Alberti Magni ex ordine praedicatorum de Vegetabilibus libri VII, historiae naturalis pars XVIII [Reprint 2021 ed.] 9783112397626, 9783112397619

Citation preview

ALBERTI

MAGNI

EX ORDINE PRAEDICATURUM

DE YEGETABILIBUS LIBRI VII, HISTORIAE NATURALI^ PARS XVIII.

EDITIONEM CRITICAM AB ERNESTO MEYERO COEPTAM ABSOLVIT

GÀROLUS JESSEN.

BEROLINI TYPIS ET IMPENSIS GEORGiI

1867.

KEIMER1

COLLEGIIS ANGLICIS,

CANTABRIGIRNSI AD DOMUM SANITI PETR1 ET

OXONIENSI BAILLIOLENSI, QUAE

EDITIONEM HANC SUMMA LIBERALITATE PROMOVERE, IPiSB

I A M

L I B E R

GRATO ANIMO

DEDICATUS

SIT.

Editionis ratio. Albertus de Lauingen 1 e gente Boilstädt Aristotele nec ingenio nec studiis inferior, quem Magnum nominaverunt coaevi, merito admirantes eruditissimi illius viri modestiam atque pietatem summam a superbia superstitionibusque remotissimam, a posteris adeo neglectus est, ut magum eum atque fabulatorem dixerint vel peritissimi scientiarum homines, eique spurios libellos nugis fabulisque repletos incaute attribuerint. Quo factum est ut studii naturalis in occidente antesignanum perspicacissimum, qui primus religioni christianae adsimilavit atque iniunxit sublimes illos Graecae sapientiae fontes, qui primus naturalem historiam doctrinae ecclesiasticae parem posuit, qui primus res naturales Germanicas ex arte descripsit, qui primus rerum creatarum formas ad rationes morphologicas revocare conatus est, denique qui primus atque unus historiam totius naturae per omnes explicuit partes, quasi inanem atque garrulum imitatorem et saeculum illud ipsum, quo vere Albertus eminuit, quasi solis disputationibus schola1 Ita Albertus, minime comes, ex oppido natali seipsum sigillo suo signarit. Conf.: Ennen et Epkertz Quellen tur Geschichte der Stadt Cöln. Vol. II,

VI

sticis occupatum despexerint. Neque hoc de vegetabilibus opus quamvis bis impressimi viri,s historiam botanices diligenter describentibus Hallero Sprengelio aliis sub oculos venit, qui libellis illis spuriis ,decepti Albertum ut auctorem levissimum, botanicum ignobilem vix verbo tetigerunt. Nostro demuin saeculo subtilissimi historiarum naturalium scrutatores Schneiderus Alexander de Humboldt alii nonnulli ad vera Alberti opera recurrebant, inter quos Ernestus Meyer noster ante triginta hos annos opus nostrum ne a titillo quirlem satis notum primus denuo quasi detexit. Qui protinus annis 1836 et 1837 in diarii botanici „Linnaea" dicti vol. X pag. 641 — 741 et vol. XI pag. 545 — 595 atque fusius postea anno 1857 in Historiae suae botanices parte IV exposuit memoriae dignissima, quae ab Alberto in opere hoc genuino aut nova observata aut vetera dilucidata fuerint, nec dubit a v i , Albertum ingenii acumine plantarum indigenarum peritia oculorum acie celeberrimis botanicis aequalem atque inde ab Aristotele usque ad Caesalpinum triginta saeculorum summum botanicum dicere. Quem qui refutet vix invenietur. Simul autem Meyerus editionem operis utramque, de qua infra pag. 669 diximus, tam indiligentem et fallacem esse perspexit, ut novae editionis consilium caperet. Quani ut pararet, recentiorem editionem (J) describendam curavit, et tam ex vetustiore editione (Z) quam ex aliis libris corrigere atque emendare tentavit. Mox vero meliore Consilio ad codices manuscriptos refugit, quos amicorum opera aut ipsos nactus est aut conlatos curavit. Quatuor igitur codicibus in Galliae

vn et Helvetiae bibliothecis ab amicis reperti» (A, B, C, V) sedulo usus est, qua de re conféras et pag. 663—665 et quae ipse Meyerus 1. c. dixit. Postquam vero, ut ipsius verbis utamur 1 , operi huic vere aureo et nihilo secius ab ingrata posteritate abiecto, ita ut meretur, restituendo adornando omnium in usum publicando enixe incubuit; mox intellexit, amissa accuratiore recensione opusculi illius: De plantis, cui hoc Alberti opus inde a lib. I cap. 2 superstructum esset, nullo id pacto ad finem perduci posse. Neque huic vero negotio meram lectionem suf'ficere, quum tanta et tam molesta versionum discrepantia existeret, sed arte opus esse critica. Qua rite adhibita accidere posse, ut vice versa ab Alberto operi ilio Pseudo-Aristotelico aliquid lucis affulgeret. Ergo etiam hunc laborem ultro suscepit. Neque recusavit negotium satis magnum quo singula verba PseudoAristotelis, quem Nicolaum Damascenum esse demonstravit, summa arte ab Alberto suis verbis intexta expiscaretur. Cuius operis editionem accuratissimam notisque optimis illustratam postquam anno 1841 perfecit, denuo ad opus nostrum animum advertit. Locos permultos corruptos e codicibus aut coniecturis emendavit, obscuros eruditione sua ex Alberti aliorumque scriptis illus t r a v i , plantas permultas enarravit, quae omnia in paginis insequentibus lectori in conspectu erunt. Dubitationibus autem deinde et de locis multis obscurioribus lacunosisque et de orthographia vexatus est. Primo enim sola plantarum nomina, dein vero, ne inaequalis evaderei operis orthographia, omnia operis verba non 1

C'onf. Nicolai Damasceni De plantis.

Kecenauit E. Meyer 1S41 pag. II.

vm cum Jammy recentioris aevi more describenda esse sed ad modum codicum manuscriptorum duxit. Laboriose igitur scriptionem codicis Basileensis, quem optimum atque vetustissimum habuit, per libros priores quinqué restituit, per últimos dúos libros, quibus ille caret, quam maxime imitatus est coniciendo. Qua in re quum minus sibi satisfacer et, opus differebat atque indefessus ad studia histórica redibat, ex quibus opus illud egregium Historiae botanices inde ab anno 1854 prodiit. Quo opere quamvis totus distentus, minime tarnen Alberti oblitus erat, sed et mihi opus perficiendum tradidit et ipse nummorum subsidia colligere tentavit, quibus publici iuris fieret editio nostra. Hac in re autem minus profecimus atque eodem iam anno mihi eheu! morte ereptus est dux atque amicus summopere colendus. Tum ego de opere hoc utrum meis viribus perficiendum et quo modo evulgandum esset, diu dubitavi. Attamen pietate erga amicum motus ne diuturni eius labores perirent, neve omnino frustra essent quae nimia fiducia ille de me sibi persuasisset, neve Alberti fama opusque botanicis dermo subtraheretur, editionem pro viribus meis ad finem perduxi, quamvis nec linguae latinae tarn diu neglectae satis peritus, nec in scriptis ab Alberto lectitatis codicumque scriptura enucleanda satis versatus. Atqui susceptum opus perficere non potuissem nisi favente liberaliterque adiuvante regia academia Berolinensi. Cuius auxilio praesidia operi necessaria per longos annos a Meyero assidue collecta, quum bibliotheca eius dispergeretur, acquirere potui. Mox vero opus sedulo perlustrantem vexabant me lectiones saepissime dissentientes atque evidenter vitiosae, quare

IX

denuo de codicibus manuscriptis a Meyero fortasse neglectis inquirere coepi. Nec frustra, tres enim in Angliae bibliothecis, quartum in Mediolanensi asservatos esse reperi. Ex Mediolanensi quidem praesidium petendum non esse, mox certiorem me fecit amicus P. Jaffé indefessus medii aevi investigator. Per regiam vero liberalitatem Angliae bibliothecas anno 1861 adire mihi licuit, ubi quum duos codices, quos infra pag. 665—666 descripsi, reliquia multo meliores, tertium nullius momenti recognovissem, comitate collegiorum, quorum fuerunt codices illi, borium utrumque sicut volui commodatos adhibui. Alterum enim magister sociique collegii Cantabrigiensis ad Sancii Petri domum perlustrandum mihi tradiderunt, in hospitium per 5 hebdomades aedium suarum recepto iucundissimum. Alterum operis codicem, ilio vel meliorem, quum otii tempus iam defecisset, inaudita fere in Anglia benignitate a collegii Balliolensis Oxoniensis magistro sociisque ultra mare transmissum accepi, ut domi eo uterer. Quibus viris clarissimis et amicissimis opus nostrum dedicavi meritissimas eis gratias laete libenter relaturus. Postea codices Parisienses quoque liberalitate bibliothecarii imperialis Francici et Borussici regii ministerii non sine magno commodo nactus sum. In his libris multa quidem deprehendi emendata atque aucta, multa, quae dubia fuerant, confirmata. Itaque opus tandem a mendis atque lacunis liberatimi restituere licuit ita ut Alberti verba integra fere nec nisi perpaucis locis obscura habeas. Summopere vero et ipse orthographia quum alio-

X

rum verborum turn nominum plantarum perturbatus sum. Qua in re quum codices nee sibi nee inter se satis congruerent, tandem contigit, quam rem desponderat Meyer, ut codices duo Alberti ipsius manu exaratos, Coloniae usque asservatos exstare audirem, quorum alter historiam animalium continens quum veram Alberti orthograpliianx tum plurima plantarum nomina per totum opus dispersa praebebat. Quae summo negotio singula a me excerpta et, in notis et in indice rerum habebis. Quo negotio perfecto facile intellexi nec illuni, quem e codice Basileensi receperat Meyer scribendi modum, veruni Alberti modum esse, nec Albertum ipsurn de modo, cum quo nomina vel latina vel barbara scriberet, sibi satis constitisse, qui exempli gratia hic jusquianium illic hyoscyamura dixit, ita ut caute tantum nomina ex animalium historia deprompta operi nostro inserenda essent. Minutias igitur Albertus verborum orthographiam credidisse videtur. Quare neminem fore spero, qui reprehendat, quod Meyeri vestigia relinquens, in libro nostro non studui ipsius Alberti orthographiam ex opere ilio autographo frustillatim quasi conrodere. Laborem enim quamvis gravem non recusassem nisi timuissem, ne orthographia Alberti botanicis similibusque lectoribus incommodior futura esset, quam commoda eis, qui linguae historiam et grammaticam curant. His ut consulatur necesse erit, historiam illam animalium edi, sicut in Coloniensi libro ipsius Alberti manu exarata est. Itaque usitatam per totum opus restituì orthographiam nec nisi nominibus plantarum vocibusque paucis singularibus formas veteres aut codicibus aut Alberti autographo prodi tas reliqui, easque in notis at-

XI

que indice rerum enotavi. Praeterea orthographia et grammatica Alberti non multum differt, id quod consentaneum est, ab ea qua coat'vi ) Planta dubia, de qua con/, lib. VI §. 326. a) Oonf. lib. VI §. 182. §. 138: 5 L\ cp i g r adrium A; epygradrium Edd.; ep i g a d r i u m B; e p y gradium CV; opigaidum Nicol., si lectio vera. 6 ypillum C, quod B supra lineam in serp. correxit; hypillum Edd. 7 Om A autem; om.Edd. etiam. 8 ephyteon L. 9 hoc Ai— causantZ. 10 Lact. e r g o gross, g e n e r a t L. 11 B; organ. Reliq. Apud Catonem quidem de re rust. cap. 127 vinum origanitum pro origanites legitur. Oujusmodi autem formae graecae a nostro auctore prorsus alienae sunt. Mey. 12 et A. 13 Om. L. al. pi. 14 L; infra habebitur Reliq. § . 1 3 9 : 1 Om.A. 2 quadratas Edd. 3 OL V; qualitate Reliq. 4 tamen L. 6 s i n t ^ ; de fructibus CV;— dixerunt/1. 7 set A;— palmates L. 8 et adduntBEdd., delevit V. 9 Om.A L.

l i b . I tract. II cap. Ill, IV (§. 139—142.)

71

quales. S e d i n m u l t i s a l i i s plantis est hoc invenire, quod p a r t e s s u n t a e q u a l e s et n o n s i m i l e s , quia forte aequales sunt 1 0 radices ramis, c u m " tamen dissimiles sint valde. P l a n t a e autem l o c u s generations et salutis non e s t i n 140 s i t u uno terrae, sed in multis. E t 1 generaliter loquendo p l a n t a r u m generalis d i v e r s i t a s 141 c o g n o s c i t u r in f i g u r a e t 2 c o l o r e e t r a r i t a t e substantiae ipsius e t s p i s s i t u d i n e e t a s p e r i t a t e e t l a e v i t a t e et omnibus, quae accidunt plantis secundum3 omnes divers i t a t e s i n a e q u a l i t a t u m e t a u g m e n t o r u m et n u m e r o r u m partiuin ipsarum, et per ea, quae sunt liis J opposita, sicut est d e t r i m e n t u m n u m e r i 5 sive paucitas et m a g n i t u d o et p a r vitas. E t q u a e d a m p l a n t a 6 etiam ad alias non comparata, sed in se ipsa considerata, noil e s t omni tempore u n i u s m o d i in istis, s e d l i a b e b i t in dictis 7 m u l t a s d i v j e r s i t a t e s q u a s p r a e d i x i m u s.

Caiiitulum IV.

De diversitate 1 essentialium et principalium partium plantae. Secundum diversitatem autem 2 magis specialem q u a e d a m 142 p l a n t a r u m 1 ) p r o d u c u n t f r u c t u m s u p e r f o l i a , sicut piri et mali et cini 1 ') et pruni 3 et amigdali, in quibus invenitur folium a radice cotyledonisf) fructus; q u a e d a m autem producunt s u b 4 f o l i o suo et illae sunt rarae in nostris climatibus; et quaer) Nicol. lib. I cap. 11. basi pedunculi fructus, eonf.

u) i. e. Prunus indicem.

insititia

Lin.

(p) i. e. a

• 1 3 9 : 10 sicud A omitiens et aequales. 11 Om. L legens s u n t . . 1 4 1 : 1 Om.A. 2 in V;— om. Edd. substantiae laevitate. 3 plante sed Edd. 4 Om.C'; eis sunt L. 5 numero A. G Om.A; — om. L ad. 7 A addit partibus. §. 1 4 2 : 1 L V text., De c a u s a diversitatis c o r p o r a l i u m et princ. etc. A; De c o r p o r a l i u m et . . . divers. Behq.; p l a n t a r u m V ind. 2 Om.C; — quam pro quadam Z; — om. L fructum. 3 p r i n i AB\ rumi L; p i n i C VEdd. Sed ubique f e r e pruno cinurn adjungit Aliertus. 4 L Nicol. et Vincent. Bellovac.; sine Beliq., cut auperscripsit A vel sub.

72

Alberti magni de vegetabilibus.

dam producunt 5 e x opposito folii sui, sicut vitis: est enim pampinus frequenter quarundam

ex opposito

fructus

rundam a radice, quae

racemi in vite*).

puliulat

Adhue

pendens a stipite,

s i c u t fructiiicantur 6 a r b o r e s

vargavariton7

graece

d i c u n t u r '>').

autem

et

qua-

Egyptiae,

Quarundam

a u t e m f r u c t u s e s t in m e d i o e a r u m inter eorticem inclusus, sicut est in canna mellis,

quae fert zucarum.

Quarundam

e t i a m f o l i a e t n o d i s u n t i n d i s t i n c t i secundum locum, sicut in e d e r a 8 . vicem

E t q u a r u n d a m folia sunt a e q u a l i a et9 ad in-

similia.

Quaedam

autem

habent inter eas, quae liabent 143

Partes sunt

1

autem,

plantarum,

quas

et10 ramos

aequales

ramos.

dicemus

quae c r e s c e n t e s

et

diximus,

sunt

omnium

et a u c t a e

cum

ipsis crescentibus e t a u c t i s : et istae 4 sunt partes essentiales plant a r u m , e t istae s u n t

radices

et v i r g a e

et s t i p i t e s

plan-

tarum et rami.

I s t a e 3 enim partes praecipue sunt in plantis,

et

membris

assimilantur

animalium,

quae

continent4

t o t a animalia vel m e m b r a partialia ipsorum. 144

Radix

enim

plantae

p l a n t a m et c i b u m .

est

mediatrix

organice

inter

E t i d e o G r a e c o r u m p r a e c i p u i in aca-

demicis 1 studiis florentes, sicut Plato et S p e u s i p p u s 2 principium s e c u n d u m 3 A r a b e s r a d i c e m v o c a n t , e t dicunt, earn esse principium sicut c a u s a m v i t a e ,

quia

c a u s a m v i t a e p l a n t i s continue 145

S t i p e s autem p l a n t a e X) Characterem Nicol.

p. 71 — 72 conjecit

arachidna, et priorem

plantam

quae

sola a terra

omnibus communem

observasse videtur.

vocem hane

compositam

cichor

ac ea

nasci-

(Jussiaei i//) Meyer in

genera edit.

esse e vocibus vignum et

quidem nobis esse Cichorium

arachidnam vera pro plant a quadam

nutrimentum

adducit.

est,

heme Amp elideis

plant, p. 296 et 297) Albertus primus

per vivificum

Intybus

Lin.,

habet.

§ . 1 4 2 : 5 Om.A;— opposita L. 6 fructificant L et e corr. V; — EgypteO 7 vargavaticon (vel narganat.) L omisso graeee; nargavariton Edd.-, naragavariton V; naragavaricon C; margavaricon A 8 odea V; e d a s GZ, e a d e m A. 9 Om.AB. 10 Om.A. §. 1 4 3 : 3 et iste L.

1 Om.L 2 L; ille Beliq ; - om.C plantarum 4 continet Z\ a t t i n e n t C.

stip.

§•144: 1 aehodomitis L; achadem. Reliq. 2 l e u c t i p p u s L; dicunt addit A. 3 E conject., quod C'odd , difjicillime autem distinguvmtur utriusque vocis tig la.

L i b . I tract. II cap. IV (§. 1 4 3 — 1 4 8 . )

73

t u r , a radice quasi perpendiculariter ad rectos angulos erecta, e t e s t s i c u t s t a t u r a e r e c t i o n i s plantae™). S u r c u l i v e r o proprie s u n t virgae a r a d i c e a r b o r i s l 4 6 circa stipitern p u l l u l a n t e s ; improprie tamen surculi etiam 1 dicuntur palmites, qui pullulant a stipite et a ramis in diversis partibus plantae. R a m i a u t e m s u n t partes illae, q u a e ' immediate a stipite, 147 non in loco s u r c u l o r u m , s u p e r i u s vero s u p r a s t i p i t e m o r i u n t u r ; e t talis rami n o n i n o m n i b u s , sed in magnis p l a n t i s frequenter i n v e n i u n t u r . Ramos autem h a b e n d u m 2 plant a r um q u a e d a m non s e m p i t e r n e r e t i n e n t eos, sed anno p o s t a n n u m r e n o v a n t . " ) — sicut feniculum'') et livisticum 3 et siler m o n t a n u m , et valeriana ' et hujusmodi — quaedam autem retinent e o s 5 sempiterne. Et q u a e d a m n u n q u a m h a b e n t r a ' m o s e t f o l i a , u t 6 f u n g i e t t u b e r e s et omnia g e n e r a bolet o r u m 7 . T a m e n p r o p r i s s i m e r a m i dicti n o n s u n t n i s i a r b o r u m , et non arbustorum vel f r u t i c u m vel olerum vel herbarum. C o r t i c e s a u t e m e t " l i g n u m e t m e d u l l a et omnia hu-148 j u s m o d i essentialia plantae n a s c u n t u r e x h u m o r e seminario et cibali plantae*. Medullam a u t e m 3 q u i d a m vocant arb o r is m a t r i c e m , eo quod in ipsa videtur concipi et formari semen conceptum. Cujus signum est, quod vitis et quaedam aliae 4 p l a n t a e evacuatae medullis non concipiunt s e m e n , sed faciunt uvas sine arillis 6 , qui t a m e n arilli pro certo s u n t 6 semina vitium. Q u i d a m a u t e m 7 v o c a n t v i s c e r a , eo quod primum a>} Statura erectionis p r o statu herbae

perennes

sivi ramosam ream

subterra/neam

et cum fructibus

niculum cum

vel suffrutices

et perennerà,

deciduam

o f f i c i n a l e All.

et Laserpitium §.146:

1 Om.

erecto

siler

Arabismus

describunlur,

quae alteram

marcescentem conf. et

vero gerunt.

lib. VI § . 3 4 6 Valer

tana

est. caulis

et

a)

Quibus

verbis

partem,

alteram

spar-

saepius fi)

ramosiorem Nobis

Ligusticum

officinalis

ae-

suntFoelevisti-

Lin.

L.

§. 1 4 7 : 1 Om.Edd.; ille part. q. L. 2 - t i a Z\ - t e s J . 3 Scribunt l i v i s t i c u m Alb. et Edd. ubique; l i b i s t i c u m hie A et § . 1 7 0 ACV\ l y b i s t i c u m hie GV; l e v i s t i e u m his locis Reliq. et lib. VI § . 3 4 9 , 4 1 4 Codd.omn. 4 vallarla C; vallana VEdd. 5 e a s A. 6 et Z\ - t u b e r à B. 7 h o l e r o r u m V. §. 1 4 8 : 1 Disi arborum cortices et L omittens intermed. 3 arboris addit A. 4 alia C. 5 alias apillis V in marg. sine arili o A. 6 Om. C. 7 vero A.

2 Om. A. addii\ uvam

74

Alberti magni de vegetabilibus.

nutrimentum deeurrit in ea in quibusdam plantis, quae cibantur a medio ad superficiem digerendo nutrimentum, sicut diximus^) superius 8 . E t q u i d a m v o c a n t cor®, quia vitalem virtutem conferì nutrimento a t t r a t t o , in his, quae habent medullam; in his autem 10 , quae non habent, confert id, quod est loco medullae, sicut ligni medium. ) N o d i a u t e m e t v e n a e e t c a r o , lignea vel herbalis p i a n t a r l i m — quae supplet id, quod 2 est inter venas et nodos — , c o n s t a n t omnia ex q u a t u o r e l e m e n t i s , et in ipsis virtutes inveniuntur elementorum magis quam in partibus animalium, eo quod plantae materialiores 3 et viciniores sunt eiementis, et minus in cis quam in animalium corporibus elementa sunt alterata. )

I n v e n i u n t u r a u t e m quaedam plantarum p a r t e s , q u a e f a c i l e valde g e n e r a n t u r , s i c u t f o l i a e t f l o r e s e t v i r g u l a e p a r v u l a e , q u a e sicut f l o r e s s u n t p r a e t e r e s s e n t i a l i a p l a n t a e 1 5 ) , quae etiam proprie' non virgulae sunt, sed sunt* stipites, in quibus figuntur multi flores, et postea fructus, et aliquando multa 3 folia f ); sicut est id, quod vocatur racemus in vite, hoc est id 4 , in quo figuntur multae uvae in botro ; et sicut est id, quod est in arbore nucum, in quo figuntur multa folia, et cadit cum foliis, sicut flores et fructus. E o d e m autem m o d o s u n t facilis generationis f r u c t u s e t r a m i quidam et s e m i n a e t c o r t i c e s , q u a e 5 c i r c u m d a n t s e m i n a ; haec enim omnia facile generantur propter similitudinem suae materiae.

y) Cap. 1 §. 114. . I tract. II cap. VI (§. 1 6 4 — 1 6 7 . )

81

nascuntur in aquosis locis, sicut i n m a r i b u s e t f l u m i n i b u s . E t earum 4 , quae nascuntur in maribus, illae, q u a e n a s c u n t u r in m a r i r u b e o ) " ) s u n t m a x i m i 5 c o r p o r i s propter calorem et humorem illius niai'is; e t quando transplantantur ad alia loca, aut etiam quae non plantantur, sed per se crescuiit in a l i i s l o c i s , licet sint ejusdem speciei cum illis, tamen p a r v a e sunt propter defectum augentis, quod secundum liaturam congruit eis. E x his autem quae in fluminibus vel aquosis locis dulcibus nascuntur, q u a c d a m n a s c u n t u r 7 i n r i p i s f l u m i n u m , e t q u a e d a m in s t a g n i s ; et sunt d multa genera et nota. E a - 1 6 6 r u m 1 a u t e n i , q u a e i n compestribus s i c c is n a s c u n t u r , q u a e d a m n a s c u n t u r in m o n t i b u s , e t q u a e d a m i n p l a n is 2 , et q u a e d a m in l o c i s s i c c i s s i m i s e t combustis sub cancro 3 in terra Etliiopum. E t sunt iructus illarum 4 crispi et calidi et folia contracta, sicut dixiinus in libro"') dc natura locorum 5. ¡Similiter etiam est de plantis, quae nascuntur in terra, q u a e d i c i t u r 6 arabice Z a h d i a e ) quae est calidissima; e t illae plantae m e l i u s in d i c t i s l o c i s n a s c u n t u r q u a m a l i b i . Quaed a m a u t e m v i v u n t in l o c i s a l i i s 7 non adeo calidis; e t l i a r u m q u a e d a m non vivunt nisi in l o c o h u m i d o , e t q u a e d a m non nisi in l o c o s i c c o , q u a e d a m a u t e m " v i v u n t in u t r o q u e istorum locorum, s i c u t s a l i x e t a t h a r a f a 9 , quam quidam populuin esse existimant£•) apud latinos, quia 1 0 populus tam in humidis crescit, quam in siccis locis. P l a n t a e n i m multum 1 p e r m u t a t u r secundum proprie-167 tates naturales, s e c u n d u m d i v e r s i t a t e m l o c o r u m ; e t i d e o in scientia plantarum o p o r t e t aliquid c o n s i d e r a r i d e d i v e r y) Hhe

et sequentes

lib. I cap. 4. Said

esse putavit;

generum mida

loca

Nicolai

) eo quod q u a t u o r aquilas flos ejus videtur.

obscu-

flos

Aliquid autem simile hujus L a b e t flos u r t i c a e

oleris, figurare

inortuae

et violae, nisi quod alas avis lion ita e x p r i m i t sicut a q u i l e a . praetendit et

flos

Aut haec nitur.

flguram

enulae

etiam figura

campanae sive4 pyramidis,

campanaef)

praetendit omnibus

et

figuram quidem5

S u n t autem quidam

multorum radiorum

sicut

aliorum stellae,

vegetabiliuni. sicut

rosa;

c o m m u n i o r in v e g e t a b i l i b u s

flores

Aut

ligustrum* 5 ) et

inve-

aliquid c o n v e n i e n t i a e t a m cum

y) Aquilegiam vulg arem Lin. facile agnoscimus, licet ei numerus quaternarius pro quinario adscribatur. Errare autem eos, qui hodie women plantae ab urbe Aquilegia deductum perhibent, et Alberti verbis et voce ipsa edocti scimus. Scribunt enim ubique Codd. omnes aquilea, nisi quod B V in lib. Ill §. 3(3 legant aquileia, cum et B utrnque §. hujus loco eandem et P in illo loco lectionem aquil i ee in aquilec correxerint. Kec tamen Albertum verum dixisse crediderim, vocem ab aquila deducentem, quae, si quid video, e voce germanica Akelei, i. e. hamulus vel aculeus, orta est, qua de re conf. Kosegarten, Wörterbuch der niederdeutschen Sprache. Greifswald 1859, pag. 170. ä) Convo Ivulum sepium Lin. esse, jam apud Virgilium hoc nomine occurrentem, doeuit Bodaeus a Stapel ad Theophrasti hist, plant, pag. 63, et lange antea Simon Januensis sub voce Ligustrum. f) Inula Helenium l.in., de qua conf. lib. VI§. 332. §. 134'- 5 venenorum L; om.Edd. sunt . . ven.; — corumptiyi P; — fugiunturZ et e correct. V; fuguntur CZ. 6 L- sint CV; sunt Beliq. § • 1 3 5 : 1 tamen P ; quidem cum Z-, quidem est valde est L. 2 precedit L. 3 ejus L;— oleris quodjßP. 4 aut . 4 ; — multar. aüar. ACP Edd.; musicorum alior. L. 5 AJ; quibus CZ; expunxit V; om.L et legens communi bus B.

158

Alberti magni de Vegetabilibus.

c a m p a n a q u a m c u m stella h a b e n t e s , et b a l a u s t i a e

et plures

alii.

Et

sicut flos lilil et n i g e l l a e f )

causas harum

figurarum

non

oportet praeterire. 136

S c i e n d u m igitur, quod

m a t e r i a floris in eommuni tres liabet

1

diversitates. L i c e t enim universaliter subtilis sit, tamen

quaedam

est m a g i s viscosa in g e n e r e suo, et quaedam minus et quaedam medio modo se b a b e n s .

Est

ilia q u i d e m ,

quae magis

viscosa

est, calore solis e v o c a n t e earn, producitur in longius, et c o h a e r e t sibi in c i r c u i t u ; tatis,

efficitur

quaedam

et quando in partibus non est aequalis viscosianfractuosa2 oblonga,

et forte

sursum ut alae q u a e d a m ,

vel

separantur e x

ea

cauda a v i s , vel sicut

3

u t r u m q u e illorum, et in parte ilia, quae magis est viscosa, acuitur ut rostrum a v i s , et forte c u r v a l u r pel' calidum GKsiccans et nimis 137

extrahens4

figuram.

liumidum:

et tunc

quandam

S i autem sit aequaliter subtilis, perparvam

h a b e n s viscositatem s e n s i b i l e m , aequaliter,

et

statim

undique aequalis viscositatis,

lucidi

et t u n c

egredientes.

avis

aut nullam

1

undique per circuituni

aperitur et d i l a t a t u r :

radios e x uno puncto corporis panae.

praetendit

evocatur

praetendit2 S i vero s i t 3

evocabitur a sole in

figuram

cam-

E t s i 4 sit medium h a b e n s humorem inter l i a e c , in infe-

rioribus p r a e t e n d i t c a m p a n a e haeret5;

et in superioribus,

figuram,

ubi humor magis sibi co-

ubi magis

dissoluta est viscositas,

d i v a r i c a b i t u r sicut radius stellarum. 138

P r o t a g o r a s tamen et s u i 1 sequaces stellas t e r r a e

flores

esse

d i x e r u n t , a s s e r e n t e s , oranem stellam couvenientiam h a b e r e c u m flore

aliquo, sicut p a r e n t e m 2 cum prole.

florem

p y r a m i d a l i t e r ad stellae tendere

D i x e r u n t enim, o m n e m figuram;

et e x 3

materia

q u i d e m h a b e r e constrictionem et coarctationem ad punctum unum, sicut h a b e t p y r a m i s , e x virtute a u t e m 4 coelesti dilatationem sitnilem radiationi corporis luminosi, quod stellam v o c a v e r u n t . nia enim5,

ut i n q u i u n t ,

f) Agrostemma

moventur,

Githago

Lin.

ut divino et coelesti

Conf. lib. VI

Omsimile

39G.

§. 1 3 6 : 1 cum V. 2 amfractuosa CL V; — o b l o n g n a V, o l e r o longa I ; — al) ea F . 3 X ; om.A; ut Reliq, 4 trahens Jultl. § . 1 3 7 : 1 L; parv. Reliq. 2 p r e c e d i t Z ; — c o r p . nitidi P . 3 f i t Z-,— e v o c a t u r L. 4 s i c ^ ; — habens om.L-,— inter h o c F ; — poscere debet pro praetenditEihl. 5 ubi (vel nisi) magis h u m i d i eoli. 1J. §. 1 3 8 : 1 si L2 parentes L . 3 est I r . 4 enim L ; — radiation e m LZ. 5 Om.Edil.-,— particip a nt L V.

Lib. II tract. II cap. VI (§. 136—140.) aliquid participent.

159

E t c u m t e r r a p e r c i p e r e 6 lioc s e c u n d u m se

n o n possit, s t u d e t hoc a c q u i r e r e in suis g e n e r a t i s ; et ideo, sicut ea s u r s u m v e r s u s c o e l u m p o r r i g i t , ita e t i a m coelestem in eis figurarn, q u a n t u m possibile est s i b i , i m i t a t u r .

H u j u s a u t e m s i g n u m 139

dixit esse P r o t a g o r a s , q u i a flores c l a u d u n t u r n o c t e , c u m s u b t r a h i t u r lux, et a p e r i u n t u r die ad e j u s d e m p r a e s e n t i a m autem rum

causam gaudet

ceptioncm,

1

solis.

Hujus

inillam a l i a m esse v o l e b a t , nisi q u o d n a t u r a flo-

convenienti, et t r i s t a t u r

et e x s u l t a t et se a p e r i t ad

contrario,

et c l a u d i t et

illius

per-

c o n t r a h i t se in

p r a e s e n t i a contrarii. M o t u m e n i m c o n t r a c t i o n i s et dilatationis, et s e n s u m c o n v e n i e n t i s et c o n t r a r i i d i x i t inesse v e g e t a b i l i b u s , et maxime1

floribus,

lienduntur.

in q u i b u s dilatatio et c o n t r a c t i o sensibiliter a p p r e -

Quod autem vegetabilia sensum non habeant,

m o t u m , j a m satis in p r a e b i b i t i s d e c l a r a t u m 3 est.

neque

Dicemus igitur,

h u j u s m o d i 4 dilatationis et c o n s t r i c t i o n i s et c o n t r a c t i o n i s non esse c a u s a m s e n s u m vel m o t u m a l i q u e m a n i i n a l e m . praesente multiplicatur

calor,

d u m , quod est in s u b s t a n t i a

S e d potius sole

e t 5 in s p i r i t u m d i f f u n d i t u r humi-

florum,

et, q u a e r e n s m a j o r e m l o c u m ,

d i l a t a t u r sole p r a e s e n t e ; f r i g o r e a u t e m noctis p e r c o n t r a r i u m inspissatur

et

coinpriniituret

ideo in se ipsis c o n t r a h u n t u r

et

clauduntur. L a t e r e autem non oportet, p l u r i b u s , accidit c o n c a v i t a s ' . flos n o t u s a p u d nos. dum subtile

3

q u o d omni

floris

Concavus enim

figurae,

u t in 140

invenitur* omnis

E t illius c a u s a p r o e e r t o e s t , q u o d liuiui-

spirituale,

q u o d est m a t e r i a

florum,

v a p o r a t facil-

lime, et v e n t u s g e n e r a t u s in i p s o c o n c a v u m f a c i t florem — viscos i t a t e h u m o r i s se c o n t i n e n t e 4 circa v e n t u m in i n t e r i o r i b u s sui gen e r a t u m — , et h o c v e n t o p h l e g m a t i c u m dulce e t 5 i n c e n s u m cholericum ad i n t e r i o r a floris d e d u c i t u r , floris

et in c o n c a v i t a t i b u s

ipsius

colligitur a b a p i b u s et aliis p a r v i s a n i m a l i b u s .

§. 138*- 6 Quum et praecedat participent, et voce percipere pro animo percipere utatur aulor, fortasse Meyer recte participere

plerumque proposuit.

§. 139: 1 L; om.Eeliq. et aper. . . . praes.;— om.L aliam. 2 in addit A;— depreliend. V. 3 determ in atum L. 4 hujus Edd. 5 sed A ; — in i p s u m £ ; — qu i A P Edd. 0 op prim. BP Edd.;— contrahunt L. § . 1 4 0 : 1 Om. A. 2 Concavitas en. inungitur^T. 3 A addit et. 4 optinenti — contra vent. V e corr. f) dulce t et P; om.Ahoo .. dulce et;— ad interius fl. reducituri.

1(50

Alberti magni de vegetabilibus. H a e e i g i t u r in c o m m u n i de

q u o n i a m e x his et aliae

figurae

figura

florum

sit dieta a nobis,

facile poterunt a d v e r t i .

Capitulum VII. De coloribus florum communibus. 141

D e coloribus a u t e m dum p r a e d i c t a .

florum

difficile non est disputare secun-

D u o enim c o l o r e s a p u d nos in

floribus,

a u t n u n q u a m i n v e n i u n t n r , viridis v i d e l i c e t e t 1 n i g e r . q u i d e m n u n q u a m i n v e n t u s est in a l i q u o

flore'?),

aut raro Et

s a t u r 4 e x g r o s s o h u m o r e a q u e o indigesto, s u p e r n a t a n t e faeculento; ex

3

qui h u m o r n u n q u a m est m a t e r i a

anteliabitis.

quando

florum,

sicut in inferiori

parte

terrestri

sicut p a t e t

N i g e r a u t e m in p a r t i b u s a l i q u o r u m

invenitur,

viridis

eo q u o d ille cau-

florum

ali-

papaveris,

n i g r i ali-

q u a n d o , c u m t a m e n f r e q u e n t i n s r u b e a sint v e l 4 r u f a .

S e d fere

o m n e s alii colores e x p r e s s i s s i m e i n v e n i u n t u r in

floribus,

praeci-

pue t a m e n 5 q u i n q u e c o m m u n i u s in floribus v i d e n t u r ; albus videlicet et c r o c e u s ^ ) et r u b e u s et i a c i n c t i n u s ' ) et p u r p u r e u s . 142

A l b u s a u t e m causatur e x luminoso a q u e o h u m i d o ,

cui nihil

terrestreitatis supernatat, sed terrestre, q u o d est in ipso, t a n t u m est ad t e r m i n a t i o n e m

multi

humidi

perspicui,

quod est in

sub-

stantia ipsius: p r o p t e r quod a l b u s 1 r e m a n e t , lucentis albedinis. 143

C r o c e u s ^ ) a^tem c a u s a t u r e x h u m i d o terminato l u c i d o , s u p e r n a t a t f u m u s sive terrestris substantia f u m o s a

cui

non i n c e n s a

JJ) Probe tenendum est, calycem secundum Albertum non esse fiorii partem. Corollam viridem rarissime, penitus nigram vix unquam occurrere, notum est. %>) Meyer e conj. pro lectione cerulius L vel ceruleus Reliq., quam aperte falsavi demonstrat auri exemplum max allatum. Colorem luteum Albertus in ceteris operibus fere ubique croceum dicit. i) Ita more temporum pro hyacintiuus, quod scribunt Edd., dictus est color, qui vulgo caeruleua. Hunc ipse Albertus infra et lì or aginis et Cichorii floribus tribuit, ubi eundem colorem etiam azurinum dicit. B.

§. 1 4 1 : l a t i t a i ; — quod pro quidem LEdd. 2tangatur£;—digesto '6 in L. 4 ut L. 5 Oro. P ; quinque om. L. § . 1 4 2 : 1 album L Edd. §. 1 4 3 : 1 famosa L; — m u l t a i ; — auri sp e c iem Edd.

161

L i b . I I tract. II cap. VII ,§. 1 4 1 - 1 4 6

quidem. sed multum decocta: et ideo accedit ad auri splendorem. E x hoc autem 2 cognoscitur, in hoc flore duplicem esse substantiam, terrestrem et simplicem aqueam. U n a quidem terrestris est terminans aqueam 3 perspicuani; altera autem est amplius calefacta, non tamen incensa, et supernatat in superficie et lucet per earn perspicuum t e r m i n a t u m , sicut argentum lucet per vaporem subtilem 4 sulphureum. Flos autem albus duarum est substantiarum, aqueae videlicet perspicuae et t e r r e a e 5 subtilis bene digestae, quae terminat aqueam, ne sit transparens. Color autem iacinctinus') causatur ex compositione trium 144 substantiarum. Q u a r u m 1 una est aquea lucida; et altera subtilis t e r r e a , terminans aqueam: et tertia est t e r r e a , quasi ciner e a 2 adusta subtilis et tenuis, dictis duabus substantiis supernatans, quae radios inferioris per ipsam lucentis obscurat: et ideo iacinctinus in eis color resultat. Rubeus similiter ex tribus 1 causatur substantiis, ex aquea 145 videlicet lucida, et terrea subtiliter c u m ' ilia commixta, et ex incensa fumosa supernatante duabus dictis, in quam offendens lumen inferiorum substantiarum ad ruborem convertitur 3 . Rubeus 4 autem plures habet differentias secundum intensionem et remissionem et spissitudinem et tenuitatem 5 substantiae humidae fumosae supernatantis. E t hoc apparet in rosa, quae, cum applicatur super fumum sulphuris, in modico tempore convertitur ad albedinem, eo quod vapor sulphuris educit fumosam substantiam, quae natat in rosae superficie: et tunc resultat albedo in rosa ex duabus inferioribus substantiis, quae sunt in compositione rosae. Aliquando autem r u b o r ' in nigrorem quaendam 146 convertitur, ex una duarum causarum. Aliquando enim* substantia natans in superficie in se ipsam frigore comprimente convertitur et inspissatur, et tunc quasi in toto facit occumbere lumen inferioris perspicui terminati; et ideo apparet nigredo, §. 1 4 3 : 2 etiam L. 3 Orn. A lacuna relicta Una . . . aequeam. 4 sbalc = substantialem V. 5 aque . . . terre L. §• 1 4 4 : 1 subst. aquarum Z. 2 et add. V\ — superenatans CP VZ\ — inferior e s L. §. 1 4 5 : 1 rubiis L scripsisse videtur;— est pro caus. A. 2 tamen Edd.;— duobusi. 3 L V; eonvertit liehq. i Eubicundus Edd.; Rubeus i g i t u r Z / . 5 Orn.Edd.. et spiss. et ten.; — superenat. Z §. 1 4 6 : 1 L; om. Beliq ; — nigriorem Z\ v i g o r e m L\ — eonvertit q u a n dam V; — eonvertit C. 2 autem ACPZ-, om.L. J e s s e n All). Mayn.

11

162

Alberti magni de vegetabilibus.

quae est privatio albedinis lucentis in corporc terminato, et ideo rosae d e c e r p t a e 3 diu servatae nigrae efficiuntur. Et simile huic accidit in corpore liominis infrigidati vel mortui, qui ad nigredinem convertitur. Aliquando autem contingit ex abundantia pinguis nutrimenti, ex quo crassatur 4 substantia supernatans, et obumbrat lucidam in fnndo radiantem 5 . E t liujus signum est, quod rosae multurn firaatae 6 liumido et pingui stercore nigrorem habent pro rubore, et spissiora producunt folia. 147

P u r p u r e u s autem color causatur quasi ex tribus substantiis. Quarum duae primae sunt, quae omnibus sunt communes, de quibus saepe j a m 1 diximus; tertia autem terrestris est fumosa, — adusto et obscuro fumo, non tamen fuliginoso, superenatante. E t ideo quasi inediat inter rubeum et n i g r u m , plus habens de ru beo ; quam d e 2 nigro.

148

Licet autem talis substantiarum diversitas sit in floribus ' omnibus, tamen per sublimationem et distillationem non educitur ex eis, nisi substantia aquea perlucida et valde clara". Ilia enim, quae supernatat, aduritur tota; et ea tei'restris, quae terminât aqueam, residet in f u n d o , ad modum faecis descendens, cum separatur ab aquea \ Virtus tamen remanet in aqua, quae distillât 4 , sicut in omni eo, quod originem ducit ex uliquo, remanet virtus ipsius. H a e c igitur de floribus in communi dicta sufficiant. plicit liber secundus de vegetabilibus 5 .

Ex-

§ 1 4 6 : 3 L\ decrcpite Beliq. 4 nutr., excrassatur subst. superenat. Z;— super substantia enatans L. 5 r a d i c e m ^ 4 ; — Et om. Edd. 6 AB; fu mate Reliq. §. 147= 1 Om.L-, et pro est BEdd. 2 Om. V. §. 1 4 8 : 1 in inferioribus L. 2 elata L. 3 Om.L ab aq.; non pro tamen Edd., quare J om. Virtus. 4 destillatur P num. sec.;— de ducit L. 5 V; om.P.eliq. de veg.

Incipit

Liber Tertius

De

Vegetabilibus, qui t o t u s est

digressio;

in quo tenninatur:

De fructibus et seminibus et saporibus1. Traclatus I.

D e f r u c t i b u s et

seminibus.

Capitulmn I.

De in ten tione nominis 2 fructus et diversitate fructuum in genere. De

fructibus autem et saporibus

ceps a l i u d

3

diversitatis,

ordiemur libri principium, quae

fructuum tractaturi

dein-1

propter speciales causas

aliis partibus plantae

non

conveniunt.

Fo-

§. 1: 1 Titulus hujus aeque ac prioris libri in omnibus codicibus incompletus est. Quae cum ita sint, certo dejudicari nequit, utruni Alb. titulum tractatus oblitus sit, an tractatui uni neque vero libro argumentum adscripserit. V solus post digressio inseruit Tractatus I in quo determ. de fruct. et sem.; omittens verba et sapor.; cum Eeliq. verbis Tract. 1 omissis, argumentum totum libri argumentum reddant. Ipse vero non dubitavi, secundum V tractatus argumentum efficere, secundum Reliq. argumentum libri recipere; cum. Alb. ipse primis cap. I verbis tale libri argumentum signified. Jammy simili modo ex ultimis tractatus verbis suppleverat hoc argumentum: Tract. I De dispositione fructuum et seminum secundum naturam. Praebent porro: Vegetabilium Codd. et Edd. — Inc. 3us tractatus (lacuna) et est de fr. et sem. et sap. earundem V ind.\ — in qua tractatur de fr. et sem. et f l o r i b u s et sap. L. — addunt sap. eoruni-B, eo r u n d e m A CEdd. 2 et add. L; om.P et gen. 3 alia Ii CZ-,— ordiemur V; ordiamur A; ordinemur CLZ-, ordinemus P J. 11*

164

Alberti magni de vegetabilibus.

lium 4 enim et flos magis adhaerentia sunt corporibus plantarum, propter quod etiam non separantur a p l a n t a , nisi corrupta. Fructus autem, licet in pianta completionem accipiat, tamen separatur incorruptus, et non agit 5 operationem suam, nisi postquam a pianta separatus est, aliquid habens simile ovis animalium ovantium, quae licet intra animal compleantur 6 , tamen ex ipsis non producitur animal, nisi postquam ab animalibus separata sunt. Propter quod etiam de fructibus et dispositione fructuum et saporibus eorum 7 et odoribus oportet hie specialem inducere librum. 2

Primum igitur de fructibus est sciendum, quod nomen fructus plus 1 convenit artis intentioni quam naturae. Fructus enim est 2 illud, quo fruitur agricola post laborera agriculturae, e t 3 finis laboris et operis ejus. Secundum autem intentionem naturae semen vocatur, in quo natura intendit conservare et multiplicare speciem, propter potentiam generationÌ3 completam, quam ponit in ipso. Propter quod etiam fructus inútiles dicuntur acerbi v e l 4 venenosi ad manducandum, cum tamen non sint

3 inútiles 6 ad speciei conservationem vel multiplicationeni. Dixit tamen non inconvenienter 1 Hesiodus*), quod omne semen plantae fructus est secundum benignam Jovis ordinationem. Cum*) enim opera elementorum mirabilis sint 2 virtutis in commixtis et complexionatis, ut dicit Alexander"), non possunt haec mirabilia perficere, nisi multis gradibus mixtionum distent a simplicitate p r i m a 3 sua. P r o p t e r quod vegetabilium mixtio, ut dicit Hesiodus, elementalis est ad animalium mixtionem; et elementa, quae virtutes quasdam liabent 4 in vegetabilibus et debiles et paucas, x) Neque inter Hesiodi reliquias ñeque in variis Alexandre Aphrodisiensis in Aristotelem commentario reperi, quae hic ab eis repetit Albertus. Sed ab ilio ad Albertum, nostrum locos quosdam Hesiodi pervenisse autumo. Mey. il) Intellige quamvis. § 1 : 4 folia B. 5 Om.L. 6 complan t a t u r Z- c o m p l a n t a n tur J. 7 e a r u m I ; fruct. et eorum odor, om intermedins A. §. 2: 1 p o t i u s L ; — artis om.A. 2 q u i a fructus est — id pro est illudi. 3 est addunt AB J; et s i n u ( ! ) lab. L. 4 et BJ. 5 J-, f i u n t inútiles P ; sint u t i l i a ^ ; s u n t u t i l i a V; s u n t inútil i a .