Die Schriften der Römischen Feldmesser: Band 1 Texte und Zeichnungen [Reprint 2018 ed.] 9783111426419, 9783111061504

Citation preview

GROMATICI VETERES EX RECENSIONE

CAROLI LACHMANNI

DIAGRAMMATA

EDIDIT

ADOLFVS RYDORFFIVS

BEROLINI HPFNSIS

GEO&GII

1848

REIMERI

DIE

SCHRIFTEN DER RÖMISCHEN FELDMESSER HERAUSGEGEBEN UND ERLÄUTERT

VON

F. BLUME K. LACHMANN UND A. RÜDORFF

E R S T E R BAND T3XTE UND ZEICHNUNGEN

BERLIN BEI GEORG

1848

REIMER

INDEX AVCTORVM. Tuli Frontini de agiorum qualitate cum commento p. 1. de contiouersiis cum commento 9. liber diazografus 26. ex libro secundo 26 de hmitibus 27. de controuersns agrorum 34. Agennii Yrhci de controuersiis agrorum 59. Balbi ad Cdsum exposìtio et ratio omnium mensnrarum 91. llygici de lmitibus 108. de (ondiciombus agrorum 113. de jeneribus controuersiarum 123. Siculi Flaca de condicionibus agrorum 134. Hygini gronatici de limitibus constituendis 166. Coloniae. pouincia Lucania, Brittiorum, Apulia, Calabria, Sicilia 209. pouincia Tuscia 211. ¡ars Piceni, ex libro Balbi pronincia Piceni 225. pouincia Valeria 228. cuitates Campaniae ex libro regionum 229. ajer Carsolis etc. 239. pouincia Dalmatiarnm 240. litio militiae adsignationis prima 242. ntmina agri mensorum, qui in quo officio limitabant 244. cintnriarum quadratarum deformatio 245. n>mina agrorum, nomina limitum 246. e; libro Balbi nomina lapidum finalium 249 Ciuitates Pieni, Samnii, Apuliae, Calabriae 252. Lex Marnili^ Roscia, Peducaea, Alliena, Fabia 263. Ex corpore "heodosiani 267. Pauli smtentiarum libro quinto 270. De sepulchrs 271. Impp Theocbsins et Valentinianus 273 Finium reguidorum 276. Agrorum qu» sit wspectio 281 Marci Inni Npsi libei n . fluminis uaratio 285. limitis ìepositio 286.

VI

Marci Inni Nipsi. uarationis repositio 288. lapides etc. 289. podismus 295. Ex libris Dolabellae 302. Ex libris Latini de termimbus 305. Gaius auctor u. p. 307. Auctor Vitalis 307. Faustos et Valerius nu. pp. auctores 307. Latinus u. p. togatus 309. Ex libro xii. Innocentms u. p. auctor de litteris et notis iuris exponendis 310. item casae litterarum 318. expositio htterarum finalium 325 item casae 327. item aliae casae 331. Mensurarum genera 339 Litterae singulares 340. Terminorum diagrammata 3à0, Ordines finitionum ex diuersis auctoribus 342. Vitalis et Arcadius auctores 343. Gaius et Theodosius auctores 345. Latinus et Mysrontius togati Augustorum auctores 347. Ex libris Magonis et Vegoiae auctorum 348. Arcadius Augustus auctor 351. Item Vitalis auctor 352. Item Faustus et Valerius 353. Litterae singulares 353. De iugeribus metiundis 354. Litterae singulares 357. Ratio limitum regundorum 358. Isidori de finibus agrorum, de mensuris agrorum, de agris 367. De mensuris, de ponderibus, de mensuris in liquidis 371. Euclidis 377. Ex demonstratione artis geometricae excerpta 393. Ex Boethii geometria excerpta 413.

YII

INDEX CODICVM. A Arceriani pars prioi B eiusdem pars altera. J Ienensis et V Yaticanns, ex Arceriano descripti. E Erfurtensis. M Mutinensis et S Scriuerii. his ubi Erfurtensis deficiebat usi sumus G Gudianus. P Palatinus, ubi dissentit a Gudiano. H Rostochiensia excerpta. a demonstrationis artis geometricae schedae Monacenses, olim Augnstanae. b eiusdem codex Bambergensis, m Monacensis, r Rostochiensis. v Boethii editio Veneta a. 1499. paginaram numeri sunt Basileensis a. 1570. z geometriae quae Buethio adscribitur codex Monacensis. om omittit add addit. pr prima manu. corr correctus manu antiqua, ree recentiore manu. cursiuis litteris in codicum scriptura indicanda expressimns quae ipsi librarii deleuerunt.

Vili A 1-18.

Nipsip.291,13-296,3. 297,1-301,14.

55-57.

Coloniae p. 245,3 - 246,9.

60- 82.

Frontini p. 1,1 -34, l4.

82-110.

Coloniae p. 209,1-225,3. 14-228,2 . 229,10-239,19.

110-159.

Hygini grom. p. 166,1 -182,l4. 192,17-193,15. 182,14-

159-161.

Lex Mamilia p. 263,1 - 266,4.

192,17. 194,1-208,4. 161. 163-179.

Agennii p. 59,1. 2. 77,20-90,21 (46,17-58,22. 34, 15-35,11).

179. 180. 3 142. J

Hipsi p. 285,1-286,10.

Coloniae p. 244,1-17.

142. A 181. 182.

A 183.184. ÌJ 146.

De sepulchris p. 271,12-272,23

Coloniae p. 242,7-243,17.

Coloniae p. 225,4-13. 246,3. 4. 10-23.

A 185-190.

Casae p. 327,4-331,7.

190-192. 193.

Coloniae p. 246,24-249,33. 251,1-19.

B 1-38. Agennii p. 77,20-90,21 (46,17-58,22. 34,15-35,11). 39-43. Eiusdem p. 62,16-64,1 (35,13-37,5). 43-59. Eiusdem p. 71,18-77,18 (40,20-46,15). 59-71. Eiusdem p. 65,14-70,9 (37,15-39,15). 71 - 75. Eiusdem p. 64,1 - 65,12 (37,5 -15). 75-77. 77-83. Agror. inspect, p. 283,21-284,17. 281,1-283,21. 83-91. Agennii p.59,4-62,15. 91-97. Hygini p. 111,8-113,18. 97-101. Siculi Flacci p. 138,3-139,19. 101-129. Hygini p. 115,15-128,4. 129-137. 137-149. 149-153. 153-156.

Siculi Flacci p. 139,20-141,22 145,2-146,21. Hygini p. 128,4-133,1. Siculi Flacci p. 146, 21-148,19 Hygini p. 133,1-134,13.

207-283.

Hygini grom. p 166,1-182,14

192,17-193,15.182,14-

192,17. 194,1-208,4. 283 - 278.

Lex Mamilia p 263,4 - 266,4

288.7123-140. M1. £1,1-6. JE 1,6-17.

Balbi p. 91,1-108,8

Balbi p.91,3-93,10 93,10-94,3

Siculi Flacci p 135,23-136,18.

1,17-2,4

Balbi p.94,3-95,4.

2,5-3,14.

Theodos. cod p 267,1-270,9

IX E 3,14-4,2?.

Colon, p. 249, 33 - 250, 11 251, 19. 247, 21 - 249, 30. 246,24-247,20. 5,1-111. Agennn p. 9 0 , 3 - 2 1 (34,21-35,11). 62,16 5.12-(6,17. Coloniae p 220,8-223,13. 6,17-229. Itemp. 217,5-218,8 7,1-9.. t e m p . 224,11-225,2. 224,6-10. 1 - 5 . 7,9-20. Itemp. 216,3-10. 215,3-216,2. 7 . 2 0 - 2 6 . I t e m p 219,1-12. 7,26-85,1 Itemp. 214,3-9. 8,1-2©. Item p. 211,24-214,2 8 . 2 1 - 2 4 . Itemp. 2 3 3 , 7 - 9 8 , 2 4 - 2 6 . Itemp. 234,18-20 8 , 2 6 - 2 9 . Itemp. 223,14-17. 8,29. 9M- Itemp. 232,17-19 9,1 - 6. lem p. 233,16 - 234,5 9 , 6 - 8 . lem p. 236,7-10. 9 , 8 - 13J. Item p. 235,15 - 236,2. 9.13-l'-6. Itemp. 218,9-16. 9,16-2)0. Itemp. 220,1-7. 9,20-2:4. Itemp. 225,15-226,5. 9,25. 2(6. Item p. 231,14. 15. 9,26- liO, 15 Item p. 229,13-231,13 40,15-:25. Itemp. 231,19-232,16. 10.25 - 11,1 Item p. 232,20 - 233,6. 11.1-7.. Item p. 233,10-234,2 11.7-1.1. Itemp. 214,10-215,2 11,11-38. Itemp. 216,11-217,4. 11,18-222. Itemp. 234,6-17. 11.22-32,2. Item p. 234,21-235,14. 12.2-4.. Itemp. 2 3 6 , 3 - 6 12,4-13,18 Itemp. 236,11-240,6. 13,18-225. Frontini p. 5 , 6 - 6 , 4 13.26 - 35,2. Eiusdem p. 20,3 - 23,4 15,2-27. Nipsip. 288,4-289,10. 15.27 - 36,23. Nipsi p. 286,15 - 2Sé, 4. 16.23-37,25 Frontini p 27,8-29,14. 17,25-38,20 Nipsi p. 290,6-291,15. 18,20 - 39,10. Nipsi p. 289,10 - 290,6. 19,10-20,8 Frontini p. 32,13-34,13. 20.8-23,7. Nipsi p 285,1-286,15 21,7-22!,16 Frontini p 23,4-27,8

X

E 22,16-24,7. Eiusdem p. 29,14-32,13. 24,7- 28,18. Nipsi p. 291,16-303,14. 29,20 - 30,3. Colon, p. 245,1 - 24(6,3 31.10-17. Balbi p. 104,3-9. 31,18.19. Frontini p. 25,1. 2. 31,19-27. Balbi p. 103,11 -104,¡2. 31,28 - 32,29. Eiusdem p. 104,13 -106,11. 35,23 Siculi Flacci p 134, l4. 15. 35,24-40,1. Hygim grom. p. 167,17-175,14. 40,2-4 Colon, p 225,14. 40,5-10. Item p 227,12-228,2. 40.11-41,4. Item p. 225,15-228,2 41,5-13 Item p. 240,7-15. 41,14-48,29 Hygini grom. p. 175, 15 - 182, 14. 192,17 - 193,15 182,14-190,15. G 1 - 3 . Balbi p. 91,1-95,4. 3-9. Theodos. cod. De sepulchr. Non. Theod. p. 267,2-275,14. 9. Fmium regund. p. 276,24-26. 277,10.11. 9-16. Frontini p. 1,1-27,17. 16-48. Agenni commentimi p. 1,6-26,27. 49 - 75. Siculi FI. p. 134,14 -165,24. 75. 76. Nomina Iimit. et agr. p. 246,24 - 249,20. 76-85. Balbi p.95,5-10 96,21-97,13. 98,11-103,11. 17-104,6. 13-106,8 85-90. Euclidisp. 377,1-381,21. 90-133. Hygim gromat. p. 167,3-208,4 134-140. Hygini antiq p 113,13-18. 115,15-123,17. l 4 0 - l 6 l . Litt singul. Termini Ordines finit Litt sing. De iuger. met p 340,9-356,20. 161 -165. Fimum regund. p 276,1 - 280,19. 165 -167. Lex Mamilia p. 263 -266,4. 167-175. Coloniae p. 252,2-262,, 12. 175 -189. Litt. sing. Ratio lim« reg. p. 35 7,1 - 366,9 189 -196 Casae litter p. 331,8- 3i38,27. 196-201. Expositio litt. final, p. 3^5,11-327,3 201-203. Isidon p. 366,10-370,11. 203. 204. Hygini grom. p. 167,3 - i 7. 206,15 - 207,4. 204-207. -Dolabellae p. 302,1-30)4,7. 208. Nipsi p. 290,17-292,1. 209-213. Latini. Gai. Vitalis. Famsti et Valerii p. 305,1-308,27.

XI

G 213. 214. Frontini p 42,21-43 17 214. 215 Latini p 309,1-25. 216 Mensurarum genera p. 339,1-19. 217-222. De mensuns p.371,1-376,13. P i«-44» = G l - 7 6 45«-51« = G 204-215 et p. 309,26-28 51»-6l«. Casaep 310,1-325,10 6l«-62« = G196-201, p. 325,12-327,3. 62«» = G 216 et p. 339,20 - 340,8. 63"-67". Coloniaep.211,24-220,12. 221,14-228,2 67". Itemp. 242,11-243,17. 67». 68«. Item p 228,3-229,9 68«» Itemp. 210,3-211,9 68». 69« Item p. 240,16 - 242,6 69«-72». Itemp. 229,12 - 252,19. 72» = G 75. 76, p. 246,24 - 249,29 73« -149» = G 76 -204. b b b b

1 - 1 0 , r 1 - 5 , v 1536-1541. Demonstr. art. geom p 393,1-406,25. 12-14, r 6 - 8 . (Enclid.) p. 377,2-379,23 385,21-386,7. 14. 15, r 8. (Enclid.) p. 387,24. 388,7.9-19. 391,18-26. 15-18, r 8-10. (Euchd.) p 388,7-11. 380,19. 20. 381,9. 10. 22385,19 b 18-20, r 10. 11 (Euchd) p 3§6,3-387,22. b 20-22, r 11-13 (Euchd) p 388,20-389,20 390,21-391,16. 24392,17. b 2 2 - 2 4 , r 13. 14. Demonstr. art- geom. p 407,1-410,7. b 24. 25, r 14. 15. (Euchd.) p. 339,28 - 390,20. b 27-29, r 16. 17. Demonstr art, geom. p. 410,8-412,21. R 19. 20. Nipsi p. 295,16-296,3. 297,1-301,14. 27. Colon, p. 245,3-13. 27. Baiti p. 94,9-95,10. 28. 29. De ponderib. et mensuns p. 373,21-376,13. 29. Balbi p. 95,2 - 4. 94,18 - 9i, 2. 34. 35. De iugerib. inetiundis p. 354,2 - 356,23. 35-37. Balbi p. 95,5-106,8 37-39. Isidori p.367,9-368,18 3 6 9 , 1 4 - 1 8 2 5 - 3 7 0 , 4 . 3 6 6 , 1 4 367,7. 370,5-30. 1)1516.1517. Boethn p.4l3,1-415,5 1520. 1521. Boethii p. 415,7-416,4.

IYLI FRONTINI. .Agrorum qualitates sunt tres; una agri diuisi et adsig- A n nati, altera mensura per extremitatem conprehensi, tertia arcifinii qui nulla mensura continetur.

5

i. ivli P, IVI.II G, Inc iuli A. II 2. de agrorum qualitate Qualitate Piliciter A) A G. II 3. assignati G plerumque. II 4. perea A. II extremitates compi. G. II 5. arcifmi P, arcofini A. II contenetur A. AGGENI

VRBICI.

G.a

S u s c e p i m u s qualitates agrorum tractandas atque piano sermone et lucido exponendas, et uolumus [ u t ] ea quae a ueterlbus obscuro sermone conscripta sunt apertius et intellegibilius exponere ad erudiendam posterltatis infantiam et quo 10 dulcius posslt disciplinam appetere quam timere. bam primeuae aetati quam sint radices amarisslmae litterarum, scientes litteras non ignorant: ideoque ita planum facimus iter, ut exeuntes a prioribus studiis litterarum, in his secundis ac liberalibus uenientes, disciplinam banc uelut suauitatem quandam 15 post amaritudinem concupiscant. Iam nunc ergo pergamus exponere. «Agrorum qualita« t e s tres esse Iulius Frontinus ostendit, dicens unam agri «diuisi et assignati.» uideamus qui sit hie ager diuisus et as¿¡gnatus. sine dubio uideo alicuius formam agri magnam, quae 20 diuisa est atque assignata in tempore, et nisi esset quaedam materialis agri forma, quomodo poterat | diuidi? an totum mini- Gn dum aut prouinciam totam unius possumus agri, qui sit diuisus ( om pr G), qualitatem accipere? et quia ( immo atquin) hoc ita intellegere omnino mihi uidetur absurdum, eo quod 25 subiungit continuo idem Frontinus «altera mensura per ex«tremitatem conprehensi». uideo ergo ilium agrum, qui dum in se ducenta et eo amplius iugera conlineret, postea iussu prin1

2

F R O N T I N I L I B . I . CVM

COMMENTO.

AG Ager ergo diuisus adsignatus est coloniarum. hie haG io bet condiciones duas; unam qua plerumqué limitibns | con2. conditione9 G semper, non AP. II duas om pr A. Il que A. II contenetur A. G cipurn intercisiuis limitibus distributus quinquagenis iugeribus, uel amp/ius, ut qualilas locorum inuenta est. quae intercisiones per 6 trifinia et quadrifinia siue interuenientium uel interposilorum ratio ne signorum cernuntur esse dispositae, «Alteram qualitatem «dicit mensura (mensura G) per eiusdem agri extremitatem « conprehensam.» iuxta hunc agrum de quo locuti sumus, uidemus confinem esse modum mensura conprehensum subseciui, 10 qui frequenter in extremitatibus assignatorum agrorum incidens mensura linea cernitur conprehensus. de hoc inferius suo loco apertius disputauimus. nam quidam centuriam uolunt intellegi «mensuram» dictam «per extremitatem conprehensam». quod et ipsud potest accipi, quia, etsi centenis hominibus duocen15 iena iugera data legimus, quorum propter numerum sit appellata centuria, legimus in quibusdam locis ab uno mille et trecento iugera fuisse possessa. «Tertiam arcifinii agri qiialita«tem» assignat, arcifinius ager ab arcendis hostibus nuncupatur, sicut paulo inferius subsequens_ lectio manifestât, t i c 20 et occupatorius ager dicitur eo quod in tempore occupatus est a uictore populo, territis exinde fugatisque • hostibus. quia non solum tantum occupabat unus quisque quantum colere praesenti tempore poterai, sed quantum in spe colendi habuerat ambieG is bat. finis (fines P?) uero his signis | inter se diuidebant, fossis 25 manu factis, arboribus ante missis, fluminum interuenientium cursus, iugis quoque montium, quae ex eo nomine accipiuntur, quod continuatione ipsa iugantur, superciliis, nec non itineribus, uel diuersis quae aut loci natura aut sollers procurami antiquitas. 30

«Ager ergo" diuisus assignatus est coloniis» siue municipiis, uni cuique possessioni modum secundum terrae qualitatem. «Hic ager habet condiciones (sic P, conditiones G) duas; «unam qua plerumque limitibus continetur, alteram qua per «proximos possessionum rigores assegnata est.» limes ergo

DE AGRORVM QVALITATE.

3

tinetur, a l t e r a m qua p e r proxiraos possessionum rigores ad- AG signatum est, sicut in Campania Suessae A r u n c a e .

quid-

quid autem secundum h a n c condieiouem in longitudinem est delimitatum, per strigas appellatur; quidquid p e r lati T tudinem, p e r s c a m n a (fig. 1). ager ergo limitatus h a c sitili- 5 litudine decimanis

et cardinibus

continetur : (fig. 2 )

ager

p e r strigas et p e r scarnila diuisus et adsignatus est m o r e " 1. que A. Il assegnata est G. Il 2. snesse arranca A. Il qnicquid G semper, non semper P. Il 4. delimatum G. Il altitudinem G, alltitudinem A. Il 5. caqma pr A. Il 'semilitudine A. est quodcumque in agro opera manuum faétum est ad obser- G uationem accepit.

finium.

rigor uero suae rectitudinis naturalis nomea

«Quidquid (sic P , quicquid G) autem secundum hanc 10

«condicionem in longitudinem

est delimitatum,

per strigas

«appellatur; quidquid per altitudinem, per scamna.» ager est qui a septenlrione rit, scamnatus

autem

crescet (crescit P?).

qui eo modo ab occidente

in

decurorienterà

et altitudinem hanc secundum idioma ar- 15

tis uoluit Frontinus in orientem intellegi. ciales nunc

strigatus

in longitudinem in meridiano

qualitates tantum

nam dum superfi-

modo uel mensuras

exponat,

quomodo nos possumus soliditatis corpus aduertere, in quo altitude aut crassitudo ponatur?

« A g e r ergo limitatus hac si-

«mllitudine decimanis (decumanis P) et cardinibus continetur.» 2 0 ergo hic ager, quem in hac similitudine asserit contineri decimanis atque cardinibus, nam decumanum

in re presenti considerar! poterit.

limiterà traxerunt,

ab occidente in orientem, cardinem tentrione

duxerunt.

serent GP)

sicut Higenus uero a meridianum

in sep-

quidam uero ex aduerso eos asserunt (as- 25

constitutos.

nam et alibi limites facti

qui solis ortum et occasum secuti sunt, metrica.

describit,

sunt ab his

quos fefellit ratio

geo-

mihi tamen, | sicùt Higenus constitui decreuit limi- G ) occupât uel circumactus aratri, quod usu capi non potest, iter enim non, qua ad culturas peruenitur, capitur usu (usus JP), sed id quod in usu biennio fuit, finis enim multis documentis seruabitur, terminibus, et arboribus notatis, et fossis, et uiis, et riuis, et uepribus, et saepe normalibus, et ut comperi aliquibus locis inter arua marginibus quibusdam tamquam puluinis, saepe etiam limitibus, item pétris notatis. quae in finibus sunt, pro terminibus habebitis. si arboribus notatis fines obseruabuntur, uidendum quae partes arborum notatae sint. notae enim in propriis arboribus a foras ponuntur, ut arbores libéras in parte a nota relinquat, si communes sunt arbores mediae notantur it ad utrumque pertinent. nam si fossa erit finalis, uidendum utrum unius an utriusque sit partis, et si in extremo fine jacta, itemque utrum publico an uicinalis. si iugis montium, quae ex eo nomine accipiuntur, quod continuatone ipsa iungintur. haec au/em omnia genera finitionum putato in uno agro posse sine dubio repperiri.

DE CONTROVERSUS.

13

D e loco controuersia est quom quid excedit supra AG scriptam latitudinem, cuius modus a petente non proponitur. haec autem controuersia frequenter in arcifiniis agris uariorum signorutn demonstrationibus exercetur, ut fossis, fluminibus, arboribus ante missis, aut culturae dis- 5 crimine, (fig. 15) D e modo controuersia est in agro adsignato.

agitar Aia

1. quom](juid^G. Il excidit quidquid scr. A. Il 2. modis G. Il adpatentem .AG. Il 3. arcifmis A. Il 4. exercitur A. Il 5. culture A. Il 7. signato G. De

loco si agitur. > quae

nec ad formam

res hanc

habet

nec ad ullum scriplurae

questionerà,

reuertatur

nisi tantum

hunc locum hinc dico esse,

et alteri

uel quaeret

ex similitudine

comparationem

fere

id est si silua,

cuius sit aetatis

rum,

relinqui

ut solent

quoque

aetates

paratione;

ordines

an simile genus nostri

ennio

possesso

solemus agro

diuiso

si uineae,

uitium constabit.

operis,

quoniam

fuerint. agris,

nuae possessiones sit possessio. lent

quidam

tres agros agros

in assignatis

finibus

preterea tollunt

ita et haec dispicienda

terminos

item quaestoriis

cet in aere

scriplurae

unius

fere

20

in-

continua duos

finiebant

soaut

singulos

uicini non eorum

domini sunt sibi

25

confini-

defendunt.

erunt.

in agris diuisis et assignatis

et uectigalibus modus

qui sunt,

in

conti-

non potest, domini

quibus possessio

(despìcienda P)

De modo quaestiones cuntur,

quoniam

fieri

terminos

cui contributi

et eos qui inter fundos

in mequod

et his forte

suorum

15

bi-

ammodum

quasdam

huic interueniat.

fundorum

et

loca quae

ut locus pro loco, ut

uni uelle contribuere,

relinquere

tenti suis tur,

ut dixi,

Gii

com-

esse iuris

erit ne quem

et redduntur.

10

siluarum

erunt in

rem magis

( a c c e d e r e G) non potest,

complurium

et

arbo-

constitutione,

particulas

simile

et assignantur

ita,

similes

usu capiuntur

regionibus

sim

accipit.

| et aetas

an pari

respiciendum

cidit ut tale quid committeretur,

contrario

uocant,

tamen

fere

numquid

accidere

caesurae

aequidistantes,

uidere quibusdam

diis aliorum

par

ante missas

an sint pares,

an

quam

quas

culturae

ut G

exemplum,

subiectis,

conpréhensus

est.

quoniam quod

nasscilisempem*

30

FRONTINI LIB. I . CVM COMMENTO.

14

AG e n i m d e a n t i q u o r u m

nominum

p r o p r i a d e f e n s i o n e ; ut s i

L . T i t i u s d e x t r a d e c i m a n u m t e r t i u m , c i t r a cardinem tum,

acceperit sortis

similem

quartam

suae partes

tres,

quar-

Seius quod

huic

habeat in q u a c u m q u e proxiina centuria:

5 h u i c enim u n i u e r s i t a t i l i m e s f i n e m n o n facit, etiam si p u b l i c o itineri s e r u i a t . controuersia,

nam

quotiens

et in

ceteris

promissioni

agris de m o d o fit

modus

non

quadrat,

(fig. 16) 1. propri A. II 2. 1. c. titius A. II quartam GP et in litura A. II 3. acciperit A. II partes In. A. II Seius] siue AG. II 4. simile G. II 6. iteneris A, itinere G. Il seruit A, II et om G. II 7. promissionis G, repromissioni A.

G erit ad formam 10 conueniat.

respiciendum.

alioquin

tur, forma

(uespajsianus 15 qua

ilio qui

liquebit, etiam si dominus

que hoc comperi assignali

et hoc si duobus

ex modo

G)

erant

loca,

aliquid

in Samnio,

ut agri

ueteranis

assignauerat,

iam aliter possideri.

adieceruntque

suis

ementes

adicientesque

quos diuus

sed nec uendentes

exceptis

ad acceptas

aul

aliquo

20 emeruntque.

ergo

ad

genere

tigalibus xit.

subiecti sunt,

finiri

aes commodi

inter quos controuersia

ut dixi,

potuit,

reuocari

cerium

ita

mo-

aut

uia

uendiderunt

potest,

si

in eis autem

quisque possessionis

duobus, qui

uec-

suae

iun-

nam soliti erant antiqui in conductiones e t i n e m p t i o n e s

m o d u m conprehendere,

atque

ita cauere,

2 5 CERA TOT, IN SINGVLIS IV GE RIB VS.

regione

agitur

ubi haec

utriusque

mensura:

possessio

modum

30 rei confusio,

erunt.

inter

cautione quam

si in ea scilicet

quos disputabitur

conprehensum

mensura

itaque

aut cautiones

si nihil ad cautionem

quaerendumque

opinione

FVNDVM I L L V M , I V -

tantum

erit consuetudo,

a u t emptiones intuendae

étnagis

suas

aliqua,

est, conuenerit. proximus

ali-

finiente

sed ut quisque modus

aut

quibus

enim emerunt uel uia

dum taxauerunt, flumine

nam-

Vespasianus

eos ab ipsis

et ipsud,

uel flumine uel alio quolibet genere: Gzi suis J aul

coritine-

uendidisset.

quidam

finibus

possessoribus

aere scriptura

tunc quomodo

conueniat, impleat,

utrius

magna

in uniuersa

modum compiteti

acta

ne

soliti

erit regione

sint.

DE

CONTROVERSHS.

15

De proprietfate controuersia est plerumque ut in Cam- AG pania cultorum ¡agrorum ¡ siluae absunt in inontibus ultra G13 quartum aut quiintum forte uicinum. propterea proprietas ad quos fundos pertinere debeat disputatur (fíg.17). | est J w et pascuorum piroprietas pertinens ad fundos, sed in com- 5 muñe; propter «quod ea conpascua multis locis in Italia communia appelflantur, quibusdam prouinciis pro indiuiso. 3. propterea om A, quarum siluarum Agennius de conlrou. p. 165 A, 6 B. II 3 5. piropriaetas A. II 4. aut alii de fundís adtendunt Boethius p. 1538. III e debeat disputatur periit ex A. discutiatur G: conf. Agennius- de controu., ubi A 165 et B 6 habent uindicatur. II 6. cumpascua A. II 7. indiuisa AG. sic etiam G28, ítem A i 65 et B 6. « D e proprietate controuersia est plerumque ut in Cam«pania cultorum agrorum siluae absunt in montibus ultra «quartum aut quintum forte uicinum.» npm ubi mons fuit proximus asper seu sterelus, super quo fundi constituí nequiuerunt aut forte aquae inopia habitatio hominibus prorsus negata est, siluae tamen dum essent glandiferae, ne earum fructus perirent, diuiso monte particulatim datae sunt proprietates quaedam fundís in locis planis et uberibus constitutis, qui paruis funibus stríngebantur. nam et in Suessano culti sunt, qui habent in monte Marico plagas siluarum determínalas, «quarum «proprietates ad quos fundos pertinere debeant, discutiatur.» nam et formae antique declarant ita esse. respiciendum erit et illud, sicut dixi superius, quem admodum solemus uidere quibusdam regionibus partículas in mediis aliorum agris. hoc argumentum prudentiae est quam professionis. uidendum | quoque quoniam «est et pascuorum proprietas pertinens ad fun«dos, sed in commune; propter quod ea conpascua multis «locis.communia appellantur, quibusdam prouinciis pro indi«uisa.» haec fere pascua certis personis data sunt depascenda, sed in communi: quae mullí per potenliam inuaserunt et colunt. de eorurp. proprietate íus ordinarium solet moueri, atque írUeruentu mensurarum demonstratur ut sít assignatus ager.

G 10

15

20 G28

25

16

FRONTINI LIB. I . CVM COMMENTO.

AG (fig. 18) nam et per hereditates aut emiptiones eius generis controuersiae fiunt, de quibus iure ordinario litigatur. D e possessione controuersia est die qua ad iuterdictum [boc est iure ordinario] litigatur. 5

D e alluuione fit controuersia fluininum inlestatione.

0*0 hinc fundi multas habent condiciones. (fig.) 1. sed anido modo quaerendum est prins o rigo causae, nam Boeihius. II et om G et Boethius. II aut emtiones A, opimonis Boethius. II huius Boethius. II 2. de qnibns G, q. J , qnare Boethius. II litigarctur A. II 3. possione A. II 4. add prius tarnen in indicio super possessione quaestio finiatnr, et tnnc agri mensor ad loca ire precipiatur, ut patefacta ueritate huins modi litiginm terminetar. Boethius. conf. p. 28 G. II 5. fl infestatione hae habet cond A.

cetera usque adfinem

pag. 69 perierunt.

II ínfestationem G.

G « N a m p e r emptiones uel hereditates L u í a s g e n e r i s controuerttsiae

fiunt.»

tenere.

nam

10 quae habent

solemus tates

quaedam loca feruntur ad personas

publicas

pe^sonae

appellantur.

assignata

praefecturas

manifeste

mifnicipiis

coloniae

in alienis

finibus

quaedam

ad colonos

cia principum, bus data

etiam

appellare,

bus sunt diminuti, 15 quosdam

publicae

barum

pertinent,

quod

est indubitate

pertinet.

a principibus

sunt

quaedam

habere

( s e m o t i s P)

locis

quae proprietas

finibenefisaltos

ad eos qui-

sunt et alie proprietates

quae

concessae.

« D e p o s s e s s i o n e fit controuersia» quotiens statum

quae proprie-

non ad eos quorum

long e et remotis acciperunt.

loca,

praefecturarum

solent et priuilegia

r edit us causa

at-

d e totius fundi

« p e r interdictum, hoc est iure o r d i n a r i o ,

litigatur.»

20 h o c non e s t disciplinae n o s t r a e iudicium, sed atpud p r a e s i d e m prouintiae agitur, et ex l e g e restituitur p o s s e s s i o cui p o t e r i t adtineri.

in his secundum

locum habet disciplima

nostra,

sicut

lex ait NISI DE POSSESSIONIS (pojsitionis G) SXAXVM QVESTIO FVERIT TERMINATA, NON LICET ÍHENSORI PRE ERE AD LOCA.

25

De alluuione agris, quae sine

quidquid

obseruatio uis

res necessitatem alterius

damno

aquae

est, si haec in occapatoriis abstulerit,

ripae

muniendae

quicquam

fiat,

repelionerra iniungitp si uero

memo

agitur habet,

Uta tarnen

im tdiuisa

et

ut as-

17

DE CONTROVERSIIS.

D e iure territorii coutrouersia est de bis quae ad G ipsam urbem pertinent, siue quid intra pomerium eius urbis | erit quod a priuatis operibus optineri non opor- 4 to 1. est denique ad G. Il 2. pertinens G, Il quod G. Il 3. priuiuatis A. Il obt. G. sígnala regione tractabitur, | nihil ammittet possessor, quoniam formis per centurias certus cuique modus ascriptus est. circa Padum autem cum ageretur, quod flumen torrens et aìiquando tam uialentum decurrit ut alueum mutet et multorum late agros trans ripa, ut ita dicam, transferal, saepe etiam Ínsulas efficil, at (axd G) Cassius Longinus, uir prudenlissimtis, iuris auctor, hoc statuit, ut quicquid aqua lambiendo abstulerit, id possessor amittat, quoniam scilicet ripam suam sine alterius damno tueri debet; si uero maiore ui decurrens alueum mutasset, suum quisque modum agnosceret, quia non possessoris neglegentia sed tempestatis uiolentia abreptum apparet, si uero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, id possideret; aut si ex communi, quisque suum reciperet. scio enim quibusdam regionibus cum assignarentur agri, adscriptum aliquid (aliquo'd G) per centurias flumini. hoc autem prouidit auctor diuidendorum agrorum, ut quotiens tempestas fluuium concitasset, non per regionem excedens alueum uagaretur, sed sine iniuria cuiusquam deflueret. hos tamen agros, id est, hunc omnem modum qui flumini adscript us est, r. p. quibusdam uendidit. hae (Haec G, Haec P) questiones maxime in Gallia tota mouentur, quae multis contexto fluminibus inmódicas Alpium niues in mare transmittit et subitarum regelationum repentinas inundationes patitur. aliquibus locis impetrauerunt possessores a presidae prouintiae ut aliquam latitudinem flumini darei, nam et in Italia Pisaurum flumini latitudo est assignata eatenus quo usque alluebat.

Gii 5

10

15

20

25

« D e iure territorii controuersia est,» cum quidam priuatorum aut «pomerium eius urbis» priuatis operibus inue- 30 recunde uult peruadere aut arare (fonasse aut aliquem) de locis publicis, hoc est «ad ipsam ùrbem pertinentibus», quidam priuatorum usurpare temptauerit. pomerium autem ur-

2

18

FRONTINI LIB. I . CVM COMMENTO.

AG tebit. pulo

eum dico locum quem nec ordo nullo iure a popoterit

amouere.

habet

autem condiciones

duas,

unam urbani soli, alteram agrestis; agrestis, quod in tutelam rei fuerit adsignatum urbanae; urbani, quod ope5 ribus publicis datum fuerit aut destinatum. huius soli ius quamuis habita oratione diuus Augustus de statu municipiorura tractauerit, in proximas urbes peruenire dicitur, quoniam ex uoluntate conditoris maxima pars finium coloniae est adtributa, aliqua portione moenium extremae per10 ticae adsignatione inclusa ; sicut in Piceno fertur Interamnatium Praetutianorum quandam oppidi partem Asculano1. nollo A. I! 2. peterit A. II 3. agrestis semel AG. correxit Turnebus. Il tutela G. II 4. fueratG.II urbanae G, urbani A.i 5. fueratG.il 6. ration e AG. correxit Goesius. Il diui aa gg A. II 8. quoniam Rudorffius, quarum AG. II uolumtate A. II 9. ad tribute^. II portio AG; corr Rudorffius. Il extrima A. II 10. absignationis G. II inter montium AG. correxit Goesius praeeunte Cluuerio in Italia antiqua p. IkS. II 11. praecutianorum G, praecuttianorum A. II quamdam A. II ascalunorom A. G 3o bis est quod ante muros spacium (spatlum P) \ sub certa mensura demensum (demissum G, dimissum P?) est. sed et aliquibus urbibus et intra muros simili modo est statutum prop15 ter custodiam fundamentorum. '«quod a prluatis operibus op«tineri non oportebit. hie locus est qui a publico nullo iure « poterit amoueri. habet autem condiciones duas, unam ur«bani soli, alteram agrestis; urbani soli, quod in tutela rei «urbanae assignatum est; agrestis, quod publicis operibus da20 «turn est aut destinitatem (destinatum />?).» in tutela rei urbanae assignatae sunt siluae, de quibus ligna in reparatione publicorum moenium traherentur. hoc genus agri tutelatum dicitur. nam aliquarum urbium «maxima pars finium coloniae «est adtributa». coloniae sunt quae ex eo nomine accipiun25 tur, quod Rojnani in eisdem ciuitatibus colones (colonos PT) miserunt. illarum ergo urbium maxima finium pars data est coloniis, quae in remotiora loca et longe a mari positae uidebantur, ut numerus ciuium, quem multiplicare diuus Augustus

DE CONTROVERSUS.

19

rum fine circum dari. [ q u o d si ad h a e c r e u e r t a m u r j h o c AG conciliabulum fuisse fertur et postea in municipii ius relalum.

nam [ n o n ] omnia antiqua municipia habent s u u m

priuilegium.

quidquid enim ad coloniae municipiiue | pri- G n

uile|gium pertinet, territorii iuris appellant, finem^. Il 1-5. quod si... priuile] cilia r et postea 111 muni m quodda li A.

[ s e d si ratio- (A)

d haec reuertamnr hoc conantiqua mu

conabatur, haberet spada in quae subsistere potuisset. «nam et «in Piceno fertur inter montium Praecucianorum quandam «partem oppidi Asculanorum fine circum dari. sed hoc con«ciliabulum fuisse et postea fertur in municipii ius relatum. «nam omnia antiqua municipia habent suum priuilegium;» ut Tuderlini, qui apud principes egerunt ut Fanestres (fanes tres G) incolae, si essent alienigenae, qui intra territorium incolerent, honoribus fungi in colonia non deberent. sed Fanestres (fanes tres G) hoc postea impetrauerunt, ut eis liceret (addii et P) fungi honoribus territorii. aeque iuris controuersia agitatur, quotiens propter exigenda tributa de possessione litigatur; cum dicat una pars in sui earn fine territorii constituta, et altera e contrario similiter quaeret. haec autem controuersia territorialibus est finienda terminibus. nam inuenimus saepe in publicis instruments | significanter inscripta territorio ita ut EX COLLEGIO

QVI APPELLATVR

ET SVPER FLVMEN ILLVD

AD

XLLE,

G

10

15

Gii

A D FLVMEN ILLVD,

RIVVM ILLVM aut

VIAM I L -

L A M , ET PER VIAM ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPELLATVR ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS I L LIVS IN SVMMO, ET PER SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA 2 5 A Q V A E A D LOCVM QVI APPELLATVR ILLE,

ET INDE DEOR-

SVM VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE A D COMPITVM I L LIVS,

ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS

AD locum

unde

primum coepit scriptura esse. saepe enim quorundam aut monumenta aut fossae aut quorundam sacellorum aut fontium, 30 unde riui fluminaque incipiunt, obseruantur fines territoriorum. 2*

20

FRONTINI LIB. I. CVM COMMENTO.

t G nem appellations huius tractemus, territorium est quidquid hostis .terrendi causa constitutam est.] An E13 De subsiciuis controuersia est quotiens aliqua pars centuriae siue tota non est adsignata et possidetur. [aut quidquid B de extremitate perticae possessor proximus aliusue detineE n bit, ad subsiciuorum controuersiam | pertinebit.] (fig 19) De Iocis publicis siue populi Romani siue coloniarum municipiorumue controuersia est quotiens ea loca quae neque adsignata neque uendita fuerint umquam, alilo quis possederit; ut alueum fluminis ueterem populi Romani, quern uis aquae interposita insula elisa proximi 3. subsicibis A. II 4. siue om E. II 8. loca E, om AG. II 9. que A. II uendit, omisso fuerint, E II umquam] quam A, aquas E, quae G. II 10. possident G, possidebit E. Il ueteie in A, uetere G. II 11. quem uis E, quam uim A, quamuis G. II aq. A, aqua G. Il interiecta E. II insula et diuisi AEG.

G «Si autem rationem appellationis huius tractemus, territorium «est quidquid hostis terrendi causa constitutum est.» De 15 seciua est,

iure

subseciuorum

subinde

ea

quae

autem.

cum

sit

ager

dicuntur centuriatus

in

cum centuria expleri non (appellauit GP). haec aliquando erant,

seruauit, 2 0 quae

aut

aliquibus

subciua

quidam

concessit

locant.

inspectis

cionibus

inueniri

poterit

per

totam

Italiam

ergo quid

subseciua

loca

mouentur.

non

eulta

quae

in

id

centurias

potuit,

subseciuun) appellant

auctor

diuisionis

quidam

aut

sibi

debeamus.

possidentibus

omnibus nam

donauit,

re-

personis;

uectigalibus

perscrutatisque

sequi

sub-

potuerunt.

aut r. p. aut priuatis

uendiderunt,

tempore

questiones

assignari

certo condi-

Domitianus

edictoque

hoc

itaque semper curiose (curiosae P) 25 legendae interpretandaeque (interpretandeipie J®) erunt. «De locis publicis siue populi Romani siue coloniarum «municipiorumue controuersia est, quotiens ea loca quae ne«que assignata neque uendita fuerint,» «ab aliis obtinebun«tur (obte'nebuntur G), ut subseciua concessa.» multis enim Git locis comperhnus loca publica repperiri, «ut ex proxi|mo in uniuersis

notum

fecit.

leges

21

DE C0NTR0VERSIIS.

possessoris finibus reliqucrit; aut siluas quas ad populum AEG Romanum multis locis pertinere ex ueteribus instrumentis cognoscimus, ut ex proximo in Sabinis in monte Mutela (fig. 20). | nam et coloniarum aut municipiorum similis est A l t condicio, quotieus loca quae rei publicae data adsignata 5 fuerint ab aliis obtinebuntur, ut subsiciua concessa, (fig. 2 1 ) D e locis relictis et extra clusis controuersia est in agris adsignatis.

relieta autem loca sunt quae siue loco-

1. possessores AG. Il reliq rit A, reliquerint G. Il ut E. Il siluae AG. Il aequas E. Il ad prm A. Il 3. montem E. Il mutila A, utelli E. Il 4. et muu. E. Il 5. que A, Il assignataque E. Il 6. fuerant G. Il obtenebuntur G. Il et A. Il 8. que A. qui nunc a priuatis operibus G

«Sabinis in monte Mutela», nam

obtinetur.

et regione

Reatina

i t i d e m sunt

loca

p.

(PR P, RP G).

loca autem quae sint publica uideamus.

siluae

lignorum

de quibus

caeduntur.

sunt

quibuscumque

his

locis,

autenì

loca

postea

sunt

quae

urbem

uenientibus

sunt

cum

priuati

quae

publica inopum

appellant,

solent

in lauacra

publica

ad

u r b a n l s loca

Unas

copia

et loca

¡uburbana, usurpare

at que hortis

coloniarum,

ubi prius

in

munìcipii

praefecturae

sine

ulla

ius relata,

appellantur.

loca cu-

destinata,

religiunis suis

reuerentia sunt

conciliabula,

et alia

loca

et p o m e r i a

15

ex

applicare,

fuere

sunt

nam

quae

poenis

sint

relieta

s u n t in s u b -

funeribus,

aliquid publica

sunt

peregrinis.

noxiorum

10

ministrando

in pascuis

destinata

et loca

publica

R.

sunt

et

publica

urbium,

20

de

quibus iam superlus suo loco disputauimus, publica loca esse multis

noscuntur.

diuersis locis

incedere,

mani

tantum

etiam

sunt

casalia

nodis

condicionibus

non

loca

publica

constringuntur,

nam et ubi uis modo

iuxta

insulam

hot alueo

dici

aquae fecit,

suis

possunt,

non possunt aluei locus

circum

Tiberis

sed

nisi sua populi

est publicus.

datae

terminibus,

dum suis Ro-

25

siluae quae

utuntur.

« D e locis reliftis et extra clusis controuersia est in «agris assignatls. ìelicta autem ea loca sunt quae siue ini- 30 «quitate locorum assignari nequiuerunt, siue ex uoluntate

22

FRONTINI LIB. I. CVM COMMENTO.

AEG rum iniquitate siue arbitrio conditoris [Yelicta] limites non acceperunt. haec sunt iuris subsiciuornm (fig. 22). extra elusa loca sunt aeque iuris subsiciuorum, quae ultra Iimites et intra fìnitimam lineam erint. finitima autem linea aut 5 mensuralis est aut aliqua obseruatione aut terminorum ordine seruatur. multis enim locis adsignationi agrorum inmanitas superfuit, sicut in Lusitania finibus Augustino(A) rum. G is De locis sacris et religiosis | controuersiae plurimae 10 nascuntur, quae iure ordinario finiuntur, nisi si de loco1. iniquitates G. Il sine in aibitrium A. Il relecta A. Il 2. acciperunt A. Il 3. aequae G, quae E. Il q. A. Il 4. intra Goesius: ultra AG, orti E. Il finitima E. H erunt EG. Il fìiiitimam A. Il aut om E et Boethius p.7 r. Il 5. aut aliquo terminorum E et omisso ordine Boethius. Il 6. assignationes E. Il 7. et inmanitas E, inmumtas G. Il superfuit post augustinorum E. II sicut EG, et A. Il lussitania A, lusitaniae E. Il 10. nascuntur quae om G. Il iurae G. Il nisi om E. G « conditoris », hoc est mensoris, «relieta limites mìnime «aceeperunt.» dicuntur et ea relieta loca quae uis aquae obtinuit. haec loca et insoluta uocantur et «iuris subseci«uorum esse» noscuntur. «Extra elusa loca sunt aeque iuG 33 «ris subseciuorum, quae ultra limites et ultra finitima | li«nea erunt. finitima autem linea aut mensuralis est, aut ali«qua obseruatione aut terminorum ordine seruatur.» ergo fines colonìae inclusi sunt montibus. propterea haec loca, quod assignata non sint, relieta appellantur; et extra elusa, quod 20 extra limitum ordinationes sint et tamen fine cludantur. haec plerumque proximi possessores inuadunt et oportunitate loci irritati agrum obtinent. cum his controuersiae a rebus publicis solent moueri. « D e locis sacris et religiosis controuersiae plurimae iure 25 « ordinario finiuntur.» si enim loca sacra aedificàbantur, quam maximae apud antiquos in confinio constituebantur, ubi trium uel quattuor possessionum terminatio conueniret. et unus quis possessor donabat certum modum sacro illi ex agro suo, et

DE CONTRO VERSUS.

23

rum eorum m o d o agitur; ut l u c o r u m publicorum in mon- EG tibus

aut aedium,

resti|tuuntur;

quibus

similiter

secundum instrumentum

locorum

religiosorum,

c u n d u m cautiones modus est restituen|dus.

fines

quibus

se- E a

habent enim E (a) 21

et Moesilea iuris sui hortorum m o d o s circum iacentes aut 5 prescriptum agri

finem.

D e aquae pluuiae transitu controuersia est, in qua si collectus pluuialis aquae transuersum

secans finem in al-

1. eorum om E. il lucorum Goesius: locornm EG. Il 2. finis constituendus est E. Il 4. cautionis E. Il habeat E, habeant G. Il 5. misolea E. Il sui om E. Il modum E. Il 6 rescripta E. Il 7. t r a n s i t u m G, ductu E. Il 8. contumelia pluuialis quae E. Il in om G. quantum

scripto faciebat,

donasset

eorum priuatorum tinerent.

ut per

diem sollemnitatis G

agri nullam molestiam inculcantis popuìi sus- 10

sed et liquid spatiosius caedebatur,

sacerdotibus

sacratissima Christiana lucos profanos siue templorum cupauerunt

tem-

in Italia autem multi crescente religione

pli illius proficiebat.

loca oc-

sed hoc ideo existimaui dicendum,

et serunt.

ut

magisterlum suum si uult mensor ostendere, modum conces- 15 sum fano illi demonstret. «milis est condicio,

«Locorum autem religiosorum si-

et his namque secundum cautionem m o -

«dus» restituebatur antiquitus. ut incorruptum,

a religando (relegando GP) sacrum enim

autem

nam sanctum est plerumque

et a sanciendo sanctum dicitur; proprie

religiosum

mentes, ne male agant homines. 20

(propriae

G)

(sic GP. hominum Goesius edidit).

dei

est,

religiosum

uel a relinquendo.

profanum autem | quod dum sanctum fuisset, postea in usu G 34 hominum factum, hoc est extra fano, extra sanctuario, profanum dictum est.

«Moesilea uero habent iuris sui hortorum 25

«modum circum iacentem uel prescriptum agri lucos frequenter suburbanis

in trifinia

et quadrifinia

finem.»

inuenimus,

et circa publico itinera constitutum esse

sicut

nam in

perspicimus.

« D e aqua pluuia et transitu controuersia est, in qua si «collectus

pluuialis

« fundi influit.»

quae transuersum

si aqua

ex pluuia

secans finem alterius 3 0

collecta riuum fecerit

per

24

FRONTINI LIB. I. CVM COMMENTO.

EG terius fundum influit, et disconuenit,

ad ius O'dinariura

pertinebit: quod si per ordinationem finis ipsits agitur, exigit mensoris interuentum, et controuersia tollitur. D e itineribus controuersia est q u a e in arciiniis agris 5 iure ordinario fini tur, in assjgnatis mensurarure ratione. omnes enim limites secundum legem coloni cam itheri publico seruire debent: sed multi exigente ratione per cliuia et confragosa loca eunt, qua iter fieri non potei, et sunt in u s u aliquorum; eorum locorum qui proximus possessor est, cuius forte | silua limitem detinet, transitun inuerecunde denegat, cum itineri limitem aut locum Lmitis debeat. (fig. 2 3 ) I. fundum Et flumeij G. II 3. et controuersia tollitur om. G. II 4,'arcifineis E. II 5.finiunturiure ordinano E. Il rationem E. Il 7. esigenti G, exigent E, Il rationem E. Il diuia G, deuia E. Il 8. loia om G. Il 9. aliquorum] agrorum G et ante usu E. Il ubi EG. Il 10. ist om E. Il II. iteneri A. Il limisi?. Il locum limetis (Limiti G) AG, linds loco E. Il debeatur E. G longinquitatem parte

1 5 que rìuus

sibi

temporam,

rnediam uelit

secans

et ut solet uideri,

erexerit,

et hoc intra

Me limite includitur, fines

ad

inde controuersiae

riuum genus

possessor

usque

riparti fines

uicini

defendere,

exoritur.

ex

utraque

alterius; agri

non

dum-

calumniose

mediocris

sed hoc mensoris

est

experitia

finiendum.

« D e itineribus controuersia est, quae in arci£niìs agris 20 «iure ordinario finitur, In assignatis mensurarum rat'one. sed «multi limites exigente ratione per diuia et confragosa loca «eunt, qua iter fieri non potest, et sunt in usu agrorum in «eis locis ubi proximus possessor est, cuius forte silua llmi«tem detinet, et transitum inuerecunde denegat, cum itineri 25 «limitem aut locum limiti debeat.» nam plerumque uia, dum cum uata,

limite currit, finem

se utrique G35 sia.

etiam

prestai, discesserint,

sed inspec\tio

si uicinalis

regammante desit

artifici

est aut

uia finem prestare,

eam

lignaria

uero uia uel limite, finiet.

trationes controuersiae includitur.

hoc modo controuer-

siae plerumque ab ambitiosis possessoribus proximis mouentur.* A quocumque autem controuersiae de agris mouentur, effectus habent*

; quotiens consentientibus angu-

20 lis exploratus agrorum finis ad modum rationis accipit B b i deter ¡minati onem inlaeso utriusque agri solo: quod genus finitionis plerique inter se conuenientes potius quam iudices sortiti factum consignare malunt; * . . . . cum determi-' natio alterius partis solum desecat et ita qualitatem agri 2 sermones B, Il proptiae B. Il 3 latitudo B. Il 4. semisse B II 7 transcidunt B II 9. monumentum Rudorffius : momentum B. || fines B II 10. excipient B. Il quodam ea positione B, Il 11. proximiaetas B. Il 12 similitudine fines adferre possint B II 13 agro fines B II 15. controuersia est includitur1 B II 16. ab ambitio possessoribus pro suis-B correxit Huschkius.W 18 controuersia5.1l 19.i«^fediueisos

quod Agenmus suis dehramentis

locum facturus

resecuit. Il 20

exproratus B. Il fines B, Il rationes accepit B. Il 21. utroque agus B. Il quod orti B II 22 se om B. Il 23. sortiti Rudorffius : sentiret

B II mtellege Frontinum scripsisse aut. Il 24. desecata est a aequalitate B.

D E CONTRO VERSIIS AGRORVM.

39

diuersam dissimili solo applicai, ut plerumque aut ex prato B siluae aliquid adiungatur aut ex silua fine distincto adplicetur ad pratum, et similiter per alias agrorum qualitates;* cum est demonstratio finitimis argumentis ex maxima parte fondata, ita ut et dubiis quoque Iocis aspec- 5 tum praebeat fiuitionis;*| quotiens finitimorum argu- Bts GM mentorum caret demonstratione, et partium magis exigit narrationes, per quas exponendum sit quo rigore termini desint, aut persuadendum iudici, etiam si loci natura finitimam exhibeat similitudinem, quomodo sint reponendi;* 10 | . . . . quotiens a trifmia aut quadrifìnia aut ex quolibet alio B « finis loco in excipientem terminum rectura dirigitur et per incessum definitionis loca quaedam alteri fondo adquirit; aut quotiens solum aufert et eius loco reddit | utrique (G) fondo.* (JB) Lie positione terminorum Cum ergo possessor inuenerit terminum in posses- Q , sione sua ahter formatum aut aliter positum quam ceteri qui in ea possessione sunt, aut non inscriptum ut adso- 20 let, agit de eo, in qua sit positus ratione, seu ipse trifinium faciat siue ab alio lineam procedentem excipiat: dumque uicinus possessor huic extiterit ambiguitati contrarius, • magna inter utrosque confrouersia agitatur. 1. diuisis ao simih B II k. adde

mons trationem G 8 quo

II p l e r u m q euenit ex B.

II 3 simih per pr

item II cuius B. II 5. dubis B. II 6 intellege II p a r t e s B.

II exiget narrationem per quam G II

. desint] ila Rudorfjius:

quod in genere t e n n i n a n d a e sit

B, quo sint genere terminandae G. II 9. fimtimum B. sint reponendi om G alterum d i n g i t BG

om B,

sed G

B

aut. II 7 d e -

II 11. adde

II 10

quomodo

item. II quotiens non a &

II a u t

II 12 loco excipientis termini recturam G. II

II 13. incensum B

II 14. quotiens om G. II auferet BG.

et om B. II redditur G, redditus B. II 17. haec addidi. add Goesius.

II

II 20. non

40

FRONTINI LIB. II.

G

Solent eniiii hae controuersiae de nasci terminibus, *

conportionalibus

si de eorum latere linea

artificis manu composita

quasi

ex

uideatur exire atque in unius

termini angulum inpingere qui in limite est positus.* hoc 5 enim plerumque potest in limitibus inueniri. teranus,

nam si ue-

fìliis suis unam possessionem diuidens in très

aut quattuor portiones, terminos uoluit interesse, potuit G 24 quiddam tale | contingere, ut ex multis quicumque respiceret angulum 10 constitutus. num

fines

illius termini

qui

in maximo

est

limite

hos siquidem terminos, qui intra possessioinueniuntur,

comportionales

appellauit

anti-

(G) quitas. G24

uidendum hoc diligenti cura,

et circuiri agrum

ante omnia oportet, de quo intentio uertitur; ut redinte15 grato suis fundo limitibus per maxiinorum limitum rationeiD, tum de conportionaliuin terminorum positione, quos uice

tabellarum

antiqui

intercidendis

portiunculis

inter

(G) lìlios suos defigebant, integra ab artifice ratio proferatur. B n secundum locorum naturam mouet causas. Si uero in alio loco terminus translatus est usurpandi finis causa, numquam non utique locum desicauit: non enim cito quisquam

propter exiguam

partem

terminum

mouet. erit in prouidentia mensoris secundum angulorum 25 lìnitimorum positionem arbitrari, in quantum sit terminus B u |translatus et qua ratione sit in locum suum restituendus. Facillimum est inperitiam artificis aliusue retundere non putantis rationem inesse ordinationi: nam et frequen-

11 cumpoitionales G II 14. et G II 16. po-ssitione G, positionem P Il 17. porciunculis G. Il 20. natura B II 22. causam B. Il desiccauit pr B II 23 cito om pr B. Il 2k. prouidentiâ B. Il 25. possessionum B. Il 26. sit] sed B. Il 27. 28. inperitia artificis alia uerentur non putant rationi inesse ordinem B,

DE CONTROVERSIIS

41

AGRORVM.

ter euenit ut inperitia niensorum audaciam possessoribus B praebeat.

numquam non concurrentium inter se finium

anguli, non tantum recti, uerum etiam hebetes aut acuti, habent aliquam rationem; in quam, si non dissimulemus, facile quod inperiti turbauerunt artificio restituemus.* D e rigore* | refert in quo agro agatur.

5

si limitatus B u . w

est, aut ordo limitis ordinati desideraiur, aut subrunciui aut linearis aut interiectiui rigoris incessus. at si in agro' arcifìnio sit, qui nulla mensura continetur, sed fìnitur aut montibus aut uiis aut aquarum deuergiis aut notabilibus 10 locorum naturis, aut arboribus quas finium causa agricolae relinquunt et ante missas appellant, aut fossis aut quodam culture discrimine,

(B)

D e fine Extremitas finitima linea est quae interuenit aut per Get iter publicum, quod transcendi non potest secundum legem colonicam, quia omnis limes itineri publico seruire debet, aut per limites siue terminos aliaue signa quibus territoria finiuntur, aut ubi in soluto loca remanserunt. haec autem sunt loca quae in soluto dicuntur, quae aut 20 in saxuosis et sterelibus locis sunt aut in paludibus, ubi nulla potuit exerceri cultura; quae, dum non esset quod excoli potuisset, nullis necesse fuit limitum regulis obligari.

propterea et soluta loca uocata sunt.

(G)

25 Nam plerumque uia, dum cum limite currit, etiam si GM uicinalis est aut lignaria aut priuata, finem prestai, regammante uero uia uel limite, dum a se utrimque disces1 anaudacia possessioni!). B. Il 4 habeant B rent B

II 7 limites ordinari B.

sint B. Il 11 finiunt B fine addidi

II agriculae B.

II 18 aliaque G.

dum. G. Il 28. utnque G.

II in qua B.

Il 8. mtenettibi B.

Il 6. refe-

Il ac si B.

Il 9.

Il 13. descninine B. Il 14. D e

Il 19. et 20. insoluta G.

Il 22. quia

42

FRONTINI L I B . I I .

G serint, desinit uia finem prestare, et erit controuersia: sed Gn. (G) inspec|tio artificis earn ¿746.47 agetur.

finiet.

cum enim loci sit tanta, iniquitas, | et aut prae-

6 rupta aut abrupta, quae aut ruere aut minui possent, uetus consuetudo est terminos relatis pedibus in solido agro ponere.

quamquam non erat necessarium, cum ipsa loci

natura talis esset ut neque inferiorem uicinum admitteret in partem

superiorem

10 modo praeberet.

neque

superiori

sed diligentes

descensum

agricolae propter inpu-

dentium uicinorum consuetudinem parum se dunt, nisi ita "fundauerint

ullo

tutos

cre-

agros, ut etiam aliquid extra

mensurarum ordinem faciant. In superciliis autem maioribus non defuerunt qui ita B 48 finem seruari | uellent, ut quatenus attingere unus quisque possessor posset,

eatinus possideret.

uidebimus an ali-

quam rationem sint secuti, cum sit totum supercilium superioris agri fundamentum, n e c , si subruatur, possit sine iniuria superioris

fieri,

ideoque magis certior ratio ilia

20 uidetur, ut fundamento tenus in agro arcifinio possessio G m seruari debeat, | si termini desint. Frequenter inter se possessores propter loci difficultatem totum supercilium, quod angerentur ipso subiacente, B 49 inferioribus

cesserunt, et contenti fuerunt ter|minos per

I desit G. Il et om G. Il 2 artifici G II 4. et] sed B. B. lì 7 non erant corr, censu B

Il 6 terminus

nouerant pr B. Il 8. admittere B.

II 10. sed licentia B

correxit

Huschkius.

II inpudentiam B. Il 11. persecutus credunt B. correxit

Il 9. des-

Il agnculae li. Riidorffius.

Il 12. fundauermt Goesius: fidauermt B. Il ali quod B. Il lì. defuealu seruanl n t B. Il 15. finem praes |tari uellent B. Il 16. possessor possideat in usu possidere B. m i n i pr

B,

sessoris B

II ui der emus pr B

EX LIBRO

FRONTINI

II 17. tutum B.

Il 21. sed tei-

S E C U N D O . S i t e r m i n i G. Il 2 2 . p o s -

II difficultate B. Il 23. augentur ipsa subiacet BG.

D E CONTROVERSIIS

43

AGRORVM.

samroum iugum disponere, nullam secuti rationem.

haec BG

tarnen si occurrunt, non quasi noua intueri debebiinus. Plurimis deinde locis terminos sacrificales non in fine ponunt, sed ubi illud sacrificii potius oportunitas suadet, hoc est loci conmoditas, in quo sacrificami abuti conmode 5 possint.

hos terminos non statiin finitimos obseruare de-

bebimus, etiam si non longe a fine positi fuerint:

fre-

quenter eniin uiae finiunt, iuxta quas arbores solent esse laetiores, sub quas defigere tenninos sacrificii causa poss e s s o r s consue|runt.

uerum tamen multi non tantum sa- Bto

crificii secuntur consuetudinem,

sed etiam rationem, et

ipso fine defigunt: propter quod adimi fides sacrificalibus palis in totum non debet, (lig. 34.)

(B)

Nam et locorum elationes et cliuia et colliculi finem G tu faciunt.

15

Termini autem si transuersi positi fuerint, gammam faciunt, sed non statim trifinium ostendunt. (fig. 35.) De

(fi)

loco

haberi ordinem legis Mamiliae excessum plurimum, prae- B cipue in agris archifiniis,

sed nec minus in adsignatis.

cum enim modum loci nulla forma praescribit et controuersia oritur, * solent quidam per inprudentiam mensores arbitros conscribere aut sortiri iudices finium | regundo- BU rum causa, quando in re praesenti plus quidem quàin de 25 fini regundo agatur.

sic fit ut post sententia inrita sit, et

2. quisi G II debemus G. Il 4 ilio G. Il suadet poni, hoc G. Il 5. commoditas G. Il commode G II 11. sequuntur G. Il rationem m ipsis finitionis defigeie maluerunt G II l4 dationes et tnuia G. -correxit Scriverius

II 19 addidi II 20. praecipuae magis archifiniis B. Il 22.

cum] cuius B. Il 23. quidem B. Il 26.finiumB. Il sic ... et] si fit ut possentiam ìnritum sit B.

FRONTINI LIB. I I .

44

B rescindí possit quod aut iudex aut arbiter pronuntiauerint, neque ullum commissural faciat qui sententiam non sit secutas, quando de alia re iudicem aut arbitrum sumpserint. D e loco, si possessio. petenti firma est, etiarn inter5 dicere licet, dum cetera ex interdicto diligenter peragantur: magna enim alea est litem ad interdictum deducere, cuius est executio perplexissima.

si uero possessio minus

2? 62 firma est, mutata formula |iure Quiritium peti debet proprietas loci; iudicari praeterea, si locus de quo. agitur aut 10 terminis aut arboribus aut aliquo argumento finem aliquem agri declaret et a continuatioiie soli quasi quibusdam arguments exiniatur. Ne praetereat nos, illut etiam tractare debemus, si arbores finítimas habet et locus est fere siluester, quo in 15 genere est possessio minus firma, ne certetur interdicto, quod si silua cedua sit, post quintum annum parcissume repetatur.

qui autem appellent arbores notatas, scire de-

B>* bemus idioma regionis.

qui claui|catas uocant quas finis

declaiandi causa dénotant, ut in Brittiis, alii in Piceno si20 tiagitat, in aliis regionibus insignes aut notas. Si uero pascua sit et dumi ac loca pene solitudiue derelicta, multo minorem possessionis habent fi cl ein. propter quod minime de his locis ad interdictum iri debet. D e quibus autem locis ad interdictum iri potest, sunt 25 fere calta, quae possessionem brebioris temporis testimonio adipiscuntur, ut arba aut bineae aut prata aut aliut ali2. sententia B B.

II 3 ludicum B.

Ii 7. perpexissimaí B.

II 4 de hoc loco B

II 13. praeterea B.

II 5 peraguntur

II 15. ne certetur inter-

Huschkius: decernatur ideo B. II Í6. partes sumere petatur B. eorrexit Rudorffius II 17. appellant B. II 18 inmgoma B II qui clauicatas B: puto quidam plagatas. II fines B. II 19. denotantur. dicto

in B. B.

II fartasse

signatas, II 20. insignis B. II 2 1 . et dum haec loca

II 22. minorum B.

ut arua Huschkius

II 2 î . imme B.

: aut arbor B.

II 24. ire possunt fere B.

II pratu

B.

II 2 6 .

DE CONTRO VERSUS AGRORVJT.

45

quod genus culturae. liaec tamen cum in demonstratione B allegabuntur, etiam si partes quaedam proximae *| e et in- Bin teriacentes culture fuerint propriae,

non erit satis illas

sui generis agro adsignare, sed circuire oportebit totum fundum et ita fidem obligare, ne demonstratione negle- 5 genter soluta appareat. D e modo controuersia* frequenter in agris adsignatis exercetur: agitur enim ut secundum acceptam eius ueterani qui in illud solum deductus est, modus restituatur; | aut si quando praescribtus est lege aliqua agri modus. Quom

autem

Ba 10

in adsignato agro secundum formain

modus spectetur, solet tempus inspici et agri cultura.

si

iam excessit memoria abalienationis, solet iuris formula [non silenter] interuenire

et inibere mensores, ne tales con-

trouersias concipiant, neque quietem tam longae posses- 15 sionis inrepere sinit.

si et memoria sit recens, et iam

modus secundum centuriam conueniat et loci natura indicetur et cultura, nihil inpediet secundum formas aestimatum petere: lex enim modum petiti definite prescribit, cum ante quam | mensura agri agatur modus ex forma B i t pronuntiatus cum loco conueniat. hoc in agris adsignatis euenit.

nam si aliqua lege uendjtionis exceptus sit mo-

dus, neque adhuc in mensuram redactus, non ideo fide carere debebit, si nostra demonstratio eius in agro non ante finiri potuerit quam de sententia locus sit designatus. 25 1. cultum B. II 2. abhgabuntur B correxit Goesius. II quadam B. II miacentes B. II 3. propria B. II erint B. II ilia add corr B. II 4. sua B. II 5. fundum finem et ita obligare B. II 8. ueterani Huschkius: aeterni B. II 11. QuomJ quae B. II 12. culturae B. II 13. memonam B, II 14. mensores et alii controuersiae concipiat B. II 16. mrepere nisi et B. II 17. inretetur B. II 18. formas nec est initum deterre lex B. II 19. modo petitis definita B. II prescribit add

co'rr B. II 24. nostra] non B

II 25 locntus B. II in fine

iter-

46

FRONTINI LIB. II.

B in hac controuersia, quod inter priuafos tractatur. Nam inter res publicas non mediocriter eius modi controuersia solet exerceri, quam frequenter coloniae ha5 bcnt cum coloniis aut municipiis aut saltibus Caesaris aut B n priuatis. | * n e c enim refert, cuius sit solum aut cuius iuris, ad mouendam controuersiam: tunc autem habet differentiam, prout a iudice tractatur. Obseruari in hac controuersia a mensore debebit li1 0 n e i s : * e t habet aes, quoius formam respicit, cum modus B i s in discrimine | est.

ars triplici adtestatione firma tur: ha-

bere enim debet aes primo locum, deinde modum, deinde speciem.

at si inter res publicas agatur aut rem publi-

cam et Caesarem, instrumentis forte ueteribus continebi15 tur, ut solet, adaeratio. * A m B i ad lujcum Feroniae Augustinorum iugera m. haec in discrimen si uenerunt, omnia supra dicta conuenienter habere debent, ut ilia sint quae secundum formam proponuntur. 20

geminus in prouinciis modus ab alio possidetur, ab alio sus uacuum spatium B, cui corrector antiquus inscripsit dragma. II 2. iter B. II 3. inter res precas ncm B. debebat scribi peas. II 5. colonis B. II 6. referri cuius sint B. II 7. habent differentia prius ah adice ( c o r r adigent) B. II 9. a om B. II lmeis Goesius in eis B II 10.11 et habent in se quib. "formam redigit cuius modus m crimine | deside pars B. in his ars Blumio debetur. II 12. debet in se primu B. II 13. at] ut B. II res publicas om B. II agatur aurum praeca et caesarum B. II 14 forte] fouet B. II continebatur B II 15. adiuratio B. conf. Frontinus supra p.32,5 II 17. ad lu addidi. Cum per oijinium AB. conf. p. 47,3 et 19. II agustinorum A Colonia Iuha Felix Luco Feronensis est in Cfrellii inscript. 4099. II iugerum haec in discnmine se uenerunt AB. II 19. debentur ilia sit AB. II que A. II forma AB. II 21. geminus Huschkius: memini AB. II possedetur A et pr B, possederetur corr B.

DE

CONTRO V E R S U S

47

AGRORVM.

ne quidem simplex, queni adinodum autem fieri soleat, tractare non alienum iudico.

potest enim

fieri

AB

ut ilia mille

iugera secundum ordinationem mensoris a luco quidem incipiant, at in diuersa regione, quod falsum manifesto apparet: sed in de|monstratione inperitis obscurissimum

est B i

dinoscere an secundum formam regio conueniat praésens, si ut aquae diffusae regiones pareant et argumenlis aut arborum aut aliarum rerum careant; sicut in Africa, ubi spaliositas et inundatio camporum eius modi controuersias cillime in errorem deducit.

quod si eadem mille iugera, 10

in eodem sane l o c o quo forma indicat, cohibitis C

fa-

angulis

D

in re presenti minoribus lineamentis deformentur, ut modum non expleant, se | quitur falsum futurum, quando nihil B 1 amplius demonstration! quam locus conueniat, et specie 15 disconueniente, uelut a d pro c a scripta, modus item disconueniat.

at si in eodem loco uelim eadem mille iugera

aliis lineamentis describere,

conuenient quidem mille iu-

gera, et ad lucum Feroniae | esse conueniet,

sed specie A164

disconueniente inter peritos manifeste falsum apparebit.* 20 |conuenire autem omnino in restitutione formarum omnia B n debent, ut secundum signa in formis nominata locus qui1. quedem semplex A II solet ac AB. II 2. mdicio AB. II 3. sermonis AB. II 4. et in diuersam regionem AB. II falsam manifestnm AB. II 6. presens A. ll si ut aquae] itaquae A, itaq. B. II 7. diffuse B II 11 quo om AB II formam de (dictat B et corr A) cohibitis AB. II 12. ubi cliagrammaposui, AB habent nihil deest II 13. liniamentis B. II 15. species, omisso disconueniente, pr B. II 16. ad pro centa adscripta AB. II item] autem AB. II 17. ut si A, aut si B. II ueht in eadem AB. II 18. alns liniamentis usque ad mille iugera corr B om pr II discnbere AB. II 19 speciae A. II 21. omni hommi restitutione

AB.

48

FRONTINI LIB. II.

AB cumque erat restituatur, aut artifìcio signorum loca requiraiitur, si erint, ut frequenter, euenit, turbata, ea docere -nos angulorum positiones poterint. sic erit ut et artis sincerìtas seruetur et ordo ueteris adsignationis non prae5 termiltatur. proprietate

agitur

plurimum

iure

ordinario,

neque est hie mensurarum interuentus, nisi cura queritur (AB) G 27

15 AB Am Bi (G) 20

quatenus agatur; Proprietas non uno genere uindicatur. | Nam ubi mons fuit proximus asper seu sterelis, super quo fundi constitui nequiuerunt, aut forte aquae inopia habitatio hominibus prorsus negata est, siluae tamen dum essent glandiferae, ne earum fructus perirent, diuiso monte particulatim datae sunt proprietates quaedam fundis in locis planis et uberibus constitutis, qui paruis fluminibus stringebantur. | et sunt plerumque agri, ut in Campania in Suessano, culti, qui habent in monte Massico plagas siluarum determinatasi (fig.36.) * | nam et formae antiquae declarant ita esse | adsignatum, quoniam solo culto nihil fuit siluestre iunctum quod adsiguaretur. .

Relieta sunt et multa loca quae ueteranis data non sunt, haec uariis appellationibus per regiones noininant u r : in Etruria communalia uocantur, quibusdam prouinGas ciis pro indiuiso. | haec fere pascua certis personis data 25 sunt depascenda tunc cum agri adsignati sunt, haec pasBi cua multi per inpotentiam inuaserunt | et colunt: et de 2. ent AB. Il ea addidi II 6. propietate A. Il 7. est] emm AB II nisi conquentur B, nisi conquiritur A. Il 9. propietas A II non orn AB. || 15. fumbus G. Il i6 ea sunt ... culti AB, nam et msuessano colti sunt G. || 17. habeont A. Il marico ABG. mons aricus in diagrammale A. Il 18. antique AG. Il 20. siluestrae AB II 22 per ìegionibus A. Il 23. eatruna A, aetruria B. Il 24. pro mdiuisa AB II 25. tunc eum agrum .. pascua AB, sed in communi quae G. Il 26. per potentiam ABG. Il et ante de om G.

49

DE CONTROVERSIIS AGRORVM.

eorum proprietate solet ius ordinarium moueri, non sine ABG interuentu mensurarum, quoniam demonstrandum est quatenus sit adsignatus ager.

(G)

Nam per emptiones quasdarn solet proprietas

qua-

rundum possessionum ad priuatas personas pertinere. quae 5 iure magis ordinario quam mensuris explicantur. Nunc ut ad publicas personas respiciamus,

coloniae

quoque | loca quaedam habent adsignata in alienis fini- G28 bus, quae loca solemus praefecturas appellare. * | solenf BB et priuilegia quaedam habere beneficio principum, ut longe 10 [ e t ] semotis locis saltus quosdam reditus causa acceperint. I * sunt et alie proprietates quae municipiis a princi-

(AB)

pibus sunt concessae. | *

(G) AB

D e

p o s s e s s i o n e * ! plurimum interdicti formula liti- A t b i B m

gatur. de qua et in superiore parte meminimus: ideoque 15 non puto earn iterum retractandam. (fig. 3 7 . ) D e

(4B)

allubione *

AMBU

in hac controuersia plurimum sibi uindicat ius ordinarium. agitur enim de eo solo

quod alluat flumen, et

subtiles

infro ducuntur questiones, an ad eum pertinere debeat 20 cui in altera ripa recedente aqua solum creuit, an hie qui aliquid agri sui desiderat transire et possidere illud debeat quod ilumen reliquid. 1. propriaetate A G. II 2. quoniam .

nisi quod illud subtilissime

II ins ordinarium solet G. II non sine AB, . quatenus AB,

tum A. II 4. N a m ] non AB. priuatas add RudorJJius

atque

demonstratur ut G. II 3 adsigna-

II propriaetas A. II 5. possessionem B. II II 8 9 habent assignata in alienis

finibus

quaedam loca quae solemus G II 8. quedam A II 1 0 beneficia ABG. c si II ut B, ut A, quod G. II 11. semotis P, remotis A, remotis II saltos G. II arciperunt G. II l 4

BG. A.

II 15

pr B. men B

conf.

p. 4 4 . II 18

II 2 1 an om AB.

interiecti AB.

controuersiam A.

II 2 2 transsire B.

II

formula

II 19. flumem A

II ilia AB

et

II 23. quo flu-

II subtilissimae B, subtulissime A

4

50

FRONTINI LIB. II.

A Bit profertur, | quod is solum amisit, non statim (ransire in alteram ripam, sed abductum esse et elotura.

et illud,

contra uicinum longe dissimilem agrum habere; quod hie forte cultum et pingue solum amiserit, aput ilium autem 5 harenae lapides et limuin abluuio inuectum remanserit. illud praeterea, quod iinem illis semper aqua fecerit et nunc Ana quoque | facere debeat. Sunt et multi casus de quibus subtiliter tract at ur: sed nec uno tantum genere per alluuionem flumina posB i6 sessoribus iniurias faciunt. sicut | Padus relicto albeo suo per cuiuslibet fundum medium inrumpit et facit insulam inter nouum et ueterem alueum.

ideo de hac re tracta-

tur, ad quem pertinere debeat illud quod reliquerit; cum iniuriam proximus possessor non mediocrem patiatur, per 15 cuius solum amnis publicus perfluat.

nisi quod iuris pe-

riti alitor interpraetantur, et negant illud solum quod solum p. R . coepit esse, ullo modo usu capi a quoquam mortalium posse,

et est uerissimum. ita neuter possessor

B i7 excedere finem | ilium ueteris aquae ullo iure potest aut Gi9 debet. | hae quaestiones maxime in Gallia togata mouentur, quae multis contexta fluminibus inmodicas

Alpium

niues in mare transmittit et subitarum r e g e l a t i o n u m

re-

(G) pentina inundatione patitur | iniurias. Quaeritur tamen qualia et quanta sint flumina in qui-

1 perfertur cuius solum misit AB. II 2. esset elotum AB. II 4 pinguae AB. II 6. preterea A, II aque A. II 8. casus addidi. II tractaret, A. II 10. palus AB. II 12. idem de hoc re AB. II tractir A, II ii. possor non mediocres A II 15 prefluat A, praefluat B II 16. ilium AB. II 17. capi at AB II 18. uen (uiri A) simile AB. correxit Huschkius. II 19. excidere A. II adque AB. II 20. haec G, haec til litura corr B. li questiones AG. II tota ABO. II 22. nibesA. II transmittet et AB. II relegationum AB. ir repentinas inundationes (-nis B) ABG. II 24. et om AB.

51

DE C0NTR0VERSUS AGRORVM.

bus alluuio obseruari debeat. nam et iure continetur nequis rip am suam in iniuriam uicini munire uelit. Multa flumina et non mediocria in adsignationem inensurae antiquae ceciderunt: nam et | deductarum colouiarum formae indicant; ut multis iluminibus nulla latitudo sit relicta. sequitur in his iluminibus artem mensoriam aliquem locum | sibi uindicare, quatenus acto limite accepta finiatur, qua uel aquam uel agrum uel utrumque habere debeat unus. fuit enim fortasse tunc ratio non simplex, qua deberet quis quid deductorum etiam aquae accipere. primum quod exiguitas agrorum conditorem ita suadebat. deinde quod non erat ingratum possessori proximum esse aquae commodo. tertio | quod, si sors ita tulerat, aequo animo ferendum habebat. in his agris exigitur fere mensura secundum postulationem aeris formarumque. quo pertica cecidit, eatenus acceptae designantur.

AB

Bis 5 (A)

10

Bit 15

Videbimus an inter mensores et iuris peritos esse de hoc quaestio debeat, cursum an perticam sequamur, si qua usque potuit ueteranis est adsignatum. scio in 20 Lusitania, finibus Emeritensium, non exiguum per mediam CQloniae perticam ire flumen Anam, circa quod agri sunt adsignati qua usque | tunc solum utile uisum est. propter B20 magnitudinem enim agrorum ueteranos circa extremum fere ilnem uelut terminos disposuit, paucissimos circa 25 1. et om A. II contenetur A. II 2. in iniuna AB. II munere A. II 3. adsignatione B. II 4. antique A. II 5. formae ita dicant AB correxit Huschkius. II 6. rehtta AB II mensuriam A II 7. aliquod AB II siui uindicare alia manu A. II quando exacto B. II 8. quae uel aqua B, II 10 quis quod B. II 11. aquae] quam B. II 12 quod addidi. II 13. adq. B. II 14. fors ¿V. Heinsius ad Ouidu metam. 1,297; non recte II 15. aeris] eius B. II 18. uiderimus B. II 19. perticam sequamur Iiudoiffius. praetium etiamB. II 20. usquaeZf. II 21, exiguam B. II 22. perticam prae fluminanam B.

4*

52

FRONTINI L I B . I I .

B coloniam et circa flumen Anam: reliquum ita remanserat, ut postea repleretur.

nihilo minus et secunda et tertia

postea facta est adsignatio:

nec tamen agrorum modus

diuisione uinci potuit, sed superfuit inadsignatus.

in his

G29 agris cum subsiciua requirerentur, | inpetrauerunt possesBv.i sores a praeside prouinciae eius, ut aliquam latitu|dinem (G) Anae flumini daret. | quoniam subsiciua quae quis occupauerat redimere

cogebatur, iniquum

iudicatum

est ut

quisquam amnem publicum emeret aut sterilia quae allue10 Jbat: modus itaque flumini est constitutus.

hoc

exempli

Gi9 causa regerendum existimaui. | nam et in Italia

Pisauro

flumini

latitudo

est

adsignata eatenus

qua usque

ad-

(G) lababat. (fig. 39.) £(22

D e iure territorii controuersia* I non tantum inter

A171 res publicas sed et inter |rem p. et priuatos exercetur, nec tantum iure ordinario sed et arte mensoria conponitur. Inter res p. autem

controuersiae

eius generis mo-

uentur, ut quaedam sui territorii iuris esse dicant, quamuis sint intra aliaenos

fines,

munificentiamque

B2i aut municipio ex his locis | deberi defendant,

colonial sed haec

quaedam coloniae aut beneficio conditorum perceperunt, C 30 | ut Tudertini, aut postea aput principes egerunt, ut F a nestres, ut incolae, etiam si essent alienigenae, qui intra territorium colerent, omnibus honeribus fungi in colonia de1. flumina reliquum 2? II 6 presidae promntiae ut G. II 7 Anae] an B, orn G. II 10. flumi B. II 11. reigerendum, rec alii referendum, B. II pisanrum G II 12 eitenus pr B. II quo usque alluebat G. II 16 artem AB.

II mensuna B, mensuriam A

dam AB.

II 19. munificentiam quoque AB

II componitur B. II 18. quiII 20. locus AB.

ae A et pr B, aec corr B.

II 21. perciperunt A.

et pr B,

II aut postea AB,

tudettmi corr B.

incolae si G. II 23. aligenigmae A. alii homimbus AB, || coloniam AB,

qui G

II utfanes tres

II 24. incolerent G. II omnibus]

om G. II hononbus ABG.

colonia non G.

II haec]

II 22 tudestim A

correxit

Rudorjfius,

DE CONTROVERSIIS AGRORVM. berent.

53

hoc Fanestres nuper inpetrauerunt, j Tudertini

AB(G)

autein beneficio habent conditoris. Inter res p. et priuatos lion facile tales in Italia controuersiae mouentur, sed frequenter in prouinciis, praecipue in Afri|ca, ubi saltus non miuores habent priuati B u quam res p. territoria:

quin immo multis saltus longe

maiores sunt territonis: habent autem in saltibus priuati non exiguum populum plebeium et uicos circa uillam in modum munitionuin.

turn r. p. controuersias de lure ter-

ritorii solent mouere, quod aut indicere munera dicant 10 oportere in ea parte soli, aut legere tironem ex uico, aut uecturas aut copias deuehendas indicere* | eis locis quae B n A n i loca res p. adserere conantur. eius modi lites non tantum cum priuatis hominibus habent,

sed et plerumque cum

Caesare, qui in prouincia non exiguum possidet. * | D

e

subsiciuis *

26

| inaximae controuersiae agitantur. £ 1 0

cum enim adsignatio in agro adsignato fieret, non potuit omnis modus intra m i limites ueteranis | adsignari.*

in Ana

his subsiciuis quidam iterum miserunt quibus agri adsignarentur, quidam et subsiciua coloniis concesserunt.

ideo- 20

que semper hoc genus controuer|siae a rebus publicis Biz exercentur.

per longum enim tempus attigui possessores

uacantia loca quasi inuitante otiosi soli oportunitate inuaserunt, et per longum tempus inpune

commalleauerunt.

1. sed fanes tres hoc postea impetrauerunt ut eis liceret fungi honoribus G. II fanestras A. II 2 beneficium AB. || conditoies A II 3. controuersias AB. II 4 praecipuae AB II 6. qui immo multi AB II 7. priuatis AB II 9 municipiorum AB, omisso turn II ternton A. II 10. solet AB. II 11 autem legere AB. II 13. reb p.AB. II 15. qui otn AB. II 16 agantur A II 17. cum autem AB. II 18. omnes AB II 20. colonis AB. II 21. reb. p B. II 22 attingui AB II 23. mntante AB. II soli addidi. loci pro otiosi Rigaltius ex p 56,10. II oportunitatem AB. II inuenerunt A II 24. commaluerunt AB.

{i

54

FRONTINI LIB. II.

AB horum subsiciuorum multae res p. etiam si sero mensuram repetierunt, non minimum aerario publico contulerunt. pecuniam etiam quarundam coloniarum imp. Vespasianus exegit, quae non haberent subsiciua concessa: non enim B13 fieri poterat ut solum | illud quod nettuni erat adsignatum, alterius esse posset quam qui poterat adsignare. non enim exiguum pecuniae fisco contulit uenditis subsiciuis. sed posquam legationum miseratone commotus est, quia quassabatur uniuersus Italiae possessor, intermisit, non 10 concessit, aeque et Titus imp. aliqua subsiciua in Italia recollegit. praestantissimus postea Domitianus ad hoc beueficium procurrit et uno edicto totius Italiae metum liberauit. B H a e c {AB) (fig. 38.) AmBzb

D e

controuer'sia numquam a priuatis exercetur. locis p u b l i c i s *

Am

Sunt autem loca publica haec quae inscribuntur ut SILYAE ET PASCVA PVBticA AVGYSTINORYM. haec uidentur nominibus data; quae etiam uendere possunt. 20 Est alia inscribtio, quae diuersa significatione uidetur B2i esse, in quo loco | inscribitur SILVA ET PASCVA, aut FVNDVS SEPTICIANVS, COLONIAE AYGVSTAE CONCORDIAE. haec inscribtio uidetur ad personam coloniae ipsius pertinere,

1. subsiciuorum subsiciuorum bis AB. II multe A. II 2. non minimum B, nommum A II in italia post contnlerunt supra scriptum A. II 4. exigit AB II haberunt AB II 7. mnditis A II 8. miserationem B II 9. non bis A. II 11. prestantissimus A. Ill 2 liuerauit A. II 14. hae B. II exercetur Postea domitianus ad hoc beneficium procurrit et uno edicto suscem A II 17. scribuntur silua Boelhius p. 1538. II 19 nominibus Rudorf/ius' hominibus AB. II 20. qua AB. II sigmificatio AB II 22. auguste B.

DE CONTROVERSIIS

55

AGRORVM.

neque ullo modo abalienari posse a re publica.

item si-

AB

quid in tutelam aut templorum publicorum aut balneorum adiungitur.

(AB)

Sunt siluae de quibus lignorum cremia in publica ministranda caeduntur.

lauacra Gj2

sunt et loca publica quae 5

in pascais sunt relicta quibuscumque ad urbem uenientibus peregrinis. Habent et res p. loca suburbana inopum funeribus destinata,

quae loca

culinas appellant,

noxiorum poenis destinata.

habent

et

AB

loca

ex his locis, cum sint subur- 10

bana, sine ulla religionis reuerentia solent priuati aliquid usurpare et hortis | suis adplicare. | de his locis; si r. p. Bw. (G) formas habet, cum controuersia mota est, ad | mo'duixi men- (A) sor locum restituit: sin autem, utitur testimoniis et quibuscumque potest argumentis.

(-#)

Sunt autem l o c a publica coloniarum, ubi prius fuere G 32 conciliabula et postea sunt in municipii ius relata.

sunt

et alia loca publica quae praefecturae appellantur. *Nam et ubi uis aquae alueo Tiberis promineutem G32 modo insulam fecit, locus est publicus, si siluae etiam 20 sunt iuxta

hunc alueum suis

circum

datae

terminibus,

quae communalia nominantur.

(£)

* J j o c a autem relicta et extra clusa non sunt nisi in A n t B ™

1. nejue] qui AB, quae Boethius. II ablienari AB. alienari (uel alienare) nequeunt et possident tutelam aut templorum publicorum aut balnearum [adiungitur] Boethius. II a rei publicae AB. II it siquid supri scrtpla AB, et quidem A alia manu. II 2. autem templorum A. II h. cremia] copia G. II 8. Sunt in suburbams loca publica inopum destinata funeribus G II 9. collina uel collinas Boethius. II habent