Suriye ve Filistin'de Rus Mevcudiyeti ve Osmanlı Siyaseti 1847-1914 9789751752406

Citation preview

' ............................................................................: . . . . . . . . . .

1 ! 1

. . .

. . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

:

. . . . . .

Suriye ve Filistin'de

1 ! 1

. . .

Rus Mevcudiyeti

. . .

ve Osmanl1 Siyaseti .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

:

�

. . . . . .

�

:

.

................ ..... ..... ....... ...... .. . ....... ..... .. . .. . .. .. .. ....... .. .. .. . ..

e;im Zülal ve oglum Aybars'a

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 1847-1914

ATATÜ RK KÜ LTÜ R, DÍ L VE TARÍ H YÜ KSEK KURUMU TÜ RK TAR i H KURUMU YAYINLARI IV/A-2-2.1. Dizi - Say1: 57

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 1847-1914

Melik�ah ARSLAN

ANKARA, 2022

Arslan, Melik§ah Suriye ve Filistin'de Rus mevcudiyeti ve Osmanh siyaseti, 1847-1914 / Melik§ah Arslan. TurkTarih Kurumu yaymlar1; IV/A-2-2.1. Dizi-Sayi: 57 Bibliyografya ve indeks var. ISBN 978-975-17-5240-6 1. Suriye

_

Rus siyaseti _Tarih. 2. Filistin

imparatorlugu

_

_

Rus siyaseti _Tarih. 3. Osmanh

Dt§ ili§kiler _ Rusya. 4. Rusya

_

Dt§ ili§kiler

_

Osmanh

imparatorlugu. I. E.a. II. Dizi. 956.9103 956.9403 Atatürk Kültür, Dil veTarih Yüksek Kurumu Yõnetim Kurulunun 22.11.2021 tarihli ve 830/9 sayili karar1 geregi 1000 adet basilm1§tlr.

ISBN: 978-975-17-5240-6

inceleyiciler:

Prof. Dr. Selçuk URAL Doç. Dr. Ahmet

KARAÇAVU�

Bu eser, Yüksekõgretim Kurulu 2020 Üstün Ba§an Ódülleri kapsammda Sosyal ve Be§eri Bilimler kategorisinde Y 1lm DoktoraTezi Ódülü'ne lay1k gõrülmü§tür.

KapakTasarun: Emine ÇAKIR

Baslu Neyir Matbaacilik Matbaacilar Sitesi 1341. cd. No: 62 ivedik-Yenimahalle/Ankara Te!: 0312 395 53 00 Fax: 0312 395 84 20 Matbaa S ertifika No: 49891 Baskt Tarihi: 20 09 2022, Ankara -

-

-

i ÇiNDEKi LER ÕN SÕZ KISALTMAIAR HARÍTA, GÕRSEL VE TABLOLAR LiSTESi.. GiRi�

........................................................................................... ....................

VII

.

............................................................................................ .....

.

..................................... .......

IX XI

............... ........................................................................................................

3

BiRiNCÍ BÔLÜM RUS SiYASETiNiN KURUMLA�MASI: SEYYAHLAR, KONSOLOSLUKLAR VE RUHANi MiSYON A. Kudüs'te Ruslar ve Moskova'da Rumlar (1062-1 700) . . . . . . . . ................................. 25

B. Erken Danem Osmanh-Rus Í li�kilerinden Suriye ve Filistin'de Rus Konsolosluklarma ( 1 700-1 843) ........... . . . . . . . . . . . . . . . ........... . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . .................. 33 C. Kudüs Rus Ruhani Misyonu: Kurulu� ve Tanmma (1847-1864) ........................ 57 ÍKÍNCÍ BÔLÜM KURUMSAL ÇE�iTLENME VE REKABET: RUS DiPLOMATLAR, RUM RUHBANLAR VEARAP AHALi A. Filistin Komitesi ve Kudüs'te "Moskofya"nm Ínps1 (1859-1864) ....................... 85

B. Kudüs'te Rus Kurumlannm Uyumsuzluklar "Sistemi" ve "Rus Filistini"nin Kuntlu�u ( 1 864-1 894) ........................................................................................... 102 C. Kudüs Rum Patrikliginde Helen-Slav/Rum-Arap Mücadelesi ve Kriz Yõnetiminde Osmanh (1 872- 1 882) ................. ...................................................... 137 ÜÇÜNCÜ BÔLÜM RUS KURUMSAL VE KÜLTÜREL MEVCUDiYETiNiN YENiDEN YAPILANDIRILMASI A. Ímparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyeti: Kuntlu� ve Ídari Yap1 (1882- 1914) . 163

B. Filistin Cemiyetinin Himayesinde Rus �arkiyatçllig1 (1882-1914) ................... 200 C. Rus Ortodoks Haciligmm Organizasyonu ve Sosyokültürel Yap1s1 (1882-1914) ... 236

iÇi NDEKÍLER

VI

DÔRDÜNCÜ BÔLÜM ARAP ORTODOKSLAR ÜZERiNDE RUS NÜFUZUNUN KURULMASI

VE EV SAHiBi OSMANLI A. Antakya (�am) Rum Patrikliginde Rum-Arap/Osmanh-Rus Mücadelesi

( 1 89 0-19 09) ........................................................................................................... 271 B. Filistin'den Suriye'ye Rus Okullannm Kurulu�u ve Geni�lemesi (1882-19 05) .. 296 C. Rus Okullarmm Osmanh Devleti Tarafindan Tanmmas1 ve Yap1sal Dõnü�ümü

( 19 02-19 14) ........................................................................................................... 331 BE�iNCi BÔLÜM RUS MEVCUDiYETiNiN SONU VE MiRASI A. 1905 Devrimi'nden I. Dünya Sava�1'na Rus Faaliyetlerinin Genel Durumu

(1905-1914) ........................................................................................................... 357 B. I. Dünya Sava�1'ndan Ekim Devrimi'ne "Rus Rüyas1"ndan Uyaru� (1914-1917) .... 369 C. 'Filistin Cemiyetli' Araplar ve "Arap Rõnesans1" .

.

... .................. .........................

SONUÇ KAYNAKLAR DiZiN EKLER ..

. .

. .

................... .. ...... ... ....

..

.

.. .

. .. . ... ..

..... ...... . ... ....... ..

. ...

.

. . . . . 401

. ..

.... ..

....... .. .. . .. ..

........................................................................ . ................. ...........

..................................................................................................................

.....

. .

.

384

.

.................... ... .... ............................................................. ..............

409 453 463

ÕNSÕZ Bu kitabm ba§langiç noktasm1, 2010'da "Arap Bahan" ad1yla ba§layan halk hare­ ketlerinin Suriye'de Rusya'nm da müdahil oldugu bir iç sava§a dõnܧmesi ve bununla ili§kili olarak Rusya'run bõlgesel siyaseti ve mevcudiyetinin tarihsel kõkenlerini an­ lama çabas1 olu§turmu§tur. Rusya Ímparatorlugu'nun Suriye ve Filistin'deki mevcu­ diyetine dair muhtelif çah§malarm yaptld1gi bilinmektedir; lakin Rus dõnem eserleri ve at§ÍV belgelerine dayanan bu çah§malar, ekseriyetle 'Osmanh faktõrünü' gõz ardi etmi§tir. Bu kitap ise, sadece Rusya'run Suriye ve Filistin'deki siyaseti ve mevcudiyeti­ nin tarihsel kõkenlerini degil, ayru zamanda Osmanh Devleti'nin huna kar§1 tutumunu da anlamayi amaç edinmi§tir. Meselenin hem Rus hem de Osmanh tarafm1 inceleyen bu çah§mada, Kazan, Moskova, St. Petersburg ve Kiev'deki kütüphane ve at§ivlerde yaptlan ara§tlrmalar neticesinde ula§tlan Rus dõnem eserleri ve at§ÍV belgelerine ilave­ ten Ístanbul'daki Osmanh ar§iV belgelerinin yogun kullarum1yla birçok bilgi ilk defa ortaya ç1kartlm1§ ve birçok konu ilk defa ele ahnm1§t1r. Akademik literatürde õnemli bir bo§lugu doldurma amac1 ta§1yan elinizdeki bu kitap, Eylül 2019'da savundugum ve 2020'de Yüksekõgretim Kurulu Y tlm Doktora Tezi Ôdülüne layik gõrülen doktora tezimin gõzden geçirilmi§ halidir. Bu çah§manm her a§amasmda pek çok güzide insanm yard1m ve destegi olmu§­ tur. Hiç §Üphesiz doktora tez daru§marum Doç. Dr. Saime Selenga Gõkgõz, en õnemli paya sahip olanlarm ba§mda gelmektedir. Degerli hocam, henüz akademik kariyerimin ba§mda bir yüksek lisans õgrencisi iken fikirlerimi sab1rla dinleyip tarti§arak çah§ma alammdaki bo§lugu gõrmemi saglam1§t1r.Tez çah§mam masmda yakm ilgi ve tavsiye­ lerinin yam ma yazd1klar1m1 detayh bir §ekilde okuyarak her cümlesiyle ilgilenmi§tir. Kendisine te§ekkürü bir borç bilirim. Rusya'da bulundugum 2014-2015 akademik ytlmda dam§manhgim1 üstlenerek Rus at§ivlerinde çah§mam için bana referans olan ve at§iV sistemini tamma sürecinde yol gõsteren Kazan Federal Üniversitesi Tarih Fakültesi õgretim üyesi Prof. Dr. Dilara M. Usmanova'ya §Ükranlar1m1 sunar1m. Rusya Bilimler Akademisi St. Petersburg �ubesi, Dogu Elyazmalar1 Enstitüsü, Yakm Dogu Kürsüsü õgretim üyesi ve bu alamn mühim tarihçilerinden Prof. Dr. Aleksandr G. Gru§evoy'un katktlarmdan ise õzellikle bahsetmek isterim. Enstitüdeki ara§tirmalar1m masmda tam§ma imkâm buldugum Prof. Dr. Gru§evoy, bir Ttirk tarihçinin bu alana kar§i ilgi duymasmdan dolayi ziyade-

VIII

ÔN S Ô Z

siyle heyecanlanmI§tlr. Nitekim St. Petersburg'da bulundugum süre zarfmda bana zen­ gin kütüphanesini açmasmm yam sira Enstitünün kütüphanelerinde bulunan SiPPO, OiPPO, PPS ve diger birçok clonem kaynagm1 temin etme hususunda §ahsi yard1mla­ nm esirgememi§tir. Bu kaynaklar olmadan tez çah§mamm tamamlanma ihtimali ol­ mad1gi dü§ünüldügünde kendisine ne kadar te§ekkür etsem azd1r. Aynca tez çah§mam için tavsiyelerini almak üzere ileti§ime geçtigimde çah§mamda Osmanh ar§iV belge­ lerini iine ç1karmam konusunda beni cesaretlendiren bu alanm iinemli tarihçilerinden Prof. Dr. Theofanis G. Stavrou ve Prof. Dr. Peter R. Weisensel'e aynca te§ekkür ederim. Çah§mamm seyrini ciddiyetle takip ederek iinemli tavsiyelerde bulunan Prof. Dr. ibrahim Mara§ ve Dr. Ôgr. Üyesi Ôzhan Kap1c1 ve ayr1ca çah§mam1 okuyarak ele§tiri ve iinerileriyle katki sunan Prof. Dr. Fatih Ye§il ve Prof. Dr. Rüya Kihç'a §Ükranlarim1 sunanm. Rusya'ya seyahatim iincesinde çah§t1g1m kurumdan gerekli izinlerin alm­ mas1 konusunda yard1mlarm1 esirgemeyen Prof. Dr. Mehmet Mercan'a, her zaman desteklerini giirdügüm kiymetli arkada§lanm Doç. Dr. Evren Küçük, Dr. Ôgr. Üyesi ilker Kiremit, Ar§. Giir. Dr. �enol Yurdakul, Ar§. Giir. Aytunç Ülker ve Ar§. Giir. M. E. Kaan Kilmç'a ve saglad1g1 burs ile tez çah§mam1 destekleyen Türk Tarih Kurumuna te§ekkür ederim. Sadece tez çah§mas1 sürecinde degil ihtiyaç duydugum her anda manevi destek­ leriyle yammda olan Arslan ve Ugur ailelerine minnettar1m. Ayr1ca manevi destegi­ nin iitesinde iizverili yard1mlanyla çah§mamda iinemli paya sahip olan sevgili e§im Zülal'e ve tezin kitapla§tmlmas1 sürecinde varhg1yla motivasyon kaynag1m olan oglum Aybars'a büyük bir te§ekkür borçluyum. Bu yükün altmdan onlar olmadan kalkamaz­ d1m. Melik§ah Arslan Mart 2022

KISALTMALAR Bk.

Bakimz

CNollf

Cilt/Volumeffom

Çev.ffrans.

Çevirenffranslator

DM

Türkiye Diyanet Vakfi js/am Ansiklopedisi

jppo

jmparatorskoe Pravolavnoe Palestinskoe Ob;estvo

jRAjK

jzvestiya Russkavo Arheologiçeskavo jnstituta v Konstantinopole

ojppo

Otçet1 jmparatorskovo Pravolavnovo Palestinskovo Ob;estva

PS

Palestinsiy Sbornik

PPS

Pravoslavmy Palestinsiy Sbornik

PSTGU

Pravoslavnovo Svyato-Tihonovskovo Gumanitarnovo Universiteta

RDM

Russkaya Duhovnaya Missiya

S./No.N1p.

Sayi/NumberN1pusk

sjppo

Soob;enie jmparatorskovo Pravolavnovo Palestinskovo Ob;estva

SPPO

Soob;eniya Pravoslavnavo Palestinskavo Ob;estva

SRPO

Soob;eniya Rossiyskovo Palestinskovo Ob;estva

TKDA

Turid1 Kiyevskoy Duhovnoy Akademii

HARiTA, GÕ RSEL VE TABLOLAR LiSTESi Haritalar

Harita 1. Antakya ve Kudüs Rum Ortodoks Patrikliklerinin Yetki Alanlan ............. 1 Harita 2 . Kudüs ve Cebel-i Lübnan Mutasarnfuklar1, Suriye, Beyrut, Halep ve Adana Vilayetleri ................................................................................................ 2

Gõrseller Gõrsel 1. Porfiriy Uspenskiy ( 1804 -1885) .............................................................. 61 Gõrsel 2 . Kirill Naumov (1823-1866) .................................................................... 79 Gõrsel 3 . Grandük Konstantin Nikolayeviç ( 1827-1892) ....................................... 87 Gõrsel 4 . Boris Pavloviç Mansurov (1828-19 10) .................................................... 88 Gõrsel 5 . Kudüs'teki Moskofya/Rus Yerle§kesinin 1870'teki Genel Gõrünümü ... 100 Gõrsel 6 . Antonin Kapustin ( 1817-1894)............................................................. 109 Gõrsel 7. Aziz Petrus Kilisesi ............................................................................... 119 Gõrsel 8. Hz. ibrahim/Mamre Me§esi ................................................................. 121 Gõrsel 9 . Azize Mariya Magdalina Kilisesi .......................................................... 131 Gõrsel 10 . Aziz Aleksandr Nevskiy Kilisesi'nin içinde Kudüs Antik �ehrinin Kuzey Kap1s1 ................................................................................................... 135 Gõrsel 11. Patrik II. Kirilos ( 1845 -1872) ............................................................. 143 Gõrsel 12 . Vasiliy Nikolayeviç Hitrovo ( 1834 -1 903) ............................................ 165 Gõrsel 13 . Grandük Sergey Aleksandroviç (1857-1905) ...................................... 177 Gõrsel 14 . imparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyetinin Ni§am........................... 186 Gõrsel 15 . F"ilistin Cemiyetinin Rusya imparatorlugu'ndaki Piskoposluk �ubeleri .. 198 Gõrsel 16 . Ermitaj Müzesi'nde Yahudiye Krali 1. Hirodes'in Büstü ..................... 204 Gõrsel 17. Moskofya/Rus Yerle§kesi'nde Antonin Kapustin'in Eski Eserler Koleksiyonu

....................................................................................................

210

Gõrsel 18. PPS'nin 1881'deki Birinci Say1smm Kapag1 ........................................ 22 1 Gõrsel 19 . SjPPO'nun 189l'deki Birinci Cildinin Kapag1 .................................... 233

XII

HA RiTA, G Ô RSEL VE TABLOLAR Li STES i

Gõrsel 20. Mariinskiy Misafirhanesinde Çama§Jilanru Y ikayan Rus Kadm Hactlar241 Gõrsel 21. Rus Hac1larm Konaklad1g1 Umumi Yatakhanelerden Gõrünüm......... 243 Gõrsel 22. Sergiyevskiy Misafirhanesinin Ônünde Rus Hactlann Paskalya Yemegi.. 247 Gõrsel 23. Kudüs'te Rus Kadm Hacmm Cenaze Tôreni....................................... 250 Gõrsel 24. Kudüs'e Ula�an Rus Hac Kervaru........................................................ 253 Gõrsel 25. Patrik II. Meletios (1837- 1936).......................................................... 291 Gõrsel 26. Nasrra Erkek Ôgretmen Seminaryas1 Ôgrencileri............................... 303 Gõrsel 27. Beyt Cala Kiz Ôgretmen Seminaryas1 Ôgrencileri.............................. 304 Gõrsel 28. Amiun Kiz Okulu Ôgrencileri............................................................ 305 Gõrsel 29. �am Kiz Okulu Ôgrencileri ve Ôgretmenleri...................................... 322 Gõrsel 30. Humus Erkek Okulunda Rus ve Osmanh Bayraklan ile Ôgretmen ve Ôgrenciler 340 .......................................................................................................

Gõrsel 31. Trablus�am Erkek Okulunun Sm1fi..................................................... 341 Gõrsel 32. Humus Erkek Okulunun S1mfi........................................................... 343 Gõrsel 33. Grandü�es Yelizaveta Feodorovna (1864- 1918).................................. 360 Gõrsel34. Kutsal Teslis Manast1n........................................................................ 366 Gõrsel35. General Allenby Komutasmda Britanyali Askerlerin 1917'de Moskofya/Rus Yerle�kesindeki Geçit Tôreni.................................................. 3 83

Tablolar Tablo 1. Rus Hactlarm Ytlhk Saytlar1 (1866 -1899).............................................. 259 Tablo 2. Rus Hactlarm Sm1f ve Cinsiyete Gõre Dag1hm1 (1883- 1897)................ 260 Tablo3. Nas1ra Erkek Ôgretmen Seminaryas1 Ders Program1............................. 325 Tablo4. Suriye ve Filistin'deki Rus Okullanmn Cetveli (9 Eylül 1902)............... 335 Tablo 5. Suriye ve Filistin'deki Rus Hayir Müesseseleri Cetveli (24 Aralik 1904)... 343 Tablo6. Mevcudiyetleri Tasdik Edilen Son Rus Okullar1 (5 Temmuz 1911)....... 347

IJ

1111ln

D

.1

J
tirmi9ti. Tefti9 heyet­ lerinde, cemiyetin ilkokullarmdaki ve liselerindeki programlan olu9turan Rus Arabiyatç1lar i . Yu. Kraçkovskiy, Prof. N. A. Mednikov, Prof. M. O. Attay ve D. V. Semenov gibi dõnemin otorite 9ahsiyetleri vard1.' 1 ' Cemiyetin idaresindeki 9ehir ve kõy okullarma gerçekle9en bu tefti9ler, Arap Ortodokslar için büyük ve tantanal1 olaylar haline gelirdi. Ancak bu tefti9lerin, õzellikle Filistin Cemiyeti okullannm Osmanh Devleti tarafmdan resmi olarak tanmmad1g1 y1llarda 'gizli' ve 'sessiz' yapilmak istendigi gõzõnüne almd1gmda, oldukça sorunlu bir durumun ortaya ç1ktig1 dü9ünülebilir.' 1 5 Osmanh idaresi, bu tefti§ heyetlerini fark etmesine ve genel olarak faaliyetlerinden kayg1lanmasma ragmen herhan­ gi bir müdahalede bulunmazd1. Bu baglamda 10 Eylül 1898 tarihli �ura-y1 Devlet'ten Suriye Vilayetine gõnderilen mazbataya gõre Beyrut' ta Fransa'nm himayesinde bulunan okullar, her sene imtihan zamam Fransa Akademi me­ murlan tarafmdan ziyaret edilmekteydi. Bu durumun farkinda olan Ruslar ise haliyle kendi okullanm tefti9 için Rusya'd an gelen heyetlere emsal olarak Frans1z tefti9 heyetlerini gõstermekteydi. DolaylSlyla bu durumun siyasi bir Leningradskovo Vostoçtovo instituta imeni A. S. Enukidze, Leningrad 1929. M. M. izmaylova, Nekotorte Danmepo Yaztku Arabov Ki;laka Cugaru Buharskovo Okruga i Kislaka Ceynau Ka;kadarinskovo okruga Uzbekskoy SSR, Zapiski Kollegii Vostokovedov Tom V,

izdanie Leningradskovo Vostoçtovo institutaimeni A. S. Enukidze, Leningrad 1930. Cemiyetin Nasira, Beyt Cala ve �am'daki okullanmn õgretmenlerinden A. A. Solovyev, V. A. Solovyev, E. i . Golubeva ve M. A. Petrova, E. N. Kakovina, S. M. Sokolova bu baglamda zikredilebilir. Bk. Gru�evoy, Russkih $kol, s. 97-100. Knlov, Sokorina, iPPO i Vostokovedenie, s . 22. Nitekim Suriye Valisi Naz1m Pa�a'dan Sadarete 27 Eylül 1899 tarihli arzda Rusya Maarif Nezaretinden "síiret-i mahsíisa"da gõnderilen müfetti�lerin her biri vard1gmda namlarma Ortodoks kiliselerinde merasim ve ayin düzenlendigi bildirilmi�ti. Bk. BOA. BEO. 1364/102248.

SURÍYE VE Fi LiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SÍYASETÍ 329

mesele hâline dõnü�me ihtimali nedeniyle Ruslarm tefti� heyetlerine engel olunmamas1 gerektigi bildirilmi�ti.916 Ô te yandan cemiyetin õgretmen kaynaklan dü�ünüldügünde Ruslar ha­ riç geriye Suriye ve Filistin'in yerlisi Arap Ortodokslar kalmaktaydi. Kald1 ki bu aç1g1 Rusya'dan õgretmen getirerek kapatmak mümkün degildi, zira Rus õgretmenler Arapça egitim veremiyordu. Diger taraftan cemiyetin Beyt Cala ve Nas1ra õgretmen seminaryalan, õgretmen yeti�tirmede yetersizdi ve bu okullarm programlarma yõnelik yap1lan yeniden yaptlanduma giri�imleri so­ nuç vermiyordu. Yine de cemiyetin okullarmdaki õgretmenler incelendiginde kõy okullarmda Ruslann degil, Beyt Cala ve Nasua õgretmen seminaryala­ nndan mezun olan Arap Ortodokslann õgretmenlik yaptig1 anla�tlmaktadu. Fakat huna ragmen cemiyet, okullarmm mevcudiyeti süresince say1sal olarak en fazla õgretmeni 5. kategoriden, yani Protestan ve Katolik egitim kurum­ larmda egitim gõrmü� Arap Ortodokslardan saglam1�t1.9 1 7 1910'a gelindigin­ de Osmanh Devleti'nin Gayrimüslimleri askere almaya ba�lamas1yla birlikte Filistin Cemiyeti için okullannda çal1�an Arap Ortodoks õgretmenlerin asker­ lik sorunu ba� gõstermi�ti.9 18 Bu ise õgretmen ihtiyacmm büyük çogunlugunu Osmanh vatanda�1 Arap Ortodokslardan kar�tlayan Filistin Cemiyetinin egi­ tim faaliyetlerini aksatabilirdi. Bu baglamda muhtelif Rus konsolosluklari ve

�ura-yi Devletten Suriye Vilayetine 10 Eylül 1 898 tarihli mazbata için bk. BOA. BEO. 1208/90528. i . i . Spasskiy, Uçebno-Vospitatelmy Otçet Ínspektora Severo-Siriyskovo Rayona �kol ÍPPO za 1902-1903 uçebmy god" SiPPO, T XIV/Ç. 1 (St. Petersburg, 1903), s. 180-1 82; Gru�evoy, Russkih $kol, s. 96. 918 Osmanh Gayrimüslimlerinin askere almmas1, Osmanh Ímparatorlugu'nun son dõneminde Müslim-Gayrimüslim qitliginin saglanmas1 meselesine dayanmaktadir. 1856 lslahat Fermam'yla birlikte cizye vergisi kaldmlarak Gayrimüslimlere askerlik yükümlülügü getirilmi�tir. Lakin bu düzenleme uygulamaya konulamam1� ve Gayrimüslimler Bedel-i Askeri vergisiyle zorunlu olarak askerlikten muaf tutulmu�tur. II. Me�rutiyet'in ilamyla birlikte askerlik, imparatorluktaki farkh dini ve milli gruplann birbirleriyle kayna�mas1 için õnemli bir araç olarak gõrülmeye ba�lanm1�tir. Nihayet Agustos 1909'da Meclis-i Mebusunda Bedel-i Askeri kaldmlarak askerlik bütün Osmanh vatanda�lanna zorunlu hâle getirilmi�tir. Bu tarih itibariyle askerlik i�lemlerine ba�layan Osmanh Devleti, 1919'dan itibaren Gayrimüslimleri askere almaya ba�lam1�t1r. Detayh bilgi için bk. Ufuk Gülsoy, Cizyeden Vatanda1ltga Osmanlt Gayrimüslim Askerleri, Tima� Yaymlari, Í stanbul 2010; Faruk Aym, Osmanlt Devleti'nde Tanzimat'tan Sonra Askere Alma Kanunlart (1839-1 914), Genelkurmay Bas1mevi, Ankara 1994.

330

MELiK�AH ARSLAN

Rus Elçiligi üzerinden Sadarete birçok kez Filistin Cemiyetinin okullarmdaki õgretmenlerin "hizmet-i 'askeriyeden istisnâ edilmeleri" için ba§vurulmu§­ tu.' 1 9 Ancak Osmanh idaresinin, bu tür ba§vurulan nazar-1 dikkate almad1g1 ve Osmanh vatanda§1 õgretmenlerin askerlikten istisna edilmelerine yõnelik giri§imlerin münasip olmad1g1 yõnünde Rus konsolosluklarma telkinde bu­ lundugu anla§1lmaktadir. 92º Rus okul agmm geni§lemesiyle ders kitaplarmm temini de ayn bir sorun hâline gelmi§ti. Bu baglamda Filistin Cemiyetinin, okullannda okutulacak ki­ taplari Rusya'dan temin ettigi anla§1lmaktadir. Bu dogrultuda Osmanh âene­ timine tabi olmak istemeyen cemiyetin, okullanna ders kitaplanm, Grandük Sergey gibi õnemli §ahsiyetlerin "hediye"si kisvesiyle, Rus konsolosluklan üze­ rinden gõnderdigi anla§1lmaktadir. Fakat Osmanh idaresinin denetimsiz olarak gõnderilmek istenen bu kitaplara "muzir evrâk" muamelesi yaptig1 bilinmek­ tedir. Buna gore Haziran 1901'de Beyrut Vilayeti Maarif Müdürlügü, Maarif Nezareti, Dahiliye ve Zaptiye Nezareti, Rüsumat Emaneti, Posta ve Telgraf Nezareti arasmda Trablus§am'daki Ortodoks okullan adma gelen ancak ahko­ nulan yedi cilt kitap ile bir harita ve Rus okullanna ait salnameye dair yaz1§­ malar, bu baglamda Osmanh idaresinin tutumunun anla§tlmasmda õnemlidir. Õ yle ki Rusça kaleme almml§ ve Filistin'deki Ortodoks okullan hakkmda bir­ çok bilgiyi içeren bu kitaplann "Osmanh Ortodokslanm Rusla§dirmak ve Rus lisâmm ta'mim (yayma) itmek fikr-i fesâd1yla yaz1ld1g1" ifade edilerek isim­ leri "kitâb-1 muzma cedveli"ne dahil edilmi§ti.'21 Zira Osmanh idaresi, "te­ ba'anm ezhânma ilkâ olunan tebligâtm te'sirâtiyla millet-i merkume üzerinde Rusya nüfüz ve âmâlinin tahkim ve takviyesi" ifadeleriyle Filistin Cemiyetinin Suriye'deki okullannda okutulacak kitaplar arac1hg1yla Rusya'nm yürüttügü

9 1 9 26 �ubat 1910'da �am Rus Ba�konsolosu, Suriye Valisine ziyareti sirasmda bu yônde talepte bulunmu�tu. Bk. BOA. DH. Mui. 71/67. 920 Sadrazamdan Maarif Nezaretine 21 Temmuz 1910 tarihli tahrirat için BOA. BEO. 3791/284319. Beyrut Vilayeti MaarifMüdürlügü, MaarifNezareti, Dahiliye ve Zaptiye Nezareti, Rüsumat Emaneti, Posta ve TelgrafNezareti arasmda yapilan Haziran 1901 tarihli yaz1�malar için bk. BOA. MF. MKT. 565131; "Grandük Sergey tarafmdan Filistin Cemiyet-i Hristiyaniyesine ihdâ olunub Kudüs' te mukim Rusya konsolosuna irsâl kilmm1� olan sanduk k.itâb ve e�yâ-y1 mezhebiyyenin Yafa gümrügünde ahkonuldugu"na dair Mart 1 898'dek.i Rüsumat Emaneti ve Sadaret arasmdak.i yaz1�malar için bk. BOA. BEO. 1092/81843; BEO. 1093/81965.

SURiYE VE Fi LiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 331

siyasete kar§1 müteyakkizd1.922 Lakin Osmanh Devleti'nin aksi tedbirlerine ragmen XX. yüzytlm ba§mda cemiyetin okullannda Arapça ders kitab1 soru­ nu pratikte çõzülmü§tü. Okul kütüphaneleri ders kitaplan, Rusça pedagojik ve kurgusal edebiyat eserleri ile donattlmi§tl. Bu baglamda okullarda okutul­ mak üzere haz1rlanan ders kitaplar1, okullarm idarecilerinin, õgretmenlerinin ve mezunlarmm çah§malarmm ürünleri idi. Ôyle ki 1 886'dan beri Nas1ràdaki seminaryanm müdürü olan A. G. Kezma, cemiyetin okullarmda okutulmak üzere birkaç ytl içinde birçok kitap çevirisi yayimlami§tl. Yam sira Nasira'daki aym seminaryada õgretmen olan Konstantin Kanaze'nin cografya ders kitab1 ve aym seminaryanm bir ba§ka mezunu, Pu§kin'in Yüzba1imn Kizi adh uzun õyküsünün Arapça mütercimi Halil Beydas'm (1875-1949) haz1rlad1g1 peda­ goji kitaplan bunlardan birkaç1d1r.923 C. Rus Okullanrun Osmanh Devleti Tarafindan Tarunmas1 ve Yap1sal Dõnü�ümü (1902-1914)

Filistin Cemiyetinin egitim faaliyetlerinin en temel ve hassas meselesi, Suriye ve Filistin'deki okullarmm Osmanh Devleti'nden resmi tasdik almam1§ olmas1ydi. Bu baglamda Osmanh yetkililerinin ciddi muhalefetiyle kar§tla§ma­ sa da cemiyet, okullanm yerel ruhbanlarla gayriresmi ili§kilerine dayandirmak zorundayd1. Cemiyet, okul kurulacak bõlgedeki yerel ki#er adma arsa satm ald1ktan sonra buraya onlarm adma okul binas1 in§a ederdi.924 Fakat yerel ki­ §ilerle ili§kilere dayanan ve bu yõnüyle suiistimale aç1k olan bu düzen, Filistin Cemiyeti için sürdürülebilir degildi. Kald1 ki Fransa'nm Kas1m 1901'de Midilli Hadisesi ile askeri gücünü kullanarak Osmanh Devleti'ni Frans1z okullarm1 ta-

Sadaretten Suriye Vilayetine 13 Aralik 1896 tarihli tahrirat için bk. BOA. BEO. 882/661 13; Ôzellikle II. Abdiilhamid doneminde "ne�riyât-1 mefsedetkârâne, ne�riyât-1 muzma, evrâk-1 muzura, âsâr-1 muz1rra" gibi kullammlarla yazili-basili 'muzu' s1mfina gonderme yapilrm�tlf. Bu çerçevede tüm çagda� muadilleri gibi Osmarili Devleti de topraklarmda çe�itlenen çok dilli evraki takip etmi�tir. Konuya kendi s1mrlar1 baglammda bir giri� için bk. Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Diineminde Sansür, Baglam Yaymlar1, istanbul 2007. Lisovoy, Russkoe Duhovnoe, s. 200. 924 "H1ms'ta Cemâleddin mahallesinde Süleymanü'l-Havari nâmmda birinin sekeneye mahsus olarak yapt1íd1gi hânenin H1ms'ta Cemiyet-i Filistiniye nâmma mevcúdiyet-i kanuniyelerinin tanmmas1 icâb eden emâkin-i tedrisiyeden Rum inas mektebi içün yaptld1gi . . . " Maarif Nezaretinden Sadarete 30 Temmuz 1902 tarihli ariza için bk. BOA. MF. MKT. 339/154; 18 Agustos 1902, BE0. 1970/147719.

332

MELiK�AH ARSLAN

mmak zorunda birakmas1, Rus okullarmm rekabet gücünü oldukça dii§Ürmܧ­ tii . '25 Bu baglamda V. N. Hitrovo için Bab1ali'den cemiyetin okullarmm mev­ cudiyeti için resmi tasdik almmas1 ana mesele hâline gelmi§ti. Ôyle ki Kas1m 1901'de Moskovskiye Vedomosdde (No. 304) "Novoe Polojenie Pravoslaviya v Sirii i Palestine" ("Suriye ve Filistin'de Ortodokslugun Yeni Durumu") ba§hkh bir makale yayimlayan Hitrovo, Frans1z hükümetinin Filistin'deki okullari için Bab1ali'den resmi tasdik alarak vergi ve gümrük muafiyetiyle okullan resmi hi­ mayesine ald1gm1 belirtmi§ti. Nihayet Hitrovo, Fransa'mn izledigi yolun takip edilerek Bab1ali'nin resmi tasdikinin temin edilmesi, bõylece Rus okullannm Frans1z okullan ile yan§abilir seviyeye getirilmesi gerektigini ifade etmi§ti.'" Filistin Cemiyetinin egitim faaliyetlerinin amaçlannm ba§mda Arap Ortodokslann Katolik okullannda egitim almalannm õnünü almak vardi. Bu ise dogal olarak Katolikligin hamiligi iddiasmda bulunan Frans1zlarm egitim faaliyetleriyle rekabet anlamma gelmekteydi. Bu, Osmanh ricalince de bilini­ yordu. Suriye Valisi Naz1m Pa§a, 27 Eylül 1899'da Sadarete gõnderdigi arz­ da, Ruslann Suriye'de Ortodokslara her hususta boi keseden mali yard1mlar­ la "kõylere vanncaya kadar muntazam mektebler te'sis etmesi"ni, Fransa'nm "vaktiyle" Suriye'de kazand1g1 nüfuza kar§l bir "hiss-i rekâbet" olarak tamm­ lami§tl. Dolay1s1yla Frans1zlann elde ettigi haklann Ruslar tarafmdan da ta­ lep edilmesi kaç1mlmazdi. 92 7 Nitekim 18 Subat 1 902'de Grandük Sergey'in 1901 Midilli Hadisesi, 1875'te Frans1z Banker Lorando'nun Nafia ve Maliye Nezaretine verdigi borcun, zaman içerisinde tahsil edilememesinden dolay1 Frans1z hükümetine havale olmasmdan kaynaklanan mali bir konunun siyasi bir meseleye diinü�mü� hâlidir. Frans1z hükümeti, 1901'e gelindiginde Osmanh Devleti'ne, bu hadiseyi okullan dahil Osmanh cografyasmdaki bütün misyoner kurumlannm mevcudiyetini tasdik ettirmek için kullam�h bir araç olarak giirmü�tür. Zira Osmanh Devleti ilgili borçlan iideyecegini taahhüt etmesine ragmen Frans1z hükümeti, istanbul'daki elçiligi arac1hg1yla Frans1z himayesinde bulunan bütün okullann tamnmas1, yeni açilacak okullara Bab1ali'nin makul gerekçeler sunmad1g1 takdirde izin verilmesi, bu okullarm vergi muafiyetinden faydalanmas1 gibi taleplerde bulunmu�tur. Nitekim Fransa, taleplerinin yerine getirilmesi için kararhhk giistergesi olarak birkaç gün sonra donanmaya bagh askerlerini Midilli Adasma ç1karm1� ve adanm gümrük gelirlerine el koymu�tur. Bunun üzerine Osmanh Devleti neredeyse bütün vilayetlere dag1lm1� olan 260'1 okul olan 600'ün üzerinde Frans1z kurumunun mevcudiyetini tasdik etmi�tir. Bk. Mutlu, Misyoner Okullart, s. 151-166. V. N. Hitrovo, "Novoe polojenie Pravoslaviya v Sirii i Palestine", SÍPPO, T XII (St. Petersburg, 1902), s. 766-772. Suriye Valisi Naz1m Pa�a'dan Sadarete 27 Eylül 1899 tarihli ariza için bk. BOA. BEO. 1364/102248.

SURÍYE VE Fi LiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SÍYASETÍ 333

himayesinde ve Filistin Cemiyeti idaresinde bulunan ve sayilar1 87'ye ula§an Rus okullarmm Bab1ali tarafindan tanmmas1 için Rus Elçiliginden Hariciye Nezaretine bir muhtua gõnderildi. Muhtuada 1901'de Frans1zlara tanman hu­ kuk ve imtiyazlar õne sürülerek Filistin Cemiyeti idaresindeki okullara da aym haklarm tanmmas1 ve "mevcudiyet-i kârn1niyelerinin tasdiki" her iki devletin "dostâne" ili§kileri geregince rica edilmi§ti. Zira "Ortodoks mezhebine mah­ sus usul ve kavâ'id dâiresinde" kurulan bu okullar Ortodoks çocuklara egi­ tim vererek mezheplerini degi§tirmek amac1yla kurulan Katolik ve Protestan okullara kar§I Ortodokslugu muhafaza etmeyi amaç edinmi§ti.'28 Bu, Osmanh Hristiyanlannm mezhep dengesinin, Fransa lehine bozulmasm1 engellemek anlamma da gelmekteydi. Suriye ve Filistin'de onlarca Rus okulu oldugu, mahalli Osmanh memur­ lan tarafindan bilinmesine ve bu durum, merkezi Osmanh idaresine bildirilmi§ olmasma ragmen, son devre kadar Osmanh Maarif Nezareti Salnamelerinde kay1th Rus okuluna rastlamak neredeyse imkânsizdu.929 Dolay1s1yla Rus Elçiliginin talebi üzerine Osmanh idaresi Hayfa, Lazkiye, Akka, Beyrut, Beka, Sur, Trablus§am, Taberiye, �am, Hama, Humus, Halilürrahman, Nas1ra ve birçok farkl1 alt idari birime, bõlgelerindeki Filistin Cemiyeti ve Rum pat­ rikliklerine ait okullann ve õgrenci sayilanmn Maarif Nezaretine bildirilmesi dogrultusunda telgraf gõnderdi.930 Gelen cevaplardan anla§1ld1g1 üzere Filistin Cemiyetinin idaresindeki okullarm ikiye aynld1g1 sonucuna vanldi. ilki Filistin Cemiyeti tarafmdan muhtelifyerlerde ruhsats1z aç1lan okullardi. Bunlann tam­ narak Maarif Nezaretinin tefti§ine almmasmm, aç1ld1g1 yerler için fayda11 dahi olabilecegi vurguland1. Fakat Rus Elçiligi tarafmdan Filistin Cemiyeti acima 928 Rusya Elçiliginden gõnderilen 18 �ubat 1902 tarihli muhttranm Bab1ali'de isti�are edilen tercüme nüshast ve "mektebler mes'elesi süret-i mahsüsada muhtâc-1 tedkik olundugunun Nezâret-i Hâriciye i�bü mu'amele-i tedkikiyeyi devâ'ir-i 'â'idesi ma'rifetiyle icrâ itdirecekdir." ifadeleriyle Babtali'den Rus Elçiligine gõnderilen cevap için bk. BOA. BEO. 1810/135691 . 1 898, 1899, 1900, 1901, 1902 tarihli Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye incelendiginde sadece birkaç Rus okulunun ruhsats1z ibaresiyle tespit edildigi gõrülmektedir. Bunlardan 1898'de Nas1ra'da iki ruhsatstz okul için bk. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1316, s. 1008; 1899'da aym okullar için bk. Salname-i Nezaret-i Maarif- i Umumiye, 1317, s. 1230; 1900'de aym okullar için bk. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1318, s. 1 194; 1901'd e aym okullar için bk. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1319, s. 1076; 1903'te Beyrut'taki ruhsats1z ilkokul, Nas1ra ve Hayfa'daki ruhsats1z okul, Lazkiye'deki ruhsatstz iki okul için bk. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 1321, s. 429. 030 Ílgili telgraRar için bk. BOA. MF. MKT. 339/154.

334

MELiK�AH ARSLAN

tanmmas1 istenen okullann õnemli kism1m, cemiyetin Antakya Patrikliginden devrald1g1 Rum milletinin "kadim mektebleri" oldugu fark edildi. Bunun üze­ rine cemiyete devredilen okullarm ruhsatnamelerinin, patriklik ruhsatname­ lerinin bulundugu mevcut defterlerdekinden farkh bir �ekilde düzenlenmesi gerektigi ifade edildi. Akabinde okullarm patrikhane üzerindeki ruhsatlarmm iptal edilerek bunlara yeniden ruhsatname verilmesi ya da patrikhane okulla­ nnm muhafaza edilerek okullarm oldugu aym bõlgelerde Filistin Cemiyetine okul açma izni verilmesi gibi çõzüm õnerileri üzerinde duruldu. Zira Filistin Cemiyetine devredilmi� olsa bile mevcut Antakya Patrikligi okullanmn ruh­ satnameleri "bir sened-i kadim-i resmi"ye dayand1g1 için Ruslann bu okul­ lann "iddi'â-y1 kadimini ilerüye sürecegi", bu iddianm ise Filistin Cemiyeti ve Rusya devletine okullar üzerinde himaye hakki saglayacag1 dü�ünülmü�tü. Nihayetinde bõyle bir himaye hakkiyla meselenin "siyâset rengi alacag1" õngõ­ rülerek �imdiden gereginin dü�ünülmesi gerektigi sonucuna vanldi.93 1 Rus Elçiligi, okullann Rusya devletinin himayesinde olmayacag1, aksi­ ne Filistin Cemiyetinin yani birtakim �ahsiyetlerin himayesi ve nezaretinde/ idaresinde olacag1 ifadesini kullanarak bu durumu kelime oyunlan ile a�ma­ y1 planlam1�t1. Bu dogrultuda Rus Elçiliginden gõnderilen muht1rada Rusya devletine bu okullar üzerinde Fransa devleti gibi, devlet s1fat1yla himaye hakki talep edilmedigi õzellikle ifade edilerek nezaret hakki talep edildigi vurgulan­ d1. Buna gõre Rus Elçisi i. A. Zinovyev'in (1897-1909) Filistin Cemiyetinin "hakk-1 nezâreti Ortodokslann tehvin-i ihtiyâcât1 maksadmdan ibâret oldugu ve Rusya devletinin bu mekteblere bir güne hakk-1 himâye taleb itmedigi" ifa­ deleri Osmanh idaresini ikna etmek için yeterli olmu�tu. Zira Osmanh idaresi, hâlihazuda "ruhsat-1 resmiyeye da'vet olundugu hâlde'', huna yana�mayarak devlet denetimden uzak kalmaya çal1�an Rus okullannm, bu suretle ders prog­ ramlanm932 denetimine almak istiyordu. Buna istinaden Osmanh idaresince Suriye Vilayetinden Sadarete 22 May1s 1902 tarihli tahrirat için bk. BOA. MF. MKT. 339/154; MaarifNazm Mehmed Celaleddin Pa�a'dan Sadarete 25 Mayis 1902 tarihli ariza için bk. BE0. 1970/147719. 932 "Filistin Rus Cem'iyeti her nas1lsa te'sis itdigi ruhsats1z bir hayli mektebler mevcüd olub bunlar ruhsat-1 resmiyeye da'vet olunmakta iseler de yana�mamakda olduklan �âyet haklarmda cebren mu'âmele-i seddiye icrâ itdirilecek olursa mekâtib-i mezkürenin kesireti ve sâ'ir ba'z1 ahvâl-i husüsiyeleri cihetiyle uygunsuzluk vukü'una mücib olacagi melhüz bulunmakla berâber ruhsats1z olarak devâmlarmdaki ve ders programlannm hükümet-i seniyyeye tasdik itdirilmemi� olmasmdaki mahâzir dahi . . . " Dahiliye Nezaretinden Sadarete

SURíYE VE FiLÍSTÍN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SÍYASETi 335

"bir memleketde bir mektebin ahz-1 devlet himâyesinde olmas1 yâhud bir devlet teb asmdan baztlannm ( Grandük Sergey ve Filistin Cemiyeti) himâye ve idaresinde bulunmas1 maddelerinin birbirinden farkh �eyler" oldugu ka­ bul edildi. Bu dogrultuda 12 Mart 1902'de Meclis-i Vükela tarafindan Rus okullarmm "mevcudiyet-i kanuniyelerinin tanmmas1 Rusya devletinin hakk-1 himâyesi olmamas1 kayd ve �art1"na baglanarak tasdik edilmesi karan almd1 ve ilgili mazbata padi�aha sunuldu.933 Eylül 1902'de Rus Elçiliginden Hariciye Nezaretine Suriye ve Filistin'deki 87 Rus okulunun mevkilerine, açlli� tarih­ lerine, õgretim derecelerine ve õgrencilerin cinslerine dair bilgileri ihtiva eden bir cetvel gõnderildi. ·

Tablo 4: Suriye ve Filistin'deki Rus Okullanmn Cetveli (9 Eylül 1902)934 Aded Sancak

Kazâ

Mahal

Derece-i Talebenin Târih-i Kü�âdt Cinsi Tedris

Lazkiye Lazkiye Trablus�am Trablus�am Trablus�am Trablus�am

Lazkiye Lazkiye Trabluspm Trablus�am El-Mina E!-Mina

Í btidâi Í btidâi Í btidâi Í btidâi Í btidâi Í btidâi

Beyrut Vilâyeti

1 2 3

4 5

6

Lazkiye Lazkiye Trablus�am Trabluspm Trablus�am Trablus�am

Zükíir Í nas Zükíir Í nas Zükíir Í nas

20 Nisan 1900 20 Nisan 1900 18 Ekim 1897 18 Ekim 1897 1 Kas1ml900 18 Ekim 1897

22 �ubat 1902 tarihli takdim için bk. BOA. DH. MKT. 2591/121. . . . mekâtib-i mezkíire Grandük Serj riyâsetinde olan arz-1 Filistin �irketinin idâresi tahtmda bulundugu sefâretin muhtirasmda musarrah oldugu Rusya sefiri dahi i�bu mekteblere Fransa'nm iltizâm itdigi hakk-1 himâyeyi devlet-i metbíi'as1 taleb itmedigi �ifâhen beyân eylemekde olduguna ", 12 Mart 1902 tarihli Meclis-i Mahsus-1 Vükela mazbatas1 için bk. BOA. BEO. 1970/147719; . . . kism-1 azâm1 ibtidâi olmak üzere te'sis ve kü�âd olunmu� olan ma'líimü'l-esâmi seksen yedi bâb mekteb üzerinde arz-1 Filistin �irketinin hakk-1 nezâreti Ortodokslarm tehvin-i ihtiyâcât1 maksadmdan 'ibâret olub Rusya devletinin bu mekteplere bir gíine hakk-1 himâye taleb itmedigi de Dersa'âdetden sefirin cümle-i beyânâtmdan bulundugu ve mekâtib-i mezkíirenin mevcíidiyet-i kaníiniyelerinin tanmmas1 bu kayd ve �art ile makr'un-1 müsa'âde-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhi oldugu . . . ", Sadaretten Hariciye Nezaretine 6 Temmuz 1903 tarihli tezkere için bk. BEO. 2108/158058. Rus Elçiliginden Hariciye Nezaretine gonderilen 9 Eylül 1902 tarihli takririn tercümesi ve Suriye ve F"ilistin'deki Rus okullarmm cetveli için bk. BOA. BEO. 1970/147719. Aynca listeyi havi Osmanh ar�iv belgesi için bk. Ekler. . . .

"

MELÍK�AH ARSLAN

336

Aded Sancak 7

Trablus,am

Kazã

Mahal

Derece-i Talebenin T'arih-i Küfâdt Cinsi Tedris

El-Safita

Me,tâ-yi

ibtidâi

Muhtelit

10 Kas1m 1 897

Beyt'ül-Kavlu 8

Trablus,am

'Akkar

Cebrâ'il

ihtidâi

Muhtelit

15 Haziran 1 897

11

Trablus,am

'Akkar

Mebra

ibtidâi

Muhtelit

10 Eylül 1897

12

Trablus,am

'Akkar

Hakur

ihtidâi

Muhtelit

1 Mart 1901

13

Trablus,am

'Akkar

Deyr-i Talum

ibtidâi

Muhtelit

1 Eylül 1901

14

Trabluspm

'Akkar

Rahbe

ibtidâi

Muhtelit

15 Ekim 1 897

15

Trablus'am

'Akkar

El-Kime

ibtidâi

Muhtelit

1 Ekim 1897

16

Trablus,am

'Akkar

Kerun-i

ibtidâi

Muhtelit

5 Haziran 1898

Beyt-i Bedrâ Hüsnü'l-Ekrad

Beyrut

ibtidâi

Muhtelit

22 Eylül 1887

Trablus,am

Hüsnü'l-Ekrad

Beyrut

ibtidâi

Muhtelit

1 May1s 1 8 9 1

Beyrut

Beyrut

Beyrut

ibtidâi

Muhtelit

17 Eylül 1 8 9 1

Beyrut

Beyrut

Beyrut

ihtidâi

Muhtelit

16 Eylül 1 893

17

Trabluspm

18 19 20 21

Beyrut

Beyrut

Beyrut

ibtidâi

Muhtelit

15 Eylül 1 897

22

Beyrut

Beyrut

Ma,gâre

ihtidâi

Muhtelit

1 Ekim1 890

23

Beyrut

Merc'yün

El-Cedide

ihtidâi

Muhtelit

1 Mart 1 902

24

Beyrut

Sur

Sur

ibtidâi

Muhtelit

1 Ocak 1 900

25

'

Akka

'Akka

Kefriyuf

ibtidâi

Muhtelit

28 Agustos 1891

26

'

Akka

'Akka

E!- Rama

ibtidâi

Muhtelit

23 $ubat 883

27

'Akka

'Akka

Âblin

ibtidâi

Muhtelit

29 Mayis 1 897

28

'Akka

'Akka

EM Senan

ihtidâi

Muhtelit

17 Eylül 1 901

29

'Akka

'

Akka

El-Bâsa

ibtidâi

Muhtelit

1 Mart 1 902

30

'Akka

'

Akka

Nebe

ihtidâi

Muhtelit

1 5 Kas1m 1 895

31

'Akka

'Akka

El-Berveh

ibtidâi

Muhtelit

3 Eylül 1 894

32

'Akka

'Akka

Elbuki

ibtidâi

Muhtelit

10 Kas1m 1 895

33

'Akka

'Akka

$ã'ib

ihtidâi

Muhtelit

15 May1s 1 895

34

'Akka

Hayfa

Hayfa

ibtidâi

Zukilr

7 Temmuz 1 895

35

'

Akka

Hayfa

Hayfa

ibtidâi

inas

9 Temmuz 1 893

36

Nâs1ta

Nâs1ra

Nâs1ra

Rü,diye

Zükür

3 Eylül 1886

37

Nâs1ta

Nâs1ra

Nâs1ra

ihtidâi

Zükúr

3 $ubat 1889

38

Nâs1ta

Nâs1ra

Nâma

ibtidâi

inas

3 Ekim 1 885

39

Nâma

Nâs1ra

Kefrhan

ihtidâi

Muhtelit

28 Nisan 1893

40

Nâsira

Nâs1ta

Ma'lúl

ihtidâi

Muhtelit

1 Kas1m 1 895

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLl SÍYASETi 337 Aded Sancak

Kazâ

Mahal

Derece-i Talebenin T"arih-i Küfâc:b Tedris Cinsi

41

Nâsua

Nâsua

El-Mücedil

ibtidâi

Muhtelit

6 Arahk 1 882

42

Nâsua

Nâsua

El-Rene

ibtidâi

Muhtelit

20 Agustos 1 8 9 1

43

Nâs1ra

Nâs1ra

Tevrân

ibtidâi

Muhtelit

15 Temmuz 1 895

44

Nâsua

Nâsua

Yafa

ibtidâi

Muhtelit

5 Arahk 1 896

45

Nâsira

Taberiye

El-�ecere

ibtidâi

Muhtelit

7 Eylül 1 894

Suriye Vilâyeti 46

Hama

H1ms

H1ms

ibtidâi

Zükur

1 2 Arahk 1895

47

Hama

H1ms

H1ms

ibtidâi

inas

1 $ubat 1 900 5 Eylül 1 897

48

D1ma§kü'l-$am

Binin

Deyr-i 'Atye

ibtidâi

Muhtelit

49

D1ma§kü'l-$am

Binin

Ma'ra

ibtidâi

Muhtelit

15 Arahk 1895

50

D1ma§kü'l-$am

Binin

Mâlula

ibtidâi

Muhtelit

1 Mayis 1896 10 Arahk 1 895

51

D1ma§kü'l-$am

Binin

Mârfiniye

ibtidâi

Muhtelit

52

D1ma9kü'l-$am

Binin

Saydnaya

ibtidâi

Muhtelit

10 Arahk 1 895

53

D1ma9kü'l-$am

D1ma9kü'l-$am D1ma9kü'I-

ibtidâi

Muhtelit

5 Kas1m 1895

54

D1ma§kü'l-$am

D1ma9kü'l-$am D1ma§kü'I-

ibtidâi

Zükur

1 Mart 1 900

ibtidâi

inas

1 Mart 1 900

ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1 895

$am $am (Meydan) 55

D1ma§kü'l-$am

D1ma§kü'l-$am D1ma§kü'I$am (Meydan)

56

D1ma§kii'l-$am

Duma

Erben

57

D1ma§kii'l-$am

Duma

Darya

ibtidâi

Muhtelit

1 Kas1m 1896

58

D1ma§kii'l-$am

Duma

'Aynü'l-$er'a

ibtidâi

Muhtelit

1 Kas1m 1 896

59

D1ma§kii'l-$am

Vâdi'l-'Acem

'Arni

ibtidâi

Muhtelit

1 Kas1m 1 896

60

D1ma§kii'l-$am

Vâdi'l-'Acem

El-Cedidetül- ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1 895

ibtidâi

Muhtelit

18 Mart 1897

'Artos 61

D1ma§kii'l-$am

Vâdi'l-'Acem

Kal'at'ülCezel

62

D1ma§kü'l-$am

Vâdi'l-'Acem

El-Katana

ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1 895

63

D1ma§kii'l-$am

Vâdi'l-'Acem

Sahnaye

ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1895

64

D1ma§kü'l-$am

Vâdi'l-'Acem

Kana

ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1 895

65

D1ma§kii'l-$am

Vâdi'l-'Acem

El-Zidani

ibtidâi

Muhtelit

1 Haziran 1898

66

D1ma§kü'l-$am

Vâdi'l-'Acem

Beludât

ibtidâi

Muhtelit

1 Ekim 1 897

67

D1ma§kii'l-$am

Beka'ül-Gariz

Ayni

ibtidâi

Muhtelit

1 Ocak 1 899

68

D1ma§kü'l-$am

Alma'laka

Ayni

ibtidâi

Muhtelit

19 Arahk 1895

MELiK$AH ARSLAN

338

Aded Sancak 69

D1ma�kü'l-$am

Kazâ Ra�iya

Mahal

Derece-i Talebenin Târih-i Kütâdi Cinsi Tedris

Ra�iya-}'I

ibtidâi

Muhtelit

5 Kas1m 1 897

ibtidâi

Muhtelit

15 Kas1m 1897

'Ulya 70

D1ma�kü'l- $am

Ra�iya

Ra�iya-Y' Sefla

71

D1ma�kü'l-$am

Ra�iya

Kefir

ibtidâi

Muhtelit

1 Arahk 1 895

72

D1ma�kü'l-$am

Hasbaya

Hasbaya

ibtidâi

Muhtelit

1 Mart 1901

Cebel-i Lübnan Sancag. 73

Cebel-i Lübnan

Kura

'Ameyun

ibtidâi

Zükür

1 Eylül 1 897

74

Cebel-i Lübnan

Kura

'Ameyun

ibtidâi

inas

15 Eylül 897

75

Cebel-i Lübnan

Kura

Kesebe

ibtidâi

Zükür

1 Nisan 1900 1 Nisan 1900

76

Cebel-i Lübnan

Kura

Kesebe

ibtidâi

inas

9

Cebel-i Lübnan

Betrun

Duma

ibtidâi

Zükür

1 Nisan 1900

10

Cebel-i Lübnan

Betrun

Duma

ibtidâi

inas

1 Nisan 1900

77

Cebel-i Lübnan

Meten

Biskinte

ibtidâi

Muhtelit

24 Ekim 1 897

78

Cebel-i Lübnan

Meten

El-Hads

ibtidâi

Zükür

20 Ekim 1 897

79

Cebel-i Lübnan

Meten

El-Hads

ibtidâi

inas

20 Ekim 1 897

80

Cebel-i Lübnan

$uf

Sevkü'l-Garb

ibtidâi

Muhtelit

22 Kas1m 1 895

81

Cebel-i Lübnan

$uf

El-$evizat

ibtidâi

Zükür

5 Eylül 1898

Cebel-i Lübnan

$uf

El-$evizat

ibtidâi

inas

1 5 Kas1m 1 900

82

Kudüs-i $erif Sane agi 83

Kudüs-i $erif

Kudüs-i $erif

Kudüs-i $erif

Rü�diye

inas

1 Ekim 1900

84

Kudüs-i $erif

Halilü'l-

Halilü'l-

ibtidâi

Zükür

1 Ekim 1 900

Rahman

Rahman

Beyt Cala

Rü�diye

inas

1 Ekim 1887

Beyt Cala

ibtidâi

Zükíir

1 Ekim 1900

Beytü'l-Sahur

ibtidâi

Muhtelit

1 Kas1m 1887

(Beytü'l-Lahm) (Beytü'lLahm) 85

Kudüs-i $erif

Halilü'lRahman (Beytü'l-Lahm)

86

Kudüs-i $erif

Halilü'lRahman (Beytü'l-Lahm)

87

Kudüs-i $erif

Halilü'lRahman (Beytü'l-Lahm)

SURÍYE VE Fi LiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SiYASETi 339

Osmanh idaresi, Rus okullarmm mevcudiyetini, bu okullar üzerinde Rusya devletinin himaye hakki olmamas1, bunun yerine Filistin Cemiyetinin neza­ ret hakki olmas1 §art1yla tammi§tl. Ancak bu okullarm dolayh olarak Rusya devletinin himayesine verildigi kisa süre içinde anla§tlacakt1. Bu dogrultuda Rus okullannm tanmmasmm hemen ardmdan i stanbul Rum Patrikliginden Sadarete gõnderilen Mart 1 902 tarihli raporda, Filistin Cemiyetinin Rusya devletinin hizmetinde õnemli bir araç oldugu uyans1 yap1lm1§tl. Rapora gõre Rusya devleti, Antakya Patrikligine Arap patrik seçtirerek patriklikten dev­ rald1g1 okullara Rus õgretmenler atam1§, müfetti§ler gõndermi§ ve konsolos­ larmm "himâye ve nezâreti"nde Rus lisamm talime ba§lam1§t1; bu dogrultuda "kendi âmâl-i hâfiyesine me§n'.i'iyet süsü" vermek için ise bu okullan, Filistin Cemiyeti üzerinden himaye etmͧtÍ. 935 Nitekim okullan üzerinde Rusya dev­ letinin himaye hakki olmayacagma dair Osmanh idaresine verilen taahhüt, Filistin Cemiyeti için õnemsiz bir detayd1, zira 14 May1s 1902 tarihli St. Petersburg'daki genel toplant1smda cemiyetin okullannm tanmmasma degi­ nilirken, bu detay bahis konusu dahi olmami§tl.936 Hatta 15 May1s 1902'de, yani ertesi gün, Suriye'de cemiyetin baz1 okullannm açih§ merasimi s1rasmda Rus bayraklan çekilmi§ti. Osmanh idaresi tarafmdan oldukça ciddiye ahnan bu hadise, Meclis-i Vükela'da gõrü§ülmü§ ve bu okullann Rusya devletinin himayesine degil Filistin Cemiyetinin nezaretine/idaresine verildigi hâlde, Ruslann bayrak çekerek egemenlik iddiasmda bulunmas1 durumunda gereken müdafaanm yaptlmas1 için Suriye'deki idari birimlere talimat verilmi§ti. 937

Frans1z, Íngiliz, Amerikan ve Almanlarm Suriye ve Filistin'de baz1 siyasi gayelerle okul ve kilise tesis ettiklerini aktaran raporun astl amacmm, Rusya' nm siyasi amaçlanm te�hir ederek, Filistin Cemiyeti üzerinden Antakya Patrikligi okullanm zaptmm engellenmesi dogrultusunda Bab1ali'ye çagnda bulunmak oldugu anla�tlmaktadir. 21 Mart 1902'd e Ístanbul Rum Patrikliginden Adliye ve Mezahib Nezaretine daha sonra Sadarete takdim edilen rapora dair bk. BOA. BEO. 1870/140248; DH. MKT. 534165. Bunun yerine D1�i�leri Bakanhg1 ve istanbul Rus Elçisi i. A. Zinovyev'in giri�imleri sayesinde Osmanh Devleti'nin Rus okullanm tamd1g1 ifade edilmi�ti. Bk. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 14 Maya 1902 g.", SjPPO, T XIII/Ç. 1 (St. Petersburg, 1903), s. 87-88. 15 May1s 1318 tarihli Meclis-i Vükela karan için bk. BOA. MV. 104/22.

340

MELiK�AH ARSLAN

Gõrsel 30: Humus Erkek Okulunda Rus ve Osmanh Bayraklan ile Ôgretmen ve Ôgrenciler938

Esasmda Filistin Cemiyetinin, Rus devletinin bõlgedeki amaçlarma hiz­ met ettigi ve õnemli bir arac1 oldugu, bu hadiseden õnce de bütün idari birimler tarafmdan bilinmekteydi. Filistin Cemiyeti de bu durumu Osmanh idaresinden saklamaya çah�mam1�t1. Ô yle ki �am'daki "Rum Ínas Mekteb-i Rü�diyesi"ni devralan Filistin Cemiyeti, 1 896'da Suriye Maarif müdürü olarak atanmas1nm hemen ardmdan bu okulu Hamid Efendi'nin ziyaretine açm1�t1. Hamid Efendi ziyareti sirasmda, 300'ü a�kin õgrenciyi alan bir derslikte kap1ya nazir duvann yüksek bir noktasmda as1h tasvirleri fark etmi�ti. Burada tugra-y1 hü­ mayun levhasmm arasmda Rusya Ímparatoriçesi AJeksandra Fyodorovna'nm ve solunda Rusya Ímparatoru II. Nikolay (AJeksandroviç)'in tasvirleri ve al­ tmda Antakya Patrigi Spiridon'un resmi ve bunun sagmda Yunan Kraliçesi Olga Konstantinovna'nm ve solunda Yunan Krah 1. Georgios'un tasvirleri ve sag tarafinda Rus ve solunda Osmanh armalan bulunmaktayd1. Hatta Antakya Aniçkov, Urebniya i Vrareniya 1, s . 84.

su RiYE VE FiLiSTiN'DE

RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 341

Patrikhanesi salonunun dahi yine bu suretlerle süslendigini ve donattld1gm1 fark eden Hamid Efendi, durumu Maarif Nezaretine bildirmi�ti.939

Gõrsel 31: Trablus�am Erkek Okulunun Sm1fi'40

Hamid Efendi'nin betimledigi ve merkezi hükümete bildirdigi bu durum, aslmda Filistin Cemiyetinin bütün okullan için geçerliydi. Zira cemiyetin egi­ timci ba�kan vekili A. N. Aniçkov, Filistin Cemiyetinin Suriye ve Filistin'deki okullarma dair kaleme ald1g1 1901 tarihli raporda, bizzat ilgili tasvirlerle do­ natilm1� dersliklerin fotograflanm yay1mlam1�t1. Bu dersliklerin tümünde Osmanh bayraklanmn yamnda as1h Rus bayraklan ve Rus imparatoru ve im-

93 9

Buraya vuku'-1 me'muriyet-i kemterânemi müte'âkib geçenlerde Rum devir ve tefti�inde inas rü�diye mektebinin üç yüzü mütecâviz talebe isti'âbma kâfi bir vüs'atde bulunan dershânesinde kapuya nâz1r divânn bâlâsma ta'allu k idilen tugrâ-y1 hümâylin levhâsmm beyninde Rusya imparatoriçesinin ve yesânnda imparatorun tasvirleri ve altmda patrik-i merkumun resmi ve bunun dahi sagmda Yunan kraliçesi ve solunda krah tasvirleri ve cihet-i yemininde Rus ve . . . OsmanL armalan ta'alluk lulmm1� ve patrikhâne salonunun dahi yine bu süretle tezyin idilmi� olmas1 nazar-1 dikkat-i çâkerânemi celb iderek . . . ", Suriye Maarif Müdürü Hamid Efendi'nin 16 Agustos 1896 tarihli �ukkas1 için bk. BOA. MF. MKT. 339154; �D. 2288/4, lef. 1. 940 Aniçkov, Uçebniya i Vraçeniya !, s. 36. "• • •

342

MELiK�AH ARSLAN

paratoriçesinin tasvirleri bulunuyordu. Bu suretlerle donatilan Trablus§am'daki Rus Erkek Okulunun dersliginde üzerine õzenle Rusça, Türkçe ve Arapça cümlelerin yazili oldugu ve õgrencilere dogru degil fotografi çekene dogru çevrilmi§ kara tahta mevcuttu. Tahtada en üstteki Rusça yazmm••1 altmda Osmanh Türkçesiyle "'Âlemde iyilik itmek gibi güzel bir §ey yokdur" cümlesi, onun altmda ise Arapçayla Topkap1 Saray1 Babüssaade Kap1smm üzerinde de bulunan "Re'sü'l-hikmeti mehâfetü'l-lah (Hikmetin ba§1 Allah korkusudur)" hadisi'42 yer ahyordu. Muhtemel ki bu fotografta, Rus okullarmm tanmaca­ g1 1902 arifesinde, Filistin Cemiyetinin Osmanh Devleti için bir tehdit ol­ mad1g1, bilakis Osmanh-Rus bayraklan ile bu okullarm iki devletin "dostâne ili§kileri"nin bir parças1 oldugu ve kara tahtadaki ifadeler ile cemiyetin okul­ lannm asil gayesinin iyiligi ve bilgeligi õgretmek oldugu mesaj1 verilmek iste­ niyordu. Bir ba§ka deyi§le Filistin Cemiyeti, ilgili sembolleri saklamad1g1 gibi bunlan Hamid Efendi õrneginde oldugu gibi Osmanh memurlarmm nazar-1 dikkatine SUilffiU§tu. Rusya, Suriye ve Filistin'deki okullannm Filistin Cemiyetinin nezaretine verilmesiyle yetinmeyecekti. Zira Rus Elçiligi, yeni aç1lan okullar, mevcut ma­ nastir, kilise, hastane, misafirhane gibi Filistin Cemiyeti ve Kudüs Rus Ruhani Misyonu idaresinde bulunan bütün Rus "mü'e ssesât-1 hayriye ve tedrisiyesi"nin vergi ve gümrükten muaf tutulmas1 için giri§imde bulunmu§tu. Bu defa Rus kurumlanmn tamammm, "milel-i sâ'ire mü'e ssesât-1 mümâsilesine bah� olu­ nan", yani Frans1zlara tanmd1g1 gibi "imtiyâzât ve mu'âfiyetten müstefid edil­ mesi" talep edilmekteydi. Bu dogrultuda tanmmas1, vergi ve gümrükten muaf tutulmas1 talep edilen kurumlann listesi; mevk.ileri, türleri, açih§ tarihleriyle birlikte 24 Aral1k 1904'te Hariciye Nezaretine gõnderildi.

ilgili yaz1, fotografin çõzünürlügünün dü�ük olmasmdan dolay1 tarafim1zca okunamam1�tlf. 942 Padi�ahm õzel ikamet yeri olan Enderun-1 Hümayunun giri�ini te�kil eden Babüssade, yeni padi�ahlarm cühls tõrenleri gibi birçok gõsteri�li merasimin yapild1g1 ikinci avludan üçüncü avluya geçi�i saglar. Buraya aç1lan kapmm üstünde ise III. Ahmed'in hatt1 ile "Re'sü'l­ hikmeti mehâfetü'llah" yaz1S1 vardu. Bk. Semavi Eyice, "Bâbüssaâde", DU, C IV, (istanbul, 1991), s. 408-409.

SURíYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDÍYETi VE OSMANLI SiYASETi 343

Gõrsel 32: Humus Erkek Okulunun Sm1fi'43 Tablo 5: Suriye ve Filistin'deki Rus Hayir Müesseseleri Cetveli (2 4 Arahk 1 904)944 Kurum i smi

Mevkii

i rade Tarihi

intal

Açilif

Tarihi

1 2 3 4 5

imperataris Mari Hastahânesi Grandü�es Elizabet Hastahânesi Grandük Serj Hastahânesi Ímperor Nikola Hastahânesi Ímperor Aleksandr Hastahânesi, Sent Aleksandr Kilisesi

Kudüs Kudüs

24 Nisan 1859 24 Nisan 1859

1864 1864

Kudüs Kudüs Kudüs

24 Nisan 1859 5 Kas1m 1864 18 May1s 1896

1888 1889

Aniçkov, Uçebniya i Vraçeniya !, s. 92. Rus Elçiliginden Hariciye Nezaretine 24 Arahk 1904 tarihli ve 881 nomcrolu takrir-i �ifahinin tercümesi için bk. BOA. i. AZN. 63/7; Aynca ilgili listeyi havi Osmanh belgesi için bk. Ekler.

MELiK�AH ARSLAN

344 Kurum ismi

Mevkü

irade Tarihi

intal Aphf

Nijamet Hastahânesi Hastahâne ve Ambulans Manastu ve iki kilise (Heyet-i Ruhaniyeye aid) Hastahâne Suver Kilisesi Sent Maria Magdalen Kilisesi Züvvara mahsus Kabristan Hastahâne ve Sent Piyer Kilisesi Noterdam de Kozak Hastahâneleri ve Kilisesi Seyyar Hastahâne Seyyar Hastahâne Sent de Mamre Hastahânesi Hastahâne Hastahâne Hastahâne ve Seyyar Hastahâne Seyyar Hastahâne Mekteb Mekteb Seyyar Hastahâne Seyyar Hastahâne Mekteb

Kudüs Kudüs Kudüs

5 Kas1m 1864 24 Nisan 1859 24 Nisan 1859

Olivya Cebeli Olivya Cebeli Olivya Cebeli Olivya Cebeli Yafa

1883 23 Haziran 1882 1877 24 Nisan 1882 1888 24 Nisan 1882 1888 1872 8 �ubat 1877

'Ayn Karim

23 Haziran 1882 1870

Tarihi

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

27 Mekteb 28 Mekteb 29 Mekteb 30 Mekteb 31 Mekteb

Beyt Cala Beytü'l-Lahm El-Halil El-Riha Hayfa Nâs1ra Lazkiye Trablusgarb, Baynun Trablusgarb, Balamant �am H1ms H1ms, Hamidiye Mahallesi H1ms, Hamidiye Mahallesi Hama Hama Cebel-i Lübnan, Beyt-i Agrin Cebel-i Lübnan, Beyt-i Agrin

14 Kas1m 1893

1885 1864 1883

1 892 1 895 1882 1 875 1902 1888 1902 1902 1902 1897 1902 1902 1902'den sonra 1902 1902 1902 1902'den sonra

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 345

Tablodan da anla�tlacag1 üzere mevcut manastir, kilise, hastane, misafir­ hane gibi Rus müesseselerine dair Rus Elçiliginden gõnderilen bilgiler olduk­ ça eksikti. Kald1 ki hastane olarak belirtilen binalarm büyük bir kism1 ashnda hac1 misafirhanesiydi. Dolay1Slyla bu talep, ilk olarak 27 Mayis 1905'te �ura-yi Devlette ele almd1gmda Divan-1 Hümayun kayitlannda inceleme yapilmas1 gerekliligi hissedildi. Nitekim Divan-1 Hümayun kalemince yapilan incele­ mede, 1 902'de tanman 87 okul ve diger irade verilen baz1 kurumlar haricinde listedeki kurumlarm iradelerine dair bir kay1t bulunamadi. Dolay1Slyla ilgi­ li mahallere bu kurumlann mevcudiyetlerinin ve te�ekkül suretlerinin tah­ kik edilmesi yõnünde talimat gõnderildi. 945 Bu baglamda 17 Haziran 1905'te Sadaretten Suriye, Beyrut ve Kudüs idari birimlerine 1900 õncesi mevcut fakat haklannda "mu'âmele-i resmi cereyân itmemi� olan Rus mü'e ssesâtl olub ol­ mad1g1" soruldu ve Rus Elçiliginden gõnderilen listedeki kurumlarm kurulu� süreçleri, mevcudiyetleri ve resmi ruhsata sahip olup olmad1klan teyit edildi.946 Nihayet 12 Eylül 1905'te �imdiye kadar in�a edilen Rus müesseseleri, bunlar­ dan ruhsats1z olanlann tanmmas1 ve gümrük resminden muafiyet gibi diger devletlere tanman imtiyazlardan faydalanmalanna izin verilmesi yõnünde ka­ rar verildi.947 Lakin henüz resmi tasdik vermeyen Osmanh idaresi, Rus Elçiligine bun­ dan sonra ruhsats1z hiçbir kurum aç1lmamas1 �artm1 ileri sürdü. Ruhsats1z bir müessese vücuda getirilmesi halinde ise "kat'iyyen tanmmayacag1" Rus Elçiligine iletildi. Tanmmas1 istenen �am ve Humus'taki muayenehanelerin, Osmanh tebaasmdan �ah1slara ait olmas1 nedeniyle Rus müesseselerinden sa-

27 May1s 1905 tarihli �ura-yi Devlet kayd1 için bk. BOA. i. AZN. 6317; 28 Haziran 1905 tarihli Meclis-i Vükela karan için bk. MV. 1 1 1/59. 946 Suriye ve Beyrut Vilayetleriyle Kudüs Mutasarnfügma 17 Haziran 1905 tarihli �ifre için bk. BOA. BEO. 2600/194980; Hariciye Nezaretine 17 Agustos 1905 tarihli telgraf için bk. BEO. 2600/194998; Suriye Vilayeti ve Kudüs Mutasarnfügma 29 Haziran 1905 tarihli �ifreler için bk. BEO. 2610/195740; Beyrut Vilayetine 29 Haziran 1905 tarihli �ifre için bk. BEO. 2610/195741; Kudüs Mutasarnfügma 29 Haziran 1905 tarihli telgraf için bk. BEO. 2610/195742. Sadaretten Hariciye, Adiye, Dahiliye, Maarif nezaretlerine 12 Eylül 1905 tarihli tezkere ve Divan-1 Hümayun kalemine müzekkere için bk. BOA. BEO. 2663/199707; Aym tezkerenin 19 Eylül'de Maarif Nezaretinden Suriye, Beyrut ve Kudüs ve Cebel-i Lübnan Maarif müdürlüklerine tebligi için bk. MF. MKT. 889/11.

346

MELÍK�AH ARSLAN

ytlamayacag1 aynca ifade edildi.948 Fransa'nm askeri gücünü kullanarak birkaç günde Osmanh ülkesindeki bütün kurumlanna resmi tasdik almasma kar§m Rusya'nm benzer talebinin bu kadar uzun süre baz1 §artlar õne sürülerek sü­ rüncemede biraktlmas1, Rusya'y1 farkh bir tutum takmmaya sevk etti. Óyle ki Hariciye Nazm Ahmed Tevfik Pa§a (1899-1 909) 1 7 Eylül 1905'te Rus Elçisi i. A. Zinovyev'in (1897-1909) "bu mü'e ssesât i§i müddet-i medide-i sürünce­ mede biraktld1g1" için huzursuz oldugunu Sadarete bildirmi§ti.9'9 Nihayet 1 8 Eylül 1905'te Zinovyev, Hariciye Nazm Ahmed Tevfik Pa§a'ya giderek Rus müesseselerinin tanmmas1 meselesini bir kez daha gõrü§tü. Ahmed Tevfik Pa§a, gõrü§mede Zinovyev'in, tepeden ve tehditkâr diline mecburen katlan­ mi§tl. Buna gõre Zinovyev: . . . Suriye'de bulunan Ruslara 'a'id mü'e ssesât-1 mezhebiyenin sâir müessesât-1 ecnebiyyenin tasdiki emrinde gõsterilen müsâ'adâtdan müstefid olamad1g1m ya'ni bu bâbda gõsterilen tas'ibât ve mü�kilât iki Frans1z devletin münâsebet-i hasenesiyle kâbil-i te'lif olmad1gm1 mü'e ssesât1 gõrülen cebr ve �iddete mukâvemet idilmeyerek ve hiçbir suretle tedkikâta giri�ilmeyerek yirmi dõrt sa'at içinde tasdik idilmesi ve mu'âmele-i dostânede bulunan Rusya devletinin hüsn-i hareketi takdir idilmeyerek kendülerine 'â'id müessesât i�inin bir iki sene müddet su-i rencide b1rakild1kdan ve birçok mürâca'atdan sonra tesviyesi yolunda ba'z1 takyidâtla hitâm itdirilmesi kendülerince kabil-i kabul olama­ yacag1 . . . 950

Ahmed Tevfik Pap, Zinovyev'in bu gõzdag1m, aym gün "hususi" olarak Sultan II. Abdülhamid'e arz etti. Bu tehditkâr sõzler Bab1ali ve padi§ah nez­ dinde o kadar h1zh kar§ihk buldu ki Meclis-i Vükela'da yapilan müzakere son­ ras1 1 Ekim 1905'e gelindiginde Filistin, Suriye ve Beyrut civarmdaki mevcut Rus müesseselerinin tasdik edilmesi ve "milel-i sâ'ire"ye ait müesseselere bah§ olunan imtiyaz ve muafiyetlerden istifade etmelerine müsaade eden padi§ah iradesi çoktan buyurulmu§tu.95' Bõylece 1905'te tanman Suriye ve Filistin'deki 948 23 Haziran 1905 tarihli Bab1ali Meclis-i Mahsus kayd1 için bk. BOA. i. AZN. 6317. 949 Hariciye Nazm Ahmed Tevfik Pa�a'dan Sadarete 17 Eylül 1905 tarihli ariza için bk. BOA. BEO. 2676/200628. Hariciye Nazm Ahmed Tevfik Pa�a'nm 18 Eylül 1905 padipha hususi arz1 için bk. BOA. Y. MTV. 278/68. 23 Agustos 1905'te sadrazam tarafmdan padi�aha sunulan Meclis-i Vükela karanna 1 Ekim 1905'te irade buyrulmu�tur. Bk. BOA. i. AZN. 6317.

SURiYE VE Fi LiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 347

31 yeni müesseseden 8'i Rus okullanndan olu§urken, Suriye ve Filistin'deki Rus okullannm say1Sl 1902'de tanman 87 okul ile birlikte 95'e ula§tL Son olarak 1911'de Rus Elçiligi, 1 905'te tasdik edilen okullann haricin­ de muhtelif yerlerde açtlan 6 karma okuldan bõlünerek vücuda gelen 8 ayn okulun diger Rus kurumlan gibi mevcudiyetlerinin tasdik edilmesi yõnün­ de ba§vuruda bulundu. Bunun üzerine Suriye ve Beyrut vilayetleri ve Kudüs Mutasarnfugma bu okullann Müslüman yerle§imleri gibi mevki olarak mah­ zurlu mahallere yakm olup olmad1g1 soruldu. Buna kar§m ilgili idari birimlerin maarif müdürlüklerinden Filistin Cemiyetine ait okullarm Rus hükümetine dogrudan dogruya mensubiyet ve baghhgmm olduguna dair bilgiler gõnde­ rildi. Bu bilgilere ragmen Osmanh idaresince, Filistin Cemiyetinin idaresin­ de müteveffa Grandük Sergey'in zevcesi Grandü§eS Yelizaveta Feodorovna bulundugu belirtilerek bu iddialar reddedildi.'52 Dahas1 tahkikat sonucu ilgili okullann mevkilerinin mahzurlu mahallerde olmad1gmm anla§ilmas1 üzeri­ ne, õnceden oldugu gibi Rusya devletinin himaye hakkmm olmamas1 §artiyla ilgili okullann mevcudiyetleri tasdik edildi.'53 Bõylece Suriye ve Filistin'deki Rus okullannm say1s1 5 Temmuz 1 9 1 1 tarihli listede tanman okullarla birlikte 1914 õncesi nihai say1ya, yani 103'e ula§tI. Tablo 6: Mevcudiyetleri Tasdik Edilen Son Rus Okullan ( 5 Temmuz 1 9 1 1 )954

1 2 3 4 5 6 7 8

Nâs1ra Kasabasmda Rus inas Mektebi Nâs1ra'da Sebminbar Dârü' l Mu'allimin nam Rus Mektebi Nas1ra Kasabasmda Rus Zükílr Mektebi Yafa Karyesinde Rus inas Mektebi Ma'lul Karyesinde Rus inas Mektebi Mücedil Karyesinde Rus Mektebi Rine Karyesinde Rus Zükílr Mektebi Kefrkena Karyesinde Rus Zükílr Mektebi

ibtidâi ibtidâi ibtidâi ibtidâi ibtidâi ibtidâi ibtidâi ibtidâi

Nehâri Leyli Nehâri Nehâri Nehâri Nehâri Nehâri Nehâri

Hariciye ve Maarif nezaretleri ile Sadaret arasmda yap1lan Temmuz 1911 tarihli yaz1�malar için bk. BOA. BEO. 3918/293848; Sadaretten Hariciye Nezaretine 24 Nisan 1911 tarihli tahrirat için bk. BEO. 3885/291368. Rus Elçiliginden Hariciye Nezaretine gónderilmi� ve dalia sonra Divan-1 Hümayunda 22 Ekim 1911'd e mütalaa edilmi�tir. Bk. BOA. BEO. 3955/296596; Ayrn belgenin Maarif Nezareti tasnifinden nüshas1 için bk. MF. MKT. 339/54. 5 Temmuz 1911 tarihli listede 9 okuldan yalrnzca 8'i mevcuttur. Bk. BOA. MF. MKT. 339/54; ilgili listeyi havi belge için bk. Ekler.

348

MELiK�AH ARSLAN

1907'de SiPPO'da yayimlanan ve Suriye ve Filistin'deki 100 ilkokul ve 2 õgretmen seminaryasmdan olu9an 102 Rus okulunun oldugu liste, Osmanh belgelerinden olu9turulan yukandaki okullarla uyumluluk gõstermektedir.955 Daha da õnemlisi bu liste, henüz 1907'de Suriye ve Filistin'deki Rus okullan­ nm fiilen lOO'ün üzerine ç1kt1gm1 ortaya koymaktad1r. Bu tablo Suriye Maarif Müdürü Hamid Efendi'nin §ahsi gayretlerinden Osmanh idaresinin Rus okullarma kar91 tedbir alma kararlanna kadar bütün giri9imlerin sonuçsuz kal­ d1g1 bir süreci ifade etmektedir. Filistin Cemiyeti õzelinde Rusya, fiili olarak olu9turdugu durumu sonradan Osmanh Devleti'ne dayatarak kabul ettirmi9tir. Nitekim bu dõnemde i stanbul basmmda Suriye ve Filistin'deki okullar üzerin­ den Avrupalilann ve daha da õzelde Ruslann yürüttügü egitim faaliyetlerine kar91 bir tepki de olu9mu9tur. Bu baglamda, Tatar aydm ve ulema sm1findan Sibiryal1 Alimcan el- i drisi'nin Szrat-z Müstakim'deki seri yaz1 dizisinden (5 Ocak 1911) §U ifadeler hem Avrupalilara ve Ruslara hem de Osmanh idaresine 'hakikatleri itiraf eden' bir ele�tiri getirmektedir. Buna gore: Buna sebeb olan da yine biziz. Çünkü biz o koca Suriye ktt'asma âte�-i 'isyân birdenbire parlad1kdan sonra yirmi, otuz tabur 'askerle gider ve muvakkaten o âte�i itfâdan sonra bunu büyük bir muvaffakiyet 'adde­ derek tekrâr devr geliriz. Oralarda muntazam mektebler kü�âd ve muk­ tedir hatib ve va'izler irsâl idüb anlarm kalblerini teshir iderek bir daha 'isyân itmeyecek bir súretde rabt itmegi dü�ünmüyoruz, yâhud dü�ünü­ yoruz da yapm1yoruz. Hâlbuki Avrupal1lar tekmil Suriyeyi zabt itmi�ler, büyük �ehirlerden ba�layub ufak kiiylere vanncaya kadar mektebler, has­ taneler, matba'alar te'sis itmi�ler. Frans1zlann, Almanlann, i ngilizlerin, i talyanlann cesim cesim mü'e sseseleri var, hatta en garibi �uras1dir ki Rusya hükúmeti de kendi memleketindeki kiiylerin pek çogunda mek­ teb olmad1g1 hâlde bizim Cebel-i Lübnan'da ba'z1 kiiylerde mektebler kü�âd itdirmi�. Bu devletlerin bunca fedâkârhklanndan maksadlan ne­ dir? Maksadlannm 'ünvâm pek mübeccel: i nsâniyete Hizmet!956

Alimcan el-idrisi yaz1smm devammda her Osmanh'nm yüreginin bun­ dan kan aglad1gm1 belirttikten sonra esash islahata ba9layarak muktedir hoca

1907'de SjPPO'da Rus okullannm tablosu için bk. "Kratkiya Svedeniya po Uçrejdeniyam Ob�estva s 1 Dekabrya po 1 Marta 1907 g. 1, SjPPO, T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 668-670; Tablo için bk. Ekler. Alimcan el-Ídrisi, "Islâh-1 Medâris Hakkmda", Sirat-i Müstakim (Sehilü'r-Re1ad}, C VIS. 122, (Ístanbul, 5 Ocak 1911), s. 293-294.

SUR.iYE VE FiLiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SÍYASETi 349

ve muallimlerin yeti§tirilip Suriye ve Filistin'e gonderilmesi gerektigini ifade etmi§ti. Fakat yukanda belirtildigi üzere, Osmanh idaresince bu tür tedbir kararlan almmasma ragmen uygulanamad1g1 dü§Ünüldügünde Alimcan el­ i drisi'nin bu onerilerinin kar§llik bulmas1 da zordu. Ô te yandan okullan Osmanh Devleti tarafmdan tanman Filistin Cemiyetinin egitim faaliyetleri 1 905'te zirveye ula§mt§tl. Ancak cemiyetin, 1905-1914 arasmda Suriye ve Filistin'deki ozellikle egitim faaliyetleri, tümüyle fark11 bir yonde geli§ecekti. Buna gõre Antakya Patrigi Gregorios ve birçok piskopostan, bolgelerinde okul açilmas1 yonünde yogun mektuplar gelmesine ragmen, Rusya'daki sava§ ve devrimle sarsilan cemiyet, faaliyetlerini ilerletmek bir yana, aym düzeyde tutma çabasmda dahi zorlanacaktt.957 Õyle ki cemiyet, okul aç1lmasma yonelik bu tür taleplere, 1905'te Zahle'de kiz ve erkek okulu açarak ve Biskint, Bitogrin, Mercayun, Kafr, Hasbe ve Me§t'de olmak üzere Suriye'deki 6 karma okulu, bahsedildigi üzere kiz ve erkek olarak ikiye bolerek cevap verebilmi§ti. Boylece 1905'te cemiyetin 101 okulunda ogrenci say1s1 bol­ gelere gore: Yahudiye'de 446, Celile'de 723, Beyrut'ta 1 .018, Güney Suriye'de 5.063 ve Kuzey Suriye'de 3.180 olmak üzere toplam 10.430'a (5.744 erkek, 4.686 kiz) ula§ffil§tl. Bunun yam Slfa 23 Rus ve 340 Arap Ortodoks olmak üzere cemiyetin okullannda gorev yapan ogretmen say1s1 toplam 363'ü bul­ mu§tu.95' Cemiyetin 1912-1913 egitim y1h raporunda (son rapor y1h), yani ara­ dan geçen yakla§ik sekiz yildan sonra 2 ogretmen seminaryasmda ve 102 ilko­ kulda; Yahudiye'de 564, Celile'de 1 .093, Beyrut'ta 903, Güney Suriye'de 3.645 ve Kuzey Suriye'de 4.396 olmak üzere toplam 10.601 (5.834 erkek, 4.767 kiz) ogrenci bulunmaktayd1.'" Bu verilere gore 1905-1914 y1llan arasmda cemi­ yetin okul ve ogrenci say1smda belirgin bir degi§im olmad1g1 anla§ilmaktadu. Suriye'de henüz okul faaliyetlerine ba§lamad1g1 1 893-1 894'te toplam geli­ ri 25 1 . 792 ruble olan cemiyetin, Palmiye Hasadmdan toplad1g1 191. 722 ruble, gelirlerinin 4'te l'ini olu§turuyordu.''" Grandük Sergey'in idaresi altmda son "Otçet ÍPPO za 1906-1907'', sjppo, T XIX (St. Petersburg, 1908), s. 302. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 17 Dekabrya 1906 goda", SjPPO, T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 1 13-1 14. "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 20 Aprelya 1914 goda", sjppQ, T XXV (St. Petersburg, 1914), s. 224. "Godovoe Ob�ee Sobranie ÍPPO 30-vo Aprelya 1 895 g.", SjPPO, T VI (St. Petersburg, 1895), s. 130.

350

MELÍK�AH ARSLAN

ba§arili mali ytl olan 1 903-1904'te ise toplam geliri 353.659 ruble olan cemi­ yetin, faaliyetlerinin en õnemli mali kaynag1, 1 75.657 ruble ile tüm gelirleri­ nin yans1m olu§turan Palmiye Hasad1 idi. Bu balomdan cemiyetin Palmiye Hasadmdan elde ettigi gelir miktan neredeyse aym kalirken toplam gelirine oram dü§mܧtii.'6 1 Kutsal topraklarda Ortodokslugun ihtiyaçlar1 için Kutsal Hafta'da Rusya Í mparatorlugu genelindeki kiliselerde toplanan Palmiye Hasad1, tümüyle Rus hallonm cüzi yard1mlarmdan olu§maktaydi. Dolay1s1yla bu bagt§ sistemi dogrudan Rusya'nm içinde bulundugu sosyal, siyasi ve ekono­ mik ko§ullardan etkilenmeye aç1kti. Ô yle ki 1 904 Rus-Japon Sava§l ve 1905 Rus Devrimi sonras1 ya§anmaya devam eden iç karga§alar, Rus hallonm kutsal topraklar üzerindeki dikkatini dag1tm1§tl. Nitekim 1913 mali y1lmda toplam geliri 35 1 .010 ruble olan cemiyetin, faaliyetlerinin en õnemli kaynag1 art1k Palmiye Hasad1 degildi. Zira 68.069 ruble ile 10 y1l õnceye gõre oldukça dü§en Palmiye Hasad1, cemiyetin gelirlerinin 5'te l'ini olu§turmu§tu. Zamanla devlet yard1mma bag1mh hâle gelen cemiyetin, devlet hazinesinden ald1g1 173.465 rublelik yard1m, gelirlerinin yansm1 te§kil etmi§ti.962 1905'ten sonra dini bagi§lardan saglad1g1 gelirin ani ve kal1c1 bir §ekilde dü§mesiyle Suriye'deki okullarmm y1llik giderlerini kar§ilayamaz hâle gelen Filistin Cemiyeti için devlet destegi hayati dayanak hâline gelmi§ti. Bu duru­ ma çõzüm olarak cemiyetin 1905-1914 arasmda õnünde iki seçenek bulun­ maktaydi. Buna gõre, azalan dini bagi§larm yerine ya devletten õdenek alma­ cak ya da okullann õnemli bir losm1 kapat1lacakti. Giderlerini kar§ilayamayan cemiyet, bu dogrultuda Kutsal Sinod, Egitim Bakanhg1 ile Íçi§leri Bakanhg1 arasmda dag1t1lan Besarabya mülkleri gelirlerinin kendisine tahsis edilmesi­ ni istedi. Her üç birimden y1llik 25.000'er ruble õdenek talep eden cemiyete Haziran 1 905 itibariyle dõrt y1l boyunca 25.000'er rubleden toplam 75.000 ruble verilmesi kararla§tmldi. Devam eden süreçte cemiyetin gelirlerinde ya­ §anan dü§Ü§ten dolay1 1908'de bu õdenek dõrt y1l daha uzat1ldi. '63 Ô te yandan, "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 4 Dekabrya 1905 g.", sjppo, T XVII (St. Petersburg, 1906), s. 1 14; 1 Mart 1905'te cemiyetin üye say!Sl 4.994 idi. Bk. "Godovoe ob�ee sobranie ÍPPO 4 dekabrya 1905 g.", SjPPO, T XVII (St. Petersburg, 1906), s. 1 16. '" "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 26 Aprelya 1915 goda", SjPPO, T XXVI (St. Petersburg, 1915), s. 146. Bu mülklerden y1llik gelirler her üç devlet kurumu tarafmdan Dogu patrikliklerinin ruhbanlanna Suriye ve Filistin'de yerel nüfus adma Ortodokslugu desteklemek için

SURÍYE VE FÍLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SÍYASETi 351

1902'd en itibaren uzla§tld1g1 üzere, cemiyet ald1g1 500.000 ruble borç kar§I­ hgmda, D1§i§leri Bakanhgma ytlhk 30.000 ruble odemeye ba§lam1§t1. Ancak 1904'te cemiyete gelen yard1mlarda %30'luk dü§Ü§ olmas1 cemiyeti son derece zor duruma sokmu§tu. Cemiyetin gelirlerindeki azalma sorununu, giderlerini kisarak çozmesi, Suriye ve Filistin'deki okullan gibi baz1 kurumlarmm kapan­ mas1 anlamma gelmekteydi. Lakin bu yondeki tedbirler, bolgede cemiyetin etkisine ve Rusya'nm Araplar ve Bab1ali nezdindeki itibarma zarar vermenin yam sira Katolik ve Protestan misyoner okullarmm onünün açtlmasma neden olabilirdi. Dolay1s1yla cemiyet, bagi§lardan gelen gelirlerin dü§Ü§Ünün geçici oldugunu umarak, Di§i§leri Bakanhgmdan y11hk 30.000 rublelik geri odeme­ sinin sava§ masmda bir yil ertelenmesini talep etti. Ancak sava§ bittiginde de cemiyetin umdugu iyile§meler gerçekle§mezken sava§ sonras1 art arda ya§a­ nan karga§alarla cemiyete gelen dini bagi§lann yam sira üyelik ücretlerinde de dü§ü§ olmu§tu. Bütün bu §artlar, cemiyete geri odemesi gereken borçlann ertelenmesi yonünde ba§vuru yapmaktan ba§ka çare hirakmamI§tl. Bu dogrul­ tuda cemiyet, y11hk 30.000 rublelik geri odemesinin, 1906'd a bir yil, 1908'd e iki yil, 1911'de ise üç y1l ertelenmesi yonünde Di§i§leri Bakanhgmdan talepte bulunmu§ ve her defasmda onay almi§tl. Fakat durumu kurtarmaya yonelik bu tür tedbirlerin otesinde cemiyetin, birbirleriyle rekabet eden Avrupal1 güç­ lerin faaliyet gosterdigi Suriye ve Filistin gibi bir bolgede, kendisini daima geli§tirmesi ve yenilemesi gerekirken, gelirlerinde ortaya ç1kan bu istikrars1zhk, Rus hac1lann durumunun iyile§tirilmesini, yerel halkin ve Rus konsoloslann talep ettigi okullan kurmasm1 ve geli§tirmesini zorla§tmyordu. Bu durumda cemiyet, Suriye'deki faaliyetlerinin bir kismm1 sonland1rarak, yani buradaki okullanm kapatarak, isminde oldugu gibi faaliyetlerini Filistin'le sm1rlandir­ maya karar verdi. Çünkü cemiyetin ozellikle Suriye'ye girdikten sonraki okul faaliyetlerinin giderleri hac1hga ait olmas1 gereken kaynaklan gotürüyordu.964 Buna gore, cemiyetin 1893-1 894 mali y1lmda haolar için y11hk gideri 104.229 ruble, yani %50 olurken, okullan da kapsayan Ortodoksluga des­ tek için gideri 57.190 ruble yani %27 olmu§tu. DolaylSlyla cemiyetin henüz

verilmekteydi. Bk. A. i. Nikonovoy, "Byudjet Ministerstv Inostranmh Dei v zapadnoy Evrope i v Rossiy na Blagotvoritelniya i Uçebno-Vospitatclniya Zavedeniya v Palestine i Sirii", sjppo, T XXI (St. Petersburg, 1911), s. 245. Nikonovoy, "Byudjet Ministerstv", s. 245-246.

352

MELÍK�AH ARSLAN

Suriye'deki okullanm açmadan i:inceki ana faaliyet alamm Rus hac1lara destek olu9turmu9tu.965 Ô te yandan cemiyetin 1903-1904 mali ytlmda giderlerinin dagllimmda hactlar için ytlhk harcad1g1 para 103.335 ruble, yani toplam gider­ lerinin %27'si iken, okullar için ytlhk gideri 148 . 1 75 ruble, yani toplam gider­ lerinin %38'i olmu9tu. Bir ba9ka deyi9le cemiyetin temel faaliyet alam hactlara yard1mdan egitim alanina kaym19t1.'66 Ancak cemiyetin 1913 mali ytlmda gi­ derlerinin dagtl1mmda ise hactlar için 39.664 ruble, yani toplam giderlerinin %13'ü iken, okullar için 146.915 ruble, yani toplam giderlerinin %49'u olmu9tu. Dolay1S1yla hac1larla ilgilenme amacm1 yerine getiremeyen cemiyetin ana faaliyet alam devlet destegiyle Suriye ve Filistin'deki okullan hâline gelmi9ti.967 Bu veriler 191gmda, cemiyet yi:ineticilerinde, Suriye'deki okullann kapatilma­ sma yi:inelik güçlü bir talep si:iz konusuydu. Ô yle ki cemiyetin Ba9kan Vekili ( Vitse-Predsedate/) A. N. Aniçkov, Suriye'deki okullann kapatilmas1 konusunda oldukça 1Sfarc1ydi. Zira Aniçkov, nesnel ve kati gerçeklere dayanan bir yakla91mla Suriye'deki patriklik okullannm devralmarak "hata" yap1ld1gm1 belirt­ mi§ti. Dahas1 cemiyetin yõneticilerini bu hatay1 kabul etmeye ve geriye di:inük iç ele§tiri yapmaya davet etmi§ti. Bu baglamda 18 Eylül 1908'de cemiyetin Ba9kan Yard1mc1s1 (Pomo;nik Predsedatelya) M. P. Stepanov'a mektubunda ge­ rekçelerini §U biçimde Siralam19ti: Okullarm altyap1s1 çok kiitü durumda. Azalan dini bag1�larla, cemiyetin gelirlerinin ciddi bir �ekilde dü�mesi, cemiyetin bütün kurumlanm mu­ hafaza etmeyi oldukça zorla�tmyor. Bu bakimdan okul faaliyetlerinde iinemli derecede azalmaya gitmemiz gerekiyor. Bu fikrimi belirttigimde sadece Grandü�es hazretleri benimle aym fikirdeyken konseyin diger üyeleri huna kar�1 ç1km1�tI. Ancak sundugum raporun daha hakh ol­ dugu giirülmektedir. Ba�ka bir ba�kan vekili konseyin varsay1mlanm uygulayabilir. Ben bunu uygulamay1 mümkün gõrmüyorum. Maalesef V. N. Hitrovo'nun talebi dogrultusunda 17 y1! boyunca ugrunda çal1�­ t1klanmm ortadan kaldmlmast gerektigini dü�ünüyorum. Zira 1 896'da cemiyetin okul faaliyetinin Suriye'ye ta�mmas1yla büyük bir hata yap1ld1.

"Godovoe Ob�ee Sobranie ÍPPO 30-vo Aprelya 1 895 g.", SjPPO, T VI (St. Petersburg, 1895), s. 136. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 4 Dekabrya 1905 g.", SjPPO, T XVII (St. Petersburg, 1906), s. 1 14. "Ob�ee Godovoe Sobranie ÍPPO 26 Aprelya 1915 goda", SjPPO, T XXVI (St. Petersburg, 1915), s. 146.

SURiYE VE FiLiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SÍYASETÍ 353 Bu hareket cemiyetin kaynaklarm1 baltalad1, �imdi ise bedeli õdenmek zorunda . . 968 .

Cemiyetin okullannm kapanma noktasma gelmesi üzerine hükümet, ce­ miyetin faaliyetlerinden en çok ilgisini çeken alanm okullan olmas1 nedeniyle durumun Di§i§leri Bakanhgmm dikkatine sunulmasma karar verdi. Aniçkov, bu dogrultuda 30 Kas1m 1908'de Di§i§leri Bakanhgma Suriye'deki okullann tarihçesi, Rus okullannm Suriye için õnemi ve yakm gelecekte acil olarak ka­ patilmalan gerektigini vurgulayan bir rapor sundu. Ô te yandan cemiyetin ba§­ kam Grandü§eS Feodorovna, i mparator II. Nikolay'a bir mektup gõndererek cemiyetin Suriye'deki okullannm Ortodoks kilisesi ve Rus devleti için õnemini vurguladi. II. Nikolay ise cemiyetin okullanna yõnelik devlet destegi konusuna s1cak bakt1gm1 ima eden Subat 1909 tarihli bir mektupla Grandü§es'e cevap verdi.969 Nitekim Di§i§leri Bakanhg1 Aniçkov'un raporuna kar§1hk, cemiyetin Osmanh Suriye ve Filistini'ndeki faaliyetlerinden õvgüyle bahsederek okul­ lann kapaulmasmm "Rusya'nm tüm Dogu'daki ihtipmm1 zedeleyecegini ve Suriye ile kültürel ve ticari hareketlilige zarar verecegini" vurguladi. Ô te yan­ dan mali olarak zay1f Antakya Patrikligi ve ruhani olarak egitimsiz ruhbanlara kar§I zengin Katolik ve Protestan misyonerler h1zla ba§an saglayabilirdi. Kald1 ki Rus-Japon Sava§i'ndaki yenilgiden sonra Uzak Dogu'daki ilgisini tekrar Yakm Dogu'ya yogunla§tlran Rus diplomasisinin, 'yumu§ak güç' arac1 olarak Filistin Cemiyeti üzerinden Suriye ve Filistin'e 'ban§ç1l nüfuz' potansiyelinin farkmda oldugu aç1kti. Dolay1s1yla Di§i§leri Bakanhg1, cemiyete bu tür radikal bir karar almaktan geri durmay1 tavsiye etti ve 1909 õgretim yilinm sonunda 60.000 rublelik faizsiz borç verdi. Aynca Di§i§leri Bakanhg1, sundugu mali destegin yam ma Arap Ortodoks nüfusun talepleri dogrultusunda okullarda gerekli reformlann yap1lmas1 için de harekete geçmesinden ba§ka 1910- 1 9 1 1 õgretim y1lmda kahc1 hükümet destegi ile b u okullann varhklanm devam et­ tireceklerinin sõzünü verdi.97º Suriye ve Filistin'deki okullann denetlenmesi için 1910'da cemiyetin sekreteri A. A. Dmitriyevskiy ve Di§i§leri Bakanhgmm temsilcisi N. V. Kohmanskiy'in ba§mda bulundugu bir tefti§ ekibi kuruldu. "' N. A. Laguzova, $kolnaya Deyatelnost jppo v period s 1 905 goda po 1 914, Yay1mlanmam1� Lisans Tezi, Pavoslavmy Svyato-Tihonovskiy Gumanitarmy Universitet, 2009, s. 49-50. Laguzova, $kolnaya Deyatelnost, s. 49-50. 970 Nikonovoy, "Byudjet Ministerstv", s. 247-248.

MELiK$AH ARSLAN

354

Bõlgedeki okullan ziyaret eden ve yerli Arap Ortodokslarla temaslarda bulu­ nan tefti§ ekibi, Suriye ve Filistin'de yerel halk için egitim sistemini geli§tirme­ de, cemiyetin Avrupah diger devletlerin bõlgedeki okullanndan ciddi manada geri kald1gma §ahit oldu. Sonuçta bu durumun degi§tirilmesi için cemiyetin okullarmda kapsamh reforro ve denetimin gerektigi sonucuna vanldi. 971 Lakin bu okullann mevcudiyetinin ya§amsal gerekleri güvenceye almmad1g1 için aki­ betleri hâlâ belirsizdi. Nihayet cemiyetin okullarmm iyile§tirilmesine yõnelik ad1mlann at1lma­ ya ba§lanmas1, 5 Temmuz 1912'de Ímparator II. Nikolay' m, Duma taratindan cemiyetin Suriye ve Filistin'deki okullan için devlet bütçesi aynlmasma yê:inelik tasany1 onaylamas1yla gerçekle§ti."' Cemiyetin Suriye'deki okullannm mevcut durumunu etkileyen bu kanunla, cemiyete devlet hazinesinden 1912'de 10 ay için 126. 799 ruble ve 1915'ten ba§lamak üzere y1llik 158.465 ruble aynlmas1nm yam s1ra Nas!fa'daki seminarya için bina in§as1 ve Beyt Cala'daki seminarya binasmm geni§letilmesi için 50.000 ruble verilmesi kararla§tmldi. Cemiyetin artan gelirlerine istinaden ilk ald1g1 tedbir Suriye ve Filistin'deki okullannda gõrev yapan õgretmenlerin durumlarmm iyile§tirilmesi oldu. Bunun en ê:inem­ li nedeni cemiyetin okullannda çal1pn õgretmen say1smm zamanla azalma­ s1yd1. Bu durum yeti§mi§ ehil õgretmen sayismm az olmasmdan ve mevcut õgretmenlerin dü§ük ücretlerden dolay1 Rus okullanm ilk firsatta b1rakarak Katolik ve Protestan okullarma veya Amerika'ya çali§maya gitmesinden kay­ naklanmaktaydi. Cemiyetin okullannda olu§an õgretmen eksikliginin yam sira õgrenci sayismda da azalma vardi. Bu azalmanm sebebi okullardaki egitim kalitesinin dü§ük olmas1 ve daha da ê:inemlisi Rusça õgretiminin halk tara­ fmdan gereksiz gõrülerek Í ngilizce ve Frans1zca õgretiminin talep edilmesi idi.'73 Dolay1S1yla 5 Temmuz'daki kanun, cemiyete Suriye'deki okullan yeniden organize etme, daha çok egitimli õgretmene sahip olmak için õgretmen se­ minaryalannda õgrenci say1S1m art!fma ve nihayet Íngilizce ve Frans1zca gibi G. Gru�evoy, "Reformirovaniye $kol Palestinskovo Ob�estva v Sirii: Proyekt1 Rossiyskih Predstaviteley i Predstavleniya Mestnovo Naseleniya (po danmm inspektsii 1910 g.)'', Modem Türklük Ara1tzrmalar1 Dergisi, C XIII/S. 1 (Ankara, 2015), s. 32-50. "Zakon oh Otpuske iz Gosudarstvennovo Kaznaçeystva Sredstv v Posobie iPPO na Soderjenie Russkih Uçebmh Zavedeniy v Sirii", Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskiy jmpreii, Sobranie Tretye, T XXXI l/Otd. 1 , 1912 (Petrograd, 1915), s. 1 117. "Otçet iPPO za 1907/8 g.", SjPPO, T XX (St. Petersburg, 1909), s. 228. A.

su RiYE VE FiLiSTiN'DE

RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 355

Avrupa dillerini õgretme imkâm verdi. Õ yle ki õgretmenlerin mali durumunu geli�tirme dogrultusunda cemiyet, 29 Arahk 1912'de bütün õgretmenlere ma­ a�larmm %20'si oranmda ikramiye verilmesine karar verdi.974 Filistin Cemiyetinin okullarmda i ngilizce ve Frans1zcanm õgretimine agirhk verme karan, tüzükte ilan edilen hedeflerle uyumlu degildi. Zira egitim faaliyetlerinin as1l amac1, Arap Ortodokslann Bat1h misyonerlik faaliyetleri­ ne kar�1 inançlanm güçlendirmek olan cemiyet, bu hedefine ula�amami�ti.975 Bunun temel nedeni, cemiyetin iradesinin d1�mda Arap Ortodokslar arasmda zamanm ruhuna uygun olarak dini hayatm zay1flamas1 ve Bat1h seküler me­ deniyete egilimin artmas1yd1. Hatta bu egilimin arti�mda Filistin Cemiyetinin de pay1 vardi. Cemiyet, Antakya patriklik meselesinde Arap Ortodokslan des­ tekleyerek parças1 olduklar1 Rum milleti ile geleneksel baglanm koparm1� ve seküler kimliklerinin in�asmm õnünü açm1�ti. Benzer �ekilde cemiyet, okul­ lannda Gogol, Dostoyevski, Gorki ve Çehov gibi Rus yazarlann eserlerini okutarak seküler egilime ivme kazandirm1�ti. Bu durum, kaçmilmaz olarak Arap Ortodokslann Filistin Cemiyetinin okullanndan beklentilerini degi�tir­ mi�ti. Bu dogrultuda cemiyet, Arap Ortodokslann beklentilerine cevap vere­ bilmek ve Katolik ve Protestan okullarla rekabet edebilmek için hedeflerini revize etmek zorunda kalm1�ti. Ortodoks halkm beklentilerine ragmen Rus okullannda i ngilizce ve Frans1zca õgretiminin artmlmasma kar�1 ç1kan ve Rus Ortodoks kitaplannm okutulmasm1 savunan Antakya Patrigi Gregorios'un tu­ tumu•7• dahi Filistin Cemiyetinin karanm degi�tirmemi�ti. Nitekim cemiyet 1913-14 egitim yilmm sonunda, õgretmen seminaryalannm programlannm degerlendirilmesine ve diger egitim kurumlannm yap1smm degi�tirilmesine yõnelik hususi çal1�malanm bitirmi�ti. Buna gore s1cak yaz aylannda zor ve verimsiz egitimden kurtulmak için yaz tatilleri 1 Haziran-1 Eylül aras1 olarak

Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 20 Aprelya 1914 goda", sjppQ, T XXV (St. Petersburg, 1914), s 224-225; Aynca alt1 maddelik yeni egitim kurallan ve program1 için bk. "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 1 Maya 1916 goda - II. Otçet iPPO s 1 Yanvarya po 31 Dekabrya 1914 g.", sjppQ, T XXVII (St. Petersburg, 1916), s. 178-179. Bu baglamda lusa bir degerlendirme için bk. "Vesti s Pravoslavnavo Vostoka - K Voprosu o Sovremennom Religiozno-Nravstvennom i Pravovom Sostoyanii Pravoslavnavo Naseleniya V Sirii", sjppQ, T XXI (St. Petersburg, 1910), s. 121-125. 976 Mih. Nikanorov, "Pravoslavnaya Siriya, Oçerki i nablyudeniya", sjppQ, T XXVIII (St. Petersburg, 1917), s. 123.

356

MELiK�AH ARSLAN

belirlenmi� ve süresi artmlm1�t1. Cemiyetin okullar1 için yeni egitim-ôgretim nizamname, talimatname ve ders programlar1 belirlenmi� ve seminarya egitimi üçlü sm1ftan alt1h s1mfa dônü�türülmü�tü. Nihayet Rus edebiyat1 kurammm ôgretimi, güncel Rus yazarlarm çah�malarmm kritigi ile ilgili dersler, ôgrenci­ lerin talebine bagh olarak Frans1zca ve i ngilizce gibi yeni diller, doga bilimleri, Fizik ve Cebir, Dini Hukuk, Rus dili, Cografya ve Tarih egitimi güçlendi­ rilmi�ti. DolaylSlyla Filistin Cemiyeti, okullanndaki ders programlanyla art1k daha 'seküler' bir karaktere bürünmü�tü.977 Ancak cemiyetin bütün bu reforro planlan uygulanamadan I. Dünya Sava�1 ba�layacakt1.

Fakat kisa süre sonra 1. Dünya Sava�1'nm ç1kmas1yla, cemiyetin bu düzenlemeleri hayata geçirilemezken, okullann tamam1 Osmanh idaresi tarafmdan kapat1ld1. Bk. "Otçet iPPO s 1 Yanvarya po 31 Dekabrya 1914 goda", sjppo, T XXVII (St. Petersburg, 1916), s. 178-179.

BE$ i NC i B Ô LÜM RUS MEVCUDiYETiNiN SONU VE MiRASI A. 1905 Devrimi'nden 1. Dünya Sava�1'na Rus Faaliyetlerinin Genel Durumu (1905-1914) XX. yüzytl, bütün Rusya için oldugu gibi Filistin Cemiyetinin tarihsel ge­ li9imi ve dolay1s1yla Suriye ve Filistin'deki bütün faaliyetlerinin gelecegi için de õnemli bir dõnüm noktas1yd1. 1904 Rus-Japon Sava91'nda alman agir yenilgi ve ülke içinde siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlarla beslenerek yükselen 1905 Rus Devrimi' nin olu9turdugu kaotik ortamda Filistin Cemiyeti, XX. yüzyil ba§mdan 1914'te, 1. Dünya Sava§l ç1kana kadar mevcut kapasitesini korumaya çal1§t1g1 evreye girdi. Ôzellikle Rusya'da yükselen sosyalist devrimci hareketten kaynakh terõr faaliyetleri, Filistin Cemiyetinin idari kadrosunu ve idare anla­ y19m1 dogrudan etkiledi. Mesela Filistin Cemiyetinin kurucu ve mevcut ba§ka­ m Grandük Sergey Aleksandroviç, 5 $ubat 1 905'te St. Petersburg'da sosyalist devrimciler tarafmdan gerçekle§tirilen suikastta hayatm1 kaybetti. i mparator ile cemiyet arasmda arac1 role sahip olan Grandük Sergey'in katli, impara­ torluk ailesinde oldugu kadar Filistin Cemiyetinde de büyük y1kima neden oldu."'

Grandük Sergey'in õlümü kar§ismda verilen tepkiler, cemiyetin ba§kam oldugu dõnemde Suriye ve Filistin'de gerçekle9tirdigi faaliyetlerin birakt1g1 et­ kiyi de gõstermekteydi. Zira Antakya Patriklik idaresini "Rum tahakkümün­ den kurtaran ki�i" olarak nitelendirilen Grandük Sergey için Antakya Patrikligi yetki alanmdaki bõlgelerde ayinler düzenlendi.979 Kudüs Patrigi Damianos ise Grandük Sergey'in õlüm y1l dõnümü olan $ubat 1906'd a Kudüs'te i sa Mesih'in çarm1ha gerildigi Golgota'da düzenlenen ayine Rus Ruhani Misyonu Müdürü "' "Pamyati Avgustey�avo Predsedatelya iPPO Velikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça'', SjPPO, T XVI (St. Petersburg, 1905), s. 1-14. "Vesnok Pravoslavnavo Naseleniya Sirii i Palestim na svejuyu mogilu v Baze poçiv�avo Valikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça", sjppo, T XVI (St. Petersburg, 1905), s. 6 7-75.

358

MELÍK�AH ARSLAN

Leonid Sentsov (1903-1918) ile birlikte i§tirak etti.98° Filistin Cemiyetinin idare anlayi§mdaki degi§im ise Grandük Sergey'in õlümünden sonra cemi­ yetten gelen teklif üzerine karlSl Grandü§eS Yelizaveta Feodorovna'nm, 14 �ubat 1905'te cemiyetin ba§kam olmas1yla gerçekle§ti.98 1 Dindar ve pasif bir karaktere sahip olan Grandü§eS Yelizavetànm ba§kanhg1, Grandük Sergey'in etkin hamiliginden oldukça uzakti. Fakat Filistin Cemiyetinin kurulu§unun 25. ytldõnümü olan 1 907'deki kutlamalara, hanedan üyelerinden, kiliseden ve bürokrasiden birçok saygm §ahsiyetin kat1hm1 Rus devlet ricalinin cemiyete destek ve himayesinin devam ettigini gõstermekteydi. '" Filistin Cemiyetinin 1905-1914 aras1 maddi gelirlerinde ciddi bir dü§Ü§ ya§anmasmda, Rusya'nm içinde bulundugu ihtilal ahvali dogrudan etkili ol­ mu§tu. Paskalya'dan õnceki pazar günü Rusya i mparatorlugu'ndaki bütün ki­ liselerde "kutsal topraklarda Ortodokslugun ihtiyaçlan" için toplanan Palmiye Hasad1, Filistin Cemiyetinin ana gelir kaynagm1 olu§turmaktayd1. Fakat ta­ biat1 itibariyle tamam1 Rus halkmm cüzi yard1mlanndan olu§an Palmiye Hasadmdan gelen gelirler azalacakti. Buna gore 1 893-1 894 mali yilmda Palmiye Hasad1 gelirleri 191. 722 ruble'83 iken Grandük Sergey'in idaresi altm­ da son ba§anh mali y1l olan 1903-1904'te 1 75.657 rubleye,9" 1906'da 151 .783 rubleye•ss ve nihayet cemiyetin 1913 mali yilmda 68.069 rubleye"6 kadar dü§­ mü§tü. Nitekim Agustos 1904'te Hüdavendigâr (Bursa) Vilayeti Mudanya Kazas1 sahilinde bulunan "Rusça muharrer ve matbu' 20 kit' a varaka" Filistin Cemiyetinin Kudüs'teki faaliyetleri için Osmanh topraklannda dahi yard1m "Zaupokoynaya liturgiya na Golgofe v den pervoy godov§im smerti Velikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça", SjPPO, T XVII (St. Petersburg, 1906), s. 310-319. "Novty Predsedatel ÍPPO Yeya Ímperatorskoe V1soçestvo Velikaya Knyagiya Elisaveta Feodorovna", sjppo, T XVI (St. Petersburg, 1905), s. 15-16. 982 Cemiyetin 25. y1l kutlamasma dair bk. "Yubileynaya Torjestva iPPO v Petergofe i Peterburge", sjppo, T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 383-421. "Godovoe Ob§ee Sobranie iPPO 30-vo Aprelya 1 895 g.", SjPPO, T VI (St. Petersburg, 1895), s. 130. "Godovoe Ob§ee Sobranie iPPO 4 Dekabrya 1905 g.", SjPPO, T XVII (St. Petersburg, 1906), s. 1 14. "Godovoe Ob§ee Sobranie iPPO 17 Dekabrya 1906 goda." sjppo, T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 99. 986 "Ob§ee Godovoe Sobranie iPPO 26 Aprelya 1915 goda", sjppo, T XXVI (St. Petersburg, 1915), s. 146.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 359

toplamaya ba�lad1gm1 gõstermekteydi. Zira ilgili varakada Kudüs'teki Rus ma­ nastmnm geni�letilerek tamir edilmesi için yard1m talep edildigi anla�tlm1� ve ruhsats1z bas1larak dag1ttlan varakalar hakkmda Dahiliye Nezareti tarafmdan tahkikat yapilmasma karar verilmi�ti. 987 Cemiyetin ya�ad1gi mali sorunlar, en ba9ta Suriye ve Filistin'deki egitim faaliyetlerini olumsuz etkilemi9ti. Bu bag­ lamda cemiyetin Suriye ve Filistin'de 1 902'ye kadar açt1g1 87 okulda 10.627 õgrenci9" ve 1906-1907 egitim ytlmda 101 okulda 10.400 õgrenci989 egitim gõrürken 1912-1913 egitim yilma gelindiginde bu okullara ek olarak açtlan 15 okulla bu sayi 102'ye yükselmesine ragmen õgrenci sayis1 10.601'e''° gerilemi9ti. Rusya içindeki kangrenle�mi� ve çõzüm bekleyen yap1sal siyasi ve top­ lumsal sorunlar, Kudüs'e Rus hac seyahatlerini de dõnemsel olarak etkilemi�ti. Rus-Japon Sava�1 õncesi 1903/4 hac sezonunda hac1 saylSl 7.046 iken sava9 ba�lad1ktan sonra 1 904/5 hac sezonunda bu sayi, 2.249'a dü�mü�tü.'" Nitekim 1905 Devrimi'nden sonra 1906/7 hac sezonunda, Paskalya zamanmda, cemiye­ tin Kudüs'teki misafirhanelerinde 6.300'ün'92 üzerinde Rus hacmm ikametiyle Rusya'dan hac kafilelerinin geli�inin normal seyrine dõndügü anla9ilmaktadir. Bu tarihten itibaren her yil düzenli olarak artmaya devam eden Rus hac1lann say1s1 1909/10 hac sezonunda 9.000'e993, 1. Dünya Sava�1'ndan õnceki son hac sezonu olan 1913'te ise 12.000'e••• ula�m19t1. Lakin bu say1sal art1�m, Kudüs'te 25 Temmuz 1904'te Hüdavendigâr valisi tarafindan Dahiliye Nezaretine buradan da 6 Agustos 1904'te Kudüs Mutasamfugma gõnderilen tahrirat için bk. BOA. DH. MKT. 876/24. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 14 Maya 1902 g.", SÍPPO, T XIII/Ç. 1, (St. Petersburg, 1903), s. 86. "Yubileynaya Torjestva iPPO v Petergofe i Peterburge", SÍPPO, T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 399. 990 "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 20 Aprelya 1914 goda", SÍPPO, T XXV (St. Petersburg, 1914), s. 224. "Godovoe Ob�ee Sobrnie iPPO 4 Dekabrya 1905 goda", SÍPPO, T XII (St. Petersburg, 1906), s. 122-123. "Palomniçeskiy Sezon 1907 g. v Meditsinskom Otno�enii", SÍPPO, T XIX (St. Petersburg, 1908), s. 140. "Statistika Palomniçestva ko Grobu Gospodnyu v 1910 godu", SÍPPO, T XXII (St. Petersburg, 191 1), s. 305. Ba�psikopos Anastasiy, "Russkiy Narod i Svyataya Zemlya", Svyataya Zemlya, No. l (Kudüs, 1934), s. 3; Baczkowski, "Russia and the Holy Land" s. 44.

360

MELÍK�AH ARSLAN

hacilara yõnelik cemiyetin altyap1 faaliyetleriyle orant1h olmad1g1 dü�ünüldü­ günde, Rus hac1lann kutsal topraklardaki seyahat ve konaklama kalitelerinde gerileme ya�and1g1 anla�ilmaktad1r.

Gõrsel 33: Grandü�es Yelizaveta Feodorovna ( 1 864- 1 9 1 8)"95

sjPPO, T XVll (St. Petersburg, 1 906), s. l 'd en õnceki ek.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 361

Dõnemin Rusya'smda Ortodoks Kilisesine ve dolayh olarak Filistin Cemiyetinin faaliyetlerine kar§l büyüyen ilgisizlik de ayn bir faktõrdü. Zira bu dõnemde cemiyetin ytllara gõre üye saylSl ve ülke genelinde yillara gõre açtlan §Ubeleri incelendiginde insan kaynagmm oldukça azald1g1 gõrülmek­ tedir. Õ yle ki cemiyet, 1 901'de soylu, askeri ve sivil bürokratlar ve akademis­ yenlerden olu§an 5.469996 üyesiyle tarihinin en yüksek üye say1sma ula§ffil§ken, bu tarihten 1914'e kadar yeni kat1hmlarm olmamasmdan dolay1 cemiyetin üye say1smda düzenli olarak dü§Ü§ ya§anm1§t1. Buna gõre, cemiyetin üye say1s1 1902'de 5.225'e ,997 1903'te 5. 134'e,'" 1 904'te 4.988'e ,"' 1906'da 4.666'ya, 1 000 1907'de 4.267'ye, 1001 1908'de 3.515'e 1002 dü§mܧtü. Cemiyetin üye say1smdaki dü§Ü§, dolayh olarak gelirlerindeki azalmay1 da beraberinde getirmi§ti. Buna gõre cemiyetin 1 900-1901 mali ytlmda üyelik ücretlerinden gelirleri 54.879 rubleye, 1 001 1904-1905 mali ytlmda 3 1 .200 rubleye, 1 00' 1906-1907 mali y1lm da ise 1 7.290 rubleye 1005 dü§mܧtü. Yine, cemiyetin Rusya içinde faaliyetlerini yürüten piskoposluk §ubelerinin açtlmasmda da bir durgunluk sõz konusuydu. Burra gõre 1 893-1 899 arasmda Rusya'mn her bõlgesinde 40 §ube aç1hrken,

"' "Spisok Çilenov iPPO na 1 Noyabrya 1901 goda", sjppQ (Prilojenie), T XII (St. Petersburg, 1902), s. 175-258. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Oktyabrya 1902 goda", SjppQ (Prilojenie), T XIII (St. Petersburg, 1903), s. 147-229. '" "Spisok Çilenov iPPO na 1 Sentyabrya 1903 goda", sjppo (Prilojenie), T XIV (St. Petersburg, 1904), s. 19-74. '" "Spisok Çilenov iPPO na 1 Noyabrya 1904 goda", sjppo (Prilojenie), T XV (St. Petersburg, 1904), s. 19-73. 1 000 "Spisok Çilenov iPPO na 1 Yanvarya 1906 goda", sjppo (Prilojenie), T XVI (St. Petersburg, 1905), s. l-52. 1001 "Spisok Çilenov iPPO na 1 Marta 1907 goda", sjppo (Prilojenie), T XVIII (St. Petersburg, 1907), s. 1-48. 1 002 "Çilem iPPO na 1 Noyabrya 1908 goda", sjppo (Prilojenie), T XX (St. Petersburg, 1909), s. 1-42. 1 003 "Denejmy Otçet iPPO za 1901-902 g." sjppo (Prilojenie), T XII (St. Petersburg, 1902), s. 307. 1004 "Denejmy Otçet iPPO za 1904-905 g." sjppQ (Prilojenie), T XVI (St. Petersburg, 1905), s. 103. 1005 "Denejmy Otçet iPPO za 1906-907 g." SjppQ (Prilojenie), T XX (St. Petersburg, 1909), s. 90.

362

MELiK�AH ARSLAN

1900-1916 arasmda sadece 12 �ube açilm1�tl. 1006 Bütün bu veriler, cemiyetin faaliyetlerindeki gerilemenin arka plamm aç1klamaktad1r. Rusya'da dini ve ahlaki formasyon kanallarmm karma�1kla�t1g1 bu dõnem­ de, kilise ve Ortodoks tarikatlann yanmda püritenlik ve ateizm tartl�malan da vakia idi. Bu baglamda Rus intelligentsiasmm bu dõnemdeki kabuk de­ gi�imi, cemiyetin mevcut üye saylSlm etkileyen diger bir etkendi. Ancak bu, sadece Rus dü�ünce hayatmdaki degi�imden degil, aym zamanda cemiyetin bürokrasi, kilise, akademi ve ba�ka kurumlardaki mevcut etkin ya�h üyeleri­ nin õlümlerinden de kaynaklanmaktaydi. Ô yle ki cemiyet, bu dõnemde birçok kurucu idarecisinin õlümü ile kan kaybetmi�ti. �üphesiz bir büyük õlümü de bu süreçte belirtmek �arttir. Cemiyetin üyesi, yõneticisi ve kurucusu olarak V. N. Hitrovo'nun 5 May1s 1 903'teki õlümü, belki de cemiyetin en büyük kay­ b1yd1. Hayatm1 Suriye ve Filistin'de Ortodokslugu, dolayis1yla Rusya'mn ç1karlanm ilerletmeye adayan Hitrovo, Filistin Cemiyetinin faaliyetlerinin gizli beyni idi. 100' Hitrovo, cemiyetin faaliyetlerinin aksamamas1 için õlmeden õnce cemiyetin sekreterligine �am Rus Konsoloslugu sirasmda Arap Meletios'un Antakya patrigi olarak atanmasmda õnemli rol oynayan A. P. Belyayev'i aday olarak gõstermi�ti. DolaylSlyla güçlü diplomatik baglanyla Belyayev, cemiye­ tin sekreterligini yaparken Hitrovo'nun yoklugunu hissettirmeyecekti. Fakat 4 Agustos 1 903'te cemiyetin teklifiyle gõrevi kabul eden Belyayev'in de, kisa bir zaman sonra 15 Agustos 1906'da õlmesi üzerine 100• Kiev i lahiyat Akademisinde profesõr olan A. A. Dmitriyevskiy cemiyetin sekreterligine atand1. 1917 Ekim Devrimi õncesi cemiyetin son sekreteri olan Dmitriyevskiy, kilise tarihi ve ar1006 Neçeyeva, "Eparhialmh Otdelov", s. 1 1 1 - 1 13. ""' Hitrovo'nun olümünün hemen ardmdan yazilan anma yaz1smda, cemiyetin bapnlanndaki rolüne ozel bir vurgu yapilm1�t1. "Pamyati V. N. Hitrovo, sjppQ, T XV (St. Petersburg, 1904), s. 58-59; Hitrovo'nun kapsamh biyografisi için bk. "Pamyati V. N. Hitrovo (K desyatiletiyu so dnya evo konçim) Ssportretom", sjppo, T XXIV (St. Petersburg, 1913), s. 263-272; Aynca Hitrovo'nun çah�malarma dair bk. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 4 Noyabrya 1903 goda", SjPPO, T XIV/Ç. 1 (St. Petersburg, 1904), s. 155-173; Hitrovo'nun olümü sadece Rusya'da degil Suriye ve Filistin'de de yanki uyand1Cm1�t1. Ôyle ki Antakya Patrigi Meletios, Hitrovo'nun Olümünün Suriyeliler için büyük bir kay1p oldugunu ifade etmi�ti. Bk. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 4 Noyabrya 1903 goda", sjppo, T XIV (St. Petersburg, 1904), s. 162. 100• "Aleksey Petroviç Belyayev (15 avgusta 1906 g.)", SjPPO, T XVII (St. Petersburg, 1906), s . 633.

SURÍYE VE FÍLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 363

keolojisi, Rusya'nm Suriye ve Filistin siyaseti, Filistin Cemiyetinin tarihi ve õnde gelen §ahsiyetlerinin biyografileri gibi birçok konuda kaleme ald1g1 sayi­ s1z kitap ve makale ile Filistin Cemiyetine büyük bilimsel katkis1 olan bir yõ­ neticiydi. Tarihçi ve Ílahiyatç1 olan Dmitriyevskiy, aynca Filistin Cemiyetinin yayin organlarmm bilimsel niteliginin yükselmesi için gõsterdigi gayretin yam sua dõneminde Rusya'dan Suriye ve Filistin'e yap1lan bilimsel seyahatleri de desteklemi9ti.100• Bu geli§meler degerlendirildiginde Filistin Cemiyeti, Dmitriyevskiy ile õnemli bir bilgin idareci kazamrken, Hitrovo ve Belyayev'in õlümleriyle õnemli birer bürokrat ve diplomat idareci kaybetmi§ti. Fakat Rus-Japon Sava§t sonras1 dt§ politikada dikkatini tekrar Yakin Dogu'ya çeviren Rusya'nm, I. Dünya Sava91 yakla9uken Suriye ve Filistin'deki faaliyetlerinde aslmda elde ettigi ba§anlar da vardi. Zira Suriye ve Filistin'de muhtelif tarihlerde Rus para­ s1yla satm almmt§ ve Rus konsolosluklannm memurlan ve Kudüs Rus Ruhani Misyonu müdürleri gibi idari zevatm namlanna kay1t olunarak ruhsats1z ta­ sarruf edilmi9 arsa ve binalann Rus hükümeti acima kayitlannm tasdiki bu dõnemde gerçekle§tirilmi§tir. Suriye ve Filistin'de misafirhane, gurabahane, hastane, okul, kilise ve eczane olarak i9letilen binalarm harçs1z Rusya acima kaydedilmesi ve gelecekte bina in§as1 planlananlara ise gerekli izinlerin veril­ mesi ilk kez 1896'da talep edilmi§tir. 1010 Rusya'nm, bu yõndeki 10 y1llik amac1na, ülke içi sorunlarm Suriye ve Filistin'deki faaliyetlerini olumsuz etkiledigi en zor dõneminde, yani 1 905'te ula§mas1, Rus diplomasisinin ba9ans1 olmu9tur. Zira Rusya'nm 1904'teki ba9vurusuna istinaden 1905'te Suriye ve Filistin'de okul, manastu, kilise, hastane, misafirhane gibi Filistin Cemiyeti ve Kudüs Rus Ruhani Misyonu idaresinde bulunan bütün Rus kurumlannm mevcudiyeti, Osmanh idaresi tarafindan tasdik edilerek ruhsatlandmlm19, bõylece Rus ku­ rumlan, Frans1z kurumlan gibi vergi ve gümrükten muafi.yet hakki elde etmi§­ tir. 1º 11 100' Dmitriyevskiy'in 1907'de Kiev ilahiyat Akademisinden aynld1ktan sonraki hayatma dair bk. S. Yu. Aki�in, "Posledniy Period Jizni i Slujba Nauçnovo Naslediya Professora Kievskoy Duhovnoy Akademii A. A. Dmitriyevskovo", TKDA, No. 15 (Kiev, 2011), s. 249-267. 1010 Rusya Elçiliginden Hariciye Nezaretine, buradan da Sadarete iletilen 25 Mart 1896 tarihli iltimas için bk. BOA. BEO. 760/56932; Aym iltimasm 22 Nisan 1896'te Sadrazam Halil R.tfat Pa�a tarafindan padi�aha takdimi için bk. Y. A. HUS. 350/62. 1011 Tanmmas1 ve vergi ve gümrükten muaf tutulmas1 talep edilen kurumlarm listesi mevkileri, türleri ve açth� tarihleriyle birlikte 24 Arahk 1904'te Rusya Elçiliginden Hariciye Nezareti

364

MELiK�AH ARSLAN

Bu dõnemde Rusya'nm Suriye ve Filistin'deki ba§artlan arasmda Kudüs Rus Ruhani Misyonu Müdürü Leonid Sentsov (1903-1918) idaresinde ger­ çekle§tirilen kilise ve manastlf binas1 in§alar1 gelmektedir. 187l'de Antonin Kapustin tarafmdan Zeytin Dag1'nda satm alman araziye 1905'te 180 rahi­ benin bulundugu Yükseli§ Rus Kadm Manastm (Eleonskiy Voznesenskiy Russkiy Jenskiy Monastlf) in§as1 oldukça õnemliydi.1012 Zira bu dõnemde ger­ çekle§tirilen bina in§asma kar§l Osmanh Devleti'nin muhalif bir tutumu da sõz konusuydu. Nitekim huna õzel bir õrnek de vermek mümkündür. Ruhani Misyonun Müdürü Leonid'in, Halilürrahman kazas1 Beytüssatar arazisinde Rus bacilar için ruhsats1z in§a ettigi binanm, Í slam kõyleri arasmda olmas1 nedeniyle 19 Ocak 1 908'de Meclis-i Vükela tarafindan y1ktmlmasma karar verilmi§ti. 1013 Ancak Rus konsolosunun §ikâyetiyle meselenin siyasi bir hâl al­ mamas1 için 2 May1s 1909'da �ura-y1 Devlet tarafindan binanm "hedminden (y1kilmas1) sarf-1 nazar olunmasma (vazgeçilmesi)", huna izin veren mahalli Osmanh memurlannm sorumlu tutulmasma karar verilmi§ti. 1014 Bu geli§me, Rusya'nm Suriye ve Filistin'deki faaliyetleri dogrultusunda bina in§a etme ko­ nusunda ne derece kararh oldugunu gõstermi§ti. 1868'de Antonin Kapustin'in giri§imleriyle Rusya'nm Filistin'deki en çar­ p1c1 arazi al1mlanndan biri olan Halilürrahman'daki Hz. Í brahim Me§esi ara­ zisindeki manastu in§as1, bu dõnemin en kayda deger meselelerindendi. Zira Halilürrahman'da Müslüman nüfusun yogun olmasmdan ve arazide bulunan me§e agacmm Müslüman ahali tarafmdan da kutsal kabul edilmesinden do­ lay1 buraya kilise veya manastlf inp etmek uzun yillar õtelenmi§ti. 1907'ye gelindiginde ise Ruhani Misyonun Müdürü Leonid Sentsov'un teklifi, Filistin Cemiyeti Ba§kam Grandü§es Yelizaveta Feodorovna'nm te§viki ve Rus Elçisi i. A. Zinovyev'in giri§imleriyle bu plan, Osmanh idaresi nezdinde gündeme getirilmi§ti. Lakin hemen in§aata ba§lamak istenildigi için 26 Kas1m 1907'de manastu in§a etme dü§üncesinden bahsedilmeden misafirhaneye ilave oda­ lar yapilacag1 ifade edilerek Osmanh idaresinden izin almm1§t1. 1 º 1 5 Bundan 2 gõnderilmi�ti. Bu dogrultuda Filistin Cemiyetinin kurumlarma saglanan imtiyaza dair padi�ah iradesi için bk. BOA. i. AZN. 63/7. 1012 "Russkie Voznenskiy Monaster na Eleone", Lisovoy, Dokumenft i Materia!t II, Moskova 2000, s. 597-600. 19 Ocak 1901 tarihli Meclis-i Vükela karari için bk. BOA. MV. 117/130. 1 0 14 4 May1s 1909 tarihli �ura-y1 Devlet varakas1 için bk. BOA. �D. 71/6. 'º" Sadaretten Hariciye, Dahiliye, Evkaf-1 Hümayun Nezaretlerine gõnderilen 26 Kas1m 1907

SURÍYE VE FiLÍSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SiYASETÍ 365

ytl sonra 1 909'd a in§as1 devam eden binanm kilise olarak tanmmas1 için ya­ ptlan ba§vuruda ise uzun ve me§akkatli bir seyahate katlanarak Hz. i brahim Me§esi'ne gelen Rus züvvann yegâne amacmm dini ayin oldugu; ancak burada kilise bulunmamasmdan dolayi ayinlerini aç1kta ve hava degi§ikliklerine ma­ ruz bir hâlde yapmaya mecbur olduklar1 belirtilmi§ti. Bunun üzerine Kudüs Patrikliginin tasdik verdigi ve "zaten" Rus arazisi olan bu arsaya kilisenin in§as1 için "esasen bir itiraza mahal gõrülemedigi" ifade edilerek gerekli izin verilmi§­ ti. Bunun da õtesinde Sadaret tarafmdan bu kilisenin in§asma Rusya Veliahd1 Aleksey Nikolayeviç Romanov'un 12 Agustos 1904'teki dogumu münasebe­ tiyle h1zla ba§land1g1 ve i mparator II Nikolay'm dahi bu meseleye bizzat õnem verdigi vurgulanarak gerekli padi§ah iradesinin bir an evvel buyrulmasmm el­ zem oldugu belirtilmi§ti. rn16 Ancak verilen izne ragmen 16 May1s 1911'd e Sadaretten Hariciye Nezaretine gõnderilen tezkerede, Kudüs Mutasarnfügmdan alman tah­ rirat sonras1 bõyle bir kilise in§asmm uygun olmad1gma ve durumun Rus Elçiligine bildirilmesi gerektigine karar verilmi§ti. Buna gore, Hz. i brahim Me§esinin Müslümanlar için mukaddes oldugu, kiliseye izin verilmesi hâlinde Müslümanlann ziyaretinin yasaklanmas1 ihtimalinin oldugu, §imdiye kadar bir kilise yap1lmam1§ olan Halilürrahman'da bu yõnde bir iznin Müslümanlar arasmda tepkiye neden olabilecegi ve binanm misafirhane olarak kullantlacag1 yõnünde taahhüt verildigi için kiliseye çevrilmesine izin verilemeyecegi be­ lirtilmi§ti. rn 17 Fakat Osmanh idaresinin bu binanm kiliseye çevrilmesine ruh­ sat vermemesinin uygulamada bir kar§1hg1 olmaml§tl. Zira 11 Arahk 1912'de Kudüs Mutasarnfügmdan Dahiliye Nezaretine gõnderilen tahriratta, Ruslarm buraya yerle§mesine ve binalar inp etmesine en ba§ta izin verilmemi§ olmas1 gerektigi, §imdi ise her sene binlerce Rus hacmm gidip gelmesi nedeniyle bu­ raya kilise in§asma engel olunamayacag1 vurgulanm1§tl.rn 18 Dolay1s1yla 1913'ün sonlanna gelindiginde Osmanl1 idaresinin meseleye baki§mm degi§tigi gõ­ rülmektedir. Zira 18 Ekim 1913 tarihli Adliye Nezaretinden Sadarete gõn!016

rn18

tarihli suret için bk. BOA. BEO. 3193/239459. Rusya Elçiliginden Hariciye Nezaretine 5 Nisan / 23 Mart 1911 tarihli muhtJra ve tercümesi için bk. BOA. BEO. 3880/290966. Sadaretten Hariciye Nezaretine 16 May1s 1911 tarihli tezkere için bk. BOA. BEO. 3894/291976. Kudüs Mutasamfügrndan Dahiliye Nezaretine 1 1 Arahk 1912 tarihli tahrirat için bk. BOA. DH. iD. 123/19.

366

MELi K�AH ARSLAN

derilen tahriratta, Divan-1 Hümayunda vuku bulan beyanatta Ruslarm in�a ettigi manastmn, ahalisi umumen Müslümanlardan olu�an Halilürrahman kasabasmm d1�mda bulundugu, dolay1S1yla ruhsats1z yapilsa bile kiliseye dõ­ nü�türülmesinde herhangi bir mahzur olmad1g1 belirtilmi�ti.1º1' Bu beyanat, en ba�mdan itibaren Hz. ibrahim Me�esi civanndaki Ruslann faaliyetlerine kar�1 ç1karken Osmanh idaresinin õne sürdügü argümanlardan tümüyle vazgeçmesi demekti. Bõylece Osmanh idaresinin geri dõnü�ü olmayan

defacto bir durumu de jure hale getirerek bir sorun olmaktan ç1karmak istedigi anla�1lmaktad1r. Bu dogrultuda 5 Aral1k 1 9 1 3'te sadece Rus hac1lann ayinlerine tahsis edilme­ si ve Kudüs Patrikliginin "ahkâm ve kâ'idesi"ne uyulmas1 prtiyla hâlihazlída inp edilmi� olan binanm kiliseye çevrilmesine izin verildi. 1 020 Nihayet Leonid Sentsov idaresinde 1907'de ba�layan kilise, Kutsal Teslis Manastm (Monast1r Svyatoy Troits1 veya Podvorie v Çest Svyat1h Praottsev) ad1yla 1 9 1 4'te in�as1 tamamlanarak kutsanm1�t1.1021

Gõrsel 34: Kutsal Teslis Manastm1º22

Adliye Nezaretinden Sadarete 18 Ekim 1913 tarihli tahrirat için bk. BOA. i. MMS. 179/3. 6 Arahk 1913 tarihli irade-i seniyye için bk. BOA. i. MMS. 17517; 1 Mart 1914 tarihli Meclis-i Vükela mazbatas1 için bk. MV. 233/144. "Poluçenie Sultanskavo Firmana na Osvya�enie Russkavo Hrama u Duba Mamvriyskavo", SiPPO, T XXV ( St. Petersburg, 1914 ) , s. 264-265. 1 º22 Adliye Nezaretinden Sadarete 18 Ekim 1913 tarihli tahriratta ek olarak gonderilen plan için

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 367

Diger taraftan Rusya'nm 1 870'lerden itibaren Filistinli Arap Ortodokslarm Kudüs Patrikligi idaresine katllim1 yi:inündeki siyaseti bu di:inemde kar§llik bulmu§tu. Bu baglamda Arap Ortodokslarm Rumlarla e§it hak talebi, 1908'd e II. Me§rutiyet'in getirdigi hürriyet hisleriyle yeniden gündeme gelmi§ti. Fakat Kutsal Kabir Karde§ligi, Sinod Meclisine ilaveten ruhban ve sivillerden olu­ §an Karma Meclis kurulmas1 ve patriklik gelir ve giderlerinin kontrolünün payla§1m1 gibi talepleri reddederken, Patrik Damianos'u Arap Ortodokslara taviz vermekle suçlayarak patriklikten azletmi§ti. Buna kar§m Damianos, azil karanm tammayarak gõrevine devam etmi§ti. Bunda meselelere 1 870'lerde ol­ dugu gibi dogrudan müdahil olmasa da krizin yakm seyircisi olan ve Kudüs Rus Konsolosu A. F. Kruglov'un (1908-1914) §ahsmda pasif destek sunan Rusya'nm tutumunun etkili oldugu si:iylenebilir. 1023 Ancak Damianos'a bu bag­ lamda en büyük destegi Filistin genelinde §iddetli gi:isteriler düzenleyerek ki­ liseleri ve manast1rlan zapt eden Arap Ortodoks ahali vermi§ti. 1024 Bunun üze­ rine Filistin'in Arap Ortodokslanm temsilen i stanbul'a gelen bir heyetin, aha­ linin taleplerini Bab1ali'ye iletmesi üzerine meselenin tetkiki için bir komisyon olu§turuldu. 1025 Filistin'de Araplann teyakkuzuna §ahit olan komisyon, Ocak bk. BOA. i. MMS. 179/3; A. A. Dmitriyevskiy, "Prazdnik Sv. Troitsma Sionskoy gore i u duba Mamvriyskavo v Hevrone (s �esyu risunkami i planam Siona)'', SjPPO, T XXII (St. Petersburg, 191 1), s. 359. 1023 1891'de Kudüs patrigi seçilen ve patrikligi Filistin Cemiyetinin faaliyetlerine kaq1 bir tutumla idare eden Gerasimos'un 1897'deki õlümü üzerine yeni patrik seçilmesi gündeme gelmi�ti. Bu dõnemde Suriye'deki okul meseleleri ve Antakya Patrikligine Arap patrik seçilmesi gibi meselelerle oldukça yogun olan Rus diplomasisi, 1897'deki Kudüs Patriklik seçimine dogrudan müdahil olmamasma ragmen 1 896'd a II. Nikolay'm taç giyme tõreninde Kudüs Patrikligini temsil eden Patrik Vekili Damianos'u desteklemi�ti. Óyle ki 4 Haziran 1897'de Rusya Elçiliginden Damianos'un seçimindeki pürüzlerin giderilmesi için gerekli incelemelerin yapilmasma dair padipha ba�vurulmu�tu. Bk. BOA. i. HUS. 54/7; Nitekim 8 Eylül 1 897'ye gelindiginde Damianos Kudüs Patrikligine tayin edilmi�ti. Bk. Y. A. HUS. 376/46. 1024 Buna kaqm Kudüs Patrikligi Rum ruhbanlar1, Rum kilise ve manast1rlanm i�gal eden yerli Arap ahalinin bu yõndeki "tecâvüzâtma" mâni olmak için birçok kez Bab1ali'ye ba�vurmu�tur. Bu baglamda 1910-1911 aras1 Kudüs Patrikligi, Adliye ve Mezahib Nezareti, Dahiliye Nezareti ve Sadaret arasmdaki yaz1�malar için bk. BOA. BEO. 3980/298457; BEO. 4020/301435; Damianos'un patriklikten azlinden bu kararm iptaline kadar patriklik krizine dair bk. i. Pomerantsev, "Patriar�iy Krizis v ierusalime (13 dekabrya 1908 g. - 16 Fevralya 1909 g.)", SjPPO, T XX (St. Petersburg, 1909), s. 254-298. 1025 ilgili komisyon tarafindan tanzim olunan mazbatamn 27 �ubat 1910'de Meclis-i Vükeladaki müzakeresi için bk. BOA. MV. 137/70.

368

MELiK�AH ARSLAN

1909'da Damianos'un patriklikten "hukuksuz" azlinin iptaline ve muhalifleri­ nin Filistin'den sürülmesine karar verdi. Bab1ali'nin kararlt tutumu kar�lSlnda Kudüs Patrikligi Sinod Meclisi, Damianos'un patrikligini onaylarken, 1 909 yazmda i stanbul ve i skenderiye Rum Patrigi de Damianos'un patriklige dõn­ mesini resmi olarak tamdi.102• Agustos 1910'da ise Kudüs Patrikligi idaresine Araplann kat1hmm1 saglayan Karma Meclisin üyelerinin seçimini düzenleyen nizamname, Bab1ali'den Kudüs Mutasarnfugma gõnderildi.1027 Arap Ortodokslara patriklik yõnetiminde saglanan sê:iz hakki, Rusya'nm Filistin'deki faaliyetlerinin gelecegi için ê:inemli bir geli�meydi. Bu bakimdan Rusya, imparatorluk dahilinde ya�ad1g1 siyasi, sosyal ve ekonomik olumsuz­ luklara ragmen, 1. Dünya Sava�1 yakla�irken Suriye ve Filistin'deki mevcudi­ yetinden ve faaliyetlerinin yogunlugundan fazla bir �ey kaybetmemi�ti. Hatta Büyük Güçler siyasetinin bir parças1 olarak Suriye ve Filistin'de Rus Ortodoks mevcudiyetinin Rusya'nm bê:ilgesel etki ve prestijini artiracagma yê:inelik si­ yasi hedefe ziyadesiyle ula�1lm1�tl. Zira Rus okullannm ve hacilanmn artan say1lan ve Antakya Patrikliginin Arapla�mas1 baglammda Rusya'nm Suriye ve Filistin'de güçlenen pozisyonuna kar�1 verilen tepkilerde Osmanh memurlan­ nm ve Bat1h gê:izlemcilerin kayg151m gê:irmek mümkündü. Ô rnegin Fransa'da Rusya tarihi incelemelerinin kuruculanndan olan, eserleri kendi çagmda da ingilizceye çevrilmi� ve kê:iklü Revue des Deux Mondes dergisinde Rusya üzeri­ ne birçok inceleme yayimlam1� liberal Frans1z Katolik tarihçi Anatole Leroy­ Beaulieu, Rusya'nm Suriye ve Filistin'deki pozisyonunu �u cümleleriyle ifade etmi�ti: "Bu Haçlt topraklannda farkl1 millet ve dinlerin rekabetine Rusya son katilan ülke olmu� ancak kendisine Ortodokslugun hamisi olarak saglam bir yer edinmi�tir. Eger Moskova kartal1 kanatlanm Akdeniz sulanna indirirse bu ban�çil kalabal1k yeni Haçh fetihlerinde ona yard1m yolu açabilir. . . " Bu ifadelerden de anla�1lacag1 üzere Rusya, Suriye'de ciddi bir güç olarak gê:irülü­ yordu. 'º" "Primirenie ierusalimskavo Patriarha Damiana s Svya�ennim Sinodom i Svyatogrobskim Bratstvom", SiPPO, T XX (St. Petersburg, 1909), s. 308-315 1027 "Primirenie ierusalimskoy Patriarhii s Tuzemnoyu Pasvoyu Ustav ob izbranii Çlenov Sme�annoy Komissii v ierusalimskoy Tserkvi", SiPPO, T XXI (St. Petersburg, 1910), s. 620639 1028 Anatole Leroy-Beaulieu, 1he Empire of the Tsars and the Russians, Par! III: 1he Religion, Knickerbocker Press, New York 1902, s. 125. 1026

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 369 B. 1. Dünya Sava�1'ndan Ekirn Devrimi'ne "Rus Rüyas1"ndan Uyaru�

(1914-1917)

1914'te ba�layan 1. Dünya Sava�1, Rusya i mparatorlugu ile birlikte Filistin Cemiyetinin ve Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin de kaderini bek­ lenmedik bir �ekilde degi�tirdi. Sava�m Suriye ve Filistin'deki Rus diplomatik mevcudiyetine ve Filistin Cemiyetine etkisi y1kic1yd1. Filistin Cemiyeti idaresi, 28 Temmuz 1914'te sava� ba�lad1gmda Osmanh ve Rusya'mn dü�man ittifak­ larda yer alabilecegini dü�ünerek gerekli tedbirleri almak için çal1�ma ba�lat­ ti. Buna gore õncelikle Rus hükümeti tarafmdan bütün hac1larm Filistin'den aynlmas1 konusunda uyanda bulunuldugu Agustos 1914'te, Kudüs'teki Hac1 Misafirhaneleri i daresine bir Osmanh-Rus sava�1 durumunda almmas1 gere­ ken tedbirler gõnderildi: 1 . Cemiyetin Kudüs, Nas1ra ve Beyt Cala'daki kurumlarmm idaresinin Rusya'ya dost ülkelerin konsoloslanndan ba�ka Osmanh vatanda�1 olan Kudüs Han Misafirhaneleri Muhasibi K. P. Petropulo'nun idaresine verilmesi, 2. Bütün okullar kapatild1ktan sonra her okulun idaresinin okulun en ya�h õgretmenine verilmesi, 3. Rus uyruklu okul müfetti�leri ve õgretmenlerin talep etmeleri duru­ munda Rusya'ya dõnebilmeleri ya da gõrevlerinin ba�mda kalarak Kudüs ve M1s1r gibi yerlerde ikamet etmelerine olanak tamnmas1, 4. Filistinli õgretmenlerin okullar kapah oldugu sürece gõrev tammlan­ na uygun bir �ekilde gõrevlerinin ba�mda kalabilmeleri için gerekli ko�ullann saglanmas1, 5. Okullann çal1�anlannm maa�lannm Muhasip K. P. Petropulo'dan te­ min edilmesi, 6. Uzun süredir hizmet eden ve elzem olan Rus ve Arap çal1�anlann be­ lirlenmesi, 7. Rusya'ya dõnmek isteyen bütün Rus çal1�anlara seyahatleri için gerekli maddi destegin saglanmasi. 1029

1029

V. D. Yu�manov, Russkie v Svyatoy Zemle i Sirii vo Vremya Nastoyashey Mirovoy Voym, Tipografiya V. F. Kir�bauma, Petrograd 1917, s . 5.

370

MELiK$AH ARSLAN

Talimatlan alan cemiyet gõrevlilerinin büyük bir kism1, 5 Agustos 1914'te Çanakkale Bogaz1 kapattlana kadar i talyan gemileriyle deniz yoluy­ la, geç kalanlar ise Bulgaristan, Subistan ve Romanya üzerinden karayoluyla Rusya'ya ula§tI. Kudüs Rus Ruhani Misyonu ruhbanlan ve Yükseli§ Rus Kadm Manastm (Yeleonskiy Voznesenskiy Russkiy Jenskiy Monastu), Kutsal Teslis Manastm (Monast1r Svyatoy Troits1 veya Podvorie v Çest Svyat1h Praottsev), Gornenskiy Rus Kadm Manastm (Gornenskiy Russkiy Jenskiy Monast1r) gibi Rus manastirlanndaki Rus rahibe cemaati ise kutsal topraklan terk edip Rusya'ya dõnmek istemedi. 103º Ô te yandan Filistin Cemiyetinin sava§ arifesinde Beyt Cala'da mevcut okulun geni§letilmesi ve Babülamüd'de yeni bir okul in§asma ruhsat verilme­ si için Osmanh idaresine ba§vurusu, Suriye ve Filistin'deki Rus faaliyetlerinin geldigi noktay1 gõrmek için õnemlidir. Zira 26 Agustos 1914'te Sadaretten Kudüs Mutasarnfügma gõnderilen talimatta, kapitülasyonlann ilgas1 sonras1 tanzim edilen yeni talimatnamenin 26. maddesi uyannca bundan sonra ya­ banc1 cemiyet ve §irketlerin okul açmalannm yasakland1g1 ifade edilmi§tir. Kald1 ki "hâl-i harbin zuhUru ile bir dü§mân devletin muhârebe memleketinde mekteb in§â' ve kü§âd etmesi"nin katiyen mâni olunmas1 gereken bir durum oldugu belirtilmi§tir. Aynca "düvel-i muhâs1ma veyâ teba'asma mensub bü­ tün mü'e ssesât-1 tedrisiyenin ilgâ ve tahliye ve binâlarmm icâbma gore isti'mâl edilecegi ve erkân ve müstahdemininin memleket hâricine ç1kartlacag1" hu­ susunun, dü§man tebaa ve kurumlan hakkindaki mukarreratm 18. bendinde buyruldugu ifade edilmi§tir. Dolay1s1yla binalan devlet tarafmdan i§gal olun­ dugu suada Rusya'nm Suriye ve Filistin'de yeni okul açmasmm veya mevcut okulunu geni§letmesinin "bi't-tabi' mevzu'-1 bahs olunamayacag1" beyan edil­ ffiͧtir. 103 1 Nitekim 29 Ekim'de Osmanh sava§ gemilerinin Rusya'mn Sivastopol ve Novorossisk limanlarma saldumas1 ve 2 Kas1m'da Rusya'nm Osmanh'ya sava§ ilan etmesinden 1º32 õnce, Osmanh idaresinin Suriye ve Filistin'deki Rus 1030 Gornenskiy Rus Kadm Manastm rahibe cemaatine dair bk. A. A. Dmitriyevskiy, "Russkaya Gornenskaya Jenskaya Ob�ina V grade iudove, sjppo, T XXVII (St. Petersburg, 1916), s. 3-33; "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 1 Maya 1916 goda II. Otçet iPPO s 1 Yanvarya po 31 Dekabrya 1914 g.", SjPPO, T XXVII (St. Petersburg, 1916), s. 178-179. 1 03 1 Sadaretten Kudüs Mutasarnfugma 26 Agustos 1914 tarihli tahrirat için bk. BOA. HR. HM$. i$0. 89/32. 1 032 Ercüment Kuran, "l. Dünya Sava�i", DU, C XXVI (istanbul, 1992), s. 197. -

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 371

mevcudiyetine kar�1 tutumunun radikal bir �ekilde degi�tigi anla�ilmaktadir. Sava�m bõlgedeki Rus mevcudiyeti için getirdikleri Filistin Cemiyetinin gõnderdigi talimatlardaki õngõrülerinden çok daha yikic1 olmu�tur. Õ ncelikle sava�m ilamyla birlikte Rus diplomatik misyonlar1 smu d1�1 edilirken Kudüs, Beyrut ve Yafa gibi merkezlerde bulunan Rus konsoloslanndan geriye kalan personel ise denize kiyis1 olan yasakh bõlgelerden ("menât1k-1 bahr-i memnu'a") õnce �am sonra da Urfa'ya sevk edilmi�tir.1033 Daha sonra Arahk'ta Filistin Cemiyetinin personeli, Rus Ruhani Misyonunun Müdürü Leonid Sentsov ve diger ruhbanlar ile Rus manastirlanndaki rahibe cemaatinin tamam1, i ngiliz idaresindeki i skenderiye'ye gõnderilirken, geriye kalan Osmanh vatanda�1 olup Rus kurumlannda çali§an personel ise askere almmi§tlf. Osmanh idaresi ta­ rafindan el konulan Filistin Cemiyetinin binalan ise Osmanh askeri birlik­ lerine tahsis edilmi�tir. 1034 Õyle ki 191 Tye gelindiginde Kudüs Rus Ruhani Misyonunun in§aat deposunda bulunan kilise çam dahi harp imalat1 için kul­ lamlmak üzere menzil müfetti�ligine getirilerek i n�aat Ser-Mühendisi Binba§l �evki Bey tarafindan kirdmlm1�tu. 1035 Bu baglamda õnemsiz bir aynnt1 olarak gõrülme ihtimaline kar�m �evki Bey tarafmdan kirdmlan bu Rus kilise ça­ nmm, Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin geldigi noktay1 sembolize ettigini belirtmek gerekir. Olaganüstü olaylann ya�and1g1 bu dõnemde, bütün bu tahribata ragmen Filistin Cemiyeti, Suriye ve Filistin'deki kurumlanm ve bu kurumlarda gõrev­ li kadrolar1 muhafaza etmek için gayret gõstermi§ti. Bu dogrultuda Rusya'ya gelen personelinin maa�lanm õdemenin yollarm1 arayan cemiyet, sava� s1rasmda kesilen 108.465 rublelik y1llik devlet destegini alabilmek ümidiyle 1 033 Kudüs Mutasarnfi Ahmed Macid Bey'den (1913-1915) Dahiliye Nezaretine 29 Kas1m 1914 tarihli malumat için bk. BOA. DH. SFR. 451/2. 1034 N. A. Semençenko, "Russkaya Ob�ina v Palestine Posle Pervoy Mirovoy Voym", Vostoçmy Arhiv, No. 25 (Moskova, 2012), s. 54; Nitekim 20 Arahk 1914'te Dahiliye Nezaretinden Kudüs Mutasarnfugma son zamanlarda Kudüs'e gelen Ruslann "câsus olma ihtimâli"nden dolay1 gerekli tahkikat yaptlmas1 talimati gõnderilmi�ti. Bk. BOA. DH. SRF. 46/44. Ancak Suriye ve Garbi Arabistan Umum Kumandam Cerna! Pa�a'nm �ifahi emri üzerine çan mahalline iade edilmi�ti. Kudüs Mutasarnfugmdan Dahiliye Nezaretine 29 Ekim 1917 tarihli tahrirat için bk. BOA. HR. HMS. iSO. 87/5; Benzer �ekilde Kudüs'te Rus Katedral Kilisesi'nin kütüphaneye dõnü�türülmesi dü�ünülmekteydi. Bu baglamda Dahiliye Nezaretinden Kudüs Mutasarnfugma 27 Ekim 1917 tarihli �ifre için bk. DH. i. UM . EK. 41/39.

372

MELiK�AH ARSLAN

Eylül 1916'd a Di§i§leri Bakanhgma ha§vurmu§; fakat olumlu yamt alamam1§t1. Aynca cemiyet, Suriye ve Filistin'deki Rus mülklerinin gelecegi meselesini de gündemine alml§tl. Bu baglamda Rus Misafirhaneleri i darecisi P. i . Ryajskiy 9 Temmuz 1915'te cemiyetin Ba§kan Yard1mc1Sl Dük (Knyaz) A. A. Sirinskiy­ Sihmatov' a rapor sunmu§tu. Raporda cemiyetin Kudüs, Ayn Karim, Beyt Cala, Nasira, Beytüllahim, Ramla, Ceriko, Hayfa, Beyrut gibi Suriye ve Filistin'in muhtelif noktalanndaki Rus mülklerinin metrekareleri dahil dõkümüne yer verilmi§ti. Burada Filistin Cemiyeti, Kudüs Rus Ruhani Misyonu, Grandük Sergey Aleksandroviç, Rus Okullan Müfetti§i A. i . Yakuboviç, Nas1ra Erkek Õgretmen Seminaryas1 Müdürü A. G. Kezma ve ba§kalannm üzerine kay1th arsa ve binalar listeye dahil edilmi§ti. 'º'' Bu tür tedbirler Filistin Cemiyetinin, sava§ sonrasma dair tasavvurlara sahip oldugunu gõstermekteydi. Kald1 ki Rusya için sava§a girmenin ba§hca sebebi olan bogazlar ve Yakm Dogu'da hâkimiyet fikri, cemiyetin idealleriyle uyumluydu. Bogazlarda ve Yakm Dogu'da güçlü Rusya, Suriye ve Filistin'de güçlü Filistin Cemiyeti anlamma geliyordu. Nitekim 1915'te itilaf devletle­ rinin zaferi durumunda istanbul ve bogazlann Rusya'ya b1rakilmas1 konu­ sunda ingiltere ve Fransa ile antla§maya varilmi§tl. 1037 Yam sira mevcudiyeti geregi Suriye ve Filistin'in sava§ sonras1 durumuna dair beklenti ve idealleri olan Filistin Cemiyeti, bõlgenin Osmanh veya i ngiltere ve Fransa gibi müt­ tefik bir devlette kalmas1 durumunda neler yap1labilecegine dair dü§Üncelere de sahipti. Cemiyet bõlgedeki ihtiyaç ve amaçlarma dair õnerilerini bir rapor hâlinde D1§i§leri Bakanhgma sundu. Cemiyetin konseyi tarafmdan sunulan bu õneriler, ashnda sava§m Rusya ve i tilaf devletlerinin muhtemel zaferi sonras1 düzenlenecek "Ban§ Konferans1"na, Rusya'nm Suriye ve Filistin'deki ç1karla­ rmm korunmas1 baglammda bir hazirhkt1. P. i. Ryajskiy tarafmdan haz1rlanan rapora gore: "Doklod inspektora Palestinskih Uçebmh Zavedeniy i Upravlyayu�evo Podvoryami P. i. Ryajskov Vitse-Predsedatelyu iPPO Knyazyu A. A. �irinskomu-�ihmatovu'', AVPRi. f. 33712, op. 873/1, d. 733, 1. 1-13; Lisovoy, Dokumenti i Materiah I, s. 299-313; Aynca Rusya'nm imparatorluk dõneminden kalan Suriye ve Filistin'deki mülklerinin katalog hâlinde listesi için bk. N. N. Lisovoy, Z. i. Platonova, V. A. Savu�kin, "Svodmy Katalog Russkih Nedvijinostey v Svyatoy Zemle", Lisovoy, Dokumenti i Materiah I, s. 751-768. 1037 "The Constantinople Agreement 4 March - 10 April 1915"için bk.J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record: Vai II (1 914-1 956), D. Van Nostrand Company, New York 1956, s. 7-11.

su RiYE VE FiLiSTiN'DE

RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 373

1. Rus hükümetinin Dogu'daki Ortodoks K.ilisesinin hamisi oldugunun, buradaki din, ha}'lr ve egitim kurumlannm ve bunlann õzerkliginin resmi ola­ rak tanmmas1, 2. Devletlerin nzas1 olmadan Osmanh hükümeti tarafmdan tek tarafl.1 olarak 1 7 Eylül 1914'te kaldmlan kapitülasyonlarm tekrar uygulanmaya ko­ nulmas1, 3. Rum-Arap patriklik davasmm çõzülmesi ve Kutsal Kabir, Kudüs ve Filistin'in diger kutsal yerlerindeki Rus ç1karlannm temin edilmesi, 4. Filistin Cemiyetinin kurumlannm tüzel ki�iliginin tanmmas1, 5. Filistin Cemiyetinin, Rus ve Osmanh tebaasmdan kendi gõrevlileri ad1na satm ald1g1 mülklerinin tamnmas1, 6. Filistin Cemiyetinin kurumlanna, hukuken benzer yabanc1 cemiyetlere verilen hak ve imtiyazlann saglanmas1, 7. Filistin Cemiyetine yeni hac1 misafirhaneleri, kilise, hastane, klinik, okul gibi kurumlann õzel bir padi�ah iradesi ya da merkezi hükümetin iznine ih­ tiyaç duyulmadan in�a izni verilmesi ve bu dogrultuda kanunlann ç1kanlmas1, 8. Rus hacilarm seyahat ko�ullannm ve seyahat serbestisinin iyile�tiril­ mesi, 9. Filistin Cemiyetinin bilimsel çal1�malanm sorunsuz yürütebilmesi için arkeoloji, etnografya, Dogu'nun tarihi gibi konular1 çah�mak ve arkeolojik ka­ z1lar yapmak üzere Dogu'ya bilim adam1 gõnderme hakkma sahip olmas1, 10. Filistin Cemiyetinin egitim kurumlarmda Rus himayesinin olmas1 ve Osmanh hükümeti tarafmdan sava�tan õnceki y1llarda askiya alman yasal sta­ tülerinin ve geni�leme ihtimallerinin daha kesin bir tammmm yapilmas1, 1 1 . Sava� s1rasmda Osmanh birlikleri tarafmdan i�gal edilen Rus binala­ nnm iadesi, askere ahnan ve sürgüne gõnderilen çal1�anlannm dõnü�üne izin verilmesi, cemiyetin yerel bankalarda tutulan paralarmm iadesi vb . . . 1038 Bu �artlann Suriye ve Filistin'de Osmanh hâkimiyetinin devam edece1038 56 sayfahk raporda her madde ba�hklar hâlinde incelenmi�tir. Bk. P. i. Ryajskiy, Vopros1, Svyazanme s Vosstanovleniem Deyatelnosti iPPO v Svyatoy Zemle po Okonçanii Voym Turtsiey, 15-ovo Marta 1915; AVPRi. f. 337/2, op. 13, d. 2, l. 56.

374

MELÍK�AH ARSLAN

gi dü�ünülerek tasarland1g1 anla�ilmaktadir. Lakin Ryajskiy'e gõre, Suriye ve Filistin'in Osmanl1 hâkimiyetinden ç1kmas1 ve i ngiltere veya Fransa idare­ sinde ozerk bir koloni veya bütün Avrupa ya da bir kismmm altmda küçük tarafs1z bir devlet olmas1 durumunda, bolgedeki Rus ç1karlan baz1 yonlerden sava� oncesine gore zayifl.ayacakt1. Dolay1s1yla Rusya'mn, Suriye ve Filistin'deki dini ç1karlanm kesin bir �ekilde güvence altma almak için bi:ilgenin yeni sa­ hibiyle anla�mas1 gerekmekteydi. Boyle bir durumda Osmanh sm1rlarmdaki Ortodoks K.ilisesinin himaye hakkinm Rusya'ya verilmesi ve Dogu Ortodoks K.ilisesinin ç1karlarmm tümüyle teminat altma almmas1 Rusya için en sürdü­ rülebilir ve gelecek vaat eden anla�ma olacakt1. i stanbul Rum Patrikliginin Antakya, Kudüs ve diger Rum patrikliklerine müdahalesinin kis1tlanarak bu patrikliklerin "iç i�lerinde müstakil" hâle getirilmesi ve diger Ortodoks kilise­ lerinin toplant1lanna kat1hmlanmn geni�letilmesi i:izel oneme sahipti. Ryajskiy'in raporunda sunulan Filistin Cemiyetinin onerileriyle Rus hü­ kümetinin Suriye ve Filistin'e dair beklentileri paraleldi. Bu paralellik, done­ min Rusya D1�i�leri Bakam S. D. Sazanov'un (1910-1916) kendi ifadelerinde de yer alm1�t1. Sazanov'a gore Rusya için bogazlar ve Anadolu'nun d1�mda büyük oneme sahip bir Osmanl1 vilayeti daha vard1. Rus hac1larm yüzy1llar­ dir akinlar hâlinde seyahat ettigi Filistin ve kutsal topraklar, Rus halki için tarihsel onemdeydi. Aynca Filistin Cemiyetinin Suriye ve Filistin'deki dini ve hay1rsever faaliyetleri sonucu kurulan ve i stanbul'daki Rus elçisinin ve Rus konsoloslann himayesinde bulunan Rus okullan, Rusya için ulusal oneme sa­ hipti. DolaylSlyla Rus D1�i�leri Bakam S. D. Sazanov (1910-1916), Suriye ve Filistin'deki Rus siyasi etkisinin kullam�h araçlan olan Filistin Cemiyetinin okullarmm akibetini müttefik i ngiltere ve Fransa ile müzakere etmi�ti. Bu baglamda Rusya, Suriye ve Filistin'de ozel bir ayncahk talep etmezken, Rus haolann kutsal topraklara serbest seyahat haklannm tanmmasm1 ve Osmanh idaresi di:ineminde kazamlan pozisyonun muhafaza edilmesini talep etmi�ti. 1039 Suriye ve Filistin'in Osmanh idaresinden ç1kma ihtimalinin yüksek ol­ dugunu ve bu duruma Rusya'mn dogrudan müdahil olamayacagm1 ongi:iren Ryajskiy, kutsal topraklar baglammda Avrupal1 müttefikleriyle Rusya'nm or­ tak noktasma, yani Hristiyanhga vurgu yapm1�t1. Buna gore, bütün Hristiyan S. D. Sazanov, Fatefal Years, 1 909-1916; 1he Reminiscences ef Serge Sazonov, F. A. Stokes, New York 1928, s . 257-258.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 375

milletler için kutsal olan bu topraklar, sava�a kattlan devletlerin siyasi, ekono­ mik veya stratejik ç1karlarma "kurban'' edilmemeliydi. Zira kimse maddi olarak küçük ancak Hristiyanhk için manevi degeri büyük bu bõlgeden fazla bir �ey kazanmazd1. Kald1 ki Kutsal Kabir'in çevresinde birbirlerine kar�1 nefretle­ rinden dolay1 huzur içinde ya�ayamayan Hristiyan halklar için en a�agtlay1c1 durum, Kutsal Kabir'in "Müslüman Türk Muhafizlar" tarafindan korunma­ s1yd1. Bu sõylem kutsal topraklarm idaresini araliks1z sürdürmü� Mernluk, Selçuklu ve Osmanh gibi Türk hanedanlarm1 temsil eden "Müslüman Türk Muhafiz" kompleksinden beslenerek canlanan ideolojik bir kurguydu. Dahas1 Ryajskiy'in kurgusunda "militarist bir milletin (Türkler) despotik yõnetimine" kar�1 "õzgürlük arayan milletlerin kanl1 sava�1"ndan sonra kutsal topraklar, "en derin ban�m, Hristiyan õzgürlügünün ve Hristiyan milletlerinin kar�1hkh say­ g1smm topraklan" olmal1yd1. 1º"' Bin y1llann 'Haçh Birligi'ne Ortodoks'un da dahil olmasm1 arzu eden bu ifadelerde, ortakla�maya dogru giden Bati ve Rus aktüel oryantalist zihniyeti hâkimdi. Ryajskiy'in fikirleri, bõlgenin kaderine dair siyasi olmaktan õte ortak Hristiyanhk degerlerini ifade eden dini ve ideolojik bir vurguya sahipti. Bu vur­ gu, Rus kilise liderlerinin de Yakm Dogu'nun sava� sonrasmda �ekillenecek ka­ derine büyük ilgi gõsterdigi, ba�ka deyi�le "kilise diplomasisinin yükseldigi" bir dõnemi ifade etmekteydi. Bu ruhaniler için Aynaroz, i stanbul Rum Patrikligi ve nihayet bütün Dogu'yu almaya yõnelik 'Rus rüyas1' gerçekle�iyordu. Rus kilise liderlerinin ve dü�ünürlerinin ilgileri elbette ideolojik ve siyasiydi. 1915-1917 yillan arasmda Petrograd'da Rus Kilisesinin i stanbul Rum Patrikligi ile ili�ki­ lerine ve Filistin'in gelecegine dair tart1�malar iki yakla�1ma ayrtlm1�t1. Birinci grup Rus kilise liderleri, Osmanh imparatorlugu y1kild1ktan sonra Rusya ile yakin baglara sahip "Güney Slav Konfederasyonu" projelerini 'Neoslavizm' ve onunla dogrudan baglantih 'Neoslavofilzm' (Neoslavyanofilstvo) akim1 altmda birle�tirerek õne sürerken, ikinci grup ise kiliseyle ilgili meselelerde ve siyasi konularda "Megali idea" baglammda dü�ünüyordu. Bu ikinci grubun ideolojik perspektifinde Yunan bag1ms1zhgmda rol alarak ortaya ç1km1� olan etkin dev­ rimci õrgüt 'Filiki Etaireia'ya kadar geriye gitmek de mümkündü. Rusya'nm 'º"' "Dokladnaya Zapiska inspektora Palestinskih Uçebmh Zavedeniy i Upravlyayu�evo Podvoryami iPPO o Vosstanovlenii Deyatelnosti Palestinskih i Siriyskih Uçrejdeniy po Okonçanii Voym s Turtsiey"; Lisovoy, Russkoe Duhovnoe, s. 380-381.

376

MELiK�AH ARSLAN

XIX. yüzytlda Osmanh siyasetindeki Helen/Rum kar§1thg1 yanmda degi§en dengede, bu kez Helen/Rum severliginin ( Grekofili) ve dostlugunun da uyan­ dmlarak Rus Kilisesinde Helen taraftarhgi akim1 yeniden ve yeni §artlar çer­ çevesinde mevki alabilirdi. Bu iki yaklapm, 1. Dünya Sava§l s1rasmda i tilaf devletlerinin zaferi; ba§ka bir ifadeyle Rusya'nm i stanbul ve bogazlan ilhaki hayali gerçekle§mek üzereyken belirginle§mi§ti. "Dogu Sorunu'nun çõzümüne yakla§ilirken" i stanbul'un idaresi meselesi asker ve siyasetçilerin, i stanbul Rum Patrikliginin gelecegi ise kilise liderlerinin gündemindeydi. 1041 Bu baglamda Rumlan destekleyenler arasmda en õnde gelen Grekofillerden biri St. Petersburg i lahiyat Akademisi Profesõrü ve Filistin Cemiyetinin üyesi ünlü Bizantinist i . i . Sokolov'du. Nisan 1915'te Kutsal Sinodun talimat1yla Di§i�leri Bakanhgma sunulmak üzere "i stanbul, Filistin ve Rus Kilisesi" ("Konstantinople, Palestina i Russkaya Tserkov") ba�hg1yla i . i . Sokolov tarafindan haz1rlanan raporda dõnemin temel meselelerinden olan sava� sonras1 Dogu Ortodoks Kilisesi ile i stanbul ve Kudüs'ün akibetine dair konular ele almm1�ti. Sokolov, sava� sonras1 i stanbul Rusya i mparatorlugu'nun yõnetimine girerken i stanbul Rum Patrikliginin Bizans dõneminde oldu­ gu gibi Ortodoks patriklikler arasmda õncelikli olmasm1, yani ekümeniklik gibi haklannm garanti altma almmas1 gerektigini savunmu�tu. 1042 Daha da õnemlisi Filistin Cemiyetinin sekreteri A. A. Dmitriyevskiy, 2 Mart 1915'te Yakin Dogu'daki Rumlara destek olmak için düzenlenen Slav Yard1mla�ma Cemiyetinin toplant1smda, Rusya'nm Filistin Cemiyeti arac1hg1yla Suriye ve Filistin'de "Rumlara ragmen Araplara saglad1g1 destegin yanh� bir siyaset oldugu"nu ifade etmi�ti. 10•3 Bu fikirlere kar�m Rusya'da i stanbul'un Rumlara verilmesini; ancak kutsal topraklarm Rusla�tinlmasm1 savunan �ahsiyetler de vardi. Sõzgelimi Piskopos Antoniy Hrapovitskiy'e gõre Ortodokslugu Rumlardan õgrenen Rusya, sava� sonrasmda Rum Ortodoks Devleti kurulmasma õncülük etmeli ve i stanbul'u tarihi sahipleri olan Rumlara b1rakmal1ydi. Ona gõre i ngiltere'nin Cebelitank "" 1 L. A. Gerd, "Konstantinopolskaya Patriarhiya i Russkaya Tserkov pered Revolyutsiey", Gosudarstvo, religiya i tserkov v Rossii i za rubejom, No. 1(34) (Moskova, 2016), s. 297-299. 1 042 N. N. Lisovoy, "Russkaya Tserkov i Patriarhat1 Vostoka, Tri Tserkovno-Politiçskie Utopii XX veka'', Religii Mira, jstoriya i Sovremennost, (Moskova, 2002), s. 156-196. 1041 Gerd, "Konstantinopolskaya Patriarhiya", s. 299.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 377

Bogaz1'nm kontrolünü ald1g1 gibi Rusya da sadece i stanbul ve Çanakkale bogazlannm kontrolünü eline almahydi. Bu baglamda Hrapovitskiy, II. Katerina'dan F. i . Tyuçev ve F. M. Dostoyevskiy'e kadar birçok dü�ünür ta­ rafmdan tasavvur edilen Bizans/Rum Ortodoks i mparatorlugu'nun (Grek Projesi) yeniden kurulmasmm otesinde Suriye ve Filistin'in Rusla�tmlarak Rusya'ya dahil edilmesi dü�üncesini dile getirmi�ti. Buna gore Hrapovitskiy, genel anlamda kutsal topraklarm Osmanh'dan ahnmasmm da Rusya'nm des­ tegiyle kurulacak Bizans imparatorlugu ile mümkün olacagm1 ileri sürmü�tü. Nitekim Kudüs ve Antakya Patrikligi yetki alanlarmda ya�ayanlarm neredeyse tamam1m olu�turan Araplarm, dillerinin ve kültürlerinin muhafazas1 saglamr­ ken, Rus çiftçi ve zanaatkârlann bolgeye yerle�mesine de engel olunmayacakt1. Kald1 ki Mesih'in ya�ay1p oldügü bu topraklara yerle�mek her Rus Ortodoks için hac1hgm otesinde dini bir gorev gibi addedilecekti. 1044 Antoniy Hrapovitskiy, Suriye ve Filistin'in

Rusla�tmlmasma dair fikirle­

Osmanh sonras1 kutsal topraklardaki Rus meselelerinin gelecegine dair Rusya'nm için­ de bulundugu sosyal ve siyasi karga�adan uzak ve 'rüya hâlinde' bir toplant1 gerçekle�tirilmi�ti. Toplantida Filistin Cemiyetinin muhasibi Dük (Knyaz) A. N. Lobanov-Rostovskiy, imparatorlugun y1kilma arifesinde dahi istanbul Rum Patriginin Petrograd'daki Rus Patrigine tabi bir piskoposluga indirgen­ mesi; bir ba�ka deyi�le bir Rum Ortodokslugunun Rus Ortodokslugu içinde eritilmesi gerektigini ifade ederken, Filistin Cemiyetinin onde gelen üyeleri ve yetkilileri olan N. Ya. Marr ve P. i. Ryajskiy gibi diger katilimcilar, kutsal top­ raklarda Rus hâkimiyetinin hayalini kurmaya devam etmi�ti. 1045 rinde yalmz degildi. Õyle ki Ekim Devrimi' ne birkaç hafta kala dahi

Suriye ve Filistin'in sava� sonras1 akibetine dair ütopik tart1�malar de­ vam ederken Arahk 1 9 1 4'te, Devlet Dumas1 üyesi E .

P.

Kovalevskiy, Filistin

Cemiyetinin bilimsel çal1�malannm õnemini belirterek Filistin ve çevresindeki Rus bilimsel ç1karlan dogrultusunda Kudüs'te Rus Arkeoloji Enstitüsü kurul­

mas1 gerektigini ifade etmi�ti. Bu baglamda Kovalevskiy, Moskova Arkeoloji Enstitüsü Müdürü P. S. Uvarov'a yazd1g1 15 Ocak 1 9 1 5 tarihli mektupta, Filistin Cemiyetinin Rus bacilar, kutsal yerler, Arap Ortodokslann egitimi,

1044 Antoniy Hrapovitsk.iy, "Çcy doljen bit Konstantinopol?", Religii Mira: jstoriya i Sovremen­ nost, (Moskova, 2002), s. 197-204. 1045 Lisovoy, Russkoe Duhovnoe, s. 385-386.

378

MELiK$AH ARSLAN

popüler yaymlar gibi faaliyetlerinin oldukça karma91k oldugunu ve bu kadar faaliyetin arasmda cemiyetin salt bilimsel çah9malara yeterli zaman ve para ayuma ihtimalinin sorgulanmas1 gerektigini ifade etmi9ti. Kald1 ki tarih ve arkeoloji çah9malan, Filistin Cemiyetinin yapt1g1 üzere i ncil Arkeolojisi ile s1mrlandmlmamal1 ve Pagan, Yahudi ve Müslüman amtlarmm çah9ilmasma da e9it derecede ilgi gõsterilmeliydi.1046 Kovalevskiy'in õnerisine kar9m Bilimsel Yaymlar Birimi Ba9kam V. V. Lat19ev, cemiyetin i stanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü statüsüne getirilmesini teklif etmi9ti. 1047 Fakat Filistin çal19malanm Filistin Cemiyetinden ayuarak akademik seçkinlerin kontrolüne alma arzusu ta91yan bu tür giri9imler, cemiyetin idaresinde kar91hk bulmam19t1. Nitekim cemiyetin ba9kan yard1mc1s1 A. A. �irinskiy-�ihmatov, 27 Nisan 1915 tarihli mektubunda õnerilen her iki enstitü projesinin de Filistin Cemiyetinin bilim­ sel faaliyet yakla91mm1 yans1tmad1gm1 ifade etmi9ti. 1048 Buna ragmen iki y1l sonra �ubat Devrimi'nin arifesinde baz1 üye­ ler, Kovalevskiy õncülügünde Filistin Cemiyetinden i mparatorluk Bilimler Akademisine geçmi9ti. 4 �ubat 1917'de ise akademinin sekreteri S. F. Oldenburg, Petrograd'daki birçok §arkiyatç1 ve Bizantiniste i mparatorluk Bilimler Akademisi bünyesinde kurulmas1 õnerilen Filistin Komitesinin tas­ lagm1 gõndermi9ti. Filistin'e dair õnemli çal19malan olan Filistin Cemiyeti de gõnderilen taslag1 tart19mak üzere akademiye davet edilmi9ti. Taslaga gõre 1 . i mparatorluk Bilimler Akademisi bünyesinde Filistin ve çevre bõlgelerinin ça­ hplmas1 için "Filistin Komitesi" kurulacak; 2. Komite, akademinin genel top­ lant1smda seçilen bir akademisyenin ba9kanhgmda, kurucu üyeler ve Filistin çal19malan uzmanlarmm idaresinde faaliyet gõsterecek, 3. Kudüs Arkeoloji Enstitüsü kurulana kadar komitenin gõrevleri ise a) Rusya'da Filistin'e kaq1 ilgiyi canlandirmak; b) Genç ara9tirmac1lara Filistin çal19malanm tamtmak; e ) Filistinoloji için akademik organ kurmak olacakt1. 1 º'9 1046 "Pismo Senatora E. P. Kovalevskovo Predsedatelyu Moskovskovo Arheologiçeskovo Ob�estva Grafine P. S. Uvarovoy, 15 Yanvarya 1915 g.", AVPRi. f. 33712, op. 873/1, d. 602, 1. 1- lob; Lisovoy, Dokumenft i Materia!t !, s. 349-350. 1047 "Pismo Akademika V. V. Lati�eva Vitse-Predsedatelyu iPPO Knyazyu A. A. $irinskomu­ $ihmatovu, 19 Marta 1915 g.", AVPRi. f. 337/2, op. 873/1, d. 602, 1. 59-60, 71-71ob, 74-77; Lisovoy, Dokumenft i Materia!t !, s. 349-350. 1048 Lisovoy, Russkoe Duhovnoe, s. 213. 1049 "Soprovoditelnaya Nepremennovo Sekreterya imperatorskoy Akademii Nauk Akademika

SURiYE VE FiLiSTÍN'DE RUS MEVCUDÍYETÍ VE OSMANLI SiYASETi 379

Taslaktan anla�ild1g1 üzere Filistin Cemiyetinin bilimsel çah�malara yõ­ nelik faaliyetlerinin elinden ahnarak kurulmas1 õngõrülen komiteye devredil­ mesi amaçlanmaktaydi. Filistin Cemiyetinden bilimsel çah�malarda bulunma gõrevinin ahnmas1 ise, tüzügün birinci maddesinde ifade edilen bilimsel ve hayirsever amaçlardan yoksun b1rakilarak sadece misyonerlik (din ve ilahiyat ile sm1rlama) kurumuna dõnü�türülmesi anlamma gelmekteydi. Fakat kisa süre sonra Rusya için hizh geli�en olaylar bu projenin tamamlanmasm1 engelledi. Õyle ki 1917, sadece Filistin Cemiyeti için degil bütün Rusya için tarihsel, toplumsal ve siyasi bir dõnüm noktas1ydi. Rusya'nm sava�taki kay1plan mil­ yonlann hayatlariyla hesaplamrken ülke içinde büyüyen y1kim Rus halkinm huzursuzlugunu da artirmi§tl. $ubat Devrimi, II. Nikolay'm tahttan çekilme­ sini saglarken Ekim Devrimi Rusya'y1 tümüyle degi�tirdi. Ô ncelikle devrim, Rus K.ilisesinin sava� boyu süren siyasi ütopyalannm yam sira Rus devletinde oynad1g1 role de son verdi. Diger taraftan ise devrimin etkisiyle sava� sonra s1 Osmanh imparatorlugu'nun taksimine dahil olamayan Rusya, bir zaman­ lar hâkimiyet kurmay1 planlad1g1 bogazlar ve istanbul'un yam sira Suriye ve Filistin için sõz sahibi dahi olamazken, kutsal topraklann akibetine dair geli�­ meler Rusya'daki çalkant1h siyasi olaylarm ortasmda Rus halki nezdinde fark dahi edilmemi§ti. 1010 Bu geli§melerden belki de en dikkat çekeni 2 Kas1m 1917'de yay1m­ lanan ve Filistin topraklannda Yahudiler için bir yurt vaat eden Balfour Deklarasyonu'ydu. 105 1 Filistin'in gelecegini tümüyle degi§tirecek olan bu ge­ li§me, Filistin Cemiyeti nezdinde, buradaki Rus mevcudiyetine etkisi bag­ lammda endi§eye neden olmu§tu. Bu dogrultuda 10 Aral1k 1917'de, Filistin Cemiyetinin konseyi "ingiliz hükümeti tarafmdan yakin zaman õnce Yahudi Siyonist Devleti'nin yeniden kurulacagmm ilanma dair (deklerasyondan sonra) Filistin'deki Rus bilimsel ve dini ç1karlarmm korunmas1 meselesinin tart1§1lmas1" için, cemiyetin ba�kam A. A. $irinskiy-$ihmatov'un talima­ tiyla, Bilimsel Yaym ve Ara§tirma Birimi Ba§kam V. V. Lati§ev'in idaresin-

ioso

S. F. Oldenburga Professoru V. N. Bene�eviçu", AVPRÍ. f. 337/2, op. 873/1, dei. 737, 1. 1-2 oh; Lisovoy, Dokumentt i Materialt I, s. 366-367. William Henry Chamberlin, 1he Russian Revolution, Volume L 191 7-1 918: From the Overthrow ofthe Tsar to theAssumption ofPower by the Bolsheviks, Princeton University Press, Princeton 1935, s. 73-99. Leonard Stein, 1he Ba!faur Declaration, Simon and Schuster, London 1961, s. 461.

380

MELÍK�AH ARSLAN

de toplanm1§t1. Toplant1ya fikir mütalaas1 yapmak üzere Yunan Edebiyati Doktoru Akademisyen V. V. Lat1§ev, Moskova Ü niversitesinden Doçent P. V. Bezobrazov, Prof. N. N. Glubokovskiy, Prof. A. A. Dmitriyevskiy, Ermitaj Müzesi'nin eski müdürü akademisyen N. Ya. Marr gibi siyasi geli§melerden kayg1 duyan entelektüeller katilm1§t1. Bu baglamda katihmcilann Filistin'in akibetine kar§1 yakla§1mlan farkl1hk gõstermekteydi. Baz1 katilimcilar, Filistin'in Osmanh idaresinde kalmasm1, baz1lan Hristiyan ve Arap nüfustan olu§an bir idareye verilmesini savunurken, prensipte Siyonistlerin yõnetimi­ ne kar§I ç1kilmaktaydi. Hatta tartl§ma, Filistin'de Ortodokslugun hamisi olan Rusya'nm kutsal topraklarda Yahudi Krall1g1'nm canlandmlmasma nza gõs­ terip gõstermeyecegi meselesine kadar gelmi§ti. Nihayet tartl§ma, Filistin'in siyasi akibetinden ziyade ingiltere'nin Filistin siyasetinin bõlgedeki Rus kül­ türel ve egitimsel varhgmm gelecegine etkisine, yani Filistin Cemiyeti için daha gerçek ve acil bir sorun üzerine yogunla§ffil§tL Bu yõndeki kayg1sm1 ifa­ de etmek isteyen kat1hmcilar, toplant1 sonunda haz1rlanan raporun Di§i§leri Bakanhg1 arac1hg1yla Petrograd'daki ingiltere ve Fransa elçilerine verilmesini kararla§tlrdi. Lakin siyasi kan§ikhk ve kriz ortammda Filistin Cemiyetinin ta­ lepleri, Di§i§leri Bakanhg1 tarafindan dikkate almmam1§tl. 1 05 2 Devrimle Yakin Dogu'daki idealleri y1kilan Filistin Cemiyeti için daha büyük y1kim, II. Nikolay ve ailesinden iki gün sonra cemiyetin ba§kam Grandü§es Yelizaveta Feodorovna'nm Bol§evikler tarafindan katli olmu§tu. 191 8'de Romanov ailesi üyeleriyle birlikte tutukland1ktan sonra Sibirya'da Alapayevsk'teki bir kõmür madenine gõtürülen Grandü§es Yelizaveta, bu­ rada vurularak õlüme terk edilmi§ti. Daha sonra Amiral Kolçak'm ordulan tarafmdan bulunan grandü§esin cesedi, õnce Çin'e sonra da Ocak 1921'de Kudüs'e getirilerek in§a sürecine i§tirak ettigi Zeytin Dag1'ndaki Azize Mariya Magdalina Kilisesine defnedilmi§ti. 1053 1921'de Filistin'de ingiliz manda yõne­ timinde vali yard1mc1hg1 masmda Filistin'e gõçen Yahudilere kar§l Arap ayak­ lanmalanm ve Kudüs Patrikligi meselelerini incelemek üzere gõrevli olan Sir Harry Luke, Grandü§es Yelizaveta'nm cenazesinin Kudüs'e ula§tig1 ana §ahit olmu§tu. Luke, amlannda yer ayird1g1 o am §U §ekilde tasvir etmi§ti: 1052 Yamilinets, Rossiya i Palestina, s. 214-219. 1 053 Sir Harry Luke,An Eastern Chequerboard, Lovat Dickson Publishers, London, 1934, s. 196197; Aynca bk. Robert Payne, 1he Terrorists, 1he Story ofthe Forerunners of Stalin, Funk & Wagnalls, New York, 1957, s. 340-341; Stavrou, Palestine Society, s. 288-289.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 381 Kudüs'te etkileyici çevrelerde düzenlenen gõrkemli ve gõsteri§li bir­ çok merasime §ahit oldum, ancak acmas1 uzun yolculuklanndan sonra Kudüs düzlüklerindeki küçük tren istasyonuna gelen süslenmemi§ iki ah§ap tabutun varl§l kadar dokunakllSl m hiç gõrmedim. Ne gõrkem ne zenginlik vard1, büyük §ahsiyetlerin cenaze tõrenleriyle õzde§le§en süslü ko§Uffi takimlan da yoktu. ikisi de tam olarak aym iki mutsuz kadmm tabutlari trenden kaldmlarak platforma konuldu, aglayan Rus rahip ho§ bir §ekilde ilahi sõylemeye ba§lad1, õlü için duacilar ve küçük adi alay1 hüzünle ve kendi hâlinde Kutsal Rusya'nm hayatta kalan küçük parça­ lanndan birine, Getsemani Bahçesi'ne dogru ilerlediler. 105 4

Luke'un ifadeleri, Filistin Cemiyeti ôzelinde Rusya'nm iç ve d1� siyase­ tinde kapanan bir dônemin simgesel ve aokh bir tasviridir. Devrim, Rusya imparatorlugu'nu sonlandmrken, cemiyetin Mart 1917'de "imparatorluk'', 191 8'da ise "Ortodoks" unvanlanm kaybetmesine de neden oldu. 1918'in son­ bahannda Filistin Cemiyetinin ba�kam Dük A. A. Shirinsky-Shikhmatov dahil baz1 üyelerinin yurtd1�ma kaçmas1 üzerine Ekim 1918'de, cemiyetin St. Petersburg'daki konseyi tarafmdan ba�kanhga en ya�h üye olan akademisyen V. V. Lat1�ev (1918-1921) seçildi.1 055 Filistin Cemiyetinin vurgulad1g1 "Ortodoks $arkiyat Çah�malan"nm tarihsel, siyasi ve ruhani yõnelimiyle bir Ortodoks imparatorlugun bünyesinde faaliyet gõstermek üzere tasarland1g1 dü�ünüldü­ günde, Ekim Devrimi dolayh olarak cemiyetin bilimsel yõnelimini ve potansi­ yelini de etkilemi�ti. 105 6 Cemiyetin Rus Ortodoks $arkiyatç1hg1 baglammda bi­ limsel niteligi en yüksek yaym orgam olan Ortodoks Filistin Külliyati (PPS) 'nm 1917'de 63'üncü ve son say1Sl yay1mlanm1�ti. 1057 imparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyeti Haberleri (SiPPO) 'nin 1917'de imparatorluk unvammn ç1kanld1g1 28'nci cildi, Ortodoks Filistin Cemiyeti Haberleri (SPP0), 1 05 8 ad1yla, 1926'da ise 1054 Luke, An Eastern Chequerboard, s. 197; Aynca Yahudi yerle�imcilere kar�1 Arap ayaklanma­ lanni inceledigi raporu için bk. Sir Harry Luke, Palestine, Disturbances in May, 1 921. Reports ofthe Commission oflnquiry With Correspondence Relating 1hereto, Presented to Parliament by Command ofHis Majesty, October, 1 921, H. M. Stationery office, London 1921. 1056

1058

Cemiyete 1921-1928 aras1 F. i Uspenskiy, 1918-1934 aras1 N. Ya. Marr ba�kanlik; 19341951 arasmda ise i. Yu. Kraçkovskiy vekâleten ba�kanhk yaptt. Lisovoy, Russkoe Duhovnoe, s. 213-214. A. i. Papadopoulo-Keramevs, V. V. Lati�ev, "Sbornik Palestinskoy i Siriyskoy Agiologii Çast III", PPS, T XXI/V1p. 3(63) (1917), ss. 1-102. SPPO, T XVIII (Petrograd, 1917).

382

MELiK�AH ARSLAN

29'uncu ve son cildi Rusya Filistin Cemiyeti Haberleri (SRP0)1059 ad1yla ya­ y1mlanm1�t1. Ô te yandan i skenderiye'den Kudüs'e 1919'da dõnebilen ve sa­ va� ve devrimden dolay1 finansal kaynaklanm yitiren Rus Ruhani Misyonu, Rusya'dan kaçan rahipler tarafindan kurulan Yurtd1�1 Rus Ortodoks Kilisesine (Russkaya Pravoslavnaya Tserkov Zagranitsey) tabi olmu�tu. 1060 Hem Rusya içindeki faaliyetleri askiya alman Filistin Cemiyetinin hem de Moskova Patrikligi ile baglantlSl kopan Ruhani Misyonun Filistin'deki mülkleri i ngiliz Manda yõnetimi tarafmdan fiili olarak zapt edilmi�ti. 1061 II. Dünya Savap sonras1 SSCB'nin Yakin Dogu'ya kar�1 artan ilgisi,

Sovyet idarecilerini sava� suasmda rejime sadakatini ispatlayan Rus Ortodoks Kilisesini tipki çarhk idarecilerinin yaptig1 gibi Rus yay1lmac1hgmm bir arao olarak kullanmaya yõnlendirdi. Bu baglamda 1 923'te Lozan Antla�mas1 ile ekümenik (evrensel) vasfm1 yitirmesine kar�m, diger Ortodoks kiliseler üze­ rinde Bati emperyalizminin õnemli bir arac1 olarak gõrülen yeni ismiyle Fener Rum Patrikliginin yerine Moskova Patrikliginin nüfuzunun tesisi amaçla­ myordu. Bu baglamda devrimden sonra, Rus yard1mlanndan mahrum kalan Kudüs ve Antakya patrikliklerini, yerli unsurlann huzursuzlugunu te�vik ede­ rek i stanbul Rum Patriginin etkisinden koparmay1 planlayan Moskova Patrigi Aleksey, 1945'te �am ve Kudüs'ü ziyaret etmi�ti. 1062 1059 SRPO, T XXIX (Leningrad, 1926).

1060 Devrim ve iç sava�tan kaçan Rus rahipler, õzellikle 191 Tde Moskova Patrikliginin yeniden tesisi sonras1 patrik seçilen Tihon'un hapsedilmesi ve 1925'teki õlümü sonras1 patrikligin Bol�evik rejimine sadakatini reddederek Piskopos Antoniy Hrapovitskiy õncülügünde Yurtd1�1 Rus Ortodoks Kilisesi ad1yla patriklikten bag1ms1z kilise hiyerar�isi kurmu�lardir. Konuya dair detayh bilgi için bk. Andrey V. Popov, "Russkaya Pravoslavnaya Tserkov Zagranitsey: Obrazovanie i Raskol (1920-1934 gg.)", Novty jstoriçeskiy Vestnik, No. 12 (Moskova, 2005), s. 162-185; Aynca Rus Ortodokslugundaki bõlünmenin Kudüs'teki Rus Ruhani Misyonuna etkisine dair bk. D. V. Safonov, "iz istorii Russkoy Duhovnoy Missii v Svyatoy Zemle v 1918-1957 gg. " , Sretenskiy Sbornik, V1p. 1. (Moskova, 2010), s. 266-324; N. N. Lisovoy, "Russkaya Duhovnaya Missiya v ierusalime: istoriya i Duhovnoe Nasledie", Bogoslovskie Trudt, No. 35 (St. Petersburg, 1999), s. 36-51. 1061 K. N. Yuzba�yan, "Palestinskoe Ob�estvo. Stranits1 istorii", jstroiçeskiy Vestnik, No. 2(6) (Moskova, 2000), s. 102-140; Arhimandrit Nikodim, "istroiya Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime", Bogoslovskie Trudt, No. 20 (St. Petersburg, 1979), s. 15-82. 1062 II. Dünya Sava�mdan sonra Sovyet d1� politikasmm arac1 olarak Moskova Patrikliginin Fener Rum Patrikligi aleyhinde Yakm Dogu'daki Ortodoks patriklikler üzerinde etki kurma

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 383

ir ··

Gõrsel 35: General Allenby Komutasmda Britanyal1 Askerlerin 1 9 1 ?'de Moskofya/Rus Yerle�kesindeki Geçit Tõreni1º63 imparatorluk dõnemi Rus siyasetinin devam1 olan bu gürünüm, dogal olarak Rus Ortodoks K.ilisesi ile baglant1h olan Filistin Cemiyeti ve Ruhani Misyonu yeniden gündeme getirdi. Bu baglamda 1 950'de SSCB Bilimler Akademisi bünyesinde faaliyetlere ba§layan Rusya Filistin Cemiyeti, impara­ torluk dõnemindeki cemiyetin yasal varisi olarak kabul edildi. Rus Ortodoks �arkiyatç1hg1 baglammda bilimsel faaliyetleri yeniden te§vik edilen cemiyet, 1 9 1 Tden sonra yay1mlanmayan Ortodoks Filistin Külliyatz (PPS)'nm devam1 olarak 1 954'ten itibaren Filistin Külliyatz (PS)'m yay1mlamaya ba§lad1. Yam Sira hâlihaz1rda Kudüs'te Yurtdi§I Rus Ortodoks K.ilisesine bagh Rus Ruhani Misyonu olmasma kar§m, Moskova Patrikligine bagh B a§rahip Leonid Lobaçev

1063

faaliyetlerine dair bk. Harry J. Psomiades, "Soviet Russia and the Orthodox Church in the Middle East", Middle Eastjournal, Vol XI/No. 4 (Washington D.C., 1957), s. 371-381. Allenby parade & investiture bk. Library of Congress, Prints & Photographs Online Catalog (PPOC), www.loc.gov/pictures/resource/matpc.08021/ Eri�im Tarihi: 18.06.2020.

384

MELÍK�AH ARSLAN

idaresinde Kudüs'e yeni bir Rus Ruhani Misyonu gõnderildi. Aym zamanda Sovyet hükümeti, 1 948'de kurulan i srail Devleti'ne uygulad1g1 baskiyla ç arhk dõnemi Filistin Cemiyeti ve Ruhani Misyonuna ait olan mülklerin büyük bir kismmm SSCB'ye devrini saglad1. Ancak SSCB, Rusya i mparatorlugu degildi ve Ortodoksluk, Sovyet d1§ siyasetinde kayda deger bir yer te§kil etmiyordu. Dolay1s1yla çok geçmeden 7 Ekim 1964'te Kru§eV idaresi, Filistin'de devra­ lman mülklerin tamamma yakmm1 Rus tarihyaz1mmda "portakal antla§mas1 (apelsinovaya sdelka)" olarak bilinen 4,5 milyon dolarhk narenciye ve tekstil ürünleri kar§il1gmda israil Devleti'ne satti. Nihayetinde Yakin Dogu'daki çar­ hk dõnemi Rus mirasmm sahiplenilmesi ve Filistin Cemiyetinin tarihsel kim­ liginin ve misyonunun iadesi Sovyetlerin dag1lmas1yla mümkün olacakti. Bu baglamda ilk ad1m, 1 992'de Rusya Federasyonu'nun Filistin Cemiyetine tarih­ sel isminin ve ülke içindeki ve di§mdaki mülklerinin ve haklannm iadesi karar1 oldu. Bõylece Filistin Cemiyeti, kõkten degi§en Rus di§ siyaseti çerçevesinde eski tüzügüne oldukça yakin yeni tüzügüyle faaliyetlerine ba§layabilecekti. 1064 C. 'Filistin Cemiyetli' Araplar ve ''Arap Rõnesans1"

1914'te Rusya'nm Osmanh Devleti'ne dü§man cephenin safmda sava­ §ª girmesi, Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin ilga edilmesine neden olmu§tu. 191 Tde ise Ekim Devrimi Filistin Cemiyetinin õzel õnem verdigi bogazlar ve kutsal topraklann payla§imma yõnelik geleneksel Rus rüyalan­ mn hayata geçirilmesini engelledigi gibi cemiyetin temsilcilerinin tasfiyesini ve faaliyetlerinin askiya almmasm1 beraberinde getirmi§ti. Filistin Cemiyeti õzelinde Rusya imparatorlugu'nun Suriye ve Filistin siyasetinin bütün ka­ zammlanm ortadan kald1ran bu geli§meler, Sovyet rejiminin Yakm Dogu'ya kar§I ilgisizliginden dolay1, dogal olarak egitim faaliyetleri aracihg1yla Arap Ortodokslarla kurulan ili§kilerin de kopmasma neden olmu§tu. Ancak bu durum, 1917 sonras1 Suriye ve Filistin'e yõnelik Rus kültürel etkisinin sona erdigi anlamma da gelmiyordu. Zira Rus egitim faaliyetlerinin diger bir bo­ yutunu olu§turan Filistin Cemiyetinin okullanndan mezun olup egitimlerine 1064

Konuya dair detayh bilgi için dair bk. A. O. Tamazi�vili, "Rossiyskoe Palestinskoe Ob�estvo i PerspektiVI evo Rabot1", Neizvestnte Stranitst Oteçestvennovo Vostokovedeniya, (Moskova 1997), s. 142-150; N. N. Lisovoy, "Palestinskoe Ob�estvo'', Bol1aya Rossiyskaya Entsiklopediya, T XXV (Moskova, 2014) s. 147-149.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 385

Rus üniversitelerinde ve ilahiyat akademilerinde devam eden Arap Ortodoks õgrenciler bu dõnemde, dolayh olarak Suriye ve Filistin'e Rus kültürel etkisini ta§tmaya devam ettiler. Filistin Cemiyetinin ardmda buakt1g1 be§eri miras olan Arap Ortodoks ruhbanlar ve entelektüeller, Arap Ortodoks dini hayatma, kül­ türüne ve edebiyatma sunduklan katktlarla dogal olarak Arap milliyetçiliginin de geli§imine etki edeceklerdi. Suriyeli ve Filistinli Arap Ortodokslar õzelinde, egitim için Rusya'ya gi­ dilmesinin dõneme õzgü nedenleri vard1. Ô ncelikle XIX yüzy1la gelindiginde Suriye ve Filistin'deki Kudüs ve Antakya Patrikligi bünyesinde kadim ilahi­ yat okullari çoktan çõkmü§tü. Bu çõkü§le e§zamanl1 olarak Rusya, Ortodoks ilahiyat egitiminin yam sua Ortodoks tarihi ve kültürü üzerine çalt§malarm yap1ld1g1 merkez hâline gelmi§ti. Kiev, Moskova, Kazan ve St. Petersburg ilahiyat akademileri Arap õgrencilerin yogun olarak egitim ald1g1 kurumlar olarak õne ç1kmaktayd1. Ancak Filistin Cemiyeti üzerinden gerçekle§tirilen Arap õgrenci hareketliligi, tek ba§ma egitim alma süreci degildi. Zira bu ha­ reketlilik, 1850'lerden itibaren Moskova Slav Yard1mla§ma Komitesi ve daha sonra St. Petersburg Slav Yard1mla§ma Cemiyeti üzerinden Bulgarlar, Suplar ve Karadaghlann Rusya'da õgrenimlerinin fonlanmas1 suretiyle Balkanlara Rus etkisini ta§ima siyasetinin, Filistin Cemiyeti üzerinden Suriye ve Filistin'e uyarlanm1§ hâliydi. Kald1 ki Suriye ve Filistin baglammda, XIX yüzytlm ilk yarismda Avrupal1 güçlerin kutsal yerler üzerinden giri§tigi hâkimiyet müca­ delesi, yüzy1hn sonuna dogru yerini okullar üzerinden nüfuz mücadelesine b1rakm1§tt. Dolay1S1yla bu õgrenci hareketliligi, bu nüfuz rekabetinin bir ürünüy­ dü. Bu durum 29 Agustos 1911'de Miffet ile Musahabe (Hikmet) adh i stanbul gazetesinde "Kazan'da 'Duhovni' (ilahiyat) Akademyas1 ve Suriyeli Talebe" ba§hkl1 bir yaz1da, Rus ilahiyat akademilerinde egitim gõren Arap õgrencilere dikkat çekilerek Rusya'nm Suriye ve Filistin'e yõnelik nüfuz siyasetine dair �u ifadelerle yer almaktaydi. .

.

Bu mühim bir Hristiyan medrese-i diniyesidir. Bu def'a program1na Tatar, Kirg1z, Ba§kird, Çuva§, Çirmi§ gibi Türk 'a'ilesine mensub akvâmm etnografyalanyla sarf ve nahivleri tedrisâtl ilâve idilmi§dir. Bu medrese müdiriyyeti, 'Arabca tedrisâtma ve bâ-husus Suriyeli Hristiyan 'Arablardan talebe celbine fevka'l-'âde ehemmiyet vermektedir. Bu sene medrese-i mezkureye alt1 Suriyeli Hristiyan çocugu celb itmi§­ dir. Bunlar medreseyi ikmâl ittikden sonra papas olacaklar ve Suriyeye

386

MELiK�AH ARSLAN daha dogrusu Kudüs havâlisine gõnderileceklerdir. Bundan maksad ise meydândadu. Medrese-i mezkure idâresi, Rus terbiyesi alacak olan genç papaslarm, mensub olduklar1 Hristiyan '.Arablarm arasmda Rusya nüfi'.iz ve menâfi'ine h1dmet itmeleridir. 1 065

Bu ifadelerde, Suriyeli ve Filistinli Arap õgrencilere, Rus ilahiyat akade­ milerinde egitim verilmesinin, bõlgeye yõnelik Rus nüfuz siyasetinin bir par­ ças1 oldugu aç1kça vurgulanm1�t1. Bu vurgu, birçok boyutu olan bu hareketli­ ligin dõneme õzgü yerinde bir tespitiydi. Bu baglamda Suriye ve Filistin'den Rusya'ya egitim almak için giden ve Rusya'mn etkisini bõlgeye ta�1yan õg­ renciler dõnemsel olarak iki gruba aynlmaktayd1. 1 850'lerden 1880'lere kadar olan ilk grup, Kudüs ve Antakya patrikliklerinin çe�itli giri�imleriyle Rusya'ya gõnderilen õgrencilerden olu�maktayd1. Kutsal Sinod tarafmdan saglanan burslarla Rus ilahiyat akademilerinde egitim alan bu õgrenciler, hayatlarma ruhban olarak devam etmi�lerdi. 106• Rus ilahiyat okullannda egitim gõren Antakya Patrikliginden Spiridon Abuta, ilk Arap Ortodoks õgrencilerdendi. Abuta, 1850'de Antakya Patrigi Metodios'un istanbul Rus Elçisi V. P. Titov arac1hg1yla Moskova Piskoposu Filaret'e ricas1 üzerine Moskova i lahiyat Akademisine kabul edildi. Akademideki egitimi Slfasmda Rusçay1 iyi bilmemesinden kaynaklanan bir­ çok sorun ya�amasma ragmen, 1856'da mezun olarak Suriye'ye dõndü, fakat kisa süre sonra hayatm1 kaybetti. 1 061 Antakya Patrigi Yeroteos'un himayesinde Rusya'ya egitim için gõnderilen Suriyeli rahip Agapiy Agapit ise bir sonraki ve daha dikkat çekici Arap Ortodoks õgrenciydi. Agapit, 1853'te Moskova ilahiyat Seminaryasmdan, 1857'de ise St. Petersburg i lahiyat Akademisinden mezun olduktan sonra, memleketine dõnerek Antakya Patrikligi Urfa (Edessa) 1065 "Kazan'da 'Duhovni' Akademyas1 ve Suriyeli Talebe", Millet ile Musahabe (Hikmet), C I/S.

5 (istanbul, 191 1), s. 3.

106' Bu ogrencilere zorunlu hizmet �art1yla Kutsal Sinod tarafmdan Rus ilahiyat akademileri

üzerinden burslar saglanmaktayd1. Bu baglamda 1909 tarihli Kutsal Sinoddan Kiev ilahiyat Akademisine gõnderilen belgede, Rus ilahiyat akademilerine kabul edilen Suriyeli õgrencilerin mezuniyet sonras1 ülkelerine dõnerek Antakya Patrikliginde hizmet etmeleri gerektigi, ülkelerine dõnmemeleri ya da bunun yerine Rus Kilisesinin ilgili birimlerinde hizmette bulunmamalar1 durumunda, Kutsal Sinod tarafmdan ogrencilik yillarmda saglanan burslarm tümünü geri õdemek zorunda olduklari kendilerine bildirilmi�tir. Bk. TsGiAU. ( 711, op. 3, d. 3184. 1 067 Suhova, "Duhovno-Uçebme Kontakt1", s . 39.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 387

piskoposu oldu.1 068 Ya�ammm sonraki yill annda da Rusya ile baglanm kopar­ mayan Agapit, Antakya Patrikligi alanmdaki Arap Ortodoks cemaati için Rusya'da yard1m toplama faaliyetlerinde bulundu.1 06• �am ve i stanbul patriklik okullarmda egitim alan Gerasim Yared, 1 865'te Moskova i lahiyat Seminaryasmdan, 1869'da ise St. Petersburg i lahiyat Akademisinden mezun oldu. Aym ytl ç1kanlan yeni i lahiyat Akademileri Tüzügünün, ilahiyat akademilerine bünyelerinde õzel-doçent (privat-dotsent) bulundurma imkâm vermesi, Yared için dõnüm noktas1 oldu. Yared, ders verme yetkisine (pro venia docendi) sahip olabilmek için "Bizans i mparatorlugu Devlet Sisteminin Bile�enleri Üzerine (O Sostavmh Çastyah Gosudarstvennovo Stroya Vizantiyskoy i mperii)" ba�hkh tez ve "Justinian'm Saltanat1 Üzerine (O Tsarstvovanii Yustiniana)" ve "i konoklastik Zümrenin Siyasi i lkeleri Üzerine (O Politiçeskih Printsipah i konoborçeskoy Partii)"konulu deneme dersleri ver­ dikten sonra St. Petersburg i lahiyat Akademisinde Bizans Tarihi õzel-doçenti olarak atand1. Sonraki alt1 y1l boyunca Bizans Tarihi dersleri vermesinin yam ma Yared, 1872'de St. Petersburg ilahiyat Akademisi yõnetimine Bizans'ta ya­ �anan dini ayn�malann iç siyasi mücadelelerle yakm ili�kisini kurdugu "Bizans i mparatorlugu'ndaki Siyasi Hiziplerin i li�kilerinin Tarihi Baglammda i stanbul Patrigi Aziz Fotios ve Çagda�lanmn Degerlendirilmesi" (Otz1v o Svyatom Fotii, Patriarhe Konstantinopolskom, evo Sovremennikov, v Svyazi s i storiey Politiçeskih Partiy Vizantiyskoy i mperii) ba�hkl1 master tezini sundu. Yared, 1876'da ba�rahiplige yükseltilerek Pskov ve Riga ilahiyat seminaryalarmm mü­ dürlügünü yaptiktan sonra 1 883'te Patrik Nikodimos'un davetiyle Kudüs'e git­ ti. Nikodimos'un 1 885'te Antakya patrigi seçilmesinden sonra 1889'da Silifke (Seleukia) Piskoposu olarak atanan Yared, 1897'de Antakya patrikligine aday olmasma kar�m patriklige Lazkiye Piskoposu Meletios seçildi. 101º

1068

1069

1070

Ye. M. Kopot, "Mitropolit Agapiy Edesskiy: 'Russkiy Vospitannik' i Tipiçmy Monah­ Levantiets vtoroy polovim XIX veka", Vestnik Moskovskovo Gorodskovo Pedagogiçeskovo Universiteta, No. 2 (12) (Moskova, 2013), s. 75-86. Agapit'in 1868'deki mektubu üzerine Osmanh'daki Arap Ortodokslara yard1m toplanmas1 yõnünde Kiev valiliginin genelgesi için bk. TsGÍAU. f. 707, op. 87, d. 5284. i. i. Sokolov, "Selevvkiyskiy Mitropolit Gerasim Yared" Vizantiyskiy Vremennik, T VIIN1p. 1 (St. Petersburg, 1900), s. 306-307.

388

MELiK�AH ARSLAN

�amh Hristiyan bir ailenin çocugu olarak Beyrut'ta dogan Rafail Havavini (1860-1 935), Rusya'da egitim alan en ilginç ki�iliklerdendi. �am Patriklik Okulunu bitiren Havavini, Türkçe ve Arapça egitmeni olarak patriklik bünye­ sinde hizmet ettikten sonra Heybeliada Ruhban Okulunda ilahiyat õgrenimi alarak 1886'da mezun oldu. Suriye'ye dõnerek Antakya Patrikliginde iki yil vaiz olarak çah�t1ktan sonra Patrik Gerasimos'un sayg1sm1 kazanan Havavini, teolojiye ilgisinden dolay1 1888'de Kiev i lahiyat Akademisine girdi ve 1 889'd a Patrik Gerasimos'un talebi üzerine akademinin rektõrü rahip Silvestr tara­ fmdan ke�i� olarak kutsanarak Moskova'daki Antakya Elçilik Kilisesinin mü­ dürlügüne atand1. 10" Buradaki faaliyetleri Sirasmda 1891'de Antakya Patrigi Gerasimos'un Kudüs patrikligine atanmasmdan sonra Havavini, Antakya ki­ lisesini "yabanc1" (Rum) ruhbanlardan annd1rarak "yerli" (Suriyeli Arap) ruh­ banlann idaresine vermek arzusuyla Antakya piskoposlanna ve yetkin �ahsi­ yetlere mektuplar gõnderdi ve Rus basmmda makaleler yay1mlad1. 1072 Ancak çabalan sonuçsuz kalan Havavini, Antakya patrikligine seçilen (Rum) Spiridon'a hizmeti reddederek Rus gazetelerinde Rum kar�1t1 maka­ leler yay1mlamaya devam etti. Bunun üzerine istanbul, Antakya, iskenderiye ve Kudüs Rum patriklikleri, imparator III. Aleksandr'dan Havavini'nin maka­ lelerinin Rus gazetelerinde yay1mlanmasmm yasaklanmasm1 talep ettiler. Bu geli�me üzerine Antakya Patrikligi yetki alanmdan Rus Kilisesi yetki alam­ na geçerek Rusya'da kalan Havavini, Kiev ilahiyat Akademisinde yanm kalan egitimine devam ettigi s1rada Kazan i lahiyat Akademisine Arapça õgretmen­ ligi egitimi almak için gõnderildi. 1 895'te ise Suriye Ortodoks Yard1mla�ma Cemiyeti tarafmdan Arap Ortodoks cemaatine dini hizmette bulunmas1 için New York'a davet edildi. Buradaki hizmeti Sirasmda Ortodoks cemaat için Arapça kaleme ald1g1 kitaplann yam Sira Kuzey Amerika Rus Ortodoks Kilisesi Piskoposluguna aktif olarak yard1m etti. 1 896'da Filistin Cemiyetinin asli üyeligine seçilmesinin ardmdan, 1898- 1907 aras1 Kuzey Amerika Rus Piskoposu Tihon Bellavin'in, 1903'te Rusya'ya seyahati s1rasmda Kutsal Sinod nezdinde giri�imleriyle 1904'te Havavini, Brooklyn Piskoposu olarak kutsand1.

1072

Rafai! Havavini' nin Kiev ilahiyat Akademisinin birinci sm1f õgrencisiyken Antakya Patrigi Gerasimos'un talebi üzerine Moskova'daki Antakya Elçilik Kilisesinin müdürü olarak atanmasma dair 1889 tarihli belge için bk. TsGiAU. f. 711, op. 3 d. 1928. Bunlardan 31 Ocak 1895'te Osmanh'nm St. Petersburg Elçiliginden padi�aha gõnderilen St. Petersburg Gazetestnden ekli tercüme için bk. BOA. Y. A. HUS. 320/122.

suRiYE VE FÍLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE

OSMANLI SiYASETi 389

Slavca ve Arapça aidiyet yemini ederek piskoposluga atanan Havavini, hem Rus kilisesine hem de kendi Arap Ortodoks cemaatine bagli bir §ekilde yirmi ytl boyunca ABD'de bu gõrevde hizmetini sürdürdü.1073 Rusya'da egitim alan ve belki de Havavini'nin hayalini gerçekle9tiren, yani Antakya patrigi olarak Rusya'nm etkisini en üst makamdan Suriye'ye ta91yan §ahsiyet Aleksandr Tahhan oldu. Buna gore 1897'de Heybeliada Ruhban Okulunda ve 1901'de Kiev i lahiyat Akademisinde teoloji okuyan Tahhan, (1869-1 958) 1901'de Moskova'daki Antakya Elçilik K.ilisesinin müdürlügü­ ne atand1. Bu gõrevindeki üç y11.i boyunca Kutsal Sinodun resmi yaym or­ gam Tserkovniye Vedomosti dergisinde çali9t1 ve dõnemin degi9en §artlarmda Havavini'den farkl1 olarak Antakya Patrikliginde birçok üst düzey gõrevde bu­ lunduktan sonra 1931'de patrik oldu. Bõylece hem Rum hem de Rus ilahiyat õgreniminden geçen bir Arap Ortodoks nihayet Antakya Patrikliginin idaresi­ ni devralm19 oldu.1074 Hatta May1s 1945'te �am'i ziyaret eden Moskova Patrigi Aleksey'in Patrik Tahhan ile gõrü9mesi, II. Dünya Sava91 sonras1 Sovyetlerin Yakm Dogu'ya ve daha õzelde Suriye'ye dõnü9ünün õnemli sembollerinden oldu. 1075 Filistin Cemiyetinin okullarmdan mezun olduktan sonra saglanan burs­ larla Rusya'da egitimlerine devam eden Suriyeli ve Filistinli Arap Ortodokslar, Rusya'mn etkisini bõlgeye ta91yan ikinci õgrenci grubunu olu9turmaktaydi. Zira 1 880'lerden itibaren Suriye ve Filistin'den Arap Ortodoks õgrencilerin Rusya'ya egitim almaya gidi9leri sistematik bir hâl almaya ba9lam19t1. 1882'de kurulan Filistin Cemiyeti, 1887'de Suriyeli ve Filistinli õgrencilerin Rus ilahi­ yat okullanna düzenli olarak gõnderilebilmesi için bir burs sistemi kurulmas1na karar verdi. Bu dogrultuda hedef kitle 1 886'da 20 õgrencisiyle aç1lan Nasira Erkek Ôgretmen Seminaryasmm en ba9anh mezunlan oldu. Filistin Cemiyeti tarafmdan Rusya'ya gõnderilen her ilahiyat seminaryas1 õgrencisine y1llik 175 ruble, her ilahiyat akademisi õgrencisine y1llik 350 ruble burs aynhrdi.1076 Bu "Avavini (varyiant: Havavini) Rafail Mihayloviç, Episkop Bruklinskiy (Nyu-York) Rafai!", (Kiev, 2014), s. 35-37; Suhova, "Duhovno-Uçebme Kontakt1", s. 45-47. 1074 Suhova, "Duhovno-Uçebme Kontakt1", s. 47. 1075 Psomiades, "Soviet Russia", s. 374. 1076 N. Yu. Suhova, "Arabskaya Koloniya v Kieve: Stipendiati iPPO v Kievskoy Duhovnoy

1073

Biograjiçeskiy Slovar Vtpusknikov Kievskoy Duhovnoy Akademii: 1819-1 920, T 1,

390

MELiK�AH ARSLAN

paranm bir k.ism1 okula diger bir kism1 ise õgrenciye verilirken, yazlan memle­ ketine gitmek isteyenlere de ek olarak 50 ruble tahsis edilirdi.1 011 Mezuniyetleri sonras1 farkh mesleklerde hayatlanm sürdüren bu õgren­ cilerin gene! olarak tamam1 edebiyat ve tercüme çah§malar1 yaparken, bun­ lardan bir k.ism1 memleketleri Suriye ve Filistin'de õgretmen olmu§, diger bir k.ism1 ise ilahiyat akademileri ve üniversitelerde akademik kariyerlerine devam etmi§lerdir. Elbette Filistin Cemiyetinin okullarmdan mezun olduktan sonra farkh egitim kurumlannda egitimlerine devam ederek õnemli çali§malar yapan Araplardan da sõz etmek gerekir. Rusya'mn himayesinde serpilen, Suriye ve Filistin Arap Ortodoks cemaatinin bu aydm temsilcilerini eserleriyle de bera­ ber 'Filistin Cemiyetli' saymak yerinde olacaktir. Rus ilahiyat akademilerinin ar§ivlerinde Suriye ve Filistin'den gelen Arap Ortodoks õgrencilere dair bilgi­ lerin çoklugu, bu õgrencilerin sayismm dü§ünülenden çok daha fazla oldugunu gõstermektedir. Ancak kültürleme araçlan olarak Rus egitim kurumlarmm, bu õgrencilerin zihniyet yapilannm olu§umundaki etkisini anlamak adma, bunlar arasmdan õne ç1kan phsiyetleri ele almak uygun gõrülmü§tür. �am yerlisi Ískender Cebrail (Aleksandr Gavriloviç) Kezma, bu gruba girmese de Filistin Cemiyetinin okullannda õgretmenlik ve idarecilik kariyeri ile bu baglamda belirtilmesi gereken bir §ahsiyettir. 15 ya§mda Rusya'ya giden Kezma, 188l'de St. Petersburg Ílahiyat Seminaryasmdan mezun olduktan son­ ra Moskova Ílahiyat Akademisine ba§vurmu§; fakat akademiye giri§ için ye­ terli bulunsa da kendisine saglanan devlet bursunda sorun ya§anmi§tl. Bunun üzerine 1 883'te Rus vatanda§hg1 almasma kar§m Kezma, hemen sonrasmda akademiden aynld1. Bu sirada yeni kurulan Filistin Cemiyetinden kutsal top­ raklarda cemiyetin temsilciligi teklifini kabul eden Kezma, k.isa bir süre sonra Ortodoks kõy okullanndaki egitim hayatma dair bilgi toplamak için Filistin'e gõnderildi. Kezma, õnce Celile'deki okullann idaresine, daha sonra Beyrut'ta bir okulda õgretmenlik gõrevine ve nihayet 1886'da Hitrovo'nun tavsiyesi üze­ rine Nas1ra Erkek Ôgretmen Seminaryasmm müdürlügüne getirildi. Kezma, Arap Ortodoks çocuklar için hazirlad1g1 ders kitaplanyla, araç-gereçlerle ve

1077

Akademii (1887-1918)", TKDA, No. 17 (Kiev, 2012), s. 1 85-186. 1898'de Kazan ilahiyat Akademisinde egitim alan Suriyeli õgrencilerden Yu. Halebi ve A. Balmanu'nun memleketlerine seyahatleri için yol õdenegine dair dilekçeleri için bk. NART. f. 10, op. 1 d. 9944.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 391

õzel yõntemlerle egitimi yarat1c1 bir süreç hâline getirerek Filistin'de cemiyetin egitim sisteminin en õnemli figürlerinden biri oldu. 1078 Filistin Cemiyetinin Nas1ra Erkek Ôgretmen Seminaryasmdan mezun olan Panteleymon Krestoviç Juze (Bandali al-Cauzi) (1870-1942), Kazan Ílahiyat Akademisinde yapt1g1 çal1�malarla bu baglamda en dikkat çeken §ahsiyetlerdendir. Juze, 1889'da ba�lad1g1 Moskova'daki Vifanskiy Ílahiyat Seminaryasm1 1 892'de buakarak Moskova Ílahiyat Akademisine ba§ladi. Moskova Ílahiyat Akademisinde egitim ald1g1 üç yildan sonra Íslam dini ve ta­ rihine kar�1 ilgisini ke§federek buradan aynld1 ve Kazan Ílahiyat Akademisine ba§ladi. 1 896'da Kazan Ílahiyat Akademisinden mezun olduktan hemen sonra Profesõr Mihail Aleksandroviç Ma§anov'un (1 852-1924), akademi yõnetimine verdigi dilekçeyle Juze'nin Arap Dili Bõlümünde kalmasm1 talep etmesi üzeri­ ne Juze, akademide Arapça ve Frans1zca dersleri vermeye ba§ladi. Aym zaman­ da bilimsel çali§malanna ba§layan Juze, 1 897 yazmda master çah�mas1 için M1S1r'a seyahat ederek Kahire'de Arapça elyazmalan üzerine ara§tuma yapti. 1899'a gelindiginde Juze, VIII. yüzyilda Arabistan ve Basra'da ortaya ç1kan itikadi Íslam hareketi olan Mutezile'yi inceledigi "Mutezile: Íslam Alamnda Dogmatik-Tarihsel Bir Ara§tlrma (Muteziliti: Dogmatiko-Ístoriçeskoe Íssledovanie v Oblasti Íslama)" ba§hkh master tezini savundu. Bilim çevrele­ rinde geni§ yanki bulan çal1§mas1yla Juze, 300 rublelik Makaryevskiy õdülüne lay1k gõrülmesinin yam sua aym y1l Rus vatanda§hgma kabul edildi. Aym h1zla çali§malanna devam eden Juze 1903'te Rusça-Arapça Sozlük (Polmy Russko­ Arabskiy Slovar) ad1yla XX. yüzyilm ortalanna kadar Arapça õgretiminde kul­ lanilacak olan iki ciltlik Rusça-Arapça sõzlük yay1mladi. Juze, bilimsel maka­ lelerini Pravoslavmy Sobesednik, SiPPO, Tserkovno-Obfestvennaya]izn ve diger Rus ilahiyat dergilerinde ve aynca filoloji ve edebiyat çal1§malanm Al-Hilal, Al-Muktataf, Markan-Najah, Al-ihram gibi Arap dergilerinde yayimladi. 1079 1907 yazmda Kazan Ílahiyat Akademisi õgrencileri, akademinin rektõ­ rü Piskopos Aleksey ve Juze õncülügünde Aynaroz ve Filistin'e hac seyahati gerçekle§tirdi. Arapça ve Türkçe bilgisinin yam ma Filistin'in yerlisi olarak 1 078 Suhova, "Duhovno-Uçebme Kontakt1", s. 41-42. 1079 M . A. Kostryukov, M. Z. Habibullin, "Panteleymon Krestoviç Juze: Jiznenmy put i Nauçnoe Nasledie Vidnovo Predstavitelya Kazanskovo Vostokovedeniya", izvestiya Altayskovo Gosudarstvennovo Universiteta, No. 4-2(64) (Bernaul, 2009), s. 95-96.

392

MELiK�AH ARSLAN

yerel kanun ve geleneklere de hâkim olan Juze, hac seyahatinin her a�amasmda bulundu. 1080 Juze, 1909-1910 y1llannda Dogu'ya ikinci bilimsel amaçh seyaha­ tini gerçekle�tirerek Kudüs, �am, Beyrut kütüphanelerinde nadir Arapça ve Rumca elyazmalan üzerine çah�malar yapt1 ve El-Ezher'de derslere kattldi. Bu seyahati, Juze'nin sonraki çal1�malar1 için bilimsel kaynak saglamasmm õtesinde Rusya'daki �arkiyatçlligm gelecegi için õnemli bir kazamm oldu. 1081 1916'da Juze, akademiden ayrtlarak Kazan Üniversitesi Hukuk Fakültesinde õzel doçent unvamyla i slam Hukuku dersleri vermeye ba�ladi. 1082 Juze, dev­ rimden sonraki hayatma ve bilimsel faaliyetlerine ailesiyle birlikte ta�md1g1 Azerbaycan'da Bakü Üniversitesinde devam etti. Arapça ve Frans1zcanm yam sira Ttirkçe, i ngilizce, Almanca ve Yunanca (eski ve yeni) bilen ve 1921'de Arap Dili ve Edebiyat1 doktoras1 alan Juze, aym bõlümde 1937'ye kadar pro­ fesõr olarak çal1�ti. Aynca Azeraycan Devlet Üniversitesi �arkiyat Fakültesi Dekanhg1, Yakm Dogu Halklarmm Etnografyas1 ve Tarihi kürsüsü ba�kanh­ g1 gõrevlerinde bulundu. Juze Bakü'de, devrim sonras1 Sovyet Rus idaresinin ideolojik dõnü�ümünün etkisiyle, Kazan'daki i slam çal1�malan, i slam hukuku ve Hristiyanhkla ili�kisi vb. alanlarda bilimsel çal1�malan zoraki terk ederek Azerbaycan tarihi ve Ortaçagda Mavera-y1 Kafkasya gibi konulann yam sua tercüme faaliyetlerine yogunla�tt. Juze, i slam dinindeki fikir akimlanm ince­ ledigi Íslam'da Fikir Aktmlarmm Tarihinden (Íz istorii Ídeymh Teçeniy v Íslame) ba�hkh ünlü eserini ise 1928'de Kudüs'te yay1mlamak zorunda kald1. 1083

1080 Seyahate dair kaleme alman notlar l 908'de yayimlanm1�tir. Bk. Putevte Zametki Palomnikov­ Studentov Kazanskoy Duhovnoy Akademii (Ekskursiya po Blijnemu Vostoku Letom 1 907 g.),

Tsentralnaya Tipgrafiya, Kazan 1908; Aynca Kazan ilahiyat Akademisi iigrencilerinin Osmanh Dogusuna seyahatleri için haz1rhklara dair 1906 tarihli belge için bk. NART. f. 10, op. l . d. 10762. Frans1zca okutmam ve kadrosuz Arapça stajyeri Juze'nin bu seyahatinde bilimsel çal1�malar için giirevlendirmesine dair 1909 tarihli belge için bk. NART. f. 10, op. 1, d. 10917. 1082 Juze'ye dair kapsamh bir çah�ma için bk. Tamara Sonn, Interpreting Islam: Bandali]awzi's Islamic Intellectual History, Oxford University Press, New York 1996; Aynca M. A. Kostryukov, M. Z. Habibullin, Kazanskoe Vostokovedenie XIX pervoy polovim XX vv.: P. K. ]uze, izdatelstvo Yaz, Kazan 2012. 1083 M. A. Kostryukov, ]uze Panteleymon Krestoviç (1870-1 942}: Nauçno-Pedagogiçeskaya i Objfhestvennaya Deyatelnost, Yay1mlanmam1� Doktora Tezi, Tatarskoy Gosudarstvenmy Gumanitarno-Pedagogiçeskiy Universitet, 2010. -

su RiYE VE FiLiSTiN'DE RUS

MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 393

Tevfik Cebrail (Gavriloviç) Kezma (1882-1958), agabeyi i skender Cebrail (Aleksandr Gavriloviç) Kezma gibi ileri ilahiyat egitimini Rusya'da ald1. 1 882'de $am'da dogan Kezma, Rusya'daki egitiminden sonra agabeyinin müdür oldugu cemiyetin erkek õgretmen seminaryasmm bulundugu Nasira'ya ailesiyle birlikte yerle§mi§ti. 1 892'de Nas1ra'da seminarya egitimine ba§layan Kezma, dõrt y1lhk õgrenimin ardmdan cemiyetin burslu õgrencisi olarak Kiev i lahiyat Seminaryasma gõnderildi. Buradaki alt1 y1ldan sonra cemiyetin sag­ lad1g1 bursla 1 902-1906 yillan arasmda Kiev i lahiyat Akademisine kaydol­ du. Buradan mezun olduktan sonra 1 907'de Rus vatanda§hg1 alan Kezma, Kiev'deki i mparatorluk Aziz Vladimir Ü niversitesi rektõr yard1mc1hg1 gõre­ vine ba§lad1. 1 907'de Kiev Ticaret Enstitüsü Egitim Komitesine Arapça ve Türkçe õgretmeni olarak seçildi, 1914'te ise enstitü tarafmdan Farsça õgren­ mesi ve dõnü§ünde egitimini verebilmesi için i ran'a gõnderildi. Fakat 1. Dünya Sava§i'nm ba§lamas1yla egitimine ara vermek zorunda kalan Kezma, 1918 iti­ bariyle Kiev'de Yakm Dogu Enstitüsünde (daha sonra Uluslararas1 i li§kiler Enstitüsü ad1yla) Arapça ve Türkçe dersleri vermeye ba§lad1. 1920-1930 ara­ smda A. E. Knmskiy tarafmdan idare edilen Ukrayna Bilimler Akademisine bagh Arap- iran Filolojisi Bõlümünde çal1§t1. Burada, Kezma çogunlukla Knmskiy tarafmdan XIX. yüzy1lm sonralannda Suriye ve Lübnan'da derlenen Arap elyazmalan, halk hikâyeleri, atasõzleri ve deyimlerinin tercümesiyle ug­ ra§tl. Aynca Ukrayna $arkiyat Çali§malan Bilimsel Kurumu Kiev $ubesinin temsilciler ba§kam oldu. 1928'de burada verdigi ba§lang1ç düzeyinde Arapça dil bilgisi dersleri için Popüler Düzeyde Arap Difinin Efementeri Teme/feri (Elementermye Osnovz Arabskovo Yazzka v Populyarnom jzfojenii) ad1yla ders kitab1 haz1rlad1. En çok deger atfedilen bu eseri, Sovyetler devrinde Arap dili­ nin õgretiminde yegâne ders kitab1 oldu. Aynca Knmskiy ile beraber Ukrayna §arkiyatçtl1gmm olu§umunda ve Ukrayna §arkiyatç1hk okulunun kurulmasm­ da õnemli rol oynad1. Ancak babas1 geçmi§te Osmanh memuru oldugu için 1930'da gõrevinden uzakla§tmlan Kezma, 1938-1939'da Sovyet idaresi tara­ fmdan tutuklanmasma kar§m Stalin terõründen kurtulmay1 ba§ard1 ve 1939 itibariyle $ev§enko Kiev Devlet Üniversitesinde çali§maya ba§lad1. Nihayet Rusça, Slavca, Rumca, ibranice, Latince, Türkçe ve Farsça bilgisiyle 1948'de $ev§enko Kiev Devlet Üniversitesi bünyesinde Arap Filolojisi profesõrü olan Kezma, 19 58'deki õlümüne kadar burada Arap Filolojisi dersleri verdi. 1 0" 1084

"Kezma Taufik Cabrail (Gavriloviç)", Biografiçeskiy Slovar Vipusknikov Kievskoy Duhovnoy T II (Kiev, 2015), s. 47-48; A. P. Kovalevskiy, ''Taufik Gavriloviç

Akademii: 181 9-1 920,

394

MELiK�AH ARSLAN

Rus okullanndan yeti9mi9 ünlü bir kadm §arkiyatç1 olan Gülsüm Ode-Vasiliyeva (1892-1 965), profesõr unvam alan ilk Filistinli kadmdir. 1 892'de Nasira'da dogan ve Filistin Cemiyetinin Beyt Cala Kiz Ôgretmen Seminaryasmda egitimine ba9layan Ode-Vasiliyeva, 1 908'deki mezuniye­ tinden sonra aym seminaryada õgretmen olarak çal19maya ba9ladi. 1 9 13'te Nas1ra'da tam9t1g1 cemiyetin Rus doktorlanndan i. K. Vasiliyev ile evlenen Ode-Vasiliyeva, 1914'te kocas1yla birlikte Rusya'ya seyahat ettigi sirada sa­ va9m ba9lamas1yla Rus ordusunda hem9ire olarak hizmet etmeye ba9ladi. 1924'te dul kalan Ode-Vasiliyeva, ünlü §arkiyatç1 i. Yu. Kraçkovskiy'in yar­ d1m1yla Leningrad Dogu Dilleri Enstitüsünde (1928'den sonra Leningrad Tarih, Felsefe ve Dilbilim Enstitüsü) Arapça õgretmenligi yapmaya ba9lad1, 1939-1941 y1llan arasmda ise Leningrad Devlet Ü niversitesinde dersler verdi. 1 943'te Moskova'ya ta9marak Moskova Devlet Üniversitesinde Arap dili ve edebiyat1 derslerine giren Ode-Vasiliyeva, burada Arap tarihi ve kültürünü ça­ h9mak isteyen birçok Sovyet tarihçisini yeti9tirdi. 1085 Filistin Cemiyetinin okullanndan sonra Rus ilahiyat okullan ve üniversite­ lerinde egitim gõren Arap Ortodokslar, edebi faaliyetleriyle modem Arap ede­ biyatmm olu9umunda da büyük rol oynam19lardi. Zira XIX yüzyil, Müslüman ve Müslüman olmayan Araphk aç1smdan Avrupa dillerine Arap Ronesansi olarak çevrilen Al-Nahda hareketinin, yani Arap kültürel ve edebi yeniden dogu9unun olgunla9t1g1 bir dõnemdi. Dolay1s1yla bu hareket, Araplann içinde bulundugu §artlara ve idarecilerin politikalanna yõnelik toplumsal ele§tirilerin geçmi§ yüzy1llann süslü edebi tarz1 ile degil gerçekçi, basit ve toplumun gene­ line hitap edecek §ekilde kaleme almd1g1 siyasi edebiyat1 ifade etmekteydi. Bu baglamda gerçekligi en çok yans1tan tür olmasmdan dolayi XIX yüzy1l sonu ve XX. yüzyil ba9mda düz yaz1 tercümeleri, Arap okuyucuya Bati'y1 tamtmanm yam sira Arap basm ve yaymc1hgmm geli§mesinde büyük pay sahibi olmu§.

.

Kezma", Ukrainskiy jstoriçeskiy furna!, No. 4 (Kiev, 1958); Yu. M. Koçubey, "Arab i Arabist Taufik Kezma (1882-1958)", Shidniy Svit, No. 4 (Kiev, 2012), s. 56-61. 1085 Ya. V. Vasilikov, M. Yu. Sorokina, "Ode-Vasiliyeva (urojt. Ode) Klavdiya (Kulsum, Kelsum) Viktorovna (1892-1965)", Lyudi i Sudbt, Biobibliograjiçeskiy Slovar Vostokovedov, Jertv Politiçeskovo Terrora v Sovetski Period (1 91 7-1 991), St. Petersburg 2003, s. 496; K. V. Ode­ Vasiliyeva, "Vzglyad v Pro�loe", Palenstinkiy Sbornik, V1p. 13(76) (Moskova, 1966), s. 171176.

su RíYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE

OSMANLI SiYASETi 395

tur.1086 DolaylSlyla Filistin Cemiyetinin Suriye ve Filistin'de açt1g1 okullann yeti§tirdigi Rusça bilen Arap entelektüeller ve bunlann Rusçadan Arapçaya yapt1klan tercümeleri modem Arap edebiyatmm geli§iminde õnemli rol oyna­ mt§ttr. Bu baglamda Filistin Cemiyetinin ve Rus ilahiyat okullarmm 'rahle-i tedrisi'nden geçerek modem Arap edebiyatmm olu§umuna õnemli katktlarda bulunan Arap Ortodokslardan da sõz etmek gerekmektedir. Henüz Filistin Cemiyeti kurulmadan Rus edebiyatmdan Arapçaya ter­ cüme yapan ilk Suriyeli, Riskallah Hassun (1825-1880) idi. 1859'da yazd1g1 islâm'zn Ôrtüsünü Ka!dtrmak (KasrAl-Fisam An Al-islam) adh eserini yay1mla­ d1ktan sonra Osmanh otoriteleri tarafmdan mahküm edilen Hassun, Rusya'ya kaçarak St. Petersburg'da bir süre ya§ad1. Hassun tarafindan burada ba§lat1lan tercüme çali§malan, XIX. yüzyllin sonlanndan itibaren Suriye ve Filistin'deki Rus okullannm mezunlan tarafmdan devam ettirildi. 10" Bu baglamda Rus okullanndan yeti§en Selim Kubain (1 870- 1940) gazeteei, yazar ve tercüman kimlikleriyle Arap aydmlanmasmm õnemli §ahsiyetlerden biri oldu. 1870'de Nasira'da dogan ve buradaki Rus ilkokulunda, daha sonra da Rus Erkek Ógretmen Seminaryasmda egitim alan Kubain, buradan iyi bir dereceyle mezun olduktan sonra Filistin Cemiyetinin muhtelif okullannda õgretmen­ lik yapti. Rus ve Arap edebiyat1yla yakmdan ilgilenen ve Kahire gazetesi Al­ Hikma'nm da yazar1 olan Kubain, 1897'de Osmanl1 idaresine kar§t siyasi tutu­ mundan dolay1 Kahire'ye yerle§ti. Burada Arapça õgretmenligine devam eden Kubain, yaztlarm1 ve makalelerini Al-Mukattam, Al-Muayad ve Al-Akhbarda yay1mlad1, Tolstoy, Gogol ve Gorki gibi Rus yazarlarm eserleri ba§ta olmak üzere Rusçadan birçok çeviri yapt1 ve 1924'te Al-Ihaa ad1yla M1S1rh yazarlarla beraber kendi dergisini yayimladi. 1088 1086

Bu baglamda ilgili çah�malar için bk. Peter E. Pormann, "lhe Arab 'Cultural Awakening (Nahda)', 1870-1950, and the Classical Tradition", International ]ournal of the C!assical Tradition, Vol XIII/No. 1 (New York, 2006), s. 3-20; Abdulrazzak Patel, The Arab Nahdah: The Making of the Intellectual and Humanist Movement, Edinburgh University Press, Edinburgh 2013. 1087 L. Kandakji, "Nekotone Aspekt1 Literaturmh Vzaimodeystviy Rossii i Sirii." Materia!t III Mqdunarodnoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii 24 - 25 Marta 2011, Ufa 201 1, s. 146-148. 1088 Omar Mahamid, Rossiya - Palestina, Dialog na Rubqe 1 9-20 vekov, Liki Rossii, St. Petersburg 2002, s. 66-92.

396

MELÍ K�AH ARSLAN

Rus okullarmdan yeti§en Halil Beydas (1874-1949) ise XX. yüzytlm ilk yar1smda modem Arap kisa õykü ve romanmm õncülerindendir. 1875'te Nas1ra'da dogan ve egitimine cemiyetin buradaki ilkokulunda ba§layan Beydas, 1 892'de õgretmen seminaryasmdan mezun oldu. Beydas, yirmili ya§larmda Humus, Bi§kinta ve Hayfàda Filistin Cemiyetinin ilkokullannda müdürlük yapti. 1892'de Rusya'ya seyahati s1rasmda Dostoyevskiy, Gorki ve Tolstoy gibi Rus yazarlann etkisinde kalarak Rus edebiyat eserlerini Arapçaya tercüme et­ meye ba§ladi. Pu§kin'in Yüzba;tmn Ktzi, Gogol'un Taras Bulha ve Tolstoy'un Sava; ve Bari/1 ba§ta olmak üzere XX. yüzytlm ba§mda birçok Rusça edebi eseri Arapçaya tercüme ederek yay1mladi. Bõylece Beydas, Arap düz yaz1smm õncüsü olmasmm yam sira bu tercümelerle, dõnemin õnemli Arap yazarlanm etkileyerek Arap edebiyatmm geli§iminde büyük rol oynadi. Aynca Beydas, 1908'de ç1karmaya ba§lad1g1 An-Nafais al-Asriya dergisinde kisa hikâyeler ve Rus edebiyatmdan baz1 eserleri tercüme serilerini yay1mladi. 191 l'den itibaren Kudüs'te yay1mlanan bu dergi Arap edebiyati, felsefesi ve tarihi için istisnai bir yere sahipti. Bütün bu faaliyetleriyle yazar, egitimci, tercüman ve romanCI olarak Beydas, Edward Said'e gore de Filistin milli kimliginin olu§umunda büyük bir rol oynami§tl. 1089 i skender al-Huri (1890-1973), Rus okullannda õgrencilik ve õgretmenlik yapm1§ ünlü Arap §air, yazar, tercüman ve gazetecidir. Filistin Cemiyetinin Beyt Cala Kiz Õgretmen Seminaryasmda õgretmen olan bir babanm çocugu olarak 1890'da Ayn Karim'de dogan Huri, Rum patriklik okulunda dini egitim ald1ktan sonra babasmm yõnlendirmesiyle cemiyetin Nas1ra'daki yat1h oku­ luna kaydoldu. Frans1zca õgrenmek için Beytüllahim'de Salizyan yat1h oku­ luna ba§lad1ktan sonra Beyrut'ta British College'da egitimine devam ederek Al-Nahda'nm õnemli fi.gürlerinden olan Arap edebiyati profesõrü Abdallah al-Bustani'den dersler ald1 ve bu suada Beyrut gazetesi Al-Muhabba ve Al­ Manar'da §iirlerini yay1mladi. Koleji bitirdikten sonra yaym hayatma devam 1089

Íbrahim Taha, "Khalil Baydas", Essays in Arabic Literary Biography, 1850-1 950, (Wiesbaden, 2010), s. 71-79; Halil Beydas'm kuzeninin oglu olan Edward Said otobiyografisinde Beydas'a da yer vermi�tir. Bk. Edward W. Said, Out ofPlace:A Memoir, Vintage, London 2013, s. 9697; S. Yu. Zavadovskaya, "Rol Jurnala 'An-Nafais' (1908-1914) Palestintsa Halilya Beydasa v Populyarizatsii Russkoy Literatun na Blijnem Vostoke", Vostok, Afro-Aziatskie Obiestva: jstoriya i Sovremennost, No. 2 (Moskova, 2014), s. 43-5 1.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 397

edebilmek için Osmanh denetiminden uzak Kahire'ye gidip M1S1rh yazarlarla tam§tl. 1908'de Me§rutiyet'in ilanmdan sonra Kudüs'e dõnen Huri, i stanbul'a gõnderilmek üzere Arap Ortodokslarm delegesi (yukar1da bahsi geçen heyet­ te) olarak seçildi. Dõnü§ünden sonra ise cemiyetin Beyt Cala Kiz Ôgretmen Seminaryasmda Frans1zca õgretmeni olarak çah§maya ba§ladi. i ngiliz idaresi sirasmda Kudüs'teki Konsolosluk Hukuk Kançtlaryas1 sekreterligine atanan Huri, 1945'te emekli olduktan sonra tekrar edebiyat i§lerine vakit ay1rma­ ya ba§ladi. 1 948 Arap- i srail Sava§mdan sonra Beyt Cala'ya yerle§en Huri, Beytüllahim ve Halilürrahman'daki Uluslararas1 Kiz1l Haç hukuk dam§manh­ gma ve sonrasmda Filistinli mülteciler için kiz okullan müfetti§ligine atand1.1090 Eserleriyle XX. yüzyil modem Arap edebiyatmm klasikle§mi§ yazarla­ nndan olan Mihail Nuayme (1 889-1988), Rus okullannda yeti§en bir diger õnemli Arap'tir. Nuayme,1889'da Beyrut yakinmda Bi§kinta kõyünde fakir bir Arap Ortodoks ailede dogdu ve 1 899'd a Filistin Cemiyetinin Bi§kinta'daki ilkokuluna ba§ladi. 1902'de buradan mezun olduktan sonra cemiyetin Nas1ra'daki õgretmen seminaryasmda egitimine devam etti ve gõsterdigi ba­ §artyla 1906'da cemiyetin bursuyla Poltova i lahiyat Seminaryasmda egitim al­ mak üzere Rusya'ya gõnderildi. Nuayme, burada geçirdigi zaman zarfinda Rus klasik edebiyatmm yam sua Çehov, Gorki, Tolstoy gibi çagda§l Rus edebiyat­ ç1lannm çali§malanyla tam§ma imkâm buldu. Aynca "õzgürlük ve adalet fikir­ leri" ile de tam§an ve õgrenci ayaklanmalarma kat1lan Nuayme, seminaryadan bir y1l uzakla§tmld1; fakat smavlan dt§andan geçerek seminaryay1 bitirdi ve 1911'de agabeyi ile ABD'ye gõç ederek 1916'da Washington Üniversitesinden Edebiyat ve Hukuk diplomas1 aldi. 1918'de Fransa'daki Amerikan birlikle­ rinde gõrev yapt1g1 suada Rennes Üniversitesinde 6 ay kadar derslere katildi. Nuayme, 1919'da ABD'ye dõndükten sonra, Washington'dan New York' a ta§1narak Halil Gibran ve sekiz yazarla birlikte Arap edebiyatmm yeniden dogu§u hareketi olan New York Pen League'ni kurdu. Arap edebiyati ve sanatmda ger­ çekligin yans1mas1 prensiplerini esas alan bu akim, 10 y1l boyunca Arap ede­ biyatmm geli§iminde ba§at rol oynadi. Nuayme, 1932'de Lübnan'a dõndükten sonra ise yogun edebiyat çah§malar1yla ülkesinde ve dünyada §air, romanci, oyun yazan, edebiyat ele§tirmeni, filozof kimlikleriyle büyük bir ün kazand1; 10'º

Omar, Rossiya - Palestina, s. 92-99.

398

MELiK�AH ARSLAN

1950'lerde Arap ülkeleri ve Avrupa'ya birçok seyahat gerçekle�tirdi; 1 956'da Sovyet Yazarlar Birliginin daveti üzerine ve 1962'de Bar1� ve Silahs1zlanma Sava�çtlar1 Dünya Kongresi'ne Lübnan delegesi olarak kat1lmak üzere iki kez Sovyetler Birligi'ne seyahat etti.1º" New York Pen Leauge'nin kuruculanndan Humus dogumlu, cemiyetin Nasua Erkek Ógretmen Seminaryasmda õgrenim gõren Nesib Arida (18871946) da ABD'deki yillannda edebiyat çah�malarmm yam sua Rusçadan Arapçaya birçok çeviri yapanlardand1. Aynca Filistinli Antonin Ballan da Rusya'da ilahiyat õgrenimi sonras1 Çehov, Leskov ve õzellikle de Gorki'nin eserlerini Arapçaya çevirerek bunlan, Kahire'deki Rus Al-Asr ve Humus'taki Homs ve An-Najva gibi gazetelerde yayimladi. Çehov'un tutkulu bir hayram olan Suriyeli ibrahim Cabir ise, Nas1ra Erkek Ó gretmen Seminaryasmda õg­ retmendi. Cabir, 1905'te Suriye'de Ad-Durr AI-Anisa Fi Ravayat An-Nafisa ba�hg1yla alt1 Rus yazann hikâyesinden olu�an, Rusçadan Arapçaya tercü­ me bir derleme yay1mlad1. Mihail iskender ise Dostoyevskiy, Lermontov ve Gogol'un eserlerini Arap okuyucuya tamtanlardandi. Ó te yandan Suriye'den yükselen Arap edebiyatmm geli�iminde Rus edebiyatmm etkisi, bu ve di­ ger Arap yazarlarm eserlerinde de kendini gõsterdi. Vasfi Al-Bunni, Liyan Deirani ve Hannah Mina gibi Suriyeli yazarlarm, sava§ s1rasmda siradan in­ sanlarm, §ehirlerin, kõylü ve i§çilerin hayatlanm umutlanyla, hayalleriyle ve beklentileriyle çalt§malannda yans1tmalan, Rus edebiyatmm bu baglamdaki etkisine õrnekti. 1092

1092

i. Yu. Kraçkovskiy, "Avtobiografiya Mihaila Nuayme", izbrannte So;ineniya, Tom III, (Moskova - Leningrad 1956), s. 223-229; Nuayme'nin eserlerine dair çah�malar için bk. Foazi El-Barouki, "How Arab Emigre Writers in America Kept Their Cultural Roots", Dialog on Language Instruction, Vol XII/No. 1-2 (Monterey, 1997), s. 31-36; i. Ye. Bihk, Tvor;eskiy Metod Mihaila Nuayme, Dissertatsiya Kandidata Filologiçeskih Nauk, Moskova, 1984; Gregory J. Bell, Theosophy, Romanticism and Love in the Poetry oJ Mikhail Naimy, Yayimlanmam1� Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 2001; Nuayme ile ilgili yap1lm1� Túrkçe çal1�malar da mevcuttur. Bk. Mahir Hadimov, "Mihail Nuayme'nin Ya�am Ôyküsü Lübnan Rusya - Amerika Üçgeninde", istanbul Üniversitesi $arkiyat Mecmuas1, S. 23 (istanbul, 2013), s. 37-53; ibrahim Túrkan, Mihail Nuayme ve Ôykücülügü, Yay1mlanmam1� Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 201 1. Knlov, Sokorina, iPPO i Vostokovedenie, s. 23. Kandakji, "Literaturmh Vzaimodeystviy", s. 146-148. E. A. Alizâde, istoriya Literatür1 Sirii XIX-XX vekov, Vostoçnaya Literatura, Moskova 2007, s. 43-56. Aynca bu baglamda kapsamh bir çal1�ma için bk. A. E. Kr1mskiy, istoriya Novoy Arabskoy Literaturt, konets XVIII - na;alo XX st., izdatelstvo Nauka, Moskova 1971.

SURiYE VE FiLiSTiN'DE RUS MEVCUDiYETi VE OSMANLI SiYASETi 399

Rus ilahiyat akademilerindeki Arap Ortodoks õgrencilerin potansiye­ li, Filistin Cemiyetinin egitim faaliyetleri arac1hg1yla Rusya'nm, Osmanh Suriyesi ve Filistini'nde kisa sürede õnemli bir nüfuz kazand1gm1 gõstermek­ tedir. Ô ncelikle Arap Ortodoks õgrenciler, Rus ilahiyat seminarya ve akade­ milerindeki egitimlerinin sonunda Arapça õgretmenligi yaparak ve arac1 i§lev üstlenerek Rus ilahiyat ve prkiyat õgrencileri için Arapça õgrenimini eri§i­ lebilir hâle getirmi§lerdir. Aynca Arap õgrencilerin Arap dilli ilahiyat, kilise tarihi ya da bunlara yõnelik Arapça metinlerin Rusçaya tercümesi gibi çah§ma alanlanm seçmeleri veya bu alanlara bilinçli olarak yõnlendirilmeleri Rusya'da Suriye ve Filistin'in sorunlannm, dolay1s1yla Antakya ve Kudüs patrikliklerinin tarihsel ve aktüel iç meselelerinin õgrenilmesini saglam1§ ve bu yõnüyle Rus �arkiyatç1hgma yeni bir alan açmi§tir. 1093 Rusya'da õgrenim gõrdükten sonra ülkelerine dõnen 'Filistin Cemiyetli' Araplar, Suriye ve Filistin'e Rus etkisini dogrudan ta§1m1§lardir. Rus dilini, kültürünü ve belki de Rus Ortodoks ruhani kilise gelenegini memleketleri­ ne bizzat Filistin Cemiyetinin okullannda õgretmenlik yaparak aktarmi§lar­ dir. Bunun yam sira Rusya'daki y1llan s1rasmda Rusçaya vakif olan õgrenci­ ler, edebiyat ve tarih gibi birçok alanda Rusçadan Arapçaya çevrilen eserlerin ilk tercümanlan olmu§lard1r. Bu bakimdan Arap okuyucuya Rus edebiyatm1, kültürünü ve tarihini sunarak Arap düz yaz1smm õncüleri olmalannm yam sira bu tercümelerle, dõnemin õnemli Arap yazarlanm etkileyerek Arap ede­ biyatmm geli§iminde istisnai bir rol oynami§lardir. Bir ba§ka deyi§le, Filistin Cemiyetinin okullanndan ve Rusya'daki ilahiyat seminarya ve akademilerin­ den mezun olan bu õgrenciler, meslek insanlan olarak yüzyil dõnümünde mo­ dem Arap intellijansiyasmm, egitim, edebiyat ve toplumsal dü§Ünce gelene­ ginin õncüleri olmu§lardir. Nihayet Rusya'nm ve Filistin Cemiyetinin egitim faaliyetlerine ve ba§anh õgrencilerin egitimlerine Rus ilahiyat akademilerinde devam etmeleri, Arap õgrencilerin geleneksel hayat tarzlanm tahrip ederken zamanla Arap edebiyatmdaki "yenile§me" hareketleri, "Arap Rõnesans1" ve "Arap milli kimliginin olu§mas1" baglammda rol oynami§tir. ' 094 1093 Moskova ilahiyat Akademisi mezunu ilias Abburus'un "Latinskaya Uniya v Sirii" ba�hkh

mezuniyet çalt�mas1, Kiev ilahiyat Akademisi mezunu Gavriil Habib'in "Hronika Evtihiya Aleksandriyskovo i 'istoriya Soborov' Sevira ibn-Al-Mukaffa kak istoçniki dlya Tserkovnoy istorii" ba�hkh tez çal1�mas1 bunlara õrnektir. Bk. Suhova, "Duhovno-Uçebme Kontakt1", s. 48. 1094 Bu baglamda kisa bir degerlendirme için bk. Tibi, Arap Milliyetriligi, s. 133-135.

SONUÇ

Osmanh-Rus ili§kileri baglammda Dogu Sorunu'nun õnemli bir boyutu­ nu olu§turan Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin kõkleri, Hristiyanhgm dogdugu kutsal topraklara kar§l Rus halkmm dini ilgisi ve erken tarihlere ka­ dar giden hac kültürüne dayanmaktayd1. Bu ilgi, Rusya'nm, XVII. yüzy1l iti­ bariyle yükselen askeri gücüne paralel Osmanh Ortodokslan ile dini ili§kilerin kullamlmas1 suretiyle Yakm Dogu'daki Rus ç1karlannm ilerletilmesini amaçla­ yan bir siyaset hâlini alm1§tl. Bu yõnde bir siyasetin uygulanabilmesi, Rusya'nm Osmanh Ortodokslan ile güçlü ili§kiler tesis etmesini gerektiriyordu. Bu bag­ lamda erken dõnemlerden itibaren Osmanh imparatorlugu'nun Ortodoks halklannm yõnetici sm1fi olan patrikliklerin idarelerindeki Rumlarla ili§kiler tesis edilmi§ti. Kutsal topraklarda Katoliklere kar§l verilen mücadele ve Rus hactlarm konaklama ve rehberlik ihtiyaçlannm kar§ilanmas1 Rum ruhbanlara verilen maddi desteklerle gerçekle§tirilmekteydi. Ancak bu ili§kinin karakteri XIX . yüzyilm ilk yansmdan itibaren Osmanh Ortodokslan arasmda Katolik ve Protestan misyonerlerin artl§ma paralel olarak degi§ti. Rum ruhbanlann Rusya'nm potansiyel müttefikleri olan Osmanh Ortodokslanm Batlli mis­ yonerlik faaliyetlerine kar§l korumakta yetersiz oldugunu dü§Ünen Ruslar, bu dogrultuda bizzat inisiyatif almaya karar verdi. 1839'da Beyrut'ta aç1lan Rus Konsoloslugu ve 1 847'de Kudüs'e gõnderilen Rus Ruhani Misyonu, bu amaç dogrultusundaydi. Bu kurumlar arac1hg1yla Kudüs Patrikliginin cemaatini olu§turan ve kilise papazhg1 haricinde patriklik idaresinden tümüyle di§lanan Arap Ortodokslarla ilk ili§kilerin tesis edilmesi, Kmm Savap sonras1 Rusya'da yükselen Pan-Slavizm siyasetine paralel olarak gerçekle§ti. Pan-Slavizm esasmda Slavlarm kültürel ve siyasi olarak yabanc1 tahakkümünden kurtanlmas1 anlamma geliyordu. Ancak Rus Pan-Slavistler, "Slav" ile "Ortodoks" terimlerini yani soyda§hk ve mezhep­ da§hg1 birle§tirerek Hristiyan Ortodoks irredantizmi olan Pan-Ortodoksizmi modernize etmi§ti. Dolay1s1yla Rus Pan-Slavistler, Bat1'daki Slavlardan çok "Ortodoks Dogu"ya yani istanbul, Kudüs, Antakya ve iskenderiye Rum pat-

402

SONUÇ

riklikleri yetki alanlanna ve bunlann cemaatleri olan Osmanh Ortodokslarma odaklanm1�lardi. Bu yõnüyle Pan-Slavizm, temel olarak Ístanbul'un fethinden bu yana Rumlann Osmanh Í mparatorlugu'nun Ortodoks bõlgelerinde sahip oldugu geleneksel haklara büyük bir tehdit olu�turmaktayd1. Bu baglamda, 1858'de Moskova Slav Yard1mla�ma Komitesinin Bulgarlar arasmdaki faa­ liyetlerinin etkisiyle 1 870'de kurularak 1872'de Ístanbul Rum Patrikliginden otosefalli k ilan eden Bulgar Ekzarhhg1, Pan-Slavist siyasetin ilk ürünüydü. Bu geli�me, hem 'Rum milleti'nin etnik temelde bõlünmesi hem de Í stanbul Rum Patrikliginin ekümeniklik iddiasmm temelden sarsilmas1 anlamma geliyordu. Pan-Slavist siyasetin Filistin'de Rumlar ve Araplar arasmda bir kriz halini al­ mas1 ise Kudüs Patrigi Kirilos'un, Bulgar krizinde Rus yanhs1 tutum sergile­ mesiyle gerçekle�ti. Bulgarlar arasmdaki Pan-Slavist faaliyetlerin ba�ansm1 ac1 bir �ekilde tecrübe eden Rum ruhbanlann Osmanh Ortodoks halklan üzerindeki ge­ leneksel nüfuzlanm korumaya yõnelik radikalle�en Helenist hisleri, Kudüs Patrikliginin Rumlardan Araplara devredilmesine yõnelik Rus siyasetinin ba­ �ans1zhkla sonuçlanmasma neden olmu�tu. Bunda patrikleri azleden Kutsal Kabir Karde�liginin, patrikligi kat1 bir �ekilde Araplara ve dolay1S1yla Rus et­ kisine kapal1 tutarak yõnetmesinin õnemli pay1 vard1. Aynca Ruslann, Arap Ortodokslann taleplerini suiistimal ederek Suriye ve Filistin'de nüfuzlanm artirma siyasetinin idrakinde olan Osmanh Devleti, mevcut krizde çare ola­ rak Rum ruhbanlan desteklemi�ti. Rus siyasetinin ba�ans1zhgmm bir diger nedeni ise bu siyaseti, Kudüs'te hayata geçirebilecek Rus kurumsal altyap1smm oldukça zay1f olmas1ydi. Kudüs'ün istisnai konumuna ragmen siyasi planlar, Rus ruhbanlara dam�ilmaks1zm Rus bürokratlar tarafmdan yap1hyor; bu ise Kudüs'te Ruhani Misyon ile Rus Konsoloslugu arasmda büyük sorunlara ne­ den oluyordu. Dahas1 Ruhani Misyonun Kudüs Patrikligi ile ili�kilerinin ta­ mmlanmam1� yap1s1 ve patrikligin yetki alamm ihlal eden faaliyetleri, Rum ruhbanlarla birlikte çah�may1 imkâns1z hale getiriyordu. Bütün bunlarm yam sira 1 878 Berlin Konferans1'nda, Ayestefanos Antla�mas1'ndaki kazammlarm kaybedilmesi, yani Pan-Slavist siyasette ya­ �anan büyük hayal kmkl1g1, Yakm Dogu'da hâlihazirda i�levsizle�en Rus ku­ rumlannm yeniden yapilandmlmasm1 zorunlu hale getirmi�ti. Balkanlarda faaliyet gõsteren Moskova Slav Yard1mla�ma Komitesi, St. Petersburg Slav

SONUÇ

403

Yard1mla9ma Cemiyeti ad1yla yeniden yaptlanarak faaliyetlerini Rusya'ya yüksekõgrenim için gelen Slav õgrenciler üzerinde yogunla9tirm19t1. Benzer ?ekilde 1 882'de i mparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyetinin kurulmas1yla Rusya'nm Suriye ve Filistin siyasetinin kurumsal mevcudiyeti yeniden yap1lanma sürecine girmi9ti. Cemiyet, Suriye ve Filistin'e yõnelik Rus siyasetinin kronik sorunlarmdan ders ç1kararak ve Bat1h muadillerinin tecrübelerinden beslenerek yükselen bir yeniden yaptlanma giri9imiydi. Bu giri9imle Suriye ve Filistin'e yõnelik Rus siyasetinin kurumsal tekelle9mesi ve amaçlannm sistem­ le9tirilmesi saglanarak Rusya'nm Batili misyonerlik faaliyetleriyle rekabet ede­ bilmesi hedeflenmi9ti. XIX. yüzyilin sonu itibariyle bu rekabetin õncelikli ala­ m, egitim faaliyetleri arac1hg1yla yerel halkm zihinlerinin fethedilerek himaye edilmesiydi. Ancak Kudüs Patrikliginde Helenistler ve Pan-Slavistler arasmda zirvede olan uyu9mazhktan dolay1 Filistin Cemiyeti, Kudüs Patrikligine odak­ lanan egitim faaliyetlerinden verim alamadi. Bunun üzerine Filistin Cemiyeti, faaliyetlerini Antakya Patrikligi yetki alam olan Suriye'ye yogunla9t1rdi. Antakya Patrikliginin cemaatinin tamamm1 Arap Ortodokslann olu9turmas1 ve Araplann piskoposluk düzeyinde patriklik idaresine kat1hmmm olmas1, Ruslann Suriye'de i9ini kolayla9tiran unsurlardi. Bu dogrultuda õncelikle �am Rus Konsoloslugu arac1hg1yla Arap Ortodoks muhalefet õrgütlenerek Antakya Patrigi Spiridon ve mahalli Osmanh me­ murlan üzerinde baski kurulmak suretiyle 1 895'te patriklik okullannm Filistin Cemiyetine devri saglandi. Bu geli9me patrikligi ve cemaatini Rus etkisine daha fazla açarak 1 899'da Antakya Patrikligine Meletios'un, yani ilk kez Arap kõkenli bir piskoposun seçilmesini beraberinde getirdi. Bu, esasmda 1 870'ler­ de Bulgar Ekzarhhg1 ve Kudüs Patrikligi krizlerinin devam1 olarak Osmanh Ortodokslan üzerinde Rum nüfuzunun yerine Rus nüfuzunun tesisini amaç­ layan Pan-Slavist siyasetin bu defa Suriye'de sahnelenmesiydi. Arap patrik se­ çilmesinin Suriye'de Rus nüfuzunu orantls1z bir §ekilde artiracagmm idrakinde olan Osmanl1 Devleti ise çare olarak Rumlan desteklemi�ti. Ancak hâlihazuda Arap cemaatin destegini arkasma alan Filistin Cemiyetinin, meseleye Rus im­ paratorunu dahil etme potansiyeline de sahip olmas1, Osmanh Devleti'nin tutumunda belirleyici olmu9tu. Nihayetinde Osmanh Devleti, hâlihaz1rda Rusya'nm dahil oldugu bu 'iç' meselesinin devletleraras1 siyasi bir krize dõnü9mesinin õnünü almak için fiili durumu tammak zorunda kalm19ti.

404

SONUÇ

Antakya Patrikligine Rus destegiyle bir Arap seçilmesi ve patriklik ida­ resinin Arapla9tmlmas1 neticesinde, Rusya'nm Suriye'deki etkisi, õzellikle egitim faaliyetleri aç1smda orant1s1z bir i?ekilde artm19ti. Patriklikten devra­ hnan okullann yam sira Suriye genelinde okul açmaya devam eden Filistin Cemiyeti, ciddi bir muhalefetle kar9ila9mam19; hatta Suriye vilayetindeki ma­ halli Osmanh memurlarmm tavir ve tutumundaki farkl1hklar cemiyetin i9ini kolayla9tirm19ti. Antakya Patrikliginin Arap piskoposlan, patriklik okullarmm Filistin Cemiyetine devredilmesini desteklerken, devrin Suriye Valisi Osman Nuri Pa9a, meselenin siyasi boyut kazanmasmdan çekinerek gerekli müdaha­ lede bulunmam19tl. Ta9radaki Osmanh maarif müdürlüklerinde de Filistin Cemiyetinin okullanna kar91 fikir ve tutum farkhhklan vardi. Yine devrin Suriye Maarif Müdürü Hamid Efendi, gerekli tahkikatlan yaparak istanbul'a tedbir almmas1 gerektigini bildirirken, Beyrut Maarif Müdürü Celal Efendi, meselenin gereginden fazla büyütüldügü noktasmda i stanbul'u ikna etmeye ça­ h9m1§tl. Nihayetinde Rus Elçiliginin baskis1 ve Osmanh Devleti'nin Araplann Rus lisamyla tedrisinden endi9e ederek Rus okullanmn müfredatm1 denetle­ mek istemesi, 1902, 1905 ve 1911 y1llannda Suriye ve Filistin'deki 10.000'in üzerinde Arap õgrencinin egitim ald1g1, saylSl lOO'ü geçen Rus okullan dahil bütün Rus kurumlanmn mevcudiyetinin tanmmasmda belirleyici oldu. Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin bir diger ayagm1 da Rus halki­ nm Hristiyanhgm dogdugu kutsal topraklara gerçekle9tirdigi hac seyahatleri te9kil etmekteydi. I. Petro ile birlikte õnemli bir askeri güç hâline gelen Rusya, ilk i9 olarak bu hareketliligi güvence altma almaya çah§m19ti. Rus haolann seyahatlerine yõnelik bu yõnde giri9im, 1700 istanbul Antla§mas1'ndan 1 783 Osmanh-Rus Ticaret Antla9mas1'na XVIII. yüzy1l boyunca her Osmanh­ Rus diplomatik metninde kendine yer bulmu9tu. 1 820'de Yafa'da ve 1 839'da Beyrut'ta açilan Rus konsolosluklan ile bu hac hareketliligi yerinde organi­ ze edilmek istenmi§ti. 1847'de Rus Ruhani Misyonu ad1yla Kudüs'e gõnde­ rilen Rus Kilisesinin temsilciginin en temel gõrevlerinden biri de Rus hac1larla ilgilenmekti. 1 859'da kurulan Filistin Komitesinin faaliyetleriyle ha­ c1lann Kudüs'teki konaklama sorununun çõzülmesi için "Rus Kudüsü" veya "Moskofya" olarak amlan yerle9kenin in§as1 1 864'te tamamlanm19ti. Buna pa­ ralel olarak Osmanh Devleti tarafmdan tanman Ruhani Misyonun te9ebbüs­ leriyle birçok arazi al1m1 ve bina in9as1yla Filistin genelindeki Rus mülklerini ifade eden "Rus Filistini"nin temeli atilmi§tl. Bütün bunlar ya Osmanh ma-

SONUÇ

405

kamlarma dam§tlmaks1zm ya da bizzat Rus grandüklerin Kudüs'ü ziyaretleri masmda Osmanh makamlanna fiili durum kabul ettirilerek gerçekle§tirilmi§­ ti. Ancak Rus hactlann refahmm saglanmas1 dogrultusunda õnemli ba§artla­ ra imza atan Filistin Komitesi, 1 864 sonras1 Di§i§leri Bakanhgi Asya Dairesi bünyesinde Filistin Komisyonuna dõnü§erek a§m bürokratikle§me yüzünden i§levselligini yitirmi§ti. Bu a§amada artan Rus hac1larm ihtiyaçlarmm kar§tlan­ masma yõnelik yap1sal dõnܧÜm, 1 882'de kurulan Filistin Cemiyeti ile gerçek­ le§mi§ti. Cemiyetin õncelikli faaliyeti Rusya'nm bõlgesel siyasetinin itici gücü olarak gõrdügü Rus hactlarm ula§im ve konaklama imkânlarmm iyile§tirilmesi oldu. Rusya'nm muhtelif bõlgelerinden trenlerle Karadeniz limanlanna, bura­ dan da 1 856'd a kurulan Rus Buharh Gemi ve Ticaret �irketi'nin gemileriyle Yafa'ya giden hac1lar için indirimli bilet saglayan dogrudan hatlar olu§turuldu. Aynca artan Rus hacilann konaklamas1 için Kudüs ve çevresinde yeni misa­ firhaneler in§a edilerek mevcutlann kapasitesi artirild1. Nihayet alman tedbir­ lerle Kudüs'ü ziyaret eden Rus hac1lann say1s1, 1882'de yakla§ik 2000 iken 1 . Dünya Sava§mm õncesinde y1lhk 10 binin üzerine ç1kt1. Bõylece Rus hac1hg1, imparatorlugun her bõlgesinden ve halkm her kesiminden kat1hmla milli bir harekete dõnü§tü. Filistin Cemiyetinin hacilig1 te§vik etmek için kulland1g1 en õnemli va­ s1talardan biri de, Rus halkm1 kutsal topraklar hakkinda bilgilendirmek ama­ c1yla bilimsel çal1§malar1 himaye etmesiydi. Her türlü konuya dair say1s1z ma­ kaleden olu§an imparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyeti Haberleri (SiPPO), bu yõnüyle Rusya'daki bilim çevrelerine, bürokratlara, ruhbanlara, hanedana ve cemiyetin üyelerine kutsal topraklann güncel meseleleriyle ilgili bilgiler ver­ mek için yaym yap1yordu. Bu baglamda as1l amaç, diger Hristiyan mezhep­ lerinin faaliyetlerini vurgulayarak Filistin'de Ortodokslugun çektigi zorluklan anlatmak, cemiyetin faaliyetlerini belirtmek, yap1lmas1 gerekenleri gõstermek ve Rus siyasi kamuoyunu harekete geçirmekti. Aynca Filistin Cemiyeti tara­ fmdan haz1rlanan popüler yaymlar ve bro§ürler, cemiyetin St. Petersburg'daki merkez ofisinden Rusya imparatorlugu genelindeki §Ubelerine ve Filistin'deki misafirhanelere dag1t1hrd1. Bu metinlerle vaazlar düzenlenerek Rus hacilara ve genel olarak Rus halkma cemiyetin faaliyetleri anlattlir; bu §ekilde bir yandan Rus halki kutsal topraklar hakkinda bilgilendirilirken diger yandan cemiyetin faaliyetlerini finanse edebilmek için bagi§lar toplamrd1. Ô te yandan Filistin Cemiyeti, muhtelif alanlarda büyük bilgin kurucu üyelerinin çal1§malanyla,

406

SONUÇ

zamanla Rus kültürel mirasmm be�igi olan Ortodoks Dogu'nun çah�tld1g1 bir merkez haline gelmi�ti. Rus �arkiyatçtlann Suriye ve Filistin'deki kütüpha­ nelere, manast1rlara ve antik yerle�imlere seyahatlerini finanse eden cemiyet, seyahatler s1rasmda ke�fedilen elyazmalanm ve arkeolojik kaztlarm sonuçlar1m içeren bilimsel çah�malar1 kendi yaym organlannda ne�rederdi. Bunlardan 1881-1917 yillar1 arasmda yayimlanan 63 ciltlik Ortodoks Filistin Külliyatt (PPS), Rus kutsal topraklar çah�malarma Avrupa'da saygmhk kazandlfm1�­ tl. Erken ve modem Rus hacilik anlat1larmm yer ald1g1 bu külliyat ile Rus dindarhg1 beslenirken, Suriye ve Filistin'e dair siyasi iddialar 'tarihi gerçeklere' dayand1rtlmak istenmi�ti. XX. yüzy1lm ba�lannda Rusya, Suriye ve Filistin'de yükselen prestiji ile Britanya ve Fransa tarafmdan ciddi bir rakip olarak gõrülüyordu. Bu baglamda Rus okullan, hac1lan ve Antakya Patrikliginin Rus yard1m1yla Arapla�masma verilen tepkilerde, Avrupah misyonerlerin ve Osmanh memurlannm kayg1sm1 gõrmek mümkündü. Ancak Rusya'daki sava� ve devrimle mali kaynaklannm büyük bir kismm1 kaybeden ve Grandük Sergey ve V. N. Hitrovo gibi etkin idarecilerini yitiren Filistin Cemiyetinin Suriye ve Filistin'de uzun vadeli ola­ rak Rus prestijini korumas1 mümkün gõrünmüyordu. Dolay1S1yla 1905 sonras1 Rus diplomasisinin Uzak Dogu'dan Yakin Dogu'ya dõnü�üyle birlikte 1 894 Rus-Frans1z i ttifaki tehlikeye attlmadan Suriye'de 'ban�ç11' Rus nüfuzunun ko­ runmas1 için cemiyete devlet destegi saglanm1�t1. Ancak huna ragmen evrensel Katolik Kilisesini temsil eden Frans1zlar ve yerel/muadil ruhbanlan olmayan i ngiliz ve Amerikan Protestanlara kar�1 Filistin Cemiyetinin mevcut rekabette dengeleri degi�tirebilmesi mümkün degildi. Kald1 ki Filistin Cemiyeti, Batili seküler medeniyete egilimleri artan Arap Ortodokslann dini inançlanm koru­ mak yerine Katolik ve Protestan okullarla rekabet edebilmek için okullarmda ingilizce ve Frans1zcanm õgretimine müfredatmda daha fazia yer vermek zo­ runda kalm1�t1.

1914'te ya�anan geli�meler Rusya i mparatorlugu ile birlikte Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin akibetini de etkiledi. I. Dünya Sava�1'nda Rusya'nm Osmanh Devleti'nin dü�man cephesinde sava�a girmesi, Suriye ve Filistin'deki Rus mevcudiyetinin ilga edilmesine neden oldu. 191 ?'de ise Ekim Devrimi, Filistin Cemiyetinin õzel õnem verdigi bogazlann ve kutsal topraklann payla�1mma yõnelik geleneksel Rus rüyalannm hayata geçiril-

SONUÇ

407

mesini engelledigi gibi cemiyetin temsilcilerinin tasfiyesini ve faaliyetlerinin askiya almmasmt beraberinde getirmi§ti. Filistin Cemiyeti õzelinde Rusya i mparatorlugu'nun Suriye ve Filistin siyasetinin bütün kazammlarmt ortadan kaldtran bu geli§meler, Sovyet rejiminin Yakin Dogu'ya kar§t ilgisizliginden dolayi dogal olarak egitim faaliyetleri aractltg1yla Arap Ortodokslarla kuru­ lan ili§kilerin de kopmasma neden olmu§tu. Ancak bu durum, 1917 sonrast Suriye ve Filistin'e yõnelik Rus kültürel etkisinin sona erdigi anlamma gel­ miyordu. Zira Rus egitim faaliyetlerinin diger bir boyutunu olu§turan Filistin Cemiyetinin okullanndan mezun olup egitimlerine Rus üniversitelerinde ve ilahiyat akademilerinde devam eden Arap Ortodokslar, Suriye ve Filistin'e Rus kültürel etkisini ta§tmaya devam ettiler. Bõylece 'Arap Rõnesans1' olarak amlan Arap milli kimliginin olu§umuna ve Arap edebiyatmdaki yenile§me hareketine õnemli katktlarda bulundular. II. Dünya Sava§t sonras1 SSCB'nin Yakin Dogu'ya kar§t artan ilgisi, Sovyet idarecilerini, sava§ strasmda rejime sadakatini ispatlayan Rus Ortodoks Kilisesini t1pki çarltk idarecilerinin yapt1g1 gibi Rus yay1lmac1ltgmm bir ara­ et olarak kullanmaya yõnlendirdi. Bu baglamda Ortodoks kiliseler üzerinde Bati emperyalizminin õnemli bir arac1 olarak gõrülen Fener Rum Patrikliginin yerine Moskova Patrikliginin nüfuzunun tesisi amaçlamyordu. i mparatorluk dõnemi Rus siyasetinin devam1 olan bu gõrünüm, dogal olarak Rus Ortodoks Kilisesi ile baglanttlt olan Filistin Cemiyeti ve Ruhani Misyonu yeniden günde­ me getirdi. Bu baglamda Filistin Cemiyeti, 1950'de SSCB Bilimler Akademisi bünyesinde faaliyetlerine yeniden ba§larken, Kudüs'e Moskova Patrikligine baglt yeni bir Rus Ruhani Misyonu gõnderildi. Aym zamanda i srail Devleti'ne uygulanan baskiyla çarltk dõneminde Filistin Cemiyetine ve Ruhani Misyona ait olan mülklerin büyük bir kismmm SSCB'ye devri saglandt. Ancak SSCB, Rusya i mparatorlugu degildi ve Ortodoksluk, Sovyet dt§ siyasetinde kayda deger bir yer te§kil etmiyordu. Dolay1s1yla çok geçmeden 1964'te Kru§ev ida­ resi, Filistin'de devralman mülklerin tamamma yakinmt israil Devleti'ne sat­ tt. Nihayetinde Yakin Dogu'daki çarltk dõnemi Rus mirasmm sahiplenilmesi ve Filistin Cemiyetinin tarihsel kimliginin ve misyonunun iadesi Sovyetlerin dag1lmas1yla mümkün oldu. Bu yõnde ilk ad1m, 1992'de Filistin Cemiyetine tarihsel isminin, ülke içindeki ve dt§mdaki mülklerinin ve haklannm Rusya Federasyonu tarafmdan iade edilmesi oldu. Bõylece Filistin Cemiyeti, kõkten degi§en Rus dt§ siyaseti çerçevesinde eski tüzügüne oldukça yakin yeni tüzü-

408

SONUÇ

güyle faaliyetlerine ba§lad1. Bugün üyeleri arasmda Moskova Patrigi ve Rus Di§i§leri Bakam gibi õnemli §ahsiyetlerin bulundugu Filistin Cemiyeti, "Rus halkmm geleneksel ruhani degerleri ve Rus d1§ politikasmm õncelikleri ile ya­ kmdan ili§kili olan amaçlanm hayata geçirmek dogrultusunda Rus devleti ile yakm temas halinde çah§iyor" Bu bakimdan "tarihsel misyonunun idrakin­ de olan" Filistin Cemiyetinin 2014'te "iç sava§tan etkilenen Suriye halki" için Rusya'da insani yard1m toplayan ilk kurulu§ olmas1 da §a§irtlc1 degildir.

KAYNAKIA.R 1 . OSMANLI �ÍV EVRAKI

A. Devlet Arfivleri Bafkanhgt Osmanh Arfivi (BOA, Ístanbul) Sadaret Amedi Kalemi (A.}AMD.) 90 179 . Sadaret Düvel-i Ecnebiye Evrala (A.}DVN. DVE.) 1 /4 2; 1N60 . Sadaret Name-i Hümayun Evrala (A.}DVN. NMH.) 33/1 5. Sadaret Mektubi Kalemi Evrala (A.}MKT.) 188/81 . Sadaret Mühimme Kalemi Evrala (A.}MKT. MHM.) 44 2/51 ; 44 3/67; 444 152; 501/69 . Sadaret Umum Vilayet Evraia (A.}MKT. UM.) 14 3/44 ; 352/3 . Bab1ali Evrak Odas1 (BEO.) 529/396 22; 561 /4 20 35; 617/46 21 5; 760/569 32; 760 /569 32; 770 /5769 5; 882/66113 ; 966 /72404 ; 1014 /76049 ; 10 26 /76898; 1046 /78412; 106 3/79691 ; 1066 /79889 ; 1066 /79916 ; 1082/811 31 ; 1087 /8149 2; 109 2/8184 3 ; 109 3/819 54 ; 109 3/8196 5; 1118/83846 ; 1120 /839 50 ; 1123/84 214 ; 11 33/84906 ; 1134 /8504 5; 1140/8549 3 ; 1148/8609 5; 1171/87804 ; 1 208/90 528; 1 276 /9 56 34 ; 1279 /9 5874 ; 1 300 /974 26 ; 1 301/97550 ; 1 30 2/97612; 1 311 /98279 ; 1 318/98817 ; 1 364 /10 2248; 1 399 /10489 3 ; 1417/106 26 5 ; 14 20 /10646 5; 14 32/107382; 14 37/107726 ; 14 55/109079 ; 1468/110086 ; 1474 /110489 ; 1498/112309 ; 1 50 5/112874 ; 1 522/114091 ; 1 538/11 5298; 1810 /135691 ; 1870 /14024 8 ; 19 3/144 38 ; 1970 /147719 ; 2108/1 580 58 ; 2271 /170 309 ; 2551 /191279 ; 2600 /194980 ; 2600 /194998; 2610 /19 5740 ; 2610 /19 5741; 2610 /19 574 2; 266 3/199707 ; 2676 /2006 28 ; 282/21144 ; 30 24 /226779 ; 3029 /22164 ; 319 3/2394 59 ; 3749 /281122; 3791 /284 319 ; 3880 /290966 ; 3885/291368; 3894/291976 ; 3918/29 3848; 39 55/296 596 ; 3980 /2984 57 ; 4020 /3014 35;406 3/3046 58 ;4148/311084 . Cevdet Adliye (C. ADL.) 3512074 . Cevdet Hariciye (C. HR.) 27/1 314 ; 64 /3172; 7513725; 83/410 5; 91/4 529 ; 107 /514 3. Dahiliye i dare-i Umumiye Ekleri (DH. i . UM . EK.) 41/39 .

KAYNAKLAR

410 Dahiliye idare (DH. iD.) 123 /19 .

Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 46 716 ; 534 165 ; 876 /24 ; 1090 /16 ; 1443 /22 ; 1463 /15 ; 15 72 /70 ; 2 114 /115 ;23 14 /106 ; 232 7/110 ; 2339 /96 ; 259 1/12 1.

Dahiliye Nezareti Muhaberat-1 Umumiye idaresi (DH. Mui .) 71/6 7. Dahiliye Nezareti �ifre Kalemi (DH. �FR.) 11/ 36 ; 46 /44 ; 342 /1 ; 45 1/2. Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve lslahat Komisyonu Müteferrik (DH. TMiK. M.) 203 /8. Hatt-1 Hümayun (HAT.) 1654 /12 . Hariciye Nezareti Hukuk Mü�avirligi isti�are Odas1 (HR. HM�. i�O.) 87/5 ; 89 /3 2. Hariciye Nezareti idare (HR. iD.) 2039 /34. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 19 5/93 ; 196 /26 ; 199 /46 ; 222/34 ; 225123 ; 295 19 2.

Hariciye Nezareti Petersburg Sefareti (HR. SFR. 1. ) 3 2/35 . Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS.) 81/54 ; 406 /4 3; 406 140 ; 406 154 ; 411/31 ; 411 /54 ; 411/60 ; 15 25 /6 2; 1 772/4 ; 1 783 /10 .

Hariciye Nezareti Tahrirat (HR. TH.) 29 7177. Hariciye Nezareti Tercüme Odas1 (HR. TO.) 98/5 7; 206 /59 ; 396 /28 ; 396 /3 2; 396 /33 ; 396 145 ; 396 /4 8 ; 396 /6 1; 456 163 ; 456 164 ; 456 165 ; 53 2/58 ; 5 50 /6 1; 550172; 550 /87; 55 1/118 ; 55 1/122 ; 55 1/123 ; 55 1/130.

Satm Alman Evrak, Ali Fuat Türkgeldi Evraki (HSD. AFT.) 4 /72. irade Adliye ve Mezahib (i. AZN.) 35/3 1; 63 17. irade Dahiliye (i. DH.) 849 /68168; 895 /71209 . irade Hariciye (i. HR.) 4 /14 2; 5 /261 ; 25 /1168; 158/8443 ; 166 /895 2; 166 /8959 ; 169 /9096 ; 256 /15 278 ; 266 /15969 ; 2 84 /176 10

25 7/16056 ;

258/15398;

258/15399 ;

266 /15968;

irade Hususi (i. HUS.) 50 /111 ; 54 17; 73 14 3; 74 /71. irade Meclis-i Mahsus (i. MMS.) 33 /136 7; 45 /1898; 70 /3 277; 71/3 281 ; 71/3305 ; 71/3311 ; 119 /5114 ; 1 75 /7; 1 79 /3 .

Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT.) 339 /154 ; 488/7; 56 5/31; 889 /11. Meclis-i Vükela Mazbatalan (MV.) 6 3/46 ; 66 /65 ; 9 713 ; 9 7/28 ; 9 7/4 5; 98/2; 99 /60 ; 104 /22; 111 /59 ; 11 7/13 0 ; 137170 ; 233 /144 .

KAYNAKLAR

411

$ura-yi Devlet ($D.) 71/6 ; 83 /36 ; 2288/4 . Ytld1z Hususi Maruzat (Y. A. HUS.) 22 1/33 ; 24 1112 ; 291/5 7; 320/122 ; 328/59 ; 350/62 ; 3 76 /46 ; 395 /53 ; 395173 ; 400/30.

Ytld1z Resmi Maruzat (Y. A. RES.) 2 7/26 ; 90/10 1; 9 1/5 . Ytld1z Esas Evrak (Y. EE.) 12 118 ; 63 /24 ; 149 /95 ; 150/22 . Ytld1z Mütenevvi Maruzat (Y. MTV.) 2 14 /25 ; 26 7/44 ; 2 78/68. Ytld1z Sadaret (Y. PRK. A.) 3 /30 ; 3 /302 . Y1ld1z Askeri Maruzat ( Y. PRK. ASK.) 5 1/36 . Y1ld1z Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzat1 (Y. PRK. AZN.) 2 /4. Y1ld1z Ba§kitabet Dairesi Maruzat1 (Y. PRK. B$K.) 6 1/10 1. Y1ld1z Dahiliye Nezareti Maruzat1 (Y. PRK. DH.) 2 /28; 12 /29. Y1ld1z Elçilik, $ehbenderlik ve Ate§emiliterlik (Y. PRK. E$A.) 32 /83. Y1ld1z Name-i Hümayunlar (Y. PRK. NMH.) 2 /4; 2 /18. Y1ld1z Te§rifat-1 Umumiye Dairesi (Y. PRK. T$F.) 1/41 ; 1/43. Y1ld1z Umumi (Y. PRK. UM.) 17/106 ; 18/12 ; 41/6 3; 45 /46 . Y1ld1z Zabtiye Nezareti Maruzatl (Y. PRK. ZB.) 2 3175 ; 25 137

B. Basih Osmanh Evrala Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyye, 1316 ; 13 17; 1318; 1319 ; 132 1. Salname-i Vilayet-i Beyrut, Matba-y1 Vilayet, Beyrut 1326 . Muahedat Mecmuasz Cilt III, Hakikat Matbaas1, istanbul 1877. Düstur, Birinci Tertip Cilt I, Matbaa-y1 Amire, istanbul 12 89 . Düstur, Birinci Tertip Cilt III, Matbaa-y1 Amire, istanbul 1290 . II. RUS AR�iV EVRAKI A. Arhiv Vne�nie Politiki Rossiyskoy imperii (AVPRi, Moskova) Sno§eniya Rossii s Turtsey (f. 89) op. 89 /7, d. 102 8 ; op. 89/8, d. 102 8. Greçeskiy Stol (f. 142) op. 49 7, d. 25 79 . Turetskiy Stol (f. 149) op. 502a, d. 39 7. Departament Liçnovo Sostava i Hozyaystvenmh Dei (f. 1 59) op. 749 /1, d. 14046 . Posolstvo v Konstantinopole (f. 180 ) op. 5 17/2 , d. 1804.

412

KAYNAKLAR

Rossiyskoe imperatorskoe Pravoslavnoe Palestinskoe Ob�estvo (RiPPO, f. 337/2) op. 13, d. 2, l. 56; op. 873/1, d. 19; op. 873/l , d. 268; op. 873/1 , d. 273; op. 873/1, d. 274; op. 873/1 , d. 293; op. 873/l , d. 492; op. 873/l, d. 493; op. 873/1 , d. 494; op. 873/1 , d. 495; op. 873/1 , d. 496; op. 873/1 , d. 593; op. 873/1 , d. 602; op. 873/1 , d. 602; op. 873/1 , d. 733; op. 873/1 , d. 737; op. 873/l l . d. 4; op. 873/12, d. 16.

B. Natsionalruy Arhiv Respubliki Tatarstana (NART, Kazan) Kazanskaya Duhovnaya Akademiya (f. 10) op. 1 d. 9944; op. 1, d. 1 1220; op. 1, d. 8912; op. l, d. 9130; op. 1 . d. 10762; op. 1 . d. 10762; op. 1 , d. 10917; op. 1 , d. 10977. ilminskiy Nikolay ivanoviç (f. 968) op. 1, d. 1 . C . Tsentralruy Gosudarstvenruy Ístoriçeskiy Arhiv Ukrairu (TsGÍAU, Kiev)

Upravlenie Popeçitelskovo Kievskovo Uçebnovo Okruga (f. 707) op. 87, d. 5284. Kievskaya Duhovnaya Akademiya (f. 711) op. 3, d. 1 928; op. 3, d. 1 806; op. 3, d. 1 858; op. 3, d. 3 1 84.

D. Bastlt Rus Ar�iv Evrala "V1soçane utverjdenme 30 Maya 1 869 g. Ustav i �tat1 Pravoslavmh Duhovn1h Akademiy", Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy jmperii, Sobranie Vtoroe, T XL/ Otd. 1, 1 869, Tipografiya II Otdeleniya Sobstvennoy E. i. V. Kantselyarii, St. Petersburg 1 873, s. 552. "Zakon ob Otpuske iz Gosudarstvennovo Kaznaçeystva Sredstv v Posobie iPPO na Soderjenie Russkih Uçebmh Zavedeniy v Sirii", Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskiy jmpreii, Sobranie Tretye, T XXXI I /Otd. 1, 1912, Tipografiya II Otdeleniya Sobstvennoy E. i. V. Kantselyarii, Petrograd 1915, ss. 1 1 17. Bezobrazov, P. V., Materia!t dlya Biografiya Episkopa Porfiriya Uspenskovo Tom I. Oifitsialnie Dokumentt, Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1910. Filaret (Mitropolit Moskovskiy i Kolomenskiy), Sobraniye Mneniy i Otzyvov Filareta, Mitropolita Moskovskovo i Kolomenskovo, po delam Pravoslavnoy Tserkvi na Vostoke, Sinodalnaya Tipografiya, St. Petersburg 1899. Lisovoy, N. N. Rossiya v Svyatoy Zem/e, Dokumentt i Materia!t Tom I, indrik, Moskova 2000. Lisovoy, N. N. Rossiya v Svyatoy Zemle, Dokumentt i Materia!t Tom II, indrik, Moskova 2000. Yuzefoviç, T. P. Dogovort Rossii s Vostokom Politiçeskie i Torgovie, Tipografiya O. i. Baksta, Sr. Petersburg 1869.

KAYNAKLAR

413

III. ÍMPARATORLUK ORTODOKS FÍLÍSTÍN CEMÍYETi BASILI EVRAKI A. Sooh1eniya imparatorkavo Pravoslavnavo Palestinskavo Oh1estva (SiPPO} ''Antiohiyskaya Pravoslavnaya Patriarhiya v 1 893 g.", SiPPO, T IX (1899), ss. 321-347. "Arabskiya Nadpisi na gore Favore", SjPPO, T XII (1902), ss. 97. "Blajenney§iy Nikodim, Biv§iy Patriarh ierusalimskiy. Nekrolog (s portretom)", sjppo, T XXI (1910), ss. 266-301 . "Çilem iPPO n a 1 Noyabrya 1908 goda", sjppQ (Prilojenie), T XX (1909), s s . 1-42. "Çislo Pravoslavmh v Svyatoy Zemle", SjPPO, T I (1891), ss. 57-71 . "Çislo Russkih Poklonnikov V ierusalime", sjppo, T II (1891), ss. 55-56. "Denejmy Otçet iPPO za 1891 -92 g.", SiPPO (Prilojenie), T III (1892), s. 75. "Denejmy Otçet iPPO za 1894-95 g.", sjppo (Prilojenie), T VI (1896), s. 191. "Denejmy Otçet iPPO za 1896-97 g.", sjppo (Prilojenie), T VIII (1898), s. 261 . "Denejmy Otçet iPPO z a 1901-902 g.", sjppQ (Prilojenie), T XI I (1902), s. 307. "Denejmy Otçet iPPO za 1904-905 g.", sjppQ (Prilojenie), T XVI (1905), s. 103. "Denejmy Otçet iPPO za 1906-907 g.", sjppo (Prilojenie), T XX (1909), s. 90. "Doklad Ob§emu Godovomu Sobraniyu iPPO 24 Aprelya 1911 g.", sjppo (Prilojenie), T XXII (1911), ss. 25 1-28 1 . "Doklad Sekretarya Ob�estva o Polojenie Russkih Podvoriy V ierualime" sjppo, T X ' (1900), ss. 6 1 1 -656. "Egipetskiya Tserkovmya Vpeçatleniya (s risunkami)", SjPPO, T XXI (1910), ss. 6378, 187-202. "Finansovoe Polojenie ierusalimskoy Patriarhi'', SjPPO, T II (1891), ss . 15-27 . "Glazmya Bolezni V Palestine i Sirii", sjppQ, T VIII (1 888), ss. 267-3 17. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 12 Dekabrya 1 904 g.", sjPPO, T XV (1 904), ss. 346-360. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 14 Maya 1 902 g.", SjPPO, T XIII/Ç. 1 (1903), ss. 81-91. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 1 7 Dekabrya 1 906 goda", SjPPO, T XVIII (1907), ss . 99- 1 1 5 . "

"Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 17 Maya 1898 g. , sjppo, T IX (1 899), ss. 1 5 1 - 1 8 1 .

414

KAYNAKLAR

"Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 21 Maya 1900 g.", SiPPO, T XJ. (1901), ss. 248-264. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 30-vo Aprelya 1 895 g.", SiPPO, T VI (1895), ss. 129-154. "Godovoe Ob�ee Sobranie iPPO 4 Dekabrya 1905 g.", SiPPO, T XVII (1906), ss. 1 13-127. "Godovoe Ob§ee Sobranie iPPO 4 Noyabrya 1903 goda", SiPPO, T XJ.V/Ç. 1 (1904), ss. 155-173. "Godovoe Ob§ee Sobranie iPPO ot 17 Maya 1 898 g.", SiPPO, T IX (1 898), ss. 151181. "Greçeskiy razskaz o Russkih tserkovmh delah'', SiPPO, T VI (1 896), ss. 385-401. "igumen o. Veniamin, çlen Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime (Nekrolog)", SiPPO, T VIII (1 897), ss. 662-667. "iz Avtobiographiçeskih Zapisok biv§avo Naçalnika Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime o Arhimandrita Antonina", SiPPO, T X (1 899), ss. 9-29. "iz Sirii. Korrespondentsiya", SiPPO, T XVI (1905), ss. 1 79-185. "iz Sirii: Prib1tie Kilikiyskavo Mitropolita Aleksandra v Mercinu", SiPPO, T XVII (1906), ss. 292-298. "izdaniye Ob§estva", SiPPO (Prilojenie), T XJ. (1901), ss. 225-238. "izvleçenie iz istoriçeskoy Zapiski iPPO za 25 let evo SU§estvovaniya (1882-1907 g.)", SiPPO, T XVIII (1907), ss. 430-45 1 . "izvleçenie i z otçeta Predsedatelstvuyu§avo v otdelenii podderjaniya pravoslaviya N. M. Aniçkova po osmotru im vesnoyu 1 899 g. uçebmh zavedeniy ob§estva v Palestine i Sirii", SiPPO, T X (1900), ss. 656-691 . "Koliçestvo vod1 v tsisternah Russkih podvoriy v ierusalime", SiPPO, T XJ.II/Ç. 1 (1903), s. 178. "Konrad �ik", SiPPO, T XJ.I (1902), ss. 776-778. "Kratkiya Svedeniya po Uçrejdeniyam Üb§estva s 1 Dekabrya po 1 Marta 1907 g.", SiPPO, T XVIII (1907), ss. 668-670. "Kritika i bibliografiya: M. Skadallanoviç, Svyataya Zemlyav prazdnikah pravoslavnoy tserkvi. Den Sv. Troits1 i Sv. Duha. Spb. 1908. N. Bryançaninov. Skitaniya. M. 1908.", SiPPO, T XIX (1908), ss. 643-646. "Latinskaya Propaganda v Palestine i Sirii", SiPPO, T VII (1 897), ss. 186-193.

KAYNAKLAR

415

"Latinskie �koh V Svyatoy Zemle", sjppo, T II ( 1 891), ss. 101-102. "Latinskiya palomniçestva V Sv. Zemlyu", sjppo, T XII (1902), ss. 32-45. "Latinskiya uçebniya uçrejdeniya v Beyrute", SjPPO, T II (1891), ss. 136-165. "Meditsinskiy otçet Damsskoy ambulatornoy za vremya s 1 Dekabrya 1897 - 1 Marta 1 898 g.", sjppo, T IX (1899), ss. 374-384. "Molodie palomniki v Sv. Zemle", SjPPO, T XI (1901), ss. 37-1 10. "Neute�itelmya vesti iz Antiohiyskoy Patriarhii", SjPPO, T VI (1896), ss. 74-79. "Nizlojenie ierusalimskavo Patriarha Kirilla'', SjPPO, T XII (1902), ss. 75-84. "Nov1e Arheologiçeskie Nahodki Bliz Tserkvi Marii Magdalim", SjPPO, T III (1892), ss. 355-356. "Nov1y Predsedatel iPPO Yeya imperatorskoe V1soçestvo Velikaya Knyagiya Elisaveta Feodorovna'', sjppo, T XVI (1905), ss. 15-16. "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 1 Maya 1916 goda - II. Otçet iPPO s 1 Yanvarya po 3 1 Dekabrya 1914 g.", SjPPO, T XXVII (1916), ss. 169-183. "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 20 Aprelya 1914 goda", SjPPO, T XXV (19 14), ss. 209-228. "Ob�ee Godovoe Sobranie iPPO 26 Aprelya 1915 goda", SjPPO, T XXVI (1915), ss. 124-146. "Ob�ee Sobranie iPPO 13 Marta 1 892 g. - 2. Doklad, Çitanmy N. P. Kondakov v Zasedaniya iPPO 123 Marta 1 892 g.", SjPPO, T III (1 892), ss. 144- 160. "Ob�ee Sobranie iPPO 19 Dekabrya 1 893 g.", sjppo, T V (1895), ss. 1-29. "Ob�iya Sobranie iPPO 27 Noyabrya 1894 g.", sjppo, T V ( 1895), ss. 697-703 . "Otçet inspektora Gelileyskih uçebmh zavedeniy A. i. Yakuboviça za 1893/4 uçebmy god", sjppo, T V (1895), ss. 641-658. "Otçet iPPO za 1 906-1907", sjppo, T XIX (1908), ss. 277-307. "Otçet iPPO za 1907/8 g.", SiPPO, T XX (1909), ss. 201-234. "Otçet naçalnika Nazaretskavo pansiona A. G. Kezma za 1895/6 i 1896/7 uçebme god1", SjPPO, T VIII (1 898), ss. 232-256. "Otçet Pomo�nika inspektora A. N. Malina po Galileyskim uçebmm zavedeniyam iPPO za vtoroe polugodie 1 897-1898 uçebnavo goda", SiPPO, T X (1900), ss. 91- 106.

416

KAYNAKLAR

"Otçet Upolnomoçennavo iPPO v ierusalime N. Gr. Mihaylova za vremya ot 1 Marta 1 892 po 1 Marta 1894 g.", SiPPO, T V (1895), ss. 30-5 1 . "Otçet Upolnomoçennavo iPPO v Odesse M. i. Osipova z a 1 897/8 god", SiPPO, T IX (1 899), ss. 212-230. "Otçet Upolnomoçennavo iPPO v Odesse,M. i. Osipova za 1 900/1 g.", SiPPO, T XII (1902) , ss. 257-303. "Otçet zaveduyu�avo meditsinskoyu çastyu ob�estva V. Ya. Severina po osmotru am­ bulatormh i �kol v Mae 1898 g.", SiPPO, T IX ( 1899), ss. 3 10-3 16. "Otdeh iPPO", SiPPO (Prilojenie), T XX (1909), ss. 45-60. "Palomniçeskiy Sezon 1907 g. v Meditsinskom Otno�enii", SiPPO, T XIX (1908), ss. 140-141. "Pamyati Avgustey�avo Predsedatelya iPPO Velikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça (s portretom)", SiPPO, T XVI (1905), ss. 1 - 14. "Pamyati V. N. Hitorovo (s portretom)'', SiPPO, T XV (1904), ss. 58-61. "Pamyati V. N. Hitrovo. (k dnyu desyatiletiyu so dnya evo konçim), s portretom'', SiPPO, T XXIV (1913), ss. 263-272. "Pismo Arhimandrita Kirilla, Nastoyatelya Pravoslavnoy Tserkvi v Musule, k Antiohiyskomu Patriarhu, ot 5 Aprelya 1896 g.", SiPPO, T VII (1 897), ss. 487494. "Pismo Evo Blajenstva Patriarha ierusalimskovo 2 Oktyabriya 1 885 g.", SiPPO, T I (1891), ss. 3- 14. "Plata za proezde v ierusalim i na Afon po palomniçeskim knijkam", SiPPO (Prilojenie), T XV (1904), ss. 130-132. "Plata, vzimaemaya za pome�enie i prodovolstvie na Russkih podvoryah s 1 Sentyabrya 1897 g.", SiPPO (Prilojenie), T VIII (1898), ss. 263-265. "Poluçenie Sultanskavo Firmana na Osvya�enie Russkavo Hrama u Duba Mamvriyskavo", SiPPO, T XXV (1914), ss. 264-265. "Postroyka v ierusalime novavo Russkavo Nikolayevskavo podvorya (s risunk)", SiPPO, T XV (1904), ss. 73-76. "Pravoslamya deti v Yevreyskih �kolah'', SiPPO, T III ( 1892), ss. 163-165. "Primirenie ierusalimskavo Patriarha Damiana s Svya�enmm Svyatogrobskim Bratstvom'', SiPPO, T XX (1909), ss. 308-3 15.

Sinodom

KAYNAKLAR

417

"Primirenie ierusalimskoy Patriarhii s Tuzemnoyu Pastvoyu Ustav ob izbranii Çlenov Sme�annoy Komissii v ierusalimskoy Tserkvi'', SiPPO, T XXI (1910), ss. 620-639. "Protestansliya uçrejdeniya v Beyrute", SiPPO, T II (1891), ss. 241-256. "Puti i Sposob1 Religiozno-Missionerskavo Vliyaniya Katoliçeskoy i Protestantskoy Propagand1 na Pravoslavnoe Naselenie Palestim i Sirii", SiPPO, T XXI (1910), ss. 428-434. "Rukovodya�iya Pravila dlya Deystviya Otdelov i Upolnomoçenmh iPPO'', SiPPO (Prilojenia), T V ( 1895), ss. 23-36. "Rukovodya�iya Pravila dlya Deystviya Otdelov i Upolnomoçenmh iPPO", SiPPO (Prilojenie), T VII (1 897), ss. 1 7-30. "Ruskoe podvore v Nazaret, s 2 risun.", SiPPO, T XII (1902), ss. 327-334. "Russkiya ekskursii v Svyatuyu Zemlyu letom 1909 g.", SiPPO, T XXI (1910), ss. 83-88. "Sistematiçeskiy Katalog Biblioteki iPPO, St. Petersburg 1907", SiPPO, T XIX (1908), ss. 347-348. "Slovo, Proiznesennoe Preosvya�enmm ilarionom, Episkopom Poltavskim Pereyaslavskim, v Poltavskom Kafedralnom Sobor 16 Maya 1899 g., v den Otkntiya Poltavskavo Otdela iPPO", SiPPO, T XI (1901), ss. 243-248. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Marta 1907 goda", SiPPO (Prilojenie), T XVIII (1907), ss. 1 -48. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Noyabrya 1896 goda", SiPPO (Prilojenie), T VII (1897), ss. 85-196. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Noyabrya 1901 goda", SiPPO (Prilojenie), T XII (1902), ss. 1 75-258. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Noyabrya 1904 goda'', SiPPO (Prilojenie), T XV (1904), ss. 19-73. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Oktyabrya 1900 goda", SiPPO (Prilojenie), T XI (1901), ss. 99-178. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Oktyabrya 1902 goda'', SiPPO (Prilojenie), T XIII (1903), ss. 147-229. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Sentyabrya 1903 goda", SiPPO (Prilojenie), T XIV (1904), ss. 19-74.

418

KAYNAKLAR

"Spisok Çilenov iPPO na 1 Yanvarya 1 898 goda", SiPPO (Prilojenie), T VIII (1898), ss. 87-226. "Spisok Çilenov iPPO na 1 Yanvarya 1906 goda", SiPPO (Prilojenie), T XVI (1905), ss. 1 -52. "Spisok Çilenov iPPO po 1 Dekabrya 1 894 goda", SiPPO (Prilojenie), T V (1895), ss. 65-135. "Spisok Çilenov iPPO po 1 Noyabrya 1892 goda", SiPPO (Prilojenie), T III (1 892), ss. 25-60. "Spisok Çlenov Ob�estva po 1 Yanvarya k 1898 g.", SiPPO (Prilojenie), T VIII (1 898), ss. 87-227. "Spisok doljnostmh lits Ob�estva k 1 Yanvarya 1 899 g.", SiPPO (Prilojenie), T IX (1 899), ss. 163-198. "Spisok imeniy, preklonenmh Svyatomu Grobu v Rossii", SiPPO, T III (1892), ss. 713-716. "Statistika Palomniçestva ko Grobu Gospodnyu v 1910 godu", SiPPO, T XXII (1911), ss. 305-308. "Ustav iPPO", SiPPO (Prilojenie), T IX (1 899), ss. 1-19. "Ustav iPPO", SiPPO (Prilojenie), T VIII (1898), ss. 1 - 1 7. "Vesnok Pravoslavnavo Naseleniya Sirii i Palestim na svejuyu mogilu v Baze poçiv�avo Valikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça'', SiPPO, T XVI (1905), ss. 67-75. "Vesti s Pravoslavnavo Vostoka K Voprosu o Sovremennom ReligioznoNravstvennom i Pravovom Sostoyanii Pravoslavnavo Naseleniya v Sirii", SiPPO, T XXI (1910), ss. 121-125. "Vesti s pravoslavnavo Vostoka", SiPPO, T XIX (1908), ss. 142- 1 8 1 . "Vesti s Vostoka", SiPPO, T XVII (1906), ss. 128-157. "V1piski iz pisem star�avo uçitelya Nazaretskavo mujskavo pansiona A. i. Yakuboviça ot 15 Yanvariya i 21 Fevralya 1891 g.", SiPPO, T II (1891), ss. 63-85. "Vodosnabjenie ierusalima", SiPPO, T XI (1901), ss. 304-327. "Vopros o Rummskih i Bessarabskih, preklonenmh sv. Mestam Vostoka, imeniyah­ pred sudom offitsialnavo Jurnala Konstantinopolskoy Patriarhii", SiPPO, T XXI (1910), ss. 304-312. "XXV-letie Russkih �kol v Beyrut i Slujeniya v nih M. A. Çerkasovoy", SiPPO, T XXIII (1912), ss. 76-88.

KAYNAKLAR

419

"XXV-letie Uçitelskoy Nazaretskoy, imeni V. N . Hitrovo, Seminarii", SiPPO, T XXII (191 1), ss. 296-304. "Yubiley Naçalnika Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime Arhimandrita Antonina", SiPPO, T II ( 1 891), ss. 46-55. "Yubileynaya Torjestva iPPO v Petergofe i Peterburge", SiPPO, T XVIII (1907), ss. 383-42 1 . "Zaupokoynaya liturgiya n a Golgofe v den pervoy godov§im smerti Velikavo Knyazya Sergiya Aleksandroviça", SiPPO, T XVII (1906), ss. 3 10-3 19. Aniçkov, N. M., "Aleksey Petroviç Belyayev (15 Avgusta 1906 g.)", SiPPO, T XVII (1906), ss. 625-638. Aniçkov, V. , "Frantsuzskie Katoliçeskie Missi na Vostoke", SiPPO, T XVII (1906), ss. 352-362. Arhimandrit ion "Latinskiya i Protestanskiya �koh na Pravoslavnom Vostoke i ih Znaçenie v Religioznoy Propagande", SiPPO, T XX (1909), ss. 1 89-197. Arhimandrit Yoan, "Protestantskaya Propaganda sredi Pravoslavmh Hristian Vostoka'', SiPPO, T XXI (1910), ss. 502-526. Bezobrazov, P. V. , "I. imperator Aleksandr I i Patriarh Polikarp'', SiPPO, T XXII (1911), ss. 20-52. Bezobrazov, P. V., "II. imperator Nikolay II i Patriarh Afanasiy", SiPPO, T XXII (1911), ss. 1 73-192. Bogdanov, D. F., "iz Psem D. F. Bogdanova, pomo§nika inspektora po §kolam ob§estva v Severnoy Sirii", SiPPO, T VIII (1898), ss. 667-671 . Bogdanov, D . F., "Pravoslavn1ya �koh v Yujnoy Sirii v 1900/1 uçebnom godu", SiPPO, T XIIl/Ç. 1 (1903), ss. 10-51 . Bogdanov, D . F., �koh iPPO v Yujnoy Sirii z a 1901/2 uçebmy god'', SiPPO, T XIIl/Ç. 1 (1903), ss. 204-226. Dmitriyevskiy, A. A., "A. i. Papadopulo-Keramevs i evo Sotrudniçestvo v Nauçnih izdaniah Palestinkavo Ob§estva'', SiPPO, T XXIV/V1p. 3-4 (1913), ss. 374-388, 492-523. Dmitriyevskiy, A. A., "Bet-Jalskaya Jenskaya Uçitelskaya Seminariya i pose§enie ee Blajennenim Patriarhom ierusalimskim Damianom'', SiPPO, T XXII (1911), ss. 65-73 . Dmitriyevskiy, A. A., "Derjanie Za§itniki i Pokroviteli Svyatoy Zemli i Avgustenie Palomniki u Jivonosnavo Groba", SiPPO, T XVIII (1907), ss. 422-430.

420

KAYNAKLAR

Dmitriyevskiy, A. A., "Episkop Porfiriy Uspenskiy, kak initsiator i organizator pervoy duhovnoy missii v ieruslime, i evo zaslugi v polzu pravoslaviya i v dele izuçeniya Hristianskavo vostoka. Po povodu stoletiya so dnya evo rojdeniya", SÍPPO, T XVI (1905), ss. 329-361. Dmitriyevskiy, A. A., "Graf N. P. ignatyev, kak Tserkovno-Politiçeskiy deyatel na Pravoslavnom Vostoke. (Po neizdanmm pismam evo k Naçalniku Russkoy Duhovnoy Missii (RDM) v ierusalime o. Arhimandritu Antoninu Kapustinu)", SÍPPO, T XX (1909), ss. 84-101, 378-398, 522-563. Dmitriyevskiy, A. A., "Naçalnik Russkoy Duhovnoy Missii (RDM) v Ierusalime Arhimandrit Antonin (Kapustin) kak deyatel na polzu Pravoslaviya na Vostoke, i v çastnosti v Palestine", SÍPPO, T XV (1904), ss. 95-148. Dmitriyevskiy, A. A., "Pamyati B. P. Mansurova", SÍPPO, T XXI (1910), ss. 446-457. Dmitriyevskiy, A. A., "Pamyati S. i. Ponomareva (s portretom)", SÍPPO, T XXV (1914), ss. 229-257. Dmitriyevskiy, A. A., "Pamyati S. i. Ponomareva", SÍPPO, T XXV (1914), ss. 408-435. Dmitriyevskiy, A. A., "Prazdnik Sv. Troitsma Sionskoy gore i u duba Mamvriyskavo v Hevrone (s �esyu risunkami i planom Siona)", SÍPPO, T XXII (1911), ss. 336-365. Dmitriyevskiy, A. A., "Russkaya Gornenskaya Jenskaya Ob�ina vo 'Grade iudove' bliz ierusalima (s risunkom)'', SÍPPO, T XXVII (1916), ss. 3-33. Gortalov, N. K., "Pervaya Poezdka Russkih Gimnazistov Palestinu", SÍPPO, T X (1900), ss. 548-553. Hitrovo, V. N., "Kakimi Putyami idut Russkie Palomniki v Svyatuyu Zemlyu", SÍPPO, T XII (1902), ss. 303-327. Hitrovo, V. N., "Novoe polojenie Pravoslaviya v Sirii i Palestine'', SÍPPO, T XII (1902), ss. 766-772. Hitrovo, V. N., "Otkuda idut v Svyatuyu Zemlyu Russkie Palomniki (s kartuyu)", SÍPPO, T XI (1901), ss. 129- 155. Juze, P. K., "Poslanie ierusalimskovo i Aleksanriyskovo Patriarhov po delam Antiohiyskoy Tserkvi pred sudom Arabskoy Peçati", SÍPPO, T XVII (1906), ss. 601-609. Juze, P. K., "Ustav Antiohiyskoy Pravoslavnoy Tserkvi'', SÍPPO, T XVII (1906), ss. 23-52. Kin, "Çteniya o Svyatoy Zemle, ih tsel i znaçenie dlya pravoslavnavo Russkavo naroda (s risun.)", SÍPPO, T XV (1904), ss. 9-22.

KAYNAKLAR

421

Kobeko, D. "Hojdenie vo Svyatuyu Zemlyu inoka Varsonofiya", SiPPO, T VI (1896), ss. 635-637. Marr, N. Ya., "Predvaritelmy Otçet o Rabotah na Sinae, v Sotrudniçestve s i. A. Cavahovim, i v ierusalime, v poezdku 1 902 goda", SiPPO, T XIV/Ç. 2 (1903), ss. 1-51. Nikanorov, Mih., "Pravoslavnaya Siriya, Oçerki i nablyudeniya", SiPPO, T XXVIII (1917), ss. 120-127. Nikonovoy, A. i., "Byudjet Ministerstv Inostranmh Del v Zapadnoy Evrope i v Rossiy na Blagotvoritelnyia i Uçebno-Vospitatelnyiia Zavedebiya v Palestine i Sirii", SiPPO, T XXII (1911), ss. 229-248. Olesnitskiy, A. A., "Sno§eniya ierusalimskih Patriarhov s Rossiey'', SiPPO, T VII (1 897), ss. 52-86. Pomerantsev, i., "Blajenney§iy Grigoriy IV, Nov1y Patriarh Antiohiyskiy (s portretom)", SiPPO, T XVIII (1907), ss. 1 15-159. Pomerantsev, i., "Blajenney§iy Meletiy, Patriarh Antiohiyskiy, Nekrolog'', SiPPO, T XVII (1906), ss. 246-288. Pomerantsev, i., "Patriar§iy Krizis v ierusalime (13 dekabrya 1908 g. - 16 Fevralya 1909 g.)'', SiPPO, T XX (1909), ss. 254-298. Samara, Hanna, "Russkiya $ko!t v Sirii'', SiPPO, T XIII/Ç. 1 (1903), ss. 92-95. Sokolov, i. i. "ierusalimskiy Patriarh Kirill II i evo Otno§enie k Bolgarskoy Tserkovnoy Shizme", SiPPO, T XXV (1914), ss. 30-66, 169-206, 325-371. Sokolov, i. i. "ierusalimskiy Patriarh Kirill II i evo Otno§enie k Bolgarskoy Tserkovnoy Shizme", SiPPO, T XXVI (1915), ss. 64-124, 261-325. Sokolov, i. i. "ierusalimskiy Patriarh Kirill II i evo Otno§enie k Bolgarskoy Tserkovnoy Shizme'', SiPPO, T XXVIII (1916), ss. 87-155. Sokolov, i. i. "Pravovaya organizatsiya Svyatogrobskavo Bratstva v ierusalime", SiPPO, T XXIII (1912), ss. 145-175, 465-502. Sokolov, i. i. "Svyatogrobskoe Bratsvo v ieruslime. istoriçeskiy oçerk", SiPPO, T XVII (1906), ss. 1-23. Sokolov, i. i., "Antiohiyskaya Tserkov'', SiPPO, T XXIV (1913), ss. 442-469. Sokolov, i. i., "Bogoslovskaya $kola Kresta v ierusalime, istoriçeskiy Oçerk'', SiPPO, T XVII (1906), ss. 409-459. Spasskiy, i. i., Uçebno-Vospitatelmy Otçet inspektora Severo-Siriyskovo Rayona $kol iPPO za 1902- 1903 uçebmy god", SiPPO, T XIV/Ç. l (1903), ss. 179-193.

422

KAYNAKLAR

Soob1eniya Pravoslavnavo Palestinskavo Ob1estva (SPPO), T XXVIII (1917). Soob1eniya Rossiyskovo Palestinskovo Ob1estva (SRPO), T XXIX (1926). Svetovostokov, i. "Kazanskoe Akademiçeskoe Palomniçestvo po Grobu Gospodnyu Vesti s Pravoslavnavo Vostoka", SjPPO, T XIX ( 1 908), ss. 179-181. Yanovskiy, V. "Sm1sl i Znaçenie Russkavo Palomniçestva V Svyatuyu Zemlyu", sjppo, T XVIII (1907), ss. 46-62. Yu�manov, V. D., "Zakladka Russkavo Hrama vo imya sv. Nikolaya Çudotvortsa v. g. Bari, s risunkami", SjPPO, T XXIV (1913), ss. 250-263.

B. Otçeh jmparatorskovo Pravolavnovo Palestinskovo Ob1estva {OiPPO} "Dvijenie Palomnikov çerez Odessu s 1 Marta 1909 g. po 1 Marta 1910 g.", Otçet jppQ za 190811909 i 1 90911910 g.g., Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1911, ss. 99-100. "Gosudar imperator, po vsepoddanney�emu dokladu Evo impratorskavo V1soçestva Predsedatelya imperatorskavo Pravoslavnavo Palestinskavo Ob�estva, v 24 den Marta 1889 goda, V1soçay�ee povelenie 24 Marta 1 889 g.", Sedmoy Otçet jppQ za 1888-1890 god1 (Prilojeniya}, Tipografiya Kir�bauma, St. Petersburg 1891, ss. 21-22. "Men, prinyat1ya dlya uluç�eniya polojeniya Pravoslavmh Poklonnikov v Svyatoy Zemle Poklonniçeskiya Knijki", Sedmoy Otçet jppQ za 1888-1890 godt, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1891, ss. 23-58. "Otçet iPPO", Sedmoy Otçet jppQ za 1888-1890 godt, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1891, ss. 1 -23. "Otçet Otdeleniya podderjaniya Pravoslaviya v Svyatoy Zemle PPO, çitanmy Predsedatelstvuyu�im P. A. Vasilçikov zasedanii Otdeleniya 19 Dekabrya 1 885 g.", Otçet PPO za 1885-1886, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 886, ss. 123-154. "Otçet Otdeleniya Podderjaniya Pravoslaviya v Svyatoy Zemle, çitanmy Predsedatelstvuyu�im V. A. Vasilçikovim v zasedanii Otdeleniya 26 Marta 1 887 g.", Otçet PPO za 1886-1887 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 888, ss. 1 15- 167. "Otçet PPO za 1882-83 god çitanmy sekretarem M. P. Stepanovim v godovom zasedanii 26 Aprelya 1 883 goda", Otçet PPO za 1882-1883 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1883, ss. 61-76.

KAYNAKLAR

423

"Otçet PPO, çitanmy Sekretarem M. P. StepanoVIm v zasedanii 2-vo Dekabrya 1 882 goda", Otçet PPO za 1882-1881 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 883, ss. 1-7. "Otçet Pravoslavnavo Palestinskavo Ob�estva çitanmy Sekretarem M. P. StepanoVIm v zasedanii 18 Oktyabrya 1884 goda", Otçet PPO za 1884-1885, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 885, ss. 1 -10. "Palomniçeskie Karavam po Sv. Zemle s 1 Marta 1909 g. po 1 Marta 1910 g.", Otçet jppQ za 1 90811 90 i, 190911910 g.g. , Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 9 1 1 , ss. 1 13. "Podderjanie Pravoslaviya v Svyatoy Zemle", Sedmoy Otçet jppQ za 1888-1889 god1 , Tipografiya Kir�bauma, St. Petersburg 1891, ss. 70-164. "Popereg Maloy Azii i suhoputnaya doroga v Svyatuyu Zemliyu, doklad çitanmy dok­ torom A. V. YeliseyeVIm v zasedanii 24 Fevralya 1887 goda", Otçet PPO za 18861887 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1888, ss. 39-1 14. "Religioznoe Znaçenie Svyatoy Zemli, reç, çitannaya Vitse-Predsedatelem T. i. Filippov1m v zasedanii 2-vo Dekabrya 1 882 goda", Otçet PPO za 1882-1881 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1883, ss. 9-30. "Russkie Palomniki v Svyatoy Zemle dokld, çitanmy A. V. YeliseyeVIm v zasedaniya 1 8 Oktyabrya 1884 goda", Otçet PPO za 1884-1885, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1 885, ss. 11-45. "Spisok Çlenov PPO po 1-e Maya 1 882 g.", Otçet PPO za 1882-1881 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1883, ss. 95-108. "V1soçane utverjden 8 Maya 1 882 goda, v Petergofe, Ober-Prokurur Svyatey�avo Sinoda Pobedonostsev. Ustav iPPO", Otçet PPO za 1882-1881 god, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1883, ss. 77-90. "V1soçane utverjden 8 Maya 1882 goda, v Petergofe, Ober-Prokurur Svyatenavo Sinoda Pobedonostsev. Ustav iPPO", Otçet PPO za 1884-1885, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1885, ss. 63-76.

C. Pravoslavmy Palestinskiy Shornik {PPS} "Antiohii do ierusalima, takje Sirii, Finikii i o Svyat1h Mestah Palestim, kontsa XII veka", PPS, T VllIN1p. 2(23) (1889), ss. 1-69. "Petri Diaconi liber de Locis Sanctis Petra Diakona Kniga o Svyat1h Mestah", PPS, T VlIN1p. 2(20) (1889), ss. 72-204. =

424

KAYNAKLAR

"Raskopki na Russkom Meste bliz Hrama Voskreseniya v ierusalime, proizvedeme pod Rukovodstvom Arhimandrita Antonina v 1883 g.", PPS, T IIIN1p. 1 (7) (1884), ss. 1-140. "Raskopki na Russkom Meste bliz Hrama Voskreseniya v ierusalime, proizvedeme pod Rukovodstvom Arhimandrita Antonina v 1883 g. Çast I", PPS (Prilojenie k Vip. 7), T IIIN1p. 1(7) (1887), ss. 157-256. Arseniyev, S. V. (predisl. i red.), "Hojdenie ignatiya Smolinyanin: 1389-1405 gg.", PPS, T IVN1p. 3(12) (1887), ss. 1-45. Bezobrazov, P. V. (predisl. i red.), "Proskinitariy po ierusalimu i proçim svyat1m mes­ tam bez1myannovo, naçala XVII veka'', PPS, T XVIIIN1p. 3(54) (1900), ss. 1-49. Bezobrazov, P. V., "Materiali dlya istorii ierusalimskoy Patriarkhii, XVI-XIX veka Çast l", PPS, T XIXN1p. 1(55) (1901), ss. 1-350. Bezobrazov, P. V., "Materiali dlya istorii ierusalimskoy Patriarkhii, XVI-XIX veka Çast 2", PPS (Prilojenie}, T XIXN1p. 1 (55) (1904), ss. 1-350. Bezobrazov, P. V., "Proskinitariy po ierusalimu i proçim Svyat1m Mestam vez1myan­ novo, naçala XVII veka", PPS, T XVIIIN1p. 3(54) (1901), ss. 1 -49. Destunis, G. S. (predisl. i red.), "Rasskaz i pure§estvie po svyat1m mestam Daniila, mit­ ropolita Efesskovo, mejfu 1493 i 1499 gg.", PPS, T IIIN1p. 2(8) (1884), ss. 1-68. Dolgov, S. O. (predisl. i red.), "Jitie i Hojdenie v ierusalim, Egipet Kazantsa Vasiliya Yakovleva Gagari: 1634-1637 gg.", PPS, T XIN1p. 3(33) (1891), ss. 1-102. Dolgov, S. O. (predisl. i red.), "Povest i skazanie o pohojdenii vo ierusalim i vo Tsargrad Troitskovo Sergiyeva Monast1rya Çernovo Diakona iona, po reklomu Malenkovo: 1649-1652 gg.", PPS, T XIVN1p. 3(42) (1895), ss. 1-56. Dolgov, S. O. (predisl.), "Hojdenie svya§ennoinoka Varsonofiya ko svyatomu gradu ierusalimu v 1456 i 1461-62 gg.", PPS, T XVN1p. 3(45) (1896), ss. 1-25. Dolgov, S. O., "Povest o svyat1h i Bogoprohodmh mestah Svyatovo grada ierusalima, pripis1vaemaya Gavriilu, Nazaretskomu arhiepiskopu, 1651 goda", PPS, T XVIII/ Vip. 1 (52) (1900), ss. 1-22. Hitrovo, V. N. (predisl. i red.), "Opisanie pute§estvie otsa ignatiya v Tsargrad, Afonskuyu goru, Svyatuyu Zemlyu i Egipet 1 766-1 776 gg.", PPS, T VIIN1p. 3(36) (1891), ss. 1 -36. Hitrovo, V. N. (predisl.), "Bordosskiy Putnik, 333 g.", PPS, T IN1p. 2(2) (1882), ss. 1-47.

KAYNAKLAR

425

Hitrovo, V. N., "Pravoslavie v Svyatoy Zemle'', PPS, T IN1p. l(l) (1881), ss. 1-132. ivanovskiy, N. i. (predisl. i red.), "Proskinitariy Arseniya Suhanova: 1649-1643 gg.", PPS, T VIl/V1p. 3(21) (1889), ss. 1-390. Kapterev, N. F. , "Sno�eniya Íerusalimskiy Patriarhov s Russkim Pravitelstvom. Ç. 1 : S polovim XVI do kontsa XVIII stoletiya. Ç. 2 v teku�em stoletiy (1815-1844)", PPS, T XV/V1p. 1(43) (1895), ss. 1-473. Lati�ev, V. V., "Dve reçi Feodora Dafnopata, izdanme s vvedeniem o jizni i literaturnoy deyatelnosti avtora i s Russkim perevodom Çast l", PPS, T XXNip. 2(59) (1910), ss. 1- 144. Lat1�ev, V. V., "Materiah dlya istorii Arhiepiskopii Sinayskoy gon Çast II", PPS, T XXN1p. 1(58) (1909), ss. 1-251 . Lat1�ev, V. V., "Stradanie svyatovo Slavnovo velikomuçennika Georgiya, pripis1vaemoe Feodoru Dafnopatu i nme vpervie izdannoe (s Russkim perevodom) Çast II", PPS, T XX/V1p. 2(59) (1911), ss. 1-75. Leonid Kavelin (predisl. i red.), "Hojdenie Gostya Vasilya: 1465-1466 gg.", PPS, T II/ V1p. 3(6) (1 884), ss. 1-17. Leonid Kavelin (predisl. i red.), "Pute�estvie Svyatovo SaVVI, Arhiepiskopa Serbskovo: 1225-1237 gg.", PPS, T Il/V1p. 2(5) (1884), ss. 1-80. Leonid Kavelin (predisl. i red.), "Skazanie Epifaniya Mniha p puti k Íerusalimu: 14151417 gg.", PPS, T V/V1p. 3(15) (1887), ss. 1-6. Leonid Kavelin (predisl. i red.), "Tri Statii k Russkomu Palestinovedeniyu", PPS, T VI/V1p. 1(16) (1889), ss. 1-58. Loparev, H. M. (predisl. i red.), "Hojdenie Kuptsa Vasiliya Poznyakova po svyat1m mestam Vostoka", PPS, T VI/V1p. 3(18) (1 887), ss. 1-106. Loparev, H. M. (predisl. i red.), "Kniga Palomnik, Skazanie mest svyat1h vo Tsargrade Antoniya, Arhiepiskopa Novgorodskovo, v 1200 g.", PPS, T XVIl/V1p. 3(51) (1 899), ss. 95- 1 1 1 . Loparev, H. M . , Hojdenie Trifona Korobeynikovs 1593-1594 gg.", PPS, T IX/V1p. 3(27) (1 889), ss. 1- 103. Lopavev, H. M. (ed.), "Hojdenie Kupsa Vasilya Pozniakova 1558-1561", PPS, T VII/ V1p. 3(18) (1887), ss. 1- 106. Marr, N. Ya. , "Jitie Petra ivera Tsareviça-podvijnika i episkopa Mayumskovo V veka, Gruzinskiy podlinnik", PPS, T XVI/V1p. 2(47) (1 896), ss. 1-119.

426

KAYNAKLAR

Mednikov, N. A., "Palestina ot Zavoyevaniya ee Arabami do KrestoVIh Pohodov po Arabskim istoçnikam: issledovanie Ç. 1 ", PPS, T XVIIN1p. 2(50) (1897), ss. 1 -868. Mednikov, N. A., "Palestina ot Zavoyevaniya ee Arabami do KrestoVIh Pohodov po Arabskim istoçnikam: Pril. P (1). istoriki Ç. 2", PPS, T XVIIN1p. 2(50) (1897), ss. 1-715. Mednikov, N. A., "Palestina ot Zavoyevaniya ee Arabami do KrestoVIh Pohodov po Arabskim istoçnikam: Pril. P (2). Geografi Ç. 3", PPS, T XVIIN1p. 2(50) (1897), ss. 719-1304. Mednikov, N. A., "Palestina ot Zavoyevaniya ee Arabami do KrestoVIh Pohodov po Arabskim istoçnikam: Pril. P (3). Dobavleniya, ukaz. i ispr. Ç. 4", PPS, T XVII/ V1p. 2(50) (1 897), ss. 1307- 1404. Olesnitskiy, A. A,. "Megalitiçeskie Pamyatniki Svyatoy Zemli", PPS, T XIVN1p. 2(41) ( 1895), ss. 1 -332. Olesnitskiy, A. A., "Vethozavetmy Hram v ierusalime", PPS, T VN1p. 1(13) (1 889), ss. 1-939. Oltarjevskiy, Feodosiy, "Palestinskoe Mona�estvo s IV do VI v. , PPS, T XVN1p. 2(44) (1896), ss. 1 -345. "

Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Bezobrazov P. V., (predisl. i red.), "Vosem Greçeskih Opisaniy Svyat1h mest XIV, XV i XVI vv. " , PPS, T XVIN1p. 2(56) (1903), ss. 275-290. Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Bezobrazov, P. V., "Vosem Greçeskih Opisaniy Svyat1h mest XIV., XVI., XVI vv. " , PPS, T XIXN1p. 2(56) (1903), ss. 1-254. Papadopoulo-Keramevs, A. i. Destunis, G. S. (predisl. i red.), "Jitiya svyatovo Feogniya, episkop Vitiliyskiy, Pavla Elladskovo i Kirilla Skifopolskovo, pisateley VI stoletiya", PPS, T XIN1p. 2(32) (1891), ss. 1 -66. Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Destunis, G. S. (predisl. i red.), "Paisiya Agipostolitaa, Mitropolita Rodskovo, opisanie Svyatoy Gron Sinayskoy i ee okrestnostey v sti­ hah, napisannoe mejdu 1577 i 1 592 gg.", PPS, T VIIN1p. 2(35) (1891), ss. 1 -205. Papadopoulo-Keramevs, A. i. Destunis, G. S. (predisl. i red.), "Proskinitariy po ierusalimu i proçim svyat1m mestam bez1myannovo, mejdu 1608-1634 gg. ", PPS, T XVIIIN1p. 2(53) (1900), ss. 1-71. Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Destunis, G. S. (predisl. i red.), ''Tri Greçeskih bez1m­ yanmh prosknitariya XVI veka", PPS, T XVIN1p. 1 (46) (1896), ss. 73- 143.

KAYNAKLAR

427

Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Destunis, G. S., "Kratkiy rasskaz o Svyatih Mestah ierusalima i o Svyatyah Gospoda na§evo iisusa Hrista i p drugih bez1myannovo, napisanmy v 1253/4 g.", PPS, T XIVN1p. 1(40) (1895), ss. 1-30. Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Destunis, G. S., N. Ya. Marr, "Fotiya, svyatey§evo ar­ hiepiskopa Konstantinopolskovo, o Grobe Gospoda na§evo iisusa Hrista (na­ pisannoe mejdu 867 i 868 gg.) i drugie mahe evo tvoreniya na Greçeskom i Armyanskom yaz1kah", PPS, T XIN1p. 1 (31) (1892), ss. 1-298. Papadopoulo-Keramevs, A. i. Lat1§ev, V. V. "Sbornik Palestinskoy i Siriyskoy Agiologii Çast I", PPS, T XIXN1p. 3 (57) (1907), ss. 1-216. Papadopoulo-Keramevs, A. i. LatI§eV, V. V. "Sbornik Palestinskoy i Siriyskoy Agiologii Çast II", PPS, T XX/V1p. 2(60) (1913), ss. 1-122. Papadopoulo-Keramevs, A. i. Lati�ev, V. V. "Sbornik Palestinskoy i Siriyskoy Agiologii Çast III", PPS, T XXIN1p. 3(63) (1917), ss. 1-102. Papadopoulo-Keramevs, A. i. - Lat1�ev, V. V., "Material! dlya istorii Arhiepiskopii Sinayskoy gon Çast I", PPS, T XX/V1p. 1 (58) (1908), ss. 1-419. Petroviç, K. D., "Ansarii (Nuseyrie) i ih Religiozme Verovaniya", PPS, T VIIN1p. 1(19) (1 889), ss. 1-40. Pomyalovskiy, i. V. (predisl. i red.), "Arkulfa rasskaz o svyat1h mestah, zapisanmy Adamnenom okolo 670 g.", PPS, T XVIIN1p. 1(49) (1 898), ss. 1-132. Pomyalovskiy, i. V. (predisl. i red.), "Feodosiy, o mestopolojenii Svyatoy Zemli, naçala VI veka", PPS, T XN1p. 1(28) (1891), ss. 1-147. Pomyalovskiy, i. V. (predisl. i red.), "Peregrinatio ad loca sancta saeculi IV exeuntis / Edita, rossice versa, notis illustrata ah Joh. Pomialowsky Palomniçestvo po Svyat1m Mestam kontsa IV veka", PPS, T VIIN1p. 2(20) (1889), ss. 1-312. =

Pomyalovskiy, i. V. "Putnik Antonina iz Platsentsii, kontsa VI veka", PPS, T VIIIN1p. 3 (39) (1895), ss. 1-189. Pomyalovskiy, i. V. "Rasskaz Nikita, klirika tsarskovo, Poslanie k impertaoru Konstantinu VII Porfirorodnomu p Svyatomu Ogne, pisannoe v 947 g.", PPS, T IXNip. 2(38) (1894), ss. 1-35. Re§etillo, D. F., "Bolotme Lihoradki v Palestine, issledovanie Priçin i Opredelenie Mikroorganizmov Bolotmh Lihoradok", PPS, T IXN1p. 1 (25) ( 1891 ), ss. 1 - 189. Rozanov, S. P. (predisl. i red.), "Pute�estvie ieromonaha ippolita Vi�enskovo v ierusalim, na Sinay i Afon (1707-1709 gg.)", PPS, T XXIN1p. 1(61) (1914), ss. 1-190.

428

KAYNAKLAR

Sirku, P. A. (predisl. i red.), "Opisanie Turetskoy imperii, sostavlennoe Russkim, b1v­ �im v plenu u Turok vo vtoroy polovinu XVII veka", PPS, T X/V1p. 3(30) (1890), ss. 1-210. Sokolov, i. i., "Aleksandriyskie dokument1, otnosya�iesya k istorii PravoslavnoyTserkvi v Egipte v XVIII i XIX stoletiyah", PPS, T XXIN1p. 2(62) (1916), ss. 1-86. Stoyanoviça, L. V. (predisl. i red.), "Serbskoe Opisanie Svyat1h Mest Pervoy Polobim XVII veka", PPS, T VN1p. 2(14) (1 886), ss. 1-27. Troitskiy, i. Y. (predisl. i red.), "Yoann Foka Skazanie Vkrattse p Gorodah i Stranah ot Antiohii do ierusalima, takje Sirii, Finikii i o Svyat1h Mestah Palestim, kontsa XII veka", PPS, T VIIIN1p. 2(23) (1 889), ss. 1-69. Tsagareli, A. A. "Pamyatniki Gruzinskoy Starim v Svyatoy Zemle i na Sinae", PPS, T IVN1p. l (l0) (1 888), ss. 1-142. Valilevskiy, V. G. (predisl. i red.), "Povest Epifaniya o ierusalime i su�ih v nem mestah, pervoy polovim IX veka", PPS, T IVN1p. 2(1 1) (1 886), ss. 1 -243 . Valilevskiy, V. G., "'Jitie Meletiya Novovo', Soçineniya Nikolaya, Episkopa Mefonskovo i Feodora Prodroma, pisateley XII stoletiya", PPS, T VIN1p. 2(17) (1 886), ss. 1-165. Venevitinov, M. A. (red. i predisl.), "Jitie i hojdenie Daniila Russkiya Zemli igumena: 1 106- 1 108 Çast I", PPS, T IN1p. 3(9) (1883), ss. 1 -96. Venevitinov, M. A. (red. i predisl.), "Jitie i hojdenie Daniila Russkiya Zemli igumena: 1 106- 1 108 Çast II'', T IIIN1p. 3(9) (1 885), ss. 97-297. Yakuboviç, A. i. "Progulki po Palestine s Uçenikami Nazaretskovo Mujskovo Pansiona 1889 g.", PPS, T VIIN1p. 1(22) (1 890), ss. 1-129 Yeliseyev, A. V., "Put k Sinayu v 1881 godu", PPS, T IN1p. 1(4) (1883), ss. 1- 197.

IV. BASILI RUSÇA, TÜRKÇE VE DÍGER DÍLLERDEKi DÔNEM ESERLERÍ A. Kitaplar Antonin Kapustin, jz Zapisok Sinayskovo Bogomoltsa, Gubernskaya Tipografiya, Kiev 1872. Barsukova, N. (red.), Stranstvovaniya Vasilya Grigoroviça-Barskovo po svyatim mestam Vostoka s 1 723po 1 747 g. Tom J-XIV, Tipografiya V. Kir�bau, St. Petersburg 18851887.

KAYNAKLAR

429

Bazili, K. M., Siriya i Palestine pod Turetskim Pravitelstvom, Tipo-Litografiya A. E. Lanau, St. Petersburg 1875. Belkind, i., Sovremennaya Palestina v Fiziko-Etnogrcifiçeskom i Politiçeskom Otno1eniyah, izdanie G. M. Levinsona, Odessa 1903. Bene�eviç, V. N ., Opisanie Greçeskih Rukopisey Monastirya Sv. Ekaterim na Sinae Tom I; II, izdanie imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1911; Petrograd 1917. Bene�eviç, V. N., Pamyatniki Sinaya Arheologiçeskie i Paleografiçeskie Vip. I, Tipografiya imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1912. Dmitriyevskiy, A. A., Evhologii Tom III, Tipografiya G. T. Korçak-Novitskavo, Kiev 1901. Dmitriyevskiy, A. A., imperatorskoe Pravoslavnoe Palestinskoe Ob1estvo (iPPO) i ego de­ yatelnost za iztek;uyu çetvert veka (1882-1 907), Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1907. Dmitriyevskiy, A. A., Opisanie Liturgiçeskih Rukopisey Tom I, Hranyanihsya vb Bibliotekah Pravoslavnovo Vostoka, Tipografiya G. T. Korçak-Novitskavo, Kiev 1895- 1917. Dmitriyevskiy, A. A., Tipt Sovremenmh Russkih Palomnikov v Svyatuyu Zemfyu, Tipografiya V. Kir�bauma, St. Petersburg 1905. Dmitriyevskiy, A. A., Tipika, Pamyatniki Patriar1ih Ustavov i Ktitorkie monastirskie Tipikom Tom II, Tipografiya G. T. Korçak-Novitskavo, Kiev 1895. Driault, Edouard, !jark Meselesi: Bidayet-i Zuhurundan Zamammtza Kadar, çev. Mehmed Nafiz, Berikan Yaymevi, Ankara 2010. Engelhardt, Eduard Philippe, Türkiye ve Tanzimat, Devlet-i Osmaniye'nin Tarih-i Islahatt 1826 'dan 1882'ye, Ótüken Ne�riyat, istanbul 2017. Filippov, T. i. Sovremennie Tserkovnie Voprost, Tipografiya Ob�estvennaya Polza, St. Petersburg 1 882. French, R. M. (trans.), 7he 1-füy ofa Pilgrim, and 7he Pilgrim Continues His 1-füy, Hope Publishing House, San Francisco 1989. Gidney, M. A., 7he History of the London Society far Promoting Christianity amongst the ]ews, from 1809-1 908, Operative Jewish Converts' lnstitution, London 1908. Gildemeister, J., 7heodosius, De situ Terrae Sanctae im iichten Text, und der Breviarius de Hierosolyma vervo/lstiindigt, Bei Adolph Marcus, Bonn 1882. Hitrovo, V. N., Nauçnoe Znaçenie Raskopok Proizvedennih Pravoslavnim Pa/estinskim

430

KAYNAKLAR

Ob1estvom na Ruskom Meste bliz Hrama Groba Gospodnia v Íerusalime, Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1885. Hitrovo, V. N , Palestina i Sinay. Bibliografiçeskiy ukazatel Russkih knig i statey o svyatth mestah Vostoka, preimUjestvenno Palestinskih i Sinayskih, Tipografiya Maykova, St. Petersburg 1 876. .

Kapitülasyonlar, Tarihi, Men1ei, Asillari, çev. iskender istanbul 1914.

Ali

Re�at, Kanaat Matbaas1,

Kapterev, N. F., Harakter Otne1eniy Rossiy k Pravoslanomu Vostoku v XVI i XVII Stoletiyah, izdatelstvo Tipografiya L. F. Snegireva, Moskova 1885. Karolides, Pavlos, Peritis Ethnikis Katagogiston Orthodoxon Christianon Syrias kai Palaistinis, Typois P. D. Sakellariou, Atina 1909. Lebedev, A. P., Ístoriya Greko- Vostoçnoy Tserkvi pod Vlastyu Turok ot Padeniya Konstantinopolya (v 1453 godu) do na1toya1avo Vremeni, izdanie Knigoprodavtsa i. L. Tuzova, St. Petersburg 1903. Leroy-Beauheu, Anatole, 7he Empire ofthe Tsars and the Russians, Part III: 7he Religion, Knickerbocker Press, New York 1902. Mansurov, B. P., Bazilika Ímperatora Konstantina vo Svyatom Grade Íerusalime, Tipo­ litoprafiya i. N. Kur�nereva, Moskova 1885. Mihaylovskiy, V. i., Sputnik Pravoslanovo Poklonnika v Svyatuyu Zemfyu, izdanie PPO, St. Petersburg 1886-1887. Minin, A. i., Putovoditel v Svyatoy grad Íerusalim ko Grobu Gospodnyu i Proçim Svyattm Mestam Vostoka i na Sinay, Tipo-Litografiya i. Efimova, Moskova 1904. Olesnitskiy, A. A. Svyataya Zemlya: Otçet o Komandirovke v Palestinu i Prilegayu1ie k ney Stram, 1873-1874 Tom L II, Tipografiya S. T. Eremeyeva, Kiev 1875, 1878. Porfiriy Uspenskiy, Vostok Hristianskiy, Afon, Tip. imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1892. Porfiriy Uspenskiy, Vostok Hristianskiy. Siriya, Tip. S. T. Eremeyeva, Kiev 1 874. Protopop Avvakum, Hayattm, çev. Nihal Yalaza Taluy, Milli Egitim Bakanhgi Yaymlan, istanbul, 1946.

Putevoditelpo Svyattm Mesatm Rukovdstvo dlya Russkih Palomnikov, OtpravlyayUjçihsya v Íerusalim, na Afim, Sinai, v Bar-Grad i Rim, izdanie iPPO, St. Petersburg 1910. Roehrich, Mme. L., Samuel Gobat, Bishop ofJerusalem, His Life and Work:A Biographical Skech, J. Nisbet, London 1884.

KAYNAK,LAR

43 1

Russkie Uçrejdeniya v Svyatoy Zemle i Poçiv1ie Deyateli jmperatorskavo Pravos/avnavo Palestinskavo Ob1estva, Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1907. Sbornik statei v Çest Dmitria Fomiça Kobeko, Tipografiya Aleksandrova, St. Petersburg 1913. Semereov, D. V., Hrestomatiya Razgovornovo Arabskovo Yaztka (Siriyskoe Nareçie), izdanie Leningradskovo Vostoçtovo instituta imeni A. S. Enukidze, Leningrad 1929. Semyonov-Tyan-�anskiy, P. P.Jstoriya Poltvekovoy Deyatelnosti Russkovo jmperatorskovo Geografiçeskovo Ob1estvo 1845-1895, v 3 çastyah, Tipografiya V. Bezobrazova i Komp., St. Petersburg 1896. S1rku, P. A., Opisanie Bumag Episkopa Porfiriya Uspenskovo, Pojertvovanmh im v jmperatorskuyu Akademiyu Nauk po Zave1aniyu, Tipografiya imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1911. Stelletskiy, i. Ya, Madebskaya karta-mozaika Palestim v svyazt s voprosom o novoy (Russkoy) gorney Bet-Zahari, Tipografiya 0-varasprostr. polezn. kn. Preemnik V. i. Voronov, Moskova 1909. Timofeyev, N. V. ( ed.), jzdania Grafa S. D. $eremeteva, Tipografiya M. A. Aleksandrova, St. Petersburg 1913. Tischendorf, Constantin, When were our Cospe! Written ? An Argument, With A Narrative ofthe Discovery ofthe Sinaitic Manuscript, American Tract Society, N ew York 1 866. Titov, F. i., Preosvya1enmy KirillNaumov, Episkop Melitopolskiy (btvjiy nastoyatelRusskoy Duhovnoy Missii v jerusalime). Oçerki iz istorii sno1eniy Rossii s Pravoslavnom Vostokom, Tipografiya i. i. Gorbunova, Kiev 1 902. Venevitinov, A. A. Hojdenie jgumena Daniila v Svyatuyu zemlyu v naçale XII veka, Arheogr. Komissiya, St. Petersburg 1 877. Wilkinson, Robert, Wilkinson's Atlas Classica: Being a Collection ofMaps ofthe Countries Mentioned by the Ancient Authors, Both Sacred and Profane. With 7heir Various Subdivisions at Dijferent Periods, W. Palmer Sculp., London 1 808. Wilson, C. W. (ed.), 7he Pilgrimage ofthe Russian Abbot Daniel in the Holy Land 11061107 A. D., Palestine Pilgrims'Text Society, London 1 888. Yeliseyev, A. V. (red.), Putovoditel po Svyatoy Zemle, Tipografiya i. i. Soykina, St. Petersburg 1888. Yeliseyev, A. V., Po Belu Svetu, Oçerki i kartim iz pute1estviy po trem çastyam Starovo

432

KAYNAKLAR Sveta Doktora A. 1894-1898.

V. Yeliseyeva

Tom !-XIV, izdaniye P. P. Soykina, St. Petersburg,

Yeliseyev, A. V., Poezdka v Egipet, Kamenistuyu Araviyu i Palestinu, Tipografiya V. Bezobrazova, St. Petersburg 1895. Yu�manov, V. D., Russkie v Svyatoy Zemle i Sirii vo Vremya Nastoyashey Mirovoy Voym, Tipografiya V. F. Kir�bauma, Petrograd 1917.

B. Seyahatnameler Bronnikov, K. i., Pute1estvie k Svyattm Mestam, hahodyas1imsya v Evrope, Azii i Afrike, sover1ennoe v 1820-1821 gg. sela Pavlovajitelem Kirom Bronnikovtm, izdatelstvo Moskva, Moskova 1 824. Dmitriyevskiy, A. A., Putqestvie po Vostoku i evo Nauçme Rezultatt, Tipografiya G. T. Korçak-Novitskavo, Kiev 1890. Graham, Stephen, With the Russian Pilgrims to]erusalem, Macmillan and Co., Limited, London 1913. Hitrovo, V. N., Nedelya v Palestine, iz Putevth Vospominaniy, Tipografiya Kir�bauma, St. Petersburg 1879.

Itinéraires Russes, en Orient, Traduitpar Mme B. De Khitrowo, Pour la Société L'Orient Latin, Cenevre 1889. Kaneyev, S. E., Pervaya Palomniçeskaya Ekskursiya Studentov imperatorskoy Kievskoy Duhovnoy Akademii v Sv. Zem!yu letom 1 911 g., Tipografiya Ats. Ob�estva, Kiev 1914. Kondakov, N. P., Arheologiçeskoe Pute1estvie po Sirii i Palestine, izdanie imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1904. Kondakov, N. P., Putqestvie na Sinay v 1881 g. iz putevth Vpeçatleniy, Drevnosti Sinayskovo Monasttrya, Tipografiya i. A. Zelenovo, Odessa 1882. Muravyev, A. N., Put9estvie Ko Svjattm Mestam v 1830 Godu Çast !, Tipografiya III Otdeleniya Sobstvennovo E. i. V. Kantselyarii, St. Petersburg 1 833. Muravyev, A. N., Pute1estvie Ko Svyattm Mestam v 1830 Godu Çast III, Tipografiya $taba Otdelnovo Korpusa Vmtrenney Straji, St. Petersburg 1840. Norov, A. S., ierusalim i Snay. Zapiski vtoravo pute1estviya na vostok A. S. Norova, izdanie N. P. Polivanova, St. Petersburg 1878. Norov, A. S., Pute1estv1e Po Egiptu i Nubti V 1834-35 g. Avraama Norova k Pute1estv1yu po Svyatoy Zemle Çast !-II, Tipografiya III Otdeleniya Sobstvennovo E. i. V. Kantselyarii, St. Petersburg 1853.

KAYNAKLAR

433

Norov, A. S., Pute1estvie po Svyatoy Zemle v 1835 godu Avraama Norova Çast Tipografiya Aleksandra Samirdina, St. Petersburg 1 844.

I,

Porfiriy Uspenskiy, Pervoe Putqestvie Sinayskiy Monasttr v 1845 Arhimandrita Porftrya Uspenskya, Tipografiya imparatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1 856. Porfiriy Uspenskiy, Vtoroe Pute1estvie po Svyatoy Gore Afanskoy Arhimandrieta, mne Episkopa, Porftriya Uspenskovo v godt 1 858, 1859 i 1861, Tipo-Litografiya Efimova, Moskova 1880.

Putevte Zametki Palomnikov-Studentov Kazanskoy Duhovnoy Akademii (Ekskursiya po Blijnemu Vostoku Letom 1 907 g.), Tsentralnaya Tiografiya, Kazan 1908. Skalona, D. A., Pute1estviyepo Vostoku i Svyatoy Zemle v svite Velikovo Knyazya Nikolaya Nikolayeviça v 1872 godu, Rezam v Ekspeditsii Zagotovleniya Gosudarstvenmh Bumag, St. Petersburg 1881. Smi§lyayev, D. D., Sinay i Palestina. iz Putevth Zametok 1865 goda, Tipografiya Gubernskoy Zemskoy Uprav1, Perm 1 877. Yeliseyev, V. A. S Russkimi Palomnikami na Svyatoy Zemle vesnoyu 1884 goda. (Oçerki, Zametki i Nablyudeniya), Tipografiya V. Kir§bauma, St. Petersburg 1885. Yusuf Akçura, Suriye ve Filistin Mektuplari, haz. ismail Türkoglu, Õtüken Ne§iyat, istanbul 2016.

C. Günlükler Lamzdorf, V. N. Dnevnik 1886-1890 Tom I, Gosudarstvennoe isdatelstvo, Moskova­ Leningrad 1926. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiograjiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo T. I Godt 1841, 1 842, 1843 i çast 1844-vo, red. P. A. Sirku, Tipografiya V. Kir§vauma, St. Petersburg 1 894. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo Çast II Godt 1844 i 1845, red. P. A. Sirku, Tipografiya V. Kir§vauma, St. Petersburg 1895. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo Çast III ot 1 Yanvarya 1846 po 20 Marta 1850 g. , red. P. A. Sirku, Tipografiya V. Kir§vauma, St. Petersburg 1896. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo T. IV Godt 1850, 1851, 1852 i çast 1853-vo, red. P. A. Sirku, Tipografiya V. Kir§vauma, St. Petersburg 1 896.

434

KAYNAKLAR

Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo Çast V s 8 Aprelya 1853 po 22 Íyunya 1 854, red. P. A. S1rku, Tipografiya V. Kir�vauma, St. Petersburg 1899. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo Çast VI s 23 iyunya po 23 Sentyabrya 1854 g. , red. P. A. Sirku, Tipografiya V. Kir�vauma, St. Petersburg 1900. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo Çast VII s 2 Oktyabrya 1854 po 26 Sentyabrya 1861, red. P. A. Sirku, Tipografiya V. K.ir�vauma, St. Petersburg 1901. Porfiriy Uspenskiy, Kniga Bit Moevo: Dnevniki i Avtobiografiçeskie Zapiski Episkopa Porftriya Uspenskovo T. VIII Çast 1861 goda i godi 1862, 1863, 1864, 1865-1878, 1878-1884, 1885, red. P. A. Sirku, Tipografiya imperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1902.

D. Raporlar Aniçkov, N. M., Uçebniya i Vraçemya Zavedeniya imperatorskavo Pravoslavnavo Palestinskavo Ob;estva v Sirii i Palestine, Otçet Çlena Soveta Ob;estva N M. Aniçkova Çast 1. Uçebmya Zavedeniya v Sirii i iudei, Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1901. Aniçkov, N. M., Uçebniya i Vraçeniya Zavedeniya imperatorskavo Pravoslavnavo Palestinskavo Ob;estva v Sirii i Palestine, Otçet Ç!ena Soveta Ob;estva N M. Aniçkova Çast li. Uçebmya Zavedeniya v Galilee, Tipografiya V. F. Kir�bauma, St. Petersburg 1910. Bertram, Anton - Young,J. W. A., Report oJthe Commission Appointed by the Government ofPalestine to Inquire and repor! Upon Certain Controversies between the Orthodox Patriarchate of]erusalem and the Arab Orthodox Community, Oxford University Press, London 1928. Luke, Sir Harry, Palestine, Disturbances in May, 1 921. Reports of the Commission of lnquiry with Correspondence Relating Thereto, Presented to Parliament by Command ofHis Majesty, October, 1921, H. M. Stationery office, London 1921. Mansurov, B. P., Pravoslavme Poklonniki v Palestine, Tipografiya Morskavo Ministerstva, St. Petersburg 1858.

Trudi Komissipo Peresmotru Program i instruktsiy dlya Uçebnih Zavedeniy IPPO, Tip. V. Kir�bauma, St. Petersburg 1899.

KAYNAKLAR

435

E. Makaleler, Gazete Heberleri ve Ansiklopedi Maddeleri "interes1 RusskoyTserkvi i Poklonnikov v Palestine (otvet na statyu A. D. U�inskovo)", Tserkvno-Ob1çestvenmy Vestnik, No. 50 (1875). "Kazan'da 'Duhovni' Akademyas1 ve Suriyeli Talebe", Millet ile Musahabe (Hikmet), C l/S. 5 (1911), s. 3. "MansuroVI", Entsiklopediçeskiy Slovar Burokrauza i Efrona, T. 18A(36), Tipo­ Litograflya i. A. Efrona, St. Petersburg 1 896, s. 553. "Obituary: Major-General Sir Charles Willi am Wilson", The Geographical]ournal, Vol XXVI/No. 6 (1905), ss. 682-684. "Po Puti iz Sv. Zemli (OjidaemayaJeleznaya Doroga k ierusalimu; Agitattsiya Papstva; Trebovanie Russkovo Konsula uni�tojit Russkuyu Duhovnuyu Missiyu)", Grajdanin, No. 22-25, (1878), ss. 453-455. "Slavyanskoe Blagotvoritelnoe Ob�estvo", Entsiklopediçeskiy S/ovar Brokrauza i Efrona, T :XXX( 59), Tipo-Litograflya i. A. Efrona, St. Petersburg 1900, ss. 333-335. "Troitskiy, i. Y, Nekrolog" Jstoriçeskiy Vestnik, T LXXXV (1901), ss. 1 149- 1 150. "Ustav Russkavo Ob�estva Parohodstva i Torgovli", Morskoy Sbornik, T XXVN1p. 12 ( 1 856), ss. 56-79. Alimcan el-idrisi, "lslah-1 Medaris Hakkmda", Sirat-1 Müstakim (Sebilü'r-Re;ad), C V/S. 122 (1911), ss. 293-294. Bezobrazov, P. V., "V. G. Vasilyevskiy", Vizantiyskiy Vremennik, T VI (1899), ss. 636652. Da�kov, D. V., "Ruskie Poklonniki v ierusalime (Otnvok iz Pute�estviya po Gretsii i Palestine)", Severme Tsveti, T II (1826), ss. 214-283. Dmitriyevskiy, A. A., "N. M. Aniçkov: (Nekrolog)", Palestinskoe Ob;estvo i Russkie $ko/1 na Vostoke, izdatelstvo Olega Ab1�ko, St. Petersburg 2014, ss. 94-202. Dmitriyevskiy, A. A., "Oçerk o Jizni i Deyatelnosti Arhimandrita Leonida (Kavelina), Tretevo Naçalika Russkoy Duhovnoy Missii v iyerusalime, i evo nauçme trud1 po izuçeniyu pravoslavnovo Vostoka", pred. N. N. Lisovoy, Bogoslovskie Trudz, V1p. 36 (2001), ss. 57-175. Dmitriyevskiy, A. A., "Sovremennoe Russkoe Palomniçestvo v Svyatuyu Zemlyu'', Trudz Kievskoy Duhovnoy Akademii (TKDA), No. 6 (1903), ss. 274-3 19. Faresov, A. 1 . "Pamyati T. i. Filippova (s portretom)'', jstoriçeskiy Vestnik, T (1900), ss. 670-685.

LXXIX

436

KAYNAKLAR

Glinskiy, B. B., "Konstantin Petroviç Pobedonostsev (Materiah dlya Biografü)", istoriçeskiy Vestnik, T CXVIII (1907), ss. 247-274. Krasnoseltsev, N. F., "Slavyanskie Rukopisi Patriar�ey Biblioteki v ierusalime", Pravoslavmy Sobesednik, No. 12 (1889), ss. 1 -32. Melnitskiy, Vs., "Russkoe Ob�estvo Parohodstva i Torgovli", Morskoy Sbornik, T XXVI V1p. 12 ( 1856), ss. 1 32-149. Me�enkaya, E. N. - Yuzbaffan K. N., "Stoletie Deyatelnost Rossiyskovo Palestinskovo Ob�estvo", Palestinskiy Sbornik, V1p. 28(91) (1986), ss. 3-9. Olesnitskiy, A. A. "Po Voprosu o Raskopkah 1 883 g. v Russkom Meste v ierusalime", Zapiski imperatorkavo Russkovo Arheologiçeskovo Obfestva, T II (1 886), ss. 1 87245. Pavlovskiy, A. A., N. K. Kluge, "Madeba", izvestiya Russkavo Arheologiçeskavo instituta v Konstantinopole (iRAiK), T Vlll (1903), ss. 79- 1 15. R.ibinskiy, V. "Professor Akim Alekseyeviç Olesnitskiy", TKDA, No. 10 (1907), ss. 308-322. Sokolov, i. i., "Selevvkiyskiy Mitropolit Gerasim Yared", Vizantiyskiy Vremennik, T Vll/V1p. 1 (1900), ss. 306-307. Uspenskiy, F. i., ''Arheologiçeskie Pamyatniki Sirii", izvestiya RusskavoArheologiçeskavo instituta v Konstantinopole (iRAiK), T Vll/V1p. l-2 (1902), ss. 94-212. V. BA�VURU iNCELEME ESERLERi

A. Kitaplar Acar, irfan C., Lübnan Buna!tmi ve Filistin Sorunu, Ttirk Tarih Kurumu Yaymlar1, Ankara 1989. Albnght, William Foxwell, 7he Archaeology ofPalestine, Penguin Books, London 1956. Alizade, E. A. istoriya Literatüri Sirii XIX-XX vekov, Vostoçnaya Literatura, Moskova 2007. Altundag, �inasi, Kavala!t Mehmet Ali Pafa isyam Mtstr Meselesi 1831-1841 I. Ktstm, Ttirk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1988. Anderson, M. Smith, Dogu Sorunu 1 774-1 923 Uluslararast ilifkiler Üzerine Bir inceleme, çev. idil Eser, Yap1 Kredi Yaymlari, istanbul 2001. Antonius, George, 7he Arab Awakening: 7he Story of7he Arab National Movement, J. B. Lippincott Company, Philadelphia-New York-Toronto 1939.

KAYNAKLAR

437

Ar�, G. L., Rossiya i Borba Gretsii za Osvobojdenie: ot Ekaterim II do Nikolaya I, indrik,

Moskova 2013. Arunova, M. R. - Ore�kova, F. S., Tolstoy'un Gizli Raporlarmda Osmanlt imparatorlugu, çev. i. Allahverdi, Yeditepe Yaymevi, istanbul 2009. Autoren kollektiv, Der Lloyd in Triestgestern-heute-morgen. Vom Ôsterreichischen Lloyd zum Lloyd Triestino, Verlag: Lloyd Triestinodi Navigazione, Triest 1 987. Aym, Faruk, Osmanlt Devleti'nde Tanzimat'tan Sonra Askere Alma Kanunlari (18391 914), Genelkurmay Bas1mevi, Ankara 1 994. Barthold, V. V., Rusya ve Avrupa'da Oryantalizm, çev. Kaya Bayraktar - Ane Meral, Küre Yaymlar1, istanbul 2004. Berneron-Couvenhes, Marie-Françoise, Les Messageries Maritimes: l'essor d'une Grande Compagnie de Navigation Française, 1851-1894, Presses Universitaires de Paris­ Sorbonne, Paris 2007. Bihk, i. Ye., Tvorçeskiy Metod Mihaila Nuayme, Dissertatsiya Kandidata Filologiçeskih Nauk, Moskova 1984. Bonnichon, Philippe, Pierre Gény, jean Nemo, Présences Françaises Outre-Mer (XVIe­ XXle siecles} 2 Tomes, Ed. ASOM (Académie des Sciences d'Outre-Mer) Karthala, Paris 2012. Byrnes, Robert, Pobedonostsev: His Life and 7hought, Indiana University Pres, Indiana 1968. Chamberlin, William Henry, 1he Russian Revolution, Volume I. 191 7-1 918: From the Overthrow oJ the Tsar to the Assumption oJ Power by the Bolsheviks, Princeton University Press, Princeton 1935. Çolak, Hasan, 1he Orthodox Church in the Early Modern Middle East: Relations between the Ottoman CentralAdministration and the Patriarchates oJAntioch, ]erusalem and Alexandria, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2015. Dani�mend, ismail Hami, izahlt Osmanlt Tarihi Kronolojisi Cift IV, Ttirkiye Yaymevi, istanbul 1972. Demirel, Fatmagül, II. Abdülhamid Doneminde Sansür, Baglam Yaymlan, istanbul 2007. Dick, lganatios, Mefkites: Greek Orthodox and Greek Cathofics oJ the Patriarchates oJ Antioch, Alexandria and]erusalem, Sophia Press, Boston 2004. Dmitriyevskiy, S. M., Russkie Raskopki na Yefeonskoy Gore, indrik, Moskova 2006.

438

KAYNAKLAR

Duncan, Peter J. S., Russian Messianism: 7hird Rome, Revolution, Communism and After, Routledge, London 2000. Duvigneau, Pierre, Une vie au service de l'Église. Mgr Joseph Valerga, lmprimerie du Patriarcat Latin, Jérusalem 1972. Figes, Orlando, Ktrtm: Son Haçlt Seferi, çev. Nurettin Elhüseyni, Yap1 Kredi Yaymlar1, istanbul 2012. Fortescue, Adrian, The Uniate Eastern Churches, Catholic Truth Society, London 1923. Gedeón, Manouíl, Aposimeiómata Chronogrdfou 1800-1913, TyPois "Foínikos", Atína 1932. Gibson, Shimon - Taylor, Joan E., Beneath the Church ofthe Holy Sepulchre ]erusalem: The Archaeology and Early History of Traditional Golgotha, Palestine Exploration Fund, London 1994. Giordano, Silvano, Le Carmel en Terre Sainte des origines Editions, Montreal 1995.

à

nos jours, Mediaspaul

Goldfrank, David M., The Origins ofthe Crimean War, Longman, Harlow 1994. Golovnin, A. V., Materia!t dlya]izneopisaniya Tsareviça i Velikovo Knyazya Konstantina Nikolayeviça, izdatelstvo D. A. R. K., St. Petersburg 2006. Goren, Haim, Echt Katholisch und gut Deutsch. Die Deutschen Katholiken und Paliistina 1838-1 910, Wallstein Verlag, Gõttingen 2009. Gõzübüyük,A. �eref- Kili, Suna, TürkAnayasa Metinleri: Sened-i ittifak'tan Günümüze, i§ Bankas1 Kültür Yay., istanbul 1985. Gru§evoy, A. G., Íz Ístorii Russkih $kol na Blijnem Vostoke, Publikatsiya Arhivmh Materialov, Predis/ovie, Statiya, Kommentarii i Ukazateli A. G. Gru1evovo, Kontrast, St. Petersburg 2016. Gudzy, N. K., History of Early Russian Literature, trans. Susan Wilbur Jones, The Macmillan Company, New York 1949. Gülsoy, Ufuk, Cizyeden Vatandaf/tga Osman!t Gayrimüslim Askerleri, Tima§ Yaymlan, istanbul 2010. Haydaroglu, ilknur Polat, Osman!t Ímparatorlugunda Yabanct Okullar, Ocak Yaymlan, Ankara 1993. Hitchcock, R. D. The Lifi, Writings, and Character of Edward Robinson, Anson D. F. Radolpf, New York 1 863. Hopwood, Derek, The Russian Presence in Syria and Palestine, 1843-1 914 Church and Politics in the Near East, Clarendon Press, Oxford 1 969.

KAYNAKLAR

439

Hourani, Albert, Arabic Thought in the Liberal Age 1 798-1939, Cambridge University Press, Cambridge 2013. Hurewitz, ]. C. Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record: Vo/ II {1 914-1 956), D. Van Nostrand Company, New York 1 956. inalc1k, Halil, Tanzimat ve Bulgar Mese/esi, Türk Tarih Kurumu Yaymlar1, Ankara 1943. inan, Ugur, Osmanh Dev/eti'nde Alman/arm Protestan Misyonerlik Faaliyetleri, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2015.

istoriya Oteçestvennovo Vostokovedeniya do seredini XIX veka, Nauka, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnay Literatun RAN, Akademiya Nauk SSSR, Moskova 1990. istoriya Oteçestvennovo Vostokovedeniya s seredini XIX veka do 191 7 goda, Nauka, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnay Literatun RAN, Akademiya Nauk SSSR, Moskova 1 997. izmaylova, M. M., Nekotorie Dannze po Yazzku Arabov Ki1laka Cugaru Buharskovo Okruga i Kislaka Ceynau Ka1kadarinskovo okruga Uznekskoy SSR, Zapiski Kollegii Vostokovedov Tom V, izdanie Leningradskovo Vostoçtovo instituta imeni A. S. Enukidze, Leningrad 1930. Kamalov, ilyas, Altm Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk Tatar Etkisi, Ôtüken Ne§riyat, istanbul 2019. Kennan, George F. , The Fateful Alliance: France, Russia, and the Coming of the First World War, Pantheon Books, New York 1 984. Kildani, Hanna, Modern Christianity in the Holy Land, trans. George Musleh, Author House, Bloomington 2010. Kiprian Kern, Otets Antonin Kapustin - Arhimandrit i Naçalnik Russkoy Duhovnoy Missiy v ierusalime (181 7-1894), izdatelstvo Krutitskovo Podvorya, Moskova 1997. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Egitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1991. Kohn, Hans, Panslavizm ve Rus Mi!!iyetçiligi, çev. Agah Oktay Güner, ilgi Kültür Sanat, istanbul 2007. Kostryukov, M. A. - Habibullin, M. Z., Kazanskoe Vostokovedenie XIX -pervoy polovinz XX vv. : P. K ]uze, izdatelstvo Yaz, Kazan 2012. Kõse, Osman, 1 774 Küçük Kaynarca Antla1masz (Olu1umu-Tahlili-Tatbiki}, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2006.

440

KAYNAKLAR

Kraçkovskiy, i. Yu., Among Arabic Manuscripts: Memories of Libraries and Men, E. J. Brill, Leiden 1953. Kraçkovskiy, i. Yu. , NadArabskimi Rukopisyami, Listki, Vospominaniy o Knigah i Lyudah, Ízdanie Akademii Nauk SSSR, Moskova 1 945. Krtlov,A. - Sokorina,N .,imperatorskoe Pravoslavnoe Palestinskoe Ob;estvo i Oteçestvennoe Vostokovedenie, MGÍMO - Universitet, Moskova 2007. Kr1mskiy, A. E., istoriya Novoy Arabskoy Literaturi, konets XVIII Ízdatelstvo N auka, Moskova 1971 .

naçalo XX st. ,

Kuneralp, Sinan, Son Donem Osmanlt Erkan ve Ricali {1839-1 922) Prosopografik Rehber, ÍSÍS, Ístanbul 1999.

Kur'an-1 Kerim Meali, Diyanet ͧleri Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara 201 1 . Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Ba;langzçtan 1 91 7'ye kadar, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2010. Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzyt! Sonundan Kurtulu; Sava;zna Kadar Türk-Rus ili;kileri (1 798-1 91 9), Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 201 1 .

Kutsal Kitap, Yeni Dünya Çevirisi, New York 2008. La France et La Terre Sainte. MilleAns d'histoire, Parole et Silence, Canet en Roussillion 2010. Lincoln, W. Bruce, 1he Great Reforms: Autocracy, Bureaucracy, and the Politics of Change in Imperial Russia, Northern Illinois University Press, Illinois 1990. Lisovoy, N. N., Russkoe Duhovnoe i Politiçeskoe Prisustvie v Svyatoy Zemle i na Blijnem Vostoke v XIX - Naçale XX veka, Índrik, Moskova 2006. Luke, Sir Harry, An Eastern Chequerboard, Lovat Dickson Publishers, London 1934. Mahamid, Omar, Rossiya-Palestina, Dialog na Rubeje 19-20 vekov, Liki Rossii, St. Petersburg 2002. Ma'oz, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Palestine, 1840-1861: 1he Impact of the Tanzimat in Politics and Society, Clarendon Press, Oxford 1968. Martens, F. F., O Konsulah i Konsulskoy Yurisdiktsii na Vostoke, Tipografiya Ministerstva Putey Soob§eniya (A. Benke), St. Petersburg 1 873. Medlicott, W. N., 1he Congress of Berlin and After: A Diplomatic History of the Near Eastern Settlement, 1878-1880, Frank Cass, London 1963.

KAYNAKLAR

441

Meininger, T. A. lgnatiev and the Estab/ishment ofthe Bulgarian Exarchate (1864-1872), University ofWisconsin Presss, Madison 1 970. Milas, Herkül, Geçmi1ten Bugüne Yunanlz/ar: Dil, Din ve Kimlikleri, ileti1im Yaymlart, istanbul 2003. Moon, David, Abolition ofSeifdom in Russia: 1 762-1907, Longman, Harlow 200 1 . Moon, David, Th e Russian Peasantry 1 600-1 930: Th e Wor/d the Peasants Made, Longman, London 1999. Moscrop, John James, Measuring]erusa/em: The Pa/estine Exploration Fund and British lnterests in the Holy Land, Leicester University Press, London 2000. Mosse, W. E., Alexander li and the Modernization ofRussia, Collier Books, New York 1 966. Mutlu, �amil, Osmanlt Dev/eti'nde Misyoner Oku//ari, Gõkkubbe Yaymlan, istanbul 2005. Oye, David Schimmelpenninck van der, Russian Orienta/ism: Asia in the Russian Mind from Peter the Great to the Emigration, Yale University Press, New Haven 2010. Pançenko, K. A., Pravos/avnie Arabt, Put Çerez Veka, izdatelstvo PSTGU, Moskova 2013. Patel, Abdulrazzak, The Arab Nahdah: The Making of the lnte//ectua/ and Humanist Movement, Edinburgh University Press, Edinburgh 2013. Pawhk, Georg - Winkler, Dieter, Der Ôsterreichische Lloyd 1836 bisheute, Weishaupt Verlag, Graz 1986. Payne, Robert, The Terrorists, The Story of the Forerunners of Sta/in, Funk & Wagnalls, New York 1957. Perry, Yaron Yodim, Elizabeth, British Mission to the Jews in Nineteenth-Century Pa/estine, Routledge, London 2004. Petrovich, Michael B., The Emergence of Russian Pans/avism, 1856-1870, Columbia University Press, New York 1956. Said, Edward W., Out ofPlace:A Memoir, Vintage, London 2013. Said, Edward, W., Orientalism: Western Conceptions ofthe Orient, Routledge, New York 1 978. Samur, Sebahattin, ibrahim Pa1a YonetimiA/tmda Suriye, Erciyes Üniversitesi Yaymlar1, Kayseri 1995.

442

KAYNAKLAR

Sazanov, S. D., Fateful Years, 1909-1916: The Reminiscences of Serge Sazonov, F. A. Stokes, New York 1 928. Semanov, S., A. M. Gorçakov - Russkiy Diplomat XIX Veka, izdatelstvo Sotsialno-Ekon. Lit-n, Moskova 1 962. Shubin, Daniel H., A History of Russian Christianity Volume Lfrom the Earliest Years through Tsar Ivan IV, Algora Publishing, New York 2004. Shubin, Daniel H., History ofRussian Christianity Volume IL The Patriarchal Age, Peter, The Synodal System, Algora Publishing, New York 2004. Somei, Selçuk �in, Osmanlt 'da Egitimin Modernle1mesi {1839-1 908) islamla1ma, Otokrasi ve Disiplin, ileti§im Yaymlan, istanbul 2010. Sonn, Tamara, Interpreting Islam: Bandali ]awzi's Islamic Intellectual History, Oxford University Press, New York 1 996. Stavrou, Theofanis G. Weisensel, Peter R., Russian Travelers to the Christian East from the Twelfth to the Twentieth Century, Slavica Publishers, Columbus 1986. -

Stein, Leonard, The Baifour Declaration, Simon and Schuster, London 1961 . Sumner, B. H., Büyük Petro ve Osmanlt imparatorlugu, çev. E§ref Bengi Ôzbilen, Dogu Kitabevi, istanbul 2016. Tibi, Bassam, Arap Milliyetçiligi, çev. Ta§km Temiz, Yõneli§ Yaymlan, istanbul 1998.

Ukazatel Trudov iPPO 1881-2007, red. N. N. Lisovoy, izdatelstvo Alfaret, St. Petersburg 2009. Uzunçar§ili, ismail Haklo, Osmanlt Tarihi Cilt IV, Ktstm 1 Karlofta Antla1maszndan XVIII Yüzytlzn Sonlarzna Kadar, Türk Tarih Kurumu Yaymlar1, Ankara 1995. Ülman, A. Haluk, 1860-61 Suriye Buhram, Osmanlt Diplomasisinden Bir Ôrnek Olay, Ankara Üniversitesi SBF Yaymlar1, Ankara 1966. Vah, K. A., Velikiy Knyaz Konstantin Nikolayeviç i Russkoe Palomniçestvo v Svyatuyu Zemlyu. K 150-letiyu Osnovaniya Russkoy Palestim 1860-1864, indrik, Moskova 201 1 . Vinnikov, i. N. ignatiy Yulianoviç Kraçkovskiy, izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskova 1 949. Vorobyev, S. A. (sost.), Russkie v Livane: Rossiyskie Sooteçestvenniki v Livane: istoriya i Sovremennost, Sbornik Materialov, izdatelstvo Chamas, Beyrut 2010. Walicki, Andrzej., Rus Dü1ünce Tarihi, 1 760-1 900: Aydznlanmadan Marksizme, çev. Alaeddin �enel, ileti§im Yaymlan, istanbul 2009.

KAYNAKLAR

443

Weisensel, Peter R., Prelude to the Great Reforms: Avraam Sergeeviç Norov and Imperial Russia in Transition, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1995. Yaku§ev, M. i. Antiohiyskiy i jerusalimskiy Patriarhatt v Politike Rossiyskoy jmperii, 1830-e naçalo XX veka, indrik, Moskova 2013. Yamilinets, B. F., Rossiya i Palestina. Oçerki Politiçeskih i Kulturno-Religiozmh Otno1eniy (XIX-naçala XX veka), institut Vostokovedeniya RAN, St. Petersburg 2003. Zenkovskiy, S. A., Russkoe Staroobryadçestvo Toma I i II, izdatelstvo Kvadriga, Moskova 2006.

B. Makaleler, Kitap Bõlümleri ve Ansiklopedi Maddeleri "Avavini (varyiant: Havavini) Rafail Mihayloviç, Episkop Bruklinskiy (Nyu-York) Rafai!", Biografiçeskiy Slovar Vtpusknikov Kievskoy Duhovnoy Akademii: 181 91 920, T. 1, izdatelskiy Odel Uktainskoy Pravoslavnoy Tserkvi, Kiev 2014, ss. 3537. "Kezma Taufik Cabrail (Gavriloviç)", Biografiçeskiy Slovar Vtpusknikov Kievskoy Duhovnoy Akademii: 181 9-1 920, T. 2, izdatelskiy Otdel Ukrainskoy Pravoslavnoy Tserkvi, Kiev 2015, ss. 47-48. "Ratisbonne Brothers", Encyclopedia judaica, Vol 13, Keter Publishing House, Jerusalem 1 972, ss. 1570-1571. Aki§in, S. Yu., "Posledniy Period Jizni i Slujba Nauçnovo Naslediya Professora Kievskoy Duhovnoy Akademii A. A. Dmitriyevskovo", TKDA, No. 15 (201 1), ss. 249-267. Akyild1z, Ali, "Mahmud Nedim Pa§a ( 1 8 1 8- 1883)", Türkiye Diyanet Vakji jslam Ansiklopedisi (DM), C 27, Türkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, Ankara 2003, ss. 374376. Antoniy Hrapovitskiy, "Çey doljen bit Konstantinopol?", Religii Mira: jstoriya i Sovremennost, Moskova 2002, ss. 197-204. Arhimandrit Nikodim, "istroiya Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime", Bogoslovskie Trudt, No. 20 (1979), ss. 15-82. Avgustin Nikitin, "Deyatelnost PPO v Sirii", PPS, V1p. 3 1 (94) (1992), ss. 1 19-128. Avgustin Nikitin, "Ruskaya Bibleyskaya Arheologiya v Palestine", Bogoslovskie Trudt, No . 35 (1999), ss . 64-91 . Baczkowski, Wlodzimierz, "Russia and the Holy Land", The Eastern Quarterly, Vol II/ No. 2, (1949), ss. 42-49.

444

KAYNAKLAR

Balahkin, D. A. - L. E. Gorelova, "Meditsinskaya Deyatelnost iPPO na Blij nem Vostoke (k 130-letiyu sozdaniya)", Uçeme Zapiski: Elektronmy Nauçmy furna/ Kurskovo Gosudarstvennovo Universiteta, T l/No. 3(23), Kursk 2012. Ba�psikopos Anastasiy, "Russkiy Narod i Svyataya Zemlya", Svyataya Zemlya, No. 1 (1934), ss. 1-13. Baykal, Bekir S1tki, "Makamat-1 Mübareke Meselesi ve Bab1ali", Belleten, C XXIII/S. 90 (1959), ss. 141-167. Belov, isayya, "Kondakov, evo issledovaniya na Sinae v 28-m Sbornike", Bogos/ovskie Trud1, T XXVIII (1987), ss. 262-271. Benlisoy, Foti, Stefo Benlisoy, "Millet-i Rum'dan Helen Ulusuna (1856- 1922)", Modern Türkiye'de Siyasi Dü;ünce Cilt 1 Tanzimat ve Me;rutiyetin Birikimi, ed. Mehmet Ô. Alkan, ileti�im Yay1nlan, istanbul 2004, s. 367-376. Bikov, P., "Knyaz S. A. Dolgorukiy (nekrolog)", Vsemirnaya Íllyustratsiya, T XLVIN1p. 1 1 88 (1891), ss. 291 -294. Bokman, G. A., "V Poiskah Rukopismh Sokrovi� Svyatoy Zemli iz istorii iPPO (Vek XIX-naçalo XX)", Íerusalimskiy Vestnik, No. 2 (2012), ss. 201-222. Butova, R. B., "�kola E. F. Bodrovoy, K 150-letiyu Russkovo uçebnovo dela v Svyatoy Zemle'', Russkaya Palestina, Rossiya v Svyatoy Zem/e, Materialz Mejdunarodnoy Nauçnoy Konferentsii, St. Petersburg 2010, ss. 121-134. Carour, Roger, "La Compagnie des Messageries Maritimes: Son Passé, Son Avenir", Revue d'histoire Économique et Sociale, Vol L/No. 3 (1 972), ss. 398-445. Cherniavsky, Michael, "'Holy Russia': A Study in the History of an Idea", 'Ihe American Historica/ Review, Vol LXIII/No. 3 (1958), ss. 617-637. Chiha, H. Nedjib, "Gayrimenkul Mülkiyeti Bakimmdan Yabanc1lann Hukuki Durumu", çev. Halil Cin, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakü/tesi Dergisi, C XIV (1967), ss. 247-274. Clogg, Richard, "The Greek Millet in the Ottoman Empire'', Christians and ]ews in the Ottoman Empire: 'Ihe Functioning ofa Plural Society, ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Homes and Meier Publishers, New York 1 982, s. 185-207. Çal, Halit, "Osmanh'dan Cumhuriyete Eski Eserler Kanunlan", Prof Dr. Kazzm Yasar Kopraman'a Armagan, haz. E. Semih Yalçm, Berikan Yaymevi, Ankara 2005, ss. 234-270. Davison, Roderic H., "Russian Skill and Turkish lmbecility: The Treaty of Kuçuk Kainardji Reconsidered'', Essays in Ottoman and Turkish History, 1 774-1 923,

KAYNAKLAR

445

7he Impact of the WCst, ed. Roderic H. Davison, University ofTexas Press, Austin 1990, ss. 38-49. Düzceer, Ali Riza, "Yabanc1lann Turkiye'de Ta�mmaz Mal iktisaplan", Yarg1tay Dergisi, C VIS. 2 (1979), ss. 285-312. El-Barouki, Foazi, "How Arab Emigre Writers in America Kept Their Cultural Roots", Dialog on Language Instruction, Vol XII/No. 1 -2 (1997), ss. 3 1 -36. Emecen, Ferudun, "Ali Bey, Bulutkapan", DU, C 2, Türkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, istanbul 1989, ss. 383-384. Emecen, Ferudun, "Zahir el-Ômer", DU, C 44, Turkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, istanbul 2013, ss. 90-91 . Eyice, Semavi, "Bâbüssaâde", DU, C 4 , Türkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, istanbul 1991, ss. 408-409. Fedotov, P. V. "Kadrovaya politika iPPO na Blijnem Vostoke (1882-1914 gg.): Russkie Sotrudniki Uçebmh Zavedeniy", Vestnik Pravoslavnovo Svyato-Tihonovskovo Gumanitarnovo Universiteta (SPbGU), V1p. 2(17) (2015), ss. 102-108. Gerd, L. A., "Konstantinopolskaya Patriarhiya i Russkaya Tserkov pered Revolyutsiey", Gosudarstvo, religiya i tserkov v Rossii i za rubejom, No. 1(34) (2016), ss. 280-307. Gerd, L. D., "Perepiska V. N. Hitrovo v arhivnom fonde A. A. Dmitriyevskovo", PPS, V1p. 102 (2005), ss. 66-75. Gerd, Lora, "Arhim. Antonin Kapustin i evo Nauçnaya Deiatelnost (po Materialam Peterburgskih Arhivov", Rukopisnoe Nasledia Russkih Vizantinistov v Arhivah Sankt-Peterburga, ed. Igor P. Medvedev, izdatelstvo "Dmitriy Bulganin", St. Petersburg 1999, ss. 8-35. Gibson, Shimon Nagorsky, Alia, "On the So-Called Head of Hadrian and a Hypothetical Roman Triumphal Arch on the North Side of Jerusalem", Arise, Walk 7hrough 7he Land: Studies in the Archaeology and History ofthe Land ofIsrael in Memory ofYizhar Hirschfeld on the Tenth Annivesary of his Demise, ed. Joseof Patriach, Orit Peleg-Barkat, Erez Ben-Yosef, The Israel Exploration Society, Jerusalem 2016, ss. 149-172. Gorelova, L. E. Afanasyeva, E. A., "Znaçenie Deyatelnost iPPO dlya Razvitiya Meditsim na Blijnem Vostoke (K 130-Letyu Sozdaniya)", Problem1 Sotsialnoy Gigiem, Zdravoohraneniya i Ístorii Meditsim, T LXIN1p. 93 (2012), ss. 51-54. Gõkbilgin, Tayyib, "1840'tan 1 861'e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler", Belleten, C X/S. 40 (1946), ss. 640-703.

446

KAYNAKLAR

Gru§evoy, A. G., "Reformirovaniye �kol Palestinskovo Ob§estva v Sirii: Proyekti Rossiyskih Predstaviteley i Predstavleniya Mestnovo Naseleniya (po danmm inspektsii 1910 g.)'', Modern Türklük Ara1t1rmalart Dergisi, C XIIl/S. 1 (2015), ss. 32-50. Guilday, Peter, "The Sacred Congregation de Propaganda Fide (1622-1922)", 1he Catholic Historical Review, Vol VI/No. 4 (1921), ss. 478-494. Gusterin, P. V., "N. A. Mednikov i evo Rol v istorii Arabistiki", PPS, V1p. 107 (2011), ss. 307-3 16. Gülseven, Ash Yigit, "Rethinking Russian pan-Slavism in the Ottoman Balkans: N. P. Ignatiev and the Slavic Benevolent Committee (1 856-1877)", Middle Eastern Studies, Vol LIII/No. 3 (2017), ss. 332-348. Hadimov, Mahir, "Mihail Nuayme'nin Ya�am Ôyküsü Lübnan - Rusya - Amerika Üçgeninde'', jstanbul Üniversitesi $arkiyat Mecmuast, S. 23 (2013), ss. 37-53. Hohlov, A. N., "Rossiyskie Pravoslavme �koh v Palestine na rubeje XIX-XX vv.", Vostoçmy Arhiv, No. 16 (2007), ss. 20-28. Hopwood, Derek, "'The Resurrection of Our Eastern Brethren' (Ignatev); Russia and Orthodox Arab Nationalism in Jerusalem", Studies on the Palestine during the Ottoman Period, ed. Moshe Ma'oz, Magnes Press, Jerusalem 1975, ss. 394-407. Jebelev, S. A., "F. i. Uspenskiy i Russkiy Arheologiçeskiy institut v Konstantinopole", Pamyati Akademika Fedora jvanoviça Uspenskovo (1845-1 928), izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Leningrad 1929, ss. 53-67. Kandakji, L., "Nekotone Aspekt1 Literaturmh Vzaimodeystviy Rossii i Sirii" , Materialt III Mejdunarodnoy Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii 24-25 Marta 2011, Ufa 201 1, ss. 146-148. Karaman, M. Lütfullah, "Filistin", DM, C 13, Türkiye Diyanet Vakfi Yaymlar1, istanbul 1996, ss. 89-103. Karmanov, E., "A. i. Papadopulo-Keramevs, evo Trud1" , jurnal Moskovskoy Patriarhii, No. 8 (1962), ss. 72-77. Koçubey, Yu. M., "Arab i Arabist Taufik Kezma (1882-1958)", Shidniy Svit, No. 4 (2012), ss. 56-6 1 . Kolev, Jordan, "The Bulgarian Exarchate a s a National Institution and the Position of the Clergy (1878-1912)", Etudes Balkaniques, Vol XXVII/No. 2 (1991), ss. 40-54. Kopot, Ye. M. "Mitropolit Agapiy Edesskiy: 'Russkiy Vospitannik' i Tipiçmy Monah-Levantiets vtoroy polovim XIX veka'', Vestnik Moskovskovo Gorodskovo Pedagogiçeskovo Universiteta, No. 2(12) (2013), ss. 75-86.

KAYNAKLAR

447

Kostryukov, M. A. - Habibullin, M. Z., "Panteleymon Krestoviç Juze: Jiznenmy put i Nauçnoe Nasledie Vidnovo Predstavitelya Kazanskovo Vostokovedeniya", izvestiyaAltayskovo Gosudarstvennovo Universiteta, No. 4-2(64) (2009), ss. 95-98. Kovalevskiy, A. P., "Taufik Gavriloviç Kezma", Ukrainskiy istoriçeskiy furna!, No. 4 (1958), ss. 1 60-167. Kraçkovskiy, i. Yu. "Pamyati N. A. Mednikova", izbranme Soçineniya Tom V, izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskova-Leningrad 1958, ss. 195-2 1 1 . Kraçkovskiy, i. Yu., "Avtobiografiya Mihaila Nuayme", izbranme Soçineniya Tom III, izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskova-Leningrad 1956, ss. 223-229. Kraçkovskiy, V. A. "i. Yu. Kraçkovskiy na Livane i v Palestine", Palestinskiy Sbornik, Vip. 1 (63) (1954), ss. 106-124. Kuran, Ercüment, "I. Dünya Sava�1", DiA, C 26, Türkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, istanbul 1 992, ss. 1 96-200. Kuzucu, Serhat, "Rusya Ahidname Defterine Gore XVIII. Yüzy1lda Osmanh-Rus Ticari ili�kilerinin Seyri", Ankara Üniversitesi Tarih Ara;tirmalari Dergisi, C XXXV/S. 59 (2016), ss. 63-83. Laats, Alar "The Concept of the Third Rome and its Political lmplications'', Religion and Politics in Multicultural Europe: Perspectives and Cha!!enges, ed. Alar Kilp, Andrews Saumets, Tartu University Press, Tartu 2009, ss. 98-1 13. Lisovoy, N. N. Platonova, Z. i. Savu�kin, V. A., "Svodmy Katalog Russkih Nedvijinostey v Svyatoy Zemle", Rossiya v Sv. Zemle, Dokumentz i Materialz Tom I, indrik, Moskova 2000, ss. 751 -768. Lisovoy, N. N. "iz istorii rukovodstva imperatorskovo Pravoslavnovo Palestinskovo Ob�estva: çetire sekretarya (M. P. Stepanov - V. N. Hitrovo - A. P. Belyaev - A. A. Dmitrievskiy)", PPS, V1p. 102 (2005), ss. 6-36. Lisovoy, N. N., "Palestinskoe Ob�estvo'', Bol;aya Rossiyskaya Entsiklopediya, T. 25 izdatelstvo B RE, Moskova 2014, ss. 147-149. Lisovoy, N. N., "Russkaya Duhovnaya Missiya v ierusalime: istoriya i Duhovnoe Nasledie", Bogoslovskie Trudt, No. 35 (1999), ss. 36-5 1 . Lisovoy, N. N . , "Russkaya Tserkov i Patriarhat1 Vostoka, Tri Tserkovno-Politiçskie Utopii XX veka", Religii Mira, istoriya i Sovremennost, Nauka, Moskova 2002, ss. 156-196. Lisovoy, N. N., "Russkie Voznenskiy Monaster na Eleone", Rossiya v Svyatoy Zemle: Dokumentt i Materia!t Tom II, indrik, Moskova 2000, ss. 597-600.

448

KAYNAKLAR

Mironenko-Marenkova, lrina Kirill Vah, "An lnstitution, lts People and lts Documents: lhe Russian Consulate in Jerusalem through the Foreign Policy Archive of the Russian Empire, 1 858-1914", Ordinary ]erusalem, 1840-1940: Opening New Archives, Revisiting a Global City, ed. Angelos Dalachanis, Vincent Lemire, Brill Publishing, Leiden 2018, ss. 200-222. Mosse, W. E., "Russia and the Levant, 1 856-1862: Grand Duke Constantine Nikolaevich and the Russian Steam Navigation Company", The]ournal ofModern History, Vol XXVI/No. 1 (1 854), ss. 39-48. Murphy-O'connor,Jerome, "lhe Argument For lhe Holy Sepulchre", Revue Biblique, Vol CXVll/No. 1 (2010), ss. 55-91. Murvar, Vatro, "Messianism in Russia: Religious and Revolutionary", ]ournalfor the Scienti.fic Study ofReligion, Vol X/No. 4 (1971), ss. 277-338. Neçeyeva, M. Yu., "Otkntie Eparhialmh Otdelov iPPO", Vestnik Ekaterinburgskoy Duhovnoy Seminarii, V1p. 1(5) (2013), ss. 107- 133. O'brien, C. Bickford, "Russia and Turkey, 1677-1681: lhe Treaty of Bahchisarai", Russian Review, Vai XII/No. 4 (1953), ss. 259-268. Ode-Vasiliyeva, K. V., "Vzglyad v Pro�loe'', Palenstinskiy Sbornik, V1p. 13(76) (1966), ss. 171-176. Ôzaydm, Abdülkerim, "islam'da Hac", DÍA, C 14, Türkiye Diyanet Vakf1 Yaymlan, istanbul 1996, ss. 386-389. Papastathis, Konstantinos, "Secularizing the Sacred: lhe Orthodox Church of Jerusalem as a Representative of Greek Nationalism in the Holy Land," Modem Greek Studies Yearbook 30131, Mediterranean, Slavic and Eastern Orthodox Studies, Minneapolis 2014/2015, s. 37-54. Pentkovskiy, A. M. "istoriya Teksta i Avtor 'Otkrovenmh Rasskazov Strannika"', Bogoslovskie Trudi, V1p. 47-48 (2018), ss. 343-348. Perry, Yaron - Lev, Afraim, "The medical activities of the London Jews' Society in Nineteenth-century Palestine", Medical History, No. 47(1) (2003), ss. 67-88. Platonov, P. V. "Rossiskoe Generalnoe imperatorskoe Konsulstvo v ierusalime", ierusalimskiy Vestnik iPPO, No. 3-4 (2013), ss. 108-1 10. Ponomarev, S. i., "Pamyati Ottsa Arhimandrita Antonina (Hronologiçeskiy Spisok Soçineniy i Perevodov evo)", Bogoslovskie Trudi, V1p. 36 (2001), ss. 240-25 1 . Popov, Andrey V., "Russkaya Pravoslavnaya Tserkov Zagranitsey: Obrazovanie Raskol (1920-1 934 gg.)", Noviy istoriçeskiy Vestnik, No. 12 (2005), ss. 162- 185

KAYNAKLAR

449

Pormann, Peter E., "The Arab 'Cultural Awakening (Nahda)', 1 870-1 950, and the Classical Tradition'', lnternational]ournal of the Classical Tradition, Vol XIII/No. 1 (2006), ss. 3-20. Psomiades, Harry J., "Soviet Russia and the Orthodox Church in the Middle East", Middle East]ournal, Vol XI/No. 4 (1957), ss. 371-381 . Ragsdale, Hugh, "Evaluating the Traditions o f Russian Aggression: Catherine I I and the Greek Project", 7he Slavonic and East European Review, Vol LX/No. 1 (1988), ss. 9 1 - 1 17. Safonov, D. V., "Íz Ístorii Russkoy Duhovnoy Missii v Svyatoy Zemle v 1918-1957 gg.", Sretenskiy Sbornik, V1p. 1 . (2010), ss. 266-324. Sat1§, Íhsan, "Kudüs Mutasarnflan (1841 - 1 902)", Tarih incemeleri Dergisi, C XXX/ S . 2 (2015), ss. 545-572. Semençenko, N. A., "Russkaya Üb§ina v Palestine Posle Pervoy Mirovoy Voym", Vostoçmy Arhiv, No. 25 (2012), ss. 53-62. Sezer, Hamiyet, "Osmanh Í mparatorlugunda Seyahat Ízinleri (18-19. Yüzy1l)" ,Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CograJYa Fakültesi Tarih Bolümü Tarih Àrafttrmalart Dergisi, C XXI/S. 33 (1963), ss. 105- 124. Stamatopoulos, Dimitris, "Holy Canons or General Regulations? The Ecumenical Patriarchate vis-à-vis the Challenge ofSecularization in the Nineteenth Century", lnnovation in the Orthodox Christian Tradition ? 7he Question of Change in Greek Orthodox 7hought and Practice, ed. Trine Stauning Willert, Lina Molokotos­ Liederman, Ashgate Publishing, Farnham 2012, s. 143-162. Strakhovsky, Leonid 1., "General Count N. P. Ignatiev and the Pan-Slav Movement", ]ournal of Central European Ajfairs, Vol XVII (1957), ss. 223-235. Strelnikov, E. R., "Palomniçestvo na Vostok Svya§ennomuçenika Varsonofiya, Episkopa Kirillovskovo, s gruppoy Moskovskoy Duhovnoy Akademii v 1900 godu'', ]itie Novomuçenikov Krillovskih Ç. 1-11, Ízdatestvo B.i., Moskova 2004, ss. 30-53. Suhova, N. Yu. "Palomniçeskie Poezdki Prepodavateley i Studentov Duhovmh Akademiy", Vestnik Pravoslavnovo Svyato- Tihonovskovo Gumanitarnovo Universiteta (PSTGU), V1p. 6(49) (2012), ss. 20-34. Suhova, N. Yu. "Uçeme Rossiyskih Duhovmh Akademiy i Svyata Zemlya (XIX-naçalo XX v.)", Vestnik Pravoslavnovo Svyato-Tihonovskovo Gumanitarnovo Universiteta, V1p. 5(48) (2012), ss. 25-38.

450

KAYNAKLAR

Suhova, N. Yu., "Arabskaya Koloniya v K.ieve: Stipendiat1 iPPO v K.ievskoy Duhovnoy Akademii (1887-1918)", TKDA, No. 17 (2012), ss. 181-192. Suhova, N. Yu., "Duhovno-Uçebme KontaktI Russkoy Pravoslavnoy Tserkvi i Blijnevostoçmh Pravoslavnih Tserkvey (vtoraya polovina XIX naçalo XX v.)", Vestnik Pravoslavnovo Svyato-Tihonovskovo Gumanitarnovo Universiteta, V1p. 2 (28) (2008), ss. 35-49. -

�ahin, M. Süreyya, "Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi", DiA, C 12, Túrkiye Diyanet Vakfi Yaymlan, istanbul, 1995, ss. 342-348. Taha, ibrahim, "Khalil Baydas", Essays in Arabic Literary Biography, 1850-1 950, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2010, ss. 71-70. Tamazi�vili, A. O., "Rossiyskoe Palestinskoe Ob�estvo i PerspektiVI evo Rabot1", Neizvestnte Stranitsi Oteçestvennovo Vostokovedeniya, Vostoçnaya Literature RAN, Moskova 1997, ss. 142-150. Ts1s, V. V. - Ts1s, O. P., "Obraz Palestim v Propovedniçeskiy Deyatelnosti Zapadno­ Sibirskih Otdelov iPPO", Vestnik Çelyabinskovo Gosudarstvennovo Universiteta, T XXX/V1p. 57(321) (2013), ss. 79-83. Vah, K. A., "Osnovanie Rossiyskovo Konsulstva v ierusalime v Svete NoVIh Arhivn1h Dokumentov'', Vostoçniy Arhiv, No. 1(31) (2015), ss. 29-33 . Vasilikov, Ya. V. - Sorokina, M. Yu., "Ode-Vasiliyeva (urojt. Ode) Klavdiya (Kulsum, Kelsum) Viktorovna (1 892- 1965)'', Lyudi i Sudbi, Biobibliografiçeskiy Slovar Vostokovedov, ]ertv Politiçeskovo Terrora v Sovetski Period (1 91 7-1 991), Peterburgskoe Vostokovedenie, St. Petersburg 2003, s. 496. Vereté, M. "Why was a British Consulate Established in Jerusalem?", English Historical Review, Vol LXXXV (1970), ss. 316-45. Vereté, M., "A Plan for the Internationalisation ofJerusalem 1840-1841", Asian and African Studies, Annual ofthe Israel Oriental Society, Vol XII (1978), ss. 13-3 1 . Vogüé, Melchior de, "Voyage scientifique d e MM. Waddighton e t de Melchior de Vogüé en Syrie", Comptes rendus des Séances de l'Académie des Inscriptions et Belles­ Lettres' 7• année, Diffusion de Boccard, Paris 1 863, ss. 23-29. Vovchenko, Denis, "Gendering lrredentism? Self and Other in Russian Pan­ Orthodoxy and Pan-Slavism (1856-85)", Ethnic and Racial Studies, Vol XXXI V/ No. 2 (2011), ss. 248-274. Walbineri, Carsten, "The split of the Greek Orthodox patriarchate of Antioch (1724) and the emergence of a new identity in Bilad al-Sham as reflected by some Melkite historians of the 1 8th and early 20th centuries", Chronos - Revue d'Histoire de l'Université de Balamand, No. 7 (2003), ss. 9-36.

KAYNAKLAR

451

Weisensel, Peter R., "Russian Self-identification and Travelers' Descriptions of the Ottoman Empire in the First Half of the Nineteenth Century", Central Asian Survey, Vol X/No. 4 (1991), ss. 65-85. Yaku�ev, M. i., "Perviy Patriarh-Arab na Antiohiyskom Prestole", Vostoçmy Arhiv, No. 14-15, (2006), ss. 99-106. Yaku�ev, M. M., "Dve Zapiski Vitse-Konsula v Yaffe G. Mostrasa i Spisok Russkih Plenmh i Palomnikov v Konstantinopole ( 1818-1821 gg. )", jerusalimskiy Pravoslavmy Seminar, V1p. 6 (2015), ss. 241-254. Yaku�ev, M. M., "iz istorii Russkovo Palomniçestva, Konsulstvo v Yaffe i Russie Palomniki v 1 820-1838 godah", Svobodnaya Misl, No. 1 (2011), ss. 173-184. Yaku�ev, M. M., "Russkie Palomniki v Konstantinopole i ierusalime v pervoy polovine XIX veka"Jerusalimskiy VestniÜPPO, V1p. 3-4 (2013), ss. 217-231 . Yuzbaffan, K . N . , "Palestinskoe Ob�estvo. Stranits1 istorii'', jstroiçeskiy Vestnik, No. 2(6) (2000), ss. 102- 140. Zavadovskaya, S. Yu., "Rol Jurnala 'An-Nafais' (1908- 1914) Palestintsa Halilya Beydasa v Populyarizatsii Russkoy Literatun na Blijnem Vostoke", Vostok, Afro­ Aziatskie Ob;estva: jstoriya i Sovremennost, No. 2 (2014), ss. 43-51 . Zenkovskiy, S . A., "The Old Believer Avvakum", Indiana S/avic Studies, Vol 1 (1956), ss. 1-5 1 . Ziadat, Adel Am., "Western Medicine in Palestine, 1 860- 1940: Th e Edinburgh Medical Missionary Society and lts Hospital", Canadian Bulletin of Medical History, Vol X (1993), ss. 269-279.

C. Tezler Arslan, Meli�ah, Emperyal Rusya ve Kutsal Topraklara Hac: Rus Ortodoks Koylü Hacilarla Kudüs'e Seyahat, Yay1mlanmam1� Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2014. Bell, Gregory J., 7heosophy, Romanticism and Love in the Poetry of Mikhail Naimy, Yay1mlanmam1� Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 2001. Kap1c1, Ôzhan, Osmanli-Rus Üi;kilerinde N. P. jgnatyev Donemi ve Rusya'mn Osmanli Siyaseti {1864-1877), Yayimlanmam1� Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2013. Karakulak, Mesut, Rus Vapur ve Ticaret Kumpanyas1 (RQPjT) ve Osmanli-Rus Ticari j/i;kileri {1856-1 914), Yay1mlanmam1� Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2017.

452

KAYNAKLAR

Kostryukov, M. A., juze Panteleymon Krestoviç {1870-1942): Nauçno-Pedagogiçeskaya i Ob1thestvennaya Deyatelnost, Yaymtlanmam1� Doktora Tezi, Tatarskoy Gosudarstvenmy Gumanitarno-Pedagogiçeskiy Universitet, 2010. Laguzova, N .A., $kolnayaDeyatelnostjppQvperiods 1 905godapo 1 914,Yayimlanmam1� Lisans Tezi, Pavoslavmy Svyato-Tihonovskiy Gumanitarmy Universitet, 2009. Leest, Charlotte van der, Conversion and Conjlict in Palestine: 1he Missions of the Church Missionary Society and the Protestant Bishop Samuel Gobat, Yayimlanmam1§ Doktora Tezi, Leiden University, 2008. Lindner, Christine Beth, Negotiating the Field: American Protestant Missionaries in Ottoman Syria, 1823 to 1860, Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, University of Edinburgh, 2009. Pittman, Lester, Missionaries and Emissaries: 1he Anglican Church in Palestine, Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, University of Virginia, 1998. Popovkin, A. A., Slavyanskie Blagotvoritelme Ob;estva v Moskve I Sankt-Peterburge: 1858-1921 gg. , Yaymlanmam1§ Doktora Tezi, Voronejskiy Gosudarstvenmy Universitet, 2013. Stavrou, T. G., 1he Russian Imperial Orthodox Palestine Society, 1882-1914, Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, Indiana University, 1961. Tabor, James Alan, ln the Service of the Russian Tsar: 1he Life and Work of Konstantin Mihailoviç Bazili, 1809-1884, Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, University of Minnesota, 2003. Türkan, ibrahim, Mihail Nuayme ve Ôykücülügü, Yay1mlanmam1§ Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 201 1 . Üre, Pmar, Byzantine Heritage, Archaeology, and Politics between Russia and the Ottoman Empire: Russian Archaeological Institute in Constantinople (1894-1914), Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, London School of Economics and Political Science, 2014. Weisensel, Peter R., Avraam Sergeeviç Norov: Nineteenth Century Russian Traveler, Bureaucrat and Educator, Yay1mlanmam1§ Doktora Tezi, University ofMinnesota, 1973. VI. SÕZLÜKLER

Mustafayev, E. M. �erbinin, V. G . , Büyük Rusça-Türkçe Sozlük, Multilingual Yabanc1 Dil Yaymlan, istanbul 1996. -

Türkçe Sozlük - TDK J-II, Turk Dil Kurumu Yaymlar1, Ankara 1998.

D Í ZÍ N 1700 istanbul Antla§mas1 12, 13, 33, 34, 35, 36, 404, 453 1713 Edirne Antla§mas1 35 1768-1774 Osmanh-Rus Sava§I 37 1783 Osmanh-Rus Ticaret Antla§mas1 41, 42, 404 1806-1 812 Osmanh-Rus sava§I 44 1829 Edirne Antla§mas1 22, 47, 50 1856 Paris Antla§mas1 73, 74, 76 1877-1878 Osmanh-Rus Sava§I 1 1 1 , 302 1905 Rus Devrimi 350, 357

A ABD 389, 397, 398 Abdülmecid (sultan) 54, 70, 73 Adana :xI, 2, 1 7, 23, 275, 280, 281, 287, 290, 291, 292, 293 Adliye ve Mezahib Nezareti 12, 128, 135, 280, 281, 282, 284, 285, 287, 290, 291, 292, 309, 339, 367, 411 Afanasiy ivanoviç 218 Agapit (Agapiy, piskopos) 386, 387 Ahmed Tevfik Pa§a (Hariciye nazm) 288, 346 Ahmetov (A. P.) 105 Akdeniz 37, 42, 43, 54, 56, 86, 166, 202, 212, 266, 288, 315, 368 Akka 37, 52, 56, 153, 285, 315, 318, 333, 336 Aleksandra Fyodorovna (imparatoriçe) 340 Ali Bey (Kudüs mutasarnfi) 123, 151, 152, 154, 309, 468 Alimcan el-idrisi 348, 435

Almanya 1 1 , 169, 170, 174, 316, 319 Al-Nahda 394, 396 Altm Orda 26, 27, 29, 439 Amerika 272, 313, 318, 354, 388, 398, 446 Anadolu 22, 23, 212, 213, 223, 374 Aniçkov (N. M.) 8, 9, 193, 277, 278, 297, 298, 301, 303, 304, 305, 316, 322, 324, 325, 326, 327, 328, 340, 341, 343, 352, 353, 419, 434, 435 Antonin Vakfi 126 Arabiyat 219, 230, 328 Arabofil 64 Arabofon 138 Arap milliyetçiligi 272, 385 Arap Rõnesans1 384, 394, 399, 407 Arap Yar1madas1 247 Arhangel Manastm 6 7 Arsenyev (S. V.) 126, 137, 222, 466 Asar-1 Atika Nizamnamesi 206, 207 Asya Dairesi 94, 101, 103, 1 14, 125, 132, 151, 163, 181, 1 82, 192, 193, 207, 237, 405 Asya Müzesi 201, 219 Attay (M. O.) 277, 328 Aurélie 1 1 7, 1 1 8 Avelan (amiral) 266 Avram (S. N.) 48, 49 Avustralya 3 1 8 Avusturya (-Macaristan) 3 1 , 3 2, 35, 36, 40, 43, 5 1 , 71, 86, 92, 268, 319 Aynaroz 45, 48, 64, 222, 223, 251 , 252, 256, 263, 264, 265, 375, 391 Ayn Karim 1 16, 1 17, 126, 240, 344, 372, 396 Azak 32, 222, 238

DiZiN

454

Azeraycan Devlet Üniversitesi 392 Azerbaycan 392 Aziz Aleksandr Nevskiy Kilisesi 126, 131, 134, 135 Azize Katerina Manastm 202, 216, 217, 252 Azize Mariya Magdalina Kilisesi 126, 130, 131, 134, 194, 209, 268, 302 Aziz Petrus Kilisesi 1 1 8, 1 1 9 Aziz Savva Manastm 203, 251 Aziz Sergey Kilisesi 300 Aziz Vladimir Üniversitesi 393 B Baalbek 216 Bagdat 173 Bakü 392 Balamand Manastm 294 Balbek 267 Balfour Deklarasyonu 379 Bar�evskiy (i. F.) 215, 231 Barthold (V. V.) 26, 206, 236, 437 Bazili (K. M.) 54, 56, 57, 65, 69, 70, 202, 429, 452, 465 Beka 333, 337 Belgrad Antla�mas1 36 Belyayev (A. P.) 9, 190, 277, 278, 279, 281, 282, 286, 308, 3 1 1 , 317, 327, 362, 363, 419, 466 Bene�eviç (V. N.) 217, 429 Bessarabya 147, 148, 153, 156, 159 Be�ar Efendi 13 7 Bet-Zahar 2 1 1 Beydas (Halil) 3 3 1 , 396 Beyrut Rus Ba�konsoloslugu 56, 57, 83, 202, 277, 299 Beyt Cala Kiz Ógretmen Seminaryas1 137, 301, 304, 394, 396, 397 Beytüllahim 25, 32, 52, 62, 70, 91, 1 16, 144, 145, 171, 203, 237, 240, 249, 25 1, 264, 265, 267, 303, 372, 396

Bezobrazov (P. V.) 6, 45, 53, 54, 57, 59, 60, 64, 65, 66, 68, 69, 71, 92, 179, 214, 223, 224, 225, 228, 255, 380, 412, 419, 424, 426, 435 Bizans 1 7, 22, 28, 42, 138, 179, 203, 2 1 1 , 214, 215, 217, 218, 220, 226, 256, 376, 377, 387 Bizantoloji 166, 203 Bogdanov (D. N.) 8, 3 1 7, 318, 327, 419 Bogdan 3 1 , 39, 43, 44, 65 Bol�evik 380, 382 Britanya 1 1 , 92, 406 Brooklyn 388 Buharov (D. N.) 277, 466 Bulgar Ekzarhhg1 14, 15, 139, 140, 142, 143, 144, 145, 161, 165, 267, 272, 273, 275, 284, 293, 295, 402, 403 Bulletin des écoles d'Orient 170 Bulutkapan Ali Bey 37, 38 Butenyev (A. P.) 65, 75, 92, 93 Bükre� Antla�mas1 44, 147 Büyük Perhiz 237, 255 e Cebel-i Lübnan 2, 17, 48, 83, 166, 268, 271 , 286, 290, 338, 344, 345, 348, 445 Celal Efendi 312, 313, 404 Celile 25, 62, 87, 118, 168, 230, 237, 247, 25 1, 267, 298, 300, 301, 315, 349, 390 Ceriko 2 1 1 , 240, 267, 372 Cizvit 139 Clement Bahous (patrik) 84 Codex Sinaiticus 202

ç Çehov 355, 397, 398 Çerkesova (M. A.) 303, 304, 328 Çin 380

DiZiN D Das Heilige Land 1 70 Deakonissen Anstalt zu Kaiserwerth 169 Denizcilik Bakam 85 Destunis (G. S.) 218, 225, 227, 228, 424, 426, 427 Deutsches Palastina Verein 1 70 ' 171 ' 220 D1�i�leri Bakanhg1 3, 33, 53, 54, 56, 58, 61, 66, 67, 71, 82, 89, 91, 94, 101, 103, 105, 106, 1 10, 1 1 1 , 1 14, 163, 1 76, 1 8 1 , 182, 192, 193, 237, 245, 289, 299, 302, 320, 339, 351, 353, 372, 376, 380, 405 Divan-1 Hümayun 128, 254, 345, 347, 366 Diyarbak.ir 275, 283, 287, 290, 291, 292 Dmitriyevskiy (A. A.) 6, 7, 8, 60, 9 1, 94, 95, 104, 106, 107, 108, 109, 1 10, 1 1 1 , 1 12, 1 14, 1 15, 1 1 7, 121, 123, 124, 125, 126, 130, 147, 148, 159, 167, 1 75, 1 76, 1 79, 180, 191, 1 95, 204, 2 1 1 , 217, 219, 232, 235, 248, 25 1 , 252, 255 , 257, 261, 262, 263, 293, 297, 299, 300, 302, 303, 317, 353, 362, 363, 367, 370, 376, 380, 419, 420, 429, 432, 435, 437, 467 Dogu Dilleri Fakültesi 201 , 219, 230 Dogu Sorunu 43, 5 1 , 376, 401, 436 Dolgorukiy (S. A.) 1 78, 444 Dolgov (S. O.) 222, 223, 227, 228, 424 Dorgobujinov (V. i.) 93, 95, 102, 103, 104, 132, 207, 466 Dorogulin (V. A.) 95 Dostoyevski 355 Dürzi 38, 48, 83, 3 1 8

E Eflak 39, 43, 44, 65 Ekim Devrimi 4, 6, 16, 219, 236, 237, 362, 369, 377, 379, 381, 384, 406

455

El-Ezher 392 Eppinger (M. i.) 95 Eriha 1 1 8 Ermenistan 72, 166 Ermi�aj Müzesi 203, 204, 380 Eski Inamrlar 30, 31 Etiyopya 72, 203, 213

F Feogniy 228 Firat Nehri 166 Filaret Filaretov (ba�rahip) 125, 203 Filippov 178, 297, 429 Filistin Komisyonu 7, 18, 101, 102, 109, 1 10, 1 1 1 , 1 12, 113, 1 14, 125, 163, 166, 167, 175, 176, 181 , 182, 192, 193, 194, 208, 237, 238, 239, 240, 241 , 242, 246, 248, 267, 405 Filistin Komitesi 7 11 13 14 18 82 ' 84, 85, 94, 95, 9 9, i oo'. 10i , 1 02, 103, 104, 106, 1 10, 1 16, 1 67, 1 73, 1 74, 208, 237, 239, 240, 246, 248, 266, 267, 378, 404, 405 Filistinoloji 235, 378 Floransa (Base!) Konsili 27 Fransa 1 1 , 3 1 , 36, 42, 43, 44, 46, 5 1 , 52, 58, 70, 71, 83, 84, 92, 94, 129, 1 74, 226, 284, 294, 295, 313, 316, 319, 320, 328, 331, 332, 334, 335, 346, 368, 372, 374, 380, 397, 406

G Gagara (V. Y.) 223 Gazze 38, 62, 144, 146, 229 George Amartol (rahip) 229 Georgi Frangi 241 Georgios Theotokis (Yunan ba�vekil) 287 Gerasimos (patrik) 134, 136, 161, 162, 273, 304, 305, 367, 388, 469 Getsemani 127, 128, 209, 239, 25 1 , 381 Giers (N. K.) 128, 134, 157, 192

DiZiN

456

Girit 172 Glubokovskiy (N. N.) 380 Gogol 54, 355, 395, 396, 398 Golgota 175, 357 Golovnin (A. V.) 85, 101, 438 Gorçakov (A. M.) 74, 75, 76, 79, 85, 92, 101, 102, 104, 107, 1 47, 442 Gorki 355, 395, 396, 397, 398 Gornenskiy Rus Kadm Manastm 1 1 7, 370 Gortalov (N. K.) 263, 264, 420 Grandü§eS Yelizaveta Feodorovna 129, 190, 268, 302, 347, 358, 360, 364, 380, 467 Grekofil 65 Grek Projesi 37, 42, 43, 377 Grigoroviç-Barskiy (V. G.) 224 Gülsüm (Ode-Vasiliyeva) 394 Gürcistan 39, 72, 166, 1 72, 212, 223

Hasan Refik Pa§a (Suriye valisi) 278, 3 1 1 , 3 12 Hassun 395 Havavini 388, 389, 443 Hayfa 38, 42, 62, 91, 95, 144, 240, 246, 265, 267, 333, 336, 344, 372, 396 Helenizm 14, 22, 107, 138, 140, 143, 173 Himalayalar 166 Hojdenie 13, 26, 30, 179, 222, 223, 233, 421 , 424, 425, 43 1 Hrapovitskiy (Antoniy, piskopos) 376, 377, 382, 443 Humus 249, 273, 274, 285, 307, 315, 318, 333, 340, 343, 345, 396, 398 Hünkâr iskelesi Antla§mas1 51, 57 Hüseyin Naz1m Pa§a 313 Hz. ibrahim 1 19, 120, 121, 122, 124, 364, 365

H

1

Haçh Seferi 70, 222, 438 Halebi (Yakub) 1 15, 120, 122, 123, 125, 126, 129, 390 Halil Gibran 397 Halil Rtfat Pa§a (sadrazam) 285, 288, 363 Halilürrahman 62, 91, 1 19, 120, 122, 123, 126, 203, 215, 240, 25 1, 268, 308, 333, 364, 365, 397 Hama 273, 274, 285, 333, 337, 344 Hamid Efendi (Maarif müdürü) 278, 306, 307, 309, 310, 3 1 1 , 312, 313, 315, 340, 341 , 348, 404 Hannah Mina 398 Hanna Samara 3 1 6, 3 1 7 Hariciye Nezareti 96, 9 7 , 123, 128, 129, 140, 141, 152, 153, 154, 253, 254, 273, 287, 288, 307, 308, 333, 335, 342, 343, 345, 347, 363, 365, 410 Harry Luke 380, 381

l. Aleksandr 43, 44, 46, 201 1. Dünya Sava§I 4, 1 1 , 16, 86, 93, 259, 356, 357, 359, 363, 368, 369, 370, 376, 393, 406, 447 1. Georgios (Yunan krali) 340 1. Hirodes (Yahudiye krali) 203, 204 II. Abdülhamid (sultan) 12, 127, 128, 130, 136, 158, 159, 279, 281, 282, 283, 285, 287, 288, 289, 296, 308, 3 14, 331, 346, 437 II. Aleksandr (imparator) 74, 75, 76, 85, 89, 94, 95, 96, 97, 101, 102, 104, 105, 1 13, 138, 175, 202, 266, 267 II. Dünya Sava§I 382, 389, 407 III. Aleksandr (imparator) 28, 128, 129, 134, 136, 159, 174, 177, 183, 1 84, 192, 194, 195, 242, 388 II. Katerina (imparatoriçe) 37, 39, 42, 43, 201 , 377 II. Mahmud (sultan) 51

DiZiN

II. Nikolay 136, 235, 245, 289, 295, 316, 340, 353, 354, 367, 379, 380 1. Nikolay (imparator) 28, 48, 51, 55, 59, 60, 66, 70, 74, 201 I. Petro (çar/imparator) 13, 27, 32, 33, 35, 36, 37, 404

i ibrahim Halill Pa§a (Beyrut valisi) 258 ibrahim Pa§a (Kavalah) 47, 48, 55, 57, 441 ibrani 205, 213 ilminskiy (N. i.) 202, 412 imparatorluk Bilimler Akademisi 61, 235, 378 incil Arkeolojisi 166, 174, 205, 209, 213, 215, 216, 217, 264, 378 ingiltere 41, 42, 43, 46, 51, 52, 57, 70, 71, 83, 169, 174, 268, 284, 372, 374, 376, 380 iran 393 iskender al-Huri 396 iskenderiye 22, 29, 38, 42, 55, 73, 86, 91, 137, 139, 140, 146, 229, 252, 258, 265, 267, 274, 293, 295, 368, 371, 382, 388, 401 israil 3, 384, 397, 407 istanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü 211, 215, 216, 378 istomin (D. V.) 328 ivanovskiy (N. i.) 223, 425 izmaylova (M. M.) 328, 439 izmir 86, 91, 153, 172, 218, 468 izvolskiy (P. P.) 328

J Jean Antoine Ernest Constans (Frans1z elçi) 284 Jerusalems Verein 169 Josef Valerga (patrik) 58

457

Jungfrauen Verein 169 Juze (P. K.) 202, 264, 294, 295, 391, 392, 420, 439, 447, 452

K Kafkasya 38, 147, 159, 212, 260, 392 Kafr Yasif 298, 300 Kahire 42, 48, 173, 202, 213, 223, 391, 395, 397, 398 Kapterev (N. F.) 6, 27, 29, 32, 33, 53, 57, 230, 264, 425, 430 Karadag 293, 295 Karlofça Antla§mas1 32 Karma Medis 149, 367, 368 Karmel Dag1 240 Kartsov (A. N.) 104, 106, 107, 108, 1 10, 466 Kavalah Mehmet Ali Pa§a 47, 50, 5 1 , 436 Kazan Üahiyat Akademisi 10, 202, 216, 217, 265, 327, 388, 390, 391, 392 Kazan Üniversitesi 201, 392 Kâz1m Efendi (Kudüs mutasarnfi) 68 Kibns 140, 150, 172, 208, 226, 293 Kinm Hanhg1 32, 43 Kinm Sava§I 4, 6, 1 1 , 13, 14, 15, 40, 49, 67, 68, 70, 72, 73, 74, 78, 79, 80, 82, 84, 85, 88, 90, 91, 92, 94, 102, 107, 1 16, 124, 127, 138, 163, 237, 261 , 301, 401 Kidonya 172 Kiev ilahiyat Akademisi 10, 108, 125, 179, 201, 203, 213, 214, 217, 230, 362, 363, 386, 388, 389, 393, 399 Kiev Rusyas1 26 Kirill Skifopolskiy 228 Kiv§enko (A. D.) 215 Kobeko (D. F.) 178, 205, 233, 421 , 431 Kohmanskiy (N. V.) 328, 353 Kojevnikov (V. F.) 9, 14, 1 10, 132, 141, 143, 144, 145, 147, 148, 151, 154,

458

DiZiN

155, 273, 466 Kokovtsev (P. K.) 236 Kondakov (N. P.) 2 1 1 , 215, 23 1, 415, 432, 444 Konrad Schick 208, 209 Konstantin Bazilikas1 208 Konstantin Kanaze 331 Konstatin von Tischendorf 202 Kont Putyatin (amiral) 112 Kovalevskiy (E. P.) 94, 103, 377, 378, 393, 447 Kraçkovskiy (i. Yu.) 219, 231, 328, 381, 394, 398, 440, 442, 447 Krasnoseltsev (N. F.) 217, 436 Kr1mskiy (A. E.) 393, 398, 440 Kru�ev 384, 407 Kudüs Katolik Patrikligi 58 Kudüs Protestan Piskoposlugu 57, 58, 64 Kudüs Rus Konsoloslugu 78, 93, 94, 102, 109, 1 10, 1 1 1 , 1 13, 133, 148, 154, 181, 1 82, 237, 277 Kutsal Haç Manastm 52, 59, 78, 203, 212, 302 Kutsal Hafta 252, 350 Kutsal Kabir Karde�ligi 2 1 , 53, 82, 141, 142, 146, 148, 150, 156, 158, 160, 172, 304, 36 7 Kutsal Kabir Kilisesi 14, 20, 44, 70, 77, 78, 89, 94, 99, 131, 133, 134, 145, 154, 159, 160, 208, 209, 214, 227, 230, 251 , 320 Kutsal Kitap 120, 185, 209, 440 Kutsal Sinod 6, 16, 33, 58, 59, 60, 62, 65, 66, 67, 74, 76, 82, 84, 91, 94, 101, 105, 106, 108, 109, 1 1 1 , 112, 125, 126, 132, 136, 148, 150, 174, 176, 183, 193, 194, 195, 199, 202, 216, 302, 350, 386, 388 Kutsal Teslis Katedrali 99, 101, 266, 267 Kutsal Teslis Manastm 366, 370

Küçük Asya 166, 213, 222, 224, 261 Küçük Kaynarca Antla�mas1 13, 38, 39, 40, 41, 44, 439

L Lamzdrof (V. N.) 192, 320 La Terre Sainte 170, 440 Lat1�ev (V. V.) 205, 218, 227, 228, 256, 378, 379, 381, 425, 427 Latinler 22, 78, 79 Lazkiye 42, 272, 273, 274, 283, 284, 285, 288, 333, 335, 344, 387 Leonid Kavelin 6, 106, 174, 176, 179, 183, 222, 226, 229, 425, 467 Leonid Lobaçev 383 Leonid Sentsov 118, 358, 364, 366, 371, 467 Leskov 398 Levinson (V. A.) 81 Liyan Deirani 398 Lobanov-Rostovskiy (A. N.) 377 London Bible Society 255 London Society for Promoting Christianity among the Jews 169 Londra Sõzle�mesi 5 1 Loparev ( H . M . ) 218, 222, 223, 425 Lozan Antla�mas1 20, 382

M Maarif Nezareti 12, 206, 290, 306, 307, 310, 3 1 1 , 312, 313, 314, 324, 328, 330, 331, 333, 341, 345, 347, 410 MaarifNizamnamesi 296, 314, 323 Madeba 2 1 1 , 436 Mahmud Nedim Pap (sadrazam) 96, 443 Makedonya 218, 288 Mamre 1 19, 120, 121, 25 1, 344 Mansurov (B. P.) 7, 14, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 100, 101, 102,

DiZiN 103, 104, 107, 1 14, 132, 164, 167, 176, 178, 183, 193, 207, 208, 209, 253, 430, 434 Marabuti (N. S.) 56, 465 Marie-Théodore Ratisbonne 1 1 7 Mariinskiy (hac1 misafirhanesi) 240, 241 Mariya Aleksandrovna (imparatoriçe) 1 12, 127, 129, 130, 134, 175, 267, 268, 302 Marr 216, 218, 228, 229, 377, 380, 381, 421 , 425, 427 Maruni 48, 83, 84, 272, 318 Maskat V Ma§anov (M. A.) 391 Matilda Cerao 261 Mecidiye Ni§am 146, 158 Meclis-i Vükela 284, 289, 291, 335, 339, 345, 346, 364, 366, 410 Medical Missionary Society of Edin­ burgh 169, 250 Mednikov (N. A.) 23 1, 328, 426, 446 Mehmed Hur§id Pa§a (Sayda valisi) 68, 80 Mehmed Kâmil Pa§a (St. Petersburg elçisi) 146 Melchior de Vogüé 207, 208, 450 Mersin 292 Meydam 97, 99, 266 M1S1r 37, 38, 43, 45, 49, 51, 55, 64, 69, 72, 78, 86, 102, 170, 202, 213, 219, 222, 223, 226, 229, 231 , 247, 265, 267, 268, 294, 369, 391, 436 M1§tsm (V. N.) 216, 264 Midilli Hadisesi 331, 332 Mihail Mihailoviç 178, 183 Mihaylov 244, 252 Moskova ilahiyat Akademisi 201, 216, 298, 386, 390, 391, 399 Moskova Knezligi 27 Moskova Lazarev Dogu Dilleri En­ stitüsü 201, 277

459

Moskova Patrigi Aleksey 382, 389 Moskova Patrikligi 27, 29, 382, 383, 407 Moskova Piskoposu Filaret 102, 105, 106, 107, 108, 386 Moskovskiye Vedomosti 332 Mostras (G. i.) 46, 47, 465 Muhin (N. E.) 75 Mujedil 298, 300 Muravyev (A. N.) 48, 52, 53, 59, 164, 202, 432

N Napolyon 43, 44, 45, 46, 48, 70, 1 1 7 Nas1ra Erkek Ôgretmen Seminaryas1 230, 300, 301, 303, 309, 325, 372, 389, 390, 391, 398 Naumov (Kirill, piskopos) 6, 74, 75, 76, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 102, 103, 104, 105, 43 1, 467 Nazif Pa§a (Kudüs mutasarnfi) 141, 144, 145, 146, 273, 468 Nelidov (A. i.) 133, 136, 157, 159, 183, 193, 207, 288 Neoslavizm 375 Neoslavofilzm 375 Nesib Arida 398 Nesselrode (K. V.) 46, 50, 55, 59, 60, 61, 64, 66, 72, 74 New York Pen League 397 Nicholas O'Conor-Don (ingiliz elçisi) 284 Nikolayevskiy (hac1 misafirhanesi) 245 Nikolay Mefonskiy (piskopos) 227 Nikolay Nikolayeviç 101, 1 83, 267, 465 Ni§ Antla§mas1 36 Novgorod 171, 197, 222, 316 Novorossisk 370 Novoselskiy (N. A.) 94 Nuayme (Mihail, yazar) 397, 398, 437, 446, 447, 452

Di Zi N

460

o Obolenskiy (D. A.) 94 Odessa 45, 50, 54, 62, 86, 88, 167, 197, 215, 238, 239, 242, 251 , 255, 257, 258, 259, 263, 301, 429, 432 Oeuvre des Pélérinages en Terre Sainte 170 Oeuvre du chanoine Albouy 170 Okoloviç (N. A.) 215 Oldenburg (S. F.) 378 Olesnitskiy (Feodosiy, ke§Í§) 30, 125, 179, 206, 213, 214, 215, 218, 230, 231, 421 , 426, 430, 436 Olga Konstantinovna 340 Oltarjevskiy (Feodosiy, ke§i§) 230, 426 Orta Asya 180, 201 Ortodoks Filistin Külliyatl 5, 220, 229, 381, 383 Osipov (M. i.) 197, 263 Osman Nuri Pa§a (Suriye valisi) 278, 306, 308, 315, 404

õ Ôlü Deniz 267 Ômer Mescidi 124 p Paisiy Agipostolitiy 225 Paleografya 203, 218, 235 Palestine Exploration Fund 166, 169, 171, 205, 209, 220, 438, 441 Palmiye Hasad1 199, 200, 349, 350, 358 Pan-Slavizm 14, 15, 72, 73, 108, 1 1 1 , 138, 139, 140, 295, 401, 402 Papadopoulo-Keramevs (A. i.) 214, 218, 219, 225, 227, 228, 381, 426, 427 Papahk 55 Papaz Daniil 25, 26, 97, 221 Pasifik 197 Paskalya 57, 199, 237, 240, 242, 244, 245, 247, 25 1, 258, 262, 266, 285,

358, 359 Paul Aleksandroviç 183 Pavel Elladskiy 228 Petkoviç (K. D.) 144, 272, 273, 303, 465 Petropulo (K. P.) 369 Petrus Diaconus 226 Pobedonostsev (K. P.) 8, 132, 136, 176, 183, 193, 423, 436, 437 Polonya 28, 3 1 , 37, 72, 101, 223 Pomyalovskiy (i. V.) 218, 224, 225, 226, 227, 256, 427 Ponomarev (S. i.) 113, 179, 293, 448 Popov (i. V.) 264, 382, 448 Protasov (N. A.) 59, 65, 66, 74 Protestanlar 46, 58, 64, 98, 1 14, 321 Protopopov (V. i.) 218 Prusya 46, 5 1 , 52, 53, 57, 92 Prut Seferi 35 Pskov 197, 387 Pu§kin 48, 331, 396 Putyatina (O. E.) 178 Putyatin (E. V.) 1 12, 178

R Rafail Truhin 137, 467 Rama 298, 336 Ramla 38, 95, 144, 25 1, 299, 372 Rauf Pa§a (Kudüs mutasarnfi) 130, 157, 269, 468 Re§etillo (D. F.) 231 , 248, 427 Riga 387 Romanov 365, 380 Romanya 72, 293, 295, 370 Rosen (V. R.) 206, 216 Rostovstsev (M. i.) 211 Rozanov (S. P.) 224, 427 Rum Patrikhanesi Nizamnamesi 149, 152, 282 Rus Buharh Gemi ve Ticaret �irketi 86, 91, 92, 94, 95, 167, 247, 405 Rus Elçiligi 45, 50, 52, 53, 59, 80, 1 17, 156, 157, 215, 248, 253, 258, 266,

DiZiN 277, 296, 330, 333, 334, 335, 342, 343, 345, 347, 365, 404 Rus-Frans1z ittifalo 284, 319, 406 Rus Hastanesi 83, 248, 249 Rus-Japon Sava�1 245, 258, 350, 353, 357, 359, 363 Russofobi 173 Rus $arkiyatçwgi 4, 15, 200, 201, 202, 263, 399 Rusya Demir Yollar1 238 Rus Yerle�kesi (Rus Kudüsü/Moskofya) 18, 100, 210, 245 Ryajskiy (P. i.) 372, 373, 374, 375, 377 s Saffet Pa�a (Hariciye nazm) 151 Said Halim Pa�a 307 Sakiz 172 Salname 272, 330, 333, 411 Samuel Gobat 58, 169, 430, 452 Savelyeva (M. S.) 300 Sayda 38, 42, 54, 56, 68, 80, 266, 268, 285, 307, 315 Sazanov (S. D.) 374, 442 Semenov (D. V.) 327, 328 Senyavin (L. G.) 61, 62 Sergiyevskiy (hac1 misafirhanesi) 241 , 244, 247 Severin (V. Ya.) 248 Slfat-1 Müstakim 348, 435 Slfku (P. A.) 6, 61, 63, 65, 69, 76, 92, 223, 428, 43 1 , 433, 434 Sibirya 30, 1 80, 197, 260, 316, 380 Silifke 285, 387 Siloam 126, 203 Sinod Meclisi 21, 105, 138, 142, 149, 152, 153, 155, 158, 160, 172, 274, 280, 281, 282, 283, 285, 286, 287, 317, 367, 368 Sir Charles William Wilson 207, 208, 435 Sivastopol 238, 370

461

Skndlov (amiral) 266, 288 Sm1�lyayev (D. D.) 179, 195, 241, 433 Smirnov (Y. i.) 211, 215 Société de l'Orient Latin 170 Sovyetler Birligi 3, 219, 398 Speranskiy (V. A.) 247 Spiridon Abuta 386 SSCB 382, 407 Stepanov (M. P.) 178, 190, 193, 298, 352, 447, 467 Stephen Graham 8, 237, 255, 260, 261 , 262 St. Petersburg ilahiyat Akademisi 376, 387 St. Petersburg Slav Yard1mla�ma Cemiyeti 161, 385, 403 Stremouhov (P. N.) 101, 1 14, 125, 151 Stroganov (G. A.) 44, 46 Suhanov (Arseniy, seyyah) 223 Sur 333, 336 Süleyman Tapmagi 214 Süreyya Mustafa Pa�a (Kudüs mutasarnfi) 98 Süryani 84, 203

� $alludi (ibrahim) 120 $am Rus Konsoloslugu 15, 277, 278, 279, 285, 286, 288, 309, 362, 403 $eremetyev 178 $eriya Nehri 52, 1 1 8, 25 1, 264, 267 $ev�enko Kiev Devlet Üniversitesi 393 $irinskiy-$ihmatov (A. A.) 372, 378, 379 $ubat Devrimi 378, 379 $ura-y1 Devlet 244, 281, 313, 314, 315, 328, 345, 364, 411

T Taberiye 1 18, 203, 253, 264, 265, 315, 333, 337 Tabor 54, 139, 157, 264, 267, 273, 452

DiZiN

462

Taganrog 44, 1 72, 238, 242 Tahhan (Aleksandr, patrik) 389 Tanzimat Fermam 57 Tapmak Tepesi 227 Teodor Prodromos 227 Ternovskiy (S. A.) 216 Tevfik Pa§a (Kudüs Mutasamfi) 286, 289, 293, 346 Tihomirov (P. V.) 264 Tihon Bellavin 388 Trablus§am 56, 62, 83, 264, 273, 274, 285, 295, 315, 318, 330, 333, 335, 336, 341 , 342 Trifon Korobeynikov 223 Troitskiy (i. Y.) 1 79, 206, 225, 428, 435 Tsagareli (A. A.) 212, 216, 229, 428 Tsarskoe Selo 175 Tserkovmye Vedomosti 389 Tuna 166 Turayev (B. A.) 206 u Uniat 29, 55, 84, 277 Urfa 371 , 386 Urusov (S. N.) 101 Uvarov (P. S.) 377

ü Üçüncü Roma 27, 28 V Vaftizci Yahya 97 Vasfi Al-Bunni 398 Vasiliyev (i. K.) 394 Vasiliyevskiy (V. G.) 179 Vasiliy Pozniakov 30, 223 Vatikanh Feodosiy 226 Venevitinov (M. A.) 26, 1 79, 206, 221 , 222, 428, 43 1

w Witte (S. Yu.) 319, 320 y Yafa Limam 45, 1 1 8 Yafa Rus Muavin Konsoloslugu 46, 50, 54 Yahudi 57, 63, 8 1 , 1 13, 1 1 7, 120, 214, 220, 232, 378, 379, 381 Yahudiye 97, 203, 204, 304, 315, 349 Yakovlev (A. G.) 93, 254, 466 Yakuboviç (A. i.) 230, 310, 372, 428 Yakutistan 1 97 Yared (Gerasim, piskopos) 387, 436 Ya§ Antla§mas1 43 Yeliseyev (A. V.) 212, 213, 229, 230, 239, 240, 244, 247, 248, 428, 43 1, 432, 433 Yelizavetinskiy (hac1 misafirhanesi) 240 Yelkin 245 Yeriha 126 Yevdokim Me§erskiy 264 Yunanistan 22, 172, 265, 273, 287, 295 Yurtdi§l Rus Ortodoks Kilisesi 382, 383 Yusuf Akçura 245, 246, 262, 433 Yusuf Seb' 278 Yuzefoviç (T. P.) 9, 34, 36, 39, 148, 149, 150, 1 5 1 , 152, 153, 154, 412, 466 Yükseli§ Rus Kadm Manastm 1 1 8, 364, 370 z Zahari 2 1 1 , 240, 431 Zaozerskiy 264 Zeitschrift des deutchen Palastina Ver­ eins 1 70 Zeytin Dag1 14, 1 1 7, 126, 127, 128, 134, 203, 240, 25 1 , 268, 364, 380 Zinovyev (i. A.) 132, 183, 193, 281, 282, 286, 288, 290, 334, 339, 346, 364

EKLER

EKLER

465

Ek 1: Yafa Rus Muavin Konsoloslan (1820-1914) 1095 Konsoloslar

Gõrev Süreleri

Georgiy ivanoviç Mostras Konstantin Mihayloviç Bazili Nikolay Stepanoviç Marabuti Vladimir Nikolayeviç Timofeyev Georgiy Sergeyeviç Fonvizin

1820-1838 1839 1 841-1881 1 885-1894 1908-?

Ek 2: Beyrut Rus Konsoloslan (1839-1914) 1096 Konsoloslar

Gõrev Süreleri

Konstantin Mihayloviç Bazili Nikolay Efimoviç Mukhin Aleksandr Fyodoroviç Beger Konstantin Dmitriyeviç Petkoviç Konstantin Nikolayeviç Li�in Nikolay Nikolayeviç Demerik Aleksandr Aleksandroviç Gagarin Georgiy Dmitriyeviç Batyushkov

1 839-1853 1 856-1859 1 860-1 869 1869-1897 1 897-1902 1903-1905 1906-1911 1912-1914

M. i. Yaku�ev, Antiohiyskiy i ierusalimskiy Patriarhatt v Politike Rossiyskoy imperii, 1830-e naçalo XX veka, indrik, Moskova 2013, s. 458; Konsoloslarm isimlerinin tam hâli muhtelif

kaynaklardan derlenmi�tir.

1096 S. A. Vorobyev, (sost.) Russkie v Livane: Rossiyskie Sooteçestvenniki v Livane: istoriya i

izdatelstvo Chamas, Beyrut 2010, s. 18; Konsoloslarm isimlerinin tam hâli muhtelif kaynaklardan derlenmi�tir.

Sovremennost, Sbornik Materialov,

466

EKLER

Ek 3: Kudüs Rus Konsoloslan ( 1 858-1914)1097 Konsoloslar

Gõrev Süreleri

Vladimir ippoliitoviç Dorgobujinov Konstantin Aleksandroviç Sokolov Andrey Nikolayeviç Kartsov Vasiliy Fyodoroviç Kojevnikov Nikolay Alekseyeviç Illarionov Vasiliy Fyodoroviç Kojevnikov Aleksandr Aleksandroviç Girs Dmitriy Nikolayeviç Buharov Aleksey Petroviç Belyayev Sergey Viktoroviç Maksimov Sergey Vasilyeviç Arsenyev Aleksandr Gavriloviç Yakovlev Aleksey Fyodoroviç Kruglov

1858-1860 1 860-1862 1 862-1867 1 867-1876 1 876-1878 1879-1884 1884-1885 1886-1888 1888-1889 1889-1891 1891-1897 1897-1907 1908-1914

Ek 4: �am Rus Konsoloslan (1 862-1914)'º" Konsoloslar

Gõrev Süreleri

N. D. Mokeyev Vladimir Semenoviç ionin Trofim Pavloviç Yuzefoviç Aleksey Petroviç Belyayev Sergey Vladimiroviç Tuholka Georgiy Dmitriyeviç Batyushkov Boris Nikolayeviç �ahovskoy

1862-1869 1869-1871 1871-1875 1893-1900 1900-1906 1906-1908 1908-1914

V. Platonov, "Rossiskoe Generalnoe Imperatorskoe Konsulstvo v Ierusalime",Ierusalimskiy 108-1 10. M. i. Yaku�ev, Antiohiyskiy i ierusalimskiy Patriarhatz v Politike Rossiyskoy imperii, 1830-e naçalo XX veka, indrik, Moskova 2013, s. 458; Konsoloslarm isirnlerinin tam hali muhtelif kaynaklardan derlenmi�tir.

1097 P.

Vestnik iPPO, No. 3-4, 2013, s.

1098

EKLER

467

Ek 5: Kudüs Rus Ruhani Misyonu Müdürleri (1847-1918)1099 Müdürler

Ba�rahip Porfiriy Uspenskiy Piskopos Kirill Naumov Ba�rahip Leonid Kavelin Ba�rahip Antonin Kapustin Ba�rahip Rafail Truhin Ba�rahip Aleksandr Golovin Ba�rahip Leonid Sentsov

Gõrev Süreleri

1 847-1 854 1 858-1864 1 864-1 865 1 865- 1894 1 894-1 899 1 899-1903 1903-1918

Ek 6: imparatorluk Ortodoks Filistin Cemiyeti Ba�kanlan, Ba�kan Yard1mc1lan ve Sekreterleri ( 1 882-1918)11 00 B�kanlar

Gõrev Süreleri

Grandük Sergey Aleksandroviç Grandü�es Yelizaveta Feodorovna Duke Aleksey Aleksandroviç �irinsky-�ihmatov

1 882-1905

B�kan Yardunctlan

Gõrev Süreleri

Vasiliy Nikolayeviç Hitrovo Mihail Petroviç Stepanov

1882-1889

Sekreterler

Gõrev Süreleri

Mihail Petroviç Stepanov Vasiliy Nikolayeviç Hitrovo Aleksey Petroviç Beliaev Aleksey Afanaseviç Dmitriyevskiy

1882-1 889

1905-1917 1917-1918

1889-1917

1 889-1903 1903-1906 1906-1918

1099 Nikodim Rotov, "istoriya Russkoy Duhovnoy Missii v ierusalime", Bogos/ovskie Trudt, V1p.

20 (Moskova, 1979), s. 15-82. 1 1 00 B u bilgiler çah�mam1zda kullanilan muhtelif kaynaklardan derlenmi�tir.

468

EKLER

Ek 7: Kudüs Mutasarnfl.an

(1871-1890)11º1

Mutasarnflar

Gõrev Süreleri

AliBey

1871

Kârnil Pa§a

(1. kez)

Süreyya Pa§a

1871-1872

(2. kez)

1872

BesimBey

1872

NazifPa�a Kârnil Pa§a

(2. kez)

1872-1873

(2. kez)

1873-1874

Ali Bey

1874-1875

FaikBey

1875-1877

RaufPa§a

1877-1889

Re§ad Pa§a

1889-1890

Ek 8: Suriye Valileri

1101 1102

(1880-1908)1102

Valilier

Gõrev Süreleri

Ahmed Hamdi Pa�a

1880-1885

Râ§id Na§it Pa�a

1885-1888

Mehmed NazifPa§a

1888-1889

Mustafa As1m Pa§a

1889-1891

Osman Nuri Pa§a

1891-1892

Mehmed �erifRaUfPa§a

1892-1894

Osman Nuri Pa§a

1894-1896

Ha§an Refik Pa§a

1896-1897

Hüseyin Nâz1m Pa§a

1897-1906

ibrahim �ükrü Pa§a

1906-1908

ihsan Sat1�, "Kudüs Mutasarnflan (izmir, 2015),

s.

(1841-1902)",

571.

Kuneralp, Osmanli Erkan ve Ricali, s. 39.

Tarih jncemeleri Dergisi, C XXX/S.

2

EKLER

Ek 9: Kudüs Rum Ortodoks Patrikleri

469 (1845-1918)1103

Kudüs Patrikleri

Tayin Tarihleri

Kirilos II

Mart

Prokopios II

Mayis 1872

Yeroteos

Haziran 1875

Nikodimos

Ocak 1883

Gerasimos

�ubat

Damianos

Haziran

Damianos

(2. kez)

Antakya Patrikleri

1897

(1850-1918)1104

Tayin Tarihleri

Yeroteos

Ekim

Gerasim

May1s

1885

Spiridon

Ekim

1891

Melettios II

Nisan

1899

Gregorios IV Haddad

Haziran

Sinan Kuneralp, Son Danem Osmanlt Erkan ve Rica!i

isis, istanbul 1999, s. 23. 11º4

1890

Ocak 1909

Ek 10: Antakya Rum Ortodoks Patrikleri

1103

1845

Kuneralp, Osmanlt Erkan ve Rica!i,

s.

23.

1850

1906

{1839-1922)

Prosopografik Rehber,

470

EKLER Ek 11: Rusya Elçili!IDden Hariciye Nezaretine Gõnderilen Suriye ve �--- -

Filistin'deki Rus Okullaruun Cetveli (9 Eylül 1902)11os

�.!.,..._.,," ��

�.

-.r y ,

�

...._.., "' """""'""' '·

.:.: ' ,;,;

.: ,: ,

.;,;

Ú1

..:., ,

�

�!.-.... , ., '"""

!,.

�'w

,.

,...i. i

..,!;

'".., ·

�,...... ,

''(

... �,

lá,.....,_

,,

' i.

"'-

�...J \

' � �,,4 ..

2 '-' r 'c..

,,

' . '- L

,,

..

,, .. �

. · ...... RJ , !.

..,�.,..,

,,., ,

; ,,;

..... ,,

,_,� ,

•

. .,., ' · ........

'�

J�

_,-":".

'- 1J 1

�.t._.J ,. ':tlob..i. 1 .., '�1

'�.J.1' """'-

�

........-

• L.,,., ,

1. ,

�" '' ' �r v �... '\ '�� . '