Die »Rechtssumme« Bruder Bertholds: Band VI–VII Quellenkommentar [Reprint 2018 ed.] 9783110937268, 9783484360167

Citation preview

TEXTE U N D TEXTGESCHICHTE Würzburger Forschungen

Herausgegeben von der Forschergruppe »Prosa des deutschen Mittelalters«

Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds Eine deutsche abecedarische Bearbeitung der »Summa Confessorum« des Johannes von Freiburg

Synoptische Edition der Fassungen Β, A und C Band VI Quellenkommentar Buchstabenbereich A - H

Herausgegeben von Marlies Hamm und Helgard Ulmschneider

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1991

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Berthold (der Bruder): [Die >RechtssummeRechtssumme< Bruder Bertholds : eine deutsche abecedarische Bearbeitung der >Summa confessorum< des Johannes von Freiburg. - Tübingen : Niemeyer. Teilw. zugl.: Würzburg, Univ., Diss. H. Weck, 1978/79 NE: Johannes (de Friburgo): Summa confessorum Synoptische Edition der Fassungen Β, A und C. Bd. 6. Quellenkommentar Buchstabenbereich A - H / hrsg. von Marlies Hamm und Helgard Ulmschneider. - 1991 (Texte und Textgeschichte ; 16) NE: Hamm, Marlies [Hrsg.]; G T ISBN 3-484-36016-X

ISSN 0174-4429

© Max Niemeyer Verlag GmbH & Co. KG, Tübingen 1991 Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Satz: pagina GmbH, Tübingen Druck: Allgäuer Zeitungsverlag GmbH, Kempten/Allgäu Einband: Heinr. Koch, Tübingen

Inhaltsverzeichnis

VORWORT

VII

1. Der Quellenkommentar zur >Rechtssumme< Bruder Bertholds ein integraler Bestandteil der Edition

IX

2. Der lateinische Text

XXIX

3. Zur Textwiedergabe

XXXV

4. Verzeichnis der Quellen

XXXVIII

5. Abkürzungen und abgekürzt zitierte Literatur KOMMENTAR:

Buchstabenbereich

A

-

H

(Band

XLIII

VI)

1

Buchstabenbereich I - Ζ (Band VII)

405

V

Vorwort

Die Edition der >Rechtssumme< Bruder Bertholds nach textgeschichtlichen Prinzipien wird jedem als aufwendige editorische Großaktion erscheinen, der sich mit einer unkomplizierten Ausgabe des einen und einfachen Textes Bruder Bertholds begnügen möchte, und der sich vorstellen kann, daß ihm alle textlichen und inhaltlichen Abhängigkeiten der >Rechtssumme< von der >Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg ("f" 1314) in einem gesonderten Apparat unterhalb des edierten Textes mitgeteilt werden. Doch den einfachen Text Bruder Bertholds gibt es nicht. Er ist verloren gegangen. Er kann folglich auch nicht ediert werden. Erhalten geblieben sind hingegen mehrere Bearbeitungen der Urfassung, vier an der Zahl: die Rezensionen A, B, C und Cy. Sie wurden 1987 ediert in den Bänden I-IV der Gesamtausgabe »Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds«. Da ein Apparat mit Quellennachweisen, insbesondere mit Textentsprechungen der >Summa Confessorum< und zusätzlichen texterklärenden Anmerkungen, nicht auf die verloren gegangene Autorfassung bezogen werden kann, sondern auf alle vier Rezensionen des >RechtssummeRechtssumme< Bruder Bertholds erwies sich zudem als zwingend geboten, nachdem Marlies Hamm in mehreren Untersuchungen evident machen konnte, daß Berthold die lateinische >Summa Confessorum< seines Ordensbruders Johannes von Freiburg keineswegs nur übersetzt, sie vielmehr radikal umgearbeitet hat: Aus einer scholastisch konzipierten Summa der Beichtpraxis schuf er ein deutschsprachiges Sitten- und Rechtsbuch für Laien und simplices clerici in circa 700 alphabetisch geordneten Sachartikeln. Diesen für die volkssprachige Wissensvermittlung des Spätmittelalters einzigartigen und zugleich paradigmatischen Transmissionsprozeß im kleinen wie im großen nachzuweisen und zu dokumentieren, erschien als vorrangige Aufgabe, zumal diese in ihrem Ergebnis auch den Anforderungen eines Quellenkommentars zu den edierten Texten zu entsprechen vermag. VII

Einleitung

Der Kommentar zur >Rechtssumme< ist jedoch weit mehr als nur eine lückenlose Ansammlung aller Parallelstellen der >Summa ConfessorumRechtssummeRechtssumme< im umfassenden Sinne in seiner geschichtlichen Dimension sichtbar: Die lateinische >Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg, ihre Umgestaltung durch Berthold zur >Rechtssumme< und die späteren Bearbeitungen A, B, C und Cy erscheinen als jeweils neue Ausprägungen des einen Werkes mit allerdings jeweils eigener Wirkungs- und Einflußsphäre. Die Deutsche Forschungsgemeinschaft hat im Rahmen der Würzburger Forschergruppe< über viele Jahre hin die Arbeiten an der >Rechtssumme< gefördert. Das Erscheinen zweier weiterer Bände der >RechtssummeWürzburger Forschergruppe< die wissenschaftliche Arbeit am >RechtssummeRechtssumme< Bruder Bertholds - ein integraler Bestandteil der Edition. Unufquifque ficut accepit graciam in alterutrum illam aminiftrantes, i. Pet. iiij : Programmatisch setzt der Dominikaner Berthold das Bibelwort, mehr als nur gängiger Initialtopos, an den Beginn seiner >Rechtssumme< ( = >RSRSBuch der tugendenRS< zu vergleichen, da beide kanonistischen Quellen und der Morallehre des Thomas von Aquin verpflichtet sind, ist - Textrezeption eingeschlossen nur in 27 Textzeugen tradiert,3 die >RS< dagegen in mehr als 100 Handschriften und 12 Druckauflagen - zweifellos das erfolgreichste moral1

2

3

K. RUH, Geistliche Prosa, in: Neues Handbuch der Literaturwissenschaft, Bd. 8. Europäisches Spätmittelalter, hg. v. W. ERZGRÄBER, Wiesbaden 1978, S. 565-607, bes. S. 566-578; vgl. auch das Forschungsprogramm des Sonderforschungsbereichs 226 Würzburg/Eichstätt sowie einzelne Aufsätze in N. R . WOLF (Hg.), Wissensorganisierende und wissensvermittelnde Literatur im Mittelalter. Perspektiven ihrer Erforschung (Wissensliteratur im Mittelalter 1), Wiesbaden 1987, hier S. 9-22. K. BERG, Der tugenden büch. Untersuchungen zu mittelhochdeutschen Prosatexten nach Werken des Thomas von Aquin (MTU 7), München 1964. Das büch der tugenden. Ein Compendium des 14. Jahrhunderts über Moral und Recht nach der 'Summa theologiae' I I - I I des Thomas von Aquin und anderen Werken der Scholastik und Kanonistik, 2 Bde., hg. v. K . BERG und M. KASPER (TTG 7/8), Tübingen 1984. H. ULMSCHNEIDER, Die Rezeption deutscher kanonistischer Literatur durch mittelalterliche Rechtsbücher. Zur Wirkungsgeschichte der >Rechtssumme< Bruder Bertholds und des >Buchs der TugendenRS< ungeklärt war, haftete allen diesen Urteilen etwas Vorläufiges an. Nach Erscheinen der kritischen Edition,7 Aufarbeitung der Überlieferungsgeschichte8 sowie begleitenden Untersuchungen zur Entstehungs- und Wirkungsgeschichte, zu Wortgeographie und Titelfrage9 wird nun mit der Vorlage des Quellenkommentars der Untersuchungskomplex abgeschlossen. Berthold gab im Vorwort seiner Summe anscheinend erschöpfend, doch stets bezweifelt, Auskunft über Intention, Auftraggeber, Konzeption und Quelle seines Werkes. Für den Ritter herren Hänfen von Awr, bei Fertig4

5

6

7

Vgl. P . JOHANEK, 2VL 1, Sp. 8 0 7 - 8 1 3 ; H . WECK, Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds. Eine deutsche abecedarische Bearbeitung der »Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg. Die handschriftliche Überlieferung (TTG 6), Tübingen 1982 (dort auch ältere Lit.). W. TRUSEN, Forum internum und gelehrtes Recht im Spätmittelalter. Summae confessorum und Traktate als Wegbereiter der Rezeption, in: ZRG, Kan. Abt. 57 (1971), S. 83-126, hier S. 98f.; ders., Zur Bedeutung d. geistl. Forum internum u. externum f. d. spätmittelalt. Gesellsch., in: ZRG, Kan. Abt. 107 (1990), S. 254-285. H. KOLLER, Die Entstehungszeit der Summa des Berthold von Freiburg, in: Mitt. d. Inst, f. Österr. Geschichtsforschung 67 (1959), S. 117-134, hier S. 121. Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds. Eine deutsche abecedarische Bearbeitung der »Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg, hg. von G. STEER, W. KLIMANEK, D. K U H L M A N N , F . LÖSER, K . - H . S O D E K U M , 4 B d e . ( T T G 1 1 - 1 4 ) , T ü b i n g e n

1987.

8

WECK ( A n m . 4).

'

M . H A M M / H . U L M S C H N E I D E R , Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds. Eine deutsche abecedarische Bearbeitung der »Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg. Untersuchungen I (TTG 1), Tübingen 1980, darin: M. HAMM, Die Entstehungsgeschichte der >Rechtssumme< des Dominikaners Berthold. Ihr Verhältnis zur »Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg und zu deren lateinischen Bearbeitungen, S. 35-114;

ULMSCHNEIDER 1980 ( A n m . 3); G . DITTMANN, S t e m m a u n d Wortgeographie. Beobach-

tungen zur Umsetzung der oberdeutschen >Rechtssumme< Bruder Bertholds ins Niederdeutsche, S. 115-141; G. STEER, Zur deutschen Werkbezeichnung der 'Summa Confessorum'-Bearbeitung Bruder Bertholds, S. 1 -34. G. STEER, Die Bedeutung der Textgeschichte für die historische Fachwortgeographie. Beobachtungen zur Überlieferung des Rechtswortes gerhab in der >Rechtssumme< Bruder Bertholds, in: Text- und Sachbezug in der Rechtssprachgeographie, hg. v. R. S C H M I D T - W I E G A N D (Münstersche Mittelalterschriften 52), München 1985, S. 38-69.

X

Einleitung

Stellung des Werkes bereits nicht mehr am Leben, habe er j e täwc^er fprach nauch der Ordnung des Abc die weit verbreitete Summe seines berühmten Ordensbruders Johannes bearbeitet. Bis heute ließ sich jedoch trotz vielfältiger Spekulationen weder das Rätsel um die Person des Dominikaners Berthold, seinen ritterlichen Auftraggeber sowie die genaue Abfassungszeit des Textes lösen. Damit kamen werkimmanenten Kriterien ausschlaggebende Bedeutung zu ; d. h. entscheidend wurde die Frage nach dem Verhältnis der >RS< zur >Summa Confessorum< ( = >SCRS< im Prolog als Summ Johannis bezeichnet wird und unter diesem Titel auch in die mittelalterlichen Bibliothekskataloge einging, lag der Schluß nahe, sie könnte zu jenen Texten gehören, die »im Bewußtsein der Leser an ihre lateinische Vorlagen gebunden blieben«, 10 d.h. »bewußt als Übersetzungen bekannter lateinischer Texte gelesen wurden«. Dies ist nun keineswegs der Fall. Ganz im Gegenteil, die >RS< gehörte zu jener Übersetzungsliteratur, der es gelang, »ihre lateinische Vergangenheit abzuschütteln und ein eigenes Leben zu führen« - sie entfernte sich derart weit von ihrer Vorlage, daß mehrfach die >SC< als ihre alleinige Quelle infrage gestellt wurde. Mittlerweile konnte die Schlüsselfunktion der >SC< für die >RS< Bruder Bertholds eindeutig nachgewiesen werden. Die >RS< ist zwar nicht formal, aber inhaltlich der >SC< voll und ganz verpflichtet. Eine Adaptierung an zeitliche oder lokale Rechtsverhältnisse liegt nicht vor, auch nicht, außer gelegentlichen Bibelzitaten oder predigthaften Explikationen, die Hinzufügung weiterer Quellen. Entscheidend bei diesem Vermittlungsvorgang ist: Das deutsche Werk Berthold steht außerhalb der gelehrten Rechtsentwicklung. Ohne Rücksicht auf zeitgenössische Rechtstendenzen wird von Berthold die vorliegende lateinische Quelle umgesetzt und damit, ganz im Sinn seines Auftraggebers, einem breiten volkssprachlichen Publikum zugänglich gemacht. Der Ritter Hans von Auer steht als Initiator und Adressat volkssprachlicher Vermittlung lateinischen Wissensgutes nicht allein. G . STEER11 hat 10

Zu diesem Problemkreis vgl. N. F. PALMER, Zum Nebeneinander von Volkssprache und Latein in spätmittelalterlichen Texten, in: Literatur und Laienbildung im Spätmittelalter und in der Reformationszeit. Symposion Wolfenbüttel 1981, hg. v. L. GRENZMANN, K. STACKMANN, Stuttgart 1984, S. 579-600, hier: S. 579. " G. STEER, Der Laie als Anreger und Adressat deutscher Prosaliteratur im 14.Jh., in: Zur deutschen Literatur und Sprache des 14.Jh. Dubliner Colloquium 1981, hg. von W. HAUG, T. R. JACKSON, J. JANOTA (Reihe Siegen; 45: Germanist. Abt.), Heidelberg 1983, S. 354-367, bes. S. 358f.; ders., Imagines mundi-Texte als Beitrag zur Ausformung eines laikalen Weltbildes im Spätmittelalter, in: WOLF (Anm. 1), S. 23-33, hier S. 27f.

XI

Einleitung

anhand repräsentativer Beispiele nachgewiesen, daß dieser Prozeß der Popularisierung sich aus dem Kreis der illitterati entwickelt, meist einzelner gesellschaftlich hochstehender Persönlichkeiten, die von sich aus den Wunsch äußern, am lateinischen Wissensgut zu partizipieren. Als Vermittler beauftragen sie Prediger, v. a. Ordensgeistliche, die traditionell seit Jahrhunderten durch ihre pastorale Tätigkeit als Bindeglied zwischen lateinischer Schriftkultur und dem >Volk< fungierten. Unabdingbar für das Verständnis der >RSLibri poenitentiales< festgelegten Strafbestimmungen ausweitete auf die selbständige Beurteilung von Gewissensfragen. Eine sich neuentwickelnde theologische Kasuistik, die moraltheologische, juristische und kanonistische Kenntnisse vermittelte, fand ihren Niederschlag in einer reichen Beichtsummenliteratur, als deren Begründer der Dominikaner Raymund von Pennaforte (1180-1275) gilt. Die Konzeption seiner >Summa de paenitentiaSC< zu einem Höhepunkt der Beichtsummenliteratur. 16 Das ursprüngliche Handbuch der Beichtväter wurde zu einer Enzyklopädie kirchlicher Rechts- und Morallehre. Johannes, der sich selbst als relator, non inventor sieht, schreibt dabei seine Vorlagen fast immer wörtlich aus; sehr selten nimmt er persönlich Stellung. Selbst da, wo er eine auktoriale Haltung einzunehmen scheint, in Formulierungen wie credo quod probabilior est oder mihi videtur, handelt es sich meist um wörtliche Übernahmen aus seinen Vorlagen. Schon früh hatte es nicht an Bestrebungen gemangelt, das wegen seiner Textmasse und seines unübersichtlichen Aufbaus wenig benutzerfreundliche Werk zu kürzen bzw. alphabetisch zu erschließen. 17 Entweder trafen die Bearbeiter nach kanonistischen oder moraltheologischen Gesichtspunkten eine inhaltliche Auswahl (>Summa RudiumFürstenzeller ExzerptKaisheimer SummeSC< durch die >Summa de casibus conscientiae< des Bartholomäus von Pisa (1260-1347) 18 übertraf mit über 600 Handschriften und sieben Inkunabeldrucken das Werk des Johannes bei weitem. Ursache für diesen überragenden Erfolg war die alphabetische Anordnung, die Einbeziehung neuerer kanonistischer Literatur sowie des inzwischen publizierten Kirchenrechts im >Liber SextusClementinen< und > Extravaganten SCRSMonaldina< eine alphabetische Gliederung zugrunde gelegt; die Bearbeitungstendenz, aus der Praxis erwachsen, ist für die Zeit keineswegs ungewöhnlich. 20 Die Umsetzung in die Volkssprache und die Themenauswahl bei gleichzeitiger Alphabetisierung dagegen sind unumstritten Bertholds originäre Leistung, ebenso die damit verbundene Ausrichtung auf ein neues Zielpublikum, die Laien. Dies bedingte nicht nur die Auflösung des traditionellen Schemas kanonistischer Beichtsummen, sondern auch eine inhaltliche Einschränkung. Der Bereich des Klerikerrechts, wie er v. a. im 3. Buch der >SC< behandelt wird, bleibt weitgehend ausgespart. Auch das kirchliche Eherecht des 4. Buches wird um 3/4 gekürzt; der Schwerpunkt der Übernahme liegt auf den ersten beiden Büchern der >SCSC< auf etwa ein Drittel ihres Bestandes reduziert. In 697 Sachartikeln, von Ablaß und Ärzten über Ketzer und Kirchen bis hin zu Zauberei, Zoll und Zwietracht sämtliche Lebensbereiche umfassend, gibt die >RS< ein bedeutendes Zeugnis für christliche Lebensführung im Spätmittelalter. Interessiert an der Vermittlung dieser christlichen Lehre und Lebensform für Laien, die nach Bertholds Definition ebenso wie die Kleriker das Heil erreichen können, wenn sie das Gute tun und das Laster meiden, 21 entnimmt sie der lateinischen Beichtsumme alle für diese Lebensführung wichtigen Themen. Ihre Leser sind an leicht faßlicher, gut memorierbarer und schnell auffindbarer Informa19

Vgl. P. JOHANEK, Rechtsschrifttum, in: DE BOOR/NEWALD, Geschichte der deutschen Literatur III/2: D i e deutsche Literatur im späten Mittelalter 1250-1370, hg. v. I. GLIER, M ü n c h e n 1987, hier: S. 430f.

20

H. COING, Römisches Recht in Deutschland. lus R o m a n u m Medii Aevi, Pars V,6, Mediolani 1964, S. 162: » D i e gelehrte Literatur der nachaccursischen Zeit bot keine übersichtliche Darstellung. D i e alphabetische Enzyklopädie ersetzte das fehlende System«.

21

G. STEER, D i e deutsche >Rechtssumme< des D o m i n i k a n e r s Berthold - ein D o k u m e n t der spätmittelalterlichen Laienchristlichkeit (i. Dr.).

XIV

Einleitung

tion interessiert, daher zielt die >RS< nicht auf eine geschlossene Darstellung mit abstrakten Definitionen und kasuistischen Analysen, sondern Berthold bedient sich eines Verordnungsstils, d. h. eine ihm richtig erscheinende Lehrmeinung wird, meist ohne theologische Begründung und ohne Abwägung divergierender Argumente, in imperativischer Form geboten (oft schon in der Überschrift deutlich erkennbar, z. B. Liegen wann das todfund fey - L 20), ein Leitfaden von der Geburt bis zum Tod. Aus der ursprünglichen Beichtsumme wird so ein Kompendium der Sitten und Regeln eines christlichen Lebens. Die unterrichtend-praktische Absicht des Seelsorgers Berthold im Gegensatz zur scholastischen Systematik der lateinischen Vorlage ist deutlich faßbar. Auch hierin ist die >RS< ein Zeugnis ihrer Zeit: Transformation zum Zweck der Seelsorge, Erbauung und Belehrung.22 Desungeachtet verbleibt die >RS< auch im alten Benutzerkreis der simplices clerici, deren Lateinkenntnisse zu wünschen übrig ließen. Dies war von Berthold wohl auch beabsichtigt. Seine Aufforderung werjwyffel hat an dem puch oder an dem fynn oder an dermal der quoten vnd der capitel des decrets piich, die etwen vnrecht von den fchreyberen gefec^t werden vnd vberfehen, der mag gen zu der Summen Johannis oder zu dem decret vnd lefen nach feyner begir feiner fei fälichait (Prolog 86-93), richtet sich wohl kaum an Nichtkleriker, die in der komplizierten Systematik des Kirchenrechts keine Erfahrung hatten, sondern eher an weniger gebildete Priester und Mönche, denen er ein Hilfsmittel für ihre pastorale Tätigkeit bot. Für diesen Leserkreis sind vom Inhalt her auch eindeutig die gelegentlichen lateinischen Texteinschübe bestimmt, etwa in den Kapiteln S 18, 11-19 (über minores bzw. maiores ordines), S 20, 38-43 (über Priesterweihe), Τ 7, 23-33 (wann ein Kleriker bei Mord dispensatur in ordinibus), ähnlich Τ 3, 46-50, S 5 und S 6 (über Sakramente und sacramentalia) oder die zwei völlig lateinischen Kapitel Κ 42 und Κ 43 über Ecclesiam uel aliquant iurisdictionem conducere uel locare pro aliqua summa pecunie und ähnliches mehr. Direkt angesprochen wird dieses Publikum im unten abgedruckten Kapitel S 20, 30-33, wo es heißt: Item funt multi alij cafus de quibus tranfeo, quia non funt de foro laycorum qui continentur in jure fparfim. Seine Parallele findet dieses Verfahren der Publikumsadaption im zweiten Werk Bertholds, dem >Sager oder mircker der tugentErchantnuzz der sund< und ihre Quellen, in: Fachliteratur des Mittelalters. Festschrift G. Eis, Stuttgart 1968, S. 53f. Prolog nach der einzig erhaltenen Handschrift im Erzbischöfl. Schloß Kremsier (CSFR) Cod. Ms. memb. 12°; handschriftliche Abschrift im Stammler-Nachlaß, Univ. Wiirz-

XV

Einleitung

der entgegengesetzten Weise. Offenbar ebenfalls im Auftrag des Hans von Auer, hier nur verschlüsselt als andechtiger ritter seligen gedechtttusz, des name got wol bekant ist apostrophiert, und aus ähnlichen Beweggründen wie in der >RS< (Es schreibt sant Gregorius, das alle die Wirkung Jhesu Cristi ist vns ein an weysunge, vnd als sant Paulus spricht, Alles, das ye geschriben ist, das ist vns zu einer 1er vnd ze einer vnterweysung geschriben) bringt Berthold aus mehreren Quellen ein Erbauungsbuch über Leben und Leiden Christi ausz dem latein ze deutsch. Doch scheint hier die Wirkung in Laienkreisen gering gewesen zu sein, weshalb er sich kurz darauf veranlaßt sieht, den Text unter dem Titel >Horologium devotionis< ins Lateinische zurückzuübersetzen, quia deuota et quam plura alia theutonica lingua scripta, minime sapiunt litteratis hominibus, idcirco predictum libellum in latinum et in grammaticam dei adiutorio transferre curavi, freilich plano tarnen stilo et absque colore rhetorico, ne deuotio propter curiositatem et ornamentum verborum legenti tolatur et ut sententia a simplicibus citius capiatur. Das Publikum bestimmt also die Wahl des Sprachträgers und gewandelte Bedürfnisse bedingen später eine erneute Rückübersetzung in die Volkssprache in zwei verschiedenen Fassungen, die eine von Anfang an für den Druck vorgesehen. Die Ambivalenz der Gebrauchsfunktion der >RS< spiegelt sich deutlich in ihrer Überlieferungsgeschichte. Die Mitüberlieferung ist einerseits bestimmt durch praxisbezogene, juristische Fachprosa, >SchwabenspiegelOberbayerisches LandrechtBelial< etwa, andererseits durch volkssprachliches, katechetisch-erbauliches Schrifttum wie Martin von Ambergs >GewissensspiegelGroßen Seelentrost< oder Johannes von Indersdorfs >Von dreierlei Wesen des Menschern.24 Die historischen Benutzer bewegen sich von der Unter- und Mittelschicht des Adels über das Bürgertum bis hin zum Weltklerus, wobei als » d a s Merkmal des >RSRSSachsenspiegel< samt Glosse, >Schwabenspiegel< und >Meißner Rechtsbuch< wurden über

24 25

bürg, Seminar für deutsche Philologie. Druck bei B. DUDIK, Bibliothek und Archiv im fürsterzbischöflichen Schlosse zu Kremsier, Wien 1870, S. 54f. ; STEER U. a. (Anm. 7), S. 4'f. WECK (Anm. 4), S. 257-288. WECK (Anm. 4 ) , S. 244-256, hier: S. 247.

XVI

Einleitung

ein Drittel der >RS< in das umfangreichste Rechtskompendium des 15. Jahrhunderts, das >Rechtsabecedar der 2200 ArtikelRSBüch der tugendenRS< der Grund für ihren überragenden Erfolg lag, hat P. JOHANEK deutlich gemacht. 27 Andererseits zeigt die Rezeption von 21 Kapiteln in der ältesten deutschen Gesamtauslegung der Messe28 und einzelner Beichtkapitel (Β 50-B 56) in Köln, Hist. Arch. cod. W 4°, 206a sowie des Kapitels Β 52 in München, Cgm 632 und Cgm 5255, daß Bertholds Summe vereinzelt auch im katechetischen Kontext rezipiert wurde. 29 Eine Verwendung der Jagd- und Turnierkapitel in einem adeligen Hausbuch wies D. A. CHRIST30 nach. Nahezu virtuos ist Bertholds Kompilationstechnik. Erste Orientierungshilfe bot ihm die Tabula der >SCRS< sich nicht auf den ersten Blick als Bearbeitung der >SC< erkennen läßt. Das Stichwort accusano, in der >SC< II, 5 q. 189-198 zusammenhängend abgehandelt, erscheint ζ. B. in der >RS< unter drei verschiedenen Buchstaben: Β ( = Beklagen), R ( = Richter), U ( = Unrecht). Und wer würde schließlich die Quellenstelle für F 18 Was forchi den menschen entfchuldiget von dingen im vierten Buch der Johannessumme vermuten, das über Ehe handelt: Que vis et quis metus excuset vel impediat matrimonium (IV, 11 q.3)? Ähnliches gilt für die Beantwortung der Frage in A 32, ob der Arzt Armen kostenlos helfen solle. Berthold antwortet mit dem Hinweis auf 11,5 q.174, wo dieses Problem in Bezug auf Advokaten abgehandelt wird. Daß die Bestimmung auch für Ärzte Geltung hat, wird nur in einem Nebensatz erwähnt. Generell zeigt sich hier wie an zahlreichen anderen Stellen die Tendenz Bertholds, in der >SC< an spezielle Situationen geknüpfte Tatbestände in allgemeingültige, für alle Christen verbindliche 26 27

28

29 30

H. ULMSCHNEIDER, *VL 7, Sp. 1059f. ; dies. 1980 (Anm. 3). P. JOHANEK, Literaturgattung und Wirkungsgeschichte. Überlegungen zur Werkbezeichnung der >Summe< Bruder Bertholds, in: Sprache und Recht. Festschrift für Ruth Schmidt-Wiegand zum 6 0 . Geburtstag, hg. v. K . H A U C K , K . KROESCHELL U. a., Berlin/New York 1986, S. 353-373. F. R. REICHERT, Die älteste deutsche Gesamtauslegung der Messe (Corpus Catholicorum 29), Münster 1967; vgl. STEER (Anm. 7), Einleitung zur Edition S. 65"-69". Weitere Nachweise bei WECK (Anm. 4), S. 24-26. D. A . CHRIST (Hg.), Das Hausbuch der Familie von Eptingen (i. Dr.). XVII

Einleitung

Lebensregeln zu übertragen. Wird in >SC< 11,1 q.26 ein presbyter, der durch Unachtsamkeit den Tod eines Kindes verursacht, schuldig, so formuliert Berthold in M 10,50 allgemein: Auch wer ain chind ... Ein typisches Beispiel für die Umwandlung der ursprünglich für Kleriker aufgeführten Kasuistik ins Allgemeingültige ist das Kapitel M 11 : Wie man manflâchtig werden mag. Der in der Quelle genannte clericus (SC 11,1 q.47: Quid si aliquis clericus scribat - Auch verfchrib oder pät ain menfch bzw. 11,1 q.55: Quid de clerico qui. . . dixit - Auch wer da fprach) wird übertragen mit ain menfch/man/wer. In Β 67,20 (Auch fol ain ieglicher fein brieff ja igen) ist das Äquivalent für ieglicher ein der SC 11,5 q.158 entnommener religiosus. Üblicherweise werden sonst speziell für clerici ausgerichtete Bestimmungen eliminiert, wenn sie nicht auf Laien übertragbar sind.31 Bereits STANKA32 hatte 1937 anhand seiner Untersuchungen versucht, einen Überblick über die von Berthold ausgeschriebenen Quästionen zu geben. Im Laufe unserer Arbeit konnte dieser erste Entwurf nach aufwendiger und zeitraubender Durchforstung der gesamten >SC< gebessert und um ein Vielfaches ergänzt werden. Die folgende Tabelle aus dem Buchstabenbereich >M< möge verdeutlichen, wie Berthold seine Themen aus sämtlichen Büchern der >SC< zusammensucht, um sie einem übergeordneten Einteilungsprinzip (Stichwörter: Magenlchaft, Manflacht, Maß, Melden, Meinung) beizuordnen. Ml M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 31

32

33

Stanka33

Quellenkommentar

IV,15 q.2 IV, 15 q.2 IV,6 q.l IV,6 q.6 IV,7 q.l

IV,14 q.2, q.4, q.3 IV, 15 q.4, q.6, q.2 IV,6 q.l, q.5 IV,6 q.8, q.7 IV,7 q.l, q.l2, q.4, q.18, q.13 IV,7 q.21, q.22 IV,7 q.25 IV,7 q.25 11,1 q.21, q.23, q.12

11,1 q.21, q.23

Zu Bearbeitungstendenzen vgl. M . H A M M / H . ULMSCHNEIDER, Übersetzungsintention und Gebrauchsfunktion. Die >Rechtssumme< Bruder Bertholds im Kontext volkssprachlich-kanonistischer Rechtsliteratur, in: RUH, Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung (Anm. 37), S. 53-88. R. STANKA, Die Summa des Berthold von Freiburg. Eine rechtsgeschichtliche Untersuchung (Theologische Studien der Österreichischen Leo-Gesellschaft 36), Wien 1937. STANKA (Anm. 32), S. 178 (Qu.458-476).

XVIII

Einleitung

MIO

11,1 q.19, q.25ff., q.29, q.35, q.41

Mil

11,1 q.46-48, q.22, q.24

M12 M13 M14 M15

11,8 q.12 11,8 q.84

11,1 q.l9, q.27, q.26, q.28, q.29, q.33, q.60, q.36, q.41, q.34 11,1 q.46, q.47, q.48, q.31, q.22, q.24, q.25, q.51, q.56, q.55, q.63, q.64, q.21 II,8 q.12 III,34 q.91, q.96; I, 9 q.31

-

111,24 q.128

11,5 q.76; 111,24 q.130, q.189; 1,12 q. 19; 11,1 q.16; 111,34 q.268; 111,8 q.10.

Die Umsetzungstechnik Bertholds, die sich an seinen im Prolog formulierten Zielen orientiert, bedingt eine souveräne Handhabung seiner Vorlage. Er kontrahiert, gliedert, setzt andere Schwerpunkte und betont neue Zusammenhänge, wie sich etwa im folgenden Beispiel S 20 Welich laut man nit full weihen demonstrieren läßt: >Rechtssumme
Summa Confessorum
SC< darzustellen war, zumal eine kritische Ausgabe nicht zur Verfügung steht. Denn nur vor dem Hintergrund dieser Quelle, der Einbindung der >RS< in das Genus der lateinischen Summae Confessorum, kann eine gerechte Beurteilung der Leistung des Dominikaners und seine literarhistorische Einordnung erfolgen. Erst ein synoptischer Quellenabdruck ermöglicht somit die optimale Nutzung und Auswertung der faktischen Aussagen in der >RSSC< übernimmt, über Johannes hinaus durch die jeweilige Primärquelle belegt wird und so der Traditionsstrom gelegentlich bis zurück zum Corpus Juris Civilis und Corpus Juris Canonici faßbar ist. So läßt sich etwa im folgenden Beispiel, Kap. Τ 7 Tod dy man tut mit pedachtem pôfem willen die Berufung Bertholds auf weltliches Recht (nauch weltlichem rechten) durch den bei Johannes zitierten Gottfried von Trani als eine Bestimmung aus den Digesten nachweisen. Eine Fehlinterpretation solcher und ähnlicher Aussagen (secundum consuetudinem istius terrae) etwa als zeitgenössischer landesherrlicher Rechtsbestimmungen ist damit von vornherein ausgeschlossen. Damit erweitert sich allerdings der von Berthold zitierte XXII

Einleitung

Quellenkanon um ein Vielfaches (4 Zitate bei Berthold im vorliegenden Beispiel entsprechen 16 im Quellentext); der Bogen der von ihm in der Vermittlung durch die >SC< benutzten, wenn auch nur selten zitierten Gewährsmänner 34 spannt sich damit von Aristoteles, Seneca und Cicero über die Patres, vom römischen Recht und Kirchenrecht über die Kanonisten Raymund von Pennaforte, Wilhelm von Rennes, Gottfried von Trani und Hostensis bis hin zu den großen Theologen des 13./14. Jahrhunderts, wie Ulrich von Straßburg, Petrus von Tarantaise, Albertus Magnus und Thomas von Aquin : der Quellenkommentar als accessus ad auctorem,35 als Zugang zur >SC< und letztlich zum decret, womit das Kirchenrecht schlechthin gemeint war. Die Bedeutung, die die >RS< im Laufe ihrer Überlieferungsgeschichte als »Hauptquelle des 15. Jahrhunderts für kanonisches Recht in deutscher Sprache« 36 erlangte, kann mithilfe dieser Art von Quellenkommentar am ehesten dokumentiert werden, wie folgendes Beispiel T7 zeigt: >Rechtssumme
Summa Confessorum< II, 1 q. 20

Tod dy man tut mit pedachtem pöfem willen. 7.

Ain menfch der den andern 3etod flecht mit pedachtem mût, oder den chain not dar 311 dringet von feines lebens noch von feines gûts wegen noch von gerichts wegen, der tût ain todfund, vnd fol fiben jar puffen vnd vor der chirchen ligen vnd gots leichnam nit nemen in den iaren, er wer dann tod/iech, d.i. Miror.

Quid de homicidio voluntario. Resp. secundum Raymundum ibidem 1 . Patet sine distinctione quod homicidium voluntarium semper mortale peccatum est et enorme, dist. 1. Si quis voluntarle 2 . Et intellige hoc secundum Hostiensem § ij, in fine 3 , nisi fiat iuris permissione; sicut iudex occidit malefactores et sicut excusatur qui se et sua defendendo occidit. Item si in bello iusto laycus aliquem interficiat, sine pena est, xxiij.q.j. Quid culpatur 4 .

34

Der Rezensent der >RSRS< eingestreuten Zitate sich oft nicht auf die vorausgegangene Textstelle, sondern auf frühere Exzerpte im selben Kapitel beziehen, häufig verderbt und grundsätzlich nur im Kontext der ausgeschriebenen Quellenstelle interpretierbar sind.

35

JOHANEK ( A n m . 27), S. 359.

36

JOHANEK ( A n m . 27), S. 368.

1 Ray. 11,1 q.3. 2 D. 50 c.44. 3 Host. V, De homicidio § 2 Quot species, vers. Voluntarium et vers. Excusatur (f.241va). 4 C. 23 q.l c.4.

XXIII

Einleitung

Aber nauch weltlichem rechten, fo fol man gewaltig laut die foleich todfleg tund, fenden in da3 eilend vnd gemain laut töten, ff. ad legem Corneliam 1. Qui cedem. Aber ain richter oder ain ander, dem da3 enpfolhen ift, der mag laut die den tod verfchult haben, töten an fund. Vnd in ainem offenbaren chrieg mag man veind vnd pöf laüt twingen mit bedachtem miit, als fich da3 fügt. Vnd der bedacht mût gehört dar 3Û von recht der lieb vnd nuc3 der gemain.

II, 1 q. 21 Que sit pena homicidii. Resp. secundum Raymundum q.iiij. Pena 5 . [6] De penitentia dicit Goffredus® : Si homicida voluntarius clericus est, deponitur, ut 1. dist. Si quis viduam7 . Si laycus fuerit, ad ianuam ecclesie semper iaceat et communionem in exitu vite sue recipiat . . . De penitentia etiam homicidii habetur infra lib. iij ti. xxxiiij. De penitentiis et remissionibus q.cxxv. Que penitentia, vers. Undecimus, et sequen. Secundum leges autem, ut dicit Goffredus, layci honestiori loco positi deportan soient; qui in secundo gradu sunt, id est humiliores, capite puniuntur, ut ff. ad legem Corneliam de sicariis, 1. Qui cedem et l.iij § Legis 8 . s.a. III, 34 q. 125 Que penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum Raymundum q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen.® et Hostiensem § xxij. Que penitentia.10 [5] Undecimus quod homicida voluntarius sine spe restitutionibus deponitur et septem annis peniteat, 1. dist. Miror11 . II, 1 q.62

Circa finem quero que circa homicidam fiat dispensatio. Resp. secundum Raymundum q.v. Dispensatur 12 . Nota circa homicidium voluntarium quod [4] Circa homicidium voluntarium nunfit manu uel confilio, non difpenfatur in quam invenitur cum aliquo dispensatum, ordinibus, fed bene in beneficio, d.i. Miror. sed potius depositio cum aspera penitentia, Jtem circa homicidium neceffitatis euitabi- dist. 1. Miror et c. Si quis viduam13 . Et hoc lis non facile difpenfatur. Sed in homicidio verum est de voluntario tarn manu quam ineuitabilis neceffitatis datur confilium, ut lingua commisso, ut supra eo. ti. q. xxj, circa non miniftret homicida in ordinibus principium . . . Dicit etiam Hostiensis14 , fufceptis, non tarnen deponitur, fed tollera- quod cum homicida voluntario dispensari tur in ordinibus et abfque difpenfacione, d. potest in beneficio. 1. De hijs. 5 Ray. II, 1 q. 4. 6 Goff. V, De homicidio §3 Pena homicidii (f,187vb - S. 424). 7 D. 50 c. 8. 8 Dig. 48.8.16 et 3 § Legis 9 Ray. III, 34 q.41 [43], 10 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Duodecimus (f.283va). 11 D. 50 c.4. 12 Ray. II, 1 q.5. 13 D. 50 c.4 et c.8. 14 Host. V, De homicidio § 7 Que dispensatio, vers. Sed et cum (f.242vb). XXIV

Einleitung [2] Circa homicidium necessitatis evitabilis non facile dispensatur etiam per papam secundum glosam. Sed in homicidio necessitatis inevitabilis datur consilium, ut non ministret homicida, etiam in susceptis ordinibus, ut 1. dist. De his clericis15 . Non tarnen deponitur, sed in suo ordine toleratur de iure et absque dispensatione secundum Laurentium cum quo sentio, Extra eo. ti. c.ij" .

Grundsätzliche Bedeutung kommt dem Quellenkommentar bei der Aufklärung der Fassungsverhältnisse in der >RS< sowie der Ermittlung des Autortextes zu. Da die Edition einem textgeschichtlichen Ansatz 37 verpflichtet ist und eine Rekonstruktion des Autortextes nicht intendiert war, wurden die drei Fassungen Β, A und C als gleichwertige Textausformungen einander synoptisch gegenübergestellt. Ihnen steht der Quellentext zur Seite, der zusammen mit den Varianten der präredaktionellen Handschriften M3, M6, W2 ( = Textstufe MW bzw. BMW) oder 12 ( = Textstufe CI)38 vor allem im Fall von Textdivergenzen den Weg zum Autortext zurückverfolgen läßt. So liest man im Kapitel Κ 30, 16: Auch wer ain chirchen oder ain Capellen wilpawen, den fol ain bifchoff dar ¡u halten, das er die volpring vnd dar zu geb gult (B), ... sol im dar ju geluk geben schreibt A, die C-Fassung fordert, daß er dazugebe licht vnd fie ρ el etichi .. . gult, geluk, licht stehen gleichwertig nebeneinander, von der inhaltlichen Aussage her ließe sich allenfalls geluk eliminieren, während Β und C durchaus sinnvolle Varianz bieten. Mithilfe des Quellenkommentars läßt sich eindeutig C als ursprüngliche (am lateinischen Vorlagentext orientierte) Lesart n a c h w e i s e n : . . . et debet dos tanta esse quodsufficiat Welche Bedeutung der Rückgriff auf die Quelle für das ad luminaria. Verständnis inhaltlicher Aussagen haben kann, zeigt auch das folgende Beispiel der Strafe für Verwandtenmord in E 91, 4-20: Ein menfch der 37

38

G. STEER, Textgeschichtliche Edition, in: K. RUH (Hg.), Überlieferungsgeschichtliche Prosaforschung. Beiträge der Würzburger Forschergruppe zur Methode und Auswertung (TTG 19), Tübingen 1985, S. 37-52; ders., Gebrauchsfunktionale Text- und Überlieferungsanalyse, ebd. S. 5-36; K. RUH, Überlieferungsgeschichte mittelalterlicher Texte als methodischer Ansatz zu einer erweiterten Konzeption von Literaturgeschichte, ebd. S.262-272. Zu den präredaktionellen Textstufen vgl. STEER, Einleitung zur Edition (Anm. 7), S. 168*-179".

15 D. 50 c. 6.

16 X. 5.12.2.

XXV

Einleitung

feinen vater oder fein muter tötet. . . fol. . . nach weltlichem rechten werden vernai vnd verftrickt in ainen leder fack vnd mit ainem hunt chappen, mit ainer flangen, mit ainem äffen geworffen werden in ain waffer schreibt B , . . . mit einem hunt, vnd mit einem kappen vermerkt A, und C variiert zu . . . mit ainem hiind, mit ainer katjen. Der Blick in den Quellenkommentar belegt die Priorität der Α-Fassung, unter deren kappen sich ein Kapaun verbirgt und macht gleichzeitig die spätantike Herkunft dieser befremdlichen Rechtsvorschrift deutlich: sie entstammt den Digesten 48.9.9 bzw. dem Codex 9.17.1. Der Vatermörder wird dort, wie Hostiensis vermittelt, cum cane et gallo gallinacio, id est cappone iuxta vulgare, cum vipera et simia ins Meer versenkt. Relativ häufig findet sich in zwei Fassungen eine gemeinsame inhaltliche Aussage, der die dritte Fassung entgegensteht. In der Regel können diese Differenzen aufgrund der stemmatischen Verhältnisse nach dem Mehrheitsprinzip entschieden werden. Doch es gibt auch Gegenbeispiele, ζ. Β. Κ 48, 58-60, wo von Menschen gehandelt wird, die in abgerissenen Kleidern gehen von chranckhait wegen vnd vongirhait wegen des guts (Β). Obwohl auch A chrankhait tradiert, muß doch dem singulär überlieferten karckkait der C-Fassung der Vorzug gegeben werden. Die präredaktionelle Textstufe MW belegt hier, daß im Original karkait ( = Schlauheit, List [ L E X E R I, 1517f.]) gestanden haben muß, das auch inhaltlich dem lateinischen Text entspricht (simulat sanctitatem .. . propter hoc, ut aliquid ei detur) und vom B- wie A-Redaktor individuell verlesen wurde. Noch größeres Gewicht kommt dem Quellenkommentar zur Erschließung des Autortextes in solchen Fällen zu, wo eine relative Homogenität der drei Fassungen zwar inhaltlich stimmig erscheint, aber trotzdem nicht mit Bertholds Text übereinstimmt. Im Kapitel über Kirchenfreiheit Κ 39, 9-16 ist zu lesen: War awer das die chirchen wurden ju veften vnd jw purgen gemacht vnd die freythöf, alfo das man da von ftiirmet, wiirff, schuff wider veint oder spies wapen dar in legt... fo hiet fi ir freyhait verloren. A und C bieten ähnlichen Text: fpiess oder wappen bzw. spiefs oder ander waffen. Die lateinische Quelle ist hier eindeutig: es geht nicht um >spitze Waffen< bzw. >Spieße oder WaffenLiber ExtraLiber Sextus< veröffentlicht wurden. Korrekt lauten die Zitate: De his que vi metusve causa fiunt. Absolutionis; De sententia excommunicationis. Quicumque. Quellennachweis (B) verderbt; richtig: Extra de raptoribus. Excommunicationi. s.o. Anm. zu Z. 45f. Auch die Novellen Innozenz' IV. wurden später in den >Liber Sextus< übernommen. Das Zitat muß lauten: Ne clerici uel monachi. Grauis. galein stswf. (A, C) = Ruderschiff, Galeere (LEXER 1,728).

125 X. 3.50.3 et 10. 126 X. 5.6.6. 127 Host. V, De iudeis et sarracenis, rubr. De sarracenis § 3 Qualiter erga, vers. Illud tamen (f. 236vb). 128 X. 5.6.11.

Β 10 Bann

61

Β 10 III, 33 q. 168 Queritur etiam utrum excommunicato possit aliquo tempore intrare ecclesiam. [1] Resp. secundum Raymundum q. xlij. [xliij P,A] Item queritur 129 et Hostiensem sub § Sed nunquid130. Dicas quod excommunicati maiori excommunicatione (glosa131: sive occulti sive manifesti) nullo tempore debent intrare ecclesiam, quamdiu sunt excommunicati, possunt tarnen convocari ad aliquam ecclesiam, sicut interdicti, ad audiendum verbum dei, sicut dicitur Extra de sententia excommunicationis, in c. Responso132. Et dicit ibidem Innocentius in glosa133: Nota excommunicatos posse ingredi ecclesiam, dummodo non audiant officium [excommunicati . . . officium fehlt P\. Glosa134: Intrare, scilicet ad orandum; forte secus est, si intrat ad transeundum per earn ad alium locum ulteriorem, dum tarnen non celebrentur ibi divina. Et idem intelligas de interdicto et suspenso ab ingressu ecclesie . . . Dicit glosa135: Secus esset, si suspensus esset ab officio tantum, quia tunc posset orare in ecclesia et ibi audire divina. [2] Super ver. Non potest, dicit glosa136: Ex hoc patet quod excommunicatus licet occulte peccat, si intrat ecclesiam vel aliorum communioni se ingerat, licet quidam dicant contrarium, et male, ut credo, excusantes talem per hoc quod dicunt quod non tenetur reddere se notabilem de [fehlt Ρ] excommunicatione occulta, quod faceret, si vitaret communionem aliorum, quia, cum alius non debeat eum prodere vitando eum in publico, multo fortius nec ipse tenetur se prodere, ut dicunt. Sed non est simile, quia non est in potestate alterius eum corrigere taliter eum vitando, sed in potestate ipsius est, quod se corrigat et absolutionem impetret. Hec in glosa. - Β 12 Ζ. 32

III, 33 q. 241

Quid si inter non excommunicatos vel non interdictos admissos ad officium privilegiatorum huiusmodi sunt litterati non privilegiati nec interdicti, sive clerici sive layci, nunquid cum eis poterunt in suo officio dicere vel celebrare. . . . concordat etiam cum Innocentio glosa Willelmi q. lij [liij P, A\ Item in generali, super ver. Intelligunt [Sic intelligi P]nl, dicens quod non interdicti apud 129 Ray. III, 33 q. 42. 130 Host. V, De sententia excommunicationis § 17 Sed nunquid (f. 298 va ). 131 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Quod excommunicati. 132 X. 5.39.43. 133 Inn. ad X. 5.39.43. 134 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Intrasse. 135 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Ingressu. 136 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 41 super ver.: Non potest. 137 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 52 super ver.: Intelligunt.

62

Β 11 Bann

huiusmodi privilegiatos possunt audire divina, sed non possunt ibi celebrare divina nec ibi sepeliri nec recipere sacramenta, cum hoc solum clericis illius loci sit concessum. Z. 39

III, 33 q. 251

Qualiter vel in quo violetur interdictum. [2] Item nota secundum Innocentium in glosa ut supra, scilicet super c. Tanta 138 quod, cum interdicitur locus, nichil est aliud dicere nisi interdicere homines ibi habitantes a sacramentis ibi accipiendis et clericos ibi celebrantes, vel quod melius videtur, clerici prohibentur ibi celebrare et sacramenta c o n f e r r e . . . Item dicit Innocentius, Extra de consuetudine, in glosa super c. C u m inter 139 , quod, quando locus interdicitur, clerici in aliis locis possunt celebrare. Item non solum clerici loci interdicti, sed etiam alienigene in loco interdicto celebrare non debent, nisi sint privilegiati. - Ρ7

Ζ. 62

III, 33 q. 242

Sed quid de exemptis. Resp. secundum glosam ibidem 140 . Si loca huiusmodi sunt ita o m n i n o exempta, quod nullo modo subiaceant huiusmodi interdicto, possunt quicumque non sunt interdicti vel excommunicati vel alias canonice prohibiti, ibi celebrare et audire divina et sepeliri in morte. Z. 9:

verfprechen s tv. (A) = interdicere, verbieten (DWB

25,1469/.;

HALTHAUS

1,1895).

Ζ. 66:

B-Text verderbt durch Ausfall von von vor iren.

Β 11 III, 33 q. 33

Que sint species excommunicationis [excommunicationum P]. Resp. secundum Raymundum 1 4 1 . Species excommunicationis quasi infinite sunt . . . U n a est que separat a sacramentis, ab ingressu ecclesie et a fidelium communione, et hec dicitur maior excommunicatio vel anathema. Alia est que separat a sacramentis tantum, et hec dicitur minor excommunicatio. - Β 1, Β 17

138 Inn. ad X. 5.31,18,5. 139 Inn. ad X. 1.4.5,1. ver.: Intelligunt. 141 Ray. III, 33 q. 9.

140 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 52 super

63

Β 11 Bann

s.a. III, 33 q. 81 Post hec quero quis sit effectus excommunicationis et que pena excommunicato vel suspensi. Resp. secundum Hostiensem § vij. Quis sit effectus142. [1] Supra eo. ti. q. xxxiij. Que sint species, tactum est de hoc. Effectus namque minoris excommunicationis est, ut excommunicatus non participet sacramentis ecclesie. Β 1, Β 4, Β 12, Ρ 7,

V2

Ζ. 6

III, 33 q. 103

Qualiter fieri debeat absolutio a maiori excommunicatione. Resp. secundum Hostiensem ibidem, vers. In maiori autem, et sub § sequen.143. Dicendum quod in maiori excommunicatione, a quocumque illata sit, sive a canone sive ab homine, quattuor sunt pensanda. Primum, ut excommunicatus in omni casu, antequam absolvatur, iuret stare mandatis ecclesie. Ζ. 14

III, 33 q. 235

Deinde quero quas penas interdictum generaliter omnibus inférât. Resp. secundum Innocentium et Hostiensem, Extra de sponsalibus, in glosa super c. Non est vobis [nobis P,A][U. Tempore generalis interdicti nulla divina officia vel ecclesiastica sacramenta permittuntur preter baptisma parvulorum et penitentias morientium, ut ibidem dicitur et Extra de sententia excommunicationis. Responso145. Excipe sacramentum confirmationis, quia, sicut parvuli non prohibentur baptizari, ita nec confirmari, ut in eo. c. Responso. Item permittitur eucharistia dari decedentibus, Extra de penitentiis et remissionibus. Quod in te146. Omnibus autem negatur unctio et ecclesiastica sepultura, ut in eo. c. Quod in te dicitur. III, 33 q. 237 Que gratie generaliter omnibus tempore interdicti permittuntur. Resp., ut supra dictum est q. ccxxxv. Deinde quero. Permittuntur baptisma parvulorum, penitentie morientium, sacramentum confirmationis et viaticum decedentibus. Item, ut dicit Innocentius, Extra de sponsalibus, in glosa super c. Non est vobis [nobis Ρ,A], in fine147: Matrimonium credimus posse fieri apud interdictos, quia et apud infideles contrahitur. 142 Host. V, De sententia excommunicationis § 11 Quis sit, vers. Effectus autem (f. 293rb). 143 Host. V, De sententia excommunicationis § 14 Et qualiter, vers. In maiori autem (f. 295va). 144 Inn. ad X. 4.1.11; Host, ad X. 4.1.11. 145 X. 5.39.43. 146 X. 5.38.11. 147 Inn. ad X. 4.1.11.

64 Ζ.

Β 12 Bann

III, 33 q. 244

30

Que grade clericis secularibus tempore generalis interdicti concedantur. . . . Item nota quod dicit Willelmus q. lij [liij P, A\ Item in generali, in glosa super ver. Clerici148: Credo quod tempore generalis interdicti clerici non sunt interdicti. Et idem dicit Innocentius in glosa super c. Non est vobis [nobis P,A]U9. Z. JO:

verfprechen (A, C) = interdicere; s.o. Β 10.

Β 12 III, 33 q. 81 Post hec quero quis sit effectus excommunicationis et que pena excommunicati vel suspensi. Resp. secundum Hostiensem § vij. Quis sit effectus150. [2] Effectus autem maioris excommunicationis est, ut nullus christianus cum tali participet, ut patebit infra ea. q. et infra eo. ti. q. cxxij. Post premissa, et sequen. Β1,

Ζ. 10

Β 4, Β 11, Ρ 7,

V2

III, 33 q. 167

Deinde quero de ipso [episcopo Ρ] excommunicato an peccet, si ingerat se communioni aliorum. Resp. secundum Raymundum q. xlj [xlij P, A], Peccat etiam151. Dicendum est quod sic, ut patet vj. q. ij. Si tantum152, ubi dicitur quod, si episcopus reputaverit aliquem de suis subditis excommunicatum pro peccato occulto, ille subditus non debet se ingerere communioni eius, licet alii possint ei communicare, donee constet de crimine. Ζ. 16

III, 33 q. 168

Queritur etiam utrum excommunicatus possit aliquo tempore intrare ecclesiam. [2]Super ver. Non potest, dicit glosa153: Ex hoc patet quod excommunicatus licet occulte peccat, si intrat ecclesiam vel aliorum communioni se ingerat, licet quidam dicant contrarium, et male, ut credo, excusantes talem per hoc quod dicunt 148 150 151 Non

Wilh. ad Ray. III, 33 q. 52 super ver.: Clerici. 149 Inn. ad X. 4.1.11. Host. V, De sententia excommunicationis § 11 Quis sit, vers. Effectus autem (f. 293 rb ). Ray. III, 33 q. 41. 152 C. 6 q. 2 c. 2. 153 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 41 super ver.: potest.

Β 13 Bann

65

quod non tenetur reddere se notabilem de [fehlt Ρ] excommunicatione occulta, quod faceret, si vitaret communionem aliorum, quia, cum alius non debeat eum prodere vitando eum in publico, multo fortius nec ipse tenetur se prodere, ut dicunt. Sed non est simile, quia non est in potestate alterius eum corrigere taliter eum vitando, sed in potestate ipsius est, quod se corrigat et absolutionem impetret. Hec in glosa. -BIO

Β 13 III, 33 q. 122 Post premissa quero qua pena feriantur participantes cum excommunicatis. Resp. secundum Raymundum q. xxviij [xxix P, A], Sequitur qua pena154 et Goffredum § Restât videre155. [1] Distingue an quis communicet crimini et criminoso, an criminoso tantum. In primo casu incurrit eandem excommunicationem in numero qua tenetur is cui communicat... ut Extra eo. Nuper156. [2] Si autem communicat excommunicato, non tamen in crimine, subdistinguitur, quia aut erat excommunicatus cum suis fautoribus et communicantibus [cum . . . communicantibus fehlt Ρ] aut non. In primo casu communicantes erunt excommunicati maiori excommunicatione sicut et principales; et secundum Goffredum: sententia hominis, non iuris . . . Extra eo. ti. Quod in dubiis, in fine157. [3] In secundo communicantes excommunicato in osculo, salutatione, simplici loquela, oratione vel mensa incurrunt ipso iure minorem excommunicationem . . . ut xj. q. iij. Sicut. Excommunicatos. Cum excommunicato158. Hec autem excommunicatio in tertiam personam non transit. - Β 1, Β14, Β 18 Ζ. 22

III, 33 q. 165

Item quero utrum communicans excommunicato in casu non concesso peccet mortaliter. . . . Hostiensis quoque vers. Sed nunquid159 satis concordat. Dicit enim quod, qui simpliciter communicat excommunicato contra prohibitionem canonis, venialiter peccat, nisi faceret hoc in contemptum canonis. Sed si hoc faciat pertinaciter contra prohibitionem superioris generaliter vel specialiter sibi factam, cum pro hoc casu excommunicandus sit, patet quod mortaliter peccat. 154 Ray. Ill, 33 q. 28. 155 Goff. V, De sententia excommunicationis § 21 Restât videre (f. 245rb - S. 491). 156 X. 5.39.29. 157 X. 5.39.30. 158 C. 11 q. 3 c. 16, c. 17 et c. 18. 159 Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Sed nunquid (f. 298ra).

66

Β 14 Bann

Β 14 III, 33 q. 125 Que persone et in quibus casibus tenentur vel possunt licite communicare excommunicatis. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxx. Excipiuntur160. A Gregorio excipiuntur xij genera personarum que intrepide possunt communicare excommunicatis, dum tarnen non in crimine pro quo sunt excommunicati. [3] Item adde unum casum generalem in quo quilibet potest loqui cum excommunicato, scilicet de correctione que pertinet ad ipsam excommunicationem vel alias [fehlt Ρ] ad salutem, xj. q. iij. Cum excommunicato161 . . . De istis casibus nota versus: »Utile, lex, humile, res ignorata, necesse.« - Β 14, 170. Ζ. 7

s.a. III, 33 q. 126

Excusat ergo in participando ab excommunicatione utile. Glosa hic162: id est utilitas ex parte excommunicati, ut quando quis loquitur cum excommunicato de his que pertinent ad salutem anime eius, aut de absolutione eius, ut predictum est. Utilitas etiam participantis excusat, ut cum petit ab eo quod ei debet. Ζ. 11

III, 33 q. 127

Sed nunquid de salute anime mee possum loqui cum excommunicato sicut et de salute anime eius. Et nunquid possum ab eo querere consilium pro utilitate mea vel necessitate temporali. Resp. secundum glosam ibidem163. Credo quod tanta possit esse necessitas et tam arta, quod, ubi non possem habere copiam iurisperitorum nec res caperet dilationem, possem consilium petere ab huiusmodi excommunicato tam in temporalibus quam in spiritualibus. Casus enim necessitatis excusat in talibus, xj. q. iij. Quoniam multos164. Z. 15

III, 33 q. 128

Sequitur in versibus lex, scilicet matrimonii, que excusat uxorem communicantem viro excommunicato. Intellige hoc secundum Hostiensem sub § Lex165, quando scilicet constat de matrimonio. 160 Ray. III, 33 q. 29 [!]. 161 C. 11 q. 3 c. 18. 162 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver.: Utile. 163 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver.: Utile. 164 C. 11 q. 3 c. 103. 165 Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Lex (f. 297va).

Β 14 Bann Ζ. 20

67 III, 33 q. 129

Sed nunquid idem est in converso casu, scilicet quod liceat viro communicare uxori excommunicate. Resp. secundum Hostiensem ibidem166. Quidam dicunt quod sic, quia non ad imparia iudicantur, Extra de divortiis. Gaudemus § Sane167. Alii contra. Tu dicas quod, si mulier excommunicata est propter matrimonium quod dicitur illicite contractum, non licet communicare, ut predictum est etiam de viro. Si vero alia de causa, forte propter delictum commissum, tunc uterque excusatur quo ad redditionem debiti carnalis. Sic intelligitur prima opinio. Sed in provisione et servitio humano non excusatur vir in hoc casu, quia debet cogéré uxorem, ut satisfaciat et petat absolutionem, arg. vij. q. j. Sicut168, et quia viris feminas subditas esse et pene famulas lex esse voluit. Z. 32

III, 33 q. 131

Sequitur humile. Hostiensis sub § Humile169 dicit: id est, humilitas sive bonum utilitatis [humilitatis P\ excusat quasdam personas, puta filios in potestate patris constitutos, non intelligas emancipatos. Idem Raymundus170 et Goffredus 171 . Item servos, ancillas, rústicos, servientes et omnes alios subaudi subiectos qui non adeo curiales sunt, ut eorum Consilio scelera perpetrentur. Tales enim persone ante sententiam latam astricte erant ad familiare obsequium exhibendum nec post sententiam latam tenentur ad eius contrarium . . . Idem Innocentius in glosa super c. Inter alia172. Quod tarnen intelligere videtur, cum vel iste vel ille aliunde de facili habere non possit necessaria. Z. 43

III, 33 q. 132

Quero ergo generaliter an filiis aliisque subiectis personis que suis superioribus communicare tenentur, etiam ipsi superiores econverso illis excommunicatis communicare teneantur. [1] Resp. secundum Raymundum173. Dicunt quidam quod sic, arg. xxij. q. ult. De forma, in fine174, ubi dicitur quod eadem fide est superior inferiori astrictus qua econverso. Alii dicunt quod maiores non debent communicare minoribus, et hoc in penam maiorum ipsorum qui tenebantur corrigere suos minores, ne inciderent in causam anathematis. 166 Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Sed nunquid (f. 297va). 167 Χ. 4.19.8. 168 C. 7 q. 1 c. 39. 169 Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Humile (f. 297va). 170 Ray. III, 33 q. 29. 171 Goff. V, De sententia excommunicationis § 21 Restât videre, vers. Sed nunquid (f. 245va - S. 492). 172 Inn. ad X. 5.39.31. 173 Ray. III, 33 q. 29. 174 C. 22 q. 5 c. 18.

68

Β 14 Bann

Ζ. 49

III, 33 q. 140

Sed quid de monachis, cum abbas est excommunicatus. Resp. secundum glosam ibidem175. Credo de monachis quod, cum sint quasi de familia abbatum suorum, excusantur, si cum abbatibus communicent. Z. 51 III, 33 q. 132 [2] Glosa176 dicit: Si autem se obligaverant, sed ante excommunicationem servitium non intraverant, credo quod non sunt obligati ad intrandum post excommunicationem . . . Addit Raymundus177: Idem, si post excommunicationem scilicet se obligaverant, sed ignorabant et non possunt ab ilio sine damno recedere. Glosa178 addit dicens: Idem etiam, cum necessitas eos compellit, quod fiant de familia post excommunicationem. Ζ. 65

III, 33 q. 133

Quid de eo qui scienter post excommunicationem intravit servitium vel factus est de familia excommunicati. Resp. secundum glosam super ver. Ignorabant179. Credo quod nichilominus ab eo posset recedere . . . Et hoc multo fortius verum est de eo qui ignoravit talem esse excommunicatum. Sed in hoc differentia est, quia ignorans non tenetur discedere cum damno suo, sed sciens tenetur, etiam si super hoc lata per iniquitatem fuerit sententia contra eum a iudice ad querimoniam excommunicati ipsius trahentis eum in causam super huiusmodi obligatione. Z. 76

III, 33 q. 141

Nunquid armiger vel serviens militis [militi Ρ] sequens dominum suum tenetur vitare publice excommunicatos quibus tarnen dominus suus communicat. Resp. secundum glosam ibidem180. Credo quod sie; licet enim excusetur in hoc quod communicat domino suo excommunicato, non tarnen excusatur communicando excommunicatis quibus communicat dominus suus. Et idem intelligas de similibus.

175 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver.: Servientes. 176 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Obligaverunt. 177 Ray. III, 33 q. 29. 178 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Recedere. 179 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Ignorabant. 180 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Servientes.

Β 14 Bann Ζ. 80

69 III, 33 q. 136

Sed quid de vassallis, nunquid licite possunt communicare dominis suis excommunicatis, aut ipso facto, cum domini ipsorum involvuntur sententia excommunicationis, absoluti sunt ab eorum servitio. Resp. secundum glosam super ver. Fidelitatis181, que sic dicit: De huiusmodi vassallis notavit Huguccio super illud c. Nos sanctorum xv. q. vj182, quod absoluti sunt ab executione [excommunicatione P\ fidelitatis, quamdiu dominus illorum est excommunicatus, et quod [fehlt P\ debent ab eo abstinere tamquam ab aliis excommunicatis et quod non debent eum visitare nec curiam ei facere nec ire vel equitare, comedere, bibere vel conversari cum eo, nec facere cum eo exercitum nec ire cum eo ad bellum aut eum defendere aut auxiliari ei. Tenentur tarnen ei reddere tributa, pensiones et huiusmodi, sicut debitor tenetur reddere excommunicato quod ei d e b e t . . . Sed quia tota die videmus fieri contrarium, potest dici quod illud c. Nos sanctorum loquitur in eo casu, cum aggravatur sententia contra nobilem excommunicatum et precipitur in penam eius vassallis suis, quod non obediant ei. Et tunc primo tenentur eum vitare . . . Ambigue de hac materia loquuntur tarn Innocentius quam Hostiensis, Extra de dolo et contumacia, in glosa super c. Veritatis183. Β 26

Ζ. 94

III, 33 q. 180

Post hec quero quando quis dicatur scire aliquem esse excommunicatum. Resp. secundum Raymundum q. xliij [xliiij P, A], Hoc tamen nota184 et Hostiensem sub § Res ignorata185. Dicitur quis hoc scire, cum vidit ilium verberare clericum in casu non concesso vel simile, vel erat presens et audivit ferri sententiam vel ipsam publice denuntiari, vel illemet excommunicatus vel prelatus ipsius excommunicati, maxime si sit [fehlt Ρ] episcopus, dixit ei, vel ab alio cui merito credendum est, hoc audivit vel est publica fama ipsum esse excommunicatum. Alias propter levem famam vel si ab adversario eius hoc audiat, non debet sibi formare conscientiam, xxij. q. v. [vj. P\ Hoc videtur' 8 6 ... Nota etiam quod dicit glosa q. xl [xlj P, A], Quid si aliquis, super ver. Scienter187, quod non est probabilis ignorantia, si ignoretur quod scitur a vicinis, aut cum est in parrochia in qua aliquis eo tempore est publice denuntiatus excommunicatus, aut si dicit se ignorasse sententiam proprii episcopi vel quod publice factum est in provincia.

181 Wilh. ad Ray. III, 33 q. [38] super ver.: Fidelitatis. 182 Hug. ad C. 15 q. 6 c. 4. 183 Inn. ad X. 2.14.8; Host, ad X. 2.14.8. 184 Ray. III, 33 q. 43. 185 Host. V, De sententia excommunicationis §15 Et que sit pena, vers. Res ignorata (f. 297vb). 186 C. 22 q. 5 c. 8. 187 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 40 super ver. : Scienter.

70

Β 14 Bann

Ζ. 113

III, 33 q. 190

Quid si audivi ab aliquibus etiam fidedignis aliquem esse excommunicatum ab aliquo ex occulto facto absque publicatione sententie, nunquid teneor de hoc inquirere. Resp. secundum glosam ibidem188. Non teneor ab aliis inquirere... Si autem publica fama est aliquem esse excommunicatum ex facto occulto, contra quem non est publicata sententia super hoc, non teneor talem vitare . . . Extra eo. Si vero aliquis189. Z. 119

III, 33 q. 191

Quid de ilio quem audivi publican excommunicatum vel vidi incidere in canonem, si postea non video eum usque ad annum vel biennium, nunquid teneor eum vitare, donee michi constet de absolutione eius. Resp. secundum glosam ibidem super ver. Primo [j. />]190. Si homo [hie P] est talis, ut credatur esse timorate conscientie, non immemor sue salutis, et maxime si eo tempore quo constitit michi de eius excommunicatione, servabat sententiam, modo autem non servat, possum probabiliter credere quod sit absolutus et ei communicare, arg. ad hoc Extra de officio ordinarli. Ex parte191 . . . Si autem pravus et dyseolus erat huiusmodi excommunicatus nec servavit sententiam, credo ipsum esse vitandum, donec probabiliter presumatur de eius [huiusmodi P\ absolutione. Vitandum dico sicut ante ab initio, id est si in publico, in publico; si in occulto, in occulto. Ζ

131-134

III, 33 q. 189

Sed nunquid teneor ab eo inquirere. Resp. secundum glosam ibidem192. Credo quod sic, si probabiliter credo quod dicat michi veritatem, et maxime si credo quod laboret ignorantia iuris, alias [vel Ρ] non teneor, presertim [fehlt P\ si credo quod de huiusmodi interrogatione scandalizetur. Ζ. 141

III, 33 q. 192

Quid si audivi Parisiis [Parisius P, A] aliquem publicari [publice exeommunicari P\, postea invenio eum Bononie ubi nichil scitur de eius excommunicatione, nunquid teneor eum vitare publice et sic reddere eum notabilem de excommunicatione sua. Resp. secundum glosam ibidem193. Huguccio notavit v. q. j. Quidam 194 quod, quando solus scio aliquem esse excommunicatum, non teneor eum vitare in 189 X. 5.39.4. 190 Wilh. ad 188 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 43 super ver.: Publica fama. Ray. III, 33 q. 43 super ver.: Primo. 191 X. 1.31.5. 192 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 43 super ver. : Publica fama. 193 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 43 super ver. : Primo. 194 Hug. ad C. 5 q. 1 c. 2.

Β 14 Bann

71

publico. In casu autem proposito teneor eum vitare publice, etiam ubi nichil scitur de eius excommunicatione, cum sit publicum crimen eius licet alibi; etsi non ibi ubi eum nunc invenio. Z. 157

III, 33 q. 154

Sequitur necesse, id est necessitas, ut in peregrinis et viatoribus et huiusmodi. Secundum glosam hie195 et Hostiensem sub § Necesse196. Necessitas enim excusat, quia legem non habet, de his supra eo. ti. q. exxv [xxv P], Que persone [pene /*], ubi [ut P\ dictum est quod excusatur orator, peregrinus aut viator . . . Item Goffredus ubi supra197 concedit quod etiam ipsis excommunicatis causa humanitatis in sustentatione aliquid dari possit. Glosa super ver. Humanitas 198 dicit hoc licitum, quando indiget excommunicatus vel presumitur aut creditur indigere. Nec credo expectandam [expectandum P\ esse ultimam necessitatem . . . Hoc tamen non extendo nisi ad alimenta, vestimenta et hospitium etc., sine quibus homo vivere non potest. Ζ. 166

III, 33 q. 146

Quero etiam an liceat passim et indifferenter accipere elemosynam ab excommunicatis. Resp. secundum glosam ubi superius [ubi superius/ver. Servus P\, scilicet super ver. Nomine ipsius199. Credo quod non nisi in casibus exceptis, scilicet in casu necessitatis et similibus. Et tamen non credo esse restringendum ad extremam necessitatem, sed sufficit ad excusationem quod indigeat et non possit commodo et de facili habere necessaria aliunde. Ζ. 170 III, 33 q. 125 [2]... xj. q. iij. Quoniam multos200. Sunt autem hec verba Gregorii : . . . Quicumque autem aut orator aut peregrinus aut viator in terram excommunicatorum devenerit, ubi non possit emere vel non habet unde emat, damus licentiam ab excommunicatis accipiendi. -

Β

14,5

195 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Necesse. 1% Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Necesse (f. 297vb). 197 Goff. V, De sententia excommunicationis § 21 Restât videre, vers. Sed nunquid (f. 245va - S. 492). 198 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Humanitatis. 199 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver. : Humanitatis [!]. 200 C. 11 q. 3 c. 103.

72 Ζ. 178

Β 14 Bann

III, 34 q. 155

Quid de ilio qui amico suo excommunicato venienti comedere in domo sua vel accipere de rebus suis aliquid, sicut solet hospes, dimittit ei domum et claves ex certa scientia vel permittit eum comedere in una parte domus et ipse comedit in alia, nunquid sic participât excommunicato. Resp. secundum glosam ibidem201 . . . Si autem dimittit domum et claves aut permittit eum comedere (ut dictum est), quia probabiliter timet, ne ille excommunicatus vim inferat ei aut eius rebus, si eum repellat a domo et non recipiat, non credo quod teneatur eum cum violentia repellere aut se defendere vel res suas. Et in hoc casu non incurrit minorem excommunicationem. Si autem credit eum indigere hospitio vel alimentis, potest eum causa humanitatis recipere . . . Ζ. 191

III, 33 q. 171

Si excommunicatus maiori excommunicatione intraverit [intravit Ρ] ecclesiam, nunquid alii omnes tenentur statim exire. Resp. secundum Raymundum ut supra202. Dico quod sic, si manifestum est eum esse excommunicatum; glosa203: vel procurare quod ille exeat, xj. q. iij. Sicut apostoli204, ubi dicitur, si quis excommunicato scienter in domo locutus fuerit vel oraverit, communione privetur . . . Concordat Innocentius in glosa super c. Nuper205. Si vero occultum est, tunc hi qui sciunt eum excommunicatum secrete, caute exibunt, si possunt, ita quod non [fehlt Ρ] timeatur scandalum vel proditio sive manifestatio excommunicationis occulte; alias non exibunt, quia in secreto debent illum vitare et non in publico . . . Glosa tarnen addit hic206, quod occulte excommunicatus etiam in publico vitandus est quantum ad locutionem et omnem aliam participationem, inquantum vitari potest, ita quod non prodatur aliis vel reddatur notabilis ex illa vitatione. - Β 18 Ζ. 222

III, 33 q. 122

Post premissa quero qua pena feriantur participantes cum excommunicatis. Resp. secundum Raymundum q. xxviij [xxix P, A], Sequitur qua pena 2 0 7 ... [2] Si autem communicat excommunicato, non tamen in crimine, subdistinguitur, quia aut erat excommunicatus cum suis fautoribus et communicantibus [cum . . . communicantibus fehlt Ρ] aut non. In primo casu communicantes erunt ex201 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 29 super ver.: Humanitatis. 202 Ray. III, 33 q. 42. 203 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Exire. 204 C. 11 q. 3 c. 16. 205 Inn. ad X. 5.39.29. 206 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: In publico. 207 Ray. III, 33 q. 28.

Β 14 Bann

73

communicati maiori excommunicatione sicut et principales . . . [3] In secundo communicantes excommunicato in osculo, salutatione, simplici loquela, oratione vel mensa incurrunt ipso iure minorem excommunicationem. - Β 1, Β13, Β18

Ζ. 227

III, 33 q. 176

Quid si hospitatus sum in domo aliqua et superveniat publice excommunicatus, nunquid teneor exire aut surgere de mensa, si ingesserit se ad illam. Resp. secundum glosam ubi supra208. Revera surgere teneor de mensa non obstante scandalo ipsius vel aliorum, si forte inde scandalizentur. Z. 231

III, 33 q. 175

Quid si unus socius in hospitio vel in claustro sit excommunicatus, nunquid alii tenentur exire aut possunt ei communicare. Resp. secundum Raymundum209. Dicit distinguendum hic sicut in simili, supra eo. ti. q. clxxj. Si excommunicatus, scilicet si occultum est, vitabitur in occulto solum et non in publico. Si manifestum, vitabitur ubique. Sed glosa contradicit, nam super ver. Videtur [utrum P] ubique210 dicit sic: Non credo quod excommunicato infrante claustrum vel domum alienam propter hoc teneantur alii domum exire. Cum etiam notaverit Huguccio xj. q. iij. Excommunicatos211, quod scholaris qui habet socium excommunicatum in domo, non tenetur exire, sed potest remanere in eadem domo, dum tarnen non communicet ei in cibo vel in [fehlt P\ potu vel loquela et huiusmodi. Z. 237

III, 33 q. 177

Quid si veniam invitatus vel citatus ad aliquod festum vel epulum et invenio ibi aliquem quem scio publice excommunicatum, nunquid teneor recedere. Resp. secundum glosam ibidem212. Credo quod sic, ex [quia ex Ρ] quo non debeo epulari, quamdiu est ibi, licet ad aliam mensam sedeat quam ego vel comedat in alia camera quam ego . . .

208 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Videtur ubique. 209 Ray. III, 33 q. 42. 210 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver. : Videtur ubique. 211 Hug. ad C. 11 q. 3 c. 17 . 212 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver. : Videtur ubique.

74 Ζ. 244

Β 14 Bann

III, 33 q. 138

Quid de mercennariis, nunquid si mercennarii mei excommunicati sunt, teneor ipsos vitare. Resp. secundum Hostiensem sub § Humile, vers. Quid ergo, et sequen.213. Si sine magno incommodo meo possum ipsum mercennarium vitare, hoc facere debeo, alias ei licite communicabo, Extra eo. Rektum et c. Si vere214. Et idem intelligas de sociis, scilicet qui habent aliquid commune. Idem Bernhardus in glosa super c. Si vere215. Z. 254

III, 33 q. 134

Quid si teneor iuramento aliquid solvere in certo termino et interim excommunicatur creditor, nunquid solvam ei adveniente termino. [1] Resp. Secundum hanc questionem sic prosequitur Raymundus q. xxxviij [xxxix P, A], Quid si teneor216: Videtur quod non, quia non debeo ei communicare nisi in certis casibus, inter quos non est iste, ut patet supra eo. ti. q. cxxv. Que persone . . . Item licet ego possim petere ab excommunicato quicquid ipse michi tenetur solvere vel facere, ne alias de malitia sua lucrum reportet . . . tamen non teneor ei persolvere, quia ipse a me non potest petere . . . Dicunt quidam quod, quamvis ille non possit petere, ego tamen ei debeo persolvere . . . Alii dicunt quod non debeo persolvere (glosa217: et pecco, si solvo), sed debeo ponere in ede sacra, donee ille sit absolutus, et sic utiliter agetur eius [huiusmodi P] negotium, ut per hoc [huiusmodi P] citius veniat ad satisfactionem. Hec ultima opinio est bona et secura. [3] Credo218 verius quod, si ex avaritia, non ex zelo iustitie differt solvere, peccat quo ad deum, licet non puniatur quo ad ecclesiam. [5] Item addit Raymundus: Vel die quod, si ipse factus est hereticus vel alias hostis et persecutor ecclesie, pauperum, pupillorum, viduarum vel alias [aliarum P\ miserabilium personarum, et propter hoc est excommunicatus, tunc nullo modo est ei solvendum, sed est faciendum iuxta opinionem secundam. - E87 Z. 279

III, 33 q. 145

Quid si aliquis assurgat vel reverentiam exhibeat excommunicato aut inclinet ei salutanti se aut moveat labia quasi resalutans eum, cum tamen nichil dicat, nunquid eo ipso incurrit excommunicationem minorem. Resp. secundum glosam ibidem, scilicet verbo proximo219. Die quod pene non sunt extendende. Si excommunicato assurgatur vel exterior reverentia exhibe213 Host. V, De sententia excommunicationis § 15 Et que sit pena, vers. Quid ergo (f. 297vb). 214 X. 5.39.37 et 34. 215 Bernh. ad X. 5.39.34. 216 Ray. III, 33 q. [38]. 217 Wilh. ad Ray. III, 33 q. [38] super ver.: Non debeo. 218 Wilh. ad Ray. III, 33 q. [38] super ver.: Bona est. 219 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 40 super ver.: Ita ne.

Β 15 Bann

75

atur sine obsequio ministerii corporalis, ex hoc solo non incurritur excommunicatio minor, quia hoc facere non est ei communicare. Z. Ζ. Ζ. Ζ. Z. Z. Z.

6: 41: 53: 63: 87: 140/.: 171:

Z. Z. Z. Z. Z. Ζ.

202-204: 211-213: 225: 228/. : 237: 251:

Z. 253: Ζ. 255-257: Ζ. 263:

chofen swv. (B, C) = reden, sprechen (DWB 11,1843/.). geraten stv. = entbehren, entraten (DWB 5,3576). pawlawt stmn. = Ackerbauern (RWB 1,1298). geding sin. (A, C) = Ubereinkunft, Vertrag (DWB 4,2027/.). haymlichait stf. = Vertraulichkeit, vertrautes Verhältnis (DWB 10,879). Der Quellennachweis lautet korrekt: Extra de officio ordinarli. Ex parte. Aussage in Β durch Ein/iigen des Pronomens er und die Verwendung derSingular/orm wirt irrtümlich au/ das Subjekt (ain menfch) des vorausgehenden Satzes bezogen anstatt au/ die nach/olgenden wandrer, chawfflawt, pilgrein. Homoioteleuton-Lücke in C. Homoioteleuton-Lücke in B, damit zusammenhängend Textlücke Z. 216-221. hieten in der B-Fassung ausge/allen. vber ain tifch = während einer Mahlzeit (DWB 21,508). wirtfchaft stf. = Gastmahl, Fest (LEXER 111,935). raiten swv. (B), rechen swv. (A, C) = rechnen, Rechnung ablegen (DWB 14,768,341/.). Quellenangabe verlesen; richtig: Si vere. Homoioteleuton-Lücke in Α. getôrft (Β) part, von geturren swv. = wagen (DWB 6,4590//.).

Β 15 III, 33 q. 56 Quero etiam quis excommunicari possit. Resp. secundum Hostiensem § iiij. Quis valeat220. Excommunicari potest tantum subditus et inferior respectu proferentis vel canonis ab eo lati, Extra eo. ti. A nobis, et c. sequen.221. Et hoc intelligas de subdito christiano. Iudeus enim vel [Iudeus enim vel/quia iudeus et P\ paganus excommunicari non potest [possunt / ' ] . . . Item secundum Raymundum q. xxj [xxij P, A]. Potest222. Istum intelligas subditum, non solum qui moratur infra terminum sue dioecesis vel parrochie, sed etiam quemlibet alium qui committit crimen in sua parrochia . . . Sed secundum Hostiensem, vers. Non subditus223, istud intelligitur, quando non subditus [istud . . . subditus fehlt P\ sive extraneus non ignorât sententiam latam vel tanto tempore ibi mansit quod scire presumitur, arg. Extra qui matrimonium accusare possunt [fehlt Ρ, A] c. fin.224. Nec enim ligatur [legatur A, Lücke F\ aliquis sententia excommunicationis nisi sciens [Extra . . . sciens fehlt Ρ], Extra eo. Significavit et c. Cum desideres225. Nec iste [fehlt Ρ] extraneus tenetur scrutari archana alte-

220 Host. V, De sententia excommunicationis § 6 [!] Quis valeat (f. 29 Γ"). 221 X. 5.39.28 et 29. 222 Ray. Ill, 33 q. 21. 223 Host. V, De sententia excommunicationis § 6 Quis valeat, vers. Non subditus (f. 291va). 224 X. 4.18.6. 225 X. 5.39.18 et 15.

76

Β 15 Bann

rius regni, C. de commerciis et mercatoribus 1. Mercatores226. Si vero seit vel ratione more scire potuit, iam incipit esse subditus ratione delieti et sententie late. Z. 30

vgl.

III, 33 q. 187

Qualiter vel quando vitabo eum de cuius excommunicatione publica fama est, et qualiter de hoc inquirere debeam. Resp. secundum Raymundum227, ut patuit supra q. clxxx. Post hec quero. Vitandus est, quando publica fama est aliquem esse excommunicatum. Glosa ibidem super ver. Publica fama228 dicit s i c : . . . hi qui non intersunt denuntiationi que fit in ecclesia, vel huiusmodi facto notorio, hoc modo veniunt [venerit Ρ] in notitiam excommunicationis huiusmodi, inquirendo scilicet et audiendo ab aliis qui interfuerunt. -

M17

III, 33 q. 63

Ζ. 40

Item quero utrum universitas excommunicari possit. Resp. secundum decretalem Innocentii iiij. Extra eo. Romana ecclesia229, ubi sic dicit: In universitatem vel collegium proferri excommunicationis sententiam penitus prohibemus, volentes animarum vitare periculum quod exinde sequi posset, cum nonnumquam contingeret innoxios etiam huiusmodi sententia irretiri. Sed in illos dumtaxat de collegio vel universitate quos culpabiles esse constiterit, promulgetur. Hostiensis in glosa ibidem, super ver. Penitus prohibemus 230, d i c i t . . . Sententia vero interdicti in universitatem ferri potest, cum et pro delicto alterius ferri possit. Z. 46:

verfprechen (A, C) - interdicere;

226 Cod. 4.63.4. Publica fama.

s.o. Β 10.

227 Ray. III, 33 q. 43. 228 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 43 super ver.: 229 VI. 5.11.5. 230 Host, ad VI.5.11.5.

77

Β 16 Bann

Β 16 III, 33 q. 60 Quid si is qui talem sententiam promulgavit, moritur vel transfertur vel deponitur, nunquid est excommunicatus qui postea contra facit. Resp. secundum Hostiensem, vers. Quid si is, et sequen.231. Dicendum est quod non, nisi tale aliquid statuerit diffiniendo, ff. de officio prefect! urbi 1. j [ij P\ § fin.232, vel nisi expresse a successore confirmetur, Extra de locato et conducto c. j233. Quod enim ibi dicit quod successor confirmavit, intelligi debet quoad excommunicationis sententiam que alias non valet, non quoad constitutionem que perpetua erat, Extra de officio legati c. j234. Idem dicit Bernhardus in glosa super c. A nobis j235.

Β 17 III, 33 q. 33 Que sint species excommunicationis [excommunicationum P\. Resp. secundum Raymundum236. Species excommunicationis quasi infinite sunt . . . Una est que separat a sacramentis, ab ingressu ecclesie et a fidelium communione, et hec dicitur maior excommunicatio vel anathema. Alia est que separat a sacramentis tantum, et hec dicitur minor excommunicatio. - Β 1, Β 11

Ζ. 7

III, 33 q. 169

Sed quid de excommunicato minori excommunicatione, nunquid intrare poterit ecclesiam et missam audire. . . . Dicit hic glosa super ver. Dum tarnen non ad missam237: Credo sine preiudicio quod et misse poterit interesse, dum tarnen ibi non communicet, quia minor excommunicatio non separat nisi a participatione sacramentorum que in sola perceptione consistunt.

231 Host. V, De sententia excommunicationis § 6 Quis valeat, vers. Quid si is (f. 291vb). 232 Dig. 1.12.1. 233 Χ. 3.18.1. 234 Χ. 1.30.1. 235 Bernh. ad Χ. 5.39.28. 236 Ray. III, 33 q. 9. 237 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 42 super ver.: Ad missam.

78

Β 18 Bann

Β 18 III, 33 q. 122 Post premissa quero qua pena feriantur participantes cum excommunicatis. Resp. secundum Raymundum q. xxviij [xxix P, A], Sequitur qua pena238 . . . [3] In secundo communicantes excommunicato in osculo, salutatione, simplici loquela, oratione vel mensa, incurrunt ipso iure minorem excommunicationem . . . ut xj. q. iij. Sicut239. — Β1, Β 13, Β 14

III, 33 q. 49 Circa minorem excommunicationem quero quando quis in eam incidat ipso facto. Resp. secundum Raymundum q. xx [xix P, A\ Minor autem240 et secundum Hostiensem § viij. Quis [viij. Quis/viri quid P\ possit, in principio241 . Dicendum quod minor excommunicatio sive suspensio infligitur ipso iure sive ipso actu quandoque quo ad deum tantum et aliquando quo ad deum et ecclesiam. Quo ad deum tantum infligitur, quamcito peccatum mortale committitur etiam sola cogitatione . . . xj. q. iij. Audi242 . . . Verum quo ad deum et quo ad ecclesiam infligitur minor excommunicatio ipso iure in multis casibus. Primo, cum quis communicat excommunicato . . . Secundo, cum quis sacrilegium committit, xvij. q. iiij. Miror 2 4 3 ... Tertio, cum quis est notorius fornicator, Extra de cohabitatione clericorum et mulierum. Vestra244 . . . Quarto, cum quis est symoniacus, Extra de symonia c. Tanta245 . . . Quinto, cum quis recipit ecclesiam de manu layci sine consensu episcopi, ita quod per hoc, id est per solam receptionem a layco, intendit ibi etiam prelatus esse, xvj. q. vij. Si quis deinceps 2 4 6 ... Sexto, quando quis exercet in bello, scilicet iniusto, artem balistariorum vel sagittariorum contra christianos, licet alii intelligant hoc de maiori excommunicatione. Vide de hoc supra lib. ij ti. iiij. De sagittariis et balistariis [et balistariis fehlt Ρ] q. ij. Que sit pena. Séptimo in dissidentibus, in pauperum oppressoribus, manifestis raptoribus, publicis usurariis et meretricibus. De his casibus dictum est supra lib. j ti. xv. De decimis q. lv. Quero etiam . . . Octavo in illis quibus negatur ecclesiastica sepultura, ut patet in eo qui moritur 238 Ray. Ill, 33 q. 28. 239 C. 11 q. 3 c. 16. 240 Ray. Ill, 33 q. 20. 241 Host. V, De sententia excommunicationis § 12 Quis possit, vers. Hie tamen (f. 294ra). 242 C. 11 q. 3 c. 21. 243 C. 17 q. 4 c. 8. 244 X. 3.2.7. 245 X. 5.3.7. 246 C. 16 q. 7 c. 12.

Β 18 Bann

79

in torneamento, quia non sepelitur in cimiterio, etiam si penituerit; tarnen eucharistia tali non negatur, unde improprie dicitur excommunicatus, ut dicit hic glosa, vide supra lib. ij ti. ij. De torneamentis. Nono in quolibet notorio peccatore, nam et vivus et mortuus repellitur a sacramentis ecclesie, nisi penituerit, dist. lxxxviij. Neque 247 . . . In omnibus predictis casibus absolví potest quilibet a proprio sacerdote. Z. 19-26

vglA, 15 q. 55

Quero etiam qui sunt illi quorum oblationem non recipit ecclesia. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. vj. Queritur utrum 248 . In detestationem criminis in quo iacent, respuit ecclesia horum oblationes, scilicet notorie dissidentium. Item qui opprimunt pauperes, dist. xc. Oblationes 249 . Item raptorum et usurariorum, Extra de raptoribus. Super eo 250 et De usuris. Quia in omnibus 251 . Item meretricis . . . 03 Z. 46

vgl. III, 33 q. 171

Si excommunicatus maiori excommunicatione intraverit [intravit Ρ] ecclesiam, nunquid alii omnes tenentur statim exire. Resp. secundum Raymundum ut supra 252 . Dico quod sic, si manifestum est eum esse excommunicatum; glosa 253 : vel procurare quod ille exeat . . . Si vero occultum est, tunc hi qui sciunt eum excommunicatum secrete, caute exibunt, si possunt, ita quod non [fehlt P\ timeatur scandalum vel proditio sive manifestatio excommunicationis occulte; alias non exibunt, quia in secreto debent illum vitare et non in publico. - Β 14 Ζ. 52

vgl. III, 33 q. 50

Sequitur videre quis prelatus possit excommunicare maiori excommunicatione . [2]... Extra de officio ordinarli. Si sacerdos 254 , ubi dicitur quod, si ille cui damnum illatum est, petierit iustitiam, potest sacerdos auctorem damni excommunicare, licet etiam ei confessus sit. Sed tarnen [fehlt P] non nominatim potest eum removere a communione, licet sciat eum esse reum, quia non ut iudex seit, sed ut deus. Sed debet eum admonere, ne se ingerat, quia nec Christus Iudam a communione removit. - B2 247 D. 88 c. 14. 248 Ray. I, 15 q. 6. 249 D. 90 c. 2. 250 X. 5.17.2. 251 X. 5.19.3. 252 Ray. Ill, 33 q. 42. 253 Wilh. ad Ray. Ill, 33 q. 42 super ver.: Exire. 254 X. 1.31.2.

80

Β 19 Begraben

Ζ. 62

III, 33 q. 85

Post hec quero quis possit a sententia excommunicationis absolvere. Resp. secundum Raymundum q. xxiij. Regulariter255, qui sic dicit: Regulariter teneas quod ab omni excommunicatione, sive a maiori sive a minori, lata a iure potest excommunicatus absolví a suo episcopo vel a proprio sacerdote, nisi conditor canonis sibi reservaverit specialiter absolutionem . . . -

A4,

A 6

III, 33 q. 92

Z. 66

Deinde quero quis possit absolvere a sententia iudicis sive hominis. Resp. secundum Raymundum q. xxiv [xxv P, A). A sententia256. Dicendum quod a tali sententia non potest absolví excommunicatus, excepto mortis articulo, nisi a suo excommunicatore vel etiam ab eius superiore, si ad ilium fuerit appellatum aut si excommunicator negligenter vel malitiose différât absolutionem. Z. Ζ. Z. Z. Z. Z.

10f.: 15: 22: 26: 29f.: 33:

Ζ. 37f.:

Quellennachweis (Β) verderbt; richtig: xvij. q. iiij. Miror. Quellennachweis (C) unvollständig. Das Incipit Vestra fehlt. Der Quellennachweis lautet korrekt: Extra de raptoribus. Super eo. Quellennachweis (C) verderbt; richtig: d. xc. Oblationes. Quellennachweis verderbt; richtig: xvj. q. vij. Si quis. Quellennachweis wohl schon von Berthold mißverstanden. Gemeint ist nicht der >Liber Extra]271 dicit quod possunt eis eligere sepulturam, nisi consuetudo repugnet... Sed puberibus non eliget pater sepulturam, sed ipsi per se eligant sepulturam secundum Hostiensem et Raymundum.

260 Ray. I, 16 q. 3. 261 X. 3.28.1. 262 Wilh. ad Ray. I, 16 q. 3 super ver.: Presumo. 263 Host. III, De sepulturis §5 Et apud, vers. Vel non reddatur (f. 167 vb ). 264 X. 3.28.3. 265 Host, ad X. 3.28.10. 266 Bernh. ad X. 3.28.10. 267 X. 3.28.10. 268 Inn. ad X. 3.28.1. 269 Ray. 1,16 q. 3. 270 X. 3.28.7 et 10. 271 Host. III, D e sepulturis § 5 Et apud, vers. C u m queritur (f. 167 va ).

82

Β 19 Begraben

Ζ. 60

I, 16 q. 11

Quid de sepultura uxoris. Resp. ut dicit decretalis Extra eo. ti. De uxore272. Liberum est ei eligere sepulturam sicut viro. Unde et si vir premortuus est, nichilominus [fehlt P\ uxor potest alibi eligere sepulturam quam in sepulchre viri. Si tarnen moriatur non electa sepultura, dicit Raymundus273, credo quod debeat sepeliri cum viro . . . Et secundum glosam Willelmi274 hic et Huguccionem275: Si plures habuerit [habet Ρ] maritos, sequatur sepulturam ultimi mariti secundum ius commune. Tamen consuetudo in talibus est observanda. Z. 71

I, 16 q. 10

Ubi sepeliri debeat qui decedit nulla sepultura electa. [1] Resp. secundum Raymundum ibidem276. Si est indigena, id est oriundus de terra, sepeliri debet in sepulchre parentum exemplo patriarcharum, xiij. q. ij. Ebron 277 ; Extra eo. ti. Nos instituía et c. Fraternitatem278. Idem dicit Innocentius eo. ti. in glosa super j. c279. Sed glosa280 dicit hic: Verius credo quod in parrochia propria sepeliendus sit, arg. xiij. q. j. c. j281. Super hoc tamen credo consuetudinem servandam esse . . . Sequitur in Raymundo282: Si vero incola est, id est inquilinus alienígena tamen, vel viator, debet sepeliri apud ecclesiam parrochialem in cuius parrochia mortuus est, xiij. [xiiij. P] q. j. Ecclesias [Ecclesiasticus Z5]283. Secundum Hostiensem284 tamen, si viator de facili et sine fetore deportari posset, cum suis parentibus esset tumulandus, arg. Extra eo. ti. c. j. et c. Fraternitatem285. Z.82 Add. a d i , 16 q. 10 et 11 De materia questionis x. et etiam xj. loquitur eo. ti. c. Is qui286, ubi dicitur quod, qui habet domicilium in civitate vel castro, si quandoque ad villam ruralem se transfert recreationis causa vel ut ruralia exerceat in eadem, et non electa sepultura decedat ibidem, non in ecclesia dicte ville, sed in sua parrochiali ecclesia vel in ea potius in qua maiorum suorum ab antiquo sepultura extitit, sepeliri debebit, dummodo absque periculo ad ipsam valeat deportari.

272 X. 3.28.7. 273 Ray. I, 16 q. 3. 274 Wilh. ad Ray. I, 16 q. 3 super ver.: Cum viro. 275 Hug. ad C. 13 q. 2 c. 3. 276 Ray. I, 16 q. 3. 277 C. 13 q. 2 c. 2. 278 X. 3.28.1 et 3. 279 Inn. ad X. 3.28.1. 280 Wilh. ad Ray. I, 16 q. 3 super ver.: Debet sepeliri. 281 C. 13 q. 1 c. 1. 282 Ray. I, 16 q. 3. 283 C. 13 q. 1 c. 1. 284 Host. III, De sepulturis § 6 Hec autem, vers. Alioquin (f. 168ra). 285 X. 3.28.1 et 3. 286 VI. 3.12.3.

Β 20 Begraben

Ζ. 93

83 vgl. I, 16 q. 14

Quando quis dicatur transtulisse domicilium, ita quod factus sit de iurisdictione alterius. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xxix. De parrochiis § penult. Quis intelligatur287. Puto secundum ius canonicum quod, quamcito ad aliam parrochiam transit et hospitium constituit vel conducit et explicando sarcinulas suas se in ipso recipit animo remanendi, statim fit parrochianus alterius, Extra eo. ti. c. ult.288; Extra de decimis c. Ad apostolice289. Ζ. 99 I, 16 q. 10 [2] Innocentius ubi supra290, dicit quod viator sepeliendus est in ecclesia cathedrali, xvj. q. j. c. j291. Et clerici in ecclesia ubi sunt clerici. Ζ. 17: chiefen stv. = erwählen (DWB ll,694f.). Ζ. 46f.: verhengen swv. = zulassen (DWB 25,524f.). Ζ. 59: Der Quellennachweis lautet korrekt: e.t. In noftra. Rezeption der Kapitel Β 19, Β 21: >RechtsabecedarConsuetudines feudorum< I, c. 8 De successione feudi (Consuetudines feudorum, ed. Κ. LEHMANN, Göttingen 1892; Neuauflage durch K.A. ECKHARD, in: Bibliotheca rerum historicarum, Neudrucke I, Aalen 1971, hier: S. 93f.). In der >Constitutio FridericiSC< angegeben, ist die weibliche Erbfolge nicht angesprochen (s.u. Anm. 356).

94

Β 31 Belehent Mann

I, 15 q. 60

Ζ. 8

Qualiter acquiratur feudum. Resp. secundum Hostiensem § vij. Qualiter feudum constituatur350 . . . Acquiritur etiam per successionem . . . Natura autem successionis est talis, quod ascendentes non succedunt in feudo, puta pater filio, descendentes vero sic, et primo quidem filius patri et non filia. Item nepos ex filio et non neptis, et sic usque in infinitum. Postea vero succedunt collatérales. De consuetudine vero imperii non succedit nisi filius descendens, immo revertitur feudum ad imperatorem, et ipse confert cui vult. Et vidi hec, quando fui in Alamania, per proceres iudicari.

Β 31 I, 15 q. 58 Utrum feudum possit alienari. Resp. secundum Hostiensem § v. Quid hodie351. Feudi etiam minima pars sine consensu domini alienari non potest . . . , ut in constitutione Federici de prohibenda feudorum alienatione, 1. Imperialem352. I, 15 q. 71

Ζ. 9

Utrum vassallus possit feudum legare pro anima sua. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xlix. De immunitate ecclesie § iiij. Inquantum, sub § Sed illa immunitas353. Dicendum quod qualitas feudi inspicienda est. Nam si sit de camera domini ad tempus datum, non potest legari. Talia enim nec perpetua sunt nec heres succedit. Idem, si de natura feudi est, quod vassallus in propria persona serviat. In tali enim non succedit clericus, etiam si filius sit, xxiij. q. viij. c. j354. Si vero sit paternum et reale sive perpetuum et consuevit serviri per alium, tunc potest pro anima legari. Et intellige hoc, nisi consuetudo repugnet. Z. 11 f.: Ζ. 12:

fchaffen vnd befchaiden stv. = durch Testament vermachen (DWB 14,2032). pefchaffen (C) ist verlesen aus pefchaiden.

350 Host. III, De feudis § 7 Qualiter feudum, vers. Per successionem (f. 153ra). 351 Host. III, De feudis § 5 Quid hodie (f. 152vb). 352 2. Lehensgesetz Friedrichs I., 1158, c. 1 Imperialem (MGH Const. 1, Nr. 177). 353 Host. III, De immunitate ecclesie § 6 Inquantum, vers. Solutio (f. 191ra). 354 C. 23 q. 8 c. 1.

Β 32 Belehent Mann

95

Β 32 I, 15 q. 64 Quibus modis seu causis feudum amittatur. Resp. secundum Hostiensem § xij [c. ij P\. Quibus modis355. [1] Amittit vassallus feudum, si efficitur clericus vel religiosus. Nec etiam tales in feudum succedunt. Item amittitur propter incuriam [iniuriam P\ seu negligentiam, puta si heres vassalli stetit post mortem ipsius vassalli per annum et diem, quod non petierit a domino investituram feudi pollicendo [feudi pollicendo/et P] fidelitatem, nisi per pactum fuerit remissa, vel etiam si ipse vassallus post mortem domini eodem modo non petierit ab herede domini, ut in libro feudorum. In quibus causis feudum amittitur, c. Prima causa356. Et hoc verum est, dum tamen fuerit maior xiiij annis. Secus autem, si esset impubes, quia impubes non cogitur fidelitatem facere. Miles tamen stare potest per annum et mensem, quod non petat investituram. Et intellige hec vera esse, si dolose stetit per dictum tempus et non petiit. Nam si dolose non stetisset, tunc secus esset. Et intelligitur abesse dolus, si iusta causa impediente steterit... Propter culpam etiam amittitur, ut cum vassallus tribus vitibus coram paribus citatus fidelitatem iurare noluerit, quamvis dominus permittat investituram. [2] Item amittitur propter feloniam, ut si vassallus interficit fratrem proprium vel filium fratris vel aliud crimen committit quod parricidii appellatione continetur, ad hoc ut totam habeat hereditatem. Item amittitur, si vassallus reliquit dominum in proelio campestri non mortuum nec ad mortem vulneratum. [4] Item amittitur, si in expeditione publice indicta vassallus a domino suo vocatus, ut secum vadat in expeditione ad suscipiendam Rome coronam, non venerit nec alium pro se domino acceptabilem miserit, vel stipendia militie ei non dederit, puta dimidium redditus feudi unius anni. [3] Item amittitur, si vassallus scienter negaverit feudum totum vel partem vel conditionem eius; secus, si ignoranter. Item amittitur, si vassallus illud alienaverit; et si [illud . . . si fehlt P\ partem alienaverit, illam partem amittet. Nec proderit vassallo, si post alienationem iniuste factam ipsum feudum recuperaverit, nisi ignoranter hoc fecisset. Item amittitur, si vassallus dominum accusaverit vel testimonium contra eum in civili actione modica vel criminali tulerit, licet quidam dixerint quod in civili causa possit. - Β 27, L2, L 3

355 Host. III, De feudis § 12 Quibus modis (f. 154ra). 356 Dieser Fall ist in den >Libri feudorum< unter dem angegebenen Kapitel fi, ti. 5 Quibus modis feudum amittatur - s.o. Anm. 349) nicht aufgeführt, jedoch im 2. Lehensgesetz Friedrich /., c. 4 Preterea (MGH Const. 1, Nr. ¡77).

96

Β 33 Brennen

Ζ. 61-65

vgl. III, 9 q. 6

Utrum subditi teneantur ex hoc precepto prelatos corrigere. Resp. secundum Thoman ibidem art. iiij357 . . . Sciendum tarnen est quod, ubi immineret periculum fidei, etiam publice essent prelati a subditis arguendi. - S 56 Ζ. 72

I, 15 q. 65

Quando dominus amittat ius suum [fehlt Ρ] quod habet in feudo. [3] Nota etiam quod, sicut innuitur Extra de excessibus prelatorum, c. Gravem358, et in glosa Bernhardi ibidem359 cum dicitur quod propter fidelitatem non servatam ad dominum amittitur feudum, intelligitur per sententiam, non ipso iure . . . Hostiensis etiam, vers. Possit autem360 dicit: Videtur quod per sententiam et non ipso iure amittit vassallus feudum, quia culpa pro qua amittit, debet esse certa et convicta per iudicium parium suorum. - Η 9, L 3 Z. 77:

Querverweis auf L 1-L 3.

Z. 9: Z. 16: Z. 21:

viert3¡k (A) verlesen aus vierteilen. paiten swv. = zögern, warten (DWB l,1403f.). gehaift (A, C) Prät. von haifchen swv. = fordern, heischen (DWB 3,363); s.a. Z. 36 iefch (A). vrleivg sin. (A, C) = Krieg, Kampf, Streit (DWB 24,2482f). lefter stn. = Schmach, Schande (DWB 12,253). raifen swv. (B) = einen Kriegszug unternehmen (DWB 14,735).

Z. 31: Z. 33: Z. 37:

Β 33 Brennen II, 5 q. 10 Que sit pena incendiarii. Resp. secundum Raymundum 361 . . . [1] Secundum cánones multiplex est pena. Nam omnis incendiarius ecclesiarum vel locorum religiosorum vel cimiterii vel spacii privilegiati in circuitu ecclesie est excommunicatus ipso iure maiori excommunicatione; qui etiam postquam fuerit denuntiatus, non poterit absolví nisi a papa, ut Extra de sententia excommunicationis. Tua nos et c. Conquesti362. Et hoc nisi in mortis articulo. - Β 34, Κ 44 357 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 4. 358 Χ. 5.31.15. 359 Bernh. ad Χ. 5.31.15. 360 Host. III, De feudis § 12 Quibus modis, vers. Posset autem (f. 154rb). 361 Ray. II, 5 q. 5. 362 X. 5.39.19 et 22.

Β 33 Brennen Ζ. 6

97 II, 5 q. 63

Quid de illis qui incendunt ecclesias in bello iusto, nunquid tenentur de damno dato. Resp. secundum glosam i b i d e m 3 6 3 . . . d u m illi iuste bellantes prestant operam rei licite, dum incendunt machinas hostium aut Castrum vel villam quam alias expugnare non possunt commode, credo quod non tenentur.

- Κ 39 Ζ. 12

vgl. II, 5 q. 62

Quid de illis qui confugiunt ad ecclesias imminentibus hostibus et ibi capiuntur ab eis, nunquid capientes debent eos dimitiere liberos. Resp. secundum glosam ibidem 364 . Credo quod sic, nisi incastellaverint ecclesiam aut inde impugnaverint hostes. In hoc enim casu, quia ipsi violant immunitatem ecclesie inde pugnando, non debent gaudere de immunitate ecclesie.

- Κ 39 Ζ. 17

II, 5 q. 9

Quis dicatur incendiarius. [ 1 ] Resp. secundum R a y m u n d u m q. v 365 . Incendiarius dicitur qui incendit auctoritate propria civitatem vel villam vel m a n s u m vel segetem vel rem similem malo studio, sive pro odio sive pro vindicta . . . Si autem faceret iussu eius qui habet potestatem indicendi bellum, non iudicarem eum incendiarium.

- Β 34 Ζ. 23 II, 5 q. 10 [3] Sequitur in Raymundo 3 6 6 : Incendiarli vero aliorum locorum non sunt ipso facto excommunicato sed excommunicandi, xxiij. q. ult. Si quis m e m b r o r u m . Pessimam 367 . Isti etiam, ut dicit hic glosa 368 , postquam fuerint denuntiati, nichilominus poterunt absolví a suis episcopis, licet quidam dixerint quod etiam isti a solo papa absolvendi sint. Sed doctores communiter c o n t r a d i c u n t . . . Hostiensis autem § ult., circa finem 3 6 9 dicit quod consuetudo approbata ipsos reddit excommunicatos ipso iure, seu in ecclesiis seu in villis incendium com363 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 22 super ver.: In iudicio. 364 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 22 super ver.: In iudicio. 365 Ray. II, 5 q. 5. 366 Ray. II, 5 q. 5. 367 C. 23 q. 8 c. 31 et c. 32. 368 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 5 super ver. : Excommunicandi. 369 Host. V, De incendiariis § 9 Et qua pena, vers. Consuetudo (f. 247ra).

98

Β 34 Brennen

miserint dolo malo. Quam consuetudinem dicas servandam, cum sit optima legum interpres. Sed ubi non est consuetudo, de iure scripto aliorum locorum incendiarii non sunt excommunicati. Rezeption der Kapitel Β 33-Β 34: >RechtsabecedarRechtsabecedarPrimum querite regnum dei< etc., sed sicut quedam adminicula quibus adiuvamur ad tendendum in beatitu-

391 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 2. 392 Greg., Dial. I, c. 8 (PL 77,188). 393 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 4. 394 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 6. 395 Aug., Ep. CXXX, Ad Probam, c. XII.22 (CSEL 44, S. 64-66). 396 Mt 6,33.

Β 42 Beten/Bitten

103

dinem, inquantum scilicet per ea sustentatur vita corporalis et inquantum nobis instrumentaliter deserviunt ad actus [actum P\ virtutum. Concordat his Thomas in scriptis dist. xv 397 . Concordant quoque his Raymundus 398 et Hostiensis, vers. In oratione autem, et sequen. 399 , et addunt quod dominus et magister omnia petenda conclusit in septem petitionibus, cum docuit nos orare dicens: >Pater noster< etc. -

B43

Z. 5/.:

Homoioteleuton-Liicke

in A.

Β 42 III, 34 q. 115

Utrum oratio debeat esse vocalis. [ 1 ] Resp. secundum T h o m a m art. xij 400 . Dicendum quod duplex est oratio, scilicet communis et singularis. Communis quidem oratio est que per ministros ecclesie in persona totius fidelis populi deo offertur. Et ideo oportet, quod talis oratio innotescat toti populo pro quo offertur, quod non posset fieri, nisi esset vocalis. Et ideo rationabiliter institutum est, ut ministri ecclesie huiusmodi orationes etiam alta voce pronuntient, ut ad notitiam o m n i u m possint pervenire. vgl. I, 15 q. 51

Ζ. 13

Cui dande sint oblationes. Resp. secundum Raymundum 4 0 1 . Oblationes que fiunt ecclesiis parrochialibus, dande sunt sacerdoti parrochiali tantum, quia pro peccatis o f f e r u n t u r et ille tenetur ex officio orare pro populo . . . -

Ol,

02

Z. 16 III, 34 q. 115 [2] Oratio vero singularis est que offertur a singulari persona cuiuscumque sive pro se sive pro aliis orante. Et de huiusmodi orationis necessitate non est quod sit vocalis. Adiungitur tarnen vox tali orationi triplici ratione. Primo quidem ad excitandum interiorem devotionem qua mens orantis elevatur in deum . . . in singulari oratione t a n t u m est vocibus et huiusmodi signis utendum, q u a n t u m proficit ad excitandum interius mentem. Si vero mens per hoc distrahatur vel qualitercumque impediatur, est a talibus cessandum.

397 Thomas, IV Sent. dist. 15 q. 4 art. 4 qc. 3. 398 Ray. III, 34 q. 35 [37], 399 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 51 Quis sit effectus, vers. In oratione autem (f. 279vb). 400 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 12. 401 Ray. I, 15 q. 19 [21].

104

Β 43 Beten/Bitten

Β 43 III, 34 q. 116 Utrum attentio mentis necessaria sit in oratione. Resp. secundum Thomam in summa art. xiij402. Dicendum quod hoc [quod hoc fehlt P] quod hic dicitur, precipue locum habet in oratione vocali. Circa quam sciendum est quod necessarium dicitur aliquid dupliciter. Uno modo, per quod melius pervenitur ad finem, et sie attentio absolute necessaria est orationi. Alio modo dicitur aliquid necessarium, sine quo res non potest consequi suum effectum. Est autem triplex effectus orationis. Primus quidem communis omnibus actibus charitate informatis, quod [qui Ρ] est m e r e r i . . . Secundus autem effectus orationis est ei proprius, quod est impetrare. Et ad hunc etiam effectumi sufficit prima intentio quam deus principaliter intendit. Si autem prima intentio desit, oratio neque meritoria est neque impetrativa. Illam enim orationem deus non audit, cui ille qui orat, non intendit... Nota etiam quod dicit Thomas eo. art. arg. iij403 quod, si quis ex proposito in oratione mente evagetur, hoc peccatum est et impedit orationis fructus . . . Evagatio vero que fit preter propositum, orationis fructum non tollit. Unde Basilius dicit: Si debilitatus a peccato fixe nequis orare, quantum potes, teipsum cohibeas, et deus ignoscit, eo quod non ex negligentia, sed ex fragilitate non potes assistere coram deo. Nota etiam secundum Ulricum [Willelmum P] lib. vj tract, iiij c. ix § Dicunt tamen, et § Si vero predicte404 . . . Et hoc est deum negligentia orationis offendere, sicut irreverentiam iudici exhiberet qui ipsum interpellans mox eum dimitteret et cum alio fabularetur. Sed hoc verum est quod evagatio mentis in oratione peccatum est, quando fit ex proposito vel ex negligentia, et sic intelligitur exemplum Augustini de iudice. Secus, quando fit preter propositum et cum mentem cohibet, quantum potest. Ζ. 42

III, 34 q. 114

Utrum homo in oratione debeat petere temporalia, et generaliter que sint petenda in oratione. Resp. secundum Thomam ibidem art. vj405. Dicendum quod, sicut dicit Augustinus ad Probam de orando deo406, hoc licet orare quod licet desiderare. Temporalia autem licet desiderare, non quidem principaliter, ut in eis finem constituamus, quia sic sola eterna queruntur, Math, vj407: >Primum querite regnum dei< etc., sed sicut quedam adminicula quibus adiuvamur ad tendendum in beatitudinem, inquantum scilicet per ea sustentatur vita corporalis et inquantum nobis 402 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 13. 403 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 13 arg. 3. 404 Ulr. VI, tr. 4 c. 9 § Dicunt tamen, et § Si vero predicte. 405 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 6. 406 Aug., Ep. CXXX, Ad Probam, c. XII.22 (CSEL 44, S. 64-66). 407 Mt 6,33.

105

Β 43 Beten/Bitten

instrumentaliter deserviunt ad actus [actum P\ virtutum. - Β 41 Ζ. 45

III, 34 q. 120

Que conditiones attenduntur generaliter in oratione. Resp. secundum Raymundum 408 et Hostiensem, vers. Sunt autem tredecim conditiones 409 . Sunt tredecim que in oratione exiguntur. Requiritur enim quod s i t . . . discreta, Math, xx 410 : >Nescitis quid petatis< ; Jac. iiij 4 ": >Petitis et non accipietis, eo quod male petatis.< . . . Operosa, Thob. xij 412 : >Bona est oratio cum ieiunio et elemosynaBeati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur.< Z. 55:

Berthold verweist, abweichend von seiner Vorlage, auf folgende stellen: Mt 7,21 und Z. 64: Mt 9,13.

Z.66

Bibel-

III, 34 q. 118

Utrum deus exaudiat peccatores orantes. Resp. secundum Thomam ibidem art. xvj 414 . Si peccator petit aliquid inquantum peccator, id est secundum desiderium peccati, hoc [hie P] a deo non auditur ex misericordia, sed quandoque auditur ad vindictam, dum deus permittit peccatorem adhuc amplius ruere in peccata: Deus enim quedam negat propitius, que concedit iratus, ut Augustinus 415 dicit. Orationem vero peccatoris ex bono nature desiderio procedentem deus audit, non quasi ex iustitia, quia peccator hoc non meretur, sed ex pura misericordia, observatis tarnen quattuor conditionibus que communiter requiruntur ad orationem que debet exaudiri, scilicet ut pro se petat, necessaria ad salutem, pie et perseveranter. Z. 81

III, 34 q. 117

Utrum oratio debeat esse diuturna vel continua. Resp. secundum Thomam art. xiiij 416 . Dicendum quod affectus sive desiderium charitatis ex quo procedere debet oratio, hoc in nobis debet esse continuum vel actu vel virtute. Manet enim virtus huius [eius P] desiderii in his que ex charitate facimus. Omnia autem debemus in gloriam dei facere, ut dicitur j Corin. x417. Et secundum hoc oratio debet esse continua. Unde Augustinus dicit ad Probam 418 408 Ray. Ill, 34 q. 35 [37]. 409 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 51 Quis sit effectus, vers. Sunt autem (f. 279vb). 410 Mt 20,22. 411 Jac 4,3. 412 Tb 12,8. 413 Mt 5,7. 414 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 16. 415 Aug., In Ioh. tr. LXXIII,1 (CCL36, S. 509f.); Aug., Sermo 354, al. de verbis domini 53, c. 7 η. 7 (PL 39,1567). 416 Thomas, S.Th. II-II q. 83 art. 14. 417 I Cor 10,31. 418 Aug., Ep. CXXX, Ad Probam, c. IX. 18 (CSEL44, S. 60).

106

Β 43 Beten/Bitten

quod in [fehlt P,A\ ipsa fide, spe et charitate continuo desiderio semper oramus. Sed ipsa oratio secundum se considerata non potest esse continua, quia oportet etiam aliis operibus occupari. Sed sicut Augustinus ibidem dicit, ideo per certa intervalla horarum et temporum etiam verbis [fehlt Ρ,A] rogamus deum, ut in illis rerum signis nos ipsos amoneamus, quantumque in hoc desiderio profecerimus, nobis ipsis innotescamus et ad hoc agendum nosipsos acrius excitemus. Uniuscuiusque autem rei quantitas debet esse proportionata fini, sicut quantitas potionis sanitati. Unde consequens est, ut oratio tantum duret quantum est utile ad excitandum interioris desiderii fervorem. Cum vero hanc mensuram excedit, ita quod sine tedio durare non possit, non est ulterius oratio protendenda . . . Quod autem dominus dixit, Luc. xviij 419 : >Oportet semper orare< et apostolus j. Thessalon, ν420: >Sine intermissione orateSepties in die laudem dixi tibi.< Et hunc morem sequitur ecclesia que in die naturali Septem horas canónicas ordinavit, ut creatorem numero septem dierum opera sua complentem pro omnibus beneficiis suis laudemus et ut recreationis opera septem horis distincta iugi commemoratione veneremur. -

Β 46

Ζ. 27: Ζ. 114: Z. 127: Ζ. 127,130:

fehen (A) verlesen aus ften. Die >SC< zitiert als Quelle nicht Ambrosius sondern Augustinus. Vermutlich liegt ein Fehler des Archetyps vor. weil stf. (A) = gemessene Zeitstrecke, hora canonica (DWB 28,791). höre stf. (B, C) = Stunde, Höre (DWB 10,1801).

419 Lc 18,1. 422 Ps 118,164.

420 I Th 5,17.

421 Ulr. VI, tr. 4 c. 11 § Quamvis autem, et sequen.

Β 44 Beten/Bitten

107

Β 44 I, 7 q. 18 Ubi primo quero de horis canonicis, quis ad illas teneatur. Et quid si omittantur vel minus perfecte dicantur. Resp. Ad horum intellectual et similium nota secundum Ulricum lib. vj tract, iiij c. xj § Quid vero, et sequen.423 quod, quia seculares layci adeo sedule dediti sunt secularibus negotiis, quod divinis intendere nequeunt, ideo ab ipsis [episcopis P\ dati sunt redditus ministris ecclesie, ut in septenno officio vices eorum suppléant. Et ideo ad horas canónicas non solum ex statuto ecclesie, sed etiam ex obligatione iustitie tenentur beneficiati... Et ideo qui ex aliqua necessitate horas secundum formam ecclesie non dicit, scilicet propter defectum visus vel etiam propter infirmitatem vel quia propter paupertatem libro caret, récompensât tarnen equivalens per psalmos vel per orationem dominicam, non peccat mortaliter, ut credo . . . Tamen qui tenetur ad horas canónicas, si ex industria aliqua omittit sine necessitate infirmitatis vel alicuius talium, nisi aliquid in recompensatione facit vel facere proponit, mortaliter peccat iniuriam inferendo proximo cui pro temporalibus non refundit spiritualia, presertim cum ad hoc ex precepto ecclesie teneatur . . . Diximus autem: si ex industria omittit, quia, si ex oblivione omittit, non peccat mortaliter excusante eum ignorantia. Immo si illa oblivio causatur ex legitima occupatione, credo nullum esse peccatum. Tamen quando revocai hanc negligentiam ad memoriam, tenetur supplere omissum vel idem dicendo quod omisit, vel aliud equivalens . . . Unde etiam non tenetur quis singulis diei horis dicere singulas horas, sed sacerdoti permittitur, quod mane dicat omnes horas usque ad vesperas inclusive. Z. 60

I, 7 q. 20

Utrum liceat clerico qui tenetur ad horas canónicas, dicere matutinas sequentis diei de sero vel in aliis horis dicendis liceat tempus prevenire. Resp. secundum Thomam in quadam questione de quolibet424. Dicendum est quod hic [in hoc P\ consideranda est intentio eius qui prevenit tempus in matutinis dicendis vel in quibuscumque horis canonicis. Si enim hoc faciat propter lasciviam, ut scilicet quietius somnolentie et voluptati vacet, non est absque peccato. Si vero hoc faciat propter necessitatem licitarum et honestarum occupationum . . . licite potest de sero [de sero fehlt P,A\ dicere matutinas et in aliis horis canonicis tempus prevenire, sicut etiam hoc in solennibus ecclesiis fit.

423 Ulr. VI, tr. 4 c. 11 § Quid vero, et sequen.

424 Thomas, Quodlib. V q. 14 art. un.

108

Β 45 Beten/Bitten

Β 45 III, 34 q. 119 Utrum oratio sit actus cadens sub precepto. [1] Resp. secundum Ulricum [Willelmum P] lib. vj tract, iiij c. x, in principio425. Dicendum quod oratione communiter sumpta ad orationem mentalem et verbalem omnis homo tenetur ad orationem ex iure naturali quod dictât homini, ut disponat se ad ea sine quibus non est salus. Que dispositio non est sine oratione. Ad hoc ius accedit auctoritas Christi dicentis: >Oportet semper orare< etc., Luc. xviij426. Chrysostomus, dum dicit >OportetMemento, ut diem sabbbati sanctifices.< Ad determinatum autem modum orandi, sive ad vocalem vel clamosam orationem, non tenemur ex precepto divino. Sed quod aliqui tenentur specialiter, hoc vel est ex statuto ecclesie que missas et horas canónicas indixit ministris ecclesie, ut spiritualia seminent quorum temporalia metunt, vel ex iniunctione confessons pro satisfactione sive pro pena in foro penitentiali. - L6 Z. 22-37: Ζ. 45

Freie, bildhafte Explanation Bertho Ids. III, 34 q. 123

Utrum elemosyna sit magis meritoria sive [meritoria sive fehlt P] satisfactoria vel oratio vel ieiunium. Resp. secundum Thomam in scriptis dist. xv428. Dicendum quod elemosyna virtute includit orationem et ieiunium duplici ratione. Primo, quia elemosyna eum cui datur, constituit debitorem ad orandum et ieiunandum et ad alia bona que potest, faciendum pro eo qui dédit. - Β 60 Ζ. 48 III, 34 q. 119 [2] Concordat cum his Thomas in scriptis super iiij dist. xv429, ubi addit quod omnibus communiter, etiam qui ecclesie ministerio non funguntur, videtur ab ecclesia determinatum tempus orandi statutum esse, cum ex canonum statuto teneantur diebus festis divinis [diurnis P\ officiis interesse, ut ministris pro populo orantibus suam intentionem conforment. Ζ. 65:

Hostiensis ist in diesem Zusammenhang in der >SC< nur III, 34 q. 120 (= Β 43) erwähnt. Einschlägig wäre Host.V, De penitentiis et remissionibus § 51 Quis sit effectus (f. 279vb).

425 Ulr. VI, tr. 4 c. 10. 426 Lc 18,1. 427 Ex 20,8. 428 Thomas, IV Sent. dist. 15 q. 2 art. 2 qc. 3. 429 Thomas, IV Sent. dist. 15 q. 4 art. 1 qc. 3.

Β 46 Beten/Bitten

109

Β 46 III, 34 q. 122 De temporibus orandi. Nota secundum Ulricum lib. vj tract, iiij c. xj § Quamvis autem, et sequen.430. Dicit enim sic quod, quamvis semper orandum sit (ut predictum est), tarnen certis horis nos orare docet scriptura propter tres rationes . . . In alio tarnen loco plura tempora ponit psalmus431 dicens: >Septies in die laudem dixi tibi.< Et hunc morem sequitur ecclesia que in die naturali septem horas canónicas ordinavit, ut creatorem numero septem dierum opera sua complentem pro omnibus benefieiis suis laudemus et ut recreationis opera septem horis distineta iugi commemoratione veneremur. Nam nocte nascitur . . . Mane, quod est hora prima, in consilium iudeorum ducitur . . . Hora tertia accusatur . . . hora sexta condemnatur . . . hora nona matrern consolatur . . . vespertina hora lancea latus eius perforatur, ex vulnere sanguis cum aqua egreditur. Sero, quod est hora completorii, cenat cum apostolis . . . Β 43

Ζ. 27f. :

Raymundus wird an dieser Stelle von Johannes nicht zitiert, obgleich das Thema De oratione auch von Raymund in seiner Summe III, 34 q. 37 abgehandelt wird.

Β 47 Bethäuser III, 24 q. 148 Quis potest ecclesiam consecrare, quando et qualiter, et cuius auetoritate sunt edificande ecclesie vel altaría erigenda. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xl. De consecratione ecclesie vel altaris, circa prineipium432, et eo. lib. rubr. xlviij. De ecclesiis edificandis § ij. Cuius auetoritate433, et secundum Raymundum ubi supra q. viij. Post predicta et q. x. Item possunt434. [3] Item permittitur cuilibet fideli habere oratorium privatum in domo sua et ibi orare; sed non debet ibi missa celebrari nisi de consensu episcopi et propter necessitatem, et quod per hoc non fiat preiudicium saltern enorme ecclesie parrochiali. Clericus vero qui sine auetoritate episcopi in tali loco vel oratorio celebraverit, debet deponi, de cons. dist. j. c. Unicuique et c. Clericos missarum435. Hie [hoc P\ ergo et c. Si quis etiam [etiam/ ea. dist />]436, in quo c. etiam 430 Ulr. VI, tr. 4 c. 11 § Quamvis autem, et sequen. 431 Ps 118,164. 432 Host. Ill, De consecratione ecclesie vel altaris § 1 Quando autem, et § 2 Et a quo (f. 184ra). 433 Host. III, De ecclesiis edificandis vel reparandis vel de novo construendis § 3 Cuius autoritate (f. 188vb). 434 Ray. Ill, 24 q. 8 et 10. 435 D. 1 c. 33 et c. 34 de cons. 436 D. 1 c. 35 de cons.

110

Β 48 Bescheiden und schaffen

dicitur quod non debet ibi celebrari in festivitatibus precipuis, sed tantum aliis diebus. Addit his specialiter Raymundus 437 sic vel dicit glosa 438 , et melius, quod nec oratorium aliquod licet habere in forma ecclesie absque auetoritate episcopi. - Κ 30, K31, M 22, S 22

Β 48 Bescheiden und schaffen II, 5 q. 100 Quero ergo primo quis potest facere testamentum. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xxvj. De testamentis § v. Quis possit439. Dicendum quod is potest facere testamentum qui potest donare . . . - S 28 Ζ. 9: Rezeption:

Querverweis auf G I f f . >RechtsabecedarRechtsabecedarMaior est iniquitas mea quam ut veniam merear.< [12] Item vera, id est non tacens verum, nec admiscens falsum etiam causa humilitatis. [4] Item cavere debet quod, sicut non celat peccatum quod facit, ita etiam non dicat se quis commisisse peccatum quod non fecit. [14] Item non debet confiteri verbis vel nominibus crimina palliantibus, sed quodlibet peccatum suo proprio nomine quantumcumque turpi exprimât. Dicit hic glosa 457 : Credo quod sufficit exprimere peccatum per honesta verba . . . Non enim debet homo inhoneste loqui, si potest vitare. Sed sufficiunt quecumque verba per que confessor sufficienter intelligit peccatum cum suis circumstantiis secundum Ulricum.

453 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 1 art. 6. 454 Thomas, IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 5 qc. 3. 455 D. 1 c. 88 de pen. et c. 89 et c. 87 § 15. 456 G n 4,13. 457 Wilh. ad Ray. Ill, 34 q. 25 super ver. : Q u a n t u m c u m q u e turpi.

114

Β 51 Beichten

[9] Item debet esse confessio integra, ut scilicet omnia peccata dicat, non dividendo etiam ea inter diversos sacerdotes, sed uni totum dicat. N a m dominus s u m m e bonus opus imperfectionis non novit: aut totum hominem sanat aut nichil. [8] Item confessio debet esse frequens, quod duobus modis intelligi potest. U n o modo, ut, si frequenter ceciderit in peccatum, etiam mortale, frequenter resurgat per penitentiam . . . Alio modo, ut etiam eadem peccata frequenter confiteatur . . . Augustinus: Quanto pluribus confitebitur quis sub spe venie turpitudinem criminis, tanto facilius consequitur gratiam remissionis, de pen. dist. j. Q u e m penitet 458 . [7] Item confessio debet esse festina . . . Debet autem festinare propter quinqué. Primo propter höre mortis incertitudinem . . . Quarto propter finalem periculosam conversionem, quia rara est vera confessio in extremis, ut dicit Augustinus, quia multa impediunt. Vide de hoc infra q. clix. Et primo quero u t r u m aliquis in fine. Z. 135

III, 34 q. 159

Et primo quero utrum aliquis in fine vite sue possit vere penitere. . . . Nota de hoc multa dicta A u g u s t i n i . . . Que conversio 459 si contigerit alicui, etiam in fine, desperandum non est de eius remissione. Sed quoniam vix vel raro est tam iusta conversio, t i m e n d u m est de penitente sero, maxime cum filii quos illicite dilexit, sint presentes, uxor et m u n d u s ad se vocent. Multos solet serótina penitentia decipere . . . Sed quoniam multa sunt que impediunt et languentem retrahunt, periculosissimum est et interitui vicinum ad mortem protrahere penitentie remedium. Z. 141

III, 34 q. 161

Utrum ei qui absolvitur in periculo mortis, sit penitentia imponenda aut reconciliatio deneganda. Resp. secundum R a y m u n d u m q. lviij. Ad ilium autem 4 6 0 . . . Item, si infirmus petiit sacerdotem et interim, dum veniret, obmutuit vel factus est amens vel freneticus, sacerdos veniens, sive ad n u t u m infirmi sive ad testimonium [testium P, A] illorum qui audierunt ipsum penitentiam petentem vel sacerdotem, debet ei quicquid potest humanitatis impendere absolvendo et reconciliando, et si potest fieri sine periculo, eucharistiam ori eius i n f u n d e n d o . . . Signa penitentie que sufficiunt in hoc casu, ponit Hostiensis, vers. Et si tales 461 : quia forte tendebat manus ad celum, percutiebat pectus, dicebat: »Miserere mei

458 D. 1 c. 88 de pen. : Aug., De vera et falsa pen., c. 10 n. 25 (PL 40,1122). 459 D. 7 c. 6 de pen. : Aug., De vera et falsa pen., c. 17 n. 33 (PL 40,1128). 460 Ray. Ill, 34 q. 56 [58], 461 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 45 Quando confitendum, vers. Et si tales (f. 276va).

Β SI Beichten

115

deus. Esto michi propitius. Beata Maria ora pro me«, vel simile quid, multo fortius, si nutum faciebat, cum presbyter advenisset. Talibus enim et extrema unctio et eucharistia ministranda sunt et alia que premissa sunt. Et si tales décédant contriti vel cum certis signis contritionis, ut dictum est, etiam post mortem absolvuntur ab ecclesia . . . Vide de hac materia supra lib. j ti. xvj. De sepulturis q. iij. Qui prohibentur, circa finem, vers. Item hec locum habent, et sequen. Ζ. 151

I, 16 q. 3

Qui prohibentur in cimiterio sepeliri. Resp. secundum Raymundum q. ij462. [2] ... Occulti autem peccatores sepeliendi s u n t . . . Item hec locum habent in non reconciliatis. Nam si confiteantur, sicut corpus Christi eis conceditur, ita et sepultura . . . Ergo si reconciliati essent vel certa signa penitentie apparerent, sepeliendi essent. - B21, Τ13

Ζ. 154 III, 34 q. 65. 1 [13] Item nuda, quia non debet confiteri per nuntium neque per epistolam, sed presentialiter et ore proprio, ut dicit Augustinus de pen. dist. j. Quem penitet463. Vide infra q. lxxvj. Utrum sufficiat. Z. 157

III, 34 q. 76

Utrum sufficiat confiteri per nuntium aut per scripturam. Resp. secundum Petrum dist. xvij464 . . . sine necessitate non licet alicui sic confiteri, ut patet per Augustinum de pen. dist. j. Quem [qui P] penitet, circa principium465. In necessitate vero potest defectus eius supplere per actum equivalentem, ut, cum alicuius lingua non intelligitur, confiteatur per Interpretern, ita tamen quod presens sit, ut dicit glosa q. xxvj. Nuda, super ver. Per nuntium 466 . Mutus confiteatur per scripturam vel per nutum vel per Interpretern et huiusm o d i . . . Etiam si sacerdos absens est, non oportet ei per nuntium vel per scripturam confiteri, sed tunc potest, si vult, etiam layco confiteri.

462 Ray. I, 16 q. 2. 463 D. 1 c. 88 de pen.: Aug., De vera et falsa pen., c. 10 n. 25 (PL 40,1122). 464 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 6. 465 D. 1 c. 88 de pen. : Aug., De vera et falsa pen., c. 10 η. 25 (PL 40,1122). 466 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 25 [26] super ver.: Per nuncium.

116 Ζ.

Β 52 Beichten

III, 34 q. 81

169

U t r u m t e n e a m u r confiteri o m n e s peccati circumstantias. Resp. secundum Raymundum q. xxvj. Nuda 467 et Hostiensem sub § Integra4*8. Debet homo confiteri piene omne quod peccatum aggravat . . . Probantur hec omnia per Augustinum de pen. dist. v. c. j, et sequen.469, ubi dicit: Consideret qualitatem criminis in loco, in tempore, in perseverantia, in varietate persone et quali hoc fecerit tentatione et in ipsius vitii multiplici executione. Oportet enim penitere fornicantem secundum excellentiam sui status aut officii aut secundum modum meretricis, et in modo sui operis et qualiter suam turpitudinem peregit vel in loco sacrato aut cui debuit excellentiam fidei, ut sunt domus dominorum et aliorum multorum, si in tempore orationi constituto, ut in festivitate sanctorum et tempore ieiunii. Consideret quantum perseverava et defleat quod perseveranter peccavit. Item, si ultro se peccato obtulit, ita quod non exspectavit tentationem, sed prevenit voluptatem. Omnis ista varietas confitenda est et defienda. Z. 190 III, 34 q. 65. 1 [3] Item confessio debet esse discreta. Quod consistit in hoc, ut discretum querat confessorem qui sciat ligare et solvere. Z. 17f. :

Homoioteleuton-Lücke in Cx, daher der folgende Satz ohne Bezug. Cy schreibt richtig: vnd vmb alle vergeffen fûnd. Ζ. 128: wetage stswm. = Schmerz, Krankheit, Unglück (DWB 28,313ff.). Z. 180: maynung (C) verlesen aus menig. Z. 195: Bonifacius wird in diesem Zusammenhang bei Johannes nicht zitiert, es handelt sich wohl um einen Lesefehler des Archetyps aus Hostiensis. Rezeption: München, Bayer. Staatsbibl. Cgm 632, 114ra-114'b; Cgm 5255, 168r-170\

Β 52 Z. 1-12, 23-29,

67-69

III, 34 q. 70

U t r u m aliquando teneatur h o m o confessionem factam iterare. Resp. secundum Petrum 470 . . . non est necesse, ut que semel sacerdoti confessi fuerimus, de novo confiteamur. Tenetur tamen in quattuor casibus; et hoc [hie P] aut propter defectum confessoris aut propter defectum confitentis. Propter defectum confessoris dupliciter [dicitur P]: aut quia deficit ei clavis potentie, eo quod non potest de ilio peccato absolvere, aut quia deficit ei clavis scientie, quia nescit discernere. Propter defectum confitentis dupliciter [dicitur P\: aut quia

467 Ray. III, 34 q. 25 [26], 468 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 12 Qualis debet, vers. Integra (f. 271vb). 469 D. 5 c. 1 de pen.: Aug., De vera et falsa pen., c. 14 n. 29 (PL 40,1124). 470 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 5.

Β 52 Beichten

117

dimidiavit confessionem, id est quia scienter tacuit aliquod mortale, ut patet infra q. próxima, aut quia contempsit seu neglexit satisfacere et oblitus est satisfactionem iniunctam. Nam si sciret et [fehlt Ρ,A] earn implere vellet, non oporteret ob hoc confessionem iterare. Cum supradictis satis videtur concordare in pluribus Raymundus q. lvj [vj P\. Sed nunquid471. Z. 13-22

III, 34 q. 73

Sed quid agendum, cum confitens habet aliqua peccata a quibus sacerdos sive iste confessor non potest eum absolvere. Resp. secundum Thomam472. Nichilominus tenetur tunc huic confessori omnia confiteri, ut quantitatem totius culpe cognoscat. Et tunc confessor remittat eum ad superiorem absolvendum de illis peccatis a quibus non potest eum absolvere. Ζ. 30

III, 34 q. 72

Utrum liceat confessionem dimidiare. Resp. secundum Petrum473. Dicendum quod, sicut in sanatione morborum corporalium oportet, quod unus medicus non solum speciem morbi unius, sed totam habitudinem infirmi sciât, ne medicina quam vult adhibere uni morbo, alteri sit contraria, ita in sanatione morborum spiritualium. Unde oportet, quod fiat uni confessio omnium que habentur in memoria. Z. 34

III, 34 q. 137

Quid de eo qui confitetur peccata et tarnen in posterum non vult abstinere vel vult abstinere ab uno et non ab alio. Resp. secundum Raymundum q. lij. De secundo et tertio474, et Hostiensem § xx. Et an ficte, in fine475. Dicendum quod talis non est in charitate nec prosunt ei bona que facit, ad vitam eternam, quamvis prosunt ad alia. - Β 61

Ζ. 35

III, 34 q. 126

Que sit falsa satisfactio vel penitentia. Resp. secundum Raymundum q. xlj. Nunc est videndum476. [1] Falsam autem penitentiam esse constat, cum spretis pluribus de uno solo penitentia agitur aut cum sic agitur de uno, ut non discedatur ab alio. Unde

471 Ray. III, 34 q. 54 [56], 472 Thomas, IV Sent. dist. 17 q. 3 art. 4 qc. 4. 473 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 6. 474 Ray. III, 34 q. 50 [52]. 475 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 58 Et an ficte, vers. Sed quid (f. 282rb). 476 Ray. III, 34 q. 39 [41].

118

Β 52 Beichten

scriptum est Jac. ij477: >Qui totam legem impleverit, offendat autem in uno, factus est omnium reus]503. Si vero causam non habet, nisi quod vult abscondere peccatum suum a proprio sacerdote vel quia ipsum contemnit, seipsum seducit et de hoc ipso debet penitentiam agere . . . arg. de pen. dist. vj. Placuit504; Extra eo. ti. Omnis505 . . . Nota etiam quod dicit hic glosa q. xiiij [xv P, A] super ver. Proprio sacerdoti506: Non credo quod sola erubescentia sit causa sufficiens quare penitens absolvi debeat, ne confiteatur proprio sacerdoti. -

A 7

Ζ. 28

vgl.

III, 34 q. 47

Sed quid si sacerdos prohibet, ne confiteatur alteri. . . . Addit tarnen Albertus507, scilicet dicens: Videtur quod privilegiatus absolvens debeat iniungere confesso sibi, quatenus ad minus in generali ostendat se proprio sacerdoti, si pastor est vel etiam perpetuus vicarius, et hoc [fehlt Ρ] propter conscientiam sacerdotis, ut sit secura de ipso, quia debet ei sacramenta ministrare. III, 34 q. 65

Ζ. 32

Post hec quero qualis debet esse confessio. Ill, 34 q. 65. 1 [2] Quid de sacerdote habente focariam parrochianam suam, nunquid debet admitiere earn ad confessionem, maxime de ilio peccato. Resp. secundum glosam hic super ver. Laborat508: Credo quod non, quia aufert ei erubescentiam que est maxima pars penitentie, quia non erubesceret ita coram eo sicut coram alio . . . Exemplum509 de Maria Magdalena que adeo fortis fuit in confitendo propter amaram interius compunctionem, quod nullo pudore obstante publice confessa fuit turpitudinem peccatorum. -

Β 51, Β 55

Ζ. 16f.:

Homoioteleuton-Lücke

in C.

503 X. 5.38.16. 504 D. 6 c. 3 de pen. 505 X. 5.38.12 . 506 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 14 super ver.: Proprio sacerdoti. 507 Alb., IV Sent. dist. 17, D, art. 44. 508 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 22 super ver.: Laborat. 509 Ray. III, 34 q. 22 [23].

123

Β SS Beichten

Β 55 III, 34 q. 65 Post hec quero qualis debet esse confessio. Resp. secundum Raymundum q. xxiij. Sequitur que sint, et sequen.510 . . . III, 34 q. 65. 1 [8] Item confessio debet esse frequens, quod duobus modis intelligi potest. Uno modo, ut, si frequenter ceciderit in peccatum, etiam mortale, frequenter resurgat per penitentiam, de pen. dist. iij. Septies in die cadit511 . . . Augustinus: Quanto pluribus confitebitur quis sub spe venie turpitudinem criminis, tanto facilius consequitur gratiam remissionis, de pen. dist. j. Quem penitet512. Nota etiam de hoc penalem constitutionem factam contra negligentes confiteri peccata sua, que dicit quod omnis fidelis saltern semel in anno tenetur, postquam ad annos discretionis venerit, confiteri omnia peccata s u a . . . Hec omnia de verbo ad verbum, Extra eo. ti. Omnis513. - Β 51, Β 54

Ζ. 18

III, 34 q. 46

Post hec quero specialiter utrum ex privilegio vel mandato superioris possit aliquis confiteri alteri quam suo proprio sacerdoti. Resp. secundum Petrum514 . . . lus istud, ut singuli confiteantur propriis sacerdotibus, non est introductum in favorem ipsorum sacerdotum, sed in utilitatem ecclesie. Unde sine eorum preiudicio committi potest alteri, quando ecclesie videtur expedire. Sed obicitur: sacerdos tenetur isti tradere eucharistiam, ergo videtur quod etiam tenetur scire eius conscientiam, scilicet qualiter recipiat, et ita videtur quod teneatur sacerdoti iterato confiteri. Respondeo : nullus tenetur confiteri peccata que non h a b e t . . . Tenetur tamen, si sacerdos exigit, peccata, si que habet que non sit confessus, ei confiteri propter statutum ecclesie vel saltem presentare se coram eo et dicere se confessum esse. Et sacerdos debet ei credere et eucharistiam dare. Sufficit enim ei conscientiam eius hoc modo scire, scilicet quod dicat se confessum esse et absolutum.

510 Ray. III, 34 q. 23 [29], 511 D. 3 c. 23 de pen. 512 D. 1 c. 88 de pen.: Aug., De vera et falsa pen., c. 10 n. 25 (PL 40,1122). 513 X. 5.38.12. 514 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 3.

124

Β 56 Beichten

Β 56 III, 34 q. 19 Utrum autem requiratur contritio de omni peccato actuali mortali. Resp. secundum Petrum515. Dicendum quod in omni peccato mortali est actualis aversio voluntatis a deo ad peccatum. Ideo, cum contraria contrarias curentur, oportet quod in omni remissione peccati mortalis sit actualis aversio a peccato ad deum. Hec autem aversio appellatur contritio. Ζ. 10

III, 34 q. 178

Qualiter dicantur sacerdotes ligare et solvere. Resp. secundum Raymundum q. lxiij. Item queritur516. Licet solus deus vere ac proprie dimittat peccata et debitum pene eterne, dicuntur tarnen sacerdotes ligare et solvere tribus modis. Primo ligant vel solvunt, id est ostendunt aliquem ligatum vel solutum . . . Secundus modus ligandi est, cum satisfactionem penitentie imponunt confitentibus, vel solvendi, cum de ea aliquid dimittunt vel per eam purgatos ad sacramentorum communionem admittunt. Z. 15

III, 34 q. 162

Quid ergo de penitentia sive satisfactione illorum qui sic in extremis penitent vel etiam in sanitate, sed non complent hic penitentiam . . . Resp. secundum Raymundum q. lvij. Item quid517. [1] . . . Si tamen minus sufficiens est contritio, quicquid in talibus remanserit purgandum, purgabitur in igne purgatorii. Deus enim, cum sit misericors et iustus, ex misericordia penitenti ignoscit, non reservans peccatum ad penam eternam; ex iustitia vero impunitum non dimittit delictum, aut enim homo punit aut deus. -

F 2

Β 57 III, 34 q. 98 Utrum non sacerdotes qui interdum in necessitate sunt interpretes confitentis, teneantur celare confessionem. Resp. secundum Thomam518. Dicendum quod sic.

515 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 1 art. 2. 516 Ray. III, 34 q. 61 [63], [57], 518 Thomas, IV Sent. dist. 21 q. 3 art. 1 qc. 3.

517 Ray. III, 34 q. 55

Β 57 Beichten

125 III, 34 q. 91

Post hoc inquirendum est de confessionis celatione. Et primo quero utrum sacerdos in omni casu teneatur celare confessionem. Resp. secundum Thomam 519 et Petrum dist. xxj 52°. Dicendum est quod sic, ut Extra eo. ti. Omnis 52 '. [1] In sacramentis enim illud quod geritur exterius, est signum eius quod geritur interius. Unde sicut deus peccatum hominis tegit interius, ita confessor debet tegere exterius. [3] Unde si etiam prelatus preeipiat alicui dicere crimen alieuius quod solum seit per confessionem, non tenetur obedire nec excommunicatio propter hoc in eum lata teneret nec in testem adduetus tenetur aliquid de hoc dicere. Et potest iurare quod nichil de hoc sciat, quia non seit ut homo, sed ut deus. - M13 III, 34 q. 92 Quid si iudex malitiose instet et inquirat a sacerdote an aliquid de hoc sciat, sive per confessionem sive alio modo. Resp. secundum glosam ibidem super ver. Confessionem522 . . . Credo quod respondere posset: »Nichil inde scio omnino«, quia subintelligitur, ut homo, vel: »Nichil scio etiam per confessionem«, quia subintelligitur, nichil scio, scilicet tibi relevandum . . . Ζ. 23

III, 34 q. 96

Quid cum quis alicui dicit aliquod secretum sub sigillo confessionis et ille sie reeipit. Resp. secundum Thomam523. Dicendum quod homo non de facili debet aliquid reeipere hoc modo. Si tarnen reeipiat, ex promissione tenetur hoc modo celare ac si in confessione haberet, quamvis sub sigillo confessionis non habeat. - M13 Ζ. 30 III, 34 q. 91 [2] Si tarnen aliquod periculum futurum sciretur per confessionem, ut de herético qui intenderet corrumpere fidem populi, vel etiam de damno aliquo temporali futuro . . . debet adhibere aliquod remedium, quantum potest sine re-

519 Thomas, IV Sent. dist. 21 q. 3 art. 1 qc. 3. 520 Inn., IV Sent. dist. 21 q. 4 art. 1. 521 X. 5.38.12. 522 Wilh. ad Ray. Ill, 34 q. 59 super ver.: Revelantis confessionem. 523 Thomas, IV Sent. dist. 21 q. 3 art. 1 qc. 3.

126

Β 57 Beichten

velatione confessionis, sicut monendo eos qui confitentur, ut désistant, et aliis diligentiam apponendo, ne corrumpantur per heresim vel alias damnificentur. Potest etiam dicere prelato quod diligentius invigilet super gregem suum, ita tarnen quod non dicat aliquid per quod verbo vel nutu prodat confitentem. [4] Raymundus tarnen q. lxij. Pone quod aliquis 524 et Innocentius in glosa super c. Omnis 525 ponunt opinionem quorundam quod, quando ex confessione seit aliquid, ubi imminet aliquod futurum periculum, quod tunc potest revelare talibus qui possunt prodesse, non obesse. Ζ. 41

III, 34 q. 98

Quid si aliquis révélât sacerdoti in confessione et ea que debet, et ea que sibi debentur, et sacerdos omnia recipit sub sigillo confessionis? Quid etiam, si aliquis habeat pecuniam alienam et in deposito reeeptam sub sigillo confessionis [Quid . . . confessionis fehlt P\ si fiat inquisitio de predictis debitis aut pecunia a sacerdote predicto vel depositario, quid faciet? Resp. secundum glosam q. lxj. De pena, super ver. Peccata sua 526 . Dicendum quod, si quis confitetur sacerdoti se habere pecuniam per furtum aut rapinam vel alias cum peccato, tenetur celare sacerdos. Si autem aliquis ea que debet, vel que sibi debentur, dicit sacerdoti, non debet illud reeipere sub sigillo confessionis. Si tarnen per indiscretionem suam sic reeeperit, non tenetur celare nisi per modum consilii vel secreti. Et iura que puniunt revelantes confessionem, non extenduntur nisi ad peccata. Unde si auetoritate episcopi vel iudicis super hoc potestatem habentis compellatur sacerdos iurare vel dicere veritatem de huiusmodi debito taliter sibi revelato, vel depositarius [vel depositarius fehlt Ρ] de pecunia penes se deposita, tenetur uterque dicere veritatem, quocumque modo iuste per iudicem fiat inquisitio vel occupatio huiusmodi debitorum ac rerum depositarum ; v e l . . . quia qui sic recipit, de hoc casu non cogitavit, vel si cogitasset vel etiam iurasset quod non revelaret huiusmodi casum, illicitum esset iuramentum nec esset Obligatorium nec etiam observandum in preiudicium iuris alieni. Sequitur in glosa hic: Si autem per potestatem vel tyrannum requireretur iniuste huiusmodi debitum vel depositum, conscius huiusmodi debiti vel depositi requisitus deberet tacere vel transferre sermonem ad aliud vel respondere sophistice. Z. lOf. :

Homoioteleuton-Liicke

524 Ray. III, 34 q. 60 [62], super ver. : Peccata sua.

in B.

525 Inn. ad Χ. 5.38.12.

526 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 59 [61]

Β 58 Buße

127

Β 58 Buße vgl. III, 34 q. 139 Sed quid si is qui c o n f e s s u s est c u m proposito n o n abstinendi in poster u m a peccatis vel qui vult abstinere ab u n o , sed n o n ab alio, postea v e n i u n t ad v e r a m p e n i t e n t i a m , n u n q u i d t e n e b u n t u r c o n f i t e n et satisfacere n o n s o l u m pro aliis peccatis, sed e t i a m pro istis que i a m fuerant confessi, et pro quibus, licet informiter, satisfecerunt. Resp. secundum R a y m u n d u m q. liij. Item q u e r i t u r 5 2 7 . . . qui de uno peccato fuit confessus et satisfecit, et non de alio, dicunt fere [fehlt P] omnes similiter teneri et ad confessionem et ad satisfactionem, quia confessio et satisfactio non fuerunt facte in charitate, cum ipse remaneret in alio peccato. Ergo impossibile fuit sibi peccatum dimitti; ergo, si non est dimissum, debet confiteri et satisfacere.

Β 59 III, 34 q. 105 In quibus operibus consistât satisfactio. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xxxvj. Restât 528 . Satisfactio consistit in tribus, scilicet in oratione, ieiunio et elemosyna, ut iste ternarius contra illum nefarium diaboli ternarium opponatur: oratio contra superbiam, ieiunium contra carnis concupiscentiam, elemosyna contra avaritiam. De his tribus Thob. xij [x P, A] 529 : >Bona est oratio cum ieiunio et elemosyna.< Hec tria etiam ponit Petrus in scriptis 530 , et addit quod iste sunt tres partes principales satisfactionis. Et ad has omnes alie satisfactiones quasi partes secundarie reducuntur, sicut vigilie, peregrinationes [nach peregrinationes: quasi partes secundarie reducuntur P], discipline et omnia opera carnem affligentia reducuntur ad ieiunium, omnia vero opera misericordie [anime Ρ] ad elemosynam et omnia opera spiritualia ad orationem . . . Item per ieiunium bene ordinatur h o m o in seipso, per elemosynam ad proximum, per orationem ad deum. -

DIO

Z. 19: Z.

22:

Z. 28:

cheitigung stf. = Kasteiung (DWB 11,263). venige, venie, veine stswf. (venia) = Kniebeugung, Niederfall zum Gebet (LEXER III,64f); venien SWV. = kniefällig beten (LEXER III,65). geitikait stf. = Habgier, Geiz (LEXER 1,1024).

527 Ray. III, 34 q. 51 [53]. Sent. dist. 15 q. 2 art. 1.

528 Ray. III, 34 q. 34 [36],

529 Tb 12,8.

530 Inn., IV

128

Β 60 Buße

Β 60 III, 34 q. 123 Utrum elemosyna sit magis meritoria sive [meritoria sive fehlt P\ satisfactoria vel oratio vel ieiunium. Resp. secundum Thomam in scriptis dist. xv531. Dicendum quod elemosyna virtute includit orationem et ieiunium duplici ratione. Primo, quia elemosyna eum cui datur, constituit debitorem ad orandum et ieiunandum et ad alia bona que potest, faciendum pro eo qui dédit. Secundo, quia [quod Ρ] elemosyna propter deum data est quasi quedam oblatio deo facta . . . Oblatio autem ipsi deo facta vim orationis habet. Et similiter in quantum bona exteriora ad corporis conservationem ordinantur, subtractio exteriorum bonorum per elemosynam quasi virtute continet ieiunium quo maceratur corpus. -

Β 45

8: Ζ. 17: Ζ.

verpinden stv. = rechtlich verpflichten (LEXER 111,76). Fälschliche Zuschreibung an Raymund; Quelle ist Thomas.

Β 61 III, 34 q. 137 Quid de eo qui confitetur peccata et tarnen in posterum non vult abstinere vel vult abstinere ab uno et non ab alio. Resp. secundum Raymundum q. lij. De secundo et tertio532 et Hostiensem § xx. Et an ficte, in fine533. Dicendum quod talis non est in charitate nec prosunt ei bona que facit, ad vitam eternam, quamvis prosunt ad alia. Β 52

Ζ. 10

III, 34 q. 130

Utrum satisfactio possit fieri per opera extra charitatem [ex charitate P] facta. Resp. secundum Petrum in scriptis dist. xv534. Dicendum quod non. Satisfactio enim est amotio offense et restitutio amicitie, hoc autem non potest fieri sine gratia et charitate. Unde j Cor. xiij [xiiij P]535 : >Si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas etc., charitatem autem non habeam, nichil michi prodest.< Talia enim opera non sunt deo accepta. 531 Thomas, IV Sent. dist. 15 q. 2 art. 2 qc. 3. 532 Ray. Ill, 34 q. 50 [52], 533 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 58 Et an ficte, vers. Sed quid (f. 282rb). 534 Inn., IV Sent. dist. 15 q. 1 art. 3. 535 I Cor 13,3.

Β 61 Buße Ζ.

129 III, 34 q. 131

16

Utrum satisfactio possit fieri per opera in charitate iniuncta et inchoata, sed non perfecta. Resp. secundum Petrum ibidem536. Dicendum quod non, quia non potest esse aliquod opus meritorium vel satisfactorium sine intentione bona. Intentio autem bona hic non continuatur nec secundum actum ijec secundum habitum. Item id quod fit in peccato, opus mortuum est. Z.20

III, 34 q. 132

Utrum satisfactio in mortali peccato facta per sequentem penitentiam valere incipiat. Resp. secundum Petrum ibidem537. Dicendum quod non, quia talia opera a \fehlt P\ charitate nec sunt elicita nec impetrata et ideo ab ea non vivificantur. Z.25

III, 34 q. 140

Sed nunquid satisfactionem iniunctam et in peccato mortali expletam necesse est semper postea iterare [intrare P]. Resp. secundum Thomam in scriptis ibidem538. Dicendum quod alique satisfactiones sunt ex quibus manet aliquis effectus in satisfacientibus [satisfactionibus /*], etiam postquam actus satisfactionis transiit; sicut ex ieiunio manet corporis debilitatio, ex elemosynis largitis diminutio substantie, et sic de similibus. Et tales satisfactiones in peccatis facte non oportet quod iterentur, quia quantum ad id quod de eis manet, per penitentiam sequentem accepte sunt. Satisfactiones autem que non relinquunt aliquem effectum in satisfaciente, postquam actus transiit, oportet quod iterentur, sicut est de oratione et similibus. Actus autem interior qui totaliter transit, nullo modo vivificatur, sed oportet quod iteretur. Idem dicit Albertus in scriptis539. Glosa etiam hie in q. lij. Item queritur, super ver. Ad confessionem 540 dicit: Credo quod talis tenetur postea ad suscipiendam penitentiam sive satisfactionem. Non tamen est ei imponenda penitentia tanta, quanta si nulla fuisset ei imposita, quia presumendum est quod propter illa iniuncta que fecit, licet extra charitatem, dominus maiorem contritionem ei dederit. Z. 49:

Querverweis auf G 70.

536 Inn., IV Sent. dist. 15 q. 1 art. 3. 537 Inn., IV Sent. dist. 15 q. 1 art. 3. 538 Thomas, IV Sent. dist. 15 q. 1 art. 3 qc. 5. 539 Alb., IV Sent. dist. 16, A, art. 19. 540 Wìlh. ad Ray. III, 34 q. 51 super ver.: Ad confessionem.

130 Ζ. 32: Ζ. 49:

Β 62 Buße anthailï = Gelübde; s.o. A 4. ot (A) = nur, bloß, halt; s.o. A 11.

Β 62 III, 34 q. 125 Que penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum Raymundum q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen.541 et Hostiensem § xxij. Que penitentia542. [1] Circa hoc sunt diverse opiniones. Quidam enim dicunt quod omnes penitentie arbitrio sacerdotis taxentur consideratis circumstantiis criminis, quantitate et qualitate. [3] Ut autem scias qualiter debeat procedere arbitrium sacerdotis, nota regulariter quod pro quolibet peccato mortali debet regulariter septennis penitentia imponi . . . nisi maior vel minor inveniatur a canone expressa. In quo quidem casu, si crimen publicum sit, publica [puta P\, non minor vel maior penitentia quam scripta reperiatur, est imponenda, nisi ex magna causa dispensetur, Extra eo. Quesitum543. Si autem occultum, tunc indistincte arbitrarie imponitur, ut supra dictum est. Et est certum quod maior penitentia requiritur in publico. Ista etiam septennis penitentia magis vel minus aspera debet imponi, prout maioritas vel minoritas criminis cum ceteris circumstantiis exposcit... Hostiensis, vers. Sacerdos tamen544 dicit quod sacerdos prudenter sibi consulit, si dicat penitenti sic: »diarissime, tu commisisti tot et talia peccata. Pro quolibet deberes sic penitere. Sed forte vita tua ad hoc peragendum non extenderetur. Iniungo tamen tibi talem penitentiam pro omnibus. Concedo tibi etiam quod, quocumque ieris, remissiones prelatorum tibi facte prosint, que alias non prodessent«, Extra eo. ti. Quod autem545. »Et omnia bona que facis, et mala que pro deo sustines, iniungo tibi pro penitentia.« . . . De quo vide in eo. ti. q. clxxxix. Utrum indulgentie, in fine. -

E91,

Τ 4, Τ 6, Τ 7, V7

s.a. III, 34 q. 189

Utrum indulgentie valeant tantum subditis illius episcopi qui eas facit. [2] Dicit etiam Willelmus Durandi in repertorio suo eo. ti. in rubr. De mortalibus et venialibus peccatis, vers. Sed cum pro quolibet546 quod, cum penitens habet multa peccata mortalia, pro quibus forte tota vita hominis quantum ad septen541 Ray. III, 34 q. 41 [43], 542 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena (f. 283ra). 543 Χ. 5.38.7. 544 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Sacerdos tamen (f. 282va). 545 X. 5.38.4. 546 Wilh. Durantis, Repertorium, lib. V, rubr. De mortalibus et venialibus peccatis.

131

Β 63 Buße

nem penitentiam non sufficeret, tunc sacerdos hoc exponat penitenti, et addit: »Unde iniungo tibi, ut, quamdiu vivas, dicas quotidie pater noster vel simile, aliam penitentiam reduco tibi, ad Septem vel plures vel pauciores annos«, sicut ei videbitur expedire, quia penitentie arbitrarie sunt. - A 11, M15, Ρ18 Ζ. 22

III, 34 q. 128

Utrum penitens expleta penitentia sibi a sacerdote imposita sit totaliter absolutus. Resp. secundum Thomam in scriptis dist. xx547 . . . sive sacerdos habeat se discrete in iniunctione penitentie sive non, nichil diversificatur quantum ad efficaciam absolutionis confessionis, et ideo sive discrete penitentiam iniungat sive non, semper remanet reatus ad penam eiusdem quantitatis. Et ideo si earn hic non implet, ab eo in purgatorio exigetur. Z. 18-21:

Autortext tradiert in C, W2 und M 6.

Ζ. 31:

antla3 (Β,A) = kirchlicher Schulderiaß; s.o. A 8.

Β 63 III, 34 q. 133 Quero etiam utrum sacerdotes possint facere commutationes ieiuniorum vel alterius satisfactionis ad petitionem ipsorum penitentium. Resp. secundum Raymundum q. lxvj [lxix P, A], Item ad aliud548. Credo breviter quod sic, dum tarnen discrete et propter causam et circa subditos suos, alias non, dist. lxxxij. Presbyter 5 4 9 . . . Sed glosa hic super ver. Credo breviter550 dicit sic: Distinguendum, quia, si penitens petit commutari vel relaxari penitentiam per ilium eundem qui sibi earn iniunxerat, aut per successorem eius, si primus [prius P\ amotus est ab officio, poterit ílie commutare vel relaxare. Et idem dicas de superiori illius qui iniunxit, si est Ordinarius iudex ipsius penitentis . . . Si autem pares sunt, ille scilicet qui iniunxit penitentiam, et ille a quo petitur relaxari vel mutari . . . ne scandalizetur primus confessor, requirendus est consensus eius vel successoris eius, si de facili potest requiri . . . Si autem ita pares sunt, quod uterque confessor est sacerdos parrochialis vel episcopus, et penitens transtulit domicilium de parrochia in parrochiam vel de dioecesi in dioecesim, poterit secundus confessor relaxare vel commutare penitentiam a primo iniunctam. 547 Thomas, IV Sent. dist. 20 q. 1 art. 2 qc. 3. 548 Ray. Ill, 34 q. 66 [68]. c. 5. 550 Wilh. ad Ray. Ill, 34 q. 66 super ver.: Credo breviter.

549 D. 82

132 Ζ.

Β 64 Blasphemie

III, 34 q. 134

18

Quid si papa vel penitentiarius eius vel episcopus iniunxit penitentiam, petitur modo relaxari vel mutari per inferiorem. Resp. secundum glosam ibidem, in fine551. Si penitentia iniuncta est in casu reservato superiori, non poterit inferior relaxare vel commutare absque licentia eius qui iniunxit, nisi urgeat nécessitas aut suadeat utilitas. Z. 21:

Quellennachweis verderbt; richtig: lxxxij. d. Prefpiter.

Β 64 Blasphemie III, 34 q. 207 Sequitur videre de peccato blasphemie, ubi primo quero quid sit blasphemia. Resp. secundum Ambrosium552. Dicendum quod blasphemia est, vel cum deo attribuitur quod ei non convenit, vel cum ab eo removetur quod convenit. Hec duo tarnen, scilicet affirmatio et negatio, speciem blasphemie non diversificant, ut dicit Thomas in summa q. xiij [iij P\ art. j553. Z.

6

III, 34 q. 208

Utrum blasphemia semper sit mortale peccatum. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij554. Secundum genus suum est peccatum mortale, quia répugnât charitati divine. Posset tarnen contingere, quod blasphemia absque deliberatione ex surreptione procederei, et hoc dupliciter. Uno modo, quod aliquis non advertit hoc quod dicit, esse blasphemiam, quod potest contingere, cum aliquis subito ex aliqua passione in verba imaginata prorumpit quorum significationem non considérât, et tunc est peccatum veniale. Alio modo, quando advertit hoc esse blasphemiam, considerans significata verborum, et tunc non excusatur a peccato mortali, sicut nec ille qui ex subito motu ire aliquem occidit iuxta se sedentem. Z. S f . : Homoioteleuton-Liicke in C. Rezeption: >RechtsabecedarNoluit intelligere, ut bene ageret.< Alio modo per occupationem mentis circa alia que magis distrahunt, quibus ab inspectione huius [huiusmodi P] principii mens avertitur, secundum illud psalmi557: >Supercecidit igniset non viderunt solem.< Et utroque modo cecitas mentis est peccatum. Cecitas autem ilia que est ex naturali defectu, ut in amentibus, non est peccatum. Z. 21

III, 34 q. 210

De mentis hebetudine, quid sit. Resp. secundum Gregorium xxxj moralium, ubi dicit quod hebetudo mentis quoddam vitium est quod oritur ex gula, sicut cecitas mentis ex luxuria. Est autem secundum Thomam ea. q. art. ij558, hoc vitium quedam mentis debilitas circa considerationem spiritualium, propter quam non potest pertingere ad cognoscendum veritatem spiritualium nisi per multa ei expósita. Cecitas autem mentis importât omnimodam privationem ipsorum. Habet autem hebetudo rationem peccati, sicut et cecitas mentis, inquantum scilicet est voluntaria, ut patet in eo qui affectus circa carnalia de spiritualibus subtiliter discutere fastidit vel negligit.

Β 66 Briefe II, 5 q. 164 Qualiter amittatur Privilegium. [1] Resp. secundum Hostiensem § vij. Qualiter amittatur559. Aliquando amittitur unico actu, aliquando spacio decennii, aliquando spacio xxx annorum vel xl,

555 Thomas, S.Th. II-II q. 15 art. 1 : zitiert Greg., Moral, in lob XXXI, XLV.88 (CCL 143 B, S. 1610). 556 Ps 35,4. 557 Ps 57,9. 558 Thomas, S.Th. II-II q. 15 art. 2: zitiert Greg., Moral, in lob XXXI, XLV.88 (CCL 143 B, S. 1610). 559 Host. V, De privilegio § 10 Qualiter amittatur (f. 263ra).

134

Β 66 Briefe

aliquando tempore limitationis elapso, aliquando per sententiam contra Privilegium. De his quinqué casibus habes pienissime supra lib. j ti. xv. De decimis q. xiiij. Item quero. Ζ. 8

I, 15 q. 14

Item quero circa h a n c m a t e r i a m quanto tempore vel quotiens quis faciens contra Privilegium amittat idem in posterum. Resp. secundum glosam hic super ver. Renuntiant 560 . Ponit circa hoc multorum doctorum diversas sententias. [2] Si in favorem ecclesiarum, tunc delictum persone non redundat in ecclesiam, tarnen negligentia obest, et ideo ecclesia amittit Privilegium, si prelatus tanto tempore contravenerit, quod prescriptio sit completa saltem xxx annorum, Extra de privilegiis. Si de terra et c. Accedentibus561. Sed contra Extra de prescriptionibus c. Illud562, ubi dicitur quod contra ecclesiam non prescribi potest nisi xl annis . . . Sed si impetratum sit Privilegium favore personarum, tunc contrario actu etiam invito tollitur, Extra de constitutionibus. Cum accessissent, in fine563. Z. 14 II, 5 q. 164 [3] Ultimo amittitur per abusum, quod exponi potest per non usum vel per contrarium usum, puta aliquis privilegiatus est, ne decimas det quolibet anno, petuntur ab eo quolibet anno, dat . . . certe huic merito dici potest: »Privilegium mereris amittere, quia permissa tibi abusus es potestate«, xj. q. iij. Privilegium564. Necesse est tamen, quod prescriptio xxx annorum contra Privilegium sit completa, Extra eo. Si de terra565. Immo videtur quod xl annorum . . . Z. 23 I, 15 q. 14 [1] Sed si Privilegium consistit circa factum aut est impetratum ad faciendum aut ad non faciendum, si ad faciendum, spacio χ annorum tollitur. Z. 28 II, 5 q. 164 [2] Item sexto tollitur primum Privilegium per secundum faciens mentionem expressam de priore, Extra de prescriptionibus. Veniens566 . . . Séptimo tollitur per concedentis revocationem, arg. ff. de iudiciis. Iudicium solvitur567, quod tamen facere non decet sine causa. Ex causa tamen potest et debet fieri revocatio, puta quando enormem lesionem incipit inferre alii. Unde si religiosis concedatur Privilegium de non dandis decimis propter nimiam paupertatem qua laborabant, demum intantum ditentur possessionibus, quod enormiter leduntur parrochie . . . cessabit Privilegium tum propter scandalum, tum propter enormem lesionem 560 Wilh. ad Ray. I, 15 q. 2 super ver.: Renuntiant. 561 X. 5.33.6 et 15. 562 X. 2.26.8. 563 X. 1.2.8. 564 C. 11 q. 3 c. 63. 565 X. 5.33.6. 566 X. 2.26.19. 567 Dig. 5.1.58.

135

Β 67 Briefe

iuris parrochialis, tum quia causa privilegii cessât . . . Octavo tollitur per renuntiationem propriam et expressam, Extra de decimis. Nuper568. Z. Z. Z. Ζ. Z.

4: 12f : 20: 27: 34:

hantfefte stf. = Das Zitat lautet vber haben fein Quellennachweis Quellennachweis

Urkunde, Privileg, Schutzbrief (DWB 10,387f). korrekt: Extra de conftitucionibus. Cum acceffiffent. c.gen. (B, C) = einer Sache entledigt sein; s.o. A 2. verderbt; richtig: xj. q. iij. Privilegium. nicht korrekt; richtig: Extra de prefcripcionibus. Veniens.

Β 67 II, 5 q. 163 Quis possit Privilegium interpretari, et qualiter sit interpretandum. Resp. secundum Hostiensem § vj. Quid operetur569. Si obscurum sit, non potest illud interpretari inferior ilio qui concessit, quia eius est interpretari cuius est condere seu concedere . . . Debet autem diligenter considerari tenor privilegii, Extra eo. Porro et c. Reeepimus570. Et potius est intentioni privilegii insistendum quam verbis, j. q. j. Marchion571 . . . Et tarnen si fieri potest, latissime interpretandum est, Extra de donationibus. Cum dilectus 572 . . . Item dicit Hostiensis infra § vij. Qualiter amittatur, vers. Quid si [sit F\ Privilegium573, quod secundum Goffredum dici potest quod, ubi verba ambigua sunt, nullus potest de ambiguo iudicare, nisi qui dedit Privilegium, ut dictum est. Tarnen si verba clara sunt et indubitata, tunc potest alius [aliud P\ cognoscere, absolvendo scilicet vel condemnando. Z.

20

II, 5 q. 158

Quero etiam utrum religiosi sua privilegia quibus se dicunt exemptos, tenentur episcopis ostendere. Resp. secundum Alexandrum in quadam decretali publicata in curia que incipit Cum persone religiose574, ubi sic statuit quod i l l i . . . tenentur ilia privilegia episcopis saltern quo ad illos artículos super quibus questio vel controversia fuerit, ostendere aliquibus prudentibus non suspectis ab ipso episcopo ad hoc deputatis.

568 X. 3.30.34. 569 Host. V, De privilegio § 9 Quid operetur, vers. Item hoc verum (f. 262va). 570 X. 5.33.7 et 8. 571 C. 1 q. 1 c. 64. 572 X. 3.24.6. 573 Host. V, De privilegio § 10 Qualiter amittatur, vers. Quid si Privilegium (f. 263v"). 574 VI. 5.7.7.

136

Β 68 Brautlauf

Β 68 Brautlauf IV, 17 q. 1 Quero ergo an tempore feriarum debeant contrahi sponsalia aut etiam matrimonium. Resp. secundum Raymundum eo. ti.575. In tempore feriarum contrahi possunt sponsalia et etiam matrimonium quod solo consensu contrahitur. Sed traductio uxoris, nuptiarum solennitas et carnalis copula prohibentur . . . est peccatum mortale facere contra hanc prohibitionem. IV, 17 q. 2 Quod sit illud tempus feriarum in quo nuptie prohibentur. Resp. secundum Raymundum ibidem576. Tempus illud taxatum est ab adventu domini ad octavam epiphanie et a septuagésima usque ad octavam pasche et tribus septimanis ante festum sancti Johannis Baptiste . . . De istis tamen tribus septimanis diverse fuerunt quondam opiniones, quando inciperent. Sed determinatum est hodie quod incipiunt tribus diebus ante ascensionem domini et protenduntur usque ad octavam penthecostes, sicut legitur Extra de feriis, in c. Capellanus577. Glosa dicit hie578: usque ad octavam penthecostes exclusive, quia festum penthecostes non habet octavam. Unde in dominica post penthecosten possent nuptie celebrari. Z. 18

III, 24 q. 6

Quid iuris de iteratione sacramentorum. Resp. secundum Raymundum q. iiij. Circa iterationem579. Baptismus, ordo et confirmatio nunquam debent iterari . . . In coniugio quoque semel benedicitur quis, non sepius, ut Extra de secundis nuptiis, c. Vir autem580, ubi dicitur: Vir vel mulier ad bigamiam transiens non debet a presbytero benedici, quia, cum alia vice benedicti sint, eorum benedictio iterari non debet. Et presbyter qui benedictionem cum secunda celebraverit, ab officio et beneficio suspensus mittatur ad curiam, ut ibidem dicitur in c. Capellanum [Capellani P] sst. Et hoc intellige, nisi de consuetudine alicuius ecclesie aliter obtineret. Tunc enim posset sine periculo iterari... Thomas in scriptis super iiij sent. dist. xlij, in fine582 dicit quod id quod dicitur de secundis nuptiis non benedicendis, intelligitur quando tam ex parte viri quam ex parte mulieris sunt secunde vel saltern ex parte mulieris sunt secunde. Si autem

575 Ray. IV, 17 q. 1. 576 Ray. IV, 17 q. 2. 577 X. 2.9.4. 578 Wilh. ad Ray. IV, 17 q. 2 super ver.: Ad octavam. 579 Ray. III, 24 q. 4. 580 Χ. 4.21.3. 581 Χ. 4.21.1. 582 Thomas, IV Sent. dist. 42 q. 3 art. 2.

Β 69 Burgen

137

virgo contrahit cum ilio qui habuit aliam uxorem, nichilominus nuptie benedicantur.

Ζ. 1: Ζ. 27:

prautlauf stmfn. (A, C) = Vermählungsfest (LEXER 1,374). Die Quellenangabe lautet korrekt: Extra de fecundis nupcijs. Cappellanum.

Β 69 Burgen II, 5 q. 60 Quero etiam circa hanc materiam utrum liceat nova castra facere cum iniuria vel emulatione alterius vel incastellare vetera, et qui possunt contra hoc se opponere. Resp. secundum Innocentium, Extra de restitutione spoliatorum, in glosa super c. Pysanis583. Nec nova facere licet cum iniuria vel emulatione alterius nec incastellare vetera que non probantur habitata, C. de edificiis privatis 1. iij584. Et ad hoc potest agere episcopus, ut destruantur innovata castra vel in pristinam formant reducantur, et hoc conditione ex diversis legibus que loquuntur de hoc, vel officio iudicis, arg. ad hoc Extra de iudaeis [iudiciis P\. Consuluit585. Et non solum posset ad hoc agere episcopus, sed etiam quilibet qui ibi redditus haberet. Z. 13f. :

Quellennachweise verderbt; C weist dieses Zitat irrtümlich dem >Liber Extra< zu, während Β richtig schreibt: Cod. de edificijs priuatis, jedoch ging hier vor iij die Angabe l(ege) verloren. Das anschließende Zitat muß lauten: Extra de iudaeis. Confuluit. Rezeption: >RechtsabecedarNon diligamus verbo nec lingua, sed opere et veritate.< Ad hoc autem quod velimus et operemur bonum alicui, requiritur quod eius necessitati subveniamus. -

A 16, A 17, G 10, L 14, R 13, R 14

583 Inn. ad X. 2.13.19. 584 Cod. 8.10.3. q. 32 art. 5. 587 I Io 3,18.

585 X. 5.6.7.

586 Thomas, S.Th. II-II

138

Ζ. 12:

Β 70 Bürgen

Offensichtlich existierte in der Schreibsprache Bertholds der Buchstabe C nicht. Während sich die A- und C-Fassung an das BertholdAlphabet halten, unterteilt der B-Redaktor die vom Autor unter Κ behandelte Materie nach rein quantitativen Gesichtspunkten in 29 C-Kapitel und 38 K-Kapitel. Die Edition behält die ursprüngliche Einteilung bei.

139

D 1 Diebstahl

D 1 Diebstahl II, 6 q. 1 Quero ergo primo quid sit furtum et unde dicatur. [1] Resp. secundum Raymundum eo. ti., circa principium1. Furtum est contrectatio rei aliene mobilis corporalis fraudulosa invito domino lucri faciendi gratia, vel ipsius rei vel etiam usus eius possessionisve, ut ff. eo. 1. j.2. [3] Et idem est, si credebat se facere domino volente, non facit furtum, quia non facit d o l u m . . . Si autem putat facere invito domino et tarnen dominus vult, furtum quidem facit quantum ad intentionem et mortaliter peccat, sed non tenetur ad restitutionem. Z. 19

II, 6 q. 4

Quid si aliquis accipit equum vel aliam rem accomodatam usque ad certuni locum et ipse ultra locum ilium procedat cum illa re. Resp. secundum Raymundum q. v. Ex premissis3. Furtum committit nisi in casu, scilicet quando credebat dominum non fore invitum, si sciret. - E 99 Z. 25

II, 6 q. 6

Utrum creditor committat furtum, si pignore sibi obligato utatur. Resp. secundum Raymundum ibidem [nach ibidem: dicendum Pf. Dicendum quod sic, ff. eo. ti. Si pignore creditor utatur, furti tenetur etc.5. Et breviter, ubicumque invenías contrectationem aliene rei factam contra voluntatem domini, intellige furtum commissum. Et circa hoc inhereas verbis diffinitionis. In hoc autem casu et similibus, scilicet cum furtum committitur in usu rei, tenetur fur ad estimationem usus rei etiam ipsa re domino restituta, ut dicunt Hostiensis6 et Raymundus q. sequen., in fine7. - E 99 Z. 30

II, 6 q. 16

Queritur etiam quid iuris sit de thesauris vel aliis rebus inventis. Resp. secundum Thomam in summa q. lxvj art. ν arg. ij8. [2] Quedam vero res invente fuerunt de propinquo in alicuius bonis. Et tune, si

1 Ray. II, 6 q. 1. 5 Dig. 47.2.55. 7 Ray. II, 6 q. 6.

2 Dig. 47.2.1. 3 Ray. II, 6 q. 5. 4 Ray. II, 6 q. 5. 6 Host. V, D e furtis § 2 Sed queritur, vers. Ergo et ubi (f. 247 va ). 8 Thomas, S.Th. II-II q. 66 art. 5 arg. 2.

140

D 1 Diebstahl

quis eas accipiat non a n i m o retinendi [detinendi P\, sed a n i m o restituendi domino qui eas pro derelicto non habet, non committit furtum. Alias autem committitur peccatum furti. - F 32

Ζ. 35

II, 6 q. 8

Quid si aliquis furatur cibum aut potum vel vestimentum propter necessitateli! famis vel sitis vel frigoris. Resp. secundum R a y m u n d u m q. x. Item quid si9. Ad hoc dicas quod, si patitur m a g n a m necessitatem famis vel sitis aut frigoris, ita quod, nisi furetur, credat se non posse evadere mortem, non committit f u r t u m nec peccat, d u m tarnen propter hanc necessitatem faciat. Unde Apollonius de cons. dist. v. 10 : Discípulos, cum per segetes transeundo evellerent spicas, ut ederent, ipsius Christi vox innocentes vocat, quia coacti fame hoc fecerunt. Item propter necessitatem famis comedit David panes propositionis, j. Reg. c. xxj 11 . Et huiusmodi ratio est, quia in necessitate o m n i a debent esse communia, dist. xlvij. Sicut hi 12 . Et in tali casu, sicut dicunt Thomas art. vij 1 3 et Ulricus 14 , utitur iure suo. U n d e et potest tunc occulte subtrahere non tantum pro se, sed etiam pro alio existente in extrema necessitate, etiam si domino displiceat. - D 4, G18

Ζ. 48 II, 6 q. 1 [2] Rei aliene ideo apponitur, quia non committitur f u r t u m in re pienissime propria. Pienissime dico, quia, si alius haberet in re illa ius, puta creditor cui res est pignori obligata, vel commodatarius, id est ille cui est aliquid commodatum, vel socius vel similis persona alia, etiam dominus furtive surripiens alicui tali persone f u r t u m committeret. Z. 51

II, 6 q. 7

Utrum peccet qui rem suam apud alium depositam vel etiam iniuste detentam furtive accipit. Resp. secundum T h o m a m in s u m m a art. ν arg. iij 15 . Dicendum quod ille qui furtim accipit rem suam [fehlt P\ apud alium depositam, gravat depositarium, quia ille tenetur ad restituendum vel ad ostendendum se innoxium. Unde ma-

9 Ray. II, 6 q. 10. 10 D. 5 c. 26 de cons. 11 I Sm 21,1-6. 13 Thomas, S.Th. II-II q. 66 art. 7. 14 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Predicta vero. S.Th. II-II q. 66 art. 5 arg. 3.

12 D. 47 c. 8. 15 Thomas,

141

D 2 Diebstahl

nifestum est quod peccat, et tenetur ad relevandum gravamen depositarli. Qui vero furtim accipit rem suam apud alium iniuste detentam, peccat quidem, non quia gravet eum qui detinet, et ideo non tenetur ad restituendum aliquid vel ad recompensandum, sed peccat contra communem iustitiam, dum ipse sibi usurpât sue rei iudicium iuris ordine pretermisso. Et ideo tenetur deo satisfacere et dare operam, ut scandalum proximorum (si inde ortum est) sedetur. Vide de hac materia supra titulo proximo q. xlv. Que exiguntur ad bellum iustum, circa finenti. - Β 25

vgl. II, 5 q. 45

Que exiguntur ad bellum iustum. [7] Item plus dicimus16 quod, si furto vel violentia rapta habere non possit, potest accipere equivalens auctoritate superioris. Quando autem sua recipit furtive, caveat a scandalo et periculo aliorum, quia tune non liceret. -

Κ 50, K51,

VIS

Z. 13: Ζ. 25:

diep stf. = Diebstahl; s.o. Β 52. laugenen ÍWV. (A) = verneinen, in Abrede stellen (LEXER I,1969f); sinnverändemder Wortersatz für geprauchen bzw. nütjen (uti).

Z. 44:

f a n g e swf

= Ährenbüschel,

Garbe

(LEXER

11,604).

Ζ. 61 f.:

fich vnderwinden Stv. = in Besitz nehmen, sich bemächtigen (LEXER 11,181 I f ) . Ζ. 74: Der >Liber ExtraRechtsabecedarHumiliamini igitur sub potenti manu dei, ut vos exaltet in tempore visitationisDiscite a me, quia mitis sum et humilis corde.< Auch dieses Zitat ist, wie die folgenden Beispiele und Bibelanspielungen (Mt 4,1-11; Lc 4,1-13), ein Zusatz Bertholds.

Z. 3:

In A ist erpieten nach er ausgefallen. Nachträgliche und eigenständige Ergänzungen des Verbs versuchen M 23 (Ζ. 4 vndertan erpitten) und W3 (feinem obriften pilligklichen erpietten).

D7

III, 34 q. 274

Circa humilitatem queritur utrum homo debeat se omnibus per humilitatem subicere. Resp. secundum Thomam in summa q. clxj art. iij32. Dicendum quod in homine duo possunt considerari, scilicet id quod est dei, et id quod est hominis. Hominis autem est quicquid pertinet ad defectum, sed dei est quicquid pertinet ad salutem et perfectionem . . . Humilitas autem proprie respicit reverentiam qua homo deo subicitur, et ideo quilibet homo, secundum id quod suum est, debet se cuilibet proximo suo subicere quantum ad id quod est dei in ilio. Non autem hoc requirit humilitas, ut aliquis id quod est dei in seipso, subiciat ei quod apparet esse dei in altero. Nam illi qui dona dei participant, cognoscunt se ea habere, secundum illud j. ad Cor. ij 33 : >Ut sciamus que a deo donata sunt nobisQuicumque voluerit inter vos maior fieri, sit vester ministen; s.a. Me 10,43.

Ζ. 19:

verfchmáchen swv. = verächtlich erscheinen (LEXER 111,237) oder geringschätzen, schmählich behandeln (LEXER 111,236/.). Die Quellenangabe: Hec omnia Thomas in fumma bezieht sich wohl auf die im vorhergehenden Kapitel D 7 ausgeschriebene Thomas-Quästion S.Th. II-II q. 161 art. 3.

Ζ. 29f. :

D9 Auch für dieses Kapitel konnte keine direkte Vorlage in der >SC< eruiert werden. In deren Register wird unter dem Stichwort Humilitas nur auf III, 34 q. 274 : Circa humilitatem queritur utrum homo debeat se omnibus per humilitatem subicere verwiesen (= D 7). Querverweise auf Superbia und Ironia lassen vermuten, daß Berthold auch hier in pastoraler Absicht eine eigenständige Umwandlung des Sündenkatalogs in positive Verhaltensmuster gibt. Seine Definition der Demut läßt in der Umkehrung Anklänge an die Beschreibung der inanis gloria durch Johannes erkennen: Vgl. III, 34 q. 8 3 : . . . de inani gloria oriuntur hec septem vitia, scilicet inobedientia, iactantia, hypocrisis, contentio, pertinatia, discordia, novitatum presumptio (= Η16 Hoff art). Eine wörtliche Ausschreibung bekannter Quellen ist nicht nachzuweisen. Zu Ähnlichkeiten vgl. Thomas, S.Th. II-II q. 161 ; Humbertus de Romanis, De vita regulan (ed. J.J. BERTHJER, Rom 1888 [ND Turin 1956] 3 Bde.) c. 34-38,1 S. 21-23; bes. c. 170: De quibusdam reprehensibilibus circa humilitatem (I S. 516f.); Hugo von Straßburg, Compendium theologicae veritatis III, c. 15 (ed. BORGNET 34, S. 106); Benedicti Regula, c. 7 (ed. HANSLIK, CSEL 75, 21977); Eadmerus, De S. Anselmi similitud, c. 100-109 (PL 159,665-669); s.a. die Definition des Peraldus, wie sie im >Bfich der tugenden< II. 4.12.3 übernommen wird (Guillelmus Peraldus, Summa de virtutibus I, pp. 5 tr. de beatitudinibus, p. 4 c. 4 De signis humilitatis - BERG II, S. 283f). Z. 30:

Zusatz Bertholds: Rm 12,16: >Nolite esse prudentes apud vosmetipsos.
Adtendite a falsis prophetis qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. < Auch die anschließenden Zeilen 29-47 beinhalten nur die predigthafte Ausdeutung der bei Johannes zitierten Bibelstelle Mt 6,16. Im folgenden werden weitere Beispiele falscher Demut aufgeführt, vgl. F 39, Κ 48, Ζ. 66-73; R 34.

Ζ. 48

vgl. III, 31 q. 2

Quot sunt purgationis species. Resp. secundum R a y m u n d u m 4 3 . . . Vulgaris purgatio est que a vulgo est inventa, ut ferri candentis et aque ferventis vel frigide, panis vel casei, monomachie, id est duelli, et cetere huiusmodi. Sed ista hodie in totum reprobata est et maledicta, tum quia inventa est diabolo fabricante, ut ij. q. v. Mennam 44 , tum quia generaliter a sacris canonibus prohibetur . . . Item, quia est contra illud preceptum domini, Deut, vj 45 et Math, et Luc. iiij 46 : >Non temptabis dominum t u u m . < . . . - Κ16 39 Thomas, S.Th. II-II q. 113 art. 1. 40 Aug., Sermo 181, al. de verbis apost. 29, c. 4 n. 5 (PL 38,981). 41 Thomas, S.Th. II-II q. 113 art. 2. 42Mt6,16. 43 Ray. III, 31 q. 1. 44 C. 2 q. 5 c. 7. 45 Dt 6,16. 46 Mt 4,7; Le 4,12.

D 10 Demut

Ζ. 57:

149

Zusatz Bertholds: Idc 13,4; 13,7; 13,14. Ein direkter Quellenbezug für den folgenden Abschnitt ließ sich in der >SC< nicht finden.

Z. 67

vgl. II, 1 q. 39

Quid si infirmus sumat potum vel cibum infirmum ex certa scientia vel ex affectata vel improbabili ignorantia. [1] Resp. secundum Innocentium in glosa ibidem47. Videtur quod peccet, quia facit contra charitatem qua tenetur corpus suum diligere, ut deo serviat... [3]... si scienter acciperet sine causa aliquod nocivum, unde mors ei eveniret vel infirmitas que subtraheret eum a servitio dei, dicimus quod peccaret. - F 39, F 40 Ζ. 73

III, 34 q. 283

Utrum circa exteriorem apparatum, sive vestium sive aliorum huiusmodi, possit esse virtus et vitium. Resp. secundum Thomam in summa q. clxix art. j48. [3]... ad mollitiem pertinet quod aliquis trahat vestimentum per terram, ut non laboret elevando ipsum. [4] Unde dicit [fehlt P] Augustinus in libro de sermone domini in monte 49 : Non in solo rerum corporearum nitore atque [aut P] pompa, sed etiam in ipsis sordibus et luctuosis esse posse iactantiam, et eo periculosiorem quo sub nomine servitutis dei decipit. [6] Nota etiam quod non semper qui vilioribus quam ceteri vestibus utitur, peccat. Si enim hoc faciat propter iactantiam vel superbiam, ut se ceteris préférât, vitium superstitionis est. Si autem hoc faciat propter macerationem carnis vel humiliationem spiritus, ad virtutem temperantie pertinet. - F 37, Κ 47, Κ 48, R 34 Ζ. 82:

Zusatz Bertholds: Mt 5,10: >Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam] carnaliter cognoscat, est separandus ab ea et compellendus redire ad primam, Extra de sponsalibus. Ex parte C. mulieris 138 . - E 7, E 8 Z. 136

IV, 1 q. 27

Sed quid si sponsa de futuro invita [in via Ρ] corrumpitur, nunquid sponsus propter hoc potest eam repellere. Resp. secundum glosam [Raymundum P] hic super ver. Fornicatus [Fornicarius

136 Ray. IV, 2 q. 4. 137 Ray. IV, 1 q. 1. super ver. : Fornicatus.

138 X. 4.1.9.

139 Wilh. ad Ray. IV, 1 q. 7

E 16 Ehe

174

[2] Septimus est, quando sponsa de futuro cum alio vel sponsus cum alia contrahit per verba de presenti vel per verba de futuro et sequitur carnalis copula; tunc enim solvuntur prima sponsalia propter maius vinculum superveniens. -

Ell

Z. 49: Z. 63: Z. 89: Z. 104:

niht nach wort in A vermutlich durch Abgleiten der Augen beim Abschreiben (Z. 51) fälschlicherweise eingefügt. Quellennachweis verderbt; richtig: Extra de fponfa duorum. niht in A vermutlich durch Abschreibefehler sinnentstellend eingefügt. De condicionibus appofitis ist nicht das Incipit zu Extra e.t., sondern ein eigener Titulus des >Liber Extra< (X. 4.5).

E 16 IV, 2 q. 19 In qua etate potest contrahi matrimonium. Resp. secundum Raymundum supra ti. proximo q. ij. Sequitur videre, in fine140. Etas ad contrahendum matrimonium apta est in puella xij annorum, glosa: vel circa. In puero xiiij annorum, Extra de desponsatione impuberum. Púberes. Continebatur141. Et si ante coniunguntur, non est matrimonium. Z. 8

IV, 2 q. 20

Pone quod puer et puella impúberes contrahunt matrimonium per verba de presenti, queritur utrum aliquid agatur. Non enim videtur contrahi matrimonium impediente etate nec sponsalia, quia forma verborum non competit sponsalibus, sed matrimonio. Resp. secundum Raymundum eo. ti. ubi supra q. iij. Possent142. Ad hoc distinguo: aut intendunt per ilia verba contrahere matrimonium tantum, ita quod non sponsalia, aut intendunt contrahere simpliciter id quod possunt... In primo casu nichil agunt, non matrimonium, quia illud contrahere non possunt, non sponsalia, quia nolunt. In secundo vero casu tenent sponsalia de futuro, et sic potest intelligi Extra de desponsatione impuberum. Tue nobis143. Ζ. 15

IV, 2 q. 21

Esto quod adultus contrahat per verba de presenti cum puella minore, nubili tarnen etati próxima, vel econverso vel ambo, impúberes vicini tarnen pubertati, contrahunt, nunquid tenet matrimonium. Resp. secundum Raymundum ubi supra q. v. Esto144. Die quod, si prudentia suppleat etatem et mutuo consensu carnaliter sunt coniuncti aut ex habitu corporis 140 Ray. IV, 1 q. 2. 144 Ray. IV, 1 q. 5.

141 Χ. 4.2.3 et 6.

142 Ray. IV, 1 q. 3.

143 Χ. 4.2.14.

E 17 Ehe

175

quem pretendunt, appareat eos posse carnaliter commisceri, glosa: ita tarnen quod verum sit, tenet matrimonium . . . Nota secundum glosam hic super ver. Si prudentia 145 , quod prudentia intelligitur carnalis concupiscentia que alibi appellatur m a l i t i a . . . Albertus in scriptis 146 dicit sic: Michi videtur potius quod de distantia secundum plus et minus determinandum est secundum diversam dispositionem membrorum et sagacitatis . . . Et philosophi dicunt quod quidam dentati nascuntur et lanuginosi et pilosi in locis genitalibus et citius maturantur ad coitum quam alii. Ζ. 24f.:

Der Quellennachweis lautet korrekt: Extra de defponfacione inpuberum. Púberes.

E 17 IV, 2 q. 26

Sequitur videre quis possit matrimonium contrahere. [1] Resp. secundum Raymundum q. vij. Potest 147 . Matrimonium contrahere potest omnis homo qui consentire potest, scilicet cum effectu in coniugalem affectum et carnis copulam, nisi expresse prohibeatur. Qui consentire potest ideo dixi, quia [quod P\ puer, licet infra legitimam etatem constitutus, id est quattuordecimum annum, vel puella infra duodecimum dicat verba ad matrimonium contrahendum apta, tarnen, quia consentire non potest, nullum est matrimonium, Extra de sponsalibus c. Tue fraternitatis 148 . Et ille qui caret utroque testículo, consentire non potest in carnalem copulam cum effectu, Extra de frigidis et maleficiatis. Quod [qui P] sedem 149 . Similiter, si furiosus vel insanus dicat ilia verba, non contrahit, quia animo consentire non potest, quia caret usu rationis, xxxij. q. vij. Neque furiosus 150 . Z. 18

IV, 2 q. 27

Nunquid ebrius potest contrahere matrimonium. Resp. secundum glosam q. xvj. Ultimo, super ver. Furiosus 151 . Si ita ebrius est, quod nullo modo habet usum rationis, nesciens omnino quid agat, idem est quod de furioso, quia deest consensus sine quo non potest contrahi matrimonium. -

Τ15

145 Wilh. ad Ray. IV, 1 q. 5 super ver.: Si prudentia. 146 Alb., IV Sent. dist. 27, K, art. 13. 147 Ray. IV, 2 q. 7. 148 X. 4.1.25. 149 X. 4.15.2. 150 C. 32 q. 7 c. 26. 151 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 16 super ver.: Furiosus.

176

E 17 Ehe

Ζ. 22

IV, 2 q. 28

Quid si post ebrietatem cognoscat illam quam desponsaverat per verba de presenti vel de futuro in ebrietate huiusmodi, nunquid per hoc erit m a t r i m o n i u m presumendum. Resp. secundum glosam ibidem 152 . Credo quod non, si constiterit ecclesie de tali ebrietate, nisi quod fecit in tali ebrietate, ratum habeat post ebrietatem. Si autem non fuit tanta ebrietas, quod usum rationis auferat, possunt huiusmodi contrahere tam matrimonium quam sponsalia. Z. 27 IV, 2 q. 26 [2] Concordat etiam his Hostiensis in rubr. De matrimoniis § iiij. Quis possit 153 . . . Addit quoque quod meretrix contrahere potest, si velit se corrigere, xxxij. q. j. Non est culpandus [culpandum Ζ*]154; Extra de sponsalibus. Inter opera 155 . Z. 30

IV, 12 q. 1

N u n c agendum est de i m p e d i m e n t o ordinis, et quero quid iuris sit de hoc. Resp. secundum Raymundum eo. ti.156. Circa hoc notandum quod clerici in quattuor minoribus ordinibus constituti (nisi sint monachi vel regulares canonici vel in alia religione que continentiam profitetur) licite possunt c o n t r a h e r e . . . Si vero in sacris ordinibus constitutus est aliquis, puta presbyter, diaconus vel subdiaconus, contrahere non potest. Et si contraxerit [contraxit P\, separabitur, dist. xxxij. Si quis eorum 157 . -

E 22

IV, 4 q. 9

Z. 35

Quid ergo si dominis contradicentibus et invitis inter servos c o n t r a d a sunt matrimonia. Resp. secundum Raymundum q. ij. Quid si dominis 158 . Die quod propter hoc non sunt dissolvenda . . . Extra de coniugio servorum c. j159. -

E 20, E 95

Z. 12f. : Z. 19:

Verderbtes Incipit in C: Quod federn / Quod fedes C. redlichait (usus rationis) stf. (Β, A) = Vernunft (LEXER 11,367).

152 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 16 super ver.: Furiosus. 153 Host. IV, De matrimoniis § 9 Quis possit (f. 195rb). 154 C. 32 q. 1 c. 14. 155 X. 4.1.20. 156 Ray. IV, 12. 157 D. 32 c. 7. 158 Ray. IV, 4 q. 2. 159 X. 4.9.1.

177

E 18 Ehe Ζ. 28: Z. 34: Z. 35:

Aussage in C durch Einfügen von nicht nach mag ins Gegenteil verkehrt. Die präredaktionellen Textstufen sowie A und Β tradieren den richtigen Text. Quellennachweis verderbt; richtig: d. xxxij. Si quis. Sachlich falsche Aussage in C durch Einfügen von nit vor eleich.

E 18 IV, 3 q. 1 Que et quot sint matrimonii impedimenta. Resp. secundum Raymundum ti. ij. De matrimonio q. xvj. Ultimo 160 . Dicendum quod tantum xij sunt impedimenta que impediunt matrimonium contrahendum et dirimunt iam contractum.

E 19 IV, 3 q. 4 Nominatis impedimentis que et quot sint, de singulis per ordinem latius prosequamur, et primo quero de impedimento erroris persone, qualiter impediat matrimonium. Resp. secundum Raymundum eo. ti.161. Error persone ex sui etiam natura, non ex constitutione ecclesie, sicut pleraque impedimenta, matrimonialem consensum excludit, quoniam qui errat, non consentit . . . et errantis voluntas nulla est . . . Unde si mulier vel vir erret in matrimonio contrahendo, nullus est consensus qui solus facit matrimonium, et sic eo deficiente nullum est coniugium. Et hoc expresse probatur xxix. q. j. His ita162, ubi dicitur quod error fortune et qualitatis non excludit consensum, ut si mulier nubat pauperi quem credit divitem, aut si quis contrahat cum meretrice vel corrupta quam credit esse castam vel virginem. Z. 3f.:

Z. 15-18:

Z. 21 :

werben stv. (A) = bittend erwerben, bitten um (LEXER 111,770). Die Paarformel werben oder werden hängt vermutlich mit der syntaktischen Umformung des Satzes zusammen, die der Redaktor zur Alphabetisierung des Kapitelinitiums vornimmt. In Β wird die Aussage Bertholds, ein Mensch glaube, die Ehe einzugehen mit einem reichen oder mit einem edeln oder mit einem fchônen oder mit einem weifen menfchen (A, C) zunächst durch die Einführung des Objekts fraw oder junckfraw präzisiert. Das Attribut der Klugheit fehlt bei der Aufführung der Partner-Qualitäten, weil der B-Redaktor nun auch den umgekehrten Fall - den Mann als Ehepartner - beschreibt und dabei mit einem weifen menfchen abändert zu ir ain3 mit ainem mann. Quellenangabe verschrieben; richtig: xxix. q. j. His ita.

160 Ray. IV, 2 q. 16.

161 Ray. IV, 3 q. 1.

162 C. 29 q. 1 § 1.

178

E 20 Ehe

E 20 Ζ. 1-11,26-31

IV, 4 q. 1

Quid iuris sit de hoc impedimento . Resp. secundum Raymundum eo. ti.163. De hoc breviter sciendum est quod, si libera mulier contrahit cum servo vel liber cum ancilla scienter, tenet matrimonium . . . Si vero libera contraxit cum servo [nach servo: et P, A] ignoranter credens ilium scilicet esse liberum, vel über cum ancilla quam credit esse liberam, nullum est matrimonium . . . Hoc ita verum est, quod nullum est matrimonium inter eos, nisi, postquam cognovit eiusdem conditionem esse talem, consenserit in earn verbo vel facto, scilicet per carnalem copulam, xxix. q. ij. Si quis ingenuus. Si femina ingenua164; Extra de coniugio servorum. Proposuit. Ad nostrani165. Item nota quod, licet error deterioris conditionis, scilicet servilis, impediat matrimonium contrahendum et dirimat iam contractum, ut dictum est, non tarnen error paris vel melioris conditionis, ut si servus ignoranter contrahit cum ancilla quam credit liberam, vel cum libera quam credit ancillam, quia non decipitur nec habet quod ei obiciat. Ζ. 12-25

IV, 4 q. 5

Quid de libera que contraxit ignoranter cum servo, et cum postea seit conditionem eius, vult esse cum eo et ille vult discedere. Resp. secundum glosam ibidem166. Compellendus est remanere cum ea . . . Addit Hostiensis167 quod, si contraheret cum alio pendente compulsione, teneret matrimonium secundum. Ζ 32

IV, 4 q. 9

Quid ergo si dominis contradicentibus et invitis inter servos contracta sunt matrimonia. Resp. secundum Raymundum q. ij. Quid si dominis168. Die quod propter hoc non sunt dissolvenda, debita tarnen et consueta servida debent nichilominus propriis dominis exhiberi, Extra de coniugio servorum c. j169. - E17, E 95

163 Ray. IV, 4 q. [1]. 164 C. 29 q. 2 c. 4 et c. 5. 165 X. 4.9.2 et 4. 166 Wilh. ad Ray. IV, 4 q. [1] super ver.: Prohibitorium. 167 Host. IV, De coniugio servorum § 10 Quid si liber (f. 207"). 168 Ray. IV, 4 q. 2. 169 Χ. 4.9.1.

E 21 Ehe

Ζ. 37

179 IV, 4 q. 8

Item circa hanc materiam quero an servus possit matrimonium contrahere sine consensu domini. Resp. secundum Thomam 170 et Petrum in scriptis171. Dicendum est quod sic . . . non subditur ei quantum ad hoc, quod non possit libere matrimonium contrahere etiam domino nesciente aut contradicente. Unde etiam si dominus oppositum preciperet, non teneretur ei obedire, scilicet nec de contrahendo nec etiam de continendo, quia in utroque sui iuris est. -

E 95

E 21 IV, 6 q. 8 Usque ad quem gradum aliquis prohibeatur ducere uxorem de consanguinitate sua, et quare inter cognatos matrimonium prohibeatur. Resp. secundum Raymundum q. v. Ultimo172. Dicendum est quod usque ad quartum gradum inclusive . . . -

M 4

IV, 15 q. 2 Quot sunt genera affinitatis, et que affinitas impedii matrimonium et usque ad quotum gradum, et qualiter gradus computentur. Resp. secundum Raymundum q. ij, et sequen.173. [1] Tria genera affinitatis fuerunt olim. Sed hodie primum genus tantum stat secundo et tertio de medio sublatis . . . Primum genus affinitatis contrahitur ex persona addita consanguinitati per carnis copulam . . . [2] Et istud primum genus affinitatis habebat olim prohibitionem usque ad septimum gradum sicut et consanguinitas... sed hodie solum usque ad quartum gradum inclusive durât. -

M 2

Ζ. 6

IV, 7 q. 20

Ad notitiam omnium predictorum quero in quibus sacramentis spiritualis cognatio contrahatur. Resp. secundum Raymundum q. vj. Ultimo videndum est ad notitiam174 . . . Tertii dicunt (cum quibus sentio) idem quod secundi, scilicet quod per illa tria Si quis frater uxorem habens infidelem< e t c . . . . Sequitur in Raymundo 1 9 3 : Si autem fidelis non vult cohabitare infideli, non est compellendus, tamen illa vivente non poterit contrahere, quoniam durât matrimonium. Z. 26

IV, 10 q. 4

Q u i d si iudei vel pagani contraxerunt c u m c o n s a n g u i n e i s s e c u n d u m ritus suos, n u n q u i d post c o n v e r s i o n e m r e m a n e b u n t taliter copulati. Resp. secundum R a y m u n d u m q. ij. Quid si" 4 . Dicas quod sic, quia apud infideles verum est matrimonium. Non enim artantur canonicis constitutionibus. Et per sacramentum baptismi non solvuntur coniugia, sed crimina dimittuntur, Extra de divortiis c. Gaudemus, in p r i n c i p i o 1 9 5 . . . Z. 35

IV, 10 q. 13

Restât videre de tertio casu, scilicet q u a n d o fideles c o n t r a h u n t inter se et postea alter labitur in h e r e s i m vel in infidelitatis errorem. Et quero quid iuris sit d e m a t r i m o n i o talium. Resp. secundum R a y m u n d u m q. v. In tertio casu 196 . Qui relinquitur, non potest contrahere, nec distinguo an intervenerit carnalis copula vel non. Et tenetur fidelis [infidelis P] continere, licet in hoc casu maior appareat contumelia creatoris quam in primo. Ratio est, quoniam matrimonium fidelium est ratum, et ideo nullo casu superveniente potest dissolvi. Ζ. 40

IV, 10 q. 14

Q u i d si catholicus contrahit c u m heretica baptizata vel econverso, nunquid tenet m a t r i m o n i u m . Videtur quod non, propter disparem cultum . . . Dicit tamen Huguccio super c. Cave 197 quod, licet tale matrimonium contrahi non debuerit, contractum tamen tenet. Sicut teneret [tenet P\ cum excommunicato. Sufficit enim, si ambo initiati sunt sacramento baptismatis, ut in ilio c. Cave Christiane. Hec Raymundus q. vj. Quid si 198 .

192 I Cor 7,12. 193 Ray. IV, 10 q. 1. 194 Ray. IV, 10 q. 2. 195 X. 4.19.8. 196 Ray. IV, 10 q. 5. 197 Hug. ad C. 28 q. 1 c. 15. 198 Ray. IV, 10 q. 6.

184

E 24 Ehe

Ζ. 45 IV, 10 q. 1 [2] In primo casu (cum fidelis contrahit cum infideli, scilicet iudeo vel pagano vel heretico> nullum est matrimonium . . . Idem Thomas 199 et Petrus in scriptis dist. xxxix200. Z. 8: Z. 25:

gelaubens (B): verschrieben aus gelaubigen; Homoioteleuton-Lücke in A. Der Quellennachweis lautet korrekt: Extra de diuorciis. Gaudemus.

E 24 IV, 11 q. 3 Q u e vis et quis metus excuset vel impediat m a t r i m o n i u m . Resp. secundum Raymundum q. iij. Ut autem201. [1] Circa hoc nota quod coactio sive vis alia levis, alia violenta. Levis non excludit consensum [constitutionem P\ matrimonialem, violenta autem consensum excludit, arg. dist. 1. Presbyteros202; Extra de sponsalibus. Veniens ij203. ; xxxj. q. ij. c. j. et ij.204 Quid sit violenta coactio, patet, scilicet cum quis capitur vel trahitur [contrahitur P\, invitus ducitur vel ligatur, Extra de his que vi metusve causa fiunt. Sacris est205. -

E 25,

F18

Ζ. 10-16, 29-38

IV, 11 q. 4

Quid si mulier post consensum coactum m o r a m contrahit in d o m o mariti vel permittit se cognosci. [2] De ea autem que post coactum consensum carnaliter cognoscitur, dicit Petrus206 quod, si habita opportunitate reclamandi permittit se cognosci, presumitur tacite consentire in matrimonium. Si autem cogitur ad carnalem copulam, aut hoc erit per vim absolutam, et tune non est matrimonium ibi, aut per metum aut ergo sufficientem, et sic non est matrimonium, aut insufficientem, et tunc in iudicio fori presumitur matrimonium. Si tamen vere non consentit, non est matrimonium. -

E 25

199 Thomas, IV Sent. dist. 39 q. 1 art. 1. 200 Inn., IV Sent. dist. 39 q. 1 art. 1. 201 Ray. IV, 11 q. 3. 202 D. 50 c. 32. 203 X. 4.1.15. 204 C. 31 q. 2 c. 1 et 2. 205 X. 1.40.5. 206 Inn., IV Sent. dist. 29 q. 1 art. 3.

E 25 Ehe

185

Ζ. 17-28 IV, 11 q. 3 [2] Levis >coactio< autem, ut dicit hic glosa super ver. Levis207, que fit per minas verborum, ut cum dicitur: »Nisi hoc feceris, non habebis gratiam meam, vel non diligam te«, et similia SC< vorliegen. Hostiensis schreibt an dieser Stelle: fuit grasse = dick, stark.

E 33 Ehe Ζ. 11

195 IV, 16 q. 25

Quid si vir sciens se frigidum vel [et P\ ineptum ad contrahendum matrimonium contrahit matrimonium; item quid si scienter contraxit cum muliere arta; item quid si mulier scienter contraxit cum viro frigido vel inepto; nunquid tales poterunt petere separationem. Resp. secundum R a y m u n d u m q. vij. Quid si vir 262 . [ 1 ] Ad p r i m u m videtur michi quod non potest vir a tali uxore recedere, si ipsa vult ei cohabitare, arg. Extra de eo qui duxit in m a t r i m o n i u m quam polluit per adulterium, c. j. et Extra eo. c. Consultation!, in fine 263 , ubi dicitur quod, cum aliqui contrahunt cum artis mulieribus, ecclesia romana consuevit iudicare, ut, quas tanquam uxores habere non possunt, habeant ut sórores. Idem in casu converso, scilicet si mulier sciens se artam contrahit cum aliquo. IV, 16 q. 26

Quid si frigidus contraxit cum arta et uterque sciat suum impedimentum. Resp. secundum R a y m u n d u m ibidem 264 . Credo quod, nisi a m b o consentiant separationi, debent stare saltern sicut frater et soror . . . propter tale impedimentum non possit quis petere separationem, alias enim bene posset, puta si alter illorum viveret incontinenter aut aliter inhoneste, vel si male tractaret alterum et nollet se corrigere. Et multo fortius, si alter qui potens esset, m a t r i m o n i u m contraheret cum alia persona . . . Innocentius in glosa super c. Consultationi 2 6 5 concordat cum Raymundo, dicens quod, qui scienter contrahit cum impotente, tenetur cum eo stare ut frater et soror. Si tamen potens cum alia contrahat, tenet matrimonium, quamvis, si scienter artam duxit, earn nichilominus tenere ut sororem et alere cogatur. Z. 34 IV, 16 q. 25 [2] Ad alia duo Si dextra manus tua [fehlt P\ scandalizat te, abscide eam et proice abs te< etc. Dicit glosa ibidem331, quod in manu et in dextra et in oculo possunt accipi fratres, uxor, propinqui et filii. Concordat his Albertus ea. dist.332, ubi dicit quod vitia moralia que non sunt contra substantiam matrimonii, licet non impediant aut dirimant matrimonium, tamen possunt dissolvere cohabitationem. Non enim oportet cohabitare furi qui non vult resipiscere, vel etiam usurario. Concordat etiam his Petrus333, qui dicit quod, quando coniunx per peccatum est causa scandali, dimitti potest quo ad cohabitationem temporalem usquequo corrigatur, et cessante scandalo debet fieri reconciliatio. Ad hanc sententiam confirmandam nota auctoritates Augustini positas in quarto libro sententiarum dist. xxxix c. Si autem queris334 et in decretis xxviij. q. j. Uxor legitima335. Ζ. Ζ. Ζ. Ζ.

19: 21: 25: 36:

redlich adv. = hier: wichtig, triftig (LEXER 11,367). fchädleich (Β) verlesen aus redleich. gerechte (C), rechte (B, Λ,Ι; gerecht adj. = recht, dexter (LEXER 1,874). Die Quellenangabe in dieser Form ist mißverständlich; gemeint ist bei Johannes der Sentenzenkommentar des Albertus Magnus'. IV sent. dist. xxxix c. Si autem queris, nicht das >Decretum GratianiSi nupserit

336 Ray. IV, 22 q. 5 [4], C.9. 340 Χ. 4.6.2.

337 C. 27 q. 2 c. 21. 341 Ray. IV, 2 q. 13.

338 Ray. III, 30 q. 10. 342 I Cor 7,28.

339 C. 35 q. 6

208

E 42 Ehe

virgo, non peccata Si enim sine peccato non posset fieri coniugalis concubitus, non precepisset dominus post diluvium eos copulari, dicens Gen. ix [viij Ρ,A]™: >Crescite et multiplicaminiEt erunt duo in carne una.
Crescite et multiplicamini< etc., et vitatio fornicationis, et ista causa solum est post peccatum. Unde apostolus j Cor. vij350: >Propter fornicationem unusquisque suam habeat uxorem et unaqueque virum suum.< - E5, E6, K62 343 Gn 9,7. 344 Inn., IV Sent. dist. 31 q. 3 art. 1. 345 Alb., IV Sent. dist. 31, F, art. 19. 346 C. 33 q. 5 c. 1: Aug., Enarratio in ps. CXLIX.15 (CCL40, S. 2190). 347 Ray. IV, 2 q. 9. 348 Ray. IV, 2 q. 6 . 349 Gn 1,28. 350 I Cor 7,2.

E 42 Ehe

209

Ζ. 54-68, 72-85 IV, 2 q. 37 [3] De tertio dicit Augustinus 3 5 1 : Forte aliquis dicet, si veniam concessit apostolus, ergo peccatum sunt nuptie; cui enim venia, nisi peccato conceditur. Et ita veniam concedens apostolus concubitum attendit coniugatorum, ubi est incontinentie malum. Incontinentie malum est quod vir cognoscit uxorem etiam ultra necessitatem procreandi filios. Sed ibi est nuptiarum b o n u m et ita non propter illud m a l u m culpabile est hoc bonum, sed ilium malum fit veniale propter b o n u m nuptiale . . . Intellige tarnen tertium m o d u m (ut dicunt Thomas 3 5 2 ) et Petrus 353 , cum quis scilicet propter voluptatem seu delectationem commiscetur coniugi, ita tarnen quod illa voluptas sistat infra limites matrimonii, videlicet quod cum alia mullere hoc non faceret, et tunc est veniale peccatum. Z. 69-72

vgl. III, 34 q. 272

Utrum in tactibus et osculis et huiusmodi consistât peccatum mortale. Resp. secundum T h o m a m in s u m m a q. cliiij art. iiij 354 . Dicendum quod . . . osculum, amplexus vel tactus secundum suam rationem non nominant [nominai P, A] peccatum mortale. Possunt enim hec absque libidine fieri vel propter consuetudinem patrie vel propter aliquam necessitatem aut rationabilem causam. - G 69, Κ 61, V8

Ζ. 86 IV, 2 q. 37 [4] Si autem delectationem querit in ea ut in meretrice, extendendo scilicet affectum extra fines matrimonii, ita quod, si non esset uxor, tarnen idem faceret, et tunc est mortale peccatum . . . Huguccio tamen dixit, ut récitât hic glosa super ver. Nichil est 355 , quod mortale esset, cum vir prevenit voluptatem, provocando scilicet earn manibus vel cogitatione vel utendo calidis et incentivis, ut pluries possit cum uxore coire. Ζ. 108

IV, 2 q. 47

Utrum vir cognoscens uxorem suam modo non consueto peccet mortaliter. Resp. secundum Albertum in scriptis dist. xxxj 356 . Dicendum videtur quod nichil eorum que faciet maritus cum uxore (servato vase debito) est secundum se mortale peccatum, sed potest esse signum concupiscentie mortalis, quando scilicet non sufficit eis modus quem natura determinat. Ut autem hoc melius intel-

351 Aug., De bono coniugali, c. X.ll (CSEL41, S. 202). 352 Thoraas, IV Sent. dist. 31 q. 2 art. 3. 353 Inn., IV Sent. dist. 31 q. 3 art. 2. 354 Thomas, S.Th. II-II q. 154 art. 4. 355 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 13 super ver.: Nihil foedius. 356 Alb., IV Sent. dist. 31, G, art. 24.

210

E 43 Ehe

ligatur, quis scilicet sit modus naturalis et quis plus vel minus ab ilio naturali modo deviet, notandum est quod debitus modus quem natura docet est, ut mulier iaceat in dorso, vir autem in ventre incumbat ei, et sic etiam facilius concipiunt mulleres, nisi per accidens impediantur. Minor autem deviatio ab ilio est lateralis concubitus et maior sedentis et \fehlt P\ adhuc maior stantium et horum maximus qui est retrorsum modo iumentorum. Et ideo quidam hunc ultimum dixerunt esse peccatum mortale, quod tamen michi non placet. Quando autem modus consuetus immutatur propter corporum indispositionem, ut propter ventrium grossitiem vel propter aliquam infirmitatem aut propter impregnationem, aliquando fieri potest hoc sine peccato. Satis his videtur concordare Thomas in expositione littere in [fehlt P\ fine distinctionis357. Cum supradictis saltem in quibusdam videtur concordare glosa q. xiij. Valent autem, super ver. Nichil est enim fedius, circa finem358 dicens:... Si autem uxor pregnans est, et timeatur de suffocatione partus et propter hoc non audet accedere ad eam ex parte anteriori, non peccat mortaliter ex alia parte accedens, dum tamen vásculo muliebri alias non abutatur nec semen extra scienter effundat.

E 43 Z. 1-9, 14-21

IV, 2 q. 42

Utrum peccent coniuges exigendo vel reddendo debitum in solennitatibus festivitatum et diebus ieiuniorum. [1] Resp. secundum Raymundum q.x. Sed nunquid359. Ad hoc dicas quod exactus debet semper reddere, nisi caute et sine adulterii periculo posset differre; exigere tamen non debet in predictis temporibus. Unde apostolus talibus loquitur j. Cor. vij360 dicens: >Nolite fraudare invicem, nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacetis orationi, et iterum revertimini in id ipsum, ne tentet vos Sathanas propter incontinentiam vestram. Hoc [Hec P] autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium.< Et Augustinus xxxiij. q. iiij. c. Christiano361 sic ait: Christiano cum uxore sua aliquando licet convenire, aliquando non. Propter processionis enim dies et ieiuniorum aliquando convenire non licet, quia etiam a licitis abstinendum est, ut facilius impetrari possit quod postulatur [postulet P]. - Κ 46

357 Thomas, IV Sent. dist. 31, Expositio textus. 358 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 13 super ver. : Nihil foedius. 359 Ray. IV, 2 q. 10. 360 I Cor 7,5-6. 361 C. 33 q. 4 c. 5: Aug., Quaest. veteris et novi testamenti, c. CXXVII.35 (CSEL50, S. 415).

211

E 43 Ehe

Ζ. 9-13

IV, 2 q. 32

Post hoc quero quis sit effectue matrimonii. [5] Nam 362 secundum Huguccionem, licet nec propter generalem nec propter specialem orationem petenti negandum sit debitum, etiam in pascha; tamen primo reddat et postea vadat ad ecclesiam et exequatur que facienda sunt secundum exigentiam diei. El, E42, E47

Z.22 IV, 2 q. 42 [2] De hac materia sic dicit Petrus in scriptis dist. xxxij363. Dies festi et processionum et ieiuniorum instituti sunt propter elevationem mentis a carnalibus ad spiritualia. In usu vero coniugali fit depressio mentis a spiritualibus ad carnalia, et ideo convenienter institutum est, ut illis diebus abstineant coniuges ab usu carnali. Non tamen propter hoc intendit ecclesia preiudicium facere iuri divino et naturali nec intendit filiis laqueum ponere. Unde cum redditio sit de iure naturali debita, petitio vero sic [vero sic/non sit P\ concessa, non intendit ecclesia redditionem aut prohibere aut dissuadere. Petitionem vero intendit dissuadere tempore ilio, sed non prohibere. Unde dicit etiam Augustinus quod a licitis abstinendum est, ut facilius postulata impetrentur. Qui ergo reddit illis temporibus, non peccat, sed qui exigit aliqua infirmitate ductus sine ullo contemptu vel irreverentia temporis vel exhortationis ecclesiastice, non peccat mortaliter. Concordat his Thomas364. Concordat etiam his glosa super ver. Abstinendum 365 , et Huguccio dicens quod, qui in his diebus exigit debitum, sive hoc faciat causa prolis sive causa incontinentie, peccat venialiter. Qui autem reddit, nullo modo peccat. Qui autem causa exsaturande libidinis petit debitum, semper peccat mortaliter, sed plus istis diebus. Z. 33:

Querverweis auf S16 (A).

Ζ. 21:

Quellennachweis verlesen: xxxiij. q. iiij / xxxiiij. q. iiij (iij C) B, C.

362 Wilh. ad Ray. I, 8 q. 15 super ver. : Potest orare. 363 Inn., IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 3. 364 Thomas, IV Sent. dist. 32 art. 5. 365 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 10 super ver.: Abstinendum.

212

E 44 Ehe

E 44 IV, 2 q. 43 Utrum liceat debitum recidere vel etiam exigere in loco sacro. Resp. secundum Petrum366. Dicendum quod, licet debitum reddendum sit omni tempore, non tarnen simile est de loco, quia locus pollui potest ita, ut indigeat reconciliatione, non autem tempus. Item locus facilius mutari potest quam tempus. Thomas367 etiam dicit quod debitum reddendum sit omni tempore et omni hora, salva tarnen debita honestate que in talibus exigitur, quia non oportet, quod statim in publico debitum reddat. Idem dicit Albertus368, et addit quod, si alius locus haberi potest, non tenetur reddere in loco sacro. Si non potest alius locus haberi, tunc reddat cum dolore cordis, et etiam si exigat cum planctu quod sine usu matrimonii esse non potest, non credo quod peccet mortaliter. Concordat etiam his satis glosa hic super ver. Abstinendum, in fine369. Et addit quod, si alius locus haberi potest, mortaliter peccat qui in loco sacro debitum reddit. auf 3iehen stv. (B,C), verliehen stv. (A) = aufschieben, 1,784). Ζ. 15-18; 22-24: Homoioteleuton-Liicken in C.

Z. 11:

verschieben

(DWB

E 45 IV, 2 q. 35 Utrum semper reddere debitum coniugale sit de necessitate precepti. Resp. secundum Petrum in scriptis dist. xxxij370 . . . ubi imminet periculum salutis corporalis alicuius individui, sicut propter infirmitatem aliquam vel ratione solutionis iam facte, non tenetur ad redditionem d e b i t i . . . Alias autem tenetur. Concordant cum his Thomas371 et Albertus372. Z. 12

IV, 2 q. 36

Utrum peccet semper qui se facit impotentem ad reddendum debitum. Resp. secundum Thomam373. Si factus est impotens propter redditionem precedentem, mulier non habet ius petendi ulterius. Si autem ex alia causa factus est impotens, aut illa fuit licita, ut in ieiunio moderato et huiusmodi, et tune non peccat, aut ex causa illicita, tunc peccat, et tunc peccatum uxoris, si in fornicationem propter hoc labatur, aliquo modo sibi imputatur. Et ideo debet quantum potest, dare operam, ut uxor contineat. Idem per omnia dicit Albertus374. 366 Inn., 368 Alb., nendum. art. 1. 374 Alb.,

IV Sent. dist. 32 q. 1 art 3. 367 Thomas, IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 5 qc. 4. IV Sent. dist. 32, E, art. 12. 369 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 10 super ver.: Absti370 Inn., IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 1. 371 Thomas, IV Sent. dist. 32 q. 1 372 Alb., IV Sent. dist. 32, Β, art. 2. 373 Thomas, IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 1. IV Sent. dist. 32, Β, art. 2.

E 46 Ehe

Ζ. 20

213 vgl. IV, 2 q. 40

Utrum vir teneatur aliquando [aliquantum P] debitum reddere uxori etiam non petenti. Resp. secundum Thomam 375 et Petrum376 et Albertum377. Dicendum quod, non solum quando expresse petit debitum, uxori vir tenetur reddere, sed etiam quando per signa apparet eam hoc velie. Ζ. 26

IV, 2 q. 41

Utrum vir debeat uxorem avertere, ne petat debitum. Resp. secundum Thomam378. Dicendum quod non debet hoc facere nisi propter aliquam rationabilem causam, et tunc etiam non debet cum magna instantia averti propter pericula imminentia. Idem Albertus379. Z. 13:

Der Autortext vnredleicher ding (fach Β) in C ersetzt durch wunderlicher = seltsamer (LEXER 111,990) ding.

E 46 IV, 2 q. 60 Utrum copula carnalis vel clandestina post sponsalia de futuro sit peccatum. Resp. secundum Petrum in scriptis380. Dicendum quod huiusmodi copula aut fit affectu fornicario, et tunc est mortale peccatum nec facit verum matrimonium, sed tantum presumptum, aut affectu maritali, et tunc persone aut sunt ignare iuris et ecclesiastice consuetudinis, et tune non est peccatum mortale, aut non sunt ignare, et tunc est peccatum mortale, maxime in locis illis ubi ecclesie prohibido communiter [fehlt Ρ] servatur. IV, 2 q. 61 An peccet mortaliter qui ante benedictionem nuptialem, post consensum tarnen de presenti cognoscit uxorem. Resp. secundum glosam ubi supra381. Credo quod sic, si absque dispensatione ecclesie et sine iusta causa hoc faciat in illis locis ubi consuetum est benedictionem nuptialem adhiberi. Idem dico, si omittantur alie consuete solennitates. - E13,

E 50

375 Thomas, IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 2 qc. 3. 376 Inn., IV Sent. dist. 32 q. 1 art. 1. 377 Alb., IV Sent. dist. 32, Β, art. 3. 378 Thomas, IV Sent. dist. 32 art. 2 qc. 3. 379 Alb., IV Sent. dist. 32, Β, art. 4. 380 Inn., IV Sent. dist. 28 q. 1 art. 2. 381 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 14 super ver.: Consulendum est.

214 Ζ 13-18, 25-30

E 47 Ehe

IV, 2 q. 34

Utrum post matrimonium initiatum per verba de presenti teneatur coniunx exactus statim reddere debitum. Resp. secundum Petrum in scriptis382. Dicendum quod post initiatum matrimonium aut coniunx ab altero exactus proponit deliberare de ingressu religionis aut non. Si sic, non tenetur infra tempus duorum mensium indultum a iure, Extra de conversione coniugatorum. Ex publico383 . . . Thomas384 simpliciter dicit quod non tenetur statim reddere, sed datur ei tempus duorum mensium propter tria. Primo, ut interim possit deliberare de transeundo ad religionem. Secundo, ut preparentur que sunt necessaria ad solennitatem nuptiarum. Tertio, ne vilem habeat maritus datam quam non suspiravit dilatam. Z. 18-24

IV, 2 q. 33

Sed quare matrimonium initiatum [nuptiarum F\ solvitur per ingressum religionis et non matrimonium consummatum. Resp. secundum Petrum in scriptis dist. xxvij385. Duplex est coniunctio matrimonii et duplex mors illi correspondens. Est enim coniunctio spiritualis per consensum animorum que initiât matrimonium, et est coniunctio carnalis per commixtionem sexuum [fehlt P\ que consummat matrimonium. Qualis autem est coniunctio, per talem mortem solvitur. Unde quamdiu coniunctio adhuc est spiritualis, solvitur per mortem spiritualem qua homo moritur mundo. Sed postquam coniunctio facta est carnalis, solvitur per mortem carnalem. Et hunc ingressum qui solvit matrimonium initiatum, intellige non de ingressu qui est ad religionis probationem in vestium assumptione, sed de eo qui est ad permanendum, qui fit in professione expressa vel tacita. In hoc ingressu primo moritur homo mundo. Et ideo iste ingressus solus solvit matrimonium . . .

E 47 I, 8 q. 43 Utrum unus coniugum possit [nach possit: et debeat P] continentiam vovere sine consensu alterius vel saltem quod non petat debitum. Resp. secundum Thomam in scriptis super iiij sent. dist. xxxij386. Dicendum quod unus non potest sine consensu alterius vovere quod non reddat debitum, quia hoc esset sacrificium offerre de alieno. Et si tale votum fuerit factum, non debet servari. Sed de petitione debiti quidam dicunt quod potest unus vovere sine

382 Inn., IV Sent. dist. 27 q. 3 art. 1. 383 Χ. 3.32.7. 384 Thomas, IV Sent. dist. 27 q. 1 art. 3 qc. 3. 385 Inn., IV Sent. dist. 27 q. 3 art. 1 et 2. 386 Thomas, IV Sent, dist. 32 q. 1 art. 4.

215

E 48 Ehe consensu alterius quod non petat, quia in hoc uterque sui iuris est. - Κ 64

Ζ. 7

I, 8 q. 44

Utrum vovere continentiam sine licentia coniugis sit peccatum mortale. Resp. secundum Petrum in expositione littere eiusdem distinctionis 387 . Dicend u m quod aut fertur intentio determinate ad non reddendum nec exigendum debitum, et tunc scienti ius est peccatum mortale, si fiat ex deliberatione . . . K64

Z. 13

vgl. IV, 2 q. 32

Post hec quero quis sit effectus matrimonii. Resp. secundum R a y m u n d u m q. ix. Effectus matrimonii 3 8 8 . [2] Item alius effectus est, quia mulier potestatem sui corporis non habet, sed vir; et vir potestatem sui corporis non habet, sed mulier; unde fit quod, postquam secuta est inter eos copula carnalis, nec [non P\ religionem potest alter eligere altero invito nec continentiam profiteri [confiteri P\, xxvij. q. ij. Sunt qui dicunt 389 . [3] Est etiam alius effectus, quia compellendus est reddere debitum vir uxori, licet n u n q u a m cognoverit eam, et econverso . . . - El, E42, E43

Ζ. 16:

Quellennachweis verlesen; richtig: xxvij. q. ij. Sunt qui.

E 48 IV, 2 q. 38

Utrum cognoscere uxorem propter sanitatem corporalem sit peccatum. Resp. secundum T h o m a m in solutione cuiusdam argumenti 390. Dicendum est quod sic, quia querit sanitatem per id quod ad hoc non est ordinatum, sicut qui per sacramentum baptismi tantum salutem corporalem quereret.

387 Inn., IV Sent. dist. 32, Expositio literae. 390 Thomas, IV Sent. dist. 31 q. 2 art. 2.

388 Ray. IV, 2 q. 9.

389 C. 27 q. 2 c. 19.

216

E 49 Ehe

E 49 IV, 2 q. 44 Utrum tempore impregnationis debeat debitum reddi vel exigi. Resp. secundum Petrum391. Dicendum quod aut sine periculo aborsus potest debitum a gravida exigi vel reddi aut non. Si potest, debet reddi et sine peccato mortali potest exigi... Si non potest, nec debet exigi nec r e d d i . . . Z. 10

IV, 2 q. 45

Quid si vir cognoscit uxorem post partum ante purificationem, nunquid est mortale peccatum. Resp. secundum glosam ibidem392. Credo quod non, licet videatur contra dist. v. Ad eius vero concubitum393 et xxxij. [xxxiij. P) q. iiij. Origo394 et q. vij. Non solum395. Sed illa capitula quantum ad hoc loquuntur de honestate et [in P\ Consilio, sed qui reddit his temporibus, non peccat. Hec in glosa. -

Κ 46

Ζ. 15

IV, 2 q. 46

Utrum tempore menstruorum liceat debitum exigere vel reddere. Resp. secundum Petrum396. Circa hec diversi dicunt diversa. Quidam enim dicunt quod exigere est in volúntate coniugis, sed reddere de necessitate iuris. Primum intendit Moyses prohibere tempore menstruorum, Lev. xviij [xxiij P,A]i91, sed non secundum. Alii addunt quod aut petenti imminet periculum presumptum probabiliter de fornicatione aut non. Si sic, debet reddi, si non, non debet r e d d i . . . Alii dicunt quod aut passio naturalis est, scilicet determinato tempore contingens, et tune non licet exigere vel reddere, et quicumque scienter exigit vel voluntarle reddit, peccat mortaliter, quia tunc concipi possunt et concipi consueverunt fetus membris damnati, leprosi et huiusmodi, aut est passio innaturalis, et tunc saltern licet reddere, quia tunc non possunt fetus concipi... Ζ. 14: Z. 21: Z. 24:

Fehlerhafte Quellenangabe; richtig: xxxij. q. iiij. Origo. Falsches Bibelzitat: Leu. xviij / Leu xxiij. Hec Raymundus ungenau, da nur eine Glossenstelle zu Raymund in IV, 2 q. 45 ausgeschrieben wird.

391 Inn., IV Sent. dist. 22 q. 1 art. 3. 392 Wilh. ad Ray. IV, 2 q. 10 super ver.: Abstinendum. 393 D. 5 c. 4. 394 C. 32 q. 4 c. 5. 395 C. 32 q. 7 c. 15. 396 Inn., IV Sent. dist. 22 q. 1 art. 3. 397 Lv 18,19: >Ad mulierem que patitur menstrua, non accedesSi peccaverit in te frater tuus< etc., ut ecclesia compellat illum ad penitentiam in qua veniet absolutio iuramenti vel restitutio male accepti. Si vero iuravit quod etiam non denuntiaret, iuramentum est illicitum quo ad hoc et ideo non est servandum. Et istam distinctionem teneas per omnia circa usuras non solvendas vel solutas non [fehlt Ρ, A] repetendas, Extra eo. c. ij. et c. Quemadmodum 5 4 1 . Concordat his Thomas in summa q. lxxxix art. vij 542 et in scriptis543 .

Z. 16:

gedrancknu33 stn. = Bedrängung (LEXER 1,775).

E 79 I, 9 q . 31

Quid de domino qui facit prepositum suum iurare vel homines suos vel familiam suam quod dicent ei, si quem [fehlt Ρ] scierint vel audierint surripuisse aliquid de foresta sua vel de stagnis aut vivariis suis aut de ceteris rebus suis . . . Resp. secundum glosam Willelmi hic super ver. Qui compulsus 544 , qui sic dicit: [ 1 ] Ego credo sine preiudicio distinguendum esse quod, si iste cui iuratum est, probabiliter creditur truculentus et ferus aut super hoc merito suspectus habetur, non tenetur servare, quia illicitum fuit quod iuratum est, cum per consequens ille qui iuravit, iuraverit quod cooperaretur ei ad peccandum vel quod committeret se super hoc discrimini. Unde non debuit ab initio huiusmodi iuramentum prestare, sed potius omnia mala tolerare. [2] Si autem is cui iuratum est, creditur mansuetus et iustus et non nisi rationabiliter processurus, distingue quod, si res huiusmodi de quibus iuratum est, deputate sunt custodie illius a quo recipitur vel exigitur huiusmodi iuramentum, sine peccato potest prestari et observari d e b e t . . . ne, si in hoc negligens fuerit, teneatur damnum restituere. Nec reputabitur talis criminis proditor, sicut nec reputatur criminis proditor qui iniuriam suam aut damnum prosequitur coram iudice, licet non possit probare quod intendit. Si autem non tenetur ad custodiam illarum rerum, locum habet hec distinctio: Si [scilicet quia Ρ; si quia A] aut potest probare per alios quod ipse seit de talibus, tunc revelet domino vel marito.

537 X. 2.24.1. 538 X. 2.24.6. 539 X. 1.40.4. 540 Le 17,3. 541 X. 2.24.2 et 25. 542 Thomas, S.Th. II-II q. 89 art. 7. 543 Thomas, III Sent. dist. 39 q. 1 art. 3 qc. 3. 544 Wilh. ad Ray. I, 9 q. [10] super ver.: Qui compulsus.

E 80 Eid

239

[3] Si non potest probare, non debet revelare nisi talibus personis que possunt prodesse et non obesse. - G 40, M13 Ζ. 23:

Querverweis auf G 40.

Ζ. 6: Ζ. 15: Ζ. 19:

fchwärleich adj. = schwer (graviter) (DWB 15,2567ff.). pewâren swv. = als wahr dartun, beweisen (LEXER 1,252). Opposition von bewarn (A) und warnen (B, C). Bei Berthold stand vermutlich warnen swv. = behüten, schützen, warnen (LEXER III,693ff.), doch auch der in A und W2 verwendete Terminus bewarn swv. = sorgen für (LEXER 1,253), sowie bewarnen swv. (12) = bewahren (LEXER 1,253) sind sinnvolle Lesarten. nit in A ausgefallen.

Z. 22:

E 80 I, 9 q. 32 Quid si audit aliquis alium iurare falsum et ipse seit et tacet. Resp. secundum Raymundum q. xij. Quid si audit 5 4 5 .... sufficit isti, ut se ab hoc peccati vinculo absolvat, si [et P] indicet talibus qui magis possunt prodesse quam obesse periuro, sive eum corrigendo sive deum pro eo placando, utputa sacerdotes vel honesti et discreti parentes. Et ad hanc denuntiationem talibus personis faciendam tenetur quilibet, quotienscumque viderit aliquem vicinum precipitio, id est peccato [peccatum P] committendo. Hec etiam est solutio huius [huiusmodi /*] questionis secundum Augustinum, xxij. q. v. Hoc [Hic P,A] videtur546 . E 81 I, 9 q. 33 Pone quod universitas alicuius civitatis vel collegii obligavit se iuramento ad aliquid, mortui sunt turantes; queritur utrum successores sint periuri, si transgrediantur. Resp. secundum Raymundum q. xv. Item pone547. Dico quod non sunt periuri. Obligatio enim iuramenti personalis est et non transit ad successores quantum ad periculum periurii. Tenentur tarnen adimplere, arg. Extra eo. Veritatis548. Z. 4-6: Z. 8:

Möglicherweise auf einen verderbten Archetyp zurückgehende Divergenz in allen drei Fassungen. Die Quellenangabe lautet korrekt: e.t. Veritatis.

545 Ray. I, 9 q. [12]. 546 C. 22 q. 5 c. 8: Aug., Quaest. in Heptat. Quaest. Lev. I (CCL 33, S. 175). 547 Ray. I, 9 q. [15]. 548 X. 2.24.14.

240

E 82 Eid

E 82 I, 9 q. 35

Utrum iurans possit licite obtinere dilationem vel absolutionem ab eo cui iuravit, ita quod sit absolutus a iuramento. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xvij. Item pone quod aliquis [aliquid />]549. Dicendum quod, si i u r a m e n t u m factum est in favorem dei, ut per illud intenderet [intenderit P] h o m o se obligare deo, non potest absolví ab homine nisi per commutationem in melius, ut supra dictum est de votis. Si vero fit in favorem hominis, si ille sponte absolverit, postea non tenetur; et idem de dilatione secund u m quod facta fuerit. Z. 13

I, 9 q. 36

Cum universitas vel aliqua societas iurant aliquid se facturos vel non facturos, nunquid possunt sibi huiusmodi iuramenta remitiere. Resp. secundum glosam Willelmi q. xv. Item pone, super ver. Obligavit 550 . Sicut notavit Raymundus, ut patuit questione precedenti, si in favorem vel ad cultum dei aut religionem, vel ad pietatem pertinet iuramentum, non possunt remittere, ut si duo iurent quod ibunt ultra mare militare deo aut quod intrabunt religionem aut quod dicent duo vel tria psalteria per invicem, aut si pistores [pictores P ; pretores A] vel aliqui mechanici iurent quod de lucro suo certam portionem dabunt fabrice alicuius [alienus />] ecclesie vel in alios pios usus. Ubi tamen aliqui iurant quod ibunt ultra mare simul, non nego, quin possint remittere sibi, ut non vadant simul. Sed non possunt remittere sibi, quin vadant, quia quasi duo iurata sunt, scilicet quod vadant et quod simul. Quando autem i u r a m e n t u m respicit temporale c o m m o d u m vel incommodum, distingue, quia, si absque iuramento tenentur facere quod iurant, non possunt sibi remittere, quia propter salutem a n i m a r u m videtur sic iuratum . . . Si autem non tenentur servare quod iuratur nisi quia iuratur, distingue, quia, si observantia iuramenti spectat tantum ad c o m m o d u m vel i n c o m m o d u m iurantium et iurant de dando aliquid vel non dando, faciendo vel non faciendo aliquo alteri ab altero, possunt sibi remittere . . . Si autem non iurant super aliquo dando vel non dando, faciendo vel non faciendo ad invicem, ut dictum est, sed alias iurant se aliquid facturos vel non facturos, non possunt sibi remittere . . . Si autem iuramentum respicit c o m m o d u m vel incommodum alienum, distingue, quia, si respicit et spectat ad c o m m o d u m alienum observatio iuramenti, non possunt sibi remittere . . . Si autem observatio iuramenti damnosa sit aliis, non obligat . . . Licet autem huiusmodi iuramenta non sunt obligatoria, quia illicitum est quod iuratur, cum

549 Ray. I, 9 q. [17].

550 Wilh. ad Ray. I, 9 q. [15] super ver.: Obligaverit.

E 83 Eid

241

peccatum sit circumscripta iuramento talia facere vel servare corrupta intentione, tamen propter reverentiam sacramenti et propter scandalum aliorum non expedit, quod remittant sibi huiusmodi iurâmenta auctoritate propria vel veniant contra ea. Sed revocanda sunt auctoritate episcopi vel potius denuntianda non tenuisse. Et penitentia est imponenda de temerario iuramento. Ζ. 36:

pÖ3leich (Β) verlesen aus plôfleich.

E 83 I, 9 q. 26 Utrum in iuramentis possit dispensari et per quem. [1] Resp. secundum Thomam in summa q. lxxxix art. ix551. Dicendum quod in iuramentis, promissoriis scilicet, dispensari potest sicut et in votis, quia in aliquo casu potest esse illicitum vel nocivum iuramentum sive id quod iuratur, et per consequens non est debita materia iuramenti. Et ideo notandum quod illud quod cadit sub iuramento promissorio, aliquando est manifeste repugnans iustitie, utputa quia est peccatum vel maioris boni impeditivum, ut ne intrent religionem. Et tale iuramentum dispensatione non indiget. Z. 9

I, 9 q. 13

Utrum iuramentum promissorium semper sit Obligatorium. [1] Resp. secundum Thomam in summa art. vij552. Dicendum quod, quicumque iurat aliquid se facturum, obligatur ad illud faciendum, ad hoc quod Veritas impleatur, si tamen alii duo comités assint, scilicet iudicium et iustitia. Nam si vergit in deteriorem exitum, non obligat. Vergit autem in deteriorem exitum dupliciter. Uno modo, quia ab ipso principio habet peiorem exitum, et hoc, quia vel secundum se est malum, ut cum iurat se perpetraturum adulterium, in quo casu peccat iurando et peccat iuramentum implendo; sive quia est maioris boni impeditivum, puta cum aliquis iurat se non intraturum religionem vel quod non fiet clericus aut quod non accipiet prelationem in casu in quo expedit eum accipere. Et in hoc casu peccat quidem iurando, quia ponit obicem spiritui sancto, sed multo melius facit non implendo. [2] Credo553 ergo sine preiudicio quod iuramentum vergit in peiorem exitum sex modis . . . Sexto, cum [quando F\ excludit opus indifferens pia intentione pro deo aut pro proximo faciendum, ut si quis iurat quod non loquetur Martino vel non intrabit domum eius . . . vel quod non comedet ad eandem mensam cum eo . . . Unde petenda est absolutio a superiore qui huiusmodi iuramenta debet facile

551 Thomas, S.Th. II-II q. 89 art. 9. 552 Thomas, S.Th. II-II q. 89 art. 7. ad Ray. I, 9 q. [5] super ver. : Interim salutis.

553 Wilh.

242

E 84 Eid

relaxare vel potius ostendere sic jurantes non fuisse obligatos, et imponere penitentiam de temerario iuramento. - E 70, G 57 Ζ. 39 I, 9 q. 26 [2] Quandoque 554 autem aliquid sub iuramento promittitur de quo est dubium utrum sit licitum vel illicitum, proficuum vel nocivum, aut simpliciter aut in aliquo casu. Et in hoc potest quilibet episcopus dispensare. Quandoque vero promittitur aliquid sub iuramento quod est manifeste licitum et utile. Et in tali iuramento non videtur habere locum dispensatio vel commutatio, nisi aliquid melius occurrat faciendum ad communem utilitatem, quod maxime videtur pertinere ad potestatem pape qui habet curam universalis ecclesie vel etiam absoluta relaxatio. Nam ad unumquemque pertinet irritare iuramentum quod a sibi subditis factum est circa ea que subduntur eius potestati, sicut pater potest irritare iuramentum puelle et vir uxoris. [4] Satis videtur concordare Innocentius eo. ti. in glosa super c. Debitores 555 , ubi dicit: Apparet quod episcopus in iuramentis dispensât, si sunt dolo, metu vel vi extorta, xv. q. vj. c. j. et ij. 556 et Extra eo. Cum contingat 557 . Immo et dispensare [dispensari P\ potest quandoque ex causa in iuramentis licite prestitis, ut xv. q. vj. Nos sanctorum 558 . . . [3] Episcopus 559 ergo, et si non possit simpliciter absolvere e iuramento, potest tamen in melius commutare. Nec est hoc venire contra iuramentum vel infringere, Extra eo. ti. Pervenit ij 560 . Z. 57: Ζ. 73:

peforgen swv. = mit Sorge bedenken, sorgen für (LEXER 1,221 f.). Quellennachweis in C unvollständig; 12 und Β tradieren richtig: et c. i. et ij.

E 84 I, 9 q. 22 U t r u m p e r i u r i u m sit p e c c a t u m m o r t a l e . Resp. secundum Thomam in summa art. iij 561 . Dicendum quod periurium ex suo genere est peccatum mortale, quia importât contemptum dei. Nec excusatur a peccato mortali non implens etiam quod coactus i u r a v i t . . . Nec etiam excusatur a peccato mortali qui iocose periurat, quia non évitât [devitat P\ divinam irreverentiam, immo quantum ad aliquid magis auget. Petrus autem in scriptis 562 dicit sic: . . . non semper est mortale, sicut quando 554 Thomas, S.Th. II-II q. 89 art. 9. 555 Inn. ad X. 2.24.6,2. 556 C. 15 q. 6 c. 1 et 2. 557 X. 2.24.28. 558 C. 15 q. 6 c. 4. 559 Wilh. ad Ray. I, 9 q. [17] super ver.: Sed numquid Papa. 560 X. 2.24.3. 561 Thomas, S.Th. II-II q. 98 art. 3. 562 Inn., III Sent. dist. 39 q. 1 art. 2.

243

E 85 Eid

iuratur falsum quod putatur verum, si tarnen adhibuit diligentiam quam debuit, aut cum ex impedimento legitimo omittitur impleri iuramentum licitum. Sed cum iuratur falsum ex deliberatione, sive fiat ioco sive serio, semper est mortale peccatum. De iuramento etiam coacto dicit Petrus idem quod Thomas. Si autem iuratur aliquid manifeste illicitum vel inhonestum, mortale est, ut dicit hic Raymundus 563 et Thomas. Cum vero male iuratur, quia, quamvis verum sit, sine causa tarnen iuratur, non semper est mortale, ut dicit Thomas in scriptis564. Nam sicut dicit Raymundus: Si iuratur in communi sermone et aliquod licitum, puta: »Cras ibo ad ecclesiam«, vel »Cras comedam carnes«, et huiusmodi, sicut fit in quotidianis iuramentis ex quadam levitate, veniale est, xxv. [xxxv. P\ dist. § Criminis 565 . Si vero iuratur licitum sine causa, sed cum solennitate et indiscrete, mortale est peccatum. Innocentius etiam et Bernhardus in glosa super c. Sicut nostris 566 innuunt quod incauta iuratio alicuius futuri nocivi mortale peccatum est. Z. 6: Ζ. 33f. :

fchimpff = Scherz; s.o. Β 8. Falsche Aussage in C: tótlich funde statt tägleich fund. Die Textstufen sowie Β und A tradieren den Autortext.

präredaktionellen

E 85 I, 9 q. 25 Que sit pena periurii. [1] Resp. secundum Raymundum q. vj. Pena periurii 567 . Debet agere penitentiam vij annis, sicut pro aliis peccatis mortalibus. [3] Qui autem transgreditur scienter, cum tarnen possit servare iuramentum cautionale, id est promissorium et licitum et cum solennitate factum, est ipso iure infamis, Extra eo. Querelam 568 . . . Glosa Willelmi S69 dicit hoc intelligendum de sententia diffinitiva lata contra eum in causa accusationis. Secus, si per exceptionem opponatur alicui tale periurium et repellatur propter hoc a testimonio. [2] Concordat Hostiensis § v. Que pena 570 . . . si renuit agere penitentiam, excommunicatur nec in domo alicuius recipiendus est, xxij. q. j. c. ult.571 . . . si iuramentum fuit temerarium et simplex, in foro penitentiali imponitur penitentia unius anni tantum, xxij. q. iiij. Qui sacramento [Quis sacro Pf12. Z. 14: Z. 16f.:

Quellennachweis Quellennachweis

verderbt; richtig: xxij. q. iiij. Qui facramento. verderbt; richtig: xxij. q. j. c. vltimo.

563 Ray. I, 9 q. [5], 564 Thomas, III Sent. dist. 39 q. 1 art. 5 qc. 2. 565 D. 25 c. 3 Gr. p. § 4 . 566 Inn. ad X. 2.24.27; Bernh. ad X. 2.24.27. 567 Ray. I, 9 q. [6], 568 X. 2.24.10. 569 Wilh. ad Ray. 1,9 q. [6] super ver.: Per sententiam. 570 Host. II, De iureiurando § 7 Que pena (f. 108rb). 571 C. 22 q. 1 c. 17. 572 C. 22 q. 4 c. 11.

244

E 86 Eid

E 86 I, 9 q. 24

Utrum peccet qui ab aliquo exigit iuramentum. Resp. secundum Thomam in summa art. iiij573. Dicendum quod, qui exigit iuramentum ut persona privata, et hoc, quia nescit vel [sed Ρ] dubitai de veritate, secundum quod Augustinus 574 dicit, talis non peccat. Sed tarnen humana temptatio est, id est hoc ex infirmitate nature procedit. Si autem seit eum falsum iuraturum et cogit iurare, homicida est. Nam secundum Augustinum ille de suo periurio se interimit, sed iste manum interficientis impressit. Si autem aliquis exigat iuramentum tanquam persona publica, secundum quod exigit ordo iuris ad petitionem alterius, non videtur esse in culpa, si ipse iuramentum exigat, sive sciat verum iuraturum [iuramentum P\ sive falsum . . .

E 87 III, 33 q. 134

Quid si teneor iuramento aliquid solvere in certo termino et interim excommunicatur creditor, nunquid solvam ei adveniente termino. [1] Respondeo. Secundum hanc questionem sic prosequitur Raymundus q. xxxix. Quid si teneor 575 : Videtur quod non, quia non debeo ei communicare . . . [2] Glosa hic super ver. Bona est576 addit sic: Potest tamen dici quod non tenetur solvere vel deponere, quamdiu est in excommunicatione, quia subintelligitur tacite in iuramento vel obligatione, si talis permanserit cui liceat communicare. [4] Qui autem propter obedientiam hoc fecerunt, meruerunt. Hec in glosa. Innocentius, Extra de dolo et contumacia, in glosa super c. Veritatis577, simpliciter sentit cum prima opinione. Unde dicit: Si quis in iuramento promisit aliquid dare excommunicato, consulimus ei quod det. Nam et serviens tenetur ei servire, ut promisit, xj. q. iij. Quoniam multos 578 . - Β 14 Ζ. 14:

Querverweis auf E 72 (A, C).

Ζ. 20:

Querverweis auf Β 15; einschlägig ist Β 14.

573 Thomas, S.Th. II-II q. 98 art. 4. 574 Aug., Sermo 180, al. de verbis apost. 28, c. 9,10 nn. 10,11 (PL 38,977f.). 575 Ray. III, 33 q. [38]. 576 Wilh. ad Ray. III, 33 q. [38] super ver.: Bona est. 577 Inn. ad X. 2.14.8,3. 578 C. 11 q. 3 c. 103.

E 88 Eltern

245

E 88 Eltern Querverweis auf Κ 23 (Β, C).

E 89 vgl. III, 28 q. 12 Utrum propter obsequia parentum debeant aliqui retrahi ab ingressu religionis. Resp. secundum Thomam art. vj 579 . Dicendum quod parentes habent rationem principii inquantum huiusmodi, et ideo per se eis convenit, ut filiorum curam habeant. Et propter hoc non liceret alicui filios habenti religionem ingredi omnino pretermissa cura filiorum, id est non proviso qualiter educari possint. Dicitur enim j. Thim. v580 quod >si quis curam suorum non habet, fidem negavit et est infideli deteriora Per accidens tarnen parentibus convenit, ut a filiis adiuventur, inquantum scilicet sunt in aliqua necessitate constituti. Z. 11

III, 13 q. 1

. . . quero qualiter paterfamilias debeat regere d o m u m suam et familiam corrigere. Resp. secundum Ulricum lib. vj tract, iiij c. xxiiij § Cum enim, et sequen.581. [1] Ubi dicit quod, cum ex natura pater teneatur filiis in disciplina morum sicut in educatione corporali, patet quod quilibet homo non servans etiam fidelitatem naturalem deserit et est deterior eis qui, licet non sint sub lege gratie, tarnen servant instinctum legis nature. Ideo j. Thim. ν 5 8 2 . . . [2] Hec autem cura correctionis non solum debet esse verborum, sed etiam exempli boni et verborum . . . - Η17, Η18, S48

Ζ. 27

III, 8 q. 7

Pone quod pater [frater Ρ] tuus infidelis et extraneus fidelis indigeant nec potes subvenire utrique [virique P], sed alteri tantum, quem préférés? Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. ij. Pone 583 . . . Unde etiam in extrema necessitate magis essent filii deserendi quam parentes, ut dicit Thomas ibidem arg. [art. P\ iiij584. - A 21, E 90

579 Thomas, S.Th. II-II q. 189 art. 6. 580 I Tim 5,8. 581 Ulr. VI, tr. 4 c. 24 § C u m ergo 13. 582 I Tim 5,8. 583 Ray. III, 8 q. 2. 584 Thomas, S.Th. II-II q. 31 art. 3 arg. 4.

246 Ζ. 30

E 90 Eltern III, 34 q. 249

Utrum actione [occasione Ρ] religionis sint pretermittenda pietatis officia in parentes, et an religiosi teneantur etiam de claustro exire ad subveniendum parentibus in necessitate constitutis. Resp. secundum Thomam in quadam questione de quolibet 585 . . . Ille enim qui nondum religionem intravit, si videat patrem suum in magna necessitate, cui per alium subveniri non possit, non debet religionem intrare, sed tenetur ministrare parentibus; maxime si absque periculo peccati possit in seculo remanere. Si vero per alium possit parentibus suis ministran, potest, si vult, religionem intrare. Unde Chrysostomus exponens illud Math, viij, Luc. ix 586 : >Dimitte mortuos sepelire mortuos suosEt omnis qui reliquit domum vel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios aut agros propter nomen meum centuplum accipiet et vitam aeternam possidebit.< bzw. Lc 14,26: >Si quis venit ad me et non odit patrem suum et matrem et uxorem et filios et fratres et sorores adhuc autem et animam suam non potest esse meus discipulus.
Honora patrem et m a t r e m < . . . Concordat etiam Thomas ubi supra proximo art. iij589, dicens quod, quia nullius benefactoris beneficium est tantum sicut parentum, ideo parentes in recompensandis beneficiis sunt omnibus aliis preferendi... - A 21, E 89 Z. 18

vgl. II, 1 q. 61

Quero etiam hic circa materiam istam apud quem filius morari debeat et nutriri facto divortio. Resp. secundum Hostiensem § j. Apud quem 590 . [2] Item filii locupletes tenentur nutrire parentes egentes, et similiter parentes 585 Thomas, Quodlib. III q. 6 art. 16. 586 Chrysost., In Matth, homil. 27, al. 28, n. 3 (PG 57,347f.). 587 Ray. III, 8 q. 2. 588 Ex 20,12. 589 Thomas, S.Th. II-II q. 31 art. 3. 590 Host. V, De infantibus et languidis expositis § 1 Apud quem (f. 240vb).

247

E 91 Eltern

locupletes tenentur alere filios egentes. Et nomine parentum et filiorum intellige omnes ascendentes et descendentes usque in infinitum . . . -

K26,

Ζ. 7: Z. 20f.:

Κ27

Textverderbnis bereits in der Vorlage von C (CI) durch die Vertauschung von Subjekt und Objekt: die eitern tun den chinden / die chind tiind den eitern C. Homoioteleuton-Lücke in C.

E 91 II, 1 q. 59 In quibus casibus pena legis Pompeie de parricidiis locum habeat. Resp. secundum Hostiensem ibidem § j. In quibus591. In ascendentibus et descendentibus locum habet in infinitum. Habet etiam locum in quibusdam collateralibus et affinibus quibusdam, scilicet uxore, viro, nuru, genero, vitrico, privigno, socero, patrono, ut ff. ea. 1. j592. Z. 15

II, 1 q. 58

Quero etiam que sit pena parricide secundum leges. Resp. secundum Hostiensem lib. ν rubr. v. De his qui filios occiderunt § ij. Que sit593. Pena eius est, ut parricida virgis sanguineis verberatus [verberetur Ρ] in culleo, id est in sacco corii cocti insutus, cum cane et gallo gallinacio, id est capone iuxta vulgare, cum vipera et simia in profundum mare iactetur vel in amnem proximum iuxta situm regionis . . . Sed si mare vel amnis proximus non invenitur, bestiis subicitur, ut hoc probatur C. eo. ti. 1. j.594 et ff. ea. 1. penult.595. Z.25

III, 34 q. 125

Que penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum Raymundum q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen.596 et Hostiensem § xxij. Que penitentia597 . [7] Decimusquartus [Quartusdecimus P\ quod matricida per decern annos peniteat secundum formam satis asperam traditam, xxxiij. q. ij. Latorem598, ubi dicitur quod primo anno ecclesiam non intret, sed ante fores ecclesie oret, et post annum intret ecclesiam stans inter audientes nec communicet nisi completo triennio, oblationes eius voluntarle non recipiantur nisi completis septem aliis 591 Host. V, De his qui filios occiderunt § 1 In quibus (f. 240va). 592 Dig. 48.9.1. 593 Host. V, De his qui filios occiderunt §2 Que sit (f. 240va). 594 Cod. 9.17.1. 595 Dig. 48.9.9. 596 Ray. III, 34 q. 41 [43]. 597 Host. V , De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Decimusquartus (f. 283va). 598 C. 33 q. 2 c. 15.

E 91 Eltern

248

annis. Per hos decern annos carnes non comedat nec vinum bibat exceptis festivis diebus et dominicis a pascha usque ad penthecosten et non vadat alicubi nisi per [fehlt Ρ, A] pedes, non sumat arma nisi contra paganos, tribus legitimis feriis ieiunet usque ad vesperam, sed non separatur ab uxore propter periculum fornicationis. Si moriatur ante trium annorum cursum, communionem recipiat. Potest tarnen episcopus in hoc mitius agere pensata penitentis devotione. Uxoricide autem imponitur maior penitentia, ut patet xxxiij. q. ij. Admonere599, ubi cuidam corniti uxoricide iniungitur penitentia, quod omnibus diebus quibus penitere debet, vinum et siceram non bibat, carnes non comedat nisi in pascha et in die natalis domini, in pane et aqua et sale, vigiliis, ieiuniis et orationibus et elemosynis penitentiam agat, arma non sumat, non litiget in aliquo loco, uxorem non ducat, balneo non lavetur, convivium letantium non intret, in ecclesia segregatus ab aliis post hostium [post hostium / retro hostia Ρ] et postes se reponat, ingredientium et egredientium orationibus se committat, in tota vita sua usque ad mortem non communicet, sed in morte tantum, et hoc de misericordia. Aut si monasterium intrare voluerit, sufficiat ei ingressus monasterii ad penitentiam et non teneatur ad predicta. -

Β 62, Τ 4, Τ 6, Τ 7,

Ζ. 10: Ζ. 11: Z. 18:

V7

aiden stm. = Schwiegersohn (RWB 11,1307). fchnur (nurus) stf. (C) = Frau des Sohnes, Schwiegertochter (DWB 15,1394f. ). Differenzen in allen Fassungen. Die Berthold-Lesart ist erhalten in A und den präredaktionellen Textzeugen 12 und M 6: mit einem hunt vnd mit einem kappen (cum cane et gallo gallinacio, id est capone iuxta vulgare); kappe swm. (auch kappûn, kappân stm.) = Kapaun (LEXER 1,1515). Dieses Wort wurde offensichtlich in Β und C mißverstanden. Während Β Hund und Kapaun zu hunt chappen swstf. [hier auch m.] = Helmform des 15. Jhs. nach der Form des Visiers (DWB 10,1937) zusammenzieht, ersetzt C kappen durch kat3e.

Z. 24:

Quellennachweis verderbt: in Frage kommen: Cod. de his qui parentes vel liberos occiderunt (Cod. 9.17.1) oder ff. de lege Pompeia de parricidiis, 1. j (Dig. 48.9.1). Rezeption: >Rechtsabecedar3, vnberfichlo3, vnrüloÍ3 = sorglos, gleichgültig (LEXER 11,1929 und 1762).

E 93 II, 1 q. 60 Quid si pater filium vel patronus libertum vel dominus servum infantem vel etiam adultum vel languidum exponit vel ei negat alimenta. Resp. secundum Raymundum q. xiij. Quid si pater607. [1] Hoc ipso filius est a patria potestate liberatus et in ingenuitatem libertus, et servus in libertatem eripitur. Illi quoque qui eos suscipiunt, non possunt propter hoc in eorum personis sibi ius aliquod vendicare, Extra de infantibus et languidis expositis. Si a patre608 . . . Quicumque etiam [fehlt P\ talia presumit, in foro penitentiali est tanquam patricida seu homicida iudicandus, pro eo quod hominem, presertim cui tanta tenetur necessitate, periculo mortis exponit. -

E97,

MIO

600 Ray. II, 1 q. 12. 601 X. 5.10.1 et 2 et 3. 602 C. 2 q. 5 c. 20 . 603 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 12 super ver.: Filii inveniuntur. 604 X. 5.12.14. 605 Host. V, De his qui filios occiderunt § 3 Quando et qualis, vers. Aut culpa (f. 240 vb ). 606 C. 2 q. 5 c. 20. 607 Ray. II, 1 q. 13. 608 X. 5.11.1.

250

E 94 Eigener Wille

Ζ. 13f.: Rezeption:

Quellenangabe unvollständig; pofitis. Si a pâtre. >RechtsabecedarRechtsabecedar], non pupillus sine auctoritate tutoris, non monachus vel conversus. Item non compos mentis nec furiosus vel prodigus. - A 18, G 2, S 28

Ζ. 19:

Der Quellennachweis ist verderbt. Bei Tenetur handelt es sich nicht um das Incipit des Gesetzes, sondern um den Beginn des dem Zitat folgenden Satzes bei Johannes. Rezeption der Kapitel E 98-E 100: >RechtsabecedarRechtsabecedarRechtsabecedarNon quod intrat in os, sed quod procedit de ore, coinquinat hominemScis quia pharisei audito hoc verbo scandalizati suntSinite illos, quia ceci sunt et duces cecorum.< - E118, G 37, L 23

Z. 59

III, 30 q. 5

[3] De vitandis etiam propter scandalum vel non ponit Raymundus 7 6 4 versus: »Scandala pro vita, doctrina iustitiaque tu non effugies, sunt in reliquis fugienda.« Et exponit: Pro vita, quia pro nullo scandalo debet quis peccare mortaliter. Doctrina, quia doctor vel predicator non debet falsum docere vel predicare pro aliquo scandalo; tacere potest et debet, si omnes obstinati sunt, ita quod deteriores efficerentur, xj. q. iij. Quando 7 6 5 . Iustitia, quia nec iudex falsam sententiam nec testis falsum testimonium debet proferre pro aliquo scandalo. Ζ. 12:

pawen swv. (A) wohl verlesen aus pewaren swv. = sorgen für, verhüten, ab-

Z. 31: Z.Slf.:

ainuoltigen (A) wohl durch Augensprung (Z. 30) verschrieben aus ewangelien. geleichfner stm. = Heuchler (LEXER 1,815).

wenden (LEXER 1,253); S.O. Β 53.

760 Inn., IV Sent. dist. 38 q. 3 art. 2. 759 Thomas, IV Sent. dist. 38 q. 2 art. 4 qc. 3. 764 Ray. III, 30 q. 2. 765 C. 11 761 Mt 15,11. 762 Mt 15,12. 763 Mt 15,14. q. 3 c. 23.

277

E 118 Ergerung

E 118 III, 30 q. 7

Pone quod aliquis religiosus vel alius iustus habeat puram et iustam conscientiam apud deum, multi tamen suspicantur malum de ipso et sic scandalizantur, quid fiet. [1] Videtur quod sufficiat ei conscientia . . . Item Augustinus ad Secundinum xj. q. iij. 766 : Senti de Augustino quicquid libet, sola me in oculis dei conscientia non accuset. Hec allegai Raymundus q. iij. Pone 767 , et addit: Ad hoc tamen dicas quod, quantum in se est, debet niti satisfacere intentionem suam eis ostendendo et causam removendo et speciem mali. Nobis enim necessaria est vita nostra, aliis fama nostra, xj. q. iij. Non sunt audiendi 768 . Ubi (ut dicit hic glosa 769 ) arguuntur illi qui contenti de conscientia sua non curant quid de eis estiment homines, cum tamen famam contemnentes occidant animas aliorum blasphemantium viam domini. Hec in glosa ex predicto decreto. Et ut super hoc nobis daret exemplum, dominus voluit tributum solvere dicens Petro, Math, xvij 770 : >Ne forte scandalizemus eos, vade ad mare< etc . . . Si autem nolunt recipere satisfactionem, sed parati sunt reprehendere et non mutari [imitari P, A], tunc debent dolere, quia illi peccant, et sufficiet eis conscientia bona. - E117, G 37, L 23

Z. 6: Ζ. 32:

fam wiffenhait stf. (Β) = Gewissen, Bewußtsein (LEXER II, 600). A syntaktisch verderbt durch Ausfall des Hilfsverbs fol.

E 119 E h r e III, 34 q. 268

Utrum inanis gloria sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. iij 771 . Dicendum quod ex hoc aliquod peccatum est mortale, quod charitati contrariatur. Peccatum autem inanis glorie secundum se consideratum non videtur contrariari charitati quantum ad dilectionem proxime; quantum autem ad dilectionem dei potest contrariari charitati dupliciter. Uno modo ratione materie de qua quis g l o r i a t u r . . . Alio modo ex parte ipsius gloriantis qui intentionem suam refert ad gloriam tanquam ad ultimum finem, ad quem scilicet ordinet etiam virtutis opera et pro quo consequendo non pretermittat facere etiam ea que sunt contra deum. Et his modis est

766 C. 11 q. 3 c. 51: Aug., Contra Secundinum liber, c. 1 (CSEL25, S. 905). 767 Ray. III, 30 q. 3. 768 C. 11 q. 3 c. 56. 769 Wilh. ad Ray. III, 30 q. 3 super ver.: Non sunt audiendi. 770 Mt 17,26. 771 Thomas, S.Th. II-II q. 132 art. 3.

278

E 120 Ehre

peccatum mortale... Si autem amor humane glorie, quamvis sit inanis, non tarnen repugnet charitati, neque quantum ad id de quo est gloria neque quantum ad intentionem gloriam querentis, non est peccatum mortale, sed veniale. - M15

E 120 vgl. III, 34 q. 274 Circa humilitatem queritur utrum h o m o debeat se omnibus per humilitatem subicere. Resp. secundum Thomam in summa q. clxj art. iij772. Dicendum quod in homine duo possunt consideran, scilicet id quod est dei, et id quod est hominis. Hominis autem est quicquid pertinet ad defectum, sed dei est quicquid pertinet ad salutem et perfectionem . . . Humilitas autem proprie respicit reverentiam qua homo deo subicitur, et ideo quilibet homo, secundum id quod suum est, debet se cuilibet proximo suo subicere quantum ad id quod est dei in ilio. D7

vgl. III, 33 q. 24 Post hec quero utrum inobedientia sit peccatum mortale. [1] Resp. secundum Thomam in summa q. cv art. j773. Dicendum quod sic . . . quia inobedientia charitati dei contrariatur que exigit, ut eius mandatis obediatur. In preceptis autem divinis continetur, quod etiam superioribus obediatur. Unde ad Rom. xiij 774 : >Qui potestati resistit, dei ordinationi resistita - G13, G 15, G18, H 8, V2 Z. 11:

Vgl. auch Col 3,20-22: >Filii oboedite parentibus per omnia . . . servi oboedite per omnia dominis carnalibusIpse salvus erit, sic tamen quasi per ignemHonora patrem et matremDa pauperibus et sequere me.< Secus tamen est in quibusdam terris de iure consuetudinario sive humano. In quibusdam enim terris possessor hereditatis potest ex iure patrie cuique vult rem suam dare vel vendere, alicubi succedit unus, scilicet primogenitus, alicubi ultimogenitus, alicubi omnes per divisionem. Igitur si consuetudo que iuri equivalet, dat alicui licentiam liberam alteri conferendi vel totam vel partem, non preiudicat alicui faciendo quid potest de iure. Et hoc tenendum est quantum ad obligationem legis humane. - E 102, G 34, Κ 29

Z 14f. : Z. 18: Z. 23: Z. 25:

befchaiden Λ/V. (A, C) = an-, zuweisen, letztwillig bestimmen, vermachen (RWB II,75f.). Quellennachweis verschrieben; richtig: Cod. de iure deliberandi 1. Scimus. fammen swv. = sammeln (DWB 14,1744). magen (A, C) = Verwandte: s.o. E 10.

20 Ray. II, 5 q. 24. 21 Cod. 6.30.22 § 4. 22 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 24 super ver.: Trientem. 23 Mt 15,4. 24 II Cor 12,14: >Nec enim debent filii parentibus thesaurizare, sed parentes filiis.* 25 Thomas, Quodlib. VIII, q. 6 art. 12. 26 Mt 19,21.

316

G 8 Gab geben

G8 I, 15 q. 75 Deinde quero specialiter quid sit donatio causa mortis. Resp. secundum Hostiensem ibidem in rubr. De donationibus causa mortis § ij. Quid sit donatio causa mortis 27 . Est timore mortis imminentis vel future alicuius rei provide vel liberaliter facta collatio. Sed quando fit donatio inter vivos vel causa mortis, ex natura verborum, ex affectione et qualitate personarum et status hoc existimandum e r i t . . . Vide etiam de his supra eo. ti. q. 1. Quot sint. I, 15 q. 76 Quis sit effectus huiusmodi donationis, et an possit [potest F\ revocari. Resp. secundum Hostiensem ibidem § vij. Quis sit effectus 28 . Effectus est, ut res retineatur, si tradita fuerit, vel vendicetur, si non fuerit tradita. Et hec vera intelligas, nisi donatio fuerit revocata, puta si prius decedat donatarius quam donator. Item revocatur, si donatorem peniteat vel si convaluerit de periculo in quo erat, vel si deficiat conditio vel non adimpleatur causa sub qua donatio facta est. -

Z. Z. Z. Ζ.

G6

5: 8-10: 13: 15:

antwurten swv. = übergeben, überantworten (RWB I,758f.). Homoioteleuton-Lücke in A. gepreftens in Β verlesen aus gebers. Der Quellennachweis ist mißverständlich. Es handelt sich nicht, wie sonst bei dieser Zitierweise, um einen Hinweis auf das Kirchenrecht, sondern um einen Querverweis innerhalb der >SC< auf I, 15 q. 50. Quot sint species oblationum.

G9 I, 14 q. 17 Que sit immunitas sive libertas aut quod Privilegium collegiorum, sive clericorum sive regularium, aut etiam ecclesiarum parrochialium. [1] Resp. secundum Raymundum q. iij. Ecclesiarum 29 . Eis donari potest etiam in infinitum absque insinuatione . . . Glosa 30 hoc exponit: Ecclesiis donari potest in infinitum, id est quantumcumque quis voluerit [voluit Ρ] donare, sive sit imperator sive prelatus, quia in donatione que fit ecclesie, modus est non servare modum. Ceteris autem personis ab imperatore non licet dare aut in donum re-

27 Host. III, De donationibus causa mortis § 1 Quid sit causa (f. 161™). 28 Host. III, De donationibus causa mortis § 7 Quis sit (f. 161vb). 29 Ray. I, 14 q. 3. 30 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 3 super ver.: In infinitum.

G 10 Gab geben

317

cipere ultra ccc solidos secundum vetera iura, vel quingentos secundum nova nisi précédât insinuatio, id est notificatio et manifestatio facta iudici per donatorem de quantitate quam vult dare ultra quingentos solidos, et de causa donandi et de persona cui vult dare. [4] Item relictum ecclesie vel monasterio vel ad alias pias causas in testamento etiam minus solenni volúntate facto tenet, Extra de testamentis. Cum esses. Relatum 31 . Glosa 32 exponit h o c : . . . sine huiusmodi solennitate valet testamentum secundum cánones. Unde predicta decretalis Relatum 33 dicit quod sufficiunt tres vel duo testes. Item transfertur dominium rei in ecclesias solo pacto . . . glosa 34 : id est sola et nuda promissione absque stipulationis solennitate et traditionis . . . Et super his potest ecclesia agere tarn actione personali quam actione reali. [3] Item is qui ingreditur monasterium, ipso ingressu intelligitur se et sua dedicasse deo, xix. q. iij. Quia ingredientibus 35 . Quod dicitur hie dedicasse deo, exponit glosa 36 : id est dedisse et appropriasse. Et addit: Hoc tamen non observatur de consuetudine in multis l o c i s . . . Et credo consuetudinem approbatam et obtentam per quadraginta annos preiudicare huic iuri. - G 10, Κ 40 Ζ. 31:

Querverweis auf S 28.

Ζ. 2: Ζ. 6-8:

pefchaiden = vermachen; s.o. G 7. Das Dativobjekt den dinern gots ist in C irrtümlich dem ersten Satz des Kapitels zugeordnet als weiteres Glied der Reihung kirchen vnd clöftern. land werung stf. = in einem Land geltende Münzwährung (DWB 12,149). Falsches Incipit: Extra de teftamentis. Cum effes / . . . Cum res B, C.

Z. 10: Z. 20f. :

G 10 I, 14 q. 17 Que sit immunitas sive libertas aut quod Privilegium collegiorum, sive clericorum sive regularium, aut etiam ecclesiarum parrochialium. [2] . . . si37 approbaverit iudex, valebit donatio ultra predictam summam, alias non, nisi datum sit ecclesie, ut dictum est, vel in redemptionem captivorum et in quosdam casus speciales exceptos a iure in quibus potest quis donare quantum voluerit, absque huiusmodi [usus P\ insinuatione. - G 9, Κ 40

31 Χ. 3.26.10 et 11. 32 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 3 super ver.: Solenni. 33 X. 3.26.11. 34 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 3 super ver.: Solo pacto. 35 C. 19 q. 3 c. 7. 36 Wilh. ad Ray. 1,14 q. 3 super ver.: Dedicasse. 37 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 3 super ver.: In infinitum.

318

G 11 Gab geben

Ζ. 9

III, 8 q. 4

Utrum dare elemosynam sit in precepto. Resp. secundum Thomam ibidem art. ν38. Dicendum quod s i c . . . [1] Ratio autem huiusmodi est quod [fehlt P, quia A], cum proximi dilectio sit in precepto, necesse est omnia illa cadere sub precepto sine quibus dilectio proximi non conservatur. Ad dilectionem autem proximi pertinet, ut ei non solum velimus bonum, sed etiam operemur . . . Et ideo elemosynarum largitio est in precepto. - A 16, A 17, Β 70, L 14, R 13, R 14 G 11 II, 5 q. 22 Cum tam clerici quam layci sepe multa illicite histrionibus conférant, quero utrum omnes histriones sint in statu damnandorum, et an peccent qui utuntur ministerio eorum vel aliquid dant eis. Resp. secundum Thomam in summa q. clxviij art. iij [iiij P, ij A] arg. iij39. [1] Dicendum quod [fehlt P\ ludus est necessarius ad conservationem humane vite . . . Et ideo etiam officium histrionum quod ordinatur ad solatium hominibus exhibendum, non est secundum se illicitum nec sunt in statu peccati, dummodo moderate utantur, id est non utendo aliquibus illicitis verbis vel factis ad ludum . . . Unde illi qui moderate eis subveniunt, non peccant, sed iuste faciunt mercedem ministerii eorum eis tribuendo. [2] Si qui autem superflue sua in taies consumunt vel etiam sustentant illos histriones qui illicitis ludis utuntur, peccant quasi eos in peccatis foventes. Unde Augustinus dicit super Ioanem40 quod [fehlt P\ donare res suas histrionibus Vitium est immane, nisi forte aliquis histrio esset in extrema necessitate, quia tunc esset ei subveniendum. His concordat per omnia Ulricus c. iij § Cum autem, et sequen.41. Addit quoque quod, si aliquis etiam malis histrionibus parce dat ad conservandam famam suam, ne a talibus vituperetur, non credo talem peccare mortaliter. Et subiungit: Adulatoribus autem dare non reputo esse mortale peccatum, nisi vel nimius appetitus vane glorie hoc causet. - L 28, S15, V27 Ζ. 17: Z. 18: Z. 22: Ζ. 32:

pub = Landstreicher, Fahrender; s.o. E1; hier: histrio = Spielmann. auf halten stv. = unterhalten, Lebensunterhalt gewähren (R WB 1,876). levnnt (B), leivnten (A) = spr. Sonderform von leiimunden (C) = Ruf, Leumund; s.o. F18. chofen swv. (C) = sprechen, plaudern (LEXER 1,1686).

38 Thomas, S.Th. II-II q. 32 art. 5. 40 Aug., In loh. tr. C,2 (CCL 36, S. 589).

39 Thomas, S.Th. II-II q. 168 art. 3 arg. 3. 41 Ulr. VI, tr. 3 c. 3 § Si autem.

319

G 12 Gab geben

G 12 II, 5 q. 12 Utrum clerici possint facere testamentum vel donare inter vivos. [1] Resp. secundum Raymundum 42 . Si clerici habent aliqua de patrimonio, vel que sibi advenerunt ex successione propinquorum per hereditatem vel ex donatione facta sibi non intuitu ecclesie, sed persone, vel de scriptura vel alio artificio acquisiverint, vel alio modo simili, potest de illis clericus secularis indubitanter facere testamentum et donare inter vivos, xij. q. iij. c. j. et ij43. - S 28 Ζ. 7

II, 5 q. 14

Quid de prelatis ecclesiarum et aliis clericis qui bona ecclesiastica pauperibus debita consumunt et in usus illicitos, videlicet in meretricibus, histrionibus, consanguineis, potentibus, divitibus et similibus, nunquid tales iudicandi sunt raptores. Videtur quod s i c . . . Ad hanc questionem respondet Raymundus q. viij. De meretricibus autem44, sic dicens: Dico prelatos et clericos qui res ecclesie talibus et similibus turpibus personis conferunt vel etiam consanguineis, non propter naturam sustentandam, sed ut faciant eos divites de patrimonio crucifixi, item divitibus et potentibus, non propter aliquam causam licitam et honestam, sed propter favorem vel pompam seculi, tales inquam prelatos et clericos qui talibus conferunt bona ecclesiastica pauperibus debita, dico esse raptores et per consequens teneri ad restitutionem omnium . . . Quod autem predictum est de peccato prelatorum et aliorum clericorum qui dant consanguineis suis, ut faciant eos divites, exponit glosa hic45: scilicet notabiliter divites ultra statum conditionis generis eorum vel parantele, ut cum episcopi de humili genere nati, consanguíneas suas maritant baronibus et similibus. Ζ. 13 II, 5 q. 12 [2] Nec enim prohibetur prelatus, quominus possit de fructibus et de perceptis redditibus quos suos facit, aliqua erogare. Hoc enim tenet generalis consuetudo . . . De rebus autem ecclesie mobilibus vel immobilibus certum est quod nullus potest facere testamentum. Tarnen de fructibus perceptis et ceteris mobilibus poterit in egritudine constitutus, dum tarnen compos sit mentis, moderate, non ratione testamenti, sed elemosyne et pietatis conferre pauperibus et locis religiosis et [fehlt Ρ] illis qui sibi viventi honeste servierunt, sive sint consanguinei sive alii. 42 Ray. II, 5 q. 7. 43 C. 12 q. 3 c. 1 et c. 2. 5 q. 8 super ver. : Faciant eos divites.

44 Ray. II, 5 q. 8.

45 Wilh. ad Ray. II,

320

G 13 Gebote Gottes

Ζ. 34

II, 5 q. 18

Quando illi qui male recipiunt bona ecclesie a personis ecclesiasticis (ut predictum est), teneantur ad restitutionem et quibus vel qualiter debent restituere. Resp. secundum Raymundum q. ix. Sed quid de focariis 46 . Focarie et huiusmodi turpes persone indistincte tenentur restituere, si possunt, nisi forte fuerit eis datum causa elemosyne, cum essent in summa necessitate, quod fieri d e b u i t . . . Divites vero et potentes credo quod teneantur similiter ad restitutionem . . . Sed cui fiet hec restitutio? Dicit Raymundus: Credo quod auctoritate iudicis penitentialis debeat fieri ecclesie cui sic iniuriose ablatum e s t . . . vel etiam eiusdem loci pauperibus (si hoc expedire videbitur) erogetur, arg. xvij. q. iiij. Si quis in atrio 47 . Hoc ultimum, scilicet quod detur pauperibus, dicit glosa hic 48 (quod melius est): scilicet cum indigent pauperes vel satis abundat [satis abundat / superabundat P\ ecclesia, alioquin melius est quod in utilitatem ecclesie quam [fehlt Ρ, A] pauperis convertatur. Ζ. 8:

pefchaidenleich = in rechter Art und rechtem Maß; s.o. B8\befchaidenhait stf. (Aj = Verstand, gebührliches und kluges Handeln (LEXER 1,204). Ζ. 10: vbrig adj. = übergroß, übertrieben, unverständig, übermässig (LEXER 11,1629); vbrig herfchaft treiben = übergroße Macht ausüben, unverständig herrschen. Z. 13f: Homoioteleuton-Lücke in C. Z. 18-24 u. 39-45 (C): Homoioteleuton-Lücke von Z. 18-24; der Redaktor bemerkt sein Versehen und trägt den übersprungenen Text am Kapitelende (Z. 39-45) nach, vergißt hierbei jedoch das Wort willen (Z. 42, vgl. Β, A, Z. 21.) Rezeption: München, Bayer. Staatsbibl. Clm 8884, 140".

G 13 Gebote Gottes vgl. III, 33 q. 24

Post hec quero utrum inobedientia sit peccatum mortale. [1] Resp. secundum Thomam in summa q. cv art. j49. Dicendum quod sic, quia ad Rom. j50 et ij ad Thim. c. iij [ij . . . c. iij/ij et ad Thim. secunda c. iij Pf{ inter alia peccata mortalia computantur non obedientes. Et hoc insuper ratione patet, quia inobedientia charitati dei contrariatur que exigit, ut eius mandatis obediatur . . . Item contrariatur dilectioni proximi, inquantum superiori proximo subtrahit obedientiam quam ei debet. -

E120,

G15,

G 18, H 8,

V2

46 Ray. II, 5 q. 9. 47 C. 17 q. 4 c. 7. 49 Thomas, S.Th. II-II q. 105 art. 1.

48 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 9 super ver. : Videbitur. 50 Rm 1,30. 51 II Tim 3,2.

G 14 Gedingt Gut

321

Rezeption: >RechtsabecedarRechtsabecedarRechtsabecedarQui resistunt, ipsi sibi damnationem acquiruntSi diligitis me, mandata mea servate.
Qui potestati resistit, dei ordinationi resistita -

E120,

G13,

G15,

G18,

V2

Ζ. 34:

Zusatz Bertholds: Io 19,11: >Respondit Iesus: Non haberes potestatem adversum me ullam, nisi tibi esset datum desuper.
RechtsabecedarLiber Extra< kennt keinen Titulus De questis et talliis. Berthold hat hier wie häufiger - den entsprechenden Johannes-Titulus >De questis et talliis et huiusmodi exactionibus< (II, 5 q. 34 f f . ) dem >Liber Extra< zugeschrieben; glofa bezieht sich auf die Glosa Wilhelms von Rennes zum ebenfalls gleichnamigen Raymund-Abschnitt De questis et talléis (II, 5 q. 15f).

H 13 Ζ. 3:

Querverweis auf A 25, einschlägig ist jedoch A 26.

Ζ. 7

II, 5 q. 37

Sed quid de quibusdam dominis qui nichil penitus recipiunt a subditis nisi tallias et questus. Resp. secundum Raymundum q. xvj. Sed quid 6 8 ... Posito tamen quod vere dominus est et quod nichil penitus percipit, quod vix est credibile, quin ad minus ibi recipiat iustitias et sequantur eum in exercitum [exercitu P,A\in bello iusto, si tamen ita verum sit quod nichil percepii, credo salvo meliori iudicio quod debent

67 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 16 super ver.: Si scitur vel creditur.

68 Ray. II, 5 q. 16.

400

H 14 Herrschaft und Gewalt

aliquid inter se statuere quod detur sibi in signum subiectionis . . . Et hoc totum intelligo, nisi ipse vel aliquis de antecessoribus suis vendiderit vel donaverit eis illud quod ibi in subiectionis signum consuevit percipere. Tunc enim non potest aliquid petere. Z. 7f. :

Der Text in A ist an dieser Stelle verderbt durch einen irrtümlich auf herren bezogenen passiven Konditionalsatz.

H 14 II, 5 q. 43 Quero etiam utrum persone ecclesiastice debeant persolvere exactiones vel tallias quas interdum requirunt communitates vel scabini ratione possessionum, d o m o r u m , prediorum vel rerum ipsis ecclesiis vel ecclesiasticis personis legitime acquisitis. Resp. secundum Alexandrum IUI. in quadam decretali publicata in curia que incipit Quia nonnulli 69 . Huiusmodi non licet exigere a personis ecclesiasticis vel ecclesiis, licet ecclesie vel res huiusmodi sint infra illorum districtum vel territorium constitute. Nec possunt eos artare, ut distrahant res illas vel extra manum suam ponant. -

Ρ 2

I, 14 q. 18

Ζ. 5

Que sit immunitas prediorum ecclesiarum. Resp. secundum Raymundum q. iiij 70 . [3] . . . si necessitas hoc exposcat, debent ibi principes vel alii seculares non auctoritate propria accipere, sed humiliter ab episcopo et clericis postulare. Et si ipsi viderint tantam necessitatem vel utilitatem, ubi laycorum non suppetunt facultates, arbitrio suo possunt aliqua conferre. -

P2,

Ρ3

69 VI. 3.23.1.

70 Ray. I, 14 q. 4.

H 15 Herrschaft und Gewalt

401

H 15 Ζ. 3:

Querverweis auf Κ 51 (Β, C).

Ζ. 6:

Querverweis auf Β 13 (B); Β 26 (C).

H 16 H o f fart III, 34 q. 275 Utrum superbia sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. clxij art. ν71. Dicendum est quod sic. Sicut enim humilitas proprie respicit subiectionem hominis ad deum, ita superbia que humilitati opponitur, proprie respicit defectum huius [huiusmodi P] subiectionis, secundum quod scilicet aliquis se extollit supra id quod est sibi prefixum a divina r e g u l a . . . In hoc enim radix superbie consideratur, quod homo aliqualiter non subditur deo et regule ipsius. Manifestum est autem quod hoc ipsum quod est non subici deo, habet rationem peccati mortalis, hoc enim est averti a deo. Unde consequens est, quod superbia secundum genus suum sit peccatum mortale. - V2

III, 34 q. 83 D e quibus sunt interrogationes faciende et qualiter. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxxj. Ad aliud, et sequen. 7 2 ... Sunt autem ista septem crimina capitalia... Ut autem scias propagationem istorum vitiorum, nota doctrinam quam tradit beatus Gregorius super Job xxxix, super illud: >Exhortationem ducum et ululatum exercitusSi quis autem suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negavit et est infideli deteriora Ex hoc autem quod dicit apostolus suorum et maxime domesticorum, patet quod paterfamilias non solum tenetur curam regiminis habere circa domésticos, id est circa filios, ut exponit Augustinus, sed etiam circa omnes suos, per quos intelliguntur servi qui de familia sunt. -

E 89, Η18,

S 48.

76 D. 47 c. 8 pars III.

77 Ulr. VI, tr. 4 c. 24 § Cum ergo [!].

78 I Tim 5,8.

H 18 Hausvater

403

H 18 III, 13 q. 1 Circa hanc materiam primo quero qualiter paterfamilias debeat regere d o m u m suam et familiam corrigere. Resp. secundum Ulricum lib. vj tract, iiij c. xxiiij § Cum enim, et sequen. 79 . [2] Hec autem cura correctionis non solum debet esse verborum, sed etiam exempli boni et verborum, quia hec est species elemosyne, ut dicit Augustinus . . . Si vero non sic corriguntur, tenetur eos abicere a se, si credit probabiliter per hoc eos corrigi et sine hoc in malitia pertinaciter perseverare, ne sit patronus criminis, sicut patet in uxore fornicaria; quod si probabiliter credit per hoc eos licentius peccare, per suam autem curam et per suum timorem videt eos a multis, etsi non ab omnibus, malis se temperare, ei non imputatur perversitas suorum. Unde dicit Hieronymus et habetur dist. xlvij. § Necesse est 80 : Non enim iustus polluitur ex vitio filiorum qui non timet propter vitia filiorum extráñeos reprehendere. Quod tune fiet, si non erit quod sibi imputetur. Unde et Augustinus dicit ad Vincentium Donatistam et est ibidem dist. xlvij. c. Quantumlibet 81 : Vigilet disciplina domus mee, homo sum et inter homines vivo. Nec michi arrogare audeo quod domus mea melior sit quam archa Noe, ubi tarnen inter octo homines unus reprobus inventus est; aut melior sit quam domus Abrahe cui dictum est 82 : >Eice ancillam et filium eius,< aut melior sit quam domus Isaac cui de duobus geminis dictum est 83 : Jacob dilexi, Esau autem odio habui.
RechtsabecedarLiber Extra< (X. 5.6.5 Iudaei), sondern auf den >Codex lustiniani< Cod. 1.9.8 Iudaei Romano. der Kapitel 13 und 14: >Rechtsabecedarambulare honeste ad eos qui foris suntne nomen domini blasphemetur< 3 9 . Et apostolus monet fideles suo exemplo, ut >sine offensione sint cum' iudeis et gentibus et ecclesie deiRechtsabecedarSC< in diesem Zusammenhang; vgl. jedoch II, 8 q. 28 (= A 18): . . . xxxiij. q. v. Quod deo (C. 33 q. 5 c. 4: Aug. Ep. CCLXII, Ad Ecdiciam c. 4 fCSEL 57, S. 624]).

133 Host. V, De infantibus et languidis expositis § 1 Apud quem (f. 240 vb ). 134 Nov. 117.7 . 135 Host. V, De infantibus et languidis expositis § 3 Quibus exceptionibus, vers. Vel quia (f. 240 vb ). 136 Wilh. ad Ray. II, 8 q. 9 super ver: Displicet et scandalizatur.

Κ 29 Kinder

449

Κ 29 II, 5 q. 91 Post hec quero qualiter heredes raptorum vel aliorum quoruncumque restituere teneantur. Resp. secundum Raymundum q. xxiiij. De heredibus 137 . Licet secundum legem aliter distinguatur, dico iure canonico heredes raptorum teneri ad omnia debita defunctorum in quorum locum succedunt. Ut autem circa heredes materia latior habeatur, nota quod quilibet heres, sive filius sive extraneus (non distincto [distinguo P\ utrum raptoris vel alterius), tenetur iure canonico ad omnia debita defuncti persolvenda, sive fuerint ex contractu vel quasi, sive ex maleficio vel quasi, sive pervenit res illa pro qua debitum fuit contractum, ad eum sive non, sive lis fuerit contestata cum defuncto sive non, xvj. q. vj. Si episcopum 138 ; Extra de pignoribus. Ex presentium 139 et de solutionibus, c. j 140 . . . Ad intellectum predictorum nota secundum glosam hie141, quod secundum leges heres non tenetur de maleficio testatoris nisi inquantum ad eum pervenit, aut nisi lis contestata fuerit cum defuncto. Item contractus est ut emptio, venditio, locatio, conductio, mutuum et similia. Quasi contractus est ut tutela vel negotiorum alienorum gestio. Maleficium est ut furtum, rapina. - V35 Z. 11

II, 5 q. 92

Quid si non sufficit hereditas ad tota debita persolvenda. [1] Resp. secundum Raymundum ibidem 142 . Videtur quod, si non fecit inventarium, nichilominus teneatur ad omnia. Si vero fecit, tunc non teneatur nisi quantum hereditas s u f f i c i t . . . Distinguo tamen inter legata sive relieta et debita, quia [legata . . . quia fehlt P\ debita tenetur persolvere absque detractione legitime (si necesse est) quantum potest sufficere hereditas. De legatis autem potest detrahere suam legitimam, si tot sunt quod illis solutis non remaneret sibi legitima. Nam in legitima pater non potuit gravare filium. - V35 Z. 15

II, 5 q. 93

Item quero que sit legitima heredum. [1] Resp. secundum Raymundum ibidem 143 : aut sunt heredes filii aut extranei. Si filii sunt quattuor vel pauciores, legitima omnium est tertia pars hereditatis. Si 137 Ray. II, 5 q. 24. 138 C. 16 q. 6 c. 2. 139 X. 3.21.3. 140 X. 3.23.1. 141 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 24 super ver.: Distinguatur. 142 Ray. II, 5 q. 24. 143 Ray. II, 5 q. 24 .

450

Κ 29 Kinder

vero sunt quinqué vel plures, legitima omnium erit medietas hereditatis. Si autem sunt extranei, sive pauci sive multi, quarta pars hereditatis que scilicet debetur iure institutionis, erit legitima. Et in quolibet istorum casuum ista legitima erit inter ipsos omnes heredes (ubi plures sunt) equaliter dividenda. - E102, G 7, G 34

Ζ. 19

II, 5 q. 95

Quid si plures sunt heredes, nunquid quilibet tenetur creditoribus insolidum, an solum pro hereditaria portione. Resp. secundum Raymundum q. xxvj. Item quid si plures 144 . Regulariter tenetur quilibet heres pro parte hereditaria. Ζ. 25

I, 8 q. 69

Utrum pater moriens possit iniungere filio quem constituit sibi heredem, ut adimpleat vota peregrinationis vel similia ad que ipse tenebatur. . . . Hostiensis § Et utrum [votum P\ a voto145 videtur innuere quod heres generaliter, si vult adire hereditatem, tenetur adimplere [implere />] vota patris, si vires hereditatis hoc patiantur, maxime si sponte susceperit, ut Extra eo. Licet146. Si autem non adiit, non tenetur, quia nec heres est, nisi forte sponte hoc p r o m i s e r i t . . . Sed quicumque hereditatem adierit, obligatur, ut Extra de solutionibus, c. j147. Z. 32:

Querverweis auf V 35 (C, A); der Verweis in Β auf V 36 beruht auf einem Versehen des Redaktors.

Z. 10:

geraicht (B) von reichen swv. = sich erstrecken, ausreichen (LEXER 11,385); sekundärer Wortersatz für die Berthold-Formulierung an werd jiehen (CI, A, W 2) = dem Wert entsprechen, zum Wert passen (LEXER 111,1103). fei gerät stn. = Vermächtnis an eine geistliche Anstalt zum Heil der Seele

Ζ. 18:

(LEXER

11,865).

144 Ray. II, 5 q. 26. 145 Host. III, De voto et voti redemptione § 15 Sed numquid (f. 178"). 146 X. 3.34.6. 147 X. 3.23.1.

Κ 30 Kirchen

451

Κ 30 Kirchen I, 14 q. 15

Pone quod ecclesia fundata est in alieno solo ignorante domino soli qui veniens petit solum, vel saltern dari censum pro solo, quid fiet. Resp. secundum Raymundum q. vij. Item pone 148 . Ad hoc dico quod ecclesia remanebit constructa nec efficietur censualis vel tributaria, sed ille qui construxit, debet dominum soli conservare indemnem . . . Et hoc, si solum erat private persone. Si enim erat alterius ecclesie, debet ei restituì hoc modo, quod ecclesia constructa sit ei subdita quo ad ius patronatus, xij. q. ij. Apostolicos 149 ; xvij. q. iiij. Questi 150 . Concordat his Hostiensis lib. iij rubr. xlviij. De ecclesiis edificandis § ij. Cuius auctoritate, in fine 151 . Z. 16

III, 24 q. 148

Quis potest ecclesiam consecrare, quando et qualiter, et cuius auctoritate sunt edificande ecclesie vel altaria erigenda. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xl. De consecratione ecclesie vel altaris, circa principium 152 , et eo. lib. rubr. xlviij. De ecclesiis edificandis § ij. Cuius auctoritate 153 , et secundum Raymundum ubi supra q. viij. Post predicta et q. x. Item possunt 154 . [2] Item nullus propter somnia vel inanes revelationes vel quamlibet aliam causam debet edificare ecclesiam nisi de consensu et auctoritate dioecesani episcopi, quia debet ponere primarium lapidem, crucem figere et cum orationibus designare atrium pro cimiterio et porticu. Et petat dotem sufficientem assignari ecclesie, sine qua non debet consecrari, de cons. dist. j. Nemo 155 et c. Placuit 156 . Et debet dos tanta esse, quod sufficiat ad luminaria et ad vitam ministrorum, xvj. q. vij. c. Pie mentis 157 , et quod sufficiat ad hospitalitatem et ad iura episcopalia persolvenda, ut Extra de prebendis. De monachis 158 . [5] Nota etiam secundum glosam dist. lxviij. c. Quamvis 159 , quod licet presbyteris instituere altaria ante consecrationem ecclesie, sed in ecclesia consecrata non licet nisi de consensu episcopi, arg. eo. c. et de cons. dist. j. Nullus presbyter 160 ; eadem ratione sine consensu episcopi non sunt altaria destruenda. [4] Hospitale tarnen sine oratorio ad recipiendum pauperes potest quilibet facere auctoritate propria, sed talis locus non gaudet libertate ecclesiastica . . .

148 Ray. I, 14 q. 7. 149 C. 12 q. 2 c. 13. 150 C. 17 q. 4 c. 41. 151 Host. III, D e ecclesiis edificandis vel reparandis vel de novo construendis § 3 Cuius autoritate (f. 188 vb ). 152 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 1 Q u a n d o autem, et § 2 Et a quo (f. 184 ra ). 153 Host. III, D e ecclesiis edificandis vel reparandis vel de novo construendis § 3 Cuius autoritate (f. 188 vb ). 154 Ray. Ill, 24 q. 8 et 10. 155 D. 1 c. 9 de cons. 156 D. 1 c. 26 de cons. 157 C. 16 q. 7 c. 26. 158 X. 3.5.12. 159 Glosa ad D. 68 c. 4. 160 D. 1 c. 25 de cons.

452

Κ 31 Kirchen

[3] Item permittitur cuilibet fideli habere oratorium privatum in domo sua et ibi orare; sed non debet ibi missa celebran nisi de consensu episcopi . . . de cons. dist. j. c. Unicuique 161 . - Β 47, Κ 31, M 22, S 22

Ζ. 14f.:

Z. 18:

Quellennachweis in C nicht korrekt; richtig: xij. q. ij. Apoftolicos. Das Zitat Extra de ecclefijs edificandis findet sich nicht in der von Berthold ausgeschriebenen Johannes-Quästion und ist wohl entstanden aus dem Mißverständnis der dort zitierten Hostiensis-Stelle. volpringen (B, A), vol machen swv. (C) = fertigmachen, vollenden, vollbringen

(LEXER

111,450).

Ζ. 19:

Divergenzen in allen drei Fassungen. Die inhaltlich verderbten Lesarten gult (B) und gelûk (A) sind wohl verlesen aus geleuchte (W2), licht (CI). Ζ. 20f: fich pegen stv. = leben von etwas (RWB 1,1411 f.). Z. 23f: Extra de confecracione d. i. (B) verderbt; richtig: De confecracione d. i. ; das zweite Zitat lautet korrekt: Extra de prebendis. De monachis. Z. 32: Nulla in C verlesen aus: Nullus. Z. 33: ain (2) verlesen aus an in C. Rezeption der Kapitel Κ 30 und Κ 31: Meßtraktat, ed. REICHERT (vgl. M16), S. I f .

Κ 31 III, 24 q. 148 Quis potest ecclesiam consecrare, quando et qualiter, et cuius auctoritate sunt edificande ecclesie vel altaría erigenda. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xl. De consecratione ecclesie vel altaris, circa principium 1 6 2 ... [1] Dicendum quod a solo episcopo consecran potest ecclesia, de cons. dist. j. Nemo 163 . Nec potest hoc alteri delegare nisi episcopo, nec etiam reconciliationem, Extra eo. Aqua 164 , quia ea que ordinis sive dignitatis sunt, alteri inferiori delegare non potest. Consecrari autem potest ecclesia tam diebus dominicis quam privatis. - Β 47, Κ 30, M 22, S 22 Ζ. 9

III, 24 q. 150

In quibus casibus sint ecclesie vel altaría reconsecranda. [1] Resp. secundum Hostiensem § v. Et an sit165 et Raymundum 166 . Dicendum quod ex quo ecclesia semel fuerit consecrata in forma debita, non debet postea 161 D. 1 c. 33 de cons. 162 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 1-4 (f. 184ra). 163 D. 1 c. 9 de cons. 164 X. 3.40.9. 165 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 5 Et an sit (f. 184ra). 166 Ray. III, 24 q. 8.

Κ 31 Kirchen

453

reconsecrari, de cons. dist. j. Ecclesiis semel 167 . Fallit tarnen hoc in quibusdam casibus. Antiqui ergo super hoc assignabant sex casus, unde versus: » Ignis, adulterium, destructio, mensa remota, mors, dubium faciunt iterato templa sacrari [secrari f ] « . [8] C u m hoc videtur concordare Raymundus ibidem dicens quod, si funditus esset destructa ecclesia et de novo reparata, sive ex eisdem lapidibus sive ex [fehlt Ρ] aliis, reconsecranda est, de cons. dist. j. De fabrica 168 . [2] Super hoc ita t e n e n d u m est secundum Hostiensem quod, si solummodo tectum vel aliqua pars eius combusta est et remanent pañetes integri, non est reconsecranda e c c l e s i a . . . [4] Si vero ita combusta sit ecclesia, quod parietes combusti sint vel dirupti omnes vel maior pars, debet iterum consecran, de cons. dist. j. Ecclesiis 169 . Idem etiam secundum Huguccionem, si ecclesia tota vel maior pars simul destructa est vel dirupta, et in eo casu omnis solennitas adhiberi debet. Si autem parietes successive sunt reparati, eadem ecclesia intelligitur et ideo sufficit reconciliatio aque exorcízate cum solennitate misse, de cons. dist. j. De fabrica 170 . [7] Et addit glosa 171 hic, quia consecratio ecclesie potissimum consistât in superficie tam interiori q u a m exteriori, ubi fit aspersio aque et pinguntur cruces et fiunt unctiones, decrustata superficie enormiter per exustionem vel alio modo forte reconsecranda est ecclesia. Si vero superficies tantum fuit exusta, nec altare fuit crematum vel locus ille in quo sunt cruces et reliquie posite, non est reconsecranda ecclesia. [9] Item reconsecratur ecclesia, quando dubitatur an fuerit consecrata. Idem est de altari. Hoc dubium potest esse secundum Raymundum, quia non apparet aliqua scriptura de hoc in instrumento dotationis vel in libro ecclesie vel in columna vel tabula marmorea, nec apparet etiam unus testis de visu vel auditu. Casus iste probatur de cons. dist. j. Ecclesie 172 . - K32, K33

Z. 42

III, 24 q. 157

Q u i d d e c i m i t e r i i s q u e s a n g u i n i s e f f u s i o n e vel a l i c u i u s s e m i n e s u n t poiIuta. [1] Resp. secundum Hostiensem vers. In omnibus autem 173 , et Bernhardum in glosa super c. Consuluisti, et plenius super c. Si ecclesia 174 . Sicut ecclesia reconciliatur, ita et cimiterium, cum sit consecratum et eadem gaudet immunitate et privilegio quo et [fehlt Ρ] ecclesia, ut xvij. q. iiij. Si quis contumax 1 7 5 , et c. sequen.

167 D. 1 c. 20 de cons. 168 D. 1 c. 24 de cons. 169 D. 1 c. 20 de cons. 170 D. 1 c. 24 de cons. 171 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Si non tota. 172 D. 1 c. 18 de cons. 173 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 9 Sed nunquid, vers. In omnibus (f. 184va). 174 Bemh. ad X. 3.40.7 et 10 . 175 C. 17 q. 4 c. 20.

454

Κ 32 Kirchen

et Extra eo. ti. Consuluisti 176 . . . [2] Hostiensis in glosa super c. Ad hec [hoc Ρ]Ό1 sic dicit quod, si casu fortuito qui non est imputandus, indigeat reconciliatione ecclesia vel cimiterium, alia est [erit P] reconciliatio ecclesie et alia cimiterii, ut dictum est de consecratione ecclesie vel altaris. Secus, si per violentiam. Tunc enim in quacumque parte ecclesie vel cimiterii accidat violatio, sive per violentiam sive per pollutionem, credimus reconciliandam ecclesiam et cimiterium, antequam ibi celebretur vel sepeliatur aliquis. Licet enim consecrationes ecclesie, altaris et cimiterii sint diverse, eadem tamen est immunitas omnium, intellige hoc, si cimiterium est coniunctum ecclesie. Secus, si separatum . . . Alii tamen aliter sentiunt dicentes quod per violentiam unius nunquam intelligitur alius violatus. -

Κ 33

Ζ. 7: Z. 24: Ζ. 27:

Die inhaltlich falsche Lesart fteten (Β) statt tag geht auf den B-Redaktor zurück, W2 tradiert wie A und CI den Autortext. Unvollständiger Quellennachweis; richtig: Fabrica / De fabrica. Bertholds Text vngeftalt, bzw. verftalt von des prands wegen ist in CI und W2 erhalten. Der B-Redaktor verwendet vngefchaffen = ungestalt, gestaltlos (DWB 24,828) und stellt um (vgl. Z. 30); der A-Redaktor kürzt.

Κ 32 III, 24 q. 150

In quibus casibus sint ecclesie vel altaría reconsecranda. [1] Resp. secundum Hostiensem § v. Et an sit178 et Raymundum 1 7 9 . Dicendum quod ex quo ecclesia semel fuerit consecrata in forma debita, non debet postea reconsecrari, de cons. dist. j. Ecclesiis semel' 80 . Fallit tamen hoc in quibusdam casibus . . . de cons. dist. j. c. Solennitates et c. Ecclesie vel altaría 181 . . . [6] Dicit etiam hic glosa 182 quod mensa intelligitur enormiter fracta, maxime si in ángulo vel in angulis sive cornibus confracta fuerit, cum in angulis soleat precipue altaris consecratio fieri. [5] Quod autem dictum est quod mensa mota reconsecrandum est altare, intelligit Raymundus non solum, cum penitus destruitur vel enormiter leditur, ut dictum est, sed etiam, cum mota fuerit iunctura que adheret stipiti. Nam in illa presertim coniunctione intelligitur esse consecratio altaris, unde si aliquis de lapidibus stipitis tangens mensam illam esset motus, esset altare reconsecrandum, Extra de consecratione ecclesie c. Ad hec [hoc P\. Quod in dubiis 183 . Et idem dicit Innocentius in glosa ubi supra 184 et Bernhardus in glosa super c. Ad 176 X. 3.40.7. 177 Host, ad X. 3.40.1 . 178 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 5 Et an sit (f. 184ra). 179 Ray. III, 24 q. 8. 180 D. 1 c. 20 de cons. 181 D. 1 c. 17 et c. 18 de cons. 182 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 9 super ver.: Enormiter. 183 X. 3.40.1 et 3. 184 Inn. ad X. 3.40.1.

Κ 33 Kirchen

455

hec [hoc />]18S. Secus secundum glosam hic186 de lapidibus parietis vel de ipso pariete cui lateraliter compaginatum est altare in quibusdam ecclesiis, quia propter motionem illius parietis aut lapidum non reconsecrabitur [consecrabitur P,A\ altare, si maneat immotum. [3] Sed187 si sigillum altaris, id est lapidis, cum quo sigillantur reliquie, quod consuevit apponi in medio tabule (aliquando ponitur retro altare), fractum sit vel diminutum, altare reconsecrandum est, non tarnen ecclesia . . . de cons. dist. j. Si motum 188 . Idem Innocentius in glosa super c. Ad hec [hoc />]189. - K31, Κ 33

Κ 33 III, 24 q. 155 Sed quis potest ecclesiam reconciliare. Resp. secundum Raymundum 190 . Potest dioecesanus episcopus reconciliare ecclesiam per se vel per alium episcopum, non distincto utrum ipse benedicat aquam et alius reconciliet ecclesiam, aut alius benedicat aquam et ipse reconciliet ecclesiam. III, 24 q. 150 In quibus casibus sint ecclesie vel altaría reconsecranda. [10] Propter homicidium autem vel adulterium non debet reconsecrari ecclesia, sed reconciliari tantum, ut dicit Raymundus 191 , et hoc per aquam cum vino et ciñere benedictam, Extra de consecratione ecclesie. Proposuisti 192 . - Κ 31, Κ 32

Ζ. 10

III, 24 q. 157

Quid de cimiteriis que sanguinis effusione vel alicuius semine sunt polluta. [2] Hostiensis in glosa super c. Ad hec [hoc Z"]193 sie dicit. . . Secus, si per violentiam. Tunc enim in quacumque parte ecclesie vel eimiterii accidat violatio, sive per violentiam sive per pollutionem, credimus reconciliandam ecclesiam et cimiterium, antequam ibi celebretur vel sepeliatur aliquis. - K31

185 Bernh. ad X. 3.40.1. 186 Wilh. ad Ray. III, 24 q. [9] super ver.: Stipitis. 187 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 5 Et an sit, vers. Sed et si(f. 184 ra ). 188 D. 1 c. 19 de cons. 189 Inn. ad X. 3.40.1. 190 Ray. III, 24 q. 8. 191 Ray. III, 24 q. 8. 192 X. 3.40.4. 193 Host, ad X. 3.40.1.

456 Ζ. 14

Κ 33 Kirchen

III, 24 q. 154

Quando pro seminis effusione ecclesia reconcilianda sit vel non. Resp. secundum glosam ibidem 194 . Pro adulterio debet ecclesia reconciliari. Similiter pro fornicatione ibi commissa . . . Item pro vitio sodomitico ibi perpetrato reconcilianda est. Non tarnen credo huiusmodi reconciliationem necessariam esse propter occultam fornicationem aut adulterium, sed tantum propter manifestant. Ζ. 17

III, 24 q. 159

Quid de cimiteriis in quibus corpora paganorum sepulta sunt vel hereticorum. Resp. secundum Hostiensem vers. Item cimiteria 195 . Non debent consecran, de cons. dist. j [iij F\. Ecclesiam196. Idem est intelligendum de excommunicatis. Et si ibi corpora excommunicatorum sepulta sunt, reconciliari debent, Extra eo. ti. Consuluisti 197 , et ossa procul pellenda sive eicienda sunt, si discerni p o s s u n t . . . Ill, 24 q. 150 [11] Et etiam secundum Hostiensem in glosa super c. Consuluisti 198 , si excommunicatus fuit sepultus in ecclesia, tunc enim, ut dicit, non solum extumulandus, sed et parietes radendi, de cons. dist. j. Ecclesiam199. Item quartus casus, ut dictum est, si ecclesia vel cimiterium vel aliud quodcumque sacrum ab episcopo publice excommunicato consecretur vel benedicatur. Z. 31

III, 24 q. 152

Quid si in ecclesia aliquis vulneretur letaliter et postea moriatur in d o m o sua vel econverso. Resp. secundum glosam ibidem 200 . Huguccio dicit ibidem ubi supra quod ibi dicetur mortuus, ubi mortis causam acceperit. Unde et si quis extra ecclesiam vulneretur letaliter et fugiens ad ecclesiam ibi moriatur, non reputabitur violata homicidio. Ζ. 36

III, 24 q. 153

Quid si in ecclesia martyr occidatur sicut factum fuit de sancto T h o m a Cantuariensi. Resp. secundum glosam ibidem 201 . Dicunt quidam quod propter hoc non est reconcilianda ecclesia, quia huiusmodi sanguinis effusio ecclesiam non polluit, sed consecrat. 194 Wïlh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Propter homicidium. 195 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 7 Item cemiteria (f. 184rb). 196 D. 1 c. 27 de cons. 197 X. 3.40.7. 198 Host, ad Χ. 3.40.7. 199 D. 1 c. 28 de cons. 200 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Propter homicidium. 201 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Propter homicidium.

Κ 34 Kirchen Ζ. 41

457 III, 24 q. 151

Quid si de lapide vel ligno cadente de ecclesia aliquis occidatur aut si aliquis furiosus [furiosis P\ se ibi precipitaverit, aut ictu proprio occisus fuerit. Resp. secundum glosam ibidem 202 . Videtur Huguccio notasse de cons. dist. j. c. Ecclesiis203, quod in his casibus non sit reconcilianda ecclesia, ex quo per contentionem non est sanguis effusus. Tarnen loquitur ibi de consecratione, non de reconciliatione, nisi nomine consecrationis intelligas reconciliationem. Sed Hostiensis in glosa super c. Si ecclesia204 dicit simpliciter quod in huiusmodi casibus fortuitis, et ubi non est mala voluntas hominis ad aliquam violentiam, non est necessaria reconciliatio. Z. 15f.:

Quellennachweis verderbt; richtig: Extra de confecracione ecclefie. Propofuifti. Z. 24f.: we¡3 far adj. (Β, A) = weizenfärben (LEXER 111,748). Ζ. 26: Der Quellennachweis lautet korrekt: De confecracione d. i. Ecclefiam. Ζ 30: Ob Berthold hier freithof (Β, A) oder kirchoff (CI, W2) verwendete, läßt sich nicht zweifelsfrei feststellen; vgl. aber Z. 32f. Z. 32f.: Da Β, A und 12 freithof überliefern, dürfte es sich hierbei um den Terminus Bertholds handeln. Unabhängig voneinander ersetzen C und W2 durch kirchoffe bzw. geweichten hoff. Rezeption: Meßtraktat, ed. REICHERT (vgl. M 16), S. 2.

Κ 34 III, 24 q. 156 Quid fiet, si ecclesia non consecrata cuiuscumque fuerit seminis aut sanguinis effusione polluta. Resp. secundum Gregorium IX., Extra eo. ti. Si ecclesia205. Debet protinus aqua exorcizata lavari, ne divine laudis organa suspendantur. Est tarnen quam citius fieri poterit consecranda. Dicit Hostiensis in glosa super idem c.206, quod ecclesia interdum est interdicta. Caveat igitur celebrans, ne penam incurrat de qua legitur Extra de clerico excommunicato c. Latores et c. Clerici et c. Postulastis207. Sed Innocentius, Extra de excessibus prelatorum, in glosa super c. Tanta, in fine 208 contradicit. Dicit enim quod, licet in ecclesia in tali casu organa sint suspensa, non est tamen interdicta, nec fit irregularis qui ibi célébrât. . . Dicit hic glosa 209 : Credo quod et aqua hec confici potest per simplices sacerdotes.

202 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Propter homicidium. 203 Hug. ad. D. 1 c. 20 de cons. 204 Host, ad X. 3.40.10 . 205 X. 3.40.10. 206 Host, ad X. 3.40.10. 207 X. 5.27.4 et 3 et 7. 208 Inn. ad X. 5.31.18. 209 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 8 super ver.: Exorcizata.

458 Ζ. 13

Κ 35 Kirchen

III, 24 q. 158

Quid de mortuorum corporibus qui a scismaticis sunt sepulti, et de indumentis sacerdotalibus cum quibus, necnon de altaribus in quibus degradati presbyteri celebraverunt. Resp. secundum Raymundum q. ix. Item quid 210 . Die quod propter hoc nec sepulti huiusmodi debent exhumari nec indumenta iterum benedici nec altaria iterum consecran, Extra de sacramentis iterandis vel non. A nobis 211 , ubi hec dicuntur. Z.5f.:

Z. 6-8:

Der Autortext gemailigt part, von mailigen swv. = beflecken, beschädigen (DWB 12,1911) ist in A und C bewahrt. B, W2 und 12 ersetzen ihn unabhängig voneinander durch beflecht, beletjt und gewunfawbert. Text der Α-Fassung durch Homoioteleuton-Liicke entstellt.

Κ 35 III, 24 q. 160 Item quero quid iuris sit de ecclesiis vel domibus dei iam edificatis et de vestibus, pallis et aliis pertinentibus ad ecclesias. [1] Resp. secundum Raymundum q. xj. Item nota 212 . Nota quod [fehlt P\ ex quo monasterium vel ecclesia vel etiam hospitale auetoritate episcopi fundatum est vel edificatum, nullo modo debet postea revertí ad seculare habitaculum vel ad alios profanos usus, Extra de religiosis domibus c. Ad hec 213 ; xviiij. [xviij. P, A] q. iij. c. Que s e m e l 2 1 4 . . . Similiter ligna cathedre, palle altaris, velamina seu cortine ecclesie, vestimenta ministrorum, sacra vasa, pelvis in qua etiam diaconus, ad officium cuius spectat, cum ministris humilibus abluit corporalia intra sanetuarium, et velamina non debent converti ad usus láyeos vel etiam profanos. Sed si aliqua sunt vetustate consumpta, debent comburi et ciñeres recondi infra ecclesiam sub baptisterio vel in pariete vel in aliquo tuto loco et honesto, ne ab introeuntibus pedibus conculcentur. Ligna tarnen ecclesie destruete possunt poni in alia ecclesia vel etiam in alio honesto loco vel usu fratrum, puta capitulo, dormitorio vel simili. Idem in glosa de cons. dist. j. super c. Ligna215. Et addit quod non debent poni in coquina vel in vineis pastinandis aut huiusmodi. Possent etiam vasa propter necessitatem vendi alie [alii P\ ecclesie etiam in eadem forma, vel conflata cuilibet. Probantur hec omnia de cons. dist. j. Ligna. Altaris 216 .

210 Ray. III, 24 q. 9. 211 Χ. 1.16.2. 212 Ray. III, 24 q. 11. 213 Χ. 3.36.4. 214 C. 19 q. 3 c. 4. 215 Glosa ad D. 1 c. 38 de cons. 216 D. 1 c. 38 et c. 39 de cons.

Κ 36 Kirchen Ζ. 34

459 III, 24 q. 162

Quid de vestibus sacris cum corrumpuntur, nunquid refici possunt ita, quod non sit opus eas denuo consecrari. Resp. secundum Bernhardum, Extra de consecratione ecclesie, in glosa super c. Quod in dubiis 217 . Dicendum quod [fehlt Ρ] sic, quia filum non sacratum vel pannus non sacratus potest imponi, nec [non Ρ] est opus nova consecratione, arg. eiusdem capitulo. Idem Johannes. Dicitur etiam dominus Albertus, egregius doctor, ad hanc questionem sic [fehlt P\ respondisse quod, quamdiu remanet forma sacre vestís, earn iterato consecrari non oportet, licet per partes pluries reficiatur. Secus, si forma solvatur seu mutetur. Z. 39 III, 24 q. 160 [2] Item dicit hie glosa super ver. Corporalia 218 , quod ex hoc patet quod corporalia non sunt abluenda per láyeos aut mulieres aut etiam moniales de iure, licet de consuetudine fiat contrarium. Z. 21: Z. 23:

Z. 26f:

3wehel, twehel stm. (B, A) = Altartuch (DWB 32,971). Hier läßt sich nicht festlegen, welchen Terminus Berthold verwendete: 3erprochen B, zerbrechlich ÌV2, geprechenhaft C, oder geprechenlich ! 2\ faul (A) ist sekundärer Wortersatz. Die Causa-Angabe xviij statt xix ist auch in beiden Johannes-Drucken verderbt. Quod femel (B, C) verderbt; richtig: Que femel.

Κ 36 III, 24 q. 161 Quero etiam quis teneatur ecclesiam reparare, cum indiget reparatione. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. xlviij. De ecclesiis edificandis § j. A quibus 219 . Si fabrica portionem suam habeat deputatam ab ilio qui pereipit, reparan debet, χ. q. iij. Unio [Vivo .Ρ]220 et q. j. Decernimus 221 . Et si non sufficit, tunc rector et beneficiati secundum quod percipiunt ibi conferre debent, Extra eo. c. j. et c. De his222 . . . Addit autem Hostiensis quod etiam in quibuscumque regionibus layci hoc faciunt expensis suis de consuetudine que iuvatur iuribus [viribus Ρ], Nam et ipsorum interest, cum ibi percipiant sacramenta ecclesiastica et missas audiant; maxime ubi male dant decimas, hoc erit observandum . . . Et est argumentum quod compellendi sunt talem consuetudinem servare.

217 Bernh. ad X. 3.40.3. 218 Wilh. ad Ray. Ill, 24 q. 11 super ver.: Corporalia. 219 Host. III, De ecclesiis edificandis vel reparandis vel de novo construendis § 1 A quibus (f. 188vb). 220 C. 10 q. 3 c. 3. 221 C. 10 q. 1 c. 10. 222 X. 3.48.1 et 4.

460 Ζ. ¡¡f.: Z. 14f.:

Κ 37 Kirchen Bertholds Angabe mer dann ander leiit, erhalten in CI und W 2, wurde in Β und A unabhängig voneinander eliminiert. Die Quellenangaben lauten korrekt: x. q. iij. Unio; Extra e. t. c. i. et c. De his.

Κ 37 I, 14 q. 14 Quid si parrochiani faciunt ibi propugnacula, ut inde pugnent contra hostes. Resp. secundum Raymundum ibidem 223 . Credo salvo meliori iudicio quod nullo modo debet ecclesia incastellari vel muniri, ut inde fiat guerra, vel ut ibi recipiantur illi qui guerram f a c i u n t . . . Alias propter metum paganorum et hereticorum, piratarum seu predonum licite potest incastellari et muniri. Et possunt habere ibi refugium non solum clerici, sed et layci innocentes et precipue parrochiani. Et si necesse est, possunt et debent defendere ipsam ecclesiam et ea que intus sunt . . . xiiij. q. vj. Si res224 . . . Concordat et satis Hostiensis vers. Item ecclesia225, dicit tarnen quod, cum incumbit nécessitas, incastellari potest auctoritate episcopi, ita tamen quod necessitate cessante et incastellatio cesset. Z. 9

I, 14 q. 13

Quid si imminente persecutione hostili seculares cum suis familiis, pecoribus et aliis rebus se recipiunt in ecclesiis vel claustris et ibi comedunt et bibunt et dormiunt. Resp. secundum Raymundum q. vj. Quid si imminente 226 . Ad hoc dicas quod ecclesie cum omnibus ornamentis suis debent munde teneri, nec debent ibi fieri convivía vel homines iacere vel sua suppellectilia mittere, nisi propter hostiles incursus aut incendia repentina seu alias necessitates urgentes ad eas oporteat haberi refugium, sic tamen, ut necessitate cessante res in loca pristina reportentur, Extra de custodia eucharistie, chrismatis et aliorum sacramentorum c. Reliquie227 . . . Z. 8:

Z. 9:

Der Text der >Rechtssumme< lautete hier pefchirmen vor in, wie vnd wa man mag (so in W 2 und 12). Die B- und C-Redaktion wählten aus der ursprünglich zweigliedrigen Angabe jeweils nur einen Teil: wie B; wa C. Der Autortext die chrig abgendt ist in CI und IV2 erhalten.

223 Ray. I, 14 q. 6. 224 C. 14 q. 6 c. 1. 225 Host. III, De immunitate ecclesie, cemiterii et rerum ad eas pertinentium § 6 In quantum, vers. Sed nec; Item ecclesia (f. 190rb). 226 Ray. I, 14 q. 6. 227 Χ. 3.44.2.

Κ 38 Kirchen

461

Κ 38 I, 14 q. 6 Q u a m i m m u n i t a t e m habeat cimiterium ipsius ecclesie. Resp. secundum Raymundum ibidem 228 . Eandem immunitatem habet quam ecclesia . . . Ζ. 4

I, 14 q. 7

Utrum ecclesie non consecrate habeant e a n d e m immunitatem. Resp. secundum Raymundum 2 2 9 quod sic. Z. 5

I, 14 q. 5

Quid de iudeo vel pagano vel excommunicato, si confugerint ad ecclesiam, nunquid defendentur ab ecclesia a mutilatione. Resp. secundum glosam hic super ver. Duos casus 230 . De iudeo et pagano satis credo quod sic . . . De excommunicato autem dubium e s t . . . Z. 8

I, 14 q. 2

Q u a m immunitatem habeat ecclesia consecrata. [1] Resp. secundum Raymundum eo. ti., circa principium 231 . Ipsa ecclesia, id est ipse locus consecratus, hanc immunitatem habet, ut nullus inde per vim abstrahatur nisi in casibus: videlicet si ille qui confugit ad ecclesiam, sit publicus latro vel nocturnus depopulator agrorum. Tales enim possunt extrahi ab ecclesia etiam non prestita impunitate, xvij. q. iiij. Sicut 232 ; Extra eo. ti. Inter 233 . De talibus videtur intelligendum quod precepit dominus Exod. xxj [xxij P, A]234: >Si quis de industria occiderit proximum suum et per insidias, ab altari meo evelles eum, ut moriatun. Item si quis in ipsa ecclesia commisit homicidium vel aliud maleficium, tunc enim non debet defendi ab ecclesia, cum violaverit eam, arg. xij. q. ij. De viro 235 . . . quia frustra legis auxilium invocat qui committit in legem. Indignum est eis ab ecclesia subveniri per quos constat in ecclesia scandalum generari, Extra ne clerici vel monachi secularibus negotiis se immisceant. Sacerdotibus 236 [3] Ad intellectum predictorum nota secundum glosam hic237, et Hostiensem vers. Sin autem, et sequen. 238 quod nocturnus populator agrorum est qui de nocte agros militum seu privatorum depopulat [depopulator P], id est vastat aut com-

228 Ray. I, 14 q. 2. 229 Ray. I, 14 q. 2. 230 Wilh. ad Ray. 1, 14 q. 2 super ver.: Duos casus. 231 Ray. I, 14 q. 2. 232 C. 17 q. 4 c. 6. 233 X. 3.49.6. 234 Ex 21,14. 235 C. 12 q. 2 c. 17. 236 X. 3.50.2. 237 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 2 super ver.: Publicus. 238 Host. III, De immunitate ecclesie § 8 Immunitatem, vers. Sin autem (f. 190va).

462

Κ 38 Kirchen

burit. Publicus autem latro est qui itinera frequentata, scilicet stratas publicas que quasi loca sacra habentur, insidiis et aggressionibus obsidet. Et talem potest quilibet auctoritate sua de ecclesia extrahere et punire . . . Alias autem quantumcumque enorme seu grave delictum commiserit, debent rectores ecclesiarum salvare sibi vitam et membra idonea cautione recepta, non iuratoria tantum, xvij. q. iiij. Id constituimus 239 . Sed et fideiussoria ac penali, si timeatur quod is qui petat eum, non bene servet iuramentum s u u m . . . Notât etiam Hostiensis ibidem 2 4 0 quod, quamdiu est infra ecclesiam, non est inde per violentiam eiciendus nec detinendus nec constringendus, nec requies nec vestis nec victualia deneganda. Z. 37

I, 14 q. 10

Q u i d si quis, d u m fugit ad ecclesiam, obviavit sacerdoti corpus Christi deferenti et ei adhereat, n u n q u i d ecclesia t a l e m servabit. Resp. secundum Hostiensem vers. Quid ergo 241 . Dicendum quod sic. Quamvis non sit expressum in iure, tarnen quilibet catholicus hoc fovere debet. N a m et mulier que tetigit fimbriam vestimenti Christi, ex fide salva facta est, Math. ix 242 . Ζ. 46

I, 14 q. 21

Q u e p e n a v i o l a n t i u m i m m u n i t a t e m ecclesiasticam. [4] Iura tarnen, ut exprimit Hostiensis § v. Que sit pena 243 , diversas penas determinant . . . Sed [nach Sed: et Ρ] secundum legem quicumque fugientem ad ecclesiam abducit, crimine lese maiestatis i r r e t i t u r . . . - K41, K44, Ρ3, Ρ4

Ζ. 51 I, 14 q. 2 [2] Item ea que ibidem, scilicet in ecclesia, posita sunt, nec per vim nec per f u r t u m inde sunt auferenda, et qui abstulerit, ut sacrilegus iudicatur, xvij. [xviij. P\ q. iiij. Sicut. Quisquís 244 . Item quod nullus mortuus infra ipsam ecclesiam sepeliatur nisi episcopi vel abbates aut digni presbyteri aut fideles layci, xiij. q. ij. Nullus 245 . . . Item immunitatem habet ecclesia, quod in choro non morentur layci cum clericis, Extra de vita et honestate clericorum c. j 246 ; C. de sacrosanctis ecclesiis. Ne-

239 C. 17 q. 4 c. 36. 240 Host. III, De immunitate ecclesie § 8 Immunitatem, vers. Alias autem (f. 190va). 241 Host. III, De immunitate ecclesie § 12 Sed quare, vers. Vel dicas [3 (f. 190vb). 242 Mt 9,20-22. 243 Host. III, De immunitate ecclesie § 14 Que sit pena (f. 191va). 244 C. 17 q. 4 c. 12 et c. 21. 245 C. 13 q. 2 c. 18. 246 X. 3.1.1. 247 Cod. 1.2.2.

Κ 38 Kirchen

463

Item quod in seculare habitaculum de cetero non convertatur, sicut nec vasa, nec cortine, nec vestimenta, nec cetera ornamenta debent pollili nuptiarum conviviis vel aliis secularium usibus . . . de cons. dist. j. Ligna [Lingua P ] 2 4 8 . . . Dicit tarnen hic glosa 249 quod, si legatus apostolice sedis vel episcopus vel archiepiscopus reciperetur ab episcopo vel capitulo alicuius ecclesie vel monasterio, bene posset ornari domus ecclesiastica in qua reciperetur, cortinis et ornamentis ecclesie. Item habet immunitatem ecclesia, quod non possit vendi propter aliquam necessitatem, Auth. de alienatione et emphyteosi § Et quoniam 2 5 0 . Item in domibus personarum ecclesiasticarum et multo magis in ecclesia placita secularia non sunt facienda, maxime de causa sanguinis, Extra eo. c. j. 251 et C u m [c. P, A] ecclesia [ecclesie Pfs2. Gregorius decimus in concilio Lugdunensi eo. ti. c. Decet domum 2 5 3 plura ibi fieri prohibet, dicens quod ad ecclesias sit devotus et humilis ingressus, sit ibi quieta conversatio. Et quando nominatur nomen domini Jesu, precipue in missa, flectant genua cordis sui, quod saltern capitis inclinatione testentur. Non fiant in ecclesiis societates vel publica parlamenta, cessent vana et profana colloquia. Nec fiant in ecclesia nec in cimiterio negotiationes, et precipue n u n d i n a r u m , nec fori cuiuscumque tumultus. Non fiat ibi strepitus iudicior u m secularium, et precipue cause criminalis [criminales Ρ]. N a m processus iudicum secularium et sententie prolate in locis illis non valent [valet P] ipso iure. Hec Gregorius. Item ludi theatrales cum larvis et similibus inhonestis prohibentur fieri in ecclesia, Extra de vita et honestate clericorum. C u m decorem 254 . Z. 99

I, 14 q. 11

Quam immunitatem habeat palatium episcopi. Resp. secundum R a y m u n d u m ibidem 255 . Eandem immunitatem habet de omnibus, scilicet precedentibus, quo ad fugientes ad ipsum, ut ibi habeant defensionem iuxta f o r m a m predictam, xvij. q. iiij. Id constituimus 2 5 6 , quod intelligunt quidem simpliciter, alii quando palatium est iuxta ecclesiam. Z. 12:

Z. 35: Z. 36: Ζ. 42: Ζ. 63-65:

Exod. xxij. (BMW) verderbt; richtig: xxj. Die präredaktionelle 12-Lesart xxij. belegt, daß der Fehler sich auch im Ursprungstext der >Rechtssumme< fand. Erst der C-Redaktor korrigiert die Angabe aus eigener Kenntnis. Beide Johannes-Drucke haben ebenfalls xxij. Berthold-Text in CI und MW bewahrt. Eingriffe des A- und B-Redaktors unabhängig voneinander. Quellennachweis verderbt; richtig: xij. q. ij. De viro. gedinge swm. stn. (Β, A) = zuversichtliches Erwarten (LEXER 1,772). Der Autortext ften . . . in dem chor (morari in choro) ist in A sinnentstellt.

248 D. 1 c. 38 de cons. 249 Wilh. ad Ray. I, 14 q. 2 super ver.: Secularibus. 250 Nov. 120.7 § 1. 251 X. 3.49.1. 252 X. 3.49.5. 253 VI. 3.23.2. 254 X. 3.1.12. 255 Ray. I, 14 q. 2. 256 C. 17 q. 4 c. 36.

464

Κ 39 Kirchen

Ausgangspunkt für diese Verderbnis war sicherlich das Verlesen von ften bzw. ftêhen in ftechen, das anschließend zur Paarformel flahen noch ftechen erweitert wurde. Z. 78f: Quellennachweis verderbt; richtig·. Auth. de alienatione et emphyteofi. Z. 81: tädingen, taidingen = gerichtlich verhandeln, unterhandeln; s.o. F6. Ζ. 82: todfünd (C), tot fleg (A) sind sekundär. Der Ursprungstext tod ist in BMW und 12 erhalten. Z. 82f.: gerüff (CI, MW) vom B-Redaktor in gefchray geändert; Umformulierung in A. Rezeption: >RechtsabecedarRechtsabecedarRechtsabecedarVe vobis scribe et pharisei< 306 qui comeditis domos viduarum etc., peccatum mortale est, quia rapit quod debetur sancto, quia quod datur ei, datur in nomine iusti. Item quando talem simulationem facit ex insatiabili avaritia. ~ G 68

Ζ. 66 III, 34 q. 283 [6] Nota etiam quod non semper qui vilioribus quam ceteri vestibus utitur, peccat. Si enim hoc faciat propter iactantiam vel superbiam, ut se ceteris préférât, vitium superstitionis est. Si autem hoc faciat propter macerationem carnis vel humiliationem spiritus, ad virtutem temperantie pertinet. Precipue autem competit vilibus vestimentis uti his qui alios et verbo et exemplo ad penitentiam hortantur, sicut fuerunt prophete de quibus apostolus dicit [ s i c u t . . . dicit fehlt Ρ] ad Hebr. xj 3 0 7 : >Circuierunt in melotis et in pellibus caprinis.< Et quedam glosa Math, iij [iiij P, A]m dicit: Qui penitentiam prédicat, habitum penitentie prétendit. Z. 74:

Querverweis auf R 33 (B); einschlägig ist jedoch R 34 (A).

Ζ. 77 III, 34 q. 284 [4] Inexcusabiles autem sunt mulieres, cum a viris prohibite nichilominus se immoderate ornant. Patet enim quod tune hoc faciunt ex superbia vel ex libidine. [2] lile autem mulieres que viros non habent nec volunt habere et sunt in statu non habendi, non possunt absque peccato appetere piacere virorum aspectibus ad concupiscendum, quia hoc est eis dare incentivum peccandi. Et si quidem hac intentione se ornent, ut alios provocent ad concupiscentiam, mortaliter peccant . . . [5] Addit etiam Thomas ibidem 309 quod, licet mulieres caput nudantes a peccato possint excusari, quando hoc non fit ex aliqua vanitate, sed propter terre consuetudinem. Tamen consuetudo talis non est laudabilis.

305 Ulr. VI, tr. 3 c. 28 § Tertia vero. 306 Mt 23,13. 307 Hbr 11,37. ordin. ad Mt 3,4 (PL 114,79). 309 Thomas, S.Th. II-II q. 169 art. 2.

308 Glosa

474

Κ 49 Krieg

Ζ. 93

III, 34 q. 285

Sed quid de mulieribus se colorantibus vel alia figmenta ad apparentem pulchritudinem adhibentibus. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij310. Dicendum quod huiusmodi fictiones sine peccato esse non possunt. Non tarnen semper est cum peccato mortali, sed solum quando fit propter lasciviam vel in dei contemptum. In quibus casibus loquitur Cyprianus in libro de habitu virginum 311 , dicens: Non virgines tantum aut viduas, sed et nuptas puto etiam omnes omnino feminas admonendas, quod opus dei et facturam eius et plasma adulterare nullo modo d e b e a n t . . . Impugnado ista est divini operis prevaricatio et veritatis... Sciendum tamen quod aliud est fingere pulchritudinem non habitam, et aliud est occultare turpitudinem ex aliqua causa provenientem, puta egritudine vel aliquo huiusmodi. Hoc enim est licitum, quia secundum apostolum j ad Cor. xij 312 : >Que putamus ignobiliora esse membra corporis, his honorem abundantiorem circumdamus.< Z. 12f.:

Z.45: Ζ. 59: Z. 61: Z. 63: Ζ. 95f.:

Hier handelt es sich, nach Ausweis der präredaktionellen Lesarten, um einen Zusatz der Α-Fassung; in Ζ 14f. liegt eine Kürzung (Augensprung?) des C-Redaktors vor. würm stm. = Wurm, fliegendes Insekt, hier wohl Motte (LEXER 111,1008). Der Autortext karckhait ist nur in C und MW erhalten. Β und A sowie Einzelhss. von C verlesen in chranckhait. geiler stm. = Bettler, Landstreicher (RWB 111,1519). gleyfnung (B, C)\ gleichfenhait (A) = Heuchelei; s.o. G 68. Voneinander unabhängige Homoioteleuton-Lücke in A und C.

Κ 49 Krieg III, 34 q. 226 Utrum contentio sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. xxxviij art. j313. Dicendum quod [fehlt P] contendere est contra aliquem tendere. Unde sicut [fehlt P\ discordia contrarietatem quandam importât in volúntate, ita contentio [extentio A] contrarietatem quandam importât [in volúntate .. .importât fehlt P\ locutionum. Contrarietas autem locutionis potest attendi dupliciter. Uno modo quantum ad intentionem contendentis. Alio modo quantum ad modum. In intentione quidem considerandum est utrum aliquis contrarietur [contra nitatur Ρ] veritati, quod est vituperabile, vel falsitati, quod est laudabile. In modo autem considerandum est utrum talis modus contrariandi conveniat et personis et negotiis, quia hoc est laudabile. Unde et Tullius dicit in iij [ij Ρ, A] reth. 314 , quod contentio est oratio

310 Thomas, S.Th. II-II q. 169 art. 2. 311 Cyprian, De habitu virginum, c. 15 (PL 4,454f.). 312 I Cor 12,23. 313 Thomas, S.Th. II-II q. 38 art. 1. 314 Cie., Ad C. Herennium de arte rhetorica III, c. 13 ed. G. FRIEDRICH, Leipzig 1893, S. 55.

Κ 50 Krieg

475

acris ad confirmandum et confutandum accomodata; vel excedat [excedit P] convenientiam personarum et negotiorum, et sic contendo est vituperabilis. Si ergo aeeipiatur contentio secundum quod importât impugnationem veritatis et inordinatum modum, sic est peccatum mortale. Et hoc modo diffinit Ambrosius315 contentionem dicens: Contentio est impugnatio veritatis cum confidentia clamoris. Si autem contentio dicatur impugnatio falsitatis cum debito modo acrimonie, sic contentio est laudabilis. Si autem accipiatur contentio secundum quod importât impugnationem falsitatis cum inordinato modo, sic potest esse veniale peccatum, nisi forte [fehlt Ρ] tanta inordinatio fiat in contendendo quod ex hoc generetur scandalum. Ζ. 1 : Ζ. 5: Z. 13-15: Z. 20: Z. 21:

mit einander vom B-Redaktor wohl analog zu Z. 3 verlesen aus mit Worten (MW, A, CI). Α-Fassung durch Ausfall von pewart vor wâr sinnentstellt. Homoioteleuton-Lücke in C. vber treten stv. (MW, A, Cl) = über die Schranken, über eine Grenze treten (DWB 23,611). Die B-Lesart vberhand hiet genomen ist sekundär. geriiff, erhalten in Cl und MW, wurde in A und Β unabhängig voneinander in gefchray geändert.

Κ 50 II, 5 q. 45

Que exiguntur ad bellum iustum. [1] Resp. secundum Raymundum q. xvij. Circa principes 316 . Exiguntur ad hoc quinqué, scilicet persona, res, causa, animus et auetoritas . . . [2] Res, scilicet ut sit pro rebus repetendis vel pro defensione patrie, xxiij. q. ij. c. j. et q. iij. c. Fortitudo et q. viij. Si nulla 317 . Causa, si propter necessitatem pugnetur, ut per pugnam pax acquiratur, xxiij. q. j. Noli 318 . Animus, ut non fiat propter odium vel ultionem vel cupiditatem, sed propter charitatem, iustitiam et obedientiam, xxiij. q. j. Quid culpatur et c. Militare non est delictum, sed propter predam militare peccatum est 3 1 9 etc. Vide de hoc supra ti. de homicidio q. xlix. Nunquid episcopo. Auetoritas, ut fiat auctoritate ecclesie, presertim cum pugnatur pro fide vel auctoritate principis, ut xxiij. q. j. Quid culpatur 320 . [3] Thomas in summa q. xl art. j321 dicit quod tria requiruntur ad bellum iustum. Primo scilicet auetoritas principis, quia privata persona ius suum potest in iudicio prosequi. Secundo requiritur iusta causa . . . Tertio requiritur, ut sit intentio bellantium recta . . . [6] Item dicit Innocentius in glosa ibidem 322 quod, ubicumque quis per alium rem

315 vgl. Glosa ordin. ad Rm 1, 29 (PL 114,474). 316 Ray. II, 5 q. 17. 317 C. 23 q. 2 c. 1 ; C. 23 q. 3 c. 5; C. 23 q. 8 c. 15. 318 C. 23 q. 1 c. 3. 319 C. 23 q. 1 c. 4 et c. 5. 320 C. 23 q. 1 c. 4. 321 Thomas, S.Th. IMI q. 40 art. 1. 322 Inn. ad X. 2.13.12,8.

476

Κ 51 Krieg

suam et ius suum prosequi non potest, licitum est auctoritate superioris arma movere et bellum indicere ad recuperandum sua vel etiam furtive [furem Ρ] accipere, xxiij. q. ij. c. ij 323 . Tarnen si principem super se habet, eius auctoritate hoc faciat et non aliter. [4] Sequitur in Raymundo. Videtur tarnen casus324, glosa 325 : et revera ita est, in quo sine auctoritate principis vel ecclesie posset moveri bellum, videlicet pro rebus repetendis et pro defensione patrie. Nam de iure naturali cuique licitum est vim vi repellere incontinenti et cum moderamine inculpate tutele, dist. j. lus naturale 326 . . . . Idem Innocentius, Extra de restitutione spoliatorum, in glosa super c. Olim causam 327 . . . Sicut pro rebus mobilibus vel immobilibus ablatis potest moveri bellum, ita et pro iniuriis illatis ad [aliquid P\ consequendum de eis satisfactionem, non libidine vindicte, sed zelo iustitie vel quantum ad interesse. Moderamen autem hoc inculpate tutele, ut dicit hic glosa 328 locum habet, quando aliquis causa tuendi vel defendendi se resistit adversario cum tanto moderamine, quod tutela illa vel defensio est inculpata, id est sine culpa, quia non excedit modum in defendendo plus ledendo adversarium ex proposito maxime, quam illata exigat violentia. - D l , Κ51,

V15

Ζ. I f . und 4: wercken (BMW, A, 12) durch den C-Redaktor verlesen zu wortten. Z.28f.: vberlaft = Belästigung, Widerwärtigkeit, Unrecht; s.o. Β 9. Rezeption der Kapitel Κ 50-Κ 57: >Rechtsabecedarmercennarius et qui non est pastor< 336 etc., et esset merito deponendus. [3] Item Ambrosius 337 : Fortitudo que in bello tuetur a barbaris patriam vel domi defendit infirmos vel a latronibus socios, plena iustitia est. -

Κ 52, Ρ 7

Ζ. 7f.:

Unkorrekte Kürzelauflösung;

richtig: Auctoritatem.

333 Thomas, S.Th. II-II q. 40 art. 2. 334 Ray. II, 1 q. 10. 335 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 10 super ver.: Non ut occidant. 336 Io 10,12. 337 C. 23 q. 3 c. 5: Ambr., De officiis I, 27.129 (ed. KRABINGER, S. 102).

478

Κ 52 Krieg

Κ 52 II, 1 q. 49 Nunquid episcopo vel iudici ecclesiastico ob defensionem rerum ecclesiasticarum vel fidei licet invocare vel hortari contra violentos brachium seculare. [I] Resp. secundum Raymundum ubi supra 338 quod sic, ut supra de fure et raptore. Et etiam potest sequi hortando e o s . . . [5] Concordat his Thomas in summa q. xl art. ij339. Dicit etiam ibidem quod ad clericos pertinet disponere et inducere alios ad bellandum bella iusta, et licet non debeant exercere bella in personis propriis, id est [id est/in P] manu propria, tamen possunt interesse bellis, scilicet ut iuste pugnantibus spiritualiter subveniant suis exhortationibus et absolutionibus et aliis spiritualibus subventionibus, sicut et in veteri lege mandabatur, Deut. xx340, quod sacerdotes sacris [sacri P\ tubis in bellis clangerent. - Κ 51, Ρ 7

Ζ. 16

II, 1 q. 50

Quero etiam utrum clerici in suis personis possint arma sumere, quod videtur prohibitum Extra de vita et honestate clerico rum c. Clerici 341 . Resp. secundum Hostiensem in glosa Extra de sententia excommunicationis super novellam [novella P\ Innocentii. Dilecto filio342. Quidam dicunt quod licet clericis sumere arma defensionis tantum, ut clypeum, loricam, galeam et similia, sed non impugnationis, ut ensem, lanceam vel gladium pungitivum seu percussivum [peracutissimum P]. Secundi dicunt quod licet ea sumere [assumere P], sed non uti nisi causa defensionis et quando aliter evadere non possunt. Z. 21

II, 1 q. 46

Quid si clericus deferat querimoniam de raptore vel fure coram iudice seculari et iudex veritate comperta illum mutilât vel suspendit, nunquid quod de ilio factum est, isti clerico est imputandum. Resp. secundum Raymundum q. x. Item quid si clericus343. Potest clericus civilem querimoniam deponere contra furem vel raptorem, non ad hoc ut ille corporaliter puniatur, sed ut ipse recuperet quod amisit. Et si iudex postea procedat ex officio suo ultra infligendo penam corporalem, non debet hoc imputari clerico . . . xxiij. [xxxiij. />] q. v. De occidendis344. ^ Mil, Ρ 7

338 Ray. II, 1 q. 10. 339 Thomas, S.Th. II-II q. 40 art. 2. 341 Χ. 3.1.2. 342 Host, ad VI. 5.11.6,7. 343 Ray. II, 1 q. 10.

340 Dt 20,1. 344 C. 23 q. 5 c. 8.

Κ 53 Krieg Ζ. 25

479 II, 5 q. 50

Quid si clericus in guerra iusta vadens cum domino suo consequitur aliquid de illa guerra, nunquid tenetur restituere. Resp. secundum glosam ibidem 345 . Si datum est ei ab his quibus licuit rapere, potest illud retiñere. Si autem ipse [ipsum Ρ] rapuit, cum rapiendo peccaverit, inducendus est in foro penitentiali (si potest) quod restituât illud illi cui abstulit, si seit quis ille sit [seit F\, sin autem, quod det pauperibus. Z. 17: Z. 24:

harnafeh an legen (BMW, 12) gibt Bertholds Text wieder. A und C ersetzen unabhängig voneinander an legen durch an fûrn bzw. tragen. Bertholds Hinweis Ibidem (BMW, 12) wurde in A und C getilgt.

Κ 53 II, 5 q. 46 Sed nunquid, sicut subiecti excusantur in dubio, ita similiter excusari possunt amici et cognati moventis bellum qui non sunt ei subditi, et milites et servientes et stipendiarli extranei, si credant iustum esse bellum. Resp. secundum glosam q. xxij. Circa illos, super ver. Excusatur 346 . Credo quod non, quia non excusat eos bonum obedientie sicut subditos, nec debent se committere discrimini in dubio, ut iuvent aliquem in preiudicium alterius.

Κ 54 II, 5 q. 44 Sequitur videre de bellis. Quero ergo quid iuris de prineipibus, militibus et aliis qui habentes guerras adinvicem spoliant se mutuo et pauperes damnis et iniuriis multipliciter affligunt. Resp. secundum Raymundum q. xvij. Circa principes et q. xix. Ad questionem ergo propositam 347 . Distingue, quia aut ille de quo queritur, habet iustam guerram sive bellum aut non. In primo casu, scilicet cum habet iustum bellum et non exercet illud nisi contra nocentes et non habet intentionem corruptam, suum est quiequid capit ab hoste vel auxiliatoribus eius, sive subditis sive aliis, quousque iuxta conscientiam suam sit sibi satisfactum de omni damno dato et labore et operis tarn suis quam suorum hominum, vel donee ipse hostis offerat ius et velit satisfacere ipsi, dist. j. lus gentium 348 ; xxiij. q. vij. Si de rebus349. Et sicut dicitur

345 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 17 super ver.: Defuerit. 346 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 22 super ver.: Excusatur. 347 Ray. II, 5 q. 17 et 19. 348 D. 1 c. 9. 349 C. 23 q. 7 c. 2.

480

Κ 55 Krieg

hic in glosa q. xix [xxix Z^350, recipere potest usque ad plenariam satisfactionem de omni damno dato tarn sibi quam suis iniuste, et hoc tarn in predationibus et rapinis quam incendiis et effracturis et vulneribus et cedibus et aliis quibuscumque. Sed ultra hoc non debet recipere . . . Ζ. 19:

Quellenangabe

in C verschrieben; richtig: xxiij. q. vij. Si de rebus.

Κ 55 II, 5 q. 57 Item quero de eo qui habet iustum bellum, si fecerit incendia vel effracturas vel arborum aut vinearum extirpationes in terra propria adversarii sui vel h o m i n u m eius, nunquid pro his tenebitur in aliquo [in aliquo/ad aliqua P], Resp. secundum glosam q. xix. Ad questionem ergo, super ver. Dato 351 . De illis damnis non tenebitur que bona fide intulit, aut ^ quibus commode abstinere non potuit secundum industriam et consuetudinem bona fide pugnantium. Si autem crassandi animo et malitiose ea intulit, cum alias posset sibi commode consulere, tenebitur et compensabuntur illa damna cum damnis sibi datis et hominibus suis usque ad concurrentes quantitates. Et de eo quod super excreverit, tenebitur satisfacere illis quos damnificavit. Idem Ulricus c. ix § Non solum 352 . Ζ. 18

II, 5 q. 47

Utrum in bello liceat [licet Ρ] uti insidiis. Resp. secundum Thomam art. i ij353. In bello iusto licet uti insidiis, occultando scilicet ab eis ea per que volumus eos impugnare, quia propositum nostrum eis non tenemur aperire. Sed non licet eos sic decipere, quod dicatur eis falsum vel non servetur promissum. Z. 6f.: Z. 17: Ζ. 19:

Die Autorlesart frei fein von fchaden tradieren A, 12 und MW. Β ersetzt von durch vor, C streicht von fchaden. e.t. Non solum wohl schon von Berthold mißverstanden; Johannes nennt hier als Quelle eindeutig Ulricus c. ix § Non solum. läge legen = Hinterhalt legen; s.o. A 30.

350 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 19 super ver.: Sibi dato. 351 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 19 super ver.: Sibi dato . 352 Ulr. VI, tr. 3 c. 9 § Non solum. 353 Thomas, S.Th. II-II q. 40 art. 3.

Κ 56 Krieg

481

Κ 56 II, 5 q. 58 Quero etiam quando dominus bellans teneatur hominibus suis satisfacere de damnis sibi in bello illatis vel non. Resp. secundum glosam ibidem 354 . Qui iniuste movet bellum, tenetur de omnibus damnis que ipse vel sui intulerint adversario et hominibus suis. Tenetur etiam [nach etiam: et P] hominibus propriis de damnis ab adversario illatis, dum iuste rebellât ipse adversarius, nisi et ipsi mala fide iuverint eum . . . Nobilis autem ille qui iuste pugnat, non tenetur hominibus suis de damnis que passi sunt ab adversariis, cum ipsi et se et sua pro domino suo teneantur exponere. Non tenetur, inquam, nisi fuerit in culpa negligenter defendendo eos . . . De hac materia dicit Innocentius, Extra de iureiurando, in glosa super c. Sicut et infra 355 , quod vocati ad bellum iniustum nunquam habent actionem m a n d a t i . . . quia in re turpi obligatio non contrahitur, Inst. Mandatum § Illud quoque 356 . Z. 12:

Falsche Kürzelauflösung;

richtig: Mandatum.

Κ 57 II, 5 q. 59 Quid si duo nobiles qui bellum adinvicem habuerunt, componant super guerra sua, nunquid possunt componere vel transigere super damnis hominibus suis datis nulla facta restitutione hominibus eorum damnificatis. Resp. secundum glosam ibidem 357 . Si compositio fiat de consensu damnificatorum, standum est illi. Alias credo quod ille qui fuit in culpa iniuste movendo bellum, per suam compositionem non possit preiudicare hominibus suis, quin ipse de proprio teneatur satisfacere de damnis suis, nisi in culpa fuerint pariter cum eo, ut dictum est questione precedenti. Qui autem habuit iustum bellum, componere non debet cum adversario suo in preiudicium hominum suorum, sed vel ipse debet eis reddere damna sibi illata vel procurare, quod ab adversario reddantur . . . Si ex probabili causa viderint principes ea potius remittenda quam carere commodo pacis vel incurrere bellorum pericula, et cum in hoc casu principes utiliter gérant negotium subditorum taliter componendo, tenentur subditi ratum habere. Z. 15:

Querverweis auf Κ 37; zitiert wird das Incipit von Κ 33 bzw. Κ 38 (Β).

354 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 19 super ver.: Sibi dato. 355 Inn. ad X. 2.24.29,9. 356 Inst. 3.26 § 7. 357 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 19 super ver.: Sibi dato.

482

Κ 58 Klugheit

Ζ. 18:

Querverweis auf A 28 (Β, C).

Ζ. If.: Ζ. 12f:

berichten, verichten = schlichten; s.o. F35. Die Lesart frid und gemach (B) für fride vnd den machen scheint sinnvoll, ist nach Ausweis der präredaktionellen MW-Lesart aber sekundär; gemach stmn. = Ruhe, Wohlbehagen (LEXER 1,832).

Κ 58 Klugheit III, 34 q. 231

Utrum prudentia carnis sit peccatum, et an sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. lv art. j et ij 358 . Dicendum quod prudentia est circa ea que sunt ad finem totius vite. Et ideo prudentia carnis proprie dicitur secundum quod aliquis bona carnis habet ut ultimum finem vite sue. Manifestum est autem quod hoc est peccatum ; per hoc enim homo deordinatur circa finem ultimum qui non consistit in bonis corporis, sed anime, et ideo prudentia carnis est peccatum. Unde Rom. viij 359 : >Prudentia carnis inimica est deo.< Et siquidem prudentia carnis accipiatur secundum absolutam prudentie rationem, ita quod in cura carnis [accipiatur... carnis fehlt P] constituatur ultimus finis totius vite, sic est peccatum mortale. Si vero prudentia carnis accipiatur secundum rationem particularis prudentie, sie prudentia carnis est peccatum veniale. Contingit enim quandoque quod aliquis inordinate afficitur ad aliquod delectabile carnis, absque hoc quod avertatur a deo per peccatum mortale. Unde non constituit finem totius vite in delectatione carnis, et sie adhibere Studium ad hanc delectationem consequendam est peccatum veniale, quod pertinet ad prudentiam carnis. Si vero aliquis actu [fehlt P, A] curam carnis referat in finem honestum, puta cum aliquis studet comestioni propter corporis sustentationem, non vocatur prudentia carnis, quia sic utitur homo cura [fehlt Ρ, A] carnis ut ad finem. Z. 25

III, 34 q. 232

Utrum astutia sit peccatum speciale. Resp. secundum Thomam in summa ea. q. art. iij 360 . Dicendum quod astutia dicitur, cum quis ad finem aliquem consequendum, vel bonum vel malum, utitur non veris viis, sed simulatis et apparentibus. Nam ad finem etiam bonum non oportet falsis viis pervenire et simulatis, sed veris. Unde astutia, etiam si ordinetur ad bonum finem, est peccatum. - A 29

358 Thomas, S.Th. II-II q. 55 art. 1 und 2. art. 3.

359 Rm 8,7.

360 Thomas, S.Th. 1I-II q. 55

483

Κ 59 Kleinmütigkeit

Κ 59 Kleinmütigkeit III, 34 q. 269

Utrum pusillanimitas sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. cxxxiij art. j361. Dicendum quod sie. Sicut enim per presumptionem aliquis excedit proportionem sue potentie, dum nititur ad maiora quam possit, ita etiam pusillanimus deficit a proportione sue potentie, dum récusât in id tendere quod est sue potentie commensuratum. Et ideo, sicut presumptio est peccatum, ita et pusillanimitas, quia est contra naturalem ordinem quo unaqueque res naturaliter inclinatur ad exequendam actionem commensuratam sue potentie. Z. 5f.: Z. 9:

fich vnder winden c. gen. = sich einer Sache annehmen; s.o. D 1. dar (B); tor (A)\ getar (C)prät. von turren, geturren v. an. = wagen (LEXER 11,1586/.).

Κ 60 Kühnheit III, 34 q. 265

Utrum presumptio sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. exxx art. j362. Dicendum quod sic. Hoc enim communiter est in omnibus rebus naturalibus quod quelibet actio commensuratur virtuti agentis. Unde vitiosum est et peccatum quasi contra ordinem naturalem existens quod aliquis assumat sibi agere ea que preferuntur sue virtuti, quod pertinet ad rationem presumptionis, sicut et ipsum nomen manifestat. Unde manifestum est quod presumptio est peccatum. Z. 10

III, 34 q. 212

Utrum presumptio sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. xxj [xxij P, A] art. ij 363 . Dicendum quod sic. Importât enim quandam spem inordinatam, scilicet quod salvetur perseverane in peccatis vel cessans a bonis operibus. Habet autem se conformiter intellectui falso, sicut et desperatio; sicut enim falsum est quod deus penitentibus non indulgeat vel quod peccantes ad penitentiam non convertat, ita falsum est quod in peccato perseverantibus veniam et a bono opere cessantibus gloriam largiatur; cui estimationi conformiter se habet presumptionis motus . . . Z. 3: Ζ. 8:

furprechen = Anmaßung; s.o. H 16. Die Lesart verpindet (Β) ist sekundärer

361 Thomas, S.Th. II-II q. 133 art. 1. 363 Thomas, S.Th. II-II q. 21 art. 2.

Wortersatz für für pricht.

362 Thomas, S.Th. II-II q. 130 art. 1.

484

Κ 61 Küssen und halsen

Κ 61 Küssen und halsen III, 34 q. 272 Utrum in tactibus et osculis et huiusmodi consistât peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. cliiij art. iiij364. Dicendum quod aliquid dicitur peccatum mortale dupliciter. Uno modo secundum speciem suam, et hoc modo osculum, amplexus vel tactus secundum suam rationem non nominant [nominat Ρ, A] peccatum mortale. Possunt enim hec absque libidine fieri vel propter consuetudinem patrie vel propter aliquam necessitatem aut rationabilem causam. Alio modo dicitur aliquid [fehlt Ρ] esse peccatum mortale ex sua causa . . . Constat autem quod consensus in delectationem peccati mortalis est peccatum mortale et non solum consensus in actum [actu P\. Et ideo, cum fornicatio sit peccatum mortale et multo magis alie luxurie species, consequens est, quod consensus in delectationem talis peccati sit peccatum mortale et non solum consensus in actum. Et ideo, cum oscula et amplexus et huiusmodi sic fiant, consequens est, quod sint peccata mortalia, et sic solum dicuntur libidinosa. Unde huiusmodi [hoc P\, secundum quod libidinosa, sunt peccata mortalia. - E 42, G 69, V8 Z. 1-3:

A tradiert, gestützt

durch MW, den

Autortext.

Κ 62 Keuschheit III, 34 q. 198 In genere etiam quero que dicantur peccata mortalia. Resp. secundum Raymundum q. xxij. Si autem queras 365 . Circa hoc notare potes in primis mortalia peccata omnes transgressiones decalogi. Item quedam enumerantur ab apostolo Rom. j366, scilicet... fornicatio . . . Multa etiam enumerai Augustinus mortalia, dist. xxv. § Criminis 367 , ubi dicit quod mortalia s u n t . . . adulterium, fornicatio . . . - S 59, S 60, S 61, V6 Ζ. 8:

Zusatz Bertholds: Ex 20,14: >Non mechaberisDico autem non nuptis et viduis: bonum est illis, si sic maneant sicut et ego. Quod si non se continent, nubant, melius est enim nubere quam uri.SCSCSC< in diesem

Zusammenhang. Berthold versieht hier, wie öfter, den entsprechenden >SC] quod habet in feudo. [1] Resp. secundum Hostiensem ibidem, vers. ult.6. Sicut vassallus amittit feudum propter culpam seu feloniam, ita dominus amittit proprietatem feudi, si earn c o m m i t t a t . . . Et hoc, quia dominus vicem debet prestare vassallo in his que vassallus ei tenetur. - Β 32, Η 9

4 Host. III, De feudis § 6 Qualiter feudum (f. 152vb). 5 Host. III, De feudis § 12 Quibus modis (f. 154ra). 6 Host. III, De feudis § 12 Quibus modis, vers. Est autem sciendum (f. 154rb).

L 4 Lehen

Ζ. 6

495 I, 15 q. 64

Quibus modis seu causis feudum amittatur. Resp. secundum Hostiensem § xij [c. ij P\. Quibus modis 7 . [2] Item amittitur propter feloniam, ut si vassallus interficit fratrem proprium vel filium fratris vel aliud crimen committit quod parricidii appellatione continetur, ad hoc ut totam habeat hereditatem. - Β 27, Β 32, L2

Ζ. 10 I, 15 q. 65 [2] Et dicit ibidem glosa quod eadem fide tenetur quis subdito suo sicut domino, ut xcv. dist. Esto subiectus 8 ; Extra de iureiurando. Pervenit 9 . Et si vicem non reddit dominus, privatur dominio quod habet in vassallo, et transit [nach transit: in Ρ] feudum ad superiorem. [3] Nota etiam quod, sicut innuitur Extra de excessibus prelatorum, c. Gravem 10 et in glosa Bernhardi ibidem", cum dicitur quod propter fidelitatem non servatam ad dominum amittitur feudum, intelligitur per sententiam, non ipso iure. Ita econtrario, si dominus aliter se habet circa subiectum quam d e b e a t . . . Rezeption: >RechtsabecedarSC< nur auf das Kapitel III, 27 q. 11 verwiesen. Berthold dagegen kompiliert eigenständig aus sechs verschiedenen Tituli der >SC< das seiner Meinung nach für einen nicht-geistlichen Leserkreis Relevante, ohne jedoch über seine Quelle hinauszugehen.

7 Host. III, De feudis § 12 Quibus modis (f. 154ra). 9 X. 2.24.3. 10 X. 5.31.15. 11 Bernh. ad X. 5.31.15.

8 Glosa ad D. 95 c. 7.

496

L 5 Laien

III, 33 q. 5 Deinde quantum ad virtutem seu necessitatem precepti quero utrum subditi teneantur prelatis suis in omnibus obedire. [1] Resp. secundum Thomam in summa q. ciiij art. v12. Dicendum quod obediens movetur ad imperium precipientis quadam necessitate iustitie . . . [5] Concordat cum his Ulricus lib. vj tract, iiij c. xv in § Quoque, vers. Sive sint prelati 13 . Dicit quod layci non tenentur prelatis ecclesiasticis obedire, nisi in his ad quorum observantiam se in baptismo obligaverunt, scilicet ut teneant veram fidem cum operibus quibus abrenuntiant diabolo et omnibus pompis eius. - E101, G 16, G 17, Ζ15

Ζ. 12

III, 5 q. 3

Sed nunquid laycus qui o m n i n o ignorât litteras, recipit characterem, si ordinatur. Resp. secundum Raymundum q. ij. Sed nunquid 14 . Dicunt quidam quod non, quia substantia summi sacerdotii [sacerdotis Ρ] sunt eloquia divinitus sibi tradita, xxxviij. dist. Omnes 15 . Alii dicunt (quod verius credo) quod bene recipiet characterem, si ordinetur, quia ex quo baptizatus est, susceptibilis est cuiuslibet sacramenti, cum baptismus sit ianua omnium sacramentorum, xxxij. dist. Preter § Verum, circa finem 16 . Et facit ad hoc j. q. j. Ventum, vers. Sed dicitur 17 . Et quod [Sed . . . quod fehlt P\ videtur esse contra in predicto c. Omnes, referendum est ad executionem ordinis que sine litteris non potest fieri. Z.21

III, 24 q. 136

Quis minister possit hoc sacramentum dispensare. Resp. secundum Thomam 18 . Dicendum quod solus sacerdos est proprius dispensator; unde laycus non debet etiam in necessitate aliquem communicare, quia non est sacramentum necessitatis. Dyaconus autem, licet potest [possit Ρ] sanguinem in calice dispensare, sicut adhuc in quibusdam ecclesiis diaconus dispensât ministris sanguinem, tamen non debet corpus dispensare, quia non habet manus consecratas ad tangendum.

12 Thomas, S.Th. II-II q. 104 art. 5. 13 Ulr. VI, tr. 4 c. 15 § Quoque, vers. Sive sint prelati . 14 Ray. Ill, 5 q. 1 [2], 15 D. 38 c. 6. 16 D. 32 c. 6 III. Pars. Gr. 17 C. 1 q. 1 c. 18 § 2 . 18 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 3 qc. 3.

497

L 5 Laien

Ζ 25

III, 27 q. 11

Sed nunquid licet diacono corpus domini deferre ad infirmum et e u m communicare. Resp. secundum glosam hie 19 quod non potest nisi in extrema necessitate absentibus episcopis et presbyteris. Laycus autem in nulla necessitate nec seipsum nec infirmum communicare debet. Z. 28

III, 24 q. 26

Quis sit debitus minister baptismi. Respondeo. Dicendum secundum sanctos et Thomam 2 0 et Albertum 21 et Petrum 22 et omnes theologos quod proprius minister baptismi est sacerdos et peccaret alius non sacerdos baptizans preter articulum necessitatis. Sed in necessitate sufficit omnis homo, quia et vir et mulier, ordinatus et non ordinatus, fidelis et infidelis baptizare potest, dummodo habeat intentionem baptizandi et servet [secundum Ρ] formam ecclesie. - S8

Ζ. 31

III, 34 q. 43

. . . quero an sufficiat confiteri layco saltern in necessitatis articulo. Resp. secundum Petrum 23 . . . Si tarnen aliquis in extremis agens non haberet sacerdotem, dicunt quidam quod tune teneretur confiteri layco; alii probabilius et verius quod non tenetur. - Β 53

Ζ. 32

I, 5 q. 19

Quero ergo quis sit falsus predicator. [1] Resp. secundum Hostiensem § viij. Que pena falsi predicatorie 24 . Falsus predicator dicitur quilibet laycus etiam religiosus, quia omnibus interdicitur officium predicandi, Extra eo. c. Sicut in uno 25 . Item non debet predicari in occulto, sed in manifesto . . . [2] Item ad predicandum non admittitur aliquis, quamvis dicat se vidisse deum in somnis qui mittit eum, quia non creditur ei, nisi probet miraculo, sicut suam

19 Wilh. ad Ray. III, 27 q. 7 super ver.: Paenitentias dare. 20 Thomas, IV Sent. dist. 5 q. 2 art. 1 qc. 3. 21 Alb., IV Sent. dist. 6, C, art. 1. 22 Inn., IV Sent. dist. 5 q. 3 art. 3. 23 Inn., IV Sent. dist. 17 q. 2 art. 3. 24 Host. V, De hereticis § 15 Que pena (f. 239"). 25 X. 5.7.14.

498

L 6 Laien

missionem probavit Moyses, ut de cons. dist. ij. Revera 26 . Sed nec cuilibet miraculo credendum est. Sufficit tarnen ad missionem probandam scripture testimonium. - Ρ 22

Ζ. 10: Ζ. 17: Z. 23:

Z.29: Ζ. 37:

für all fach (A) sekundär; die Autorlesart verfagen swv. (BMW, 12) = absagen, entsagen (LEXER 111,209) ist in Β bewahrt. Quellennachweis verlesen; richtig: d. xxxij. Verum. nit benedicieren vnd confecrieren (B), niht handeln noch confecriern (A), niht gefegnen nach conficiern (C): der Autortext kann anhand von lateinischer Quelle und Uberlieferungslage nicht rekonstruiert werden, conficiern (C) in LEXER und DWB nicht belegt; conficio = fertig machen, zustande bringen (GEORGES 1,1443); vgl. Κ 22,27f. fchlechtigleich adv. = in gerader, aufrichtiger Weise (LEXER 11,968). weiî (Β), fifien (A), fchaúung (C): ursprüngliches vision (vgl. LEXER 111,374) nur in A erhalten; C übersetzt das Fremdwort, BMW verändert durch Diphthongierung zu we¡3 den Sinn der Aussage.

L6 vgl. III, 34 q. 84

A d premissorum etiam a m p l i o r e m e l u c i d a t i o n e m quero generaliter qualiter sacerdos se habere debeat ad c o n f i t e n t e m . Resp. secundum Raymundum q. xxxij. Ad tertium, scilicet qualiter 27 . . . doceat eum de forma confessionis . . . Item de statu et consuetudine sua et religioni; et si videt eum simplicem vel idiotam, doceat eum >Pater noster< et >Ave Maria< et >Credo in deum], sine quorum observantia illis enim nequaquam excusaretur quis per alterius fraudem vel per ignorantiam iuris, xxij. q. ij. In ipsarum 30 .

110,

Τ15

26 D. 2 c. 69 de cons.; vgl. Ex 7,1-25. 29 Ray. III, 32 q. 4. 30 C. 22 q. 2 c. 7.

27 Ray. III, 34 q. 30 [32],

28 Χ. 5.38.8.

L 6 Laien

499 s.a. III, 32 q. 16

Et primo quero utrum ignorantia sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa, in prima parte secunde q. lxxvj art. ij 31 . Dicendum quod ignorantia differt a nescientia, quia nescientia dicit simplicem scientie negationem . . . Horum autem quedam aliquis tenetur scire, scilicet illa sine quorum scientia non potest debitum actum recte exercere. Unde omnes tenentur scire communiter ea que sunt fidei et universalia iuris precepta. -19, S 64

Ζ. 21

III, 32 q. 17

Utrum ignorantia excuset a peccato et quando excuset a toto et quando non. [5] Nota etiam quod dicit hic glosa super ver. Invincibilis 32, quod in habentibus usum rationis quo ad ea sine quibus non est salus, nulla ignorantia est invincibilis simpliciter et omnino, quia, etsi non inveniret hominem a quo doceretur, unctio doceret eum, nisi staret per ipsum. - G 18, 19, 110, R 1, S 64

Z.25

vgl. III, 34 q. 119

Utrum oratio sit actus cadens sub precepto. [1] Resp. secundum Ulricum [Willelmum Ζ*] lib. vj tract, iiij c. x, in principio 33 . Dicendum quod oratione communiter sumpta ad orationem mentalem et verbalem omnis homo tenetur ad orationem ex iure naturali quod dictât homini, ut disponat se ad ea sine quibus non est salus. - Β 45

vgl. III, 29 q. 4 Post hoc quero generaliter quis contra tres predictas regulas valeat dispensare. . . . In his autem 3 4 que non reperiuntur expresse prohibita vel concessa recurrendum est ad legem nature in qua omnia concessa sunt, hoc excepto quod nemo debet esse inobediens suo superiori. Nec aliquis debet facere alteri quod nollet sibi fieri.

31 Thomas, S.Th. II-I q. 76 art. 2. 32 Wilh. ad Ray. III, 32 q. 4 super ver.: In istis [!]. 33 Ulr. VI, tr. 4 c. 10. 34 Host, ad X. 1.7.11.

500

L 7 Lieb haben

Ζ. 41

III, 9 q. 2

A quo debeant prelati discere. Resp. secundum Raymundum q. ult. In summa 35 . Prelatus et episcopus debent addiscere et exemplum boni assumere non solum a maiori vel pari, sed etiam a párvulo et minimo erudito . . . Qui enim rebelliter vivit et discere atque agere bona récusât, magis diaboli membrum quam Christi esse ostenditur et potius infidelis quam fidelis esse monstratur. Item Augustinus, xxiiij. q. iij. Si habes [heres P] 36 : Ego senex a iuvene et episcopus tot annorum a collega necdum anniculo paratus sum edoceri. Z. 48:

Zusatz Bertholds: Me 4,10-12 und Le 8, 9-10.

Z. 13/.: Z. 37f.: Ζ. 52f.:

Homoioteleuton-Liicke in C. vberhaben fein c. gen. (C) = entheben, befreien, verschonen; s.o. A 2. Quellennachweis in Β verschrieben; richtig: xxiiij. q. iij. Si habes.

L 7 Lieb haben III, 34 q. 216

Que sint ex charitate diligenda. Resp. secundum Augustinum in primo libro de doctrina Christiana37. Quattuor sunt ex charitate diligenda. Unum quod supra nos est, scilicet deus. Alterum quod nos sumus. Tertium quod iuxta nos est, scilicet proximus homo vel angelus. Quartum quod infra nos est, scilicet proprium corpus. Hoc etiam ponit Thomas ibidem in summa q. xxv art. xij [fehlt Ρ]38. III, 34 q. 218

Utrum debeamus magis diligere meliores vel nobis coniunctiores. [2] Nota etiam secundum Thomam in summa q. xliiij art. viij 39 , quod ordo iste diligendi, scilicet quod pre omnibus debemus deum diligere, deinde nosipsos, tertio proximum, quarto corpus nostrum et meliores [mulieres P] vel magis coniunctos plus aliis, est in precepto, ita quod contra faciens est precepti transgressor. - G 19, L 9

35 Ray. III, 9 q. 4. 36 C. 24 q. 3 c. 1.: Aug., Ep. CCL, Ad Auxilium n. 2 (CSEL 57, S. 595). 37 Aug., De doctr. christ. I, XXIII.22 (CCL 32, S. 18). 38 Thomas, S.Th. II-II q. 25 art. 12. 39 Thomas, S.Th. II-II q. 44 art. 8.

501

L 8 Lieb haben

Ζ 7

III, 34 q. 217

Quis sit ordo dilectionis inter diligenda. Resp. secundum Thomam in summa q. xxvj art. ij, iij, iiij et v40. [2] Non est tarnen de necessitate charitatis quod homo proprium corpus exponat pro salute proximi; nisi in casu quo tenetur eius saluti providere, sed quod aliquis sponte ad hoc se offerat, pertinet ad perfectionem charitatis. - G 19, L 8

L8 III, 34 q. 217 Quis sit ordo dilectionis inter diligenda. Resp. secundum Thomam in summa q. xxvj art. ij, iij, iiij et v41. /7/Dicendum quod inter omnia diligenda deus est pre omnibus diligendus, deinde debemus nosipsos magis diligere, deinde proximum, ultimo corpus nostrum. - G 19, L 7

Z. IO:

Thomas bezieht sich in der von Berthold ausgeschriebenen Quästion der S. Th. II-II q. 26 art. 3: Utrum homo debeat ex charitate plus deum diligere quam seipsum auf Aug., De doctr. christ. I, XXII. 21 (CCL 32, S. 17f.). Zum Zitat Augustinus bei Berthold vgl. oben L 7.

L9 III, 34 q. 218 Utrum debeamus magis diligere meliores vel nobis coniunctiores. [1] Resp. secundum Thomam ea. q. art. vij 42 . Dicendum quod melioribus optamus maius bonum, id est maiorem gradum beatitudinis eterne, quia illi [ilio P\ digni sunt. Sed magis coniunctis optamus bonum cum intensiori affectu. Item cum Charitas vie proficere possit, velie possum quod iste magis coniunctus sit melior alio et sic [nach sic: ut P, A] perveniat ad maiorem gradum beatitudinis. Item magis coniunctum diligo pluribus modis, ex [vor ex: quia P, A \ ex/et P] charitate et amicitia speciali que, cum honesta sit, imperari potest a charitate. De hac materia invenies aliqua supra ti. viij. De hospitalitate ordinandorum, ubi agitur de elemosyna. [2] Nota etiam secundum Thomam in summa q. xliiij art. viij 43 , quod ordo iste diligendi, scilicet quod pre omnibus debemus deum diligere, deinde nosipsos,

40 Thomas, S.Th. II-II q. 26 art. 5. 42 Thomas, S.Th. II-II q. 26 art. 7.

41 Thomas, S.Th. II-II q. 26 art. 2, 3, 4 et 5. 43 Thomas, S.Th. II-II q. 44 art. 8.

502

L 10 Lieb haben

tertio proximum, quarto corpus nostrum et meliores [mulieres P\ vel magis coniunctos plus aliis, est in precepto, ita quod contra faciens est precepti transgressor. - G 19, L 7 Ζ. 12:

Querverweis auf A 20 (Β), einschlägig ist A 21.

Ζ. 14:

Querverweis auf E 89 (Β, C).

Ζ. 34:

Querverweis auf E 89 und E 90 (Β, A).

L 10 III, 34 q. 250

Utrum ingratitudo semper sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. cvij art. iij 44 . Dicendum quod ingratus dicitur aliquis dupliciter. Uno modo per solam omissionem, puta quia non recognoscit vel non laudat vel non retribuit vices pro beneficio accepto; et hoc non semper est peccatum mortale, quia debitum gratitudinis est, ut homo aliquid etiam liberaliter tribuat ad quod tenetur, et ideo, si illud pretermittit, non peccat mortaliter. Est tamen peccatum veniale, quia hoc provenit ex negligentia quadam aut ex aliqua indispositione hominis ad virtutem. Potest tamen contingere, quod etiam talis ingratitudo sit mortale peccatum vel propter interiorem contemptum vel etiam propter conditionem eius quod subtrahitur, quod ex necessitate debetur beneficio, sive simpliciter sive in aliquo necessitatis casu. Alio modo dicitur aliquis ingratus, quia non solum pretermittit implere gratitudinis debitum, sed etiam contrarium agit, et hoc etiam secundum conditionem eius [nach eius: per Ρ] quod agitur, quandoque est peccatum mortale, quandoque veniale. Ζ. 1-3: Z. 12f. :

Die Berthold-Überschrift (A, MW) wurde wohl in Β und CI unabhängig einander eliminiert. A durch Ausfall der Verneinung sinnwidrig.

44 Thomas, S.Th. II-II q. 107 art. 3.

von-

L 11 Lieb haben

503

Lll III, 34 q. 251 U t r u m ingratis sint b e n e f i c i a subtrahenda. Resp. secundum T h o m a m ibidem art. iiij 45 . Dicendum quod circa ingratum duo sunt consideranda. Primo quidem quod ipse dignus sit pati, et sic certum est quod meretur beneficii subtractionem. Alio modo considerandum est quid oporteat beneficium [beneficiarum P, beneficia A] facere. Primo namque debet non esse facilis ad ingratitudinem iudicandam [indicandam P\, quia frequenter aliquis (ut Seneca dicit) qui non reddidit, gratus est, quia forte non occurrit ei facultas aut debita opportunitas reddendi. Secundo debet tendere ad hoc, quod de ingrato gratum faciat, quod si non potest primo beneficio facere, forte faciet secundo. Si vero ex beneficiis multiplicatis ingratitudinem augeat et peior fiat, debet a beneficiorum exhibitione cessare. - A 20

Z. 9: Ζ. lOf.: Z. 13:

verçeihen (Β) geht zurück auf verçiehen stv. = wegnehmen, entziehen, verweigern (LEXER 111,318). Durch Ausfall der Präposition mit wird vil guter tát in Β irrtümlich auf fund bezogen statt auf möcht gejiehen. vber heben gûts = übergehen, von weiteren Gütern ausschließen (DWB 23,306).

L 12 III, 34 q. 213 U t r u m sit de necessitate charitatis quod inimici diligantur. Resp. secundum T h o m a m in s u m m a q. xxv art. viij 46 . Dicendum quod dilectio inimicorum tripliciter potest consideran. Uno modo, ut inimici diligantur inq u a n t u m inimici, et hoc est perversum et charitati repugnans in hoc quod est diligere m a l u m alterius. Alio modo potest accipi dilectio inimicorum quantum ad naturam, sed in universali. Et sic dilectio inimicorum est de necessitate charitatis, ut scilicet aliquis diligens deum et proximum ab illa generalitate dilectionis [fehlt Ρ, A] proximi inimicos suos non excludat. - G 20

45 Thomas, S.Th. II-II q. 107 art. 4.

46 Thomas, S.Th. II-II q. 25 art. 8.

504

L 13 Lieb reden

Ζ. 16

III, 34 q. 214

Utrum sit de necessitate charitatis quod homo [hec Ρ] signa vel effectus dilectionis inimico exhibeat. Resp. secundum Thomam ibidem art. ix47. / / / D i c e n d u m quod, sicut homo in communi tenetur diligere, non in speciali, nisi secundum preparationem animi, ita signa vel effectus dilectionis que in communi consueverunt proximis [proximo Ρ] exhiberi, teneretur etiam inimicis exhibere; puta cum aliquis orat pro omnibus fidelibus vel pro toto populo, vel cum aliquod beneficium impendit aliquis toti communitati. Et hoc inimicis exhibere est de necessitate precepti et si non exhibetur inimicis, hoc pertinet ad livorem vindicte contra id quod dicitur Levit. xix 48 : >Non queres ultionem nec memor eris iniurie civium tuorumSi esurierit inimicus tuus, ciba illum. Si sitit, potum da illiDiligite inimicos vestros, benefacite his qui oderunt vos, et orate pro persequentibus et calumniantibus vos Ve qui dicunt malum bonumMeliora sunt vulnera diligentis quam fraudulenta odientis osculaNon diligamus verbo nec lingua, sed opere et veritateNeque hic peccavit neque parentes eius, sed ut manifestentur opera dei in illo] q. iij. Si habes [heres P, A]74. Quidam tamen dicunt quod propter enormitatem delicti posset excommunicari (etiam maiori excommunicatione) familia pro peccato domini vel civitas aut Castrum . . . Pena vero spirituali que dicitur interdictum, sepe punitur familia, civitas vel etiam tota provincia pro peccato domini, et hoc propter magnitudinem peccati et quia aliter non potest compelli ad satisfactionem. [4] Item nota secundum Thomam ibidem arg. [arti. P] i j 7 5 . . . Pena autem damni punitur aliquis etiam secundum humanum iudicium sine culpa sua, sed non sine causa. Et hoc tripliciter . . . Tertio, quia bonum unius dependet ex bono alterius, sicut in crimine lese maiestatis filius amittit hereditatem pro peccato parentis et punitur etiam pena infamie. [3] Pena 76 tamen temporali, ut predictum est, quandoque unus punitur pro peccato alterius triplici ratione . . . Alio modo, inquantum peccatum unius derivatur in alterum. Et hoc vel per imitationem . . . sive etiam per aliqualem consensum seu dissimulationem, sic etiam interdum boni simul puniuntur cum malis, quia eorum peccata non redarguerunt, ut Augustinus dicit in primo libro de civitate dei77. Tertio ad commendandum unitatem humane societatis ex qua unus homo debet pro alio sollicitus esse, ne peccet, et ad detestationem peccati, dum scilicet pena unius redundat in omnes quasi omnes sint unum c o r p u s . . . - Κ 25, L 17, L 18

72 Thomas, S.Th. II-II q. 108 art. 4 arg. 1. 75 Thomas, S.Th. II-II q. 108 art. 4 arg. 2. 77 Aug., De civ. dei 1,9 (CCL 47, S. 8).

73 Ray. III, 32 q. 6 . 74 C. 24 q. 3 c. 1. 76 Thomas, S.Th. II-II q. 108 art. 4 arg. 1.

510

L 20 Lügen

L 20 Lügen I, 10 q. 3

Quot sunt genera mendaciorum. Resp. secundum Raymundum q. iij. Ut autem 78 . Nota quod Augustinus 79 ponit viij genera mendaciorum. Primum mendacium est quod fit in doctrina religionis, ut Christum non esse natum de virgine vel non esse passum vel simile contra artículos f i d e i . . . Secundum, ut aliquem ledat iniuste, quod tale est, ut nulli prosit et obsit alicui, ut est etiam mendacium detractoris vel falsi testis in causa criminali. Tertium quod prodest alicui, ita ut obsit non ad immunditiam corporalem, ut mendacium testium in causa pecuniaria qui tota die faciunt dulce os suum mendaciis. Quartum quod fit sola mentiendi fallendique libidine, quasi sine causa et utilitate, et hoc appellai Augustinus mirum mendacium. Quintum quod fit placendi animo per suave eloquium cupiditate, ut mendacium adulationis. Sextum quod nulli obest et prodest alicui ad evadendum periculum pecunie, ut si quis sciens pecuniam alicuius iniuste tollendam a fure vel predone, ubi sit nescire se mentíatur. Septimum quod nulli obest et prodest alicui ad evadendum periculum persone, ut si mentiatur nolens prodere hominem ad mortem quesitum. Octavum est quod nulli obest et ad hoc prodest, ut ab immunditia corporali aliquem tueatur, ut si volenti corrumpere virginem mentiatur earn esse coniugatam. In his autem tanto minus quis peccat, cum mentitur, quanto magis a primo r e c e d i t . . . Et secundum Thomam in scriptis 80 et Petrum 81 sub pernicioso continentur prima tria genera mendaciorum inter octo genera. Sub secundo, scilicet iocoso, continentur alia duo, scilicet quartum et quintum. Sub tertio autem, scilicet officioso, continentur sextum, septimum et octavum. I, 10 q. 4

Utrum omne mendacium est peccatum et quando sit mortale peccatum. [1] Resp. secundum Thomam in summa art. iij et iiij 82 et in scriptis 83 . . . Dicendum quod simpliciter omne mendacium est peccatum . . . Sed quando sit mortale peccatum vel veniale, nota secundum Thomam art. iiij et in scriptis et Petrum 84 , quod solum mendacium perniciosum est mortale peccatum, quia contrariatur charitati dei vel proximi. Sed officiosum et iocosum secundum se sunt veniale . . . Nichilominus etiam mendacium quod non nocet de facto, sed tarnen ex volúntate et intentione dicitur in iniuriam dei vel proximi, ut quod est contrarium religioni vel nocumentum proximi quantum ad personam vel divitias vel famam,

78 80 82 84

Ray. I, 10 q. 3. 79 C. 22 q. 2 c. 8: Aug., De mendacio, c. XIV.25 (CSEL 41, S. 444f.). Thomas, III Sent. dist. 38 q. 1 art. 4. 81 Inn., Ill Sent. dist. 38 q. 1 art. 5. Thomas, S.Th. II-II q. 110 art. 3 et 4. 83 Thomas, III Sent. dist. 38 q. 1 art. 4. Inn., Ill Sent. dist. 38 q. 1 art. 5.

L 20 Lügen

511

semper est mortale. Item negans veritatem in iudicio mortaliter peccat, etiam si occultum est, ut dicit Thomas in scriptis85 et in summa q. lxix art. j86. De hoc invenies infra lib. ij ti. v. De raptoribus q. cxciij. Utrum accusatus. Z. 33

II, 5 q. 193

U t r u m accusatus peccet mortaliter negando vel celando in iudicio veritatem per q u a m condemnaretur. Resp. secundum Thomam in summa q. lxix art. j87. Dicendum quod, quicumque [nach quicumque: talis P] facit contra debitum iustitie, peccat mortaliter. Pertinet autem ad debitum iustitie, quod aliquis obediat [peccat ... obediat / nam quilibet tenetur obedire P\ suo superiori in his ad que ius prelationis se extendit. Superior autem est iudex respectu eius qui iudicatur. Et ideo ex debito tenetur accusatus iudici veritatem exponere quam ab eo secundum formam iuris exigit. Et ideo si confiteri noluerit veritatem quam dicere tenetur, vel si eam mendaciter negaverit, mortaliter peccat. Si vero iudex hoc exquirat quod non potest secundum ordinem iuris, non tenetur ei accusatus respondere, sed potest vel per appellationem vel aliter licite subterfugere. Mendacium tamen dicere non licet. - R 26

Z. 45 I, 10 q. 4 [2] Ulricus etiam § Et ad hoc88 dicit quod omne mendacium preter iocosum quod in iudicio dicitur de his que ad iudicium pertinent, est perniciosum et mortale, quia subvertit veritatem iudicii, quod cedit in perniciem totius communitatis. Hoc autem non facit mendacium iocosum. Z. 53

I, 10 q. 6

U t r u m propter liberationem hominis etiam a quocumque periculo sit mentiendum. Resp. secundum Thomam in summa q. ex [ix P] art. iij89. Dicendum quod non, ut patuit supra eo. ti. q. iiij. Tamen licet veritatem prudenter celare, utputa sub aliqua dissimulatione. Unde sicut dicit Augustinus in questionibus Genesis 90 : Abraham dicens Saram sororem suam esse veritatem voluit celare, non mendacium dicere. - VI

85 Thomas, IV Sent. dist. 19 q. 2 art. 3. 86 Thomas, S.Th. IMI q. 69 art. 1. 87 Thomas, S.Th. IMI q. 69 art. 1. 88 Ulr. VI, tr. 3 c. 27 § Et ad hoc. 89 Thomas, S.Th. II-II q. 110 art. 3. 90 Aug., Quaest. in Heptat. I, Quaest. Gn. XXVI (CCL 33, S. 10f.).

512

L 21 Loben

Ζ. 59

I, 10 q. 7

Quid de exemplis sanctorum, non solum de Abraham, sed de Jacob et de [fehlt Ρ] ceteris qui videntur mentiti fuisse. Resp. secundum Thomam in summa art. iij arg. iij 91 et Petrum 92 . . . dici potest quod laudatur Judith, non quia mentita est Holoferni, sed propter affectum quem habuit ad salutem populi pro qua periculis se exposuit. I, 10 q. 8 Utrum mendacium obstetricum fuerit dignum aliqua remuneratione. Resp. secundum Thomam in summa art. iiij arg. iiij [iij A, Ρ]93 . . . non intelligitur quod per ilia mendacia mererentur amittere remunerationem eternam quam iam ex precedenti affectu meruerant. Z. 18: Ζ. 40-44:

fchimpfleych adj. = scherzhaft, Homoioteleuton-Liicke in C.

kurzweilig (LEXER 11,745).

L 21 Loben L 21 weist große, ζ. Τ. wörtliche Übereinstimungen mit L 13 (Lieb reden) auf. Berthold differenziert wenig zwischen laudatio und adulatio und scheint beide Quästionen der >SC< gleichzeitig zur Konzeption dieses Kapitels verwendet zu haben. III, 34 q. 259 Quando laudare h o m i n e m sit peccatum vel non. Resp. secundum Thomam in summa ibidem art. j94. Dicendum quod laudare aliquem contingit et bene et male, prout scilicet debite circumstantie vel servantur vel pretermittuntur. Si enim aliquis velit aliquem delectare laudando, ut ex hoc eum consoletur, ne in tribulationibus deficiat, vel etiam ut in bono proficere studeat, aliis circumstantiis debitis observatis, pertinebit hoc ad virtutem amicitie. Pertinet autem ad adulationem, si aliquis velit aliquem laudare in quibus non est laudandus, quia forte mala sunt.

91 Thomas, S.Th. II-II q. 110 art. 3 arg. 3. 93 Thomas, S.Th. II-II q. 110 art. 4 arg. 4.

92 Inn., Ill Sent. dist. 38 q. 1 art. 4. 94 Thomas, S.Th. II-II q. 115 art. 1.

L 22 Leumund

513 III, 34 q. 261

Utrum adulatio sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam in summa q. cxv art. ij95. Dicendum quod adulatio peccatum mortale est, quando contrariatur charitati. Hoc autem fit uno modo ratione materie, sicut cum laudat aliquis peccatum alicuius . . . Alio modo ratione intentionis, puta cum aliquis adulatur ad hoc alicui, ut fraudulenter ei noceat vel corporaliter vel spiritualiter. Hoc etiam mortale est peccatum [fehlt P], Et de hoc dicitur Prov. xxvij: »Meliora sunt vulnera diligentis quam fraudulenta odientis oscula« 96 . Tertio modo per occasionem, sicut cum laus adulatoris fit alteri occasio peccandi, et preter adulatoris intentionem. Et tunc considerandum est utrum occasio sit data vel accepta, vel qualis ruina sequatur ex hoc, scilicet venialis vel mortalis, et secundum hoc iudicandum sicut et de scandalo. Si autem aliquis ex sola aviditate delectandi alios vel etiam ad evitandum aliquod malum vel consequendum aliquid in necessitate alicui adulatus fuerit, non est contra charitatem, unde non est peccatum mortale, sed veniale. - L 13

L 22 Leumund Programmatische Zusammenfassung

des folgenden Kapitels L 23.

L23 vgl. II, 5 q. 199 Utrum detractio sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij97. [1] Dicendum quod [fehlt P\ peccata verborum maxime sunt ex intentione dicentis diiudicanda . . . Auferre autem alicui famam valde grave est, quia inter res temporales videtur fama esse preciosior, per cuius defectum homo impeditur a multis bene agendis. Propter quod dicitur Eccl. xlj 98 : >Curam habe de bono nomine, hoc enim magis permanebit tibi quam mille thesauri magni et preciosi.< - L 24, L 26, Ν1

95 Thomas, S. Th. II-II q. 115 art. 2. 98 Sir 41,15.

96 Prv 27,6.

97 Thomas, S.Th. II-II q. 73 art. 2.

514

L 24 Leumund

Ζ. 10

III, 30 q. 7

Pone quod aliquis religiosus vel alius iustus habeat puram et iustam conscientiam apud deum, multi tarnen suspicantur malum de ipso et sic scandalizantur, quid fiet. //yVidetur quod sufficiat ei conscientia . . . Item Augustinus ad Secundinum xj. q. iij. 99 : Senti de Augustino quicquid libet, sola me in oculis dei conscientia non accuset. Hec allegat Raymundus q. iij. Pone 100 , et addit: Ad hoc tarnen dicas quod, quantum in se est, debet niti satisfacere intentionem suam eis ostendendo et causam removendo et speciem mali. Nobis enim necessaria est vita nostra, aliis fama nostra, xj. q. iij. Non sunt audiendi 101 . Ubi (ut dicit hic glosa102) arguuntur illi qui contenti de conscientia sua non curant quid de eis estiment homines, cum tarnen famam contemnentes occidant animas aliorum blasphemantium viam domini. Hec in glosa ex predicto decreto. Et ut super hoc nobis daret exemplum, dominus voluit tributum solvere dicens Petro, Math, xvij 103 : >Ne forte scandalizemus eos, vade ad mare< etc. -

E117,

Ζ. 20:

E118,

G 37

ablegen swv. = Feindschaft,

Unwillen beilegen (RWB

1,155).

L 24 II, 5 q. 198 Quibus et quot modis detractor diminuit famam alicuius. Resp. secundum Thomam ibidem arg. [arti. P\ iij104. Dicendum quod detractor diminuit famam alicuius quandoque quidem directe, quandoque autem indirecte. Directe quidem quadrupliciter. Uno modo, quando falsum imponit alteri. Secundo, quando peccatum adauget suis verbis. Tertio modo, quando occultum revelat. Quarto, quando id quod est bonum, dicit mala intentione factum. Indirecte autem vel negando bonum alterius vel malitiose reticendo. Z. 24

II, 5 q. 197

Primo quero quid sit detractio et qui dicantur detractores et in quo detractio différât a contumelia. Resp. secundum Raymundum q. xlij. Tertii autem 105 . . . Fit etiam hoc quandoque verbis, sive planis sive artificiosis sive cantilenis, quandoque nutibus et sig99 C. 11 q. 3 c. 51 : Aug., Contra Secundinum liber, c. 1 (CSEL 25, S. 905). 100 Ray. III, 30 q. 3. 101 C . l l q. 3 c. 56. 102 Wïlh. ad Ray. III, 30 q. 3 super ver.: Non sunt audiendi. 103 Mt 17,26. 104 Thomas, S.Th. II-II q. 73 art. 1 arg. 3. 105 Ray. II, 5 q. 42.

L 25 L e u m u n d

515

nis, quandoque etiam scriptis que appellantur libelli famosi, ut cum aliquis seribit chartam in iniuriam vel infamiam alterius et proicit earn occulte in ecclesiam vel in plateam vel domum, ut illa inventa et lecta alius infametur. Ζ. 32

II, 5 q. 199

Utrum detractio sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij106. [2]... detractio, per se loquendo, est peccatum mortale. - L 23, L 26, Ν1

L 25 II, 5 q. 200 Que sit pena libellum famosum conficientis vel publicantis. [1] Resp. secundum Hostiensem lib. ν rubr. xxxvj. De iniuriis et damno dato § iij. Quot modis fiat 107 . De famoso libello agi potest criminaliter secundum legem ad penam capitis tam contra ilium qui fecit, quam contra ilium qui invenit, nisi ipsum corruperit vel combusserit vel inventum nulli revelaverit, C. de famosis libellis, 1. unica 108 ; v. q. j. Si quis famosum 109 . Et potest in hoc casu quilibet de populo accusare. Et accusatori constituitur precium pro modo substantie accusate persone vel si erat servus, producitur in libertatem, ff. de iniuriis. Lex § fin. 110 et C. de famosis libellis, 1. unica. Potest et civiliter agi actione iniuriarum que non publici iudicii, sed privati continet querelam, C. de iniuriis, 1. Iniuriarum 111 , unde et de omni iniuria quantumeumque atroci agi potest, ff. de iniuriis. Pretor edixit § Posse hodie 112 . - E 97

Z. 21

II, 5 q. 201

Sed qualiter restituet quis famam ei qui ex verbis suis vel scriptis in ea lesus est. Resp. secundum Thomam in summa q. lxij art. ij arg. ij113. Dicendum quod aliquis potest alicui famam tripliciter auferre. Uno modo verum dicendo et iuste, puta cum aliquis crimen alicuius prodit ordine debito servato, et tune non tenetur ad restitutionem fame. Alio modo falsum dicendo et iniuste, et tunc tenetur famam restituere confitendo se falsum iniuste dixisse. Tertio modo verum

106 Thomas, S.Th. II-II q. 73 art. 2. 107 Host. V, De iniuriis et d a m n o dato § 3 Q u o t modis fiat (f. 265 ra ). 108 Cod. 9.36.1. 109 C. 5 q. 1 c. 3 Gr. p. 110 Dig. 47.10.5 § Et ei. I l l Cod. 9.35.2. 112 Dig. 47.10.7. 113 Thomas, S.Th. IMI q. 62 art. 2 arg. 2.

516

L 26 Leumund

dicendo, sed iniuste, puta cum aliquis prodit crimen alterius contra ordinem debitum, et tunc tenetur ad restitutionem quantum potest, sine mendacio tarnen, utpote quod dicat se male dixisse vel quod iniuste eum diffamaverit, vel si non possit f a m a m restituere, debet ei aliter recompensare, sicut et in aliis iniuriis . . . Concordat etiam Raymundus 1 1 4 , dicens quod restitutio fiet hoc modo, ut, ubi publice dixit verbum vel cantilenam per se vel per alium, vel etiam ubi proiecit libellum famosum, necnon et in aliis locis, ubi intelligeret illum contra quem hec acta sunt, i n f a m a t u m occasione sui dicti, facti vel signi, publice simpliciter recognoscat errorem suum et culpam et pro posse removeat vel saltem alleviet sie infamiam, arg. Extra de purgatione canonica. Inter sollicitudines § Precipias 115 . . . Addit Raymundus: Tenetur etiam componere secum de iniuria et humiliter nichilominus veniam postulare. - V20, V32

Ζ. 47 II, 5 q. 200 [2] Sed secundum cánones, qui famosum libellum conficit, f l a g e l l a t o et excommunicatur, v. q. j. Qui in alterius, et c. Hii qui 116 . Z. 15f. :

nit mag dariimb Ion geben = inhaltliche Verderbnis der C-Fassung.

Ζ. 19f. :

Der Quellennachweis lautet korrekt: Cod. de famofis libellis 1. vnica.

L 26 II, 5 q. 199

Utrum detractio sit peccatum mortale. Resp. secundum T h o m a m ibidem art. ij 117 . [1] Dicendum quod [fehlt Ρ] peccata verborum maxime sunt ex intentione dicentis diiudicanda . . . Auferre autem alicui f a m a m valde grave est, quia inter res temporales videtur fama esse preciosior, per cuius defectum h o m o impeditur a multis bene agendis. Propter quod dicitur Eccl. xlj 118 : >Curam habe de bono nomine, hoc enim magis permanebit tibi quam mille thesauri magni et preciosi.< [2] Et ideo detractio, per se loquendo, est peccatum mortale. - L 23, L 24, Ν1

114 Ray. II, 5 q. 42. 115 Χ. 5.34.10 § Praecipias. 117 Thomas, S.Th. II-II q. 73 art. 2. 118 Sir 41,15.

116 C. 5 q. 1 c. 1 et c. 3.

L 27 Leumund

517

L 27 II, 5 q. 202

Utrum peccet aliquis audiendo detractionem. Resp. secundum Thomam in summa q. lxxiij art. iiij [iij P]119. Dicendum quod (sicut ait apostolus Rom. j120) digni sunt morte >non solum qui peccata faciunt, sed etiam qui facientibus consentiunt] aliquam, non impeditur ob hoc aliquis de consanguinitate illius qui sic eam polluit, illam ducere in uxorem . . . Z. 8

IV, 15 q. 6

Quid si frangit claustrum pudoris et intrat et emittit ille semen, illa autem non emittit, contrahiturne affinitas per huiusmodi coitum? Resp. secundum glosam hic super ver. Dictum est9. Huguccio notavit super illud c. Extraordinaria 10 , quod non est ibi seminum commixtio nec efficiuntur [efficitur P] una caro . . . Thomas" et Albertus 12 dicunt quod ad affinitatem contrahendam requiritur commixtio seminum. Z. 12

IV, 15 q. 2

Quot sunt genera affinitatis, et que affinitas impedii matrimonium et usque ad quotum gradum, et qualiter gradus computentur. Resp. secundum Raymundum q. ij, et sequen.13. [1] Tria genera affinitatis fuerunt olim. Sed hodie primum genus tantum stat

8 Ray. IV, 15 q. 4. 9 Wilh. ad Ray. IV, 15 q. 5 super ver.: Dictum est. 10 Hug. ad C. 35 q. 2 et 3 c. 11. 11 Thomas, IV Sent. dist. 41 q. 1 art. 1 qc. 5. 12 Alb., IV Sent, dist. 41, A, art. 2 ad 5. 13 Ray. IV, 15 q. 2.

522

M 3 Magenschaft

secundo et tertio de medio sublatis . . . Primum genus affinitatis contrahitur ex persona addita consanguinitati per carnis copulam iuxta regulam que dicit: Persona addita persone per carnis propagationem, id est per carnalem procreationem sobolis, mutat gradum et non genus attinentie, et persona addita persone per carnis copulam mutat genus attinentie, sed non gradum. Unde versus: »Mutat nupta genus, sed generata gradum.« Et ut hoc melius intelligatur, exempla [extra P\ in medium proponamus. Ecce ego et soror mea una consanguinitas sumus, id est de una consanguinitate; accipiat soror mea maritum vel amasium habeat Petrum, videlicet ipse Petrus est addita persona consanguinitati mee per carnalem copulam et mutat genus attinentie, quia Petrus est affinis michi, non consanguineus, sicut soror mea est michi consanguinea; sed non mutat gradum, quia sicut soror mea est michi consanguinea in primo gradu, ita et ipse Petrus est michi affinis in primo affinitatis genere et in primo gradu. Et quod dictum est de sorore mea, idem intelligas de qualibet consanguinea mea et de [fehlt Ρ] quolibet consanguineo meo, quia omnes mariti consanguinearum mearum sunt michi affines in primo genere affinitatis et in illis gradibus in quibus uxores eorum attinent m i c h i . . . Inter consanguíneos tarnen uxoris et consanguíneos viri ex coniugio eiusdem viri et uxoris nulla contrahitur affinitas propter quam matrimonium inter eos debeat impediri. [3] . . . Extra de consanguinitate et affinitate, c. Non debet 14 . . . In omnibus supradictis a principio questionis cum Raymundo concordant Thomas 15 , Petrus 16 et Albertus 17 in scriptis. -

E21

Z. l f . : Ζ. 13:

Die Kapitelüberschrift wurde vom B-Redaktor gestrichen. Ursprüngliches magen ist noch in B, 12 erhalten, durch Verwechslung mit mügen in C entstellt.

M 3 IV, 6 q. 1

Et primo quero quid sit consanguinitas et unde dicatur. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. j18. Consanguinitas est vinculum personarum ab eodem stipite descendentium, carnali propagatione contractum. Stipitem dico illam personam a qua aliqui duxerunt originem, sicut Adam fuit stipes Cayn et Abel et aliorum qui ab eis p r o c e s s e r u n t . . . Dicitur 19 consanguinitas a >con< et >sanguineOmnis homo ad proximam sanguinis sui non accedet, ut revelet turpitudinem eiusLiber Extra< De corpore vitiatis, sondern auf den von Johannes anschließend zitierten Titulus De clerico debilitato ministrante.

M 12 Maß II, 8 q. 12

Quid de diversitate mensurarum. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij101. Mensuras rerum venalium necesse est in diversis locis esse diversas, propter diversitatem copie et inopie rerum, quia, ubi res magis abundant, consueverunt esse maiores mensure. In unoquoque tarnen loco ad rectores civitatis pertinet determinare que sunt iuste mensure rerum venalium, pensatis conditionibus locorum et rerum. Et ideo has mensuras publica auctoritate vel consuetudine institutas preterire non licet.

99 Inn. ad Χ. 5.12.12,1.

100 D. 50 c. 8.

101 Thomas, S.Th. II-II q. 77 art. 2.

M 13 Melden

539

Ζ. 4:

vor mellen (C) = einem etwas vormessen, ω in dessen Gegenwart messen, damit er von dem Maß überzeugt wird, auch damit er nachmessen kann (DWB 26,1318). Rezeption: >Rechtsabecedar< S. 191, 242.

M 13 M e l d e n III, 34 q. 91

Post hoc i n q u i r e n d u m est de confessionis celatione. Et p r i m o quero u t r u m sacerdos in o m n i casu teneatur celare confessionem. Resp. secundum Thomam 1 0 2 et Petrum dist. xxj 103 . Dicendum est quod sic, ut Extra eo ti. Omnis 1 0 4 .

- Β 57 III, 34 q. 96

Quid cum quis alicui dicit aliquod secretum sub sigillo confessionis et ille sie reeipit. Resp. secundum Thomam 1 0 5 . D i c e n d u m quod h o m o non de facili debet aliquid reeipere hoc modo. Si tarnen reeipiat, ex promissione tenetur hoc modo celare ac si in confessione haberet, quamvis sub sigillo confessionis non habeat.

- Β 57 Ζ. 5:

Querverweis auf Β 57 (Β, C).

Ζ. 9:

Querverweis auf G 40 (Β, C).

Ζ. 12

I, 9 q. 31

Quid de d o m i n o qui facit prepositum suum iurare vel homines suos vel familiam suam quod dicent ei, si quem [fehlt Ρ] scierint vel audierint surripuisse aliquid de foresta sua vel de stagnis aut vivariis suis aut de ceteris rebus suis. Item quid de marito zelotipo vel avaro qui extorquet i u r a m e n t u m a familia sua quod revelabit ei quicquid scierit de adulterio uxoris sue et de verisimilibus coniecturis et de damnificantibus e u m in rebus suis. Resp. secundum glosam Willelmi hie super ver. Qui compulsus 1 0 6 , qui sic dicit: [3] Si non potest probare, non debet revelare nisi talibus personis que possunt 102 Thomas, IV Sent. dist. 21 q. 3 art. 1 qc. 3. 103 Inn., IV Sent. dist. 21 q. 4 art. 1. 104 X. 5.38.12. 105 Thomas, IV Sent. dist. 21 q. 3 art. 1 qc. 3. 106 Wilh. ad Ray. 1, 9 q. [10] super ver.: Qui compulsus.

M 14 Meinung

540

prodesse et non obesse. Et si, quando iuravit, intendit se obligare ad revelandum occulta que probare non posset [probari non possunt P], non fuit licitum iuramentum nec Obligatorium. Quidam tamen dicunt generaliter quod in predictis casibus non tenetur dicere domino vel marito, nisi possit probare. Sicut notavit Huguccio X X X V . q. vj. Episcopus in synodo107 quod, si aliquis de testibus synodalibus de quibus ibi agitur, seit solus aliquod crimen alicuius, non tenetur denuntiare episcopo, licet iuraverit dicere crimina que sciret, nisi posset probare, alias debet tacere, ne sit proditor criminis . .. Dicit etiam Huguccio quod talis tenetur non revelare episcopo vel alii, nisi hoc faciat secreto, cum episcopus vel alius secrete debet corrigere huiusmodi criminosos, arg. xxij. q. v. Hoc videtur 108 . De hac materia, scilicet correctionis, habebitur infra lib. iij ti. ix. De doctrina ordinandorum. - E 79, G 40

Ζ. 12:

pan stm. = Gebot unter Strafandrohung

( LEXER 1,118; vgl. RWB

I,U93f.).

M 14 Meinung M14 enthält eine theoretische Begründung für die im folgenden Kapitel M15 gebotenen Beispiele. Es handelt sich hier um die programmatische Zusammenfassung eines im gesamten Werk des Johannes implizierten Grundgedankens: Erst der Zusammenklang von bona intentio und bona finis ergibt ein im Sinn der göttlichen Weltordnung >Gutes WerkFaciamus mala, ut veniant bona.< 111 C. 30 q. 1 c. 3. 112 C. 14 q. 5 c. 3: Aug., Sermo supposit. 287, al. 7 ex homil. 50, n. 2 (PL 39,2288).

541

M 15 M e i n u n g

abstulerat, addit potius peccatum q u a m minuat, quia aufert sibi copiam restituendi. Idem Augustinus ibidem q. v . " 3 : Nec enim, si agris inique aut perperam invasis ita quis utatur, ut ex e o r u m fructibus largas elemosynas faciat, ideo rap i n a m iustificat. Patet ergo quod tenetur restituere. - A 22, V23

Z.35

vgl. III, 24 q. 130

Quid de his qui nondum dictis matutinis celebrant. [2] Nota etiam s e c u n d u m Hostiensem § viij. Et q u a n d o " 4 , quod die dominico tenetur quilibet audire missam . . . Item nota quod dicitur Extra de parrochis c. ij 115 , scilicet quod [scilicet quod / si quid Ρ] interrogandum est diebus dominicis et festivis, si parrochianus alterius ibi sit, qui proprio contempto presbytero ibi missam audire velit, etsi inventus fuerit, statim ab ecclesia eiciatur. - M17, M 21

vgl. III, 34 q. 189

Utrum indulgentie valeant tantum subditis illius episcopi qui eas facit. Resp. s e c u n d u m Hostiensem § v. Quibus prosint" 6 . D i c e n d u m quod t a n t u m prosunt subditis illius et n o n extraneis. - A 11, Β 62, Ρ18

Ζ. 47

I, 12 q. 19:

Utrum propter peregrinationem vel viationem possit solvi ieiunium. Resp. secundum glosam i b i d e m " 7 . De peregrinis et viatoribus die quod, si tenentur peregrinan, quia compelluntur exulare vel ire in exercitum vel ad preceptum ecclesie ire ultra mare, tempore passagli i m m i n e n t e excusantur a ieiunio, si non possunt c o m m o d e ieiunare. Si autem non t e n e n t u r ad huiusmodi viationem, sed sponte huiusmodi peregrinationem accipiunt [accipiant P], peccant iter aggrediendo temporibus [tempore Ρ] ieiuniorum h u i u s m o d i . . . - F 26, Ρ18

113 C. 14 q. 5 c. 9: Aug., De bono coniugali, c. XIV.16 (CSEL 41, S. 209). 114 Host. 111, De consecratione ecclesie vel altaris § 19 Et quando, vers. In die a u t e m d o m i n i c o (f. 185 ra ). 115 X.3.29.2. 116 Host. V, De remissionibus §6 Quibus possint [!] (f. 288 ,a ). 117 Wilh. ad Ray. 1,12 q. 2 super ver.: Ab omnibus.

542

M 15 M e i n u n g

Ζ. 58

vgl. II, 1 q. 16

Utrum liceat alicui se occidere ob timorem, ne consentiat in peccatum. Resp. secundum Thomam eo. arg. [arti. P\, scilicet tertio 118 . Dicendum quod non, quia non sunt facienda mala, ut eveniant bona 119 vel ut [fehlt Ρ] vitentur mala, presertim minora et minus certa. Incertum est enim an aliquis in futurum consentiat in peccatum. Potens est enim deus hominem temptatione quacumque superveniente liberare a peccato. - TIO

Ζ. 77

vgl. III, 34 q. 268

U t r u m inanis gloria sit p e c c a t u m mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. iij120. Dicendum quod ex hoc aliquod peccatum est mortale, quod charitati contrariatur. Peccatum autem inanis glorie secundum se consideratum non videtur contrariari charitati quantum ad dilectionem proximi; quantum autem ad dilectionem dei potest contrariari charitati dupliciter. Uno modo ratione materie de qua quis g l o r i a t u r . . . Alio modo ex parte ipsius gloriantis qui intentionem suam refert ad gloriam tanquam ad ultimum finem, ad quem scilicet ordinet etiam virtutis opera et pro quo consequendo non pretermittat facere etiam ea que sunt contra deum. Et his modis est peccatum mortale. - E119

Ζ. 83

III, 8 q. 10

Que sint in elemosyne datione consideranda. Resp. secundum Raymundum q. ult. Item nota 121 . Tria sunt consideranda in elemosyna, scilicet iustum, ordo et intentio . .. Intentio recta, ut propter deum fiat, non ad vanam gloriam, ne, sicut ait Gregorius, unde celum promereri poterai, inde laudem transitorii sermonis querat. - A 21, A 22 Z. 88:

Zusatz Bertholds: I Cor 14,40: >Omnia autem honeste et secundum ordinem fiant.
Convertentur ad vesperam etc.SC< secundum Innocentium quinqué de causis verführte ihn zur Abkürzung·. Innocentius quintus. Gemeint ist jedoch der Traktat Innozenz' III: De sacro altaris mysterio libri sex, IV c. 44 (PL 217,884). Rezeption: Von den Kapiteln über die Messe wurden M16-M 22 in einen Meßtraktat eingearbeitet: Berlin, Staatsbibl. Ms. germ. fol. 1287, f . 2r-25' (v. J. 1471). Vorlage des relativ frei bearbeiteten Textes ist eine Hs. der B-Fassung der >Rechtssumme] i n t e r r o g a n d u m est diebus dominicis et festivis, si parrochianus alterius ibi sit, qui proprio contemplo presbytero ibi missam audire velit, et si inventus fuerit, statim ab ecclesia eiciatur. -

M15,

Ζ. 21

M 21

vgl. III, 33 q. 187

Qualiter vel quando vitabo eum de cuius excommunicatione publica fama est, et qualiter de hoc inquirere debeam. Resp. s e c u n d u m Raymundum 1 2 8 , ut patuit supra q. clxxx. Post hec quero. Vitandus est, q u a n d o publica f a m a est aliquem esse e x c o m m u n i c a t u m . Glosa ibidem

123 Ps 58,15. 124 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 19 Et quando, vers. In die autem dominico (f. 185ra). 125 D. 1 c. 64 et c. 65 de cons. 126 D. 1 c. 66 de cons. 127 X. 3.29.2. 128 Ray. III, 33 q. 43.

M 18 Messe

545

super ver. Publica f a m a 1 2 9 dicit s i c : . . . hi qui n o n i n t e r s u n t d e n u n t i a t i o n i q u e fit in ecclesia, vel h u i u s m o d i facto notorio, hoc m o d o v e n i u n t [venerit P\ in notitiam e x c o m m u n i c a t i o n i s h u i u s m o d i , i n q u i r e n d o scilicet et a u d i e n d o a b aliis qui interfuerunt. -

Β 15

Ζ. 16:

leithaus sin. (A, C) = Wirtshaus, Schenke (LEXER 1,1940).

M 18 III, 24 q. 124

Utrum melior sit missa boni sacerdotis quam mali. Resp. s e c u n d u m T h o m a m 1 3 0 . D i c e n d u m quod de missa p o s s u m u s loqui duplicit e r : A u t q u a n t u m ad id quod est essentiale in ea, c o r p u s scilicet C h r i s t i ; et sic a q u o c u m q u e dicatur, equaliter b o n a est, quia opus o p e r a t u m equaliter b o n u m est et v i r t u o s u m . Vel q u a n t u m ad id quod est a n n e x u m s a c r a m e n t o et quasi sec u n d a r i u m ; et sie missa b o n i sacerdotis melior est, q u i a n o n s o l u m habet efficaciam ex o p e r e operato, sed e t i a m ex opere o p e r a n t e , id est ex d e v o t i o n e et m e r i t o celebrantis. Et ideo ceteris p a r i b u s melius est a u d i r e m i s s a m boni sacerdotis q u a m mali. I d e m dicunt Petrus 1 3 1 et A l b e r t u s in scriptis' 3 2 . Et addit A l b e r t u s : Ideo dicitur q u o d ceteris p a r i b u s melius est a u d i r e b o n u m ; quia obedientia posset cogéré a u d i r e m a l u m , b o n u m a u t e m n o n , et t u n c m e l i u s est a u d i r e m a l u m q u a m b o n u m , quia o b e d i e n t i a melior est q u a m victima [victime Ρ] et q u a m b o n u m personale. Z.24

III, 30 q. 12

Deinde quero que sit pena clerici continentiam non servantis. [ 1 ] Resp. s e c u n d u m R a y m u n d u m q. ix. D e pena 1 3 3 . Circa hoc ita teneas quod, si talis clericus accusatus est et convictus, debet d e p o n i . . . Item aut est n o t o r i u m e u m h a b e r e c o n c u b i n a m aut non. In p r i m o casu, si est n o t o r i u m iuris, p u t a q u i a est d a m n a t u s de ilio c r i m i n e vel est confessus s p o n t e in iure vel convictus canonice, d e b e n t subditi vitare ipsum in sacramentis, quia ex t u n c ipso iure suspensus est, xv. q. v. Presbyter 1 3 4 ; Extra de c o h a b i t a t i o n e c l e r i c o r u m et m u l i e r u m , c. Vestra, u l t r a m e d i u m 1 3 5 . Item credo, scilicet quod suspensi sunt ipso iure, licet q u i d a m aliter dixerint, si est n o t o r i u m facti, p u t a quia m u l i e r e m suspectam publice tenet in d o m o , glosa 1 3 6 : i d e m intelligo, si alibi, et etiam f o r t e sunt argu-

129 Wilh. ad Ray. III, 33 q. 43 super ver.: Publica fama. 130 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 1 qc. 5. 131 Inn., IV Sent. dist. 13 q. unie. art. 2. 132 Alb., IV Sent. dist. 13, H, art. 31. 133 Ray. III, 30 q. 9. 134 C. 15 q. 5 c. 2. 135 X. 3.2.7. 136 Wilh. ad Ray. III, 30 q. 9 super ver.: In domo.

546

M 18 Messe

menta [animalia Ρ] super terram gradientia; quia, cum sit publicum non ex fama, sed ex evidentia, ita quod non possit aliqua tergiversatione celari, nec testis necessarius est nec etiam accusator, Extra de cohabitatione clericorum et mulierum. Tua137. Debet etiam talis, scilicet notorius fornicator, amoneri ab episcopo, ut se corrigat. Et si noluerit se corrigere, debet suspendí a beneficio ecclesiastico usque ad satisfactionem congruam. Et si adhuc perseveraverit, debet in perpetuum removeri, Extra de cohabitatione clericorum et mulierum. Sicut ad exstirpanda [extirpandas Ρ, Λ]138. Ζ 36

III, 30 q. 12.1

Quid si aliquis de hoc absolutus revertatur ad v o m i t u m cum eadem concubina. Resp. secundum glosam ibidem 1 3 9 ... De huiusmodi autem concubinariis clericis credo quod non oportet eos vitari tanquam excommunicatos ex ilio canone, nisi constet eos tenere focarías cum scandalo et super hoc eos esse legitime amonitos, et si de utroque istorum confitentur in secreto, vitandi sunt in secreto . . . Sequitur in Raymundo 140 : Si autem non est notorium clericum habere concubinam, sed est publicum ex fama tantum, si non appareat accusator et de his habetur suspicio, erit ei purgatio indicenda, in qua si defecerit vel se purgare noluerit, deponetur, Extra de cohabitatione clericorum et mulierum. Tua nos141. Et iste non debet a subditis evitari in sacramentis, quamdiu ab ecclesia toleratur. III, 30 q. 12 Z. 62 [2] Hec opinio confirmatur per novam constitutionem, Extra de cohabitatione clericorum et mulierum. Quesitum142, ubi dicitur quod, quamvis mortaliter peccane quo ad se sit suspensus, non tamen debet in officiis evitari, quia non est suspensus quo ad alios, nisi sit peccatum fornicationis quod sit notorium per sententiam vel per confessionem factam in iure aut per rei evidentiam que nulla possit tergiversatione celari. Z.26: Z.28: Ζ. 41: Z. 50f:

vberwinden stv. = überführen (DWB 23,656). vberjewgen swv. = (mit Zeugen) überführen (LEXER 11,1684). Wanderung stf. = Wandel, Lebenswandel (LEXER 111,677), hier: Der Quellennachweis lautet korrekt: Sicut ad exftirpanda.

Beziehung.

137 X. 3.2.8. 138 X. 3.2.4. 139 Wilh. ad Ray. III, 30 q. 9 super ver.: Suspendatur. 140 Ray. III, 30 q. 9. 141 X. 3.2.8. 142 X. 3.2.10.

M 19 Messe

547

M 19 III, 24 q. 125 Utrum liceat sacerdoti o m n i n o a celebratione abstinere. Resp. secundum Thomam 143 . Licet quidam dicant quod non peccet qui dimittit celebrationem, nisi populum habeat sibi commissum vel ex obedientia teneatur celebrare, tarnen, quia Gregorius 144 dicit: cum crescunt dona, rationes crescunt donorum, ideo cum sacerdoti sit data potestas nobilissima, reus negligentie erit, nisi ilia utatur ad honorem dei et salutem suam et aliorum vivorum et mortuorum . . . Celebrare autem tenetur, ut deo sacrificium reddat, etiam si nulli hominum teneatur. Sacerdotibus enim preceptum est: >Hoc facite in meam commemorationem< 145 . Idem dicit Thomas in ultima parte summe q. lxxxij art. χ146, et addit quod saltern videtur quod celebrare tenetur in precipuis festis, et maxime in illis diebus in quibus fideles communicare consueverunt.

M 20 III, 24 q. 126 In quibus casibus possit sacerdos una die plures missas celebrare, et de quo debeat missa celebrari. Resp. secundum Raymundum q. xiij. Item non debet cantare 147 . Non debet cantare presbyter in [de Ρ] die nisi unam missam. Nam valde felix est qui unam digne célébrât, Extra de celebratione missarum. Te referente et c. Consuluisti 148 et de cons. dist. j. Sufficit 149 . Videntur tarnen excipi sex casus. Unus in die nativitatis domini; in quo potest cantare tres missas. In aliis vero diebus potest cantare duas missas in casibus sequentibus: unam pro defunctis de die, aliam, si necesse fuerit. Dicit hic glosa1S0 quod quedam ecclesie restringunt hoc ad casum, quando funus presens est. Sed cum canon non distinguât in hac parte, ut in dicto c. Sufficit, nec ego distinguo utrum hoc faciat pro corpore presenti vel pro anniversario aut devotione, dum tarnen non sit corrupta intentio nec contra consuetudinem loci approbatam vel constitutionem synodalem fiat. Sequitur in Raymundo: Item propter necessitatem peregrinorum, hospitum commeantium et infirmorum, et forte propter necessitatem nuptiarum, ubi tempus laberetur, ita tamen quod nunquam celebret ultra duas propter aliquam necessitatem. Probantur hec in predictis capitulis. In c. etiam Sufficit dicitur quod, qui pro pecuniis aut adulationibus secularium una die presumunt plures facere missas, non estimo evadere damnationem. Concordat his Hostiensis lib. iij rubr. xl.

143 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 2 qc. 6. 144 Greg., Homil. in Evang. I, homil. IX, n. 1 (PL 76,1106). 145 Le 22,19. 146 Thomas, S.Th. Ili q. 82 art. 10. 147 Ray. III, 24 q. 13. 148 Χ. 3.41.12 et 3. 149 D. 1 c. 53 de cons. 150 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 13 super ver.: Pro defunctis.

548

M 21 Messe

De celebratione missarum § vij. Et qualiter151. Et addit casum, quando scilicet propter raritatem clericorum vel propter paupertatem ecclesiarum due ecclesie commendantur uni. Ζ. 37

III, 24 q. 122

Utrum sacerdos consecrans semper debeat corpus et sanguinem sumere. [2] In ultima autem celebratione secundum Hostiensem152, si plures missas célébrât, potest recipere perfusionem et non in prima, quia tunc non esset ieiunus nec aliam missam posset celebrare, Extra de celebratione missarum, c. Ex parte153. -

M 23

Ζ. 19: Z. 26:

Z. 29:

Ζ. 30f. : Z. 35f. : Z. 39:

den felben (Β) verlesen aus den feien. Die korrekte Lesart lautet wie in Β prautláuf (s.o. Β 68). Die Verschreibung in A (prautluft 11) verursacht beträchtliche Textvarianz; in C wird der offensichtlich unbekannte Terminus sinngemäß durch preütleut ersetzt. winc3ig adj. (C) = überaus wenig (LEXER 111,922). fich pegen = leben von etwas, sich ernähren; s.o. Κ 30. Quellennachweis in C verderbt; Β tradiert den korrekten Text. ablución (perfusio) = eigentlich Abwaschung der Finger, mit denen der Priester die hl. Hostie gehalten hat (DWB 1,569); hier: Reinigung von Sünden durch Empfang der Kommunion (vgl. LEXER 1,16).

M 21 III, 24 q. 129 Utrum tantum in die et qua hora diei debeat missa celebrari. [1] Resp. secundum Thomam154. Dicendum quod communiter loquendo debet missa dici in die et non in nocte... Dies autem iudicatur non solum ab ortu solis, sed ex quo incipiunt orituri solis signa manifestari per aliquam aeris illustrationem. Tarnen in duabus noctibus missa decantatur propter Privilegium illarum noctium, scilicet in nocte nativitatis, quando Christus natus est, et in nocte resurrectionis circa principium . . . quamvis hoc non semper oporteat observari. [3] Nota etiam quod dicit glosa Willelmi hie, scilicet q. xiij. Item non debet, super ver. Pro defunctis155: Credo quod, qui scienter ante diem célébrât, cum sit contra constitutionem ecclesie generalem, mortaliter peccat, nisi super hoc per episco-

151 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 14 Sed nunquid, vers. Item si [Q (f. 184vb). 152 Host. III, De consecratione ecclesie vel altaris § 15 Et nota, vers. Et quoties (f. 184vb). 153 X. 3.41.5. 154 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 2 qc. 6. 155 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 13 super ver.: Pro defunctis.

M 22 Messe

549

pum vel superiorem dispensetur in casu, ut si aliquem vel aliquos contingeret infirmari ad mortem nec posset haberi eucharistia, nisi ante diem conficeretur. /2/Solennis autem misse celebratio tribus horis instituta est fieri, scilicet in tertia diebus festis, de cons. dist. j. Nocte156, in sexta diebus profestis, in nona diebus ieiuniorum, de cons. dist. j. Solent 157 ; quia in missa recolitur mors Christi qui quidem hora tertia crucifixus est Unguis iudeorum, hora sexta manibus militum, hora nona expiravit. Sed quando fiunt ordines, potest missa cantari secundum cánones etiam post nonam vel etiam, ut diligentior fiat preparatio, differtur, quantum differri potest ante p r a n d i u m . . . Private autem misse dici possunt a mane usque ad tertiam vel etiam usque ad nonam in diebus ieiuniorum, de cons. dist. j. Necesse est158. III, 24 q. 130

Z.36

Quid de his qui nondum dictis matutinis celebrant. [1] Resp. secundum glosam ibidem 159 . Idem dicendum est quod in precedenti casu, scilicet quod peccant mortaliter, cum hoc sit contra generalem consuetudinem et approbatam . . . Qui autem célébrât, antequam dicat primam, non peccat mortaliter, nisi sit contra consuetudinem loci aut contra statutum synodale aut provinciale. -

M15,

Ζ. 35:

M17

Verderbtes Incipit in C; richtig: Solent.

M 22 III, 24 q. 131 Ubi sive in quo loco liceat missam celebrare. [1] Resp. secundum Raymundum q. xij 160 . Item non debet cantari missa nisi in ecclesia consecrata, si fieri potest, vel saltem in altari consecrato, vel si hoc non habetur, ad minus semper habeatur parva tabula consecrata... In necessitate etiam potest missa celebrari sub divo vel etiam in tentoriis, in itinere videlicet, vel in exercitu honesto vel simili, dum tarnen habeatur ibi semper parva tabula, ut dictum est, et cetera ornamenta necessaria, de cons. dist. j. c. j., circa finem et c. Concedimus et c. Missarum 161 . In quo capitulo dicitur quod non debet missa celebrari nisi in loco consecrato vel ubi episcopus permiserit. [3] Glosa Willelmi hic super ver. In itinere 162 dicit: id est super solidam terram, non in navi que in mari vel in fluminibus fluctuât, ne ea nutante [ruitante P, 156 D. 1 c. 48 de cons. 157 D. 1 c. 50 de cons. 158 D. 1 c. 51 de cons. 159 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 13 super ver.: Pro defunctis. 160 Ray. III, 24 q. 12. 161 D. 1 c. 1, c. 30 et c. 12 de cons. 162 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 12 super ver.: In itinere.

550

M 22 Messe

natante A] fiat sanguinis effusio vel corporis indebita commotio. Introitus tarnen misse potest ibi dici. Ζ. 21

III, 24 q. 132

D e qua materia debeat esse altare vel calix aut corporale. Resp. secundum Raymundum q. xj. Item nota, ver. Item non debet hodie 163 . Non debet hodie fieri altare ligneum vel terreum, sed lapideum, de cons. dist. j. Altaría164. Nec calix debet fieri de ligno, vitro, ere vel auricalco, sed de auro, argento vel stanno, de cons. dist. j. Vasa. Ut [aut P\ calix165. Nec corporale debet fieri de serico vel panno tincto, sed de puro et candido lino, de cons. dist. j. Consulto omnium 166 . Concordat etiam his Thomas in scriptis super iiij sent. dist. xiij 167 . Et addit quod calix etiam fieri non debet de cristallo propter fragilitatem neque de lapide propter ineptitudinem, de cons. dist. j. Ut calix168. Z.32

III, 24 q. 135

Quid si omittatur aliquid de his que ad ritum huiusmodi sacramenti pertinent. Resp. secundum Thomam 169 et Albertum 170 et omnes theologos communiter quod, licet omittens ea que ad ritum huius sacramenti pertinent, sicut tempus debitum, altare, vestes et huiusmodi, graviter peccet, quia facit contra statutum ecclesie, tamen si omittatur, nichilominus consecratum est, dummodo consecrans sit ordinatus et assit intentio et materia et forma debita. Idem dicit hic glosa Willelmi171. Ζ 41 III, 24 q. 131 [2] Predicatoribus tamen et minoribus, ubicumque fuerint, concessum est quod sine preiudicio parrochialis ecclesie possunt in altari viatico celebrare, ut Extra de privilegiis. In his172. Ζ. 45

III, 24 q. 148

Quis potest ecclesiam consecrare, quando et qualiter, et cuius auctoritate sunt edificande ecclesie vel altaría erigenda. Resp. . . . et secundum Raymundum ubi supra q. viij. Post predicta et q. x. Item possunt 1 . 163 Ray. III, 24 q. 11. 164 D. 1 c. 31 de cons. 165 D. 1 c. 44 et c. 45 de cons. 166 D. 1 c. 46 de cons. 167 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 2 qc. 6. 168 D. 1 c. 45 de cons. 169 Thomas, IV Sent. dist. 13 q. 1 art. 2 qc. 6. 170 Alb., IV Sent. dist. 13, H, art. 37. 171 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 12 super ver.: In itinere. 172 X. 5.33.30. 173 hier: Ray. III, 24 q. 10.

551

M 23 Messe

[3] . .. Clericus vero qui sine auctoritate episcopi in tali loco vel oratorio celebraverit, debet deponi, de cons. dist. j. c. Unicuique 174 . . . -

Β 47, Κ 30, K31,

Z. Ζ. Z. Ζ.

18: 22: 26: 27f. :

vnde stswf. = Flut, Welle (LEXER 11,1776). kot simn. (C) = Lehm, Erde (DWB 11,1893). ere stn. (B, C) = Erz, Eisen (LEXER 1,605). corporal stn. = Tuch, womit Kelch und Hostie auf dem Altar zugedeckt werden

Ζ. 30/. :

S22

(LEXER

1,1685).

Fehlerhafte Kürzelauflösung omnium.

Confultu capitulis in B, C; richtig: Confulto

M 23 III, 24 q. 137 Utrum debeat missa celebrari pro parvulis baptizatis, si moriuntur. Resp. secundum Thomam dist. xij 175 . Dicendum quod pro pueris baptizatis missarum solennia celebrantur, non quia eis iuventur ad remissionem alicuius culpe vel ad augmentum glorie, sed propter alias rationes. Tum propter solatium vivorum, tum ad ostendendum párvulos ad unitatem corporis mystici pertinere, dum idem modus exequiarum servatur in ipsis et in aliis, tum ad commendandum redemptionis mysterium quod in hoc sacramento commemoratur, per quod parvuli sine proprio merito salutem consequuntur eternam. Z. 11

III, 24 q. 122

Utrum sacerdos consecrans semper debeat corpus et sanguinem sumere. [1] Resp. secundum Thomam 176 . Dicendum quod sic, ut habetur de cons. dist. ij. c. Relatum 177 . Totiens etiam sumat, quotiens célébrât, et hoc intellige, nisi impediatur vel per violentiam vel per mortem vel per infirmitatem aut aliquid huiusmodi, quia ipsum sacramentum in sumptione complementum sue significationis aeeipit. [3] Si etiam aliquod peccatum intra missam recoleret, deberet conteri et sic sumere cum proposito confitendi. - M 20

174 D. 1 c. 33 de cons. 175 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 2 art. 1 qc. 3. IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 2 qc. 3. 177 D. 2 c. 11 de cons.

176 Thomas,

552

M 24 Mönche

M 24 Mönche II, 5 q. 122 Quero etiam utrum clerici possint habere ius in hereditate paterna. Resp. secundum Albertum super iiij sent. dist. xxiiij 178 . Non est dubium, quin clerici ius habeant in sua hereditate que Patrimonium est, aliter enim videtur in feudalibus quibusdam. - E105

Ζ. 4

I, 1 q. 52

Sed nunquid circa hoc posset aliquid esse remedium. Resp. secundum Hostiensem ibidem 179 quod sic, scilicet ut puella gratis in monasterio recipiatur. Et si pauperes sunt, agant contra patrem pro alimentis filie vel, si mortuus est pater, agant ad partem hereditatis sue, ut in Auth. de sanctissimis episcopis § Nullam, coli. ix180. - G 29

Ζ. 11

III, 28 q. 25

Item queritur utrum ille qui relinquit consortium spirituale, sive religion e m sive ecclesiam secularem, recuperet bona que ibidem secum attulerat. Resp. secundum Hostiensem lib. iij rubr. iij. De clericis coniugatis § ij. Et in quo' 81 . Dicendum quod is de quo queritur, aut est secularis aut regularis. Si regularis sit et exit de licentia vel etiam sine licentia superioris ante professionem, cum rebus suis potest exire libere et ad priorem statum redire, Extra de regularibus, c. Statuimus 182 . Nec de cetero audietur, si velit penitere et iterum monasterium de quo exierat, intrare, arg. Extra de renuntiatione. Ex transmissa183. Sin autem post professionem et sine licentia, quamvis aliud monasterium intret, res sue primo monasterio remanent, et imputet sibi qui ipsum recipit secundo sine licentia. Si cum licentia exivit vel etiam invitus ex causa, usufructus rerum quas contulit, debet [debent P\ secundo monasterio ad quod transit, assignari, quamdiu vixerit, ne ei existât onerosus. Sic intellige xvj. q. vj. Cognovimus 184 .

178 Alb., IV Sent. dist. 24, B, art. 15. 179 Host. V, De simonia § 14 Sed que est, vers. Sed nunquid (f. 233vb). 180 Nov. 123.41 = A. 9.15. 181 Host. Ill, De clericis coniugatis § 2 Et in quo, vers. Cum queritur (f. 137rb). 182 X. 3.31.23. 183 X. 1.9.3. 184 C. 16 q. 6 c. 3.

M 24 Mönche Z. I f : Z. 6: Ζ. 6f.:

Z. 15:

553

Der originale Wortlaut der Überschrift von M24 kann nicht erschlossen werden. verhengen = zulassen; s.o. Β 19. Gemeint ist wohl Cod. 1.3.54(56) De episcopis clericis. Deo nobis. Das Zitat ist in diesem Zusammenhang bei Johannes und dessen Quelle Hostiensis /ficht belegt, inhaltlich jedoch zutreffend. Die >SC< zitiert hier De sanctissimis episcopis § Nullam (Nov. 123.41 = A. 9.15). fruchtiges erb (usufructus rerum) (Β, C) = Frucht oder Nutzen bringendes Erbe (LEXER

111,547).

554

Ν 1 Nachrede

Ν 1 Nachrede II, 5 q. 199 U t r u m detractio sit p e c c a t u m mortale. Resp. secundum T h o m a m ibidem art. ij 1 . [1] Dicendum quod [fehlt P\ peccata verborum maxime sunt ex intentione dicentis diiudicanda. Detractio autem secundum suam rationem ordinatur ad denigrandam f a m a m alicuius. Unde ille, per se loquendo, detrahit qui ad hoc de aliquo obloquitur eo absente, ut eius f a m a m denigret. Auferre autem alicui fam a m valde grave est, quia inter res temporales videtur fama esse preciosior, per cuius defectum homo impeditur a multis bene agendis. Propter quod dicitur Eccl. xlj 2 : >Curam habe de bono nomine, hoc enim magis permanebit tibi quam mille thesauri magni et preciosi.< [2] Et ideo detractio, per se loquendo, est peccatum mortale . . . Addit Thomas: Contingit tamen quandoque quod aliquis dicit aliqua verba per que diminuitur fama alicuius, non hoc intendens, sed aliquid aliud. Hoc autem non est detrahere, per se et formaliter loquendo, sed solum materialiter et quasi per accidens. Et si quidem [quedam Ρ] verba per que f a m a alterius diminuitur, proférât aliquis propter aliquod b o n u m vel necessarium debitis circumstantiis observatis, non est peccatum nec potest dici detractio, ut patet in denuntiatione et accusatione. Si autem proférât ex animi levitate vel propter aliquod non necessarium [nocumentum P], non est peccatum mortale, nisi forte verbum quod dicitur, sit adeo grave, quod notabiliter f a m a m eius ledat, et precipue in his que pertinent ad honestatem vite, quia hoc ex ipso genere verborum habet rationem peccati mortalis. - L 23, L 24, L 26 Z. 20:

Querverweis auf L 22 und L 27.

Ζ. 11:

leichtichait stf. = Leichtsinn, Leichtfertigkeit

Ζ. 13:

v e r v n l e i u n t (A) = verleumdet

Ζ. 24:

3Û lûfen swv. (A, C) = zuhören, Aufmerksamkeit schenken (DWB 12,1188).

(LEXER

(LEXER 1,1919).

111,281).

Ν 2 Neid III, 34 q. 222 Queritur quid sit invidia. Resp. secundum T h o m a m in s u m m a q. xxxvj [xxxv P; xxxvij A] art. j3. Damascenus in secundo libro 4 ponit invidiam speciem tristitie, unde dicit quod invidia est tristitia in alienis bonis. Nota ergo quod obiectum tristitie [iustitie P] est m a l u m proprium. Contingit autem id quod est alienum bonum, apprehendi ut 1 T h o m a s , S.Th. II-II q. 73 art. 2.

2 Sir 41,15.

4 Damasc., D e fide o r t h . II, c. 14 ( P G 94, 932).

3 T h o m a s , S.Th. II-II q. 36 art. 1.

555

Ν 3 Neid

malum proprium, et secundum hoc de bono alieno potest esse tristitia. Sed hoc contingit dupliciter. Uno modo, quando quis tristatur de bono alicuius, inquantum imminet sibi ex hoc periculum alicuius nocumenti, sicut cum homo tristatur de exaltatione inimici sui timens, ne eum ledat. Et talis tristitia non est invidia, sed magis timoris effectus. Z. 16

III, 34 q. 223

Utrum invidia sit peccatum. Resp. secundum T h o m a m ibidem art. ij s . Dicendum quod invidia est tristitia de alienis bonis (ut dictum est), et hec tristitia potest contingere quattuor modis . . . ut dicit Gregorius, xxij m o r a l i u m 6 . . . Tertio modo aliquis tristatur de bono [bonis P] alterius, inquantum ille cui accidit bonum, est eo indignus . . . Secundum doctrinam tamen Christiane fidei hec invidia prohibetur, quia temporalia bona que indignis proveniunt ex iusta dei ordinatione, disponuntur vel ad eorum correctionem vel ad eorum damnationem . . . Quarto modo [fehlt Ρ] aliquis tristatur de bonis alicuius [alterius P], inquantum alter excedit ipsum in bonis. Et hoc proprie est invidia et istud semper est pravum, quia dolet de quo est gaudendum. Z. 27

III, 34 q. 224

Utrum invidia sit mortale peccatum. Resp. secundum T h o m a m ibidem art. iij 7 . Dicendum quod invidia ex genere suo est mortale peccatum, quia contrariatur charitati que gaudet de bono proximi.

Ν 3 III, 34 q. 83

D e quibus sunt interrogationes faciende et qualiter. [ 1 ] Resp. secundum R a y m u n d u m q. xxxj. Ad aliud, et sequen. 8 . . . Sunt autem ista septem crimina c a p i t a l i a . . . Ut autem scias propagationem istorum vitiorum, nota doctrinam quam tradit beatus Gregorius super Job xxxix, super illud: >Exhortationem ducum et ululatum exercitus< 9 . Radix, inquit, totius mali est superbia etc. Et infra: De hac quippe velut de radice, scilicet superbia, septem principalia vitia oriuntur, scilicet. . . invidia . . . De invidia nascuntur hec quinqué, scilicet odium, susurratio, detractio, exultatio in adversis, afflictio in prosperis proximi. - G 32, H16, S 58, S 62, Τ14, V 9, Z14

5 T h o m a s , S.Th. II-II q. 36 art. 2. S. 1109).

6 Greg., Moral, in l o b XXII, XI.23 ( C C L 143 A,

7 T h o m a s , S.Th. II-II q. 36 art. 3.

8 Ray. III, 34 q. 31 [33],

Moral, in l o b X X X I , X X X I V . 7 2 ; XLV.87 ( C C L 143 B, S. 1600f„ 1610).

9 Greg.,

556

Ν 4 Narrheit

Ν 4 Narrheit III, 34 q. 229 Utrum stultitia sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. xlvj art. j et ij 10 . . . Stultitia ergo importât quendam stuporem sensus in iudicando et precipue circa altissimam causam que est finis ultimus. Et si hoc sit ex dispositione naturali, sicut patet in amentibus, talis stultitia non est peccatum. Si autem hoc contingat ex eo, quod homo immergit sensum suum rebus terrenis, ex quo redditur eius sensus ineptus ad percipiendum divina, secundum illud j Cor. ij' 1 : >Animalis homo non percipit ea que sunt spiritus deiNon a p p a r e b i s in conspectu m e o vacuus. < Q u o d e t i a m d i c t u m est de necessitate indigentie, puta c u m ministri sunt pauperes, c o n c o r d a t I n n o c e n t i u s , Extra de p a r r o c h i s in glosa, in principio tituli 8 . Addit Hostiensis vers. Q u o d t a m e n 9 quod hoc intelligitur, nisi [ubi Ρ] et ipsi subditi p r o p t e r p a u p e r t a t e m sacerdoti s u b v e n i r e n o n possent, in q u o casu m a n i b u s querat v i c t u m , xcj. dist. Clericus victum 1 0 . Z. 15: Quellennachweis in C verlesen; richtig', d. xcj. Clericus. Z. 19: im (Β) tradiert den Autortext (BMW, 12); A und C eliminieren das Pronomen. Z. 26f.: Die Umstellung von got (A) ist sekundär. Rezeption der Kapitel O 1, O 4: >Rechtsabecedar< S. 192, 244.

1 Ray. I, 15 q. 19 [21], 2 Thomas, S.Th. 11-11 q. 86 art. 1. 3 Ray. I, 15 4 Goff. III, De parrochiis et alienis parrochianis § 2 lus parrochie (f. 146rb 5 X. 5.3.42. 6 D. 1 c. 69 de cons. 7 Ex 34,20 (s.a. 23,15). 8 Inn. ad 9 Host. III, De parochiis et alienis parochianis § 4 Sed nunquid. vers. Quod (f. 170ra). 10 D. 91c. 3.

q. 19 [22], - S. 293). X. 3.29.1. tu tamen

558

O 2 Opfer

02

I, 15 q. 51

Cui dande sint oblationes. Resp. secundum Raymundum 11 . Oblationes que fiunt ecclesiis parrochialibus, dande sunt sacerdoti parrochiali tantum, quia pro peccatis offeruntur et ille tenetur ex officio orare pro populo; vel si alii ecclesie offeruntur, prelato eiusdem ecclesie dande sunt. - Β 42, Ol

Ζ. 10

I, 15 q. 53

Cum episcopus célébrât in cathedrali vel in alia ecclesia parrochiali, queritur cuius erunt oblationes que ad manus ipsius perveniunt. Resp. secundum Hostiensem vers. Quid ergo12. De iure communi sue sunt, quia sibi offeruntur, et a proprio parrochiano. Nam tota sua dioecesis sua parrochia intelligitur, ut patet Extra de raptoribus c. j 13 ; Extra de parrochis. Super eo14. Si tamen de consuetudine contrarium est, sequenda est consuetudo, dum tarnen episcopus suam canonicam accipiat de omnibus. Item, si episcopus nimiam moram in uno loco contraheret et nimis frequenter celebraret. Z. 11-13:

O

Homoioteleuton-Lücke in C.

3

I, 15 q. 55 Quero etiam qui sunt illi quorum oblationem non recipit ecclesia. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. vj. Queritur utrum 15 . In detestationem criminis in quo iacent, respuit ecclesia horum oblationes, scilicet notorie dissidentium. Item qui opprimunt pauperes, dist. xc. Oblationes 16 . Item raptorum et usurariorum, Extra de raptoribus. Super eo17, et De usuris. Quia in omnibus 18 . Item meretricis vel propter aliud crimen notorium et horrendum, xvij. q. iiij. Miror 19 . Eosdem casus ponunt Goffredus 20 et Hostiensis vers. Sunt tarnen 21 et addunt, si quis ecclesie immunitatem violaverit nec emendare velit, xvij. q. iiij.

11 Ray. I, 15 q. 19 [21], 12 Host. III, De parochiis et alienis parochianis § 3 Hic t a m e n , vers. Quid ergo (f. 169 vb ). 13 X. 5.17.1. 14 X. 3.29.4. 15 Ray. I, 15 q. 6. 16 D. 90 c. 2. 17 X. 5.17.2. 18 X. 5.19.3. 19 C. 17 q. 4 c. 8. 20 G o f f . Ili, De parrochiis et alienis parrochianis § 2 lus parrochie (f. 146 rb - S. 293). 21 Host. III, De parochiis et alienis parochianis § 4 Sed n u n q u i d , vers. Sunt t a m e n (f. 170 ra ).

O 3 Opfer

559

Miror 22 . Addit Hostiensis: Idem de quolibet heretico publico vel excommunicato publico. Β18

Ζ. 4:

chriegmachere (notorie dissidentes) bei

LEXER, R We

nicht belegt; vgl. DWB

11,2260.

Ζ. 9:

tringen stv. = einen Zwang gegen jd. ausüben, zu Abgaben und Diensten zwingen (RWB IlJllOff.)

22 C. 17 q. 4 c. 8.

560

Ρ 1 Pfaffen

Ρ 1 Pfaffen II, 5 q. 13 . . . quero quis et in quibus debeat succedere clerico morienti. Resp. secundum quod determinai decretalis Extra de testamentis. Relatum ij 1 . In bonis acquisitis per ecclesiam succedit ecclesia . . . Si autem habet bona aliunde acquisita quam per ecclesiam talis, ut dicit hic Raymundus 2 , si moritur nullo condito testamento, succedunt in omnibus bonis illis ab intestato consanguinei secundum iuris ordinem, quibus deficientibus succedit ecclesia cuius erat clericus, in omnibus, xij. q. v. c. ult. 3 ; Extra de successionibus ab intestato, c.j. et [fehlt Ρ, A] Cum dilectus, in fine 4 . - E105 Z. 9:

Querverweis auf G 12; das Incipit, das Β gibt, ist jedoch das von G 9.

Ζ. 12

II, 5 q. 11

Post hec acturus de rapina clericorum et modo restituendi. Prius quero an liceat clericis habere proprium . . . Resp. secundum Raymundum q. vij. Item videtur 5 . Dico quod clerici possunt habere proprium, xij. q. j. Episcopi. Sint manifeste 6 ... Thomas autem in summa q. clxxxv art. vj arg. iij 7 sic solvit ad auetoritatem predictam, scilicet quod omnis pars est minor toto. Ille ergo cum deo alias partes habet, cuius Studium diminuitur circa ea que dei sunt, dum intendit his que mundi sunt. Sic autem non debent clerici proprium possidere, scilicet ut, dum curant propria, defectum faciant in his que pertinent ad cultum divinum. Ζ. 17: Ζ. 7 : Z. 13f.:

Z. 14: Z. 18: Rezeption Staatsbibl.

Querverweis auf G 9. Unvollständiger Quellennachweis in B. Nach eitern ist vnd ausgefallen (A); es wurde in IV 3 und im Druck i 1 richtig ergänzt; aigenfehaft stf. = rechtmäßiger Besitz, Eigentum, Vermögen (R WB 11,1342). Ausfall von haben in B. den chirchen (Β, A) schon in CI ausgefallen. der Kapitel Ρ1-P 4: >Rechtsabecedar]147. - E12

Ζ. 36

III, 32 q. 13

Quero hic cira penas an milites et alii domini vel iudices possint retiñere emendas quas levant secundum consuetudinem suam, vel assistas terre ab illis inter quos iudicant, et ab illis qui in forestis suis et defensis delinquunt, cum pena multo sit maior quam damnum illatum. Resp. secundum glosam hie super ver. Illam penam 148 . Tam milites quam ecclesiastice persone emendas quas levant secundum consuetudines legitimas et 142 Ray. II, 7 q. 5. 146 Ray. IV, 1 q. 6. P o e n a m illam.

143 D. 23 c. 6. 147 X. 4.1.17 et 29.

144 Dig. 50.17.137. 145 D. 23 c. 6. 148 Wilh. ad Ray. III, 32 q. 9 super ver.:

584

Ρ 17 P e n u n d P u ß

secundum iudicia regionis, retiñere possunt et [etiam Ρ] in usus suos expendere; nec peccant, quando in hac parte subest causa et servatur iuris ordo nec est corrupta intentio, et propter zelum iustitie hoc faciant, non propter cupiditatem, alias peccant. Non obstat, quod pena quandoque excedit damnum in magna quantitate, quia pene huiusmodi non solum propter interesse, sed etiam propter crimina coercenda statute sunt. Z. 46

II, 5 q. 30

Sed quid si illi qui tenentur solvere, non solvunt, nunquid tenentur ad emendam et iniungendum est eis in foro penitentie, quod earn solvant. Resp. secundum glosam hie149. Credo quod nec in hoc casu nec in similibus [consimilibus P\ tenetur quis ad solvendum emendam, nisi fuerit iudicatum [iudicata Ρ] contra ipsum in foro causarum, quia talia non debentur nisi tunc demum, cum quis condemnatus est per sententiam in forma iudicii. Unde si quis furtim asportaverit pedagium vel incident alienam silvam vel commiserit furtum aut sacrilegium vel simile, super quibus statuta est pena corporalis vel pecuniaria per legem vel canonem, non est iniungendum penitenti in foro penitentiali, quod solvat huiusmodi penas, nisi tunc demum cum fuerit condemnatus ad illas, sed sufficit quod solvat interesse, sed satisfaciat ad arbitrium boni viri, si iniuriam intulit. Idem glosa xij. q. ij. super c. Fraternitas, in fine 150 . - Z Ì I

Z. 52:

Querverweis auf R 16, einschlägig sind R 22, R 23.

Ζ. 12:

Der Terminus o b r i f t , den C statt Bertholds v b e r m a n verwendet, findet sich schon in der Vorstufe CI. Fehlerhafter Quellennachweis; das bei Berthold als Incipit erscheinende Super entstand aus einer mißverständlichen Verkürzung von glosa xij. q. ij. s u p e r c. Fraternitas.

Ζ. 51:

Rezeption

der Kapitel

Ρ16-P17:

>RechtsabecedarSi autem vis ad vitam ingredi, serva mandatai Mt 19,21: >Si vis perfectus esse, vade, vende que habes, et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et veni sequere me.
RechtsabecedarRechtsabecedarVe qui condunt leges iniquas.< R 9, RIO

Z. 12:

Der Autortext läßtsich nicht mehr zweifelsfrei feststellen: müg Β - mügen 12, MW - vermögen A - macht C; die stemmatische Konstellation legt jedoch die Annahme nahe, daß Β oder 12 und MWBertholds Wortgebrauch wiedergeben.

44 Thomas, S.Th. II-I q. 96 art. 4.

45 Ray. II, 5 q. 43.

46 Is 10,1.

600

R 9 Recht

R 9 II, 5 q. 204 U t r u m leges h u m a n e i m p o n a n t h o m i n i [ h u i u s m o d i P ] n e c e s s i t a t e m q u a n t u m a d f o r u m c o n s c i e n t i e , sive s i n t iuste sive i n i u s t e . Resp. secundum T h o m a m in summa, in prima parte secunde q. xcvj art. iiij 47 . [ 1 ] Dicendum quod leges posite h u m a n e [humanitus P] vel sunt iuste vel iniuste. Si quidem iuste sint, habent vim obligandi in foro conscientie a lege eterna a qua derivantur, secundum illud Prov. viij 48 : >Per me reges regnant, et legum conditores iusta decernunt.< [3] Unde tales non obligant in foro conscientie nisi forte propter vitandum scandalum vel turbationem, propter quod etiam homo iuri suo cedere debet secundum illud Math, v 49 : >Qui te angariaverit mille passus, vade cum eo et alia duo. Et qui abstulerit tibi tunicam, da ei et pallium. < . . . Extra de constitutionibus. C u m omnes 50 . - G 37, H 8, R8 Ζ. 17:

Die von Johannes zitierte Bibelstelle Mt 5,40f. wird von Berthold eigenständig erweitert: >Sed si quis te percusserit in dextra maxilla tua, prebe illi et a l t e r a m i (Mt 5,39).

Z. 21

II, 5 q. 205

Sed q u i d d e c o n d e n t i b u s leges i n i q u a s , et q u e est p e n a e o r u m . Resp. secundum R a y m u n d u m q. xliij. Qui condunt 5 1 . De his sic dicit: [ 1 ] Qui condunt leges iniquas vel statuta contra legem dei . . . ipso iure non valent leges sue, quia nulla lex potest valere contra deum, dist. viij. Que [quod Ρ] contra 5 2 . . . Minor enim non habet imperium in maiorem. - R 8, RIO

Z. 26

II, 7 q. 43

Q u i d d e l e g i b u s q u e p e r m i t t u n t u s u r a s exigí, n u n q u i d t e n e n t [ t e n e n t u r

η

[1] Resp. secundum R a y m u n d u m q. x. Quid de legibus 53 . Dico breviter quod non tenent [tenentur P\, immo sunt omnes abrogate, quia imperator terre non potuit condere legem contra imperatorem celi. Iure civili: nam dicit imperator quod sacre leges non dedignantur sacros cánones imitari, specialiter in matrimoniis et

47 Thomas, S.Th. H-I q. 96 art. 4. 51 Ray. II, 5 q. 43. 52 D. 8 c. 2.

48 Prv8,15. 49 Mt 5,40f. 53 Ray. II, 7 q. 10.

50 X. 1.2.6.

R 10 Recht

601

usuris, Auth. ut clerici apud proprios episcopos conveniantur, coll. vj54 et ij. q. iij. § Hinc colligitur55. [3] Lege autem dei omnes usure prohibite sunt et execrate, nec servus abolere potest legem domini sui. - V40, V44

Ζ. I f : Z. 9 f :

Die in 12 noch tradierte Überschrift fällt in C aus. Quellennachweis nicht korrekt; richtig: Extra de conftitucionibus. Cum omnes.

Z. 24f.: Z. 30f. :

Falsches Incipit; richtig: d. viij. Que contra. CI spricht von gütlichem gaiftlichem rechten und gibt damit Bertholds Text wieder; A verkürzt, wie W2, zu gótleichen reht, M 3 zu gaiftlichen rehten. Β ersetzt, nicht sinnentsprechend, veranlaßt wohl vom folgenden Text (vgl. Z. 33) gaiftlichen durch weltleichen.

Z. 33:

ne verschrieben aus ut.

R 10 II, 5 q. 205 Sed quid de condentibus leges iniquas, et que est pena eorum. Resp. secundum Raymundum q. xliij. Qui condunt56. De his sic dicit: [2] Facientes igitur et consentientes peccant mortaliter et heredes eorum, nisi destruant nulla consuetudine obstante, Extra de symonia. Cum in ecclesie corpore et c. Non satis57. Immo videtur quod, nisi amoniti tales leges vel statuta omiserint, ipso iure sunt excommunicati. Sed decretalis Extra de sententia excommunicationis. Noverit58 non facit mentionem de admonitione . . . Item si aliqui damnificati sunt occasione talis legis vel statuti, tenentur conditores et heredes eorum ad restitutionem . . . Tenentur etiam insolidum qui induxerunt principem ad condendum tales leges. Item omnes observantes peccant mortaliter et tenentur ad restitutionem omnium eorum que talium legum occasione lucrati sunt. - R 8, R 9 Z. 16:

Querverweis auf G 33 (Β, C).

Ζ. 15:

Das korrekte Initium lautet:

54 Nov. 83.1. 58 X. 5.39.49.

Nouerit.

55 C. 2 q. 3 c. 7 Gr. p.

56 Ray. II, 5 q. 43.

57 X. 5.3.9 et 8.

602

R 11 Rechnen und raiten

R 11 Rechnen und raiten III, 16 Sequitur, ut videamus de obligatis ad ratiocinia, puta tutoribus et curatoribus [et curatoribus fehlt P] et procuratoribus. III, 16 q. 4 De his quero quando possunt promoveri vel non. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. iiij. Sequitur59. Circa istos distingue, quia aut persévérant in officio adhuc [ad hoc P] aut non. In primo casu subdistingue, quia aut persévérant in officio persone secularis non miserabilis, et tünc non possunt promoveri, xxj. q. iij. c. j. et ij.60; Extra ne clerici vel monachi c. j. et c. ij.61 ; aut in officio persone ecclesiastice vel etiam secularis, sed miserabilis, et tunc possunt promoveri, si aliud non impediat, dist. lxxxix. Indicatum [Iudicatum P]62; dist. lxxxvj. Pervenit 63 ; xvj. q. j. Monachi64. Miserabiles persone sunt (ut dicit dominus Hostiensis lib. j rubr. xix. De obligatis ad ratiocinia § v. Quis obligatus, vers. Si vero65) puta cecus, pauper, pupillus vel vidua. In secundo autem casu, scilicet quando non persévérant in officio, remanent tarnen adhuc [ad hoc P\ obligati ex administratione, subdistingue [vel subdistingue Ρ], quia aut sunt obligati reipublice aut persone private. Si reipublice, non debent promoveri ante reddita ratiocinia, dist. Ij. Preterea66.

- S 20

Ζ. 14

III, 16 q. 6

Quid de potestate vel consule alicuius civitatis qui iuravit regere civitatem per annum, nunquid potest intrare religionem. Resp. secundum Raymundum eo. ti., in fine67. Dico per ea que predicta sunt quod potest, licet quidam sentiant contra. Concordant cum Raymundo Ulricus68 et Innocentius 69 et Goffredus eo. ti., in fine70. Et addit quod idem est in magistro qui iuravit regimen scolarium per annum, et de capellano qui servire iuravit in officio capellanie. Non enim iuramentum violât qui illud in melius commutât, Extra de iureiurando. Pervenit71.

59 Ray. III, 16 q. 4. 60 C. 21 q. 3 c. 1 et c. 2. 61 X. 3.50.1 et 2. 62 D. 89 c. 5. 63 D. 86 c. 26. 64 C. 16 q. 1 c. 35. 65 Host. I, De obligatis ad ratiocinia ordinandis vel non § 5 Quis obligatus, vers. Si vero (f. 39 va ). 66 D. 51 c. 3. 67 Ray. III, 16 q. 5. 68 Ulr. VI, tr. 4 c. 25 § Si a u t e m aliquis. 69 Inn. ad X. 1.19.1. 70 G o f f . I, D e obligatis ad ratiocinia § 3 Q u e r i t u r (f. 39 va - S. 79). 71 X. 2.24.3.

603

R 12 Reichtum

Ζ. 18

III, 16 q. 5

Pone quod michi aliquis sit obligatus iuramento in centum libris ad certuni terminum solvendis vel ad scribendum librum vel ad [fehlt Ρ, A] serviendum in propria persona ad tempus vel ad aliquid simile ; nunquid iste potest intrare monasterium vel recipere ordinem. Resp. secundum Raymundum q. v. [fehlt Ρ] Pone 72 . Ad hoc dicas quod potest intrare religionem non obstante tali obligatione vel iuramento, dummodo non ex levitate vel volúntate subtrahendi debitum hoc faciat, sed ex charitatis fervore et spiritussancti inspiratione ; nec facit iste iniuriam creditori. Excusatur enim spiritussancti auctoritate cui nemo resistere p o t e s t . . . Ζ. If.: Ζ. 3: Ζ. 6: Z. 7f.: Ζ. 9:

raiten (ratiocinari) = berechnen, abrechnen; s.o. Β 14. rechen = rechnen, Rechenschaft ablegen; s.o. Β 14. poteftat stswm. = höchste obrigkeitliche Person einer Stadt, (DWB ¡3,2039). gerhab = Vormund, Pfleger; s.o. A 18. pawlaut — Ackerbauern; s.o. Β 14.

Machthaber

R 12 Reichtum vgl. III, 12 q. 1 . . . quero utrum avaritia sive cupiditas sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. cxviij art. j73. Dicendum quod sie. In omnibus enim que sunt propter aliquem finem, bonum illorum consistit in quadam mensura, nam ea que sunt ad finem, necesse est commensurari f i n i . . . Bona autem exteriora habent rationem utilium ad finem. Unde necesse est quod bonum hominis circa ea consistât in quadam mensura, dum scilicet homo secundum aliquam mensuram querit habere exteriores divitias, prout sunt necessaria ad vitam eius secundum suam conditionem. Et ideo in excessu huius mensure consistit peccatum, dum scilicet aliquis supra debitum modum vult eas vel acquirere vel retiñere, quod pertinet ad rationem avaritie que diffinitur esse immoderatus amor habendi. Unde patet quod avaritia est peccatum. - G 31

72 Ray. Ill, 16 q. 5.

73 Thomas, S.Th. II-II q. 118 art. 1.

604

R 13 Reichtum

R 13 III, 8 q. 4 Utrum dare elemosynam sit in precepto. Resp. secundum Thomam ibidem art. v74. Dicendum quod sic . . . [2] Ex parte quidem dantis considerandum est, ut id quod est in elemosynas erogandum, sit ei superfluum non solum respectu suiipsius, quod est supra illud quod est necessarium nature sive vite proprie, sed etiam respectu aliorum quorum cura sibi i n c u m b i t . . . [3] Et dico quod superflua de necessitate precepti sunt eroganda, quia, licet istius sint quantum ad proprietatem, tamen etiam aliorum sunt ilia bona quo ad usum, scilicet qui ex eis sustentan possunt. [4] Unde Basilius75: Si fateris ea tibi divinitus provenisse, scilicet temporalia bona, an iniustus est deus inequaliter nobis res distribuens? Cur tu abundas, ille vero mendicai, nisi ut tu bone dispensationis merita consequaris, ille vero patientie braviis decoretur? - A 16, A 17, Β 70, G 10, L 14, R 14

R 14 vgl. III, 8 q. 6 Quibus danda sit elemosyna et quibus potius danda. [1] Resp. secundum Raymundum eo. ti.76, qui dicit sic . . . [2] Non enim tantum temporalia eis das, sed accipis ab eis spiritualia in quibus vertitur magnum periculum. - A 19, A 20, A 21, A 22, E 96

III, 8 q. 4 Utrum dare elemosynam sit in precepto. Resp. secundum Thomam ibidem art. v77. Dicendum quod sic. . . [4] Unde Basilius 78 : Si fateris ea tibi divinitus provenisse, scilicet temporalia bona, an iniustus est deus inequaliter nobis res distribuens? Cur tu abundas, ille vero mendicat, nisi ut tu bone dispensationis merita consequaris, ille vero patientie braviis decoretur? . . . Est famelici panis quem tu tenes, nudi tunica quam in conclavi conservas, discalciati calceus qui penes te marcescit, indigentis argentum quod possides inhumatum. Quocirca tot iniuriaris [iniurias P,A] quot dare

74 Thomas, S.Th. II-II q. 32 art. 5. 75 Basii., Homil. 6 in Le 12,18, nn. 7, 8 (PG 31, 278). 76 Ray. III, 8 q. 1. 77 Thomas, S.Th. II-II q. 32 art. 5. 78 Basil., Homil. 6 in Le 12,18, nn. 7, 8 (PG 31,278).

605

R 15 Reichtum

valeres. Et hoc idem dicit Ambrosius in decretali dist. xlvij. c. Sicut hi79. - A 16, A 17, Β 70, G 10, L 14, R 13

Z. 31

vgl. III, 12 q. 2

Utrum avaritia sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. iiij 80 . Dicendum quod avaritia dupliciter dicitur. Uno modo secundum quod opponitur iustitie, et hoc modo ex genere suo est peccatum mortale. Sic enim ad avaritiam pertinet quod aliquis iniuste accipiat vel retineat res alienas, quod pertinet ad rapinam vel furtum que sunt mortalia . . . Alio modo potest accipi avaritia secundum quod opponitur liberalitati, et secundum hoc importât inordinatum amorem divitiarum. Si ergo intantum amor divitiarum crescat quod preferatur charitati, ut scilicet propter amorem divitiarum aliquis non vereatur facere contra amorem dei et proximi, sic avaritia erit peccatum mortale. - G 31

Ζ. Ζ. Z. Z.

23: 35: 49: 50f.:

Z.54:

wurme = Wurm, fliegendes Insekt, hier wohl Motten; s.o. Κ 48. Das Zitat Gregorius ist in diesem Zusammenhang in der >SC< nicht belegt. Lesefehler in Β: forcht statt frucht. verwurcken swv. = sich ein Übel durch eigene Handlung zuziehen, verdienen (DWB 25,2293). raitung = Rechnung; s.o. A 28.

R 15 vgl. II, 1 q. 3 . . . quero utrum occidere animalia bruta vel etiam plantas sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa q. lxiiij art. j81. Dicendum quod non, licet vita eorum sit a deo. Nullus enim peccat utendo re sua ad hoc ad quod est ordinata. Ex ordinatione autem divina generaliter piante sunt propter animalia et utrumque propter hominem. Usus autem eorum in cibum maxime necessarius est. Hoc autem sine occisione fieri non posset, unde ut dicit Augustinus j de civitate dei 82 : ¡ustissima ordinatione creatoris et vita et mors eorum nostris usibus subditur. Zur Verhältnismäßigkeit der Strafe vgl. D2: II, 6 q. 14.

79 D. 47 c. 8: Ambr., Sermo 81, al. 64 ( Z w e i f e l h a f t e Zuschreibung an Ambrosius, vgl. FRIEDBERG 1,171 Anm. 72). 80 Thomas, S.Th. II-II q. 118 art. 4. 81 Thomas, S.Th. II-II q. 64 art. 1. 82 Aug., De civ. dei 1,20 (CCL 47, S. 23).

606 Ζ. 27:

R 16 Richter

Ζ. 38:

Wie die präredaktionellen Hss. beweisen, tradiert CI den Autortext: noch Β / fünder MW, CI. raitung tun = Rechenschaft ablegen; s.o. A 28.

Ζ. 40:

ergern swv. = verschlimmem,

verschlechtern, verderben (LEXER 1,629).

R 16 Richter II, 5 q. 137 Q u e sit p e n a i u d i c u m i n i q u a m s e n t e n t i a m f e r e n t i u m . [ 1 ] Resp. secundum R a y m u n d u m q. xxxv. Iudices 83 . Iudices aliquando iniquam sententiam ferunt dolo malo, aliquando per imprudentiam. In primo casu, si timore sive cupiditate sive odio sive amore sive [fehlt Ρ] aliqua causa iniquam tulerint sententiam, tenentur precise ad omne interesse illi qui ex tali sententia lesus e s t . . . C. de pena iudicis qui male iudicavit, 1. ult. 84 ; xj. q. iij. Quattuor 8 5 . Idem etiam Ulricus lib. v j tract, iij c. xiij 86 . Dicit etiam Ulricus ibidem quod hoc peccatum gravius est rapina simplici, quia divina auctoritate abutendo preter iniuriam proximi deum inhonorant. Nota etiam quod in capitulo predicto Quattuor inter cetera dicitur quod quattuor modis h u m a n u m pervertitur iudicium, scilicet timore, cupiditate, odio et amore. [3] Item nota quod dicitur Extra de sententia et re iudicata in novella Innocentii. C u m eterni 87 , quod si iudex ecclesiasticus, Ordinarius aut etiam delegatus, contra conscientiam et contra iustitiam in gravamen partis alterius in iudicio quicquam fecerit per gratiam vel per sordes, ab executione officii per a n n u m noverit se suspensum, semper ad existimationem litis parti quam leserit, nichilominus condemnandus. Et si durante suspensione ingerit se divinis, irregularis est, et cum eo solus papa dispensât salvis aliis penis iuris. [2] Sequitur in Raymundo 8 8 : In secundo vero casu, scilicet cum per imprudentiam iniuste iudicat, tenetur secundum leges leso, inquantum b o n u m et equum videbitur religioni iudicantis, ff. de variis et extraordinariis cognitionibus, 1. ult. 89 . In iudicio tamen anime [anime/a se F\ credo idem quod in primo casu, scilicet quod teneatur ad restitutionem. In culpa enim fuit, cum scivit vel scire debuit se insufficientem et tamen iudicare talem causam presumpsit; et idem, si erat sufficiens quo ad scientiam, si voluisset libros revolvere et studere, sed quia fuit negligens et noluit studere quem debuit condemnare, absolvit vel econverso Concordat cum predictis Ulricus § Cum autem 9 0 . Addit . . . quod talis ad restitutionem teneretur; si necessitate obedientie iudicavit et bona fide de Consilio peritorum tulit iniquam sententiam, irrationabile esset (nisi in inquirendo consilium fuisset negligens aut culpabilis) quod tunc ad restitutionem teneretur. 83 Ray. II, 5 q. 35. 84 Cod. 7.49.2. 85 C. 11 q. 3 c. 78. 86 Ulr. VI, tr. 3 c. 13 § Ex his patet. 87 VI. 2.14.1 : Inn. IV. auf dem 2. Konzil von Lyon 1274. 88 Ray. II, 5 q. 35. 89 Dig. 50.13.6. 90 Ulr. VI, tr. 3 c. 13 § Cum autem.

R 17 Richter

607

Ζ. 20:

fich vnderwinden = auf sich nehmen, etwas zu tun, sich einer Sache unterziehen; s.o. D 1. Z. 24: Der Autortext vnchlûkhait, stemmatisch abgesichert durch die präredaktionellen Textstufen, A und C, wird in der B-Fassung geändert zu vnchawfchait, im Verlauf der textgeschichtlichen Tradierung jedoch mehrfach gebessert. Rezeption der Kapitel R 16-R 21: >RechtsabecedarPellem pro pelle et cuneta que habet, homo dabit pro anima sua.< Quinimmo talis debet dare quicquid fuerit postulatus, Exod. xxj [xix P]l2H: >Dominum illius occident, quod si precium ei impositum fuerit, dabit pro anima sua quicquid fuerit postulatus. < Z. 8f. :

Z. 10: Rezeption

Bertholds Text ist nur in den präredaktionellen Hss. tradiert: die der (ain 12) iunder folt mit feinem leib pûffen in gelt puffe MW, 12. Β stellt um; C behält die Satzstellung bei, schreibt jedoch gelten folt mit feinem leibe statt folt mit feinem leib pûffen; A streicht in gelt puffe und formuliert neu. geitikhait (A, C)\ girhait (B) = Habsucht, Habgier; s.o. Β 59. der Kapitel R 23-R 24: >RechtsabecedarLiber Sextus< bei Berthold vgl. HAMM, Entstehungsgeschichte, S. 83-85. Ζ. 17: de verlesen aus ut. Ζ. 30/., 35/.: Beide Zitate nennen den >Liber Extra< als Quelle. Es handelt sich jedoch um Belege aus dem >Liber SextusQui potestati resistit, dei ordinationi resistit, et ipse sibi damnationem acquirit.< Alio modo condemnatur aliquis iniuste, et taie iudicium simile est violentie latronum. Et ideo sicut licet resistere latronibus, ita licet resistere principibus malis in tali casu nisi forte propter scandalum vitandum, cum ex hoc aliqua gravis turbatio timeretur. Fugere tamen licitum est. Licet enim resistere non debeat inferenti mortem, tamen non tenetur facere id unde mors sequatur, quod est manere in loco unde ducatur ad mortem. Sicut etiam, si aliquis sit damnatus sic quod fame moriatur, non peccat, si cibum occulte sibi ministratum sumat, quia non sumere esset seipsum occidere. Z. 7: Z. 18: Ζ. 25-32:

auf 3Ìehen = aufhalten, hinhalten; s.o. E 44. erchriegen s tv. (A, C), chriegen (B) = erlangen, erwerben (LEXER 1,645). Der Textausfall der Α-Fassung dürfte durch eine Homoioteleuton-Lücke bedingt sein.

143 Thomas, S.Th. II-II q. 69 art. 3. 145 Rm 13,2.

144 Thomas, S.Th. II-II q. 69 art. 4.

617

R 28 Rügen

R 28 Rügen II, 5 q. 192 Utrum false [falso Ρ] accusatus possit accusanti iniuriam illam remitiere. Resp. secundum Thomam ibidem art. iiij arg. ij146. Dicendum quod false [falso Ρ] accusans specialiter facit iniuriam persone accusati. Et ideo accusatus (si innocens fuerit) potest ei iniuriam suam remittere, maxime si non calumnióse accusaverit, sed ex animi levitate. Si vero ab accusatione impetentis désistât propter aliquam collusionem cum adversario, facit iniuriam reipublice, et hoc non potest ei remitti ab eo qui accusatur, sed potest ei remitti per principem qui curam reipublice gerit. - Β 35

II, 5 q. 191 Quomodo accusatio reddatur vitiosa. Resp. secundum Thomam ibidem art. iij147. Dicendum quod accusatio redditur vitiosa tribus modis, ut dicitur ij. q. iij.148, quia aut calumniantur accusatores aut prevaricantur aut tergiversantur. Accusatio enim ordinatur ad bonum commune quod intenditur per cognitionem criminis. Nullus autem debet alicui nocere iniuste, ut bonum commune promoveat. Et ideo in accusatione duplici ratione contingit esse peccatum. Uno modo ex eo quod iniuste agit contra eum qui accusatur, falsa crimina imponendo, et hoc est calumniari. Alio modo ex parte reipublice cuius bonum principaliter intenditur in accusatione, dum aliquis impedit malitiose punitionem peccati.. . Contingit enim quandoque ex animi levitate ad accusationem procedere, quia scilicet aliquis nimis faciliter credit quod audivit, et hoc temeritatis est. Aliquando autem ex iusto errore movetur aliquis ad accusandum. Que omnia secundum prudentiam iudicis debent discerni, ut non pronuntiet eum calumniatum fuisse qui vel ex levitate animi vel ex iusto errore in falsam accusationem prorumpit. Z. 5 f : Ζ. 7f.: Rezeption

Α-Fassung durch Ausfall von 3e vnrecht in der Aussage verändert. Nach Ausweis der 12-Lesart findet sich irrfal statt irretam schon in CI. Umstellung von v n w i f f e n oder v o n irrfal nimmt der C-Redaktor vor. der Kapitel R 28-R 30: >RechtsabecedarQui intingit manum mecum etc.< Utile enim hoc fuit, ne discipuli crederent Christum ignorantem a luda circumventum. - Β 35, R 30, S 48, S 53

Z. 24 II, 5 q. 190 [3] Si autem non fuerit tale peccatum, quod in multitudinem redundet, vel etiam si sufficientem probationem adhibere non possit, non tenetur ad accusandum, quia ad hoc nullus tenetur, quod non potest debito modo perficere. Ζ. ] ] / . : Ζ. 17:

Z. 19: Z. 21:

fchender stm. = Schmäher, Verleumder (DWB 14,2144). Bertholds Text scheint in CI bzw. MW erhalten: vnd fchaden (fchenden MW) pewarent. Β ändert in: da3 er den fchaden bewar, A schreibt: vnd in daran bewarent. Falsches Initium; richtig: Si peccaverit. Das in CI und MW bewahrte fancto ist in A und Β unabhängig voneinander getilgt.

R 30 III, 9 q. 9

De ordine fraterne correctionis. Nota secundum Thomam ibidem art. vij et art. viij 160 , quod peccata publica sunt publice arguenda. [3] Ita etiam qui studet emendationi fratris, debet, si potest, sic emendare fratrem quantum ad conscientiam, ut fama eius conservetur . . . Unde patet de necessitate precepti esse quod secreta amonitio debet vel semel vel pluries fieri et quamdiu spes probabiliter habetur de correctione per hoc. [8] Cum ergo 161 neutram harum amonitionum audierit, scilicet nec fraternam nec paternam, faciendum est quod subicitur 162 : >Adhibe tecum< etc. Revelandum quippe est peccatum occultum uni vel duobus qui illud nesciunt, quia, si scirent iam vitium pluribus notum, publice deberet corrigi. Nec tamen hoc est proditio criminis, quia illi debent esse tales qui possint prodesse et non obesse. Et si fieri potest, debet reus induci, ut coram illis fateatur peccatum suum. Quod si fecerit, debent illi adhibiti charitative eum admonere de correctione . . . Si vero in crimine pertinaciter persistit, tunc in iudicio convincendus e s t . . . - Β 35, R29, S 48, S 53

159 Mt 26,23. 160 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 7-8. ergo. 162 Mt 18,16.

161 Ulr. VI, tr. 3 c. 17 § Cum

620

Ζ. 11:

R 31 Rügen

Querverweis auf S 53 (Β, C).

R 31 II, 5 q. 190 Utrum homo teneatur accusare. Resp. secundum Thomam in summa q.lxviij art. j163. [1] Dicendum quod differentia est inter denuntiationem et accusationem, quia in denuntiatione attenditur emendatio fratris, in accusatione autem attenditur punitio criminis. Pene autem presentís vite non per se expetuntur, quia non est hic ultimum retributionis tempus, sed inquantum sunt medicinales conferentes vel ad emendationem persone peccantis vel ad bonum reipublice cuius quies procuratur per punitionem peccantium. Quorum primum intenditur in denuntiatione, ut dictum est. Secundum autem proprie pertinet ad accusationem. - Β 35, R 29, V20

II, 5 q. 189 Quid sit accusatio et qualiter fiat. [2] Item nota secundum Raymundum 164 quod accusatores et denuntiatores debent procedere ex charitate, scilicet ut accusati corrigantur et ceteri terreantur, quia sive plectendo sive ignoscendo hoc solum bene agitur, ut vita hominum corrigatur, xxiij. q. v. Prodest165. Et taies qui sic procedunt, non debent se iudicare malivolos, sed benivolos et amicos . - R29, S 48, V20

R 32 Ritterschaft II, 8 q. 6 Utrum exercere militiam sit peccatum. Resp. secundum Albertum 166 , ubi supra. Dicendum quod militia secundum se non est illicita, sed abusus qui licet multipliciter fiat, tarnen in tribus precipue est, scilicet in concussione innocentium [innocentum Ρ, A], et in exactione salarli amplioris quam deservire possit militando, et in exercitiis ad ostentationem virium cum nocumento hominum et rerum, sicut inventa sunt torneamenta et ictus lancearum et huiusmodi. Sunt tarnen quedam exercitia militie necessaria, sicut cursitationes et versiones dextrariorum quarum versionum bohemi sunt ex-

163 Thomas, S.Th. II-II q. 68 art. 1. 166 Alb., IV Sent. dist. 16, Β, art. 46.

164 Ray. II, 5 q. 41.

165 C. 23 q. 5 c. 4.

621

R 33 Rühmen

pertissimi inter omnes nationes militum, et ars percutiendi et defendendi et proiciendi tela que non prohibentur. Et hoc accipitur ex ij. Reg. j167, ubi David >precepit, ut docerent filios israel arcumNeminem concutiatis neque calumniam faciatis et contenti estote stipendiis vestris.< Ζ. 46:

Querverweis auf

Τ13.

Ζ. 15: Quellennachweis (Β) unvollständig: Ζ. 45 (Β), 49 (C): Das Zitat Hec Thomas findet >SCHausbuch der Familie von Eptingew,

richtig: ij. Reg. primo. sich in diesem Zusammenhang nicht in der es bei Berthold - wie in CI überliefert - am stellt es um. hg. v. D.A.CHRIST (i.Dr.).

R 33 Rühmen III, 34 q. 255 Deinde queritur quid sit iactantia. Resp. secundum Thomam in summa q. cxij (j Ρ] art. j168. Dicendum tantia proprie importare videtur, quod homo verbis se extollat. Illa homo [hic Ρ] vult longe iactare, in altum elevat. Tunc autem aliquis extollit, quando de se aliquid supra se dicit. Quod quidem contingit Quandoque enim aliquis loquitur de se, non quidem supra id quod in supra id quod de eo homines opiniantur. - R 34

Z. 8

quod iacenim que proprie se dupliciter. se est, sed

III, 34 q. 256

Utrum iactantia sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij169. Dicendum quod peccatum mortale est quod charitati contrariatur. Dupliciter ergo iactantia considerari potest. Uno modo secundum se, prout est mendacium quoddam, et sic quandoque est peccatum mortale, quandoque veniale. Mortale quidem, quando aliquis iactanter de se profert quod est contra gloriam dei, sicut ex persona regis Tyri dicitur Ez. xxviij 170 : >Elevatum est cor tuum, et dixisti: Deus ego sum.< Vel etiam contra charitatem proximi, sicut cum aliquis iactando seipsum prorumpit in contumelias aliorum, sicut habetur Luc. xviij 171 de phariseo qui dicebat: >Non sum sicut

167 II Sm 1,18. 168 Thomas, S.Th. II-II q. 112 art. 1. art. 2. 170 Ez 28,2. 171 Lc 18,11.

169 Thomas, S.Th. 1I-II q. 112

622

R 34 Rühmen

ceteri hominum, raptores, iniusti, adulteri, velut etiam hie publicanus.< Quandoque vero est peccatum veniale, quando scilicet aliquis de se talia iactat que neque [non Ρ] sunt contra deum neque contra proximum. Alio modo potest iactantia considerari secundum causam suam, scilicet superbiam vel appetitum lucri aut inanis glorie. Et sic, si procedit ex superbia vel inani gloria que sit peccatum mortale, etiam ipsa iactantia erit peccatum mortale, alioquin erit peccatum veniale. Sed quando aliquis prorumpit in iactantiam propter appetitum lucri, hoc videtur pertinere ad proximi deceptionem et damnum, et ideo talis iactantia magis est peccatum mortale. Unde et philosophus dicit in iiij ethic.172, quod turpior est qui se iactat causa lucri, quam qui se iactat causa glorie vel honoris. Non tamen semper est peccatum mortale, quia potest esse tale lucrum ex quo alius non damnificatur. Z. 3: Ζ. 27:

Das in CI noch korrekt tradierte peruemen wurde in C verlesen zu penemen. Β ersetzt Berthoìds geitikhait durch girhait; s.o. Β 59.

R 34 III, 34 q. 255 Deinde queritur quid sit iactantia. Resp. secundum Thomam in summa q. cxij [j Ρ] art. j173. Dicendum quod iactantia proprie importare videtur, quod homo verbis se extollat. Ilia enim que homo [hie Ρ] vult longe iactare, in altum elevat. Tunc autem aliquis proprie se extollit, quando de se aliquid supra se dicit. -

R 33

III, 34 q. 257

Ζ. 7

Utrum ironia, id est cum quis minora de se dicit, sit peccatum. [2] Nota etiam secundum Thomam ibidem art. ij 174 . . . Contingit autem quandoque quod aliqui per exteriora signa vel per verba pretendunt quidem defectum in exterioribus rebus, puta per aliquam vestem abiectam aut per aliquid huiusmodi. Et per hoc ipsum intendunt ostentare aliquam excellentiam spiritualem, sicut dominus de quibusdam dicit Math, vj 175 quod >exterminant facies suas, ut appareant hominibus ieiunantes.< Unde isti simul incurrunt vitium ironie et iactantie, tamen secundum diversa. Et propter hoc gravius peccant quam iactatores. Unde et philosophus dicit in iiij ethic.176, quod et superabundantia et valde defectus iactantium est. Propter quod et de Augustino legitur quod vestes nec nimis preciosas nec nimis abiectas habere volebat, quia in utroque homines suam gloriam querunt. -

D 10,

V5

172 Arist., IV ethic, c. 13, 1127, b, 12-13. 173 Thomas, S.Th. II-II q. 112 art. 1. 174 Thomas, S.Th. II-II q. 113 art. 2. 175 Mt 6,16. 176 Arist., IV ethic, c. 13, 1127, b, 29-31.

R 34 Rühmen

623 III, 34 q. 283

Utrum circa exteriorem apparatum, sive vestium sive aliorum huiusmodi, possit esse virtus et vitium. Resp. secundum Thomam in summa q. clxix art. j177. [4] Unde dicit [fehlt P] Augustinus in libro de sermone domini in monte 178 : Non in solo rerum corporearum nitore atque [aut P\ pompa, sed etiam in ipsis sordibus et luctuosis esse posse iactantiam, et eo periculosiorem quo sub nomine servitutis dei decipit. Et philosophus dicit iiij ethic. 179 , quod superabundantia et inordinatus defectus ad iactantiam pertinent. [6] Nota etiam quod non semper qui vilioribus quam ceteri vestibus utitur, peccat. Si enim hoc faciat propter iactantiam vel superbiam, ut se ceteris préférât, vitium superstitionis est. Si autem hoc faciat propter macerationem carnis vel humiliationem spiritus, ad virtutem temperantie pertinet. Precipue autem competit vilibus vestimentis uti his qui alios et verbo et exemplo ad penitentiam hortantur, sicut fuerunt prophete de quibus apostolus dicit [ s i c u t . . . dicit fehlt Ρ] ad Hebr. xj 180 : >Circuierunt in melotis et in pellibus caprinis.< Et quedam glosa Math, iij [iiij P, A]m dicit: Qui penitentiam prédicat, habitum penitentie prétendit. -

DIO,

Ζ. 9: Z. 12:

Z. 19: Z.28f: Ζ. 29: Ζ. 38f: Z. 45f.:

F37,

Κ47,

Κ48

gleichfner stm. = Heuchler, Schmeichler (DWB 7,8309f). Bertholds Terminus scheint wandrung (Α, Β, 12) gewesen zu sein. C und MW schreiben Wandlung. Innerhalb der B- und C-Fassung fühlen sich viele Schreiber zu Eingriffen veranlaßt. verworffen adj. = wertlos, unbrauchbar, gering, armselig (DWB 25,2337f.). cheftigung = Kasteiung, Bußübung; s.o. Β 59. geordent laut = Ordensleute (LEXER 11,160). an PÓ33 chlaider (B) ist verlesen aus ain pöfes claid, das MW noch korrekt überliefert. härein chlayder, háreinew hemd = grobfasrige Büßergewänder aus Ziegenhaar (DWB 10,27).

177 Thomas, S.Th. II-II q. 169 art. 1. 178 Aug., De serm. dom. in monte II, 12.41 (CCL35, S. 131). 179 Arist., IV ethic. c. 13, 1127, b, 29-31. 180 Hbr 11,37. 181 Glosa ordin. ad Mt 3,4 (PL 114,79).

624

R 35 Reue

R 35 Reue Querverweis auf Β 51 (Β, C). Ζ. 1:

Bertholds in CI und M 3 tradierte Überschrift wird vom B-Redaktor getilgt, während der A-Redaktor auf das Kapitel, das nur einen Querverweis bietet, ganz verzichtet.

625

S 1 Sakramente

S 1 Sakramente III, 2 4 q. ι

Primo ergo quero quid sit sacramentum. Resp. secundum Petrum in scriptis super iiij sent. dist. j1. Sacramentum quattuor modis invenitur diffinitum. Una est diffinitio magistri sententiarum quam ponit ibidem 2 : Sacramentum est sacre rei signum 3 . Altera Augustini in libro de doctrina Christiana: Sacramentum est invisibilis gratie visibilis forma 4 . . . Tertia est eiusdem Augustini: Sacramentum est illud in quo sub tegumento rerum visibilium divina virtus secretius operatur salutem. Quarta est Hugonis de Sancto Victore in libro de sacramentis 5 : Sacramentum est materiale elementum extrinsecus oculis suppositum, ex institutione significans, ex similitudine representans, ex sanctificatione aliquam invisibilem gratiam conferens. -S3

Z. 7

III, 24 q. 9

Deinde quero specialiter de baptismo et primo quid sit baptismus. [1] Resp. secundum magistrum in sent. lib. iiij dist. iij 6 . Baptismus est intinctio, id est ablutio corporis exterior facta sub forma verborum prescripta. Huic concordat diffinitio Augustini [angeli P\ qui ait: Baptismus est intinctio in aqua verbo vite sanctificata. -S7

S2 III, 24 q. 4

Quot sunt [sint P] species sacramentorum. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. ij 7 . Species sacramentorum sunt due, quia quedam sacramenta sunt necessitatis, videlicet quinqué, scilicet baptismus, confirmatio, eucharistia, penitentia et extrema unctio. Quedam autem sunt voluntatis, scilicet reliqua duo, id est ordo et matrimonium. Dicunt autem, ut dicit hie glosa 8 , quinqué prima predicta esse necessitatis, quia sunt in precepto, et tenetur quilibet ad ea suscipienda pro loco et tempore.

1 Inn., IV Sent. dist. 1 q. 1 art. 1. 2 Petr. Lomb., IV Sent. dist. 1 q. 1 art. 1. 3 Aug., De civ. dei X,5 (CCL 47, S. 277). 4 Aug., Quaest. in Heptat. Quaest. Lev. LXXXIV (CCL 33, S. 227f.). 5 Hugo, De sacramentis I, part. 9 c. 2 (PL 176,318). 6 Inn., IV Sent. dist. 3 q. 1 art. 1. 7 Ray. Ill, 24 q. 2. 8 Wilh. ad Ray. Ill, 24 q. 2 super ver.: De sacramentis.

626

S 3 Sakramente

Ζ. 16

III, 24 q. 45

Post baptismum videndum est de confirmatione. Circa sacramentum ergo confirmationis quero primo utrum sit sacramentum necessitatis. Resp. secundum Petrum dist. vij9. Dicendum quod duplex est necessitas salutis, quedam pertinens ad esse, quedam ad bene esse. Primo modo dicitur alimentum necessarium ad salutem corporis, secundo modo medicina. Primo modo baptismus et penitentia sunt necessaria ad salutem, baptismus quidem habentibus originale, penitentia autem habentibus actúale mortale . . . Concordat cum his Thomas10 et Albertus11. - F7

Z. 9f: Z. 10:

Der Terminus piifhäftig leben ist irt LEXER, DWB, RWB nicht belegt; er fehlt in den Kapiteln Β 50-B 63 (Beichten, Buße). Bei der Aufzählung der fünf von der Kirche gebotenen Sakramente wird vom A-Redaktor die Heilige Ölung vergessen, jedoch in einzelnen Hss. ergänzt.

S3 III, 24 q. 1 Primo ergo quero quid sit sacramentum. Resp. secundum Petrum in scriptis super iiij sent. dist. j12 . . . Sacramentum est invisibilis gratie visibilis forma13. - S 1

Z. 6-13, 25-31

III, 24 q. 5

Quero etiam in genere quis sit effectus sacramentorum. Resp. secundum Raymundum q. iij14. Effectus sacramentorum est, ut talia sint cuilibet, qualis ipse accedit, id est bonis [bonus Ρ] bona et malis ac fictis mala occasionaliter . . . Et ideo dicit canon quod sacramenta non debent conferri nisi penitentibus, xcv. dist. Illud15. Hoc autem intelligas de peccatis manifestis. Nam propter occulta peccata non possent alicui sacramenta negari nisi per admonitionem secretam vel publice in genere factam.

9 Inn., IV Sent. dist. 7 q. 1 art. 1. 10 Thomas, IV Sent. dist. 7 q. 1 art. 1. 11 Alb., IV Sent. dist. 7, A, art. 1. 12 Inn., IV Sent. dist. 1 q. 1 art. 1. 13 Aug., Quaest. in Heptat. Quaest. Lev. LXXXIV (CCL 33, S. 227f.). 14 Ray. III, 24 q. 3. 15 D. 95 c. 3.

S 4 Sakramente

627 III, 24 q. 78

Ζ. 14

Utrum sacerdos possit dare corpus Christi ei quem seit in mortali peccato. Resp. secundum Thomam 1 6 . Dicendum quod, si sacerdos sciat peccatum alicuius qui eucharistiam petit, per confessionem vel alio quolibet modo, distinguendum est, quia aut peccatum est occultum aut manifestum; si est occultum, aut exigit in occulto aut in manifesto. Si in occulto, debet ei denegare et monere eum, ne in publico petat. Si autem in manifesto petat, debet ei dare, ut patet de cons. dist. ij. Non prohibeant 17 . Et hoc propter quattuor rationes: Primo, quia pro peccato occulto penam publicam inferens est revelator confessionis aut proditor criminis . . . Si vero peccatum est manifestum, debet ei denegare, sive in occulto sive in manifesto petat. Z. 13:

d. xl. Multi = D. 40 c. 12. Berthold entnimmt das Zitat einem völlig anderen Zusammenhang: SC III, 7 q. 1 Quibus ornamentis ornatus esse debeat clericus. Dort lehrt Johannes (>non locus sanetifieat hominem, sed homo locumEgo te baptizo in nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen.< Z. 8

III, 24 q. 11

Quid cum aliquid immutatur de forma ista, et que mutatio impediat baptismum et que non. Resp. secundum Petrum 4 3 . Dicendum quod mutatio circa f o r m a m baptismi dupliciter [dicit P] potest fieri, scilicet aut circa f o r m a m intelligibilem, id est circa significationem seu m o d u m significationis, aut circa f o r m a m sensibilem tantum, id est circa voces. Prima forma est omnino determinata, ideo eius mutatio destruit f o r m a m . . . Secundum quantitatem fit duplex mutatio, scilicet aut addendo aut diminuendo. Si fiat addendo, aut ergo intentione introducendi errorem et mutandi formam . . . aut ex devotione seu simplicitate: prima additio impedii baptismum . . . secunda non. Z. 12

III, 24 q. 9

Deinde quero specialiter de baptismo et primo quid sit baptismus. [2] Item nota quod, ut dicit Petrus 44 de substantia baptismi et cuiuslibet sacramenti nove legis, sunt tria, scilicet materia elementi, forma verbi et intentio ministri copulans f o r m a m materie. Unde et Augustinus 4 5 dicit: Accedit verbum ad elementum et fit sacramentum. - S I

40 Thomas, IV Sent. dist. 3 q. 1 art. 3 qc. 3. 42 X. 3.42.1. 43 Inn., IV Sent. dist. 3 q. 2 art. 2. 45 Aug., In loh., tr. LXXX,3 (CCL 36, S. 529).

41 Inn., IV Sent. dist. 3 q. 2 art. 1. 44 Inn., IV Sent. dist. 3 q. 1 art. 2.

S 8 Sakramente

631

S8 III, 24 q. 26 Q u i s sit debitus minister baptismi. Respondeo. Dicendum secundum sanctos et T h o m a m 4 6 et Albertum 4 7 et Petrum 4 8 et omnes theologos quod proprius minister baptismi est sacerdos et peccaret alius non sacerdos baptizans preter articulum necessitatis. Sed in necessitate sufficit omnis homo, quia et vir et mulier, ordinatus et non ordinatus, fidelis et infidelis baptizare potest, d u m m o d o habeat intentionem baptizandi et servet [secundum /*] f o r m a m ecclesie . . . Item dicit Thomas in ultima parte summe q. lxvij art. iiij 49 quod, licet presbyter baptizare possit presente episcopo, quia de officio suo est, tamen presente presbytero clericus baptizare non debet nec laycus presente clerico nec mulier presente viro. - L i

Z. 12

IV, 7 q. 2

U t r u m c o g n a t i o spiritualis impediat m a t r i m o n i u m . Resp. secundum Petrum in scriptis 50 . Dicendum quod, sicut in generatione carnali contrahitur cognatio carnalis ex parte patris et matris, ita in generatione spirituali ex parte dantis sacramentum et tenentis. Unde conferens sacramentum gerit personam dei patris, sed tenens ad sacramentum gerit personam matris ecclesie. Huiusmodi vero proximitas . . . aut enim contrahitur ex necessitate, ut quando vir vel mulier in articulo necessitatis baptizat proprium filium et tunc non impeditur exigere et reddere debitum; aut sine necessitate aut ergo per errorem et similiter non impeditur, Extra eo. Si vir 3 1 ; aut per fraudem et tunc fraudulentus [fraudulenter P, A] impeditur exigere, sed non reddere debitum, alius [alias P\ vero nec exigere nec reddere impeditur. Idem per omnia dicit Thomas 5 2 , plura etiam ponit de his Hostiensis . . . Addit Hostiensis ibidem 53 quod, si uterque fuit fraudulentus et malam fidem h a b u i t . . . neuter debet exigere et neuter subtrahere, quamvis uterque melius faceret, si continentiam voveret et servaret. Z. 26

s.a. IV, 7 q. 23

Q u i d d e illis q u i p e r s i m p l i c i t a t e m vel p e r i g n o r a n t i a m vel p e r f r a u d e m l e v a n t filios u x o r u m s u a r u m vel m a r i t o r u m d e s a c r o f o n t e . Resp. secundum glosam [Raymundum P\ super ver. Contracto 5 4 . Si ex ignorantia factum est, excusantur. Si ex malitia, fraus sua non debet ei patrocinan nec 46 Thomas, IV Sent. dist. 5 q. 2 art. 1 qc. 3. 47 Alb., IV Sent. dist. 5, A, art. 1. 48 Inn., IV Sent. dist. 5 q. 3 art. 3. 49 Thomas, S.Th. III q. 67 art. 4. 50 Inn., IV Sent, dist. 42 q. 1 art. 1. 51 X. 4.11.2. 52 Thomas, IV Sent. dist. 42 q. 1 art. 1. 53 Host, ad X. 4.11.2. 54 Wilh. ad Ray. IV, 7 q. 6 super ver.: Contracto.

632

S 9 Sakramente

propter hoc alter alteri debitum debet subtrahere, nisi possit induci ad eontinentiam servandam. Z. 35

IV, 9 q. 1

Sequitur videre de impedimento criminis, et quero que crimina impediant matrimonium contrahendum. [1] Resp. secundum R a y m u n d u m eo. ti., in principio 55 . Crimina multa sunt que impediunt matrimonium contrahendum propter eorum enormitatem . . . Item qui insidiando matrimonio proprium filium de sacro fonte suscepit, ut possit privare coniugem carnali debito et copia s u i . . . [2] Dicit glosa hic super ver. Debet eis ecclesia concedere nubendi licentiam 5 6 : Ecclesia id est dioecesis episcopus. Forte etiam sufficit quo ad hoc dispensatio proprii sacerdotis. - E 37

Z. 29: Ζ. 35: Ζ. 36:

fiben (B) ist verlesen aus felben. fchalkait = arglistige oder böse Absicht, Tat; s.o. A 29. Unvollständige Satzaussage in A durch Ausfall von Prädikat und Akkusativobjekt da3 tät.

S9 III, 24 q. 14

Utrum immersio sit de necessitate baptismi, an sufficiat aspersio, et quam partem corporis oportet immergi vel aspergi. Resp. secundum Thomam 5 7 . Baptismus ablutionem importât. Ablutio autem per aquam potest fieri non tantum per m o d u m immersionis, sed etiam per m o d u m aspersionis vel effusionis, et ideo utroque modo potest fieri b a p t i s m u s . . . Et ideo, quando consuetudo ecclesie patitur vel quando necessitas i n c u m b i t . . . potest sine immersione baptismus celebrari. Et sufficit, quod caput aspergatur vel immergatur, quia sic totum corpus reputatur aspersum, scilicet a parte principaliori. Idem dicit Albertus 58 . Secus autem esset in aliis partibus. III, 24 q. 15

Utrum debeat fieri trina immersio. Resp. secundum Petrum 5 9 . Dicendum quod, quamvis secundum consuetudinem diversarum ecclesiarum vel semel tantum vel ter sit immergendum, tamen pro55 Ray. IV, 9 q. 1. 56 Wilh. ad Ray. IV, 9 q. 1 super ver.: Ecclesia. 57 Thomas, IV 58 Alb., IV Sent. dist. 3, J, art. 5. 59 Inn., IV Sent. dist. 3, Sent. dist. 3 q. 1 art. 4 qc. 3. in princ. I.

S 9 Sakramente

633

babilior est consuetudo que ter immergit, que signât fidem trinitatis et triduum sepulture Christi. Ζ. 14

III, 24 q. 32

Quid agendum, cum appareat caput alicuius pueri vel aliud membrum et non est piene natus. Resp. secundum Thomam 60 . Dicendum quod expectanda est totalis egressio ex utero, nisi periculum mortis timeatur. Tunc autem, in tali scilicet periculo, egressa parte principali, scilicet capite, in quo operationes anime magis manifestantur, ut quidam dicunt, baptizari debet. Secus autem est de aliis partibus, ut de manu et pede, quamvis non noceat etiam, si tunc aspergantur ille partes baptismali aqua, quia divina misericordia non est arctanda. Si tamen postea plenarie nascatur, non est baptizandus secundum quosdam. Z. 20

III, 24 q. 40

Utrum bonum sit baptismum differri. . . . Adultis autem, sicut dicit Thomas in ultima parte summe q. lxviij [lxxviij Ρ] art. iij61, non statim cum convertuntur, est sacramentum baptismi conferendum, sed oportet differre usque ad aliquod certum tempus. Primo quidem propter cautelam ecclesie, ne decipiatur ficte accedentibus conferens sacramentum. Secundo, ut ante baptismum de fide piene instruantur. Z. 22

III, 24 q. 16

Quis sit effectus baptismi. Resp. secundum Petrum dist. iiij62. Dicendum quod parvuli in baptismo iustificantur, id est mundantur ab originali peccato . . . Adultis autem fit remissio omnium peccatorum . . . Nec requiritur in eo aliqua penitentia vera de necessitate, sed sufficit attritio que tollit indispositionem, scilicet propositum peccandi, et quod malum ei displicet. Ζ. 25

III, 24 q. 17

U t r u m fictio impediat e f f e c t u m baptismi. Resp. secundum Petrum 63 . Qui fictus est in hoc, scilicet quod similat se velie conferre vel suscipere baptismum, et non intendit, hoc impedit. Sed qui similat se dispositum interius cum non sit, vel quia non credit vel quia indevotus, id est cum proposito peccandi accedit vel quia contemnit sacramentum, id est non

60 Thomas, IV Sent. dist. 6 q. 1 art. 1 qc. 3. 61 Thomas, S.Th. Ill q. 68 art. 3. 62 Inn., IV Sent. dist. 4 q. 1 art. 1. 63 Inn., IV Sent. dist. 4 q. 1 art. 2.

634

S 9 Sakramente

suscipiens, si non teneretur, ille non suscipit rem sacramenti, id est gratiam, characterem tarnen suscipit. Ζ 30

III, 24 q. 36

Utrum in baptizando requiratur intentio et voluntas. Resp. secundum Petrum 6 4 . . . C u m ergo quis ad baptismum cogitur aut est coactio omnímoda per vim, scilicet quia violenter attrahitur, et tunc non recipit sacramentum nec r e m ; aut conditionata, quia per metum inducitur, et tunc recipit sacramentum, sed non rem. C u m his concordat hie Thomas 6 5 et Albertus 6 6 . Ζ. 40:

Querverweis auf M 5 (Β, C).

Ζ. 43

III, 24 q. 53

Quid de tenentibus ad confirmationem. [ 1 ] Resp. secundum Thomam 6 7 . Dicendum quod, quia in sacramento confirmationis datur spiritus sanctus ad robur et propter hoc aliquis ad confirmationem accedit, quia se habere robur standi non presumit, ideo statutum fuit, ut ab altero teneretur ad significandum quod per se stare non p o s s e t . . . [2] Item nota secundum Albertum 6 8 . . . Et quia contrahitur ibi affinitas et cogn a d o spiritualis, ideo mulier non debet tenere maritum nec econverso neque homo filium vel sororem vel fratrem, quia sufficit ad amicitiam conciliandam inter tales vinculum carnale. - F 7, F 9

Ζ. 17: Z. 27: Ζ. 28:

gedinge = Hoffnung, s.o. Κ 38; Zusatz des C-Redaktors. fchalckhait = arglistige oder böse Absicht, Tat; s.o. A 29. Gegenteilige Satzaussage durch irrtümliches Einfügen von nit durch den B-Redaktor.

64 Inn., IV Sent. dist. 6 q. 2 art. 3. 66 Alb., IV Sent. dist. 6, D, art. 10. 68 Alb., IV Sent. dist. 7, B, art. 8 ad q. 4.

65 Thomas, IV Sent. dist. 6 q. 1 art. 2 qc. 3. 67 Thomas, IV Sent. dist. 7 q. 3 art. 3 qc. 3.

S 10 Sakramente

635

S 10 Ζ. 3:

Querverweis auf F 7 - F10 (Β, C).

Ζ. 6:

Querverweis auf Β 50 - Β 57 (Β, C).

Ζ. 10:

Querverweis auf E 1 - E 64 (Β, C).

S 11 III, 24 q. 54 V i d e n d u m est post h e c de eucharistie sacramento. Et p r i m o quero u t r u m eucharistia sit s a c r a m e n t u m et an sit u n u m s a c r a m e n t u m . Resp. secundum Petrum dist. viij 69 . Dicendum quod est sacramentum et modo c o m m u n i cum aliis sacramentis, scilicet significando sanctitatem, et modo speciali, scilicet continendo totius sanctitatis auctorem, propter quod excellentissim u m est o m n i u m aliorum sacramentorum. III, 24 q. 138 Item quero quod inter h e c quattuor sacramenta, scilicet b a p t i s m u m , conf i r m a t i o n e m , eucharistiam et m a t r i m o n i u m , sit excellentius. Resp. secundum R a y m u n d u m q. vij. Item solus 70 et glosam ibidem 71 . . . Eucharistia autem excellit ratione dignitatis et sanctitatis, de cons. dist. ij. Nichil 72 , ubi dicitur: Nichil in sacrificiis maius esse potest quam corpus Christi. Ζ. 1-4: Z. 10-13:

Der A-Redaktor vereinigt S11 und S12 zu einem Kapitel. Vgl. Lc 22,19:1 Cor 11,23-25.

S 12 III, 24 q. 119 U t r u m qualibet die vel sepius sit c o m m u n i c a n d u m . Resp. secundum Thomam 7 3 . [2] Et quamvis homo possit pluries in a n n o communicare, non tarnen tenetur ex statuto ecclesie nisi tantum semel in anno, scilicet in festo pasche, communicare. N a m etiam ad hoc multi idonei non inveniuntur. In primitiva autem ecclesia quotidie communicabant, quia vigebat tunc devotio maior ex propinquitate pas-

69 Inn., IV Sent. dist. 8 q. 1 art. 1. 70 Ray. III, 24 q. 7. 71 Wilh. ad Ray. III, 24 q. 7 super ver.: Nihil. 72 D. 2 c. 8 de cons. 73 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 1 qc. 4.

636

S 13 Sakramente

sionis Christi et erat maior impugnatio ab infidelibus et hec mensa adversus tribulationem ecclesie preparatur. Postmodum autem statutum fuit quod ter in anno, scilicet in pascha et penthecoste et natali domini. Sed ut dictum est, nunc statutum est quod saltern semel in anno. - S14 Ζ. 17:

Zusatz Bertholds: Io 6,51f.: >Ego sum pañis vivus qui de celo descendi, si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum.
SC< nicht belegt.

74 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 2 qc. 3. qc. 3.

75 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 2

637

S 14 Sakramente

S 14 III, 24 q. 88 Deinde quero que sit conveniens materia huiusmodi sacramenti. Resp. secundum Thomam 76 et Petrum dist. xj77. Dicendum quod materia competens est panis triticeus et vinum vitis, quia hec duo precipue in cibum et potum veniunt. Unde convenientius per hoc in cibum et potum spiritualem manducamus [manuducimus P\, precipue cum [tamen P] causa est institutio divina. Z. 7

III, 24 q. 118

Utrum homo debeat frequenter recipere hoc sacramentum. Resp. secundum Thomam78. Dicendum quod ea que in hoc sacramento geruntur, habent similitudinem cum his que accidunt in corporali nutrimento. Quia enim fit quasi continua deperditio naturalis humoris per actionem caloris naturalis et exercitium laboris, ideo oportet frequenter corporalem cibum assumere ad restaurationem deperditi, ne deperditio continua mortem inducat. Similiter autem ex concupiscentia innata et occupatione circa exteriora fit deperditio devotionis et fervoris secundum que homo in deum colligitur. Unde oportet, quod pluries deperdita restaurentur, ne homo totaliter alienetur a deo. Z.27

III, 24 q. 119

Utrum qualibet die vel sepius sit communicandum. Resp. secundum Thomam79. [1] Dicendum quod ad hoc sacramentum duo requiruntur ex parte recipientis, scilicet desiderium coniunctionis ad Christum quod facit amor, et reverentia sacramenti que ad donum timoris pertinet. Primum autem incitât ad frequentationem huiusmodi sacramenti quotidianam, sed secundum retrahit. Unde si aliquis experimentaliter cognosceret ex quotidiana sumptione fervorem amoris augeri et reverentiam non minui, talis debet quotidie communicare. Si autem sentirei per quotidianam frequentationem reverentiam minui et fervorem non multum augeri, talis deberet interdum abstinere, ut cum maiori reverentia et devotione postmodum accederei. Unde quantum ad hoc unusquisque relinquendus est iudicio s u o . . . Et probat Augustinus80 per exemplum Zachei et centurionis quorum unus recepit dominum gaudens81, alius dixit82: >Non sum dignus, ut intres sub tectum meum.< Et uterque misericordiam consecutus est. [3] Albertus autem in libro de missa, in fine83 dicit quod medium tenere est 76 Thomas, IV Sent. dist. 11 q. 2 art. 2 qc. 3. 77 Inn., IV Sent. dist. 11 q. 2 art. 1. 78 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 1 qc. 4. 79 Thomas, IV Sent. dist. 12 q. 3 art. 1 qc. 4. 80 Aug., Ep. LIV, Ad inquisitiones Januarii, c. III.4 (CSEL 34.2, S. 163). 81 Le 19,1-6. 82 Mt 8,8. 83 Alb., De Eucharistia, dist. VI tr. IV,3 n. 3.

638

S 15 Sakramente

beatum, scilicet aliquando celebrando et aliquando dimittendo, nisi officium exigat, ut omni die celebretur. De his autem qui mulieres omni die communicant, videtur michi quod acriter reprehendendi sunt, quia nimio usu faciunt vilescere sacramentum et potius ex levitate mulierum putatur esse desiderium quam ex devotione causatum. In scripto autem dist. xiij dicit Albertus 84 sic: Preparantes se ad communionem per abstinentiam a coitu et vidue sive in castitate viventes non debent prohiberi a communione frequenti, precipue de mense in mensem secundum solennitates maiores, quia iniuste arcentur qui digni sunt, et impie agitur cum eis, quando subtrahitur eis cibus salutaris qui datus augeret eis gratiam quam acceperunt. ^

S12

Ζ. Z. Z. Ζ. Ζ. Ζ.

15f.: 24-26: 42: 45: 55: 56:

Der Autortext ist tradiert in CI und MW. Der ursprüngliche Text ist nur in BMW und 12 erhalten. paiten = warten; s.o. Β 32. gefchickt part. adj. = bereit (LEXER 1,901). leichtichait (ex levitate) = Leichtsinn, Leichtfertigkeit; s.o. Ν1. Bertholds Terminus fürprechenhait (CI, MW), verprechenhait (A) in LEXER, DWB, RWB nicht belegt; zur Bedeutung vgl. DWB 26,930f.: vorbrechen stv. = sich hervordrängen.

S 15 III, 24 q. 84 U t r u m debeat dari pueris et in qua etate. Resp. secundum Thomam 85 . Dicendum quod pueris carentibus usu rationis qui non possunt distinguere inter cibum corporalem et spiritualem, non debet eucharistia dari, quamvis quidam greci contrarium teneant, irrationabiliter autem, quia ad eucharistie sumptionem exigitur actualis devotio quam tales pueri habere non possunt. Z. 8

III, 24 q. 83

U t r u m debeat dari furiosis vel amentibus. Resp. secundum Petrum 86 . Dicendum quod furiosus aut habet lucida intervalla et tunc potest communicare; aut non: aut ergo fuit perpetuo furiosus, scilicet a nativitate, et talis non debet communicare; aut ad tempus ex aliqua infirmitate incidit in frenesim et tune, si ante petierat et presumitur posse accipere sine periculo derisionis [decisionis P\ vel vomitus vel huiusmodi, debet dari, aliter non. 84 Alb., IV Sent. dist. 13, G, art. 28. 86 Inn., IV Sent. dist. 9 q. 2 art. 3.

85 Thomas, IV Sent. dist. 9 q. 1 art. 5 qc. 4.

S 15 Sakramente

Ζ. 15

639 III, 24 q. 82

U t r u m debeat dari histrionibus. Resp. secundum Petrum 87 . Cyprianus loquens de his solvit: Puto (inquit) quod nec divine maiestati nec ecclesiastice discipline conveniat, ut decus et honor ecclesie personis talibus conferatur, de cons. dist. ij. Pro dilectione88. Vide ibi totum capitulum, ne videatur esse contra id quod dictum est supra lib. ij ti. ν. De raptoribus q. xxij. Cum tarn clerici. L28 vglAl, 5 q. 22 C u m tarn clerici q u a m layci sepe multa illicite histrionibus conférant, quero u t r u m omnes histriones sint in statu d a m n a n d o r u m , et an peccent qui u t u n t u r ministerio e o r u m vel aliquid dant eis. Resp. secundum Thomam in summa q. clxviij art. iij [iiij Ρ, ij A] arg. iij89. [I] Dicendum quod [fehlt P\ ludus est necessarius ad conservationem humane vite, sicut idem Thomas probat ibidem art. ij90. Ad omnia autem [fehlt P\ que sunt utilia humane conversationi [humane conversationi/ ad conservationem vite humane PJ, deputari possunt aliqua officia licita. Et ideo etiam officium histrionum quod ordinatur ad solatium hominibus exhibendum, non est secundum se illicitum nec sunt in statu peccati, dummodo moderate utantur, id est non utendo aliquibus illicitis verbis vel factis ad ludum et non adhibendo ludum negotiis et temporibus indebitis. Et quamvis in rebus humanis non utantur alio officio per comparationem ad alios homines, tamen per comparationem ad seipsos et ad deum, alias habent seriosas et virtuosas operationes, puta dum orant et suas passiones et operationes componunt et quandoque etiam pauperibus elemosynas largiuntur [ e t . . . largiuntur fehlt Ρ], Unde illi qui moderate eis subveniunt, non peccant, sed iuste faciunt mercedem ministerii eorum eis tribuendo. G 11, L 28, V27 Ζ. 27

III, 24 q. 73

U t r u m aliquid aliud q u a m peccatum et precipue an nocturna pollutio impediat a perceptione eucharistie sive a celebratione misse. [2] Item dicit Petrus91 quod interdictus et suspensus et excommunicatus etiam iniuste communicare non debet [debent P\, quia in talibus est defectus rei significate, scilicet unitatis corporis mystici. S16 87 Inn., IV Sent. dist. 9 q. 2 art. 4. 88 D. 2 c. 95 de cons. 89 Thomas, S.Th. II-II q. 168 art. 3 arg. 3. 90 Thomas, S.Th. II-II q. 168 art. 2. 91 Inn., IV Sent. dist. 9 q. 1 art. 3.

640 Z. 9f. : Z. 15: Z. 16:

S 16 Sakramente Bertholds zweigliedriger Ausdruck vnfynnig find vnd dorôcht wird nur in MW und CI übernommen, Β und A kürzen. loterbûbe, lotter = zerlumpter Kerl, Gaukler, Possenreißer; s.o. El. piibney, puberey stf. (B, C) = verbotene Handlung (RWB 11,549); Treiben eines zuchtlosen Menschen, Spielers (LEXER I, 385).

S 16 III, 24 q. 63

Utrum hoc sacramentum tantum a ieiunis sumi debeat. Resp. secundum Thomam 9 2 et Petrum in scriptis 93 . Dicendum quod generaliter corpus Christi debeat sumi tantum a ieiunis. Casualiter tarnen necessitate mortis imminente potest etiam post alios cibos sumi. Ratio vero sumendi ante cibum una est a parte cibi, scilicet eius reverentia, ut ante alios cibos os christiani hic cibus ingrediatur, alia a parte cibati, scilicet digna preparatio, quia ieiuni magis consueverunt esse sobrii et devoti. Ζ. 12

III, 24 q. 65

Utrum qui post mediam noctem comedit vel qui per totam noctem non dormit, possit in mane celebrare vel communicare. Resp. secundum T h o m a m in ultima parte s u m m e q. lxxx art. viij arg. ν 94 . Dicend u m quod [fehlt /"], licet principium diei secundum diversos diversimode sumatur, ecclesia tarnen diem [dicit Ρ] a media nocte incipit. Et ideo, si post mediam noctem aliquis sumpsit aliquid per m o d u m cibi vel potus, non potest eadem die hoc sumere sacramentum; potest vero, si ante mediam noctem. Nec refert u t r u m post cibum vel potum dormierit aut etiam digestus sit, q u a n t u m ad rationem precepti. Refert autem quantum ad perturbationem mentis quam patiuntur homines propter insomnietatem vel indigestionem; ex quibus si mens multum perturbetur, homo redditur ineptus ad sumptionem [susceptionem P] huius sacramenti. Z. 19

III, 24 q. 70

Utrum peccet qui accedit contritus, sed non confessus. Resp. secundum Petrum 9 5 . Dicendum quod peccator contritus ante confessionem, quando vult communicare, aut habet copiam confessoris qui eum possit absolvere, et tunc peccat sine confessione communicando, quia ad sacramentum ecclesie requiritur reconciliatio etiam secundum iudicium ecclesie; aut non habet aut ergo imminet aliqua necessitas communicandi vel celebrandi, ut quia timet

92 Thomas, IV Sent. dist. 8 q. 1 art. 4 qc. 3. 93 Inn., IV Sent. dist. 8 q. 2 art. 3. 94 Thomas, S.Th. III q. 80 art. 8 arg. 5. 95 Inn., IV Sent. dist. 9 q. 2 art. 2.

S 16 Sakramente

641

[timetur Ρ] scandalum populi vel iam incepit mysterium sacramenti vel amisit loquelam, et tune non peccat cum proposito confitendi, quando poterit; aut non, et tune peccat. Z. 26

III, 24 q. 75

Utrum actus matrimonialis [naturalis Ρ) impediat a perceptione eucharistie. Resp. secundum Albertum in scriptis dist. xiij 96 . Concilium Olibertinum dicit: Omnis homo ante sacram communionem a propria debet abstinere uxore tribus aut quattuor aut sex diebus, de cons. dist. ij. Omnis homo 97 . Et bene puto quod sic sit faciendum: Si tarnen alter coniugum inveniatur debitum reddere coactus et non expetere et hoc frequenter facere, eo quod alter etiam ilio tempore non vult abstinere, ego communicare concederem illi qui reddit invitus, et alteri non qui extorquet debitum, quando non est extorquendum, quia constat quod etiam ilio tempore reddere tenetur, si probabiliter timet de incontinentia alterius. Concordat cum his Thomas in ultima parte summe q. lxxx art. vij arg. ij98, ubi dicit quod coitus coniugalis, si sit sine peccato, puta si fiat causa prolis generande vel causa reddendi debitum, non alia ratione, impedit sumptionem sacrament i . . . Sed qui voluptate dominante coniugi miscetur, prohiberi debet, ne accedat ad hoc sacramentum, ut idem Gregorius dicit xxxiij. [xxiij. P] q. iiij. Vir [vir/vij. P\ cum propria 99 . Concordat etiam his dictis Thome Albertus super iiij dist. xxxij 100 , et addit ibi quod exigens infirmitate ductus licet moneri debeat, ne accedat, si tarnen omnibus modis ex devotione se ingerat, non est prohibendus. Glosa etiam super dicto c. Omnis homo 101 dicit quod hoc quod ibi dicitur de abstinendo ab uxore ante communionem, consilium est, non preceptum, ut patet in c. Vir cum propria. Z. 59

III, 24 q. 73

Utrum aliquid aliud quam peccatum et precipue an nocturna pollutio impediat a perceptione eucharistie sive a celebratione misse. [1] Resp. secundum Thomam 102 . . . distinguendum est de pollutionibus. Nam pollutio contingit aliquando ex illusione diabolica, aliquando ex superfluitate vel ex debilitate nature, aliquando ex cogitationibus precedentibus, aliquando ex crapula. Omnibus predictis pollutionibus communis est corporalis immunditia . . . Considerandum ergo est utrum in causa pollutionis possit inveniri peccatum precedens, ut cogitatio turpium. Quandoque enim cogitatio huiusmodi turpium

% Alb., IV Sent. dist. 13, G, art. 28. 97 D. 2 c. 21 de cons. 98 Thomas, S.Th. III q. 80 art. 7 arg. 2. 99 C. 33 q. 4 c. 7 : Greg., Ep. lib. XI, Ad Augustinum ep. 64 (PL 77,1197). 100 Alb., IV Sent. dist. 32, E, art. 13. 101 Glosa ad D. 2 c. 21 de cons. 102 Thomas, IV Sent. dist. 9 q. 1 art. 4 qc. 3.

642

S 17 Sakramente

est sine peccato, sicut cum in cogitatione tantum manet, ut cum quis disputans de talibus oportet quod loquens cogitet; aliquando autem cum peccato veniali, quando scilicet ad affectionem cogitatio pertingens in sola delectatione finitur, scilicet sine consensu deliberativo. Quandoque autem mortale est, quando scilicet consensus adiungitur. Et quia cogitationi tali de propinquo adest delectatio et delectationi consensus, ideo in dubium verti potest utrum sequens pollutio ex peccato acciderit vel non et an veniali vel mortali. Quando ergo sic dubitai de consensu, cum recurrit ad causam pollutionis, o m n i n o abstinere d e b e t . . . Quando autem acciderit ex illusione, si illusionis causa in nobis precessit, idem est iudicium quod de cogitatione precedenti. Si autem in nobis causa non precessit, i m m o potius contraria causa, et hoc frequenter accidit et precipue in diebus in quibus quis communicare debet, signum est quod diabolus homini fructum eucharistie percipiende auferre c o n a t u r . . . Si autem ex cibo precedenti aut potu acciderit, idem est iudicium quod de pollutione que ex turpi cogitatione processit, nisi intantum quod non ita de facili contingit peccare mortaliter in susceptione cibi sicut in cogitatione turpi, et quod aliquando hec pollutio contingit sine imaginatione turpi, illa vero nunquam. Illa autem que ex nature dispositione accidit, scilicet ex debilitate vel superfluitate, non est signum alicuius p e c c a t i . . . et ideo si necessitas immineat vel devotio exposcat, talis non impeditur, et precipue quando sine imaginatione accidit. Tamen si propter reverentiam abstineat, laudandus est, quando infirmitas non est perpetua. Et quia non ita de facili potest percipi ex qua causa contingat, ideo tutius est semper abstinere, nisi necessitas incumbat. S15

Ζ. 54:

pitten die efchuld (B) und da3 tûnt (A) sind sekundäre Zusätze.

Ζ. 56:

vbrig adj. = übergroß, übermäßig (LEXER 11,1629).

Ζ. 59:

Die Lesart unluftig (Β) ist sekundär für vnrain MW, A, CI.

S 17 III, 24 q. 141 Q u e sit m a t e r i a et q u e f o r m a h u i u s m o d i s a c r a m e n t i . Resp. secundum Thomam 1 0 3 et Petrum 1 0 4 . Dicendum quod materia huiusmodi est oleum olive ab episcopo consecratum, et tale oleum et eius consecratio sunt de necessitate sacramenti.

103 Thomas, IV Sent. dist. 23 q. 1 art. 3 qc. 3.

104 Inn., IV Sent. dist. 23 q. 1 art. 3.

643

S 17 Sakramente

III, 24 q. 143

Ζ. 5

A quibus debeat conferri hoc sacramentum. Resp. secundum Thomam 1 0 5 et Petrum 106 . Dicendum quod a solis sacerdotibus conferri debet nec alius potest iniungere etiam in articulo necessitatis. Ζ. 6

III, 24 q. 144

Quibus conferendum sit. Resp. secundum Petrum 107 . Dicendum quod duplex est effectus huius sacramenti. Unus est sanitas spiritualis, alter est sanitas corporalis que etiam signât spiritualem. Quia vero non quelibet spiritualis sanitas est effectus huius sacramenti, sed ultima et perfecta que disponit immediate ad actum glorie, nec in qualibet necessitate corporali subvenit virtus divina, sed in extrema deficiente auxilio humano, ideo sacramentum hoc propter utrumque effectum non debet dari nisi adultis infirmis in periculo mortis constitutis. Non ergo debet dari sanis nec in qualibet infirmitate, sed ubi timetur periculum mortis . . . Pueris etiam non datur, quia non habent infirmitatem spiritualem contractam ex peccato actuali nec dispositionem habere possunt ad hoc sacramentum, scilicet devotionem. Unde sicut eucharistia non debet dari pueris, ita nec hoc sacramentum. Z. 18

III, 24 q. 145

Utrum debeat dari freneticis et amentibus. Resp. secundum Petrum 108 . Dicendum quod tales aut petiverunt in sana mente constituti aut non. In primo casu debet eis dari, in secundo non, quia ad hoc quod prosit, requiritur quedam devotio interior quam furiosus habere non potest. Z. 21

III, 24 q. 147

Utrum in eadem infirmitate hoc sacramentum debeat iterari. Resp. secundum Thomam 109 . Dicendum quod hoc sacramentum non respicit tantum infirmitatem, sed etiam infirmitatis statum, quia non debet dari nisi infirmis qui secundum humanam estimationem videntur morti appropinquare. Quedam ergo infirmitates non sunt diuturne; unde si in eis datur hoc sacramentum, tunc, cum homo ad statum ilium pervenit quod est in periculo mortis, non recedit a statu ilio nisi infirmitate curata, et ita iterum non debet iniungi. Sed si recidivum [residuum F\ patiatur, erit alia infirmitas, et poterit fieri alia iniunctio. Quedam

105 Thomas, IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 1 qc. 3. 107 Inn., IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 2. 109 Thomas, IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 4 qc. 2.

106 Inn., IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 1. 108 Inn., IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 2.

644

S 18 Sakramente

vero sunt egritudines diuturne, ut hectica [ethica P, A] et hydropisis et huiusmodi, et in talibus non debet fieri iniunctio, nisi quando videntur perducere ad periculum mortis. Et si homo illud periculum evadet eadem infirmitate durante et iterum ad similem statum per illam infirmitatem reducatur, potest iterum iniungi, quia iam est alius casus infirmitatis, quamvis non sit alia infirmitas simpliciter... Albertus 110 dicit sic: Sine preiudicio puto dicendum quod, si ultra annum remanet morbus post acceptam unctionem, iterari potest unctio. Z. 33

III, 24 q. 146

Que partes corporis iniungi debeant. Resp. secundum Petrum 111 . . . Cum ergo omnis nostra cognitio incipiat a sensu, ideo sensus sunt in nobis prima principia peccandi. Ideo in hoc sacramento instrumenta quinqué sensuum tanquam prime radices peccandi iniunguntur: oculi propter visum, aures propter auditum, nares propter odoratum, labia propter gustum et manus propter tactum qui maxime viget in pulpis digitorum, pedes vero propter motum [motivam P, A], renes etiam a quibusdam iniunguntur propter appetitivam. Z. l l f . : Z. 17f.: Z. 22: Z. 28: Ζ. 29-32:

Homoioteleuton-Liicke haben (Β, W2), auf in Text ist nicht mehr zu Der Text Bertholds ist anderwait adv. = zum Homoioteleuton-Liicke

in C. habent (A), haben geton (CI, M 3); der ermitteln. ungewiß. zweiten Mal (LEXER 1,57). in C.

ursprüngliche

S 18 III, 22 q. 4

Quot sint ordines. Respondeo 112. Licet quidam dixerint ix esse ordines, scilicet ν minores, videlicet psalmistatum, hostiariatum, lectoratum, exorcistatum et accolitatum, et quattuor maiores, scilicet subdiaconatum, diaconatum, presbyteratum et episcopatum ; tarnen omnes theologi communiter dicunt tantum Septem esse ordines, quia psalmistatus et episcopatus non sunt ordines [ordo Ρ] proprie.

110 Alb., IV Sent. dist. 23, C, art. 21. 112 Ray. Ill, 22 q. 13.

I l l Inn., IV Sent. dist. 23 q. 2 art. 3.

S 19 Sakramente

Ζ 8-11

645 III, 22 q. 6

Utrum in quolibet ordine imprimatur specialis character, et an character unius ordinis presupponat characterem alterius ordinis. Resp. secundum Petrum 113 et omnes theologos communiter. Dicendum quod in quolibet ordine imprimitur specialis character et confertur specialis potestas. Z. 16

vgl. III, 22 q. 3

Utrum psalmistatus sit ordo. Resp. secundum Petrum ibidem 114 . Dicendum quod ordo accipitur multipliciter, nam aliquando est nomen dignitatis, ut cum episcopatus dicitur ordo, aliquando nomen officii, ut cum psalmistatus dicitur ordo, aliquando nomen spiritualis potestatis, ut cum diaconatus dicitur ordo. X. 18f.:

Rezeption

Die Angabe lij ist unverständlich und war wohl schon im Archetyp verderbt. In C wird durch Einfügen der Negationspartikel non die Aussage ins Gegenteil verfälscht. der Kapitel S18-S 19: Meßtraktat, ed. REICHERT, S. 3 f ; s.o. M16.

S 19 III, 22 q. 7 Utrum ante characterem ordinis preexigatur character baptismi vel etiam confirmationis. Resp. secundum Petrum ibidem 115 . Dicendum quod character baptismi preexigitur de necessitate, quia est fundamentum omnium sacramentorum, ut Extra de presbytero non baptizato, c. j. et c. Veniens' 16 . Sed character confirmationis non preexigitur de necessitate . . . Ζ 10

III, 22 q. 22

D e dignis admittendis, et quid si aliquis in peccato mortali existens recipit ordines. . . . nota secundum Raymundum eo. lib. ti. xxix. De lapsis et dispensationibus q. vij. In summa 117 , quod existens in peccato mortali, sive manifesto sive occulto, peccat mortaliter recipiendo ordines sicut recipiendo alia sacramenta.

113 Inn., IV Sent. dist. 24 q. 3 art. 2. 114 Inn., IV Sent. dist. 24, in princ. L.; ibid. dist. 24, Expositio literae. 115 Inn., IV Sent. dist. 24 q. 2 art. 3. 116 X. 3.43.1 et 3. 117 Ray. III, 29 q. 7.

646 Ζ. 13

S 19 Sakramente

III, 1 q. 1

Quales debeant esse prelati quibus tarn in penitentiis iniungendis quam in doctrina et aliis c o m m i s s u m est iudicium et regimen animarum. Resp. secundum Raymundum eo. ti., in principio 118 . Hoc ostendit apostolus j. Tim. iij 119 , dicens: >Oportet episcopum irreprehensibilem esse, unius uxoris virum, sobrium, prudentem, pudicum, ornatum, hospitalem, doctorem, non vinolentum, non percussorem, sed modestum, non litigiosum, non cupidum, sue domui bene prepositum< etc. . . . Licet autem apostolus videatur regulam in episcopis posuisse, tarnen, ut ait Augustinus et Ambrosius inducens ad probandam auctoritatem Niceni concilii 120 , extendenda est ad alios ordinandos. Z.23

III, 5 q. 1

Oportet etiam ordinandum esse prudentem. Quero ergo primo cuiusmodi prudentiam habere debeat ordinandus et in quibus libris vel scientiis liceat clericis studere. Resp. secundum Raymundum eo. ti., in principio 121 . . . Sacram [sanctam P\ autem scripturam et ecclesiasticam disciplinam debet scire ad subditorum animas informandas. Z. 25

III, 5 q. 2

A d pleniorem etiam intellectum premissorum quero generaliter quantam scientiam vel etiam experientiam debeat habere quelibet persona ecclesiastica s e c u n d u m statum et o f f i c i u m suum. Resp. secundum Ulricum ibidem § Tertium et § N o t a n d u m 1 2 2 . . . Scientia autem competens vocatur que necessaria est ad executionem ordinis cuiuscumque, sicut sacerdos, inquantum deputatus est ad celebrandum officium divinum, tenetur scire tantum de grammatica, quod sciât congrue verba proferre et accentuare et quod intelligat saltern litteraliter que l e g i t . . . Cum his que dicta sunt, concordat Thomas in scriptis [summa P\ super iiij sent. dist. xxiiij 123 et Petrus 124 et Albertus 125 , dicentes quod quilibet ordinandus tenetur scire que pertinent ad officium ad quod ordinatur, sicut expositum est.

118 Ray. III, 1 q. 1 et 2. 119 I Tim 3,2-4. 120 Konzil von Nicäa a. 325; vgl. D. 81 I. Pars. 121 Ray. III, 5 q. 1. 122 Ulr. VI, tr. 4 c. 24 § Tertium et § Notandum. 123 Thomas, IV Sent. dist. 24 q. 1 art. 3 qc. 5. 124 Inn., IV Sent. dist. 24, Expositio literae. 125 Alb., IV Sent. dist. 24, B, art. 8.

647

S 20 Sakramente

Ζ. 28

III, 22 q. 12

Quid iuris de etate ordinandi. . . . Dicit Petrus in scriptis 126 quod ex idoneitate persone et necessitate ecclesie potest tempus ordinum aliqualiter dispensatione episcopi anticipan. Dicit Thomas in scriptis dist. xxv 127 quod, si nécessitas exigit et spes profectus, possunt aliqui promoveri ad minores ordines ante discretionis annos et sine peccato et suscipiunt ordinem, quia [qui Ρ], quamvis tunc non sint idonei ad officia que eis committuntur, tarnen per assuefactionem idonei reddentur. Sed ad maiores ordines requiritur rationis usus et de honestate et de necessitate precepti propter votum continentie quod habent annexum . . . Concordat etiam Albertus ea. dist., in fine 128 , dicens quod ista tempora sive etates in religiosis observari non oportet, quia morum gravitas et disciplina supplet etatem. De presbytero etiam [et P\ in xxv anno ordinando et episcopo post trigesimum annum completum patet Extra de electionibus. Cum in cunctis 129 . Z. 17: Ζ. 20:

fich tragen S tv. refi. (B, C) = eine Richtung nehmen, führen (LEXER 11,1490). wandrung = Wandel, Lebenswandel; s.o. M18.

S 20 III, 14 q. 1

Primo querendum est qui dicuntur neophiti. Resp. secundum Raymundum eo. ti.130. Neophiti dicuntur novelli in fide . . . III, 14 q. 2

Quare neophiti prohibentur ordinari. Resp. secundum Raymundum 1 3 1 . Causa prohibitionis est duplex. Una, ne incidant in superbiam . . . Alia causa est, quia non sunt experti statum [statutum P\ ecclesie vel religionis. Ζ. 6

III, 15

De solenniter penitentibus non ordinandis [non ordinandis fehlt P], Titulus XV. Expeditis 132 xiij capitulis apostolice regule restât inquirere de ix aliis impedimentis que similiter requiruntur in ordinando vel eligendo, videlicet quod non

126 Inn., IV Sent. dist. 25 q. 3 art. 2. 127 Thomas, IV Sent. dist. 25 q. 2 art. 1 qc. 2. 128 Alb., IV Sent. dist. 25, J, art. 7. 129 X. 1.6.7. 130 Ray. III, 14 q. 1. 131 Ray. III, 14 q. 2. 132 Ray. III, 15.

648

S 20 Sakramente

sit solenniter penitens, non curialis, non servus, non corpore vitiatus, non de presbytero vel alias illegitime natus, non adultus in egritudine baptizatus, non peregrinus vel ignotus, non minoris etatis, non femina. De singulis horum per ordinem videamus. Z. 9

II, 1 q. 42

Quid de his qui amputant sibi g e n i t a l i a . . . Et generaliter quero quid iuris sit de corpore vitiatis. Resp. secundum Raymundum q. ix. Quid de his133. [1] Corpore vitiati prohibentur promoveri propter deformitatem ex qua timetur scandalum . . . Circa mutilatos distingue, quia aut sunt mutilati sponte aut inviti, in membro occulto aut manifesto, parvo vel magno. [5] Item nota quod dicit glosa ij. q. vij. super c. Ipsi apostoli, in fine 134 , quod ille qui non potest bibere vinum, non debet promoveri, quia Christo ministrantem oportet communicare. - P6, Τ12

Ζ. 12

III, 18

D e corpore vitiatis non ordinandis. Titulus XVIII. Sequitur, ut de corpore vitiatis tractatum subiciamus, sed quia supra lib. ij ti. j. De homicidio q. xlij. Quid de his, et tribus sequentibus plura de hoc dicta sunt, hic omittuntur. Nota 135 , tamen quod preter vitia ibi numerata sunt alia vitia corporis que in veteri testamento repellebant ordinandos, ut patet Levit. xxj 136 puta si aliquis habebat grandem vel parvum vel tortum nasum, si gibbum vel lippitudinem, si iugem scabiem, si impetiginem habebat in corpore vel si sit ponderosus; sed ista hodie non repellunt. Z. 19

III, 16 q. 2

Qui curiales prohibentur ordinari. Resp. secundum Raymundum ibidem 137 . Prohibentur indistincte omnes ordinari, nisi primo sint absoluti a curia, dist. lj. c. j. ij. et iij.138. Postquam vero absoluti fuerint a curia, admittuntur, tamen cum distinctione, quia aut exercuerunt seva, turpia vel inhonesta, aut honesta. In primo casu, scilicet si exercuerunt seva, ut

133 Ray. II, 1 q. 9. 134 Glosa ad C. 2 q. 7 c. 38 135 Ray. III, 18. 136 Lv 21,18: >Nec accedei ad ministerium eius, si caecus fuerit, si claudus, si vel parvo vel grandi et torto naso, si fracto pede si manu, si gibbus, si lippus, si albuginem habens in oculo, si iugem scabiem, si inpetiginem in corpore vel hirniosus.< 137 Ray. III, 16 q. 2. 138 D. 51 c. 1, c. 2 et c. 3.

S 20 Sakramente

649

officiales aut milites qui, dum potestatibus obedirent, sanguinem humanum fuderunt, vel turpia et inhonesta, ut histriones, non possunt promoveri. III, 16 q. 3

Quare prohibentur curiales ordinari. Resp. secundum Raymundum 1 3 9 . Multe sunt cause quare tales prohibentur ordinari, inter quas tres sunt efficaciores. Prima, quia quidam eorum sunt viles persone et frequenter contrahunt irregularitates ex officio suo. Secunda, quia multum molestatur ecclesia et incommoda patitur propter tales, quando repetuntur. Z. 20

III, 16 q. 4

De obligatis ad ratiocinia ordinandis vel non. Rubricella. De his quero quando possunt promoveri vel non. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. iiij. Sequitur 140 . Circa istos distingue, quia aut persévérant in officio adhuc [ad hoc P\ aut non. In primo casu subdistingue, quia aut persévérant in officio persone secularis non miserabilis, et tunc non possunt p r o m o v e r i . . . - R 11

Z. 23-25, 29-30

III, 3 q. 10

Deinde quero in summa quot modis contrahitur bigamia. Resp. secundum Petrum in scriptis 141 et Hostiensem § iij. Quot sint species 142 et Ulricum § Ad pleniorem, et sequen. 143 et Goffredum 1 4 4 . Contrahitur bigamia in vij casibus secundum iura . . . Primus modus est qui et proprie dictus est, scilicet cum quis successive et diversis temporibus duas uxores habet legitimas . . . Quartus, quando contrahit cum vidua ab altero marito c o g n i t a . . . Quintus, quando contrahit cum corrupta a quocumque alio scienter vel ignoranter. - Ρ5

III, 3 q. 12

Sequitur videre an possit cum bigamis dispensari et per quem. [1] Resp. secundum Ulricum § Cum vere 145 . Dicendum quod cum vere bigamis non potest dispensari etiam per papam, quia ipse non potest tollere obstaculum

139 Ray. Ill, 16 q. 3. 140 Ray. Ill, 16 q. 4. 141 Inn., IV Sent. dist. 27 q. 5 art. 1. 142 Host. I, De bigamis non ordinandis § 3 Quot sunt species (f. 40va). 143 Ulr. VI, tr. 4 c. 24 § Ad pleniorem. 144 Goff. I, De bigamis § 1 Bigamia est (f. 40va - S. 82). 145 Ulr. VI, tr. 4 c. 24 § Cum vere.

650

S 20 Sakramente

quod est defectus sacramenti. Et ideo semper manet hoc illicitum quod talis ordinetur. - Ρ5

Ζ. 26

III, 29 q. 3

Deinde quero quid iuris sit de promovendis vel etiam iam promotis qui in aliquod crimen seu peccatum mortale sunt prolapsi. Resp. secundum Raymundum eo. ti., circa principium 146 . [2] Distingue, cum quis egit penitentiam de peccatis, aut illa fuerunt enormia aut mediocria aut minora. Si enormia, puta homicidium voluntarium, symonia, sive sit occulta sive manifesta, repellunt promovendum. A3, Ρ 6, Ρ 7, S 61 Ζ. 30:

Der lateinische Einschub Bertho Ids verdeutlicht auch hier, daß der Autor für ein Laienpublikum schreibt. Die Lesart iure (C), wohl entstanden durch Augensprung, statt foro ist sekundär; Cy bessert zu vfu.

Z. 34:

Querverweis auf Κ 62 (B, C); einschlägig ist Κ 66. III, 22 q. 8

Quid si aliquis non baptizatus promovetur in episcopum et postmodum célébrât et multos ordinat. Resp. secundum Thomam in scriptis147 qui dicit quod licet non baptizatus nullum ordinem recipere possit, unde nec conficere nec absolvere in foro penitentiali... posset... Ζ. Ζ. Ζ. Z.

5: 21: 36f: 38:

peiten = warten, Aufschub gewähren; s.o. Β 32. raitung = Rechnungsablage; s.o. A 28. Bertholds Text ist nur in CI und MW erhalten. Offensichtlicher Fehler bereits im Archetyp durch Ausfall der kel non nach Nota, eigenständige Besserung durch Cy.

146 Ray. III, 29 q. 2.

147 Thomas, IV Sent. dist. 27 q. 5 art. 1.

Negationsparti-

651

S 21 Sakramente

S 21 III, 22 q. 35 Quid iuris de ordinatis ab alieno episcopo sine licentia proprii episcopi. Resp. secundum Raymundum q. xij. In summa 148 . Talis de iure debet deponi, nisi multitudo vel alia causa inducat dispensationem vel tolerantiam. Immo non recipiunt executionem . . . Z. J

III, 22 q. 26

A quo possint et debeant ordines conferri, et quid iuris de ordinatis ab episcopo qui renuntiavit episcopatui vel resignavit episcopatum. Resp. secundum Raymundum q. iiij. Presbyteri 149 . . . Qui tamen a talibus qui scilicet renuntiaverunt loco et dignitati, receperunt absque licentia episcoporum suorum minores ordines, dispensative possunt in ipsis ordinibus deservire. Nam de iure communi deberent deponi, cum non a suo episcopo se fecerint ordinari. Z. 10

III, 22 q. 17

Quero etiam hic quid iuris sit de scrutinio in ordine faciendo. Resp. de hoc secundum Hostiensem lib. j rubr. xij. De scrutinio in ordine faciendo § ij. Quot modis 150 . . . Forma huiusmodi est (ut dicit ibidem § v. Que sit forma, in principio et § precedenti 151 ) , ut incipiat a iiij. feria, et per triduum usque ad sabbatum per archidiaconum de iure communi videlicet diligenter inquiratur de vita ordinandi, de genere, de patria, de etate, de institutione, id est titulo ad quem ordinatur, de loco in quo conversatur, de scientia in fide et de aliis que continentur in regula apostolica. Z. 14

III, 22 q. 19

Quid iuris, si aliquis sine examinatione fuerit ordinatus vel si in scrutinio defectum suum non prodidit. Resp. secundum Hostiensem § vj. Quid iuris152. Circa primum articulum distinguendum est, quia, si sit ignotus, quamvis alias dignus, tamen deponendus est, xxiiij. dist. c. ult.153. Si vero indignus et ignotus, multo fortius deponendus est, 1. dist. Ex penitentibus 154 .

148 Ray. III, 22 q. 12. 149 Ray. III, 22 q. 4. 150 Host. I, De scrutinio in ordine faciendo § 2 Quot modis (f. 32rb). 151 Host. I, De scrutinio in ordine faciendo § 5 Que sit forma (f. 32vb). 152 Host. I, De scrutinio in ordine faciendo § 6 Quid iuris (f. 33ra). 153 D. 24 c. 7. 154 D. 50 c. 55.

652

S 21 Sakramente

Ζ. 16

III, 22 q. 15

Sed qualiter dicitur quis furtive ordinem suscipere. Resp. secundum Hostiensem ibidem § ij. Qualiter155. Et certe, cum quis sine conscientia episcopi proprii sine examinatione promovetur, ut lxiiij. dist. Extra conscientiam 156 ... Item ordinatur furtive, cum uno et eodem die cum minoribus ordinibus recipit subdiaconatum, ut Extra de eo qui furtive ordinem suscepit. Cum H.157, vel cum duos sacros simul recipit, ut ibidem in c. Innotuit 158 ; vel cum gradu omisso saltum facit, ut Extra de clerico per saltum promoto, c. unico159. Ζ. 24

III, 22 q. 16

Que pena eius qui minores ordines cum subdiaconatu [et subdiaconatum Ρ] vel duos ordines sacros simul vel alias contra canonicam ordinationem contulit ordines. Resp. secundum Raymundum q. iij. Pena vero160. Pena eius est depositio, si fecit ex certa scientia, nisi forte [forte cum P\ dispensabat in casu sibi concesso . . . Si vero negligenter, quia non examinavit, ut debuit, debet privari potestate conferendi talem ordinem. Z. 30

III, 22 q. 34

Quid si aliqua omittantur de forma statuta in canonibus, nunquid tenet ordinatio. Resp. secundum Raymundum q. xj. Quid si aliqua161 . . . Si aliquod tale de quo dubitatur an sit de substantia, fuerit omissum, potest ordinatio iterari... Si autem fuerit omissum id de quo expressum est quod non est de substantia, non debet ordinatio iterari, sed quod omissum est, debet caute suppleri et statuto tempore ad huiusmodi ordines conferendos, Extra de sacramentis iterandis vel non. Presbyter et c. j.162. Z. 34

III, 33 q. 41

Quid de his qui huiusmodi excommunicatione ligati recipiunt ordines. Resp. secundum Raymundum q. xiiij [xv. P, A], Si autem tales163. Distingue, quia aut sunt seculares aut regulares. In primo casu, si scientes se excommunicatos fecerunt se ordinari, a [ordinari, a/ ordinaria P] susceptis ordinibus sunt imperpetuum deponendi... Si vero non recolentes factum pro quo in canonem late sententie inciderunt, vel factum quidem scientes, sed iuris ignari nesciebant se 155 Host. V, De eo qui furtive ordines suscepit § 1 Qualiter (f. 259rb). 156 D. 64 c. 5. 157 X. 5.30.2. 158 X. 5.30.3. 159 X. 5.29.1. 160 Ray. III, 22 q. 3. 161 Ray. III, 22 q. 11. 162 X. 1.16.3 et 1. 163 Ray. III, 33 q. 14.

653

S 22 Sakramente

inde t e n e r i . . . poterunt episcopi vel archiepiscopi cum talibus dispensare de mandato sedis apostolice speciali, alias non. Z. 40:

Querverweis auf S 37 (Β, C).

Ζ. 10:

prüfen A, probiren CI, beruffen MW; Bertholds Terminus ist nicht rekonstruierbar. Das Zitat muß richtig lauten: Extra de eo qui furtive ordinem suscepit. Cum

Ζ. 2If.:

H. Z. 22: for (Β) verschrieben aus (gekürztem?) furtive. Ζ. 32: fpro (C) verschrieben aus promoto. Ζ. 39 (Β), 43 (C): MW und CI folgen in der Anordnung der Quellenangabe dem Rezeption der Kapitel S 21 -S 22: Meßtraktat, ed. REICHERT-, S.O. M16.

Autortext.

S 22 III, 22 q. 30 Item quero quibus temporibus debeant ordines conferri. Resp. secundum Raymundum q. vij. Ordo 164 . Sacerdotalis ordo et omnes inferiores ordines possunt conferri tantum in sex temporibus anni, scilicet in sabbatis ieiuniorum quattuor temporum et in sabbato mediane quadragesime qua cantatur >SitientesOratio mea in sinum meum converteturRedimentes tempus, quoniam dies mali suntNon est enim potestas nisi a deo.< I, 1 q. 77

Quid de matriculariis seu sonitoriis, id est officio pulsandarum campanarum. Resp. secundum glosam ibidem262. Symonia est talia vendere sicut et alia officia spiritualia, intellige large sumpto vocabulo symonie. Si tamen alicui hoc officium gratis datum fuerit? Si consuetudo est loci, quod possit alium ponere loco sui et locare vel vendere vel ad firmam dare proventus illius officii vel etiam in dotem dare pro filia ad vitam ipsius dantis, non est symonia. Z. 210

I, 1 q. 69

Quid de episcopis vel aliis prelatis qui fructus ecclesiarum vel aliorum spiritualium beneficiorum vacantium percipiunt per aliquos annos et postea conferunt retentis sibi fructibus et redditibus sic perceptis vel retenta sibi parte proventuum. Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. xxiiij. Item quid de episcopis263. Ad hoc distingue cum Innocentio utrum ille qui dat spirituale beneficium, proventus ipsius ante donationem percipiat, an non. Nam si proventus ante donationem non percepii ipse, sed alius, et ex donatione consequatur, ut ipse proventus percipiat, non est dubium intercedere symoniacam pravitatem. Si vero ante donationem percepii ipse proventus, credimus esse distinguendum utrum ante donationem constituât, ut ipsi proventus retineantur ad tempus pro iusta causa et necessaria, an conveniat cum eo qui accepit beneficium, seu cum mediatore quocumque, ut officio ilio concesso retineat ipse sibi proventus. Primum enim membrum credimus esse licitum, secundum autem non licere, ne viam aperiamus his qui pravitatem suam satagunt palliare, Extra ut ecclesiastica beneficia sine diminutione conferantur, c. Ut nostrum, in fine264.

261 Host. V, Ne prelati vices suas vel ecclesias aliis sub annuo censu vel precio concédant § 1 Prima ratio, vers. Item est secunda (f. 234rb). 262 Wilh. ad Ray. I, 1 q. 26 super ver.: Mancipatus. 263 Ray. I, 1 q. 24. 264 X. 3.12.1.

S 36 Simonie Z. 14: Z. 15: Z. 27: Z. 29: Z. 44-48: Z. 68, 71, Ζ. 70f: Z. 94: Z. 95f. : Z. Ζ. Z. Ζ.

118: 131: 147: 162:

Z. 205: Z. 215f. : Rezeption

671

Die Abänderung von chauffen zu chauffman geht auf den C-Redaktor zurück; in Cy ist die Passage getilgt. Β und A bieten offenkundig fehlerhaften, aber ursprünglichen Text; die Lesart von CI ist sekundärer Besserungsversuch. Den ursprünglichen Wortlaut überliefern nur A, 12 und MW. Die Autorlesart kirchoff (MW, CI) wurde in Β und A unabhängig voneinander in freythóff umgesetzt. Inhaltlich falsche Aussage durch extreme Verkürzung in A. 99: packt wurde vom A-Redaktor umgesetzt in pet; s.a. S 36, 69. rómifche brieff (litterae a sede apostolica); der Terminus ist bei LEXER, DWB, RWB nicht belegt. liebnus (BMW, 12) = Geschenk um Gunst zu erwerben; s.o. R 1. Der Autortext von gefprochens vnterfchaid3 wird nur in C und den präredaktionellen Textzeugen tradiert. fûdernû33 (MW, A, CI) = Beistand, Förderung; s.o. Ρ12. Α-Fassung verderbt durch irrtümliches Einfügen von niht. fchlechtigleich adv. = in gerader, aufrichtiger Weise (LEXER 11,968). gedrengnuff ablegen (redimere vexationem) = Zwang oder Gewalt erlassen, aufheben (RWB 111,1376). mefnär stm. (CI) = Kirchenhüter, Kirchendiener (LEXER 1,2122), nicht identisch mit dem Glöckner (sonitorius, campanator). Quellennachweis unvollständig; richtig: Innocencius in gioia fuper c. Nemo. X. 3.12.1 Ut nostrum. der Kapitel S 35-S 36: >RechtsabecedarPeccata tua elemosynis redime.Redimentes tempus, quoniam dies mali sunt.Cantabo missam, si concesseris michi librum vel calicem.
Rechtsabecedar], quia pre timore infamie multi a peccato retrahuntur. Unde quando se infamatos vident, irrefrenate peccant. Unde Hieronymus 3 4 2 dicit: Corripiendus est seorsum frater, ne, si semel pudorem aut verecundiam amiserit, permaneat in peccato. Item conservari debet fama fratris peccantis, tum quia uno infamato, alii infamantur... [4] Item dicit idem Ulricus § Correctio autem, et sequen. 343 , quod correctio fraterna (cum sit amicabilis amonitio) non debet esse cum increpatione sicut correctio prelatorum . . . Sed debet esse cum benignitate et rationabili persuasione, ut servetur moderamen sumptum ex quattuor: scilicet ex quantitate culpe; aliter enim in levibus peccatis, aliter in gravibus debet se corrector habere. Item ex spe correctionis, quia forte opportunum tempus expectat. Item ex statu persone que corrigenda est, quia prelati sunt cum reverentia amonendi. Et idem dico etiam de aliis nobilibus et magnis personis, quia aliter ad impatientiam provocati indociles efficerentur. Item ex zelo movente corripientem. Si enim ille est zelus amarus invidie vel rancoris, non debet corripere, quia alium purgando seipsum pollueret. ^ Β 35, R 29, R 30, S 53

340 X. 5.41.11. 341 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 7-8. 342 Hieron., In Math. III, 18,15-17 (CCL 77, S. 161). 343 Ulr. VI, tr. 3 c. 17 § Correctio autem.

686

S 48 Strafen

Ζ. 45

III, 10 q. 6

Cuiusmodi moderameli prelati habere debeant in corrigendo. [ 1 ] Resp. secundum R a y m u n d u m q. iij 344 . In s u m m a nota quod prelatus non debet esse remissus circa iustitiam et c o r r e c t i o n e m . . . Ex remissione autem et severitate debet confiare quoddam medium temperamentum quod recte potest dici iustitia. Gregorius: Disciplina vel misericordia m u l t u m destituitur, si una sine altera teneatur 345 . Idem: Omnis qui iuste iudicat, stateram in m a n u gestans, in utroque penso iustitiam et misericordiam portât 346 . Idem: Vera iustitia compassionem habet, falsa vero dedignationem, quamvis [et quamvis Ρ] iusti recte soleant peccatoribus indignari. Habentur he auctoritates, Gregorius xlv. dist. 347 . [3] Item si contingat ipsum in altero excedere, melius est sibi de nimia misericordia q u a m de nimia severitate reddere rationem, dist. 1. Ponderet, in fine 348 . Z. 72

II, 5 q. 189

Quid sit accusatio et qualiter fiat. [2] Item nota secundum Raymundum 3 4 9 . quod accusatores et denuntiatores debent procedere ex charitate, scilicet ut accusati corrigantur et ceteri terreantur, quia sive plectendo sive ignoscendo hoc solum bene agitur, ut vita h o m i n u m corrigatur, xxiij. q. v. Prodest 350 Et tales qui sic procedunt, non debent se iudicare malivolos, sed benivolos et amicos. - R 29, R 31, V20

Z.83 C. 2 3 q . 4 c . 51 Ea vindicta . . . § 1 Magni autem et sancti viri qui iam optime scirent mortem istam que a n i m a m dissolvit a corpore, formidandam non esse, secundum eorum tamen a n i m u m qui illam timerent, nonnulla peccata morte punierunt, quo et viventibus utilis metus incuteretur, et illis qui morte puniebantur, non ipsa mors noceret, sed peccatum quod augeri posset, si viverent, diminueretur. Diese Quellenstelle konnte in der >SC< nicht verifiziert werden. Eventuell wurde sie von Berthold direkt aus dem >Corpus Iuris Canonici übernommen. Z. 89 III, 9 q. 9 [1] Peccata publica sunt publice arguenda, secundum illud apostoli j Thim. v 351 : >Peccantem coram omnibus argue, ut et ceteri timorem habeant.< Hoc enim, ut dicit Augustinus, intelligitur de peccatis publicis. In talibus enim non

344 Ray. III, 10 q. 3. 345 D. 45 c. 9: Greg., Moral, in lob XX, V.14 (CCL 143 A, S. 1012). 346 D. 45 c. 10. 347 D. 45 c. 15: Greg., Homil. 34 in evang. ad Lc. 15 v. 1-10 (PL 76, 1246f.). 348 D. 50 c. 14. 349 Ray. II, 5 q. 41. 350 C. 23 q. 5 c. 4: Aug., Ep. CLIII, Ad Macedonium, c. VI. 19 (CSEL 44, S. 418). 351 I Tim 5,20.

S 49 Strafen

687

est tantum remedium adhibendum ei qui peccavit, ut melior fiat, sed etiam aliis in quorum notitiam devenit, ut non scandalizentur. Z. 98 III, 10 q. 6 [2] Item non debet prelatus facilis esse ad vindictam sumendam, sed causa cognita et consultis ecclesie senioribus et aliis sapientibus debet procedere, lxxxvj. dist. Si quid [quis P\ vero352, ubi etiam dicit Gregorius quod prelatus, si quid malum de subditis audierit, non facile credat. Z. 11: Z. 29:

Z. Ζ. Ζ. Z. Z. Z. Ζ. Ζ.

Der C-Redaktor verändert ursprüngliches Thomas in Paulus (vgl. II Th 3,15.) fcham (B, C) und fchant (A) stehen hier gleichermaßen für pudor aut verecundia; dagegen ist in Z. 31 f . für fcham, fchand, von fchanden die Bedeutung infamia anzusetzen; fcham stf. = Schimpf, Schmach, Schande (LEXER II,647f.). 34f.: mit pefchaidenhait = nach richtigem Ermessen; s.o. G 12. 40: pûbe = zuchtloser Mensch; s.o. A 22. 45: foer man (A, C) = obrifter (B); s.o. D 9. 50: Die ursprüngliche Lesart claine piif3 ist nur in CI erhalten; BMW verliest claine in chain, A ändert in leicht. 55: altpiiffer stm. der pfannen = Kesselflicker (FISCHER 1,159). 56: vermachen .wv. = zumachen, verstopfen (LEXER 111,172). 87f.: Inkongruenz in C; es muß heißen: diminueretur. Der Quellennachweis lautet korrekt: xxiij. q. iiij. Ea vindicta. 95-97: Der ursprüngliche Wortlaut ist nur in CI und bruchstückhaft in MW erhalten.

S 49 III, 9 q. 3 Quia supra de correctione prelatorum mentio habita est, quero etiam generaliter utrum fraterna correctio sit in precepto. Resp. secundum Thomam in summa q. xxxiij art. ij353. Dicendum quod sie. Unde Augustinus in lib. de verbis domini354: Si neglexeris corrigere, peior eo factus es qui peccaverit... Sed tarnen quia preeeptum affirmativum est, non obligat ad semper, sed pro loco et tempore secundum concurrentes debitas circumstantias. Iste autem circumstantie convenientes accipiuntur respectu finis. Finis autem fraterne correctionis est emendatio fratris. Et ideo hoc modo cadit sub precepto, secundum quod est necessaria ad iustum finem, non autem ita quod [quod a P\ quolibet loco vel tempore frater delinquens corrigatur... Omissio enim correctionis fraterne tripliciter fit. Uno quidem modo meritorie. Dicit enim Augustinus in primo [lib. P\ de civitate dei355: Si propterea quisque obiurgans et corripiens 352 D. 86 c. 23: Greg., Ep. XIII,45, Ad Joannem (CCL 140 A S. 1052). 353 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 2. 354 Aug., Sermo 82, al. de verbis dom. 16, c. 4 n. 7 (PL 38,508). 355 Aug., De civ. dei 1,9 (CCL 47, S. 9).

688

S 50 Strafen

male agentibus partit, quia opportunius tempus inquiritur vel ipsis eisdem metuit, ne deteriores ex hoc efficiantur, vel ad bonam vitam et piam erudiendos impediant alios infirmos et premant atque avertant a fide [fine P, A], non videtur esse cupiditatis occasio, sed consilium charitatis. Alio modo pretermittitur fraterna correctio cum peccato mortali, scilicet cum formidatur (ut ibi dicitur) iudicium vulgi et carnis cruciatio vel peremptio; dum tarnen hec ita dominentur in animo, quod fraterne charitati preponantur. Et hoc videtur contingere, quando aliquis presumit de aliquo delinquente probabiliter quod posset eum a peccato retrahere, et tarnen propter timorem vel cupiditatem pretermittit. Tertio modo huiusmodi omissio est peccatum veniale, scilicet quando timor et cupiditas tardiorem faciunt hominem ad corrigendum delieta fratris, non tarnen ita quod, si ei constaret quod fratrem posset a peccato retrahere, propter timorem vel cupiditatem dimitteret quibus [qui P, A] in animo suo preponit charitatem fraternam. Et hoc modo viri sancti etiam interdum hoc negligunt. Z. Ζ. Ζ. Z. Ζ.

9f.: 25: 27: 35: 38:

Homoioteleuton-Liicke in A, MW und 12. baiten = warten, Aufschub gewähren; s.o. Β 32. Ursprüngliches fürwar ist nur in CI und MW erhalten. auff 3¡ehen = aufschieben; s.o. E 44. geniefß stm. = Nutzen, Vorteil (LEXER I,858f.).

S 50 III, 30 q. 8 Quero etiam hie qualiter procedendum sit, cum multitudo aliqua est in scelere, ut corrigatur vel puniatur. Resp. secundum Thomam in summa q. cviij art. j arg. ult.356. [2] Si autem non tota multitudo peccavit, sed pro parte, tune, si possunt mali discerni a bonis, debet in eos vindicta exerceri, si tarnen hoc fieri possit sine scandalo aliorum. Alioquin parcendum est multitudini et detrahendum severitati. Et eadem ratio est de principe quem sequitur multitudo. Tolerandum enim est peccatum eius, si sine scandalo multitudinis puniri non posset, nisi forte esset tale peccatum principis, quod magis noceret multitudini vel spiritualiter vel temporaliter quam scandalum quod inde timeretur. [3] Ulricus autem lib. vj tract, iij c. viij § Ad quod respondemus357 assignat quattuor causas dissimulationis circa peccata iniquorum, propter quas non potest vel non expedit zizania evelli. Una est, cum mali sunt occulti nec possunt discerni a bonis. Alia causa est, si multitudo tanta est in causa, quod non possit extirpari sine scismate ecclesie in quo etiam boni involverentur et sic eradicaretur et triticum. Unde Augustinus: Nos ad doctrinam sacram pertinere arbitramur, ut etiam canes in ecclesia propter pacem ecclesie toleremus . . . 356 Thomas, S.Th. II-II q. 108 art. 1 arg. 5. spondemus.

357 Ulr. VI, tr. 3 c. 8 § Ad quod re-

S 51 Strafen

689

[5] Et addit Raymundus 358 quod, si peccatum quod faciunt, auctoritate defendunt quasi non sit peccatum, tune non debet contra taies dormire severitas discipline, nam tales etiam heretici possunt d i c i . . . Item nota secundum glosam hic359 quod idem videtur servandum circa publicam contra delinquentem multitudinem vel principem predicationem, quod dictum est de correctione vel excommunicatione facienda vel dissimulanda. - S 51, S 52

Z. 21

vgl. I, 5 q. 4

Qualiter hereticus puniatur. [1] Resp. secundum Raymundum eo. ti. q. ij. Punitur 360. Hereticus punitur quattuor modis, scilicet excommunicatione, depositione, rerum ablatione et militari persecutione. - K20

S 51 III, 30 q. 8 Quero etiam hic qualiter procedendum sit, cum multitudo aliqua est in scelere, ut corrigatur vel puniatur. Resp. secundum Thomam in summa q. eviij art. j arg. ult.361. [1] Dicendum quod, quando tota multitudo peccat, est de ea vindicta sumenda vel quantum ad totam multitudinem, sicut egyptii submersi sunt in mari rubro persequentes filios Israel, ut habetur Exod. xiiij 362 , et sicut sodomite universaliter perierunt 363 ; vel quantum ad magnam multitudinis partem, sicut patet Exod. xxxij [xxij P, A]364, in pena eorum qui vitulum adoraverunt. Quandoque vero, si speretur multorum correctio, debet severitas vindicte exerceri in aliquos paucos principaliores quibus punitis ceteri terreantur, sicut dominus Num. xxv365 mandavit suspendí principes populi pro peccato multitudinis. [2] Si autem non tota multitudo peccavit, sed pro parte, tunc, si possunt mali discerni a bonis, debet in eos vindicta exerceri, si tamen hoc fieri possit sine scandalo aliorum. Alioquin parcendum est multitudini et detrahendum severitati. [3] ... Unde Augustinus: Nos ad doctrinam sacram pertinere arbitramur, ut etiam canes in ecclesia propter pacem ecclesie toleremus, vel [ut P] si etiam unus solus est vel pauci sunt, sed non potest hoc fieri sine scandalo bonorum, eo quod

358 Ray. III, 30 q. 4. 359 Wilh. ad Ray. III, 30 q. 4 super ver.: Excommunicato. 360 Ray. I, 5 q. 2. 361 Thomas, S.Th. II-II q. 108 art. 1 arg. 5. 362 Ex 14,22. 363 Gn 19,24f. 364 Ex 32,27f. 365 Nm 25,4.

S 52 Strafen

690

eos latet crimen nocentis . . . [4] Et probantur omnia per iura, ut patet dist. xliiij. Comessationes 366 . - S 50, S 52

S 52 III, 30 q. 8

Quero etiam hic qualiter procedendum sit, cum multitudo aliqua est in scelere, ut corrigatur vel puniatur. [3] Ulricus autem lib. v j tract, iij c. viij § Ad quod respondemus 3 6 7 assignat quattuor causas dissimulationis circa peccata iniquorum, propter quas non potest vel non expedit zizania evelli. Una est, cum mali sunt occulti nec possunt discerni a bonis. Alia causa est, si multitudo tanta est in causa, quod non possit extirpan sine scismate ecclesie in quo etiam boni involverentur et sic eradicaretur et triticum. Unde Augustinus: Nos ad doctrinam sacram pertinere arbitramur, ut etiam canes in ecclesia propter pacem ecclesie toleremus, vel [ut P] si etiam unus solus est vel pauci sunt, sed non potest hoc fieri sine scandalo bonorum, eo quod eos latet crimen nocentis, sicut dominus nocentem Iudam usque ad dignum exitium t o l e r a v i t . . . Tertia causa est, quando probabiliter presumitur de eorum correctione, eo quod peccant ex infirmitate vel ignorantia et noïi obstinata malitia. Si enim tales exterminarentur, sepe eradicaretur triticum, id est ipsi qui postmodum conversi fiunt triticum, sicut patet in Paulo. Unde beatus Dominicus spiritu prophetico inter hereticos igni tradendos u n u m fecit reservari qui post multos annos conversus fuit. Quarta causa est, si exercitando bonos prosunt ecclesie et non obsunt, tunc enim tolerari possunt, ne boni otio torpeant in charitate et sic eradicetur triticum. [4] Et probantur omnia per iura, ut patet dist. xliiij. Comessationes 3 6 8 . . . - S 50, S 51 Ζ. 36: Z. 15f.:

Zusatz Bert holds: Mt 13,29f. fich verfehen (Β, A) = voraussehen, erwarten; s.o. R 2; fich verften stv. refi. (C) = wahrnehmen,

Ζ. 29: Ζ. 34:

merken

(LEXER

111,248).

verhengen = zulassen; s.o. Β 19. gegen (BMW), vmb (A), von (C): der ursprüngliche Ausdruck ist nicht mehr zu erschließen.

366 D. 44 c. 1.

367 Ulr. VI, tr. 3 c. 8 § Ad quod respondemus. " 368 D. 44 c. 1.

S 53 Strafen

691

S 53 III, 9 q. 5 Utrum hoc preceptum Si peccaverit in te frater tuus . . .Adhibe tecumAdhibe tecum< etc. Revelandum quippe est peccatum occultum uni vel duobus qui illud nesciunt, quia, si scirent iam vitium pluribus notum, publice deberet corrigi. Nec tamen hoc est proditio criminis, quia illi debent esse tales qui possint prodesse et non obesse. Et si fieri potest, debet reus induci, ut coram illis fateatur peccatum suum. Quod si fecerit, debent illi adhibiti charitative eum amonere de correctione. Et si coram istis pluribus plus verecundatur quam coram uno et audierit eos, id est se correxerit, ibi sistendum est nec debet procedi ad iudicium. Si vero in crimine pertinaciter persistit, tunc in iudicio convincendus est per eos coram quibus culpam sponte confessus est. Si vero non potest induci, ut coram eis aliquid confiteatur, tunc omnes isti qui predicti sunt, scilicet qui primo scivit, et prelatus et testes adducti diligenter debent studere, si possunt, eum deprehendere in iteratione actus huiusmodi peccati, ut tunc coram iudice eum convincant. Nec tamen propter hoc danda est ei occasio vel opportunitas iterandi peccatum, quia non sunt facienda mala, ut veniant bona 379 . Sed maiori diligentia observandus est quam si non esset suspectus, et si nec sua confessione nec iterati actus deprehensione potest pluribus constare de crimine, non debet in iudicio accusare [accusari P\, quia non habet testimonium nisi unius, quod non sufficit. Immo accusans esset puniendus. Z. 36: Ζ. 49:

den funder (BMW), in (A, 12), den (C): der Text Bertholds ist ungewiß. bebaren, pewaren (Β, C) = verhüten, abwenden; s.o. Ρ10.

376 Mt 18,16. 379 Rm 3,8.

377 Aug., Regula ad servos dei, η. 7 (PL 32,1381).

378 Mt 18,16.

694 Ζ. 55: Z. 97: Z. Ζ. Ζ. Ζ. Ζ.

102: 104: Ulf.: 120f: 125:

S 54 Strafen Die Quellenangabe Hec Yfidorus ist wohl verlesen aus Hec Jeronymus. vnd pechennet (BMW, 12) vnd wil fich pefferen (BMW): nur Β bewahrt den ursprünglichen Text. hiit stf. = Schaden verhindernde Aufsicht und Vorsicht (LEXER 1,1394). perúgen, rugen sivv. = anklagen (RWB 11,55). C-Fassung verderbt durch Auslassung von funden an den funden. vber 3evgen = mit Zeugen überführen; s.o. M18. adicere (Β) verlesen aus adducere.

S 54 III, 9 q. 8 Utrum aliquis debeat cessare a correctione propter timorem, ne ille fiat deterior. Resp. secundum Thomam ibidem art. vj380 . . . Ubi probabiliter estimatur quod peccator amonitionem non recipiat, sed ad peiora labatur, est a correctione desistendum, quia ea que sunt ad finem, debent regulari secundum quod exigit ratio finis. Ζ . 7:

Zusatz

Bertholds:

P r v 9,8.

Z. 9:

Querverweis

Z.5f.:

erchriegen = erwerben, erlangen; s.o. R 27.

auf S 48 (B); hier auch Zitierung

von

Hieronymus.

S 55

III, 9 q. 7

Utrum peccator possit aliquem corrigere. Resp. secundum Thomam ibidem art. ν381. Dicendum quod correctio delinquentis pertinet ad aliquem, inquantum in eo viget rectum iudicium rationis . . . Sed tarnen per peccatum precedens impedimentum quoddam huic correctioni affertur propter tria. Primo quidem, quia ex peccato precedenti indignus redditur, ut alium corrigat, et precipue si maius peccatum commisit, non est dignus, ut corrigat alium de minori peccato. Unde super illud Math, vij382: >Quid vides festucam< etc. dicit Hieronymus [Innocentius i>]383 : De his loquitur qui, cum mortali crimine detineantur obnoxii, minora peccata fratribus non concedunt. Secundo redditur indebita correctio propter scandalum quod sequitur ex correctione, si peccatum corripientis sit manifestum; quia videtur quod ille qui corrigit, non corrigat ex charitate, sed magis ad ostentationem. Unde super illud 380 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 6. 381 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 5. 383 Hieron., In Math. I, 7,3 (CCL 77, S. 41 f.).

382 Mt 7,3.

S 56 Strafen

695

Math, vij 384 : >Quomodo dicis fratri tuo< etc. exponit Chrysostomus 385 : In quo proposito? Puta ex charitate, ut salves proximum tuum? Non, quia teipsum ante salvares. Vis ergo non alios salvare, sed per bonam doctrinam malos actus zelare et scientie laudem ab hominibus querere. Tertio modo propter superbiam corripientis, inquantum scilicet aliquis propria peccata parvipendens seipsum proximo preferì in corde suo, peccata eius iusta severitate diiudicans, ac si ipse esset iustus . . . Si autem invenerimus nos in eodem vitio esse, non obiurgemus, sed congemiscamus et ad equaliter penitendum invitemus. Ex his patet quod peccator, si cum humilitate corripiat delinquentem, non peccat nec sibi novam condemnationem acquirit, licet per hoc vel in conscientia fratris vel saltern sua pro peccato preterito condemnabilem se esse ostendat. Sic intelligitur illud Rom. ij 386 : >In quo alium iudicas, teipsum condemnas, eadem enim agis que iudicas.< Ζ. Z. Z. Ζ.

6: 15: 16: 18:

Z. 20:

fich vnder winden = in Besitz nehmen, sich bemächtigen; s.o. D 1. verdrucken swv. = verbergen, verhehlen (DWB 25,254). gleychfner = Heuchler, Gleissner; s.o. E 117. geftuppe stn. = Staub und Staubähnliches, bildl.: Nichtigkeit (LEXER 1,935; DWB 5,4267). walcke swm. (B), tram stswm. (C) = Balken (DWB 21,1177).

S 56 III, 9 q. 6

Utrum subditi teneantur ex hoc precepto prelatos corrigere. Resp. secundum Thomam ibidem art. iiij 387 . Dicendum quod sic, scilicet correctione ilia que est charitatis et hoc, si est in eo aliquid corrigibile, sed non correctione que est actus iustitie per cohertionem pene. Debet autem correction! illi qua subditi prelatos corrigunt, modus congruus adhiberi, ut scilicet non cum protervia et duritia, sed cum mansuetudine et reverentia corrigantur. Unde dicit apostolus j. Thim. ν [iiij P, A]m\ >Seniorem ne increpaveris, sed obsecra ut patrem.< . . . Sciendum tarnen est quod, ubi immineret periculum fidei, etiam publice essent prelati a subditis arguendi. Unde et [fehlt P\ Paulus qui erat subditus Petro, propter imminens periculum scandali circa fidem Petrum publice arguit, ut patet Gal. ij 389 : >In faciem ei restiti< etc. - Β 32 Ζ. 17:

384 Mt 7,4. 386 Rm 2,1.

Querverweis auf Ρ16 (Β, C).

385 Chrysost., Opus imperf. in Math., homil. 17 super 7,4 (PG 56,727). 387 Thomas, S.Th. II-II q. 33 art. 4. 388 I Tim 5,1. 389 Gal 2,11.

696

S 57 Stiftherren

Ζ. 20:

Querverweis auf S 38 (Β, C).

Ζ. 6f.:

Die Verderbnis des Bibelzitates j. Thim. iiij (statt j. Thim. v) ist wohl vorlagenbedingt (vgl. die Drucke Ρ und A).

S 57 Stiftherren Z. 3:

Querverweis auf Κ 30 (Β, C).

Ζ. 9:

Querverweis auf G 49 (Β, C).

Ζ. 11 :

Querverweis auf G 51 (C).

S 58 Sünde III, 34 q. 83 D e quibus sunt interrogationes faciende et qualiter. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxxj. Ad aliud, et sequen. 3 9 0 :... Sunt autem ista septem crimina capitalia que continentur hoc versu: »Luxus«, glosa391 id est luxuria, »gustus«, id est gula, »avet«, id est avaritia, »tristis«, id est accidia, »furit«, id est ira, »invidet«, id est invidia, »ambit«, id est inanis gloria. Alius versus: »Luxus, avaritia, superbia, accidia, invidia, ira, gula.« - G 32, H16, Ν 3, S 62, Τ14, V 9, Ζ14 Z. 5:

Querverweis auf Η16 (Β, C).

Z. 7:

Querverweis auf G 31 (Β, C.)

Z. 9:

Querverweis auf V 6 (Β, C).

Z. 11:

Querverweis auf Ζ13 (Β, C).

Z. 13:

Querverweis auf F 36 (Β, C).

Z. 15:

Querverweis auf Ν 2 (Β, C).

Z. 17:

Querverweis auf Τ14 (Β, C).

390 Ray. III, 34 q. 31 [33], Avet; Tristis; Furit; Ambit.

391 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 31 [33] super ver.: Luxus, gustus;

S 59 Sünde

697

S 59 III, 34 q. 198 In genere etiam quero que dicantur peccata mortalia. Resp. secundum Raymundum q. xxij. Si autem queras 392 . Circa hoc notare potes in primis mortalia peccata omnes transgressiones decalogi. - Κ 62, S 60, S 61, V6

III, 34 q. 234 Utrum faciens iniustum semper peccet mortaliter. Resp. secundum Thomam in summa q. lix art. iiij393. Dicendum quod peccatum mortale est quod contrariatur charitati per quam est anime vita. Omne autem nocumentum alteri illatum ex se charitati répugnât que movet ad volendum bonum alterius. Et ideo, cum iniustitia semper consistât in nocumento alterius, manifestum est quod facere iniustum ex suo genere est peccatum mortale. -

G20,

Z. 3f.: Z. 8/.: Z. 14:

S60,

Vil

Ersetzung von hauptfund durch todfund in B. Homoioteleuton-Lücke in C. werden (Β, CI), werd (A, MW): die ursprüngliche Form ist nicht mit Sicherheit bestimmbar.

S 60 III, 34 q. 198 In genere etiam quero que dicantur peccata mortalia. Resp. secundum Raymundum q. xxij. Si autem queras 394 . Circa hoc notare potes in primis mortalia peccata omnes transgressiones decalogi . . . Quicumque aliquod de istis peccatis in se dominari permiserit (nisi digne penituerit), eterno igne cruciabitur. Hec omnia Augustinus 395 . - Κ 62, S 59, S 61, V6

392 Ray. Ill, 34 q. 21 [22]. 393 Thomas, S.Th. 1I-II q. 59 art. 4. 394 Ray. III, 34 q. 21 [22], 395 D. 25 c. 3: Aug., Sermo supposit. 104, al. de sanctis 41, c. 1 (PL 39,1946).

698

S 61 Sünde

Ζ. 9

III, 34 q. 234

Utrum faciens iniustum semper peccet mortaliter. Resp. secundum T h o m a m in summa q. lix art. iiij 396 . Dicendum quod peccatum mortale est quod contrariatur c h a r i t a t i . . . Ille tarnen qui in parvis facit iniustitiam, deficit a perfecta ratione eius quod est iniustum facere, inquantum potest reputari non esse o m n i n o contra voluntatem eius qui hoc p a t i t u r . . . - G 20, S 59, Vil

vgl. III, 34 q. 158

Quot modis peccata venialia remittuntur. Resp. secundum R a y m u n d u m ea. q. Ad illud vero 397 . . . De quotidianis levibusque peccatis sine quibus hec [huiusmodi P\ vita non agitur, quotidiana oratio fidelium satisfacit. Z. 15:

venie = Kniebeugung, Niederfall zum Gebet; s.o. Β 59.

S 61 III, 34 q. 198

In genere etiam quero que dicantur peccata mortalia. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xxij. Si autem queras 398 . Circa hoc notare potes in primis mortalia peccata omnes transgressiones decalogi. Item quedam enumerantur ab apostolo Rom. j 399 , scilicet idololatria, vitium contra naturam, iniquitas, malitia, fornicatio, avaritia, nequitia, invidia, homicidium, contentio, dolus, malignitas, susurrado, detractio, contumelia, superbia, elatio, inventio malorum, inobedientia, insipientia, incompositio . . . Multa etiam enumerai Augustinus mortalia, dist. xxv. § Criminis 4 0 0 , ubi dicit quod mortalia sunt: sacrilegium, homicidium, adulterium, fornicatio, falsum testimonium, rapina, furtum, superbia, invidia, avaritia et, si longo tempore teneatur, iracundia, et ebrietas, si assidua sit, in eorum n u m e r o computatur. Quicumque aliquod de istis peccatis in se dominari permiserit (nisi digne penituerit) eterno igne cruciabitur. - Κ 62, S59, S 60, V6

396 Thomas, S.Th. II-II q. 59 art. 4. 397 Ray. III, 34 q. 58 [60]. 398 Ray. Ill, 34 q. 21 [22], 399 Rm 1,29-31. 400 D. 25 c. 3 Gr. p. § 4, hier: § 6: Aug., Sermo supposit. 104, al. de sanctis 41, c. 2 (PL 39,1946).

S 62 Sünde

699 III, 29 q. 3

D e i n d e quero quid iuris sit de promovendis vel etiam iam promotis qui in aliquod crimen seu peccatum mortale sunt prolapsi. Resp. secundum Raymundum eo. ti., circa principium 401 . [2] Distingue, cum quis egit penitentiam de peccatis, aut illa fuerunt enormia aut mediocria aut minora. Si enormia, puta homicidium voluntarium, symonia, sive sit occulta sive manifesta, repellunt promovendum . . . heresis vel idololatria, sodomiticum vitium, incestus . . . adulterium, periurium, falsum testimonium et homicidium . . . Vocantur autem crimina mediocria quantum ad presentem materiam [numerum P\: adulterium, fornicatio, furtum, fraus cui inest d o l u s . . . item sacrilegium, periurium et alia m u l t a . . . Dicuntur autem minora: crimen venationis in clerico et etiam in layco, nisi faceret ob necessitatem pellium vel carnium vel victus sui, quia pauper esset, et non in quadragesima vel alio tempore specialiter deputato ad orationem et peccatorum purgationem . . . Item minora computantur alea et ebrietates. -

A 3, Ρ 6, Ρ 7, S 20

Ζ. 9: Z. 19:

geporen (pari, von gebern stv.) = durch Geburt verwandt (RWB 111,1254). Aus den Lesarten valfch (B, CI) und p&3 (A, MW) ist das von Berthold verwendete Adjektiv nicht erschließbar.

S 62 III, 34 q. 200 Quero etiam s e c u n d u m quid attendendi sint gradus sive quantitas in peccatis. Resp. secundum Raymundum q. xlij. De secundo, scilicet de gradibus 402 . [1] Dicuntur esse gradus in peccatis dupliciter. Uno modo circa idem peccatum quod dicitur gravius vel levius secundum plures vel pauciores, fortiores vel debiliores circumstantias. -

S 63

Ζ. 8

III, 34 q. 83

D e quibus sunt interrogationes faciende et qualiter. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxxj. Ad aliud, et s e q u e n . 4 0 3 . . . [2] Circumstantias autem quas precipue debet sacerdos attendere, nota in his

401 Ray. III, 29 q. 2.

402 Ray. III, 34 q. 40 [42],

403 Ray. III, 34 q. 29 [31],

S 62 Sünde

700

versiculis: »Quis, quid, ubi, per quos, quotiens, cur, quomodo, quando. Quilibet observet anime medicamina dando.« Quis, scilicet utrum ipse peccator erat masculus vel femina, iuvenis vel senex, nobilis aut ignobilis, liber aut servus, in dignitate seu in officio constitutus an privatus, sane mentis vel insanus, sciens vel ignarus, solutus vel coniugatus, claustralis vel secularis, clericus vel laycus. [9] Quando, scilicet utrum in sacro tempore, puta in festis, quadragesima [quadragesimalibus P\ vel aliis ieiuniis, aut in non sacro, ut in aliis diebus profestis. [4] Ubi, scilicet utrum in loco sacro an profano, id est non sacro, in domo dominorum aut alibi. [8] Quomodo, scilicet de modo agendi vel patiendi, quod melius actu quam locutione scitur. [7] Cur, scilicet quali temptatione hoc fecerit et utrum prevenerit ipsam temptationem vel fuerit preventus ab ea, utrum sponte vel coactus et quali coactione, conditionali videlicet an absoluta. Item utrum cupiditate vel paupertate, utrum ludendo vel animo nocendi et similia. [6] Quotiens, debet enim peccator, si seit, confiteri et sacerdos interrogare non solum ipsa peccata, sed etiam vices et iterationes, ut dicat quotiens cognovit fornicariam vel adulteram et utrum unam vel plures, quotiens dixit proximo suo verba contumeliosa, quotiens iteravit iniurias et similia, quia secundum Augustinum vulnus iteratum tardius sanatur, de pen. dist. iij. Inanis 404 . [3] Quid, scilicet utrum commiserit adulterium vel fornicationem vel homicidium et similia. Item utrum peccatum quod perpetravit, sit enorme, mediocre vel parvum. Item utrum sit manifestum vel occultum. Item utrum quadriduanum et fetens vel recens et similia. [5] Item per quos, id est cum quibus et pro quibus et contra quos. - G 32, H16, Ν 3, S 58, Τ14, V9, Ζ14 Ζ. 44:

Querverweis auf V28 (Β).

Ζ. 7: Ζ. 31:

gefchicht = Ereignis, Umstand, Zufall; s.o. E101. fchickung s t f . - hier wohl im Sinne von dispositio = Einstellung;

vgl. LEXER

11,721. Ζ. 33/.: Ζ. 4If.: Z. 45f:

vber fehen c. dat. = jd. etwas nachsehen, verzeihen; Homoioteleuton-Lücke in C. Quellennachweis in Β verderbt. Die präredaktionellen richtig: H e c Raymundus.

4 0 4 D. 3 c. 12 de pen.: Fälschliche c. 12 (FRIEDBERG I,

1213).

Zuschreibung

an Augustinus,

s.o. G 51. Hss. und C

vgl. Notationes

schreiben

correct,

ad

S 63 Sünde

701

S 63 III, 34 q. 200

Quero etiam secundum quid attendendi sint gradus sive quantitas in peccatis. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xlij. De secundo, scilicet de gradibus 405 . [2] Unde Augustinus: Sicut tribus gradibus ad peccatum pervenitur, suggestione, delectatione, consensu, ita ipsius peccati sunt tres differentie, et in corde et in facto et in consuetudine, tanquam tres mortes [mores P\, scilicet in domo, extra portam et in sepulchro, de pen. dist. ij. Sicut 406 . Et ad idem in c. Inter hec sciend u m est 407 (ut distinguitur) quod aliud est quod animus de temptatione carnis patitur, et aliud quod per consensum et désiderium delectatur. Et infra: Nequáquam mentem cogitatio i m m u n d a inquinai, cum pulsat, sed cum hanc sibi per delectationem subiugat. -

S 62

Ζ. 7:

furpas comp. adv. = mehr vorwärts, weiter (LEXER III,589).

S 64 III, 32 q. 17

ytrum ignorantia excuset a peccato et quando excuset a toto et quando non. Resp. secundum Ulricum, sicut legitur super ij sent. dist. xxij, et concordat cum hoc satis in libro suo v j tract, ij c. iij 408 . [1] Dicendum quod duplex est ignorantia, quia quedam vincibilis, quedam invincibilis. Item est quedam ignorantia iuris, quedam facti. Hoc est quod philosophi distinguunt ignorantiam universalem et particularem. Ignorantia universalis sive iuris est, ut si aliquis nesciret f u r t u m esse peccatum vel aliquid huiusmodi. Hec ergo aut est omnino invincibilis, id est involuntaria, quia scire non potest, ut patet in pueris et stultis a nativitate, et tunc excusat a toto. [2] Similiter etiam, si quis de aliquo agendo dubio magis peritos consulit, de quo nullam habet auctoritatem expressam utrum ita sit vel non, d u m m o d o formet sibi b o n a m conscientiam, postquam magis peritos consuluerit, etiam si res aliter se habet quam ipse sentit, excusatur. Fecit enim quod potuit. [6] Si autem hec ignorantia iuris est omnino voluntaria, hec in nullo excusat; immo est speciale peccatum. Si autem non sit ignorantia affectata, sed simplex,

405 Ray. Ill, 34 q. 40 [42], 406 D. 2 c. 21 de pen: Aug., De serm. dom. in monte I, 12,35 (CCL 35, S. 38). 407 D. 2 c. 23 de pen. 408 Ulr. VI, tr. 2 c. 2 § Unde patet; s.a. tr. 4 c. 5; vgl. G 18, Anm. 95.

S 64 Sünde

702

puta quia negligit discere, hec excusat a tanto, non a toto. [7] Si vero sit ignorantia facti sive particularis, ut si nescit hanc rem quam tollit, esse alienam vel nescit hanc mulierem suam non esse et similia, hoc potest esse dupliciter, quia vel ignorantia est causa facti, ut, si sciret hanc circumstantiam trahere ad peccatum, non faceret actum cuius signum est quod postea dolet, quando intelligit peccatum. Hec excusat a toto, si premissa debita est diligentia. Exemplum de Jacob qui cognovit Lyam putans esse Rachel 409 . Si autem non est adhibita debita diligentia, excusat a tanto, non a toto, ut fuit factum Lamech qui occidit Cayn putans se feram occidere 410 . Vel ignorantia est concomitans factum, scilicet quando ignorans facit, tamen si sciret circumstantiam peccati, nichilominus faceret. Cuius signum est, si postea sciens circumstantiam peccati non dolet; hec similiter non excusat. - G 18, 19, 110, L6, RI Ζ. 35

vgl. II, 1 q. 19

Quid iuris de homicidio casuali. Resp. secundum Raymundum q. iij. Corporale vero411. Casu fit homicidium, ut cum aliquis proiecit .. . lapidem versus loca, ubi consueverunt homines transitum facere . . . hoc indistincte imputatur. - E101, MIO, Τ12

Ζ. 40

III, 32 q. 16

Et primo quero utrum ignorantia sit peccatum. Resp. secundum Thomam in summa, in prima parte secunde q. lxxvj art. ij 412 . Dicendum quod ignorantia differt a nescientia, quia nescientia dicit simplicem scientie negationem . . . Ignorantia vero importât scientie privationem, dum scilicet alicui deest scientia eorum que aptus natus est scire. Horum autem quedam aliquis tenetur scire, scilicet illa sine quorum scientia non potest debitum actum recte exercere. Unde omnes tenentur scire communiter ea que sunt fidei et universalia iuris p r e c e p t a . . . Ex quo patet quod nulla ignorantia invincibilis peccatum est. Ignorantia autem vincibilis est peccatum, si sit eorum que quis scire tenetur; non autem, si sit eorum que quis scire non tenetur [non autem . . . tenetur fehlt Ρ], - 19, L 6 Ζ. 47:

Querverweis auf L 5 (Β, C); einschlägig ist L 6. Der Verweis in C ist verderbt, 12 und BMW tradieren den richtigen Text: layen statt ligen.

409 Gn 29,23f. art. 2.

410 Gn 4,23f.

411 Ray. II, 1 q. 3.

412 Thomas, S.Th. II-I q. 76

703

S 65 Sonntag

Ζ. 50 III, 32 q. 17 [3] Si autem homo incidit in hanc ignorantiam invincibilem, hoc erit aut per opus licitum, ut si per vigilias et abstinentias et huiusmodi aliquis insanus factus est, et tunc excusatur a toto . . . Z. 53:

Querverweis auf 19 (B, C).

Z. 55

vgl. III, 34 q. 263

Utrum timor excuset aliquem a peccato. Resp. secundum Thomam ibidem art. iiij413. [2] Unde si quis propter timorem mortis latronibus aliquid promitteret aut daret, excusaretur a peccato quod incurreret, si sine causa legitima (pretermissis omnibus bonis quibus magis esset dandum) peccatoribus largiretur. - F17 Ζ. 56:

Querverweis auf F17 (Β, C); einschlägig ist F18.

Ζ. 58:

Querverweis auf E101 (Β, C).

Ζ. 62:

Querverweis auf Β 50 (B); Β 50-Β 57 (C).

Ζ. 21:

Die in A ausgefallene Präposition von wird auf postredaktioneller gemäß durch in (Αχ, 11) gebessert. Homoioteleuton-Liicke in B. pilleich = von Rechts wegen; s.o. A 19. fache swm. = Urheber, Anstifter (LEXER 11,565). Einfügung der Überschrift durch den C-Redaktor.

Ζ. 28-31: Ζ. 33: Ζ 53: Ζ. 62:

Ebene sinn-

S 65 Sonntag I, 12 q. 3

Quid de diebus dominicis. Resp. secundum Raymundum q. iij414. De diebus dominicis certum est inter summas et precipuas festivitates contineri. Unde in decalogo mandavit dominus, Exod. X X 4 1 5 : >Memento, ut diem sabbati sanctifices.< Dominicam autem colere debemus propter honorem et gaudium resurrectionis dominice, de cons. dist. iij. [iiij. P] c. Sabbato 416 , ubi dicitur sic: Diem dominicam ob venerabilem resurrectionem domini nostri Iesu Christi non solum in pascha celebramus, verum etiam per singulas ebdomadas ipsius diei imaginem frequentamus. Item sanctus Apol-

413 Thomas, S.Th. II-II q. 125 art. 4. c. 13 de cons.

414 Ray. I, 12 q. 3.

415 Ex 20,8.

416 D. 3

704

S 66 Sonntag

lonius 417 : Die dominica nichil aliud agendum est nisi deo vacandum; nulla operatici in ilia sancta die agatur, nisi tantum hymnis et psalmis et canticis spiritualibus [specialibus P\ dies ilia transigatur... Hec dies tantis divinarum dispensationum mysteriis est consecrata, ut quicquid insigne a deo est constitutum in terris, in huiusmodi diei dignitate sit gestum. In hac mundus sumpsit exordium, in hac per resurrectionem et mors interitum et vita accepit principium. Hec Leo papa ibidem 418 . - A 28, F 3

Ζ. 16

I, 12 q. 5

Circa hanc materiam quero utrum preceptum legis de sanctificatione sabbati fuerit morale vel ceremoniale vel iudiciale. Resp. secundum Thomam in summa q. cxxij art. iiij arg. j419. Dicendum quod preceptum de sanctificatione sabbati litteraliter intellectum est partim morale, quia etiam natura ad hoc inclinât, ut homo aliquod tempus vite sue deputet ad vacandum divinis, sicut et ad refectionem corporis, ut in cibo et somno et huiusmodi; partim etiam ceremoniale . . . Iudiciale autem erat secundum Thomam 420 et Petrum in scriptis421 et Ulricum, quantum ad modum vacationis, scilicet ab operibus determinatis et inquantum ordinabatur ad quietem laborantium, quod pertinebat ad iustitiam dominativam que est inter dominum et servum. Z. 14f.: Z. 21:

Der Quellennachweis lautet korrekt: De confecracione d. iij. Sabbato. warten gots = acht haben auf Gott, ausschauen nach Gott, Gott dienen 27,2125); s.o. I 7.

(DWB

S 66 I, 12 q. 7 A quibus operibus cessandum sit in festis. Resp. secundum Raymundum q. iiij. In diebus festivis422. [3] Expressit dominus in mandato Exod. xx423: >Sex diebus operaberis et facies omnia opera tua; séptima autem die [dies Ρ] sabbatum est domini dei tui.< - A 28, F 4, F 5, F 6

417 D. 3 c. 16 de cons. 418 D. 75 c. 5. 419 Thomas, S.Th. II-II q. 122 art. 4 arg. 1. 420 Thomas, III Sent. dist. 37 q. 1 art. 5 qc. 3. 421 Inn., III Sent. dist. 37 q. 2 art. 3. 422 Ray. I, 12 q. 4. 423 Ex 20,9f.

S 66 Sonntag Ζ. 8

705 I, 12 q. 6

Utrum observatio diei dominice succédât loco sabbati in veteri lege. Resp. secundum T h o m a m in s u m m a eo. art. arg. iiij 424 . Dicendum quod sic; non quidem ex vi precepti legis, sed ex constitutione ecclesie et consuetudine populi christiani habetur. Nec est ita arta prohibitio operandi in die dominico sicut in die sabbati fuit, sed quedam opera conceduntur in die dominico que in die sabbati prohibebantur, sicut decoctio ciborum et alia h u i u s m o d i . . . Nota etiam sec u n d u m Raymundum 4 2 5 quod in sabbato non est solennizandum ad litteram, ne videamur iudaizare. Unde apostolus ad Col. ij 426 : >Nemo vos iudicet in cibo vel in potu, aut in parte diei festi aut neomenie aut sabbatorum que sunt u m b r a f u t u r o r u m , corpus autem ChristiMusica in luctu [luctum P\ importuna narratio.< Et hoc modo interdicitur penitenti, ne sit in ludis, quia, dum penitet, tempus est flendi. Tertia causa est ex officio persone sumpta, sicut clericis interdicitur venatio et alii ludi, quia in sortem domini electi aliis exercitiis non debent occupari. Puto autem quod quinqué concurrentibus ad choream non sit reprehensibilis. Primum quod sit tempore debito, scilicet gaudii, sicut in nuptiis, vel tempore victorie vel liberationis hominis vel patrie vel adventu amici de terra longinqua. Secundum est quod sit cum honestis de quibus non oriatur presumptio mali, non cum leccatoribus vel leccatricibus. Tertium est quod fiat a personis secularibus, quia monialibus et monachis et clericis, propter hoc quod in aliis debent occupar!, omnem choream puto illicitam esse. Quartum est quod honesto modo fiat, non in gesticulationibus nimis inhonestis vel inordinatis. Quintum est quod cantus excitans in talibus et musica non sit de illicitis, sed de moribus vel de deo. De melodia autem non est curandum . . . Z. 66

III, 34 q. 281

Nunquid peccant mortaliter choreatrices ducendo choreas huiusmodi illicitae sive in festis sive in profestis diebus. Resp. secundum Willelmum lib. j ti. xij q. iiij. In diebus festivis, in glosa super [secundum P\ ver. Et canticis spiritualibus5. Credo quod sic, si hoc faciunt causa incitandi vel se vel alios ad libidinem, aut si choreas ducunt de consuetudine; licet non faciant hoc corrupta intentione (ut dictum est), peccant mortaliter, sive diebus festis hoc faciant sive profestis, cum inspicientes adeo provocent ad libidinem. Quod dicit Hieronymus in quadam omelia6 quod non credit viro, si dicat se illesum evasisse a spectaculis talium, cum David, ex eo quod vidit Bethsabee lavantem se, ad libidinem provocatus sit. Si autem aliquis vel aliqua mulier raro et sine aliqua corrupta intentione immisceat se huiusmodi choréis, non audeo dicere quod sit peccatum mortale. Sed non audeo eum vel eam excusare vel assecurare a peccato mortali, cum ingerat se periculo provocandi alios ad libidinem. Z. 9: Ζ. 25: Z. 26:

Z. 30f. :

plod = zerbrechlich, gebrechlich, schwach; s.o. E101. frewnt (A) verlesen aus freud. praiit lauf (B) = Vermählungsfest; s.o. Β 68. Berthold verwendete hochjeit stfn. = hohes geistliches oder weltliches Fest, höchste Freude, Vermählungsfeier (LEXER 1,1319). In Z. 27 steht dieser Terminus für die geistliche hochjeit = erstes Meßopfer eines neu geweihten Priesters (LEXER 1,1319), vgl. die stilistische Umsetzung in A. Homoioteleuton-Liicke in C.

4 Sir 22,6. 5 Wilh. ad Ray. I, 12 q. 4 super ver.: Canticis spiritualibus. 6 Wilhelm zitiert hier Chrysostomus: Chrysost., Homil. contra ludos et theatra (PG 56,263-270).

708 Ζ. 54: Z.82: Ζ. 90:

Τ 2 Tod

Die Lesart mit redlichait der B-Fassung ist - wie A, C und die präredaktionellen Textstufen ausweisen - sekundär. geficht = Anblick; s.o. M15. Divergenzen in allen drei Fassungen. Der Berthold-Text ist bewahrt in CI und MW; der B-Redaktor ersetzt becheren swv. = zu etwas hinwenden (LEXER 1,164) durch ergern swv. = verschlechtern, verderben, zum Bösen reizen (LEXER 1,629), und A entscheidet sich für fehen.

Τ 2 Tod II, 1 q. 2 Q u o t s u n t species h o m i c i d i i . Resp. secundum Raymundum q. ij et iij 7 . ///Species homicidii sunt plures, nam aliud spirituale, aliud corporale. Spirituale est quo quis spiritualiter et quadem iuris fictione occiditur. Quod fit quinqué modis, scilicet odiendo, detrahendo, male consulendo, nocendo, victum subtrah e n d o . . . Corporale vero homicidium est quo homo corporaliter occiditur. Et hoc committitur dupliciter, scilicet lingua vel facto. Lingua tribus modis, scilicet precepto, Consilio, defensione, ut 1. dist. Si quis viduam 8 ; de pen. dist. j. Periculose9. Idem Goffredus 1 0 . Secundum glosam hie 11 potest casus poni de defensione, ut cum advocatus defendit reum in causa criminali, ubi accusator, si non probaverit, tenetur ad tallionem vel aliter, ut infra q. xxj. Que sit pena. -

Τ 3

II, 1 q. 21

Ζ. 20

Q u e sit p e n a homicidii. Resp. secundum Raymundum q. iiij. Pena 12 . [1] Homicidii spiritualis pena tollitur penitentia. Unde circa penas corporalis homicidii insistamus. Pena homicidii commissi lingua, id est precepto iniusto, Consilio vel defensione, ut puta si dissuadet et sic dissuadendo retrahit a bono proposito hominem volentem alium liberare a morte et sic quodammodo indirecte fit homicida; pena, inquam, est irregularitas . . . -

M 9, M11,

Ζ. 17-19:

R2,

Τ 4, Τ 7, Τ 8

Der in Β aufgeführte vierte Punkt ist Zusatz des B-Redaktors, der den von Berthold übernommenen drei Arten des corporale homicidium einen Fall der species

7 Ray. II, 1 q. 2 et 3.

spiritualis h o m i c i d i i ( o d i e n d o , d e t r a h e n d o )

8 D . 50 c. 8.

§ 2 D i x i t e n i m (187 v a - S. 424). 12 Ray. II, 1 q. 4.

9 D. 1 c. 23 de pen.

hinzufügt.

10 G o f f . V, D e h o m i c i d i o

11 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 3 super ver.: D e f e n s i o n e .

Τ 3 Tod

709

Τ 3 II, 1 q. 2 Quot sunt species homicidii. Resp. secundum Raymundum q. ij et iij 13 . [2] Facto fit homicidium quattuor modis, scilicet iustitia, necessitate, casu et volúntate. Iustitia, ut cum iudex vel minister reum iuste condemnatum occidit. - Τ2

Z. 7

II, ι q. 4

Deinde quero utrum licitum sit occidere homines peccatores. Resp. secundum Thomam ibidem art. ij 14 . . . Omnis enim pars naturaliter est propter totum. Unde et pro salute totius corporis preciditur laudabiliter membrum putridum. Idcirco cum quelibet singularis persona comparetur ad totam communitatem sicut pars ad totum, unus homo periculosus communitati et corruptivus aliorum laudabiliter et salubriter occiditur, ut bonum commune [ecclesie P\ conservetur. >Modicum< enim >fermentum totam massam corrumpitSC< ebenfalls verderbt: peni. (Ρ) bzw. plir (A); der Lyoner Druck von 1518 (L) schreibt : penulti. fich vnder winden c. gen. (usurpare) = sich einer Sache bemächtigen, etw. in Besitz nehmen; s.o. D 1. Quellennachweis wohl schon vorlagenbedingt verderbt: richtig: d.lj. Aliquantos.

21 C. 23 q. 8 c. 33: vgl. Aug., De civ. dei 1,26 20 Thomas, S.Th. II-II q. 64 art. 3. 23 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 5 super ver. : Dis(CCL 47, S. 23). 22 Ray. II, 1 q. 5. pensative. 24 D. 51 c. 1.

Τ 4 Tod

711

Τ 4 II, 1 q. 12

Quid de homicidio necessitatis, an videlicet licitum sit hominem occidere se defendendo, scilicet ne ab eo occidatur. [1] Resp. secundum Raymundum q. iij. Corporale 25 . Hic distingue, quia aut illa nécessitas fuit evitabilis . . . aut fuit nécessitas inevitabilis, quia occidit hominem sine odii meditatione, immo cum dolore animi, se et sua liberando, cum alias non poterat evadere. Hic dicitur non peccare nec astringitur ad penitentiam, nisi ad cautelam propter ambiguum duplicitatis . . . Thomas in summa art. vij 26 d i c i t : . . . plus tenetur homo providere vite sue quam vite alterius, et ita si preter intentionem defendentis ille occiditur, non peccat. [5] Distinguimus ergo quod seipsum conservare per alterius occisionem quadruplici intentione fieri potest: vel ex instinctu nature ex quo nititur quelibet res ad sui conservationem, sic est licitum, quia omne quod est de iure naturali licitum, simpliciter licitum est; vel est ex instinctu nature informate per gratiam, scilicet quando aliquis dolens occidit adversarium, devitans hoc, quantum potest, sed tarnen potius vult eum occidere, compulsus per eius instantiam, quam ab eo occidi, ne dicat in dimidio dierum suorum: >Vadam ad portas inferi< 2 7 ... - M 9, Τ 5, Τ 6, V16

Ζ. 19

II, 1 q. 21

Que sit pena homicidii. Resp. secundum Raymundum q. iiij. Pena 28 . [4] Si autem fuit nécessitas prorsus inevitabilis nec culpa sua precessit, toleratur in susceptis, sed non promovetur ad maiores ordines, dist 1. De his clericis pro q u i b u s 2 9 . . . Quod autem dicitur [dicit P] hic quod toleratur in susceptis, glosa 30 dicit: ex dispensatione secundum quosdam. Et sufficit episcopi dispensatio. Secundum alios toleratur de iure communi sine dispensatione. Hostiensis 31 dicit verius: Credo quod in nullo imputetur ei, 1. dist. Quia te32. Extra eo. c. ij et iij 33 . - M 9, M11, R2, Τ2, Τ 7, Τ8

Ζ. 24 II, 1 q. 12 [ 1 ] . . . Hic distingue, quia aut illa nécessitas fuit evitabilis, poterat enim evadere absque occisione, et tunc est reus homicidii et tanquam pro mortali debet agere penitentiam... 25 Ray. II, 1 q. 3. 26 Thomas, S.Th IMI q. 64 art. 7. 27 Is 38,10. q. 4. 29 D. 50 c. 6. 30 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 4 super ver. : Toleratur. De homicidio § 4 Qua pena, vers. Licet autem (f. 241vb). 32 D. 50 c. 38. et 3.

28 Ray. II, 1 31 Host. V, 33 X. 5.12.2

712

Τ 4 Tod

[6] Vel est ex odio quod concepii contra eum qui se invadit, per quod ita concitatur quod, etiam si posset eum evadere sine eius occisione, potius tamen vellet se de eo vindicare ipsum occidendo. Vel etiam ex superbia propter quam verecundaretur fugere invasorem, etiam si posset sic eum effugere. Vel si sponte se ex causa illicita ponit in talem necessitatem, sicut faciunt latrones et adulteri et his similes, et tunc est illicitum. Augustinus autem in predicta auctoritate 34 loquitur secundum tertium predictorum membrorum. III, 34 q. 125 Q u e penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum Raymundum q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen. 35 et Hostiensem § xxij. Que penitentia 36 . [6] Duodecimus quod casualis per quinqué annos penitet, 1. dist. Si qua et c. Si quis 37. - Β 62, E 91, Τ 6, Τ 7, V7

Ζ. 2:

Z. 19-23:

Wahrscheinlich hat Berthold homicidium necessitatis mit der Wortgruppe nottgedrangknus wegen feins lebens übersetzt. Dieses nur in MW erhaltene Kompositum nottgedrangknus stn. ( = in Not bringende Bedrängung) ist in den einschlägigen Wörterbüchern nicht belegt. Der Überlieferung nach muß es jedoch noch in den präredaktionellen Vorstufen BMW und CI vorhanden gewesen sein, wurde aber dann von deren verschiedenen Repräsentanten individuell wieder in seine Bestandteile zerlegt. Β und 12 entschieden sich für not, C für gedrancknüf3. Der A-Redaktor setzt nottgedrangknus in ein gebräuchlicheres, mit nöt zusammengesetztes Kompositum, in notwer, um. Berthold vertritt hier eindeutig unter Nichtachtung gegenteiliger Ansichten die Position des Hostiensis, ohne ihn jedoch zu zitieren. Die von ihm aufgeführten Quellennachweise belegen die unterschiedlichen Stellungnahmen, ihre Widersprüchlichkeit wird jedoch nicht vermerkt.

34 Aug., Ep. XLVII, Ad Publicolam, n. 5 (CSEL34.2, S. 135f.); vgl. C. 23 q. 5 c. 8. 35 Ray. III, 34 q. 41 [43], 36 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Duodecimus (f. 283va). 37 D. 50 c. 43 et c. 44.

Τ 5 Tod

713

Τ 5 II, 1 q. 12

Quid de homicidio necessitatis, an videlicet licitum sit hominem occidere se defendendo, scilicet ne ab eo occidatur. [3] Ulricus autem lib. v j tract, iiij c. viij § Vel est tempus, et sequen. 38 dicit quod, si quis occidit alium, ne ab eo occidatur, non peccat, nisi sit intentio corrupta. Pro rebus autem temporalibus conservandis si aliquis preter intentionem vulneratur vel occiditur, non est peccatum, quia casus fortuiti precaveri non possunt. Sed hoc ex proposito facere non licet, quia vita proximi preferenda est rebus fortune, nisi ex talium ablatione [absolutione P] aliquis poneretur in extrema necessitate. - M 9, Τ 4, Τ 6, V16

Τ 6 II, 1 q. 12

Quid de homicidio necessitatis, an videlicet licitum sit hominem occidere se defendendo, scilicet ne ab eo occidatur. [4] Item tract, [circa P\ iiij c. xix § Ad intellectum autem, et sequen, exponit hoc [hie P\ Ulricus 3 9 perfectius [per superius P] dicens quod, licet homo seipsum perimere non debeat et ideo necesse ad vite conservationem teneatur sibi potius exhibere quam alteri, si non habet quod pluribus sufficiat, tamen exponere se neci ab altero inferende pro liberatione proximi eximie charitatis e s t . . . Et ideo consilium perfectionis est potius patienter sustinere mortem quam ipsam repellendo alium occidere. [2] Huguccio 4 0 etiam 1. dist. § Si autem 4 1 notavit quod mortaliter peccat tam clericus quam layeus qui ob defensionem sui vel rerum suarum aliquem propria auctoritate interficit, cum potius deberet mortem incurrere quam inferre homicidium. - M 9, Τ 4, Τ 5, V16

Ζ. 17

III, 34 q. 125

Que penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen. 42 et Hostiensem § xxij. Que penitentia 4 3 .

38 Ulr. VI, tr. 4 c. 8 § Vel est tempus. 39 Ulr. VI, tr. 4 c. 19 § Ad intellectum autem. 40 Wilh. ad Ray. II, 1 q. 5 super ver.: Sed H. dicit. 41 Hug. ad D. 50 c. 36. 42 Ray. III, 34 q. 41 [43]. 43 Host.V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Duodecimus (f. 283va).

714

Τ 7 Tod

[6] Duodecimus quod casualis per quinqué annos penitet, 1. dist. Si qua et c. Si quis44. - Β 62, E 91, Τ 4, Τ 7, V7 Ζ. 20:

Querverweis

auf Ρ1 (Β, C); einschlägig

ist Ρ 3.

Ζ. 1:

Die präredaktionellen Textzeugen tradieren eine Überschrift zu Τ 6, die auf redaktioneller Ebene verloren gegangen ist. : Laffen da3 leben vnd da3 gütt durch de3 nächften willen ift volkommenhait de3 lebens (de3 lebens fehlt 12) MW, 12.

T 7

II, 1 q. 20 Quid de homicidio voluntario. Resp. secundum Raymundum ibidem45. Patet sine distinctione quod homicidium voluntarium semper mortale peccatum est et enorme, dist. 1. Si quis voluntarle46. Et intellige hoc secundum Hostiensem § ij, in fine47, nisi fiat iuris permissione; sicut iudex occidit malefactores et sicut excusatur qui se et sua defendendo occidit. Item si in bello iusto laycus aliquem interficiat, sine pena est, xxiij. q.j. Quid culpatur48. Z. 7

II, 1 q. 21

Que sit pena homicidii. Resp. secundum Raymundum q. iiij. Pena49. [6] De penitentia dicit Goffredus 50 : Si homicida voluntarius clericus est, deponitur, ut 1. dist. Si quis viduam51. Si laycus fuerit, ad ianuam ecclesie semper iaceat et communionem in exitu vite sue recipiat... De penitentia etiam homicidii habetur infra lib. iij ti. xxxiiij. De penitentiis et remissionibus q. cxxv. Que penitentia, vers. Undecimus, et sequen. Secundum leges autem, ut dicit Goffredus, layci honestiori loco positi deportari soient; qui in secundo gradu sunt, id est humiliores, capite puniuntur, ut ff. ad legem Corneliam de sicariis, 1. Qui cedem et 1. iij § Legis52. - M 9, M11,

R2,

Τ 2, Τ 4, Τ 8

44 D. 50 c. 43 et c. 44. 45 Ray. II, 1 q. 3. 46 D. 50 c. 44. 47 Host. V, De homicidio § 2 Quot species, vers. Voluntarium et vers. Excusatur (f. 241va). 48 C. 23 q. 1 c. 4. 49 Ray. II, 1 q. 4. 50 Goff. V, De homicidio § 3 Pena homicidii (f. 187vb S. 424). 51 D. 50 c. 8. 52 Dig. 48.8.16 et 3 § Legis.

Τ 8 Tod

715 III, 34 q. 125

Que penitentia sit pro peccatis singulis iniungenda. Resp. secundum R a y m u n d u m q. xliij. Sequitur de tertio, et sequen. 53 et Hostiensem § xxij. Que penitentia 5 4 . [5] Undecimus quod homicida voluntarius sine spe restitutionis deponitur et Septem annis peniteat, 1. dist. Miror 55 . - Β 62, E 91, Τ4, Τ6, VI

Ζ. 23

II, 1 q. 62

Circa finem quero que circa homicidam fiat dispensatio. Resp. secundum R a y m u n d u m q. v. Dispensatur 5 6 . [4] Circa homicidium voluntarium n u n q u a m invenitur cum aliquo dispensatum, sed potius depositio cum aspera penitentia, dist. 1. Miror et c. Si quis viduam 5 7 . Et hoc verum est de voluntario tarn manu quam lingua commisso, ut supra eo. ti. q. xxj, circa principium . . . Dicit etiam Hostiensis 58 , quod cum homicida voluntario dispensari potest in beneficio. [2] Circa homicidium necessitatis evitabilis non facile dispensatur etiam per papain secundum glosam. Sed in homicidio necessitatis inevitabilis datur consilium, ut non ministret homicida, etiam in susceptis ordinibus, ut 1. dist. De his clericis 59 . Non tamen deponitur, sed in suo ordine toleratur de iure et absque dispensatione secundum Laurentium cum quo sentio, Extra eo. ti. c. ij. 60 . - T3, T8

Τ 8 II, 1 q. 21

Que sit pena homicidii. Resp. secundum R a y m u n d u m q. iiij. Pena 6 '. [5] Pro homicidio autem casuali, si dabat occisor operam rei illicite vel etiam licite, sed non adhibuit diligentiam quam debuit, irregularitas contracta impedit promovendum et deicit iam promotum. Si vero dabat operam licite rei et adhibuit diligentiam debitam, licet omnes casus fortuitos qui previderi non possunt, forsitan non previderit, in nullo tenetur et potest de iure, id est sine aliqua dispensatione, non solum in susceptis remanere, sed etiam ad superiores ordines

53 Ray. III, 34 q. 41 [43]. 54 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 60 Que pena, vers. Duodecimus (f. 283va). 55 D. 50 c. 4. 56 Ray. II, 1 q. 5. 57 D. 50 c. 4 et c. 8. 58 Host. V, De homicidio § 7 Que dispensatio, vers. Sed et cum (f. 242vb). 59 D. 50 c. 6. 60 X. 5.12.2. 61 Ray. II, 1 q. 4.

716

Τ 9 Tod

promoveri, ut Extra eo. Lator 6 2 ... Prima pars huius distinctionis probatur dist. 1. Clerico63. -

M 9, Mil,

Ζ. 20:

R2,

Τ 2, Τ 4, Τ 7

Querverweis auf M 9 (Β, C); einschlägig ist M10. II, 1 q. 62

Ζ. 22

Circa finem quero que circa homicidam fiat dispensatio. Resp. secundum Raymundum q. v. Dispensatur 64 . [3] Circa homicidium casuale, quando nulla culpa precessit, non est necessaria dispensatio, ut dictum est supra q. xxj. Que sit pena, circa finem. Sed circa homicidium casuale culpa precedente commissum fit dispensatio magna, maior et maxima. Magna, ut promotus ad maiorem gradum non in ipso, sed in inferioribus toleretur, Extra eo. ti. Continebatur 65 . Maior, ut etiam in ipso gradu toleretur, ut dist. 1. Clerico66. Maxima, ut etiam ad ulteriores promoveatur, Extra eo. Lator [Lector P f . -

T3,

T7

Z. 2: Ζ. 16f.:

von gefchiecht (casuale) = durch höhere Schickung, zufällig; s.o. E 101. von vngefchiecht = durch böse Fügung, einen unglücklichen Zufall; s.o. M11.

T9 II, 1 q. 18 Utrum gravius peccet qui occidit iustum, quam qui occidit peccatorem. Resp. secundum Thomam art. vj arg. ij68. Dicendum quod sic, et hoc quadruplici ratione. Primo quidem, quia nocet ei quem plus [populus P\ debet diligere, et ita magis agit contra charitatem. Secundo, quia iniuriam infert ei qui est minus dignus, et ita magis contra iustitiam agit. Tertio, quia privat communitatem maiori bono. Quarto, quia deum contemnit secundum illud Luce x69: >Qui vos spernit, me spernit.
Sunt eunuchi qui seipsos castraverunt propter regnum celorum< dicit: Non membrorum abscisione, sed malarum cogitationum interemptione. Maledictioni enim est obnoxius qui membrum abscidit, etenim que homicidarum sunt, talis presumit. Et postea subdit: Non concupiscentia mansuetior ita fit, sed molestior. Aliunde enim habet fontes sperma quod [fehlt Ρ, A] enim in nobis [vobis P\ est, et precipue a pro80 Ray. II, 1 q. 9. 81 X. 1.20.4. 82 Ray. II, 1 q. 9. 83 Thomas, S.Th. II-II q. 65 art. 1 arg. 3. 84 Chrysost., In Matth, homil. 62, al. 63 η. 3 (PG 58,599). 85 Mt 19,12.

720

Τ 12 Tod

posito incontinenti [incontinendi Ρ] et mente negligente [vite negligentie P, A). Nec ita abscisio membri comprimit temptationes ut cogitationis frenum. Z. 60:

Zusatz Bertholds, vgl. Mt 18,8f.: >Si autem manus tua vel pes tuus scandalizat te, abscide eum et proice abs te . . . Et si oculus tuus scandalizat te, erue eum et proice abs te.< Vgl. hierzu die Auslegung dieser Stelle bei Aug., Sermo 81, al. ex Sirmondianis 33, c. 4 et 5 (PL 38,501 f.). Die gleiche Bibelstelle wird in E 40 in anderem Zusammenhang zitiert, jedoch mit der Kommentierung durch Hieronymus; s. E 40, Anm. 331: Hieron., In Math. 1,5.29 (CCL 77, S. 31).

Z. 71 II, 1 q. 42 [3] Idem 86 etiam, si [fehlt P] inviti, id est a dominis vel ab hostibus capti, sic [si Ρ] mutilati sunt; idem, si casu fortuito, dum dabant operam rei licite adhibita diligentia debita, tale quid sibi acciderit: taies non repelluntur nec deiciuntur. Secus est, si illicite rei dabant operam . . . Extra de corpore vitiatis. Significavit nobis87. II, 1 q. 19 Quid iuris de homicidio casuali. Resp. secundum Raymundum q. iij. Corporale vero 88 . . . Hic distingue, quia aut dabat operam illicite rei aut licite. Si illicite . . . hoc indistincte imputatur . . . Si vero licite rei dabat operam . . . si adhibuit diligentiam quam p o t u i t . . . tempore congruo . . . non imputabitur ei homicidium, scilicet si casu contingat; alias, si dabat operam rei licite et non adhibuit diligentiam debitam, ut dictum est, imputabitur sibi . . . Concordat his Thomas in summa art. viij et in scriptis super iiij sent. dist. xxv89. - E101, M10, S 64 Ζ. 94:

Querverweis auf M 9 (Β, C).

Ζ. 97:

Querverweis auf E 91 (Β, C).

Ζ. 101:

Querverweis auf R 12 (B, C); einschlägig ist R 15.

Z.5: Ζ. 28-32: Ζ. 78/.:

wetage = Krankheit, Schmerz, Leiden: s.o. Β 51. Homoioteleuton-Liicke in CI. Die Lesart vnfichtiglichen adv. (C) = unsichtbar, verborgen, unversehens (LEXER II,1936f.) ist verlesen aus vnfitleich präd. adj. = aufgebracht, zornig,

86 Ray. II, 1 q. 9. 87 X. 1.20.4. 88 Ray. II, 1 q. 3. art. 8 ; Thomas, IV Sent. dist. 25 q. 2 art. 2 qc. 4.

89 Thomas, S.Th. II-II q. 64

Τ 13 Turnier

Z. 83f. :

721

ungestüm ( LEXER 11,1938). Zur Anfälligkeit der Steile für Textvarianz vgl. die Apparate. Textverderbnis in B: arbait ist ursprünglich Verb, kein Substantiv. Das zum Adjektiv 3Ímleicher gehörende Substantiv 3eit (311 3Ìmlichen 3eiten) wurde beim Abschreiben versehentlich ausgelassen.

Τ 13 Turnier II, 2 q. 2 Q u a r e t o r n e a m e n t a prohibeantur. Resp. secundum Hostiensem ea. rubr. § ij 90 : propter mortes hominum et animarum pericula que inde sepe proveniunt . . . Dicit glosa Willelmi hic91 quod, cum torneamenta prohibeantur a canonibus, ut patet Extra eo. ti. c. j92, constat quod mortaliter peccant torneatores, cum faciant contra prohibitionem. Si autem non essent prohibita, non esset peccatum torneare, dum tarnen hoc fieret causa discendi usum armorum ad impugnandum infideles et ob defensionem patrie vel rei publice. Z. 18

II, 2 q. 3

Q u e sit pena p u g n a n t i u m in torneamentis. Resp. secundum Raymundum q. ij93. Pena pugnantium ibi est quod, si aliquis talis exercens torneamentum aliquem occiderit, etiam casu, reus est homicidii et irregularis erit, quia ludus talis noxius est et illicitus, et ideo quicquid ex eo sequitur, imputandum est ei . . . Item hi qui ibi moriuntur, prohibentur in cimiterio sepeliri. Vide de hoc lib. j ti. ult. De sepulturis q. iij. Qui prohibentur. Z. 20

II, 2 q. 4

Quid de militibus qui ad t o r n e a m e n t a accedunt a n i m o pugnandi, non tarnen occidunt nec percutiunt, cum ab aliis aliqui sunt occisi, nunquid tales milites poterunt promoveri. Resp. secundum Goffredum 94 quod non, eo quod ad rem damnatam et prohibitam accesserunt.

90 Host. V, De torneamentis § 2 Quare prohibentur (f. 243 "). 91 Wilh. ad Ray. II, 2 q. 1 super ver.: Prohibentur. 92 X. 5.13.1. 93 Ray. II, 2 q. 2. 94 Goff. V, De torneamentis § 3 Quid de militibus (f. 214ra - S. 429).

722

Τ 14 Trägheit

I, 16 q. 3

Ζ. 21

Qui prohibentur in cimiterio sepeliri. Resp. secundum Raymundum q. ij95. [1] Prohibentur in cimiterio sepeliri... Item hi qui in torneamentis moriuntur, id est letale vulnus acceperunt [acceperint P] . . . Extra de torneamentis c. j . . . Extra de torneamentis c. ij96. -

B21,

Β 51

II, 2 q. 6

Ζ. 25

Quid de illis que milites vel alii lucrantur in torneamentis, nunquid possunt retineri. Resp. secundum glosam Willelmi hic97. Si contra legem torneamentorum lucratur quis aliquid [fehlt Ζ 5 ]... tenetur restituere illud illi a quo habuit, si seit a quo, aut dare pauperibus pro eo, si habet unde possit. Z. 8f. :

Die Berthold-Lesart ward . . . veintlich vnd hâfjlich ist nur in CI und MW bewahrt. A fügt das Partizip funden an, und Β kürzt die Paarformel zu 3ehâfleich.

Τ 14 Trägheit III, 34 q. 221 Utrum accidia sit peccatum mortale. Resp. secundum Thomam ibidem art. iij9S. Dicendum quod accidia secundum genus suum est mortale peccatum, quia secundum propriam rationem contrariatur charitati. Proprius enim effectus charitatis est gaudium de deo, accidia autem est tristitia de bono spirituali inquantum est bonum divinum . . . Quandoque vero pertingit usque ad rationem que consentit in fugam et horrorem et detestationem boni divini (carne omnino contra spiritum prevalente), tunc manifestum est quod accidia est peccatum mortale. Est autem hoc vitium contra tertium preeeptum, scilicet de sanctificatione sabbati, in quo preeipitur quies mentis in deo, cui contrariatur tristitia mentis de bono divino. Item nota secundum Thomam eo. art. arg. ij99, quod accidia non est recessus a quocumque spirituali bono, sed a bono divino cui tenetur ex necessitate intendere. Unde si aliquis contristetur de hoc quod aliquis cogit eum implere opera virtutis que facere non tenetur, non est peccatum accidie, sed quando contristatur in his que imminent facienda propter deum. 95 Ray. 1,16 q. 2. 96 X. 5.13.1 et 2. 97 Wilh. ad Ray. II, 2 q. 2 super ver. : Subsecuta. 98 Thomas, S.Th. II-II q. 35 art. 3. 99 Thomas, S.Th. II-II q. 35 art. 3 arg. 2.

Τ 15 Trunkenheit

Ζ. 16

723 III, 34 q. 83

De quibus sunt interrogationes faciende et qualiter. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxxj. Ad aliud, et sequen. 100 :... Sunt autem ista Septem crimina capitalia... Ut autem scias propagationem istorum vitiorum, nota doctrinam quam tradit beatus Gregorius super Job xxxix, super illud: >Exhortationem ducum et ululatum exercitus] hoc faciant in generali predicatione aut persuasione speciali, sicut hic dicunt glosa129 et Ulricus130, excusentur, si comedant apud illos, maxime si commode non possunt apud alios invenire . . . Et hoc intelligas cum moderamine, videlicet si habeatur spes probabilis de correctione illius . . . Glosa dicit hic131, quod non tenentur in casu predicto de his que comederunt, eo scilicet tempore quo circa talium correctionem laboraverunt. Non enim credo quod uxor et familia possint vivere per totum annum de rebus raptis pro una amonitione vel duabus. Tamen secundum Ulricum132, quamdiu continue instat horis opportunis pro restitutione facienda, tamdiu licet uti rapina. -

V23

Z. 20

II, 5 q. 68

Quid ergo faciei uxor vel familia raptoris, si non habetur spes de correctione eius vel videt virum vergere ad inopiam et quasi non sit solvendo. Resp. secundum Raymundum ibidem133. Ad hoc die [dicitur P] quod, si ibi sint aliqua de iusto, de illis separatim potest expendere. Si vero non sint ibi aliqua 128 Ray. II, 5 q. 21. 129 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 21 super ver.: Inducant. 130 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Sic etiam. 131 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 21 super ver.: Non tenentur. 132 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Sic etiam. 133 Ray. II, 5 q. 21.

V 25 Unrecht

753

[alia P\ nisi de rapina, nullo modo comedat, sed aliunde sibi victum querat, vel ab amicis [nach amicis: eius P] et consanguineis suis vel laborando manibus suis vel alio quocumque modo, honesto tarnen, puta querendo elemosynas hostiatim, ut dicit glosa134 et Hostiensis 135 . Idem dico, si aliqua sunt ibi de iusto, sed ita mixta sunt, quod non possunt discerni, vel licet possint discerni, maritus tamen iniquitate plenus non permittit earn comedere nisi de rebus raptis. - E 58 Z. 30:

Querverweis auf E 51 (Β, C); einschlägig ist E 58.

Ζ. Z. Z. Z.

yegleichs (Β) verlesen aus gleichs (A, C). fich verfehen = erwarten, voraussehen; s.o. R 2. Text in C durch Homoioteleuton-Liicke verderbt. Berthold verwendet die Paarformel freunden vnd magen (CI, MW); Β streicht mag = Verwandter; s.o. E 10. pettelten oder von im wonten (CI, MW) entspricht dem Autortext. Β formuliert individuell.

6: 14: 15: 26f. :

Ζ. 29f. :

V 25 II, 5 q. 69 Q u i d de his qui e m e r u n t de r a p i n a vel f u r t o . [1] Resp. secundum Raymundum q. xxij. Circa illos136. Distingue, quia aut sciebant rapinam esse aut probabiliter credebant, aut credebant de iusto esse vel de hoc nichil cogitabant, scilicet utrum esset rapina vel non, utrum de iusto vel non. Et quod dico de rapina, idem intellige de f u r t o . . . In primis duobus casibus subdistingue, quia aut emit quis mala fide . . . aut bona fide . . . In primo casu, scilicet quando mala fide emit, tenetur indistincte ad restitutionem. [3] Unde nec precium quod dedit, potest repetere ab ilio cuius res est, nec expensas suas, si quas ibi fecit, et omnem utilitatem quam ex illa re habuit, tenetur restituere. [5] Quod dixi de primo emptore, intelligo de secundo et millesimo, si per tot manus transiret res talis cum mala fide, ut dictum est de primo emptore . . . Idem dicit Ulricus 137 quod non solum restituere tenetur utilitatem quam habuit, sed etiam quam habere potuisset, et incommoda que sustinuit a tempore, scilicet emptionis. Et breviter tenetur ad omnia ad que raptor vel fur tenebatur, nisi fur vel raptor restituendo liberet eum. - D5

134 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 21 super ver.: Honesto. 135 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 61 Quibus et qualiter, vers. Quid ergo (f. 285rb). 136 Ray. II, 5 q. 22. 137 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § In aliquibus, et sqq.

754 Ζ. 14

V 25 Unrecht

II, 5 q. 71

Sed nunquid emptor rapine vel furti satisfaciens spoliato poterit sibi consulere de precio soluto adversus venditorem. Resp. secundum Raymundum ibidem 138 quod non, nisi quando emit, expresse fecerit sibi caveri de evictione. Obstat enim ei turpitudo sua, C. de rei vendicatione. Si mancipium 1 3 9 . . . Z. 18 II, 5 q. 69 [2] Nec liberatur vendendo vel alias alienando rem alteri, vel etiam si res pereat morte vel alio casu simili, vel si sibi violenter auferatur vel furtive subtrahatur vel alio simili modo. Et etiam ideo, quia furtum committit contractando rem alienam invito domino. [4] Et si restituât etiam rem deteriorem quam ad ipsum pervenit, non liberatur, et si aliquo tempore medio fuit res melior quam fuerat tempore emptionis sive cum postea vendidit alteri, eius quod plurimi fuit, erit estimatio facienda . . . Ζ. 27

II, 5 q. 70

Quid si principalis seu primus raptor vel emptor restituit piene rei estimationem cum toto interesse, nunquid ceteri qui emerunt vel dono acceperunt, liberantur. Resp. secundum Raymundum ibidem 140 . Satis credo quod sic quantum ad restitutionem faciendam domino rei. Tarnen credo dicendum de puro et sano Consilio quod, quicquid inde ex lucro habuerunt, sive totum, si fuit sibi res gratis data, sive quod superest deducto precio data, pro ea re, si fuit res empta, debet cum Consilio ecclesie erogari in usus pauperum, et agat penitentiam quilibet talis de furto. Z. 43 II, 5 q. 69 [6] Idem dicit Ulricus 141 quod, si res restituitur , sufficit quod sit adeo bona sicut fuit, quando ablata f u i t . . . Nota etiam quod dicit glosa infra eo. lib. ti. vij. De usuris q. xvij. Item queritur utrum, super ver. Fure vel raptore 142 . Quod dicitur quod fur et raptor non deducunt expensas nec operas suas, hoc quidem intellige, si agatur in foro iudicii. In foro autem penitentiali non credo hunc rigorem esse servandum. Iniquum enim esset aliquem locupletari cum damno alterius, postquam ei piene satisfactum esset de damno illato.

138 Ray. II, 5 q. 22. § In aliquibus, et sqq.

139 Cod. 3.32.23. 140 Ray. II, 5 q. 22. 141 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 142 Wilh. ad Ray. II, 7 q. 17 super ver.: Fure vel raptore.

V 25 Unrecht

Ζ. 52

755 II, 5 q. 72

Quid de emptore bone fidei. Resp. secundum Raymundum ibidem' 43 . Si aliquis a raptore vel ab alio rem de rapina vel furto emit bona intentione, non ut sibi lucraretur [lucretur F\, sed ut spoliato restitueret, ut expositum est supra q. lxix. Quid de his qui emerunt, potest a spoliato petere illud quod dedit pro ipsa re bona fide, et etiam quicquid expendit postea ad conservationem illius rei, nisi forte cum re illa lucratus esset aliquid unde posset facere dictas expensas. Et breviter: quicquid sibi adest ex illa re, ut pensio, merces, fructus et simile, illa tenetur restituere. Et quicquid sibi abest, ut precium et moderate expense, potest repetere . . . Concordant his Ulricus § Dixi autem 144 , et Hostiensis, vers. Quid si quis 145 et dicunt etiam quod omnia predicta potest petere, etiam si res sine culpa sua pereat vel amittatur. Nota etiam secundum Hostiensem ibidem quod, licet in iudicio anime credatur tali emptori de conscientia sua, in iudicio tarnen contentioso non crederetur ei, nisi publice hoc protestaretur . . . Si autem iste bone fidei emptor, postquam emerat ad restituendum (ut dictum est), fecit inquirí diligenter et non potuit invenire cuius esset res illa, dicit Raymundus ibidem14®: Hoc [hic Ρ] consulo quod, quicquid res illa valet ultra id quod isti emptori debetur, cum auctoritate ecclesie erogetur in pias causas pro anima illius cuius res f u i t . . . Tarnen si pauper esset, sibi relinqui posset a prelato sicut alii pauperi, ut dicunt Ulricus et Hostiensis de hoc infra. Z. 77

II, 5 q. 73

Quid de emptoribus prede vel rei furtive, qui sciebant vel credebant de iusto esse quod emebant. Quid etiam de his qui ementes huiusmodi habebant animum indifferentem vel nichil super hoc cogitaverunt. . . . Sequitur in Raymundo 147 : Sic ergo procede circa emptorem, quia, si seit venditorem iuste et ex iusto bello habuisse, licite potest emere nec tenetur ad restitutionem. Qui vero nesciebat esse de bello iusto, sed credebat probabiliter, nam omnes vicini sui vel [et Ρ] maior pars vel adminus sapientes ita credebant prout ipsi emptori videbatur, ipse non tenetur restituere durante hac bona fide. Sed si postea sciat rem esse de rapina, debet restituere. Et si iudicialiter, id est per sententiam iudicis, restituât, poterit a venditore etiam invito precium repetere, xij. q. ij. Vulterane 1 4 8 ... Illi vero [fehlt Ρ] qui emerunt de rapina et [fehlt Ρ] in iudicio anime dicunt se illud fecisse ignoranter ignorantia iuris que in tali casu non excusat, vel etiam ignorantia facti crassa et supina, videlicet quia omnes vicinos vel pro maiori

143 Ray. II, 5 q. 22. 144 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Dixi autem. 145 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 61 Quibus et qualiter, vers. Quid si quis (f. 285va) et vers. Sed licet (f. 285va). 146 Ray. II, 5 q. 22. 147 Ray. II, 5 q. 22. 148 C. 12 q. 2 c. 25.

756

V 25 Unrecht

parte vel etiam pauciores, sed sapientiores audiverant dicentes illud bellum esse [est P\ iniustum et contra deum, vel forte quia ecclesia prohibebat vel excommunicabat publice auctores et participes illius belli, tenentur ad restitutionem. II, 7 q. 55

Z. 90

Pone quod usurarius emit equum vel predium de pecunia usuraria et donat rem illam alteri, postea efficitur non solvendo. Queritur utrum ille qui solvit usuras, possit cum effectu petere rem emptam de usuris ab ipso possessore, et utrum in foro penitentiali ille teneatur restituere. Videtur quod non, quia precium ex re furtiva redactum non est furtivum, ff. de furtis 1. Qui vas149. Ergo a simili, res empta de pecunia usuraria non est vitio usure subiecta. Resp. secundum Raymundum q. xij. Pone quod usurarius150. Dicit sic: Ego cum Alano credo contrarium, scilicet quod potest petere et ille tenetur restituere. Expresse enim dicit hoc decretalis Extra eo. Cum tu151. Succedit enim hec res loco predi, sicut econverso precium succedit loco r e i . . . Glosa dicit hic152: Hoc credo verum esse, quando habuit ex causa lucrativa rem t a l e m . . . Secus, si emisset vel ex alia causa non lucrativa adeptus esset earn bona fide ab usurario, non credens eum forte [fore Ρ] usurarium, aut credens rem illam non esse emptam de pecunia usuraria aut ipsum usurarium habere alias unde posset reddere usuras. Ζ. I f : Z. 14: Z. 32: Ζ. 38: Z. 43-51: Z. 56:

Z. 72: Z. 84:

vnniit3lichen (C) verlesen aus wiffentleiche (12, A, BMW). fich erholen swv. = sich schadlos halten, wieder holen (RWB III,204f.). fchlächtlich, flechtikleich adv. - in gerader, aufrichtiger Weise (LEXER 11,968). Das nur in CI und MW erhaltene Attribut vnrecht ist ursprünglich. Extreme, nicht sinnentsprechende Kürzung in A. vnd im nicht verging (CI, MW) ist originaler Text. Β ersetzt das Pronomen im durch dem chauffer und variiert vergan an.v. = kraftlos werden, zugrunde gehen, verderben (LEXER II1,108F.) durch die Verbalphrase nüc3 pracht. Der Autortext ist bewahrt in werd (BMW, 12); nucí (C) und die Paraphrase von A sind sekundäre Texteingriffe. Quellennachweis verderbt; richtig: xij. q. ij. Vulterane.

149 Dig. 47.2.48. 150 Ray. II, 7 q. 12. super ver. : Teneatur restituere.

151 X. 5.19.5.

152 Wilh. ad Ray. II, 7 q. 12

V 26 Unrecht

757

V 26 II, 5 q. 82 Utrum ille qui tenetur aliquid restituera, teneatur hoc statim facere vel possit differre. Resp. secundum Thomam ibidem art. viij 153 . Dicendum quod tenetur statim restituere. Sicut enim accipere rem alienam est peccatum contra iustitiam, ita etiam detinere earn, quia per hoc quod aliquis detinet rem alienam invito domino, impedit eum ab usu rei sue, et sic ei facit iniuriam. - G 20

Ζ. 11

II, 5 q. 74

Cui et qualiter restituenda est res rapta vel furtiva. [1] Resp. secundum Raymundum lib. ij ti. vj. De furtis q. iiij. [xiiij. P\. Qualiter autem 154 . Restituenda est ei cui res subtracta est, dummodo sua intersit ex causa honesta rem non esse surreptam, ut puta quia habebat in re ius pignoris vel usum vel simile, ff. de furtis § Is cuius155. Si enim et ipse fur esset vel raptor, non sibi, sed domino esset restituenda vel illi cui prius fur vel raptor subripuerat, si sua intererat (ut dictum est) ex causa honesta rem non subripi. Caute tamen hoc fiat, ita quod non perdatur persona et fiat restitutio per medium penitentialem vel aliam religiosam personam, suppresso nomine furis vel raptoris, si occultum est. Idem Ulricus c. vj § Restitutio 156 , ubi addit Ulricus quod in hoc casu, cum scilicet res alicuius cuius non interest subtracta, ad aliquem pervenit et illam vero domino restituit, tunc debet ei cui res subtracta est, insinuare per se vel per mediam personam sine detectione [denominatione P] sue persone quod ab ilio debito liberatus sit. Aliter enim ei esset causa damni, si contingeret eum postea hoc restituere cum aliis iniuste possessis. Ζ. 37

II, 5 q. 83

Quid si sciatur persona cui est restitutio facienda, sed tamen est absens in remotis partibus, vel nescitur in quo loco sit. Resp. secundum Raymundum lib. ij ti. vij. De usuris q. xvj. Sed pone quod christianus 157 . Ad hoc dico quod, cum nescitur ubi sit, nec etiam speratur quod de facili possit sciri, ut addit hic glosa158, tunc detur pauperibus cum auctoritate ecclesie. Cum autem scitur, mittatur ei, si aliquo modo fieri potest fideliter et secure, sed si non potest, detur pauperibus, ut supra dictum est, cum auctoritate

153 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 8. 154 Ray. II, 6 q. 4. 155 Dig. 47.2.86. 156 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Restitutio. 157 Ray. II, 7 q. 16. 158 Wilh. ad Ray. II, 7 q. 16 super ver. : Cum nescitur.

758

V 26 Unrecht

ecclesie . . . Quod autem hic dicitur mittatur ei, glosa 159 dicit: hoc [hic P] semper faciendum est, cum commode fieri p o t e s t . . . Addit etiam Thomas 1 6 0 quod, si res esset magni valoris et non posset commode illi transmitti, deberet deponi in aliquo loco tuto et domino significari. Z. 41

II, 5 q. 84

Generaliter quero quis modus vel forma servabitur circa restitutionem faciendam in iudicio anime. [ 1 ] Resp. secundum R a y m u n d u m q. xliiij. Forma restituendi 161 . Circa restitutionem faciendam tenenda est hec forma. Semper facienda est regulariter spoliatis vel eorum heredibus, si possunt inveniri . . . Quod autem hie dicitur de restitutione facienda heredibus, dicit glosa hic 162 , quod hoc intelligendum est, quando spoliatus fecit testamentum . . . Si autem non potuit facere testamentum propter preoccupationem mortis, tunc ad consilium ecclesie fiat restitutio pauperibus pro anima eius, si est consuetudo loci, quod pro taliter decedente faciat ecclesia testamentum, alioquin totum restituatur heredi. Z. 49

II, 5 q. 85

Quero etiam quando distributio vage sive incerte restitutionis reservanda sit episcopo et quando per confessorem fieri potest. Resp. secundum glosam lib. iij ti. xxxiiij. De penitentiis et remissionibus q. xviij [xix P, A], Pone, super ver. Iuramenta 1 6 3 . Credo quod, ubi pauperibus facienda est restitutio, pro eo quod nescitur cui [ubi Ρ] factum est d a m n u m , si modica est summa, potest penitens ad arbitrium confessoris illud pauperibus erogare. Ubi autem est magna summa, debet ad arbitrium episcopi reservari qui pauperum est dispensator, nisi alicui discreto specialiter super hoc commiserit vices suas. Ζ. 51 II, 5 q. 84 [2] Sequitur in Raymundo 1 6 4 : Si autem non inveniuntur spoliati vel etiam ignorantur, tune cum Consilio et auctoritate ecclesie sive penitentialis distribuatur in pias causas, et maxime in elemosynas pauperum vel redemptionem captivorum. Et hoc in illa villa vel, si villa nescitur, saltern in illa dioecesi ubi rapina facta est, cum Consilio episcopi illius dioecesis vel capellani ville, si discretus est.

159 Wilh. ad Ray. II, 7 q. 16 super ver. : Mittatur ei. 160 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 5. 161 Ray. II, 5 q. 44. 162 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 44 super ver.: Heredibus. 163 Wilh. ad Ray. III, 34 q. 18 super ver.: Iuramenta. 164 Ray. II, 5 q. 44.

V 26 Unrecht

Ζ. 55

759 II, 5 q. 61

Quid de his que rapiuntur in ecclesiis aut de bonis clericorum aut ecclesiarum que sunt in terra illius contra quem iuste geritur bellum, nunquid qui rapiunt ea, tenentur ad restitutionem. Resp. secundum glosam q. xxij. Circa illos, in fine, super ver. In iudicio [Initio Ρ, In vitio A]165. Credo quod sic, nisi auetoritate prelati ecclesiastici hoc fiat. Z. 63

II, 5 q. 86

Quid fiet, cum debitor non est solvendo. [1] Resp. secundum Raymundum ibidem, scilicet q. Forma 166 . Distingue: aut simpliciter non potest solvere aut potest, sed non absque magno periculo suo et sue familie. In primo casu potest recte agere penitentiam, licet non restituât, dum tarnen doleat et proponat restituere, quameito poterit. [3] Addit postea Ulricus 167 dicens: Quando ergo sic est facultas, debet saltern facere quod potest, scilicet quod instet pro remissione debiti apud eum cui intulit damnum . . . Et sive ille remiserit sive non, deobligatus est debitor, quia quod habuit hoc fecit. Si autem non potest habere copiam eius a quo venia petenda est, excusatur. Concordat etiam cum {fehlt Ρ] his Thomas in summa art. viij 168 , ubi dicit quod, si non potest statim solvere, ab instanti restitutione liberatus est per impotentiam, sicut etiam totaliter a restitutione absolvitur [est absolutus />], si omnino est impotens. Debet tarnen remissionem vel dilationem petere ab eo cui debet, per se vel per [fehlt Ρ] interpositam personam. [2] In secundo autem casu studeat penitentialis rectificare voluntatem e i u s . . . dicatur ei, ut petat dilationem a spoliatis vel assignet eis certam partem de redditibus suis amicabiliter, de qua sibi satisfaciant [satisfaciat P\ successive, et de hoc faciat eis bonam cautionem. Si vero omnes denegent sibi dilationem et postulent quod ipse cedat bonis, tunc credo quod tenetur absque dilatione satisfacere vel cedere, quia fur et raptor semper sunt in mora et ideo semper augent peccatum . . . Idem etiam dicit Raymundus eo. ti. q. xxiij. Sed quid si huiusmodi persone 169 . Semper enim debet facere posse suum, xiiij. q. vj. Si res 170 . Glosa Willelmi dicit ibidem 171 : etiam usque ad venditionem hereditatis et omnium bonorum, etiam si oporteat ipsum et familiam suam mendicare. [4] Concordat etiam Raymundus verbo proximo 172 , et addit: Et si isti'bene contrito et volenti etiam illud modicum quod habet, restituere (nisi aliter possit consulere anime sue) spoliatus intuitu dei et elemosyne remittit totum vel partem, liberatur. [6] De hac materia, et quantum ad forum contentiosum sive iudiciale, dicit idem 165 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 22 super ver.: In iudicio. 166 Ray. II, 5 q. 44. 167 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Si vero deest. 168 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 8. 169 Ray. II, 5 q. 23. 170 C. 14 q. 6 c. 1. 171 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 23 super ver.: Posse suum. 172 Ray. II, 5 q. 23.

V 26 Unrecht

760

Hostiensis lib. iij rubr. xxiij. De solutionibus, rubr. De cessione bonorum 1 7 3 quod, si debitor non habet unde solvat, et cedat bonis, non detruditur in carcerem, ut C. qui bonis cedere possunt 1. j174, nec excommunicandus est. Et si excommunicatus sit, absolvitur [absolvatur P] recepta idonea cautione de solvendo debito, si ad pinguiorem fortunam devenerit, Extra de solutionibus. Odoardus 175 . Sed nec tunc condemnatur, nisi inquantum facere potest, habita scilicet ratione, ne egeat. Nec enim fraudandus est alimentis quotidianis secundum leges. Talis etiam non debet aliqua pena mulctari, ut Extra de usuris. Cum tu 176 . Item infra ea. q., scilicet xliiij. Forma restituendi, dicit Raymundus 177 sic: Ubi autem non possunt sciri persone spoliatorum, debet penitens simpliciter absque pacto et conditione totum quod habet, resignare in manu episcopi vel penitentialis discreti, et tunc ipse, si viderit eum pauperem et egentem, det sibi partem vel etiam totum, si tantam viderit necessitatem, ne aliter ipse cum uxore et filiis fame pereat [pereant P ] . . . Et idem etiam dicit Raymundus q. xxiij. Sed quid si huiusmodi persone 178 , et addit ibi glosa 179 , quod in omni tali casu paupertatis [nach paupertatis: sive P, A] episcopus (qui dispensator est pauperum) dilationem det vel partem remittat vel etiam totum, prout viderit expedire, sicut et alteri pauperi, semper tarnen ita quod, quantum potest, utilius gerat negotium illius cui esset restitutio facienda, si persona eius nota esset, ita scilicet quod illa restituenda expendantur in usus tales qui magis possent proficere quo ad deum [eum P}. - V29, V35 Z. 121: Ζ. 127

Vgl. oben Ζ. 41. II, 5 q. 88

Q u i d c u m creditores vel spoliati s u n t plures, et c u m petit qui n o n est solvendo, d i l a t i o n e m , i n t e r se discrepant, q u i a alii v o l u n t d a r e dilation e m q u i n q u e n n i i , alii a u t e m n o n , sed p e t u n t b o n o r u m c e s s i o n e m . Resp. secundum Raymundum q. xliiij. Forma restituendi 180 . In hoc casu maiori parti standum est. Et intellige maiorem partem ubi est maius et fortius debitum . . . Hoc autem intelligo, ubi petentes cessionem vel sibi statim satisfieri non possunt induci ad dandam dilationem, tunc enim satisfaciendum est eis . . . presertim si egeant, ita quod non possint [possit P\ concedere dilationem absque periculo suo et familie . . .

173 Host. III, De cessione bonorum (f. 160rb). 174 Cod. 7.71.1. 175 Χ. 3.23.3. 176 Χ. 5.19.5. 177 Ray. II, 5 q. 44. 178 Ray. II, 5 q. 23. 179 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 23 super ver. : Erogandum. 180 Ray. II, 5 q. 44.

761

V 26 Unrecht

II, 7 q. 65

Ζ. 133

Quero etiam utrum usurarius teneatur restituere non solum pecuniam usurariam, sed etiam quicquid cum ipsa lucratus est, et fructus perceptos ex re empia de pecunia fenebri. Resp. secundum Raymundum q. xvij. Item queritur 181 . . . dicamus cum aliis quod teneatur usurarius restituere quicquid ultra sortem accepit a debitore occasione sortis pacto precedente vel intentione corrupta, ut supra eo. ti. q. j. Glosa dicit hic182 quod tenetur etiam restituere quicquid habuerit de re debitoris habita per usuram. Unde si habuit de usura terram vel pecus, quicquid de naturalibus fructibus illius terre vel pecudis habuit, et pensionem terre et mercedem pecudis, si ea [earn F\ locavit [locaverit P], restituere tenetur. Credo etiam quod ei restituere teneatur damna que propter solutionem huiusmodi usure passus est, ut si domum suam vel predium oportuit propter hoc distrahere viliori precio quam valeret, et aliam domum conducere ad usum suum, aut si oportuit eum accipere ad usuram ab alio usurario propter usuras predictas solvendas. Si autem ex pecunia usuraria negotiatus sit et lucratus vel inde emit predium et fructus percepit, nec lucrum nec fructus huiusmodi tenetur restituere. Idem etiam credo de lucro habito de re furtiva vel rapta per negotiationem aut per comparationem redditus vel predii factam de re huiusmodi furtiva aut rapta. I, 4 q. 24

Z. 165

Quid de his qui sarracenis auferunt bona sua. Resp. secundum Raymundum lib. ij ti. v. De raptoribus q. xviij. Nam de iure, in fine 183 , ubi sic dicit: Patet etiam eos qui tempore treuge bona sua per mare vel per terram rapiunt sarracenis, rapinam committere et teneri per consequens ad restitutionem. -

F12

Ζ. 171

II, 7 q. 69

Sed pone quod christianus accepit usuras a iudeo, cui restituet? Resp. secundum Raymundum q. xvj. Sed pone 184 . Videtur quod iudeo . . . Satis consulo christiano, quod cum auctoritate ecclesie restituât nomine iudei illis christianis a quibus ipse iudeus exegerat usuras, et notificet hoc iudeo, ut sciat se liberatum ab illis christianis per ipsius solutionem . . . Nec poterit iudeus ab eo repetere . . . liberatur iste christianus restituendo usuras illi a quo ipse accepit, sive ille sit christianus sive iudeus.

181 Ray. II, 7 q. 17. 183 Ray. II, 5 q. 18.

182 Wilh. ad Ray. II, 7 q. 17 super ver.: Acceperit a debitore. 184 Ray. II, 7 q. 16.

762

V 27 Unrecht

s.a II, 5 q. 74 [2] Addit ibidem Ulricus 185 : Idem etiam credo in usura, quia, licet ibi transferatur dominium, tarnen quia competit repetitio et ad hoc potest compelli, ideo plenius ius in hoc habet verus dominus, scilicet qui solvit usuras, quam usurarius. Ζ. 176: Ζ. 29: Ζ. 30: Z. 33/.: Z. 38: Z. 40: Ζ. 43: Ζ. 61:

Z. 76: Ζ. 81: Ζ. 100:

Ζ. 137: Z. 145: Z. 157f.: Z. 167:

Vgl. oben Ζ. 11. dieb (Β) = Diebstahl; s.o. Β 52. Β durch Einfügung von er verderbt. nemen (C) hier: nemmen, nennen swv. = beim Namen rufen, nennen (LEXER U,54f). vnrecht (BMW, 12) ist ursprünglicher Text; wiicher (C) eine sekundäre Umsetzung. pechämleich = passend; s.o. G 30. leicht adv. = möglicherweise, wahrscheinlich (LEXER 1,1919). Fehlbezug in B: Die Konditionalsätze ift fy arem und Aber ift fy reich sind irrtümlich nur auf die Kirche bezogen, nicht auf die gesamte angeführte Personengruppe. lieb in Β verlesen aus laid (MW, A, CI). tag3eit stfn. = bestimmter Tag, Termin (LEXER 11,1396). auf lat (BMW, 12) ist die ursprüngliche Lesart. C ersetzt auf laffen stv. = aufgeben, in eines andern Hand übergeben (LEXER 11,1695) durch auff geben s tv. = übergeben, aufgeben, darauf verzichten (LEXER 11,1691); A kürzt. Text in C durch Ausfall des Relativpronomens der vor wucher syntaktisch verderbt ; wa3 folgerichtig geändert zu wann. gefüch stm. = Nutzung (RWB lV,594f). gewalt nemer stm. (A, C) = gewalttätiger Mensch (RWB IV,712); gewaltiger nemmer (B) ist sekundär. A durch Ausfall der Negationspartikel nicht sinnentstellt.

V 27 II, 5 q. 19 Q u e r o e t i a m generaliter quid iuris sit de his que quis turpiter seu per aliquod f a c t u m illicitum acquirit, et q u a n d o possit retiñere vel non. Resp. secundum Thomam in summa q. lxij art. ν arg. ij186. Circa illicitam dationem et acceptionem distinguendum est. [5] Nota etiam secundum Innocentium, Extra de immunitate ecclesiarum, in glosa super c. Quia plerique 187 , quod ad restitutionem tenetur quis, ubicumque fit furtum, rapina, oppressio, dolus vel calumnia, xiiij. q. v. c. fin. 188 , et per hoc comprehendo casus omnes in quibus competit repetitio, sive per actiones, ut puta quod metus causa vel dolo vel consimiles, sive iudicis officio.

185 Ulr. VI, tr. 3 c. 6 § Restitutio. 186 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 5 arg. 2. 187 Inn. ad X. 3.49.8,1. 188 C. 14 q. 5 c. 15.

763

V 27 Unrecht

Ζ. 15:

Querverweis auf Κ 5 (Β, C).

Ζ. 18:

Querverweis auf S 40 (Β, C); einschlägig sind S 42 und S 43.

Ζ. 22

II, 5 q. 20

Specialiter etiam quero quid fieri debeat de eo quod mulier recepii pro opere carnali. Resp. secundum glosam hic189. [1] Si recepit ab aliquo de rebus propriis non ecclesiasticis, non tenetur restituere . . . Si autem recepit a clerico seculari de rebus ecclesie, facienda est restitutio ecclesie . . . Si autem acceperit a persona regulari de rebus m o n a s t e r i i . . . facienda est restitutio monasterio vel prioratui vel administrationi de cuius bonis datum e s t . . . Quod autem dixi de rebus taliter datis a personis regularibus, idem intelligas [de rebus . . . intelligas fehlt Ρ] de rebus [nach rebus: taliter P] datis a personis secularibus et laycis que [qui P\ sui iuris non sunt, sicut est servus et filiusfamilias, quando datum est [nach est: ei P\ aliquid taliter de rebus etiam peculiaribus, nisi aliarum rerum ita liberam habeant administrationem quod quasi [ut P] paterfamilias possit disponere de eisdem. Z. 33 II, 5 q. 19 [2] Alio modo 190 aliquis illicite dat, quia propter rem illicitam dat, licet ipsa datio non sit illicita, sicut cum quis dat meretrici propter fornicationem. Unde et mulier potest sibi retiñere quod ei datum est; et si superflue aliquid per fraudem vel dolum extorsisset, tenetur eidem restituere. fi6] Si autem 191 mathematicus, id est divinator, vel meretrix vel similes dolo, fraude vel suasionibus induxerunt aliquem, ut eis crederei et pecuniam daret, non competit repetitio, cum utrobique versetur turpitudo . . . Sed Thomas circa principium questionis videtur dicere contrarium, sed ibi loquitur de superfluo. Z. 41 II, 5 q. 20 [2] Vir autem secularis, quod accepit pro opere carnali a coniugata, restituere debet marito, si dedit illa de rebus dotalibus vel communibus. Si autem dedit de rebus parafernalibus, ubi de consuetudine mulieres habent parafernalia, aut si mulier soluta sui iuris dedit amasio aliquid de rebus propriis, licet honestum sit quod illud expendat in pias causas, non tamen credo quod teneatur, nisi velit.

189 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 9 super ver: Videbitur. arg. 2. 191 Inn. ad X. 3.49.8,2.

190 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 5

764 Ζ. 51

V 27 Unrecht

vgl. II, 5 q. 22

Cum tarn clerici quam layci sepe multa illicite histrionibus conférant, quero utrum omnes histriones sint in statu damnandorum, et an peccent qui utuntur ministerio eorum vel aliquid dant eis. Resp. secundum Thomam in summa q. clxviij art. iij [iiij Ρ, ij Α] arg. iij 192 . [ 1 ] . . . officium histrionum quod ordinatur ad solatium hominibus exhibendum, non est secundum se illicitum nec sunt in statu peccati . . . Et quamvis in rebus hufnanis non utantur alio officio per comparationem ad alios homines, tamen per comparationem ad seipsos et ad deum, alias habent seriosas et virtuosas operationes, puta dum orant et suas passiones et operationes componunt et quandoque etiam pauperibus elemosynas largiuntur [et . . . largiuntur fehlt P\. Unde illi qui moderate eis subveniunt, non peccant, sed iuste faciunt mercedem ministerii eorum eis tribuendo. G 11, L 28, S15 Ζ. 60 II, 5 q. 19 [1] Aliquando enim ipsa datio est illicita et contra legem, sicut patet in eo qui symoniace aliquid dédit. Talis meretur amittere quod dédit; unde non debet ei restitutio fieri. Et quia etiam ille qui accepit, contra legem accepit, non debet sibi retiñere, sed debet in pios usus convertere. [4] Similiter, cum quis aliquid accipit, ut faciat damnum vel iniuriam vel calumniam alii, quia tunc non ille qui dédit, repetit, sed ille contra quem datum est, ut ff. de calumniatoribus 1. Generaliter § Illud 193 . Quod tamen intelligitur, quando agitur in forma iudicii; quam severitatem non oportet observari in foro penitentiali. Hec omnia in glosa194. Dicit tamen glosa infra eo. ti. q. xiij. Circa pedagium, super ver. Tenentur ei, in fine 195 : Tutius est quod pecunia ex pacto symoniaco acquisita retineri non possit, etiam in foro penitentiali; licet secus sit, si absque pactione fuerit recepta, argumentum a contrario sensu, Extra de symonia. Mandato 196 . [3] Distingui 197 potest, quia quedam sunt prohibita quia mala, et horum quedam sunt que non puniuntur a iure civili in forma iudicii nisi pena infamie, ut histrionatus, exercitium eorum qui pugnant in arena vel in duello, vel opere meretricum solutarum, et in talibus turpiter acquisita res teneri potest ad usum acquirentis. Z.5If.: Z. 90:

lotter = Taugenichts, Gaukler, Possenreißer; s.o. E1 ; chac3en ritter stm. = der zur Schau mit Tieren kämpft (DWB ll,299f.). Hoftienfis wird in diesem Zusammenhang in der >SC< nicht zitiert.

192 Thomas, S.Th. II-II q. 168 art. 3 arg. 3. 193 Dig. 3.6.3 § Illud. 194 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 9 super ver.: Tenentur restituere. 195 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 13 super ver.: Tenerentur. 196 X. 5.3.46. 197 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 9 super ver. : Tenentur restituere.

V 28 Unrecht

765

V 28 II, 5 q. 64 Quero ergo quando vel quantum restituere teneantur qui sequuntur raptores ad predam capiendam vel qui inducunt ipsos tyrannos ad rapiendum, et hoc Consilio, adulatione vel detractione aut simili; et generaliter qui sunt ad restitutionem obligati. [1] Resp. secundum Raymundum q. xx. Qui sequuntur 198 . . . Ad restitutionem 199 autem tenetur ille qui aliquo modo dat causam damno. Item omnis qui dat causam totius damni (id est sine quo non fieret illud damnum) tenetur insolidum, ut premissum est, alias non. [3] Collige etiam ex hoc quod, si plures damnum faciunt simul et tamen unus sine alio vel plures sine isto fecissent, quod tenetur solvere pro rata, id est [id est fehlt P\ pro portione sua. Hoc est quantum contingit eum de damno universo. - G20 Z. 13

II, 5 q. 65

Sed quid si principalis vel etiam aliquis alius eorum qui tenentur, insolidum satisfecerit de toto damno dato, nunquid alii liberantur. [1] Resp. secundum Raymundum q. xxj. Sed quid si principalis 200. Utique quo ad ipsum damnum vel interesse omnes liberantur . . . et ut dicit hic glosa201: Interesse hoc comprehendit et expensas et incommoda que incurrit quis occasione damni sibi illati. Z. 21 II, 5 q. 64 [2] Et quia multis modis quis cooperatur rapine vel furto, et directe et indirecte, assignantur de hoc versus: »Iussio, consilium, consensus, palpo, recursus. Participans, mutus, non obstans, non manifestane.« Hi versus etiam ponuntur in glosa Willelmi ti. sequen, q. iiij. Qualiter autem, super ver. A cooperantibus 202 . Iussio: hic principaliter ad restitutionem totius tenetur, quia est principaliter movens. Hanc iussionem intellige, quando probabiliter credit ex sua iussione secutam rei ablationem vel nomine suo factam ratam habuerit, alias non. Hec Thomas 203 et Raymundus 204 et Ulricus 205 et glosa hic206. Consilium intellige, quando ex hoc sequitur ablatio vel damnum vel probabiliter secutum creditur; tunc tenetur insolidum, alias non tenetur. Hec allegant Thomas207, Ulricus 208 et glosa 2 0 9 ... 198 Ray. II, 5 q. 20. 199 vgl. Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 4. 200 Ray. II, 5 q. 21. 201 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 21 super ver.: Vel interesse. 202 Wilh. ad Ray. II, 6 q. 4 super ver.: Cooperantibus. 203 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 7. 204 Ray. II, 5 q. 20. 205 Ulr. VI, tr. 3 c. 5 § Insuper. 206 Wilh. ad Ray. II, 6 q. 4 super ver. : Cooperantibus. 207 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 7. 208 Ulr. VI, tr. 3 c. 5 § Insuper. 209 Wilh. ad Ray. II, 6 q. 4 super ver. : Cooperantibus.

766

V 28 Unrecht

Consensus intellige, de consensu de quo loquuntur leges humanae et quem ordinante id est ubi affectus in opere cooperationis ostenditur. Talis, si tantum cooperatur, quod sine eo non posset damnum illud fieri, tenetur insolidum. Si autem sine eo fieret, restituât quantum nocuit, sive per se sive per familiam suam vel per suos, aut quantum de rebus illis habuerit vel expendit. [5] Et palpo, id est adulator, laudans scilicet raptorem quasi strenuum et huiusmodi: hic (si ex hoc secutum est damnum) tenetur insolidum, alias non. Hec allegant Thomas et Ulricus et glosa. Idem per oppositum intelligas de detractore vel vituperatore, ut patet circa principium huiusmodi questionis. Recursus vel receptans, id est quando aliquis est receptator latronum vel furum vel predonum, et tuetur eos, ne cogantur restituere, vel dolo malo celat rem raptam vel furatam, ita quod ex hoc impeditur restitutio: talis tenetur insolidum. Hec Thomas, Ulricus et glosa. Participans, scilicet in crimine latrocinii vel furti, id est qui malefactoribus huiusmodi se sociat ad spoliandum, hic non tenetur, nisi quantum ad eum pervenit vel quantum nocet causaliter vel occasionaliter . . . Si autem sine tali associatione non fuisset rapina facta vel furtum, tenetur insolidum, sicut ante dictum est. [4] Si autem vadit cum raptoribus vel furibus et non cooperatur eis ad aliquod damnum faciendum, non videtur teneri in aliquo, si nichil recepii de rebus illis ablatis. Caveat tamen conscientie sue in hoc, si paratus erat defendere, si forsan illi spoliandi res suas a predonibus defendere voluissent, et propter suam presentiam et sociorum eius non audebant resistere spoliantibus vel domos suas incendentibus. Et [Et si P\ sic non potest esse liber a restitutione. In hoc etiam expresse consentit Innocentius in glosa ubi supra 210 et Hostiensis ibidem 211 . Et addunt quod, si aliqui etiam non animo ledendi vel defendendi ledentes vadunt cum aliis, immo et si animo pacificandi vadunt, non excusantur, nisi significent hoc adversaries; quia alias adversarii timore eorum non auderent res suas defendere, unde idem est ac si iuvarent. [6] Mutus, id est qui videt furtum fieri et dolose tacet, cum sine periculo suo solo verbo posset impedire, et non facit, non tenetur restituere, nisi ex officio ad hoc teneatur, ut reclamet. Hec Thomas in summa et Ulricus et glosa ibidem. Non obstans, id est qui facto posset resistere sine suo periculo et non facit, hic similiter non tenetur, nisi ex officio suo teneatur obstare, et non faciat et ex dissimulatione sua latrones invalescant, sicut sunt principes qui ex officio tenentur iustitiam conservare, quia redditus quos habent, sunt stipendia ad hoc instituía, ut iustitiam conservent in terra, unde tenentur restituere. Hec Thomas et Ulricus et glosa ibidem. Non manifestans, id est qui seit ubi res rapta vel furata est, et non indicai, etiam cum de hoc requiritur, hie similiter non tenetur restituere, nisi ex officio ad hoc teneatur. Hec Thomas, Ulricus et glosa ibidem. Nota tamen quod peccat, quia furtum indicari debet. 210 Inn. ad X. 5.12.6.

211 Host, ad X. 5.12.6

V 28 Unrecht Ζ. 112: Ζ. 117

767

vgl. oben Ζ. 1. II, 5 q. 65

Sed quid si principalis vel etiam aliquis alius eorum qui tenentur, insolidum satisfecerit de toto damno dato, nunquid alii liberantur. / 7 / R e s p . secundum R a y m u n d u m q. xxj. Sed quid si principalis 2 1 2 . Utique quo ad ipsum d a m n u m vel interesse omnes liberantur . . . Addit Raymundus: Ille tarnen cui satisfit credo quod potest et debet quantum ad iudicium anime cedere actionem illi qui totum solvit, non ut ab uno insolidum (excepto principali), sed pro partibus petat a singulis. Sed non tenetur quo ad iudicium contentiosum, quia qua fronte potest petere cessionem qui ex contumacia sua p u n i t u r ? [3] Addit Raymundus: Hoc tamen non est omittendum quod, licet quantum ad deum de magna equitate dicam eos taliter liberari, d u m m o d o de peccato aliter recte conterantur et peniteant, potest tamen ab eis exigi pena quadruplex [quadrupli P, quadruplici A], ut dictum est supra eo. ti. q. iij. Que sit pena raptoris rerum. Et pena unius non libérât alium. [2] Hostiensis, vers. Quod dicit 213 sic ponit: Dicas quod, sive cessio facta sit sive non, alii qui nichil solverunt [solverint P] ad relevandum illum qui insolidum satisfecit, pro suis partibus sunt efficaciter inducendi. N a m solvens utiliter gessit negotium eorum, ergo tenentur habere ratum quod fecit, et ei satisfacere . . . Thomas in s u m m a art. vij 214 dicit quod principaliter tenetur restituere qui est principalis in facto, principaliter quidem precipiens, secundario autem exequens, et consequenter alii per ordinem. Et si principalis solvit, omnes sunt liberati, scilicet qui fuerunt ab eo ad d a m n u m faciendum inducti. Si alius restituit, illi qui sunt principales in facto et ad quos res pervenit, tenentur illi restituere. Z. 20: Z. 39: Ζ. 4If.: Z. 62:

Z. 78f.: Ζ. 82f:

Z. 87-90: Z. 118: Ζ. 129:

occupacionem (C) verlesen aus occafione (BMW, 12). lieb chofen = schmeicheln; s.o. G 11. fchaden (BMW, 12) ist die ursprüngliche Berthold-Lesart. C erweitert das Objekt zur Paarformel funden . . . vnd fchaden. Differenzen in den drei Fassungen. Im Autortext stand vermutlich fchadens gefchehen ift (vgl. 12, M 3). Während C nur fchadens eliminiert, setzen A und Β unabhängig voneinander auch gefchehen in getan um. turren, getiiren = wagen, sich erkühnen; s.o. Κ 59. gar entfchüldigt den fchaden îugelten (C): Individuelle redaktionelle Umformung des Autortextes îemal entfchüldigt (entfchüldigt îemal B) de3 fchadens (BMW, 12). Homoioteleuton-Lücke in A; dadurch gegenteilige Aussage. fach stf. (BMW) = Ursache, Grund (LEXER 11,564); fache (CI) - Urheber, Anstifter; s.o. S 64. Disparates Überlieferungsbild bezüglich der Opposition mit/nit. Die in CI

212 Ray. II, 5 q. 21. 213 Host. V, De penitentiis et remissionibus § 61 Quibus et qualiter, vers. Quod dicit (f. 285ra). 214 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 7.

768

V 29 Unrecht

erhaltene und durch die lateinische Quelle (qui fuerunt ab eo ad damnum faciendum inducti) gestützte Autorlesart mit fchuldig wurde in BMW und Cy in nit fchuldig verlesen. Rezeption der Kapitel V28, V31-V33: >RechtsabecedarSC< aus, die als Quellen Ulricus und Thomas nennt.

V34 II, 7 q. 47

Qualiter usurarti compellantur ad restitutionem faciendam. Resp. secundum Raymundum q. xj 227 . Compelluntur restituere usuras a iure et a iudice. [1] A iure, quia, si sunt publici usurarii, ipso iure sunt excommunicati quantum ad tria: scilicet quod non debent recipi ad communionem altaris nec debent recipi eorum oblationes nec debent recipi ad christianam sepulturam, si in hoc peccato decesserint, Extra eo. Quia in omnibus 228 . A iudice, quia potest quemlibet usurarium cogere ad restituendas usuras, si necesse fuerit, etiam per maiorem excommunicationem cum appellatione remota, Extra eo. Quoniam non solum 229 . - V23 Ζ. 11:

Querverweis auf R 4; einschlägig ist R 5.

225 Ulr. VI, tr. 3 c. 5 § Quia autem. 226 Thomas, S.Th. II-II q. 62 art. 4. 7 q. 11. 228 X. 5.19.3. 229 X. 5.19.2.

227 Ray. II,

772 Ζ.

V 35 Unrecht

13

II, 7 q. 51

Quid si clericus sit usurarius vel heres usurarii. Resp. secundum Raymundum ubi supra 230 . Si clericus est usurarius vel heres usurarii et non vult satisfacere, ab officio suspendatur, et si emendare noluerit, deponatur, Extra eo. ti. Preterea 231 .

V 35 II, 5 q. 91 Post hec quero qualiter heredes raptorum vel aliorum quoruncumque restituere teneantur. Resp. secundum Raymundum q. xxiiij. De heredibus 232 . Licet secundum legem aliter distinguatur, dico iure canonico heredes raptorum teneri ad omnia debita defunctorum in quorum locum succedunt. Ut autem circa heredes materia latior habeatur, nota quod quilibet heres, sive filius sive extraneus (non distincto [distinguo P\ utrum raptoris vel alterius), tenetur iure canonico ad omnia debita defuncti persolvenda, sive fuerint ex contractu vel quasi, sive ex maleficio vel quasi, sive pervenit res illa pro qua debitum fuit contractum, ad eum sive non, sive lis fuerit contestata cum defuncto sive n o n . . . E x t r a . . . de solutionibus c.j 2 3 3 .

- Κ 29

Ζ. 11

II, 5 q. 90

Quid si debitor potest et vult partem solvere, c u m totum n o n possit, et pluribus teneatur, nunquid potest gratificare uni solvendo insolidum, an tenetur singulis solvere pro rata. Et si teneatur ex contractu et ex maleficio, nunquid prius est solvendum in hanc causam quam in illam. Item nunquid anterioribus creditoribus prius solvendum est quam posterioribus, et habentibus pignora vel hypothecas prius quam habentibus tantum personales actiones; et inter hypothecarios creditores quis cui pref e r e n d o est. Resp. secundum glosam ea. q. super ver. Non est solvendo 234. [2] Inter creditores autem potiores sunt illi qui acceperunt pignora his qui habent personales actiones tantum, potiores, inquam, ut solvatur eis quantum valet pignus. Inter hypothecarios autem creditores, qui prior est tempore, potior est in iure, nisi in quibusdam casibus specialibus qui soient notari, C. qui potiores in

230 Ray. II, 7 q. 11. 231 X. 5.19.7. 232 Ray. II, 5 q. 24. 234 Wilh. ad Ray. II, 5 q. 44 super ver. : Non est solvendo.

233 X. 3.23.1.

V 35 Unrecht

773

pignore 235. Inter eos autem qui habent personales actiones tantum, estimantur privilegia non ex tempore, sed ex causa, videlicet quia fiscus vel mulier in dote preferendi sunt ceteris Privilegium non habentibus. [1] Si creditor vigilavit exigendo debitum in iudicio vel extra iudicium, potest ei solvere debitor insolidum, antequam bona debitoris auctoritate iudicis incipiant possideri, quia postea iura paria facta sunt omnium creditorum qui non habent pignora vel hypothecas, vel non sunt privilegiate persone. Item si utroque creditore instante debitor uni voluerit gratificare, debet illud [illis P] omnibus communicari vel eadem portio singulis queri. Idem si unus creditor denuntiat alteri, ne accipiat a debitore, in fraude videtur versari ille, si accipiat [a d e b i t o r e . . . accipiat fehlt /*); ubi autem non vigilavit creditor exigendo debitum, non videtur quod debitor teneatur ei gratificare. Iure tamen poli, et si non iure fori, excusaretur (ut credo) debitor, si pietate motus gratificaret plurimum indigenti creditori [indigenti creditori / habeat indigenti creditor Ρ], Z.28

II, 5 q. 94

Quo ordine solvendum sit creditoribus et legatariis, et quid si per primo petentes exhauritur hereditas. Resp. secundum Raymundum q. xxv. Ex premissis236. Dicit quod ex premissis colligi potest quod, si creditores et legatarii simul veniant ad heredem, primo est creditoribus satisfaciendum. Sed si venerint separatim, liberatur heres solvendo per ordinem cuilibet venienti, sive creditori sive legatario, dum tamen nichil faciat in dolo vel in fraude. Verum tamen si legatarii preveniunt creditores et accipiunt, vel posteriores creditores priores et potiores in iure preveniunt, creditores postmodum venientes non debent inquietare heredem, nisi remanserit ei de hereditate unde possit eis adhuc satisfacere . . . Idem Ulricus § Multo fortius 237 : . . . Si autem heres hunc ordinem solvendi mutaverit, primo scilicet solvendo legatariis vel secundariis creditoribus priusquam potioribus, non absolvitur heres in foro conscientie, nisi hoc faciat ignoranter, putans scilicet hereditatem ad omnia solvenda sufficere vel nesciens hunc esse potiorem creditorem. vgl. II, 5 q. 86

Z. 49

Quid fiet, cum debitor non est solvendo. [2]... dicatur 238 ei, ut petat dilationem a spoliatis vel assignet eis certam partem de redditibus suis amicabiliter, de qua sibi satisfaciant [satisfaciat P] successive, et de hoc faciat eis bonam cautionem . . . Idem etiam dicit Raymundus eo. ti. q. xxiij. Sed quid si huiusmodi persone 239 . Semper enim debet facere posse suum, xiiij. q. vj. Si res240. Glosa Willelmi dicit ibidem 241 : etiam usque ad venditionem 235 Cod. 8.17(18).l. 236 Ray. II, 5 q. 25. 238 Ray. II, 5 q. 44. 239 Ray. II, 5 q. 23. 5 q. 23 super ver. : Posse suum.

237 Ulr. VI, tr. 3 c. 10 § Si vero legatarii [!]. 240 C. 14 q. 6 c. 1. 241 Wilh. ad Ray. II,

774

V 36 Wucher

hereditatis et omnium bonorum, etiam si oporteat ipsum et familiam suam mendicare. - V26, V29 Ζ. 55

II, 5 q. 92

Quid si non sufficit hereditas ad tota debita persolvenda. [2] Item dicit glosa 242 quod, licet pater per legata vel fideicommissa non possit gravare filium in legitima que debetur ei iure nature, gravatur tamen et excluditur a toto commodo hereditatis, si non sufficiat hereditas ad debita persolvenda vel si nichil [non P\ remanet debitis persolutis. - Κ 29 Ζ. 61:

Querverweis auf Κ 23 (Β, C); einschlägig ist Κ 29.

Ζ. 12:

haimftevr = Aussteuer, Mitgift; s.o. Η 2; morgengab = Geschenk des Mannes an die Frau am Morgen nach der Hochzeit; s.o. Η2. Ζ. 19: pechummern swv. = gerichtlich belangen (LEXER I,169f; DWB 1,1433). Z. 29: gefchaiden, befchaiden part. = bestimmt (LEXER 1,204). Ζ. 58: nach der pe^alung der fchuld (BMW, 12) ist der Autortext. Rezeption der Kapitel V35-V44: >RechtsabecedarMutuum date nichil inde sperantes.
Si surrexerit in medio tui propheta aut qui somnium dicat se vidisse, et predixerit signum atque portentum et venerit quod locutus est, et dixerit tibi: »Eamus et sequamur déos alíenos quos ignoras et serviamus eis«, non audies verba prophete aut somniatoris, quia tentât vos deus vester, ut palam fiat utrum diligatis eum an nonRechtsabecedarRechtsabecedarInferte omnem decimationem in horreum meum, ut sit cibus in domo mea.< Unde preceptum de solutione decimarum partim quidem erat morale, inditum rationi naturali, partim autem iudiciale, ex divina institutione robur [rationem Ρ] habens. Ratio enim naturalis dictât, ut his qui divino cultui ministrabant ad salutem totius populi, ipse populus necessaria ministraret, j Cor. ix52: >Quis militât suis stipendiis unquam< etc. Determinatio autem certe partis est introducta ex institutione divina, quia duodecima tribus, scilicet levitica, divinis ministeriis mancipata possessiones non habebat, unde dominus mandavit eis decimam proventuum dari, ut honorabilius viverent... Sic ergo patet quod ad solutionem decimarum homines tenentur partim quidem ex iure naturali, partim etiam ex institutione ecclesie . . . Nota etiam quod istud preceptum de solutione decimarum, inquantum morale est, datum est in evangelio ubi dicit dominus Math, χ 53 : >Dignus est operarius mercede sua.< 49 Thomas, S.Th. II-II q. 87 art. 1 arg. 5. 50 Thomas, S.Th. II-II q. 87 art. 1. 51 Mal 3,10. 52 I Cor 9,7. 53 Mt 10,10: >Dignus enim est operarius cibo suoDignus enim est operarius mercede sua Si surrexerit in medio tui propheta aut qui somnium dicat se vidisse, et predixerit signum atque portentum et venerit quod locutus est, et dixerit tibi: »Eamus et sequamur déos alíenos quos ignoras et serviamus eis«, non audies verba prophete aut somniatoris, quia tentât vos deus vester, ut palam fiat utrum diligatis eum an nonRechtsabecedarRechtssumme< Bruder Bertholds. Eine deutsche abecedßrische Bearbeitung der >Summa Confessorum< des Johannes von Freiburg (TTG 6), Tübingen 1982, S. 124f, 93-99, 147f. contât (C) verschrieben aus cantat.

124 Thomas, S.Th. II-II q. 37 art. 1.