Ricerche sull'«Editio princeps» degli atti greci del Concilio di Firenze 8821004953, 9788821004957


191 10 8MB

Italian Pages 198 [214] Year 1976

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Ricerche sull'«Editio princeps» degli atti greci del Concilio di Firenze
 8821004953, 9788821004957

  • Commentary
  • decrypted from 49C415A09CAC88687CF3F66BDE4B0A38 source file
  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

STUDI E TESTI --------------

275



VITTORIO PERI

RICERCHE S V LL’EDITIO PR/NCEPS DEGLI ATTI GRECI DEL CONCILIO DI FIRENZE

CITTÀ DEL VATICANO B iblioteca Apostolica Vaticana 1975

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI 153. Prete, S. Il Codice Bembino di Terenzio. 1950. pp. 110, 5 tav. 154. M ercati, G. Il frammento Maffeiano di Nestorio e la catena dei Salmi d’onde fu tratto. 1950. pp. vili, 40. 155. B lum , R. La biblioteca della Badia Fioren­ tina e i codici di Antonio Corbinelli. 1951. pp. xii, 190. 156. Cian, V. U n illustre nunzio pontificio del Rinascimento: Baldassar Castiglione. 1951. pp. XI, 340. 157. M ercati, A. Dall’Archivio Vaticano... 1951. pp. vi, 119. 158. M ercati, G. Alla ricerca dei nomi degli « al­ tri » traduttori nelle Omilie sui Salmi di s. Giovanni Crisostomo e variazioni su alcune catene del Salterio. 1952. pp. vili, 248, 10 tav. 159. Rossi, E. Il « Kitab-i Dede Qorqut9; racconti epico-cavallereschi dei turchi Oguz tradotti e annotati con « facsimile 9 del ms. Vat. turco 102. 1952. pp. 2, [364]. 160. P ertu si, A. Costantino Porfirogenito : De thematibus. 1952. pp. XV, 210, 3 tav. 161. R ationes d ecim ar u m Italiae. Umbria, a cura di P. Sella. I. Testo. 1952. pp. [4], 916. 1 6 2 . ------II. Indice. Carta geogr. delle diocesi. 1952. pp. 204. 163. M o n n eret d e V illard, U . Le leggende orien­ tali sui Magi evangelici. 1952. pp. 262. 164. M ercati, G., card. Note per la storia di al­ cune biblioteche romane nei secoli xvi-xrx. 1952. pp. [5], 190, 9 tav. 165. M iscellanea archivistica Angelo M ercati. 1952. p p . XXVII, 462, ant. (ritr.), 10 tav. 166-169. R ouét de Joum el, M . J. Nondatures de Russie d’après les documenta authentiques. 1922-52. voi. 4. 170. M aier, A. Codices Burghesiani Bibliothecae Vaticanae. 1952. pp. vii, 496. 171. F ra n ch i d e’ Cavalieri, P. Constantiniana. 1953. pp. 207, [1]. 172. G raf, G. Geschichte der christlichen ara­ bischen Literatur. V. Bd. Register. 1953. pp. 1, 196. 173. H on ig m an n , E. Patristic Studies. 1953. pp. vii , 255. 174. Rossi, E. Elenco d d manoscritti turchi della Biblioteca Vaticana. 1953. p p . x x ii , 416. 175. F ra n ch i de* Cavalieri, P. Note agiografi­ che. Fascicolo 9. 1953. pp. [5], 253. 176. T h e H aran G aw aita and T he Baptism of Hibil-Ziwa ... translation, notes and commentary by E. S. D row er. 1953. pp. xi, 96. Facs. 177. A ndreu, F. Le lettere di s. Gaetano da Thiene. 1954. p p . xxxiv, 144, 3 tav.

178. M ercati, A. I costituti di Niccolò Franco (1568-1570) dinanzi l’Inquisizione di Roma, esistenti nell’Archivio Segreto Vaticano. 1955. pp. [2], 242. 179. Patzes, Μ. Κριτοΰ του Πατζη Τιποΰκειτος. Librorum LX Basilicorum summarium. Libros XX X IX -X LV III edid. St. H oerm ann et E. Seidl. 1955. pp. xxiv, 287. 180. Baur, C. Initia Patrum graecorum. Voi. I. - Α-Λ. 1955. pp. c x m [2], 661.

1 8 1 . ------Voi. II. Μ-Ω. 1955. pp. xlvi, 720. 182. G ullotta, G. Gli antichi cataloghi e i codici della abbazia di Nonantola. 1955. pp. xxvm , 539.

182-bis. R uysschaert, J. Les manuscrits de Pabbaye de Nonantola. 1955. pp. 76. 183. D evreesse, R. Les manuscrits grecs de ΓIta­ lie méridionale. 1955. pp. 67, 1 tav. 184. Biedl, A. Z ur Textgeschichte des Laertios Diogenes. Das Grosse Exzerpt φ . 1955. pp. 132, Ul. 185. T archnisvili, M. Geschichte der kirchlichen georgischen Literatur. 1955. pp. 540. 186. L oenertz, R . J. Démétrius Cydonès, Cor­ respondance. Vol. I ... 1956. pp. xvi, 220. 187. B idaw id, R. J. Les lettres du patriarche nestorien Timothée 1er. Etude critique... 1956. pp. xiii, 132 [48]. 188. Aly, W. De Strabonis codice rescripto, cuius reliquiae in codicibus Vaticanis Vat. gr. 2306 et 2061 A servatae sunt. Corollarium adiecit F r. Sbordone... 1956. pp. xiv, 285, 36 tav. 189. Pâsztor, L. - P irri, P. L ’Archivio dei Go­ verni provvisori di Bologna e delle Provincie Unite d el 1831 ... 1956. pp. lxxx , 635. 190. Santifaller, L . Quellen und Forschungen zum Urkunden- und Kanzleiwesen Papst Gregors V II. I. TeU... 1957. pp. xxvi, 479, 25 tav. 191. Incisa della Rocchetta, G. - Vian, N. Il primo processo per S. Filippo Neri. Vol. I. Testimonianze . dell’inchiesta romana: 1595... 1957. pp. xxvii, 419. 192. V an Lantschoot, A. Les « Questions de Théodore»... 1957. pp. vin, 303. 193. Patzes, Μ. Κριτοΰ του Πατζη Τιποΰκειτος. Librorum LX Basilicorum Summarium. Libros X LIX -LX edid. St. H o erm an n et E. Seidl... 1957. pp. XII, 351. 194. R ouët de Joum el, M . J. Nonciatures de Russie. Vol. V: Interim de Benvenuti, 17991803... 1957. pp. XL, 471. 195. P etrarca, F. Il « De otio religioso »... a cura di G. R otondi... 1958. pp. xv, 113. 196. Incisa della R occhetta, G. - Vian, N . Il primo processo per s. Filippo Neri. Vol. II. Testimonianze dell’inchiesta romana: 15961609. 1958. pp. xvi, 366. 197. Pratesi, A. Carte latine di abbazie calabresi provenienti daU’Archivio Aldobrandini... 1958. pp. LV, 585. 198. C erulli, E. Scritti teologici etiopici dei sec. xvi-xvil. Vol. I. T re opuscoli dei Mikaeliti... 1958. pp. xxii, 331. 199. R essuli, N. Il « Messale » di Giovanni Buzuku. Riproduzione e trascrizione... 1958. pp. xix, 407. 200. Tavole e indici generali dei volumi 101200 di « Studi e Testi »... 1959. pp. 155. 201. D evreesse, R. Les anciens commenteurs grecs d e l’Octateuque et des Rois... 1959. pp. XV, 208, ili. 202. L lorens, J. M . Capellae Sixtinae Codices musicis notis instructi sive manuscripti sive praelo excussi... 1960. pp. xxii, 555, tav. 203. M anzini, L. M. Il cardinale Luigi Lambruschini. 1960... pp. xxvm, 686. 204. C erulli, E. Scritti teologici etiopici dei sec. xvi-xvil. Vol. II. La storia dei Quattro Con­ cili ed altri opuscoli monofisiti... 1960. pp. XX, 246. 205. Incisa della Rocchetta, G. - Vian, N. Il primo processo per s. Filippo Neri. Vol. III. Testimonianze dell’inchiesta romana: 1610. Testimonianze «extra Urbem »: 1595-1599... 1960. pp. xvi, 458.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI —

275



VITTORIO PERI

RICERCHE SULL’EDITIO PR/NCEPS DEGLI ATTI GRECI DEL CONCILIO DI FIRENZE

CITTÀ DEL VATICANO B iblioteca Apostolica V aticana

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMATUR P e t r u s C a n is iu s v a n L ie r d e

Vie. Gen. E Vicariatu Civit. Vatic, die 31 Octobris 1975

Esse-G i-Esse - Roma - Tel. 727.819

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



s s j ?:

* ■^

i

..··

V

Alla Biblioteca Apostolica da cinque secoli disposta con fede per rincontro delle culture

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUZIONE

Negli ’Απομνημονεύματα Silvestro Siropulo, Grande Ecclesiarca e poi probabile, ancorché effimero, patriarca della Grande Chiesa col nome di Sofronio (*), rinvia più d’una volta (2) il lettore ai verbali particolareggiati (τά υπομνήματα), redatti a Ferrara e a Firenze dagli scribi a ciò ufficialmente deputati, e destinati ad essere raccolti in un corpus sul modello dei πρακτικά dei precèdenti concili, spesso invocati dai partecipanti al concilio per l’unione. Senza dubbio tali verbali sono esistiti e l’autore ha avuto modo di servirsene a Co­ stantinopoli (3). Durante i lavori conciliari tre notai latini e tre greci erano stati infatti incaricati di compilare, col costante con­ fronto comune della duplice versione, il protocollo bilingue delle sedute e dei discorsi (4), in modo da redigere un accurato e fedele resoconto, bilateralmente concordato, di tutto ciò che era stato allora detto e fatto (τά τότε λεχ&έντα τε καί πραχ&έντα) (5) in seno all’assemblea dei Padri. Dal XVI secolo in poi, il lettore greco e latino desideroso di consultare tali testi, ufficiali ed integrali, è destinato a rimanere deluso. Da quel tempo non è più documentata la loro sussistenza, nè, d’altronde, si possiede finora alcuna notizia positiva del modo (!) V. L a u r e n t , Les « Mémoires » du Grand Eçclésiarque de l'Église de Con­ stantinople Sylvestre Syropoulos sur le concile de Florence (1438-1439), (= Con­ cilium Florentinum. Documenta et scriptores, s. B, vol. IX), Roma 1971, 16-19. (z) L a u r e n t , Les «Mémoires », V, 8; V, 29; VI, 27; V III, 5 (pp. 264, 282, 326, 394). (3) L a u r e n t , Les « Mémoires », 27, n. 4: « Pour la tenue même du concile,

la source fondamentale eût dû être les Actes officiels que les secrétaires grecs et latins commis ad hoc avaient rédigés et contrôlés d’un commun accord. Cer­ tes Syropoulos y a eu recours ». (4) J . G i l l , Constance et Bâle-Florence, (= Histoire des conciles oecumé­ niques, 9), Paris 1965, 223, in nota; I d ., I l concilio di Firenze, (= Biblioteca storica Sansoni, NS 45), Firenze 1967, XI-XVII. (6) L a u r e n t , Les « Mémoires », V, 8 (p. 264).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

in cui sono scomparsi, in Occidente come in Oriente. Restano bensì delle raccolte, sia in greco che in latino, che continuarono ad es­ sere intitolate πρακτικά o acta del concilio e a circolare in seguito sotto questo nome, sia tra i cattolici sia tra gli ortodossi; ma, senza negare loro un insostituibile valore storico, proporzionale soprat­ tutto alla fedeltà con cui si fondano su documenti autentici e ri­ flettono situazioni vere, i rispettivi editori critici moderni dichia­ rano che si tra tta dell’opera privata e successiva di singoli autori. Così nei cosiddetti atti greci del concilio di Firenze il Gill riconosce una compilazione, derivata dall’utilizzazione di tre distinte fonti: il protocollo ufficiale limitatamente ai discorsi; un diario non ri­ trovato di un metropolita greco, forse Doroteo di Mitilene, da cui Giovanni Plusiadeno ricavò una « descrizione » degli avvenimenti; altri documenti diversi, serviti ad uno scriba per stilare una suc­ cinta introduzione. In secondo luogo la fonte nota col nome di Atti latini è una cronistoria dialogata, scritta da Andrea di Santa Croce. Le « Memorie » del Siropulo, che la seconda generazione dei lettori ortodossi, alla fine del XV o ai primi inizi del XVI secolo, battezzò a sua volta πρακτικά, rappresentano per il Laurent un’esposizione delle vicende conciliari, successiva al fallimento dell’unione, rico­ struita in base ai ricordi di un testimone oculare, che si preoccupò di riscontrarli con la memoria di altri partecipanti e con le carte autentiche, cui aveva accesso negli archivi imperiali ed ecclesia­ stici di Costantinopoli. Non sembra ingiustificato desumerne che, presso entrambe le parti contraenti, la versione ufficiale e concor­ data di quanto s’era fatto a Ferrara e a Firenze — l’unica che avrebbe potuto fare testo in caso di contestazioni successive! — andò subito incontro, dopo il faticoso e precario accordo, ad una stagione di disinteresse, se non addirittura di diffidenza, tanto dif­ fusi da permettere o da causare la scomparsa della documenta­ zione originale. La prima indicazione di ricerche sulle fonti autentiche ed uffi­ ciali del concilio risale al 1546. Da Trento il legato pontificio Cer­ vini, scrivendo al cardinale Farnese, le sollecitava dal bibliotecario della Vaticana, che era allora Agostino Steuco. In una lettera del 27 febbraio infatti chiede: « Saria bene, che il Bibliothecario ve­ desse di trovare, senza rumore però, quando fu fatta la dissolu­ tione del Concilio Fiorentino, le quali cose, ancora che non sieno di molta importantia, perchè il vescovo di Chioggia non è stato udito, pure non può nocere d’haverle in pronto, et valersene a mag-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

--. ; . i i i ~ n i

T

Introduzione

5

giore corroboratione della verità et confusione de bugiardi » (6). La richiesta d’una cautelosa discrezione, la minimizzazione preventiva del risultato dell’indagine cronologica e il tono piuttosto polemico del finale si spiegano con il fatto che nella congregazione generale del giorno precedente, come già qualche giorno prima, il legato pontificio, basandosi sulla propria memoria e poi su certi suoi « scar­ tabelli»^), aveva già assunto una posizione brusca e definitiva sull’argomento e aveva respinto con intransigente decisione un’obie­ zione di Giacomo Nacchianti, vescovo di Chioggia. Interprete d’una posizione passabilmente seguita in aula mentre si discuteva il de­ creto sulle Scritture da accogliere come autentiche, il combattivo presule — che il segretario del Concilio Massarelli descrive infasti­ dito come uomo « novarum rerum cupidus », « qui semper aliquid novi in medium afferre solet » — si era opposto alla formulazione proposta, secondo cui i Libri Sacri si sarebbero dovuti accogliere « prout a Concilio Fiorentino recepii et numerati sunt ». Egli aveva negato che si potesse attribuire l’impegnativa qualificazione conci­ liare alla bolla per l’unione dei Giacobiti, promulgata due anni dopo la conclusione del Concilio avvenuta nell’ultima sessione del 1439,

(6) Concilii Tridentini epistularum pars /..., collegit edidit illustravit G. B u s c h b e l l ( = Concilium Tridentinum, t. X), Friburgi Brisgoviae 1916, 399;

la risposta del card. Farnese, fin dal 23 marzo 1546, informa (Op. cit., 428): «Con questa si manda a W . SS.rie R.me la bolla originale di Eugenio pubblicata nel concilio Fiorentino sopra le Scritture autentiche et li sacramenti della Chiesa, acciochè se ne possano servire opportunamente ». Il fatto è confermato nel terzo diario del segretario del concilio A. Massarelli, che alla data del 28 marzo re­ gistraTarrivo della lettera, con la quale il cardinale «mittebat... bullam Eugenii IV auctenticam, quam ipse Eugenius aediderat in concilio Fiorentino super unione Jacobitarum, super qua bulla orta fuerat ab aliquibus in congregatione generali dubitatio » (Concilii Tridentini diariorum pars I, collegit edidit illu­ stravit S. M e r k l e , Friburgi Brisgoviae 1901 = Concilium Tridentinum, t. I, 529). « Quod exemplar originale — conclude laconicamente l’editore tedesco — cum scripturis cardinalis de Monte, quae adhuc reperire non potuerunt, vide­ tur esse amissum» (Ibid., 495, n. 4). (7) Cone. Trident., t. X, 399-400: « Ho ritrovato ne miei scartabelli, come papa Eugenio, doppo la partita de Greci, continuando il concilio Fiorentino, ...fece più sessioni, tra le quali 10 kal. apr. 1440 privò papa Felice, unì li Jacobiti di febraro 1441, et finalmente, 6 kal. maii 1442, transferì, sacro approbante concilio, il concilio fiorentino a Roma a San Giovanni Laterano, si che, quanto a quello che doveva cercare il bibliotecario, io mi ho già abbattuto al sopra scritto; et non dimeno harò charo di sapere, se in Libreria se ne trovasse altro ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

L‘editio princeps greca del Concilio di Firenze

« quare non immerito in actis Concilii Fiorentini non inseritur » (8). Nonostante la resistenza, la lista dei libri da accogliere come ispi­ rati, elencati dalla bolla Cantate Domino di Eugenio IV, che già in precedenza era stata compresa come estravagante nel VI libro delle Decretali, entrò nel primo decreto tridentino approvato nella quarta sessione, 1*8 aprile 1546. Venne meno, anche così, un mo­ tivo immediato perchè a Roma si proseguissero accertamenti filo­ logici e storici sul testo degli atti del Concilio di Firenze; questi paiono quindi rientrare nella penombra precedente. Il lungo periodo di oscuramento venne interrotto dalla prima edizione stampata di quelli che divenne in seguito abbastanza usuale definire atti greci, apparsa nel 1577 per i tipi del tipografo Fran­ cesco Zanetti. Quale nuova situazione, quali uomini, quali fina­ lità determinarono la m utata attitudine? Su quale base manoscritta e con quale impegno filologico e critico si allestì un testo, che la successiva introduzione nella collezione romana dei Concili ecume­ nici avrebbe destinato a rimanere in pratica immutato fino all’edi­ zione del 1953? (9). Come in concreto si giunse ad un’edizione? Non appaiono domande oziose, quando si ricordi che solo vent’anni fa era opinione comune, condivisa perfino dall’editore moderno, che esclusivo responsabile dell’opera fosse uno scriba greco, Matteo Devaris, il quale vi svolse invece un ruolo secondario, confinato agli aspetti materiali e tecnici, e quando si consideri che non è stato ancora possibile identificare il manoscritto, su cui soprattutto si fece affidamento per la stampa nel XVI secolo. L’argomento quindi ci è parso valere una serie di ricerche, in particolare rivolte al ma­ teriale inedito e raro della Biblioteca Vaticana. Frammentarie nella misura in cui sono condizionate dal reperimento e dall’identifica­ zione di documenti singoli, dalla loro collocazione cronologica e (8) Cfr. Cone. Trideni., t. I, 480-481; 494-495; 522; 529; Concilii Tridentini actorum pars altera..., collegit edidit illustravit S. E h s e s , Friburgi Brisgoviae 1911, ( = Concilium Tridentinum, t. V), 18-19; H. J e d in , Geschichte des Konzils von Trient, Band II., Die erste Trienter Tagungsperiode 1545/47, Freiburg 1957, 44-53. (9) Quae supersunt actorum Graecorum concilii Florentini, pars I, Res Ferra­ riae gestae, ...edidit... I. Gill, ( = Concilium Florentinum. Documenta et scrip­ tores, s. B, V, 1), Roma 1953, Introd., XLIII: «Omnes editiones hucusque fac­ tae derivantur a prima illa a Matthaeo Devario edita anno 1577, cuius sunt nil aliud nisi transcriptiones cum fortasse aliquibus mutationibus grammaticalibus a diversis editoribus temere introductis ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

7

dall’apprezzamento del rispettivo apporto informativo e storico, tali ricerche possono tuttavia comporsi tra loro, come tasselli d’un ele­ mentare e schematico abbozzo musivo, per offrire insieme elementi di risposta agli interrogativi prospettati, e così trasformarsi in un contributo, limitato ma peculiare, circa il ruolo assegnato dalla tradizione cattolica postridentina al concilio di Firenze. Una serie di inediti, che si pongono tra il quinto e l’ottavo de­ cennio del XVI secolo, testimoniano la presenza a Roma in quegli anni di alcune copie, non molte, degli atti greci e recano nuove no­ tizie circa la loro provenienza e la loro destinazione in biblioteche romane. Non tu tte queste copie sono oggi reperibili, anche se di alcune è possibile seguire fino ad un certo momento l’ulteriore vi­ cenda [Infra, pp. 16-27). Emerge la rinascente preoccupazione, avvertibile negli ambienti della Curia Romana, di sottolineare il carattere di ecumenicità — e pertanto vincolante —, che già l’Im­ peratore Giovanni V ili Paleologo, interessato come Eugenio IV alla riuscita del concilio, aveva sottolineato nel corso dei lavori (10). Congiuntamente al testo dei πρακτικά venne stampato nel 1577 un trattato in greco, la cui traduzione e diffusione in lingua latina erano state consigliate dal cardinale Sirleto fin dal 1561, per la pre­ vista utilità apologetica. Prima ancora che finisse il concilio di Trento, cominciava in tale modo la fortuna in Occidente di un’opera di Giovanni Plusiadeno in difesa del sinodo fiorentino; ad essa gli ambienti cattolici erano portati a conferire maggior peso per la corrente e falsa attribuzione a Giorgio Scolarlo, che era stato pa­ triarca di Costantinopoli. L’interesse all’opuscolo, suscitato dalla sua lettura in circoli eruditi come quelli facenti capo ai cardinali Ridolfi, Cervini e Alessandro Farnese, che tenevano desto nell’Urbe il rinato amore per l’ellenismo dell’età leonina, resta anche sintomo di un mutamento intervenuto nel clima culturale. Dall’umanesimo disinteressato ed individualistico e dalla febbrile ricerca dei codici dei classici pagani caratteristica della prima metà del secolo; dal Collegio greco voluto da Leone X sul Quirinale; da edizioni raffi­ nate e monumentali come il commento omerico di Eustazio; da questa diffusa atmosfera sembra si passi ad un’attenzione più orien­ tata verso i manoscritti greci di contenuto sacro, in particolare (10) L a u r e n t , Les « Mémoires », IX, 22 (pp. 456 e 458); analoghi concetti aveva espresso l’imperatore già al tempo delle trattative con i delegati del con­ cilio di Basilea, cfr. Ibid., Append. II, 5 (p. 585).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

8

L·'editto princeps greca del Concilio di Firenze

modo concernenti gli atti e la storia dei concili con la lunga coda di opuscoli controversistici, e la Santa Sede si dispone a sobbar­ carsi i costi, pesanti ma giudicati funzionali, dell’edizione di tali testi, dalla cui larga diffusione si attenderà risultati d’ordine reli­ gioso, ecclesiastico e pratico. La pubblicazione del 1577 può così invocarsi come uno dei primi e più indicativi e esempi di come l’Oc­ cidente cattolico fosse ormai sollecitato ad un diverso impegno e orientamento culturale anche nell’amministrazione intellettuale del­ l’eredità del mondo greco [Infra, pp. 28-38). La preistoria della stampa della documentazione superstite in greco sul concilio fiorentino ha segnato progressi significativi dal 1955 ad ora [Infra, pp. 39-41). Quello che bene vide il dotto e rimpianto bizantinista V. Laurent, circa un concorso del vescovo Gaspare Viviani e del crocifero Nicola Stridoni, il contributo dei quali alla preparazione dell’opera fu ben più determinante della collaborazione del Devaris, ha trovato nuove conferme e precisa­ zioni da quanto è stato possibile reperire in seguito. I rapidi dise­ gni biografici dedicati ai tre personaggi [Infra, pp. 50-70), insieme all’analisi di una prefazione rimasta inutilizzata, ma redatta nel con­ testo dei lavori editoriali [Infra, pp. 42-46), possono vantaggiosa­ mente confrontarsi con talune osservazioni e censure, testuali e teologiche, inviate dal gesuita Francesco Torres al cardinale Sirleto, dopo che invano un confratello della Compagnia aveva ten­ tato di influenzare direttamente il vescovo di Sitia Viviani [Infra, pp. 47-49). L’insieme permette di intravedere le linee di un piano, finora ignorato, che mostra la Curia Romana in veste di interes­ sata promotrice d’una pubblicazione, che, nella nuova luce, non è debitrice della propria realizzazione, almeno primariamente, ad uno scrupolo e ad un intento prevalente di miglioramento filologico e di crescita culturale. Le correzioni proposte dal Torres, che pre­ scindendo dall’unanimità dei codici intendeva emendare o sostituire l’espressione oò% uTOxpx-nx&s,, attestata dalla tradizione manoscritta e riferita alla processione dello Spirito Santo, restano abbastanza tipiche di un’identificazione ideale tra corruzione addossabile alla trasmissione testuale e corruzione dottrinale individuabile nell’as­ serzione conservata dal testo, perfino se risalente all’autore stesso. La spontanea ed automatica sovrapposizione dei due concetti, che la fioritura filologica e critica del XV secolo aveva vigorosamente distinto, offriva il pretesto per interventi di emendamento testuale su qualsiasi passo, che un giudizio e una terminologia ambivalenti

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

9

potevano con sicurezza segnalare come « locus corruptus ac per­ niciosi erroris labe aspersus ». Il suggerimento del Torres per gli atti di Firenze non trovò ascolto; ma tradisce prospettive metodologiche che possono avere incontrato qualche comprensione o as­ senso tra i responsabili o i membri dei gruppi di lavoro romani chia­ mati a « restituire alla pristina e genuina integrità » gli esemplari della Bibbia latina e greca, gli scritti dei Padri della Chiesa, gli atti dei Concili ecumenici, i testi del Decreto di Graziano, eventual­ mente viziati dal tempo o dagli eretici. La storia dell’edizione sistina della Vulgata depone in tale senso. Tornando all’edizione del 1577, può riconoscersi quindi alla sua origine un ’équipe che, sotto la responsabilità e la guida del car­ dinale Silieto, nella duplice veste di ellenista competentissimo e di autorevole esponente della politica culturale pontificia, lavorò ad un progetto incluso nel programma, che Gregorio X III andava progressivamente sviluppando nei confronti della cristianità orien­ tale. L’istituzione nel 1573 della Congregazione cardinalizia per la riforma dei Greci viventi in Italia; la fondazione, pochi anni dopo, del Collegio greco di Sant’Atanasio; la ristrutturazione canonica dei Basiliani occidentali nel 1579; il primo diretto contatto con l’Oriente dopo il 1453, rappresentato dalla visita apostolica segreta delle co­ munità cattoliche superstiti nei confini dellTmpero Turco, affidata nel 1580-81 al vescovo dalmata Pietro Cedolini; le discrete tra tta ­ tive sull’introduzione del calendario riformato nelle Chiese orto­ dosse, continuate fino al marzo 1584 con il patriarca Geremia II di Costantinopoli (u ), costituiscono altrettanti momenti salienti di tale programma: ce ne siamo occupati altrove (12). Più di venti(u) Un’ampia bibliografia circa i suoi contatti con l’Occidente, protestante come cattolico, si trova nella pregevole edizione della notizia di Leonzio Eustazio, edita dal codice Tyb. MB 10 da O. K r e s t e n , Das Patriarch von Konstanti­ nopel im ausgehenden 16. Jahrhundert, « Sitzungsberichte der österreichischen Akademie der Wissenschaften », Philosophisch-historische Klasse, Bd. 266, 5. Abhandl., Wien 1970. (12) Si vedano: La Congregazione dei Greci (1373) e i suoi primi documenti, «Studia Gratiana » 13 (1967), 131-256; Chiesa latina e Chiesa greca nell'Italia postridentina (1566-1596), ne La Chiesa greca in Italia dall’V i l i al X V I secolo. A tti del convegno storico interecclesiale di Bari, ( = Italia sacra, 20), Padova 1973, 271-469; Chiesa Romana e « rito » greco. G.A. Santoro e la Congregazione dei greci (1564-1596), (= Testi e ricerche di scienze religiose, 9), Brescia 1975; Inizi e finalità ecumeniche del Collegio greco in Roma, «Aevum» 44 (1970), 1-71; Docu­ menti e appunti sulla riforma postridentina dei monaci basiliani, in corso di stam-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

10

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

cinque anni or sono, l’indimenticabile orientalista G. Levi Della Vida, in un saggio come sempre ricco d’erudizione, illustrava una serie di documenti concernenti le relazioni delle Chiese orientali monofisite (siriaca, copta, abissina) con la Santa Sede, svoltesi nel corso dello stesso pontificato (13). Nel panorama dei contatti e delle iniziative si può riconoscere l’attiva ricerca di una modificazione della situazione di stallo, che s’era creata dopo la caduta di Co­ stantinopoli nei rapporti tra Roma e le Chiese d’Oriente in genere e quella bizantina in particolare. La vittoria di Lepanto, rimet­ tendo in movimento il giuoco politico sullo scacchiere dell’Est, sem­ brava riaprire, tra l’altro, la possibilità di un rilancio dei reiterati tentativi diretti alla ricomposizione della secolare spaccatura tra le due Chiese, congiungendo la preparazione dell’azione militare e dell’avvicinamento religioso. La pubblicazione del testo greco degli atti del concilio di Firenze, di cui può ormai riconoscersi meglio la deliberata e strumentale origine e la preminente destinazione pratica, si pone in questo quadro ideale e in questo frangente della storia ecclesiastica. G. D. Traiani, prima gesuita e poi scrifttor greco della Biblio­ teca Vaticana, e G. Viviani, vescovo di Sitia in Creta e poi di Anagni, erano ecclesiastici italiani venuti a diretto contatto con i cri­ stiani greci, sia vivendo nei Domini Veneti sia viaggiando nei ter­ ritori soggetti al potere dei Turchi. La sincera preoccupazione re­ ligiosa e la personale esperienza, in primo luogo pratica, li avevano posti di fronte a tre realtà: anzitutto la disponibilità e buona fede cristiana del popolo e del clero ortodosso, appesantite per altro dal lamentevole livello culturale; quindi l’estrema difficoltà loro nel disporre di libri religiosi per contenuto e destinazione — ben oltre un secolo dopo l’introduzione della stampa in Europa! —, vuoi per l’ostilità e il secolare divieto dei Sultani in materia editoriale (14), vuoi per le difficoltà materiali e burocratiche, che potevano incon-

pa; Due date, un'unica Pasqua. Le origini della moderna disparità liturgica in una trattativa ecumenica tra Roma e Costantinopoli (1582-84), Milano 1967. (13) G. L e v i D e l l a V id a , Documenti intorno alle relazioni delle Chiese orien­ tali con la S. Sede durante il pontificato di Gregorio X I I I , (= Studi e Testi, 143), Città del Vaticano 1948. (14) B orje K n ô s , L ’histoire de la littérature néo-grecque. La période jusqu'en 1821, ( = Acta Universitatis Upsalensis. Studia Graeca Upsalensia, 1), StockholmGdteborg-Uppsala 1962, 373-393; in particolare 384.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

11

trare dei sudditi subalterni della Serenissima nella pubblicazione di opere dichiaratamente ortodosse a Venezia; infine la notizia che circoscritti ma precisi tentativi di infiltrazioni luterane o calvini­ stiche nel mondo greco orientale, già in atto prima del 1575, pote­ vano prevalersi di competenze linguistiche e di facili opportunità tipografiche per diffondere idee o addirittuxa catechismi ereticali (15). L’urgenza di non cedere alla propaganda protestante il monopolio del mezzo più moderno e capillare di comunicazione sociale, la stampa (16), induce così questi uomini a suggerire a Roma il ricorso ad esso per le nuove ed insostituibili possibilità, che poteva offrire nella particolare situazione dei Greci ortodossi. La politica di Venezia ed il regime turco sottraevano automa­ ticamente questi cristiani, pur con evidenza scismatici ed eretici per le categorie ecclesiologiche postridentine, alla presa giuridica e coercitiva dei nuovi organismi centrali cattolici di inquisizione. Proprio tale situazione sembra avere suggerito inizialmente alla Chiesa Cattolica, ancora intenta alla vigorosa ristrutturazione, af­ frontata per tutelare anche nei tempi moderni il proprio irrinun­ ciabile carattere universalistico, delle forme di presenza e d’inci­ denza sociale diversificate e mediane rispetto a quelle perseguite negli stati nazionali cattolici europei. Missione, stampa, propaganda: le applicazioni incrociate di una nuova tecnica politica, mirante all’espansione ideologica, che le tre parole sarebbero state desti­ nate ad esprimere e ad associare per secoli, ben oltre il gergo ec­ clesiastico, con universale fortuna semantica e alterno apprezza­ mento ideale, trovarono la loro prima attuazione deliberata e me­ todica nell’ultimo quarto del XVI secolo all’interno della Chiesa (15) G. D . T r a ia n i , Brieve discorso sopra l'aiuto spirituale et ridottione di Grecia, cap. 5: « Sono stati tanto diligenti li nostri heretici a finire di pervertire li Greci passando essi in Levante et stampando il catechismo di Calvino in greco, et dormiranno li catolici? » (P e r i , La Congregazione dei Greci, 204). (16) T r a ia n i , Brieve discorso, cap. 5: « E t certo è cosa degna di conside­ ratione... che siamo constretti dentro di Roma servirci de libri translatati da greco o almeno stampati da essi (se. heretici). E t se la cosa va inanzi come già molto fa è incaminata, non haremo di chi fidarci neU’interpretare o stampar’ il greco, se non o de Latini heretici o de Greci scismatici, con gran danno et (per dir il vero) vergogna del nome catolico, italiano et di Roma specialmente, dove sono tante librarie de Cardinali, Signori et massime la Vaticana, ornate d’assaissimi libri greci... ma quanti se ne servono? Sono bellissime stampe di greco, ma nè ci è compositore, nè sono adoprate da molti anni in qua » (P e r i , La Congre­ gazione dei Greci, 208).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

12

L 'editio princeps greca del Concilio di Firenze

Romana. Il fine stesso d’un organismo centrale, creato, secondo l’espressione del latino curiale, pro propaganda fide, per organiz­ zare cioè spedizioni di emissari e distribuzioni gratuite di testi ap­ positamente stampati nelle lingue dei paesi di missione, fu appro­ vato da Clemente V ili fin dal 1599 e confermato per una analoga istituzione nel 1622 come denominazione ufficiale per la Congre­ gazione romana, che lo conservò fino in tempi recenti. La lunga e comune esperienza storica di questa struttura ecclesiastica e dei suoi metodi operativi trasferì dei termini originariamente specia­ lizzati al lessico comune. Le circostanze sollecitavano la previsione di progetti nuovi, quali il coordinato invio nell’Oriente greco di un personale catto­ lico, fido per la dottrina e pastoralmente qualificato per svolgere, nella conoscenza della lingua e delle situazioni locali, un lavoro graduale di aggancio e di persuasione (così, ad esempio, la spedi­ zione di alcuni gesuiti a Costantinopoli nel 1583; così le prime emis­ siones — in Grecia, all’Athos, sul Sinai — di alunni formati nel Collegio greco), da sviluppare più che altro mediante una presenza religiosa individuale e una discreta ricerca di influenza culturale (con la diffusione sul posto di opere stampate in greco e distribuite gratis, di fatto in esclusiva). Il Viviani ed il Traiani, cronologica­ mente, furono i primi di cui oggi si sappia, che prospettarono a Gregorio X III e ai suoi collaboratori l’idea che un’iniziativa edi­ toriale, con la successiva diffusione dei volumi prodotti nelle re­ gioni orientali, avrebbe dovuto nascere dalla considerazione del1’« importanza et utile », che era lecito sperare dalla stampa in greco del concilio fiorentino e di altri indovinati testi di apologia cat­ tolica, come anche dall’introduzione in Roma di una tipografia per le lingue orientali. A tale azione positiva avrebbe dovuto af­ fiancarsene un’altra, repressiva e preventiva, diretta ad « esterminar li libri heretici et scismatici et apocrifi de’ Greci », per procu­ rare poi « che per l’avvenire non si stampasse libro greco in Ve­ netia che non fusse prima ben revisto da persona fidata ». La crea­ zione della Congregazione de propaganda Fide (1622), con la sua tipografia e i suoi 350 e più anni di vita (17), può storicamente sti­ marsi la conseguenza e l’attuazione di queste proposte: non si scor(17) Sacrae Congregationis de Propaganda Fide memoria rerum. 350 anni a servizio delle missioni: 1622-1972, voi. I, 1-2, 1622-1700, cura et studio J. M e t z l e r edita, Rom-Freiburg-Wien, 1971-1972.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

13

derà tuttavia che tra la loro formulazione e la loro istituzionaliz­ zazione in finalità costituzionali dell'organismo curiale dovevano passare poco meno di cinquant’anni. Molto più presto, tra il 1576 e il 1577, il consiglio fu invece accettato dai responsabili pontifici per quanto concerneva l’edizione del concilio di Firenze e la di­ stribuzione delle copie tra i Greci ortodossi. L’esecuzione fu de­ mandata a diversi collaboratori, che facevano capo ai cardinali Sirleto e Santoro. Un manipolo di documenti e di accertamenti storici permette qui di stabilire e di verificare in modo soddisfa­ cente che la pubblicazione è stata effettivamente realizzata ed in­ tesa da chi la promosse e da chi la mandò ad effetto come uno stru­ mento rispondente alla politica di unione, allora perseguita dalla Santa Sede {Infra, pp. 78-101). Sono passati trentacinque dal giorno in cui S. Kuttner (18) pro­ duceva prove adeguate per riportare al pontificato di Gregorio X III le origini dell’editio Romana dei concili ecumenici, apparsa tra il 1608 e il 1612 sotto Paolo V (19). Tra i testi raccolti ed inseriti nel­ l’opera monumentale, gli atti greci e latini del concilio di Firenze, pur nella forma non ufficiale in cui si sono conservati, si distinguono dagli altri per alcune significative particolarità. Il 25 ottobre 1595, come si è potuto mostrare in altra sede (20), la Congregazione pon­ tificia per l’edizione dei concili generali — questo il suo nome uf­ ficiale — non si limitava infatti alla disposizione, sotto il profilo ecclesiologico altamente innovatrice, circa l’abolizione e la sostitu­ zione del titolo e del numero ordinale canonico, del quale detto concilio tradizionalmente aveva fino allora goduto; ma si sentiva

(18) S. K u t t n e r , L ’édition romaine des Conciles généraux et les actes du pre­ mier concile de Lyon, in «Miscellanea Historiae Pontificiae», 3 (1940), 76-77: « On attribue d’ordinaire le commencement des travaux sur les Concilia Gene­ ralia à l’initiative de Sixte - Quint, mais en vérité il remonte jusqu’au pontificat de Grégoire X III ». L’afiermazione è confermata da C. L e o n a r d i , Per la storia dell’edizione romana dei Concili Ecumenici (1608-1612): da Antonio Agustin a Francesco Aduarte, in Mélanges Eugène Tisserant, VI, Città del Vaticano 1964 (= Studi e Testi, 236), 612. (19) Των άγιων οικουμενικών συνόδων της καθολικής ’Εκκλησίας άπαντα. Concilia generalia Ecclesiae Catholicae Pauli V Pont. Max. auctoritate edita, 4 voli., Romae 1608-1612. (2°) y P eri, II numero dei concili ecumenici nella tradizione cattolica mo­ derna, «Aevum» 37 (1963), 489-501.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

14

L ’editio princeps greca del Concilio di Firenze

inoltre in grado di stabilire: « Quoad acta, adhibeatur diligentia, si possint reperiri Latina, et edantur; sin minus edantur Graeca cum translatione Latina Abrahami castigata ubi opus fuerit. Servetur praeterea editio Graeca iussu Gregorii X III » (21). Almeno da un punto di vista cronologico, le pubblicazioni ro­ mane del 1526 (22) e del 1577 (23) pongono la documentazione su­ perstite sul concilio fiorentino in una posizione di privilegio rispetto ai restanti concili ecumenici: essa per prima costituì l’oggetto di un immediato interessamento, ecclesiastico ed editoriale, da parte degli organismi papali. È già un titolo capace di sollecitare una spe­ ciale attenzione, quando si tratti di risalire alle iniziali situazioni e agli originari intenti, che, alcuni decenni più tardi, nella Curia postridentina, diedero corpo e vigore ufficiale ai diversi progetti allora correnti per una pubblicazione generale consacrata ai con­ cili ecumenici. Il concilio di Firenze ed il suo svolgimento, già con­ segnati alla stampa in lingua greca nel 1577 e quindi recepiti nel piano completo e definitivo dell’opera universale, rinviano, per così dire, alla preistoria dell ’editio Romana. I modi e i tempi, tuttora meno noti, che permettono di situare con più articolata giustificazione storica l’edizione degli atti greci del concilio d’unione del XV secolo, possono illuminare geneticamente il successivo prendere forma, e perfino il parziale trasfor­ marsi per via, dei moventi ecclesiali predominanti di quella ini­ ziativa pontificia per i concili generali, che, se al termine dell’ese­ cuzione sopporta d’essere descritta come un momento di arrocca­ mento apologetico e di restaurazione difensiva (24), all’inizio, con Gregorio X III, obiettivamente pretende d’essere considerata in una visuale di positiva ripresa postconciliare e di fiduciosa espansione

(21) P e r i , II numero dei condii, 501.

(22) Acta generalis octavae Synodi sub Eugenio I V Ferrariae inceptae, Flo­ rentiae vero peractae, e Graeco in Latinum nuper traducta, interprete B ar th o lo m aeo A bram o Cretensi Praesule Ariensi, Romae 1526. (23) Ή άγία καί οικουμενική έν Φλωρεντία γενομένη σύνοδος. Πρακτικά της άγιας καί οικουμενικής συνόδου, τής έν Φλωρεντία γενομένης επί Εύγενίου τετάρτου άκρου άρχιερέως. Γεωργίου Σχολαρίου πρδς τούς έν τή είρημένη συνόδω Γραικούς, περί ειρή­ νης καί τής προς τούς Λατίνους όμονοίας λόγοι τρεις. Γενναδίου του Σχολαρίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως συντάγματα πέντε, έν οΐς των έν τy*A e*- v /»

&^ $ & * * *+~frrM & tf**/tp^etr *~lfc(t)j f ■**Sn^ /¿uy**. j ' « / . J ^ ~y£*

:v'vV'

T a v . V - Valliceli. K 17, £. l l l r. Appunto di G. Viviani sull'introduzione della stampa orientale

in Roma (pp. 63 e 152).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

!*»(* 79 ftho» me Co!:

'•“ V ’“' u ”'>M A ’* ^ {> ** f*^'/"*’ m'V ‘* ?·'·'** J» ’* '* c*'t"r“i

■Avx'Co i’-sù

p f< r

J ' j t P ’ Clolno!» . U e r r A ^ k ^ fina

,^ .n V

>**

~

L »**fb*r*i ■ A**»*

»oh

, eh - / > , -c 'L /'· « W : ^ r / V

»j^ W

f a * c7W fLc*»»·/ . r p ·

< 3^ / / ^

fe £ rt- ¿f™/*. , ¿¿tf» W Pr

^ ¡¡X

**Xj 1*tf; * / '” f!" ” b A to r r te n l

/«**

è jU

**·

&

flr* * )< fjn n

/"*»*■/'■· *

^ ¿*

·' r f /Pw

}trJfM ',Svjk f/en-bre *

¡"•4i‘ eh Hefi/,'. j l J>9* ^

v ·

if C o n A ^ r ^ u ~ 'iM n *u L

i+

n k ,l

A /

M J"**> tfe*f

· filate, j ‘juele Jef*f* l ^nfe U oylyfiV & A e*^jY .

»!> A* J7VO, )n)i monca V conh'mt* co*

Arna/t eh e/ìinolo nwO/v , tjforfwrii u y (t el· ejeir1

J k ^ ? · Cjc*fi/lnnKTj /ìtlh iju d : e a

Cefi kfmertA. /'mpnfit j fn fe n e n ìffjf

M ali tiU tt t h f tfuel C cn^tt Cjtrc* e n fi· m %~6m*. io Sn> fr^A. ò fie ^ y \jJ lJ h e

th Uhi’f* Ilio, ivo fiAkonr*.

{i/mfmoAS*.

alla jl* if f

< '?

Arn*^ , Cf j l · JJ < ·r A A ce* n ,e^ -vu ¿vU m n 1 JJ 'A h *A )t if jm ^ KehaJJa* n* fa fa Se^ fied^. " V a /»/» n elc h nenA j> tnJe file A J fi fft*. A „ 1 ,, p fr ¡^k c ft^e. ^.1 cen e,^

fh fh k A a . $ua ia tX tx

T a v . VI -

rh L g f v L

Jet* tia n /Ji'm j a

1te i j eh

(,' J l i t i e n



.¿a* jeen lijJìm a

fws' li u c tfa m , ¿J» i b f r v f a ^r*%A>l eh m yrnA *» mfimfemmheL^ L Cfje l i ! /m e .

fit

le be/hiinib n e tti ¿in leva

eh nella, d ita

Vatic. lat. 6193, p. II, f. 471r. Inizio della lettera autografa di M. Stridoni al card. Sirleto (pp. 69 e 172-173).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

APPENDICE DI DOCUMENTI

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I. —■P a rere s u ll’ecu m en icità d el C oncilio d i F irenze. BAY, Vatic. lat. 6209, fi. 84a t1) 85-87 (2).

|| Che ’1 Concilio fiorentino sia oecumenico non è da dubitare, f. 85r essendo stato legittimamente congregato con l’auttorità del Ponte­ fice Romano per unire a la Chiesa Romana la natione greca et l’armenica, et essendo stati convocati li Prelati latini et greci, dove ancora furono Iosepho Patriarcha Constantinopolitano, Antonio Me­ tropolita di Heraclia, che teneva il luogo di Theophilo Patriarcha d’Alessandria, Isidoro Metropolita di Russia, Vicario di Dorotheo Patriarcha d’Antiochia et Dositheo Metropolita di Monombasia Vi­ cario di Ioachim Patriarcha Hierosolimitano et altri Vescovi orien­ tali, li quali tu tti sottoscrissero il decreto di quel Concilio, come anche li Vescovi latini. Se dunque Concilio oecumenico et gene­ rale è quello, dove con auttorità del Pontefice Romano sonno con­ vocati li Vescovi di diverse nationi, come non sarà oecumenico il fiorentino, dove fu presidente l’istesso Papa con l’intervento di tu tti li quattro Patriarchi, parte per se stessi et parte per legati? Ne la settima synodo, che fu la Nicena seconda, si legge ne la sessione || sesta che non è Concilio oecumenico quello il quale f. 85v non haverà havuto cooperatore il Pontefice Romano o suoi Vicarii et la confirmatione del Pontefice, come fu fatto nel Niceno primo, nel Ephesino et nel Chalcedonense. Nel fiorentino fu capo et pre­ sidente Papa Eugenio et dopo lunghe dispute, essendo stata fatta l’unione dei Greci co’ i Latini, si sottoscrissero tutti, salvo che uno o due ostinati. E t Papa Eugenio confirmò con una Bolla quella Synodo, chiamandola oecumenica, come si può vedere l’istesso ori­ ginale ch’è in Castello insieme con la confessione di Giovanni Pa(1) Sul foglio 84a risultano scritte in greco due espressioni proverbiali, comuni nell’Arcipelago greco: una è Χίος χβδήλον (per Χίος κίβδηλον) il cui senso e origine .offre uno scolio agli Uccelli di Aristofane: « κιβδηλίαν : τον έκ τοϋ άργύρου βύπον, μοχθηρίαν καί ζηλοτυπίαν, άμα δέ οτι τά νομίσματα κίβδηλα λέγεται παρά τί> ύπό Χίων δεδηλησθαι » (The Scholia on the Aves of Aristophanes... collected and edited by J. W. W h it e , Boston and London 1914, nr. 158, p. 46). La seconda è: τρία κάππα κακά- Κρητες, Κίλακες, Καππαδόκες> oppure Κίλ. (2) Il parere è compreso tra altri simili ed è verosimile che come quelli ri­ salga ai lavori preparatori per Yeditio Romana dei concili ecumenici.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L ’editto princeps greca del Concilio di Firenze

106

leologo Imperatore di Constantinopoli, scritta in lingua greca et sottoscritta di sua mano et sigillata co ’1 suo sigillo. Questo medesimo conferma Papa Nicola V, il quale in un Breve scritto a Costantino Paleologo Imperatore di Costantinopoli, fra­ tello di Giovanni sudetto, gli dà termine tre anni, che vogli ritornar a l’unione de la Chiesa Romana, secondo haveva il suo fratello et i Prelati de la Grecia sottoscritto al Decreto del Concilio fiorentino, notificandogli che questo Decreto, scritto in lingua greca et latina, f. 861 era stato mandato per tutte || le parti del mondo, dicendo queste formate parole: « come è testimonio l’Hibernia tu tta, la quale è divisa in quattro Regni, cioè Castiglia Aragona Portugallia et Navarra; è ancor testimonio la Bretagna, l’Hibernia, la Scotia et n ’è ancor testimonio tu tta la Germania, la Dania, la Norvegia et Suetia et il Regno di Polonia et i Celti; lascio di dire l’Italia niente minor de gl’altri. Tutte queste genti hanno ricevuto il Decreto fatto, come anche Giovanni tuo fratello et Iosepho Patriarcha di Costantino­ poli et tu tti quei Vescovi che vennero di Grecia in Italia a la Sinodo ». E t per fede di questo Breve si deve sapere che Nicola V lo fece fare greco in Roma da Theodoro Gaza, dottissimo ne la sua lingua, ne l’anno 1541 (3) a li 27 di settembre, ne l’anno quinto del suo pon­ tificato et lo mandò al detto Imperatore; del quale Breve sono in Roma due copie, una de le quali fu mandata al Cardinal Santa Croce (4) dall’Arcivescovo di Candia (5), estratta dal proprio origi­ nale ch’è in Candia, et Genadio Patriarcha di Costantinopoli allega f. 86v questo Breve in quel trattato ch’egli 11 ha composto in difesa del Concilio fiorentino (6), per mostrar maggiormente l’auttorità del Papa et del detto Concilio co ’1 miracolo che accadè per la presa di Co­ stantinopoli, che fu del 1453, ch’era il fine del termine prefisso da Nicola V al detto Imperatore, mostrando doversi credere ciò esser avenuto non per altro che per non haver il detto Imperatore ac­ cettato in questo tempo quanto gl’haveva commandato il detto Pontefice. In difesa del Concilio fiorentino hanno scritto ancora Grego-

(3) (4) (6) («)

Scritto così per scambio con il corretto 1451. Cfr. supra, 17, 21. Pietro Landò. Editto princeps 1577, 396; PG 159, 1367.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

107

rio Patriarcha di Costantinopoli, Fantino Arcivescovo di Candia, Georgio Trapezontio et il Cardinal Bessarione in una longa epi­ stola che scrive a la natione greca, dove prova che ’1 Papa è sopra la Chiesa universale. E oltre le cose dette di sopra, per maggior prova che fosse accettato universalmente il detto Concilio, se ne trovano due copie scritte in greco, una de le quali è ne la Libraria Vaticana, l’altra appresso il Signor Cardinal di Trani (7). E t per più chiarezza si trova ancora la sottoscrittione che fece l’Oratore del Re d’Armenia, tradotta in questo senso: subscriptio || Oratoris Regis Ar menine de his quae peracta et definita sunt in universali Synodo Fiorentina ad unitatem et pacem Ecclesiarum Orientalis et Occidentalis. E t per mostrar che l’Imperatore di Germania accettasse il detto Concilio, oltre che appaia nel detto Breve che la Germania l’havesse ricevuto, quando Felice Antipapa si sottomesse a l’obedientia di Nicola V insieme con tu tti i Neutrali, domandando in gratia d’esser Cardinale, sì come restò poi, et quando Federico II venne a Roma a pigliar la corona dal detto Papa, si deve tener per fermo che, l’uno essendo stato restituito ne la gratia del Pontefice et havendo l’altro prestato il solito giuramento, accettassero quello che teneva la Chiesa Romana, la quale ha approvato sempre per oecumenico il Concilio Fiorentino.

f. 87r

II. — Dichiarazione giurata del p. Tommaso da Vieste o.p. BAV, Vatic. lat. 6216, fi. 375rv.377aT

Copia.

|| Io (8) fra Thomaso da Viesti, del ordine di santo Dominico, f. 375r professo nel monasterio di Manfredonio (9), venuto in questo luogho (7) Cfr. supra, 18. (8) In alto, a sinistra, una seconda mano ha annotato: coppia. (9) Nei registri dei Maestri Generali, conservati neH’Archivio della Casa Generalizia dell'Ordine domenicano, non v'è notizia su P. Tommaso di Vieste. Qualcosa risulta dalla copia dell’informazione sulla Visita apostolica di Costantino­ poli del 1580-81 (ASV, Fondo Pio 107, fi. 84-85v; 119r); sappiamo che il P. Tom­ maso apparteneva alla «Provincia peregrinantium », e che fino a tutto il 1580 si trovava ancora a Pera, benché il suo superiore Agostino Ghisolfo lo avesse fatto uscire dal monastero, nel quale il Visitatore P. Cedolini lo fece riammettere, riconoscendolo buon religioso ed affidandogli una missione apostolica a Cafia insieme a P. Giovita di Brescia. Nel febbraio 1583 era a Zara.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

108

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

di Pera con la buona memoria del Reverendo Padre Maestro Paulo Liberati da Vinetia (10*), frate di detto ordine di santo Dominico et Vicario in detta Pera del Illustrissimo et Reverendissimo Car­ dinal di Pisa Patriarca di Constantinopoli (u ), essendo stato chia­ mato dall’Illustrissimo Monsignor Reverendissimo Egidio de Noailles Abbatte de Lisia, Consigliere del Re Christianissimo nel suo se­ creto Consiglio et suo Ambasciatore alla Porta del Gran Signore, et havendomi Sua Signoria Illustrissima domandato se io non sa­ peva che l’Illustrissimo et Reverendissimo Cardinal di Pisa havesse dato al detto suo Vicario, partendo di Roma, un libro greco scritto a mano et dove era al presente esso libro, ho risposto al detto Il­ lustrissimo Signor Ambasciatore che me ricorda molto bene de haver visto al detto Padre Vicario un libro in folio alto di dui ditta, scritto in greco, coperto di raso rosso con otto legami di setta rossa et indaurato sopra li folli per di fora, et haver inteso ragionar spesso al detto Padre Vicario che esso libro era il Consiglio tenuto in Fio­ renza con le sottoscrittioni delle proprie mani del Imperatore et del Patriarcha di Constantinopoli e di parecchi Archivescovi, Ve­ scovi et altri Greci literati, il quale haveva havutto dal detto Illu­ strissimo Cardinale. E t essendo il detto Padre Vicario con un altro frate et me in compagnia sua gionti a Barri, venendo in qua et allogiatti nel ca­ stello, per esser esso Padre Vicario cognosciuto dal castellano, Gioan Lorenzo Papacoda marchese di Caporso (quale altre volte era stato allogiato in Venetia nella casa del padre di detto Vicario), arrivò in detto Barri l’Archivescovo d’Ottranto (12), che veniva di Napoli (io) Dalla stessa informazione sulla Visita (ASV, Fondo Pio 107, f. 11), sap­ piamo che fu Vicario Patriarcale prima del P. Enrico De Cinis. « Chi fu Vicario Patriarcale inanzi Maestro Henrico? Respondit: maestro Paulo Venetiano del­ l ’Ordine di Santo Domenico »; risulta ancora (ibid., ff. 81 -86 ) che il suo nome completo era Paolo Liberati da Fano e che a tutto il marzo 1580 era ancora a Pera, donde si allontanò dal convento così da essere considerato « fuggitivo ». Sempre nell’Archivio Generale dell’Ordine dei Predicatori in Roma, dal Reg. IV.31, f. 224v, alla data 25.VIII.1553 per il Vicariatus S. Dominici in Venezia il P. Esser ha ritrovata e comunicata la nota: « Concessum fuit fr.i Paulo de Venetiis posse se conferre in servitium R.mi D. Ep.i Paresini (sic!), et cum eo ma­ nere extra conventum ». (u) Scipione Rebiba, Patriarca latino di Costantinopoli dall’8 dicembre 1565 al 26 agosto 1573. (12) Pietro Antonio de Capua, napoletano, arcivescovo di Otranto dal 1536 al 1579.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

109

et andava al suo vescovato, et allogiatosi anche lui in detto ca­ stello fecerono amicitia esso Archivescovo et detto Padre Vicario et partirono insieme di quel luogho per Ottranto, havendo prima detto castellano molto racomandato il detto Padre Vicario ad esso Archivescovo per il bisogno che potesse havere in detto Ot­ tranto; dove, essendo arrivati alli 7 genaro del ’76 et forzati a re­ star la alcuni giorni per aspettar passagio, detto Padre Vicario stava di continuo et mangiava ordinariamente con detto Archivescovo. E t havendo un giorno ragionato sopra di detto libro, esso Vicario comandò a me (che sapevo dove era) di recarlo del suo logiamento, che era fora del vescovato, essendoli stato domandato dal detto Archivescovo, per farlo veder a certe persone literate nel greco, che haveva con lui. E t havendolo portato, trovai il detto Archive­ scovo et con lui insieme il detto Padre Vicario, l’archiprete di So­ lito (13) et dui altri preti literati in greco, et presentato che lo hebbi il detto Archivescovo lo prese nelle sue mani et doppo haver visto dentro, lo consegnò al detto axchiprete et altri dui preti, a i quali !. 375v restò, volendo detto Archivescovo haverne || una copia. E t partitosi poi esso Vicario de la presentía di detto Archivescovo, per andar al suo logiamento, me comesse di haver cura di recuperar detto libro, ma, essendo arrivato in detto Ottranto il Clarissimo Signor Thiepolo (14) con tre galere, andandosene in Roma Ambasciator per la Illustrissima Signoria di Venetia et vo­ lendosene tornar subito le galere (come fecerono), detto Padre Vi­ cario s’imbarcò in freta sopra di esse la vigilia di Santo Mathia, che fu alli 23 febraro, et havendolo ricordato di pigliar detto libro me rispose: « Lassalo stare, che il Archivescovo lo manderà, non essendo per hora finito a copiar ». E t così venissimo qua, dove al­ cuni mesi dapoi detto Padre Vicario morse; et non ho più mai visto detto libro, talché dovrà esser in mano del detto Archivescovo di Ottranto o di quel Archiprete di Solito et altri dui preti, alli quali fu consignato quando io lo portai al detto Archivescovo, come di sopra ho detto. Il che certifico esser vero et di più me ricordo che, essendo detto (13) Antonio Arcudi, sacerdote pugliese greco, noto anche alla Congrega­ zione dei Greci a Roma, per la quale collaborò nella riforma del rito Greco in Italia. (14) Antonio Tiepolo, già Bailo a Costantinopoli, diventato Ambasciatore ordinario di Venezia presso la corte pontifìcia.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110

L'editio princeps greca del Concilio di Firenze

Padre Vicario in Ottranto pregò il detto Archivescovo di farli tra­ durre di volgare italiano in greco una indulgentia di Papa Adriano, concessa alli Paternostri beneditti, che portava detto Vicario, con­ firmata dalla Beatitudine del presente Papa; et detta traduttione fu fatta et scritta per mano di quello che hebbe detto libro, de or­ dine del detto Archivescovo, la quale, havendo io dapoi gardata, l’ho data al detto Illustrissimo Signor Ambasciatore per segnale e memoria di quello che ha il libro. Et in fede di quanto sopra, che affermo esser vero sopra l’ordine et sacro mio, ho sottoscritta la presente di mia mano. Alle Vigne di Pera presso Constantinopoli nel allogiamento di Sua Signoria Illustrissima, questo dì 4 ottobre 1577, in presentia delli infrascritti testimonii, cossi sottoscritti: Io frate Thomaso de Vesti confirmo ut supra. Io fra Hyeronimo Arsengho da Sio (15), Comessario de santo Francescho affermo quanto de sopra, per esser stato presente al sopradetto scritto fatto per il sopradetto Padre fra Thomaso. Io Anthonio de Cambefort, gentilhuomo francese fui presente al sopradetto scritto, fatto per il sopradetto fra Thomaso. Io Sebastiano de Juye, secretario del detto Illustrissimo Si­ gnor Ambassiatore, fui presente al sopradetto scritto fatto per il detto fra Thomaso. f 377av

|| Memoriale mandato da Constantinopoli da Monsignor di Novaglia Ambasciatore del Re Christianissimo.

III. — Appunti di G. Viviani circa codici greci portati a Roma. B ib l . V a l l ic e l i .., Valliceli. K 17, fi. 105-106v.

f. I05r

Minuta. Note autografe.

|| Libri greci portati di Levante da Monsignor Vescovo d’Anagne et dati all’Illustrissimo Signor Cardinale Sirleti bonae memoriae (oltra il Concilio et li tra tta ti di Gennadio, quali furono stampati) (16). (15) Dalla Visita Apostolica del 1580-81 risulta ancora a Pera in quegli anni come Guardiano di S. Francesco; un laico, Antonio Ianso, il 1 die. 1580 testimo­ nia (ASV, Fondo Pio 107, f. 41) «che ha inteso che fra Geronimo Arsengo da Scio è spione, et con grandissimo periculo della Chiesa et nostra, che s’impaccia con schiave ». (16) Le parole tra parentesi sono aggiunte autografe. Questa nota fu pub-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

111

Libro uno di bambacina in foglio, dove con antiqua scrittura sta registrato il Concilio celebrato sotto Martino Primo contra l’heresia de Monotheliti, con molte epistole sinodali a Principi et Nationi per la notificatione delli decreti di esso Concilio. (Questo non si troverà forse in alcuna (17) altra libraria d’Italia) (18). Libro uno grando di membrane, ligato in tavole, cb’è Catena sopra l’epistole di San Paolo et sopra l’altre epistole canoniche (19). (Questo disse l’Illustrissimo Sirleti che si doveva stampare in Spagna). Espositione sopra la Cantica di auttore molto preggiato dalli Illustrissimi Varmiense et Sirleti felicis memoriae, in foglio). Il Testamento Nuovo in membrane sottilissime, con carattere di eccellentissima mano, ligato in tavole. Espositione della liturgia greca, composta da Nicolò Cavasila, con charattere piccolo antico. Commendata dal prefato Illustris­ simo Varmiense. Legatione fatta in tempo di (Papa) Nicola Quinto a Greci (avanti la perdita di) Constantinopoli (20) con le proposte de Latini et ri­ sposte de Greci. Molti altri scritti essemplati da codici antiqui greci sopra di­ verse materie (21) (tra Latini et Greci). || All’Illustrissimo Caraffa (22)

f. 105v

Hebbi per comandamento dalla santa memoria di Paolo Quarto all’hora Decano del Sacro Colleggio, quand’io parti da Roma per andare in Levante, di raccogliere libri greci; et mi diede lista di molti quali particolarmente desiderava, onde con diligenza et non senza qualche spesa ne raccolsi molti, quali portai poi a Roma l’anno santo (23) et ad instanza dell’Illustrissimo Signor Cardinale di Pisa (24), amorevole mio padrone, li diedi all’Illustrissimo Signor Cardinale

blicata da P. B a t if f o l , La Vaticane de P aul I I I à Paul V d’après des documents nouveaux, Paris 1890, 42, n. 1. (17) alcuna è poi sbarrato sul ms. (1S) È il Vat. gr. 1455. (19) È il Vat. gr. 1430. (20) E corretto in Constantinopoli il precedente Constantinopolitani. (21) È sbarrata la parola importanti. (22) Questa minuta, come le due seguenti, è autografa. (») II 1575. (24) Scipione Rebiba.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

L ’editto princeps greca del Concilio di Firenze

Sirleti, dicendomi che sarebbero poi riposti nella Libraria Vaticana a servitio di Santa Chiesa et perpetuo comodo de’ studiosi. Hora dunque intendendo che si tratta di vendere tu tta la sua libraria, mi è parso di mandare nota a Vostra Signoria Illustris­ sima ne l’incluso foglio, acciò sappia quali sono stati dati da me; et perchè questi forse non si troveranno in altra libraria d’Italia, lei con l’auttorità sua faccia che restino nella Vaticana, la cui prottettione con piacere ho inteso esser stata data a Vostra Signoria Illustrissima. Et con questo fine riverente in gratia sua raccomandandomi, le bascio le mani. f. lOé1

|| All’Illustrissimo Santa Sever ina. Sapendo la diligenza che Vostra Signoria Illustrissima di con­ tinovo usa in raccogliere libri et scritti giudicati utili per servitio di Santa Chiesa, mi è parso avisarla come fra li libri dell’Illustrissimo Signor Cardinale Sirleti bonae memoriae, quali intendo che si deveranno vendere, ci sono li notati ne l’incluso foglio, raccolti da me con qualche spesa et fatica per diversi luoghi di Levante, et dati a quella benedetta anima quand’io venni a Roma, con intentione che dovessero poi esser riposti nella Libraria Vaticana a perpetuo comodo de lite­ rati. E t perchè vendendosi potriano anco essere cavati di Roma, ho voluto pregare Vostra Signoria Illustrissima che non permetta che questi siano riposti altrove che in detta Vaticana, acciò li stu­ diosi ecclesiastici possino valersene sempre nell’occasioni per ser­ vitio di Santa Chiesa, nella quale prego Nostro Signore Dio che lungamente conservi Vostra Signoria Illustrissima et riverente in gratia sua raccomandandomi le bascio le mani.

i. 106v

|| Nota delli libri miei dati al quondam Illustrissimo Cardinale Sir letti, quali hoggi stanno nella libraria dell’Illustrissimo Cardi­ nale Ascanio Colonna. Integro registro del Concilio celebrato presente papa Martino Primo contra l’heresia di Monotheliti, con molte epistole sinodali a Principi et Nationi, per la notificatione delli decreti di esso Con­ cilio. Libro di bambacina in foglio, coperto di tavole; questo non si troverà forse in altra libraria d’Italia. Catena di diversi Dottori greci sopra l’epistole di Santo Paolo et altre epistole canoniche; di membrana, in foglio grande con co-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

113

perta di tavole. Questo disse l’Illustrissimo Sirleto che si dovea stampare in Spagna. Espositione eie. Testamento Nuovo senza l’Apocalipsa, in membrane sottili, con carattere di eccellentissima mano, ligato con tavola et coramo. Espositione. Legatione. Libro in ottavo vecchio, dove dopo certa Grammatica greca si legge una epistola di Marco Ephesio, maledica contra Latini, con la quale si comprende che Greci, per mantenere lo scisma, su­ bito inghannano li figli delle loro prave opinioni. Questo libro non si deve permettere che vada per mane secolari.

IV. — Avvertenza di F. Benvoglienti alia traduzione latina della 'Defensio Concilii Florentini’ dei Plusiadeno (a5) Ad lectorem. Sciendum est quod in hac versione Gennadii, usi fuimus auxilio quattuor codicum manu scriptorum antequam Graecus liber typis excuderetur. Primus est advectus e Creta: re­ latumque est eum fuisse Georgii cuiusdam Corinthii, viri in Grae­ cis litteris non mediocriter eruditi, quo cum ego ante multos an­ nos Venetiis familiariter versatus sum. Alter fuit Marcelli II Papae: eum de sua bibliotheca protulit Cardinalis Sirletus, quem ego ho­ noris causa nomino, testatus illum aureis centum coemptum. Ter­ tius ex Vaticano, ab hoc fonte deductus ac descriptus. Postremum, sed magis vetustum, commodavit Illustrissimus cardinalis Farnesius, at sine nomine autoris, in insula Naxo una ex Cycladibus (ut vi­ detur) conscriptum. Animadvertendumque est in his omnibus, quod ubi fo. 384 linea 37 in Graecis impressis legitur Ianuarius, in scrip­ tis haberi lovianus, alludendo ad Iubaiani nomen; ad quem scri­ bit Cyprianus horum similia, quae in epistola Iubaiani continen­ tur. Sed locus a Gennadio adductus reperitur in epistola ad Ianuarium, ut non ausim reprehendere eos, qui Ianuarium pro Ioviano reposuerint. Idem evenit de Eunomio folio 399 linea 20, in cuius (25) G e n n a d ii S c h o la r ii Patriarchae Constantinopolitani Defensio quinque capitum, quae in sancta et oecumenica Florentina synodo continentur, F a b io B e n e v o l e n t io Senensi interprete, ad Sanctissimum D. N , Gregorium Papam X I I I , Romae, In aedibus Populi Romani 1579, Prefazione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

Ueditio princeps greca del Concilio di Firenze

locum impressus posuit Macedonius, eiusdem haeresis cum Eunomio autor, ut Niceta Graecus scriptor attestatur, ubi de haeresiar­ chis et eorum haeresibus sermonem habet. Quod addidimus, ut magis curiosis satisfaceremus.

V. — Abbozzo di prefazione per l’edizione del 1577. (26) P a r a e n e s is , s iv e E x h o r ta t io ad G raecos P ars P r io r

De Romanae Sedis Principatu·, prima Graecorum Schismatis causa Cum jampridem Schisma deplorandum inconsutilem Christi tu ­ nicam discindere, Ecclesiaeque pulchritudinem et gloriam obscurare conatum sit: periculum est, ne vos inveterati mali diuturna con­ suetudine triti, et gravissimis interea usi calamitatibus, saevae pestis curam et concordiae sarciendae diligentiam pro nihilo ducatis, nec ad consequendam salutem magni referre putetis, totius fraternita­ tis, et Ecclesiae Dei unitatem sancire. Quod si in hac sententia essetis, nec, quemadmodum nos ad consensionem fidei et doctrinae plurimum studii adhibemus, ita cuperetis nobis quamprimum reconciliari: ob mali sensum amissum miseri essetis, ac praeter libertatis et omnis foelicitatis jacturam, propter quam vestri jure miseremur, paulum ab eo abessetis, ut miserrimum animarum exilium sponte subiretis. At si ita non senti­ tis, verum conjunctionis par studium, atque nos habetis: agedum veluti apud Brabeutam et arbitrum Christum pacificationis consilia inituri, leniter et quiete confideremus, quaenam vera et incorrupta dijudicatio esse possit controversiarum nostrarum. Quis enim sana mente praeditus, utrorumque hoc magni interesse non putet? Pax nobis a Christo Domino ac Deo nostro, cum in coelum ascensurus esset et sessurus ad dexteram Patris, relicta est, ut res studio no­ stro dignissima, et maxime necessaria Ecclesiae saluti: pacem ha­ bere jussi sumus, et omnium maxime esse pacifici, si filii Dei vo­ cari cupimus, ac haereditatem adipisci, quae nos in coelis manet.

(26) P e t r i M o r in i Parisiensis presbyteri et Theologi Vaticanique olirn Scho­ lastici et Secretarii, Vaticanae Typographiae Praepositi, Opuscula et epistolae nunc primum e tenebris ex fide M S S Authoris in lucem prodeunt opera et studio Fr. J acobi Q u e t if ..., Parisiis 1675, 78-118.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

115

Quae vero discordibus pax est et inter se disjunctis? Quamobrem consensionis eos studiosos esse convenit, qui coelestia aeternaque bona appetant, et hujus vitae foelicitatem vel praesentem tueri vel amissam revocare velint. Magna Dei nostri misericordia est: ac miserationes ejus super omnia opera ejus. Itaque iis, qui ad concordiam prudenter ac sobrie animum ap­ plicuerint, spes reliqua est, fore, ut nefarii ditique tyranni domina­ tio evertatur, et conversio rerum nec opinata fiat, benigno Domino exorato, nostra voluntate reconciliandae pacis, quam omni studio, omnibusque viribus colere ac diligentissime tueri nobis praecepit, vel potius necessitatem imposuit, si cum eo pacem habere volumus, ac ipso, in cujus potestate res nostrae sitae sunt, propitio et adju­ tore frui. Ad concordiam autem quid accommodatius est, quam ut pa­ tres nostros, lumina orbis terrae, veritatis propugnatores atque ago­ nothetas, judices asciscamus, iisque controversiarum omnium discep­ tationem permittamus? Illi Sancti Petri honorem, et Apostolicae cathedrae primatum pie acceperunt, et probarunt, Petrique suc­ cessorum potestatem atque authoritatem sanctam habuerunt, qui­ bus de rebus tantopere nobiscum contenditis. Qui ex vobis monu­ menta Ecclesiastica per volutarunt, caeteros edocere queant, quan­ tum reverentiae, quantum honoris seniori Romae et sancti Petri Cathedrae, Ecclesiarum magistri tribuerint. Illorum libros legite, evolvite quae Antiqui memoriae prodide­ runt, Interrogate patres vestros, et annunciabunt vobis. Persequimini mente et memoria, et aequo judicio celeberrimas synodos, a Spi­ ritu sancto, pacis Ecclesiarum et integritatis fidei caussa, congre­ gatas. Quaerite cui metropoli primo honore cesserunt orbis Eccle­ siae. Omnes invenietis uno consensu prosecutas honore esse, ac re­ veritas Romanam Ecclesiam, ut a Christo primatu ornatam, tribuisseque Petri successoribus obedientiam singularem. Saepe enim injuria ejecti, et, per haereticorum conspirationem, Ecclesiarum gubernatione spoliati orthodoxi Episcopi hoc rerum suarum perfugium habuere, ut Episcoporum Ecclesiae Romanae au­ xilium expererent, propterea quod orbis terrae illorum disceptatio­ nem respiceret, ac eos (quibus universae Ecclesiae gubernacula es­ sent credita) dignos existimaret, qui dissensionum omnium judi­ cium haberent. Exorta vero interdum haeretica labe, studio habuere Catholici Episcopi, ut constaret, ab eo, qui beati Petri sedem teneret, hae-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

116

L ’editio princeps greca del Concilio di Firenze

resim esse damnatam; cui rei argumento est, quod cum sceleratus Nestorius sanam fidem oppugnaret, multosque jam decepisset, ac impie negaret sanctam Virginem Deiparam esse: Cyrillus Alexan­ drinus, qui pro veritate pugnaret, ad Celestinum Romae urbis Episco­ pum literas dedit, quibus ab eo petebat, ut impietatis Nestorium damnaret, eumque sententia sua e coetu Ecclesiastico ejiceret, ac Episcopos restitueret, a Nestorio per injuriam depositos. Atque haec omnia ex actis Ephesinae synodi cognosci possunt. Nunc enim etiam extant quae Beatus Celestinus ad Cyrillum scrip­ sit et ad Presbyteros, Diaconos Clerumque Constantinopoleos, cujus urbis Episcopus Nestorius pietatem labefactabat. Haec igitur aperte ad Cyrillum de scelerato Nestorio Celestinus scribit. Dilecto fratri Cyrillo Celestinus. Sciat ille, communionem se nostram habere non posse, si in hac perversitatis via permaneat, Apostolicae doctrinae adversando. Conjuncta igitur tecum sedis nostrae authoritate; tu utere ad potestatem successione loci nostri, et hanc ei sententiam summa constantia impone, ut ad decem dies, qui ex hujus admonitionis die cedant, malam praedicationem suam scripta confessione deponat ac respuat, seque confirmet eam de generatione Christi Dei nostri fidem tenere, quam et Romanorum et tuae Sanctitatis Ecclesia et universa sanctio obtinet. Quod si non faciat, statim Sanctitas tua illi Ecclesiae prospiciens intelligat, eum omnimodis a corpore nostro movendum esse, qui neque curantium medelam accipere voluerit, et in suum, eorumque omnium, qui ipsi crediderunt exitium tanquam pestilens exci­ tatus morbus properavit totum Ecclesiae corpus pervadere. Eadem au­ tem scripsimus ad sanctos fratres et Coèpiscopos nostros, Ioannem, Rufum, Iuvenalem, et Flavianum, ut de eo clara sit nostra, vel potius Christi nostri divina sententia. Nemo tum Romae urbis Episcopo, nemo beato Petro primas invidebat. Reverebantur omnes Christi Domini nostri oeconomiam, qui Petrum Apostolorum primum designarat. Omnes Petri succes­ sori, qui eandem, quam Petrus, potestatem esset adeptus, honorem habebant. Atque idcirco tanta libertate Celestinus utitur, ut sen­ tentiam suam, Christi sententiam esse pronuntiet, Nestoriumque condemnet, nisi paucis diebus ad sanitatem redeat. Non contradixit Cyrillus, qui sancti Evangelistae Marci sedem tenebat, non Ioannes Episcopus Antiochiae, non Presbyteri Con­ stantinopoleos, cum Episcopus suus judicium subiret Celestini, ad quem, judicium illud propter Petri successionem pertinebat. Quam enim ob causam? Nam ad haeresim evertendam sacrae scripturae

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

T*

Documenti

'V 'T ; r -

117

testimoniis non fuit Cyrillo doctior Celestinus: non propior periculo urbs Roma, ut ei in primis a Celestino consuli oporteret: non propter Imperatoris dominatum, Celestini magis intererat, eam rem suscipere, quam Constantinopolitarum, apud quos clarissimus impe­ rator Theodosius erat. Quare propter Apostolicam potestatem, ac propter sedem Petri, impium Nestorium oportuit a Celestino con­ demnari, adjungique Cyrillo (ut Celestinus scribit) Apostolicae sedis authoritatem, ejusque locum tenere Cyri Ilum, ut pro potestate pronunciaret: propterea quod Celestinus adesse non poterat, ut ipse ad Presbyteros Constantinopoleos scribit: Et quoniam in tanto ta­ lique negotio nostra praesentia necessaria propemodum esse videba­ tur, nostram vicem propter terrae marisque intervalla sancto fratri nostro Cyrillo attribuimus. Ad Nestorium vero quid scribit? Quomodo Cyrilli fidem pro­ bat et confirmat? quibus verbis monet Impium? Operae pretium est hoc quoque cognoscere, sacerdotis Alexandrinorum Ecclesia fidem probatam habuimus, et habemus. Tu igitur ab eo admonitus, eamdem, quam nos, sententiam rursum habeto, si nobiscum frater esse vis. Haec Apostolica plane authoritas est, et ejus, cui orbis ter­ rae, cui salus omnium esset credita, qui jussus esset a Christo, suos confirmare fratres. Quod si jus non fuisset, ea potestate uti Celestinum, idque in­ solens visum esset, non passus esset Cyrillus, non Joannes Antio­ chenus, non presbyteri Regiae Urbis, tantam potestatem illum sibi sumere. Nuper autem a Beato Ioanne Chrysostomo edocti erant Constantinopolitae, et ante a magno Athanasio Alexandrini, Petri cathedram non contemnere. Multis locis Chrysostomus commenta­ riorum suorum de sancti Petri honore scripsit: apertissime autem in sermone de Propheta Jona, et Daniele, et tribus pueris: Petrum in pristinum honorem poenitentia restituit, et Ecclesiae universi orbis administrationem mandavit. Ac omnium major ostendit nobis, se plus quam caeteros Apostolos, erga Dominum charitatis habere. Idemque in quodam ex sermonibus contra Judaeos habitis. Ita Petrus nega­ tionem diluit, ut primus Apostolorum fieret, utque ei universus terra­ rum orbis committeretur. Quid vero magnus Athanasius, strenuus veritatis propugnator, qui insectante Imperatore Constantio, Ariana labe infecto, pieta­ tem deffendens, ita in secundo Apologetico scribit. Iam nostra res judicium non requirunt: judicatae non semel sunt, non iterum, sed saepe; primum in regione nostra, deinde Romae, cum Eusebius scrip-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

L'editio princeps greca del Concilio di Firenze

sisset, vocatique essent adversarii nostri et nos ipsi, atque eo convenis­ sent Episcopi amplius quinquaginta: adversarii vero ipsa veritate victi scripserunt, ac sese Iulio Romae Episcopo dediderunt. Hoc Athanasii testimonium os omnium possit opprimere ac eos refellere, qui Apostolicae sedis dignitatem evertere conentur: Qui Episcopi, Arii venenum hausissent, et Imperatoris voluntatem atque assensionem adjutricem haberent, provocante Athanasio ad Petri Cathedram, judicium non ejurant: verum scribit Eusebius, alii vo­ cati satisfaciunt, ac veris victi, Julii reverentur Apostolicam authoritatem: quo haud scio an ullum maius esse possit Apostolici pri­ vilegii argumentum. Horum igitur doctissimorum et sanctissimorum hominum, qui tantum non martyrium subierunt, quique ob pietatis certamina maximis calamitatibus sunt conflictati, Athanasii dico, et Chrysostomi (uterque enim eorum exilio multatus est, tametsi dissimili calumnia) horum, inquam, doctrina usi tum Alexandrini, tum Constantinopolitae, Beatum Petrum, ejusque successores maximi fe­ cerunt, ac de Nestorio, ut par erat, permiserunt Papae Celestino, ut ostendit idem Cyrillus, haec ad Iuvenalem Hierosolymorum Epi­ scopum scribens. Religiosissimus ac Dei amantissimus Romanorum Ecclesiae Episcopus Celestinus clare de illo scripsit, et ad me misit Epistolas: Harum vero Celestini Epistolarum in una ad Joannem Antiochenum missa hoc scriptum est, quod vel inimicissimis atque alienissimis verecundiam incutere possit, modo sine contentionis stu­ dio vera perspicere animum inducant: Atque Episcopum Nestorium, ac si quis alius ejus sectator talia asseverat, a nostra communione se­ paramus, quoad scripta confessione transmissa, perversitatem quam do­ cere coepit condemnet. Sciat igitur Sanctitas tua, a nobis, vel potius ab ipso Domino et Deo nostro Christo latam esse sententiam. Liberam hanc vocem tum amplexi sunt, qui judicarent, non frustra oves suas Christum Petro pascendas commisisse. Hi vobis imitandi, eorum sequenda moderatio, quos verae re­ ligionis duces et authores habemus. Domini praeceptum tenendum, qui Petrum caeteris Apostolis pràeposuit, eumque rerum summae jussit consulere, ideoque rogavit, ut non deficeret ejus fides. Periculo­ sum vero est, repudiato Dei praecepto, sui quemque esse judicii, suaeque sententiae. Quamobrem quaeramus, quid Christus Dominus imperarit, quid Evangelistae tradiderint, quo praecepto accepto patres nostri Deo obtemperare maluerunt, quam gloriae cupiditati servire. Nam eo-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

119

rum, qui Beato Celestino honorem, habuerunt, non multo post imi­ tatores fuere Flavianus Episcopus quondam vester (viri Constantinopolitae) et Theodoretus Episcopus Cyri. Cum enim impius Nestorius Christi humanitatem a Deitate sejungere conatus esset, paulo post non minori impietate, Eutyches Archimandrita, et Dioscorus, qui Beato Cyrillo successerat, ejusque fidem secutus non fuerat, contrariam haeresin pepererunt, cum asseverarent unam Christi na­ turam esse; et cum humanitate divinitatem confunderent passibilemque fuisse praedicarent. Eutyches autem a Flaviano depositus ad sanctissimum Leonem Romanum Pontificem statim scripsit, cum eum fallere jusque surripere in animo haberet. Tum a Flaviano, Leo veritatem edoctus, Eutychem condemnavit, egregia doctrina de duabus Christi naturis edita. Hic est Leo, cui Chalcedonensi Con­ silio, Episcopi omnes faustis vocibus acclamarunt: Aeterna memoria Leonis·, ut Leo credit, ita credimus: ut Leo docet, ita praedicamus. Hic enim sanae fidei curam gerens, et Synodo foeliciter praefuit, missis, qui vice sua fungerentur, quorum etiam nunc nomina, in ejus Concilii commentariis extant; cujus Concilii prooemium hoc loco proponendum videtur, ut intelligatis, quantopere tum Roma­ norum Episcopis Episcopi vestri cesserint. Ita enim se habet: Con­ gregata sancta et oecumenica Synodo, quae divina voluntate Chalce­ donem convenit, nempe Paschasino et Lucetio religiosissimis Episco­ pis, et Bonifacio religiosissimo Presbytero, tenentibus locum sanctis­ simi et Deo charissimi Archiepiscopi Senioris Romae Leonis. Deinde caeterorum Patriarcharum et Sacerdotum nomina ponuntur, ac prir mum Anatolii Archiepiscopi Constantinopolitani. Idem quoque in ea Synodo factum est, quae iterum habita est Niceae, in cujus monumentis aperte nomina primum scripta sunt eorum qui Sedis Apostolicae vicem obtinerent Sanctissimi Ar­ chiepiscopi Senioris Romae Adriani, deinde Tarasti. Idem sexta Sy­ nodo, Agathone Pontificatum Romanum gerente: In literis autem Synodi ad Agathonem haec sunt: TJnde et nos tibi, ut primam se­ dem tenenti oecumenicae Ecclesiae, quod gerendum est commendamus, atque permittimus. Mirum igitur est, si Leoni honorem Anatolius habuit; Agathoni Georgius; Adriano Tarasius; vos vero illorum posteri, contempta patrum religione, non solum sanctissimae Petri Sedi nihil honoris habebitis, verum etiam ejus honorem ad vos ipsos revocabitis. Atqui nemo sumit sibi honorem, ut dicit Scriptura; sed qui vocatus est a Deo tanquam Aaron, tanquam Petrus; Hic enim a Christo, ut ait

9

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

120

L'editio princeps greca del Concilio di Firenze

Gregorius Theologus in sermone de moderatione disputationum, petra vocatur, et ei fundamenta Ecclesiae creduntur. Quanto melius esset, suo quemque ordine esse contentum, nec majora, quam pro se, affectare nec aliena rapere? Qui enim con­ tentus est iis, quae data sunt, quaeque conveniunt, merito sperat, tum ea se servaturum esse, tum alia, si Deus velit, acquisiturum. At immoderatas cupiditates frangit Deus, quique appetit quae non oportet, et usurpat aliena, non longe ab eo abest, ut propriis deci­ dat. Quod utinam experti non essetis, misereque praeda facti ne­ fariae impiaeque tyrannidis et communis Christianorum inimici. Ve­ stras enim calamitates nostras merito ducimus, publicum hostem existimantes scelestum et antichrisfum tyrannum. Paulo igitur antequam sancta Chalcedone Synodus fieret, Ephesi Praedatoria nominata Synodus a Dioscoro et Eutyche, qui a recta fide aberrarant, coacta est: in qua multi orthodoxi Episcopi, in qui­ bus religiossimus Flavianus fuit, depositi sunt: quibus magnus Leo opem ferens ad Orientales multa scripsit, haec vero ad Constantinopolitanos: Quisquis incolumi ac superstite Flaviano Episcopo ve­ stro sacerdotium ejus fuerit ausus invadere; nunquam in communione nostra habebitur, nec inter Episcopos poterit numerari. Vos Apostolicam cohortationem ministerio nostri oris accipite. Ad Imperatorem vero Theodosium haec scripsit: Nostri ab Apostolica sede directi, constanter in Synodo ut decuit, fuerunt protestati, nequaquam id, quod constituebatur, Sedem Apostolicam recepturam. At mortuo Flaviano, ac, nova quadam ratione, martyrii coro­ nam adepto, Anatolioque Pontifice designato, haec eidem Impera­ tori scribit: Ne aliquid in praejudicium Catholicae defensionis vide­ rer egisse de ordinatione eius, qui Constantinopolitanae coepit Eccle­ siae praesidere, nihil interim in alterutram partem temere rescriben­ dum putavi, non dilectionem negans, sed manifestationem catholicae veritatis expectans. Item haec Reginae Pulcheriae: Constantinopolitanus Episcopus talia ad nos debuit scripta dirigere, quae illum a contagione hujus, qui nuper emersit, erroris alienum evidenter osten­ derent. Simplex est atque absolutum, quod posco, ut remoto longarum disputationum labore, sanctae memoriae Cyrilli Alexandrini Episcopi Epistolae, quam ipse ad Nestorium miserat, acquiescat, in qua et er­ rorem Nestorii arguit, et fidem Nicaenae definitionis exposuit', et Epi­ stolae meae, quae ad sanctae recordationis Flavianum Episcopum est directa, consentiat. At non multo post, cum ab Anatolio Leoni satisfactum, lite-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

121

raeque allatae essent, haec rescribit: Societatem tuae dilectionis am­ plectimur, et gestorum, quae sumpsimus, seriem, necessariis sicut opor­ tuit, munitam subscriptionibus approbamus. De his vero, qui haereticorum fraude circumventi essent, ac post satisfecissent, haec scripsit, amanter admodum et paterne: Ne­ que potest in aliquo benignitas nostra reprehendi, cum satisfacientes recipimus, quos doluimus deceptos. Quis tum ulla praescriptione sanctissimum Leonem prohibuit, vel injuria affectis opem ferentem, vel impias haereses condemnan­ tem, vel poenitentes recipientem? quis contradixit? Quis non li­ benti animo potestatem Apostolicam probavit, salutis Ecclesiae causa nobis a Christo relictam? Flavianus quidem certe hoc perfugium habuit scelesti conciliabuli, quod per vim et latrocinium a Dioscoro Ephesi properatum est, propter quod religiosus post coetus sanctis­ simorum patrum Calchedone est habitus. Haec enim tum Flavia­ nus ipse scripsit ad Leonem, Solo res haec vestrae authoritatis mo­ mento atque adjumento indiget, ut nutu et assensione vestra in tran­ quillitatem ac pacem omnia redeant. Sic enim et quae excitata est haeresis, et motus ex ea ortus facile sedabitur, per sacras vestras literas, adjuvante Deo. Opprimetur et ea, quae jactatur habita Synodus: ut ne ubique sanctissimae Ecclesiae perturbentur. Haec Flavianus', quibus convenientia Theodoretus scribit, ad quem etiam pars aliqua pervenit illius tempestatis. Nam haec scri­ bit Leoni. Si veritatis praedicator Paulus, illa sancti Spiritus tuba, ad magnum Petrum cucurrit, ut ab eo judicium afferret iis, qui de disciplina legis Antiochiae ambigerent; quanto magis nostrum est, qui tenues et exigui sumus, currere ad Apostolicam sedem vestram, ut a vobis Ecclesiarum ulceribus medicinam sumamus ? Primus enim honor propter omnes caussas vobis convenit. Nam sedes vestra multorum ornamentorum praestantia decoratur. Habet urbs vestra communium patrum, et veritatis magistrorum, Petri et Pauli monumenta, fidelium animis lucem afferentia. Horum vero beatum et divinum par, in Oriente ortum, radios quoquoversum emisit, et paratissimis studiis in Occi­ dente occasum vitae subiit, atque inde orbem terrae collustrat: hi sedem vestram clariorem fecerunt, hic vestrorum bonorum est Colophon. Ego vero Apostolicae vestrae sedis expecto sententiam, et sanctitatem tuam oro atque obtestor, ut mihi opem feras, rectum integrumque judicium vestrum imploranti, meque jubeas ad vos currere, ac ostendere, doctri­ nam meam Apostolica sequi vestigia; ac sanctitatem vestram rogo, ut fidei, cui tenduntur insidiae, omnibus viribus opituleris, paternamque

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

haereditatem Ecclesiis serves integram, ut j>ro his Sanctitas vestra a munifico liberalique Domino praemia capiat. Renato autem Presbytero hunc in modum scripsit: Sanctitatem vestram precor, ut Archiepiscopo sanctissimo persuadeas, ut Aposto­ lica utatur potestate; meque ad consessum vestrum currere jubeat. Mul­ tas enim ob caussas sancta illa sedes Ecclesiarum orbis terrae princi­ patum tenei, semper permansit haereticae perversitatis, ac teterrimi il­ lius foetoris expers, nullus in ea sedit, qui contra sentiret, verum Apostolicam gratiam integram conservavit. Quamobrem, quae a vobis judi­ cata fuerint, amplectemur, aequitati judicii vestri confidentes. His etiam consimilia scribit ad Archidiaconum Romae. Ex his igitur intelligi potest, data Petro a Christo potestate usos esse successores ejus, magnamque gratiam omnes Ecclesias habuisse Domino nostro Jesu Christo, quod ascensione in coelum, suos non reliquisset orphanos, sed charismata Spiritus sancti copiose liberaliterque largitus esset, Ecclesiae suae Episcoporum originem ac fontem, et confirmationem, Beati Petri sedem constituens, eamque ob caussam ei gregem suum proprio redemptum sanguine, exi­ mie committens, et pascere ter praecipiens, promittensque Eccle­ siam se suam super illum ita aedificaturum, ut portae inferi adver­ sus eam non praevalerent, nec Petri summi Pastoris fides ullo unquam tempore deficeret. Christi igitur institutum repudiare quid aliud est, quam manifeste pugnare cum Deo? Nec vero ita patres nostri fecerunt, verum scripturis sacris re­ ligiose intendentes, voluntatem Altissimi scrutabantur: et coriphaei Apostolorum Petri privilegium cognoscentes, non murmurabant ad­ versus Dominum, ingratorum servorum more, sed Christi veritati ac bonitati confisi, gubernationem Ecclesiarum, rerumque suarum rationes ab Apostolica Cathedra pendentes habebant, atque inde rectae fidei legem accipiebant. Nec vero sacerdotes solum ac populorum pastores, sed etiam Imperatores ipsi hanc Romanorum Pontificum potestatem reveriti sunt. Nam cum per injuriam Beatus loannes Chrysostomus in exi­ lium actus esset, et Archiepiscopali sede depulsus, Innocentius, Archiepiscopus Romae, Ecclesiarum magistro opem ferens, miseransque Ecclesiae Constantinopolitanae solitudinem, haec Arcadio Im­ peratori scribit, qui ob levitatem animi beati viri exilio assensus fuerat. Ego sane, cui, tametsi minimo, divina Coryphaei sedes concre­ dita est, teque et illam (Augustam autem significat) vivifica sancto­ rum Sacramentorum perceptione prohibeo, qui vero coelestem vobis pa-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

,

1

7 i * w ^ 3 3 w r'>v' f 51

•«rw-sx*#· ~*r

Documenti

ja *■-..

«

123

nem sanctumque ■poculum impertire ausus fuerit, eum depositioni te­ nuitas mea subjicit. At si vim, quod deprecor ac detestor, nonnullis audebitis afferre) ut hoc Apostolicum praeceptum infirmetis, eritis caeterum omni orthodoxo coetui sicut publicani et Ethnici, atque in fa­ ciem vestram in die justi judicii grave hoc peccatum redibit. Ei, qui de tenuitate sua confitetur, in mentem tamen venit divinam sibi Coryphaei sedem esse creditam: ac vir alioqui mo­ destissimus claudit ex potestate coelum, Romanorumque Impera­ torem ligat, aberrantem ovem ea ratione revocans. At Imperator, ut obsequens ovis, pastoris vocem audit, reve­ retur, ejus manum subit, qui oves pascere jussus esset: atque is qui orbem terrarum administrat, observat illum, cui idem orbis sublimiori modo ac diviniori, est commissus: sanctoque Innocentio ita rescribit: De nobis paterna tua humanitas exoretur: nec nos divi­ norum Sacramentorum expertes esse sinas. Ecce enim in filiae tuae Eudociae peccata vindicavi: quae in gravissimum morbum ob eam rem incidit, ac in lectulo jacet. Quo vero loco poenitentiae bonum erit, nisi poenitentibus venia tribuitur ? Ut quaeso rogat communem pa­ trem, ut orat illum, ac se ei summittit! Quem cum Innocentius hoc modo sanasset, et convertisset ad poenitentiam, ad Proclum scribit, qui tum Constantinopoli erat, ut Reges illa segregatione solvat, eosque sacris mysteriis dignos efficiat, et Ecclesiam Constantinopolitanam regat, quoad de rebus Attici accurata disceptatio ha­ beatur: Ad Arcadium autem scribit, ejus accipiens poenitentiam, et correctionem erratorum. Quare in mentem vobis veniat, quantum honoris Beati Petri Sedi Imperatores habuerint, nedum sacerdotes, ac duces Ecclesia­ rum. Accepistis quid patribus Orientis, vestris doctoribus, visum sit, quorum potius vestigia sequi vos convenit, quam nova doctrina sejungi, et a Cathedra auxilioque Sancti Petri alienari, ejusque ho­ norem in successoribus imminuere. Africa vero, tertia orbis terrae pars, hac quoque disciplina im­ buta fuit, de Ecclesiae Episcopatu, qui ab una fede pendeat. De Beato Cypriano audistis, clarissimo Carthaginensium et Africae lu­ mine, vel potius, (ut alicubi de eo S. Gregorius Nazianzenus scribit) totius orbis terrae, hic de poenitentia pro fide Apostolica pugnans contra Novati haereticam luem, qua Africa laborabat, et contra eam crudelitatem, quae poenitentiam lapsorum tolleret, animasque impelleret in desperationis praecipitium: hoc firmissimum argumen­ tum habet Novatianorum erroris atque vesaniae, quod se ab Apo-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

stolica Cathedra abscidissent, quam dicit Ecclesiae Catholicae radi­ cem ac matrem esse. Ita igitur octava Epistola primi libri: Deus unus est, et Christus unus, et una Ecclesia, et Cathedra super Petrum voce Domini fundata. In tertia vero Epistola ejus libri, haec de hae­ reticis: Navigare audent, et ad Petri Cathedram, atque ad Ecclesiam principalem, unde unitas sacerdotalis exorta est, a schismaticis et pro­ fanis literas ferre, nec cogitare eos esse Romanos, quorum fides. Apo­ stolo praedicante, laudata est, ad quos perfidia habere non possit ac­ cessum. Atque in eadem Epistola, Catholicae Ecclesiae Episcopum ita designat: Neque enim aliunde haereses obortae sunt, aut nata sunt schismata, quam inde; quod sacerdoti Dei non obtemperatur: nec unus in Ecclesia ad tempus sacerdos, et ad tempus judes vice Christi cogi­ tatur. In libro vero de Ecclesiae unitate haec scribit: Super Petrum unum aedificat Ecclesiam suam, et illi pascendas mandat oves suas, ut unitatem manifestaret, unam Cathedram constituit, et unitatis ejus­ dem originem ab uno incipientem sua authoritate disposuit. Exordium ab unitate proficiscitur, et primatus Petro datur, ut una Christi Ec­ clesia, et cathedra una monstretur. Vnum caput est, et origo una. Haec martyr Christi Cyprianus: qui (ut de eo Gregorius Theologus disse­ ruit) omnes omnibus rebus superabat, cujus rei testes orationes sunt, quas ille pro nobis multas nobilesque habuit. Periculosum est atque perniciosum, ab hac unitate atque ori­ gine distrahi, cum potius oporteat, maximam gratiam Domino no­ stro Jesu Christo habere atque agere, quod Episcoporum, Ecclesiae praefectorum, ne intercideret, neve deleretur eorum potestas, com­ pagem et conglutinationem uni principio, unique radici haerere voluerit. Quapropter reveremini magni illius Cypriani sanctimoniam, et intelligentiam divinorum oraculorum, et martyrium, et miracula. Spiritu sancto plenus illa scripsit, Cornelii urbis Romae Episcopi, vel potius Petri Cathedram et Christi gratiam, et universae Eccle­ siae pacem praedicans. Vna enim Ecclesia, ut ipse sexta Epistola primi libri scripsit, intus esse, et foris non potest. At in undecima: Neque enim vivere foris possunt, cum domus Dei una sit, et nemini salus esse, nisi in Ecclesia, possit. In duodecima autem secundi libri: Ecclesia catholica una esse; nec scindi, nec dividi posse, monstrata est. Tertullianus praeterea Aser, qui ante Beatum Cyprianum flo­ ruit, in praescriptionibus adversus haereticos, Ecclesiam oppugnan­ tes confutat Apostolicae Cathedrae auctoritate: Habes, inquit, Ro-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■w ^r;1

Documenti

"*■' ■■.»

125

manam Ecclesiam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Foelix Ecclesia, cui totam doctrinam Apostoli sanguine suo profuderunt, ubi Petrus passioni Dominicae adequatur, ubi Paulus loannis exitu co­ ronatur, ubi Apostolus Ioannes postquam in oleum igneum demersus nihil passus est, in insulam relegatur. Haec opinor, aequis homini­ bus satis sunt, et veterum dogmata sine contentione expendentibus. Beati sane Irenaei, qui Apostolicis temporibus non multo fuit inferior, testimonium praetermittere fas non est. Hic enim est Irenaeus, quem posteritas praedicavit optimum veritatis magistrum fuisse, praestantissimumque haereticae pestis medicum; quem ma­ gnus Basilius non longe ab Apostolis abfuisse scripsit: quem Theo­ dor etus in libris adversus haereticos virum Apostolicum appellat, et admirabilem, et ter beatum, atque eum Occidentis oras illustrasse scribit, (Lugduni enim nobilissimae Celtarum urbis Episcopus fuit). Ab Oriente enim profectus, cum in Occidentem divino consilio ve­ nisset, illis regionibus valde profuit. Hic igitur superioris, et suae aetatis haereseon oppugnator, easque argumentis firmissimis redarguens, Ecclesiarum traditiones, et successionem Episcoporum plurimi faciendam esse demonstrat, Romanaeque Ecclesiae doctrinam in primis amplectendam, Traditio­ nem, ait, Apostolorum in toto mundo manifestatam in omni Ecclesia adest perspicere omnibus, qui vera velint audire: et habemus annume­ rare illos, qui ab Apostolis instituti sunt Episcopi in Ecclesiis, et suc­ cessores eorum usque ad nos. Sed quoniam valde longum est in hoc tali volumine omnium Ecclesiarum enumerare successiones, maximae et antiquissimae et omnibus cognitae, a gloriosissimis duobus Aposto­ lis Petro et Paulo Romae fundatae et constitutae Ecclesiae, eam quam habet ab Apostolis traditionem, et annuntiatam hominibus fidem per successiones Episcoporum pervenientem usque ad nos indicantes, con­ fundimus omnes eos, qui quoquo modo vel per sibi placentiam, vel vanam gloriam, vel per caecitatem et sententiam malam, praeterquam oportet, colligunt. Ad hanc enim Ecclesiam propter potentiorem prin­ cipalitatem necesse est omnem convenire Ecclesiam. Deinde successio­ nem commemorat Irenaeus, cumque Apostolos nominasset, et L i­ num et Anacletum, et Clementem, et caeteros, qui Apostolicam Ca­ thedram obtinuerant, duodecimo ab Apostolis Eleutherio Episcopa­ tum ait esse commissum: hac ratione probans, Romanae Ecclesiae fidem Apostolicam esse et Evangelicam, atque ab Apostolis per suc­ cessiones devenisse. Ita divinus Irenaeus, disciplina usus Polycarpi, qui sancti Ioan-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

nis discipulus fuit, fidem praedicat Romanorum, quos nunc Lati­ nos appellatis: cum cogitare vos oportuisset, de nominibus dissen­ tiendum non esse, sed omnino eosdem esse Romanos ac Latinos, in doctrina educatos Coryphaeorum Apostolorum. Cogitate cum animis vestris, nunquam Alexandrinos, non An­ tiochenos, non Hierosolymitas Beati Petri honori invidisse, verum libenter omnes Christi praecepto obtemperasse. Et quidem si Ro­ manorum Ecclesiae hic honor non convenisset, eum sane sibi Constantinopolitas sumere non oportuit, qui principio a caeteris Eccle­ siis longo intervallo superabantur. An non enim post Petri sedem Alexandrini fuere? Nam propter ea quod Marcus Petri discipulus illam Ecclesiam princeps rexit, Alexandrini cives merito secundas tulere; et tertias Antiocheni, quod ibi primum Apostolorum prin­ ceps sedisset, et in illa primum urbe Christiani vocati essent. Post enim Beatus Petrus Doctrinae suae lucem Romam intulit, eamque una cum Beato Paulo Martyrii corona decoravit. Vos vero Byzan­ tini, quoti olim eratis? Haec nunc igitur in mentem vobis veniant: contenti que estote secundo honore, vobis propter Imperatoriam majestatem concesso. Primum enim locum neque vos appetere fas est, neque ullas cele­ berrimas urbes. Hic Petro debetur honor, cui aperte a Christo Do­ mino commissus est orbis, ut multis jam testimoniis confirmavi cla­ rissimorum Ecclesiae Doctorum, qui antiquam traditionem et Evangelicum praeceptum secuti, Dominique vocem reveriti, longissime ab eo abfuerunt, ut sanctissimi Petri honorem, propter gloriae cu­ piditatem ad se revocandum putarent. Petri fidem sequi, tutum sibi arbitrabantur esse, cum in memoria haberent, ab Jesu Christo dictum. Simón, Simón, ecce Satanas expetivit vos, ut cribraret sicut triticum. Ego autem oravi pro te\ ut non deficiat fides tua. Et tu ali­ quando conversus confirma fratres. Non igitur sine Domini sententia, non sine Evangélico prae­ cepto, vel Cyrillus, vel Flavianus, vel Theodoretus, vel ante hos magnus Athanasius Archiepiscopis Romae suas ipsorum res admi­ nistrare, tempore postulante, permiserunt; cum id scirent Petro esse commissum, ut confirmaret fratres suos, cumque ex Evangelicis literis certo sibi persuaderent, nunquam fore, ut deficeret Petri fides. Petrum agnoscebant Pastorum caput, et originem esse, cui a Deo esset omnium ovium cura mandata, quemadmodum ex Chrysostomi, Cypriani aliorumque testimoniis docui. Quid enim eo il­ lustrius esse possit, quod est apud sanctum Joannem Evangelistam

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.



c

r

/

-

;

- ··

·

Documenti

* V-"^·· —■.·■*>'“*■·

·

?

127

scriptum? Dicit Simoni Petro Iesus: Simon Ioannis, diligis me plus his? Dicit ei: Etiam Domine: tu scis, quia amo te. Dicit ei, Pasce agnos meos. Dicit ei iterum: Simon Ioannis, diligis mei Ait illi, Etiam Do­ mine: tu scis, quia te amo: Dicit ei, Pasce agnos meos. Dicit ei tertio: Simon Ioannis, amas mei Contristatus est Petrus, quia dixit ei tertio, amas mei et dixit ei, Domine tu omnia nosti: tu scis quia amo te. Dicit ei: Pasce oves meas. His adducti testimoniis Ecclesiarum praefecti, Christi ovem non esse judicarunt, quae a Petro non pasceretur, eamque ob senten­ tiam sponte ejus Cathedrae seipsos subjecerunt, ac per eum in Jesu Christi grege censeri voluerunt, universumque terrarum orbem cre­ diderunt Petri successoribus esse commissum. Nec vero necessarium est hoc loco, ostendere hoc caput, hoc principium, hanc originem atque radicem utilissimam esse, ut salva Ecclesia sit, atque ut sit una, ut unum ubique sentiat, pacemque et charitatem servet, quemadmodum jussi sumus. Fidelibus enim satis est Christi voluntas atque praeceptum: quodque universi Epi­ scopatus connexionem atque concordiam in Petro constituit Deus ac Dominus noster Jesus Christus, eique totum orbem atque omnes oves commisit. Alij Episcopi sane quidem sunt, et coepiscopi: at non eundem nacti honorem, verum Catholicae Ecclesiae Episcopo subjecti ipsi quoque: alioqui enim a grege alieni essent atque extra ovile. Alio vero principatus hic transferri non potest non solum unius civitatis, sed ne universi quidem orbis consensione: siquidem sta­ biles sunt atque immutabiles divinae leges, nec Christi verba prae­ teribunt. Nec minus absurdum est, orbem terrae dividere: quid enim aliud est, quam scindere Christi tunicam, et corpus ejus distrahere, quod aperte faciunt qui alibi quoque Oecumenicum collocant. Non enim, quemadmodum potuere Romanorum Imperatores ita univer­ sae terrae Imperium dividere, ut Orientalibus oris Imperator Constantinopoli degens praeesset, Occidenti qui Seniorem Romam in­ coleret, ita Ecclesiae praefectura dividenda est: Verum Christi in­ stitutione contenti esse debemus, qui unam radicem ac fontem Epi­ scopatus esse jussit, ac Beato Petro ejusque successoribus univer­ sum orbem mandavit. An enim una cum Imperio Pontificatus quo­ que summus transferri potest? quid ea re esset a ratione alienius? An non gravissima esset in Christum contumelia, si una cum rerum humanarum conversione, divinas quoque res vertere et transferre conaremur? stabile ac firmum oportet esse Petri privilegium, et ab

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

eo regi populos omnes, atque adeo Episcopos ipsos, qui populo­ rum gubernationem susceperunt. Non hoc primum Sancta Nicaena Synodus definivit, sed praecepit Dominus, Synodus deinde illa de­ claravit, omnibusque notum esse voluit, sacerdotes omnes accepe­ runt. Hoc integrum oportet esse, atque inviolabile. Cum caeteri vero Episcopi dignitate pares essent, concessae praerogativae sunt Alexandrino, Antiocheno, Hierosolymitano, ne ob multitudinem praefectorum, praefectura ipsa tolleretur, ut prae­ fectorum praefecti essent, usque ad eum qui summus omnium est, cuj usque a Christo est potestas: ut que praeterea Beati Marci sedes honestaretur, et prior Antiochiae Petri Cathedra, et Jacobi Hiero­ solymis, cum etiam sibi Salvator passus sit. At vos, viri Byzantii, cum humano privilegio Patriarcha vester aliis praepositus sit, non ad imperandum, sed ad praesidendum, contenti non eritis tanto beneficio, quod, cum non deberetur, vobis datum est in regiae urbis honorem? id non satis habebitis, verum aliena appetetis? Non ut vestri Patriarchae caeteris imperarent, id illis privilegium datum est; non ut res administrarent, vel Antio­ chenorum, vel Alexandrinorum, vel Hierosolymitarum: sed ut ordo praefecturae esset, ut hoc quoque ornamentum vobis adderetur, qui Imperatorio solio decorati essetis: hoc enim Dei munus est, qui eo nobilissimo sceptro vos honestavit, quod utinam perpetuum vo­ bis ac proprium fuisset. Nam vestrae res, vestrae calamitates nos attingunt: dedecus et cladem communem existimamus, quod hostis tantum potuerit, tantum ejus dominatio amplificata sit. Ille igitur honor merito vobis datus. At honor Sancti Petri nec a quoquam hominum per gratiam concedi potuit, nec dignus fuit, quem sibi Patriarchae vestri sumerent, qui urbi vestrae hoc fortasse piaculum inusserunt, quod nunc delere ac tollere in vobis positum est, et Petri Cathedrae communique corpori reconciliari, pacem atque concordiam amplecti, contentionem omnem deponere, sanctorumque Petri et Pauli, qui aperte contumelia affecti sunt, benedictionem ad vos revocare. Atque utinam Ioannes, vester quondam Patriarcha, sanctis­ simo Papae urbis Romae Gregorio, cujus vos Sanctitatem atque Doctrinam veneratione et honore semper prosecuti estis, eumque Gregorium Dialogum appellatis, quod Dialogos utilissimos conscrip­ serit, qui etiam in Graecum sermonem translati sunt: Utinam igi­ tur ei Joannes obedire maluisset, quam pervicacia ductus a sancta communione se ipsum abscindere. Tunc enim Joanni adversatus

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

129

est Gregorius, non superbia arrogantiaque elatus, modestissimus omnium Pontifex, atque in omni vita meditatus humilitatem, cum in sanctissimis Monasteriis aetatem egisset, quorum nonnulla ipse sumptu suo aedificarat: verum Petri honorem zelans et pacem prae­ dicans, omniumque hominum, quantum in ipso erat, saluti prospi­ ciens: ut ex iis cognosci potest, quae ad Mauritium Augustum, atque ad ipsum Joannem scripsit. Haec itaque ad Mauritium: Cunctis Evangelium scientibus li­ quet, quod voce dominica sanctae et omnium Apostolorum Principi Petro Apostolo totius Ecclesiae cura commissa est. Ad Constantiam vero Augustam sic scribit, Etsi mea peccata tanta sunt, ut pati talia debeam·, Petri tamen Apostoli peccata nulla sunt, ut vestris tempori­ bus pati ista mereatur. Gregorio dolet optimo jure, quod B. Petro contumelia inferatur, Joannis arrogantia, ad quem etiam scribit hoc modo: Ipse tantum crescere poteris, quantum penes temetipsum decreveris. Charitas non quaerit, quae sua sunt. Ecce Fraternitas ve­ stra sibi arrogat etiam aliena. Aliena appetentem, et Petri Cathe­ drae injuriam afferentem obiurgat moderatissimus Pontifex, atque aequissimus, verum hac in re cedendo, existimabat justitiam et ve­ ritatem prodi, quemadmodum Patriarchis Alexandrino et Antio­ cheno scribit: Humilitatem teneamus in mente; et tamen Ordinis no­ stri dignitatem servemus in honore: quatenus nec in nobis humilitas timida, nec erectio sit superba. Eum igitur qui sibi Oecumenici, hoc est Universalis appellatio­ nem sumpserat, fraterne monet is, cui universus orbis erat permis­ sus, qui tamen se non nominat Universalem, ne sibi soli aliorum Episcoporum honorem ac potestatem tribuere videretur. Curam vero gerens omnium Ecclesiarum, diversis per orbem Episcopis et pre­ sbyteris et aliis clericis literas scripsit: ut intelligi potest ex ejus Epistolis, quae nunc etiam extant, quibus de his, quae quotidie ubique terrarum eveniebant, divino plane more, diligentiaque sin­ gulari pleraque sanxit: ut ante ipsum quoque Magnus Leo fecerat, qui etiam Anastasio Thessalonicensium Episcopo in Orientis parti­ bus vice sua fungenti multa scripsit, ex quibus perspicuum est, toti terrarum orbi Leonem providisse. Haec ergo scribit. Quanta fraternitati tuae a Beatissimi Petri authoritate sint commissa, et qua­ lia etiam nostro tibi favore sint credita, si vera ratione perspiceres, et justo examine ponderares, multum possemus de injunctae tibi solicitudinis devotione gaudere. Quoniam sicut praecessores mei praeces­ soribus tuis, ita etiam ego dilectioni tuae priorum secutus exemplum,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

130

L'editio princeps greca del Concilio di Firenze

vices mei moderaminis delegavi: ut curam, quam universis Ecclesiis principaliter ex divina institutione debemus, imitator nostrae mansue­ tudinis effectus adjuvares, et longinquis ab Apostolica sede Provin­ ciis praesentiam quodammodo nostrae visitationis impenderes. His si­ milia Beatus Gregorius, cujus modo feci mentionem, Virgilio scri­ bit, Arelatensium in Gallia Episcopo, quae praetermitto, ne in re perspicua longior esse videar. Vos igitur, homines Byzantii, reveremini Senioris Romae ho­ norem, honorem matris vestrae, non hominum beneficio concessum, sed a Deo datum. An vobis prodesse potest Constantinopolitis, qui Roma profecti estis, atque istuc veluti Coloniae nomine missi, et nova Roma appellari, in seniorem atque in Matrem contumeliam inferre? Et quidem gratos filios ac pietate imbutos oportet parentum senectutem tueri, ac vos conveniebat metropoli Romae ob tantum honorem habere gratiam. Byzantium enim illa decoravit, fecitque, propter decus Imperii, Orientis arcem. Quam male consuluistis qui eo adducti sitis, ut matrem violaretis, pro eo ut ejus senectutem reveremini, meritisque honoribus afficeretis, Audi (fili mi) ait Sa­ lomon, disciplinam patris tui, et ne dimittas legem matris tuae. Et rursum, maledictus a Deo, qui exasperat matrem. Effugite maledictio­ nem hanc, qua constricti, in gravissimas calamitates incidistis, vim perpessi nefariae feraeque tyrannidis. An non enim piaculum existimatis esse, Beatorum Petri et Pauli Martyrium, Romaeque fusum sanguinem inhonorare, Petri contemnere potestatem, Domini mandatum pro nihilo ducere, ejusque vocem gloriae vestrae posthabere? At servis suis illatam inju­ riam Christus ulciscitur, quosque orbi praepositos semel honoravit, a nobis homuncionibus contemni non patitur, qui praesertim tam multa eorum doctrina atque ministerio beneficia acceperimus. Eo­ rum benedictionem vel sero vobis reconciliate; vestramque urbem ab hoc scelere liberate; atque intelligite, Andream quoque Patro­ num vestrum atque intercessorem ab iis injuriam accepisse, qui Petri primatum imminuerunt: siquidem nulla unquam invidia con­ servis incessit, Apostolis Christi, verum omnes mente una Domini voluntatem et aedificationem Ecclesiae super Beatum Petrum am­ plexi sunt. Meministis enim ejus, quod apud Sanctum Evangelistam Matthaeum scriptum est: Dicit illis Iesus, Vos autem quem me esse dicitis? Respondens Simon Petrus dixit, Tu es Christus filius Dei vivi. Respondens autem Jesus dixit ei, Beatus es Simon Barjona,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■*r ' *

Documenti

131

quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in coelis est. Et ego dico tibi: quia tu es Petrus, et super hanc Petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam. Et tibi dabo claves regni coelorum. Et quodcumque ligaveris super ter­ ram, erit ligatum et in coelis: et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in coelis. Horum sermonum et aliorum, quos ante proposui, sententiam ut sancti Patres acceperint, jam demonstravi: ut nulla jam reliqua dubitatio esse possit de Beatissimi Petri ej usque successorum authoritate, quae humano consilio infirmari nequit, non cujusquam po­ tentia, non conversione humanarum rerum ac regnorum, non ullo obtentu callide atque acute invento ad recusationem praecepti do­ minici. Nam quae nonnulli praetexunt, cavete ne vos decipiant, ac persuadeant ab Evangelica doctrina deficere; abscindi a sancta communione, Sedeque Apostolica et pace; quam nobis reliquit Do­ minus, et summo studio coli praecepit. Ne vero sophisticis et captiosis adinventionibus fallamini, ecce salutis Vostrae oblivisci non potest Sanctissimus D.N. Papa Gregorius Catholicae Ecclesiae Episcopus, Beatissimique Petri sedem nunc obtinens. Jussit enim imprimi atque edi vobis sanctam Oecumenicam Synodum, quae Florentiae ad communem charitatem san­ ciendam habita est: quaeque praeterea a Gennadio Scolano in ean­ dem sententiam scripta sunt. Sanctissimi autem Pontificis ac vigi­ lantissimi Pastoris voluntatem et laborem adjuvans Illustrissimus ac Reverendissimus D. Cardinalis Sirletus, magnus ille vir, qui ae­ tatem omnem in divinis oraculis, sanctorum Patrum monumentis, Conciliorum Decretis, Ecclesiasticisque Historiis consumpsit: haecque omnia in latitudine sui cordis inscripsit, consulit saluti vestrae et reconciliationi, plurimumque adhibuit studii, ut per homines pe­ ritos haec diligenter correcta, atque excusa vobis offerrentur. Quamobrem haec legite, et cogitate, dari vobis benigno paternoque animo, ab eo qui fratres suos confirmare jussus est; cum nunc etiam vigeat ac polleat, nec vim suam amiserit Domini mandatum. Agnoscite igitur Domini Jesu Christi et sancti Petri manum quasi vobis porrectam, atque haec omnia studiose evolvite, et aequis ani­ mis ac sine contentionis studio perlegite: et considerate, utros par sit melius sentire, eos, qui a Coryphaeis Apostolis, Petro et Paulo sint edocti, qui fidem Apostolicam tenent, ex verbis Domini nun­ quam defecturam, quorum fides ab Apostolo Paulo laudata est, an eos, qui ab illis olim longissime aberant, nec similes promissio-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

132

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

nes habent, eoque contenti esse debent, ut eorum, qui antepositi sunt, disciplina erudiantur, piaque devotione Apostolicae Ecclesiae vestigia sequantur: hanc enim aequitatem ac moderationem amplec­ titur, eaque promeretur Deus. E t quidem comperietis, sanctissimos Patres, qui Orientis oras disciplinis suis imbuerunt atque ornarunt, nobiscum sentire; ne­ dum veteres Occidentis Doctores, Hilarium, Ambrosium, Augusti­ num, Hieronymum, Gregorium Papam. Quanquam ne hos quidem contempserunt ij, qui in Oriente floruerunt; quod ex Theodoreti et Damasceni scriptis, Conciliorumque monumentis perspicuum est: in eodemque honore, quo caeteros, habuerunt. Simul atque haec diligenter meditati fueritis, intelligetis nos cum veteribus plane sen­ tire: praesertim si scripturas omnes perscrutari volueritis: nec mor­ dicus tenere nudam litteram, sed scripturae sententiam sequi, omniaque inter se comparare, illorumque fugere errorem, qui, ut ma­ gnus scribit Athanasius nudam aliquam vocem a germana serie ab­ scissam ad suas struendas opiniones trahunt, ei quae declaratur, sen­ tentiae non servientes, verum pravo artificio syllabis vim afferentes. Hos etiam, ait Theologus Nazianzenus, Apostolicam quandam vocem ab universo dictionis corpore decerpere: An enim, ait idem Athana­ sius, non expendam, quid fieri possit, quid conducat aut deceat, aut Deo sit gratum, aut accommodatum naturae, aut veritati consentaneum, aut proposito consequens, aut aptum mysterio, aut pietate dignum? Sic enim cogitate, quaeso, non unum scripturae locum tenen­ dum esse, sed multa inter se comparanda: ac perperam olim Arianos homousion rejecisse, aliasque voces a sanctis Patribus ideo edi­ tas, quod earum sententia literis sacris contineretur. In quo idem, quod nos, ipsi sentitis, qui pravitatem Arianam nobiscum detesta­ mini, nonnullaque vocabula bene a Patribus inventa esse fatemini, qui non existimarent ex una voce Theologiam sanciri oportere, sed diligenter multa conjungi, atque simul expendi. Ita enim cum co­ gitassent, duas in uno Christo naturas, divinam atque humanam, et posterius duas voluntates praedicarunt; cum ij qui aliter senti­ rent, ab universo Scripturarum corpore nonnulla carperent, eaque susque deque jactarent in suum, et eorum quos deciperent, exitium. Quare si piissimorum Patrum veri estis filii, cogitate dictum esse a Christo, Spiritum a Patre procedere·, idque eum dixisse, ut multis locis Patres affirmant, ne Deo repugnare videretur, atque ut Patrem praedicaret. Verum adjungite eundem dixisse Christum,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

133

De meo accipiet, et dixisse ad Patrem, Omnia tua mea sunt, et Spi­ ritum Christi appellari. Quod si recte tenetis, unius scripturae loci praetextu, ex solo Patre procedere, qua ratione confutabitis impietatem Arianorum, qui illud nudum tenuerunt, et male interpretati sunt, nec cum aliis scripturae locis contulerunt, Pater major me est? Cum vero ecte eos execremini, ne illud quidem, quo tantopere nitimini, merum vocabulum tenendum est, reliqua praetereunda, nec ullo loco ducenda. Haec ego breviter adumbravi, quo vos horter, ut ea evolvatis, quae nos vobis edimus, Florentinum Concilium, et Gennadium, ubi haec accuratius invenietis explicata, sanctorumque Patrum testimo­ niis confirmata. Itidem de cura pro iis, qui in Christo mortui sunt, agenda, vos a nobis dissentire mirum est, cum tanta consensione Patrum nostrum dogma firmatum sit, ut totae Orationes scriptae sint, ab Athanasio, In eos qui obdormierunt; ab Ioanne Damasceno, De iis qui dormierunt in fide. Quamplurima praeterea testimonia collecta sunt in iis quae nunc Romana Ecclesia, quam Ecclesiae Catholicae radicem ac matrem esse ostendi, vobis offert, ad pacem et concor­ diam vocans. Nec enim recte habet, quod a muliere apud Salomonem dictum est. Nec mihi, nec tibi sit, sed dividatur. Nam hoc scandalo nullum majus in Ecclesia oriri potest: in qua, ut beatus scribit Paulus, in uno Spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus: cuique Deus per Esaiam Prophetam ita promisit, Ponam visitationem tuam pacem, et praepositos tuos justitiam. Quamobrem justi praepositi atque Episcopi suum cuique jus tribuant, ac inferiorem locum et ordinem nacti, eo contenti sint, nec sibi obstinate atque contentiose potiores partes arrogent, cum intelligant, quod nemo sumit sibi honorem, sed qui vocatus est a Deo, tanquam Aaron. Legitimus enim honor male administratus grave periculum eum honorem gerentibus affert: per vim autem et prae­ terquam convenit usurpatus honor, cum diabolum superbiae atque audaciae authorem habeat, apertum exitium m initatur dementibus ac praefractis hominibus, qui mente sana cogitare noluerint de hoc Apostoli praecepto. Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, non est enim potestas nisi a Deo; quae autem sunt, a Deo ordi­ nata sunt: Itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit. Qui autem resistunt, ipsi sibi damnationem acquirunt. Quod si hoc de omnibus potestatibus praeceptum est, quid

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

134

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

de ea potestate dicemus, quae Jesu Christi voce beatissimo Petro data, universum orbem atque omnes boni Pastoris oves complecti­ tur, Dominumque ipsum ultorem habet contumeliae insolentium hominum, et communem pacem aspernantium ? Quasi enim Scrip­ turae atque adeo ipsa Theologia ad Ecclesiam Romanam non per­ tineant, et quasi Petri fides defecerit, in tantam insolentiam ac vesaniam impulsi sunt ij, qui primum se disjunxerunt ab Ecclesia parente Ecclesiarum omnium, ut Apostolicae sedi crimen impege­ rint ignoratae veritatis ac fidei rectae, idque nomine Latinorum. E t quidem praeterquam quod Ecclesia super Petrum aedifi­ cata est, praeterquam quod Petro claves coelorum commissae sunt, et pastus ovium et confirmatio fratrum, quae omnia nec ad tem­ pus data, et successoribus Petri sunt commissa: quam multi apud nos Monachorum sunt chori, Sacerdotum, Theologorum, qui se totos in studio scripturae, et ejus interpretum collocarunt, otiumque nacti nihil aliud in vita pertractant? Veterum Doctorum, qui tum in Oriente, tum in Occidente floruerunt, monumenta leguntur, expen­ duntur, in Ecclesiasticis conventibus ac disputationibus celebran­ tur. Clarissimae Academiae in omnibus nostri orbis oris apertae sunt iis, qui rerum divinarum atque humanarum scientiam adipisci cupiunt, suppeditato liberaliter sumptu a Regibus, a Civitatibus, a Dynastis: E t nos ut veritatis imperitos damnabitis? ut expertes Theologiae, et vetustae magistrorum disciplinae ignaros? Harum sane copiarum nostrarum caput est Apostolica Sedes, a qua libenter pendemus, Domini nostri Jesu Christi confisi pro­ missis, ejusque praeceptum reverentes, et Beato Petro honorem ha­ bentes, ut praesenti, et alumnos suos, ovesque obsequentes etiam nunc erudienti atque pascenti. Nam hoc Deo gratum, hoc sanctum est iis, qui sermones Domini colere, in iisque manere decreverunt. Deus, qui pacem suam nobis dedit, quique secundum Psaltem Pro­ phetam habitare facit unius moris in domo, omnia perficiet. Vos quidem non oportet haec contemnere, ac pro nihilo ducere; sed maximum studium adhibere, ne radicis et capitis Ecclesiae Catho­ licae sitis expertes.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

P a r s Secunda

De justa Occidentalis Imperii ab Orientali divisione et institutione·. Graecorum altera Schismatis causa.

Datam Beato Petro potestatem ad totius gubernationem Ec­ clesiae vobis demonstratam esse arbitror: ut nulla reliqua causa sit, cur recuset quisquam obedire Pontifici, cui commissus est uni­ versus orbis. Praeceptum Domini est, quem nobis servis suis ra­ tionem reddere non oportet, sed potestatem habere omnia arbitratu suo imperandi, domumque suam libere administrandi; cujus domus cum expertes non essetis, tamen segregastis vos, ac sponte a com­ muni corpore abscidistis, extra quod non vita, non salus, non spes ulla beatitudinis esse potest: Nos vero qui non secessimus, sed in subjectione permansimus Catholicae Ecclesiae Episcopi, experiendo didicimus, utilissimum esse, concordiam perpetuam servare, et om­ nes inter nos consentire, uni Pontifici parentes, unamque Eccle­ siam caput Ecclesiarum omnium colentes. Quid enim ad concordiam et ad pacem accomodatius est, quam huc undique missos convenire Regum, omniumque Provinciarum et Civitatum Legatos ad testificandam obedientiam, quam totus orbis sponte Pontifici praestat? Nam cum pacis, communiumque temporum quietis causa, concordare oporteat inter se omnes orbis Reges ac Dynastas, omnesque Provincias, an non perspicuum est, multo faciliorem omnium consensionem esse, uno judice atque ar­ bitro controversiarum omnium, quae exoriri possint? Hoc igitur assequimur mittentibus omnibus Legatos, ad hanc orbis terrae arcem, qui cum summo Pontifice et sacro Senatu de iis rebus, quae quotidie eveniunt, agant, domumque vel scribant, vel renuncient, quid communi arbitrio placitum sit. Quid vero? quoties putatis hos rerum omnium arbitros Vel pacem rumpi coep­ tam conservasse, vel prima incendia belli oppressisse, vel concor­ diam ex seditionibus periculosissimis conciliasse? Reverentur enim omnes, idque optimo jure, ejus Pontificis arbitrium, cui permissa sunt omnia, ejusque judicium pro voce Dei accipiunt, decreta am­ plectuntur; magnamque spem habent, hanc obedientiam sibi res secundas allaturam esse. Quid divinius esse potest, quam ut hu-

10

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

136

Ueditio princeps greca del Concilio di Firenze

mana in sacerdotum Dei authoritate sint, et coelestibus terrena cedant, et Regum vis consilio voluntatique Pontificum obsequatur? Sacerdotio enim animarum salus commissa est, et ab eo perficitur: humana vero, et mundana gubernare, est Regum. Verum in foelicitate magna ducendum est, ipsos Reges parere sacerdotibus, idque obsequium et honorem putare saluti sibi fore, atque utilitati. Nam ita Christo serviunt, Christo obsequuntur, Chri­ stum rerum suarum ducem et authorem habent, cum praesertim intelligant, eximiam principi Apostolorum Petro potestatem a Chri­ sto datam esse, ac Petrum in successoribus suis merito honorari. Sic olim Francorum Rex Carolus ille Magnus; sic ejus pater, Pipinus, et avus Martellus amplificati sunt, Imperiique sui ditio­ nem propagarunt. Nam cum Deum ejusque Ecclesiam honorificassent, ab eo sunt glorificati, suaeque pietatis praemia foeliciter ac­ ceperunt. Sic paucis abhinc saeculis reges Hispanorum ac Lusitano­ rum cum Romanae Ecclesiae egregios honores habuissent, Imperia sua longe protulerunt, multis Indorum subactis nationibus, et ad Christi fidem adjunctis. Non per vim Reges Romanae Ecclesiae parent, non armis victi atque oppressi: libentes ac volentes in Ecclesiae authoritate sunt, sponte obsequuntur. Quis igitur non dicat, divino eos numine com­ motos ad Ecclesiae se authoritatem adjungere? Ita honoratur Pe­ trus, ita Christus. Ad Deum enim referuntur honores Regum erga Ecclesiam, Deum glorificant in ipsius servis. E t Vero iniquum est, vos eum honorem, eam foelicitatem Ro­ manae Ecclesiae invidere. Nam quemadmodum nos ex vestris mi­ seriis et calamitatibus dolorem capimus, Deumque assidue oramus, u t his vos malis clementia sua liberet: ita vestrum quoque est, re­ bus Ecclesiae Romanae secundis laetari, et a Deo ei precari per­ petuum hujus foelicitatis fructum. Nec angustis animis oportet ob linguae discrimen vos a nobis dissidere. Mirum praeterea est, Latinos idcirco vobis odio esse, quod in Occidente Imperator olim designatus sit. Quis enim veterum histo­ riarum cognitione eruditus ignorat, multas in omni memoria com­ mutationes Imperiorum fuisse, nec fieri posse, ut eundem semper statum humanae res habeant? quis hunc rerum humanarum mo­ tum sistere poterit? quis incusare audebit Deum, hac instabilitate rerum nos ad superna et ad divina vocantem? E t quidem necesse habuerunt Archiepiscopi Senioris Romae, cum communibus temporibus vestri Imperatores non opitularentur,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

137

aliud sibi incolumitatis ac salutis perfugium quaerere. Universam propemodum Italiam Gotthi olim in ditionem suam redegerunt: nec eorum impetum vestri Imperatores sustinere potuerunt. Hi cum divino auxilio deleti essent, multo formidolosiores irruerunt in nos Longobardi: cumque magnam Italiae partem sub imperium suum subjunxissent, multis malis atque incommodis Romanam Ec­ clesiam affecerunt. Nec tum Romae opem ferre potuerunt Constantinopolitani Imperatores. In populatione et vastitate Italiae quiesce­ bant, nec magnopere laborare videbantur, quidnam ageremus. Quid igitur tum fieri oportuit? an summum excidium exitiumque pati? at ignavorum id hominum est, et oblitorum virtutis. Quariiobrem auxilia Pipini et Caroli sapienter expetivere Ro­ mani Pontifices, eorumque ope ac praesidio incolumitati suae con­ suluerunt, communemque Italiae libertatem asseruerunt. Cum ita­ que Martellus cum Saracenis fortiter foelicitèrque pugnasset, mul­ tasque de illis victorias reportasset, ac Pipinus postea ejus filius e Gallia in Italiam venisset, Longobardos vicisset, libertatemque reddidisset Apostolicae Sedi, universaeque Italiae: Carolus Pipini filius, Martelli nepos, patrum imitatione suscepta, rebellantes Lon­ gobardos, et Italiàe servitutem intentantes oppressit, magnisque pe­ riculis Apostolicae Sedis Pontifices liberavit, res turbulentas in tran­ quillum reduxit statum, Ecclesiaeque pacem restituit. Quare cum Imperatores Constantinopoleos, Occidentis regioni­ bus non subvenirent, nec Barbarorum impressionem propulsarent, Galliae autem Reges Ecclesiae essent auxilio, communique saluti prospicerent: nonne par erat, et tu ta in posterum praesidia com­ parare, et gratiam bene meritis heroibus referre? Cum ergo Carolus Romam post multas victorias et trophaea venisset, communi omnium sententia et voce Imperator appellatus est, nulla adhibita vi, nulla suasione: verum Deo studia omnium hominum commovente, eximiumque honorem praestanti virtuti re­ ferente. Non Imperio, tum a Carolo privati sunt vestri Imperatores. Quid enim ad illos Occidens pertinebat, cui nihil opis ferrent, sed a Barbaris vastari paterentur? Jam Longobardi potiti erant Italia, Papiam regiam urbem designarant, atrocesque minas intendebant Apostolicae Sedi, quiescentibus Imperatoribus vestris, nec se ullo modo excitantibus ad auxilium Ecclesiae Romanae Italiaeque af­ ferendum, et ad communes hostes repellendos.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

138

L’editio princeps gre a del Concilio di Firenze

Itaque ad illos nihil Occidentales orae, nihil Italia attinebat, quam Barbari ita tenerent, ut populatione facta domum reversuri non essent, sed eam patriam jam suam ducerent, nec ea unquam cedere cogitarent. Nulla ergo injuria Imperatores Orientis Carolus affecit; sed victis Longobardis, egregiae virtutis maximorumque meritorum prae­ mium tulit Imperatoriam dignitatem, Occidentalibus Ecclesiae par­ tibus praesidio futurus, ac defensor Religionis ipse, eique succes­ suri Imperatores et Reges. Quare aequum non est, vos ipsius causa Latinis esse infensos, quasi ab iis injuria sitis affecti: meminisse potius gratis animis opor­ tet, incolumem tum Ecclesiam per Carolum fuisse, qui eam a Bar­ barorum scelere et crudelitate liberarit. Amate potius et amplecti­ mini ipsius, et ejus majorum virtutem, qui et Saracenos propulsa­ runt, nec Longobardos passi sunt Italia potiri, injuriasque inferre Ecclesiae Romanae, Christianorum omnium parenti et magistrae. Quae res in Occidente fortiter gestae, laetitiam Orientalibus popu­ lis afferre propterea debuerunt, quod si cui corporis membro bene est, caetera membra voluptatem percipere oportet. Aequitatem igitur animorum tandem suscipite, deponite injus­ tum odium, conjungite vos cum Ecclesiae Capite, Beati Petri throno reconciliamini; quique pie detestamini hujus aetatis haereticos, ag­ gressos orthodoxam fidem labefactare, cogitate nefarios ejusmodi homines hoc omnium scelestissime ausos esse, ut Ecclesiam Ro­ manam blasphemarent atque inhonorarent. Cum enim Sacramenta Christianae fidei conculcarint, sanctissimum altaris Sacrificium con­ tumeliis affecerint, dissiparint sanctorum reliquias, Religionem mo­ nachorum et sacerdotum contempserint: execrantur Ecclesiam Ro­ manam, retinentem in primis haereditatis paternae, et Ecclesiasti­ cae traditionis, exemploque et authoritate sua hortantem omnes Provincias ad opem vera fidei ferendam, et antiquam disciplinam conservandam. Cum illis nefariis perturbatoribus orthodoxae Religionis vos con­ sentire, vestraque sententia illorum amentiae et impietatis adjuto­ res fieri par non est. Nos potius omnes convenit, consentientes inter nos, veritatem deffendere, haereticae perversitati resistere; pacem tueri; discipulos ejus esse, qui beatificavit pacificos; piaeque volun­ tatis ac devotionis mercedem expectare ab ipso Domino nostro Jesu Christo, cui cum Patre, et Sancto Spiritu sit gloria nunc et semper, et in saecula saeculorum, Amen.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

139

VI. — Lettera di F. Torres per censura di un passo dell’Editto princeps del 1577. BAV, Vatic. lat. 6411, fi. 202-203v.

Originale. Autografo.

|| Illustrissimo et Reverendissimo Monsignor (27), f· 202 Ben si sa che Vostra Signoria Reverendissima non è stato il correttore della Synodo Fiorentina stam pata in greco, nè manco quel luogo è stato conferito con Vostra Signoria Reverendissima. Monsignor di Citia (sic) (28) doveva haver caro di essere stata avver­ tita de un padre delli nostri, ben intelligente della lingua greca et buon theologo, il quale non pretendo altro se non giovar alla nation greca, poi che per questo effetto Sua Santità ha fatto stam­ par questo Concilio. Vostra Signoria Reverendissima potria meglio che nissun altro aquietar a Monsignor di Citia et farlo capace della correttion del luogo et della importanza (29). Io per me la rimetterei a Vostra Si­ gnoria Reverendissima et la farei giudice de tu tta la controversia, poi che niuno sa come Vostra Signoria Reverendissima la forza di quel vocabolo ύπαρκτικώς. Dice così a carta 172: « Ioannes prò parte Latinorum loquens de Filio καί δύναμιν πατρικήν καί φυσικήν έχων έν έαυτω προβάλλει καί αυτός το πνεύμα το άγιον ούχ ύπαρκτικώς ώς ό πατήρ. Se δύναμιν πατρικήν καί φυσικήν έχει έν έαυτω ό υιός, τίνα τρόπον προβάλλει το πνεύμα το άγιον ούχ ύπαρκτικώς; perchè tanto è dir, come Vostra Signoria Reverendissima meglio sa, ούχ ύπαρκτικώς come dir ούχ ούσιωδώς overo ούχ ύποστατικώς, in modo che quella negation ούχ non ha di essere inanzi al ύπαρκτικώς, ne neget sustantialem emissionem, sed debet sequi, sic: προβάλλει ύπαρκτικώς, ούχ ώς ό πα­ τήρ· πατήρ γάρ προβάλλει ύπαρκτικώς καί άρχικώς, ό δέ υιός ούχ ούτως, ού προβάλλει άρχικώς (30), δτι ούκ εστιν αρχή καί πηγή θεότητος ώς ό πατήρ, άλλά προβάλλει μέν ύπαρκτικώς ού μέν δέ άρχικώς. Overo, se || più piace a Monsignor di Citia, se potria corre- f· 202v gere questo luogo, mettendo, in luogo del ύπαρκτικώς, άρχικώς, il qual sta 11 versi inanzi. Dice cosi il medesimo Ioannes pio Latinis: καί ήμεΐς μίαν αιτίαν όμολογοϋντες τού υιού καί πνεύματος τον πατέρα ώς άρχικώς. Laonde si vede essere stato error librarii, qui prò άρχικώς scripsit ύπαρκτικώς. Abramo, interprete latino della Sinodo, non legit (a7) (2e) (20) (30)

In alto sul foglio, la crocetta dei Gesuiti e, a fianco, 18 aprile. Gaspare Viviani. Ms.: importaza. ού - άρχικώς è aggiunto in margine dall’autore.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

140

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

ύπαρκτικώς hoc loco, sed άρχικώς, perchè traduce così quel luogo de filio loquens: « et paternam facultatem et naturam habens eundem Spiritum mittere creditur, non tamen ut Pater praecipue, quan­ doquidem Pater ipse radix et fons divinitatis existit ». Se vede chiaro haver letto άρχικώς, quod vertit praecipue, clarius vertis­ set originaliter. È, ma per satisfar più Vostra Signoria Reverendis­ sima a Monsignor di Citia, Vostra Signoria Reverendissima dia ordine al Reverendo Padre del Sacro Palazzo che proponga nella Congregación sopra li libri la propositione latina tradotta ad ver­ bum del greco: « Filius, eandem Patris potestatem et naturam in se habens, em ittit Spiritum Sanctum non substantialiter sicut Pa­ ter, ipse enim est radix et fons divinitatis » ha de dir « emittit Spi­ ritum Sanctum substantialiter non sicut Pater, ipse enim est radix et fons divinitatis ». Si enim praeponatur « non », plane negat sub­ stantialem emissionem, sicut graece προβάλλει (31) ούχ ύπαρκτικώς plane negat τήν ουσιώδη προβολήν τού άγιου πνεύματος; quod etiam Marcus Ephesinus impie negabat. Accedit huc quod carta 208 Iulianus Cardinalis pro Latinis, Latinos dicit secundum mentem sanctorum Patrum δούναι τήν ύπακτικήν αιτίαν τω υίφ σύν τώ πατρί. Si igitur est ύπαρκτική αιτία του άγιου πνεύματος 6 υιός repugnat illi (32) hic locus, in quo negatur quod illic affirmatur. Nè vale quel che Monsignor di Citia dice, che quel che seguita ώς ó πατήρ dichiara l’antecedente ούχ ύπαρκτικώς, quia το προβάλλειν ύπαρκτικώς το πνεύμα commune est Filio cum Patre; et ideo simpliciter affirmari debet de Filio et postea negari Filio το άρχικώς προβάλλειν, quod est solius Patris, cui proprie convenit. f. 203Γ Questi pochi || versi scrivo a Vostra Signoria Reverendissima per il bisogno che ha Monsignor di Citia della instrutione di Vo­ stra Signoria Reverendissima. Sempre mi ricordo di Vostra Signo­ ria Reverendissima nelle mie povere orationi. Dio la conserve longo tempo sano nella sua santa gratia. Amen. Di casa, a dì 18 d’Aprile Servus in Christo di Vostra Signoria Reverendissima Francisc(us) Torr(es). f. 203v

Il Al Illustrissimo et Reverendissimo Monsignor Cardinal Sirleto patron osservandissimo et colendissimo. (31) προβάλλει è aggiunto in margine dell’autore. (32) illi è aggiunto in margine dall’autore.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

141

VII. — Appunto di un gesuita al card. Sirleto circa l’edizione del Concilio Fiorentino. BAV, Vatic, gr. 1902, f. 90Γ (»)

Il In sess.ne 24 folio 171 in versu X. Ioannes pro Latinis προβάλλει καί αύτός το πνεύμα το άγιον, ούχ ΰπαρκτικώς, ώς ό πατήρ, αυτός γάρ έστι ρίζα καί πηγή της θεότητος. Latini fol. 206 in versu p° καί ήμεΐς ού λέγομεν, ότι εκπορεύεται κάκ του υίοϋ το πνεύμα το άγιον, ώς έξαλλης αρχής καί αιτίας, ουδέ ώς τήν υπαρξιν εχων δ υίδς του πνεύματος, μίαν γάρ γινόσκομεν τον πα­ τέρα αιτίαν καί ρίζαν καί πηγήν τής θεότητος. Latinorum sententia fol. 205 in versu 16 καί οί Λατίνοι άπελογήσαντο, ουδέ ήμεΐς λέγομεν προκαταρκτικήν αιτίαν τον υιόν του πνεύ­ ματος, μίαν γάρ λέγομεν υίοϋ καί πνεύματος τον πατέρα αιτίαν. Latini fol. 206 πιστεύομεν καί εις εν πνεύμα άγιον έκ τοΰ πατρδς μέν υπαρξιν έ'χον, καθάσπερ καί δ υιός.

(33) Cfr. C a n a r t , Codices Vaticani Graeci. Codices 1745-1962,1.1, Codicum Enar­ rationes (= Bibliothecae Apostolicae Vaticanae codices manu scripti recensiti), In Bibliotheca Vaticana 1970, 593; dove sono date le corrispondenze con l’edi­ zione del 1577 e con quella del 1953 dei passi indicati.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

142

L 'editio princeps greca del Concilio di Firenze

V III. — Memoria critica circa dei passi dell’ 'Editio princeps’ dei 1577. BAV, Vatie, lat. 6209, fi. 26-29.

26Γ

Originale.

Προβάλλει καί αυτός τό πνεύμα τό άγιον οόχ ύπαρκτικώς ώς ό πατήραυτός γάρ έστι ρίζα καί πηγή της -ϋεότητος. Em ittit etiam ipse Spiritum Sanctum, non substantialiter sicut Pater; ipse enim est radix et fons divinitatis. Haec propositio extat in Concilio Florentino graece nuper im­ presso sessione XXIV pagina 172, non longe a principio, in apologia Ioannis, qui in eo Concilio acerrime semper pro Latinorum sententia et fidei veritate decertavit. Nemini vero dubium esse debet corruptum esse locum et emendationis indigere. Certissima vero verissimaque emendatio haec erit, ut pro οΰχ ύπαρκτικώς legatur ούκ άρχικώς seu ούκ άρχοειδώς id est: non principaliter praecipue principative vel principaliter. Nam omnibus his modis interpretari licet adverbium άρχικώς seu άρχοειδώς. Huius igitur quam nunc ordimur probationis duo sunt capita. Unum est locum corruptum esse ac perniciosi erroris labe aspersum, alterum non posse corrigi nisi eo prorsus modo, quo a nobis emendatus est. Prioris capitis rationes hae sunt. Huic propositioni: Producit seu em ittit (utramque enim notionem habet verbum illud προβάλλει in Concilio Florentino) etiam ipse Spiritum Sanctum non substan­ tialiter sicut Pater, nulla alia par in universo Concilio reperitur. Multae vero contrariae vel potius άντιφατικώς, id est contradictorie oppositae inveniuntur. Ergo propositionem illam necesse est esse falsam. Propositio minor in promptu confirmationem habet. Nam idem Ioannes in eadem sessione XXIV pagina 171, paene in extremo, hanc adfert ex Basilio propositionem: τό πνεύμα τό άγιον έχει τό είναι άπό του υίοϋ, ώσπερ καί άπό πατρός. Spiritus Sanctus habet esse a Filio sicut a Patre. Et in eadem sessione pagina 173, usurpans idem Ioannes auctoritatem Cyrilli ait: προσχεΐται τό πνεύμα έκ του υίοϋ καθώπερ άμέλει καί έκ του πατρός. Profluit Spiritus ex Filio sicut omnino et a Patre. E t in literis seu in Decreto Unionis, sessione XXV pagina 228, est his verbis διασαφοϋντες δτι τοϋθ-’δπερ oi άγιοι διδάσκαλοι καί πατέρες έκ του πατρός διά του υίοϋ τό πνεύμα τό άγιον λέγουσιν έκπορεύεσθ-αι εις ταύτην φέρει τήν έννοιαν, ώστε διά τούτου δηλοΰσθ-αι καί τον υιόν είναι κατά μέν τούς Γραικούς αιτίαν, κατά δέ τούς Λατί­ νους άρχήν τής τοΰ αγίου πνεύματος ύπάρξεως ώσπερ καί τόν πατέρα.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Documenti

143

Declarantes, inquit Romanus Pontifex, id quod sancti Doctores et Patres dicunt ex Patre per Filium Spiritum Sanctum procedere, ad hanc sententiam pertinere, ut significetur filium et secundum Graecos quidem caussam, secundum vero Latinos principium esse [| substantiae Spiritus Sancti sicut Patrem. His autem tribus pro­ f. 26v positionibus quid fingi potest ab illa magis disiunctum, « Producit etiam ipse Spiritum Sanctum non substantialiter sicut Pater »? Secunda ratio, quae primae finitima est. Cum Graeci fidei suae professionem metaphoris quibusdam involutam Latinis edidissent dicerentque Spiritum Sanctum a Filio πηγάζεσθαι, άναβλύζεσθαι, προσχεΐσθαι, id est scaturire, fluere, profundi, vehementer instabant Latini, ut in quam emanationem verba illa accommodarent, in pri­ mam ne an in secundam, id est in aeternam ne an in temporalem edicerent, idque ab iis Latini extorquere volebant ut Filium υπαρκτι­ κήν αιτίαν σύν πατρί του πνεύματος του αγίου confiterentur, id est ut Filium faterentur esse substantiale principium Spiritus Sancti una cum Patre, ut cuivis notum esse potest ex sessione postrema, pagina 208, versu 14: ήμεϊς δέ θέλομεν έξήγησιν κατά τον νουν των άγιων των λεγόντων τά ρητά την υπαρκτικήν αιτίαν διδόντες τω υΐω σύν τω πατρί. Quis igitur credat id Latinos Graecis libentes dedisse, quod a Grae­ cis Latini tam acri studio extorquere nitebantur? Dedissent autem si in Synodo generali professi essent Latini Spiritum Sanctum non substantialiter procedere a Filio sicut a Patre. Tertia ratio. Cum Graeci luculentis orthodoxorum Patrum, qui in Oriente floruerunt, testimoniis urgerentur (34) Spiritum Sanctum a Patre per Filium vel ex Patre a Filio procedere, tergiversanfes illi respondere soli' i erant Orientalium Doctorum testimonia intelligi debere de temporali et charismatica emanatione seu missione, qua Spiritus Sanctus in corda fidelium cum distributione donorum ex tempore influit, non intelligi de aeterna et substantiali eiusdem Spiritus emanatione, quam solam a Patre esse aiebant. Hanc vero distinctionem impietatemque Graecorum quis non videt illa pro­ positione « Producit vel em ittit etiam ipse Spiritum Sanctum non subsantialiter sicut Pater » satis confirmatam relinqui ? Quarta ratio. Quicumque fidem catholicam de Spiritus Sancti processione profitentur contraria propositione utuntur palam que di(M) urgerentur sopra la linea.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

144

L’editio princeps greca del Concilio di Firenze

eunt Spiritum Sanctum a Filio substantialiter procedere sicut a Patre. Ergo: qui hanc propositionem usurpabit: « Filius producit Spiritum non substantialiter sicut Pater » ab omnibus existimabitur a communi fidei professione alienus. Quinta ratio. Graeci, qui etiam nunc inveteratum illud et exi­ tiosum dogma de Spiritus Sancti processione pugnacissime defen2?r dunt, quid, obsecro, iucundius || audituri sunt quam Spiritum Sanc­ tum non procedere substantialiter a Filio sicut a Patre? Nam, cum negatio haereat adverbio substantialiter, semper credent eam ob rem substantialem processionem negari Spiritus Sancti esse a Filio; et quamvis multa fortasse fingere possent Latini ad propositionem illam tuendam dicerent fabulas esse et commenta Latinorum, ac magnopere laetarentur sibi a nobis contra nos arma subministrata esse illudque adderent Ioannem argumentis Marci Ephesii victum manus dedisse, quandoquidem post illam propositionem Ioannis non amplius in Synodo generali inter Graecos et Latinos disputatum est et cum id Ioannes pronunciavit (quod tamen non pronunciavit) non aderat Ephesius, qui in proxime superiore sessione ita Grae­ corum caussam peroravit, ut plane cecidisse causa viderentur (36) Latini. Sexta ratio: Illa quae in eadem periodo sequitur ratio, « quia ipse est radix et fons divinitatis » ridicula et inepta esset si in pro­ positione quae antecedit retineatur adverbium ÙTOXp>mxc5