Die Quellen zur Geschichte der Kaiserkrönung Karls des Grossen [Reprint 2021 ed.] 9783112516607, 9783112516591

Citation preview

GESCHICHTE UND POLITIK Werke in Auswahl aus dem Verlage Walter de Gruyter & Co., Berlin u. Leipzig Einleitung in die Geschichtswissenschaft. V o n Professor D r . E m s t B e r n h e i m . Dritte und vierte, neubearbeitete A u f l a g e . 1926. (Sammlung Göschen Bd. 270.) Geb. 1.80 Eine Einführung in die historische Methodemiehre unter Berücksichtigung der Geschichtswissenschaft . Griechische Geschichte. V o n Dr. K a r l an der Universität Rom.

Julius

B e l o c h , 0. Professor

I. B a n d : Die Zeit vor den Perserkriegen. Zweite, neugestaltete A u f l a g e , in zwei Abteilungen. 1. Abteilung. G r o ß - O k t a v . X I I , 446 Seiten. Anastalischer N e u druck. 1924. 1 2 . — , geb. 14.—• 2. Abteilung. Mit einer K a r t e . Groß-Oktav. V I I I , 424 Seiten. A n a statischer Neudruck. Mit Nachtrag. 1926. 12.-—, geb. 1 4 . — II. B a n d : Bis auf die sophistische B e w e g u n g und den peloponnesischen Krieg. Zweite, neugestaltete A u f l a g e . Groß-Oktav. 1. Abteilung. Groß-Oktav. V I I I , 432 Seiten. Nachdruck 1927. 1 2 — , geb. 14 — 2. Abteilung. Mit einer K a r t e und 4 Plänen. Groß-Oktav. 418 Seiten. 1916. 12.'—, geb: 1 4 . — I I I . B a n d : Bis auf Aristoteles und die Eroberung Asiens. 1. Abteilung. G r o ß - O k t a v . X I I , 652 Seiten. 1922. 1 2 . — , geb.

14.—

2. Abteilung.

18.—

Groß-Oktav.

1913.

1 6 . — , geb.

IV. B a n d : Die griechische Weltherrschaft. 1. Abteilung.

Groß-Oktav.

V I I I , 734 Seiten.

1925. 3 0 — , geb. 3 3 . — 2. Abteilung. Groß-Oktav. X I X , 700 Seiten. 1927. 3 8 . — , geb. 40.— Eine ausführliche, den neuesten Stand der Wissenschaft widerspiegelnde Darstellung der griechischen Geschichte von der Urzeit bis zum Eingreifen der Römer, die volle Beherrschung der Quellen und der neueren Literatur mit einem flüssigen Stil verbindet. Griechische Geschichte. V o n Dr. H. S w o b o d a , 0. Professor an der Universität Prag. Vierte, verbesserte A u f l a g e . Durchgesehener Neudruck. 189 Seiten. 1921. {Sammlung Göschen Bd. 49.) Geb. 1.80 Die Bildung des griechischen Volkes. Die politische Entiticklwng Griechenlands auf ihrem Höhepunkt. Verfall der nationalen Hegemonien. Die Zeit des Hellenismus. Römische Geschichte bis zum Beginn der Punischen Kriege. V o n D r . K a r l J u l i u s B e l o c h , Professor an der Universität R o m . Mit 3 Karten. Groß-Oktav. X V I , 664 Seiten. 1926. 3 5 . — , in Leinen geb. 37.50 Seit Schweiler und Mommsen die erste auf breiter wissenschaftlicher Grundlage ruhende Geschichte der römischen Frühzeit in deutscher Sprache. Fortsetzung siehe S. 67.

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN 161

DIE QUELLEN ZUR GESCHICHTE DER KAISERKRÖNUNG KARLS DES GROSSEN HERAUSGEGEBEN VON

HEINZ DANNENBAUER

BERLIN VERLAG VON WALTER DE GRUYTER & CO. 1931

Druck ron Walter de Oruyter & Co., Berlin W . 10

Inhalt. Vorbemerkungen und Literatur

5

I. Schriftsteller 1. Annales regni Francorum Annales qui dicuntur Einhard! 2. Annales Laureshamenses 3. Einhardi vita Karoli Magni 4. Liber pontificalis 5. Theophanes

9 9 14 16 17 19 25

II. Briefe und Aktenstücke 1. Briefsammlung Alkwins 2. Reinigungseid Leos 3. Schreiben Karls nach Byzanz 4. Reichsordnungen von 806 und 817 5. Schreiben K. Ludwigs II. an K. Basilios

26 26 35 35 38 41

III. Gesetze, Zeremonialvorschriften usw 1. Gesetze über Majestätsverbrechen 2. Konstantin, De cerimoniis 3. Laudes

49 49 50 55

IV. Libellus de imperatoria potestate in urbe Roma

58

Anhang: Tafel der (ost-)römischen Kaiser

65

Das folgenreiche und vielumstrittene Ereignis von Weihnachten 800 ist ein beliebtes und lehrreiches Thema für Seminarübungen. Die Behandlung im akademischen Unterricht ist aber dadurch erschwert, daß gerade von den wichtigsten Quellen in der Regel nur ganz wenige Drucke zur Verfügung stehen. Meine Sammlung ist im praktischen Gebrauch der Seminarübungen entstanden und auch in ihrer Anlage für die Zwecke der Seminarpraxis berechnet. Ich habe deshalb die Erläuterungen auf das unbedingt Notwendige beschränkt, keine Daten aufgelöst usw., um dem Studierenden das eigene Suchen und Nachdenken nicht zu ersparen. Von einigen Texten habe ich etwas längere Abschnitte abgedruckt, als manchem vielleicht für das Thema unbedingt nötig erscheinen wird. Aber über die besondere Art einer Quelle, wie z. B. des Liber pontificalis, ist ein Urteil an einem kleinen Ausschnitt nicht zu gewinnen; das Wünschenswerteste schiene mir die Lektüre der ganzen Vita Leos III. Doch ihr vollständiger Abdruck hätte zuviel Platz beansprucht. Daß ich die Auswahl der Texte erheblich über das J a h r 800 hinaus erstreckt habe, wird, denke ich, keinem Tadel unterliegen; denn die Umgestaltung der mit dem Kaisertum verbundenen Vorstellungen, die fast sofort nach 800 einsetzt, muß wenigstens in den Hauptzügen studiert werden können. Die den Texten vorausgeschickten Bemerkungen sollen dem Studierenden die ersten Fingerzeige geben, wo er sich für die kritische Bewertung der Quellen Rats erholen kann. Das Literaturverzeichnis erhebt natürlich in keiner Weise Anspruch auf Vollständigkeit, sondern will nur die wichtigsten Werke nennen, namentlich diejenigen, die durch eigenartige Auffassungen die Untersuchung des Problems je zu Zeiten angeregt und gefördert haben. Mit Dank gedenke ich der vielfältigen Anregungen, die mir in Gesprächen mit Herrn Prof. Haller zugekommen sind, und der reichen Belehrung, die ich aus dem Buch von K . Heldmann geschöpft habe. Bei den Korrekturen unterstützte mich mit großer Ausdauer Herr cand. phil. K . Weiß.

6 A n n a l e s r e g n i F r a n c o r u m und A n n a l e s qpi d i c u n t u r E i n h a r d i (Ausgabe von F. Kurze in Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum, 1895). Vgl. dazu W. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter, Bd. 1, 7. Aufl. 1904, S. 2 1 0 ff. K . Jacob, Quellenkunde der deutschen Geschichte, Bd. 1, 3. Aufl. 1922, S. 85 ff. G. Richter, Annalen der deutschen Geschichte, Bd. 2, 1885, S. 697 ff. G. Monod, Etudes critiques sur les sources de l'histoire Carolingienne t. 1, 1898, p. 102 ss. H . B l o c h in Gött. Gel. Anzeigen 1901, S. 872 ff. L. Halphen, Etudes critiques sur l'histoire de Charlemagne, 1921, p. I ss. A n n a l e s L a u r e s h a m e n s e s (Ausgabe von G. Pertz in Mon. Germ. Scriptores I, 1826). Vgl. dazu Wattenbach S. 162 f. F. Kurze im Neuen Archiv Bd. 20, 1895» S. 1 3 — 1 6 ; 25, 1900, S. 303, 3 1 0 — 3 1 3 . A. Chroust, Monumenta Palaeographica ,Bd. 2, 1904, Lief. 1 1 no. 5. E i n h a r d i v i t a K a r o l i M a g n i (6. Ausgabe von O. Holder-Egger, Script, rer. Germ, in us. sch. 1 9 1 1 ) . Vgl. Wattenbach S. 198 ff. Halphen, p. 60 ss. L i b e r p o n t i f i c a l i s e c c l e s i a e R o m a n a e (Ausgabe von L . Duchesne, Bd. 2, 1892). Vgl. Duchesne a . a . O . , introduction p. I I ss. Brackmann in Realenzyklopädie für prot. Theologie Bd. 1 1 , 1902, S. 439 ff. T h e o p h a n e s C o n f e s s o r , C h r o n o g r a p h i a (Ausgabe von C. de Boor, Bd. 1, 1883). Vgl. K . Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, 2. Auflage, 1897. S. 342 ff. S c h r e i b e n K a i s e r L u d w i g s II. an Kaiser Basilius (Aus dem Chronicon Salernitanum, Mon. Germ. SS. 3, S. 521 f. ; neue Ausgabe des Schreibens Mon. Germ. Epistolae 7 (Karol. aevi 5), 1928, S. 385). Vgl. E . Dümmler, Geschichte des Ostfränkischen Reiches Bd. 2, 2. Aufl. 1888, S. 267. W. Henze im Neuen Archiv Bd. 35, 1910, S. 663 ff. I. Gay, L'Italie méridionale et l'empire byzantin 867—1071. (Thèse Paris) 1901. Reg. Imp. I* 1247. Konstantinos P o r p h y r o g e n n e t o s , Ekthesis tes basileiou taxeos (De c e r i m o n i i s aulae Byzantinae) (Ausgabe von J . J . Reiske, Bonn, vol. I, 1839). Vgl. K . Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, 2. Auflage, 1897, S. 252 ff.

7 E k l o g e t o n n o m o n (Ausgabe von K . E. Zachariä von Lingenthal, Collectio librorum iuris Graeco-Romani ineditorum 1852). Vgl. Zachariä v . Lingenthal, Geschichte des griechisch-römischen Rechts, 3. Aufl. 1892, S. 16, 336 f. L i b e l l u s de i m p e r a t o r i a p o t e s t a t e in u r b e R o m a (Ausgabe in Mon. Germ. S S . Bd. 3). Vgl. Wattenbach S. 348 f. J . J u n g in Forschungen zur deutschen Geschichte, Bd. 14, 1874. F . Hirsch, ebenda, Bd. 20, 1880. A. Lapôtre, L'Europe et la Sainte Siège à l'époque Carolingienne, t. 1, le pape J e a n V I I I . , 1895, p. 171—202. Dazu P. Kehr in den Göttinger Gelehrten Anzeigen 1899, S. 380 f. E . E . S t e n g e l in Histor. Zeitschrift 134, 1926, S. 234 ff. G. Zucchetti in Fonti per la storia d'Italia 55, 1920, p. L X V I I ss. Th. Hirschfeld im Archiv für Urkundenforschung Bd. 4, 1912, S. 419 ff.

Literatur. G. B a s e l e r , Die Kaiserkrönungen in Rom und die Römer (800—1220). Diss. 1919. A. B r a c k m a n n , Die Erneuerung der Kaiserwürde im Jahr 800. In: Geschichtliche Studien, A. H a u c k gewidmet. 1916. J . J . D ö l l i n g e r , Das Kaisertum Karls d. Gr. und seiner Nachfolger. (Münchner Histor. Jahrbuch 1865.) L. D u c h e s n e , Les premiers temps de l'État pontifical. 3. Aufl. 1 9 1 1 . E . E i c h m a n n , Die Ordines der Kaiserkrönung (Zeitschrift für Rechtsgeschichte, Kanon. Abteil. Bd. 2, 1912). J , H a l l e r , Das Reich Karls d. Gr. (Jahrbuch des Freien Deutschen Hochstifts 1909). ders., Die Karolinger und das Papsttum (Histor. Zeitschr. 108, 1912). L . H a l p h e n , Études critiques sur l'histoire de Charlemagne. 1921. 0 . H a r n a c k , Das Karolingische und das Byzantinische Reich in ihren wechselseitigen politischen Beziehungen. 1880. L . M. H a r t m a n n , Geschichte Italiens im Mittelalter. Bd. II, 1 . 2. 1900, 1903. Bd. III. 1 . 2 . 1 9 0 8 . 1 9 1 1 . A. H a u c k , Kirchengeschichte Deutschlands. Bd. 2, 3. und 4. Auflage, 1912. K . H e l d m a n n , Das Kaisertum Karls d. Gr. Theorien und Wirklichkeit. 1928. Fr. K a m p e r s , Karl d. Gr. 1910. A. K l e i n c l a u ß , L'empire Carolingien. 1902. Th. M o m m s e n , Römisches Staatsrecht. 3. Aufl. 1887. E . M ü h l b a c h e r , Deutsche Geschichte unter den Karolingern. 1895. W. O h r , Die Kaiserkrönung Karls d. Gr. 1904. L. v. R a n k e , Weltgeschichte. Bd. V, 2. 1884. E. S a c k u r , Ein römischer Majestätsprozeß und die Kaiserkrönung Karls d. Gr. (Histor. Zeitschr. 87, 1901). G. S c h n ü r e r , Kirche und Kultur Bd 1, 2. Aufl. 1927. H. v. S c h u b e r t . , Geschichte der christlichen Kirche im Frühmittelalter. 1921. W. S i e k e l , Die Verträge der Päpste mit den Karolingern (Deutsche Zeitschr. f. Geschichtswissenschaft. Bd. 1 1 , 12. 1894/95.) ders., Die Kaiserwahl Karls d. Gr. (Mitteilungen des Instituts für Österreich. Geschichtsforschung, Bd. 20, 1899). ders., Die Kaiserkrönungen von Karl bis Berengar (Hist. Zeitschr. 83, 1899). ders., Kirchenstaat und Karolinger (Hist. Zeitschr. 84, 1900). ders., Das byzantinische Krönungsrecht bis zum 10. Jahrhundert (Byzantin. Zeitschr. 7, 1898). B. v. S i m s o n , Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl d. Gr. Bd. 2, 1883. E . S p e r l i n g , Studien zur Geschichte der Kaiserkrönung und -weihe. Diss. 1918. G. W a i t z , Deutsche Verfassungsgeschichte, Bd. 3, 2. Aufl., 1882.

I i.

Annales regni Francorum.

(S. 98) DCCXCVI. Adrianus papa obiit, et Léo, mox ut in locum eius successit, misit legatos cum muneribus ad regem; claves etiam confessionis sancti Pétri et vexillum Romanae urbis eidem direxit. (S. 106) D C C X C V I I I I . Romani Leonem papam letania maiore captum excecaverunt ac lingua detruncaverunt. Qui in custodia missus noctu per murum evasit ') et ad legatos domni régis, qui tune apud basilicam sancti Pétri erant, Wirundum scilicet abbatem J ) et Winigisum Spoletinum ducem, veniens Spoletium est deductus. Domnus rex ad Saxoniam profectus Renum ad Lippeam transivit et in loco, qui vocatur Padrabrunno, positis castris consedit et inde diviso exercitu Carlum filium suum cum medietate ad conloquium Sclavorum et ad recipiendos, qui de Nordliudis venerunt, Saxones in Bardengauwi direxit. Ipse altéra medietate secum retenta eodem in loco Leonem pontificem summo cum honore suscepit ibique reditum Carli filii sui expectans Leonem pontificem simili, quo susceptus est, honore dimisit; qui statim Romam profectus est, et rex Aquasgrani palatium suum reversus est. (S. 110) DCCC. E t mense Augusto inchoante Mogontiacum veniens iter in Italiam condixit atque inde profectus cum exercitu Ravennam venit. Ibi ordinata in Beneventanos expeditione post septem dierum inducias Romam iter convertit et exercitum cum Pippino filio suo in Beneventanorum terras praedatum ire iussit. Romam vero cum venisset, occurrit ei pridie Léo papa et Romani cum eo apud Nomentum, duodecimo ab urbe lapide, et summa eum humilitate summoque honore suscepit; prandensque cum illo in loco praedicto statim eum ad urbem praecessit. E t in crastinum 1) Die Annales Maximiniani ( S S . X I I I , ed. G. W a i t z 1 8 8 1 , S . 2 2 ) wiederholen die Ann. regni F r . mit unwesentlichen stilistischen Ä n d e rungen, bringen hier aber die selbständige Nachricht : quem (sc. Leonem) noctu filiolus eius Albinus et Maurus per raurum dimiserunt. 2 ) von Stablo.

IO

I i.

Annates regni Francorum.

in gradibus basilicae beati Petri apostoli stans, missis obviapi Romanae urbis vexillis, ordinatis etiam atque dispositis per congrua loca tarn peregrinorum quam civium turmis, qui venienti laudes dicerent, ipse cum clero et episcopis equo descendentem gradusque ascendentem suscepit dataque oratione in (S. 1 1 2 ) basilicam beati Petri apostoli psallentibus cunctis introduxit. Facta sunt haec sub die V I I I . Kal. Decembris. Post V I I vero dies rex contione vocata, cur Romam venisset, omnibus patefecit et exinde cotidie ad ea, quae venerat, facienda operam dedit. Inter quae vel maximum vel difficillimum erat, quod primum inchoatum est, de discutiendis, quae pontifici obiecta sunt, criminibus. Qui tamen, postquam nullus probator criminum esse voluit, coram omni populo in basilica beati Petri apostoli evangelium portans ambonem conscendit invocatoque sanctae Trinitatis nomine iureiurando ab obiectis se criminibus purgavit. Celebravitque (sc. rex) natalem Domini Romae. Et inmutatus est annorum numerus in DCCCI. Ipsa die sacratissima natalis Domini, cum rex ad missam ante confessionem beati Petri apostoli ab oratione surgeret *), Leo papa coronam capiti eius imposuit, et a cuncto Romanorum populo adelamatum est: 'Carolo augusto, a Deo coronato magno et pacifico imperatori Romanorum, vita et victoria!' E t post laudes ab apostolico more antiquorum principum adoratus est atque ablato patricii nomine imperator et augustus est appellatus. (S. 1 1 4 ) Post paucos autem dies iussit eos, qui pontificem anno superiore deposuerunt, exhiberi ; et habita de eis questione secundum legem Romanam ut maiestatis rei capitis dampnati sunt. Pro quibus tamen papa pio affectu apud imperatorem intercessit; nam et vita et membrorum integritas eis concessa est, ceterum pro facinoris magnitudine exilio deportati sunt. Huius factionis fuere principes Paschalis nomenclátor et Campulus sacellarius et multi alii Romanae urbis habitatores nobiles, qui simul omnes eadem sententia dampnati sunt. Ordinatis deinde Romanae urbis et apostolici totiusque ») Annales Maximiniani (s. S. 9, A . 1 ) : Die sancto natalis Domini, n e s c i e n t e d o m n o C a r o l o , cum ante missam ad Confessionem s. Petri ab oratione surrexit, Leo papa coronam capiti eius imposuit (usw., wie in den Annal. regni Fr.).

I i. Annales regni Francorum.

II

Italiae non tantum publicis, sed etiam ecclesiasticis et privatis rebus — nam tota hieme non aliud fecit imperator — missaque iterum in Beneventanos expeditione cum Pippino filio suo ipse post pascha V I I . K a l . Mai. R o m a profectus Spoletium venit. (S. 1 1 6 ) Ipse vero (Karl) celebrato die natali sancti Johannis baptistae apud Eporeiam») Alpes transgressus in Galliam reversus est. (S. 1 1 7 ) DCCCII. Herena imperatrix de Constantinopoli misit legatum nomine Leonem spatarium de pace confirmanda inter Francos et Grecos, et imperator vicissim propter ipsum absoluto ilio misit Jesse episcopum Ambianensem *) et Helmgaudum comitem Constantinopolim, ut pacem cum ea statuerent. Celebratum est pascha Aquisgrani palatio. DCCCIII. (S. 1 1 8 ) missi domni imperatoris de Constantinopoli reversi sunt, et venerunt cum eis legati Nicifori imperatoris, qui tunc rempublicam regebat, — nam Herenam post adventum legationis Franciae deposuerunt, — quorum nomina fuerunt Michahel episcopus, Petrus abbas et Calistus candidatus. Qui venerunt ad imperatorem in Germania super fluvium Sala, in loco qui dicitur Saltz, et pactum faciendae pacis in scripto susceperunt. E t inde dimissi cum epistola imperatoris R o m a m regressi atque Constantinopolim reversi sunt. (S. 120) DCCCVI. Statim post natalem Domini venerunt Willeri et Beatus duces Venetiae necnon et Paulus d u x Iaderae3) atque Donatus eiusdem civitatis epi(S. i2i)scopus legati Dalmatarum ad praesentiam imperatoris cum magnis donis. E t f a c t a est ibi ordinatio ab imperatore de ducibus et populis tam Venetiae quam Dalmatiae 4). (S. 122). Classis a Niciforo imperatore, cui Niceta patricius praeerat, ad reciperandam Dalmatiam mittitur; et legati, qui dudum ante quattuor fere annos ad regem Persarum 5) missi sunt, per ipsas Grecarum navium stationes transvecti ad Tar*) Ivrea. ) = Amiens. 3) = Zara. 4) Vgl. Fanta in Mitteil, des Instit. f. österr. Gesch.Forsch. Ergänz.Bd. 1, 73. 5) Gemeint ist der Kalif Harun-al-Raschid. ä

I i. Annales regni Francorum.

12

visiani portus ') receptaculum nullo adversariorum sentiente regressi sunt. DCCCVII. (S. 124) Niceta patricius, qui cum classe Constantinopolitana sedebat in Venetia, pace f a c t a cum Pippino rege et indutiis usque ad mensem Augustum») constitutis statione soluta Constantinopolim regressus est. (S. 127) D C C C I X . Classis de Constantinopoli missa primo Dalmatiam, deinde Venetiam appulit; cumque ibi hiemaret, pars eius Comiaclum 3) insulam accessit commissoque proelio contra praesidium, quod in ea dispositum erat, vieta atque fugata Venetiam recessit. D u x autem, qui classi praeerat, nomine Paulus, cum de pace inter Francos et Grecos constituenda, quasi sibi hoc esset iniunetum, apud domnum Pippinum Italiae regem agere moliretur, Wilhareno et Beato Venetiae dueibus omnes inchoatus eius impedientibus atque ipsi etiam insidias parantibus, cognita illorum fraude discessit. (S. 128) In Tuscia Populonium civitas maritima 4) a Grecis, qui Orobiotae vocantur, depraedata est. (S. 130) D C C C X . Interea Pippinus rex perfidia dueum Veneticorum incitatus Venetiam bello terraque marique iussit appetere; subiectaque Venetia ac dueibus eius in deditionem aeeeptis eandem classem ad Dalmatiae litora vastanda misit. Sed cum Paulus Cefalaniae praefectus cum orientali classe ad auxilium Dalmatis ferendum adventaret, regia classis ad propria regreditur. (S. 1 3 1 ) Sed dum imperator memorato loco (Lippeham) stativa haberet, diversarum rerum nuntii ad eum deferuntur . . . (S. 132) Pippinum filium eius, regem Italiae, V I I I . Idus Iulii de corpore migrasse duasque legationes de diversis terrarum partibus, unam de Constantinopoli, alteram de Corduba, pacis faciendae causa adventare narratur. Quibus ille aeeeptis disposita pro temporis conditione Saxonia domum revertitur. (S. 133). Imperator Aquasgrani veniens mense Octimbrio memoratas legationes audivit pacemque cum Niciforo imperatore et cum Abulaz 5) rege Hispaniae ') Treviso. Des Jahres 808. 3) = Comacchio. 4) bei Piombino. 0 Der Kalif El Hhakem von Cordova.

J)

I I.

Annales regni Francorum.

13

fecit. Nam Niciforo Venetiam reddidit et Haimricum comitem olim a Sarracenis captum Abulaz remittente recepii. — DCCCXI. Absoluto atque dimisso Arsafio spathario — hoc erat nomen legato Nicifori imperatoris — eiusdem pacis confirmandae gratia legati Constantinopolim ab imperatore mittuntur, Haido episcopus Baslensis et Hug comes Toronicus et Aio Langobardus de Foro Iuli et cum eis Leo quidam spatharius, natione Siculus, et Willeri dux Veneticorum, quorum alter ante annos X Romae ad imperatorem, cum ibi esset, de Sicilia profugit et redire volens patriam (S. 134) remittitur, alter propter perfidiam honore spoliatus Constantinopolim ad dominum suum duci iubetur. (S. 136) DCCCXII. Niciforus imperator post multas et insignes victorias in Moesia provincia commisso cum Bulgaris proelio moritur l ) ; et Michahel gener eius imperator factus legatos domni imperatoris Karoli, qui ad Niciforum missi fuerunt, in Constantinopoli suscepit et absolvit. Cum quibus et suos legatos direxit, Michahelem scilicet episcopum et Arsafium atque Theognostum protospatharios, et per eos pacem a Niciforo inceptam confirmavit. Nam Aquisgrani, ubi ad imperatorem venerunt, scriptum pacti ab eo in ecclesia suscipientes more suo, id est Greca lingua, laudes ei dixerunt, imperatorem eum et basileum appellantes. E t revertendo Romam venientes in basilica sancti Petri apostoli eundem pacti seu foederis libellum a Leone papa denuo susceperunt. (S. 137) D C C C X I I I . Imperator Aquisgrani hiemavit et incipiente verni temperie Amalharium Treverensem episcopum et Petrum abbatem monasterii Nonantulas propter pacem cum Michahele imperatore confirmandam Constantinopolim misit. (S. 138) Ac deinde habito generali conventu, evocatum ad se apud Aquasgrani fìlium suum Hludowicum Aquitaniae regem, coronam illi inposuit et imperialis nominis sibi consortem fecit; Bernhardumque nepotem suum, fìlium Pippini filii sui; Italiae praefecit et regem appellari iussit. (S. 140) DCCCXIV. (Hludowicus) ad suscepti regni administrationem cura conversa primo legatione? ') 811 Juli 25.

14

I i. Annal. regni Fr. — Ann. q. d. Einh.

gentium, quae ad patrem venerant, auditas absolvit, alias deinde simili modo ad patrem quidem missas, ad se vero venientes suscepit. Inter quas praecipua fuit legatio de Constantinopoli directa. Nam Leo imperator, qui Michaheli successerat, dimisso Amalhario episcopo et Petro abbate, qui ad Michahelem quidem missi, ad se tamen venerunt, legatos suos, Christoforum spatarium et Gregorium diaconem, cum eis ad domnum Karolum et per eos descriptionem et confirmationem pacti ac foederis misit. Quibus susceptis atque dimissis domnus Hludowicus legatos suos, Nortbertum Regiensem episcopum et Richoinum P a t a v i n u m comitem, ad Leonem imperatorem ob renovandam secum amicitiam et praedictum pactum confìrmandum direxit. DCCCXV. (S. 143) Nortbertus episcopus et Richoinus comes de Constantinopoli regressi descriptionem pacti, quam Leo imperator eis dederat, detulerunt. DCCCXVII. (S. 146) (Hludowicus imperator) generalem populi sui conventum Aquisgrani more solito habuit, in quo fìlium suum primogenitum Hlotharium coronavit et nominis atque imperii sui socium sibi constituit, caeteros reges appellatos unum Aquitaniae, alterum Baioariae praefecit.

Annales qui dicuntur Einhardi. (S. 99) D C C X C V I . Romae Adriano defuncto Leo pontificatum suscepit et mox per legatos suos claves confessionis sancti Petri ac vexillum Romanae urbis cum aliis muneribus regi misit rogavitque, ut aliquem de suis optimatibus Romam mitteret, qui populum Romanum ad suam fidem atque subiectionem per sacramenta firmaret. Missus est ad hoc Angilbertus, abbas monasterii sancti Richarii. (S. 107) D C C X C V I I I I . Romae Leo papa, cum letaniam processurus de Lateranis ad ecclesiam beati Laurentii, quae ad Craticulam vocatur, equo sedens pergeret, in insidias a Ubi Romanis dispositas i u x t a eandem basilicam incidit. equo deiectus et erutis oculis, ut aliquibus visum est, lingua quoque amputata, nudus ac semivivus in platea relictus est. Deinde iussu eorum, qui huius facti auctores fuere, in

I i.

Annates q. d. Einhardi.

15

monasterium sancti Herasmi martyris velut ad curandum missus Albini cuiusdam cubicularii sui cura noctu per murum dimissus a Winigiso duce Spolitino, qui audito huiusmodi facinore R o m a m festinus advenerat, susceptus ac Spoletium deductus est. Cuius rei nuntium cum rex accepisset, ipsum quidem ut vicarium sancti Petri et Romanum pontificem cum summo honore ad se praecepit adduci, iter tamen suum, quod in Saxoniam facere constituerat, non omisit. Habito itaque generali conventu super Rhenum in loco, qui Lippeham vocatur, ibique eodem amne transmisso cum toto exercitu suo ad Padrabrunnon accessit ibique in castris considens pontificis ad se properantis praestolatur adventum. Misit interea Karlum filium suum ad Albim cum parte exercitus propter quaedam negotia cum Wilzis et Abodritis disponendo et quosdam Saxones de Nordliudis recipiendos. Cuius reversionem cum exspectat, venit pontifex et valde honorifice ab ilio susceptus est mansitque apud eum dies aliquot. E t cum ei cuncta, propter quae venerat, intimasset, iterum Romam cum magno ho(S. i09)nore per legatos regis, qui cum eo missi sunt, reductus atque in locum suum restitutus est. DCCC. (S. i n ) E t mense Augusto inchoante Mogontiacum veniens generalem conventum ibidem habuit et iter in Italiam condixit atque inde profectus cum exercitu Ravennam venit. Ibique septem non amplius dies moratus Pippinum filium suum cum eodem exercitu in terram Beneventanorum ire iussit movensque de Ravenna simul cum filio Anconam usque pervenit; quo ibi dimisso R o m a m proficiscitur. Cui cum pridie, quam ilio veniret, Leo papa apud Nomentum occurrisset et cum magna eum veneratione ibidem suscepisset, post cenam, qua simul refecti sunt, ilio ibi manente pontifex ad urbem praecessit. E t in crastinum in gradibus basilicae beati Petri apostoli cum episcopis et universo clero consistens advenientem equoque descendentem Deo laudes dicendo et gratias agendo suscepit et (S. 113) cunctis psallentibus in ecclesiam eiusdem beatissimi apostoli Deum glorificans atque magnificans introduxit. Facta sunt haec V I I I . K a l . Decembr.

I 2.

i6

I 2.

Annales Laureshamenses.

Annales Laureshamenses.

(S. 37) 799- I t e r u m d o m n u s rex Carolus a p u d Aquis palatio celebravit pascha; et instigante d y a b u l o Romani conprehenderunt d o m n u m apostolicum Leonem in ipsas laetanias, quod est 7. Kai. Maias, et absciderunt linguam eius, et voluerunt eruere oculos eius et eum morti tradere. Sed iuxta Dei dispensationem m a l u m quod inchoaverunt non perficerunt. E t d o m n u s rex eodem a n n o introivit in Saxoniam et resedit ad P a d r e s b r u n n a , et ibi venit ad eum domnus Leo apostolicus, quem a n t e a volebant R o m a n i interficere, et suscepit eum domnus rex honorifice, et multis donis et honoribus eum honoravit, et postea cum pace et honore magno eum remisit ad propriam sedem; et missi domni regis d e d u c e b a n t eum honorifice, et eos qui in m o r t e eius consiliati sunt t r a n s m i s e r u n t ad d o m n u m regem, et sunt modo, u t digni sunt, in (S. 38) exilio. 800. E t in aestivo t e m p o r e congregavit o b t i m a t e s et fideles suos ad Mogontiam civitatem, et cum cognovisset undique per omnes tines suos pacem, rememoravit de iniuria quam R o m a n i apostolico Leoni fecerunt, et direxit faciem suam, u t iret p a r t i b u s Romae, et ita f e c i t r ) . E t ibi fecit c o n v e n t u m m a x i m u m episcoporum seu a b b a t u m cum presbyteris, diaconibus et comitibus seu reliquo christiano populo, et ibi v e n e r u n t in praesentia qui ipsum apostolicum condemnare voluerunt, et cum cognovisset rex, quia non propter aliam iustitiam sed per invidiam eum condemnare volebant, t u n c visum est et ipsi piissimo principi Carolo et universis episcopis et sanctis p a t r i b u s qui ibi adMit 'et ita fecit.' endet in der Wiener Handschrift ein Absatz (im Druck von Pertz, Mon. Germ. S S . I, 3 8 , nicht berücksichtigt); die 2. Hälfte der Zeile ist frei. A m Beginn der folgenden Zeile ist die Jahreszahl D C C C I ausradiert, ebenso am Rand die fortlaufende Zählung xxxiiii. N a c h der Rasur fährt die gleiche Hand, die das Vorausgehende geschrieben hat (Hand B nach der Bezeichnung von Chroust, Mon. Paläogr. II, 1 1 no 5, aber mit breiterer Feder als in dem dort wiedergegebenen Stück der Handschrift), fort mit ' E t ibi fecit conventum'. Diese Beobachtung ist Herrn Stud. Ref. E . Wittmann zu verdanken, der im Sept. 1 9 2 9 die Handschrift untersuchte. Herr Prof. Haller hatte die große Freundlichkeit mich darauf aufmerksam zu machen und mir eine Photographie dieses Abschnittes der Wiener Handschrift zur Benutzung zu überlassen.

I 2. A n n . Lauresh. —- I 3.

Einhard.

17

fuerunt, ut si eius voluntas fuisset et ipse petisset, non tarnen per eorum iudicium sed spontaneae voluntate se purificare debuisset; et ita factum est. E t ipso sacramento expleto, incipiebant illi sancti episcopi cum universo clero seu ipso principe Carlo cum devoto christiano populo y m n u m : Te Deum laudamus, te Dominum confitemur; quo perexpleto et ipse rex et universus populus fidelis cum eo dabant laudem Deo, quia ipsum apostolicum Leonem et sanum in corpore et in anima custoditum meruerunt habere; et ipsum hiemem Romae fecit. 801. E t quia iam tunc cessabat a parte Graecorum nomen imperatoris, et femineum imperium apud se abebant, tunc visum est et ipso apostolico Leoni et universis sanctis patribus qui in ipso concilio aderant, seu reliquo christiano populo, ut ipsum Carolum regem Franchorum imperatorem nominare debuissent, qui ipsam Romam tenebat, ubi semper Caesares sedere soliti erant, seu reliquas sedes quas ipse per Italiam seu Galliam nec non et Germaniam tenebat; quia Deus omnipotens has omnes sedes in potestate eius concessit, ideo iustum eis esse videbatur, ut ipse cum Dei adiutorio et universo christiano populo petente ipsum nomen aberet. Quorum petitionem ipse rex Karolus denegare noluit, sed cum omni humilitate subiectus Deo et petitione sacerdotum et universi christiani populi in ipsa nativitate domini nostri Iesu Christi ipsum nomen imperatoris cum consecratione domni Leonis papae suscepit. E t ibi primis omnium ipsam sanctam ecclesiam Romanam de ea discordia quam inter se abuerant, ad pacem et concordiam revocavit, et ibi celebravit pascha. E t adpropinquante aestivo tempore direxit iter suum partibus Ravennae iustitias et pacem faciendo, et inde pervenit in Francia ad sedem suum.

I 3.

Einhardi vita Karoli Magni.

(S. 32) (c. 27) Quam (sc. ecclesiam sancti Petri apud Romam) cum tanti penderet, tamen intra X L V I I annorum, quibus regnaverat, spatium quater tantum ilio votorum solvendorum ac supplicandi causa profectus est. — c. 28. Ultimi adventus sui non solum hae fuere causae, verum etiam quod Romani Leonem pontificem multis affectum iniuriis, D a n n e 11 b a u e r , Kaiserkrönung.

2

i8

I 3.

Einhard.

erutis scilicet oculis linguaque amputata, fidem regis implorare conpulerunt. Idcirco Romam veniens propter reparandum, qui nimis conturbatus erat, ecclesiae statum ibi totum hiemis tempus extraxit. Quo tempore imperatoris et augusti nomen accepit. Quod primo in tantum aversatus est, ut adfìrmaret se eo die, quamvis praecipua festivitas esset, ecclesiam non intraturum, si pontificis consilium praescire potuisset. Invidiam tarnen suscepti nominis, Romanis imperatoribus super hoc indignantibus, magna tulit patientia. Vicitque eorum contumaciam magnanimitate, qua eis procul dubio longe praestantior erat, (S. 33) mittendo ad eos crebras legationes et in epistolis fratres eos appellando. (c. 16) (S. 19) Imperatores etiam Constantinopolitani, Niciforus, Michahel et Leo, ultro amicitiam et societatem eius expetentes •) (S. 20) conplures ad eum misere legatos. Cum quibus tamen propter susceptum a se imperatoris nomen et ob hoc(eis), quasi qui imperium eis eripere vellet, valde suspectum foedus firmissimum statuii, ut nulla inter partes cuiuslibet scandali remaneret occasio. Erat enim semper Romanis et Grecis Francorum suspecta potentia. Unde et illud Grecum extat proverbium: TON «DPANKON v xuaävxiuv auxov cpiXavöpcuiriov ovxa>v xai oetv auxou. 6 8e irpoav t KapouXm irpö? -¡-aij.rjv, xai eviuffai xa ewa xai xa eanrepta. ^xi? uitijxouasv av, et |xy) 'Aexto? ou xo? 0 uoXXaxt? prjöei? ¿xiuXoaev, irapaSuvaaxeuouv xai xo xpaxo? ei; xov iotov dSeXoov craexeptCojaevo?. (A. M. 6 2 9 5 )

E r z ä h l u n g v o m S t u r z der K a i s e r i n

Irene

') Voraus geht die Erzählung von der Blendung Kaiser Konstantins und der Thronbesteigung Irenes.

26

I 5. Theophanes. — II 1. Alkwin.

ovTu>v ctxjxr;v xciv dnoxpiataptcov KopoóXoo iv nj) iróXet xat ópcóvxwv xà irpaxxófxeva. (S. 478). (S. 493. A . M. 6304.) Toóxq» T(ù eist (njvì 'Oxxuißpuu ß3 fvStxxtam e', Tjfiepa e', fipa a , Mt^a/jX 6 eöasßsaxaxos xooporcaXaxYjc av^^opeui)^ ßaaiXetK c Pa)(iaia»v Iv xoj Ì7TTro6pó|xv appellatone veneratos. Intuere igitur, frater, et considera, quod multi fuerint, qui Basilei diversis temporibus et in diversis locis et nationibus nuncupati sunt vel hactenus nuncupentur; et noli vel nobis quod dicimur invidere, vel tibi singulariter usurpare, quod non solum nobiscum set et cum pluribus praepositis aliarum gentium possides. Grave namque vitium est singularis dignitatis fastigium; quod quis l ) in principio ambierit, vel quid ei am') non von Pertz ergänzt. ) Zweifelhafte Lesung (quod quis; quod qui) . Pertz: qui quis.

2

44

II 5.

Schreiben Ludwigs II.

biendo talia contingent, commemorare nolumus, ne fraternitas commemoratum ad iniuriam suam existimet. Dicis autem, quod quattuor patriarchales sedes, unum imperium inter sacra misteria memorari, a deiferis apostolis usque nunc traditum habeant; nosque hortaris, ut persuademus eis, quo ') nos imperatores appellent. Quod tarnen nec ratio dictat nec opus est; primo quidem, quia nobis non congruit, alios qualiter nos vocent instruere, deinde vero quia, nobis etiam minime suadentibus, tam patriarchas singulos quam ceteros homines qui sub coelo sunt, excepta fraternitate tua, tam honoratos quamque privatos, tali nos novimus appellare 2 ) cognomine, quotiens eorum accipimus epistolas et litteras. Invenimus praesertim, cum et ipsi patrui nostri, gloriosi reges, absque invidia imperatorem nos vocitent et imperatorem esse procul dubio fatentur, non profecto ad aetatem, qua nobis maiores sunt, attendentes, set ad unctionem et sacrationem, qua per summi pontificis manus impositione et oratione divinitus ad hoc sumus culmen provecti et ad Romani principatus imperium, quod superno nutu potimur, aspicientes. Porro si unum imperium patriarchae inter sancta sacrificia memorant, laudandi sunt non utique inconvenienter agentes; unum est enim imperium Patris et Filii et Spiritus sancti, cuius pars est ecclesia constituta in terris, quam tarnen Deus nec per te solum nec per me tantum gubernari disposuit, nisi quia tanta 3) sumus ad invicem caritate connexi, ut non iam divisi set unum existere videamur. Non autem credimus, sanctissimos patriarchas sic tui memoriam facere, ut aliorum quoque principum, ut omittamus nostrani, mentionem praetereant, cum pro huiusmodi etiam apostolus orare iusserit, cum persequerentur ecclesiam, ut securam et tranquillam vitam agerent cum omni pietate (1. Tim. 2 , 2 ) , praesertim cum eis 4) etiam pro impiis orare non diffidamus sub quorum ditione consistunt, sicut ille quoque populus, in Babiloniam ductus, pro rege Babiloniae per Iheremiam iubetur orare; nam in illorum pace fidelis etiam populus constituit pacem. *) 2 ) 3) 4)

Vielleicht quominus. Pertz: appellari. Pertz: sumus tanta. Pertz: korrig. eos.

II 5.

Schreiben Ludwigs II.

45

Illud autem mirari merito possumus, quod sublimitas tua ad novam vel recentiorem appellationem aspirare nos autumat, cum quantum ad lineam generis pertinet, non sit novum vel recens, quod iam ab avo nostro non usurpatum est I ), ut perhibes, set Dei nutu (S. 388) et ecclesiae iudicio summique praesulis [per] impositionem et unctionem manus obtinuit, sicut in codicibus tuis invenire facile poteris. Verum quid mirum, si novum sit, cum omne vetus a novo principium habeat, non novum a veteri? E t certe cum primi Romani principes imperare coeperunt, novum fuit, set de die in diem devenit in vetustatem; non ergo quaecumque novitas in culpa est, set reprehensibilis novitas; unde et apostolus, cum dilecto discipulo scriberet, non ait: 'Vocum novitates devita', set: 'Prophanas vocum novitates devita'. Sane antiquam esse imperii nostri dignitatem, nullus ambigit, qui vel nos successores antiquorum imperatorum esse non (S. 523) nescit, vel divinae pietatis divitias non ignorât. Nam quid mirum, si in fine temporis palam exibuit, quod ante tempora in abdito Consilio suo praedestinavit? Set nec hoc ammiratione caret, quod asseris, principem Arabum Protosimbolum dici, cum in voluminibus nostris nichil tale repperiatur, et vestri codices modo Architon modo Regem vel alio quolibet vocabulo nuncupent. Verum nos omnibus Uteris scripturas sacras praeferimus, quae per David non protosimbulos, set reges Arabum et Saba proficere confitente. Chaganum vero non 3) praelatum Avarum, non Gazanorum aut Nortmannorum nuncupari reperimus, neque principem Vulgarum, set regem vel dominum Vulgarum. Quae omnia idcirco dicimus, ut quam aliter se habeant quae scripsisti, legens in Graecis voluminibus ipse cognoscas; quos nimirum suis cognominibus acquiscere perhibes, nec tamen propria ipsorum cognomina recolis. Verum idcirco ab his omnibus astute ßaauXsco; vocabulum adimis, ut hoc soli tibi, non tam proprie quam violenter, inflectas. Illud autem ridere libuit, quod de imperatorio nomine dixisti, neque paternum esse, neque genti convenire. Quomodo enim paternum non est, quod iam in avo nostro paternum fuit? Quo' ) Pertz: iam usurpatione. per von Pertz ergänzt; vgl. N A . 3 5 , 6 7 5 ff. 3) Pertz: n o n (Codex: n o s ) .

II 5. Schreiben Ludwigs II.

46

modo autem genti non convenit, cum sciamus, ut de ceteris brevitatis causa ') taceamus, ex Hispanorum, Hisaurorum et Chazarorum gentes imperatores Romanos effectos? Neque enim veraciter asseverabis, nationes has gente Francorum aut religione aut virtutibus clariores, et tarnen eas admittere non renuis, imperatores ex his praedicare non despicis. Porro de eo quod dicis, non in tota nos Francia imperare, accipe, frater, breve responsum. In tota nempe imperamus Francia, quia nos procul dubio retinemus (S. 389), quod illi retinent, cum quibus una caro et sanguis sumus hac unus per Dominum spiritus. Praeterea mirari se dilecta fraternitas tua significat, quot non Francorum set Romanorum imperatores [nos]3) appellemus; set scire te convenit, quia nisi Romanorum imperatores essemus, utique nec Francorum. A Romanis enim hoc nomen et dignitatem assumpsimus, apud quos profecto primum tantae culmen sublimitatis et appellationis effulsit, quorumque gentem et urbem divinitus gubernandam et matrem omnium ecclesiarum Dei defendendam atque sublimandam suscepimus, a qua et regnandi prius et postmodum imperandi auctoritatem prosapiae nostrae seminarium sumpsit. Nam Francorum principes primo reges, deiride vero imperatores dicti sunt, hii dumtaxat, qui a Romano pontifice ad hoc oleo sancto perfusi sunt. In qua etiam Karolus Magnus, abavus noster, unctione huiusmodi per summum pontificem delibutus, primus ex gente ac genealogia nostra, pietate in eo habundante, et imperator dictus et christus Domini factus est, praesertim cum saepe tales ad imperium sint 3) asciti, qui nulla divina operatione per pontificum ministerium, proposita solum a senatu et populo, nichil horum curantibus, imperatoria dignitate potiti sunt; nonnulli vero nec sic, set tantum a militibus sunt clamati et in imperio stabiliti sunt, ita ut etiam horum quidam a feminis, quidam autem hoc atque alio modo ad imperii Romani sceptra promoti sunt. Porro si calumpniaris Romanum pontificem, quod gesserit, calumpniari poteris et Samuel, quod spreto Saule, quem ipse unxerat, David in regem ungere non renuerit. ') Pertz: gratia. *) nos von Pertz ergänzt (oder statt apellemus : appellemur zu lesen).

3) Pertz: sunt.

II 5. Schreiben Ludwigs II.

47

Verum super hoc si est qui summo pontifici saltern unum faciat muctum, congruo profecto illius non carebit responso; set interim si paginas revolvas Graecorum annalium, et quae discrimina tarn ab alienis per vos nequaquam defensi, quam a vestratibus pontifices Romani pertulerunt, perscruteris, profecto invenies, unde illos iuste non valeas redarguere. Verum haec iIli quae extrinsecus agebantur facile parvipenderunt, nisi et intrisecus per diversas haereses perimere conantium molimina deprehenderunt. Unde merito apostatis desertis — quae enim communicatio Christi et Belial? — adhaeserunt genti adhaerenti Deo et ipsius regni fructus facienti; quoniam non est personarum acceptor Deus, set ut eximius apostolorum innuit: 'In omni gente qui timet eum acceptus est illi.' (Acta Ap. IO. 35) Ergo cum ita sit, cur nos satagis reprehendere, quoniam ex Francis oriundi, Romani moderamur habenas imperii, cum in omni gente qui timet Deum acceptus sit illi? E t certe Theodosius maior et fìlli eius, Arcadius et Honorius, atque Theodosius minor Arcadii filius, ex Hispanis ad imperii Romani culmen assumpti sunt (S. 5 2 4), nec tamen invenimus, quod aliqui clamaverint vel reprehenderint *) [Theodosium] quod non Romanus set Hispanus existeret, vel restiterint aut prohibuerint filios eius in loco patris et honore succedere, quemadmodum, ut cum pace tua dicamus, nunc tua conari videtur diligenda fraternitas et sustinenda dilectio, quasi gens Francorum non pertineat ad hereditatem, de qua Pater ad Filium loquitur: 'Postula, inquiens, a me, et dabo tibi gentes heriditatem tuam' (Ps. 2, 8) et cetera, et alibi: 'Glorificantes me glorificabo' (1. Reg. 2, 30) et alia innumerabilia. (S. 390) Ergo, frater karissime, desine in hoc contentiosius agere, desine adolatoribus quibusque tandem aures tuae puritatis 3) inflectere. Denique gens Francorum multos et fecundissimos Domino fructus attulit, non solum cito credendo, verum etiam nonnullos alios salutifere convertendo. Unde vobis a Domino iure praedictum est: 'Aufertetur 4) a vobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructus eius (Mtt. 2 i , 43).' Sicut ergo potuit Deus de lapidibus suscitare *) Pertz: aliquis clamaverit vel reprehenderunt. ' ) Theodosium ergänzte Pertz. 3) Pertz: pietatis. 4) Pertz: aufertur.

48

l i 5. Schreiben Ludwigs II.

filios A b r a h a e , ita p o t u i t de F r a n c o r u m duritia R p m a n i suscitare successores imperii; et sicut, si Christi sumus, sec u n d u m apostolum A b r a h a e semen existimus, i t a si sumus Christi, omnia possumus per g r a t i a m ipsius, quae p o s s u n t iIli qui v i d e n t u r existere Christi; et sicut nos per fidem Christi H a b r a h a e semen existimus, Iudaeique propter perfidiam A b r a h a e filii esse desierunt, i t a q u o q u e nos propter *) b o n a m opinionem, orthodoxiam, regimen imperii R o m a n i suscepimus, Graeci [vero] 2 ) propter k a c o d o x i a m , id est m a l a m opinionem, R o m a n o r u m imperatores existere cessaverunt, deserentesvidelicet non solum urbem et sedem imperii, set et gentem R o m a n a m et ipsam quoque linguam penitus amittentes, a t q u e ad aliam urbem, sedes 3), gentem et l i n g u a m per omnia transmigrantes. S e t ne, f r a t e r desiderabilis, tristitia cor t u u m r e p l e a t , audi sequentia; qui 4): ' N o n repulit D e u s plebem s u a m q u a m praescivit' (Rom. I l , 2). Dico ergo; n u m q u i d sic offenderunt, u t caderent? Absit. Set illorum delieto 5) h o n o r noster, et diminutio ipsorum plenitudo nostra effecta est. C u m enim fracti sunt rami, nos inserti sumus in illis, c u m oleastri quidem a m m o d o fuissemus, et socii radicorum et pinguedinum olivae sumus effecti (Rom. 11, 17—20). D i c i m u s ergo: Fracti s u n t rami, ut nos insereremur; bene; non enim nisi propter credulitatem non rectam fracti sunt, nos a u t e m fide stamus. Qui h a b e t aures audiendi, audiat. Set dicis, quod esset tempus, secundum quod fraternitati nostrae repromiseris quando et hac potiremur appellatione, si D e u s in finem ea quae consiliati sumus perducere voluisset. Et quidem de Consilio quod asseris, quae diximus, haec ipsa et nunc dicimus; non enim est in nobis „ e s t " et „ n o n " , et a v e r b o nostro nec ad d e x t e r a m nec ad sinistram divertimus, set in ipso immoti persistimus. A p p e l l a t i o n e m a u t e m illam sicut hactenus nec nos nec patres nostri per carnem et sanguinem possedisse dignoscimur, i t a quoque de cetero n o n immerito possidere contemnimus. P e r patres etenim nos, non per filios, consuevimus honorari, et a p u d nos omnis gloria non a filiis ad patrem, set a patribus in filios derivatur. Q u o d ') Pertz per. 3) Pertz sedem. 5) Pertz liest delictum.

-) vero ergänzt Pertz. 4) Vielleicht quia:

II 5.

Schreiben L u d w i g s II. —

III 1.

Gesetze.

49

enim nos a patre luminum, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum (Jac. 1, 17), sumpsimus, ñeque a filio ñeque per hominem aut ab hominibus accipere volumus. Postremo scito, quia qui Riga quemquam appellai, quid dicat nec ipse novit. Siquidem etiam si linguis omnibus more apostolorum, immo angelorum, loquaris, cuius linguae sit R i x ,vel cui dignitati sonus ille barbarus congruat ') quod R i x dicitur, interpretan non poteris. Nichil enim est hoc, nisi forte ad idioma propriae linguae tractum, Riga regem significare monstraveris. Quod si ita est, quia non j a m barbarum set La(S. 39i)tinum est, oportet ut, cum ad manus vestras pervenerit, in linguam vestram fideli translatione vertatur. Quod si factum fuerit, quid aliud nisi hoc nomine ßauuXsos interpretabitur? Quod non solum Veteris set et Novi Testamenti omnes interpretes attestantur. Unde si in alienis personis hoc detestaris vocabulum, stude ex omnibus tam Latinis libris quam Graecis sive Regis sive ßoKJuXso? nomen eradere. Nam nichil R e x lingua Latina resonat, quam quod Graeca dicitur ßaaoXeuj.

III i.

Aus dem Corpus Iuris Iustinians. Majestätsverbrechen.

Quisquís cum militibus vel privatis, barbaris etiam scelestam inierit factionem aut factionis ipsius susceperit sacramenta vel dederit, de nece etiam virorum illustrium qui consiliis et consistorio nostro intersunt, senatorum etiam (nam et ipsi pars corporis nostri sunt), cuiuslibet postremo qui nobis militai cogitarit (eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt), ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur, bonis eius omnibus fisco nostro addictis. Cod. IX, 8, 5. Proximum sacrilegio crimen est, quod maiestatis dicitur. Maiestatis autem crimen illud est, quod adversus populum Romanum vel adversus securitatem eius committitur quo tenetur is, cuius opera dolo malo consilium initum erit, quo obsides iniussu principis intèrciderent: quo armati homines cum telis lapidibusve in urbe sint convenantve

4

II 5.

Schreiben L u d w i g s II. —

III 1.

Gesetze.

49

enim nos a patre luminum, a quo omne datum optimum et omne donum perfectum (Jac. 1, 17), sumpsimus, ñeque a filio ñeque per hominem aut ab hominibus accipere volumus. Postremo scito, quia qui Riga quemquam appellai, quid dicat nec ipse novit. Siquidem etiam si linguis omnibus more apostolorum, immo angelorum, loquaris, cuius linguae sit R i x ,vel cui dignitati sonus ille barbarus congruat ') quod R i x dicitur, interpretan non poteris. Nichil enim est hoc, nisi forte ad idioma propriae linguae tractum, Riga regem significare monstraveris. Quod si ita est, quia non j a m barbarum set La(S. 39i)tinum est, oportet ut, cum ad manus vestras pervenerit, in linguam vestram fideli translatione vertatur. Quod si factum fuerit, quid aliud nisi hoc nomine ßauuXsos interpretabitur? Quod non solum Veteris set et Novi Testamenti omnes interpretes attestantur. Unde si in alienis personis hoc detestaris vocabulum, stude ex omnibus tam Latinis libris quam Graecis sive Regis sive ßoKJuXso? nomen eradere. Nam nichil R e x lingua Latina resonat, quam quod Graeca dicitur ßaaoXeuj.

III i.

Aus dem Corpus Iuris Iustinians. Majestätsverbrechen.

Quisquís cum militibus vel privatis, barbaris etiam scelestam inierit factionem aut factionis ipsius susceperit sacramenta vel dederit, de nece etiam virorum illustrium qui consiliis et consistorio nostro intersunt, senatorum etiam (nam et ipsi pars corporis nostri sunt), cuiuslibet postremo qui nobis militai cogitarit (eadem enim severitate voluntatem sceleris qua effectum puniri iura voluerunt), ipse quidem utpote maiestatis reus gladio feriatur, bonis eius omnibus fisco nostro addictis. Cod. IX, 8, 5. Proximum sacrilegio crimen est, quod maiestatis dicitur. Maiestatis autem crimen illud est, quod adversus populum Romanum vel adversus securitatem eius committitur quo tenetur is, cuius opera dolo malo consilium initum erit, quo obsides iniussu principis intèrciderent: quo armati homines cum telis lapidibusve in urbe sint convenantve

4

III i.

5o

Gesetze. —

III 2.

De ceritnoniis.

adversus rem publicam, locave occupentur vel tempia, q^ove coetus conventusve fiat hominesve ad seditionem convocentur: cuiusve opera Consilio malo consilium initum erit, quo quis magistratus populi Romani quive imperium potestatemve habet occidatur: quove quis contra rem publicam arma ferat, quive hostibus populi Romani nuntium litterasve miserit signumve dederit feceritve dolo malo, quo hostes populi Romani Consilio iuventur adversus rem publicam: quive milites sollicitaverit concitaveritve, quo seditio tumultusve adversus rem publicam fiat. lex I Dig. 48 tit. 4. R e i n i g u n g s e i d des A n g e k l a g t e n . Is qui reus factus est purgare se debet nec ante potest accusare quam fuerit excusatus: constitutionibus enim observatur, ut non relatione criminum, sed innocentia reus purgctur. lex 5 § i Dig. 48 tit. i. 'EXXOYÌ

IÒ>V

VOJMUV

irapà Asovxo? xai Kiuvsxavxt'voo.

Tit. X V I I . rioiva'Xios xtüv èfxXijfjiaxtx£5v xecpaXaiiov. (S. 44) 1'. ' 0 xaxà ßaatXstu; cppaxptaCiuv f ( ßooXsuofxsvj; •j) auvofioaia; xax1 aòxoù rt xijs iròXtxeias xù>v ^piaxiaviùv iroiùjv, xòv |iàv xotoùxov i^pjioCe xaxà xìjv aipav davaxoüaöai « xr(v TO5 TOZVXÒÌ xaxaXuaiv fisXexijaavxa. dXX' iva fi-q xtvec xai l^9pa>8ü? TroXXäxt? Staxei'uevot irpóc xtva axpixtu? xuí o x s ^ a v x t xt¡V xopocp^v a o u . " 6 X. ó. oí xp. ,,8ó£a Q e a í xu> á v a S s í í a v x t a s ß a a t X s a . " ó X. ó. oí xp. ,,8ó£a 0 6 ( 3 xcjí' 8oSáç."

aófoúaxatí

8ó£av

,,7roXXol

ofjxcu?. ó

ßaatXsa,

„staaxoúaig

„rcoXXa",

xpáxope?

t«í> s u S o x ^ a a v x i ó

xal

úu.iv

ó

ófxiv

Sstva ó X.

^póvot,

(T.)

KOXXá."

/póvoi''

Kuptou.''

6 X.

ó.

auxoí

xp.

,,iroXXol ô

Seïva

III 2. De cerimoniis.

53

xal ó Selva auyouaxat xv 'Ptufxauuv." xai «tirò xoóxmv eòv xal xtov aiyvwv èit1 áSá®ooí xstjiivaiv, ^p£avxo iravxeç xpa'Cetv ouxajç* „eÊaa'xooaov, ó 0eôç, aè napaxaXoùfiev. ¿iráxooaov, ó 0eôç - Aéovxi Co¡r¡. eiaáxooaov, o 8ep ¿7céd)]X6V t ^ xeçaX^ aùxoùi xòv [jtavtáxiv, xal âXXoç (lavia'xiç dirò ' OXop.ici'00, ôpioùoç xafiitiSoúxxopo?, áv xf¡ ") Kaiser Markianos 450—457. ») Kaiser Leon, I. 457—474.

54

III 2. De cerimoniis.

8e£täi aòxxev, ó 0 e ô ç ae cpuXa'cer xòv X p t a x ò v aeßofievoj dei vtxàç. ttoXXouç ^povouç Aécuv ß a a t X e u a s f xptaxtavòv ßaat'Xetov ô 8 e ò i uepicppoup-qaet." x a í ratpa^pîjjia axsTOxaxôç aitò -/eXtôvoç l v T(jî xptßoovaXiq) ratpà xwv xav8t8a'xa>v x a i X7]v ßaatXtxTjV evSuaàjisvoç s a ô ^ x a x a i xò Sta'Sr ( fia œopsaaç x a i ot>xu> cpaveiç xu) Bi^fitp, 7rapàtox'vxcuvx S v àp^óvxujv x a x à xaçiv itpoaexuv^&Yj, xat xò axouxáptv x a i xtjv X a p i í a v èxpàxTjaev, x a t ójaoúoí eô®r(fj.7j0ïj Trapa ita'vxajv ouxtoç' „ x a t Suvaxôç xat vixr¡XTjÇ xat a e ß a a x ö f , eùtu^ûiç, euxo^ak • ttoXXouç ypovouç, Aétuv àtÛYôuaxe, ßaatXsuast?- xoùxo xò ßaat'Xetov ô 8 e ô ç v aifyouaxs, au vuxâçó a s èxXE$ot(isvoç a s 8iacpoXá£st • xt¡v IxXopjV éauxoû ó 8 e ô ç ireptœpoupVjaei. eüaeße? ßaat'Xetov ó 8 e ô ç tpuXá£et. x a t eùasßi)C x a t S u v a x o ç . " àitoxptaiç- aùxoxpaxcup K a î a a p a u f o u a x o ç * , , l £ e x a t fie ¿SouataaxTjv àpx VT « xû>v xóiteuv aoaxpaxteúx-ijv, ç xt(ç c q i a ç x a i euxu^oû? ßaatXet'aj ¡xou à v à e ' vo¡x.ia(jta'xa>v x a i Xt'tpav á p f ú p o u xaxaßouxouXov 8." irapà itávxa>v eßoiiib)* „ x a i euaeßi)? x a i SatyiXirçç. 8 i à aoù Ttjiat, 8ià aoû ouatai, -/puaéouç alwvaç ßaaiXeuooaa e u x u ^ î e * r / ^ijiìv f ¡ ßaatXeia a o u . " aòxoxpoixcup K a t a a p a u f o u a x o ç * ,,ó 8 e ô ç jieft' újíojv." x a í eía^Xdev eli ttjv itóXtv, x a i x à Xoiuà èfévexo x a x à xá£tv. (S. 4 1 5 ) [ D e r K a i s e r k o m m t in die Hauptkirche] àiroxt'Oexai xòv axscpavov, x a i irotXtv Xajißotvst aòxòv ó irpat«óaixoc, x a í áittSt'Síoatv, x a í áitoxt'óexat aòxòv ó ßaatXeos èv xf á f t ' a xpaixéCiQ, * a i irpoacpépet x e i ^ X t a , aitep ßouXujöeiTjv x a í xpuatov 8u)peîxat x a i èSép^exat x a i l a x a x a i è X q o àjxTtpôç xoû xa^xéXXou, x a i (iexà x a û x a elsep^exai efç t ò i t a p a -

III 2. De cerimoniis. — III 3.

Laudes.

ss

xixXtv, xal axouei xoü sua-f/sXioo- iav Ss öeXei, xal aovdyezat, xal dva^iupei, E T T I X I & S V X O ; auxuj xov axeV Trpoxssaouv tr^ ixxXrjatai pofeuet xots xXijptXOL;, xal ep^sxat iul xö TtaXdxiov, xal d7ravx irdvxe? 0! aufxXijxtxol esa» xijs prfliac a7ravx(ü(jt 5k auxv ot