te�vik ve tahrik ettiler. Memleketlerinin her noktasmda cem'iyetler, komiteler ittihâd ve ittifaklar te'sis ve te�kil eylemek gibi esash hizmetler fedâkâr­ hklarda bulundular. Mekâtib-i âliye talebesi ta'til zamanlarmda 'Türkiye talebesi gibi Bogaziçi Fenerburnu gibi mahallerde va­ kitlerini piyasa etmek, �1khk satmak gibi hevâi �eylerle geçir­ meyip' kõylü, amele k1yâfetine girerek fabrikalarda tarlalarda çal1!ian ameleler ile ugra�tdar. Fikirlerini tenvir, kalplerini tahrik ettiler. Hangi bir kõye gittilerse, okumak bilmeyenlerin okuttu­ lar. Bilenlerine kendi ne�riyâtlanndan bulunan risâle ve kitaplan hediye edip okumalar1m tavsiye ettiler. Ve bu sâyede bugün Rus­ ya mujikleri meyânmda okumak bilmeyenlere pek güç tesâdüf edilecegi gibi, Türkiye' deki Türklerde gõrünen cebânet, korku yüreksizlik de bunlar arasmda hiç mü�âhede edilemez ! . .

284

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Bu hususta Türkler, umumiyetle cebânete mübtelâd1r. Mec­ lis-i Mebusan'lan 33 seneden beri Yild1z Hapishânesi'nde mah­ kum bulundugu halde, onun âzâd edilmesine hiçbir Türk kendi­ sini fedâ edemedi ve edemez de! .. Zirâ Yeni Türkler'in ekserisi kibâr ailelerde aristokrat hayât1yla perverde olmu� efendiler, beylerdir. Demek isterim ki, Jõn Türkler hatt-1 hareketlerini degi�tir­ meyince, cebinlikten korkudan halâs olup be� on bin fedâkâr kurban edilmedikçe, Anadolu Rumeli ahâlisi ir�âd edilip k1yâ­ ma te�vik, ink1lâba tahrik edilmedikçe, 50 sene daha M1s1r' dan, Ehramlar tepesinden, Avrupa'dan bag1rmakla bir �eye muvaffak olamazlar. Zirâ haricten edilen feryatlar, vâveylâlar, Türkiye'ye i�ittirilemiyor! . . i �te nümunesi gõzümüzün õnünde ! 1 5 seneden beri Lond­ ra'da, Paris'te, Cenevre'de çal1�an Yeni Türkler, i ittihad Cemi­ yeti ne yaptI? Ne eser meydâna getirdi? Hiçbir netice vermeden dagild1 gitti. Bugün õtede beride bulunan yeni cerideleri de, ek­ serisi �ahsiyât ile ugra�1p "Ben bilirim, sõz benim, nâm benim olsun ! " da'vâs1yla i�tigal ettiklerinden mü�teri bulamay1p ta'til etmektedirler. Bõylelikle ne hürriyet kazamhr, ne ahvâl-i millet lslâh olabilir! Beylik, benlik b1rakilmal1, cesur fedâkâr olmah . . . Yeni Türklerin ne�riyâtma gelince, münderecâtlanndan sarf-1 nazar, lisân1 anla�Ilacak pek az gazetelere risâlelere tesâdüf edilir ki, bu da bu son sene zarfmda meydâna gelmi�tir. Binâenaleyh yazd1klan âsâr yalmz Sultan Abdülhamid'i ve hükumet efrâdm1 uyand1rmaya çah�1yor. Doland1klan daire hep Yild1z etraf1d1r! . Bu gün1h-1 lâ-yüflihunu ikâz etmek hiçbir zamanda mümkün olmaz. Bunlar i'tikadlanndan aynlamazlar. Eger �imdiye kadar hâricten Ydd1z ile ugra�may1p dâhil-i vatanda bulunan o baldm ç1plak çar1kh ahâli ile ugra�1ylayd1, onlann intibâhma sa'y ediley­ di, fikrimce maksatlar1 çoktan meydâna gelebilirdi. Fakat heyhât, bin kerre heyhât ki, Aristokrat hayâuyla yeti�en Jõn Türklerin biode be�i çar1khyi, baldm ç1plag1 ir�âd ve ikaza tenezzül edemez, terbiyesine s1gd1ramaz! . . Aziz Türkler! Sõz ile feryât ile yalmz bagumakla, dâimâ ni­ fakla i� bitmez. i �güzârhk lâz1m. Cesâret, fedâkârhk birlik lâz1m­ d1r. Aksi takdirde bugün de buradasm1z! Yarm da! Sultan Abdül-

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AaoüLHAMio

•

285

hamid'in õlmesinden de bir �ey beklemeyiniz. Abdülhamid'deki ve Yild1z efrâdmdaki zulm ve istibdâd1 kõkünden õldürünüz ki kendisinden sonra kimseye intikal etmesin ! Onu õldürecek de kendilerinden pek uzak bulundugunuz kõylüler, Ahmed Meh­ med agalard1r. Jõntürkler Muhibbi Hasan Sabri Ayvaz ov

Ek-5 20 $ubat 1 907 Tarihli Osmanlt Askeri Ata�e Raporu5 i mparator Birinci Nikola>dan sonra Rusya>da serbesiyyet ve ihtilâl fikri imparator-1 mütefevvâ i kinci Aleksandr'm katlinden bir gün mukaddem imzâ ettigi Me�rutiyet beyan-nâmesinden i'tibâren ba�lam1�t1r. Asil Rus ahâlisinin Meclis-i Mebusan te�­ kí:liyle idâre-i me�n1tiye altmda ya�amak derecesinde bir iktidâ­ ra mâlik olmad1g1m pek a'la derk etmi� olan imparator Ü çüncü Aleksandr tâ zamânma kadar eski idâreyi muhâfaza etmi�tir. Mahdumlan ha�metli imparator hazretleri ilk sene-i devriyele­ rinde pederlerinin isrine teba'iyetle idâre-i hükumet etmi�ler ise de bu ânda vuku'a gelen Frans1z ittifâk1 ve diger taraftan Rus­ ya'da zengin Yahudilerin entrikalan eseri olarak ihtilâl yava� ya­ va� ba� gõstermi�tir. Bu âciz kullan sâye-i �âhânelerinde tamâm on üç senedir Rusya'da bulundugum cihetle tekmil vekayi'i biz­ zât mü�âhade ettim. Frans1z ittifâkmm ihtilâle te' siri Frans1z donanmasmm Kron�tad'1 ve gerekse Frans1z re'is-i cümhurlan Mõsyõ Feliks For'un ve Mõsyõ Loye'nin Rusya>y1 ziyaretlerinde Frans1z ef­ râd1yla bu �enliklerde bulunmak üzere Rusya>y1 ziyâret eden binlerce Frans1z ahâlisi hürriyyet ve serbesiyyet hakkmdaki bir tak1m �arkilanyla esâsen Çar hazretlerinden ba�ka kimseyi ta­ mmak ve bilmek istemeyen Rus ahâlisini uyand1rdilar. Ba'de­ hu Frans1zlann milli �arkdanm ayniyle kabOI ettiler. Bugün Rusya>nm hangi tarafmda bir ihtilâl zuhur etse herkes kendisini BOA. Y.PRK.E$A.

nr.

5 1 -94, 1 325 Z 30.

1 905 Rus DEvRIMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

•

287

Fransa'da zanneder. Zirâ ihtilâlci gün1hu hep bir ag1zdan Rus kelimeleriyle Merseyez çagmr. Ba'dehu. bu hâl gittikçe tezâyüd etti. Mekâtib-i âliye mu'allimlerinin ba'zdan zengin Musevilere kapdarak gazeteler ne�rine ba�laddar. imparator hazretleri Mõs­ yõ Plehve>yi bulup Dâhiliye Nâzm ta'yin etti. Bu zât hakikaten hükümdânna sâd1k oldugunu ve memleketini sevdigini herkese gõsterdi. i htilâlin õnü bir dereceye kadar almd1. i htilâle yard1m eden gün1hun ekserisi yakaland1. Aksâ-y1 Sark mes'elesi zuhílr etti. Dâhili ihtilâlin kâmilen õnünü almak için Mõsyõ Plehve hârici bir galebenin kâfi oldugu­ na kani' olarak japonlann her türlü müsâ'id taleblerine muvâfa­ kat edilmemesini imparator hazretlerine tavsiye etti. Rusya>nm hâricen me�gul olmasmm çoktan beri arzu eden Almanya dahi gizlice bu fikri tasvib edenleri iltizâm ile Düvel-i Mu'azzama'mn cümlesinden evvel bi-tarafügm1 i'lân ve hatta Rusya>mn Alman hudíldundaki asâkirinin kâffesinin Aksâ-y1 Sark'a gõnderilmesi husílsunda mü�evvikane idâre-i efkâr eylemi� ve ona da muvaf­ fak olmu�tur. Mõsyõ Plehve>nun bu fikri bir dereceye kadar dog­ ru idi. Zirâ ahâlinin Çar hazretlerine olan muhabbeti hârici dü�­ mamn maglubiyetiyle tezâyüd edecek idi. Fakat Mõsyõ Plehve Rus ordusunun iktidânm ke�ifde pek bata etti . i lân-1 harb oldu . Meydân-1 muhârebeden her vakit maglubiyet haberleri gelmege ba�lad1. 1 905 sene-i Miladi' sinde yazm Mõsyõ Plehve>yi ihtilâlci gürílhu bomba ile katl ettiler. Yerine gelen General Prens Suba­ tov Usperski, Mõsyõ Plehve>nun planm1 ta'kib edemedi . Bilakis yava� hareket edip �imdiki müdhi� hâle sebebiyet verdi. Mõs­ yõ Plehve'nin fikrini tasvib eden imparator hazretleriyle diger zevât muhârebeye devâma karar verip Ço�ima Muhârebesi'nde tamâmen mahv olan donanmanm techizine ba�lad1lar. Ve Bah­ risiyah donanmasmm gõnderilmesi hakkmda dahi komisyon-1 âlide bahs edilmi�ti. Liaoyang, Ve�aha ve Mukden maglílbiyetle­ rinden sonra Rusya'da ser-zede-i zuhílr olan ihtilâl günden güne tevessü' etmekte ve hükílmet kesb-i za'af eylemektedir. Nihâ­ yet hükílmet 1 7 Te�rin-i evvel tarihli beyân-nâmesini i'lân etti . Maksad1, efkâr-1 ihtilâl-cílyâne ile ameie isyânma ve ta'til-i i�gale bir nihâyet vermek idi. Bu tarihden beri güzerân eden 1 6 mâh müddet sâlifü'z-zikr beyân-nâmenin galeyâna gelen ahâli üzeri-

288

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

ne kâfi olmad1g1 tezâhür etti. Hükumet ahâliye verdigi imtiyâzâ­ tI �imdi geriye almaga gayret etmektedir. Hapishâneler politika mücrimleriyle doluyor. Vilâyât1 bir taraftan efkâr-1 ihtilâl-cuyâne diger taraftan kaht u galâ' peri�ân etmektedir. Erkân-1 uml1r ve me'murin-i âliye her gün katl olunmaktadu. Asâkir-i bahriye zâbitâna kar�1 isyân ederek birçogunu katl etmi�lerdir. Asâkir-i berriye õteye beriye firâr etmektedirler. Amele ve ayak tak1m1 bir tak1m cem'iyât-1 hafiyye te�kil ederek hükumet aleyhine k1yâm etmektedirler. En ziyâde i'timâd olunan Pareov Brajnski alaymm birinci taburu isyân etti. KI�lalar beyân-nâmeler ile memh1dur. Petersburg'un her tarafmda tehdid ve sirkat vuku'a getirilmek­ tedir. Hükumet fevkalâde divân-1 harbler te�kil etmi�tir. En hafif cürmün cezâs1 i'dâmd1r. Lehistan ile Finlandiya adem-i mem­ nuniyet beyân etmektedirler. Baluk vilâyâu Alman zâdegânma mürâca'at etmektedirler. Bu ahvâli gõren hükumet tarz-1 kadime avdet etmek için her türlü vesâite mürâca'at etmektedir. Fakat henüz maksad hâs1l olmad1g1 gibi olacag1 dahi ümid olunma­ maktad1r. Her gün yeni vak'a zuhur etmekte ve ahvâl kesb-i vehâmet eylemektedir. Rusya>nm her cihetinde harb-i dâhili ba� gõstermektedir. "Kafkasya>da Müslümanlar aleyhine k1yâm eden Ermeniler bir tak1m komiteler te�kil ederek Müslümanlara kar­ �1 envâ' -i mezâlim icrâ etmekte iseler de mahall-i mezkl1r vâ­ li-i umumisi Kont Varançof Da�of bir tak1m tedâbir-i mü'essire ittihâz etmi� oldugundan muvakkaten bu ahval-i esef-i�timâlin õnü almm1�ttr. Ermenilerin Kafkasya'da icrâ ettikleri cinâyât-1 müdhi�e el'an dillerde destân olmakta ve müstakbelde bunlarm tekerrüründen tevahhu� olunmaktadu. �imdilik Cenubi Rusya>da âsâyi� te'min olunmu� ise de tekrâr bir tak1m vekayi'-i mü'ellimenin ba� gõs­ terecegi sõylenmektedir. Meclis-i Mebusan-1 hâzuda en hâiz-i ehemmiyet cihet meb'usânm k1sm-1 a'zâmmm hükumetle �imdiye kadar mücâde­ lede bulunan firkalardan mürekkeb olmas1d1r. i �-bu meb'usâ­ nm k1sm-1 a'zâm1 intihâblardan mukaddem bir tak1m cerâim-i siyâsiyeden dolay1 aylarca hapse mahkum edilmi�lerdir. Mahku­ miyetlerini imzâ eden hükumetten bugün intikam almak arzu­ sunda bulunuyorlar. Hükumet her ne kadar kendi tarafdârlarmm

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMiD

•

289

intihâb1 için son derecelerde sarf-1 gayret etmi� ise de Meclis-i Mebusan'da sosyalist, ihtilâlci, a'vâm tarafdârlar1 ekseriyeti te�­ kil etmektedirler. Muhâlifin firkas1 400>ü mütecâvizdir. Sosyalist f1rkas1 birinci Meclis-i Mebusan'dakinin dõrt mislidir. Müslü­ man meb'uslar1m kâffesi Konstitüsyon Demokrat f1rkasma men­ subdurlar. Bu f1rka son günlerde ihtilâlciler firkasma temâyül et­ mektedir. Bu gibi firkalardan mürekkeb olan bir meclisin pâyidâr olamayacag1 derhâl nazara çarpmakdad1r. Ahvâl-i umumiyeye nazaran õnümüzdeki ilkbaharda bir tak1m vekayi'-i mü'ellime zuhur edecegi her tarafta sõylenmektedir. Meclis-i Mebusan>da her türlü mesâil mevzfi'-1 bahs edilecek ve �iddetli mücâdeleler olacakm1�. i lk tekli:f olunacak proje afv-1 umumi imi�. Bundan maksad teveccüh-i umumiyi kazanmaktir. Hâl-i hâzirda Rusya'y1 en ziyâde i�gal eden cihet ve en mü­ him nokta bu kerre kü�âd1 icra olunacak Meclis-i Mebusan'd1r. Hükumet ne derece sarf-1 mesâ'i etse ve hangi tarika tevessül eylese bu ikinci Meclis-i Mebusan, birincisi gibi bir netí:ceye ik­ tirân etmeden nihâyet bulacak ve maksad hâsil olamayacakd1r. Eger bir fark aramlmak lâz1m gelirse o dahi birinci Meclis-i Me­ busan ile ikinci medis arasmda yedi mâh müddet güzerân ettigi halde ikinci ile üçüncü arasmda bu müddet daha uzun olacak ve belki ilâ-nihâye devâm ile üçüncü bir Meclis-i Mebusan ictimâ' etmeyecegi rivâyet olunmakdad1r. Hükumet galeyân-1 umumiyi teskin için bõyle bir tecrübeye te�ebbüs etmi� ise de netâyicini tahmin edemedigi te'âkub-1 vekayi' ile tezâhür etmekte oldugu ve âk1betinin dahi vahim olacag1 mehâfil-i siyâsiyede sõylenmek­ tedir. Rus ordusuna gelince, Rus-Japon Muhârebesi'ndeki maglfi­ biyetten sonra Harbiye Nezâreti ordunun her nokta-i nazardan noksâmm ikmâl için te�kil ettigi komisyon dõrt be� aydir hiçbir neticeye vâsil olamam1�t1r. Yalmz 1 904, 1 905 senelerinden biraz mukaddem tekmil ordunun mükerrer ate�li toplar ile teslihi ka­ rar-gir olmu�idi. Yalmz muhârebedeki topçu k1t'aât1 yeni toplar ile mücehhez idiler. Lakin zâbitan ve neferât bu toplarm isti'mâ­ lini ancak muhârebede õgrenmi�lerdir. Fakat harb huna mâni' oldugundan �imdi teslihâta ba�lan1hyor. Rus ordusu Mançuri'de vuku'a gelen meydan muharebelerinde Japonlarm ist'imal ettik-

290

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

leri mitralyõzlere kar!ll verdigi küllí: telefâttan dolay1 mütenebbih olarak âhiren her piyâde firkasma iki mitralyõz bõlügü vermi!ltir. Bir mitralyõz bõlügü sekiz mitralyõzden mürekkebdir. Me!ihur Moskova ihtilâli'ni az müddet zarfmda teskin etmeyi intâc eden bu mitralyõzlerden ihtilâlci güruhu son derecede havf ettikle­ rinden ktt'aât-1 askeriyedeki adedlerinin taz'if edilecegi yani her piyâde alayma iki mitralyõz bõlügünün verilecegi rivâyet ediliyor. Bir de Rusya ordusunda müsta'mel Vintovka tüfengine mahsus merminin ag1rhg1m mümkün oldugu kadar tahfife ugra!l1yorlar. General Kuropatkin Kafkasya vâli ve kumândâm olmak için her türlü vesâite mürâca'at ettigini bu kullarma General Lenoviç biz­ zat sõylemi!ltir. Rusya Bahriyesine gelince, Aksâ-y1 �ark muhârebesinden sonra Ruslarm Bahnsiyah donanmasmdan ba!ika hemen donan­ mas1 kalmam1!itlr. Zâbitânm ve neferâtm hemen kâffesi emniyet edilmeyecek derecede ahlakça bozulmu!ilardu. Saltanat-1 Seniyye'nin Petersburg Sefâreti Ata!lemiliteri Binba!il Mustafa Enver

Ek-6 20 Mart 1 906 Tarihli Gence'den "Íslam Karde�lerimize Mektup"6 Ey Din Karde�lerimiz! Biz bi-çâre Kafkasya Müslümanlanndan haberiniz var m1? Ahir bir gõzünüzü aç1mz! Bir etrafa balamz. Biz Kafk.asya din karde�lerinizin hâlinden haberdâr olunuz! Gõrün neler gelipdir, biz bi-çârelerin ba�ma! Olmayanlar gelipdir. Ey zengin karde�lerimiz! Ogullar1m1z, atalanm1z, analanm1z, babalar1m1z kavim akrabam1z elimizden gitti. Íçimizde besledi­ gimiz yigit civânlar1m1z elimizden gitti. Evlerimiz garet olunup ate�e verildi. Kanlar1m1z yeryüzünü karaltt1. Bir gõrün bizim âh ü nâlemizden feryâd çekiyor, daglar ta�lar aghyor! Aglamaktan gõzlerimiz kõr olupdur! Yüreklerimize kan sag1hpt1r. Tamam bir ildi ta'ziyeye egle�mi�ik. Atalara analara karda�lara ba� saghg1 veririk! Dünya âlem hayran kahbtu bu i�e! Õ zge taifeler ba�saghg1 verdiler. Biz siz din karde�lerimizden adem gõzettik! Bir haber i�itmedik. Ahar Müslüman taifesinden âdet üzre bir �ahsm bir adam1 vefât eden­ de giderler, o �ahsa ba�saghg1 verirler. Bir nice gün tâ ki o �ah1s biraz ferahlasm. Ammâ biz Müslümanlardan.bir ba�saghg1 veren �imdiye kadar gõrmedik. Karda�lar! Bize her biriniz gelip ba�­ saghg1 verebilmez! Bize ancak iâne ile ba�saghg1 verebilirsiniz. Bir gayret edin. Bir dikkat ile balan bizim hâlimize! Íâne cem'

6

içtihad, (Nisan 1 906) , s. 1 6 1 - 1 62.

292

•

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMiD

edin bu karde�lerinize. Ey Müslüman karda�lar gayret edin. Biz sizin din karde�lerinizik, bizi unutmaym! Biz de sizi unutmayacag1z! Õlünceye kadar yâd1m1zda tuta­ cag1z sizleri ! Biz bugünlere dü�tük din yolunda, cammm kurban ettik. Zâlim Ermeniler bize bu zulümleri ettiler! Kendlerimiz [kõylerimiz] virân oldu. Eserler harâb oldu ! Elimiz bir �eye bir kese-bend degil . . . Unutmaym bizleri. Ya da sahn bizleri, eliniz­ den gelen kadar Allah yolunda veririz! Gõzümüzden akan kanh ya�ur. Bizde yürek kalmad1, bizde can kalmad1, bizde can kalma­ d1. Din millet yolunda kurban olduk! Karde�lerimiz bizim hâlimize kalacaklar m1? Yoksa haberdâr degiller? Aglaym, atalanm1z, babalanm1z ! Kan aglaym . . . Gõzle­ rimizden kanlar ak1tm. Ogullanmz elinizden gitti ! Karde�leri­ miz elinizden gitti . Nice hizmetlerle zahmetlerle çektigimiz yigit babalanm1z elimizden ahnd1 ! Din yolunda canlanm fedâ ettiler. Kafkasya Müslümanlan Dava Vekilleri Reisi Hüseyin Mollazade Ahundof Gence vekillerimizden uzine Ali Ekber Bey Ahundof Tiflis vekillerimizden uzine Yadigarof Erivan vekillerimizden uzine Hasan Yahya Bakü vekillerimizden uzine Nerimanof

Ek- 7 "Kastamonu Vukuati "7 Fransa i nkilâb-1 kebiri bütün Avrupa'ya te'sir ettigi gibi Rusya>da vuku'a gelmekte olan tehawülât-1 ictimâ'iyede bütün Asya-y1 Garbi>ye sirâyet etmeye ba�hyor. Dün i ran>da kamJ.n-1 esâsi sõzleri dam�Iid1. Bugün de Osmanh memâlikindeki �ehir­ ler âsâr-1 hayât gõstererek harekât-1 inkilâb-cuyâneye meyl etme­ ye ba�hyorlar. Eger vaktiyle inkliâbât sellerine lslâhât-1 mülkiye ve tanzimât-1 iktisâdiye ile münâsib mecrâlar açilmazsa co�up ta�maya ba�layan bu sellerin mühlik bir hal alacag1 �üphesiz­ dir. Âhiren Osmah �ehirlerinden biri olan Kastamonwda Yeni Türkler>in eser-i fa'aliyeti olarak cemâ'at heyecâna gelip devlet­ ten ciddi taleplerde bulundular. Vâk1'a da taleplerinde muvaffak oldular. Kastamonu ahâlisinin bu harekât-1 gayurânesi münâse­ betiyle "Türk" ceridesi "Ya�asm Kastamonulular" ünvanh bir makale ne�rediyor. Diyor ki bu harekâta Kastamonululan icbâr ve sevk eden, ma'arif degil açhkur. Halk aç kahyor. Soyuluyor. Yagma ediliyor. Zâten fakir. Büs­ bütün peri�ân harâb oluyor. Her �eyin oldugu gibi, tahammülün de bir derecesi vard1r. O derecenin üstüne, bir katre daha konunca aruk ta�ar. Ve bun­ dan her çâreye ba�vurarak, cevren, zulmen gasp edilen hukuku, duyulmay1 istirdat etmek, art1k gasb ettirmemek. . . Hayâta bedel dahi olsa, bu hatveyi pür-heyecân bir pek güzellikle atlamak h1r­ s1, tevellüd eder. Bu da hürriyetin vâlidesidir.

Bakü'de ç1kan Hayat gazetesinin 22 Mart 1 906 tarihli say1smda yaym­ lanm1�t1r (Kastamonu Vukuau, 1 906) .

294

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AeoüLHAMio

�imdi Ey Vilâyât-1 Mazh1me! i�te gõzünün õnünde bir Kas­ tamonu var. Artik bu en yeni, en vâz1h, en mükemmel bir ders-i imtisâl olmah. Bir halk makhur, aç, zulm-zede bir ümmet, telgraf ba�ma ko­ �uyor. Kendi içinden, �üphesiz asker ocagmdan telgrafç1hg1 õg­ renmi� bir hem�ehriyi makine ba�ma geçirerek, telgraf me'mu­ runu koguyorlar. Sadâ-y1 haklarm1 dinlemedigi için kumandâm tahkir, hususiyle vilâyetin zâlimini, konagmda habs-i nefse, has­ ta kalmaga icbâr ediyorlar. Sonra ne . . . i stanbui>da, i stanbui>un Y1ld1z tepesindeki padi­ �ahlanm, kasr-1 �âhânenin telgraf1 ba�mda, kar�1lannda bilme­ dikçe, if�â-y1 râz etmiyorlar. . . Hiç gürültüsüz, silahs1z, velvelesiz, sâkin, makul ve metin bir hareket! . . B u münâsebetle Sultan, Kastamonu vâlisini ve defterdâr1 az­ lettigini, ber-hayât-1 tahkikiye-i mahsusa i'zâm edecegini fermân buyurup selâm-1 selâmet-encâm-1 �âhânesini teblig ve teb�í:r edi­ yor. Bu her yer için bõyledir. Yalmz istemeyi bilmek, hukuk-1 magsubenin sâhibi oldugunu isbât etmek lâz1md1r. Acabâ hangi vilâyetimiz, hangi kasaba, hangi kõyümüz Kas­ tamonu' dan daha az mazlum, daha az talan-zededir? Bu halde niçin susuluyor? Sükut edebiliyor? Artik �imdi, i�te Kastamonu misâli gõz õnünde . . . Dü�ünmeli ki, bu Kastamonu'nun gõsterdigi bu hareket-i merdâne, en büyük me'murini nasli halí:m, nasli �efkatli bir tavir almaya mecbur etmi�tir. Yâ . . . tekmil vilâyetler, bütün mazlum­ lar, hele o istanbul'un hafiyeler elinde en ac1 bir kah1r ve esâret altmda ya�ayan zavalh mazlumlar1 o harâb insanlar, bu kerre bir hareket gõsterseler ne olacaktir? Ey Bâb1âli-ni�inler? Kastamonulular bugün aruk bi-�ikib ve tüvân, belediye büt­ çesini bilmek, hesâbâtm1 kontrol etmek istiyorlar. Yann vilâyetin, õbür gün Mâliye>nin bütçesini, gmâsm1, fak­ nm anlamak, akm akm verdikleri paranm nereye gittigini, ne oldugunu õgrenmek isteyecekler. Ve giderek her matbu'ât her �urâ-y1 Ü mmet isteyecekler. Hürriyet isteyecekler.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

295

Kastamonu merkezinden ba�layarak der-akab kazâlara sirâ­ yet eden bir hürriyet-i muhikka, diger vilâyetlere de hususiyle sâhil vilâyetlere pek çabuk sirâyet edecek ve sonra hep aym ne­ tice: Yagmaya ugrayan doyumlugu istirdâd da'vâs1, pranga-bend esâret, hürriyetin tahlis ve âzâd1 da'vâsma dayanacak. Bu o kadar tabi'i bir netice ki: Aksini isbât edebilmek için, mücellidât-1 târihiye-i ümemde bir misâl bulmak mümkün degil.

REsiMLER

Çar Nikola II Thomas C. Owen (ed.) : Russia in the Nineteenth Century: Autocracy, Reform, and Social Change, 1 8 1 4- 1 9 1 4, USA, 2005, s. 1 9 1 .

298

•

1 905

Rus DEvRiMi VE SuLTAN A aoüLHAMio

20. Yüzyil ba�mda Rusya 'mn Trans-Sibirya Demiryolu Hattz

"Sarz Tehlike" ]aponya

1 905 ll-�-----'-P(;..o'N'"°'0=0.'-0""-R. Tfll\

QCWWI BuJ (.rtftt�

''Ay1 " Rusya

l··

..

J.O�llON

Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

OllA�_l!>_!.. _ l l,�1_ 00_ 1 ______

STHATEG IST.

nt;}\'St�G AWA\' 7 NOT A NT O!' JT I / 'Y I.IJRIAºO R"' ON ! "

•

299

300

•

1 905

Rus DEvRiMi YE SuLTAN AsoüLHAMi o

çlN

�

MANÇURYA

J•I"�" )..'ãt'l'I Ottln&.n

},�u Dun"-"lwlool IUell.JtJ. fli.....

•

1 904- 1 905 Rus-}apon Sava�1 Harekât A lam

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

•

301

" Port Artur' a hücum eden, Japon Donanmas1 Ku mandam Vi s Amiral 'Togo"' . . . Mehmet Arif, Musavver Rusya ]aponya Vekâa-i Harbiyesi, cüz 2, Dersaadet, Ki tabhane-i Cihan,

1 322.

302

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMiD

" Ru sya imparatoru Ha�metli ikinci Nikola H azretleri " ve Uzak Do­

gu' daki Generalleri . . . i. Hilmi:

Panaroma de La Guerre Russo-faponaise, 1 904.

Premier Fa s i cule, Constantinople, Libraire Mili taire,

1 905

Rus DEvRiMi VE SULTAN AaoüLHAMio

•

303

22 Ocak 1 905, Kanl z Pazar, Saray Muhafizlart gõstericilere ata� aç1yor . . .

Rahip Gapon

304

•

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLrAN AsoüLHAMio

Sertlik yanlm içi}leri Bakam Plehve'in Temmuz 1 904 'de katledilmesinden sonra yaymlamn bir karikatür.

Ísyan eden Patemkin z1rhlis1

1 905 Rus DEvRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

Sergey Eisenstein 'in "Potemkin Z1rhl1S1 " filminin afüi, 1 925.

•

305

306

1 9 05 Rus DEvRiMi VE SuLTAN ABDÜLHAMiD

•

.>J ;i-,;_,,1,_.,v,.i.:,_,,:...;,;..:; • .

�:,r:'"/t'� i.J'";' #� �u Jw"/i. �l, ;)�/

• ,.

"Payitaht-1 saltanat-1 seniyyeleri ve Memalik-i mahruse-i �ahaneleriyle Rusya'da bulunan umum Museviler namma Hahamba�1 kaymakam1 koleleri"nin mezalime ugrayan Rus Yahudilerine desteginden dolay1 Sultan A bdülhamid'e �ükran mazbatast.. BOA . Y.A.HUS. nr. 498-43, 28 Kânun-1 evvel 1 32 1 (1 0 Ocak

1 906) .

1 905 Rus DEVRiMi vE SuLTAN AsoüLHAMio

' ,1l

.Jo...

ft • .. 4 -'-;,.\....

,..1.-

-

•J-..

•

• •

•

•

•

·��.; �-"

. J.Jt.�'i 1.

•

307

�

"--: i 1 .....�) �.,. ;. ·�· ·,h•· .,,;.4': .S, �� J.fo.n �i" . .:.li .f..... hh � i .t .L..�\.J" -1.1; ..:.1. 1 ,,:,� ,ji.:.,, 4.;C ..._l.1- .J-.; ,. .,,.:.�� ..s..:,,.' J'fl "". .}"' •,•. li#.,J ..,..1 ..:.. :.J>' ;,._.. i.. . .ui;.11 (-;( :...')40. •'\!--; ,.. -:.1•· :..(_,... J"\\ ·� JS:,, ' "' -r.1 " .. ...s;.' �r ..s;,. .:.. ....:J. Y!- h , ... ·: : .;. v;_.; ,,. ;.. ,1..1 ;"J .11:.;• ;.,� .j .. ,_; . J. J•Y...., '. . ,,.. ,, .....-;h"-f

.rn

•

.;)-\ 'f'-'• 1...). .:.Li,.;,

:: ..,.. , � J� � aJ.....a.\... :.. ,;.,1 - �..,_, ,;r ':-':; J.1. .:.:. ,f ,; ....y J.J,.�;..:, , ·Jl. l.:t

e &{;· ->f!- , � &.1;:-v J•w.. ,l.,..Ll .s/� J\.I!..l ,..'*t. 1.1\ .s•1u.Ç..J \;:-,, .,,.:.c:.u..1 is; .:li .t..[; .�fa.. '.J• !!,.:..;;.. .+- �it - �

�1,

•

tu'."'."' • .,,.µ1�)ç i.,,,. � M.A ,s , 1-..11!*.1 _;-,1 011 , ..:...1 � _r; .:i&. · .:..i 1 .J! ;r.c • t� '6-r _,.j,j l,_...;l.J

.!l:..4

•

.._y� ./.-.1 .>�1• : ;,V/ Ili-: �'' j 1 .L.1t 1•i � $_...,,.. �._ �>� , .A' �v "': .Sh� , .!XJe11l 1x�., �1 tti111;. La PA!I t , u Cutt•t tlu «J11rfttllft,•Rft11f .uWlor,Ocrrim , l'll J �M ei Van s e sont soultvk : demaln cc ur• 1,111 auut ' l•ytt Gu un •ulte und)e qui s.c r�voheta ; lo mw vetnenl 11rabc1 lur4t, C"t� •• ll'est Jl&i inolnu1(:nillu,t1t:

fn-> de f�:•tíct, fl .fl?) : •

'

Basmadjian 'm ''.Anadolu 'da Devrimci Hareket" adlt yazmmn ilk sayfasi.. Bas­ madjian, K. ]., "Le Mouvement révolutionnaire en Asie Mineure ", Revue du monde musulman, fanv.-avr. 1 908, s. 8 1 9.

1 905 Rus DEvRiMi VE SuLTAN AsoüLHAMio

. .f-l .í-1

•

309

' '·

,.

" ';}G,.- �;{ht .t � ..,t,_.; ' ...

1

:.

�

.:;.. �