Opera, Pars II: Ad Donatum, De mortalitate, Ad Demetrianum, De opere et eleemosynis, De zelo et livore, De Dominica oratione, De bono patientiae

Citation preview

TERT

School of Theology at Claremont

r[-SIN PVS1

CTTDTGUIO CPI

REUS M e

NICOADE

E AN S4 IX d OMENE

binis SUA N ^ Chris

V LV

08 En i3 LAIINÓ PN

dii

E et. d

pe Adan

p

NEN

S "

z

EIL

à

fS

SUAE

e

e

nuit

xe

TUUDÓS

E: jw /u

S

E

The Library SCHOOL

OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT

CLAREMONT,

COLLEGE

AVENUE

CALIFORNIA

"AP

dn ri 2 2X

Fa. a j»

dA

*y

ATE V 5

TU

^6 ul ?u YU TI ^ be Sto PU i (TX nd uL"

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

III A

CORPVS

CHRISTIANORVM Series. Latina

III A

SANCTI CYPRIANI EPISCOPI OPERA PARS II

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXVI

PONTIFICII

SANCTI CYPRIANI EPISCOPI OPERA

DE

AD DONATVM DE MORTALITATE AD DEMETRIANVM OPERE ET ELEEMOSYNIS DE ZELO ET LIVORE EDIDIT

M. SIMONETTI

DE DOMINICA ORATIONE DE BONO PATIENTIAE EDIDIT

C. MORESCHINI

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXVI

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV

PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

EDITVM

Theo |ogu ^ bramy

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAISEMONT California

(O Brepols 1976 No patt of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

PRAEFATIO AD DE

LIBELLOS

MORTALITATE, DE OPERE

AD DONATVM, AD

DEMETRIANVM,

ET ELEEMOSYNIS,

DE ZELO

ET LIVORE

JAN

2201

(d

"a

P

DUIS

E

-

v

QCMNAASUNPOMNENESD A

u-J

TALUAHO

$i. MA

X

IU VIS i

"

L

Me v

ui

n

E

"x

LI

x

i

1l

m

zs

E —

AN |

"1

e

as C2

Toss

A

a.-

de UTATEDATAOM

reme

uvverry

QE

"os

cA AS

lus. -

E"

SU

-

0

E

M -— iu

,»

-

,

-—

Ere

Ad recensendos Cypriani libellos Ad Donatum, De mortalilate, Ad Demetrianum, De opere et eleemosynis, De zelo et liuore mihi praesto fuerunt hi codices :(!) Parisinus 10592 (Seguierianus), saec. VI-VII. In hoc codice, quo Hartelius usus est in editione CSEL, aliquot foliis amissis desiderantur plane libellus De zelo et liuore et ex parte libelli 4d Donatum, oO

Ad Demetrianum,

De opere et

eleemosynis. sangallensis 89, saec. IX. Ex nostris libellis continet tantum illos De mortalitate et De opere et eleemosynis. Hartelius hoc codice usus est. Wirceburgensis Vniu. theol. f. 145, saec. IX. Hoc codice Hartelius usus est. Monacensis 4597, saec. IX. Parisinus 1647 A, saec. IX. Hoc codice Hartelius usus est tantum ad recensendum libellum A4 Donatum. Vaticanus Reginensis lat. 116, saec. IX. Ab Hartelio adhibitus est tantum in editione libelli Ad Demetrianum. Vaticanus lat. 202, saec. XI.

Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX. Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII. Admontanus 587, saec. XII. Andegauensis 148 (140), saec. IX. Hunc codicem adhibui tantum ad recensendum libellum A4 Donatum. Aurelianensis 154 (131) (Floriacensis), saec. VIII. Hic co-

0599 oOxu »xud

dex, ab Hartelio adhibitus, tradit tantum libellum De mor-

F M

B V

talitate. Taurinensis Bibl. Nat. G.V. 37, saec. V. Ab Hartelio adhibitus, continet tantum libellum De ofere et eleemosynis. Monacensis 208, saec. IX. Hoc codice, ab Hartelio adhi-

bito, plane et integre usus sum tantum ad editionem libelli De zelo et liuwore. Bambergensis Patr. 63 (B IV 5), saec. XI. Hoc codice, ab Hartelio adhibito, plane et integre usus sum tantum ad recensendum libellum De zelo et liuore. Veronensis deperditus. Huius codicis inspexi lectiones quas Latinius transcripsit in margine editionis Cyprianeae typis impressae, in exemplari quod adseruatur in Bibliotheca.

Rar

A

Nationali

Neapolitana,

Fondo

Brancacciano,

r9(?.

(1)De horum libellorum codicibus fusius disserui in INo£e sul/a tradizione manoscritta di alcuni trattati di Cipriano, in S1udi medievali 3* Setie, 12 (1971), p. 865 sqq. (2) Cf. P. Petitmengin, Le Codex Veronensis de Saint Cyprien. Philologie et bistoire de la philologie, in Revue des études latines 46 (1968), p. 330 sqq.

VII

PRAEFATIO

Vsus sum Hartelianis collationibus tantum ad adhibendos codices

W

M

B, nec non

G, cuius autem aliquot lectiones

denuo inspexi. Codices S T' O ego ipse denuo contuli, simul cum ceteris codicibus ad Hartelio neglectis, usus tabulis phototypice expressis. -» Qui omnes fere codices, ut docte demonstrauit Mauritius Beuenotius (!), potiores principesque uidentur quisque in singula codicum classe : qua re, ex innumeris codicibus qui nobis tradiderunt Cypriani opera, hi satis uidentur ad rectam orationem constituendam. Eos tamen in stemmate integro et perfecto disponere non possumus : nam ex his plurimi uaria ratione nunc cum uno exemplari concordant, nunc cum alio, haud dubie quia originem duxerunt e recensionibus penitus contaminatis iam antiquis temporibus ob multas lectiones quae transuerso tramite in textum singulorum codicum irrepserant. Cur hoc factum sit facile intellegimus considerantes quanta cura et diligentia Cypriani scripta perlecta et descripta sint uigente controuersia Donatista et Pelagiana et insequentibus quoque temporibus. Quod uero attinet ad uim uirtutemque singulorum codicum, satis sit commemorare Hartelium in sua editione auctoritate codicis S tam confidenter nisum esse qui non perraro lectionem in hoc codice traditam anteposuerit illi ceterorum codicum concordi. Si autem nullum dubium est quin $ habendus sit inter potiores Cypriani codices, attamen nulla ratione eum possumus

constanter anteponere ceterorum

codicum

consen-

sui : nam manifesto apparet saepius, ubi S a ceteris codicibus discordat, eius lectionem corruptam esse : cfr., quaeso, appa-

ratum ad Dem. 10, 184 ; 12, 246 ; Op. 8, 163 ; 8, 165 ; 15, 299. Nec praeterire debemus quin, etiamsi Hartelius maxima cum cura codicem S contulerit, attamen nonnumquam perperam legerit et haec ipsa errata delegerit uti genuinam lectionem : cfr., ad ex., apparatum ad Dem. 3, 42 ; 17, 323 ; Of. 3, 46. Adde quod Hartelio praesto erat optimum instrumentum ad probandam uirtutem lectionum codicis S, id est codex F, ualde antiquus, qui nobis tantummodo tradit libellum De opere et eleemosynis : nescio qua ratione, ille hunc pretiosum codicem posthabuit, quem ideo neglegentius contulit. F autem recensionem textus praebet non inferiorem quam codicis S, eiusque lectiones saepius concordant cum illis ceterorum codicum quam cum 5. Quibus omnibus consideratis, concludimus nos non posse codicem S tanti habere quanti habuit Hartelius,

(1) C£. M. Bévenot, Te Tradition of Manuscripts. A Study in tbe Transmission of $7. Cyprian's Treatises, Oxford 1961.

PRAEFATIO

IX

praesertim cum eius lectio discordet ab illa ceterorum codicum concordi. (!) Ex ceteris codicibus, praeter F, quem dudum commemoraui-

mus, maxima cura inspiciendi sunt codices W Y P : nam inter se tam arte cohaerent ut manifesto appareat eos originem duxisse ad archetypo ualde antiquo, cuius lectiones nobis restituuntur eorum consensu : et haud dubie lectiones sunt quae nobis recensionem textus ostendant non parui momenti.

Sed nemo ex iis codicibus quos supra descripsimus prorsus neglegendus uidetur : nam, etiam si aliqui recensiores sunt, eorum textus in totum pendere non uidetur ex textus recensione tradita in codicibus antiquioribus a nobis cognitis : qua re negare pro certo non possumus ex his nonnullos originem duxisse ab exemplaribus perantiquis, quae nos possumus cognoscere tantum ex hac recentiore progenie.

Quamuis omnes nostri codices unus ab alio ex toto non pendeant et suam propriam ostendant textus recensionem, attamen cuncti consentiunt in aliquibus manifestis erroribus, quos nonnulli amanuenses frustra perperamque corrigere conati sunt (?) : qua re cuncti ab uno tantum codice archetypo manare uidentur. Considerata uero uetustate nonnullorum nostrorum codicum, nec non exemplarium deperditorum ex quibus alii nostri codices descripti sunt, pro certo habere possumus hunc codicem archetypum antiquissimum fuisse : fortasse conicere possumus eum descriptum esse qua aetate primum Cypriani libelli, quos auctor singillatim ediderat, in unum

corpus collecti sunt, id est quarto ineunte saeculo, nisi

iam antea : certum enim est quarto iam saeculo et catholici et Donatistae Cypriani operibus utebantur in unum collectis. Cum

res ita sit, consensus

nostrorum

codicum

nobis hunc

antiquissimus textum restituit, nonnullis certe erroribus iam infectum, quos sane corrigere haud facile uidetur, sed maxima ex parte integrum et genuinum. Manlio Simonetti

(1) Saepius Hartelium sequi non possumus ne in deligenda quidem lectione ad sacras scripturas pertinente : nam, ubi in locis e sacra scriptura adductis codices uarias ostendunt lectione, fere constanter Hartelius delegit illam quae cum Vulgata concordet, cum contra potior sit illa a Vulgata aberrans, quippe quae difficilior: cf., ad ex., Dem. 6, 100 ;Op. 7, 147 ; 15, 294 ; 19, 585, etc.

(2) (Cf quaeso, apparatum 23,

432.

ad Dom. 2, 24; Mort. 22, 373 ; Op. 11, 220 ;Dem.

SANCTI CYPRIANI AD DONATVM

CVRA ET STVDIO

M. SIMONETTI

PRAEFATIO Librum Ad Donatwm, Cyprianus scripsit ut exhortaretur paganos ad relinquendam idolorum religionem et ad amplectendam Christianam fidem. Ad hoc fuscis coloribus uitia et mala describit quibus uita saecularis affligebatur propter naturales calamitates et praesertim propter grauissimam morum corruptionem quae totam societatem paganam inficiebat. Quibus e malis Cyprianus emerserat, ueluti e nocte caeca, cum gratiam baptismi consecutus erat, quae eum in uitam ueram et beatam transtulerat : nunc — ille scribit — placida et fida tranquillitas, nunc solida et firma securitas, animo in luce im-

mortalitatis aeternae de terrena faece purgato. Si consideremus argumenta a Cypriano descripta nec non ardentem animum, quo incitatus scripsit, facile conicimus eum hunc librum edidisse paulo postquam Christianus factus erat, id est anno circiter 246.

CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM

I VE NE ^9 su

a wW

Hart

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII, ff. 5-9. Parisinus 1647 A, saec. IX, ff. 2-8. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX, ff. 48v-55v. Monacensis 4597, saec. IX, ff. 65-70. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX, ff. 3v-7. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. IX, ff. 1-4. Andegauensis 148 (140), saec. IX/X, ff. 6v-12v. Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI, ff. 1-5. Vaticanus Lat. 202, saec. XI, ff. 1v-6v. Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII, ff. 2-4V. Admontanus 587, saec. XII, ff. 1-6. Codex Veronensis deperditus ex L. Latinii collatione. Hattelii editio in CSEL II

Nonnullae adhibentur lectiones ex B Bambergensi Patr. 63, saec. XI, ff. 2-5v. & Metensi 224, saec. XI, ff. 1v-6. T Vaticano Regin. Lat. 118, saec. IX, ff. 3-6. 7 Mantuano B III 18, saec. XI, ff. 1-5. xd

Editionibus omnibus uel aliquot

Siglum V in margine, hic et in insequentibus libellis, indicat paginas

Hartelianae editionis in CSEL II. Contra, indicat lectiones codicis Veronensis.

idem

siglum

in apparatu

AD DONATVM 1. Bene admones, Donate carissime : nam et promisisse me V 5

memini, et reddendi tempestiuum prorsus hoc tempus est, quo indulgente uindemia solutus animus in quietem sollemnes ac statas anni fatigantis indutias sortiatur. Locus etiam cum -

IO

die conuenit, et mulcendis sensibus ac fouendis ad lenes auras

blandientis autumni hortorum facies amoena consentit : hic iocundum sermonibus diem ducere et studentibus fabulis in diuina praecepta conscientiam pectoris erudire. Ac ne eloquium nostrum arbiter profanus impediat aut clamor intemperans familiae strepentis obtundat, petamus hanc sedem : dant secessum uicina secreta, ubi dum erratici palmitum lapsus nexibus pendulis per harundines baiulas repunt, uiteam porticum frondea tecta fecerunt. Bene hic studia in aures damus,

15

20

et dum in arbores et in uites uidemus, oblectante prospectu V4 oculos amoenamus, animam simul et auditus instruit et pascit obtutus : quamquam tibi sola nunc gratia, sola cura sermonis est, contemptis uoluptariae uisionis inlecebris in me oculos tuos fixus es, qua ore, qua mente totus auditor es et hoc amore quo diligis. 2, Ceterum quale uel quantum est, quod in pectus tuum ueniat ex nobis, exilis ingenii angusta mediocritas tenues admodum fruges parit, nullis ad copiam fecundi caespitis culminibus ingrauescit, adgrediar tamen facultate, qua ualeo : nam et materia dicendi facit mecum.

In iudiciis, in contione, pro

Inscripiiones : ad donatum Y, caecilii cyptiani epistula ad donatum incipit B, caécilii cypriani epistula ad donatum H, incipit liber primus ad donatum D, incipit liber sancti cipriani ad donatum J, incipit epistula ad donatum p zz, epistula sancti cyptiani episcopi ad donatum , dees? in religuis. 1 bene admones 45:4. numquam temporibus (148) ees? 5$ promisisse] meminisse / 2 est oz. J 3.indultis uindemiis D quiete R 4 statas] P W Y £, satas

R B T, statutas

D Jaebmp

fatigentis

R, om.

J

sortituf

7,

seruatur P (corr. feriatur), J (corr. sortiatur) 6 blandientis ozz. B et aníe hortorum ag. D 4? st. identibus P 8 pec..tortis W^ 8/9 eloquium] fverr. codd. (4- B & T zz), colloquium D », loqui V W Y Hart ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 882

9 profanus atbiter J

10 dent D, clam corr. dant J

12 calamas

corr. arundines D 14 arborum P et in corr. ac J, oz. R, eta — quas posz uites add. J uidemus ozz. v oblectante prospectum P (corr. -em -um) 15 amoenemus corr. amoenum f, amoena meis e animae P, animus Y (for. ex corr.), animum D v, animas 2 et anfe auditus ozz. R auditum P D instruituf et

parcitur Y 16/17 sit sermonis et D 17 uoluntatiae 5 z; B oculos tuos] V W Y R T B a, P (ante corr.), oculus tuus D J &e b v, P (ex corr.), oculis tuis p 18fixuses] V W Y R a p, fixusest P J D &e b v,fixisses BT qua ore] 7 Y R, quia ore p zz, quo more P D &, quo amote B a, T (ex corr.), quo ote e b, T (ante corr.),

tam ore J, quam ore 4e/ tam aure 7

quam mente / v, quia mente 5 z

et]

ex D 21 ingenii ti P (anze corr.) 22 nulli R 24 iudiciis] iudicii P, iudicis z b, (ante W corr.) in contione] dubitanter scripsi cum e v, contione W Y PD RT b, m (ex corr.), contionem & z, contentione B p, zz (ante corr.), in iudicii contentione

uel conuentione v, contione sec. Har ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 883

4 25

30

!

rostris opulenta facundia uolubili ambitione iactetur : cum de Domino, de Deo uox est, uocis pura sinceritas non eloquentiae uiribus nititur ad fidei argumenta sed rebus. Denique accipe non diserta, sed fortia, nec ad audientiae popularis inlecebram culto sermone fucata, sed ad diuinam indulgentiam praedicandam rudi ueritate simplicia : accipe quod sentitur, antequam discitur, nec per moras temporum longa agnitione colligitur, sed conpendio gratiae maturantis hauritur. 3. Ego cum in tenebris atque in nocte caeca iacerem cumque NS in salo iactantis saeculi nutabundus ac dubius uestigiis ober-

55 rantibus

40

$o

AD DONATVM, 2-4

fluctuarem

uitae

meae

nescius,

ueritatis

ac

lucis

alienus, difficile prorsus ac durum pro illis tunc moribus opinabar, quod in salutem mihi diuina indulgentia pollicebatur, ut quis renasci denuo posset utque in nouam uitam lauacro aquae salutaris animatus, quod prius fuerat, exponeret et corporis licet manente conpage hominem animo ac mente mutaret. Qui possibilis, aiebam, tanta conuersio, ut repente ac perniciter exuatur, quod uel genuinum situ materiae naturalis obduruit uel usurpatum diu senio uetustatis inoleuit ? Alta haec et profunda penitus radice sederunt. Quando parcimoniam discit, qui epularibus cenis et largis dapibus adsueuit ? Et qui pretiosa ueste conspicuus in auro atque in purpura fulsit, ad plebeium se ac simplicem cultum quando deponit ? Fascibus ille oblectatus et honoribus esse priuatus et inglorius non potest. Hic stipatus clientium cuneis, frequentiore comitatu officiosi agminis honestatus, poenam putat esse, cum

solus est. Tenacibus semper inlecebris necesse est, ut solebat,

uinolentia inuitet, inflet superbia, iracundia inflammet, rapacitas 55

inquietet,

crudelitas

stimulet,

ambitio

delectet,

libido

praecipitet. 4. Haec egomet saepe mecum. Nam et ipse quam plurimis uitae prioris erroribus inplicatus tenebar, quibus exui me posse non

crederem

: sic uitiis adhaerentibus

2 sit are facundia add. D cum aZ. P, uero add. V e

obsecundans

eram, V6

neque a7/e uolubili agg. D iactatur P et pos? 26 de domino de deo] W Y, de domino deo B D T

a e b m p, P (ante corr.), de domino et de deo 4, P (ex corr.), Hart, domini et dei R

purae D 27 denique sg. gratularis (117) oz. ] 938 disserta P ad om.PDRa audientiam Y — 28/29 inlecebram (corr. -brae) Y, -bra R, -bras e 29 fucatam P a 31 discetur P (ane corr.), discatur P (ex corr.) 32 colitur « 33 ego usq. alienus (36) apud "Augustinum, serm. 312, 2 34 salo] solo H, P (ane Corr.) 38 utque] ut qui R, ut quis P 39 animatus] armatus e etom. YD R aebfp 40 conpage] materia P 41 qui] quin & 2, quid e, cum R possibilis] V W Y D B a, impossibilis R & 2, T (antecorr.), impossibile D P T (ex corr.), impossibiles P (am/e corr.), impossibilius e 42 genuino f 43 interdiu P»

43/44 alta haec et profunda haec Y 44 se om. b 48 oblectatur W/ Y 5, delectatus a 50 officioso agmine Y, e (ex officio agmine) honestatur V W,

(ex corr.) 53 et ante libido add. P 535 nam zsq. effauebam (39) apud JAugustinum, serm. à12, 2 et] ut P 74ugus?. $6 meae po; uitae add. ;August. ortoti91 sic] signos corr. segnis P bus P

AD DONATVM, 4-5

5

desperatione meliorum malis meis uelut iam propriis ac uernaculis effauebam. Sed postquam undae genitalis auxilio 6o superioris aeui labe detersa in expiatum pectus ac purum desuper se lumen infudit, postquam caelitus spiritu hausto in nouum me hominem natiuitas secunda reparauit, mirum in modum protinus confirmare se dubia, patere clausa, lucere tenebrosa, facultatem dare quod prius difficile uidebatur, geri 6 posse quod inpossibile putabatur, ut esset agnoscere terrenum fuisse, quod prius carnaliter natum delictis obnoxium uiueret, Dei esse coepisse, quod iam Spiritus sanctus animaret. Scis profecto et mecum pariter recognoscis, quid detraxerit nobis E]

quidue contulerit mors ista criminum, uita uirtutum. Scis ipse,

7o nec praedico. In proprias laudes odiosa iactatio est : quamuis non iactatum possit esse sed gratum, quicquid non uirtuti hominis adscribitur, sed de Dei munere

praedicatur, ut iam

non peccare esse coeperit fidei, quod ante peccatum est, fuerit erroris humani. Dei est, inquam, Dei omne, quod possumus. 7; Inde uiuimus, inde pollemus, inde sumpto et concepto uigore hic adhuc positi futurorum indicia praenoscimus : sit tantum timor innocentiae custos, ut qui in mentes nostras indulgentiae caelestis adlapsu clementer Dominus influxit, in animi oblectantis hospitio iusta operatione teneatur, ne accepta securitas Ns 8o indiligentiam pariat et uetus denuo hostis obrepat. 9. Ceterum si tu innocentiae, si iustitiae uiam teneas inlapsa firmitate uestigii tui, si in Deum uiribus totis ac toto corde suspensus hoc sis tantum quod esse coepisti, tantum tibi ad licentiam datur, quantum gratiae spiritalis augetur. Non 8; enim,

qui beneficiorum

terrestrium

mos

est, in capessendo

munere mensura ulla uel modus est. Profluens largiter spiritus nullis finibus premitur nec coercentibus claustris intra certa metarum spatia frenatur. Manat iugiter, exuberat afluenter : nostrum tantum sitiat pectus et pateat. Quantum illuc fidei 9o capacis adferimus, tantum gratiae inundantis haurimus. Inde iam facultas datur, castitate sobria, mente integra, uoce pura 58 desperationem R, et desperatione 7Augusz. v

iam] etiam D

59 effauebam|

V B D a, Y (in marg.), fauebam P & e 5, et fauebam W Y R T p Hart, adfauebam v

zAugust. ; cf. De gel. 139 esse H

*0 propriis laudibus ^ (sec. zanus)

61 se oz. Y

66 dilectis P (an/e corr.)

*1 quidquid P

65 ut et se agnosceret R. uiuere R

ut esset]

67 sanctis D, sanctis ipse ^

$2 de om. Y p

quod super ut add. P

ut non iam D, non oz. W Y .— 13 esseom. P — estom.ea

| *4dei

inquam deiest p — 75 uigore et concepto R X" qui] codd. (cuz V), quod ve qui, 2/c.] quod in mentes illapsum clementer dominus inflixit e 48 dominus] dominum P, oz. a, add. s. s. R. infulsit V P a animo IW, Y (ante corr.) oblectantes P (ante £orr.) 80 indulgentiam 5 et oy. W Y Rea denuo] de nouo W/Y 82 uestigiis tuis D in dominum V, in deo 5, om. a 83 hoc] hic R 86 munere codd. (cu V), de deo munere scripsi? Hart (qui confert 297 de deo munus), munere caelesti » corr.), tefrenatut e iugiter manat 5

81 ne corr. nec P 89 illic W Y a

88 refrenantut P (an/e 91 castitatem sobriam

P (ante corr.) uirtute sincera ag/e uoce pura add. P, pos; uoce pura add. v (om. cett. codd. cum V)

6

AD DONATVM, 5-7

in medellam dolentium posse uenenorum uirus extinguere, animorum desipientium labes reddita sanitate purgare, infestis iubere pacem, uiolentis quietem, ferocientibus lenitatem, 9 A inmundos

et erraticos spiritus, qui se expugnandis hominibus

inmerserint, ad confessionem minis increpantibus cogere, ut recedant

IOO

IO

5

duris uerberibus urguere, conflictantes, heiulantes,

gementes incremento poenae propagantis extendere, flagris caedere, igne torrere. Res illic geritur nec uidetur : occulta plaga et poena manifesta. Ita quod esse iam coepimus, acceptus spiritus licentia sua potitur : quod necdum corpus ac membra mutauimus, adhuc carnalis aspectus saeculi nube caecatur. Quantus hic animi potentatus est, quanta uis est, non tantum ipsum esse subtractum perniciosis contactibus mundi, ut quis piatus et purus nulla incursantis inimici labe capiatur, sed adhuc maiorem et fortiorem uiribus fieri, ut in omnem aduersarii grassantis exercitum inperioso iure dominetur.

6. Atque ut inlustrius ueritate patefacta diuini muneris indicia clarescant, lucem tibi ad cognitionem dabo, malorum caligine abstersa operti saeculi tenebras reuelabo. Paulisper te crede subduci in montis ardui uerticem celsiorem, speculare inde rerum infra te iacentium facies et oculis in diuersa porrectis ipse a terrenis contactibus liber fluctuantis mundi turII 5 bines intuere : iam saeculi et ipse misereberis tuique admonitus et plus in Deum gratus maiore laetitia quod euaseris gratularis. Cerne tu itinera latronibus clausa, maria obsessa praedonibus, cruento horrore castrorum bella ubique diuisa. Madet orbis mutuo sanguine : et homicidium cum admittunt 120 singuli, crimen est : uirtus uocatur, cum publice geritur. Inpunitatem sceleribus adquirit non innocentiae ratio, sed saeuitiae magnitudo. *. Iam si ad urbes ipsas oculos tuos atque ora conuertas, celebritatem offendes omni solitudine tristiorem. Paratur 12 gladiatorius ludus, ut libidinem crudelium luminum sanguis IIO

A

92 extingui corr. -guit P 93 purgari P 94 ferocientibus corr. ferocibus D, ferocibus corr. ferocientibus 5 93 spiritus ozz. e 96 inmerserint ozz. e£ add. ingerunt 77 zzarg. Y, immetserunt R f, -rant ^ 97 urgueri P 98 propagantes PR, propugnates f fraglis P 99 igni 5 res] spa/. zac. P, dei tes R, sic e 100 et] sed P ita] itaque R, oz. P a 101 ac] aut R 103 est! oz. b 105 qui V piatus] W Y Da 5, , (ante corr.), expiatus P R e, b(ex corr.), Hart 106 captatur Y 107 grassanti corr. -ntis P imperiosu corr. -um P 109 inlustti ane corr. P muneris] numinis D 111 opertas a 114 contractibus W (ante corr.), a

fluctus Y, fluctuandis ane corr. W'

ac ante turbines add. Y

(ex corr.) ^ 115 tui quae P 116 maiori P a maiorem laetitiam R 117 gratularis] V W' Y P a, -leris B D z Hart, -laberis RE Te D; ef. Studi Medievali, 1971, p. 887 cerne accedi Ju cerno corr. -ne J, cernes ea a latronibus ] 118 diffusa e 119cum]dum / 123ipsasoz. Y ^ tuosom.e 124 offendes] p/err. codd. cu V',-ndis P,-ndas J ^ sollicitudine e, R (anzecorr. )-ni a 125 gladiatoribus J p, -ris B^ ad pugnam fos/ludusadd.R ^ luminum]ctiminum R

V8

AD DONATVM, 7-8

7

oblectet. Inpletur in sucum cibis fortioribus corpus, et aruinae

toris membrorum moles robusta pinguescit, ut saginatus in V9 poenam carius pereat. Homo occiditur in hominis uoluptatem, et ut quis possit occidere, peritia est, usus est, ars est : scelus 13o non tantum geritur sed docetur. Quid potest inhumanius, quid acerbius dici ? Disciplina est, ut perimere quis possit, et gloria est, quod perimit. Quid illud, oro te, quale est, ubi se feris obiciunt, quos nemo damnauit, aetate integra, honesta satis

forma, ueste pretiosa ? Viuentes in ultroneum funus ornantur, 15; malis suis miseri et gloriantur. Pugnant ad bestias non crimine sed furore. Spectant filios suos patres, frater in cauea et soror praesto est, et spectaculi licet pretium largior muneris adparatus amplificet, ut maeroribus suis mater intersit, hoc pro dolor mater et redimit. Et in tam impiis spectaculis tamque 140 diris esse se non putant oculis parricidas. 8. Conuerte hinc uultus ad diuersi spectaculi non minus paenitenda contagia : in theatris quoque conspicies, quod tibi et dolori sit et pudori. Cothurnus est tragicus, prisca carmine facinora recensere : de parricidiis et incestis horror antiquus 145 expressa ad imaginem ueritatis actione replicatur, ne saeculis transeuntibus exolescat quod aliquando commissum est. Admonetur aetas omnis auditu fieri posse quod factum est. Numquam aeui senio delicta moriuntur, numquam temporibus crimen obruitur, numquam scelus obliuione sepelitur. Exem15o pla fiunt quae esse iam facinora destiterunt. Tum delectat in mimis turpitudinum magisterio uel quid domi gesserit recognoscere uel quid gerere possit audire. Adulterium discitur dum uidetur, et lenocinante ad uitia publicae auctoritatis malo quae pudica fortasse ad spectaculum matrona processe126 obiectet et impletus D

insucum V W . 126/127 atuinae toris] P/err. codd.

cum V, aruinae etoris P, arbinae toris W' (ane corr.), atuina et toris 5, ad ruinam

corporis e 127 sangui natus V7 128 poena P caritatis P uoluptatem] uoluntatem I7, uoluntate R 129 ut et R 131 acervius |W, DP (ante corr.) peremere WP (ambo ante corr.) 132 perimit] -emit / R 5, W P D (ante corr.) oro te oz. P hic an£e ubi add. W B, hoc add. Y ^ ferisom. J — 133 honesta satis] honestatis a, 5 (ante corr.)

134 uiuens ^

135 in az/e malis adZ. R.

miseris J/ et om. ev —— 136 expectant D J — 138 amplificat P 139 dolore D R, J (forz. ex dolor) redemit P, e (ane corr.), J (ex corr.) et oz. J 140 durus D, diris sceleribus ^ putat Y parricidam Y 141 tuos pos/ uultus ad. P Je a diuersis spectaculis D H 2, ad diuersa spectacula P (ame corr.) 142 conspicias D, perspicies a 143 dolore P (ane corr.), doloti corr. -ris J pudoris / est] et D carmine facinora] W' Y D e zz, B (ante corr.), D (ex carmina), carminum facinora P J, T B (ex corr.), a b, criminum facinora R &, T (ante corr.), facinota carmine v, carmine for/. delendum censet Hart

144 et ane

de add. W' fpaticidis /, parricidis W' (ane corr.) 148 dilecta P, delecta ^ (ambo ante corr.) numquam tempotibus accedi 5 149 solus corr. scelus W exempla corr. Y -plo 150 fientz, sunt J — tum] Verr. codd. cum V', tunc R,et dum Y . 151 nimis D, P (corr. minimis) magisterium D gesserint ... possint R 151/132 recognoscere 4:4. fregetit (161) oz;. P (add. 2 an.) — 152 discetur P (ane corr.) 153 dum uidetur oz. D

V 10

8

AD DONATVM,

8-9

15; rat, de spectaculo reuertitur inpudica. Adhuc deinde morum quanta labes, quae probrorum fomenta, quae alimenta uitiorum,

histrionicis

gestibus

inquinari,

uidere

contra

foedus

iusque nascendi patientiam incestae turpitudinis elaboratam: euirantur mares, honor omnis et uigor sexus eneruati corporis 16o dedecore mollitur plusque illic placet, quisque uirum in femiminam magis fregerit. In laudem crescit ex crimine et peritior quo turpior iudicatur. Spectatur hic pro nefas et libenter. Quid non possit suadere qui talis est ? Mouet sensus, mulcet adfectus, expugnat boni pectoris conscientiam fortiorem : nec 165 deest probri blandientis auctoritas, ut auditu molliore pernicies hominibus obrepat. Exprimunt inpudicam Venerem, adulterum Martem, Iouem illum suum non magis regno quam uitiis principem, in terrenos amores cum ipsis suis fulminibus ardentem, nunc in plumas oloris albescere, nunc aureo imbre de170 fluere, nunc in puerorum pubescentium raptus ministris auibus prosilire. Quaere iam nunc, an possit esse qui spectat integer uel pudicus. Deos suos, quos uenerantur, imitantur : fiunt miseris et religiosa delicta. 9. O si et possis in illa sublimi specula constitutus oculos 175 tuos inserere secretis, recludere

cubiculorum

obductas

fores

et ad conscientiam luminum penetralia occulta reserare : aspicias ab inpudicis geri quod nec possit aspicere frons pudica, uideas quod crimen sit et uidere, uideas quod uitiorum furore dementes gessisse se negant et gerere festinant. Libidinibus 18o insanis in uiros uiri proruunt. Fiunt quae nec illis possunt placere qui faciunt. Mentior, nisi alios qui talis est increpat, turpes turpis infamat et euasisse se conscium credit, quasi conscientia satis non sit. Idem in publico accusatores, in occulto rei, in semet ipsos censores pariter et nocentes : dam18; nant foris quod intus operantur, admittunt libenter, quod cum

admiserint criminantur. Audacia prorsus cum uitiis faciens et inpudentia congruens inpudicis. Nolo mireris quae locuntur huiusmodi : ore illo quicquid iam uoce delinquitur minus est. 15? uideri e 158 ius 5 (5.7. 2 zan.), legemque D 160 emollitur Y ^ blanditur pos? mollitur a2. R quisquis ev 161 fecerit R 162 expectatur D ^ hic corr. hoc P 163 quod corr. quid W' potest D 165 per auditum molliorem J/ 16? numen fos? suum add. J 168 fluminibus corr. fulminibus Ip 169 plumas] ferr. codd., plumam .$ Har? aluescere P, flauescere » 170 raptum D e, raptis a 171 que corr. qui P 172 uenerantur imitantur] PDJREkTaebp,

ueneratur imitatur 5 W Y B Har? ; cf. Studi Medievali,

1971,

p. 889 174 et oz. P Jae pv,sipossis et / in illo ... spectaculo R substitutus D 175 suos corr. tuos D, oz. a 176 et an/e occulta agZ. J 178 et P in ras. 2 man. 179 gessisse corr. gessisse se Y gerere] geri Y 180 in oz. De ipsis R placere possunt P a 182 turpes turpis] err. codd. cum V, turpis turpem /, turpis turpes ^ 183 rea pos/ satis add. s.J. Y ^ 185 foras corr. foris 5 alios an/e cum add. V 186 admiserit WW! 187 congruis corr. -ens P inpudicis] inimicis Y, W (in zzarg. corr. inpudicis) 188 quidquid .$ 5 Har: minus est ozz. J.

V r1

AD DONATVM,

ro-1r

9

10. Sed tibi post insidiosas uias, post dispersas orbe toto 19o multiplices pugnas, post spectacula uel cruenta uel turpia, post libidinum probra uel lupanaribus prostituta uel domesticis parietibus obsaepta, quorum quo secretior culpa, maior audacia est, forum fortasse uideatur immune, quod ab iniuriis

lacessentibus liberum nullis malorum contactibus polluatur. 195 Illuc aciem tuam flecte : plura illic quae detesteris inuenies,

magis oculos tuos inde deuertes. Incisae sint licet leges duodecim tabulis et publico aere praefixo iura proscripta sint : inter leges ipsas delinquitur, inter iura peccatur, innocentia nec illic, ubi defenditur, reseruatur. Saeuit inuicem discordan-

200 tium rabies et inter togas pace rupta forum litibus mugit insanum. Hasta illic et gladius et carnifex praesto est, ungula effodiens, eculeus extendens, ignis exurens, ad hominis corpus unum supplicia plura quam membra. Quis inter haec uero subueniat ? Patronus ? Sed praeuaricatur et decipit. Iudex ? 205 Sed sententiam uendit. Qui sedit crimina uindicaturus admit-

tit, et ut reus innocens pereat, fit nocens iudex. Flagrant ubique delicta et passim multiformi genere peccandi per improbas mentes nocens uirus operatur. Hic testamentum subicit, ille falsum capitali fraude conscribit : hic arcentur hereditatibus 2I o

liberi, illic bonis donantur alieni : inimicus insimulat, calum-

niator inpugnat, testis infamat. Vtrubique grassatur in mendacium criminum prostitutae uocis uenalis audacia, cum interim nocentes nec cum innocentibus pereunt. Nullus de legibus metus est, de quaesitore, de iudice pauor nullus : quod 215 potest redimi non timetur. Esse iam inter nocentes innoxium crimen est : malos quisquis non imitatur offendit. Consensere iura peccatis et coepit licitum esse quod publicum est. Quis illic rerum pudor, quae esse possit integritas, ubi qui damnent improbos desunt, soli tibi qui damnentur, occurrunt ? 220 11. Sed nos uideamur eligere fortasse peiora et studio des-

191 proa corr. ptobta .$ W aciem] faciem R

193aboz.] 194contagiis / etaníe plura edd. Y ^ illuc W'

1935 illic corr. illuc detestaris R, P (ex

detestiris) 196 deuertes] VW D Baebm p, T Y (ante corr.), 5 (ex corr.), deuerte 5 (ane corr.), deuertis J &, diuertis P, diuertes R », Y T (ex corr.) sunt D J

legis licet /, sic legis P (anze corr.) in an/e duodecim adZ. Y ^ 19? publice Y R 2, W (ex publicae ?) praefixae p praescripta P Y Jaepv 198 delinquetur P (anfe corr.) 199 in inuicem / . 200/201 in... sanum WP 204 decipitur J 203 sed oz. P J p uendidit 5 sedit] VW YDR JBep, P T z (ante corr.), sedet 5 &a b, P T z (ex corr.), Hart iudicaturus e 206 pereat fit nocens ozz. fraglant .$ (ante corr.) flagellant 207 dilecta P (ane £ürT.) 208 uiros P (ane corr.) operantur P subicit] subducit P 209 capitale D R 210 dominantur corr. donantur W/ —— 211 utrubique] ferr. codd. cum V, utubique .$ (ante corr.), utrobique P ae 5, Y J (ex utrubique), ubique 5 213 interim] inter V7 Y 5 nocentes] innocentes I Y p nullus] nullis W/ Y, nulli (ex nullus) P 214 quesito W' (n zarg. 2 71. quesitore) 215 innocentes D R 5, ...nocentes P 216 quisque P e 219 tibi] ibi P (ex corr.), D v, ubi e 220 sed nos] sed ne nos 5 v, sed ne e

V 12

IO

AD DONATVM,

r11-12

truendi per ea oculos tuos ducere, quorum tristis adque auersandus aspectus ora et uultus conscientiae melioris offendat : iam tibi illa quae ignorantia saecularis bona opinatur ostendam. Illic etiam fugienda conspicies. Quos honores putas esse, 225 quos fasces, quam affluentiam in diuitiis, quam potentiam in castris, in magistratus purpura speciem, in principatus licentia potestatem : malorum blandientium uirus occultum est, et adridentis nequitiae facies quidem laeta, sed calamitatis abstrusae inlecebrosa fallacia. Instar quoddam ueneni, ubi in dulcedine aspersa calliditate fallendi sapore V rs 23 o letales sucos medicato poculum uidetur esse, quod sumitur : ubi epota res est, pernicies hausta grassatur. Quippe illum uides, qui amictu clariore conspicuus fulgere sibi uidetur in purpura : quibus hoc sordibus emit, ut fulgeat, quos adrogantium fastus prius per23 tulit, quas superbas fores matutinus salutator obsedit, quot tumentium contumeliosa uestigia stipatus in clientium cuneos ante praecessit, ut ipsum etiam salutatum comes postmodum pompa praecederet, obnoxia non homini sed potestati ! Neque enim coli moribus meruit ille sed fascibus. Horum denique 24 o uideas exitus turpes. Cum auceps temporum palpator abscessit, cum priuati latus nudum desertor adsecla foedauit : tunc laceratae domus plagae conscientiam feriunt, tunc rei familiaris exhaustae damna noscuntur, quibus redemptus fauor uulgi et caducis adque inanibus uotis popularis aura quaesita est. VA

245 Stulta prorsus et uana iactura, frustrantis spectaculi uoluptate

25 o

id parare uoluisse, quod nec populus acciperet et perderet magistratus. 12. Sed et quos diuites opinaris continuantes saltibus saltus et de confinio pauperibus exclusis infinita ac sine terminis rura latius porrigentes, quibus argenti et auri maximum pondus et pecuniarum ingentium uel exstructi aggeres uel defossae strues, hos etiam inter diuitias suas trepidos cogitationis incertae sollicitudo discruciat, ne praedo uastet, ne percussor infestet, ne inimica cuiusque locupletioris inuidia calumniosis 222 meliores P (anfecorr.) DBkap,

^ 224illuc Y ^ putasesseom. D

226 magistratus]

R P (ante corr.), W (ex -tuus), -tuus $ Y, W (ante corr.), -tu

Tbv, P (ex

corr.), -tibus J e, R (ex corr.) purpura] V Y z4,-rae SPDBE&Tebv, -ram J R, -tas p species T principatus] -tu J T 5 », P (ex corr.), -tum D, -tibus e, R

(ex corr.)

licentia] W' Y D £a, P (ante corr.), -tiae

$ BT

ebv, -tiam JR$,P

(ex corr.) 22? potestas T, potestatum J, in potestate P occultatum D et om. W Y 228/229 obstrusae D J e p, intus abstrusae f 230 laetalibus sucis J caliditate 5, calliditas 5 — 231 quo corr. quod $ —— epota res est] epotata tes est P a, epotaris J e, potaris 5, epotaueris se/ epotatum est v 233 fulgere om. D 235 quas] quot P quot] quod .$ D J R a, P W (ante corr.) 236 cuneis VP R 239 enim coli] excoli J 240 auceps] amceps 5, anceps Pe 241 adsecla (assecla)] adsaecula V^.$W, adsecuta P £& (an/e corr.), asaecula R. T (ane corr.), assecula ^ 245 et uana oz. D est 5057 iactuta add. J iactura] iactatio b frustantis .$ (anze corr.), frustranti p 246 parere Y Ra 248 quos] quod D . 251 structi Re — defossi f, -ssa R 252 estrues j (ante corr.), truces a

AD DONATVM,

12-14

II

255 litibus inquietet. Non cibus securo somnusue contingit, suspirat ille in conuiuio, bibat licet gemma, et cum epulis marcidum

corpus thorus mollior alto sinu condidit, uigilat in pluma nec intellegit miser, speciosa sibi esse supplicia, auro se alligatum teneri et possideri magis quam possidere diuitias, adque — o 26o detestabilis caecitas mentium et cupiditatis insanae profunda caligo ! — cum exonerare se possit et leuare ponderibus, pergit magis fortunis angentibus incubare, pergit poenalibus cumulis pertinaciter adhaerere. Nulla in clientes inde largitio est, cum indigentibus nulla partitio est, et pecuniam suam dicunt, quam 265 uelut

alienam

domi

clausam

sollicito labore custodiunt,

ex

qua non amicis, non liberis quicquam, non sibi denique impertiunt, possident ad hoc tantum, ne possidere alteri liceat, et — o nominum quanta diuersitas ! — bona appellant, ex quibus nullus illis nisi ad res malas usus est. 270 13. An tu uel illos putas tutos, illos saltim inter honorum infulas et opes largas stabili firmitate securos, quos regalis aulae splendore fulgentes armorum excubantium tutela circumstat ? Maior illis quam ceteris metus est. Tam ille timere cogitur quam timetur. Exigit poenas pariter de potentiore 275 sublimitas, sit licet satellitum manu saeptus et clausum ac protectum

latus numeroso

stipatore tueatur.

Quam

securos

non sinit esse subiectos, tam necesse est non sit et ipse securus : ante ipsos terret potestas sua quos facit esse terribiles : adridet, ut saeuiat ; blanditur,

ut fallat ; extollit, ut deprimat.

280 Faenore quodam nocendi quam fuerit amplior summa dignitatis et honorum, tam maior exigitur usura poenarum. 14. Vna igitur placida et fida tranquillitas, una solida et firma securitas, si qui ab his inquietantis saeculi turbinibus extractus salutaris portus statione fundetur : ad caelum oculos 285 tollit a terris et ad Domini munus admissus ac Deo suo mente

iam proximus, quicquid apud ceteros in rebus humanis sublime 258 securo] err. codd. cum V, -xos ae p sonusue p contigit W (an£e corr.) suspiret D 25? condiat / e p, -derit v uigilet D 259 diuitias] sec. Hart (qui confert Plin. ep. LX, 30 ; Cypr. Lapr. 12 possidere/possideri) adque] ad quod P o] eo R, adeo e, oz. D p 260 detestabilis] et est ab illis P (ane corr.) instabilis D 261 exonetati p releuate J 7, teleuari p 262 in clientes pos! incubare add. D cumulo R 263 in clientibus e p 264 est (anze et) oz. J 265 clusam / 267 ne »./. 2 z. P, utcorr. ne Y 26800. YP DR hominum R f 269 nullus oz. P ex illis D non nisi P 270 tu uel] quantum uel ex kan tu uel P saltem S5 aep 271 regales Y — 272 fulgentis 5 (anze corr.) -nte J tutela] telo P 272/243 circumstant P (ex corr.) 273 maior]magis Y illis]ilic 7 — motus W/ 2*4poenavorr.-nas Y —— 295 manus P (ante corr.) 276 securus .$ (ante corr.) 271 sit corr. sinit 5 et] ei D, om. W ipse] ille 5 Harz 239 blanditur ut fallat oz. W/ Y — illicit ut occidat pos; fallat add. J R v (cf. De bab. uirg. 21) 280 quodam] qua R, quo e 281 honoris D 282 et anfe placida eras. P fida usq. solida et oz. P 283 firma] err. codd. cum V', fitma et perpetua D v qui]. Y R Dae, quis P J BETbmpv inquietantes .$ 284 fundetur] pferr. codd. cum V, -datur P, -datus » ^ suos fos/ oculos add. P 288 tollat V/v —— domini] dominum Y J, deum R 286 quidquid 5 a Har

V 14

12

290

ce I

AD DONATVM,

14-15

ac magnum uidetur, intra suam iacere conscientiam gloriatur. Nihil adpetere iam, nihil desiderare de saeculo potest, qui saeculo maior est. Quam stabilis, quam inconcussa tutela est, quam perennibus bonis caeleste praesidium, inplicantis mundi laqueis solui, in lucem immortalitatis aeternae de terrena faece purgari. Viderit, quae in nos prius infestantis inimici pernicies insidiosa grassata sit. Plus amare conpellimur, quod futuri sumus, dum et scire conceditur et damnare, quod eramus. Nec ad hoc pretiis aut ambitu aut manu opus est, ut hominis summa uel dignitas uel potestas elaborata mole pariatur : et gratuitum de Deo munus et facile est. Vt sponte sol radiat, dies lumi-

V 15

nat, fons rigat, imber inrorat, ita se spiritus caelestis infundit. 30 o

305

Postquam auctorem suum caelum intuens anima cognouit, sole altior et hac omni terrena potestate sublimior id esse incipit, quod esse se credit. 15. Tu tantum, quem iam spiritalibus castris caelestis militia signauit, tene incorruptam, tene sobriam religiosis uirtutibus disciplinam. Sit tibi uel oratio adsidua uel lectio. Nunc cum Deo loquere, nunc Deus tecum. Ille te praeceptis suis instruat, ille disponat. Quem ille diuitem fecerit, nemo pauperem faciet. Penuria esse nulla iam poterit, cum semel pectus caelestis sagina saturauit. Iam tibi auro distincta laquearia et pretiosi marmoris

310

315

crustis uestita domicilia sordebunt,

iugiter uiuido, 320

cum

scieris te

excolendum magis, te potius ornandum, domum tibi hanc esse potiorem, quam Dominus insedit templi uice, in qua Spiritus sanctus coepit habitare. Pingamus hanc domum pigmentis innocentiae, luminemus luce iustitiae. Non haec umquam procumbet in lapsum senio uetustatis, nec pigmento parietis aut auro exolescente foedabitur. Caduca sunt, quaecumque fucata sunt, nec fiduciam praebent possidentibus stabilem, quae possessionis non habeant ueritatem. Hoc manet cultu honore

integro,

splendore

non potest nec extingui, potest tantum redeunte formari. 287 infra I

289 hoc are saeculo add. Y

solus V, solutis corr. -ti 5

luce R

diuturno.

Aboleri

in melius corpore

290 bonis affluens »

291 solui]

292 uidetit corr. -ri P, -te D, -rint e, uidesit

V . qui Y 296 et an/e gratuitum oz. p gratutum .$, gratum Y 293 deo] domini .$ est bos? munus add. Y ^ dies luminat oz. f 300 sole] solo Y p, W (marg. sole), sol corr. sole J 301 se oz. 5 crediderit J 304 uel assidua R 308 domino corr. deo .$ dominus corr. deus .$ 306 mandatorum suorum P057 diuitem add. b faciet] facit $, -ciat a 307 nulla iam esse P, esse iam nulla e 308 sagina ozz. D saturauit] ferr. codd. cum V', -uerit v Hart, -bit R praetiosis D a 309 marmorum D scires corr. scieres .$ esse post te add. P b p 310 colendum ? te oz. R. et pos potius add. R hanc tibi J 311 templum P (ane corr.) uicem R uice templi uice Y qua] quam / . 312 dum corr. domum D 313 iustitiam R 314 procumbat Y, -bit « lapsu R figmentum e, 5 (ex pigmentum) 316 stabilem quae] stabilemque P R f 317 ueritatem] firmitatem / 5 hoc] haec 5» 318 uiuido] diuino 5 319 potest (27e tantum) oz. J

V 16

AD DONATVM,

16

13

16. Haec interim breuibus, Donate carissime. Nam etsi facilem de bonitate patientiam, mentem in Deum solidam,

fidem tutam salutaris auditus oblectat, nihilque tam tuis auribus gratum est, quam quod in Deum gratum est, moderari 32) tamen

330

dicenda

debemus

simul iuncti et saepius locuturi, et

quoniam feriata nunc quies ac tempus est otiosum, quicquid inclinante iam sole in uesperam dies superest, ducamus hunc diem laeti nec sit uel hora conuiuii gratiae caelestis inmunis. Sonet psalmus conuiuium sobrium : ut tibi tenax memoria est, uox canora, adgredere hoc munus ex more. Magis carissimos pascis, si sit nobis spiritalis auditio, prolectet aures religiosa mulcedo. 321 breuibus corr. -uius P 322 facile R ^ 5 indeum] F Y JDRBTeb», in deo 5, in dominum P &, in domino .$ a Har! ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 889

323 tutam] tuam P ]/ sublectat p 324 est (ane quam) oz. D gratum est ozz. W Y P, quam 4. dicenda add. 2 z.^ in deum] V in dominum 5 & Har?, in deo / v, in domino B a

326 quies ex corr. P

quam 454. DR T e? p, quid-

quid .$ 5» Hart 327 inclinate 5, -to v dies] diei Je2 pv 329 psalmus] WYPJDERTabp, -mos $5 V Be Har! ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 890 ibi corr. tibi D 330 Karissimo ex corr. P 331 pacis P, pasces 5 v si om.Paep caecilii cyptiani ad donatum explicit $ P 5, ad donatum explicit W/ R, explicit ad donatum Y, explicit epistula cecyli cypriani ad donatum , dees? in reliquis

m *

Liks apu *

Péai

GE FERT

iirsretze adspeidrdqe

Kp

nd

cur Al

ap

su

ME

Ed

21

Aubry

Mt inm»uotNET ums

t3 von oder

Y

3

uL.

aíos

ov:Adilot

M

UE

TOT

My AX

Mura

iy Wat

ar

14s

0

! voy

i rar

veta

|

wré

£74

agire

E,

Udereul

xu

fykex

ADU

L1

tas

(x

ri 2

us

A.

.

n

E"

meet

^i i

2

»

T

—$x* H

41

-

E

e

Án P,

-

i.

ior 3

Lo mn».

que; EM

ow

"ipodste "

"E

A

ES 2

odi

n

2

é

Ze

"

zx —

26

coit

um P

quee

42

IET

I3

,

Last E "ie

rove

ecumb

B

á

8

ie

c2

wd

RS

um

& elf

vam

497p

£15

MIA

un.

(e

n

LEE

4 saver

a

M

dpud

ideam dod

t

Ns

| aw

sd

dor

4

r1

LZ

DOPPELTE Y: t5

embed

own

-

NI"

wi

p»

-

pad

H

fn

"* Peesurt Yit

pedet

q ud uim

aldea és d

MUS

:

2x

MrrvindienLgIo

"IX

ej»chorda

E-

^ 136^

m

GCARBU uu porem E

DS

82i

bgtemvo sedmisandd

xn

DURO

dU

uj

eoe

45

q21-

1 ath t

H

- held

Li ad

Bs

rsen

ag dba pania

OUEST

NER

[SX

het

ibuiqueats zi

4

pU

MEA

and

emo

]

NES

o

yr

eituse

1SLI

yer

mio

TEES

emma

wein "r5

ol. iba

^, vti!

evbiaue Ta Rod dove esthoctabs ieu actos) deuridp t4ri^o. édicotih mm

(uhr

Amt

o

ex

aptibe teo turc Pisis anmsgstpaste x $Josataly

Uutot

à

*

às

trate

ntu.

"a

* »

"iri

caca 1^ odes

v

EWUE

gin (oiii

e LE sutil

bs

hsc

p

dat

E

zn

2

SANCTI

CYPRIANI

DE MORTALITATE

CVRA

ET STVDIO

M. SIMONETTI

PRAEFATIO Anno 252 grauissima pestilentia Africam uastauit, ubique diffundens mortalitatem et luctum. Plurimi Christiani, qui uidebant se a malo corripi non minus quam paganos peccatores, grauiter exterriti erant, sibi timentes nec non familiaribus et rebus suis. Ad refellendam falsam opinionem et ad expellendum timorem Christianis nec iustum nec aequum, ea tempestate Cyprianus scripsit librum De mortalitate, ubi ostendit in hoc mundo omnia carnis incommoda Christianis communia esse cum humano genere, quippe qui non carne sed spiritu a gentilibus separentur. Christiani mundo renuntiauerunt, in quo interim quasi hospites et peregrini degunt. Qua re diem adsignatum timere non debent sed fidenti animo amplecti, qui ereptos et laqueis saecularibus exsolutos eos uerae patriae restituit et regno. CONSPECTVS

CODICVM ET EDITIONVM

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII, ff. 61v-74. Aurelianensis 154 (131) (Floriacensis), saec. VIII, pp. 347-366. Parisinus 1647 A, saec. IX, ff. 56-64. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX, ff. 87v-95v. Monacensis 4597, saec. IX, ff. r11-118. Sangallensis 89, saec. IX, pp. 159-184. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX, ff. 33-38. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. IX, ff. 35v-38v. Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI, ff. 43v-49. Vaticanus. Lat. 202, saec. XI, ff. 42-48v. Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII, ff. 28v-33. Admontanus 587, saec. XII, ff. 44-49v. ies edo dus SOMDESIN NUR bn Codex Veronensis deperditus ex L. Latinii collatione. U Hart

Editiones omnes uel aliquot. Hartelii editio in CSEL II.

DE MORTALITATE

IT

IO

15

20

25

1. Etsi aput plurimos uestrum, fratres dilectissimi, mens V 297 solida est et fides firma et anima deuota quae ad praesentis mortalitatis copiam non mouetur, sed tamquam petra fortis et stabilis turbidos impetus mundi et uiolentos saeculi fluctus frangit potius ipsa nec frangitur, et temptationibus non uincitur sed probatur, tamen quia animaduerto in plebe quosdam uel inbecillitate animi uel fidei paruitate uel dulcedine saecularis uitae uel sexus mollitie uel, quod magis est, ueritatis errore minus stare fortiter nec pectoris sui diuinum adque inuictum robur exerere, dissimulanda res non fuit nec tacenda, quominus quantum nostra mediocritas sufficit uigore pleno et sermone de dominica lectione concepto delicatae mentis ignauia conprimatur et qui homo Dei et Christi esse iam coepit Deo et Christo dignus habeatur. 2. Agnoscere enim se debet, fratres dilectissimi, qui Deo militat, qui positus in caelestibus castris diuina iam spirat, ut ad procellas et turbines mundi trepidatio nulla sit nobis, nulla turbatio, quando haec euentura praedixerit Dominus prouidae uocis bortatu instruens et docens et praeparans adque corroborans ecclesiae suae populum ad omnem tolerantiam futurorum : bella et fames et terrae motus et pestilentias per loca singula exurgere praenuntiauit et cecinit, et ne in- V 298 opinatus nos et nouus rerum infestantium metus quateret, magis ac magis in nouissimis temporibus aduersa crebrescere ante praemonuit. Fiunt ecce quae dicta sunt, et quando fiunt quae ante praedicta sunt sequentur et quaecumque promissa

sunt Domino ipso pollicente et dicente : Cum autem wideritis haec omnia fieri, scitote quoniam in proximo est regnum Dei. Regnum Dei, fratres dilectissimi, esse coepit in proximo 18 cf. Lc. 21, 7 sqq.

2p Lco21. 31:

Inscriptiones : de mortalitate .$ 5 2, incipit de mortalitate W Y P D R p, incipit caecilii cypriani de mortalitate O G, dees? in e 2 est om. G data est pos; est add. R 2/3 mottalitatis copiam praesentis G 3 sed] et G 3/4 stabilis et fortis W/ —— 4 uiolentus O, uolentis W' (ante corr.) 6 quia] quoniam V, qui W (ante corr.) animaduersio R plebem 5 7? inbecillitatem O dulcidine .$ O 8 magis] maius l/av errorem R 10 exercere D, easerere 9 11 nostra mediocritas quantum sufficit P 12 delicate mentes J, dilectae mentis 5 13 de deo Y 15 agnuscire O 16 est pos? qui adZ. b. qui ane diuina add. p spirat] V W Y P e 5, adspitrat G, sperat 5 O D Rap Hart ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 891 17 et turbinis O, eturbinas Y 18 turbatio] cunctatio V D » uentuta 5 D ae p Har! 19 prouide Y, O (qui saepius praebet -e pro -ae) hortatur G, hortatusn O (ane corr.), hortatorum ^ adque] et / 21 pestilentia R. 22 ante anle praenuntiauit adg. R cecinit] codd. cum V', docuit » 23 quatet W' (sed 2 zz. corr. in marg.), excuteret ex exquateret G 26 ante oz. R. praedicta] dicta R sequuntur D P 5, R (ex sequentur) 27 uideretis O 28 dei( pos/ est regnum)] domini G 29 regnum dei fratres 44. ueniunt (32) apud Augustinum, C. duas epist. Pelag. IV, 8, 22 esse iam proximum R

I8

35

DE MORTALITATE,

2-4

praemium uitae et gaudium salutis aeternae et perpetua laetitia et possessio paradisi nuper amissa mundo transeunte iam ueniunt : iam terrenis caelestia et magna paruis et caducis aeterna succedunt. Quis hic anxietatis et sollicitudinis locus est ? Quis inter haec trepidus et maestus est nisi cui spes et fides deest ? Eius est enim mortem timere qui ad Christum nolit ire. Eius est ad Christum nolle ire qui se non credat cum Christo incipere regnare. 3. Scriptum est : Justum fide uiuere. Si iustus es et fide uiuis, si uere in Deum credis, cur non cum Christo futurus et de Do-

40

mini pollicitatione securus, quod ad Christum uoceris amplecteris et quod diabolo careas gratularis ? Simeon denique ille iustus qui uere iustus fuit, qui fide plena Dei praecepta seruauit, cum ei diuinitus responsum fuisset quod non ante moreretur quam Christum uidisset et Christus infans in templum cum

45

matre uenisset, agnouit in spiritu natum

esse iam Christum,

de quo sibi fuerat ante praedictum : quo uiso sciuit se cito esse moriturum. Laetus itaque de morte iam proxima et de uicina accersitione securus accepit in manus puerum et benedicens Deum exclamauit et dixit : Nwnc dimittis seruum tuum, Domi-

$0

5A

ne, secundum uerbum tuum in bace, quoniam uiderunt oculi mei salutare twwm, probans scilicet adque contestans tunc esse seruis Dei pacem, tunc liberam, tunc tranquillam quietem, quando de istis mundi turbinibus extracti sedis et securitatis aeternae portum petimus, quando expuncta hac morte ad immortalitatem uenimus. Illa est enim nostra pax, illa fida tranquillitas, illa stabilis et firma et perpetua securitas. 4. Ceterum quid aliud in mundo quam pugna aduersus dia38 Rom. r, 17b.

49 Lc. 2, 29. 30.

30 praemium] praecatum Y — 31 admissa transeunt

Y

32 uenit O

GR

mundo transeuntem O, modo

iam (a5fe terrenis)]) cum O, et W Y, om. b

33

succendunt WW G (azzbo ante corr.) 33/34 est locus Y 34 hic os; quis add. R est (an/e nisi) oz. W' 38 enim est 5, G (est s. 2 zz.) 36 nollit 7 Y, nollet .$ (ane corr.) eius 45g. ite oz. 5 W (in W' 2 m. s.l. add. cuius est usq. ire) christum (zz/e nolle)]) eum

petpetuo 7 ex 5, et ex a

R

credit ex credat

38 est] codd. cum V', est enim v

IW R

si oz. W/

39 in deum] in deo R, in domino

37? incipere]

es et oz. P

in

et]

V/ D, in dominum .$ (qui zrai.

ante si), secl. Hart cur 4g. gratularis (41) apud zAugustinum, De praed. sanct. 14, domino 057 christo add. D de oz. .$ 40 ad oz. R. uocatis G gratuleris G (ex corr.) symeon $5 OG 42 qui uere iustus oz. $a diuinitus] dominicus Y quod]quoniam/7 ^ 44quam]nisi G ^ cum matre templum G templo e 45 fuisse ^ 41 -que de morte iam 77 5 add. s.J. 2 de (pos? et) om. V uicina] diuina G, W (ex corr.), ba, uici et de uina

28 41 43 in zz. Y

18 accersitione] W' Y D 5, arcessitione V P Har?, atcesitione 5, accersione G O e P. atcessione R, a (corr. arcessitione) : cf. 326, 337) manum G 49 dominum

GDabv

exclamauit

(ante corr.), dimittas

W^

4:4. domine

oz. G

91 salutarem .$ 5 Har:

clamauit

Y

dimittes .$, P

adque] at G (-t zn ras. 2 zz.)

53 istius D 54 petiuimus .$ Har expulsa R hac] hinc 7 58 immortalitate O illa 4sq. pax oz. e 36 stabilis et perpetua et fida est securitas R 5* aduersum D

V 299

DE MORTALITATE, 4-6

IQ

bolum cotidie geritur, quam aduersus iacula eius et tela conflictationibus adsiduis dimicatur ? cum auaritia nobis, cum 6o inpudicitia, cum ira, cum ambitione congressio est, cum carnalibus uitiis, cum inlecebris saecularibus adsidua et molesta Iuctatio est. Obsessa mens hominis et undique diaboli infestatione uallata uix occurrit singulis, uix resistit : si auaritia prostrata est, exsurgit libido: si libido conpressa est, succedit 65 ambitio : si ambitio contempta est, ira exasperat, inflat superbia, uinolentia inuitat, inuidia concordiam rumpit, amicitiam

79

75

8o

85

zelus abscidit. Cogeris maledicere quod diuina lex prohibet, conpelleris iurare quod non licet. 9. Tot persecutiones animus cotidie patitur, tot periculis pectus urguetur : et delectat hic inter diaboli gladios diu stare ? Cum magis concupiscendum sit et optandum ad Christum subueniente uelocius morte properare ipso instruente nos et dicente : Amen amen dico uobis quoniam uos plorabitis et plangetis, saeculum autem gaudebit : uos tristes eritis, sed tristitia uestra in laetitiam ueniet : quis non tristitia carere optet, quis non ad laetitiam uenire festinet ? Quando autem in laetitiam ueniat nostra tristitia Dominus denuo ipse declarat dicens : Jferum uidebo wos, et gaudebit cov uestrum ei gaudium uestrum nemo auferet a uobis. Cum ergo Christum uidere gaudere sit nec possit esse gaudium nostrum nisi quis uiderit Christum, quae caecitas animi quaeue dementia est amare pressuras et poenas et lacrimas mundi et non festinare potius ad gaudium quod numquam possit auferri. 6. Hoc autem fit, fratres dilectissimi, quia fides deest, quia nemo credit uera esse quae promittit Deus qui uerax est, cuius

sermo credentibus aeternus et firmus est. Si tibi uir grauis et laudabilis aliquid polliceretur, haberes pollicenti fidem nec te 73 Io. 16, 20.

** Io. 16, 22b.

38 geritur] quaeritur 5 quam] quando ^ aduersum D 59 cum auaritia usq. properare (12) apud /Augustinum, C. duas epist Pelag. IV, 10, 27 59/60 nobis cum inpudicitia oz. ^ 62 conluctatio G est ozz. 5 R. Hart hominum D undique] utique .$ 63 in ane singulis aZ. D 64 contempta 5057 prostrata add. G 65 contempta] conpressa R 66 uinulentia W' Y — 67 abscindit Dav August diua Y 69 persecutionis 5, -nibus p cotidie animus .$ Har: patitur] quatitur p 70 gladio Y, laqueos 5 aliquot codd. Augustini uis zz/e diu add. Y ^ 71/12 subuenientem 5 $2 ueloci p 5 mortem Y nosoz.D Y dicente] monente e 33 uos in add. W s.1. 2 zm. plangebitis G

74 tristis O

75 laetitia O

optat I

96 in] zn W add. s./. 2 z., ad

ar laetitia W/ ^ ueniet 5 79 auferet] aufert O W, auferat 5, tollet Y (— Vulg.) gaudire O 80 uideri aut ane esse add. b quis uiderit] p/err. codd. cum V, uidere G, cum uiderimus v 81 quaeue] quae / 5 mundi an/e pressuras add.

D b

poenas] pugnas D

82 potius festinare Y

84 fit] oz. G,

in W add. s.l. 2 7. fratres oz. Y 85 uera esse] ferr. codd. cum V', esse uera 5 Har!, futura esse v promisit P dominus R 86 et (anze firmus)] ac Y $87 haberes] codd. cuz V, haberes utique » — pollicentis R 2

V 300

20

90

95

IOO

DE MORTALITATE,

6-8

falli aut decipi ab eo crederes quem stare in sermonibus adque in actibus suis scires. Deus tecum loquitur, et tu mente incredula perfidus fluctuas ? Deus de hoc mundo recedenti inmortalitatem adque aeternitatem pollicetur, et dubitas ? Hoc est Deum omnino non nosse, hoc est Christum credendi magistrum peccato incredulitatis offendere, hoc est in ecclesia constitutum fidem in domo fidei non habere. 7. Quantum prosit exire de saeculo Christus ipse salutis adque utilitatis nostrae magister ostendit : qui cum discipuli eius contristarentur, quod se iam diceret recessurum, locutus est ad eos dicens : S? me dilexissetis, gauderetis quoniam uado ad Patrem, docens et ostendens, cum cari quos diligimus de saeculo exeunt, gaudendum potius quam dolendum. Cuius rei memor beatus apostolus Paulus in epistula sua ponit et dicit : Mihi uiuere Christus est et mori lucrum, lucrum maximum com-

105

putans iam saeculi laqueis non teneri, iam nullis peccatis et uitiis carnis obnoxium fieri, exemptum pressuris angentibus et uenenatis diaboli faucibus liberatum ad laetitiam salutis aeternae Christo uocante proficisci. 8. At enim quosdam mouet quod aequaliter cum gentilibus nostros morbi istius ualitudo corripiat : quasi ad hoc crediderit christianus, ut immunis a contactu malorum mundo et saeculo

II5

feliciter perfruatur et non omnia hic aduersa perpessus ad futuram laetitiam reseruetur. Mouet quosdam quod sit nobis cum ceteris mortalitas ista communis. Quid enim nobis in hoc mundo non commune cum ceteris, quamdiu adhuc secundum legem primae natiuitatis manet caro ista communis ? Quoadusque istic in mundo sumus, cum genere humano carnis aequalitate coniungimur, spiritu separamur. Itaque donec corruptiuum istud induat incorruptionem, et mortale hoc accipiat inmortalitatem, et spiritus nos perducat ad Deum patrem, quaecumque sunt carnis incommoda sunt nobis cum 98 Io. 14, 28.

102 Phil. r, 21.

PI CEST Corre

88 decepi O —— credetes ab eo 5 deus] codd. cu V', nunc deus v

quem ex quae G 90 fluctuaris 5 Har:

53.

adque] aut .$ hoc ozz. R.

89

recedendi

$ (ante corr.) tibi ^os? recedenti add. D he 91 adque aeternitatem] ozz. Y, aeternitatemque G promittit G et] codd. cum V, et tu v hoc z5q. nosse om. S

92 dominum D

credendi] err. codd. cum V', credenti W' G R p (om-

fte$ anite corr.), ctedentium D » magistrum] codd. cuz V', magistrum et dominum y 93 impeccato G 94 domo fidei] domini fide G 99 docens scilicet R » 100 est 5os/ potius add. G 101 beatus usq. fieri (104) apud ;Augustinum, C. duas epist Pelag. IV, 10, 27 103 saecularibus D R e^ ;Augus? iam] tot R 104 carnalibus 7 exemptum oz. D agentibus .$ 105 salutis] lucis G 107

at] ad O, G (ante corr.), ad haec R

gentibus

G

108 nostris R, nos 5 G

ualetudo .$ P 5 109 contagione 5 110 fruatut 5 hic omnia . Har perpessos .$ iiifutura P laetitiam zn W add. s./. 2 zz. perseruetur e 113 quamdiu] quando G 114 et ane manet add. R quousque G D 116 inequalitate Y ^ coniungimus G 117 corruptum .$ 118 dominum .$ D 5 119 incommodo G (ane corr.)

V 301

DE MORTALITATE, I20

8-10

2I

humano genere communia. Sic cum fetu sterili terra ieiuna est, neminem fames separat : sic cum inruptione hostili ciuitas aliqua possessa est, omnes simul captiuitas uastat, et quando

125

130

135

imbrem nubila serena suspendunt, omnibus siccitas una est, et cum nauem scopulosa saxa confringunt, nauigantibus naufragium sine exceptione commune est, et oculorum dolor et impetus febrium et omnium ualitudo membrorum cum ceteris communis est nobis, quamdiu portatur in saeculo caro ista communis. 9. Ouin immo si qua condicione, qua lege crediderit christianus noscat et teneat, sciet plus sibi quam ceteris in saeculo laborandum, cui magis sit cum diaboli inpugnatione luctandum. Docet et praemonet scriptura diuina dicens : F?li, accedens ad seruitutem Dei sta in iustitia el timore et braepara animam iuam ad templationem, et iterum : In dolore sustine et n humalitate tua patientiam habe, quoniam in igne probatur aurum et argentum.

140

10. Sic Iob post rerum damna, post pignorum funera uulneribus quoque et uermibus grauiter adflictus non uictus est sed probatus, qui in ipsis conflictationibus et doloribus suis patientiam religiosae mentis ostendens ait: Nudus exiui de matris utero, nudus etiam ibo sub terram. Dominus

dedit et Dominus

abstulit : sicut Domino uisum est, ita factum est. Sit nomen Domini benedictum. Et cum eum uxor quoque conpelleret, ut ui doloris inpatiens aliquid aduersus Deum querula et inuidiosa 145 uoce loqueretur, respondit et dixit : Tamquam una ex ineptis mulieribus locuta es. Si bona excepimus de manu Domani, mala non tolerabimus ? In his omnibus quae contigerunt ei nihil peccawuit Iob labiis suis in conspectu Domini. Itaque illi Dominus Deus perhibet testimonium dicens : Amn?imaduertisti. buerum 150 meum Iob? Non enim est similis illü quisquam in terris, homo sine querella, uerus Det cultor. Et Tobias post opera magnifica, post misericordiae suae multa et gloriosa praeconia caecitatem 132 Sir.2, 1

134 Sir.2,4.5.

140 Iob 1, 21.

145 Iob2, rob.

149Iob 1,8.

120 sic] si R fetu ex fletu G sterilis R terra in W add. s.]. 2 m. est om. Y 121 famis G 124 confregerint Y, constringunt 7 nauigantibus om. G 126 omnis I ualetudo .$ 5, P (ante corr.) 129 si ane qua lege add. Db 130 sibi plus G sciet] sciat D, et sciat add. in zarg. R. quam ceteris om. Oe 132 diuina oz. p dicens] quae dicit I 133 et timore oz. D, timore ex more I/ 134 tuam o. Y 136 homines ueto receptibiles in camino humiliationis 5057 argentum add. D v 137 pignorum] OW Y P D e p, pignerum .$ G R » a Hart; cf. De op. et eleem. 356, 396 138 non uictus ozz. G 140/141 uctero matris O P v, a (ante corr.) 141 sub terram ibo O terra P et in W add. s.]. 2 m., om. v 142 uisum est] placuit I ita et R 144 dominum l/GD quaerella O 148 ineptis] insipientibus A Ear? 146 excepimus] Verr. codd. cum V', excipimus O, exsuscepimus G, suscepimus v dei R 147 cur an/e non add. Ov toleramus $ 148 dominus deus illi G 149 testimonium perhibet W/ — puerum] ad puerum V/ R 7, in puerum f 150 est enim R illisimilis D^ $a ^ homo omz..$ 151 querela W Y »

V 302

22

1j -

160

170

DE MORTALITATE,

ro-11

luminum passus timens et benedicens in aduersis Deum per ipsam corporis sui cladem creuit ad laudem, quem et ipsum uxor sua deprauare temptauit dicens : Vb? sunt 1ustitiae tuae ? V 305 Ecce quae pateris. At ille circa timorem Dei stabilis et firmus et ad omnem tolerantiam passionis fide religionis armatus temptationi uxoris inualidae in dolore non cessit, sed magis Deum patientia maiore promeruit, quem postmodum Raphael angelus conlaudat et dicit : Opera Det reuelare et confiteri hononificum est. Nam quando orabas tu et Sarra ego optuli memoriam orationis uestrae 1n conspectu claritatis Dei : et cum sepelires tu mortuos simpliciter, el quia non es cunctatus exurgere et derelinquere prandium tuum et abisti et condisti mortuum, et missus sum temptare le : et ilerum me misit Deus curare te et Sarram nurum tuam : ego enim sum Raphael, unus ex septem angelis sanctis qui adsistimus et conuersamur ante claritatem Det. 11. Hanc tolerantiam iusti semper habuerunt, hanc apostoli disciplinam de Domini lege tenuerunt non mussitare in aduersis sed quaecumque in saeculo accidunt fortiter et patienter excipere, cum Iudaeorum populus hinc semper offenderit, quod aduersus Deum frequentius murmuraret, sicut testatur in Numeris Dominus Deus dicens : Desinat murmuratio eorum a me, el non morientur.

Murmurandum

non

est in aduersis,

17 fratres dilectissimi, sed patienter et fortiter quicquid acciderit A

180

sustinendum, cum scriptum sit : Sacrificium Deo spiritus contribulatus : cor contribulatum et humiliatum Deus non despicit ; in Deuteronomio quoque moneat per Moysen Spiritus sanctus V et dicat : Dominus Deus tuus uexabit te et famem iniciet tibi, et cognoscetur 1n corde tuo si bene custodieris praecepta eius siue non, et iterum : Temptat Dominus Deus uester uos ut sciat si

155 'Tob. 2, 14. 179 Deut. 8, 2.

160 Tob. 12, 11-15. 181 Deut. 15, 4b.

153 dominum R 7 5 2, deo R h

154 ipsa Y

156 at] ad 5, et R, om. a

temptatione O (timpt-), a confiteri oz. G

illi O

173 Num. 17, 25b.

176 Ps. 5o, 19.

155 et elemosynae 5057 tuae add. dei oz. R

159 dominum V D 5, om. e

161 sarra] codd. cuz V^, sarra nurus tua v

157 et fide G

160 releuare 5

158

et

162 orationis ues-

trae] uestram D 163 quia] quando G relinquere D 164 condidisti D Hart, G p b (ex corr.) et om. G v 165 sum in G b add. ex corr. misit me D dominus G te zn W add. 2 m. 166 raphaelus O, raphael angelus Y 167 sanctus $ 169 de o». V dei pa in aduersis non musitantes O musitari 5, a (muss-) ^ 170 accidunt| aderunt O 171 offenderet .$ 172 dominum D 55a murmurarent I Y P p 173 in numeris oz. Y 175 fortiter] firmiter O quidquid 5 O Har, si quid G accederit O 1*6 domino D / 176/1?* contribulatum] 5 P 5, contritum cez/. codd. Hart ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 877 17? non despicit deus G despiciet IW, discipiet R 1*8 monet 5 5 a Hart, D (ex moneat) spiritus sanctus oz. G 179 dicit $Dap Har! ^ uexauit 5$, G (ante corr.) 180 cognuscitur O, cognoscentur P, W (ane corr.) et cogn-] ut cognoscatur 5 bene] uere R siue non oz. G 181 temptauit D uos dominus deus uester / » uos o.

304

DE MORTALITATE,

11-13

23

diligitis Dominum Dewm uestrum ex toto corde uestro et ex tota anwma uestra. 12. Sic Abraham Deo placuit, quia ut placeret Deo nec amit185 tere filium timuit nec gerere parricidium recusauit. Qui filium non potes lege et sorte mortalitatis amittere, quid faceres, si filium iubereris occidere ? Ad omnia te paratum facere timor Dei et fides debet. Sit licet rei familiaris amissio, sit de infestantibus morbis adsidua membrorum et cruenta uexatio, sit 19o de uxore, de liberis, de excedentibus caris funebris et tristis

auulsio : non sint tibi scandala ista sed proelia, nec debilitent aut frangant christiani fidem, sed potius ostendant in conluctatione uirtutem, cum contemnenda sit omnis iniuria malorum

praesentium

fiducia futurorum

bonorum.

Nisi praecesserit

195 pugna, non potest esse uictoria; cum fuerit in pugnae congres-

sione uictoria, tunc datur uincentibus et corona. Gubernator in tempestate dinoscitur, in acie miles probatur. Delicata lactatio est, cum periculum non est : conflictatio in aduersis,

probatio est ueritatis. Arbor quae alta radice fundata est uen200 tis incumbentibus non mouetur et nauis quae forti conpage solidata est pulsatur fluctibus nec foratur, et quando area fruges terit, uentos grana fortia et robusta contemnunt, inanes paleae flatu portante rapiuntur. 13. Sic et apostolus Paulus post naufragia, post flagella, post 205 carnis et corporis multa et grauia tormenta non uexari sed emendari se dicit aduersis, ut dum grauius adfligitur uerius V 505 probaretur. Datus est mihi, inquit, stimulus carnis meae, ange-

lus Satanae qui me colafizet ut non extollar. Propter quod ter Dominum rogaui ut discederet a me, et dixit miht : sufficit tibi 210 gratia mea, nam uirtus in infirmilate perficitur. Quando ergo infirmitas et inbecillitas et uastitas aliqua grassatur, tunc uirtus nostra perficitur, tunc fides si temptata perstiterit coronatur, sicut scriptum est : Vasa figuli probat fornax et homines 184 cf. Gen. 22, 1 sqq.

207 II Cor. 12, 7-9.

213 S1t:27,5-

182 diligetis O deum zn W add. s.l. 2 z., deum uestrum oz. Y, uestrum oz. D 184 domino DR 75 quia] 5 V O Ga, qui cezz. codd. v domino Dp 186 potes] uis P quid ex quod W/ faceris O 188 domini P 190 excidentibus D carnis G funeris O 191 sit W (anle corr.) scandala] plerr. codd. cum V, offendicula $ Har: ne G debilitet .$ 192 frangat .$ ostendat .$ conluctationem O, oz. p 193 uirtute 5 cum] quod 5$ 194 quibus fiducia est R 196 uictori W' (ante corr.) et uincentibus R, et oz. P

nam

gubernator 7

197 cognoscitur p, dinuscitur

O

198 periculum

non est ozz. 5 cum est ane conflictatio add. V ablen, quem Hart secutus est, sed add. SAR 199 ueritatis] uirtutis v» — 200 cumpagae O, conpagine 5 202 uentusa p fortiora G 203 et anie flatu add. Y flatu portante] ante p 205 et an/e grauia ozz. S 206 aduersus O (ante corr.), in aduersis G 5 a 20? com210 rogaui in W add. s.l. 2 zm. 209 deum O inquit mihi G probetur 7 nam uirtus] p/err. codd. (— Vetus, V'ulg.), uirtus enim .$ Har!; cf. Studi Medievali, 1971, p. 880 perficetur O, probatur R 211 et imbecillitas oz. $ 212 temptata si G — persteterit coronabitur O

24 2l

A

DE MORTALITATE,

iustos temptatio tribulationis. Hoc denique inter nos et ceteros interest qui Deum nesciunt, quod illi in aduersis queruntur et murmurant,

220

225

230

25

A^

240

13-15

nos aduersa non auocant a uirtutis et fidei ueri-

tate, sed conprobant in dolore. 14. Hoc quod nunc corporis uires solutus in fluxum uenter euiscerat, quod in faucium uulnera conceptus medullitus ignis exaestuat, quod adsiduo uomitu intestina quatiuntur, quod oculi ui sanguinis inardescunt, quod quorundam uel pedes uel aliquae membrorum partes contagio morbidae putredinis amputantur, quod per iacturas et damna corporum prorumpente languore uel debilitatur incessus uel auditus obstruitur uel caecatur aspectus, ad documentum proficit fidei. Contra tot inpetus uastitatis et mortis inconcussis animi uirtutibus congredi quanta pectoris magnitudo est, et quanta sublimitas inter ruinas humani generis stare rectum nec cum eis quibus spesin Deum nulla est iacere prostratum, gratulari magis et temporis munus amplecti, quod dum nostram fidem firmiter promimus et labore tolerato ad Christum per angustam Christi uiam pergimus, praemium uiae eius et fidei ipso iudicante capiamus. Mori plane timeat, sed qui ex aqua et spiritu non renatus gehennae ignibus mancipatur Mori timeat qui non Christi cruce et passione censetur. Mori timeat qui ad secundam mortem de hac morte transibit. Mori timeat quem de saeculo recedentem perennibus poenis aeterna flamma torquebit. Mori timeat cui hoc mora longiore confertur, ut cruciatus eius et gemitus interim differatur. 15. Multi ex nostris in hac mortalitate moriuntur, hoc est

multi ex nostris de saeculo liberantur. Mortalitas ista Iudaeis et gentibus et Christi hostibus pestis est, Dei seruis salutaris excessus est. Hoc quod sine ullo discrimine generis humani cum iniustis moriuntur et iusti, non est quod putetis malis 245 et bonis interitum esse communem. Ad refrigerium iusti uocantur, ad supplicium rapiuntur iniusti : datur uelocius tutela fidentibus, perfidis poena. Inprouidi et ingrati sumus, fratres 215 dominum D / p 21? comprobant] corroborant p» uitis $ — fluxu 5 — 219 uulnere O 221 oculis O 223 iactura corporum prorumpente] corporumpente 224 obiruitur .$, obstituitur O concusis P (corr. inconcusis)

218 nunc quod R 222 putridinis O O (2 z;. eras. -po)

226 uastitas O, uastationis v 223 concredi O, G (ante corr.)

inconcussi v, et opm. 5 Hart

228 inter ruinas] in ruinis .5 Har? generis humani l7 » rectum] cod. cum V, erectum » 229 spes ex spiritus G in domino D ^ in deum spes R, in deo spes in deo e, spes nulla est in domino a et ane gratulari add. 5 Har: 230 dum] cum 5$ firmiter] fortiter » 231 promemus O 232 uiae] uitae WYP» eius oz. W Y P 234 qui sq. timeat (235) oz. R 236 hac] ac .$ morte] mortem

O

237? recidente 5, recedente R

torqueret .$

238

longior R conferatur G 239 differantur G 240 multi] quanti f 241 de saeculo oz. O 242 gentibus] 5 O D 5; gentilibus ce//. codd. dei] codd. cum V, ita dei v 243 discrimen O 244 iniustis ex iustis G putatis G 244/ ey cur et malis G » 246 ad (ante supplicium) add. in 5.7. W 2 zz. 244 peres

V 306

DE MORTALITATE,

250

255

260

265

270

15-17

25

dilectissimi, ad beneficia diuina nec quid nobis conferatur agnoscimus. Excedunt ecce in pace tutae cum gloria sua uirgines uenientis antichristi minas et corruptelas et lupanaria non timentes. Pueri periculum lubricae aetatis euadunt, ad continentiae adque innocentiae praemium feliciter ueniunt. Tormenta iam non timet delicata matrona metum persecutionis et manus cruciatusque carnificis moriendi celeritate lucrata. Pauore mortalitatis et temporis accenduntur tepidi, constringuntur remissi, excitantur ignaui, desertores conpelluntur ut redeant, gentiles coguntur ut credant, uetus fidelium popuIus ad quietem uocatur, ad aciem recens et copiosus exercitus robore fortiore colligitur pugnaturus sine metu mortis, cum proelium uenerit, qui ad militiam tempore mortalitatis accedit. 16. Quid deinde illud, fratres dilectissimi, quale est, quam pertinens, quam necessarium, quod pestis ista et lues quae horribilis et feralis uidetur explorat iustitiam singulorum et mentes humani generis examinat, an infirmis seruiant sani, an propinqui cognatos pie diligant, an misereantur seruorum languentium domini, an deprecantes aegros non deserant medici, an feroces uiolentiam suam conprimant, an rapaces auaritiae furentis insatiabilem semper ardorem uel metu mortis extinguant, an ceruicem flectant superbi, an audaciam leniant inprobi, an pereuntibus caris uel sic aliquid diuites largiantur et donent sine herede morituri. Vt nihil aliud mortalitas ista contulerit, hoc christianis et Dei seruis plurimum praestitit quod martyrium coepimus libenter adpetere, dum mortem discimus non timere. Exercitia sunt nobis ista, non funera :

275

280

dant animo fortitudinis gloriam, contemptu mortis praeparant

ad coronam. 17. Sed fortasse aliquis opponat et dicat : 'hoc me ergo in praesenti mortalitate contristat quod qui paratus ad confessionem fueram et ad tolerantiam passionis toto me corde et plena uirtute deuoueram martyrio meo priuor, dum morte

248 nec quid] nequid G R 249 agnuscimus O tutae] astutae $ (s.) ^ sua om. O, add. s.]. b 250 uenientis] V. Y P D R ae p, uenientes 5 O Harz, G (ante corr.), praeuenientes G (ex corr.) ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 891 antichristi] ante christi O, ozz. 5 ad minas .$ (a//quid eras. ante minas) 232 continentiae adque oz. G

adque innocentiae oz. 5

ueniunt] codd. cuz V, perueniunt v

253 dilicata O, deligata G metu .$ 234 celebritate G 255 tepidi] trepidi $VWaepHar! — 2356 ignaui in W add. s./. 2 zz. 257 redeant] reat $ — fidelium] credentium

O D

258 uocatur oz. G

259 robore] labore

O

260

uenerit zz/e tempore add. D 261 illud oz. O 262 illa O quae oz. D 263 et feralis oz;. W' 5 explotati 264 mentis O examinant .$ an (ante infirmis) oz. 5 265 cognitos R pie oz. G miserantur O 266 deserant] desint R, deferant G (ame corr.) 268 furentes .$ a, auidi furentes 5 ardorem] furorem p 269 extingunt a, 5 (anze corr.), extinguat G (ane corr.) leniant] conprimant 270 aliquid oz. R 232 praestat G 274 ista nobis G p 215 animis p contemptum P, cum contemptu f 216 ad] a deo R 279 passionis o». Y 280 de am/e martyrio add. G (im marg.)

V 307

26

28

VA

290

29 A

DE MORTALITATE,

17-18

praeuenior'. Primo in loco non est in tua potestate sed in Dei dignatione martyrium, nec potes te dicere perdidisse quod nescis an merearis accipere. Tunc deinde Deus scrutator est renis et cordis et occultorum contemplator et cognitor, uidet te et laudat et conprobat et qui perspicit aput te paratam fuisse uirtutem reddit pro uirtute mercedem. Numquid Cain cum Deo munus offerret iam peremerat fratrem ? Et tamen parricidium mente conceptum Deus prouidus ante damnauit. Vt illic cogitatio mala et perniciosa conceptio Deo prouidente prospecta est, ita et in Dei seruis, aput quos confessio cogitatur et martyrium mente concipitur, animus ad bonum deditus Deo iudice coronatur. Aliud est martyrio animum deesse, aliud animo defuisse martyrium. Qualem te inuenit Dominus cum uocat talem pariter et iudicat, quando ipse testetur et dicat : Et scient omnes ecclesiae quia ego sum scrutator venis el cordis. Nec enim sanguinem Deus nostrum sed fidem quaerit. Nam nec Abraham nec Isaac nec Iacob occisi sunt, et tamen fidei ac

300

30

A

iustitiae meritis honorati inter patriarchas primi esse meruerunt : ad quorum conuiuium congregatur quisque fidelis et iustus et laudabilis inuenitur. 18. Meminisse debemus uoluntatem nos non nostram sed Dei facere debere secundum quod nos Dominus cottidie iussit orare. Quam praeposterum est quamque peruersum, ut cum Dei uoluntatem fieri postulemus, quando euocat nos et accersit de hoc mundo Deus, non statim uoluntatis eius imperio pareamus ! Obnitimur et reluctamur et peruicacium more seruorum ad conspectum Domini cum tristitia et maerore perducimur exeuntes istinc necessitatis uinculo, non obsequio uoluntatis : et uolumus ab eo praemiis caelestibus honorari ad quem ueni287 cf. Gen. 4, 5 sqq.

295 Apoc. 2, 23a.

282 positum ang/e martyrium add. p potest $ H, W' (ante corr.) te dicere] dicere .$, edicere R a 283 nescias P dein W' (ante corr.) dominus l/ scrutatur O est oz. e p v, del. R 284 et cordis oz. O est pos? contemplatot adZ. O W Y et (an/e cognitor) oz. O 285 te et laudat] et conlaudatte.$ Har? ^ fuisse]esse p 286 reddit] p/err. codd. cum V', reddet G R 5 a, rted- $ (im fine lineae, duabus tantum litteris, ut. uidetur, deletis) 28? domino 5 perimerat IW, G (ante corr.) 289 et] atque f perniciosa] periculosa .$ domino p praeuidente O Y Gh prospecta] i S pro emanuit 290 in ozz. b 291 bene 5os/ mente add. G domino P ^ 292 enim pos? est add. V . martyrum O defuisse I 293 inuenerit 17 deus W 294 talem in W add. s./. 2 m. iudicit O quando 4;4. dicat oz. O testatur IW Y G dicit Y G 295 quoniam R 296 deus sanguinem D », deus o». R nostrum deus p desiderat an/e fidem add. p Baluvius 299 et] sed .$ O Har! . 299 quisquis G.$»v — 301 nos non oz.R (add. ex corr. non) 302 dei om. 5 debeamus P facere debere $os/ cottidie add. S 303 est oz. D ut]et D cum 7n W s.7. 2 zz. 304 postulamus G accersit] . Y PG D e b p, arcessit

$ O RaHar?

306 obnitimus O " pp om. b us

305 non] nos .$, ut non R

uoluntatis eius et O

et (an/e petuicacium) ozz. R. 307 dei G 308 euntes G 309 uolimus 7, uolemus Y (ane corr.) honorati caelesti-

V 308

DE MORTALITATE, 310

315

320

325

330

18-20

27

mus inuiti. Quid ergo oramus et petimus ut adueniat regnum caelorum, si captiuitas terrena delectat ? Quid precibus frequenter iteratis rogamus et poscimus ut adceleret dies regni, si maiora desideria et uota potiora sunt seruire istic diabolo quam regnare cum Christo ? 19. Denique ut manifestius diuinae prouidentiae indicia clarescerent quod Dominus praescius futurorum suis consulat ad uerum salutem, cum quidam de collegis et consacerdotibus nostris infirmitate defessus et de adpropinquante morte sollici- V 309 tus commeatum sibi precaretur, adstitit deprecanti et iam paene morienti iuuenis honore et maiestate uenerabilis, statu celsus et clarus aspectu et quem adsistentem sibi uix possit humanus aspectus oculis carnalibus intueri, nisi quod talem uidere iam poterat de saeculo recessurus. Adque ille non sine quadam animi et uocis indignatione infremuit et dixit : 'pati timetis, exire non uultis, quid faciam uobis ?' Increpantis uox et monentis, qui de persecutione sollicitus, de accersitione securus non consentit ad praesens desiderium sed consulit in futurum. Audiuit frater noster et collega moriturus quod ceteris diceret. Nam qui moriturus audiuit, ad hoc audiuit ut diceret : audiuit non sibi ille sed nobis. Nam quid disceret iam recessurus ? Didicit immo remanentibus, ut dum sacerdotem

335

qui commeatum petebat increpitum esse conperimus, quid cunctis expediat nosceremus. 20. Nobis quoque ipsis minimis et extremis quotiens reuelatum est, quam frequenter adque manifeste de Dei dignatione praeceptum est, ut contestarer adsidue, ut publice praedicarem fratres nostros non esse lugendos accersitione dominica de saeculo liberatos, cum sciamus non amitti sed praemitti, recedentes praecedere, ut proficiscentes, ut nauigantes solent,

340 desiderari eos debere, non plangi nec accipiendas esse hic atras 310 ut Y ad. s. 311 frequenter precibus R 312etposcimusoz.G poscimus] petimus R celeret W, ut ad celeres dies regni ueniamus D 313 desideraria .$ (ante corr.) 316 consolat O 316/317 ad salutem ueram D 318 de oz. 5 319 deprecaretur 5 et iam] et O, etiam W' Y — 320 moriente O uenerabiles $ 321 adspectu oz. R posset DRaebpv 323 ille om. Y 326 est ante et add. R p v, ante qui add. b, ante uox add. a sollicitis v accersitione] V/ O W Y P 5, arcessitione $5 D R Hart, accersione G p e, arcessione z, D (ex corr.) 327 securis 7» sentit P 330 audiuit (pos? diceret) oz. $, quod Hart rectum putet, si correxeris diceret in. disceret discere O, diceret Y, sibi disceret » iam Y add. s./. 331 immo] cod. cuz V, immo uobis » manentibus JW 332 increpatum D R aef conperimus] coeperimus R

333 expeteat O om. G 335 publice] p/err. arcessitione 5 cum V, eos non 340 desiderare nigras p

nosceremus] noscere curamus Y, agnosceremus l7 334 et de dei] dei O, dei ^ indignatione 2 336 est oz. O ut codd. cum V, et publica 5 v 337 accersitione] V. W Y P G 5, O D R a Hart, accersione e p, Y (ex corr.) 338 non] ferr. codd. G (ex corr.), non eos v 339 ut nauigantes] et nauigantes S, oz. p pe, G (ante corr.) debeti a hic] non e, o». R atras]

28

DE MORTALITATE,

20-22

uestes, quando illi ibi indumenta alba iam sumpserint, occasionem dandam non esse gentilibus, ut nos merito ac iure reprehendant, quod quos uiuere aput Deum dicimus ut extinctos et perditos lugeamus et fidem quam sermone et uoce 34; depromimus cordis et pectoris testimonio non probemus. Spei nostrae et fidei praeuaricatores sumus : simulata, ficta, fucata uidentur esse quae dicimus. Nihil prodest uerbis praeferre uirtutem et factis destruere ueritatem. 21. Inprobat denique apostolus Paulus et obiurgat et culpat, 350 si qui contristentur excessu suorum. Nolumus, inquit, zgnorare uos, fratres, de dormientibus, ne coniristemini sicut et ceteri qui

non habent spem. Si enim credimus quia Iesus mortuus est et vesurrexit, sic ei Deus eos qui dormierunt in. Iesu adducet cum eo. Eos contristari dicit in excessu suorum qui spem non ha355 bent. Qui autem spe uiuimus et in Deum credimus et Christum passum esse pro nobis et resurrexisse confidimus in Christo manentes et per ipsum adque in ipso resurgentes quid aut ipsi recedere istinc de saeculo nolumus aut nostros recedentes quasi perditos plangimus ac dolemus ? ipso Christo Domino et Deo 36o nostro monente et dicente : Ego swm resurrectio. Qui credit in me, licet moriatur, utuet et omnis qui uiuit el credit in me non morietur 1n aetermum. Si in Christo credimus, fidem uerbis et

promissis eius habeamus : et non morituri in aeternum ad Christum, cum quo et uicturi et regnaturi semper sumus, laeta 365 securitate ueniamus. 22. Quod interim morimur, ad inmortalitatem morte trans-

gredimur nec potest uita aeterna succedere, nisi hinc contigerit exire. Non est exitus iste sed transitus et temporali itinere 350 I Thess. 4, 13.14.

360 Io. 1r, 25.26.

341 ibi oz. 5 iam oz. Y occansionem .$ O, G (ane corr.) 342 iam ane non add. G 343 dominum V5 5 extenctos .$ 344 et] ex ut G luceamus OR pet ante fidem add. O fidem] eidem Y — 345 et cordis et G testimonium O non prtobemus] conprobemus PR 3846 simulata] si simulata G Har/, si multa a, si simulata fiducia P

ficta] si ficta si $ Harz, G

(ante corr.), et ficta ac G (ex corr.) ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 892 fucata] fugata Oo 34* proferre I O 348 distruere WO ' 349 inprobat] iam probat P paulus oz. Y ^ 350 quis contristatur G excessu] codd. cum V, in excessu y nolimus / Y, W (ex corr.), nolo D 351 uos oz. G fratres oz;. R. ne] ler. codd. cum V, utnon Yav — etom.Saepb 352 spem non habent 2e v iesus mortuus est] mortuus est dominus 5 383 deus eos]dominus R, 4g. G dormient G in iesum R adducet] resurgent G 354 contristare O in om. V . habeant O D, G (ex corr.) 3358 in deum] domino 7 p 357 Sic statim am/e per add. O quid] qui O 358 nolimus W' Y, P (ante corr.), uolumus corr. nolumus D 389 plangimus ac] lugemus et 5 Har? et deo] ac deo Y, oz. p. 360 monentem et dicentem O 361 uiuet] uiuit V Ga omnes O 362 moritur O christum O W' b av, p (om. in) 362/363 eius et promissis / G 363 et (ane non)] ut O Har: morituri] 5 O G a 5 e,motiemur I Y P R », morimur p, moritur D adjsed adP,siad Y 364 et (anfe uicturi)] oz. W G 5 semper ozz. R 366 transimus / 367 contingerit. TZ, Y (ex corr.) 368 iteneri 9, itinere O

V 310

DE MORTALITATE,

22-24

29

decurso ad aeterna transgressus. Quis non ad meliora festinet ? 57o Quis non mutari et reformari ad Christi speciem et ad caelestis V 511

gratiae dignitatem citius exoptet ? Paulo apostolo praedicante: Nostra autem conuersatio, inquit, in caelis est, unde et Domi-

num expectamus lesum Christum qui transformabit corpus humalitatis nostrae conformatum corpori claritatis suae. Tales 575 nos futuros et Christus Dominus pollicetur, quando ut cum illo simus et cum illo in aeternis sedibus adque in regnis caelestibus gaudeamus patrem pro nobis precatur dicens : Pater, quos mihi dedisti uolo ut ubi ego fuero et ipsi sint mecum et uideant claritatem quam mihi dedisti briusquam mundus fieret. 38o Venturus ad Christi sedem, ad regnorum caelestium claritatem lugere non debet et plangere sed potius secundum pollicitationem Domini, secundum fidem ueri in profectione hac sua et translatione gaudere. 23. Sic denique inuenimus et Enoch translatum esse qui Deo 5385 placuit, sicut in Genesi testatur et loquitur scriptura diuina : Et placuit Enoch Deo et non est inuentus bostmodwum, quia Deus illum transtulit. Hoc fuit placuisse in conspectu Dei de hoc contagio saeculi meruisse transferri. Sed et per Salomonem docet Spiritus sanctus eos qui Deo placeant maturius istinc 39o eximi et citius liberari, ne dum in isto mundo diutius inmoran-

tur mundi contactibus polluantur : Raftus est ne malitia mutaret intellectum illius. Placita enim erat Deo anima etus. Propter hoc properawuit educere eum de media iniquitate. Sic et in psalmis ad Deum properat spiritali fide Deo suo anima deuota, sicut 395 scriptum est : Quam dilectissimae habitationes tuae, Deus uirtutum. Desiderat et properat anima mea ad atria Dei. 24. Eius est in mundo diu uelle remanere quem mundus 372 Phil. 5, 20.21. 395 Ps. 85, 2.3a.

977 Io. 17, 24.

386 Gen. 5, 24.

391 Sap. 4, 11a.14a.

369 decursu O uenire ane festinet add. 5 340 et reformati ozz. R, et oz. p 371 gratiae] gloriae v citius] codd. cuz V', uenire citius v 372 inquit oz. D e in caelis est] caelestis G 313 spectamus f transformabit] P e4Z4., -uit cett. codd. cum V ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 885 374 conformatum] p/err. codd. cum V, configuratum Y av 375 futuros oz. G et om. R pollicitur O, et pollicetur 5, nunc pollicetur P ut] et G, oz. p 376 sumus S GR a et cum in illo G sedibus] ferr. codd. cum V, sedibus uiuamus O v adque in regnis caelestibus ozz. G 37? deprecatur 378 dedisti mihi D fuero] sum .$ Har: et ipsi sint ex ipsint W^ — 381 lugere et plangere non debet D 382 ueri] ueritatis 7 professione $ hac oz. 5 383 translationem gauderes Oo 384 domino R55 386 domino p dominus P 38? domini R 387/388 hac contagione p 389 domino 5 placent G (ane corr.) 390 immorantur 7n W add. s./. 2 z., morantur p 391 contagionibus W/ Y ^ inquit post est add. edd., secl. Hart 392 domino 5 ^ eius] illius .$ 5 propterea hoc Y, om. b 393 de medio iniquitatis R, de media iniquitate educere illum O 394 dominum p P a v, S (ante corr.) properans / deo] de deo G, domino P ^ 394/395 sicut scriptum est] dicens V/ D, dicit 5, sicut scriptum est dicens e 396 ad atria dei] ad altaria dei G, ad atria tua deus V, ad atria domini O ^ 397 manere G

V 512

30 4oo

405

410

415

420

DE MORTALITATE, 24-25

oblectat, quem saeculum blandiens adque decipiens inlecebris terrenae uoluptatis inuitat. Porro cum mundus oderit christianum, quid amas eum qui te odit et non magis sequeris Christum qui te et redemit et diligit ? Iohannes in epistula sua clamat et loquitur et ne carnalia desideria sectantes mundum diligamus hortatur. Nolite, inquit, diligere mundum meque ea quae in mundo sunt. Si quis dilexerit mundum, non est caritas atris in illo : quia omne quod in mundo est concupiscentia carnis est e concupiscentia oculorum et ambitio mundi quae non est a patre sed ex concupiscentia mundi. Et mundus transibit. et concupiscentia eius : qui autem fecerit uoluntatem Dei manet in aeternum, quomodo et Deus manet in aeternum. Potius, fratres dilectissimi, mente integra, fide firma, uirtute robusta parati ad omnem uoluntatem Dei simus, pauore mortis excluso immortalitatem quae sequitur cogitemus. Hoc nos ostendamus esse quod credimus, ut nec carorum lugeamus excessum et cum accersitionis propriae dies uenerit incunctanter et libenter ad Dominum ipso uocante ueniamus. 25. Quod cum semper faciendum fuerit Dei seruis, nunc fieri multo magis debet corruente iam mundo et malorum infestantium turbinibus obsesso, ut qui cernimus coepisse iam grauia et scimus inminere grauiora lucrum maximum conputemus, Sj istinc uelocius recedamus. Si in habitaculo tuo parietes V 515 uetustate

nutarent,

tecta

desuper

tremerent,

domus

iam

fatigata, iam lassa aedificiis senectute labentibus ruinam proximam minaretur, nonne omni celeritate migrares ? Si nauigante te turbida et procellosa tempestas fluctibus uiolen425 tius excitatis praenuntiaret futura naufragia, nonne portum uelociter peteres ? Mundus ecce nutat et labitur et ruinam sui non iam senectute rerum sed fine testatur : et tu non 403 I Io. 2, 15-17.

398 inpedit 50s; decipiens add. b 399 uoluntatis redimit ^ —— iohannis O —— 402 sectantes desideria quis] qui 5 W/ Har: 405 patris ozz. R in (ane niam l/ ^. concupiscentia carnis est et oz. O

.$ 400 eum oz. b 401 p 403 diligant 5, — 404 illo) oz. W' Y ^ quia] quo405/406 est carnis 5 406

mundi] saeculi 5 a Har? ; cf. /udi Medievali, 1971, p. 881

om. O

407 ex] et G

dei)] manebit

O / P a

quae 75d. mundi (407)

mundi] mundi est .$ /, saeculi a

408 manet (pos?

409 quomodo 7/54. aeternum oz. .$

et deus manet

in aeternum an/e mente (410) /ra;. dei uoluntatem dei I/ sumus exclusio corr. -so O 412 atque W' add. s.]. 2 m 413 credemus

O et oz. b 410 etan/efideadd. W — 411 5 pauore dei 5 (ane corr.) exclusi $ Har, aeternitatem a5/e quae add. in zarg. R hoc Zn 5 excessum] excidium .$ Har/ 414 accer-

sitionis I Y D b, arcessitionis 5 O P Har?, R (ante corr.), accetsionis G pe, atcessionis

4, R (ex corr.) ; cf. 326, 337 proprie W' (ex corr.), om. D et libenter oz. .$ 416 perficiendum R fieri oz. p 418 ut] et P e 420 istinc] de saeculo O, 0n. b uelociter . Har? hoc os/ in add. P suo O parietis .$ 421 nutent L/ — 423 minitaretur p migres Y 424 te nauigante P, te ozz. W Y 426 uelocius $ V^ Har: 427 sed] quam G 427/428 deo non V G, non domino P?

DE MORTALITATE,

25-26

31

Deo gratias agis, non tibi gratularis quod exitu maturiore subtractus ruinis et naufragiis et plagis imminentibus exuaris ?

430

43

^

26. Considerandum

est, fratres dilectissimi,

et identidem

cogitandum renuntiasse nos mundo et tamquam hospites et peregrinos hic interim degere. Amplectamur diem qui adsignat singulos domicilio suo, qui nos istinc ereptos et laqueis saecularibus exsolutos paradiso restituit et regno. Quis non peregre constitutus properet in patriam regredi ? Quis non ad suos nauigare festinans uentum prosperum cupidius optet, ut uelociter caros liceat amplecti ? Patriam nos nostram paradisum conputamus, parentes patriarchas habere iam coepimus : quid non properamus et currimus, ut patriam nostram uidere, ut parentes salutare possimus ? Magnus illic nos carorum numerus

expectat, parentum,

fratrum, filiorum frequens nos

et copiosa turba desiderat iam de sua incolumitate secura, adhuc de nostra salute sollicita. Ad horum conspectum et conplexum uenire quanta et illis et nobis in commune laetitia est, 44 qualis illic caelestium regnorum uoluptas sine timore moriendi et cum aeternitate uiuendi quam summa et perpetua felicitas ! Illic apostolorum gloriosus chorus, illic prophetarum exultan- V tium numerus, illic martyrum innumerabilis populus ob certaminis et passionis uictoriam coronatus, triumphantes uirgines 450 quae concupiscentiam carnis et corporis continentiae robore subegerunt, remunerati misericordes qui alimentis et largitionibus pauperum iustitiae opera fecerunt, qui dominica praecepta seruantes ad caelestes thensauros terrena patrimonia transtulerunt. Ad hos, fratres dilectissimi, auida cupiditate 455 properemus, ut cum his cito esse, ut cito ad Christum uenire A

428 gratulares O (ante corr.) 429 et ruinis et G plagus O, et plagis oz. p 430 identidem] idem S a, itidem D 432 hinc R, istic v tegere I amplectamur 14g. regno (434) apud /Augustinum, C. duas epist. Pelag. IV, 8, 22 diem qui] diemque .$ 433 ereptos istinc / etom.Y 434regno] codd. cum V et zAugust, regno caelorum v

435 properet] 5 O Y G D a Hart, R (ante corr.), pro-

peraret L/ W P e b p, R (ex corr.) ; cf. Studi suam / 436 optet] G D, R (anre corr.), liceat] .$ W/ D, liceret ce/7. codd. (liciret computemus 7, R (ex corr.) 439 quid praed. sanct. 14, 28

Medievali, 1971, p. 888, n. 45 patriam optatet cet. codd. v ut] et O 431 O), v nos oz. GR Dapb 438 zs. sollicita (443) apud ;Augustinum, De

properamus et 077. b

440 ut (an/e parentes)] et 5, G (ex

COT.) illic ozz. O 441 parentum] patrum f 442 incolumitate] codd. eum V^ et /August., immortalitate 7 secuti R (ex corr.) 443 sed adhuc R solliciti R (ex corr.) 441 et (ante illis)] ex 5 illis] aliis P nobis et illis .5 445 qualis illic] quae est illis 5 uoluntas $5 O G p, Y R (ex corr.) motiendi] ueniendi 5 446 aeternitatem 5 summam .$ (ane corr.) est pos felicitas add. s.]. P 441 illic 4g. chorus oz. O 448 gloriosus pos/ numerus add. S, copiosus alit Har! 449 gloriam et an/e uictoriam add. 5 Har: uirgines] codd. cum V', illic uirgines v 450 quae zn W add. s.J. 2 z. corporis] pectoris » robotis .$

451 subigerunt $, subierunt a, uicerunt R

remunetati corr.

remunerantur P alimentis] lamentis W Y et oz. S 432 iustitiae] iusta wy dominica] domini ^ 433 thesaurus O 454 hos] hoc .$ 485 ut cum his] et cum istis / possimus pos/ esse add. G ut (ane cito)] et R petuenire p

314

32

DE MORTALITATE,

26

contingat optemus. Hanc cogitationem nostram Deus uideat, hoc propositum mentis et fidei Christus aspiciat daturus eis caritatis suae ampliora praemia quorum circa se fuerint desideria maiora. 436 optamus G (ane corr.) nostram ozz. O 457 dominus christus O v caritatis] 5 O G D R p 5, claritatis W Y P ea, gloriae » fuerunt D

488

caecilii cypriani de mortalitate explicit 9 W/ O V R p, explicit de mortalitate caecilii cypriani Y, explicit epistula cecili cipriani de mortalitate G, de mortalitate explicit P, explicit D, dees? £n rel/.

SANCTI

CYPRIANI

AD DEMETRIANVM

CVRA

ET STVDIO

M. SIMONETTI

PRAEFATIO Gentilis quidam, nomine Demetrianus,

Christianos incusa-

bat qui excitauerint iram deorum, qua re, diis iratis, Romanum imperium affligebatur fame, sterilitate, pestilentia, bellis intestinis atque externis. Quibus incusationibus permotus, anno circiter 252 Cyprianus scripsit librum Ad Demetrianum ad refutanda argumenta ab illo inlata. In primum, ueluti causam

famis et sterilitatis, adducit senectutem

mundi,

qui

iam uergebat ad finem : nam lex Dei est ut omnia orta occidant et aucta senescant et cum infirmata et deminuta sint, finian-

tur. Minime uero Cyprianus neglegit iram Dei, de qua Demetrianus locutus erat : nam is quoque pro certo habet Deum iratum esse hominibus,

non autem

Christianorum

causa sed

ipsorum paganorum, qui terram delictis suis repleuerunt, presertim ob idololatriam et auaritiam : haec est causa omnium malorum. Quae uero mala paganos exterrent, nullo autem modo Christianos, quorum mens inter ipsas saeculi labentis ruinas erecta est, et immobilis uirtus, et de Deo suo anima

semper secura. CONSPECTVS

CODICVM ET EDITIONVM

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII, ff. 85-90 (desunt cc. 1-2 ; 17-26). Parisinus 1647 A, saec. IX, ff. 8-17. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX, ff. 102-112. Monacensis 4597, saec. IX, ff. 127v-136v. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX, ff. 52v-58v. Vaticanus Regin. Lat. r16, saec. IX, ff. 43-47v. Bambergensis Patr. 65, saec. XI, ff. 32v-37. Monacensis 208, saec. IX. VEUPMUMHRN'T Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI, ff. 49-55. Vaticanus Lat. 202, saec. XI, ff. 56v-65v. NE Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII, ff. 39-44. Admontanus 587, saec. XII, ff. 49v-54v. a [o1

6

Codex Veronensis deperditus ex L. Latinii collatione.

[7

Editiones omnes uel aliquot.

Hart Hatrtelii editio in CSEL II. Ex B et M adducuntur tantum nonnullae lectiones, ubi .$ deest, ex Hartelii apparatu.

AD DEMETRIANVM

V^

IO

15

20

25

1. Oblatrantem te et aduersus Deum qui unus et uerus est ore sacrilego et uerbis impiis obstrepentem frequenter, Demetriane, contempseram uerecundius et melius existimans errantis inperitiam silentio spernere quam loquendo dementis insaniam prouocare. Nec hoc sine magisterii diuini auctoritate faciebam, cum scriptum sit : I» aures inprudentis noli quicquam dicere, ne quando audierit inrideat. sensatos sermones tuos, et iterum : Noli respondere inprudenti ad inprudentiam eius ne similis fias 3lli, et sanctum quoque iubeamur intra conscientiam nostram tenere nec inculcandum porcis et canibus exponere loquente Domino et dicente : Ne dederitis sanctum canibus neque miseritis margaritas uestras ante porcos, ne inculcent eas pedibus suis. Nam cum ad me saepe studio magis contradicendi quam uoto discendi uenires et clamosis uocibus personans malles tua inpudenter ingerere quam nostra patienter audire, ineptum uidebatur congredi tecum, quando facilius esset et leuius turbulenti maris concitos fluctus clamoribus retundere quam tuam rabiem tractatibus coercere. Certe et labor inritus et nullus effectus offerre lumen caeco, sermonem surdo, sapientiam bruto, cum nec sentire brutus possit nec

caecus lumen admittere nec surdus audire. 2. Haec considerans saepe conticui et inpatientem patientia uici, cum nec docere indocilera possem nec impium religione comprimere nec furentem lenitate cohibere. Sed enim cum dicas plurimos conqueri et quod bella crebrius surgant, quod lues, quod fames saeuiant, quodque imbres et pluuias serena longa suspendant nobis imputari, tacere ultra non oportet, ne iam non uerecundiae, sed diffidentiae esse incipiat quod tacemus, et dum criminationes falsas contemnimus refutare, uidea-

30

mur crimen agnoscere. Respondeo igitur et tibi, Demetriane, 6 Prou. 23, 9.

8 Prou. 26, 4.

11 Mt. 7, 6.

Inscriptiones : incipit ad demetrianum V/ W Y P D R B M p, ad demetrianum / a, deest in rell. 1 oblatrantem 4sq. nam (34) dees/ S, aliquot foliis amissis et (pos! te) oz. P M, in W add. s.l. 2 m. 5 magisterio R .M diuinae auctoritatis M a, diuini et nominis auctoritate 7 6 scriptum sit ex scripsit I7 9 illi fias W Y 10 et (ante canibus)] aut P, om. p 13 inculcent] f/err. codd. cum V, conculcent W Y e pedibus suis] ferr. codd. cum V', pedibus suis et conuersi elidant uos P v 15 personans] perstrepens V/, sonans p inprudenter B 5 gerere I Y 16 mihi ante uidebatur add. D 17 esse R tutbulentis R 19 affectus W' (ante corr.) efferre W' 20 posset V D Ba, W (ante corr.) 21 lumen admittere] uidere M 22 patientiam R, M (ante corr.) 23 posse R 24 conprimerem W cohiberem W/Y 23 et om. D Mev . 26 seuiunt W Y —— quotque imbres B, imbres quoque M pluuiae M 29 refutare] reputare corr. -futate et expunctum R. uideamus Y ^ 30 respondemus P et (ante tibi) oz. P Y p a

V 351

V 352

36

35

AD DEMETRIANVM,

2-3

pariter et ceteris quos tu forsitan concitasti et aduersum nos odia tuis maledicis uocibus seminando comites tibi plures radicis adque originis tuae pullulatione fecisti : quos tamen sermonis nostri admittere credo rationem. Nam qui ad malum motus est mendacio fallente multo magis ad bonum mouebitur ueritate.

40

45

$0

3. Dixisti per nos fieri et quod nobis debeant inputari omnia ista quibus nunc mundus quatitur et urguetur, quod dii uestri a nobis non colantur. Qua in parte qui ignarus diuinae cognitionis et ueritatis alienus es illud primo in loco scire debes senuisse iam mundum, non illis uiribus stare quibus prius steterat nec uigore et robore ipso ualere quo ante praeualebat. Hoc etiam nobis tacentibus et nulla de scripturis sanctis praedicationibusque diuinis documenta promentibus mundus ipse iam loquitur et occasum sui rerum labentium probatione testatur. Non hieme nutriendis seminibus tanta imbrium copia est, non frugibus aestate torrendis solita flagrantia est V 553 nec sic uerna de temperie sua laeta sunt nec adeo arboreis fetibus autumna fecunda sunt. Minus de effossis et fatigatis montibus eruuntur marmorum crustae, minus argenti et auri opes suggerunt exhausta iam metalla et pauperes uenae breuiantur in dies singulos. Et decrescit ac deficit in aruis agricola, in mari nauta, miles in castris, innocentia in foro, iustitia in iudicio, in amicitiis concordia, in artibus peritia, in

55

6o

moribus disciplina. Putasne tu tantum posse substantiam rei senescentis existere, quantum prius potuit nouella adhuc et uegeta iuuenta pollere ? Minuatur necesse est quicquid fine iam proximo in occidua et extrema deuergit. Sic sol in occasu suo radios minus claro et igneo splendore iaculatur, sic declinante iam cursu exoletis cornibus luna tenuatur, et arbor quae fuerat ante uiridis et fertilis arescentibus ramis fit postmodum sterilis, senectute

deformis,

et fons qui exundantibus

prius

uenis largiter profluebat senectute deficiens uix modico sudore destillat. Haec sententia mundo data est, haec Dei lex est ut 32 tuis] suis R tui

M Har!

radices R, P (ante corr.) 34 credo

33/36 ueritate cogente P »

admittere pe

33 origines P (anre corr.) qui ad accedi?

38 et in W add. s.]. 2 m.

quis Y, qui sic ex quisi W, quia v, oz. D

tuae]

33 fallentem

R

39 qui] Jerr. codd. cum V,

cogitationis D

41 mundum]

saeculum .$ Har: 42 antea ae Har: 43/44 praedicationibus quae $ R 44/45 iam ipse D 45 iam] iam non W (anre corr.), Y, om. e loqu Y 4 torrentis 9, torpendis W' (anle corr.) solita] soli 5 (ub; aliquo? litterae euanuerunt), solis tanta » fraglantia W/ Y 50 fruuntur W Y 32 breuiantur et W (anze £ürT.) in dies singulos ozz. R et delendum fort. butat Hart dectescint .$, decrescunt » defecit .$ aruis] Merr. codd. cum V, agris bv 53 in mari nauta oz. W' Y pe 54 amicis D concordiam R 95 posse substantiam posse substantiam .$ 5? pollere] pollicere Y, W (corr. -eri) quitquit 5, quidquid R 58 demergit R (anze corr.) occaso Y 59 radio .$ claros D R 5 et] ex D, om. p sicex si W 60 exoletis corr. deminutis D 61 antea W uirides 5 62 sterili b ev exabundantibus .$ 64 distillaet DR pev

AD DEMETRIANVM,

3-6

37

65 omnia orta occidant et aucta senescant et infirmentur fortia et magna minuantur et cum infirmata et deminuta fuerint finiantur. 4. Christianis inputas quod minuantur singula mundo senescente. Quid si et senes inputent christianis quod minus 7e ualeant in senectute, quod non perinde ut prius uigeant auditu aurium, cursu pedum, oculorum acie, uirium robore, suco uiscerum, mole membrorum, et cum olim ultra octingentos et nongentos annos uita hominum longaeua procederet, uix nunc possit ad centenarium numerum peruenire. Canos uidemus in V 354 7; pueris, capilli deficiunt antequam crescunt, nec aetas in senectutem desinit, sed incipit a senectute. Sic in ortu adhuc suo ad finem natiuitas properat, sic quodcumque nunc nascitur mundi ipsius senectute degenerat, ut nemo mirari debeat singula in mundo coepisse deficere, quando totus ipse iam 8o mundus in defectione sit et in fine. 9. Quod autem crebrius bella continuant, quod sterilitas et fames sollicitudinem cumulant, quod saeuientibus morbis ualitudo frangitur, quod humanum genus luis populatione uastatur, et hoc scias esse praedictum in nouissimis tempori8s bus multiplicari mala et aduersa uariari et adpropinquante iam iudicii die magis ac magis in plagas generis humani censuram Dei indignantis accendi. Non enim, sicut tua falsa querimonia et inperitia ueritatis ignara iactat et clamitat, ista accidunt, quod dii uestri a nobis non colantur, sed quod a uobis oo non colatur Deus. Nam cum ipse sit mundi dominus et rector et cuncta arbitrio eius et nutu gerantur nec quicquam fieri possit nisi quod aut fecerit aut fieri ipse permiserit, utique quando ea fiunt quae iram Dei indignantis ostendunt non propter nos fiunt a quibus Deus colitur, sed delictis et meritis 9 uestris inrogantur, a quibus Deus omnino nec quaeritur nec timetur nec relictis uanis superstitionibus religio uera cognoscitur, ut qui Deus unus est omnibus unus colatur ab omnibus ^

et rogetur.

6. Ipsum

denique

63 occidantur R

non oz. Y Wy

audi

66 diminuta

73 nungentos $ R e

loquentem,

JW P Reh

ebmixeY

$5 crescant R D p v, P (ex -scunt)

ipsum

uoce

diuina

69 imputant .$, inputet R

nunc] non R 76 senectute

PDR v

70

74 perueniri desinit]

deficit P incepit W' (ante corr.) ** ipsa pos! natiuitas add. W' Y ^ nunc om. W Y | 5*8 minari . (anle corr.) — *9 deficere coepisse $ Har? quando] plerr. codd. cum V, cum $ Hart 79/80 ipse iam mundus totus 9 Har 80 sit et] citet R in oz. p finem $ R 81 continenant W' (ante corr.) 82 cumulant ex etcumulant WW quot R 83 ualetudo Y a 85 uatiari] uaria grassari coni. in app. dubitanter Hart 86 plaga P, plagis D 87 indignandis R 88 iactat] latrat D, pos querimonia /raz. R. 89 colatur] colitur P, quod Hart. in app. malit 91 arbitrii R 92 et an/e utique add. P 94 a add. W ex corr. uestris et meritis R, et meritis ozz. D 95 inrogatur R.z queritur W^ Y R, colitur $ 98 et rogetut oz. Y

38

AD DEMETRIANVM,

6-7

instruentem nos et monentem : Dominum Deum tuum adora-

IOO

bis, inquit, et is? soli seruies, et iterum : Non erunt tibi dii alii V 355

IO

VA

IIO

II

^

120

absque me, et iterum :Nolite ambulare post deos alienos ut serwialis eis et ne adoraueritis eos : el me inciletis me in operibus manuum uestrarum ad. disperdendos uos. Propheta item sancto Spiritu plenus contestatur et denuntiat iram Dei dicens Haec dicit Dominus omnipotens : eo quod domus mea deserta est, uos autem seclamini unusquisque in domum suam, propterea abstinebit caelum a vore et terra subtrahet procreationes suas, et inducam gladium super terram et super frumentum et. super uinum et super oleum et super homines et super pecora et super omnes labores manuum eorum. Item propheta alius repetit et dicit : Et bluam super unam ciuitatem et suber unam non pluam. Pars una compluetur et bars super quam non pluero arefiet. Et congregabuntur duae et tres ciuitates qn unam ciwitatem potandae aquae causa mec satiabuntur : et non conueriimini ad. me, dicit Dominus. *. Indignatur ecce Dominus et irascitur et quod ad eum non conuertamini comminatur : et tu miraris aut quereris in hac obstinatione et contemptu uestro, si rara desuper pluuia descendat, si terra situ pulueris squaleat, si uix ieiunas et pallidas herbas sterilis gleba producat, si uineam debilitet grando caedens, si oleam detruncet turbo subuertens, si fontem siccitas statuat, aerem pestilens aura corrumpat, hominem

I2

A

130

morbida ualitudo consumat, cum omnia ista peccatis prouocantibus ueniant et plus exacerbetur Deus quando nihil talia et tanta proficiant. Fieri enim ista uel ad disciplinam contumacium uel ad poenam malorum, declarat in scripturis sanctis idem Deus dicens : Sóne causa percussi filios uestros, disciplinam non exceperunt. Et propheta deuotus ac dicatus Deo ad haec eadem respondit et dicit : Verberasti eos nec doluerunt : flagellasti eos nec uoluerunt accipere disciplinam. Ecce inrogan100 Deut. 6, 15.

101 Deut. 5, 7.

112 Amos 4, 7.8.

128 Hier. 2, 30a.

102 Hier. 25, 6.

106 Agg. r, 9b-11.

130 Hier. 5, 3b.

100 nos et mo (fins columnae) nos et monentem .$ 100/101 adorabis inquit] plerr. codd. cum V, inquit adotabis 5, inquit ozz. D p, secl. Har? 101 ipsi] V. W Y D p b, illi. $ P ae Hart, R (ex corr.) (— V'ulg.), illo R (ante corr.) dii tibi W (ane Corr.) 102 absque] praeter R alienigenos W (an£e corr.) 103 et (5057 eos) om. b 104 manum .$, P (ante corr.) disperdendum f 106 dominus] deus V 108 abstinebit] zz R ex corr. s./., abstebit .$ 111 eorum] uestrarum .j 112 et super unam non pluam ;./. add. D 113 una a5/e super adZ. p 114 in unam ciuitatem oz;. R. 115 nec] et non R sic 5os/ nec add. 5 Har? conuertemini 5 117 dominus] deus V — 118 conuertimini Y ^ quaereris 5 I7 PSYSR: 119 hoc R contemptum .$ uestro in W add. s.]. 2 zz. desuper om. P 120 pluuiae a5/e puluetis add. R 121 gleua 5 122 cedens R, W/ (ante corr.) oleum D 123 statuat] incitat R inpestilens R 124 ualetudo 5, P (ante corr.) peccata is R 125 et| ut R offensis an/e deus add. b 129 acceperunt D 7, receperunt a 130 respondet e v, D (ante corr.) dicet D 131 credere nec ar/e accipere add. P

V 356

AD DEMETRIANVM,

159

140

7-9

39 tur diuinitus plagae et nullus Dei metus est : ecce uerbera desuper et flagella non desunt et trepidatio nulla, nulla formido est. Quid si non intercederet rebus humanis uel ista censura ? Quanto adhuc maior in hominibus esset audacia facinorum inpunitate secura ? 8. Quereris quod minus nunc tibi uberes fontes et aurae salubres et frequens pluuia et fertilis terra obsequium praebeant, quod non ita utilitatibus tuis et uoluptatibus elementa deseruiant. Tu enim Deo seruis per quem tibi cuncta deseruiunt : famularis illi cuius nutu tibi uniuersa famulantur. Ipse de seruo tuo exigis seruitutem et homo hominem parere tibi et oboedire compellis, et cum sit uobis eadem sors nascendi, condicio una moriendi, corporum materia consimilis, anima-

145 rum ratio communis, aequali iure et pari lege uel ueniatur in istum mundum uel de mundo postmodum recedatur, tamen nisi tibi pro arbitrio tuo seruiatur, nisi ad uoluntatis obsequium pareatur, inperiosus et nimius seruitutis exactor flagellas, uerberas, fame, siti, nuditate et ferro frequenter et carcere 150

15

A

adfligis et crucias. Et non agnoscis Deum dominum cum sic exerceas ipse dominatum? 9. Merito ergo incursantibus plagis non desunt Dei flagella nec uerbera. Quae cum nihil istic promoueant nec ad Deum singulos tanto cladium terrore conuertant, manet postnodum carcer aeternus et iugis flamma et poena perpetua, nec audietur illic rogantium gemitus, quia nec hic Dei indignantis terror V 357 auditus est qui per prophetam clamat et dicit : Audite sermonem Domini,

160

filii Israel, quia iudicium

est Domini

aduersus

incolas terrae, quod meque misericordia neque ueritas neque agnitio Dei sit super lerram : execratio ei mendacium et caedes el. furtum et adulterium diffusum est super lerram, sanguinem sanguini supermiscent. Idcirco terra lugebit cum. uniuersis 1ncolis suis, cum bestiis agri, cum serpentibus terrae, cum uolucri15*

Os. 4, 1-4a

132 est] et 5 133 et (anfe flagella) oz. P trepidatio nulla est / Y — 134 ista in W add. s.]. 2 zz. 136 secuta e 131 quaereris Y P, $ (ex quaeres) minus 75 .$ add. s./. 2 m. nunc minus tibi iuberes fortes R auras D 139 uoluntatibus P 7 140 non setuis v cuncta in W' add. s.]. 2 zx. 141 non

famularis v» 142 exegis 143 compelles .$ 144 et condicio P una om. b 145 et pari oz. R. uel (a2/e ueniatur)oz. V P Y ^ 146 et anie tamen add. b 147 seruiatur R uoluptatis 2 148 pariatur P nimium ]W/ Y D R 130 adfligis] adeligis IW, adaeligis Y ^ deum dominum] Y Da, dominum deum W/R e, dominum deum tuum .$ P Har: : cf. Studi Medievali, 1971, p. 893 153 cum in W add. s.]. 2 m. istinc D dominum $ D 154 singulos $o5/ terrore rai. 5 cladium] 5 Y e, D (ex corr.), cladum V W R p, gladium D (anie corr.), gladii P a; cf. 203 conuertat R manet] nam et W Y — 157 auditurus .$ (anze corr.) sermones I7 158 fili .5 est oz. D 159 quod] supra W/ ^ sed amie execratio 160 agnitio] auditio quia IW. Y ; eo quod v add.W Y Pv . 16iest]set. | supra W 162 sanguini] sanguinis R admiscent a cum is R add. s... — 163 et pos! agti add. W Y

40

AD DEMETRIANVM,

9-10

bus caeli, et deficient pisces maris, ut nemo vudicet, nemo rewim-

165 cat. Indignari se Deus dicit quod agnitio Dei non sit in terris, et Deus non agnoscitur nec timetur. Delicta mendaciorum, libidinum, fraudum, crudelitatis, impietatis, furoris Deus

increpat et incusat, et ad innocentiam nemo conuertitur. Fiunt ecce quae uerbis Dei ante praedicta sunt, nec quisquam 17ofide praesentium ut in futurum consulat admonetur. Inter ipsa aduersa quibus uix coartata et conclusa anima respirat uacat malos esse et in periculis tantis non de se magis sed de altero iudicare. Indignamini indignari Deum, quasi aliquid boni male uiuendo mereamini, quasi non omnia ista quae 17; accidunt minora adhuc sint et leuiora peccatis uestris.

10. Qui alios iudicas aliquando esto et tui iudex, conscientiae tuae latebras intuere, immo, quia nullus iam delinquendi uel

180

185

19o

19;

pudor est et sic peccatur quasi magis per ipsa peccata placeatur, qui perspicuus et nudus a cunctis uideris et ipse te respice. Aut enim superbia inflatus es aut auaritia rapax es aut iracundia saeuus aut alea prodigus aut uinolentia temulentus aut liuore inuidus aut libidine incestus aut crudelitate uiolentus : et miraris in poenas generis humani iram Dei crescere, cum crescat cottidie quod puniatur ? Hostem quereris exurgere, quasi etsi hostis desit esse pax inter ipsas togas possit ; hostem quereris exurgere, quasi non, etsi externa de barbaris arma et pericula conprimantur, ferocius intus et grauius de calumniis et iniuriis potentium ciuium domesticae inpugnationis tela grassentur : de sterilitate ac fame quereris, quasi famem maiorem siccitas quam rapacitas faciat, quasi non de captatis annonarum incrementis et pretiorum cumulis flagrantior inopiae ardor excrescat : quereris cludi imbribus caelum, cum sic horrea cludantur in terris : quereris minus nasci, quasi quae nata sunt indigentibus praebeantur : pestem et luem criminaris, cum peste ipsa et lue uel detecta sint uel aucta crimina singulorum, dum nec infirmis exhibetur misericordia et defunctis auaritia inhiat ac rapina. Idem ad pietatis obsequium 164 et pos; iudicet add.

Y a — 166 agnoscatur D

timetur corr. timeatur D

167 fraudum] $ IW Y R p 5, D (ante corr.), fraudium P e a, D (ex corr.), Har? conuertatur Y 172 de se] deesse .$ de (ane altero) in .$ s.J. ex corr.

168 173

dominum .$ 174 ista oz. D 1*5 sint ex sunt Y — sint adhuc p 176 alios] aliquos W' (ane corr.) ^ tui] tuis W' Y, oz. b et tu esto tui iudex P » 17? latebras intuere] latebra sint uere R

magis oz. V^ saeuus

.$

177/178 metus uel pudor 2 e»

180 es (os? rapax)] est W, oz. v

uinulentia 5 JW Y p

183 poenas]

178

181 prodigus] progus ex

plagas

Ve

184 punitur a

185 etsi] si et p cultum pacis aA/e togas add. D hostem quereris exurgere om. 5S, secl. Hart, quereris oz. P 189 ac] et 5 v quaereris Y 190 siccitas] sterilitas l/ —— captatis] caritatis P 5 191 praetiosum R flagrantior] P D ) b e a, R(-ot ex corr.), fraglantis 5, flagrantium W' Y, flagrantius scripsi? Har? 192 inctescat P

claudi e 2, a (ex corr.)

193 sic ex si D

claudantur Y ^ ea, D

(ante corr.) nunc g5/e minus add. P » qui Y — 194sint 195 pestis ds lues R sint] si R 196 in an/e defunctis add. P 197? inhiant R

V 358

AD DEMETRIANVM,

ro-11

4I

timidi, ad impia lucra temerarii, fugientes morientium funera et adpetentes spolia mortuorum, ut appareat in aegritudine

200 Sua miseros ad hoc forsitan et derelictos esse ne possint dum

curantur euadere : nam perire aegrum uoluit qui censum pereuntis inuadit. 11. Tantus cladium terror dare non potest innocentiae disciplinam et inter populum frequenti strage morientem nemo 205 considerat

et se esse mortalem.

Passim discurritur,

rapitur,

occupatur : praedandi dissimulatio nulla, nulla cunctatio : quasi liceat, quasi oporteat, quasi ille qui non rapit damnum et dispendium proprium sentiat, sic unusquisque rapere festinat. In latronibus est utcumque aliqua scelerum uerecundia, 210 auias fauces et desertas solitudines diligunt, et sic illic delinquitur, ut tamen delinquentium facinus tenebris et nocte ueletur. Auaritia palam saeuit et ipsa audacia sua tuta in fori luce abruptae cupiditatis arma prostituit. Inde falsarii, uene- V 559 fici ; inde 1n media ciuitate sicarii tàm ad peccandum praecipi215 tes quam inpune peccantes. À nocente crimen admittitur, nec innocens qui uindicet inuenitur. De accusatore uel indice metus nullus : inpunitatem consecuntur mali, dum modesti tacent, timent conscii, ueneunt iudicaturi. Et idcirco per prophetam diuino spiritu et instinctu rei ueritas promitur, 220 certa et manifesta ratio monstratur Deum posse aduersa prohibere sed ne ille subueniat merita peccantium facere. Numquid,

ait, non ualet manus Dei, ut saluos faciat, aut gra-

uauit aurem ut non exaudiat ? Sed. peccata uestra inter uos et Deum separant, et propler delicta uestra auertit faciem a uobis 225 ne misereatur. Peccata itaque et delicta reputentur, conscientiae uulnera cogitentur : et desinit unusquisque de Deo 222 Is. 59, 1.2. 198 temerari . R, W' (ante corr.) 199 appareant .$ (ane corr.) 200 suam 5 ne] non P possint] IW. Y P D 5 v, possent $ V R ea Hart, possep 201 nam] nempe e 202 inuasit 5 a 203 tantum R gladium ex gladum R, gladiis a 205 et( os? considerat) oz. p e v 206 nulla ozz. W (ante corr.) nulla est nulla 7, nulla est cunctatio 5, cunctatio nulla formido est » 209 uericundia S 210 solitudines] ualetudine delines .$ diligunt] delinquunt 5, deligunt V b 5, diligunt et sic illic ozz. D 212 uelletur W (ante corr.) forum a 213 lucem R (ante corr.) obrutae 5 falsari 5, -rius R uenefici inde in media] plerr. codd., uenefici inde inde in media ID R (azzbo ante corr.), Har? ; R corr. inde uenefici inde in media ; D, ubi duo inde sun? alterum in fine, alterum in principio lineae, corr. uenefici inde in media 214 in .$ ex corr. s.J., om. b sicati R 215 a

nocente] nocentem p 216 uel] de W e, uel de P 21? dum az/e impunitatem add. R. dum;/nras.W ^ 9218ueniunt 5 R pa 219 reiex res — ueritatis Wy 220 certa 454. monstratur ozz. R et manifeste ratio] et operta ratione P deum] V W Y Db paev, dominum 5 R P Har! 221 facere] facinoris p 222/223 grauauit] I Y R aut ex ut P 222 saluos] codd. cum V^, saluos uos v 223 aurem ba v, D (ante corr.) (— LXX), grauabit .5 P 5 e, D (ex corr.), Hart faciem] uertit W/ pecca / . 224 dominum .$ audiat R suam 226 desinit] W/ Y D R P a, e (ante corr.), -nat $ P b, a codd. cum V', faciem suam v (ex corr.), Hart domino P

42

AD DEMETRIANVM,

r11-13

uel de nobis conqueri, si quod patitur intellegat se mereri. 12, Ecce id ipsum quale est unde nobis cum maxime sermo est, quod nos mfestatis innoxios, quod in contumeliam Dei 230 inpugnatis adque opprimitis Dei seruos ? Parum est quod furentium uarietate uitiorum, quod iniquitate feralium criminum, quod cruentarum conpendio rapinarum uita uestra maculatur, quod superstitionibus falsis religio uera subuertitur, quod Deus omnino non quaeritur nec timetur : adhuc 23) insuper Dei seruos et maiestati ac numini eius dicatos iniustis persecutionibus flagitatis. Satis non est quod ipse tu Deum non colis : adhuc insuper eos qui colunt sacrilega infestatione persequeris. Deum nec colis nec coli omnino permittis, et cum ceteri qui non tantum ista inepta idola et manu hominis facta 240 simulacra sed et portenta quaedam et monstra uenerantur tibi placeant, solus displicet Dei cultor. Fumant ubique in templis uestris hostiarum busta et rogi pecorum, et Dei altaria uel nulla sunt uel occulta. Crocodilli et cynocephali et lapides et serpentes coluntur, et Deus solus in terris aut non colitur 245 aut non est inpune quod colitur. Innoxios, iustos, Deo caros domo priuas, patrimonio spolias, catenis premis, carcere inclu-

250

255

dis, bestiis, gladio, ignibus punis. Nec saltim contentus es dolorum nostrorum conpendio et simplici ac ueloci breuitate poenarum : admoues laniandis corporibus longa tormenta, multiplicas lacerandis uisceribus numerosa supplicia, nec feritas adque immanitas tua usitatis potest contenta esse tormentis : excogitat nouas poenas ingeniosa crudelitas. 13. Quae haec est insatiabilis carnificinae rabies, quae inexplebilis libido saeuitiae ? Quin potius elege tibi alterum de duobus : christianum esse aut est crimen aut non est. Si crimen est, quid non interficis confitentem ? Si crimen non est, quid persequeris innocentem ? Torqueri enim debui, si negarem. 5i poenam tuam metuens id quod prius fueram et quod deos tuos non colueram mendacio fallente celarem, tunc torquendus 227 uel] et P

228 et ante ecce add. 5 Har?

maxime ozz. Y

231 iniquitatem

D . ferarum R 233 maculetur Y —— 234 non] Jlerr. codd. cum V, nec $ Hart 235 et ane dei add. D numini] $ W^ Y P, nomini ce7£. codd. v dicatos iniustis persecutionibus zs exhibe? 5 236 flagitatis] pJerr. codd. cum V, flagitas R, flagellatis ex flagitatis P, affligitis z, agitatis » dominum ex deum .$ 238 dominum SD. 239 ceteris D non tantum a5/e facta add. R 240 uenerentur W Y, P (anie corr.) ^ 2413 placent a, R (ante corr.) — fumant 4:4. quod colitur (245) oz. .$ 242 et (ante dei) oz. p 243 nulla] noua R crocodilli] R e, W' (ante corr.) crocodili 7 Hart, cotcodtili P (anre corr.), corcodrilli Y pe, W P (ex corr.),crogadi lli D (corr. -dirli) cynocephali] IW Y 5, cynocefali P, cyrocefali R, cynochephali D. cenocephali e, cinocefali 2, chynocephali 5 245 colitur (5os? quod)] colatur pa 246 carcere includis oz. $, secl. Har? ^ 94? saltem $ D p Deav, R (ante corr.) 250 lacerandis] laniandis W^ Y ^ 251 inhumanitas p 953 quae haec oz. R insaniabilis $' (amze corr.) catnificinae] ne R, carnificis P 253/254. inplebilis R — 254 elige PY Rehv — 255 esseex es W.— 858 fuerat S (ame corr.) 259 celarem] negartem W' Y

V 360

AD DEMETRIANVM,

13-15

43

fuissem, tunc ad confessionem criminis ui doloris adigendus, sicut in quaestionibus ceteris torquentur rei qui se negant crimine quo accusantur teneri, ut facinoris ueritas quae indice uoce non promitur dolore corporis exprimatur. Nunc uero cum sponte confitear et clamem et crebris ac repetitis identidem 265 uocibus christianum me esse contester, quid tormenta admoues confitenti et deos tuos non in abditis et secretis locis sed palam, sed publice, sed in foro ipso magistratibus et praesidibus audientibus destruenti ? Vt et si parum fuerat quod in me prius criminabaris, creuerit quod et odisse et punire plus 27» debeas ; quod dum me christianum celebri loco et populo circumstante pronuntio et uos et deos uestros clara et publica praedicatione confundo, quid te ad infirmitatem corporis uertis, quid cum terrenae carnis inbecillitate contendis ? Cum animi uigore congredere, uirtutem mentis infringe, fidem 275 destrue, disceptatione si potes uince, uince ratione. 14. Vel si quid diis tuis numinis et potestatis est, ipsi in ultionem suam surgant, ipsi se sua maiestate defendant. Aut quid praestare colentibus possunt qui se de non colentibus uindicare non possunt ? Nam si eo qui uindicatur pluris est ille 280 qui uindicat, tu diis tuis maior es. Si autem his quos colis

260

maior es, non tu illos colere, sed ab illis coli debes. Sic illos

laesos ultio uestra defendit, quomodo et clausos ne pereant tutela uestra custodit. Pudeat te eos colere quos ipse defendis, pudeat tutelam de eis sperare quos tu tueris. 285 15. O si audire eos uelis et uidere, quando a nobis adiurantur, torquentur spiritalibus flagris et uerborum tormentis de obsessis corporibus eiciuntur, quando heiulantes et gementes uoce humana et potestate diuina flagella et uerbera sentientes uenturum iudicium confitentur. Veni et cognosce uera esse 290 quae dicimus : et quia sic deos colere te dicis, uel ipsis quos colis crede. Aut si uolueris et tibi credere, de te ipso loquetur audiente te qui nunc tuum pectus obsedit, qui nunc mentem tuam ignorantiae nocte caecauit. Videbis nos rogari ab eis 260 cum ane ui add. 5 (antecorr.), Har? uiom.p doloresadigendosp 261 rei] et R. 262 accusatur W'(amfe corr.) ^ teneri] generi R ut oz. 5 263 uoce oz. D 264 et (anle crebris) oz. D ctebrius 5e 266 non oz. W aditis W (ante corr.) 267 et pos? ipso add. 268 destruendi R ut ozz. et om. V P 269 creuit I/ Y ^ 270 quod] quos e, quid scripsi? Har: 271 et (ane uos) om. p et deos et deos corr. et deos et deas D 274 infringe] confringere Y ^ 275 distrue 5$ disceptationem R uince oz. b a tationem T ^ a

216 nominis R (ane corr.)

271 aut] ad .$, at coni. Latinius, quem

Hart secutus est 279 uindecare 5 plus .$ P 280 es] ex tes R, add. ex corr. W siautem usq. es (281) om. R. autem] ergo 5 Har: 281 illos] eos 5 Har? et timeti ut dominus fos/ debes add. P v 282 defendet $ — praetereant R 283 defendes 5 284 iis 5 Har: tu] oz. 2, tu ipsee 285 adiurantut a nobis $ Hart 286 et an/e torquentur add. P v fraglis / —— 287 et gementes oz. R. 290 et (pos? dicimus)] ut ^ 290/291 crede quos colis 5 Har? 291 tebi ipse corr. ipsi D loquentur VP DRa . 292 nunc oz. W Y

V 361

44

AD DEMETRIANVM,

15-17

quos tu rogas, timeri ab eis quos tu adoras : uidebis sub manu V 362 stare uinctos et tremere captiuos quos tu suspicis et nostra 29 ueneraris ut dominos. Certe uel sic confundi in istis erroribus tuis poteris, quando conspexeris et audieris deos tuos quid sint interrogatione nostra statim prodere et praesentibus licet uobis praestigias illas et fallacias suas non posse celare. 16. Quae ergo mentis ignauia est, immo quae desipientium 300 caeca et stulta dementia ad lucem de tenebris non uenire et mortis aeternae laqueis uinctos spem nolle inmortalitatis excipere, non metuere Deum conminantem et dicentem i

Sacrificans diis eradicabitur nisi Domino soli. Et iterum : Ado30

IX

rauerunt eos quos fecerunt digiti eorum, et curuatus est homo et humiliatus est uir, et non laxabo illis ? Quid te ad falsos deos humilias et inclinas, quid ante inepta simulacra et figmenta terrena captiuum corpus incuruas ? Rectum te Deus fecit et cum cetera animalia prona et ad terram situ uergente depressa

31o sint, tibi sublimis

status

et ad caelum

adque ad dominum

suum uultus erectus est. Illuc intuere, illuc oculos tuos erige, in supernis Deum quaere. Vt carere inferis possis, ad alta et caelestia suspensum pectus adtolle. Quid te in lapsum mortis cum serpente quem colis sternis ? Quid in ruinam diaboli per 315 ipsum et cum ipso cadis ? Sublimitatem serua qua natus es.

Perseuera talis qualis a Deo factus es. Cum statu oris et corporis animum tuum statue. Vt cognoscere Deum possis, te ante cognosce. Relinque idola quae humanus error inuenit. Ad Deum conuertere : quem si inploraueris, subuenit. Christo 320 crede quem uiuificandis ac reparandis nobis pater misit. Laedere seruos Dei et Christi persecutionibus tuis desine quos laesos ultio diuina defendit. 17. Inde est enim quod et nemo nostrum quando adprehenditur reluctatur nec se aduersus iniustam uiolentiam uestram 32; quamuis nimius et copiosus noster populus ulciscitur. Patien- V 5365 tes facit de secutura ultione securitas. Innocentes nocentibus cedunt, insontes poenis et cruciatibus acquiescunt certi et fidentes quod inultum non remaneat quodcumque perpetimur $04 Ex. 22, 20.

304 Is. 2, 8.9.

294 rogas 4sq. quos tu (295) om. Y 295 tremere] timere D suscipis 5e 296 sic] si D 298 interrogationes R licet ex hic et R 299 illas oz. .$ celerare .$ 300 menti R (ane corr.) 301 non] nolle I7 » 303 dominum $l/P$ 306 relaxabo V — illos ^ 308 corpore R 310 dominum] .$ W' Y P, deum ce?z. codd. 311 suum] tuum VW (ex suum), sursum /, susum Har? : cf. $/udi Medievali, 1971, p. 868 erige] dirige .9 Har: 312 dominum .$ 315 ipsam R 316 perseuera 44. factus es ozz. h 317 ut] et .$ 318 cognoscas R 319 subueniet D 322 defendet P 323 est] et ^ et nemo] 5 V W Y D he, nemo PR pa Har: 324 iniustam oz. V 3265 sit pos! noster add. V v, ante noster add. D quia a/e patientes adZ. V^, et add. D 328 remanet I Y

AD DEMETRIANVM, 17-18 330

quantoque maior fuerit persecutionis iniuria tanto et iustior fiat et grauior pro persecutione uindicta. Nec umquam impiorum scelere in nostrum nomen exurgitur, ut non statim diuinitus uindicta comitetur. Vt memorias taceamus antiquas et ultiones pro cultoribus Dei saepe repetitas nullo uocis praeconio reuoluamus,

335

45

documentum

recentis rei satis est quod sic

celeriter quodque in tanta celeritate sic granditer nuper secuta defensio est ruinis rerum, iacturis opum, dispendio militum, deminutione castrorum. Nec hoc casu accidisse aliquis existimet aut fuisse fortuitum putet, cum iam pridem scriptura diuina

posuerit

et dixerit

: Mi

windictam,

ego retribuam,

340 dicit Dominus,

545

et iterum Spiritus sanctus praemoneat et dicat : Ne dixeris : ulciscar me de inimico meo, sed expecta Dominum ut tibi auxilio sit. Vnde clarum est adque manifestum quia non per nos sed pro nobis accidunt cuncta ista quae de Dei indignatione descendunt. 18. Nec ideo quis putet christianos his quae accidunt non uindicari; quod et ipsi uideantur accidentium incursione perstringi. Poenam de aduersis mundi ille sentit cui et laetitia et gloria omnis in mundo est. Ille maeret et deflet, si sibi male sit in saeculo, cui bene non potest esse post saeculum, cuius

350

355

uiuendi fructus omnis hic capitur, cuius hic solacium omne finitur, cuius caduca et breuis uita hic aliquam dulcedinem computat et uoluptatem, quando istinc excesserit poena iam sola superest ad dolorem. Ceterum nullus his dolor est de incursatione malorum praesentium quibus fiducia est futurorum bonorum. Denique nec consternamur aduersis nec frangimur nec dolemus neque in ulla aut rerum clade aut corporum ualitudine musitamus. Spiritu magis quam carne uiuentes 339 Rom. r2, 19b (cf. Deut. 32, 35). 329 maiore R

et iustior] Y P R Pev, p (ex corr.), maior et iustior a, iustior .5 I7

D, p (ante corr.), Hart tur oz. R.

330 fet

non] nos R

Y Da

persecutionibus D

332 uindicta nostra R

ta- desinit $, aliquot foliis amissis estet Y — 335 quodque]quoque te p

341 Prou. 20, 22.

cometetur .$

331 exurgimemorias

333 repetita W/ Y ^ uocis] doces R 334 D RM celebritate V ——— granditer] grandis

336 rerum] ferr. codd. cum V', aerum R (a in ras.), regnum v

33? demi-

nutione] diminutione Y Be, dünotione R 338 fortuitum] postremum R computet Y iam] tam R 339 uindicta W et an/e ego add. Yea 341 dicas M ulciscor R 342 deum D R P pe auxilior sit R, auxilietur M, in auxilio sit D 343 uobis e, D (ex nobis) 344 deo corr. dei P dignatione M B 345 christianis I Y 346 quod] quando D et om. .M incutsatione V/ v, incursiones 2 347 sentiet R. et (pos/ cui) oz. D 348 et] ille P male sit] malent R 349 esse in W add. s.l. 2 zm. 350 cuius zsq. finitur om. p 351 breuis uita]orem suita R 352 et] ad zal?! in appar. Hart uoluptate B istinc] hinc M — 332/353 sola iam R M pe 353 his] hic R 5 », iis ev 353/334 incursatione] p/err. codd. cum V', incursione M p v 355 consternimur B.M in aduersis V/ 2, aduersis omnino B 5 frangimus R 356 nulla Y

Hart

B5a, ullam R

337 ualetudine p a, P (ante corr.)

spiritus I7, -tum Y

uiuent IW (ante corr.)

mussitamus /, e (ex corr.),

V 364

46

360

36 II

AD DEMETRIANVM,

18-20

firmitate animi infirmitatem corporis uincimus. Per ipsa quae uos cruciant et fatigant probari et corroborari nos scimus et fidimus. i 19. Putatis nos aduersa uobiscum aequaliter perpeti, quando eadem aduersa uideatis a nobis et uobis non aequaliter sustineri ? Aput uos inpatientia clamosa semper et querula est, aput nos fortis et religiosa patientia quieta semper et semper in Deum grata est, nec quicquam istic laetum aut prosperum sibi uindicat, sed mitis et lenis et contra omnes fluctuantis mundi

279

375

380

385

turbines stabilis diuinae pollicitationis tempus expectat. Quamdiu enim corpus hoc permanet commune cum ceteris, sit necesse est et corporalis condicio communis nec separari generi humano ab inuicem datur, nisi istinc de saeculo recedatur. Intrà unam domum boni et mali interim continemur. Quicquid intra domum uenerit pari sorte perpetimur, donec aeui temporalis fine completo ad aeternae uel mortis uel inmortalitatis hospitia diuidamur. Non ergo idcirco compares uobis et aequales sumus, quia in isto adhuc mundo et carne hac constituti mundi et carnis incommoda uobiscum pariter incurrimus. Nam cum in sensu doloris sit omne quod punit, V 565 manifestum est eum non esse participem poenae tuae quem uideas tecum non dolere. 20. Viget aput nos spei robur et firmitas fidei et inter ipsas saeculi labentis ruinas erecta mens est et inmobilis uirtus et numquam non laeta patientia et de Deo suo semper anima secura, sicut per prophetam Spiritus sanctus loquitur et hortatur spei ac fidei nostrae firmitatem caelesti uoce corroborans. Ficus, inquit, non adferet fructum et non erunt nascentia in wineis. Mentietur opus oliuae et campi non raestabunt cibum. Deficient a pabulo oues et non erunt in fraesepibus boues. Ego 380 Hab. 5, 17.18.

388 firmitatem R, M (ante corr.) infirmitate B 359 comprobari B et oz. R sciamus ozz. R 360 fidemus W' Y, M (ante corr.) 361 aduersa oz. P perpeti 4:g. aequaliter oz. D

sustinere corr. -neri D 365 dominum

I, domino

Y, deo

quisquam e a, M (ex quicquam) D R B, M (ante corr.)

362 nobis et a uobis B, uobis et nobis R

363 est] et B D .M

364 patientia] sapientia

est in W add. s.l. 2 m.

366 et (ane lenis)] ac I^

368 sit 44. communis ozz.

W' Y

delere D, dolore Y B

fluctuantes

369 et oz. P

istinc ex isti P postmodum af/e recedatur add. V 312 inter p euenerit M v» 373 aeterna 5 a, W' (ante corr.) hortatur pos! diuidamur add. W Y non] nunc D 3*6 hac in Z5 W' add. 7E sensum M (ante corr.) punitur zzalif 318 participem esse 5 poenae. tuae ang/e manifestum rai. M

Y D

et nec I 3210

quidquid Y R 374 loquitur et oz. D 368 in appar. Hart 3*9 dolere ex

381 erecta] recta D, et rec- a, ubi aliquot folia interciderunt,

usq. spectauit (470) nobis as/e est add. V — est] sed 5 anima semper 383 sicut et 5 384 commemorat B 385 adfert D R, adferent V/ p escam 7, frumentum v 387 pabulo] populo WW Y, ad (ex a) praesepia R

esset R, oz. W Y — 382 et] spei ozz. P corroborans] fructus IW Y 386 cibum] stabulo » in prtaesepibus]

AD DEMETRIANVM,

20-22

47

autem in Domino exultabo et gaudebo in Deo salutari meo. Dei hominem et cultorem Dei subnixum spei ueritate et fidei 39o stabilitate fundatum negat mundi huius et saeculi infestationibus commoueri. Vinea licet fallat et olea decipiat et herbis siccitate morientibus aestuans campus arescat, quid hoc ad christianos, quid ad Dei seruos quos paradisus inuitat, quos gratia ommis et copia regni caelestis exspectat ? Exultant 39; semper in Domino et laetantur et gaudent in Deo suo et mala adque aduersa mundi fortiter tolerant, dum bona et prospera futura prospectant. Nam qui exposita natiuitate terrena spiritu recreati et renati sumus nec iam mundo sed Deo uiuimus, non nisi cum ad Deum uenerimus Dei munera et pro4oo missa capiemus. Et tamen pro arcendis hostibus et imbribus impetrandis et uel auferendis uel temperandis aduersis rogamus semper et preces fundimus

et pro pace ac salute uestra V 366

propitiantes et placantes Deum diebus ac noctibus iugiter adque instanter oramus. 405 21. Nemo sibi itaque blandiatur quod nobis et profanis, Dei cultoribus et Deo aduersantibus sit interim per aequalitatem carnis et corporis laborum saecularium condicio communis, ut ex hoc opinetur non omnia ista quae accidunt uobis inrogari, cum Dei ipsius praedicatione et prophetica contestatione 410 ante praedictum sit uenturam super iniustos iram Dei, persecutiones quae nos humanitus laederent non defuturas, sed et ultiones quae laesos diuinitus defenderent secuturas. 22. Et quanta sunt quae istic pro nobis interim fiunt. In exemplum aliquid datur, ut Dei uindicis ira noscatur. Ceterum 41 retro est iudicii dies quem scriptura sancta denuntiat dicens : VA

Vlulate. Proximus est enim dies Domini, et obtritio a Deo aderit.

Ecce enim dies Domini uenit insanabilis indignationis et irae ponere orbem terrae desertum et peccatores perdere ex eo. Et iterum : Ecce dies Domini uenit ardens uelut clibanus, eruntque 420 Omnes alienigenae et omnes iniqui stipula, et. succendet illos 416 Is. 15, 6.9.

4119 Mal. 5, 19.

388 et oz. W Y Hart

saluatore V/ R

dei] deus M

389 cultorem dei] dei

culturae M, cultorem christi B spe R 390 stabilitatem R 392 siccitatem R adzad]ae;a R 394 exultat ... laetatur et gaudet ... tolerat M (anze corr.) 395 dominum R, deum e et (ane gaudent) oz. p 396 tolerando donec prospera D 397 prospectant] expectat corr. expectant M 398 creati W'Y mundo sed] mundos ad Y 399 cum in W' add. s.]. 2 m. ad ex a D dominum P, eum f 400 pro ane imbribus add. M 401 et] sed P, oz. R adtemperandis M (ante corr.) 402 precem B 403 placantes dominum P, placentes deum M, deum plangentes 5 405 itaque sibi PR B» a nobis B 407 laborem Y

408 non oz. M, del. D

nobis

D Me

inrogant R

410

et anfe persecutiones add. V P B M, persecutionesque D 413 istinc B, est hic R 413/414 in exemplo M 416 enim est D 417 insatiabilis e, insanabilis et M 420 alienigenae et omnes o. R sicut an/e stipula add. M, quasi add. e

48

425

430

43;

440

44;

AD DEMETRIANVM,

22-23

adueniens dies, dicit Dominus. Succendi et cremari alienigenas praecanit Dominus, id est alienos a diuino genere et profanos, spiritaliter non renatos nec Dei filios factos. Euadere enim solos posse qui renati et signo Christi signati fuerint alio in loco Deus loquitur, quando ad uastationem mundi et interitum generis humani angelos suos mittens grauius in ultimo comminatur dicens : Vadite et caedite et nolite parcere oculis uestris. Nolite misereri. senioris. aut. vuwuenis, et wirgines et mulieres et. paruulos interficite ut erdeleantur. Omnem autem Super quem signum scriptum est ne tetigeritis. Quod autem sit hoc signum et qua in parte corporis positum manifestat alio in loco Deus dicens : Tvansi mediam Hierusalem et notabis signum super frontes uirorum qui ingemunt et maerent ob iniquitates quae fiunt in medio ipsorum. Et quod ad passionem et sanguinem Christi pertineat hoc signum et ille saluus adque incolumis reseruetur quisque in hoc signo inuenitur, item Dei testimonio conprobatur dicentis : Ef£ erit sanguis im signo uobis super domos in quibus ibi eritis, et widebo sanguinem et frotegam uos, et non erit in uobis plaga deminutionis, cum percutiam lerram. Aegypti. Quod ante occiso agno praecedit in imagine impletur in Christo secuta postmodum ueritate. Vt illic percussa Aegypto Iudaicus populus euadere non nisi sanguine et signo agni potuit, ita et cum uastari coeperit mundus et percuti quisque in sanguine et signo Christi inuentus fuerit solus euadit. 23. Respicite itaque dum tempus est ad ueram et aeternam salutem, et quia iam mundi finis in proximo est ad Deum mentes uestras Dei timore conuertite. Nec uos delectet in saeculo inter iustos et mites inpotens ista et uana dominatio, 42* Ez. 9, 5.6.

432 Ez. 9, 4.

437 Ex. 12, 15.

421 domini os/ dies add. P cremari] tremori R, recremati 5 alienienas Y 422 praecinit M » id est] idem 5 dominus id est alienos 7s W add. s./. 2 zz. 423 non] nos R

425 uastationem ... interitum R

426 emittens I Y

423

uadete R (ante corr.), ite v 428 senioris] / W'B 5 p e, -ti M, res Y R Har, -tibus P D ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 877 e? CC III, 61 aut] neque e iuuenis] I7 W B RPpe, -ni M, -nes Y R Har, -nibus P D

et (ane uirgines] aut W' Y, oz. p

uirginis I. — 429 perdeleantur] codd. cuz V^, delenatur v omne Y . 430 scriptum] D M Bh pev, inscriptum W Y P R Har? sit oz. b 431 qua in] quali R 432 in (an/e loco) oz. W Y dominus P mediam] Pe, MP

(ante corr.), media R, per mediam W Y D Bp, P.M (ex corr.), v samariam et ane hierusalem add. D, M (ante corr.) et notabis] et notate et notabis Y, et non

dabis corr. et dabis R IYAD

433 super] in M

frontem R

436 quisquis M (ex corr.), v, quis M (ante corr.)

434 et (an/e quod) oz. in oz. b

idem D

— deiom.D 431dicentisex dete entis I/ — 438 in an/e uobis add. ), ibi] plerr. codd. cum V, om. B, P M (ex corr.), uos uel uos ibi v 439 diminutionis V H e cum] dum D 441 imaginem V suppletur W^ Y postmodum secuta M — 443 sanguinem R, signo et sanguine Me nunc an/e cum add. B 44 quisquis M (anfe corr.), v hoc sanguine 5 in signo 445 euadet P D p ) 444 et zn W add. s.J. 2 m. dominum P ? 448 timorem B 449 iniustos D mites] inmites D 5

V 367

AD DEMETRIANVM,

23-24

49

450 quando et in agro inter cultas et fertiles segetes lolium et auena dominetur, nec dicatis mala accidere, quia dii uestri

V 368

a nobis non colantur, sed sciatis esse hanc iram Dei, hanc (Dei» esse censuram ut qui beneficiis non intellegitur uel 455

plagis intellegatur. Deum uel sero quaerite, quia iam pridem per prophetam Deus praemonens hortatur et dicit : Quaerite Deum, et uiuet anima uestra. Deum uel sero cognoscite, quia et Christus adueniens hoc admonet et docet dicens : Haec est aulem

wita aeterna

ut cognoscant te solum

et uerum

Deum

et

quem misisti Iesum Christum. Credite illi qui omnino non fallit. 460 Credite illi qui haec omnia futura praedixit. Credite illi qui credentibus praemium uitae aeternae dabit. Credite illi qui incredulis aeterna supplicia gehennae ardoribus inrogabit. 24. Quae tunc erit fidei gloria, quae poena perfidiae, cum iudicii dies uenerit, quae laetitia credentium, quae maestitia 465 perfidorum noluisse istic prius credere et ut credant iam redire non posse. Cremabit addictos ardens semper gehenna et uiuacibus flammis uorax poena, nec erit unde habere tormenta uel requiem possint aliquando uel finem. Seruantur cum corporibus suis animae infinitis cruciatibus ad dolorem. 470 Spectabitur illic a nobis semper qui hic nos spectauit ad tempus, et in persecutionibus factis oculorum crudelium breuis fructus perpetua uisione pensabitur secundum scripturae sanctae fidem dicentis : Verm?s eorum non morietur et ignis eorum 475

mon extinguetur,

el erunt ad. uisionem uniuersae carni.

Et iterum : Tunc stabunt iusti in magna constantia aduersus eos qui se angustauerunt et qui abstulerunt. labores eorum. V 569 Videntes turbabuntur timore horribili et mirabuntur in. subitalione insperatae salutis dicentes inter se, baenitentiam habentes et per angustiam spiritus gementes : 'hu sunt quos habuimus 450 Verg. Georg. I, 154. 475 Sap. 5, 1-9a.

455 Amos 5, 6a.

457 Io. 17, 3.

473 Is. 66, 24b.

451 quod V . 432coluntur P R Be esse hanc iram dei hanc dei esse censuram] scripsi, esse hanc (hanc esse V', M ante corr.) iram dei esse censuram err. codd. cum V', hanc iram dei esse censuram f, esse hanc iram dei e, esse hanc iram dei hanc esse censuram B, esse hanc irae dei censuram v, hanc irae dei esse censuram Baluzius, esse hanc iram dei dei esse censuram comi. Krabinger, esse hanc iram dei dei hanc esse censuram comi. Har: ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 886 454 domi-

num p quia ex qua R, qui W . 455 dominus / praemonet R B 456 dominum (am/e et) Y ^ 43* docens dicit ^ 458.et uerum oz. D 460 credite illi qui credentibus praemium uitae aeternae dabit o»; W' —— 465 credent D jam R Zn ras. 468 aliquam P seruantur] ferr. codd. v, -buntur M Hart 469 suis ozz. V 410 spectabuntur V, M (ex corr.) spectauit] accedi? a, spectabit R, expectabit B, M (anzecorr.), expectauit D, M (ex corr.), spectauerunt I7 471 factis] falsis W/ Y 472 recompensabitur e, recompensabuntur M (reco add. s./.

2 m.)

473 uermes Y D motientur Y D 46 angustiauerunt W' Y Bheav eorum] illorum B 471 timore] terrore I/ 478 inspiratae IW Y B dicent P Bhev intra D habentes] agentes M B 419 per angustiam] err. codd. cum V', prae angustia D v hii Y R B, W (ante corr.) aliquando habuimus Da

50 480

AD DEMETRIANVM,

24-25

aliquando in risu et in similitudine inproperii. Nos 4nsensati witam

illorum

aestimabamus

insaniam

et fimem

eorum

sine

honore. Quomodo conputati sunt inter filios Dei et inter sanctos sors eorum est? Ergo errauimus a wia ueritatis, el iustitiae lumen non luxit nobis et sol non est ortus nobis. Lassati sumus 485 iniquitatis wia et perditionis et ambulauimus solitudines difficiles, uiam autem Domini ignorauimus. Quid nobis profuit superbia aut quid. diuitiarum iactatio contulit nobis ? Transierunt omnia illa tamquam umbra. Erit tunc sine fructu paenitentiae dolor poenae, inanis ploratio et inefficax deprecatio. In aeter490 nam poenam sero credunt qui in uitam aeternam credere noluerunt. 25. Securitati igitur et uitae dum licet prouidete. Offerimus uobis animi et consilii nostri salutare munus. Et quia odisse non licet nobis et sic Deo plus placemus, dum nullam pro iniu495

$00

$05

510

ria uicem reddimus, hortamur, dum facultas adest, dum adhuc

aliquid de saeculo superest, Deo satisfacere et ad uerae religionis candidam lucem de profundo tenebrosae superstitionis emergere. Non inuidemus commodis uestris nec beneficia diuina celamus. Odiis uestris beniuolentiam reddimus et pro tormentis ac suppliciis quae nobis inferuntur salutis itinera monstramus. Credite et uiuite et qui nos ad tempus persequimini in aeternum gaudete nobiscum. Quando istinc recessum fuerit, nullus iam paenitentiae locus est, nullus satisfactionis effectus. Hic uita aut amittitur aut tenetur : hic saluti aeternae cultu Dei et fructu fidei prouidetur. Nec quisquam aut peccatis retardetur aut annis quominus ueniat ad consequendam salutem. In isto adhuc mundo manenti paenitentia nulla sera est. Patet ad indulgentiam Dei aditus et quaerentibus adque intellegentibus ueritatem facilis accessus est. Tu sub ipso licet exitu et uitae temporalis occasu pro delictis roges et Deum qui unus et uerus est confessione et fide agnitionis eius inplores, uenia confitenti datur et credenti indulgentia salutaris de diuina 480 risum R M, derisu D, derisum » et] uel ^ in os. W Y similitudinem M R 481 ilius W/ Y —— estimauimus W — eorum] PD B 5p e, illius W' Y, illorum R M a Har? (— Vulg.) 482 inter sanctos] in sancto I 483 eorum] plerr. codd. cum V', illorum Y M e Hart (— Vulg.) 484 inluxit Y a et sol 4:4. nobis oz. B lassauimus f inquit 5057 sumus add. D 485 uiae I Y, uias D 486 dei V/ — 488 tunc erit M, erit enim V/ paenitentiae fructu B 489 uel dolor uel M et inanis B aeternum IW Y — 490 credent D » uita aeterna D 492 licet] tempus est I D 494 nobis non licet 5 iniuria] ex corr. W, -am R 495 uos pos hortamur add. B 496 domino M satis deo facere /

197 de] et de ex et .M

ad uerae] ad ueram M, uerae IW, aduersae R, aduersam a

tenebrosa B

301 demonstramus e, ministramus p

498 uestris oz. M

500 salutaria D

uiuite] uidete et uiuite D, M (ex uiuete),

uidete 5 a 502 recessum] codd. cum V^, excessum v 503 est] ozz. R, est hic D 504 salutis B, M (ante corr.) 505 etcultu M X nec usg. retardetur oz. R. ne D quicquam IW. Y —— autom. B 509 facilis ozz. P. est oz. R 509/510 exitum uitae B 510 dominum P 511 ueniam R 912 confitendi I Y credentibus I Y D

V 370

AD DEMETRIANVM,

25-26

5I

pietate conceditur et ad inmortalitatem sub ipsa morte transitur. 26. Hanc gratiam Christus inpertit, hoc munus misericor315 diae suae tribuit subigendo mortem trophaeo crucis, redimendo credentem pretio sui sanguinis, reconciliando hominem Deo patri, uiuificando mortalem regeneratione caelesti. Hunc si fieri potest sequamur omnes, huius sacramento et signo 520 censeamur. Hic nobis uiam uitae aperit, hic ad paradisum reduces facit, hic ad caelorum regna perducit. Cum ipso semper uiuemus facti per ipsum filii Dei : cum ipso exultabimus semper ipsius cruore reparati. Erimus christiani cum Christo simul gloriosi, de Deo patre beati, de perpetua uolup525 tate laetantes semper in conspectu Dei et agentes Deo gratias semper. Neque enim poterit nisi et laetus esse semper et gratus qui cum morti fuisset obnoxius, factus est inmortalitate securus. 516 suae in W' add. s.]. 2 z.

tribuet

IV (anze corr.)

tropaeo P (ante corr.),

tropeo D, tropea R 51* reconciliantem B 518 et 5os/ patti add. M ; lacunam indicauit Har! regeneratione] regenerat poenae Y, regenera tunc R 521 reducens B regno R 522 uiuimus D, M (ante corr.) et ante cum add. V 522/523 semper exultabimus semper 5, semper exultabimus » exultabimus ex -tamus J, -uimus Y 524 de!]Ja p propria an/e perpetuaadd. D uoluptate] W Mea, uolumptate Y, uoluntate PDR Bp 525/326 semper gratias deo M, deo oz. R

526 et oz. R v

521 de immortalitate v»

ad demetrianum explicit IW P M, explicit ad demetrianum D, caecilii cypriani ad demetrianum explicit R B 5, explicit ad demetrianum cecilii cypriani Y, dees? in rell.

, 2

(ow

c»

Mese

"DEN 2773

gis Eu

4

" ^

E

4

nw

dis

due

dM

v5 a ipe

-

0

d

: IP

)75 di

e r

F

A

B

H3

r

DEA

sonda PI deceES LIE! aep Pope un. i

usi

ames

AR

"53

i v2

PME

istos

vi etininit'tad ez

ipm

f

-

j/2

itd

pop:

ui

p——

c TI

do

i

y

aan

i

?i

i '

-

e

& " "pr E i

[|

fa.

»

A

L

LI

[2

.

'

D

-

z E)

M *

$468

)

d U

ovdniqindipeg

csdrm up

fur "AN

5s

wies ond al ao

*

-

xM

P se 33

yrs

d

her

EIL

atsacoboden? iL. fevelcisaem ud os;

——

,

Mh

Veceendnmr

Aun

zymiotabnantc

à

"n

od

k

ID

J

à2d d

,

2

^-

,

io» ami qun: blteenidaadid)

pisitur e

.J$

"

4

In * H TI

"E

frui! oiii — ESL

ounarmurá

etes - qtiod

My ince vie

SANCTI DE OPERE

CYPRIANI

ET ELEEMOSYNIS

CVRA

ET STVDIO

M. SIMONETTI

PRAEFATIO Calamitates et uastationes quae Africam afflixerant et etiam tunc affligebant large lateque diffuderant luctus miseriam paupertatem : ubique pauperes opprimebantur a diuitibus et pauperiores in dies fiebant. Quibus animaduersis, in libro De opere et eleemosynis, anno circiter 252 scripto, Cyprianus Christianos exhortatur ad pauperibus subueniendum : sicut aqua baptismi gehennae ignis extinguitur, ita eleemosynis atque operationibus iustis delictorum flamma sopitur. Multi timent ne patrimonium forte deficiat, si eleemosynas ex eo largiter coeperint operari, et nesciunt miseri, dum timent ne res familiaris deficiat, uitam ipsam et salutem deficere : dum timent ne patrimonium perdant, eorum anima pro patrimonio perit. Quodcumque Dei est, commune est : aequaliter dies lunimat, sol radiat, imber rigat, et dormientibus somnus unus

est, et stellarum splendor ac lunae communis est. Quo aequitatis exemplo, qui possessor in terris reditus ac fructus suos cum fratribus partitur, sicuti iam operati erant Christiani primae aetatis, dum

largitionibus gratuitis communis

ac iustus est,

Dei patris imitator existit. CONSPECTVS

CODICVM ET EDITIONVM

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII, ff. 74-82v. Taurinensis G V 37, saec. V, ff. 1-29. Parisinus 1647 À, saec. IX, ff. 64-72v. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX, ff. 953v-102v. Monacensis 4597, saec. IX, ff. 118v-r27. Sangallensis 89, saec. IX, pp. 74-106. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX, ff. 58-44. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. IX, ff. 12-17. Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI, ff. 36v-43v. Vaticanus Lat. 202, saec. XI, ff. 48v-56v.

adu UMS sU

Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII, ff. 33-38v. Admontanus 587, saec. XII, ff. 54v-58v. Codex Veronensis deperditus ex L. Latinii collatione.

D, Hart

Editiones omnes uel aliquot. Hattelii editio in CSEL II.

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS

EI

IO

I

^

20

25

1. Multa et magna sunt, fratres carissimi, beneficia diuina V 5735 quibus in salutem nostram Dei patris et Christi larga et copiosa clementia et operata sit et semper operetur, quod conseruandis ac uiuificandis nobis pater filium misit ut reparare nos posset quodque filius, missus, esse et hominis filius uoluit ut nos Dei filios faceret : humiliauit se ut populum qui prius iacebat erigeret, uulneratus est ut uulnera nostra curaret, seruiuit ut ad libertatem seruientes extraheret. Mori sustinuit ut inmortalitatem mortalibus exhiberet. Multa haec sunt et magna diuinae misericordiae munera. Sed adhuc qualis prouidentia ila et quanta clementia est, quod nobis salutari ratione prospicitur, ut homini qui redemptus est reseruando plenius consulatur. Nam cum Dominus adueniens sanasset illa quae Adam portauerat uulnera et uenena serpentis antiqua curasset, legem dedit sano et praecepit ne ultra iam peccaret, ne quid peccanti grauius eueniret. Coartati eramus et in angustum innocentiae praescriptione conclusi. Nec haberet quid fragilitatis humanae infirmitas adque inbecillitas faceret, nisi iterum pietas diuina subueniens iustitiae et misericordiae operibus ostensis uiam quandam tuendae salutis aperiret, ut V 374 sordes postmodum quascumque contrahimus eleemosynis abluamus. 2. Loquitur in scripturis Spiritus sanctus et dicit : Eleemosynis el fide delicta purgantur. Non utique illa delicta quae fuerant ante contracta : nam illa Christi sanguine et sanctificatione purgantur. Item denuo dicit : Sicut aqua extinguit ignem, sic eleemosyna extinguit peccatum. Hic quoque ostenditur et probatur quia sicut lauacro aquae salutaris gehennae ignis extinguitur, ita eleemosynis adque operationibus iustis de23 Prou. 15, 27a.

26 Sir. 5, 3o.

Inscriptiones : de opere et eleemosynis Y R a 7, incipit de opere et eleemosynis $ W D P p, incipit eiusdem de opere et elimosinis G, ees 7n re/J. 1 dilectissimi V GR a 3 operaturD seruandis G p 4 suum fo;/ filium add.V R hv 5 esse et] esse G D, dici se et V, esset R a, est et b 5 Marius Mercafor filius] 5 W Y P G D, F (ante corr.), filium V, filius uocati F (ex corr. 2 zz.), Hart, filius fieri p Baluzius, filius dici a e, filius esse R. Marius Mercator, (filius uoluit

esse) 5 ; cf. S1udi Medievali, 1971, p. 894 10 prouidentiae 11 quod] quae P 12 ut] et F, ut et 7 hominis F seruando p 13 consolatur F cum usq. abluamus (22) apud Augustinum, C. duas ep. Pezil. IV, 8, 21 14 antiqua] ferr. codd. cum ;August., antiquae 5 Y, antiqua corr. -qui e, antiqui » 15 iam ultra V7 16 peccanti] peccati Y, peccandi 9 (am/e corr.) 17 prosctriptione G ne G 20 tuendae] tenende G, sue endae corr. sue tuendae p 21 protrahimus F 23 diuinis 5057 scripturis add. a b v 24 delecta! .$ 26purgatasunt G extinguit ignem] extinguet ignem R (ane corr.), ignem extinguet 5 Har? ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 881 et pos! sic add. F G 21 extinguet 5 R Har? — 29 itaet R 7 operibus G

DE OPERE ET ELEEMOSY NIS,

56 30

35

2-3

lictorum flamma sopitur. Et quia semel in baptismo remissa peccatorum datur, adsidua et iugis operatio baptismi instar imitata Dei rursus indulgentiam largiatur. Hoc et Dominus in euangelio docet. Nam cum denotarentur discipuli eius quod ederent nec prius manus abluissent, respondit et dixit : Qui fecit quod. est intus fecit et quod foris est. Verum date eleemosynam, et ecce uobis munda

omnia, docens scilicet et ostendens

non manus lauandas esse sed pectus et sordes intrinsecus potius quam extrinsecus detrahendas, uerum qui purgauerit quod est intus eum quoque id quod foris est repurgasse et 40 emundata

45

55

mente cute quoque

et corpore mundum

esse coe-

pisse. Porro autem monens et ostendens unde mundi et purgati esse possimus, addidit eleemosynas esse faciendas. Misericors monet misericordiam fieri, et quia seruare quaerit quos magno redemit post gratiam baptismi sordidatos docet denuo posse purgari. 3. Agnoscamus itaque, fratres carissimi, diuinae indulgen- V 575 tiae salubre munus et emundandis purgandisque peccatis nostris, qui sine aliquo conscientiae uulnere esse non possumus, medellis spiritalibus uulnera nostra curemus. Nec quisquam sic sibi de puro adque immaculato pectore blandiatur, ut innocentia sua fretus medicinam non putet adhibendam esse uulneribus, cum scriptum sit : Quis gloriabitur castum se habere cor aut quis gloriabitur mundus esse a peccatis ?, et iterum in epistula sua Iohannes ponat et dicat : S? dixerimus quia peccatum mon habemus, nos ipsos decipimus et ueritas in nobis non est. Si autem nemo esse sine peccato potest et quisque se inculpatum dixerit aut superbus aut stultus est, quam necessaria, quam benigna est diuina clementia, quae cum 34 Lc. 11, 40.41.

52 Prou. 20, 9.

54 I Io. 1, 8.

80 et] ut D remissio P 5 5, D (ex corr.) 31 dantur V7 32 imitatae $ rursum R largiturz b ^ 34ederent] erent 5 lauissent G R ev tespondens dixit G 35 intus est F » est (fos/ foris) om. G 36 uobis omnia munda f, omnia uobis munda a docet Y — scilicet ozz. G 41 dominus fos? autem add. R a purgati et mundi G 42 possumus .$ addit G elemosynis .$ (anze corr.) 43 monet] docet G (/rai. pos? misericordiam), docet et monet y misericordias $ l/ — fieri] esse faciendas 5 pretio pos? magno add. F v, P (ex eorr. s.L.), precio pos? redemit add. G 44 redimit .$ 46 agnoscamus z5q. salutaria (60) apud Augustinum, C. duas ep. Petil. IV, 10, 27 fratres carissimi ozz. S carissimi] dilectissimi G a 5 7Augusz. Har? 49 et] plerr. codd. cum JAugust., et quia 5, ut », oz. G, sec]. Hart

de 5os/ adque add. ;August.

53 mundus]

F IF Y

emundanis .$

49 ne I7

B0sicoy.W Y R

51 innocentiae suae D (ane corr.)

DR e(— LXX), mundum se.$

GP a2

p Har?

92 se om. D

94iohannis

inepistolasuadicitsi G' — ponitet dicit P R 93 quoniam F decepimus W^ 86 non est] p/err. codd. cum V. e£ "August., non est si autem confessi fuerimus peccata nostra fidelis et iustus est dominus qui nobis peccata dimittat R » et quisque] quis P, quisquis » B4 se] ex te W 2 zz., om. v se esse ane dixerit add. v aut stultus 4:4. pauperem (92) oz. F, aliquot foliis amissis stultus est aut superbus G 51/88 quam necessaria 4g. quae oz. v zAugus?.

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS, 3-5

57

sciat non deesse sanatis quaedam postmodum uulnera, dedit 6o curandis denuo sanandisque uulneribus remedia salutaria. 4. Numquam denique, fratres dilectissimi, admonitio diuina cessauit et tacuit quominus in scripturis sanctis tam ueteribus quam nouis semper et ubique ad misericordiae opera Dei populus prouocaretur et canente adque exhortante Spiritu 65 sancto quisque ad spem regni caelestis instruitur facere eleemosynas iuberetur. Mandat et praecipit Esaiae Deus : Exclama, inquit, 2» fortitudine et noli parcere. Sicut tuba exalta uocem iuam, adnuntia plebi meae peccata ipsorum et domui lacob facinora eorum. Et cum peccata eis sua exprobrari praecepisset 7» cumque eorum facinora pleno indignationis inpetu protulisset dixissetque eos nec si orationibus et precibus et ieiuniis uterentur, satisfacere pro delictis posse, nec si in cilicio et cinere uoluerentur, iram Dei posse lenire, in nouissima tamen parte demonstrans solis eleemosynis Deum posse placari addidit 75 dicens : Frange esurienti banem tuum et egenos sine tecto induc in domum tuam. Si uideris nudum, uesti el domesticos seminis

tui non despicies. Tunc erumpet temporaneum lumen tuum et uestimenta tua cito orientur, et praeibit ante te iustitia ei claritas Dei circumdabit te. Tunc exclamabis, ei Deus exaudiet te. Dum

8o adhuc loqueris, dicet : ecce adsum. 5. Remedia propitiando Deo ipsius Dei uerbis data sunt, quid deberent facere peccantes magisteria diuina docuerunt, operationibus iustis Deo satisfieri, misericordiae meritis peccata purgari. Et aput Salomonem legimus : Conclude eleemosy85 nam 1n corde pauperis, et haec pro te exorabit ab omni malo. Et iterum : Qui obturat aures ne audiat inbecillum, et ipse inuocabit Deum ei non erii qui exaudiat eum. Neque enim mereri Dei misericordiam poterit qui misericors ipse non fuerit aut inpetrabit de diuina pietate aliquid in precibus qui ad precem go pauperis non fuerit humanus. Quod item in psalmis Spiritus 66 Is. 58, 1.

95 Is. 58, 7-9a.

84 Sir. 29, 12.

86 Prou. 21, 13.

89 postmodum quaedam P 60 denuo curandis G 61 dilectissimi] carissimi R, dei 5 62 tam ueteribus quam nouis oz. W Y P 63 et] ut G misericordiam et 5, misericordiam a 64 hortante 5, prouocante G 65 elemosynam R 66 iubeatur G, iubetur V/», iuberet pa deus eseiae dicens .$ 67 exulta P 68 adnuntia] V W YPGRa, et adnuntia $ Debpv» (— LXX,

Vulg.) peccata] delicta G 69 praecipisset G 70 impetum Y, W (ante £OfT.) 93 reuoluerentur D, cinere et cilicio uolutarentur 17 dei ozz. b leniti .$ 76 tuum Y uesti] ferr. codd. cum V', uesti eum a v domesticum .$ 71 dispicies 5, despicias 5 v 78 oriuntur IF, operiuntur 5, operantur a iustitia tua 79 dum] cum G 80 dicit V/ — 81 dean/e propitiando add. in zarg. D propitiante G (ex corr.), propitiandi P, propiando .$ deo] deum ?, domino D 83 scilicet an/e operationibus add. s./. P domino D 5 85 exorabunt W Y S6iterum dicit D ^ obdurat W Y | inbecillem GR ae exotabit P 8? dominum DR p ) promereri P dei misericordiam] g/err. codd. cut V, deum .$, misericordiam dei R 5» 90 idem Da

V- 336

58

9 IS

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

5-6

sanctus declarat et probat dicens : Beatus qui intellegit super egentem et pauperem, in die malo liberabit illum Deus. Quorum VsTI praeceptorum memor Daniel cum rex Nabuchodonosor aduerso somnio territus aestuaret, auertendis malis ac diuina ope inpetranda remedium dedit dicens : Propterea, rex, consilium meum placeat tibi, el beccata tua eleemosynis vedime et iniustitias tuas miserationibus bauperum, et erit Deus patiens peccatis tuis. Cui rex non obtemperans aduersa quae uiderat et infesta perpessus est : quae euadere et uitare potuisset, si peccata sua

IOO

eleemosynis redemisset. Raphael quoque angelus paria testatur et ut eleemosyna libenter ac largiter fiat hortatur dicens : Bona est oratio cum ieiunio et eleemosyna, quia eleemosyna a morte liberat et ibsa burgat peccata. Ostendit orationes nostras ac ieiunia minus posse, nisi eleemosynis adiuuentur, depreca-

o5

IIO

II

tiones solas parum ad inpetrandum ualere, nisi factorum et operum accessione satientur. Reuelat angelus et manifestat et firmat eleemosynis petitiones nostras efficaces fieri, eleemosynis uitam de periculis redimi, eleemosynis a morte animas liberari. 6. Nec sic, fratres carissimi, ista proferimus, ut non quod Raphael angelus dixit ueritatis testimonio conprobemus. In Actis apostolorum facti fides posita est, et quod eleemosynis non tantum a secunda sed et a prima morte animae liberentur, gestae et inpletae rei probatione conpertum est. Tabitha operationibus iustis et eleemosynis praestandis plurimum dedita cum

infirmata

esset

et mortua,

ad cadauer

exanimae V 378

Petrus accitus est. Qui cum inpigre pro apostolica humanitate uenisset, circumsteterunt eum uiduae flentes et rogantes, pallia et tunicas et omnia illa quae prius sumpserant indumen91 Ps. 40, 2.

93 Dan. 4, 24.

91 et probat oz. G bp Hart. (— Vulg.)

102 Tob. r2, 8.9.

uit qui R 92 egentem] VW YGR ae, egenum $ P D in die accedi? F malo] ferr. codd. cum V, mala F Gv

liberauit W'G (azzbo ante corr.)

illum deus] .$ F V W Y P G D, illum do-

minus R 7, eum deus e, (corr. illum deus) 5, eum dominus a» Har? (— Vulg.) 94 territus oz. G aestuaret et .$ auertendis] err. codd. cuz V', et auertendis

R, pro auettendis v

ac] ad W R 5 v, de V, a Hart

94/95 diuina ope impe-

tranda] p/err. codd. cum V', diuinam opem impetrandam 5 p» 96 et (ane peccata) oz. G 97tuasom.Y 99suaom.G 100 redimisset 5 G redemisset 4:4. eleemosynis (104) oz. F (add. in marg.) paria oz. D 102 quoniam FG quia eleemosyna oz. W eleemosyna sq. nisi (104) o». Y, et an/e eleemosyna add. .$ 103 et o». G peccata] a peccatis I/ 105 nisi] si 5, ni F Hart satisfactorum G 105/106 et operum oz. R 106 satientur] ?/err. codd. cum V',saginentur R, adiuuentur P, fatciantur v 107 petitiones 44. eleemosynis ozz. G uestras D eleemosynis 4:4. redimi o». R 108 eleemosynis om. G animas a morte G v 110 dilectissimi 5 G Har? 111 comprobetur P? 112 actibus F » et de]. R 113 sed et] FGPY Dh, sed $WRaep Hart liberarentur Y 114 inpleta .$ compertum] testatum G dabita S 115 operibus 5, orationibus G plurimis G 116 exanimae] 5 R 2, W' (ante corr.), Hart, exanime cezz. codd. : recte ?

tes Rom.

119 palea IW Y

117 accersitus F

118 et rogan-

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

59

ta monstrantes nec pro defuncta suis uocibus sed ipsius operibus deprecantes. Sensit Petrus impetrari posse quod sic pete-

120

batur nec defuturum

I2

6-7

b]

130

135

140

Christi auxilium uiduis deprecantibus,

quando esset in uiduis ipse uestitus. Cum itaque genibus nixus orasset et uiduarum ac pauperum idoneus aduocatus legatas sibi preces ad Dominum pertulisset, conuersus ad corpus quod in tabula iam lotum iacebat, T'abitha, inquit, exurge in nomine Iesu Christi. Nec defuit Petro quominus statim ferret auxilium qui in euangelio dari dixerat quicquid fuisset eius nomine postulatum. Mors itaque suspenditur et spiritus redditur et mirantibus ac stupentibus cunctis ad hanc mundi denuo lucem rediuiuum corpus animatur. Tantum potuerunt misericordiae merita, tantum opera iusta ualuerunt. Quae laborantibus uiduis largita fuerat subsidia uiuendi meruit ad uitam uiduarum petitione reuocari. *. Itaque in euangelio Dominus doctor uitae nostrae et magister salutis aeternae uiuificans credentium populum et uiuificatis consulens in aeternum inter sua mandata diuina et praecepta caelestia nihil crebrius mandat et praecipit quam ut insistamus eleemosynis dandis nec terrenis possessionibus incubemus sed caelestes thensauros potius recondamus. Vendite, inquit, res uestras et date eleemosynam, et iterum : Nolite

uobis condere thensauros super terram, ubi tinea et comestura exterminat et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem V 379 uobis thensauros in caelo. Vbi neque tinea neque comestura exter14 minat et ubi fures non effodiunt. Vbi enim fuerit thensaurus tuus, illic erit et cor tuum. Et cum obseruata lege perfectum et conA

summatum uellet ostendere, S? wis, inquit, perfectus esse, uade et uende omnia tua et da egenis, et habebis thensaurum 1n caelo, 150

et ueni sequere me. Item alio loco negotiatorem caelestis gratiae et comparatorem salutis aeternae distractis omnibus rebus suis pretiosam margaritam, hoc est uitam aeternam, Christi 126 Act. 9, 40b.

140 Lc. 12, 33a.

141 Mt. 6, 19-21.

147 Mt. 19, 21.

120 pro] de 5 suis oz. F ipsis F 121 impetrare D 123 genuis G nixibus V/ . 125 deum Re protulisset G 126 tabulam .$ dabitha Vw 12? christi iesu V/ D P, christi G, domini iesu christi 5 2 perferret F Hart 128 suo fos; euangelio add. G quidquid Y ^ in eius R 130 hac .$ cunctis ac stupentibus P 132 operae iustae F, opera iustitiae e , 133 fuerant F ad] in hanc F 135 dominus in euangelio D 136 credentium populum et uiuificatis] et 5, quod Hart fort. recte putat uiuificans 4:4. conscripta (316) ozz. a, aliquot foliis amissis 136/137 et uiuificantes consulit 137 et diuina G 138 praecepit W (ante corr.) 139 sistamus .$ 141 aelimosina Y,aelimosinas G

tur corr. forantur P 144 thesaurum R

142 in terra G

tenea S

143 exterminant TI/ v

thesaurizate 454. effodiunt (145) oz. G tineae .$.

furan-

autem ozz. W

145 effodiunt et furantur V/R e, effodiunt nec

furantur v 146 et (ane cot) om. D 147 uellet] 5os/ lege (146) /7rzi. G, uolet D 148 tua] quae possides P egenis] err. codd. cum V, pauperibus F Harz (— Vulg.) caelis R 151 suis oz. G

60

15 i]

16 o

16 A^

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

7-9

cruore pretiosam de quantitate patrimonii sui dicit debere mercari. Simile est, inquit, regnum caelorum homini negotianti quaerenti bonas margaritas. Vbi autem inuenit pretiosam margaritam, abiit e uendidit omnia. quae habuit et emit illam. 8. Eos denique et Abrahae filios dicit quos in iuuandis alendisque pauperibus operarios cernit. Nam cum Zachaeus dixisset : Ecce dimidium ex substantia mea do egenis el sí cui quid fraudaui quadruplum reddo, respondit Iesus quia : Salus hodie domui huic facta est, quoniam et hic filius est Abrahae. Nam si Abraham credidit Deo et deputatum est ei ad iustitiam, utique qui secundum praeceptum Dei eleemosynas facit Deo credit : et qui habet fidei ueritatem seruat Dei timorem : qui autem timorem Dei seruat in miserationibus pauperum Deum cogitat. Operatur enim ideo quia credit, quia scit uera esse quae praedicta sunt uerbis Dei nec scripturam sanctam posse mentirl, arbores infructuosas, id est steriles homines, excidi et in

ignem mitti, misericordes ad regnum uocari. Qui et alio in loco operarios et fructuosos fideles appellat, infructuosis uero et r7 o sterilibus fidem derogat dicens : 57 2» iniusto mammona fideles non fuistis, quod est uerum quis credet uobis ? Et si in alieno fideles non fuistis, uestrum quis dabit uobis ? 9. Sed uereris et metuis ne si operari plurimum coeperis patrimonio tuo larga operatione finito ad penuriam forte 17 j redigaris: esto in hac parte intrepidus, esto securus. Finiri non potest unde in usus Christi impenditur, unde opus caeleste celebratur. Nec hoc tibi de meo spondeo sed de sanctarum scripturarum fide et diuinae pollicitationis auctoritate promitto. Loquitur per Salomonem Spiritus sanctus et dicit : Qui 18 o dal pauperibus numquam egebit : qui autem auertit oculum swwm ?n magna penuria erit, ostendens misericordes adque operantes egere non posse, magis parcos et steriles ad inopiam post153 Mt. 15, 45.46. 158 Lc. 19, 8.9. 161 cf. Rom. 4, 9. IO. 1*0 Lc. 16, 11.12. 179 Prou. 28, 27.

152 cruorem

$R

inuenetit p

153 negotiatori 1536 in oz.

Y

Dv

184 bonam

167 cf. Mt. 5,

margaritam' R p

iuuandis] ex corr. in W', adiuuandis D, tutandis

R 15* zaccheus 5 158 cui oz. G 159 respondens G 161 deputatum] VWYPGRebv, reputatum $ F Dp Hart (— Vulg.) ei] alli. 162 domini P" — 163 fidem et ueritatem R domini D 163/164 qui autem timorem dei seruat] quia 5, quod Har? fort. rectum putat 164timorem dei] FY PDR € b, dei timorem G W 5 Har: miseratione G deo cogitat R, deo foenerat 5

165 ideo] in deo 5 Har/, deo D 5, rec]. Hart 167 stereles .9

$

166 praedicta] praecepta G R 168 alio loco V, in alio loco D 5

1*0 et sterilibus oz. P W Y mammonae Y G, mamone R Hsq. fuistis (172) om. R uerum] dabit G et si 4:q. uobis oz. D est F, quod est uestrum v 174 usum G p 17? de meo ex debeo et]et de Y P — 179 et dicit oz.

sanctam oz. 169 fidelis

in om. $ G R, b p (ante corr.), in iusto e fidelis .$ 171 quod est oz. V uerum uestrum F G Y 5, D (ex corr.) credit .$, 172 fidelis .$ uestrum] quod uestrum finito] finiatur F 173 dirigaris 5 176 5 2 ». sanctarum] singularum J^ 178 G — 181 magnam $ ostendit Ge

V 380

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

185

190

195

200

205

210

9-10

6r

modum deuenire. Item beatus apostolus Paulus dominicae inspirationis gratia plenus, Qui administrat, inquit, semen seminanti el. panem ad edendum praestabit. et. multiplicabit seminationem uestram et. augebit incrementa frugum ustitiae uestrae, ut in omnibus locupletemini. Et iterum : Administratio huius officii non tantum supplebit ea quae sanctis desunt, sed et abundabit per multam gratiarum actionem in Domino : quoniam dum gratiarum actio ad Deum pro eleemosynis adque operationibus nostris pauperum oratione dirigitur, census operantis Dei retributione cumulatur. Et Dominus in euangelio iam tunc eiusmodi hominum corda considerans et perfidis adque incredulis praescia uoce denuntians contestatur et dicit : Nolite cogitare dicentes : quid edemus aut quid bibemus aut quid uestiemur ? Haec enim nationes quaerunt. Scit autem pater uester quia horum omnium indigetis. Quaerite primo regnum et iustitiam Dei, et omnia ista adponentur uobis. Eis omnia adponi dicit et tradi qui regnum et iustitiam Dei quaerunt : eos enim Dominus, cum iudicii dies uenerit, ad percipiendum regnum dicit admitti qui fuerint in ecclesia eius operati. 10. Metuis ne patrimonium tuum forte deficiat, si operari ex eo largiter coeperis, et nescis miser quia dum times ne res familiaris deficiat uita ipsa et salus deficit et dum ne quid de rebus tuis minuatur adtendis, non respicis quod ipse minuaris amator magis mamonae quam animae tuae, ut dum times ne pro te patrimonium perdas, ipse pro patrimonio pereas. Et ideo bene apostolus clamat et dicit : Nz/ul intulimus in hunc mundum, uerum nec auferre bossumus. Habentes itaque exhibiHonem el legumentum his contenti simus. Qui autem uolunt diuites fieri incidunt in temptationem et muscipula et desideria multa et nocentia quae mergunt hominem in perditionem et in 184 II Cor. 9, 10.112. 6, 7-10.

187 II Cor. 9, 12.

194 Mt. 6, 51-33.

208 I Tim.

185 ad edendum ;» W add. 2 m. 186 uestram ex eius S 187 locupletamini corr. -timini 5 2 zz. 188 suppleuit G 5, implebit / ^ eam S (amze corr.) — et om. W Y | 189 abundauit G Y 5, abundare faciet / multarum R in oz. F, add. 2 m.

domino] .$ V/ G D, domini F, deum

W Y P e 5, dominum

R 5

190 dum] cum G adque] et Y — 191 nostris] iustis R oratione] operatione 5 dirigetur .$ 192 tum $ Har! 195 bebimus .$ 196 mundi jos! nationes add. R autem] enim 5 G Harz (— Vulg.) caelestis 5os/ uester add. .$ 197 indegetis .$ primum GD» et iustitiam oz. G 198 dei om. b ista ozz. S dicit omnia apponi G 199 dei et iusticiam G enim om. 5$, secl. Hart 202 metuens 203 dum] cum .$ 204 familiares .$ forte an/e deficiat add. R. deficit] deficiat . F » Har? ; cf. Studi Medievali, 1971, p. 895 ne quid] nequit F 205 respicis oz. p ipse in W add. s.l. 2 m. 206 ut] et $ G Harz, oz. V 20? pto te] propter 5, forte R ipse] id agis ut ipse V, operam das ut ipse coni. in app. Hart patrimonio] ferr. codd. cum V, patrimonio tuo 5 G H v 208 apostolus paulus F R dicet .$ 210 simus] in W add. s.1. 2 m., sumus 5 V R, G (ante corr.), contisi mus corr., contenti simus Y ;

cf. Test. III, 61 211 muscipula].$ F,-las W Y Pe,-lanm V GDR b pv et (an/e nocentia) ozz. 5 homines .$ et in] et 5 V, G (ante corr.)

212

V 381

62

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

r1o-12

inleritum. Radix enim omnium malorum est cupiditas quam V 382 quidam adpetentes naufragauerunt a fide et inseruerunt se dolo21I ribus mulüs. : 11. Metuis ne patrimonium tuum forte deficiat, si operari ex eo largiter coeperis ? Quando enim factum est ut iusto possent deesse subsidia ? cum scriptum sit : Non occidet fame Dominus animam iustam. Helias in solitudine coruis ministran22 o tibus pascitur et Daniel in lacum ad leonum praedam iussu regis incluso prandium diuinitus apparatur : et tu metuis ne operanti et Dominum promerenti desit alimentum, quando ipse in euangelio ad exprobrationem eorum quibus mens dubia est et fides parua contestetur et dicat : Aspzcite uolatilia 225 caeli. quoniam. non seminant neque metunt neque colligunt in horrea, et ater uester caelestis alit illa. Nonne uos pluris illis estis ? Volucres Deus pascit et passeribus alimenta diurna praestantur et quibus nullus diuinae rei sensus est eis nec potus nec cibus deest : tu christiano, tu Dei seruo, tu operibus bonis 23o dedito, tu domino suo caro aliquid existimas defuturum ? 12. Nisi si putas quia qui Christum pascit a Christo ipse non pascitur aut eis terrena deerunt quibus caelestia et diuina tribuuntur. Vnde haec incredula cogitatio, unde impia et sacrilega ista meditatio ? Quid facit in domo fidei perfidum 25 pectus ? Quid qui Christo omnino non credit appellatur et dicitur christianus ? Pharisaei tibi magis congruit nomen. Nam cum Dominus in euangelio de eleemosynis disputaret et ut nobis amicos de terrestribus lucris prouida operatione faceremus qui nos postmodum in tabernacula aeterna suscipe- V 385 24o rent fideliter ac salubriter praemoneret, addidit post haec scriptura dicens : Audiebant autem. haec omnia Pharisaei qui erant cupidissimi et inridebant. Quales nunc in ecclesia quosdam uidemus quorum praeclusae aures et corda caecata nullum de spiritalibus ac salutaribus monitis lumen admittunt, ^

A

218 Prou. ro, 3a. 26.

219 cf. I Reg. 17, 6.

220 cf. Dan. 6, 17 sqq.

224 Mt. 6,

241 Lc. 16, 14.

214 inserunt F 216 metuens .$ 217 ex om. S 218 possent] in W ex corr., posset V/, possint G subsidia] substantia l7, subsidia uiuendi R, subsidia uitae bv 220 danieli F (ex corr. 2 z:.), Hart lacum] $5 F W Y P, R (in leonum

lacum), lacu

GDehpv

ad|

FW PDR

e, Y (ex corr.),

b (leonum

ad), om.

$ V G p, secl. Hart praedam] praeda V 5, om. G, secl. Hart, qui confert De domin. orat. 21 ; fort. leonum in praedam ; cf. S/udie Medievali, 1971, p. 885 221 inclusa Y ^ procuratur R metues .$ 222 deum GR, deo F 223 exprobationem 5, G (ante corr.) quibus] quorum G 224 dubia] dura .$ contestetur et ozz. G dicit G 226 alit] pascit e, (ane corr.) plures $5 F Y P, W G (ante corr.) 226/221 illis estis] F W PR Deb, estis illis 5 G Y p Har? (— Vulg.) 230 tu domino suo caro oz. G defuturus D 231 ipse o». G 234 ista] illa F — 235 qui om. Y in am/e christo add. R 234 et oy. G D 238 prouide G, propria .$ oratione IE, ratione .$ 239 susciperint G (ex corr.) 240 addit G — 241 autem oz. IV 242 inridebant eum D R 5 Dv . quosdam in ecclesia G » 244 munitis P, praeceptis R lumen oz. Y

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

12-14

63

24; de quibus mirari non oportet quod contemnant in tractatibus seruum, quando a talibus ipsum Dominum uideamus esse contemptum.

13. Quid tibi istis ineptis et stultis cogitationibus plaudis, quasi metu et sollicitudine futurorum ab operibus retarderis ? 250 Quid umbras et praestigias quasdam uanae excusationis obtendis ? Confitere immo quae uera sunt et quia scientes non potes fallere, secreta et abdita mentis exprome. Obsederunt animum tuum sterilitatis tenebrae et recedente inde lumine ueritatis carnale pectus alta et profunda auaritiae caligo 255 caecauit. Pecuniae tuae captiuus et seruus es, catenis cupiditatis et uinculis alligatus es et quem iam soluerat Christus denuo uinctus es. Seruas pecuniam quae te seruata non seruat, patri-

monium cumulas quod te pondere suo onerat, nec meministi quid Deus responderit diuiti exuberantium fructuum copiam 260 stulta exultatione iactanti. S£ulfe, inquit, hac nocte expostula-

tur anima tua. Quae ergo parasti cuius erunt ? Quid diuitiis tuis solus incubas, quid in poenam tuam patrimonii pondus exaggeras, ut quo locupletior saeculo fueris pauperior Deo fias ? Reditus tuos diuide cum Deo tuo, fructus tuos partire cum 265 Christo, fac tibi possessionum terrestrium Christum participem, ut et ille te sibi faciat regnorum caelestium coheredem. 14. Erras et falleris quisque te in saeculo diuitem credis. Audi in Apocalypsi Domini tui uocem eiusmodi homines iustis obiurgationibus increpantem. Dicis, inquit, diues sum et dita270 lus sum et nullius vei egeo : et nescis quoniam tu es miser et pauper et caecus et nudus. Suadeo tibi emere a me aurum ignitum de igni ut sis diues, et uestem albam ut uestiaris et non appareat in le foeditas muditatis tuae, et. collyrio inungue oculos tuos ut uideas. Qui ergo locuples et diues es eme tibi a Christo aurum 275 ignitum, ut sordibus tuis tamquam igne decoctis esse aurum 260 Lc. 12, 20.

269 Apoc. 5, 17.18.

245 contemnat e, contempnunt f, contempnat G (ane corr.) tractibus F 246 deum $ Gf 248 istis] $ Y P Dep, in istis V W G R 5, cum istis F Har? plaudes F 250 quasdam praestigias ostendis R uanas 5, uane p excusationis o7. p 2501 immo oz. Y 232 potest 5G obsiderunt G p 253 sterelitatis W' G, sterilitas D 254 auaritia I 236 ligatus p 25* es seruas] et seruans D te] a te G 259 quid zs. diuiti oz. .$ copia V R p 260 stulta se I exaltatione G postulatur p 261 tuis ozz. . 262 incumbas F patrimonii] codd. cuz V, patrimonii tui v 263 quo] qui DR 264 redditus G (ante corr.) diuide 44. tuos oz. 5 deo] F V W R, domino PYGDoep, domino deo 5v 265 participem christum G 267 falleres .$ 268 hominem f

269 sum (fos/ diues) oz. G R.

270 sum (pos/ ditatus) ozz. V^

quia R 5 et miserabilis 50s miser add. R e b p v 231 a me in W add. 2 m. 271/272 de igne W R p, ab igne 5, om. G 232 ueste alba R uestieris Y uestiaris ueste alba G ut] et S, om. V R et] ut 233 inungue] 5 F D he(— Vetus, Vvlg.), ungue (-ge) cet. codd. 774 ego autem quos amo tedarguo et castigo 5o;/ uideas add. R eme, e/c.] sume tibi aurum a christo ignitum R christo] me F

V 384

64

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

14-15

mundum possis, si eleemosynis et iusta operatione purgeris. Eme tibi albam uestem, ut qui secundum Adam nudus fueras et horrebas ante deformis, indumento Christi candido uestia280

285

290

29

^

300

ris. Et quae matrona locuples et diues es ungue oculos tuos non stibio diaboli sed collyrio Christi, ut peruenire ad uidendum Deum possis, dum Deum et operibus et moribus promereris. 15. Ceterum quae talis es nec operari in ecclesia potes : egentem enim et pauperem non uident oculi superfusi nigroris tenebris et nocte contecti. Locuples et diues dominicum celebrare te credis quae corban omnino non respicis, quae in dominicum sine sacrificio uenis, quae partem de sacrificio quod pauper obtulit sumis ? Intuere in euangelio uiduam praeceptorum caelestium memorem, inter ipsas pressuras et angustias egestatis operantem, in gazophylacium duo quae sola sibi fuerant minuta mittentem, quam cum animaduerteret Dominus et uideret, non de patrimonio sed de animo opus eius examinans et considerans, non quantum sed ex quanto dedisset, respondit et dixit : Amen dico uobis quoniam uidua ista omnibus plus misit in dona Dei. Omnes enim isti de eo quod abundauat illis miserunt in dona Dei. Haec autem de inopia sua omnem quemcumque habuit uictum misit. Multum beata mulier et gloriosa quae etiam ante diem iudicii meruit iudicis uoce laudari. Pudeat diuites sterilitatis adque infelicitatis suae. Vidua et inops uidua in opere inuenitur, cumque uniuersa quae dantur pupillis et uiduis conferantur, dat illa quam oportebat accipere, ut sciamus quae poena sterilem diuitem maneat, quando hoc documento operari etiam pauperes debeant. Adque ut intellegamus haec opera Deo dari et eum quisque haec faciat Deum promereri, Christus illud dona Dei appellat 285 cf. Mc. 7, 11.

293 Lc. 21, 5 sq.

9479 matrona in ecclesia christi R p» inunge (gue) FWebv 281 deum (ante possis)] dominum D 5 dum deum et] dum et F (ane corr.), dum dominum et D, F (ex corr. 2 zz.) operibus et moribus] ferr. codd. cum V, operibus G D, motibus et operibus $ Har? bonis ornaris ex promereris F, poteris R 282 non pos/ talis add. F ex corr. est D ecclesiam .$ potest GD 283 enim oz. 5, rec]. Har? tui pos? oculi add. $ v perfusi G, superfusioni F nigrore . Har/, cruoris F 284 es pos; diues add. G R e, es et add. V » 285 credes 5 corbam .$ respices .$ 285/286 in-dominico F 7, et dominicum D 286 sine sacrificium .$' 287 in euangelio] euangelicam G 289 operari .$ etin l/ ^ caizophylacio .$ 290 fuerant] erant .$ Har minu-

ta] area minuta F, oz.

Y

«sq. autem de (293) om. $—

ad quam

R

294 plus omnibus

F G

omnes

de eo] deo G, ex eo (— Vulg.) 5 Hart, in cuius apparatu

non recte baec lectio tribuitur codici F

2935 abundabat D

296 omne R, G (ane

corr.) quodcumque 5 R, G (ante corr.) uictum habuit 5 298 infelicitatis] infidelitatis bv 299 uidua (an/e in opere)] uiduae D, om. 5, secl. Hart, qui fort. inops non inops 75 app. /egendum putat

in ane uniuersa add. W Y, P (ante corr.)

301 sterili diuiti G (ex corr.) 302 debent 5 303 hanc R p operam p eum] cum R e, om. G quisquis I7 » 303/30£ haec cum quisque G 304 facit R. p deum] deo 5, dominum / R dona 454. et in oz. F (dei munus appellat et in ad. ex corr.)

V 385

DE OPERE ET ELEEMOSY 305

310

315

320

329

339

NIS, 15-17

65

et in dona Dei uiduam duos quadrantes misisse significat, ut magis ac magis posset esse manifestum quia qui miseretur pauperis Deo faenerat. 16. Sed nec illa res, fratres carissimi, a bonis operibus et iustis refrenet et reuocet christianum quod excusari se posse aliquis existimet beneficio filiorum, quando in inpensis spiritalibus Christum cogitare qui accipere se professus est debeamus nec conseruos liberis nostris, sed Dominum praeferamus ipso instruente et monente : Q»i diligit, inquit, Patrem aut matrem super me non est me dignus, et qui diligit filium aut filiam super me non est me dignus. Item in Deuteronomio ad corroborationem fidei et dilectionem Dei paria conscripta sunt. Qui dicunt, inquit, patri et matri : non noui te, et filios suos non agnouerunt, hi custodierunt praecepta tua et testamentum tuum seruauerunt. Nam si Deum toto corde diligimus, nec parentes nec filios Deo praeferre debemus. Quod et Iohannes in epistula sua ponit caritatem Dei aput eos non esse quos uideamus operari in pauperem nolle. Qui habuerit, inquit, substantiam mundi et widerit. fratrem. suum desiderantem |et cluserit uiscera sua, quomodo caritas Dei manet 1n illo ? Si enim Deus eleemosynis pauperum faeneratur et cum datur minimis Christo datur, non est quod quis terrena caelestibus praeferat nec diuinis humana praeponat. 17. Sic uidua illa in tertio Regnorum libro cum in siccitate et fame consumptis omnibus de modico farre et oleo quod superfuerat fecisset cinericium panem quo absumpto moritura cum liberis esset, superuenit Helias et petit sibi prius ad edendum dari, tunc quod superfuisset inde illam cum filiis suis uesci. Nec obtemperare illa dubitauit aut Heliae filios mater in fame et egestate praeposuit. Fit immo in conspectu Dei quod Deo 313 Mt. 10, 37. IO Sqq.

317 Deut. 335, 9.

822 I Io. 5, 17.

326 cf. I Reg. 17,

306 ac magis oz. p posset] 5 F V GD 5 b, possit W Y P Re Hart 307 paupeti P G Y R e P, D (ex corr.) deum V/ W Y, domino F 308 res oz;. W' 309 excusate S GR De se posse] posse D (rorr. posse se) 310 in oz. 5 5 312 domino .$, deum p, deum dominum R

313 monente] dicente .$

314 et

qui z:g. dignus oz. G e 315 super me 7" S add. 2 zi. in ras. 316 comparationem p 347 sunt accedi? a dicunt ex diligunt .$ et matti ozz. S eti] aut YR2pv 318 suos oz. R nouerunt G hic $, hii F G costodie- dees? 5, aliquo! foliis amissis, om. e, hi custodierunt oz. R

custodiunt F, 319 seruerunt

F, custodierunt5 dominum R D 320 domino R 321 ponit et dicit G R 322 pauperes G R av habuetint ... uiderint F 323 huius mundi R desiderantem aliquid V R 324 clauserit P Y v ab eo pos? sua add. Y | quomodo, e/c.] quomodo poterit caritas dei manere in illo V dei oz. F illum F, eo a deop 328 cumo».Y 329 de modico oz. D 330 subcinericium adsumpto R e, G (ex -ta)

331 liberis] filiis F, liberis suis R

prius add. D 332 tunc add. W ex corr. illa R. p, oz. D aut 4;q. placeat (335) om. G 334 fit] sit F — domino R

cibum ane

suis oz. G

333

V 386

66

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

17-18

placeat, prompte ac libenter quod petebatur offertur nec de abundantia portio sed de modico totum datur, et esurientibus liberis alter prius pascitur, neque in penuria et fame cibus ante quam misericordia cogitatur, ut dum in opere salutari carnaliter uita contemnitur spiritaliter anima seruetur. Helias itaque 34 o typum Christi gerens et quod ille pro misericordia uicem singulis reddat ostendens respondit et dixit : Haec dicit Dominus : fidelia farris non deficiet et capsaces olei non minuet usque in diem quo dabit Dominus imbrem super terram. Secundum diuinae pollicitationis fidem multiplicata sunt uiduae et cumulata meritis 345 quae praestitit et operibus iustis ac misericordiae augmenta et incrementa sumentibus farris et olei uasa conpleta sunt. Nec filiis abstulit mater quod Heliae dedit, sed magis contulit filiis quod benigne et pie fecit. Et illa nondum Christum sciebat, nondum praecepta eius audierat, non cruce 35 o et passione eius redempta cibum et potum pro sanguine rependebat, ut ex hoc appareat quantum in ecclesia peccet qui se et filios Christo anteponens diuitias suas seruat nec patrimonium copiosum cum indigentium paupertate communicat. 18. Sed enim multi sunt in domo liberi et retardat te 355 numerositas filiorum quominus largiter bonis operibus insistas. Adqui hoc ipso operari amplius debes, quo multorum pignorum pater es. Plures sunt pro quibus Dominum depreceris, multorum delicta redimenda sunt, multorum purgandae 535

conscientiae,

multorum

animae

liberandae.

Vt in hac uita

saeculari alendis sustinendisque pignoribus quo maior est numerus hoc maior et sumptus est, ita et in uita spiritali adque caelesti quo amplior fuerit pignorum copia esse et operum debet maior inpensa. Sic Iob sacrificia numerosa pro liberis offerebat, quantusque erat in domo pignorum numerus 365 tantus dabatur Deo et numerus hostiarum. Et quoniam cotidie deesse non potest quod peccetur in conspectu Dei, sacrificia cotidiana non deerant quibus possent peccata tergeri. 36 o

341 I Reg. 17, 14.

338 quo F respondit et Y

33* et] ac G dicit I

338 ut] et JW

salutari] spiritali G

dominus 7" G add. s.]. 2 m.

341 et

342 fidelia] ydria G,

dolium z farris] farinae F deiciet G (anze corr.) et capsaces olei] nec in uas oleum F minuet] F W/ Y, minuetur GR a^ p v, minuentur P D 343 qua R 345 et (ane operibus)] in D 2 352 suos fos? filios add. R 5 ante

praeponens F 336 adqui] W' Y, P (ex adquin), F (ante corr.), atquin V D, F (ex corr.), atque G p, atque in R P, atqui e, atque de a ipsum f largiter 5os/

ipso eras. in W' — amplius] plurimum T7 quo] quod ali! in appar. Har, qui a pignerum G D 357 pater es] patres Y deum R 5 360 saecularia W/ (ante corr.) sustentandisque G pignetibus D a 361 hoc] eo G est oz. G 362 pignerum D et om. G 363 sic et R 5» 364 pignerum D 7 363 tantum 5 et quoniam zsq. tergeri (367) apud ;Augustinum, C. duas ep. Petil.

IV, 10, 27

367 possint F, possunt G

tergeri]

F W Y P G, D R (antecorr.),

tergi D R (ex corr.), e a "August. Hart, tergere D. tegeti 5

V 387

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

18-20

67

Probat scriptura dicens : Job homo uerus et iustus habuit filios septem et filias tres et emundabat illos offerens bro eis hostias Deo 37o secundum numerum illorum et bro peccatis eorum uitulum unum.

V 388

Si ergo uere filios tuos diligis, si eis exhibes plenam et paternam dulcedinem caritatis, operari magis debes ut filios tuos Deo iusta operatione commendes. 19. Nec eum liberis tuis cogites patrem qui et temporarius 37; et infirmus est, sed illum pares qui aeternus et firmus filiorum spiritalium pater est. Illi adsigna facultates tuas quas heredibus seruas : ille sit liberis tuis tutor, ille curator, ille contra

omnes iniurias saeculares diuina maiestate protector. Patrimonium Deo creditum nec respublica eripit nec fiscus inuadit 38o nec calumnia aliqua forensis euertit. In tuto hereditas ponitur quae Deo custode seruatur. Hoc est caris pignoribus in posterum prouidere, hoc est futuris heredibus paterna pietate consulere secundum fidem scripturae sanctae dicentis : Jwwenior fui et senui et mon uidi iustum derelictum neque semen eius 38; quaerens banem. Tota die miseretur et faenerat et semen evus an benedictione est. Et iterum : Qu? conuersatur sine uituperatione in iustitia beatos filios relinquet. Praeuaricator itaque et proditor pater es, nisi filiis tuis fideliter consulas, nisi conseruandis eis religiosa et uera pietate prospicias. Qui studes ter39o reno magis quam caelesti patrimonio, filios tuos diabolo mauis

commendare quam Christo. Bis delinquis et geminum ac duplex crimen admittis : et quod non praeparas filiis tuis Dei patris auxilium et quod doces filios patrimonium plus amare quam Christum. 39; 20. Esto potius liberis tuis pater talis qualis Tobias extitit. Da utilia et salutaria praecepta pignoribus qualia ille filio dedit, manda filiis tuis quod et ille mandauit dicens : E£ nunc, fili, mando uobis, seruite Deo in ueritate et facite coram illo quod

illi lacet, et filiis uestris mandate ut faciant iustitiam et eleemo-

4oo synas et sint memores Dei et benedicant nomen eius omni tem368 Iob r1, 12-3.5.

383 Ps.36,25.26.

— 386 Prou. 20, 7.

39* Tob. 14, 8.

369 domino R 370 illorum] eorum I/5 eorum] illorum plenam] ueram G 372 debes magis G 374 eum] te Gv» pares] patrem D z, oz. G

V P 5 371 345 es Ga

379 credito G (-o 7n ras.), nec fur rapit pos/ credi-

tum add. b Krabinger 380 in z:q. ponitur ozz. G 381 pigneribus D a 383 iunior Rav 384 non] numquam F 385 quaerentem F, egens 5 v pane5 faenerat] commodat F » 386 est] V. W Y P R a p, e(ex corr.), erit F G D 5, € (ante corr.), Hart (— Vulg.) 387 relinquit Y Pe 389 qui] quid Fa^5 Hart, qui interrogationis signum ponit post christo (391) 390 mauis] /err. codd. cum V, magis F G pv, uis D 393 filios tuos R 396 pigneribus D a ille ozz. R 39? mandauit] codd. cuz V^, filio mandauit v filii P Y p 398 uobis seruite] plerr. codd. cum V^, tibi serui 5 v et oz. W |. facbv ^ coram illo om. Db 399 ili] ei V/ placeat F et om. F uestris mandate] err. codd. cum V, tuis manda 5» —— ut]et F elemosynam D Re — 400et] etut R deo R

V 389

68

40 A

410

41

I

420

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

20-22

pore. Et iterum : Omnibus diebus uilae tuae, fili, Deum in mente habe et noli praeterire praecepta eius, iustitiam fac omnbus diebus uitae tuae et noli ambulare uiam iniquitatis, quoniam agente te ex ueritate erit respectus oberum tuorum. Ex substantia tua fac eleemosynam et noli auertere faciem tuam ab ullo paupere. Ita fiel ut nec a te auertatur facies Dei. Prout habueris, fil, sic

fac : si tibi fuerit copiosa substantia, plus ex illa fac eleemosynam. Si exiguum habueris, ex hoc ifso exiguo communica. Et ne limueris, cum [acis eleemosynam : Praemium bonum reponis libi in diem necessitatis, quia eleemosyna a morte liberat et non patitur ire in tenebras. Munus bonum est eleemosyna omnibus qui faciunt eam coram summo Deo. 21. Quale munus est, fratres carissimi, cuius editio Deo spectante celebratur. Si in gentilium munere grande et gloriosum uidetur proconsules uel imperatores habere praesentes, et apparatus ac sumptus aput muneraiios maior est ut possint placere maioribus, quanto inlustrior muneris et maior est gloria Deum et Christum spectatores habere, quanto istic et apparatus uberior et sumptus largior exhibendus est, ubi ad spectaculum conueniunt caelorum uirtutes, conueniunt angeli omnes, ubi munerario non quadriga uel consulatus petitur, sed uita aeterna praestatur,

nec captatur inanis et temporarius

fauor uulgi, sed perpetuum praemium regni caelestis accipitur. 22. Adque ut pigros et steriles et cupiditate nummaria nihil 425 circa fructum salutis operantes magis pudeat, ut plus conscientiam sordidam dedecoris ac turpitudinis suae rubor caedat,

ponat unusquisque ante oculos suos diabolum cum suis seruis,

id est cum populo perditionis ac mortis, in medium prosilire, plebem Christi praesente et iudicante ipso comparationis 430 examine prouocare dicentem : 'ego pro istis quos mecum uides 401 Tob. 4, 5-11.

401 fili 4:4. tuae (403) oz. G (2 zz. add. in marg.) fili] Merr. codd. cum V, fili dilectissime v, ozz. e dominum Y D 5 404 ex ueritate] ueritatem G 406 fla YG ateom. Y facies ex a facie W 2 m. 407 et ane si add. R p e 408 ex hoc ipso ex hoc ipso exiguo communia corr. ex hoc ipso exiguo communica

G ex hoc 54. timueris] fili D (ex ipso quantum potes tribue quia add. i» zarg.) 409 fili ane cum add. 5 enim pos; praemium add. V bv repones R 5, D (ante corr.) 410 die G5 a 411 tenebras] codd. cuz V', gehennam v bonum enim munus V/ . 412 ea P 413 dilectissimi R f 413/414 spectanti G 414 gloriosum] copiosum D 416 possit R 5, possent a 417 quanta / inlustria W' — est om. f. 418 dominum Ye habere ow. Y ^ quantum R 419 sumptu IJ 420 caelorum] angelorum P 421 munerarius f petitur] promittitur R 424 numeratia G — 425 operantes ex corr. in W'——— plebem christi praesentem et indicantem ipso 5057 pudeat add. R 426 robur F P 427 ponat 4:4. teuoco (434) apud Augustinum, C. duas epist. Petil. IV, 8, 21 suis seruis] p/err. codd. /August., suis seruis for?. ex sui seruis F, suis angelis a, seruis suis Hart, qui perperam reputauit banc esse lectionem codicis F 428 mediam 5 429 plebe V, aliquot codd. Augustini, in plebem b christo. — ipsum W,-am Y

V 390

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

22-23

69

nec alapas accepi nec flagella sustinui nec crucem pertuli nec sanguinem fudi nec familiam meam pretio passionis et cruoris redemi, sed nec regnum illis caeleste promitto nec ad paradisum restituta immortalitate denuo reuoco : et munera mihi 45; quam pretiosa, quam grandia, quam nimio et longo labore quaesita sumptuosissimis apparatibus conparant rebus suis uel obligatis in muneris comparatione uel uenditis : ac nisi editio

honesta

successerit,

conuiciis

furore populari nonnumquam 44o munerarios,

44;

45o

455

46o

ac

sibilis

eiciuntur

et

paene lapidantur. Tuos tales

Christe, demonstra,

illos diuites,

illos copiosis

opibus afluentes, an in ecclesia praesidente et spectante te eiusmodi munus edant obpigneratis uel distractis rebus suis, immo ad caelestes thensauros mutata in melius possessione translatis. In istis muneribus meis caducis adque terrenis nemo pascitur, nemo uestitur, nemo cibi alicuius aut potus solacio sustinetur. Cuncta inter furorem edentis et spectantis errorem prodiga et stulta uoluptatum frustrantium uanitate depereunt. Illic in pauperibus tuis tu uestiris et pasceris, tu aeternam uitam operantibus polliceris : et uix tui meis perdentibus adaequantur qui a te diuinis mercedibus et praemiis caelestibus honorantur.' 23. Quid ad haec respondemus, fratres carissimi ? Sacrilegas V 391 sterilitates et quadam tenebrarum nocte coopertas diuitum mentes qua ratione defendimus, qua excusatione purgamus ? Qui diaboli seruis minores sumus, ut Christo pro pretio passionis et sanguinis uicem nec in modicis rependamus. Praecepta ille nobis dedit, quid facere seruos eius oporteret instruxit, operantibus praemium pollicitus, supplicium sterilibus comminatus sententiam suam protulit, quid iudicaturus sit ante praedixit. Quae potest excusatio esse cessanti, quae defensio sterili ? Nisi quod non faciente seruo quod praecipitur Dominus faciet quod minatur. Qui et dicit : Cum uenerit filius homa462 Mt. 25, 31-46.

433 redimi G P (ambo ante corr.) sed oz. G illi zAugus?. 434 mihi ad4. in W s. 2 zm. 43? comparatione] ferr. codd. cum V', comparationem F p Har?, obligatione

W/ Y, apparatione

P

438 accesetit G

sibilis] si filiis R (vorr.

sifilis), si uiles 5 439 lapidentur G (ane corr.) 440 praeceptis tuis monitos et pro terrenis caelestia recepturos pos demonstra add. V ^ illos om. p, in G add. (doe 2Um 440/441 copiosis opibus] copiosis operibus R, copiosius P 441 affluentes v, aluentes Y ^ expectante D te] ut G, et R, o». Y Da 442 edent 5 446 sustentetut G (ex corr.) 447 uoluptate z, uoluntate R frustrantium] prostrantium F 449/450 perdentibus] ferr. codd. cuz V', pereuntibus F D (arbo ex corr.), v, pereunti D (ante corr.) 452/453 sacrilegas sterilitates] plerr. codd. cum V., sactilega sterilitate

D p v, G (ex sterelitate), sacrilegas et steriles

R ; fort. sactilegas sterilitate 453 quasdam W/ P R ae 453 qui] quia F, quia D 456 modicum F 4j* instruit 458 pollicetur G et ante supplicium add. Har?, qui perperam reputauit banc lectionem esse traditam in F stetilibus supplicium R (-cia) ? 458/459 comminatur IW Y P G 460 potest «sg. quae] potest esse G — 462 dixit G

70

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

23

nis in claritate sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit in throno claritatis suae et colligentur ante eum omnes gentes, et segregabit 465 eos ab inuicem quemadmodum pastor segregat oues ab haedis, et statuet oues ad dexteram suam, haedos autem ad sinistram. Tunc

dicet vex eis qui ad dexteram suam, sunt : uenite benedicti patris mei, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. Esuriui enim et dedistis mihi manducare, sitiui et potastis me, 470 hospes fui et abduxistis me, nudus et texistis me, infirmatus sum el uisitastis me, in carcere fui el uenistis ad me. Tunc responde-

bunt ei iusti dicentes : Domine, quando te uidimus esurientem et pauimus, sitientem et botauimus ? Quando te uidimus hospitem et abduximus. Nudwum et uestiuimus ? Quando autem te uidimus infirmari et in carcere et uenimus ad te ? Tunc respondens rex 475 dicet eis : amen dico uobis, quamdiu fecistis uni horum ex fratribus meis minimis, mihi fecistis. Tunc dicet illis quà ad. sinisiram sunt : discedite a me, maledicti, in ignem aeternum quem farauit bater meus diabolo et angelis eius. Esuriui enim et non 480

dedistis mihi manducare, sitiui et non potastis me, hospes fut et non abduxistis me, nudus et non uestistis me, infirmus et in car-

cere et non wuisitastis me. Tunc respondebunt et ipsi dicentes : Domine, quando te uidimus esurientem aut sitientem aut hospilem aut nudum aut infirmum aut in carcere et non ministrauimus 485 libi ? Et respondebit illis : amen dico uobis, quamdiu non fecistis

uni ex minimis his, neque mihi fecistis. Et abibunt isti in ambuslionem aeternam, iusti autem 1n uitam. aeternam. Quid. potuit nobis maius Christus edicere ? (Quomodo magis potuit iustitiae ac misericordiae nostrae opera prouocare ? quam quod praes490 tari dixit sibi quicquid egenti praestatur et pauperi, et se dixit offendi nisi egenti praestatur et pauperi, ut qui respectu fratris in ecclesia non mouetur uel Christi contemplatione moueatur 464 gentes oz. Y

| 4658 eas V R

466 ad] codd., a Har! ; cf. Studi Medievali,

1971, p. 880 dextera sua W' Y Hart! (— Gr. Vulg.) ad] a W Har: sinistra W Y Hart, sinistris G : cfr Weber in Test. II, 30 (CC III, ?1), qui rectas lectiones ad

dextera e/ ad sinistra reputat 467 dicit F a dextera sua W' Hart sunt] codd. cum V', erunt v 468 accipite I —— regnum fos; paratum est /rai. P Y G p est oz. W 469 esurii F —— 470 abduxistis] ferr. codd. cum V', adduxistis PDRaebv me (ane nudus) ozz. W' P g b nudus fui R texistis] uestistis Gb meoz.WYPG infirmus R ^ » sumoz.DR Pp 471 fui oz. G 413 potauimus] dedimus potum 5 474 abduximus] err. codd. cuz V, adduximus PD Raebv quando z:q. uidimus oz. D 415 infirmari] P/err. codd. cum V, infirmum D 5 » et] aut F Har?, et uisitauimus te aut I7 carcerem F 416 dicit F G a, dixit R, dicens D 477 minimis ozz. ^ dicit F D a, dicet et V/ a sinistra IV Y R Harf, a sinistram P, ad sinistra a 478 sunt] ferr. codd. cum V,om. W Y P, eiussunt R, eius erunt » 480 dedistis mihi potum Y 481

adduxistis P D R ae», suscepistis F uestistis] cooperuistis PF, texistis R infirmus et in carcere] infirmus et non uisitastis me in carcerem F, infirmus fui et non uisitastis me in carcere fui R 482 uisitastis me] uenistis ad me F R Har? 484 carcerem R 486 et] tunc V7 486/487 ignem aeternum F (-nam), Har: 489 ac] et / — praestare Y a, W' (ante corr.) 490 quidquid F » et se «sq. paupeti ozz. D 491 praestetur P e» respectus R 2 fratris] pauperis V/ R

V 392

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS, 23-25 495

et qui non cogitat in labore adque in egestate conseruum uel Dominum cogitet in ipso illo quem despicit constitutum. 24. Et idcirco, fratres carissimi, quibus metus in Deum pronus est et spreto calcatoque iam mundo diuina animus erectus est, fide plena, mente

$00

ad superna et deuota, opera-

tione continua promerendo Domino obsequium praebeamus. Demus Christo uestimenta terrena indumenta caelestia recep- V 395 turi. Demus cibum et potum saecularem cum Abraham et Isaac et Iacob ad conuiuium caeleste uenturi. Ne parum metamus plurimum seminemus. Securitati ac saluti aeternae dum tempus est consulamus Paulo apostolo admonente et dicente : Ergo dum tempus habemus, operemur quod bonum est

$05 ad omnes,

maxime autem ad domesticos fidei. Bonum facientes non deficiamus, tempore enim suo metemus.

510

515

520

52

A^

71

autem

25. Cogitemus, fratres dilectissimi, quid sub apostolis fecerit credentium populus, quando inter ipsa primordia maioribus uirtutibus mens uigebat, quando credentium fides nouo adhuc fidei calore feruebat. Domicilia tunc et praedia uenundabant et dispensandam pauperibus quantitatem libenter ac largiter apostolis obferebant, terreno patrimonio uendito adque distracto fundos illuc transferentes ubi fructus caperent possessionis aeternae, illic comparantes domos ubi inciperent semper habitare. Talis tunc fuit in operationibus cumulus qualis in dilectione consensus, sicut legimus in Actis apostolorum Turba autem eorum qui crediderant anima ac mente una agebant nec fuit inier illos discrimen ullum nec quicquam suum iudicabant ex bonis quae eis erant, sed fuerunt illis omnia. communia. Hoc est natiuitate spiritali uere Dei filium fieri, hoc est lege caelesti aequitatem Dei patris imitari. Quodcumque enim Dei est in nostra usurpatione commune est, nec quisquam a beneficiis eius et muneribus arcetur quominus omne humanum genus bonitate ac largitate diuina aequaliter perfruatur. Sic aequaliter dies luminat, sol radiat, imber rigat, uentus adspi504 Gal. 6, 10.9.

517 Act. 4, 32.

493 in labore 2:4. cogitet ozz. F, add. in zargine a in labore «sq. constitutum —— 494 deum p illo ipso G 5 5 ; F zn extu praebet ipso illo, sed in zzarg. illo ipso 495 in deum] dei P, in domino D, in dominum 7, in deo e 496 promtus ex pronus EB 491 est ex et W 2 zr. operatione] oratione R 498 in prometendo ^ deo e, deum 5, dominum Y 498/499 praebeamus demus] praebeamus praebeamus Y 499 demus ex debemus W 500 et (an/e isaac) oz. W GR 503 monente G 506 non fatigati pos; metemus add. D, F (ex corr.) .— 509 karissimi R fecerint ... populi R 509 noua 512 adque distracto oz. e, adque distracto fundos in W' add. s./. 2 zm. 513 transferebant R caperent corr. carperent D 518 quisquam D — 519 indicabat 5, uindicabat D, uindicabant V fuerint G (anze corr.) 520 filios 5 v 521 imitare D, G (ante corr.), similari R 522 nec] ne D 523 eius oz. G R. et] ac G p eis bos? munetibus agg. R omne ozz. D 524 fruatut p 525 luminat] err. codd. cum V, inluminat G» rigat] inrorat I7

72

530

/

535

DE OPERE ET ELEEMOSYNIS,

25-26

rat, et dormientibus somnus unus est, et stellarum splendor ac lunae communis est. Quo aequitatis exemplo qui possessor in terris reditus ac fructus suos cum fraternitate partitur, dum V 394 largitionibus gratuitis communis ac iustus est, Dei patris imitator est. 26. Quae illa erit, fratres carissimi, operantium gloria, quam grandis et summa laetitia, cum populum suum Dominus coeperit recensere et meritis adque operibus nostris praemia promissa contribuens pro terrenis caelestia, pro temporalibus sempiterna, pro modicis magna praestare, obferre nos patri cui nos sua sanctificatione restituit, aeternitatem nobis inmortali-

tatemque largiri ad quam nos sanguinis sui uiuificatione reparauit, reduces ad paradisum denuo facere, regna caelorum fide

et ueritate suae pollicitationis aperire. Haec haereant firmiter

540 sensibus nostris, haec intellegantur plena fide, haec corde toto

diligantur, haec indesinentium operum magnanimitate redimantur.

operatio, salubre 545

550

555

Praeclara

solacium praesidium,

et diuina res, fratres carissimi,

grande

credentium,

munimentum

securitatis

salutaris

nostrae

spei, tutela fidei, medela

peccati, res posita in potestate facientis, res et grandis et facilis, sine periculo persecutionis corona pacis, uerum Dei munus et maximum, infirmis necessarium, fortibus gloriosum, quo christianus adiutus perfert gratiam spiritalem, promeretur Christum iudicem, Deum computat debitorem. Ad hanc operum salutarium palmam libenter ac prompte certemus, omnes in agone iustitiae Deo et Christo spectante curramus et qui saeculo et mundo maiores esse iam coepimus cursum nostrum nulla saeculi et mundi cupiditate tardemus. Si expeditos, si celeres, si in hoc operis agone currentes dies nos uel redditionis uel persecutionis inuenerit, nusquam Dominus meritis nostris ad praemium deerit, in paceuincentibus coronam candidam pro operibus dabit, in persecutione purpuream pro passione geminabit. 526 spirat 5 et (ane dormientibus) ozz. G 527 lunae] lumina D est quo] eoG aequitatis] I Y P D R e) v, aequalitatis F p Har, qualitatis e, coaequalitatis G exemplo 454. terris ozz. R. qui] quis D 528 in terris ozi. Y, in W add. 5.1. 2 zm., in terris est G (ex corr.) — redditus p 932/533 coeperit dominus Da 533 operationibus R a7 nostris] iustis R 7 035 nos patri add. in W 5]. 2 z., nos deo patri R 93* -que add. in W s]. 2 m. sui oz. WR P 538 reducens Y 5 denuo] de quo Y 540 plena sq. diligantur oz;. D, haec corde toto diligantur oz;z. R 942 carissimi] dilectissimi W/ Y 943 operatio] oratio F 544 monumentum G (anre corr.) 940 res ex re G facientes IV Y, -tibus R et (an/e grandis)] est 5, o». a 547 quod p 548 adiutus] ac iustus DR»$ perfert] plerr. codd. cum V', perferet G, perferri F, praefert R, proferre D 549 christi I/ Y, deum e

551 enim ane in add. R

et deo et R

et oz. D

expectante G (ame corr.) 552 iam oz. D 554 celerius F uel (pos? nos) ozz. b, del. D reditionis D e, redditiones G, redemptionis p 555 uel persecutionis oz. D inueniat F numquam Ll dominum Y 557 geminabit] 7n W add. s.]. 2 z., geminauit G R caecilii cypriani de opere et elemosynis explicit F R, de opere et elemosinis explicit W'P, explicit de opere et aelemosine G, de opere et aelymosina explicit caecilii cipriani Y, explicit D, dees? in reliquis

SANCTI DE ZELO

CVRA

CYPRIANI EI LIVORE

ET STVDIO

M. SIMONETTI

PRAEFATIO In societate ubi multi se perfectos reputant facile euenit ut alii aliis inuideant. Conicere possumus hoc quoque in antiqua Christianorum societate euenisse, si Cypriano uisum est totum librum De zelo et liuore hac peculiari scribere ratione, ad deterrendos fratres ab hoc peccato. Errant — ille scribit — qui leue et modicum habent crimen zelare quod bonum uidetur et inuidere melioribus : nam si penitus inspieciamus, inueniemus nihil cautius prouidendum quam ne quis inuidia et liuore capiatur, ne dum zelo frater in fratris odia conuertitur, gladio suo nescius ipse perimatur. In ipso mundi initio, postquam diabolus hominem ad imaginem Dei factum conspexit, in zelum maleuolo liuore prorupit et periit primus et hominem perdidit. Hinc prima odia, hinc parricidia nefanda coeperunt, dum

Abel

iustum

Cain

zelat iniustus,

dum

bonum

malus

inuidia et liuore persequitur. Hic meditationibus corroborandus est animus,

eiusmodi

exercitationibus

contra

omnia

diaboli

iacula firmandus : et qui zelare non nouit quique unanimis et mitis fratres suos diligit, dilectionis et pacis praemio honoratur.

Nullum certum signum hic liber ostendit ex quo conicere possimus qua aetate sit scriptus. Tantummodo pro certo habere possumus eum esse scriptum in temporis interuallo inter persecutionem Decii (250) et Valeriani (257). CONSPECTVS CODICVM ET EDITIONVM ID

Parisinus 1647 A, saec. IX, ff. 81-86v.

W

Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX, ff. 121-126.

Y,

Monacensis 4597, saec. IX, ff. 145-15rv.

D R B M

Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX, ff. 49-52v. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. IX, ff. 9-12. Bambergensis Patr. 63, saec. XI, ff. 38v-42. Monacensis 208, saec. IX.

b )? a

Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI, ff. 61-66. Vaticanus Lat. 202, saec. XI, ff. 70-75. Admontanus 587, saec. XII, ff. 31v-35.

V . Codex Veronensis deperditus ex L. Latinii collatione. y

Editiones omnes uel aliquot.

Har!

Hattelii editio in CSEL II.

DE ZELO ET LIVORE 1. Zelare quod bonum uideas et inuidere melioribus leue aput quosdam et modicum crimen uidetur, fratres dilectissimi, dumque existimatur leue esse et modicum non timetur, dum non timetur contemnitur, dum contemnitur non facile uitatur, ; et fit caeca et occulta pernicies quae dum minus perspicitur ut caueri a prouidentibus possit, inprouidas mentes latenter adfligit. Porro autem Dominus prudentes esse nos iussit et cauta sollicitudine uigilare praecepit, ne aduersarius uigilans semper ipse et semper insidians ubi in pectus obrepsit de scintillis 1o conflet incendia, de paruis maxima exaggeret et dum remissis et incautis leniore aura et flatu molliore blanditur, procellis ac turbinibus excitatis ruinas fidei et salutis ac uitae naufragia moliatur. Excubandum est itaque, fratres dilectissimi, adque omnibus uiribus elaborandum,

V 419

ut inimico saeuienti et iacula

1; sua in omnes corporis partes quibus percuti et uulnerari possumus dirigenti sollicita et plena uigilantia repugnemus secundum quod Petrus apostolus in epistula sua praemonet et docet dicens : Sobrii estote, uigilate, quia aduersarius uester diabolus tamquam leo rugiens aliquid deuorare quaerens circuit. 20 2, Circuit ille nos singulos et tamquam hostis clausos obsidens muros explorat et temptat an sit pars aliqua membrorum minus stabilis et minus fida, cuius aditu ad interiora penetretur. Offert oculis formas inlices et faciles uoluptates, ut uisu destruat castitatem. Aures per canora musica temptat, ut 25 soni dulcioris auditu soluat et molliat christianum uigorem. Linguam conuicio prouocat, manum iniuriis lacessentibus ad petulantiam caedis instigat. Vt fraudatorem faciat lucra opponit iniusta : ut animam pecunia capiat ingerit perniciosa conpendia : honores terrenos promittit ut caelestes adimat: 18 I Petr. 5, 8

Inscriptiones : incipit de zelo et liuore W' Y B M D R f, de zelo et liuore P a^ 1 zelare 4:4. dilectissimi apud zAugustinum, De bapt. c. Donat. IV, 8, 11 inuideri 1/2]eue et modicum apud quosdam » 2 et] apud R 3/4 dum non timetur ozz. p 5 fit] sic D 6 prudentibus » ? esse nos] nos esse P .M 4, nos B 9 ipse oz. P bv latenter am/e obrepsit add. b obrepsit] ferr. codd. cum V, -sexit b v, D (ex corr.) 10 exaggerat Y B et (an7e dum)] ut M 11 leniore (corr. -ris) aurae flatu 5 et] aut M molliore] meliore Y — 12 ac] sic et P 14 seruienti corr. seuienti M ^ mittenti an/e iacula add. M (ex corr.) 15 iacienti 5057 partes add. P possimus M R a 16 diligenti PMRap et Dos! dirigenti add. P, ac add. M (ex corr.) plana R 17 apostolus oz. D praemonet in aepistula sua M 18 et ane uigilate add. Y Bav, P M (ex corr.) 19 circuit 50os/ rugiens /rai. v 21 an sit] si R. membrorum] mutorum Baluzius ex duobus codd. 22 et oz. .M aditus B inferiora W'a penetrentur Y, penetret a 23 et oz. p uoluntates W/ Y 24 canoram musicam D, M (ex canorem musica) 25 sonitu dulciore auditum f$ 26 conuicio ad conuicia comi. V'ablen manus R 28 ingerit] ostendit D

V 420

76

DE ZELO ET LIVORE, 2-4

3o ostentat falsa ut uera subripiat, et cum latenter non potest fallere, exerte adque aperte minatur, terrorem turbidae persecutionis intentans, ad debellandos seruos Dei inquietus semper et semper infestus, in pace subdolus, in persecutione uiolentus. 3. Quamobrem, fratres dilectissimi, contra omnes diaboli 5; uel fallaces insidias uel apertas minas stare debet instructus

animus et armatus, tam paratus semper ad repugnandum quam est ad inpugnandum semper paratus inimicus. Et quoniam frequentiora sunt tela eius quae latenter obrepunt magisque occulta et clandestina iaculatio quo minus perspicitur hoc 4o et grauius et crebrius in uulnera nostra grassatur, ad haec quoque intellegenda et depellenda uigilemus. Ex quibus est zeli et liuoris malum. Quod si qui penitus inspiciat, inueniet nihil magis christiano cauendum, nihil cautius prouidendum, quam ne quis inuidia et liuore capiatur, ne quis fallentis inimici 4; caecis laqueis implicatus, dum zelo frater in fratris odia conuertitur, gladio suo nescius ipse perimatur. Quod ut colligere plenius et manifestius perspicere possimus, ad caput eius adque ad originem recurramus. Videamus unde zelus et quando et quomodo coeperit. Facilius enim a nobis malum tam perni5o ciosum uitabitur, si eiusdem mali et origo et magnitudo noscatur.

4. Hinc diabolus inter initia statim mundi et perit primus et perdidit. Ille angelica maiestate subnixus, ille Deo acceptus et carus postquam hominem ad imaginem Dei factum con5; spexit, in zelum maliuolo liuore prorupit, non prius alterum deiciens instinctu zeli quam ipse zelo ante deiectus, captiuus ante quam capiens, perditus ante quam perdens, dum stimulante liuore homini gratiam datae immortalitatis eripit, ipse quoque id quod prius fuerat amisit. Quale malum est, fratres 6o dilectissimi, quo angelus cecidit, quo circumueniri et subuerti alta illa et praeclara sublimitas potuit, quo deceptus est ipse

32 intentat 5 debellandum W' Y dei seruos a v inquietos B 33 et semper oz. a, R. (2 zz. add. s./. et). 35 instare R a 36 sit an/e tam add. ^ 3? quam est ad impugnadum or. B, D (qui add. s./. quam pos? repugnadum, e/ ad expugnadum fo;/ inimicus), ad impugnandum oz. R 38 obripiunt R magis magisque M 39 percipitur D 40 et ane grauius oz. R. crassatut BD R D. grassantur ex grasatur M, grassantur corr. -atur 41 quoque] quaeque zza/;/ Harte! ^ debellanda a 42 quis B a v, M (ex corr.) penitus corr. 5.7. interius D 44 inuidiae liuore M — fallentis oz. ^ 45 se pos? dum adz. B zelo om. D odio D, odium a 46 nescius ipse] nescius nescius corr. nescius D, ipse nescius a perematur V — 48 ad (ane originem) oz. D M » curramus p 49 istus 5057 malum s. ex corr. add. P 52 hinc z:g. perdidit apud JAugustinum, De bapt. c. Donat.

IV, 8, 11

statim ozz. D

et (ante perit) oz. B

petiit

D M v August. 93 dudum ane angelica add. v domino D 93 maliuoli 56 zelo ipse R 9* capiens 4g. quam oz. R 59 id om. b quale 4:4. eius (66) apud JAugustinum, De bapt. c. Donat. IV, 8, 11 quale] quod P? 60 quo] quod R, W' (ex quod 2 z.) circum inueniri W (anze corr.) 61/62 ille est qui

V 421

DE ZELO ET LIVORE, 4-6

77

qui decepit. Exinde inuidia grassatur in terris, dum liuore periturus magistro perditionis obsequitur, dum diabolum qui

zelat imitatur, sicut scriptum est : /nuidia autem diaboli mors

65 introtuit in, orbem terrarum. Imitantur ergo illum qui sunt ex parte eius. 3. Hinc denique nouae fraternitatis prima odia, hinc parricidia nefanda coeperunt, dum Abel iustum Cain zelat iniustus, dum bonum malus inuidia et liuore persequitur. Tantum 1 o ualuit

ad consummationem

facinoris

aemulationis

furor, ut

nec caritas fratris nec sceleris immanitas nec timor Dei nec poena delicti cogitaretur. Iniuste oppressus est qui iustitiam primus ostenderat, odia perpessus est qui odisse non nouerat, Occisus est impie qui moriens non repugnabat. Et quod Esau 75 fratri suo Iacob inimicus extitit zelus fuit : nam quia ille benedictionem patris acceperat, hic in odium persecutionis facibus liuoris exarsit. Et quod Ioseph fratres sui uendiderunt, causa uendendi de aemulatione descendit : postquam id quod sibi in uisionibus prosperum fuerat ostensum simpliciter ut fratribus 8 o frater exposuit, in inuidiam maliuolus animus erupit. Saul quoque rex ut Dauid odisset, ut persecutionibus saepe repetitis innocentem,

8A

9o

misericordem,

miti

lenitate

patientem

necare

cuperet, quid aliud quam zeli stimulus prouocauit ? Quia Goliath interfecto et ope ac dignatione diuina tanto hoste deleto populus admirans in laudes Dauid praedicationis suffragio prosilit, Saul simultatis adque insectationis furias de liuore concepit. Et ne longum faciam singulos recensendo, pereuntis semel populi adtendamus interitum. Iudaei nonne inde perierunt, dum Christo malunt inuidere quam credere ? Obtrectantes magnalibus quae ille faciebat zelo excaecante decepti sunt nec ad diuina noscenda cordis oculos aperire potuerunt.

6. Quae nunc considerantes, fratres dilectissimi, contra tan64 Sap. 2, 24.

62 decipit Y 5, W (ante corr.), P M (ex corr.) tur D, crassatur R.

64 autem oz. a "August.

ex W (2 m. corr. exinde)

grasan-

65 intrauit D /4ugus7., introibit

MR orbe B ilum]eum V . 66eius]illus V MRa iustorum autem animae in manu dei sunt $os/ eius add. M 67 odia prima M : paticidia D, parricidia ne zr W add. 2 m.

68 zelasset R, odit 2

iniustum R, -te M

69

bonus B inuidia malus R 70 facinorum R *1 caritas fratris nec ozz. R 72 dilecti W' (ante corr.) qui 45q. perpessus est ozz. V/ *?5quia quod V *6 hinc 2, M (ante corr.)

faucibus a, M (ante corr.), et facinus p

80 in inuidiam]

inuidia M (ante corr.) 82 mitem 7 84 goliath] W' Y » 5, golia V P MR a, goliat D, golian B, goliad v dei an/e ope ad. W' 88 deiecto ^ laudem D 85/86 suffragio] officio D 86 prosilit] V Y M 5a, ptosiliuit P D B R, -luit ^ rex pos/ saul add. b insectationis] praedicationis R 8? et pertulit 5osz concepit add. W' et oz. W' (ante corr.) recensendo] regenerando B 88 semel] ferr. codd. cum V', simul b, W (in marg.) 91nec]neM — 93 nunc] prr. codd. cum V, nos WY Pb

V 422

78 95

IOO

105

DE ZELO ET LIVORE, 6-7

tam mali perniciem uigilanter et fortiter dicata Deo pectora muniamus. Aliorum mors proficiat ad nostram salutem, inprudentium poena prouidentibus conferat sanitatem. Non est autem quod aliquis existimet malum istud una specie contineri aut breuibus terminis et angusto fine concludi. Late patet zeli multiplex et fecunda pernicies. Radix est malorum omnium, fons cladium, seminarium delictorum, materia culparum. Inde

odium surgit, animositas inde procedit. Auaritiam zelus inflammat, dum quis suo non potest esse contentus uidens alterum ditiorem. Ambitionem zelus excitat, dum cernit quis alium in honoribus auctiorem. Zelo excaecante sensus nostros adque in ditionem suam mentis archana redigente Dei timor spernitur, magisterium Christi neglegitur, iudicii dies non prouidetur. Inflatur superbia, exacerbatur saeuitia, perfidia praeuaricatur, inpatientia concutit, furit discordia, ira ferues-

IIO

cit, nec se iam potest cohibere uel regere qui factus est potestatis alienae. Hinc dominicae pacis uinculum rumpitur, hinc caritas fraterna uiolatur, hinc adulteratur ueritas, unitas scinditur, ad haereses adque ad schismata prosilitur, dum

II

I20

125

obtrectatur sacerdotibus, dum episcopis inuidetur, dum quis aut queritur non se potius ordinatum aut dedignatur alterum ferre praepositum. Hinc recalcitrat, hinc rebellat de zelo superbus, de aemulatione peruersus, animositate et liuore non hominis sed honoris inimicus. *. Qualis uero est animae tinea, quae cogitationum tabes, pectoris quanta rubigo zelare in altero uel uirtutem eius uel felicitatem, id est odisse in eo uel merita propria uel beneficia diuina, in malum proprium bona aliena conuertere, inlustrium prosperitate torqueri, aliorum gloriam facere suam poenam, uelut quosdam pectori suo admouere carnifices, cogitationibus et sensibus suis adhibere tortores qui se intestinis cruciatibus lacerent, qui cordis secreta maliuolentiae ungulis pulsent. Non cibus talibus laetus, non potus potest esse iocundus. Suspiratur semper et ingemescitur et doletur, dumque ab inuidis numquam liuor exponitur, diebus ac noctibus pectus obsessum sine intermissione laniatur. Mala cetera habent terminum 94ct] ac M — domino D 96 prudentibus I7 97 autem oz. D quid D 99 facunda B est] est enim B, enim P (corr. est enim) omnium malorum D a » 100 gladium M H, D (ane corr.), gladius p semina P 101 auaritiae M 104 auctiorem] ditiorem p, altiorem v 105 ditionem] condicionem D redigentem I D 107 inflatur ... exacerbatur] /err. codd. cum V, inflat ... exacerbat cum Paris. 13047 Hart, qui confert De mort. 65 109 ita ane iam add. H, non pos? iam add. Y, W (ante corr.)

potestati B

110 hinc (are caritas) ozz. B

112

scismata P Dabp dum (an/e obtrectatur) oz. H 115 praeferre B 118 tinea quae] tinia quae B, tenia quae P, iniquae H 5, M (in ras.), anima et in ea quae a 119 robigo M B, P (ante corr.), est tobigo animae M (ex corr.) 122 gloria I 123 et uelut ^ v uelut quosdam oz. H admoueti Y ^ cogitationi W (ane corr.) 126 potest potus DB, potest 5 iucundus YBDH» 124 et om. H inuidiis P Ba 127/128 ad inuidos numquam liuore 5 129 laceratur P

V 423

DE ZELO ET LIVORE, 7-9

79

130 et quodcumque delinquitur delicti consummatione finitur. In V 424 adultero cessat facinus perpetrato stupro, in latrone conquiescit scelus homicidio admisso et praedonis rapacitatem statuit possessa praeda et falsario modum ponit impleta fallacia. Zelus terminum non habet, permanens iugiter malum et 15; sine fine peccatum, quantoque ille cui inuidetur successu meliore profecerit tanto inuidus in maius incendium liuoris ignibus inardescit. 8. Hinc uultus minax, toruus aspectus, pallor in facie, in labiis tremor, stridor in dentibus, uerba rabida, effrenata con-

140 uicia, manus ad caedis uiolentiam prompta, etiamsi a gladio interim uacua, odio tamen furiatae mentis armata. Et idcirco

Spiritus sanctus dicit in psalmis : Noli zelare bene ambulantem in uia sua. Et iterum : Obseruabit beccator iustum et stridet ad eum dentes suos. Deus autem inridebit eum, quoniam prouidet 145 quia ueniet dies eius. Hos beatus apostolus Paulus designat et denotat dicens : Venenwum aspidum sub labiis eorum et os eorum maledicto et amaritudine plenum est. Veloces ad effundendum sanguinem pedes eorum, contribulatio et calamitas in wis eorum,

qui wiam pacis non agnouerunt, nec est timor Dei ante oculos 150 €OYWM.

9. Multo malum leuius et periculum minus est cum membra gladio uulnerantur. Facilis cura est ubi plaga perspicua est, et cito ad sanitatem medela subueniente perducitur quod uidetur. Zeli uulnera abstrusa sunt et occulta, nec remedium curae

15; medentis admittunt quae se intra conscientiae latebram caeco V 425 dolore cluserunt. Quicumque es inuidus et malignus, uideris quam sis eis quos odisti insidiosus, perniciosus, infestus. Nullius magis quam tuae salutis inimicus es. Quisque ille est quem 142 Ps. 36, 7b.

143 Ps. 36, 12.13.

146 Rom. 3, 13-18.

132 praedonis] err. codd. cum V, praedoni W a Har: 133 modus imponitur R, modum imponit 7 134 permanet R 138 quantoque] -que oz. Y 136 proficerit Y in W s. 2 m. 138 hic R 139 rapida M effrenata] W D B a p, Y(ex corr.), et effrenata P, atque effrenata 5, et frenata R, Y M (ante corr.), et infrenata

M (ex corr.)

— 140 caedes et ad M (et ad s./. 277.), caedeseta

— promp-

tae P (-te), M (ante corr.), properata 5 et si B a om. M 141 uacuae ... armatae P furiosae 7 142 dicit spiritus sanctus M . nolite P 5 ambulantes M (anze corr.) 143 obseruauit DM R stridebit v 144 dentes suos] ferr. codd. cuz V', dentibus suis P Bh v eumoz.Y prouidit p 145 uenit P a paulus] propheta dauid p, ozz. R. 145/146 et denotat ozz. .M 146 aspidum oz. B et os eorum] W Y P Ba p, quorum os D MR, os eorum / 147 maledicto] V W Y P B a, R (ante corr.), maledictione D M 5 p v, R (ex corr.) 147/148 pedes eorum ad effundendum sanguinem M R p 148 contribulatio]

V B D R a, contritio ceZz. codd. Hart (— qui] quia B 5, et M cognouerunt M facilior M 1853 subueniente] uenena tur add. v» ^ quod uidetur] quo R bras

D Mav

Vulg.) calamitas] infelicitas M 149 R 5 nec] non M est] et W^ 152 subuenientem R uulnus fos/ perduci1384 obstrusa R ^ cura D — 155 late-

156 clauserunt v, Y (ex M corr.)

et anfe infestus add. D

188 quisquis

esom.

V p

157 audisti D

v2 — illees Y, est illea

80

DE ZELO ET LIVORE, 9-11

zelo persequeris subterfugere et uitare te poterit. Tu te non 160 potes fugere. Vbicumque fueris, aduersarius tuus tecum est, hostis semper in pectore est, pernicies intus inclusa est, ineluctabili catenarum nexu ligatus et uinctus es, zelo dominante captiuus es, nec solacia tibi ulla subueniunt. Perseuerans malum est hominem persequi ad Dei gratiam pertinentem, cala165 mitas sine remedio est odisse felicem. 10. Et idcirco, fratres dilectissimi, huic periculo consulens Dominus ne quis zelo fratris in laqueum mortis incurreret, cum eum discipuli interrogarent quis inter illos maior esset, Qua fuerit, Ànquit, minimus in omnibus uobis, hic erit magnus. 170

175

Amputauit omnem aemulationem responso suo, omnem causam et materiam mordacis inuidiae eruit et abscidit. Discipulo Christi zelare non licet, non licet inuidere. Exaltationis aput nos non potest esse contentio. De humilitate ad summa crescimus, didicimus unde placeamus. Denique et apostolus Paulus instruens et monens, ut qui inluminati Christi lumine tenebras nocturnae conuersationis euasimus in factis adque in operibus luminis ambulemus, scribit et dicit : Nox transiit, dies autem

180

adpropinquauit. Abiciamus ergo opera tenebrarum et induamus arma lucis. Tamquam in die decenter ambulemus, non in comessationibus et n ebrietatibus, non in concupiscentiis et impudicitiis, non in cerlaminibus et zelo. Si recesserunt de pectore tuo tenebrae, si nox inde discussa est, si caligo detersa est, si luminauit sensus tuos splendor diei, si homo lucis esse coepisti,

185

quae sunt Christi gere, quia lux et dies Christus est. 11. Quid in zeli tenebras ruis, quid te nubilo liuoris inuoluis, quid inuidiae caecitate omne pacis et caritatis lumen extinguis, quid ad diabolum cui renuntiaueras redis, quid Cain similis existis ? Homicidii namque facinore constringi eum quisque 169 Lc. 9, 48b.

1** Rom. 13, 12.15.

139 te (an/e poterit) om. Y —— te (fos! tu) om. R p 160 potes] poteris 5 et uitare 5o5/ fugere add. M, uitare nec an/e fugere add. b tuus oz. R 161 pectore] p/err. codd. cum V', pectore tuo B pv est (ane pernicies) oz. b 166 dilectissime P huic ozz. V 168 inter illos] eorum B respondit fos/ esset add.D | ,169 omnibus oz. V magnus] maior 5 171 inuidiae mordacis M iv2christi zz. Y ^ exultationis M 1*3 contemptio B summam Pp 174 dicimus

WW (ane corr.), om. b

et oy.

MR

1*5 sumus fos/ christi adZ. M

(ex corr.) 176 pactis Y 177 inquit 5os/ nox add. M transibit H, -siit ^ a 1*8 adpropinquabit a, / (ante corr.), M (ex corr.) ergo] ergo a nobis M, itaque a nobis R induamur p nos fos? induamus add. Y 179 diem W/ Y comessationibus] W' D B v, M (ex corr.), comisationibus V, M (ante corr.), Hart, commisationibus P, commissationibus 5, commesationibus Y a, commessationi-

bus R p 180 et in] VW YDBp,et PM Ra Hart (— Vulg) 182 inde] in die R est (pos/ detersa) oz. B 183 illuminauit R a 5 5 v, Y M (ex corr.) 184 quae sunt gere Y (lucis 5. add. 2 ») et lux et D 185 tenebras 44. inuidiae oz. D te ex de I 187 similis corr. -lia D 188 existis oz. D quisque] qui Y D 5 v, quisquis v, M (ex corr.)

V 426

DE-ZELO'ET LIVORE, 11-12

81

zelauerit et odio habuerit fratrem suum declarat Iohannes 19o apostolus in epistula sua dicens :Qui fratrem suum odit homicida est: et scitis quia omnis homicida non habet in se uitam manentem. Et iterum : Qui dicit se in luce esse et fratrem suum odit ?n tenebris est usque adhuc et in tenebris ambulat et non scit quo eat, quoniam tenebrae excaecauerunt oculos eius. Qui odit, 195 inquit, fratrem suum in tenebris ambulat et non scit quo eat. It enim nescius in gehennam, ignarus et caecus praecipitatur in poenam, recedens scilicet a Christi lumine monentis et di-

200

205

210

21;

centis : Ego sum lumen mundi. Qui me secutus fuerit non ambulabit in tenebris, sed habebit lumen uitae. Sequitur autem Christum qui praeceptis eius insistit, qui per magisterii eius uiam graditur, qui uestigia eius adque itinera sectatur, qui id quod Christus et docuit et fecit imitatur, secundum quod Petrus quoque hortatur et monet dicens : Cristus passus est pro uobis relinquens uobis exemplum, ut sequamini uestigia £ius. 12. Meminisse debemus quo uocabulo plebem suam Christus appellet, quo titulo gregem suum nuncupet. Oues nominat, ut innocentia christiana ouibus aequetur : agnos uocat, ut agnorum naturam simplicem simplicitas mentis imitetur. Quid sub uestitu ouium lupus latitat, quid gregem Christi qui christianum se mentitur infamat ? Christi nomen induere et non per Christi uiam pergere quid aliud quam praeuaricatio est diuini nominis, quam desertio itineris salutaris ? Quando ipse doceat et dicat eum ad uitam uenire qui mandata seruauerit et eum esse sapientem qui uerba eius audierit et fecerit, doctorem quoque eum maximum in regno caelorum uocari qui fecerit et sic docuerit, tunc praedicanti profuturum quod bene adque utiliter praedicatum fuerit, si id quod ore promitur factis sequentibus inpleatur. Quid uero insinuauit crebrius discipulis 190 I Io. 5, 15.

192 I Io. 2, 9.11b.

198 Io. 8, 12.

203 I Petr. 2, 21.

215 cf. Mt. 19, 17b ; 7, 24; 5, 19. 190 apostolus oz. D

odiit Y, oz. B

191 quoniam R

191/192 manen-

tem] aeternam M, aeternam in se manentem D, aeternam manentem a 192 lucem B, lumine f homicida est et 5os/ odit add. .M 193 in tenebris oz. Y

est usque adhuc et in tenebris oz. p usque adhuc est M — nescit P B 196 it] iit I7, id Y, eta itineris super iit enim add. in W 2 m. in gehennam nescius M 197 scilicet ozz. D 201/202 qui id quod] ad quod D, quicquid R, qui quod ? 2, Y M(ex corr.), quid quod Y M (ante corr.) 202 et (ane docuit) ozz..M

fecit et docuit v 204 nobis ... nobis v uobis (os/ relinquens) oz. D 207 appellat R nuncupat R nominet W' (ante corr.), nominauit P 5 209 simplicem oz. R simplitas JW mentes P 210 quid] qui M (ame corr.) se christianum 7, christianum se esse B 211 christum fos/ induere add. R 213 est pos/ desertio add. doceat] moneat a 214 eius pos; mandata add. R 216 eum

oz.

W Y

maximum

oz. D

216/217 docuerit

et sic fecerit com.

Vablen, quem Hart secutus est. : sed cf. Mt. à, 19 217 praedicanti tunc B praedicanti] -cant R, -cabit P 5 218 fuerit praedicatum D promittitur Y 219 quid (ane uero)] quae P 5

V 427

82 220

22

-

DE ZELO ET LIVORE, 12-14

suis Dominus, quid inter monita salutaria et praecepta caelestia custodiendum magis seruandumque mandauit quam ut eadem dilectione qua discipulos ipse dilexit nos quoque inuicem diligamus ? Quomodo autem uel pacem Domini uel caritatem tenet qui intercedente zelo nec pacificus potest esse nec carus ? 13. Ideo et apostolus Paulus cum pacis et caritatis merita depromeret cumque adseueraret firmiter et doceret nec fidem sibi nec eleemosynas nec passionem quoque ipsam confessoris et martyris profuturam, nisi caritatis foedera integra adque

230 inuiolata

seruasset, adiecit et dixit : Caritas magnanima est, caritas benigna est, caritas non zelat, docens scilicet et osten-

235

240

dens eum posse caritatem tenere quisque magnanimus fuerit et benignus et zeli ac liuoris alienus. Item alio loco cum moneret ut homo iam sancto Spiritu plenus et natiuitate caelesti Dei filius factus non nisi spiritalia et diuina sectetur, ponit et dicit : Et ego quidem, fratres, non potui uobis loqui quasi spiritalibus sed quasi carnalibus, quasi infantibus in Christo. Lacte uos potaut, non cibo. Nondum enim poteratis, sed neque nunc potestis. Adhuc enim estis carnales. Vbi enim in uobis zelus et contentio et dissensiones,

nonne carnales estis et

secundum hominem ambulatis ? 14. Obterenda

sunt,

fratres

dilectissimi,

uitia et peccata

carnalia et terreni corporis infesta labes spiritali uigore calcanda, ne dum iterum ad ueteris hominis conuersationem 245 reuoluimur letalibus laqueis inplicemur, apostolo hoc idem prouidenter et salubriter praemonente. 7íaque, inquit, fratres, non secundum carnem. uiuamus. Si enim secundum carnem uiuitis, incipielis mori : si aulem spiritu opera carnis mortificalis, uiuetis. Quotquot enim spiritu Dei aguntur hi sunt filii Dei. 250 Si filii Dei sumus, si templa eius esse iam coepimus, si accepto 330 I Cor. 15, 4.

336 I Cor. 3, 1-3.

246 Rom. 8, 12-14.

220 dominus ow. R quid (azn/e inter)] quod ? salutaria monita s 221 seruandum quae [D —— 322 suos pes discipulos add. a 5. nos quoque nos ^ Y P,noc quoque ut nos D. 326 et ow. M — paulus apostolus P —— caritatis et pacis M — 226/227 promeret merita p 238 eleemosynam R 5 confessionem Ra 329 martyris B R, -rii a 330 seruentur a —— addidit dicens |^ magnanimis B 231 caritas benigna est om. B 332 caritate (ex -tem ?) P quisquis » ^ magnanimis B 333azeloacliuores — 334 cum moneret] commoneret P ut in R add. 2 m., et P et] ex R 336 quidam Y — 337 infantibus] instantibus B 238 lac nos R p, lac uobis r, lacte uobis B potaui] cybaui D potaui non cibo] potum dedi non escam (cibum s) M v 339 nunc quidem M

240 contentiones T7, contemptio B

dissensiones sunt ^ »

241

ambulastis a 3423 obterenda] temperanda .M 343 terrena P, terrena corr. -nia, de terreni M — infesta labe ex infestas labes M 245 apostolus ... praemonet M . 246 prouidente B fratres om. B, fratres dilectissimi a 348 uiuitis] serr. codd. cum V^, -uatis B, -xeritis D » mortificatis] »err. codd. cum V^, d Dr» 349 uiuitis » quodquod Y P hi P YBp filii dei sunt ?

DE ZELO ET LIVORE, 14-15

25 5

Spiritu sancto sancte et spiritaliter uiuimus, si de terris oculos ad caelum sustulimus, si ad superna et diuina plenum Deo et Christo pectus ereximus, non nisi quae sunt Deo et Christo digna faciamus, sicut apostolus excitat et hortatur. Si consurrexistis, inquit, Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens : quae sursum sunt safite, non quae lerrena sunt.

260

26 5

270

83

Mortui

enim estis, el uita uestra abscondita

est V 429

cum Christo in Deo. Cum autem Christus apparuerit uita uestra, tunc et uos apparebitis cum eo in gloria. Qui ergo in baptismo secundum hominis antiqui peccata carnalia et mortui et sepulti sumus, qui regeneratione caelesti Christo consurreximus, quae sunt Christi et cogitemus pariter et geramus, sicut idem apostolus docet rursus et monet dicens : Primus homo de terrae limo, secundus homo de caelo. Qualis ille e limo, tales et qui de limo : et qualis caelestis, tales et caelestes. Quomodo portauimus imaginem eius qui de limo est, bortemus et imaginem eius qui de caelo est. Imaginem autem caelestem portare non possumus, nisi in eo quod esse nunc coepimus Christi similitudinem praebeamus. 15. Hoc est enim mutasse quod fueras et coepisse esse quod non eras, ut in te diuina natiuitas luceat, ut ad patrem Deum

27 V^

deifica disciplina respondeat, ut honore et laude uiuendi Deus in homine clarescat ipso exhortante et monente et eis qui se clarificant uicem mutuam pollicente. Eos, inquit, qui clarificant me clarificabo, et qui spernit me spernetur. Ad quam clarificationem formans nos ac praeparans Dominus et filius Dei similitudinem Dei patris insinuans in euangelio suo dicit :

254 Col. 5, 1-4.

263 I Cor. 15, 47-49.

274 | Sam. 2, ;ob.

251 sancto sancte oz. p et M 5s. 2 zx. 252 domino D 253 domino et christo corr. domini et christi D 254 digna oz;. D hortatur dicens 5 consurrexistis] f/err. codd. cum WV, -xetitis D 255 christo] WW YPR, cum christo M B a 5 v, in christo D quaerite] sapite R 256 est oz. b dexteram p susum WV (ante corr.), sutsunt corr. sursum sunt Y — sapite] quaetite 5 287 terrena sunt] super terram v

258 in domino D

cum autem] cum

Hart (— Vulg.) 259 apparebitis cum eo (illo D, ipso 5 5 v)] pderr. codd. cum cum eo apparebitis M B, cum eo et uos apparebitis R, cum eo sec. Har: om. M (ante corr.) 260 anti corr. antiqua Y et mortui] emortui I Y christo] spiritu P 5, cum christo a 262 et (an/e cogitemus)] W Y P D R a, VMBb5p geramus] rogemus P idem o». M . 263 rursus monet docet M

dicens ex docens W

Wa

V, in 201 om. et

263/264 de terrae limo] de terra terrenus M,

e terra e limo a, de terra e limo Y, de terrae et limo corr. de terrae limo p 264 caelestis 5os/ de caelo add. M ille oz. M e limo] de limo 7 v, qui de limo R, terrenus M talis P 26? non portare 5 268 nunc] iam M v 271 dominum D 5 272 respondeat corr. -eas D 273 hominem 5 et eis 454. pollicente oz. R ei Pp 274 clatificent P M B, -cet f uicem] lucem .M pollicentem Y DMBPa 274/235 me clarificant R 215 me spernit R, qui me spernent sperno a 276 conformans D praepatans] corroborans WY etfilius]etfidelis P, utfilios p — 2? et anzesimilitudinem aZ. R — dei

84

DE ZELO ET LIVORE, 15-16

Audistis quia dictum est : diliges proximum tibietodibis inimicum tibi. Ego autem dico uobis : diligite inimicos uestros et 280 orate bro his qui uos persecuntur, ut sitis similes patris uestri V qui in caelis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos el pluit. super iustos et iniustos. Si hominibus laetum est et gloriosum filios habere consimiles et tunc magis generasse

430

delectat, si ad patrem liniamentis paribus suboles subsiciua

28; respondeat, quanto maior in Deo patre laetitia est, cum quis sic spiritaliter nascitur, ut in actibus eius et laudibus diuina generositas praedicetur. Quae iustitiae palma est, quae corona esse te talem, de quo Deus non dicat : F?lios generau? et exaltlaui, ipsi autem me spreuerunt. Conlaudet te potius Christus et 29o inuitet ad praemium dicens : Venite, benedicti patris met, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. 16. His meditationibus conroborandus est animus, fratres dilectissimi, eiusmodi exercitationibus contra omnia diaboli iacula firmandus. Sit in manibus diuina lectio, in sensibus 295 dominica cogitatio, oratio iugis omnino non cesset, salutaris

operatio perseueret. Spiritalibus semper actibus occupemur, ut quotienscumque inimicus accesserit, quotiens adire temptauerit, et clausum aduersum se pectus inueniat et armatum. Non enim christiani hominis corona una est quae tempore 3oo persecutionis accipitur. Habet et pax coronas suas, quibus de uaria et multiplici congressione uictores prostrato et subacto aduersario coronamur. Libidinem subegisse continentiae palma est. Contra iram, contra iniuriam repugnasse corona patientiae est. De auaritia triumphus est pecuniam spernere. 3o; Laus est fidei fiducia futurorum mundi

aduersa tolerare. Et

qui superbus in prosperis non est gloriam de humilitate consequitur. Et qui ad pauperum fouendorum misericordiam pronus est retributionem thensauri caelestis adipiscitur. Et qui 248 Mt. 5, 43-45.

288 Is. 1, 2b.

290 Mt. 25, 34b.

(ante patris)] et P, o». B p 278 odibis] odebis Y, odies D , (ex odiis) M, habebis p» 280 his] err. codd. cum V, eis DM persequentur M corr.) similes] filii Rav patri uestro P.M 284 patrum M (ex paria M soboles WW" Y v, sobolis 5, soboli (ex sobolis 2) M, o». a seciua M (ex corr.), subsiciba R, subserciua a, subcisiua ze/ successiua v»

respondeant

domino

M, respossideat corr. im marg. respondeat p D

cum] dum

R

286 sic om. M

odio (anre corr.) sub285

maior] magis R

287 iustitia et B

est

pos! corona add. M B 288 te] W' Y p 5h, R (ex corr.), se Baluzius, om. P DM B,R (ante corr.), esse teom.a 289 spreuerunt me R. » sed collaudet » 293 et ante eiusmodiadd.M exercitationibus]exhortationibusa ^ 294in manibus] in animo M, ante oculos v in manibus bona operatio 5o: lectio add. v 295 dominica] diuina M iugis] lucis 5, o». R 296 spiritalibus 4:7. occupemur oz. p 298 et om. MRabh aduersus D P, contra B 299 sola corona est M (sola s./. 2 n.) 301 prostrato] frustrato a et] ac 5 302 continentia R 304 de auaritia] contempnere auaritiam R 303 fidei o». M futurorum bonorum Ba 300 de] dei ^. 307 misericordia V Y »

V 431

DE ZELO ET LIVORE, 16-18

85

zelare non nouit quique unanimis et mitis fratres suos diligit 310 dilectionis et pacis praemio honoratur. In hoc uirtutum stadio cotidie currimus, ad has iustitiae palmas et coronas sine intermissione temporis peruenimus. 17. Ad quas ut peruenire tu etiam possis qui fueras zelo et liuore possessus, omnem illam malitiam qua prius tenebaris 315 abice, ad uiam uitae aeternae uestigiis salutaribus reformare.

Euelle de pectore tuo spinas et tribulos, ut te dominicum semen fertili fruge locupletet, ut diuina et spiritalis seges in copiam fecundae messis exuberet. Venena fellis euome, discordiarum uirus exclude, purgetur mens quam serpentinus liuor 32o infecerat, amaritudo omnis quae intus insederat Christi dulcedine leniatur. De sacramento crucis et cibum sumis et potum, lignum quod aput Merrham profecit in imagine ad saporis dulcedinem tibi in ueritate proficiat ad mulcendi pectoris lenitatem, nec ad medelam prosperandae ualitudinis laborabis. 32; Vnde uulneratus fueras inde curare. Ama eos quos ante ode-

ras, dilige illos quibus iniustis obtrectationibus inuidebas. Bonos imitare, si sectari potes : si sectari non potes, conlaetare certe et gratulare melioribus. Fac te illis adunata dilectione participem, fac te consortio caritatis et fraternitatis uinculo 33o coheredem. Dimittentur tibi debita, quando ipse dimiseris : acciplentur sacrificia tua, cum pacificus ad Deum ueneris. Sensus adque actus tui diuinitus dirigentur, quando ea quae diuina et iusta sunt cogitaueris, sicut scriptum est : Cor wiri cogitet iusta, ut a Deo dirigantur gressus eius. 355 18. Habes autem multa quae cogites. Paradisum cogita, quo Cain non redit qui zelo fratrem peremit. Cogita caeleste regnum, ad quod non nisi concordes adque unanimes Dominus admittit. Cogita quod filii Dei hi soli possint uocari qui sint pacifici; qui natiuitate et lege diuina ad similitudinem Dei 823 cf. Ex. 15, 25.

333 Prou. 15, 29b.

309 zelari quicque P unanimes et mites M (ex corr.) 310 honorabitur R 312 temporis oz. p peruenimus ex -niamus P, uenimus fp 314 quam R 317 ut] et ut Pa 318/319 praecordiarum M — 320 sederat W' (ante corr.), insedebat R.

321 de] ferr. codd. cum V, sideW P D»

sumitur R

322 merrham] P D B 7, merram V' W Y, myrram R M, mirram 5, mara z, mirrham uel mata v profecit] W Y hb pv, -hcit PDBMRa in imagine] W/ Y M az, b (ex corr.), imagine 5 (ante corr.), in imaginem P D B p, ad imaginem R 323 mulgendi M, mulcendam 7 324laboris Y, W'(antecorr.) ^ 326 illos] eos Y V7 P 327 sectare si potes M — potest Y, D (ante corr.) sectati oy. M ^ potest Y — 328 et om. p congtatulare a b » eis pos? te add. M ^ 330 debita] delicta V/ — ipse] plerr. codd. cum V', et ipse B R v, tu ipsev 331 accipiuntur B cum] dum ? dominum V/ P D 332 dirigantur B 333 sunt et iusta R 334 cogitet] p/err. codd. cum V', -tat B p ut oz. b a domino P D R v, ad deum P diriguntur 7 336 redit] ingreditur P Baluzius 334 non oz. WY»p concordes adque oz. B, unanimes atque concordes « — 338 hii P B MDp possunt PR sint] sunt M — 339 natiuitate caelesti »

V 432

86

DE ZELO ET LIVORE, 18

340 patris et Christi respondeant adunati. Cogita sub oculis nos

345

Dei stare, spectante ac iudicante ipso conuersationis ac uitae nostrae curricula decurrere, peruenire nos tunc demum posse, ut eum uidere contingat, si ipsum nunc uidentem delectemus actibus nostris, si nos dignos gratiae eius et indulgentiae praebeamus, si placituri semper in regno in hoc mundo ante placeamus. : 340 oculos B

340/341 nos dei stare] dei nos stare M », dei stare nos B, dei te

state a, stare expungendum malit Hart 341 expectante p 343 uidentem] uidendum R 344 dignos oz. p gratia PDBabv indulgentia PD Babv 346 sic R, M (ex corr.) placitur R si anze in hoc add. R, M (ex corr.) de zelo (caelo) et liuore explicit W/ Y, caecilii cypriani de zelo et liuore explicit MBR V p, explicit D, oz. re//.

SANCTI

CYPRIANI

DE DOMINICA

CVRA

ET

ORATIONE

STVDIO

C. MORESCHINI

PRAEFATIO Quando opusculum quod Dominicam Orationem explicat nobisque commendat compositum sit, haud satis constat. Nam qui Cypriani uitam enarrauit, Pontius scilicet, eius una cum opere De Catholicae Ecclesiae Vmitate mentionem facit. Cum autem illud opus aestate anni 251 p.Ch.n. scriptum sit, hoc insequenti statim tempore uel initio anni 252 p.Ch.n. editum esse facili coniectura uiri docti suspicantur. Quam rem tamen adseuerare non possumus, quippe qui haud parui faciamus eam quae Michaelis Reveillaud opinio est (cfr. quaeso Saint Cyprien. L'oraison dominicale, Parisiis 19604, pp. 24-41), Carthaginiensium episcopum ueri simile esse hoc opusculum anno 250 scripsisse, cum neque lapsorum neque schismatum ulla adhuc mentio sit. Quid Domini Oratio omnes Christianos, haud singulatim sed uniuersos, praecipiat, quid ipsi perfecta Oratione a Deo impetrare debeant, hoc Cypriani scriptum declarat, nec non per typologicam, quae dicitur, interpretationem Veteris Testamenti uerba ad propositum pertinentia explicat. Iam Cypriani magister (Tertullianum dicimus) Dominicam Orationem explicauerat, sed absit ut credamus Cyprianum magistrum suum in totum iníitatum esse : hoc enim omnia praecepta, praeter stilum ipsum, luce clarius declarant. Testes sunt Hilarius Pictauiensis et Augustinus Hipponensis aliique plures, qui Cypriani uerba, ut par erat, saepe adhibuerunt.

CONSPECTVS

CODICVM

Inter omnes uiros doctos, qui de Cypriani libris manu scriptis eorumque origine scripserunt, primam certe obtinet M. Bévenot, qui illo opere, quod The Tradition of Manuscripts. /A Study in tbe Transmission of 5t. Cyprian s Treatistes (Oxoniae 1961) inscribitur, maximo ingenii acumine qui libri potiores quique adhibendi essent omnibus ostendit. Nos quoque, gratum animum profitentes, illius uiri docti laboribus nisi, eosdem libros manu scriptos contulimus quos ipse indicauit. Qui sunt : $

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII (deest ab initio usque ad capitis quarti uerba cozzendandam mode]ste Deo).

—

Veronensis

fe

deperditus,

saec.

VI/VII.

Monacensis 4597, saec. IX ineuntis. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. 1X. Parisinus 1647 A, saec. IX. Metensis 224, sacc. XI. Sangallensis 89, saec. IX. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. IX. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX. Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, saec. XII. Admontanus 587, saec. XII. Mantuanus B III 18, saec. XI. Vaticanus Regin. Lat. 118, saec. 1X. Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI.

UENOQGMA'VN H&*C ge

Rarius citantur : J | Andegauensis 148 (140), saec. IX. B Bambergensis Patr. 65, saec. XI. De his libris et nos nonnulla disseruimus (uide sis C. Moreschini, Confributo allo studio della tradizione manoscritta degli opuscula di Cipriano, in Studi Classici e Orientali 21 [1972], pp. 244-253). Verum lector beniuolus monendus est nos lectiones singulares, quae per se parui momenti sunt, in ctiticum, qui dicitur, apparatum non protulisse, ne enormi lectionum congerie grauarctur. Attamen, ad pristinas editiones aestimandas, carum uarias lectiones in appendice, infra, p. 135-137, collegimus.

DE DOMINICA ORATIONE

1. Euangelica praecepta, fratres dilectissimi, nihil sunt aliud V 267 quam magisteria diuina, fundamenta aedificandae spei, firmamenta corroborandae fidei, nutrimenta fouendi cordis, gubernacula dirigendi itineris, praesidia obtinendae salutis, quae ; dum dociles credentium mentes in terris instruunt, ad caelestia

ro

1;

20

2;

regna perducunt. Multa et per prophetas seruos suos dici Deus uoluit et audiri : sed quanto maiora sunt quae filius loquitur, quae Dei sermo, qui in prophetis fuit, propria uoce testatur non iam mandans ut paretur uenienti uia sed ipse ueniens et uiam nobis aperiens et ostendens, ut qui in tenebris mortis errantes improuidi et caeci prius fuimus luce gratiae luminati iter uitae duce et rectore Domino teneremus. 2. Qui inter cetera salutaria sua monita et praecepta diuina quibus populo suo consulit ad salutem etiam orandi ipse formam dedit, ipse quid precaremur monuit et instruxit. Qui fecit uiuere docuit et orare, benignitate ea scilicet qua et cetera dare et conferre dignatus est, ut dum prece et oratione quam filius docuit apud patrem loquimur, facilius audiamur. Iam praedixerat horam uenire, quando ueri adoratores adorarent patrem in spiritu et ueritate, et impleuit quod ante promisit, ut qui spiritum et ueritatem de eius sanctificatione percepimus de traditione quoque eius uere et spiritaliter adoremus. Quae V 268 enim potest esse spiritalis oratio quam quae a Christo nobis data est, a quo nobis et sanctus Spiritus missus est? Quae uera apud patrem precatio quam quae a filio, qui est ueritas, de eius ore prolata est? Vt aliter orare quam docuit non ignorantia sola sit sed et culpa, quando ipse posuerit et dixerit : Reicitis mandatum Dei, ut traditionem uestram statuatis. 13/15 cf. Chrom., Serzo XL, 2-4 (CC 9A, p. 172) ; Tract. XXVIII, 7-8 (/;2.,

p- 329). 10/11 cf. Mt. 4, 16a.

11 cf. Eph. 5, 8.

19/20 cf. Io. 4, 23.

27/28 Mc.

7, 9. Inscriptiones : Incipit Altera Pars epistolarum eiusdem Cypriani episcopi. in primis de dominica oratione z, incipit de dominica oratione Y W T ; de dominica oratione 7, incipit de oratione dominica. amen 7z, incipit de oratione dominica. VIII. P, incipit de oratione &, incipit de oratione dominica R, incipit de oratione dominica .X. B, incipit epistula Sancti Cypriani de oratione dominica J, incipit liber de dominica oratione D, XI. V, incipitliber Sancti Cypriani episcopi de oratione dominica G, sermo de dominica oratione 7n zzg. e 1 nihil sunt aliud] nihil aliud sunt a z 5 dociles] docibiles G? 6 dici ? maiora] meliora T ^ 11 luminati] illuDeus] dici de se P G, de se dici £ minati & a z;? 12 teneremus] teneamus T / 19 adoratores oz. P &, add. P? £ 20 ueritate] ueritatem B J, corr. J? 21 spiritum et ueritatem] spiritu et ueritate WBa sanctificationem & G B, corr. &? G? 23 essespiritalis V GBR DeaT b, spiritalis esse Y W' P & J, esse magis spiritalis D?, esse tam spiritalis zz 24 rs et] nobis a » sanctus Spiritus] spiritus sanctus W & Har/e/ ^ 25 uera est

DE DOMINICA ORATIONE, 3-4 30

35

40

45

$0

J. Oremus itaque, fratres dilectissimi, sicut magister Deus docuit. Amica et familiaris oratio est Deum de suo rogare, ad aures eius ascendere Christi orationem. Agnoscat pater filii sui uerba, cum precem facimus : qui habitat intus in pectore ipse sit et in uoce, et cum ipsum habeamus apud patrem aduocatum pro peccatis nostris, quando peccatores pro delictis nostris petimus, aduocati nostri uerba promamus. Nam cum dicat : Quia quodcumque petierimus a patre in nomine eius dabit nobis, quanto efficacius impetramus quod petimus Christi nomine, si petamus ipsius oratione ? 4. Sit autem orantibus sermo et precatio cum disciplina quietem continens et pudorem, cogitemus nos sub conspectu Dei stare, placendum est diuinis oculis et habitu corporis et modo uocis. Nam ut impudentis est clamoribus strepere, ita contra congruit uerecundo modestis precibus orare. Denique magisterio suo Dominus secrete orare nos praecepit, in abditis et secretis locis, in cubiculis ipsis, quod magis conuenit fidei, ut sciamus Deum ubique esse praesentem, audire omnes et uidere et maiestatis suae plenitudine in abdita quoque et occulta penetrare, sicut scriptum est : Ego Deus adproximans ei non Deus de longinquo. Si absconditus fuerit homo 1n absconditis, ego ergo non widebo eum ? Nonne caelum et terram ego impleo ? Et iterum : In omni loco oculi Dei speculantur bonos et malos. Et quando in unum cum fratribus conuenimus et sacrificia diuina cum

55

9r

Dei sacerdote celebramus, uerecundiae

et disciplinae memores esse debemus, non passim uentilare preces nostras inconditis uocibus nec petitionem commendandam modeste Deo tumultuosa loquacitate iactare, quia Deus non uocis sed cordis auditor est, nec admonendus est clamori-

6o

bus qui cogitationes uidet probante Domino et dicente : Quid cogitatis nequam in cordibus uestris ? Et alio loco : Et scient omnes ecclesiae quia ego sum scrutator renis et cordis. 32/34 cf. Chrom., Serzo XL, 16-17 (p. 172). Trasam. 1I, 846-862 (CC 9o, p. 140-141).

43/60 Fulgentius Rusp., 444

56/57 cf. Chrom., Serz. XL, 13-14 (p.

172) ; Tract. XXVII, 16-17 (p. 325). 33/34 cf. I Io. 2, 1.2a. Hier. 23, 23.24.

Mt. 9, 4.

36/34? Io. 16, 23b.

51/52 Prou. 15, 5.

44/48 cf. Mt. 6, 6.

48/51

56/57 cf. Tert., De orat. 17, 5.

58/59

59/60 Apoc. 2, 23a.

29 magister dominus D e 30 dominum desuo V . 33 etin uoce] in uoce R LZ 37 in Christi nomine P? T? J a f 44 sectete] secteto ea T 5 Fulgentius nos orate Fulgentius — 45 semotislocis V GR Dem Th — conuenit] congruit R e 46 dominum V ubique] ubicumque z ^ 47 in abdita] abdita PERGa 48 adproximans] appropinquans T ^ 49 longinquo] longe T » 51 impleo] implebo B e Dei] domini & z malos et bonos P B 56 modeste] modesto a ^ 5? admonendus est] admonendus Y W P & G 58 cogitationes ex cogitationibus 5, cogitationes hominum T P 89 et scient] sciens $, scient Fulgentius

V 269

92

DE DOMINICA ORATIONE, 5-6

5. Quod Anna in primo Regnorum libro ecclesiae typum portans custodit et seruat, quae Deum non clamosa petitione sed tacite et modeste intra ipsas pectoris latebras precabatur. Loquebatur prece occulta sed manifesta fide, loquebatur non 6 uoce sed corde, quia sic Dominum A

eius mouebantur 7o

sciebat audire, et impetrauit

efficaciter quod petit, quia fideliter postulauit. Declarat scriptura diuina quae dicit : Loquebatur in corde suo et labia et uox eius mon audiebatur,

autem tibi debet adorari, Domine. 6. Adorans autem, fratres dilectissimi, 1 VA

8o

8 MA

et exaudiwit. eam

Dominus. Item legimus in psalmis : Dicite in cordibus uestris et in cubilibus uestris compungimini. Per Hieremiam quoque haec eadem Spiritus sanctus suggerit et docet dicens : I» sensu nec

illud ignoret,

quemadmodum in templo cum pharisaeo publicanus orauerit. Non alleuatis in caelum impudenter oculis nec manibus insolenter erectis, pectus suum pulsans et peccata intus inclusa contestans diuinae misericordiae implorabat auxilium, et cum sibi pharisaeus placeret, sanctificari hie magis meruit qui sic rogauit, qui spem salutis non in fiducia innocentiae suae posuit, cum innocens nemo sit, sed peccata confessus humiliter

orauit, et exaudiuit orantem qui humilibus ignoscit. Quae Dominus in euangelio suo ponit et dicit : Homines duo ascenderunt in templum adorare, unus bharisaeus et unus publicanus. Pharisaeus cum stetisset, talia apud se precabatur : Deus, gratias tbi ago, quia nom sum sicut celeri homines iniusti, raptores, adulteri, quomodo et publicanus iste. Ieiuno bis in sabbato, decimas do omniwm quaecumque bossideo. Publicanus autem de longinquo stabat et neque oculos uolebat ad caelum leuare sed 61/66 cf. Chrom., Tracz. XXVII, XXVII, 46-52 (p. 326). 67/69 I Sam. 1, 15. cf. Is. 66, 2b.

19-24 (p. 325).

69/70 Ps. 4, 5b.

93/81 cf. Chrom., Tracf.

21/72 Bar. 6, 5b (Ep. Hierem.).

81

82/92 Lc. 18, 10-14.

62 deum $ a z T 2, dominum Y WP &GB J Dex,deo R 63 praecabatutr et loquebatur G T £ 64 prece occulta sed manifesta fide loquebatur oz. .$ W/ G 65 dominum .$ D e z, dominus R a, deum ce//. codd.

— 66 petit. Y W P R » T J,

petiit € G J D ea s? T? 68 non mouebantur $ ea 69 Dominus] deus YWGBe uestris oz. P & B J m (add. m?), uestris et oz. R. D a, et om. V 70 cubilibus 5 T' /, stratis ceZ7. codd. compungimini T 5, compungemini .5, transpungimini Y B e, et transpungimini W (transpungemini ) P & G J RDa ieremian .$ *1 sanctus oz. 5 *2 adorari] adorare G D T, corr. T? domine 5 G R D e ), dominus Y W'a T, deus P & B J ex emend. m, ante adorari &, esse debetadoratio domini V. $3 illut.$ *4 phariseus et publicanus P & J 75 impudenter in caelum Y W P £ $6 sed pectus W D »* T ) inclausa ex inclusa .$? *? contemptans .$ *9 rogauit J R D z; T ), otauit Y V P & GB Ja in fiducia] fiducia B » 81 orauit] rogauit B T / 82 suo on. .$ ponit] monuit .$ 83 adorare] orate B T et unus] et alius B T 5 (et unus re ueraV') 84 phariseus autem B a T / deprecabatur B a T ) 86 quomodo et] quomodo Dm 8Y omnium] de omnium Y W, de omnibus P & J quaecumque] quae G£& 88 oculos suos leuabat ad caelum .$ G

xNU27C

DE DOMINICA ORATIONE, 6-8

93

percutiebat bectus suum dicens : Deus, propitius esto mihi pec9o catori. Dico uobis, descendit hic Tustifi catus in domum suam magis quam ille pharisaeus, quia omnis qui se extollit humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur. *. Quae nos, fratres dilectissimi, de diuina lectione discentes,

postquam cognouimus ad orationem qualiter accedere debea9; mus, cognoscamus docente Domino et quid oremus. Sic, inquit, orate : pater noster, qui es in caelis, sanctificetur nomen tuum, adueniat regnum twwm, fiat uoluntas tua in caelo et in lerra, pbanem nostrum coltidianum da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos remittimus debitoribus nostris, V 271

1oo ef ne patiaris induci nos in temptationem, sed libera nos a malo. 8. Ante omnia pacis doctor atque unitatis magister singillatim noluit et priuatim precem fieri, ut quis cum precatur pro se

tantum precetur. Non dicimus: Pater meus, qui es in caelis nec :fanem mewum da mihi hodie, nec dimitti sibi tantum unus10; quisque debitum postulat aut ut in temptationem non inducatur atque a malo liberetur pro se solo rogat. Publica est nobis et communis

oratio, et quando oramus, non pro uno sed pro

populo toto rogamus, quia totus populus unum sumus. Deus pacis et concordiae magister qui docuit unitatem, sic orare 110 unum pro omnibus uoluit, quomodo in uno omnes ipse portauit. Hanc orationis legem seruauerunt tres pueri in camino ignis inclusi consonantes in prece et spiritus consensione concordes : declarat scripturae diuinae fides et dum docet quomodo orauerint tales, dat exemplum quod imitari in precibus 115 debeamus, ut tales esse possimus. Tunc, inquit, ?llz tres tamquam ex uno ore hymmum canebant et benedicebant Dewm. Loquebantur quasi ex uno ore, et nondum illos Christus 95/100 Mt. 6, 9-13. 116 Dan.

— 104/105 cf. Mt. 6, 12. — 105/106 cf. Mt. 6, 13.

115/

3, 51.

90 discendit 5 P magis in domum suam Y W P G J, magis om. & 91 se extollit ex sextollit .$ extollit] exaltat P & G e 91/92 humilabitur ... humilat Ww 92 humiliauerit P J z; 93 docente] dicente J z et quid] quid B T 7 96 in caelis es T' ^ 97 adueniat regnum tuum ozz. P &, add. P? £? in coelo .$ YGR D z,in coelis B T P, sicut in coclo W & J ea 98 remitte B z; T 99

dimittimus V GBeaT b 100 ne patiaris] ne passus fueris V/ — induci nos YWPGJRDoezm (nos supra uersum W), ne inducas nos (oz.patiatis) B T /,ne nos inducas a, nos induci 5 & temptatione .$ 101 singillatim] singulatim BJh ' 102praece 5 103 in caelises P & G J 105 debitum] debita Y W PERGJ autut Y? W?^P £ G Jem T',aut $SYR Da,utW BT . temptatione .$ 107 pro uno] pto nobis solis I7 108 populo toto] toto populo DU) rogamus .$, oramus cef/. codd., og. k 110 in uno oz. . 112 praece in et spiritus] spiritus B /,et spiritu.$ R T ^ consensione] consensionis BT h 113 declarant ex declarat 5? dum docet $ V R e z T ), cum docet Y W^ P & G J D Bayard (Le latin de S. Cyprien, 340) Reveillaud, dum om. a 115 illi tres inquit B P tamquam S B, quasi ce/7. codd. 116 canebant] cantabant V deum $ R ea 5 T h, dominum P & G B J D, domino Y, oz. W^

94 120

125

130

DE DOMINICA ORATIONE, 8-9

docuerat orare. Et idcirco orantibus fuit impetrabilis et efficax sermo, quia promerebatur Deum pacifica et simplex et spiritalis oratio. Sic et apostolos cum discipulis post ascensum Domini inuenimus orasse. Erant, inquit, perseuerantes omnes unanimes in oratione cum mulieribus et Maria. quae. fuerat maler Iesu et fratribus eius. Perseuerabant in oratione unanimes orationis suae et instantiam simul et concordiam declarantes, quia Deus qui inhabitare facit unanimes in domo non admittit in diuinam et aeternam domum nisi apud quos est unanimis oratio. 9. Qualia autem sunt, fratres dilectissimi, orationis dominicae sacramenta, quam multa, quam magna, breuiter in sermone collecta sed in uirtute spiritaliter copiosa, ut nihil omnino praetermissum sit quod non in precibus atque orationibus nostris caelestis doctrinae compendio comprehendatur ! Sic, ait, adorate : pater noster, qui es in caelis. Homo

15 wA

140

V 272

nouus,

renatus et Deo suo per eius gratiam restitutus $afer primo in loco dicit, quia filius esse iam coepit. 7» sua, inquit, propria uenit ei sui eum mon receperunt. Quotquot eum receperunt, dedit "ls potestatem ut filia Dei fierent, qui credunt in nomine eius. Qui ergo credit in nomine eius et factus est Dei filius, hinc debet incipere, ut et gratias agat et profiteatur se Dei filium. Dum nominat patrem sibi esse in caelis Deum, contestetur quoque inter prima statim natiuitatis suae uerba renuntiasse se terreno et carnali patri et patrem solum nosse se et habere coepisse qui sit in caelis, sicut scriptum est : Qui dicunt patri et matri : non noui te, et filios suos non agnouerunt, hi custodie-

145 runi praecepta tua et testamentum tuum seruauerunt. Item Do-

150

minus in euangelio suo praecepit ne uocemus nobis patrem in terra, quod sit scilicet nobis unus pater qui est in caelis. Et discipulo qui mentionem defuncti patris fecerat respondit : Sine mortui mortuos suos sepeliant. Dixerat enim patrem suum mortuum, cum sit credentium pater uiuus.

121/123 Act. 1r, 14.

Deut. 33, 9.

125 cf. Ps. 68, 7a.

146/147 Mt. 25, 9.

133/137 Io. 1, 11.12.

143/145

149 Mt. 8, 22.

119 dominum .$ Y P 120 discipulis ex discipulos $? i21eterantV ^ omnesozm.Y V P&G 122 unanimis.$ ^ 124 suae et] suae V G T? instantiam ... concordiam] instantia ... concordiam ., instantia ... concordia e 123 in domo una T facit] fecit D 128sintY V P &£ G 131 in orationibus T ^ 133 adotate $ R D z, orate Y VP £&GB JeaT b 136 quodquod 5, quotquot autem G J D eum ozz. G b, add. G* 138 credit. GR ea T 5, credidit P & B J, crediderit Y W (ex ezzendat.) D 139 profiteatur iz ras. G, confiteatur T' / 140 contestetur] testetur P &, contestatur R T 5 141 renuntiasse se] se oz. » T b, add. z? T? 9?

144aut matri

147 in terris 7

b

R T).

142 nosse se] nosse

V/D a T 5, se nosse £&

hi] hii Y? W G (hicorr. G') R z — 146 praecipit G e T?

scilicet sit G 7, scilicet .

mortuos suos] mortuos

I7

149 sepeliant mortuos suos J T

IVEQS

DE DOMINICA ORATIONE, 10. Nec hoc solum,

15;

16o

165

17o

fratres dilectissimi,

ro-r1

95

animaduertere

et

intellegere debemus, quod appellemus patrem qui sit in caelis, sed coniungimus et dicimus Paler noster, id est eorum qui credunt, eorum qui per eum sanctificati et gratiae spiritalis natiuitate reparati filii Dei esse coeperunt. Quae uox Iudaeos etiam perstringit et percutit, qui Christum sibi per prophetas adnuntiatum et ad se prius missum non tantum spreuerunt infideliter sed et crudeliter necauerunt : qui iam non possunt patrem Deum uocare, cum Dominus eos confundat et redarguat dicens : Vos de diabolo patre nati estis et concupiscentias patris uestri facere uultis. Ille enim homicida fuit ab initio et in ueritate non stetit, quia ueritas non est in illo. Et per Esaiam prophetam Deus clamat indignans : F2/ios generawa et exaltaui, ipsi autem me spreuerunt. Agnowit bos bossessorem swwm et asinus praesepium domini sui : Israhel autem me non cognouit et populus me non intellexit. Vae genti beccatrici, populo pleno peccatis, semen nequam, filii. scelesti ! Dereliquistis Dominum et in indignationem misistis illum sanctum Israel. In quorum exprobrationem christiani quando oramus pater noster dicimus, quia noster esse iam coepit et Iudaeorum qui eum dereliquerunt esse desiuit. Nec peccator populus potest esse filius, sed quibus remissa peccatorum datur, eis filiorum nomen adscribi- V 274 tur, eis et aeternitas repromittitur Domino ipso dicente : Omnis qui facit peccatum seruus est. Seruus autem non manet in

175 domo in aeternum, filius manel in aeternum.

11. Quanta autem Domini indulgentia, quanta circa nos dignationis eius et bonitatis ubertas, ut sic nos uoluerit orationem celebrare in conspectu Dei ut Deum patrem uocemus et ut est Christus Dei filius sic et nos Dei filii nuncu160/162 Io. 8, 44.

163/168 Is. 1, 2b - 4.

174/175 Io. 8, 34.35.

151 hoc oz. 5 152 appellamus G 2 155 filii] fili 5 etiam iudaeos P & J 156 qui christum] quia christum .$ 1359 patrem deum] patrem dominum $2 arguat .$ 160 diabulo .$ nati oz. Y WP & concupiscentiam G D T 5, concupiscentia R 162 in illo non est T ^ eseiam .$ 163 et indignans Ry generaui $V GR Deaz, genui YWP&BJT» 164 bos] bus 5$ suum oz. Y G, erasum in W, supra uersum P 165 praesepium 5 P G B J T 5, praesepe Y £R Deam istahel] istr .$ cognouit] agnouit Y BR az 166 et populus $ Y FP BDez b,etpopulus meus£ G/ Ra T genti peccatrici$ G Deam T b, gens peccatrix Y V PEB JR populo pleno $5 G Deaz T hb, populus plenus Y /P&B JR 167 filii] fili 9 filii sine lege T P, filii scelerati R D 168 illum oz. G z T 5, super 2 169 exprobratione P & G JuD pater noster] noster ozz. T 5 170 iam 5, oz. cett. codd. dereliquerunt $ G! (1este Hartel) a, reliquerunt W P & G B J D e 9 T? b, relinquerunt Y R T 171 desiuit 5 R D e z2, desiit Y W P & G J az T b, desit B 172 remissa] temissio & a zz? datur] dantur G (corr. G?) B D T (corr. T?) b 174 seruus est peccati Y*PEBJRT 175 prius aeternum] aeterno .$ filius autem V &a T 17* eius ozz. 5 178 dominum patrem 5 D a 179 et ut] ut et 5 filii nuncupemur 5 P? G R a T 5, filios nuncupemus (ze/ nuncupemur) Y P &B] Dem

96 18o

190

DE DOMINICA ORATIONE,

r1-12

pemur ! Quod nomen nemo nostrum in oratione auderet attingere, nisi ipse nobis sic permisisset orare. Meminisse itaque, fratres dilectissimi, et scire debemus quia quando patrem Deum dicimus quasi filii Dei agere debemus, ut quomodo nos nobis placemus de Deo patre, sic sibi placeat et ille de nobis. Conuersemur quasi Dei templa, ut Deum in nobis constet habitare, nec sit degener actus noster ab spiritu, ut qui spiritales et caelestes esse coepimus non nisi spiritalia et caelestia cogitemus et agamus, quia et ipse Dominus Deus dixit : Eos qui clarificant me clarificabo et. qui me spernent. spernentur. Beatus quoque apostolus in epistula sua posuit : JNom estis uestri, empti enim estis magno. Clarificate et portate Deum in corpore uestro.

205

200

12. Post hoc dicimus : Sanctificetur nomen tuum, non quod optemus Deo ut sanctificetur orationibus nostris, sed quod petamus a Deo ut nomen eius sanctificetur in nobis. Ceterum a quo Deus sanctificatur qui ipse sanctificat ? Sed quia ipse dixit : Sancti estote, quoniam et ego sanctus sum, id petimus et V 275 rogamus, ut qui in baptismo sanctificati sumus in eo quod esse coepimus perseueremus. Et hoc cotidie deprecamur. Opus est enim nobis cotidiana sanctificatio, ut qui cotidie delinquimus delicta nostra sanctificatione assidua repurgemus. Quae autem sit sanctificatio quae nobis de Dei dignatione confertur apostolus praedicat dicens : Neque fornicarii neque idolis seruientes neque adulteri neque molles neque mascu193/201 Fulgentius, 74g Trasaz. ll, 763-771 (p. 138-139). 193/199 Augustinus, De dono perseuerantiae 2, 4 (PL 45, c. 996-997) ; De correptione et gratia 6, yo (PL. 44, C. 922) ; Contra duas epistulas Pelagianorum YV ,9, 25 (CSEL 60, p. 549). 193/ 195 cf. Chrom., Serzo XL, 27-28 (p. 172). 200/201 Augustinus, Conra dias epistulas Pelagiamorum YN , 1o, 27 (p. 566).

185 cf. I Cor. 5, 16.

[Leur 9:2;

188/189 I Sam. 2, 3ob.

190/192 I Cor. 6, 19.20.

197

203/208 I Cor. 6, 9b-11.

182/183 patrem dominum G a T 5

184 et ille] ille R a

188 conuertamur .$

ut deum WP & B J R D s T b, ut dominum 5 Y G e£? a, ut domini e 186 sit] sic .$ R 187 et caelestes oz. B D 188 cogetemus .$ et ipse] ipse

P & R m(corr. gi) B J dominus oz. P & a 189 spernent spernentur 5, spernet spernetur Y |V' J, spernitspernetur P£€ GBR DeamT b 190 apostolus paulus T ) 191 magno 5$ IV B e a 5, pretio magno PE GJ R D a? g? T p, magno pretio Y portate dominum $ D a 194 optemus P £ R 193 petimus P & adeo V Y WP &B Jeam T b Augustini operis Contra duas epist. Delag. codices OCDV et eiusdem Augustini operis De correp. e? gralia omnes codices, a domino $ G R D a, ab eo -Augustini operis Contra duas epist. Pelag. codices B E p operis De dono pers. omnes codices. Fulgentius 19? quoniam] quia V/ Fulgentius, quomodo .ugustinus in operibus De dono perseu. et. De corr. et gratia — et ego] et om. "Augustinus in opere De correp. et gratia ideo petimus G JD T 199 quodtidie $, »// saepe deprecamur] precamur / D a T ) 200 sanctificatione G R D (corr. D?) e a m T b :Augustinus Fulgentius 203 neque enim fornicarii Y W^ 204 mascolorum .$

DE DOMINICA ORATIONE,

12-13

97

205 lorum. appetitores neque fures neque fraudulenti neque ebriosi neque maledici neque raptores regnum Dei consequentur. Et haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed iustificati estis, sed sanctifi-

cati estis in nomine Domini Iesu Christi et in spiritu Dei nostri. Sanctificatos nos dicit in nomine Domini Iesu Christi et in 210 Spiritu Dei nostri. Haec sanctificatio ut in nobis permaneat oramus, et quia Dominus et iudex noster sanato a se et uiuificato comminatur iam non delinquere, ne quid ei deterius fiat,

215

220

225

23o

235

hanc continuis orationibus precem facimus, hoc diebus ac noctibus postulamus ut sanctificatio et uiuificatio quae de Dei gratia sumitur ipsius protectione seruetur. 13. Sequitur in oratione : Adueniat regnum tuum. Regnum etiam Dei repraesentari nobis petimus, sicuti et nomen eius ut in nobis sanctificetur postulamus. Nam Deus quando non regnat, aut apud eum quando incipit quod et semper fuit et esse non desinit ? Nostrum regnum petimus aduenire a Deo nobis repromissum, Christi sanguine et passione quaesitum, ut qui in saeculo ante seruiuimus postmodum Christo dominante regnemus, sicut ipse pollicetur et dicit : Vernite, benedicti patris mei, percipite regnum quod uobis paratum est ab origine mundi. Potest uero, fratres dilectissimi, et ipse Christus esse regnum Dei quem uenire cotidie cupimus, cuius aduentus ut cito nobis repraesentetur optamus. Nam cum resurrectio ipse sit, quia in ipso resurgimus, sic et regnum Dei potest ipse intellegi, quia in illo regnaturi sumus. Bene autem regnum Dei petimus, id est regnum caeleste, quia est et terrestre regnum : sed qui renuntiauit iam saeculo maior est et honoribus eius et regno. Et ideo qui se Deo et Christo dicat non terrena sed caelestia regna desiderat. Continua autem oratione et prece opus est, ne excidamus de regno caelesti, sicut Iudaei quibus hoc prius promissum fuerat exciderunt Domino manifestante et probante : Multi, inquit, wenient ab oriente et occidente et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob n regno caelorum. 210/215 Augustinus, De dono perseuerantiae 2, 4 (c. 997).

218/221 cf. Chrom.,

Sermo XL, 30-34 (p. 172-1723). 211/212 cf. Io. 5, 14b.

227/228 cf. Io. 11, 25-26.

218/219 cf. Tert., De orat. 5, 1.

228'CF2 Gol 2» 12:

223/223 Mt. 25, 34b.

236/239 Mt. 8, 11.12.

206 consequentur 5 P & G R D e, consecuntur Y W B a, possidebunt ] z T ^ 208 et inspiritu 5 Y'X£€ GR Dea T?b,etspiritu Y /PBJT 212 iam oz. "Augustinus derelinquere $ (uw/ widetur) G, corr. G? 213 ac] et z4Augustinus 214 postulemus G? J? D ) de dei] domini .$ 215 ipsius] ipsi .$ 217 sicuti] sicut / T ^ 218 nam dominus 1 220 a deo] a domino R D e, a christo J / 225 dilictissimi .$ 232 quise domino / D T 234 excedamus AY de regno 5, a regno ce//. codd. 235 hoc oz. P & B prius] primum .$ autem manifestante T' 5, manifestante /s ras. J 237 recumbent .$ P & G, accumbent Y (cezf. codd.)

V 276

98 240

245

DE DOMINICA ORATIONE, 13-14

Filii autem regni expellentur in tenebras exteriores : illic. erit loratio et stridor dentium. Ostendit quia ante filii regni Iudaei erant, quando et filii Dei esse perseuerabant ; postquam cessauit circa illos nomen paternum, cessauit et regnum. Et ideo christiani qui in oratione appellare patrem Deum coepimus nos et ut regnum Dei nobis ueniat oramus. i 14. Addimus quoque et dicimus : Fia£ uoluntas tua in caelo et in terra, non ut Deus faciat quod uult, sed ut nos facere possi-

mus quod Deus uult. Nam Deo quis obsistit quominus quod uelit faciat ? Sed quia nobis a diabolo obsistitur quominus per omnia noster animus atque actus Deo obsequatur, oramus et petimus ut fiat in nobis uoluntas Dei : quae ut fiat in nobis, 250 opus est Dei uoluntate, id est ope eius et protectione, quia nemo suis uiribus fortis est sed Dei indulgentia et misericordia V. 271 tutus est. Denique et Dominus infirmitatem hominis quem portabat ostendens ait : Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste, et exemplum discipulis suis tribuens, ut non uoluntatem 25 5 suam sed Dei faciant, addidit dicens : Verumtamen non quod ego uolo sed quod tu. Et alio loco dicit : Non descend: de caelo ut faciam uoluntatem meam, sed uoluntatem eius qui me misit. Quodsi filius obaudiuit ut faceret patris uoluntatem, quanto magis seruus obaudire debet ut faciat domini uolun260 tatem, sicut in epistula sua Iohannes quoque ad faciendam uoluntatem Dei hortatur et instruit dicens : Nolite diligere mundum neque ea quae in mundo sunt. Si qui dilexerit mundum, non est caritas patris in illo, quia omne quod in mundo est concupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et ambi26 tio saeculi, quae non est a patre sed ex concupiscentia mundi. Et A

244/252 Augustinus, Confra duas epistulas Pelagianorum 1V, 9, 25 (p. 549-550). 245/249 cf. Chrom., Tract. XXVIII, 67-72 (p. 331). 246/247 cf. Tert., De orat. 4, 1. 249/250 cf. Tert., De orat. 4, 5. 255/256 Mt. 26, 39. 256/238 Io. 6, 58. 261/268 I Io. 2, 15-17.

253/254 et

238 pellntur T 5— 242 patrem deum 5 P & J R e T 5, patrem dominum G D a, deum patrem Y W B z 243 nos et] nos oz. G T*?, nosse et P & J (corr. ]J?) a b 244 sicut in caelo £ Ga T 245 uult ex uiuit .$ 250 dei est .$ eius deus $, corr. .$? et protectione supra uersum y 250/2501 quia ... fortis est ozz. M 252 infirmitate $ Y IJ 254 et oz. S tribuens] distribuit .$, distribuens $? Har/e| ^ 285 faciant ex faciat 5? 256 quod tu uis $ G T 5, tu Zantum

Ya et alio loco dicit .$ G, et alio in loco dicit / R, alio in loco dicit T ^ (item alio in loco dicit T?), et alio loco (o. dicit) Y W P &, et in alio loco dicitD e a ,

item alio loco dicit B discendi .$ 257/288 me misit] misit me e Harze/ 258 quod si] quod P £ T, corr. T? ut faceret uoluntatem patris Y W B e 259 ut faciat dei uoluntatem 5 P & J 260 iohannis .$ 260/261 faciendam dei uoluntatem Y W P &e 202siqui$ Y W JR b,siquisY*P&GBDeam T 263 dilectio patris Y W' P & B 264 concupiscentia carnis est et ozz. . 268 ex concupiscentia saeculi Y W/ P & B

DE DOMINICA ORATIONE, 14-16

270

99

mundus transibit e concupiscentia eius : qui autem fecerit uoluntatem Dei manet in aeternum, quomodo et Deus manet in aelernum. Qui in aeternum manere uolumus Dei qui aeternus est uoluntatem facere debemus. 15. Voluntas autem Dei est quam Christus et fecit et docuit. Humilitas in conuersatione, stabilitas in fide, uerecundia in uerbis, in factis iustitia, in operibus misericordia, in moribus

disciplina, iniuriam facere non nosse et factam posse tolerare, cum fratribus pacem tenere, Deum toto corde diligere, amare 27 in illo quod pater est, timere quod Deus est, Christo nihil omnino praeponere quia nec nobis quicquam ille praeposuit, caritati eius inseparabiliter adhaerere, cruci eius fortiter ac fidenter adsistere, quando de eius nomine et honore certamen est, exhibere in sermone constantiam qua confitemur, in quaestione fiduciam qua congredimur, in morte patientiam qua coronamur : hoc est coheredem Christi uelle esse, hoc est praeceptum Dei facere, hoc est uoluntatem patris implere. 16. Fieri autem petimus uoluntatem Dei in caelo et in terra : quod utrumque ad consummationem nostrae incolumitatis 28 pertinet et salutis. Nam cum corpus e terra et spiritum possideamus e caelo, ipsi terra et caelum sumus et in utroque, id est et corpore et spiritu, ut Dei uoluntas fiat oramus. Est enim inter carnem et spiritum colluctatio et discordantibus aduersus se inuicem cotidiana congressio, ut non quae uolumus ipsa 290 faciamus, dum spiritus caelestia et diuina quaerit, caro terrena et saecularia concupiscit. Et ideo petimus inter duo ista ope et auxilio Dei concordiam fieri, ut dum et in spiritu et in A^

A

283/29? Augustinus, Conira duas epistulas Pelagianorum YV, 9, 25 (p. 550-551); Contra Iulianum Pelagianum Yl, 5, 6 (PL. 44, c. 676).

285/286 Augustinus, Reract.

[X15 8 (CSEL,536; p.35). 287/29? Augustinus, Opus izzperfectum contra Iulianum I, 72 (CSEL 85, 1, p. 85-86). 274 cf. Mt. 22, 37-40

281 cf. Rom. 8, 16b.17.

286 cf. Tert., De orat. 4, 1.

266/267 uoluntatem domini D, dei uoluntatem .$ 269 prius manet] manebit V/ — 270 est quam] et quam Y W et docuit et fecit Y WP&B 273 nosse] posse Y V P & 274 deum] dominum $5 V/D 235 timere autem quod dominus / T » 275/276 omnino nihil G a, praeponere omnino Y IV, nihil ozz. & 276 ille quicequam Y V P&R 2*8 fidenter adsistere] libenter insistere 1 279 constantia .$ qua] quam $ GT 2 280 fiducia ... patientia 5 Y WB 282 uoluntatem] uoluptatem .$ 284 incolomitatis Y IW G 285 et spiritum] spiritum Aug. in Refrac. —286 utroque ex utraque 5 — 286/287 id est in corpore et spiritu s/ze id est in corpore et in spiritu Z4ugusfinus 287 est enim] enim oz. 288 inter carnem et spiritum (spiritu 5)] in carne et spiritu Y W "Augustinus discordantes .$ aduersus $ /] R z T b, aduersum Y V PE&GBDea 290 dum] dei .$ spiritus] spiritu .$ 291 petimus inter] petimus impense Y et in spiritu et in carne V/ zz Augustinus in 292 ut dum ex et dum 5? WPB operibus Opus imperf. et Contra lulian., in spiritu et in carne $ G D a T ZAugustini operis Contra duas epist. Pel. codices O B, et spiritu et in carne R, in spiritu et carnee, et spiritu et carne T P? & B, spiritu et carne Y P?

V 278

IO00

DE DOMINICA ORATIONE,

16-17

carne uoluntas Dei geritur, quae per eum renata est anima seruetur. Quod aperte atque manifeste apostolus Paulus sua uoce declarat : Caro, inquit, concupiscit aduersus spiritum. et spiritus aduersus carnem. Haec enim inuicem aduersantur sibi, ut non quae uultis ipsa faciatis. Manifesta autem. sunt facta

295

carnis, quae sunt adulteria, fornicationes, immunditiae, spurcitiae, idololatriae, ueneficia, homicidia, inimicitiae, contentiones, V 279 300 aemulationes, animositates, brouocattones, simultates, dissenstones, haereses, inuidiae, ebrietates, comisationes et his similia :

qui lalia agunt regnum Dei non possidebunt. Fructus autem spiritus est caritas, gaudium, pax, magnanimitas, bonitas, fides, mansuetudo, 30

A

310

continentia, castitas. Et idcirco cotidianis

immo

continuis orationibus hoc precamur et in caelo et in terra uoluntatem circa nos Dei fieri : quia haec est uoluntas Dei, ut terrena caelestibus cedant, spiritalia et diuina praeualeant. 17. Potest et sic intellegi, fratres dilectissimi, ut quoniam mandat et monet Dominus etiam inimicos diligere et pro his quoque qui nos persequuntur orare, petamus et pro illis qui adhuc terreni sunt et necdum caelestes esse coeperunt, ut et circa illos uoluntas Dei fiat quam Christus hominem conseruando et redintegrando perfecit. Nam cum discipuli ab eo iam non terra appellentur sed sal terrae et apostolus primum

315 hominem

uocet

de terrae

limo,

secundum

uero

de

caelo,

merito et nos qui esse debemus patri Deo similes, qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos, sic Christo monente oramus et petimus, ut precem

308/311 cf. Augustinus, Eps7. 217, 6 (CSEL 57, p. 407). Contra duas epistulas Pelagianorum YN ,9, 25 (p. 551). 295/304 Gal. 5, 17; 19-23.

309/310 cf. Mt. 5, 44.

314/3158. cf. I Cor. 15, 47.

316/318 cf. Mt. 5, 45.

308/313 Augustinus,

313/314 cf. Mt.

5, 13.

293 geritur] creditur .$ 294 seruetur] reseruetur 17 293 et spiritus] spiritus autem Y D T Augustini op. Contra duas epist. Pelag. codices E F 296 sibi oz. ] "Augustini obus Contra duas epist. Pelag. 297 ea quae uultis Z4ugus?zini Opus izzperf. ipsa] illa zAugus?inus in opere Contra Iulianum sunt autem T 297/298 opera carnis W e zz T (ut uidetur) — 298 fornicationis 5 — 299 idolatrtia G R e b 800 animositas 9 W' P zz, corr. P? o?

301 heresis 5 WV » T

comisationes

$ V, comesationes 4e/ commessationes /e/ commisationes ce//. codd. 302 possedebunt .$ 303 est agapes gaudium pax magnanimitas suauitas benignitas I7 303 et in terra et in caelo Y W'P & 306 uoluntatem ... haec est ozz. $ uoluntas dei ex uoluntatis dei .$ 306/307 ut et terrena .$ 309 monet] docet 74zgustinus 311 adhuc terreni Y W' P & B J D ea, adhuc tetena 5, adhuc tetra V/ G R m Augustinus, adhuc de terra T b.— 313 perfecit]perficit Y W P G (corr. G?)B 314 iam non 5 R T /, non iam cez/. codd. terra V G JR? Dea T,in tetta .$, terteni Y W P & B J, terrena R, tetra e J, in terrena ^ appellantur 7 P EB T

(corr. T*), appellatentur V, om. Y —— 315 decaclo]e caelo ; ea 318 sic Christo] si christo P & B, et christo J

316 similis .$

DE DOMINICA ORATIONE, pro omnium

17-18

IOI

salute faciamus, ut quomodo in caelo, id est in

320 nobis, per fidem nostram uoluntas Dei facta est ut essemus e caelo, ita et in terra, hoc est in illis (non? credentibus fiat uoluntas Dei, ut qui adhuc sunt prima natiuitate terreni incipiant esse caelestes ex aqua et spiritu nati. 18. Procedente oratione postulamus et dicimus : Panem nos325 irum cotidianum da nobis hodie. Quod potest et spiritaliter et simpliciter intellegi, quia et uterque intellectus utilitate diuina proficit ad salutem. Nam panis uitae Christus est et panis hic omnium non est, sed noster est. Et quomodo dicimus pater noster, quia intellegentium et credentium pater est, sic et 33o Panem nostrum uocamus, quia Christus eorum, qui corpus eius contingimus, panis est. Hunc autem panem dari nobis cotidie postulamus, ne qui in Christo sumus et eucharistiam eius cotidie ad cibum salutis accipimus intercedente aliquo grauiore delicto, dum abstenti et non communicantes a caelesti pane 33; prohibemur,

a Christi corpore separemur ipso praedicante et

dicente : Ego swm panis witae qui de caelo descendi. St qui ederit de meo pane, uiuet in aeternum. Panis autem quem ego dedero caro mea est pro saeculi wita. Quando ergo dicit in aeternum uiuere si qui ederit de eius pane, ut manifestum est 340 eos uiuere qui corpus eius attingunt et eucharistiam iure communicationis accipiunt, ita contra timendum est et orandum,

ne dum quis abstentus separatur a Christi corpore remaneat a salute comminante ipso et dicente : N?s? ederitis carnem fila hominis et biberitis sanguinem eius, non habebitis witam in 319/322 cf. Augustinus, De praedestinatione sanct. 8, 15 (PL 44, c. 972).

319/322

cf. Chtom., Trac/. XXVIII, 83-86 (p. 332). 319/323 cf. Augustinus, Episz. 217, 26 (p. 422). 330/331 cf. Chrom., Trac. XXVIII, 102-114 (p. 332-333). 331/ 335 Augustinus, Con/ra duas epistulas Pelagianorum YN , 9, 25 (p. 551).

323 cf. Io. 5, 5. 319 ut quomodo

327 cf. Io. 6, 35. Y

VP

336/338 Io. 6, 51.

£BJ Ra T P, etquomodo

de caelo P & D, in caelo T 7

$ V

343/343 Io. 6, 53. GDem

— 321ecaclo]

«non» credentibus D? Morellius, ctedentibus cod.

Bayard (Latin Cyprien 245, 341) Reveillaud, nondum credentibus Gravius apud Hartel, credere nolentibus Har/e/ ex nolentibus credere z4ugustini 323 nati] renati GB]Jams?,om.P & 328 et spiritaliter] spiritaliter Y W P & G B J z 327 profecit .$ 332 eucharistiam eius .$, eucharistiam ce//. codd. 7Augustinus 333 iure communicationis accipimus V/ 334 abstenti 5 IW P & B ]? R D, absenti Y G J », absentes G? e T 5, non absentes a, abstientes »/?, abstinentes ex absentes 7m zg. zy" 336 dicente] monente Y W P & B uitae] uiuus V7 descendi]discendi. Y ^ siqui.$ V. G, si quis ce//. codd. 337 uiuet] uiuit ^r panis autem 5 G B J D ea m, panem autem Y W P & T 5b, panem enim R 339 uiuere] uiuire.$ siqui$5 V YWPREG J,siquisP* BJ*DeamTh pane ex panem .$? ut manifestum .$ G e, et manifestum /, manifestum Y W P & BRDamTb 339/340 est eos] sit eos 5 342 remaneat] extraneus remaneat $2, alienus remaneat 77? J?, abstentus maneat 7, remaneat alienus a, maneat 7

343 salute ex salutem 5?

catnem] panem .$

344 habebitis] habetis .$

V 280

I02 34

A

35 o

35

i]

36 o

DE DOMINICA

EN o

18-20

uobis. Et ideo panem nostrum, id est Christum, dari nobis cotidie petimus, ut qui in Christo manemus et uiuimus a sanctificatione eius et corpore non recedamus. 19. Potest uero et sic intellegi, ut qui saeculo renuntiauimus et diuitias eius et pompas fide gratiae spiritalis abiecimus cibum nobis tantum petamus et uictum, quando instruat Dominus et dicat : Qu? non renuntiat omnibus quae sunt eius, non potest meus discipulus esse. Qui autem Christi coepit esse discipulus secundum magistri sui uocem renuntians omnibus, diurnum debet cibum petere nec in longum desideria petitionis extendere ipso iterum Domino praescribente et dicente Nolite in crastinum. cogitare : crastimus enim. tpse cogitabit sibi. Sufficit diei malitia sua. Merito ergo Christi discipulus uictum sibi in diem postulat qui de crastino cogitare prohibetur, quia et contrarium sibi fit et repugnans ut quaeramus in saeculo diu uiuere qui petimus regnum Dei uelociter aduenire. Sic et beatus apostolus monet formans et corroborans spei nostrae ac fidei firmitatem

36 VA

ORATIONE,

: Nz/ul, inquit, ?ntulimus in hunc

mundum, uerum nec auferre possumus. Habentes itaque exhibitonem eL tegumentum his contenti sumus. Qui autem. uolunt diwites fieri yncidunt in temptationem et muscipulas et desideria multa et nocentia, quae mergunt hominem in perditionem et in interitum. Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes naufragauerunt a fide et inseruerunt se doloribus multüs. 20. Docet non tantum contemnendas sed et periculosas esse diuitias, illic esse radicem malorum blandientium, caecitatem

EN b]

mentis humanae occulta deceptione fallentium. Vnde et diuitem stultum saeculares copias cogitantem et se exuberantium fructuum largitate iactantem redarguit Deus dicens : Stulte, hac nocte expostulatur anima tua. Quae ergo parasti cuius erunt ? Laetabatur stultus in fructibus nocte moriturus et cui uita iam deerat uictus abundantiam cogitabat. Contra autem Dominus perfectum et consummatum docet fieri qui omnibus

331/352 Lc. 14, 33. — 336/397 Mt. 6, 34. — 362/369 I Tim. 6, 7-10. —374/ $15 Lc. 12, 20.

377/380 cf. Mt. 19, 21 ; 6, 2o.

347 ct corpore eius Y V P&B 350 petamus et uictum oz. .$ 381 renuntiat| renuntiauerit Y WP £& B 3583 uocem magistti sui Y WP£B 355 extendere] ea tendere W, daetendere Y ——— praecipiente et dicente T 5 dicente ex docente .$ 356 enim] dies adZ. ozmes praeter $ R. a 354 sufficit] sufficiat .* 359 sibi fit ex sibi sit .9 362 ac fidei nostrae 5 362/363 in hunc mundum intulimus T 5 363 uerum nec V R z? T b, uerum neque Y P & GB JDeaz, quia nec .$ auferre] ferre .$ possumus] simus 5 exhibitionem] nutrimentum Y WW B, uictum P 364 tegumentum] tegmentum .$ sumus $ GJRD 7 Tb,simusY WP£Beaz? 365 muscipulam V G J D a z T b, muscipula R 366/367 et in interitum Y W? P £ T 5, et interitum

374 fructuum] fructum $5 R

V 281

W R Ba m*om.SGJDem

redarguit dominus Y W J »

V 282

DE DOMINICA ORATIONE, 20-22

IO3

suis uenditis atque in usum pauperum distributis thesaurum 58o sibi condat in caelo. Eum dicit posse se sequi et gloriam dominicae passionis imitari qui expeditus et succinctus nullis laqueis rei familiaris inuoluitur, sed solutus ac liber facultates suas ad Dominum ante praemissas ipse quoque comitatur. Ad quod ut possit unusquisque nostrum parare se, sic discit 38 orare et de orationis lege qualis esse debeat noscere. 21. Neque enim deesse cotidianus cibus potest iusto, cum scriptum sit : Non occidet Dominus fame animam iustam, et iterum : Iwwuenior fui et senui el non uidi iustum derelictum neque semen eius quaerens panem, item Dominus promittat et 39o dicat : «olite cogitare dicentes : quid edemus aut quid bibemus aut quid. uestiemur ? Haec enim nationes quaerunt. Scit autem pater uester quia horum omnium indigetis. Quaerite primo regnum et iustitiam Dei, et haec omnia apponentur uobis. Quaerentibus regnum et iustitiam Dei omnia promittit apponi : wA

39; nam

40 o

cum

Dei sint omnia, habenti Deum

nihil deerit, si Deo V 285

ipse non desit. Sic Daniheli in leonum lacum iussu regis incluso prandium diuinitus procuratur et inter feras esurientes et parcentes homo Dei pascitur. Sic alitur Helias in fuga et solitudine coruis ministrantibus et uolucribus cibum sibi apportantibus in persecutione nutritur, atque — o humanae malitiae detestanda crudelitas! — ferae parcunt, aues pascunt, et homines insidiantur et saeuiunt !

22. Post haec et pro peccatis nostris precamur dicentes: E remille nobis debita nostra, sicut el nos remittimus debitoribus 40

I

nostris. Post subsidium cibi petitur et uenia delicti, ut qui a Deo pascitur in Deo uiuat nec tantum praesenti et temporali uitae sed aeternae consulatur, ad quam ueniri potest si pec401/402 cf. Chrom., Serzzo XXV,

381 Prou. 1o, 3a. cf. Dan. 14, 31-42.

31-32 (p. 114).

388/389 Ps. 36, 25. 390/393 Mt. 6, 31-33. 398/400 cf. I Reg. 17, 6.

379 distribuitis 5 thensaurum ex thensauri .$, thesauros I7 se sequi $ G J a z T, sequi Y W P & B e b, essequi R, se D

corr. T? didicit G?

396/398 380 caelis I gloriae 5 T,

383 ad deum BRez T» 384 sic om. 5 discit] dicit Y G, 385 de orationis] orationis Y IJ debeat ex debet .? 387

dominus fame .$ (ex dominum 9) G B J D z h,fame dominus Y W R ea T, domi-

nus P & 388 iuuenior] iunior 5 & J a 389 promittat $5 G R a zz (ante dominus 2), repromittat Y W'P B J T b, repromittit T? &, promittit D e 390 dicit De T? ^ bibamus 5 391 uestiamur .$ quaerent $ ^ scit autem] scit enim &GR T 5 392 indegetis 5 primum & GD 393 iustitia .$ 395 sint dei Y V P £ B dominum 5 P & D 395/396 si ipse deo V — 396 danieli ze/ daniheli 5 G e T 5, daniel ze/ danihel Y W P &B J R D a, danielo z in lacu leonum (lacum R) R e z, lacu eziaz Y G JaT b 397 procuratur] . apparatur / — 397/398 esurientes et rugientes D T 5 398ethelias V. — 398/ 399 et in solitudine

Y P

£G

400 atque oz. P e

oS$YPkeab,et

W,oet

B, om. G ] R (add. R?) D z T, o quam T? humane .$ G 401 malitiae] militiae .$ fere .$ 403 precamur $5 V/GR* Dea z, deprecamur Y WP&. B]JT/,petianus R — 404 dimitte $* GR D sicuti IW P & dimittimus VYRD 40: consulatur] consolatur 5 J R zz, corr. J* R* sz,

I04

410

415

420

42;

DE DOMINICA ORATIONE,

22-23

cata donentur, quae debita Dominus appellat, sicut in euangelio suo dicit : Dumisi tibi omne debitum, quia me rogasti. Quam necessario autem, quam prouidenter et salubriter admonemur quod peccatores sumus, qui pro peccatis rogare compellimur, ut dum indulgentia de Deo petitur, conscientiae suae animus recordetur ! Ne quis sibi quasi innocens placeat et se extollendo plus pereat, instruitur et docetur peccare se cotidie, dum cotidie pro peccatis iubetur orare. Sic denique et Iohannes in epistula sua monet dicens : S? dixerimus quia peccatum mon habemus, mos ipsos decipimus et ueritas im nobts mon est. Si aulem confessi fuerimus peccata nostra, fidelis et vustus est Dominus qui nobis peccata dimittat. In epistula sua utrumque complexus est, quod et rogare pro peccatis debeamus et impetremus indulgentiam cum rogamus. Ideo et fidelem dixit Dominum ad dimittenda peccata fidem pollicitationis suae reseruantem, quia qui orare nos pro debitis et peccatis docuit paternam misericordiam promisit et ueniam secuturam. 23. Adiunxit plane et addidit legem certa nos condicione et sponsione constringens, ut sic nobis dimitti debita postulemus secundum quod et ipsi debitoribus nostris dimittimus, scientes impetrari non posse quod pro peccatis petimus, nisi et ipsi circa peccatores nostros paria fecerimus. Idcirco et alio in loco

430 dicit : In qua mensura

mensi fueritis, in ea remetietur uobis.

Et qui seruus post dimissum sibi a domino omne debitum conseruo suo noluit ipse dimittere in carcerem relegatur : quia indulgere conseruo noluit, quod sibi a Domino indultum fuerat amisit. Ouae adhuc fortius Christus in praeceptis suis maiore 455 censurae suae uigore proponit. Cum steteritis, inquit, ad orationem, remittite si quid habetis aduersus aliquem, ut et bater uester qui in caelis est vemittat peccata uobis. Si autem uos non remise409/419 Augustinus, Contra duas epistulas Pelagianorum YN ,10, 27 (p. 556). 409 Mt. 18, 232. Mc. 4, 24.

413/414 cf. Lc. 18, 14b.

431/434 cf. Mt. 18, 23-35.

416/419 I Io. r, 8.9.

430

435/439 Mc. 11, 25.26.

409 omne] omnem .$ R 409/410 quam necessarie zAuguszinus 411 sumus JYWPEBJDaea. Augustini O?, simus V G Rz T b Augustin CD EF 416 monet] ponit G ] T 5, om. e (dicit zantum e)

419 dominus

om.

;Augustinus

421 impetremus de dei indulgentia T dum rogamus / . 422 deum W/ BJDem,corr. W? z* 423/424 paterna misericordia G 7] 426 perstringens De debita: dimitti a zz 42 quod et ipsi] quod ipsi. $ Y ^ 429 peccatores

om. Ie

alioinloco.$ Y P &G BR a,inloco alio T 7,in alio loco D 77,alio loco 430 fueritis Y? G J R e T 5, uetitis 5, eritis Y W P & B zy, metieritis D a

remitietur .$' 431 et seruus qui G ]/ e a, et quis seruus .$ omnem .$ 432carcet J, carcere G J[— 433 conseruo noluit .$ Y W P & G R zz, conseruo suo noluit B J D e a, noluit conseruo suo T 434 in praeceptis] praeceptis Y IW P &B maiore ex maiotae corr. 5, maiori G e 435 proponit $ G R e a zz, praedixit Y W P & B, praeponit D T ^ adoratione $

V 284

DE DOMINICA ORATIONE, 23-24

105

nilis, neque paler uester qui in caelis est remitiet uobis peccata uestra. Éxcusatio tibi nulla in die iudicii superest, cum secun440 dum tuam sententiam iudiceris et quod feceris hoc et ipse patiaris. Pacificos enim et concordes atque unanimes esse in domo sua Deus praecepit et quales nos fecit secunda natiuitate tales uult renatos perseuerare, ut qui filii Dei esse coepimus in Dei pace maneamus, et quibus spiritus unus est unus sit et 445 animus et sensus. Sic nec sacrificium Deus recipit dissidentis et ab altari reuertentem prius fratri reconciliari iubet, ut pacificis precibus et Deus possit esse pacatus. Sacrificium Deo maius est pax nostra et fraterna concordia et de unitate Patris et Filii et Spiritus sancti plebs adunata. 24. Neque enim in sacrificiis quae Abel et Cain primi obtule450 runt munera eorum Deus, sed corda intuebatur, ut ille placeret

in munere qui placebat in corde. Abel pacificus et iustus, dum Deo sacrificat mnocenter, docuit et ceteros, quando ad altare munus offerunt, sic uenire cum Dei timore, cum simplici corde,

cum lege iustitiae, cum concordiae pace. Merito ille dum in sacrificio Dei talis est, ipse postmodum sacrificium Deo factus est, ut martyrium primus ostendens initiaret sanguinis sui gloria dominicam passionem qui et iustitiam Domini habuerat et pacem : tales denique a Domino coronantur, tales in die 460 iudici cum Domino uindicabuntur. Ceterum discordans et dissidens et pacem cum fratribus non habens, secundum quod beatus apostolus et scriptura sancta testatur, nec si pro nomine occisus fuerit, crimen dissensionis fraternae poterit euadere, quia sicut scriptum est : Qui fratrem suum odit homicida. est, 465 nec ad regnum peruenit aut cum Deo uiuit homicida. Non

455

441/445 Defens., Liber Scintillarum 2, 50-51 (CC 117, p.11-12). — 447/448 Defens., Liber Scintillarum 2,52 (p.12). 461/462 cf. Chrom., Serzo XXIII, 30-31 (p. 105). 441/442 cf. Ps. 68, 7a.

445/446 cf. Mt. 5, 23.24.

450/451 cf. Gen. 4, 3-8.

464 I Io. 5, 15.

438/439 uobis peccata uestra $ R. D ea z T 5, peccata uobis (oz. uestra) Y W' P G B, uobis peccata (ozz. uestra) &

439 tibi nulla est .$'

440 sententiam tuam

T hoc oz. 5 441 et concordes] concordes Defensor 442 Deus in domo sua habitare praecepit Defensor quales ex quaua .$ natiuitate] natiuitas cor. Bayard (op. cit. 341) probante Revweillaud —— 443 renatos] natos $ —— essecoepimus] sumus . 444 in eius pace l/ — unus spiritus est Defensor 444/445 et animus] animus G 5 Defensor 448 sensus ex senseus j ad sactificium deus respicit l/ ^ dissedentis 446 altare 5 Y — reuertentem] recedentes T ut ozz. 5$, add. $? 448 maius est] magis est Defensor 449 fili] fili .$ 450 in sacrificiis] sacrificiis .9 451 munera eorum deus respexit T ^ induebatur $ 453 Deo] domino B / D 458 cum concordiae] concordiae 9 456 domino $ 488 gloriam Y W' & B T, corr. T? & dominica 5 ^ 461 secundum] secum .$ 462 nomine] dei nomine Y?, nomine eius V, domini nomine 2, ihesu nomine G, nomine chtisti J zz T 465 tegnum S, tegnum caelotum ce//. codd. perueniet Je etop uiuet / T? 7?

V 285

I06

DE DOMINICA ORATIONE,

24-26

potest esse cum Christo qui imitator Iudae maluit esse quam Christi. Quale delictum est quod nec baptismo sanguinis potest ablui, quale crimen est quod martyrio non potest exiari ! j 47 o ^ 25. Illud quoque necessarie monet Dominus ut in oratione dicamus : Ef ne patiaris nos induci in templtationem. Qua in parte ostenditur nihil contra nos aduersarium posse, nisi Deus ante permiserit, ut omnis timor noster et deuotio atque obseruatio ad Deum conuertatur, quando in temptationibus nihil 47 malo liceat, nisi potestas inde tribuatur. Probat scriptura quae dicit : Venit Nabuchodonosor vex Babyloniae in. Hierusalem et expugnabat eam, el dedit eam Dominus in manu eius. Datur A

autem potestas aduersum nos malo secundum nostra peccata,

sicut scriptum est : Quis dedit in. direptionem Iacob et Israel 48 o eis qui praedabantur illum ? Nonne Deus cui peccauerunt et nolebant in uiis eius ambulare neque audire legem eus, et superduxit super eos iram animationis suae ? Et iterum Salomone peccante et a praeceptis atque a uiis Domini recedente positum est : Et excitauit Dominus Satanan ipsi Salomon. 26. Potestas uero dupliciter aduersum nos datur, uel ad 485 poenam cum delinquimus uel ad gloriam cum probamur, sicuti de Iob factum uidemus manifestante Deo et dicente : Ecce omnia quaecumque habet in tuas manus do : sed ipsum caue ne tangas. Et Dominus in euangelio loquitur tempore passionis : 490 Nullam haberes potestatem aduersum me, misi data esset tibi desuper. Quando autem rogamus ne in temptationem ueniamus, admonemur infirmitatis et imbecillitatis nostrae dum sic

rogamus, ne quis se insolenter extollat, ne quis sibi superbe 491/300 Augustinus, Conra duas epistulas Pelagianorum YN, 9, 25 (p. 551-552) ; De dono perseuerantiae 6, 12 (c. 1000-1001).

476/47? Dan. 1, 1.2a. 479/482 Is. 42, 24.252. 489 Iob r, 12a. 490/491 Io. 19, 11a.

484 I Reg. 11, 14a.

481/

166 quia imitator G? D T imitatur ^ 467 baptissimo .5 470 illut .$ necessariae $ G R monet 5 G R D e a zi, admonet Y W P & B J, monuit T bh ut in oratione] in oratione .$ 411 patiaris] passus fueris I7 induci nos V Rez T . 4$3 deuotio atque obsequium J/ ^ 474 temptationibus .$, temptationibus nostris ce7/. codd. 478 scriptura $, scriptura diuina ce//. codd. 475/416 quae dicit] dicens R T ^ 476 nabucodonosor 47* dedit] tradidit Yea manu] manum Y W' Ba, manus Rz; 478aduetsum 5 Y W G R D z, aduersus P & B Jea T h 480 praedabantur $ V/ GR ea T b, praedantur Y W/ P & B, deptaedabantur D, praedabuntur J 481 nolebant] noluerunt I 482 solomone .$ 484 et excitauit] excitauit .$ 4835 aduersum nos dupliciter /, aduersus nos dupliciter Y W P & T 5 487 manifestante domino G D z; 490 haberes G R D a zz b T, habete se 5, haberes inquit Y W P & B, inquit haberes e

aduersu me .$, in me I7 data esset tibi $ Y GR Dea T 5, tibi data esset W G J, data tibi esset P & B 192 ueniamus] incidamus Y W P £, inducamur B — 493/494 supetbe et arroganter Aug. de don. pers.

V 286

DE DOMINICA 495

ORATIONE,

26-28

IO7

atque arroganter aliquid adsumat, ne quis aut confessionis aut passionis gloriam suam ducat, cum Dominusiipse humilitatem docens dixerit : V?gilate et orate, ne uentatis in temptatio-

IVE2 97

nem : spiritus quidem promptus est, caro autem infirma, ut dum

praecedit humilis et summissa confessio et datur totum Deo quidquid suppliciter cum timore et honore Dei petitur ipsius $00 pietate praestetur.

395

$10

315

$520

325

21. Post ista omnia in consummatione orationis uenit clausula uniuersas petitiones et preces nostras collecta breuitate concludens. In nouissimo enim ponimus: Sed libera nos a malo, comprehendentes aduersa cuncta quae contra nos in hoc mundo molitur inimicus, a quibus potest esse firma et fida tutela, si nos Deus liberet, si deprecantibus atque implorantibus opem suam praestet. Quando autem dicimus Ubera nos a malo, nihil remanet quod ultra adhuc debeat postulari, quando semel protectionem Dei aduersus malum petamus ; qua impetrata contra omnia quae diabolus et mundus operantur securi stamus et tuti. Quis enim ei de saeculo metus est cui in saeculo Deus tutor est ? 28. Quid mirum, fratres dilectissimi, si oratio talis est quam Deus docuit, qui magisterio suo omnem precem nostram salutari sermone breuiauit ? Hoc iam per Esaiam prophetam fuerat ante praedictum, cum plenus Spiritu sancto de Dei maiestate ac pietate loqueretur. Verbum consummans, inquit, el breuians in tustitia, quoniam sermonem breuiatum faciet Deus in Loto orbe terrae. Nam cum Dei sermo Dominus noster Iesus Christus omnibus uenerit et colligens doctos pariter et indoctos omni sexu atque aetati praecepta salutis ediderit, praeceptorum suorum fecit grande compendium, ut in disciplina caelesti discentium memoria non laboraret, sed quod esset simplici fidei necessarium uelociter disceret. Sic cum doceret quid sit uita aeterna, sacramentum uitae magna et diuina breuitate 501/303 cf. Chrom., Tracz. XXVIII, 167-168 (p. 335). 496/497 Mt. 26, 41.

517/519 Is. 10, 22b.23.

494 aut confessionis] confessionis $ — 493 ducat] dicat 5 V a e£ ZAug. operis de dongo pers. nonnulli codices ^ 495/496 docens humilitatem 5 ^ 497 ut dum] et dum .$ 498 praecedit] procedit P & B R? T, praecedet 499 deo] dominoP £D quia quicquid J T, corr. J? suppliciter] simpliciter J T ^ et cum timore V . et honote oz. Augustinus de don. pers. a deo petitur T P 505 firma et fida 5, fida et firma ce/. codd. 509 protectione Y W/ B petimus v 510 operantur ex operatut ]/?, operatur ex operantur G? 511 ei de saeculo] et de saeculo z, uel de saeculo 5$ 514 omne praeceptum nostrum YWPEB 515 breuiabit 5 B z eseiam $ G 517 ac pietate oz. G D T, add. T? 518 in iustitia. G R D 5, in iustitiam Y W P £ Bea T — 519/520 domini nostri iehsu christi Y W

corr. W?

521 sexu 5, sexui ceZ. codd.

—— dederit Y, ex ediderit zz

523 set quod .$

aetate Y W,

V 288

108

DE DOMINICÀ ORATIONE,

28-30

complexus est dicens : Haec est autem wita aeterna ut cognoscant te solum et uerum Deum et quem misisti Iesum Christum. Item cum de lege et prophetis praecepta prima et maiora decerperet, audi, inquit, Israel : Dominus Deus tuus Dominus unus est, et :

diliges Dominum Deum tuum de toto corde tuo et de tota anima tua et de tota uirtute tua. Hoc primum, et secundum simile huic : diliges proximum tibi tamquam te. In his duobus praeceptis lota lex pendet et prophetae. Et iterum : Quaecumque uolueritis ut faciant uobis homines bona, ita et uos facite illis. Haec est 35 enim lex et prophetae. 29. Nec uerbis tantum sed et factis Dominus orare nos docuit ipse orans frequenter et deprecans et quid nos facere oporteret exempli sui contestatione demonstrans, sicut scriptum est : Ipse autem fuit secedens in solitudines et adorans, et iterum : 540 Exiuit in montem orare et. fuit. bernoctans in oratione Dei. Quodsi ille orabat qui sine peccato erat, quanto magis peccatores oportet orare, et si ille per totam noctem iugiter uigilans continuis precibus orabat, quanto nos magis in frequentanda oratione debemus nocte uigilare ! 30. Orabat autem Dominus et rogabat non pro se — quid 545 enim pro se innocens precaretur ? — sed pro delictis nostris, sicut ipse declarat cum dicit ad Petrum : Ecce satanas postulauit ut uos uexaret quomodo triticum. Ego autem rogaui pro te, ne deficiat fides tua. Et postmodum pro omnibus patrem 55 o deprecatur dicens : Non fro his autem rogo solis sed et bro illis qui credituri sunt per uerbum ipsorum in me ut omnes unum sint, sicut el tu pater in me et ego in le, ul et ipsi in nobis sint. Magna Domini propter salutem nostiam benignitas pariter et pietas, ut non contentus quod nos sanguine suo redimeret 555 adhuc pro nobis amplius et rogaret. Rogantis autem desiderium uidete quod fuerit, ut quomodo unum sunt pater et filius, sic et nos in ipsa unitate maneamus : ut hinc quoque possit intellegi quantum delinquat qui unitatem scindit et pacem, cum pro hoc et rogauerit Dominus uolens scilicet 229

i

526/32* Io. 17, 3. 927/528 cf. Mt. 22, 37-40. 533/535 Mt. 7, 12. 939 Lc. 5, 16. 540 Lc. 6, 12. 550/552 Io. 17, 20.21.

529/033 Mc. 12, 29-31. 547/548 Lc. 22, 31.322.

324 solum uetum GT: b 531 primum mandatum 532 tuum] tibi V G J RDemITb teipsum / T 533 uolueritis] uultis Y e 534 hominis .$ 536 Dominus] deus .$ , 939 ipse autem - et iterum ozz. .$ solitudines] solitudinem V/ B D e, solitudine RJamTb orans T 5 in orationem .$ 543 quanto nos magis] quanto magis nos B D /, magis nos e a 544 sicut et ipse YWPEB postulauit V ce//. codd. (postulabit Y), postulabat .$ 549/550 patrem deprecatut pro omnibus .$ 550 autem ex tantum .$ solis rogo P & 552 et tu S, tu ce//. codd., om. a in nobis unum sint Y J z72, corr. Y? 553 magna autem e T / domini] dei .$ 504 redemetet .$ 556 sunt oz. 5

V 289

DE DOMINICA ORATIONE, 30-31

I09

56» plebem suam uiuere, cum sciret ad regnum Dei discordiam non uenire. 91. Ouando autem stamus ad orationem, fratres dilectissimi, inuigilare et incumbere ad preces toto corde debemus. Cogitatio omnis carnalis et saecularis abscedat nec quicquam 56; tunc animus quam id solum cogitet quod precatur. Ideo et sacerdos ante orationem praefatione praemissa parat fratrum mentes dicendo : Suswum corda, ut dum respondet plebs : Habemus ad Dominum, admoneatur nihil aliud se quam Dominum cogitare debere. Cludatur contra aduersarium pectus et soli ;7o Deo pateat nec ad se hostem Dei tempore orationis adire patiatur. Obrepit enim frequenter et penetrat et subtiliter fallens preces nostras a Deo auocat, ut aliud habeamus in corde aliud in uoce, quando intentione sincera Deum debeat non uocis sonus sed animus et sensus orare. Quae autem segni57; tia est abalienari et capi ineptis cogitationibus et profanis cum Dominum deprecaris, quasi sit aliud quod magis debeas cogitare quam quod cum Deo loqueris ? Quomodo audiri te a V 29o Deo postulas, cum te ipse non audias ? Vis esse Dominum memorem tui cum rogas, quando tui memor ipse non sis ? 58» Hoc est ab hoste in totum non cauere, hoc est, quando oras

58 V^

Deum, maiestatem Dei neglegentia orationis offendere, hoc est uigilare oculis et corde dormire, cum debeat christianus et cum dormit oculis corde uigilare, sicut scriptum est ex persona ecclesiae loquentis in Cantico canticorum : Ego dormto et cor meum wigilat. Quapropter sollicite et caute apostolus admonet dicens : Instate orationi uigilantes in ea, docens scilicet et ostendens eos impetrare quod postulant de Deo posse, quos Deus uideat in oratione uigilare. 569/520 cf. Chrom., Serzo XL, 14-15 (p. 173).

584 Cant. 5, 2a.

586 Col. 4, 2.

560 sic plebem suam T 563 inuigilate] uigilare P & B Jez Th et incumbere ozz. 5 565 tunc animus] animus .$ et quod precatur Y W/ 566 oratione .$ praefationem .$ fratrum] fruum 5 567 susum .$, sursum cett. codd. respondet P? JR Dea T b, respondit 5 Y W P & B, respondent G 568 admoniatur .$ 569 cludatur $ P £ Rea z T b, claudatur Y P? G B Uus qa 910 adire ag/e hostem Dei 5$, o». Y W . B9iobripit $5Y W RaB frequenter ex frequentat .$ 513 aliud in uoce 5, et aliud in uoce cett. codd. intentione] intemptatione .$ deum] dominum .$ W' P & B, deo R, om. Y

013/044 debeat an/e otate 5

9789 abalienari 5, alienari ce77. codd.

516 et cum deum / R z (corr. J? »?), deum efiam e a T b, et cum deo R. quasi sit ex quasit .$? 576/04? debeat excogitate $, cogitate debeamus G 973 quam id quod T 5 audire te Y W 5*8 dominum] deum P & J a 579 dum rogas S tui memor ipse 5, tu ipse tui memor Y V P&GB ] Dam T 5, tu ipse memor tui R e 881 deum] dominum .$ P £ 582 debeas .$ 584 cantico Jis .$ 586 instantes T 7 887 domino .$ 588 deus om. 5

IIO

399

595

600

605

610

ORATIONE, 32-33

32. Orantes autem non infructuosis nec nudis precibus ad Deum ueniant. Inefficax petitio est, cum precatur Deum sterilis oratio. Nam cum omnis arbor non faciens fructum excidatur et in ignem mittatur, utique et sermo non habens fructum promereri Deum non potest, qui nulla operatione fecundus est. Et ideo scriptura diuina instruit dicens : Bona est oratio cum ieiunio el eleemosyna. Nam qui in die iudicii praemium pro operibus et eleemosynis redditurus est hodie quoque ad orationem cum operatione uenienti benignus auditor est. Sic denique Cornelius centurio cum oraret, meruit audiri. Fuit faciens multas eleemosynas in plebem et semper orans Deum. Huic circa horam nonam oranti adstitit angelus testimonium reddens sui operis et dicens : Corneli, orationes tuae et eleemosvnae tuae ascenderunt ad memoriam coram Deo. 33. Cito orationes ad Deum ascendunt quas ad Deum merita nostri operis imponunt. Sic et Raphael angelus Tobiae oranti semper et semper operanti testis fuit dicens : Opera Dei reuelare et confiteri honorificum est. Nam quando orabas tu et Sarra, ego obtuli memoriam orationis uestrae in conspectu claritatis Dei ; et cum sepelires tu mortuos simpliciter, e. quia non es cunctatus exsurgere et derelinquere prandium tuum, sed. abisti et condidisti mortuum, et missus sum temptare te ; el iterum me misit Deus curare te et Sarram nurum tuam. Ego enim sum Raphael, unus ex septem angelis iustis qui adsistimus et conuersamur ante claritatem Dei. Per Esaiam quoque Dominus admonet

615

DE DOMINICA

et docet similia contestans

: Solue, inquit, omnem

nodum iniustitiae, resolue suffocationes impolentium commerciorum : dimitte quassatos in requiem et omnem consignationem iniustam dissipa : frange esurienti banem tuum et egenos sine tecto ànduc in domum tuam : si uideris nudum, uesti et domesticos 598/599 cf. Chrom., Serzzo III, 29-32 (p. 13).

7. 53 (p. 34).

590/391 cf. Mt. 5, 10b ; 7, 19.

605/613 "ob. 12, 11-15.

603/604 Defens., Lzber Scintillarum

594/598 Tob.

614/622 Is. 58, 6b-9a.

1:2, 8.

601/602 Act. ro, 4.

589 infructuosus .$ 590 dominum ... dominum .$ 592 igne $$; 593 promereri] emereri .$ dominum .$ qui nulla] quia nulla T » Har£e/ ^ operatione] oratione I7 394 ideo] idcirco Ja T 596/09? ad oratione .$ 39* uenienti benignus] uenientibus dignus T / 598 cornelius ex cordelius .9 fuit enim 17 599 plebe V Y W Je dominum .$ 601 suis operibus W 601/602 eleemosynae tuae] elymosinae P & 602 ad memoriam] in memoriam B JR D» Th 603quas]quae Y V — dominum (bis) $ B D, deum ... dominum G, dominum ... deum R, Dominum

... eum Defensor

604 rafael .$

605 operanti] oranti V7 £, corr. W^? testis fuit] adstitit .$ teleuare .$ 607 in conspectum V/ — 609 derelinquere] relinquere$B a sed abisti] 5, et abisti cett. codd. 610 condidisti D 2, condisti $ Y FP &BR ez T, sepelisti G J missus ex missum .$ 610/611 me misit] misit me P&£ J R 612 angelus unus R T ] iustis] sanctis V/ J R zz 613 eseiam .$ 614 omnem oz. .$

V 291

DE DOMINICA

ORATIONE, 33-34

II

seminis tui non despicies. Tunc erumpet temporaneum lumen 620 fuum, et uestimenta tua cito orientur et braeibit ante te iustitia el claritas Dei circumdabit te. Tunc exclamabis, et Deus exaudiet te : dum adhuc loqueris, dicit :ecce adsum. Adesse se repromittit et audire ac protegere se eos dicit qui iniustitiae nodos de corde soluentes et eleemosynas circa domesticos Dei secundum eius 625 praecepta facientes, dum audiunt quod Deus praecepit fieri, ipsi quoque a Deo merentur audiri. Beatus apostolus Paulus in necessitate pressurae adiutus a fratribus opera quae fiunt sacrificia Deo dixit esse. Saturatus sum, inquit, recipiens ab Epaphrodito ea quae a uobis missa sunt, odorem suauitatis, 63o sacrificium acceptum et placitum Deo. Nam quando qui miseretur pauperi Deo faenerat et qui dat minimis Deo donat, spiritaliter Deo suauitatis odore sacrificat. 34. In orationibus uero celebrandis inuenimus obseruasse cum Danihele tres pueros in fide fortes et in captiuitate uicto635 res horam tertiam sextam nonam, sacramento scilicet trinita-

tis quae in nouissimis temporibus manifestari habebat. Nam et prima hora in tertiam ueniens consummatum numerum trinitatis ostendit, itemque ad sextam quarta procedens declarat alteram trinitatem, et quando a septima nona completur, per 640 ternas horas trinitas perfecta numeratur. Quae horarum spatia iam pridem spiritaliter determinantes adoratores Dei statutis et legitimis ad precem temporibus seruiebant. Et manifestata postmodum res est, sacramenta olim fuisse quod ante sic iusti precabantur. Nam super discipulos hora tertia descendit Spi64; ritus sanctus qui gratiam dominicae promissionis impleuit. Item Petrus hora sexta in tectum superius ascendens signo pariter et uoce Dei monentis instructus est, ut omnes ad gratiam salutis admitteret, cum de emundandis gentibus ante dubitaret. Et Dominus hora sexta crucifixus ad nonam pec628/630 Phil. 4, 18. 630/631 cf. Prou. 19, 17 631 cf. Mt. 25, 40. 634/ 635 cf. Dan. 3, 24 sqq. 644/643 cf. Act. 2, 15. 646/649 cf. Act. 1o, 9. 649/650 cf. Mt. 27, 45.

619 temporanum / Y Y 620 ante te] ante 5 T, corr. T? 622 dicit ecce $ P & G, dicet ecce Y G? J RD ea z T b, dico ecce ex dicecce W? — adesse] et sese W, et de Y | promittit Ga 623 et protegere DP& 623 praecepit] praecipit V Y W P £a 627 operae 5$ 628 sacrificia deo .$ a, sacrificia dei cett. codd. recipiens] petcipiens / T P epafrodito .$ 629 odores $ P?, odore Y W P £, om. T 630 placitum] placentem Y W P & 631 pauperi $ Y P? G D? a T /, pauperis W P & J R D z, pauperibus B e deum fenerat 4 domino donat I/ 632 odore 5 Y W, odores G, odotem P&BJRD eamlthb 634 cum daniel $5, cum danielo V7 et tres $ a fortes et Y W

PGDeTb,fortesS5 BJ Ra 634/633 uictores] prudentes T hora tertia Y W' B sacramentum V z? 63? uenies 5$ 638 Ay 642 manefestata 644 discendit 5 I 643 promissionis] Y £a Tb, corr. Y? £? z?, repromissionis D 641 domini 9 648 dandis / R, corr. R?, de mundandis P & gentibus .$ « T ^, gentilibus 649 crucifixus est ] HA 649/630 et peccata Y P &

^ 635 a sextam passionis de emence//. code.

V 292

II2

DE DOMINICA ORATIONE, 34-35

65o cata nostra sanguine suo abluit et ut redimere et uiuificare nos posset, tunc uictoriam suam passione perfecit. 35. Sed nobis, fratres dilectissimi, praeter horas antiquitus obseruatas orandi nunc et spatia et sacramenta creuerunt. Nam et mane orandum est, ut resurrectio Domini matutina 65 ^ oratione celebretur. Quod olim Spiritus sanctus designabat in psalmis dicens : Rex meus et Deus meus, quoniam ad te orabo, Domine, mane : et exaudies uocem meam, mane adsistam tibi el V 295

contemplabor te. Et iterum per prophetam loquitur Dominus : Diluculo uigilabunt ad me dicentes : eamus et veuertamur ad 660 Dominum Dewm nostrum. Recedente item sole ac die cessante necessario rursus orandum est. Nam quia Christus sol uerus est et dies uerus, sole ac die saeculi recedente quando oramus et petimus ut super nos lux denuo ueniat, Christi precamur aduentum lucis aeternae gratiam praebiturum. Christum 66 autem diem dictum declarat in psalmis Spiritus sanctus. Lapis, inquit, quem reprobauerunt aedificantes hic factus est in caput anguli. A Domino factus est iste et est admirabilis in oculis nostris. Iste est dies quem fecit Dominus : exultemus et qucundemur 1n eo. Item quod sol appellatus sit Malachin propheta tes67 o tatur dicens : Vobis autem qui timetis nomen Domini orietur sol tustitiae, el in alis eius curatio est. Quodsi in scripturis sanctis sol uerus et dies uerus est Christus, nulla hora excipitur christianis quominus frequenter ac semper Deus debeat adoraI

ri, ut qui in Christo, hoc est in sole et in die uero, sumus inste-

67; mus per totum diem precibus et oremus : et quando mundi lege decurrens uicibus alternis nox reuoluta succedit, nullum de nocturnis tenebris esse orantibus damnum potest, quia

656/688 Ps. 5, 3b - 4.

670/671 Mal. 5, 20a.

639/660 Os. 5, 15d - 6, 1a.

631 sua 5 R? z (ut uidetur) T? signat T 5 636 adorabo V 7Z T b,exaudes VV Y BR contemplabor ze/ contemplabo J loquitur domine Y W/ sol uerus (oz. est) W' B 662 PEB 66? factus est] factum et est] et hic est 5, est P £&

666/669 Ps. 118, 22-24.

b J 6503 obseruandas Y W/ P & B 635 de65? prius mane oz. 5 — etexaudies $P&GJ Dea adsistam tibi] adstabo tibi .$ e 658 te ozmes codd. praeter uidebo te $, exaudies me 659 deluculo .$ 660 ac die ex ad die .$ $61 dies uerus est P & B 665 in psalmis declarat est G & D? J, corr. 5? iste] istud & J* D?, oz. G mirabilis 5 W' a 5, mirabile &

668 hic est

dies 5, ipse est dies a — exultemus V, laetemur 5, iocundemus J, ambulemus itel ambulemut ce//. codd. iocundemur ze/ iocundemus codd., praeter aepulemut $, laetemur / 669 in eum $ malachin ze/ malachim Y W P & R e z T /, malacin $, malachias

malachia corr. G? cett. codd.

P? D a T?, malachia / z?, malachiel

671 alis] aliis .$ W, corr. W?

]/ G, malachias ze/

672 nulla hora .$, hora nulla

622/643 excipitur christianis 5, christianis excipitur ce//. codd.

674/

675 instemus 5, insistamus ce//. codd. (et insistamus Y WW B) 676 legem Y W P Kk B resoluta Y W P & B zz, corr. zz? 67? orantibus] operantibus J T

DE DOMINICA ORATIONE, 35-36 680

113

filiis lucis et in noctibus dies est. Quando enim sine lumine est cui lumen in corde est ? Aut quando sol ei et dies non est cui sol et dies Christus est ? 36. Qui autem in Christo, hoc est in lumine, semper sumus

68

^

nec noctibus ab oratione cessemus. Sic Anna uidua sine intermissione rogans semper et uigilans perseuerabat in promerendo V294 Deo, sicut in euangelio scriptum est : Non recedebat de templo ieiuniis et orationibus seruiens nocte et die. Viderint uel gentiles qui necdum illuminati sunt uel Iudaei qui deserti lumine in tenebris remanserunt : nos, fratres dilectissimi, qui in Domini

luce semper sumus, qui meminimus et tenemus quid esse accepta gratia coeperimus, computemus noctem pro die. Am690 bulare nos credamus semper in lumine, non impediamur a tenebris quas euasimus, nulla sint horis nocturnis precum damna, nulla orationum pigra et ignaua dispendia. Per Dei indulgentiam recreati spiritaliter et renati imitemur quod futuri sumus : habituri in regno sine interuentu noctis solum 695 diem, sic nocte quasi in luce uigilemus ; oraturi semper et acturi gratias Deo hic quoque orare et gratias agere non desinamus. 684/6835 Lc. 2, 37b.

694/695 cf. Apoc. 21, 25.

6*8 filiis] filius Y P & G B z T, corr. G 5? T? — et in noctibus V (re uera) b, et inoctibus $,et noctibus Y W G R D e a T, et noctis P & B z,et nox »;? T?

679 sol ei] so1 B R 684 recedebat 5, recedebat inquit ce//. codd. P£EBDe 687 tenebras Y W P B, corr. W? p? nos uero T P

686 deserto 689 coeperi-

mus]

habituri

coepimus

T 5

nocte

.$

692 ignauia

& B

694 hunc

T ^

in regno dei I7 693 si in nocte I7 in luce G RJ z T 5, in lucem 5, in lumine Y P£BDea de oratione dominica explicit IW P, de dominica oratione explicit T, explicit D, de oratione explicit &, explicit de oratione dominica Y, explicit de dominica oratione G, Caecili cypriani de dominica oratione explicit $ R z,, Caecili cypriani de oratione dominica explicit B, Caecili cypriani de dominica oratione finit J, subscriptio deest in e a b.

EE

T

2.34799

I pP

zn E

T— : ^ y

do c-

vd

tuni

nde

arae edi ""

Adi

ach

Era lean m

]

;

J

—

,

08477-5

yc

peo

ceo

rmmsp

cV.

oaa

reos I Lupe

mig

ui gie

H

x."

necdéey 3

12ms

4 yo

:

ide n

im

bee

ü

-

e

v"

e

"Á

" T

€

terum

e

dcs

sss]

nái

T]

"

p»

-

tipp

qtd

Ww

iem

"f

mullis

""

Uu

,

^4

sig

:

d dw

p co

—

94

satus

dna wrdandd

ilafyime ^IM

Cub»

j

Ad ; rr

dl (aq. "n

apii

cof onii fociaeb

] e24

*

dium

P! ob nor

te ac sre

4f áe roy

Pruraes

2L

,

(d

m

te

ibvuamoi

(pw

(foy

f

e^

rd b

mhuftgl upUb"

ug

diga lere cLüge pta

inc

n6

tr. hil

;

Spo

eooDW*T,

Pysc

«pAtié. ij 42dus

AI,

ta

Dee

LO

oer

toes fnerit

uvclsiwuD

J

oni

UnoL.

-

SET

yt une d eli ob

cyt

zl

wwryanm

E

Me

sàd* woairachia prd Aroma

denas!

543

ec

gari bed "E.

uxeuc

t

|

doc

PUR

:uwt E

d La oye 15- tgaw

E

4 ME

.

"EV up

Eid

soi

Mn

elitm "

rx

Wei

"e

ya f

TTE "Te

amd

f

wer CA

5

Lich

-

heus!

25 tu

RT€15232 M CU det

wa

.i arxicomob

)z-

b JA

"5

"E.

;

vet

)

eov

e

^s

Solem

s

po*

d^:

i4

A4

"-

^ ah

feos

v. mo

it

!

a ao6 ab nib ein

Y,

"

SM

Mida

b

--

a t

id s

B

eddffolhs

A da edm PH 8 34 * O8 "^r tmd

(saspe

esóihet

aeuo

n

^i

* 298 443

p

ai 41

ses

IN

emite

d

E

ME

us X "Un ik. i

Íà

M

C

^d so

sd gre

qus

sa

eed

abc

AS

vui

f5iaotowu

-——L-

velis» ^»KZIMÉA

A34

k^

"

ion (treA

M:

P"

tá.

xxxi

A, 15

4

h

E

FerlosMA

ber

nde

Mb phe

mot

dà hhiseMre UNO! a

Er

——

-

H

D

SANCTI DE BONO

CVRA

CYPRIANI PATIENTIAE

ET STVDIO

C. MORESCHINI

PRAEFATIO Opusculum De bono Patientiàe, quo Carthaginiensium episcopus fideles ad patientiam exhibendam exhortatur, anno 256 p. Chr. n. scriptum esse ueri simile uidetur. Hic libellus, quamuis parum sententiarum doctrinaeque praebeat, praeter ceteros Cypriani dulcem mitemque animum ostendit maximaque cum delectatione propter dicendi suauitatem legitur. Qua re, etsi hoc in opere Cyprianus saepissime Tertulliani sententias sequitur, certe hic liber Tertulliani De patientia libri umbra non est.

CONSPECTVS

CODICVM

Sicut alibi diximus, ad operis De bono patientiae textum constituendum eos libros manu scriptos contulimus quos M. Bévenot (opere citato, pp. 94-95 et 126-139) potiores esse ostendit. Qui autem sunt :

5)

Parisinus 10592 (olim Seguierianus), saec. VI/VII (deest ab initio usque ad capitis sexti uerba docui£ sed i»;]pleui? et a capitis uigesimi uerbis castitatem in coniunctis usque ad finem). Veronensis deperditus, saec. VI/VII. Monacensis 4597, saec. IX ineuntis. Wirceburgensis Vniu. Th. f. 145, saec. IX. Parisinus 1647 A, saec. IX. Metensis 224, saec. XI. Sangallensis 89, saec. IX. Vaticanus Regin. Lat. 116, saec. 1X. Oxoniensis Bodl. Laud. Misc. 451, saec. IX. Londiniensis Br. Mus. Roy. Ms. 6 B XV, sacc. XII.

Admontanus 587, saec. XII. Mantuanus B III 18, saec. XI. Vaticanus Regin. Lat. 118, saec. IX. Leidensis Vossianus lat. oct. 7, saec. XI. yep Qi CRM Sco Pg OM X Rarius citantur : J | Andegauensis 148 (140), saec. IX. B Bambergensis Patr. 63, saec. XI. In hoc quoque ctitico apparatu lectiones singulares frustra requiras. Ex scripturis codicis palimpsesti El Escorial R. II. 18 (cf. E.A. Lowe, Codices Latini /Antiquiores X1, Oxoniae 1966, p. 16), quae euanidae sunt, nihil eruere potuimus. Varias lectiones pristinarum editionum in appendice, infra, p. 137-139, collegimus.

DE BONO PATIENTIAE 1. De patientia locuturus, fratres dilectissimi, et utilitates V 397

^

IO

eius et commoda praedicaturus unde potius incipiam quam quod nunc quoque ad audientiam uestram patientiam uideo esse necessariam, ut nec hoc ipsum quod auditis et discitis sine patientia facere possitis ? Tunc enim demum sermo et ratio salutaris efficaciter discitur, si patienter quod dicitur audiatur. Nec inuenio, fratres dilectissimi, inter ceteras disciplinae caelestis uias quibus ad consequenda diuinitus praemia spei ac fidei nostrae secta dirigitur quid magis sit uel utilius ad uitam uel maius ad gloriam quam ut qui praeceptis dominicis obsequio timoris ac deuotionis innitimur patientiam maxime tota

obseruatione tueamur.

15

2o

2. Hanc se sectari philosophi quoque profitentur, sed tam illic patientia falsa est quam et falsa sapientia est. Vnde enim uel sapiens esse uel patiens possit qui nec sapientiam nec patientiam Dei nouit ? Quando ipse de his qui sibi sapere in mundo uidentur moneat et dicat : Perdam sapientiam sapientium el prudentiam prudentium veprobabo, item beatus apostolus Paulus plenus Spiritu sancto et uocandis formandisque gentibus missus contestetur et instruat dicens : Videte ne qui uos depraedetur ber phalosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, secundum elementa mundi el non secun-

dum Christum, quia in ipso habitat omnis plenitudo diuinitatis. Et alio loco, Nemo se, inquit, decipiat. Si qui putat sapientem se 25 esse in uobis, mundo

huic stultus fiat ut fiat sapiens. Sapientia

enim mundi huius stultitia est apud Deum. Scriptum est enim : veprehendens sapientes in astutia ipsorum. Et iterum : Cognowit 5/6 Defens., Liber Scintillarum 71, 19 (CC 117, p. 222). Seintillarum 18, 111 (p. 88). 13/16 cf. Tert., De par. 1, 7-8.

20/23 Col. 2, 8.9.

14/16 cf. Defens., L:zber

17/18 Is. 29, 14b ; cf. Tert., De pa.

24/28 I Cor. 5, 18-20.

1, 9.

Inscriptiones : de patientia a, incipit de bono patientiae Y P & J D, incipit de patientia I G, incipit de patientia VIII. B, incipit de bono patientiae amen R, incipit de patientia lege feliciter T, incipit de bono patientiae. in christo perseueres 7:, de bono patientiae 2, VIII. V/, sermo de patientia in zzg. e 4 esse oy. VGR Dem discitis ex dicitis R J 5 sermo dei T'5 6 quod discitur auditur Defemsor ^ 9 fidei ex fide P £ 13 quoque] quique I 14 falsa est] falsa D / unde] quomodo Defensor 18 sapiens uel patiens esse potest Defensor 16 nouit] habet Defensor 16/1? in hoc mundo / D 20 contestatur et insttuit G? J?e T? — ne qui Y W P D z, nequis P? & GBR D? eaTb ?3inhabitat Y W* R Dam b* 24siqui V W P rw, si quis Y P?

k Bea T /,si quis se G R, quise D

fiat Wm

24/25 se esse] esse

GR? D

28 alterum

VY WPRDmTb,sit GB] Rea 26 mundi huius] huius mundi 2? reprehendam Je T?, reprehendes G z ipsorum] eorum &ea

V 398

DE BONO PATIENTIAE, 2-4

3o

3;

4o

4;

;o

IIQ

Deus cogitationes sapientium quia sunt stultae. Quare si sapientia illic uera non est, esse non potest et uera patientia. Nam si patiens ille est qui est humilis et mitis, philosophos autem nec humiles uidemus esse nec mites sed sibi multum placentes et hoc ipso quod sibi placeant Deo displicentes, apparet illic non esse patientiam, ubi sit insolens affectatae libertatis audacia et exerti ac seminudi pectoris inuerecunda iactantia. 9. Nos autem, fratres dilectissimi, qui philosophi non uerbis sed factis sumus, nec uestitu sapientiam sed ueritate praeferimus, qui uirtutum conscientiam magis quam iactantiam nouimus, qui non loquimur magna sed uiuimus, quasi serui et cultores Dei patientiam quam magisteriis caelestibus discimus Obsequiis spiritalibus praebeamus. Est enim nobis cum Deo uirtus ista communis. Inde patientia incipit, inde claritas eius et dignitas caput sumit. Origo et magnitudo patientiae Deo auctore procedit. Diligenda res homini quae Deo cara est : bonum quod amat maiestas diuina commendat. Si dominus nobis et pater Deus est, sectemur patientiam domini pariter V 399 et patris, quia et seruos esse oportet obsequentes et filios non decet esse degeneres. 4. Qualis uero in Deo et quanta patientia, quod in contumeliam suae maiestatis et honoris instituta ab hominibus profana templa et terrena figmenta et sacra sacrilega patientissime sustinens, super bonos et malos aequaliter facit diem nasci et lumen

solis oboriri,

et cum

imbribus

terras

rigat, nemo

a

beneficiis eius excluditur quominus iustis similiter et iniustis indiscretas pluuias largiatur ! Videmus inseparabili aequalitate 55 patientiae nocentibus et innoxiis, religiosis et impiis, gratias agentibus et ingratis Dei nutu tempora obsequi, elementa famulari, spirare uentos, fontes fluere, grandescere copias messium, fructus mitescere uinearum, exuberare pomis arbusta, nemora frondescere, prata florere. Et cum crebris immo 6o continuis exacerbetur offensis Deus, indignationem suam temperat et praestitutum semel retributionis diem patienter exspectat, cumque habeat in potestate uindictam, mauult diu tenere patientiam, sustinens scilicet clementer et differens, 40/43 Augustinus, Conra duas epistulas Pelagianorum IN, 9, 25 (CSEL 6o, p. 522). 48 sqq. cf. Tert., De pat. 2. 28 cogitationes hominum 1^ 28/29 sapientia] patientia R zz, corr. R* 29 patientia] sapientia zz 30 patiens] sapiens R. 2 zz T, alias patiens /z zg T — 31 sibi tantum I 32 placeant] placent R 2 33 esse patientiam] esse sapientiam Ja et adfectatae Je 34 inuerecundia Be T, corr. e? T? 36 factis ex facti

P G

37 uirtutum]

uirtutem a T?, uirtute 7

conscientia a T?

38

quasi serui] qua serui V, ut serui G, qui serui zz, quia serui D T, quasi quia serui a 46 oportet esse VP & 52 oboriri] oriri Y?» T ^ terram ed

120

70

75

8o

85

90

DE BONO PATIENTIAE, 4-5

ut, si fieri potest, multum malitia protracta aliquando mutetur et homo in errorum et scelerum contagio uolutatus uel sero ad Deum conuertatur ipso monente et dicente : Nolo mortem morientis, quantum ut reuertatur et uiuat. Et iterum : Reuertimini ad Dominum Deum uestrum, quoniam misericors et pius est et patiens et multae miserationis et qui sententiam flectat aduersus malitias irrogatas. Quod beatus apostolus Paulus commemorans et peccatorem ad paenitentiam reuocans proponit et dicit : 4n numquid opulentiam bonitatis eius et sustinentiam et patientiam contemnis ignorans quoniam patientia et bonitas Dei ad paenitentiam te adducit ? T'u autem secundum duritiam tuam ei cor impaenitens thesaurizas tibi iram in diem irae et reuelationis iusti iudicii Dei, qui reddet. unicuique. secundum opera sua. Iustum iudicium Dei dixit esse, quia serum est, quia diu multumque differtur ut homini ad uitam longa Dei patientia consulatur. Tunc repraesentatur poena impio et peccatori, quando iam non potest paenitentia prodesse peccati. 3. Atque ut plenius intellegere possimus, fratres dilectissimi, quia patientia Dei res est et quisque lenis patiens et mitis est Dei patris imitator est, cum in euangelio suo Dominus praecepta in salutem daret et diuina monita depromens ad perfectum discipulos erudiret, posuit et dixit : Audistis quia dictum est : diliges broximum tibi. et odio habebis inimicum tibi. Ego autem dico uobis : diligite inimicos uestros et orate bro eis qui uos persequuntur, ut sitis filii batris uestri qui 1n caelis est, qui solem swwum oriri facit super bonos et malos et bluit super tustos el iniustos. Si enim dilexeritis eos qui uos diligunt, quam mercedem. habebitis ? Nonne et publicani sic faciunt ? Et si salutaueritis fratres uestros. tantum, quid amplius facitis ? Nonne et ethnici id. ipsum faciunt ? Eritis itaque uos perfecti, quomodo pater uester caelestis perfectus est. Sic perfectos dixit 82/83 Defens., Liber Scintillarum 2, 58 (p. 12). 66/64 Ez. 18, 32.

67/*0 Ioel. 2, 13b.

12/4 Rom.

2, 4-6.

85/94 Mt.

5; 43-48.

65 contagio / Y W G », contagione P B J RDea »? T 5, cogitatione & 6 quantum ut] tantum V, tantum ut P & D? 70 malitiam intogatam G J D e, malitias inrogatam P 32/73 sustinentiam et patientiam eius I 13/74 patientia

bonitatis dei P &

Y*GR J?emb

*5 thesauridias L7

in diem B J| Da T, V Y W P & in die

80 peccati l/ Y W P £e T, peccanti G P, peccato zz, peccatis

J R D? a, peccatos D

81 possemus

G T'/, corr. T?

& D e m T, lenis patienter G R, patiens oz. Defensor mum tuum G Jeaz b

odies inimicum

82 lenis et patiens P

86 proximum tibi] proxi-

V a, odibis inimicum R

inimicum

tuum a P 91 habebitis] habetis Y W/ sic faciunt] haec faciunt P &, hoc faciunt J D T 5, corr. T?, id ipsum faciunt R 92 facitis] facietis J? D e 5, corr. 122

publicani

93 nonne et ethnici I P & B J T ), nonne ethnici Y G R D ez, nonne et

& — 94 et pater uester V Ja

V 400

DE BONO PATIENTIAE, 5-6

I2I

95 fieri Dei filios, sic consummari ostendit et docuit caelesti natiuitate reparatos, si patientia Dei patris maneat in nobis, si

similitudo diuina quam peccato Adam perdiderat manifestetur et luceat in actibus nostris. Quae gloria est similem Deo fieri, qualis et quanta felicitas habere in uirtutibus quod diuinis 1oo laudibus possit aequari ! 6. Nec hoc, fratres dilectissimi, Iesus Christus Dominus

105

110

115

120

V 401

et

Deus noster tantum uerbis docuit, sed impleuit et factis. Et qui ad hoc descendisse se dixerat ut uoluntatem patris faceret, inter cetera mirabilia uirtutum quibus indicia diuinae maiestatis expressit paternam quoque patientiam tolerantiae tenore seruauit. Omnis denique actus eius ab ipso statim aduentu patientia comite signatur, quod primum de illa sublimitate caelesti ad terrena descendens non aspernatur Dei filius carnem hominis induere et cum peccator ipse non esset aliena peccata portare, immortalitate interim posita fieri se mortalem patitur ut innocens pro nocentium salute perimatur. Dominus baptizatur a seruo et remissam peccatorum daturus ipse non dedignatur lauacro regenerationis corpus abluere. Diebus quadraginta ieiunat per quem ceteri saginantur : esurit et famem sentit, ut qui in fame sermonis et gratiae fuerant caelesti pane saturentur. Cum diabolo temptante congreditur et inimicum tantum uicisse contentus nihil ultra uerba conatur. Discipulis non ut seruis dominica potestate praefuit, sed benignus et mitis fraterna eos caritate dilexit, dignatus etiam pedes apostolorum lauare, ut dum circa seruos talis est dominus, exemplo suo doceret qualis circa compares et aequales debeat esse conseruus. Nec mirandum quod circa obaudientes talis extiterit qui Iudam potuit usque ad extremum longa patientia sustinere, cibum cum inimico capere, hostem domes-

125 ticum scire nec palam ostendere, traditoris osculum non recu-

sare. In Iudaeis uero tolerandis aequanimitas quanta et quanta 98/116 Exempla Sanctorum Patrum, cap. 82 (CC 85, p. 120). 101 sqq. cf. Tert., De fa. 5, 1-6. 97 peccato] peccando P? G

102 tantum] non tantum J a, corr. J?

om. 5

(corr. D?), quid ad hoc R, corr. R?

103 quia ad hoc D e

factis et descendisse

ex discendisse $5? dei patris .$ 104 mirabilia $ Y?, admirabilia Y WW P & G BJRDeT b Exempla, magnalia V a uirtutum suatum B / R 2 (mirabilia post suarum add. a) 107 illa oz. .9 110 portate $? VY W £&eam T? bh Exempla, pottatet 5 PE GB]JRDT seposita ze/ deposita 5? mottalem $ GT b, et mottalem Y VP £BJ R Deam Exempla — 112 remissam $? Y ] G T, remissa 5 (eszante Hartel) P& B R Dea z b, temissionem J — 114 sagiantur SALT TERR esuriit I sentit] sensit 5 L^ 116 saturentur] satufarentur SUE diabolo ex diabulo .$ 119 dignatur / e 121 aequales ex quales 5? 122 obaudientes 5 z;, oboedientes ce/7. codd. 123 tales .$ ^ 126 aequaanimitas $,corr.S5$*? prius quanta] quata 5, corr. 5?

V 402

122

DE BONO PATIENTIAE, 6-8

patientia! Incredulos ad fidem suadendo flectere, obsequio ingratos fouere, contradicentibus respondere leniter, superbos sustinere

clementer,

humiliter

persequentibus

cedere,

pro-

130 phetarum interfectores et aduersus Deum semper rebelles usque ad crucis et passionis horam uelle colligere ! 7. Sub ipsa autem passione et cruce, priusquam ad crudelitatem necis et effusionem sanguinis ueniretur, quae conuiciorum probra patienter audita, quae contumeliarum tolerata ludi155 bria, ut insultantium sputamina exciperet qui sputo suo caeci oculos paulo ante formasset et cuius nomine a seruis nunc eius diabolus cum angelis suis flagellatur flagella ipse pateretur, coronaretur spinis qui martyras floribus coronat aeternis, palmis in faciem uerberaretur qui palmas ueras uincentibus 140 tribuit, spoliaretur ueste terrena qui indumento immortalitatis ceteros uestit, cibaretur felle qui cibum caelestem dedit, aceto

potaretur qui salutari poculo propinauit : ille innocens, ille iustus, immo innocentia ipse et ipse iustitia inter facinorosos deputatur et testimoniis falsis ueritas premitur, iudicatur 145 ludicaturus et Dei sermo ad uictimam tacens ducitur. Et cum ad crucem Domini confundantur sidera, elementa turbentur, contremescat terra, nox diem cludat, sol ne Iudaeorum facinus

aspicere cogatur et radios et oculos suos subtrahat, ille non loquitur nec mouetur nec maiestatem suam sub ipsa saltem 15o passione profitetur : usque ad finem perseueranter ac iugiter tolerantur omnia ut consummetur in Christo plena et perfecta patientia. 8. Et post ista adhuc interfectores suos, si conuersi ad eum uenerint, suscipit et patientia salutari ad conseruandum 155 benignus ecclesiam suam nemini cludit. Illos aduersarios, illos

blasphemos, illos nominis sui semper inimicos, si paenitentiam 132/160 Exempla Sanctorum Patrum, cap. 83 (p. 120-121). 131/142 cf. Tert., De pat. 5, 9.

Jat. 5, 7 (Is. 55, 7).

143/144 cf. Lc. 22, 57b.

145 cf. Tert., De

129 persequentibus ex persequetibus .$? 130 deum] dominum $ V 131 colligere ex collegere .$? 136 in cuius nomine W?eaf nunc eius] eius nunc J, eius oz;. Y, nunc erasi? R? 137 flagella ipsa Exezpía 138 martyres Y*P*GR*D'eoap» T* coronat ex coronaret .$? 141 caeleste P a z; 142 potaretur ex putaretur 5? salutari V/ Exempla, salutari ue/ salutare ores praeter

salubri .$, salutaria e

poculum £ (u/ uid.) G D? a 5? T?, pocula e

144 testi-

ort. ], pos! sermo babet R, ante ad uictimam Aabet V, post Dei babet a

146 con-

moniiex testimoniis $? ^ premitur ex praemitur 5? 144/145 iudicaturus iudicatur P zz (ex iudicat P), iudicaturus oz. & 145 uictimam] crucem .$ tacens

fundatur .$ 144 nox] non .$ claudat ex cludat PT? sol et ne ex sol ne 5? soltem] saltim Y V GR T 151 consummatur ex consummetur .$? 154 consetuandam 4 a 77? 155 claudit ex cludit Y & R? T?, claudit 5 155/156 illos blasphemos o». .$ —— 186 nominis] nomini Exezp/z, domini (ex dominis) 5?

V 403

DE BONO PATIENTIAE, 8-10 delicti agant, si admissum

160

facinus agnoscant,

I23 non solum ad

indulgentiam criminis sed ad praemium regni caelestis admittit. Quid potest patientius, quid benignius dici ? Viuificatur Christi sanguine etiam qui fudit sanguinem Christi. Talis est Christi ac tanta patientia : quae nisi tanta et talis existeret, Paulum quoque apostolum ecclesia non haberet. 9. Quodsi et nos, fratres dilectissimi, in Christo sumus, si ipsum induimus, si ipse est salutis nostrae uia, qui Christum

uestigiis salutaribus sequimur per Christi exempla gradiamur, sicut Iohannes apostolus instruit dicens : Qwi dicit se in Christo manere debet. quomodo ille ambulauit et ipse ambulare. Item Petrus, super quem ecclesia Domini dignatione fundata est in epistula sua ponit et dicit : Christus passus est bro uobis relin170 quens uobis exemplum, ut sequamini uestigia eius qui beccatum non fecit, nec dolus inuentus est in ore eius, qui cum maledicereiur non remaledixii, cum pateretur non. minabatur, tradebat aulem se iudicanti iniuste. 10. Inuenimus denique et patriarchas et prophetas et iustos 17 omnes qui figuram Christi imagine praeeunte portabant nihil magis custodisse in laude uirtutum suarum quam quod patientiam forti et stabili aequanimitate tenuerunt. Sic Abel originem martyrii et passionem iusti initians primus et dedicans, aduersus fratrem parricidam non resistit nec reluctatur, sed 180 humilis et mitis patienter occiditur. Sic Abraham Deo credens et radicem ac fundamentum fidei primus instituens, temptatus in filio non dubitat neque cunctatur, sed praeceptis Dei tota patientia deuotionis obsequitur. Et Isaac ad hostiae dominicae similitudinem praefiguratus quando a patre immolandus offer185 tur, patiens inuenitur, et Iacob fugatus a fratre de terra sua patienter excedit et maiore patientia postmodum supplex adhuc magis impium et persecutorem muneribus pacificis ad concordiam redigit. Ioseph uenumdatus afratribus et relegatus 16 wA

A^

163 cf. II Cor. 5, 17.

168 cf. Mt. 16, 18. et

163 sqq. cf. Tert., De fat. 4, 1.

169/173 I Petr. 2, 21-23.

158 indulgentiam ex indulgetiam .$? praemum VYPEGB]JemzTb christus

YWPE£BDT

166/167 I Io. 2, 6.

180/183 cf. Tert., Depat. 6,

sed ad praemium .$ IWR D a, sed et ad 160 qui fudit] fudit .$ 160/161 est

161 tanta et talis Y W P &Berz T b, talis et tanta

5$ R, tanta ac talis G J D, talis ac tanta 2 163/164 si ipsum induimus po;/ uia .$ 165 salutaribus uestigiis 5 166 instruit ex instruet 5? 169 epistola ex epistula .$? pro uobis] pro nobis 5 D T f 169/170 relinquens uobis ex relinquens nobis 5?

171 inuentus est dolus / D ez, est oz. Y W

172 maledixit & D a

minabatur] comminabatur J?e tradebant .$ 173 iudicanti se Ba iniuste ex iuste sit (u£ uidetur) 5? 174 et pattiatchas] pattiarchas 9 Y D 183 isac 5 185 fratre suo 5 188 redigit] reducit P? G J, redegit R a a fratribus] fratribus / e relegatus Y W D ez, 1eligatus 5 P&GRa T, ligatus 5

V 404

I24

DE BONO

PATIENTIAE,

ro-12

non tantum patienter ignoscit, sed et gratuita uenientibus 190 frumenta largiter et clementer impertit. Moyses ab ingrato et perfido populo contemnitur frequenter et paene lapidatur, et tamen lenis et patiens pro eisdem Dominum deprecatur. In Dauid uero, ex quo secundum carnem Christi natiuitas oritur,

quam magna et mira et christiana patientia habuisse in manu 195 saepe ut Saul regem persequentem se et interficere concupiscentem posset occidere et tamen subditum sibi et traditum maluisse seruare nec rependisse inimico uicem, sed occisum adhuc insuper et uindicasse! Tot denique prophetae interfecti, tot martyres gloriosis mortibus honorati, qui omnes ad 200 caelestes coronas patientiae laude uenerunt : neque enim potest accipi dolorum et passionum corona, nisi praecedat in dolore et passione patientia. 11. Quam sit autem patientia utilis et necessaria, fratres dilectissimi, ut manifestius possit et plenius nosci, Dei sen205 tentia cogitetur, quam in origine statim mundi et generis humani Adam praecepti immemor et datae legis transgressor accepit. Tunc sciemus quam patientes esse in isto saeculo debeamus, qui sic nascimur ut pressuris istic et conflictationibus laboremus. Qwia audisti, inquit, uocem mulieris tuae et 21o ?tanducasti ex illa arbore, de qua sola praeceperam tibi ne manducares, maledicta terra erit in omnibus operibus tuis, in tristitia et gemitu edes ex ea omnibus diebus uitae tuae. Spinas et tribulos eictet tibi el edes babulum agri. In sudore uultus tui edes banem iuum, donec reuertaris in terram de qua sumptus es : quoniam 215 lerra. es ei. in terram ibis. Huius sententiae uinculo colligati omnes et constricti sumus, donec morte expuncta de isto saeculo recedamus. In tristitia et gemitu simus necesse est omnibus diebus uitae nostrae, edamus panem necesse est cum sudore et labore. 220 12, Vnde unusquisque cum nascitur et hospitio mundi huius 200/202 Defens., Liber Seintilarum 2 (p. 12). duas epistulas Pelagianorum YV, 8, 22 (p. 545).

204/217 Augustinus,

Con/ra

209/215 Gen. 5, 17-19.

189 ignoscit ex agnoscit .$? ^ 189/190 uenientibus frumenta 5, frumenta uenientibus ce£7. codd. 191 perfido] a perfido .$ 192 eisdem] isdem Y W 5, hisdem P&BJ 194 patientia] patia .$ Zes/an/e Har!e| —— 196 occidere et tamen] occidere tamen $ D, occidere sed tamen / sibi ex tibi .$? 198 toto] hoc .$ 199 martyris 5 201 praecesserit Defensor — 202 et passionum Defensor — 203 patientiam quam .$ 206 et datae] datae .$ leges .$ 208 in pressuris P? G istic zAuguszinus 210 de qua] qua 5 manducatis .$ 211 omnibus ort. 5 tristitia] tristia .y 212 aedes V sic semper. (Latinius) et spinas 5 213 in sudore B J R zea T b, in sudorem 5, et in sudore Y IW P k,cum sudore D 214 in tetra .$ sumptus P & G R D T JAugustinus, assumptus 5 B J, et sumptus YWmeab 215 in terra ibis .$ 217 simus] sums Y B J RT 220 huius mundi D a

V 405

DE BONO PATIENTIAE,

225

230

12-13

I25

excipitur, initium sumit a lacrimis et quamuis adhuc omnium nescius et ignarus nihil aliud nouit in illa ipsa prima natiuitate quam flere. Prouidentia naturali lamentatur uitae mortalis anxietates, et labores et procellas mundi, quas ingreditur in exordio, statim suo ploratu et gemitu rudis anima testatur. Sudatur enim quamdiu istic uiuitur et laboratur, nec sudantibus et laborantibus possunt alia magis quam patientiae subuenire solacia : quae cum apta sint et necessaria in isto mundo uniuersis, tunc magis nobis, qui diabolo impugnante plus quatimur, qui in acie cotidie stantes inueterati et exercitati hostis colluctationibus fatigamur, quibus praeter uarias et adsiduas temptationum pugnas in persecutionum quoque certamine patrimonia relinquenda sunt, subeundus carcer, portandae catenae, animae impendendae, gladius, bestiae, ignes, cruces,

235

omnia denique tormentorum ac poenarum genera fide et uirtute patientiae perferenda Domino ipso instruente et dicente : Haec locutus sum

uobis, ut in me pacem habeatis, in. saeculo

auiem jpressuram : sed fidile, quoniam ego wici mundum. Si autem qui diabolo et mundo renuntiauimus pressuras et in240 festationes diaboli et mundi crebrius ac uiolentius patimur, quanto magis patientiam tenere debemus qua adiutrice et comite omnia infesta toleremus ! 13. Domini et magistri nostri salutare praeceptum est : Qui tolerauerit usque ad finem hic saluus erit. Et iterum : S7 245 permanseritis in uerbo meo, uere discipuli mei estis : et cognoscelis ueritatem, et ueritas liberabit uos. Tolerandum est et perseuerandum, fratres dilectissimi, ut ad spem ueritatis et liberta-

250

tis admissi ad ueritatem et libertatem ipsam peruenire possimus, quia hoc ipsum quod christiani sumus fidei et spei res est. Vt autem peruenire spes et fides ad fructum possint sui patientia opus est. Non enim praesentem gloriam sequimur sed futuram, secundum quod et Paulus apostolus monet dicens : 5fe saluati sumus. Spes autem quae uidetur non est spes. Quod enim uidet quis, quid sperat ? SY autem quod non uidemus speramus

229/231 cf. Eph. 6, 11.12. 246 Io. 8, 31.32.

237/238 Io. 16, 33.

252/255 Rom.

" 244 Mt. 1o, 22b.

244/

8, 24.25.

223 lamentetur mottalis] temporalis V/ a 224/225 in exordio] exordio YW 226 istic] stic f V/ — 227/228 subuenire] sublinire .$ 228 cum apta sit VG 229 tunc magis] tum magis .$ 234 ignes] ignis / zz 235 deneque $ 237 saeculo $, mundo cef. codd. 238 pressuram habebitis G T? 240 patimur] quatimur $ 244 tolerauerit 5 W a, tolerauerit inquit cez/. codd. ad finem] in finem G J ea 245 discipuli ozz. 5 cognoscetis] cognoscitis P G 246 liberabit] liberauit . Y W/ ^ 24* ueritatis et o». 248 possemus .$ 250 possint sui Har/el, posita sui 5, possint ce//. codd. (suum possint & a, possint D) 2382 quod et] quod Da — 253 saluati] salui P & 2854 uident 5, corr. 5?

V 406

126

DE BONO PATIENTIAE, 13-15

270

per exspectationem speramus. Exspectatio et patientia necessaria est, ut id quod esse coepimus impleamus et quod speramus et credimus Deo repraesentante capiamus. Denique alio in loco idem apostolus iustos et operantes et de diuini faenoris incremento caelestes sibi thesauros recondentes ut patientes quoque sint instruit et docet dicens : Ergo dum tempus habemus, operemur quod bonum est ad omnes, maxime uero ad domesticos fidei. Bonum autem facientes non deficiamus : tempore enim suo metemus. Admonet ne quis impatiens in operatione deficiat, ne quis temptationibus aut auocatus aut uictus in medio laudis et gloriae itinere desistat et pereant praeterita, dum quae coeperant desinunt esse perfecta, sicut scriptum est : Justitia ?usti non liberabit eum in. quocumque die exerrauerit, et iterum : fene quod habes ne alius accipiat coronam tuam. Quae uox adhortatur patienter et fortiter perseuerare, ut qui ad coronam laude jam proxima nititur durante patientia coronetur.

27»)

custodit, sed et repellit aduersa. Spiritui sancto fauens et caelestibus ac diuinis cohaerens contra facta carnis et corporis quibus anima expugnatur et capitur uirtutum suarum propugnaculo reluctatur. Inspiciamus denique pauca de multis,

255

260

265

V 407

14. Patientia autem, fratres dilectissimi, non tantum bona

ut de paucis intellegantur et cetera. Adulterium, fraus, homici-

280

285

dium mortale crimen est. Sit fortis et stabilis in corde patientia, nec adulterio sanctificatum corpus et Dei templum pollui-tur nec iustitiae dicata innocentia contagio fraudis inficitur nec post gestatam eucharistiam manus gladio et cruore maculatur. 15. Caritas fraternitatis uinculum est, fundamentum pacis, tenacitas ac firmitas unitatis, quae et spe et fide maior est, quae et opera et martyria praecedit, quae nobiscum semper aeterna in regnis caelestibus permanebit. Tolle illi patientiam, V 271/272 Defens., Liber Scintillarum 2, 57 (p. 12). 260/263 Gal. 6, 10. 9. 266/26? Ez. 35, 12. 267/268 Apoc. 5, 11. 292 cf. Tert., De par. 12, 8-10. 283 cf. I Cor. 15, 15.

282/

255 expectationem $ V/ Y W G ea T?, spectationem J T zz, patientiam P & B R? D b, suspectionem R speramus V Y W G JR Deam T, expectamus P'&£ B J 7g. b, sustenemus .$ exspectatio et oz. P A, exspectatio oz. Y a b, spectatio et R

256 coeperimus P &

258 iustus 5

de diuini 5, diuini ceZ7. codd.

289 sibi thensauros S, thesauros sibi ce//. codd. recondentes] reponentes T ut patientes ozz. .$ 260 instruet .$ docet] monet .$ 262 deficiemus .$ lestante Hartel — 263 coeperant] coeperunt P £a T 26? errauerit G, peccauerit V

211 autem oz. Defensor

dilectissimi] dulcissimi Defensor

et] sed Defensor —— spiritui] spititu / a zz, corr. J* adulterio Y VW, et nec adulterio W*

P& B

JR Dea

212 sed

278 nec adulterio .$ G, et T? 7. b, et nec »?, Terasum

249 contagione B Dea 280 gestatam] gustata $, gustatam R? Dea quae et spe] quae spe $ P & 284 opera] fides opera .$

283

408

DE BONO PATIENTIAE,

15-16

123

et desolata non durat, tolle sustinendi tolerandique substantiam, et nullis radicibus ac uiribus perseuerat. Apostolus denique cum de caritate loqueretur, tolerantiam illi et patientiam iunxit.

Caritas, inquit, magnanima est, caritas benigna est, aemulatur, non inflatur, non irritatur, non cogitat malum, omnia diligit, omnia credit, omnia sperat, omnia susti-

290 caritas non

net. Ostendit inde illam perseuerare tenaciter posse quod nouerit omnia sustinere. Et alio loco, sustinentes, inquit, inuicem 29 5

300

30

A

tn. dilectione, satis agentes seruare unitatem spiritus in coniunctone pacis. Probauit nec unitatem seruari posse nec pacem, nisi se inuicem fratres mutua tolerantia foueant et concordiae uinculum patientia intercedente custodiant. 16. Quid deinde, ut non iures neque maledicas, ut tua ablata non repetas, ut accepta alapa et alteram maxillam uerberanti praebeas, ut fratri in te peccanti non tantum septuagies septies sed omnia omnino peccata dimittas, ut diligas inimicos tuos, ut pro aduersariis et persecutoribus precem facias ? Poterisne ista perferre nisi patientiae et tolerantiae firmitate ? Quod factum uidemus in Stephano, qui cum a Iudaeis ui et lapidibus necaretur,

310 Quid dicam

51

A

non

sibi

uindictam

sed

interfectoribus

ueniam

postulabat dicens : Domine, ne statuas ?llis hoc peccatum. Sic esse oportuit primum martyrem Christi qui martyras secuturos gloriosa morte praecurrens non tantum praedicator esset dominicae passionis sed et patientissimae lenitatis imitator. de ira, de discordia, de simultate, quae in chris- V 409

tiano esse non debent ? Sit patientia in corde, et haec illic locum habere non possunt, aut si adire temptauerint, cito exclusa discedunt, ut domicilium pacificum perseueret in corde, ubi Deum pacis delectet habitare. Admonet denique apostolus et docet dicens: Nolite contristare Spiritum sanctum Dei in quo signati estis in diem redemptionis. Omnis amaritudo 289/292 I Cor. 15, 4.5.7.

293/298 Eph. 4, 2b.5.

298/303 cf. Tert., De pat. 12, 1. 22: 301/302 cf. Mt. 5, 44.

60a.

298/299 cf. Mt. 5, 42.

299/300 cf. Mt. 5, 39. 300/301 cf. Mt. 18, 303/306 cf. Tert., De pat. 14, 1. 306 Act. 7,

315/317 Eph. 4, 30.31.

289 inquid .$ cat. — est oz. $ b, bos? non aemulatur abet a 290 catritias 5 292/293 nouerit 5 ex ezzend. k, norit Y W GP R ea T z, nouit D » 293 et a. loco dicit D J, item alio loco V a B, et alio in loco 7 sustinentis .$ inquit om.VPk 294 dilectionem 5 ^ agentis 295 seruate & D 299 alteram] alter $9 (uz uide£ur), aliam P ], corr. P?, om. e 300 septuagies septies . P? G J R D, septuagies et septies V/, septuaginta et septem Y W P &Beamb 302 aduersarios .$ 303 perperferre . 304 stafano .$ 305 negaretur 307 martyras] martyres G D e a z, ex martyras P. J T? secuturos ex secutotos Su 309 et patientissimae] patientissimae .$' 311 non debent] non debeant R z T, non debet J D corde 5, pectore ce//. codd. et haec] haec .$ 313 discedunt] for/asse discedent ut domicil.] et domicil. D e 314 dominum 5 D admonet] monet V — 315 apostolus paulus V —— docet] monet 5 D contristati 5 IV, corr. W? 316 dei] domini V in diem $ P & T, in die V. P* cett. codd.

128

320

325

330

DE BONO PATIENTIAE,

16-18

et ira et indignatio et clamor et blasphemia auferantur a uobis. Si enim christianus a furore et contentione carnali tamquam de maris turbinibus excessit et tranquillus ac lenis in portu Christi esse iam coepit, nec iram nec discordiam debet intra pectus admittere cui nec malum pro malo reddere liceat nec odisse. 17. Nec non ad uaria quoque carnis incommoda et crebros corporis durosque cruciatus quibus humanum genus cotidie fatigatur et quatitur patientia necessaria est. Nam cum in illa prima transgressione praecepti firmitas corporis cum immortalitate discesserit et cum morte infirmitas uenerit nec possit firmitas recipi nisi cum recepta et immortalitas fuerit, oportet in hac fragilitate atque infirmitate corporea luctari semper et congredi, quae luctatio et congressio non nisi patientiae potest uiribus sustineri. Examinandis autem nobis atque explorandis diuersi importantur dolores et multiplex temptationum qualitas irrogatur de iacturis facultatum, de ardoribus febrium, de cruciatibus uulnerum, de amissione carorum. Nec

335

aliud magis iniustos discernit et iustos quam quod in aduersis per impatientiam queritur et blasphemat iniustus, patientia iustus probatur, sicut scriptum est : 7» dolore sustine et 1n humilitate tua patientiam habe, quoniam in igne probatur aurum et argentum.

340

345

18. Sic Iob examinatus est et probatus et ad summum fastigium laudis patientiae uirtute prouectus. Quanta aduersus eum diaboli iacula emissa, quanta admota tormenta ! Iactura rei familiaris infligitur, numerosae subolis orbitas irrogatur : diues in censu dominus et in liberis pater ditior nec dominus repente nec pater est. Accedit uulnerum uastitas et tabescentes ac fluentes artus uermium quoque edax poena consumit. Ac ne quid omnino remaneret quod non Iob in suis temptationibus experiretur, armat diabolus et uxorem, illo antiquo nequitiae suae usus ingenio, quasi omnes per mulierem decipe328/331 Augustinus, Contra duas epistulas Pelagianorum 1V, 8, 22 (p. 545-546). 321 cf. Rom. r2, 17a. 4-5.

323/334 cf. Tert, De paf. 13, 1-3.

337/339 Sir. 2,

340/333 cf. Tert., De par. 14, 2-7.

317 ira et] ira M

auferantur G, auferatur P? D e T, auferentur Y W, auferetur a

318 contemptione .5' 321 pro malo] malo Y G e 323 ad uaria] ad auaritiam DUI corr T2 324 quibus] quis 7, qui T corr. T? 326 inmortalitatem .$ 329 disscessetit .$ 328 firmitas] infirmitas .$ 329 infirmitate corporis J a "Augustinus luctati ex luctare .5? 331 susteneri .$ 332 explorandis] ptobandis V/— 335 inter iustos discetnit et iniustos V/ — 336 queritur] quaeritur SUP & G J, corr. P? &£? J?

338 ignem expeditetur .$

blasfemat iniustos 5 G

343 sobilis IW G, ex subolis 349 decepete .$

337 iustus ex iustos 9?

Y P J £? »/

348 experiretur]

V 410

DE BONO PATIENTIAE,

18-19

I29

55o re posset et fallere, quod fecit in origine. Nec tamen Iob grauibus et densis conflictationibus frangitur quominus inter illas angustias et pressuras Dei benedictio uictrice patientia praedicetur. Tobias quoque post iustitiae et misericordiae suae opera magnifica luminum amissione temptatus, in quantum 355 patienter caecitatem pertulit in tantum granditer Deum patientiae laude promeruit. 19. Atque ut magis, fratres dilectissimi, patientiae bonum luceat, quid mali e contrario impatientia importet consideremus. Nam ut patientia bonum Christi est, ita contra impatien36o tia diaboli malum est, et sicut in quo habitat et manet Christus patiens inuenitur, ita impatiens semper existit cuius mentem diaboli nequitia possedit. Exordia denique ipsa uideamus. Diabolus hominem ad imaginem Dei factum impatienter tulit : inde et perit primus et perdidit. Adam contra caeleste prae365 ceptum cibi letalis impatiens in mortem cecidit nec acceptam diuinitus gratiam patientia custode seruauit, et ut fratrem Cain perimeret sacrificii eius et muneris impatiens fuit, et quod Esau de maioribus ad minora descendit, primatus suos per impatientiam lentis amisit. Quid Iudaicus populus circa 5370 beneficia diuina perfidus et ingratus ? Nonne quod a Deo primum recessit impatientiae crimen fuit ? Dum Moysi cum Deo colloquentis moras non potest ferre, profanos deos ausus est postulare, ut itineris sui duces nuncuparet caput bubulum et terrestre figmentum, nec umquam ab eadem impatientia desti37; tit quominus semper docilitatis et diuinae administrationis impatiens prophetas suos et iustos quosque perimendo ad crucem quoque et sanguinem Domini prosiliret. Impatientia etiam in ecclesia haereticos facit et ad Iudaeorum similitudinem contra Christi pacem et caritatem rebelles ad hostilia et 38o furiosa odia compellit. Et ne longum sit singula recensere, omnia omnino quae patientia operibus suis aedificat ad gloriam impatientia destruit ad ruinam. 357/362 cf. Tert., De pat. 5, 5-4. cf. Tert., De pat. 5, 10-11.

362/364 cf. Tert., De pat. 5, 5-7. 366/367 cf. Tert., De paf. 5, 16.

364/365 369/3**? cf.

'Tert., De pat. 5, 22-25. 3352 pressuras V W' G a, pressuras suas ce//. codd. Dei] domini .$ benedictio] benedictionem zz T 5, benedictione D praedicetur] comitetur P & T, comite praedicaret / 355 deum] dominum I 336 laude] laudem D a 360 diaboli malum] malum diaboli .$ est $V YDm Th,on.WP&GBJRea 362 possedit V. Y W? G R ze T, possidit $5, possidet W P & B JDab denique ipsa] ipsa denique .$ 364 petit] periit G D e, ex perit Y? &? »? T? caelestem $ 36? petemeret $5 W^ sactificiis .$ 369 impatientiam] impatientia $ lentis] mentis 5 D a, lenitatis / iudeicus .$ 371 dum] cum .$ 372 colloquentis] loquentis W' e J, loquenti G, conloquenti G? B non posset a 7; 314 terrestrem

.$

eadem]

eodem

.$

345 administrationis .$, admonitionis

cett. codd. 316 iustos quosque IW P? D e 4* z; )*, iustos quoque $ Y PEG B JRaTb 317 crucem quosque .$ et sanguinem] et ad sanguinem .$ 381 omnia omnino] non omnia .$

V 411

I30

DE BONO PATIENTIAE, 20-21

20, Quare, fratres dilectissimi, et bonis patientiae et impatientiae malis diligenter expensis patientiam, per quam in 585 Christo manemus et uenire cum Christo ad Deum possumus, plena obseruatione teneamus : quae copiosa et multiplex non angusto fine concluditur nec breuibus terminis coercetur. Late patet patientiae uirtus et ubertas eius et largitas de unius quidem nominis fonte proficiscitur, sed exundantibus uenis 39» per multa gloriarum itinera diffunditur, nec proficere aliquid in actibus nostris potest ad consummandam laudem, nisi inde consummationis accipiat firmitatem. Patientia est quae nos Deo et commendat et seruat : ipsa est quae iram temperat, quae linguam frenat, quae mentem gubernat, pacem custodit, 395 disciplinam regit, libidinis impetum frangit, tumoris uiolentiam

comprimit,

incendium

simultatis

extinguit,

coercet

potentiam diuitum, inopiam pauperum refouet, tuetur in uirginibus beatam integritatem, in uiduis laboriosam castita400

tem, in coniunctis et maritatis indiuiduam caritatem. Facit humiles in prosperis, in aduersis fortes, contra iniurias et

contumelias mites; docet delinquentibus cito ignoscere, si ipse delinquas, diu et multum rogare. Temptationes expugnat, persecutiones tolerat, passiones et martyria consummat. Ipsa est quae fidei nostrae fundamenta firmiter munit, ipsa est quae 405 incrementa spei sublimiter prouehit. Ipsa actum dirigit, ut tenere possimus uiam Christi, dum per eius tolerantiam gradimur, ipsa efficit ut perseueremus filii Dei, dum patientiam patris imitamur. 21. Et quoniam plurimos scio, fratres dilectissimi, uel pon410 dere iniuriarum angentium uel dolore de eis qui aduersum se grassantur et saeuiunt uindicari uelociter cupere, nec illud in extrema parte reticendum est, ut in istis luctuantis mundi turbinibus et Iudaeorum siue gentilium et haereticorum quoque persecutionibus constituti patienter exspectemus ultionis diem 415 nec ad uindictam doloris nostri querula festinatione properemus, cum scriptum sit : Exspecta me, dicit Dominus, in diem

420

resurrectionis meae 1n testimonium, quoniam iudicium meum ad congregationes gentium, ut excipiam reges et eff undam super eos iram meam. Exspectare nos iubet Dominus et futurae ultionis diem forti patientia sustinere, qui et in Apocalypsi loquitur 392/408 cf. ert., De pa. 15, 2-3.

416/419 Soph. 5, 8.

388 ad dominum 5$ possumus l7 cez/. codd., possimus .$ R? 5 383 nec bus] uel breuibus .$ 388 ubertas] libertas Y B ac largitas J D ez profecere .$ 392 firmitatem] firmamentum B / 393 et commendat] mendat B J D ) 395 tumoris] tomoris .5 398 uirgibus .$ in laboriosam castitatem oz. Y W P £a 401/402 si tu ipse delinquas V/ diu multumque / B 407 patientiam dei patris I7 410 de eis quae 7 fluctuantibus D a 417 in diem] in die V/Ge T?

breui390 comuiduis — 4092 412

V 412

DE BONO PATIENTIAE,

21-22

I3I

dicens :Ne signaueris uerba prophetiae libri huius, quia iam tempus in proximo est: et hi qui berseuerant nocere, noceant, et

quai 1n sordibus est sordescat adhuc, iustus autem adhuc iustiora

V 415

faciat, similiter et sanctus sanctiora. Ecce uenio cito, et merces

425 mea mecum est, reddere unicuique secundum facta sua. Vnde et clamantes martyres et ad uindictam suam dolore erumpente properantes exspectare adhuc iubentur et temporibus consummandis implendisque martyribus praebere patientiam. E cum aperuisset, inquit, quintum signum, uidi sub ara Dei ani430 mas occisorum propter uerbum Dei et martyrium. suwm, et clamauerunt magna uoce dicentes : quousque, Domine sanctus et uerus, non iudicas et windicas sanguinem nostrum de his qui in terris inhabitant ? Et data est eis singulis stola alba et dictum est ut requiescerent breui adhuc tempore, donec impleatur nume455 vus conseruorum et fratrum eorum quique postea occidentur exemplo ipsorum. 22. Quando autem ueniat sanguinis iusti diuina uindicta declarat per Malachin prophetam Spiritus sanctus dicens : Ecce dies Domini uenit ardens uelut clibanus, eruntque omnes 440 alienigenae et omnes iniqui stipula, et succendet illos adueniens dies, dicit Dominus. Quod item legimus in psalmis, ubi Dei iudicis praedicatur aduentus censurae suae maiestate uenerandus : Deus manifestus ueniet, Deus noster, et non silebit. Ignis ante eum ardebit et in circuitu eius procella nimia. Vocabit cae445 lum susum et terram ut separet bopulum suum. Colligite illi iustos eius, eos qui disponunt testamentum

eius in. sacrificiis.

Et nuntiabunt caeli iustitiam eius, quoniam Deus iudex est. Et Esaias eadem praenuntiat dicens : Ecce enim Dominus sicut ignis ueniet, et sicut procella currus eius retribuere in tra wuin450 dictam. In igne enim Domini iudicabuntur et in gladio eius uulnerabuntur. Et iterum : Dominus Deus uirtutum prodibit

441/4607 Exempla Sanctorum Patrum, cap. 84 (p. 121-122).

421/425 Apoc. 22, 10-12. 443/447 Ps. 59, 2b-6.

428/436 Apoc. 6, 9-11.

448/451 Is. 66, 15.16.

439/441 Mal. 5, 1

451/433 Is. 42, 13.142.

421 huius libri B / 422 et hi] ut hi Be T? 423/424 iustus autem iustiora faciat / —— 427 patientiam iubentur B 431 uoce magna Jea 433 inhabitant] habitant P & a T? et datae sunt / R D? (sunt om. D)eab eis oz. am stolae albae R Dea / 433/434 dictum est eis R a P 435 qui postea occidentur / 438 malachin ze/ malachim Y W P & G B J e T? b, malachiam D T Jf? a m, malachiel R prophetam oz. V 440 et succendet] succendet Y W 441 dies oz. Y W B iterum legimus Exezpla 444 uocabit V PE&Reaz T?, uocauit Y W G B T ) Exezpla, aduocabit J D 445 susum V/ W, sursum YGPARDeaTb Exempla, suum z 445 ut discerneret Exempla colligete P & 446 eos oz. Exempla 447 adnuntiabunt Exempla 448 eseias P, isaias J eT? ecce dies Domini Exempla 451 prodiuit GB R

V 414

132

455

460

DE BONO PATIENTIAE, 22-24

et comminuet bellum, excitabit certamen et clamabit super inimacos suos cum fortitudine : tacui, numquad semper tacebo ? 23. Quis autem est hic qui tacuisse se prius dicit et non semper tacebit ? Vtique ille qui sicut ouis ad uictimam ductus et sicut agnus coram tondente sine uoce non aperuit os suum. Vtique ille qui non clamauit neque in plateis uox eius audita est. Vtique ille qui non fuit contumax neque contradixit, cum dorsum suum poneret ad flagella et maxillas ad palmas, faciem autem suam non auerteret a foeditate sputorum. Vtique ille qui cum accusaretur a sacerdotibus et senioribus nihil respondit et admirante Pilato patientissimum silentium tenuit. Hic est qui cum in passione tacuerit in ultione postmodum non

tacebit. Hic est Deus noster, id est non omnium, sed fidelium 465 et credentium Deus, qui cum in secundo aduentu manifestus

uenerit non silebit. Nam cum in humilitate prius fuerit occultus, ueniet in potestate manifestus. 24. Hunc exspectemus, fratres dilectissimi, iudicem et uin-

dicem nostrum, ecclesiae suae populum et ab initio mundi 470 iustorum omnium numerum secum pariter uindicaturum. Qui ad uindictam suam nimium festinat et properat, consideret quia necdum uindicatus est ipse qui uindicat. In Apocalypsi angelus Iohanni uolenti adorare se resistit et dicit : Vide ne feceris, 4T5

quia conseruus

tuus

sum

et fratrum

tuorum.

Iesum

Dominum adora. Qualis Iesus Dominus et quanta patientia ut qui in caelis adoratur necdum uindicetur in terris ! Huius patientiam, fratres dilectissimi, in persecutionibus et passioni-

bus nostris cogitemus, huius aduentui plenum exspectationis

455/436 cf. Is. 55, 7. 443/448 Apoc. 22, 9.

107/488 cf. Is. 42, 2.5.

432 excitauit G DB, et excitabit P &, concitabit 5

460/462 cf. Mt. 27, 12-14.

455/456 ductus est Exempla

486 tondente se GB J R a T? Exempla sic non apetuit e os suum in humilitate Exezpla 459 maxilas suas V/ —— 460 non auertit Exempla 462 admirante codd. Exempla, praeter mirante Y W' 463 prius tacuerit V/ 466 nam cum] nam Y, nam qui V —— 469 et ab initio] ab initio D e zz 412 uindicat]iudicat Y W D T postipse quiuindicat //a pergun! J D e zz, pater deusiesum filium praecipit (praecepit J) adorari et apostolus paulus diuini praecepti memor ponit et dicit : deus exaltauit illum et donauit illi nomen ut sit super omne nomen ut in nomine Iesu omnes genu curuent caelestium et terrestrium et infernorum. Et. Haec eadem uerba bos! lesum Dominum adora Jaben? T a. De quibus libris zzanuseriplis baec adnotanda sunt : pater filium praecepit 2, iesum filium praecepit T, quod est super omne nomen a, et terrestrium : terrestrium q. Quae uerba alio ordine babet V : ipse qui uindicat. In Apocalypsiangelus — adora. Et apostolus Paulus — et infernorum. Pater deus iesum filium praecepit adorari. Qualis Iesu domini et quanta patientia e/c. (donauit illi nomen ad hoc ut sit V/ ;curuent re uera V; et terrestrium : terrestrium 17) — 472/495 in apocalypsi — adora o». z e 473 resistit] restitit J R 414/445 Iesum Dominum] deum z, iesum deum T

V 415

DE BONO PATIENTIAE, 24

133

obsequium praebeamus nec defendi ante Dominum serui 48o irreligiosa et inuerecunda festinatione properemus. Insistamus potius et elaboremus et toto corde uigilantes atque ad omnem tolerantiam stabiles dominica praecepta seruemus, ut cum ille irae et uindictae dies uenerit non cum impiis et peccatoribus puniamur, sed cum iustis et Deum timentibus 485 honoremur. 481 elaboremus] laboremus V B Je ut toto corde I/ 481/482 atque ad omnem GR JD ea z ad omnem YWWPE&BT» Caecilii Cypriani de bono pacientie explicit zz, Caecilii Cypriani de bono patientia finit J, explicit D, explicit de bono patientiae Caecilii Cypriani Y, de bono patientiae explicit TW, cecili ciptiani de patientia explicit G B R, explicit de patientia P, de patientia explicit & T, subscriptio deest in e a b

APPENDIX LECTIONVM VARIARVM PRISTINARVM EDITIONVM(*) Erasmus Manutius Morelius Rigaltius Fellus Baluzius v Krabinger Havtel von Soden

^ editio Erasmiana, Basileae 1530. |editio Pauli Manutii, Romae 1563. ^ editio Guilelmi Morelii, Parisiis 1564. ^ editio Nicolai Rigaltii, Parisiis 1648. editio Iohannis Felli, Oxoniae 1682. — editio Stephani Baluzii, Parisiis 1717. consensus harum editionum. editio Iohannis Krabinger, Tubingae 1859. editio Guilelmi Hartel, C.S.E.L. Das lateinische N.T. in Afrika,

XXXIII, DE

III, r, Vindobonae

1868.

Texte u. Untersuchungen

Leipzig 1909, pp. 46-47 ; 50. DOMINICA

ORATIONE

1 nihilsunt aliud] nihilaliud sunt More/ius Baluzius $ docibiles Har/e/ — ? illuminati Erasmus Morelius 21 sanctificationem] satisfactione Fe//z: 23 esse spiritalis] esse magis spiritalis Manuius Rigaltius Fellus Baluzius, magis spititualis esse Erasmus Morelius 24 sanctus Spiritus] Spiritus sanctus Eraszzus Manutius Rigaltius Fellus Baluzius Hartel uera est] uera magis v praezer uerior Morelius 31 Christi oratione Fe//us Baluzius 33 in Christi nomine » 3* impetrabimus Morelius 44 secrete] secreto Manutius Rigaltius Fellus Balugius — 45 sectetis locis Har/el, semotis locis » excep/o sectetis uel semotis Eraszo 4 in abdita quaeque Morelius 58 cogitationes hominum Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 62 deum] dominum » 64 sic sciebat Erasmus Morelius 65 dominum] deum v 66 petit] petiit » —69 Dominus] Deus » uestris o». v excepto Morelio, et (sicut codex V) om. Morelius — *90 cubilibus Harzel, stratis v et transpungimini v excepto transpungimini Zanzuz Morelio — *2 domine] deusv — *5alleuatisin caelum impudenter v excep?o alleuatis impudenter ad coelum Erasz70 76 sed pectus Manutius Rigaltius Fellus Baluzius — 19 rogauit Manutius Rigaltius Fellus Baluzius, ' orauit Erasmus Morelius 83 adorare] orate Manutius Fellus Baluzius — et unus] et alter Eraszus Morelius — 88 omnium] de omnibus Eraszus Morelius — 90 magis in domum suam Erasmus Morelius 92 humiliauetit Eraszus Fellus Baluzius 94 agnouimus Eraszus Morelius ^ qualiter ad orationem Manutius Rzgallius Fellus Baluzius — 9€ sicut in coelo »— 98 remitte Erasmus Manutius Rigaltius Fellus Baluzius von Soden 99 dimittimus More/jus — 100 nos induci Har/e, ne nos patiatis induci Rzga//ius Fellus Baluzius — a malo amen v 101 singulatim Erasmus Morelius 102 non pto se Baluzius 103 non enim dicimus Manuzius Rigaliius Fellus Baluzius — in caelis es Erasmus Moreliuss — 105 debitum] delicta Erasmus Morelius — 108 toto populo Manutius Rigaltius Fellus Baluzius — rogamus] oramus » Har/e/| ^ 113 quod declarat » ^ dum docet Manutius Rzgaltius Fellus Baluzius, cum docet Erasmus Morelius — 115 illi tres inquit Manazius Rigaltius Fellus Baluzius — tamquam Hartel, quasi v 116 deum] dominum » 119 dominum v Har/e] ^ 120ascensam com. Baluzius — 124 instantia ... concordia Harte] | 126 nisi eos Rigalzius Fellus Baluzius 133 adorate Har/el, orate v von Soden 134 gratiam eius Erasmus Morelius Baluzius 136 quotquot autem v excepto Erasmo 138 credit] credidit » Harze/ 147 scilicet sit] scilicet Har/e/ 155 etiam Judaeos Erasmus Morelius Baluzius — 156 quia Christum Har/e/ — 160 (*) Adduntur nonnullae codicum lectiones singulares prout congruunt lectionibus pristinarum editionum Cyptiani.

cum

136

APPENDIX

nati om. Erasmus Morelius 103 generaui Manu?ius Rigaltius Fellus Baluzius, genui Erasmus Morelius — 165 praesepe v 166 et populus Erasmus Manutius Morelius, et populus meus RgalZiws Fellus Baluzius genti peccatrici Rzga//ius Hartel, gens peccatrix ceferi— populo: pleno Riga/Ziws Harte], populus plenus celeri

167 filii scelerati Morelius

168 illum oz. Morelius

170 iam Har/el,

0n. v reliquerunt » 171 desiit » 174 setuus est peccati 7 175 filius autem Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 177 qui sic nos uoluerit 7 178 deum patrem] dominum patrem Har/e/ — 1*9 filii nuncupemur Eraszus FelIus Hartel, filios nuncupemus Manutius Morelius Rigaltius Baluzius 185 ut deum in nobis v, ut dominum in nobis Har/e/ ^ 186/187 caelestes et spitituales » excepto Morelio 189 spernent spernentur Har/e], spernit spernetuf » 190 apostolus Paulus Fe//us magno] ptetio magno » kHar/e/ 193 a deo] a domino Hare, ab eo » 197 et ego] et oz. Eraszzus ideo petimus Erasmus Morelius 199 deprecamur] precamur Morelius 200 sanctificatione » excepto Morelio 211 uiuificato] iustificato Manutius Rigaltius Fellus 228 ipse nostra » excepto Morelio 234 de regno Hartel, a tegno v 235 prius] primum Har/e/ 234 recumbent Erasmus Manutius Rigaltius Fellus Baluzius Hartel, accumbent Morelius von Soden et Isaac] Isaac G Eraszzus. Fellus 243 nos et secl. Krabinger

244 sicut in coelo v

254 et oz. Morelius

distribuens Har-

7e] | 256 quod tu v von Soden, quod tu uis Harze/ — etalio in loco dicit More/izs 257/288 me misit] misit me Manuzius Rigaltius Fellus Baluzius Harte] — 289 utfaciat dei uoluntatem Eraszus Morelius 260 faciendam dei uoluntatem 7 262 siqui Hartel, si quis v 263 dilectio patris Eraszus Morelius 265 ex concupiscentia saeculi More/ius 266/261 Dei uoluntatem Har/e/ ^ 2*0 et docuit et fecit Eras"mus 274 dominum Har/e/ ^ 236 ille quicquam Erasmus Morelius — 281 esse uelle Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 282 adimplere » excepzo Morelio 291 petimus impense inter 7 292 et in spiritu et in carne Manuzius Rigaltius Fellus Baluzius Hartel, et spiritu et carne Eraszzus Morelius 297/298 opera carnis R;gallus Baluzius —— 299 idolatria Eraeszus Morelius Rigaltius. Balugius von. Soden 301. 50:7 similia add. quae praedico uobis sicut praedixi, quoniam » 309 pro lis » adhuc terreni More/ius, adhuc terra cezeri Hare] —— 3814 iam non Harzel] non iam terra] terreni Eraszzus 321 de caelo Eraszus Morelius non cftedentibus More//us Rigaltius Fellus Baluzius, credentibus Erasmus Manutius 325 et spiritaliter] spiritaliter Eraszzus Morelius 330 eorum] noster » excepto Baluzio 332 eucharistiam eius Har/e/, euchatistiam v 336 dicente] monente » excepzo Morelio si qui Harte, si quis » panis autem] panem autem Eraszzus Hartel 339 si qui Harze/, si quis v ut manifestum] manifestum More/ius 341 et orandum sec. con. Baluzius 342 procul remaneat v 341 et corpore eius Eraszzus, et eius corpore More/ius — 349 fidei gratia Erasmus Morelius 351 renuntiauerit Erasmus .Morelius $383 uocem magistri sui Eraszus Morelius 336 dies oz. Baluzius, enim dies cezeri.— 363 uerum neque Eraszzus Morelius exhibitionem] uictum Morelius 364 sumus Hare, simus v von Soden 366/36? et in interitum] et interitum Morelius — 346 ipsa nocte Rigalius Fellus Baluzius — 380 se sequi] sequi Moreliss 38$ iuueniot] iunior » 389 promittat] promittit More/izs 390 dicit Morelius — 392 primum Erasmus Morelius Fellus — 394 quaerentibus regnum Dei et iustitiam eius Morelius Fellus Balugius 395 sint Dei Erasmus Deum] Dominum Eraszus Morelius

396 lacu v

397/398 esurientes et tu-

gientes More/us 399 in solitudine » excep/o Baluzio 403 precamur Morelius, deptecamur cefer/ — 404 dimitte Morelius — dimittimus Morelius — 408 sed et aeternae v excep!o Morelio 413 5057 placeat addun? cum innocens nemo sit Pazelius Rigaltius Fellus — 429 peccatores] debitores v excepto Morelio 430 fueritis Rigaltius Fellus Baluzius, eritis Erasmus Manutius Morelius — 434. et seruus qui Fellus

433 conseruo noluit Harze/, conseruo suo noluit v»

438/439 peccata

uobis (oz. uestra) Erasmus Manutius Morelius, peccata uestra uobis Rigaltius Fellus Baluzius —— 442 praecipit v excepzo Morelio 443 esse coepimus] sumus Har/e/ 445 sacrificium deus respicit More/ius 460 uindicabuntur] iudicabunt More/izr Baluzius — 462 nomine Christiv — 465 regnum Har/e/, tegnum coelorum » — ut uiuat G Eraszius Moreliss |440 monet] admonet» — 471inducinosMore/juss —474 temptationibus Har/e/, temptationibus nosttis» ^ 475 scriptura Hare], scriptura diuinav — 47? manu] manum » excep/o Baluzio —480 praedabantur Fell/us,praedan-

APPENDIX

137

tut Erasmus Manutius Rigaltius Baluzius, depraedantur Morelius — 485 aduetsus nos dupliciter Erasz;us, dupliciter aduersus nos G ce/eri edd. excepto Hartel —490 haberes Manutius Rigaltius Fellus Baluzius, haberes inquit Erasmus Morelius aduersum me potestatem »

data tibi esset Eraszus Morelius

491 ueniamus] incidamus

Erasmus Morelius 499 Domino Erasmus Morelius et cum timore v 505 firma et fida Har/e/, fida et firma v 511 ei de saeculo] uel de saeculo Har/e/ 521 sexu Har/el, sexui v 529 deus unus est v excepto Erasmo 531 hoc est primum ? excepto Morelio ^ primum mandatum Rga/tius Fellus Baluzius — simile est v excepto Erasmo

editores

— 532 proximum tibi Ba/usius von Soden, proximum tuum ceteri

te ipsum Rzga/tius Fellus Baluzius

53? facere nos v excepto Morelio

539 solitudines] solitudinem » excep/o solitudine Eraszo

orans Morelius

547

sicut et ipse » postulauit v» von Soden, postulabat Harte/ $50 solum rogo G Erasmus Morelius — 552 et tu Hartel,tu v in nobis unum sint cor. Morelius, praebent Rigaltius Fellus Balugius 560 sic plebem suam RZga/tius Fellus Baluzius plebem suam unire Erasmus Manutius saluam fieti et in pace uiuere Morelius Rigaltius Fellus Baluzius 563 inuigilare] uigilare » excepzo Morelio 567 susum Har/el,sursum »

— 569 cludatur More/ius Harfel,claudatur ceZeri

—940 adire

ante hostem Dei Har/e/ 313 aliud in uoce Eraszzus Baluzius Hartel, et aliud in uoce Manulius Morelius Rigaltius Fellus Deum] Dominum » debeat ame orare (5*4) Hartel 335 abalienari Har/e/, alienari » 51? te auditi » Dominum] Deum » 939 tui memor ipse Har/e/, tu ipse memor tui » 581 Deum]

Dominum Eraszus 593 fecundus Manutius Rigaltius Erasmus Manutius. Fellus Manutius Rigaltius Fellus Erasmus Manutius Morelius

qui nulla] quia nulla Baz/uzus Harte ^ est operatione Fellus Balugius 601 eleemosynae tuae]eleemosynae 604 testis fuit] adstitit Har/e/ —— 607 in conspectum 609 sed abisti Rzga//ius FelIus Baluzius Hartel, et abisti 610 et missus] missus G » excepzo Manutio 610/

611 me misit] misit me Eraszzus Morelius

dum Riga/fius Fellus Baluzius excepto Balugio

612 iustis] sanctis Fe//us

622 et

dicit ecce Har/e/, dicet ecce » — promittit G »

623 et protegere Eraszus Morelius

623 praecepit] praecipit v

excepto Erasmo, Hartel 627 opera bona Riga/fius Fellus Baluzius 628 sacrificia deo Hartel, sacrificia Dei » 629 odorem v, odotes Har/e/ ^ 630 paupeti Hartel, paupetis v

631 quando quis »

632 odore Har/e/, odorem »

635

sacramentum ÉEraszzus 642 seruiebant| seruabant G Ba/uzius 645 promissionis] repromissionis » 648 gentibus Har/e/l, gentilibus » 651 suam v excebto sua Morelio, Hartel ^ 683 obseruandas Morelius 656 et exaudies Erasmus Hartel, exaudies ceferz adstabo tibi Har/e/ uidebo te Har/e/ 661 sol uetus est] sol uetus » 662 dies uerus est Erasmus Morelius, dies est uerus

Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 665 in psalmis declarat Eraszzzs 667 mirabilis Har*e/ 668 hic est dies Harze/ laetemur ... epulemur Har/e/ ^ 669 in eum Hartel

Malachim Erasmus Manutius, Malachias ce£eri

Hartel, hota nulla v Morelio

612 nulla hora

excipitur Christianis Har?e/, a Christianis excipitur v excepto

674 instemus Har/e/, insistamus v

6176 resoluta Eraszius

678 et in

noctibus Manutius Rigaltius Fellus Baluzius, et noctibus Morelius, et nocte Eraszzus 684 recedebat Har/e/, recedebat inquit v 686 deserto Erasmus Morelius Baluzius 695 in luce Harze/, in lumine »

DE

BONO

PATIENTIAE

4 esse oz. Morelius — * coelestis disciplinae v excepto Morelio 16 ipse cuz (19) moneat coniungunt Erasmus Morelius — iis v excepto Balusio 20 ne qui Har?el, ne quis 7 23 inhabitat v excepto Baluzio 24 si qui Har/el, si quis v excepto Baluzio, qui si quis se praebet 35 alterum fiat] sit Erasmus 26 huius mundi Eraszzus Morelius 27 reptehendam », reprehendes von Soden ipsorum] eorum Erasmus

28 Dominus 7

33 ueram patientiam Eraszus Morelius, ueram non esse

patientiam Rzga/tius Fellus Baluzius (esse patientiam Manutius) — 46 oportet esse v 52 terram Eraszus Morelius 65 contagio] contagione » 6$ bos! et uiuat add. et iterum : teuertimini ad me, dicit Dominus Eraszus Morelius Baluzius

70

quod item » excepto Manutio 72 sustinentiam et patientiam] sustentationis (e/ sustinentiae) et longanimitatis v excep/o Baluzxio — «5 in diem] in diez ^ 80 pec-

APPENDIX

138

82 quisquis » excep/o Morelio —— lenis et patiens v cati Baluzius, peccanti ceferi.— 91 sic faciunt Har/e/, hoc faciunt inimicum tuum 7 86 proximum tuum 7 Morelius, hoc et publicani faciunt Eraszius, sic et publicani faciunt Marnuius Rigal93 nonne et ethnici Manuzius Rigal?ius 92 facietis Erasmus lius Fellus Baluzius 94 quomodo] sicut v excepzo MoFellus Baluzius, nonne ethnici Erasmus Morel rus 101/102 et Dominus Deus Eraszus Morelius, Deus et Dominus Manutius relio mirabilia 103 quia ad hoc » exceptis Manutio Hartel Rigaltius Fellus Baluzius Baluzius Hartel, admirabilia ceferi ^ uirtutum suarum Manutius Rigaltius. Fellus 110 107 signantur v excepto Morelio Baluzius, suatum uirtutum Eraszzus mortalem portare Manutius Rigaltius Fellus Baluzius, portaret Erasmus Morelius Fellus

et mortalem

Hartel,

114

cefer

sensit

saturartentut

Harze/

FHar/e/

124 122 obaudientes Ba/uxius Hartel, oboedientes cereri 119 dignatus est v 133 patienter exciperet Erasmus Manutius capere] sumere » excep/o Baluvio 136 in cuius nomine Fe//us Baluzius, cuius in nomine Eraszzus, Rigaltius Fellus 142 salubri cuius nunc in nomine More/ius, eius nunc Harze/ —— 138 martyres v 143 ipsa et ipsa Fe//us Baluzius Harte|. — poculum Manutius Rigaltius Baluzius 143 uictimam] crucem Har/e/ —153 ista] illa More/ius, ista omnia RZga/fius Fellus 158 be154 uenerint] fuerint Erasmus Morelius Fellus Baluzius Balugius 158 sed ad praemium Eraszzus Morelius, sed nignus et patiens Erasmus Baluzius 161 tanta ac talis Eraszus et ad praemium Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 163/164 si ipsum inMorelius, talis ac tanta Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 173 172 comminabatur » 169 pro nobis » duimus addubitat Hartel 1*9 fratricidam Eraszius Morelius Balussius 178 iusti hominis » indicanti sev 188 redigit] reuocat Erasmus Morelius 180 de domo sua Erasmus Morelius 189/190 uenientibus frumenta Har/e/, frumenta uenientibus v 207/208 esse Rigalziws Fellus 220 unusquisque nostrum debeamus Erasmus Morelius Baluzius

huius mundi

Eraszmus

23?

saeculo

Morelius

Eraszus

Hartel,

238 pressuram hamundo Manutius Rigaltius Fellus Baluzius von Soden 241 debemus tenete Erasmus Morelius bebitis » 244 tolerauerit] tolerauerit 245 permanseritis inquit v estis] — eritis » excepzo Moreljo — 246 toinquit v lerandum (omisso est) v excepto Morelio 247 perseuerandum est v excep/o Morelio possint sui] possint peruenire Manu/ius Fellus Baluzius 2352 secundum 235 quod et] secundum quod Morelius, sed quod Erasmus, quod Fellus Manutius expectationem]

patientiam

»

speramus]

sustinemus

expectamus

Har/e],

v

256/25? credimus et speramus v excep/o Morelio propterea expectatio et v 238 de 233 repraesentante] praestante W 7g. Eraszus Manutius Morelius Fellus diuini Har/e/, diuini » 259 sibi thesauros Hare, thesautos sibi v 26? qua239 contagione v 280 cumque 7 248 nec adulterio] et nec adulterio » gestatam] gustatam Erasmus Manutius Morelius 288 aeterna apud Deum » excepto Morelio

292/293 nouerit Ba/uzius Har/el, notit cezeri editores

293 et

alio in loco v 300 septuagies septies] septies, sed septuagies septies Eraszzus Baluzius 303 perferre] perficere More/ius Fellus Baluzius teneas firmitatem 7 308/309 dominicae passionis praedicator v 311 corde Har/e/, pectote v 315 contristari Erasmus Morelius

in diem » Harzel, in die von Soden

— 31v auferatur

335 inter iniustos discernit et iustos Rzga//ius Harie| — 331 uiribus potest v Fellus Baluzius 338 in igne] igne Eraszus Morelius 346 edax quoque uermium Manutius Rigaltius Fellus Baluzius 350 mundi origine Rzga//ius Fe/Ius Ba352 pressuras Har/el, pressuras suas v benedicIusius 331 ac densis » 359 sic e contra Eraszus, Baluzius, sic contra Manutius Rigaltius tione Morelius 362 ipsa Fellus 360 diaboli malum] malum diaboli Har;e/ ^ est om. v denique Har/e] ^ 364 periit » 372 conloquentis] loquentis Erasmus Morelius 315 administrationis Har/e/, admonitionis v 3*? et ad sanguinem Ba/uzius 387 possimus » excep/o Morelio Har!e| | 3850 ut uenire v excepto Morelio uel breuibus Har/e/ — 394 quae mentem] mentem Erasmus Morelius. Baluzius 409 sed quoniam Riga/Zius Fel/us Baluzius — 4414 pos? cupere addunf nec in illum extremi iudicii diem malorum retributionem differre : nobiscum hortamur interim amplectimini patientiae bonum, ossis uerbis (411/412) nec illud — reticendum est Morelius Rigaltius Fellus 117 in diem] in die Manutius Rzgaltius Fellus Baluzius Hartel

422 et hi] et ii Manuius, ut et ii ceferi editores excepto Hartel

iustior fiat Erasmus Morelius Manutius — 424. qui sanctus

est 7

adhuc

sanctiora]

APPENDIX

139

sanctiot Erasmus Morelius Manutius 425 unde etiam » 429 sigillum » 431 uoce magna 7 432 de iis » 433 et datae sunt » singulae » stolae albae v ^ 433/434 dictum est eis v — 435 qui postea occidentur Manu/ius Rigalius Fellus Baluzius 438 malachiam » 444 uocabit] aduocabit » sursum » excebio desursum Erasmo 448 pronunciat Moreljss ^ 456 ductus est » excepto deductus est Morelio tondente se » excep/o Morelio 460 auertit » 462 admirante ] mirante Har/e/ — 42 additamentum librorum ] Dem praebet »

(quod est super omne nomen v ; omne genu flectatur v ; caelestium terrestrium et

infernorum v) ^ 455 patientia eius Riga/Zius Fellus Baluzius

"

-

N^

Ü

Ld

REM

"Aes Los ig

,

fu

wide 3i Ab' (Calo

;

1i

Nye

yt dr

s s

»

INDICES INDEX

LocoRvM

SACRAE

SCRIPTVRAE

INDEX AVCTORVM INDEX TESTIMONIORVM ET ÍMITATIONVM

ABBREVIATIONES Dem. Don. "nort.

Ad Demetrianum Ad Donatum De mortalitate

0p.

De opete et eleemosynis

orat.

De dominica oratione De bono patientiae De zelo et liuote

pat.

sel.

INDEX LOCORVM opus :

S. SCRIPTVRAE Ims

pag. :

Genesis : 3, 17-19

4, 3-8 4, 5 Sqq. $24

P4.

209

cf. orat. cf. zr.

450 287

zort.

386

22, I Sqq.

cf. mort.

Exodus : I2X15 15, 25 22, 20

124

10$ 26 29

184

23

Dem. cf. vel.

437 323

Dem.

48 85

304

44

19, 2

orat.

197

96

Numeti : 17, 25 b (17, 10)

mort.

173

22

Deuteronomium : $27 6, 15

Dez. Dem.

8,2

IOI 100

ztort.

38 38

179

22

Leuiticus :

I3, 4b 33, 9

720r1. op.

181 317

22 65

orat.

145

94

orat. ze.

67/69 274

orat.

188

92 85

96

II, 14a

orat.

I6

cf. op.

484

106

398

103

I Samuel : I, I3 2, 30b

I Regum : cf. orat.

219

62

17, 10 Sqq.

cf. op.

326

65

17, 14

op.

341

66

"Tobias : 2, 14 (Vg. 22)

4; 5-11 (6-12) 12, 8

7uort. orat.

68

594

LIO

op.

I2,

nort.

14, 8 (10.11)

22

401

12, 8.9 II-I5

155

op.

102 160

58 22

orat.

605

op.

TIO

397

67

67

Iob:

I, I2-3.5

op.

1,8

368

7ort.

I, I2a

149

orat.

2I

487

106

I22:

mort.

2, 10b

140

2I

mort.

145

eu

orat.

69

92

Psalmi :

4, 5b

INDEX LOCORVM

I44

S. SCRIPTVRAE

opus :

lin. :

36, 7b

36, 12-13

ze. xel.

142 143

36, 25

orat.

Psalmi :

36, 25.26 40, 2

op. op.

49; 2b-6

pat.

50, 19 68, 7a 85, 2.3a IIB8, 22-24 Prouerbia : IO, 3a

15, 5 15, 27a 15, 29b

19, 17

20, 7 20, 9 20, 22 2 IIS

23, 9 26,4 28, 27

388

385

"ort. orat.

9I 445 176 125 441 395 666

op.

218

orat. orat.

387 $1 23 535 630 386 52 541 86

7zort.

cf. orat. cf. orat.

op.

ze. cf. orat. op.

op.

Dez.

op.

Dem. Dez.

5, 1-98

Sirach (Ecclesiasticus) : 2T 2, 475

56 45

5y 35

584

109

xel.

64

TI 29 49

"ort. 7:-rt.

132

21 21

far.

537 26 213

128

7port.

Dem.

391 475

134

xel.

288

orat.

2, 8.9

Dem.

Io, 22b.23 13, 6.9

orat.

29, 14b

pat.

163 304 517 '416 17 457 451 479 455 66 614

Dem.

cf. pat. pat. orat.

cf. pat.

58, 7:92

op. orat. op.

66, 15.16 66, 24b

cf. orat. pat. Dem.

66, 2b

85

III

orat.

Isaias : 1, 2b I, 2b-4

58, 6b-9a

62 105 91 35

6o

op. "ort. op.

2.5 15.142 24.252 7 1

58

I3I Py 94 105 29 II2

I]9

5, 50 27,5 2952

42, 42, 42, 535, 58,

79 Y) 103

op.

Canticum Canticorum :

5, 2a Sapientia : 2524 4; 1I2. 142.

pag. :

84

75 81

53 25 57

84 95 107 47 118 132 I31

106 132 57 IIO

448

57 92 I31

475

49

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

I45

opus :

lin. :

pag. :

2, 30a

Dem.

128

5, 35b 23, 23.24

Dem. orat.

25,6

Dem.

130 48

38 91

Baruch : 6, sb

orat.

7A

92

letemias :

102

38

38

Ezechiel : 9,4

Dem.

432

48

9, 5.6 I8, 32 33712

Dem. pat. pat.

427 66 266

48 120 126

Daniel : I, I.2a 3, 24 Sqq.

orat. cf. orat.

476 634

106 III

3, 51

orat.

IIj

93

4, 24

op.

95

6, 17 sqq. 14, 31-42

cf. op. cf. orat.

220 396

58

62 103

Oseas :

4, 1-42

Dem.

157

39

5, 15d-6, 1a

orat.

659

112

Ioel: 2, 13b

pat.

67

120

Amos : 4, 7.8

Dem.

II2

38

5, 6a

Dem.

455

49

Habacuc : 3, 17.18

Dez.

385

46

258

pat.

416

130

Aggaeus : 1, 9b-11

Den.

106

38

Sophonias :

Malachias :

5, 19 (LXX)

Dem.

419

47

3, 20a (LXX)

pat. orat.

439 670

I31 112

4, 16a $313 5, 19b

cf. cf. cf. cf. cf.

op. orat. orat. orat. xe.

167 590 IO 515 215

6o IIO 9o 100 81

5» 23.24 5.39

cf. orat. cf. pat.

445 299

105 127

Matthaeus : 3, 10b

5. 42

cf. pat.

298

127

5, 43745

ze.

278

84

146

Matthaeus :

5, 43-48 5; 44

$, 45

6, 6, 6, 6, 6,

6 9-15 12 15 19-21

INDEX LOCORVM 5. SCRIPTVRAE opus :

lin. :

pat.

85

EIE

316

100

cf. orat. cf. pat.

cf. orat.

309 301

pag. :

100 127

6, 20 6, 26

cf. orat. orat. cf. orat. cf. orat. op.

44 95 104 105 I4I

cf. orat. 0p.

579 224

102 62

6, 34 7516

orat. orat. Dem.

390 356 nn

103 102 55

12

orat.

533

108

7.19 75.24 8, 11.12

cf. Mt. 5, 10b cf. zel. orat.

215 236

81 97

6, 31-35

op.

194

9I 95 93 93 59

61

8, 22

orat.

149

94

9,4 10, 22b

orat. pat.

58 224

91 125

13, 16, I8, 18,

op. cf. pat. cf. pat. cf. orat.

153 168 300 431

6o 123 127 104

10, 37

45.46 18 22 23-55

op.

315

65

18, 32

orat.

409

104

19, 17b

cf. vel.

215

81

I9, 2I

op.

147

59

22, 37-40

cf. orar. cf. orat. cf. orat.

571 274 527

102 99 108

23, 9 25, 31-46

orat. op.

146 462

94 69

25, 34b

xel.

290

84

orat.

223

97

25, 40 26, 39b 26, 41

cf. orat. orat. orat.

651 253 496

III 98 107

27, 12-14

cf. pat.

460

132

27, 45

cf. orat.

649

III

4, 24

orat.

430

104

79

orat.

27

9o

Ded II, 25.26

cf. op. orat.

285 455

64 104

12, 29-531

orat.

529

108

2, 29.30

7H0ort.

49

2, 37b 5, 16 6, 12 9, 48b II, 40.41

orat. orat. orat. xel. op.

684 549 540 169 34

Matcus :

Lucas : 18

II3 108 108 80 $6

INDEX LOCORVM Lucas : 12, 20

S. SCRIPTVRAE

I47

opus .:

lin

op.

260

65

orat.

374

102

I2, 353a

op.

16, 11.12 16, 14

op. op.

18, I0-14

orat.

82

92

18, 14b I9, 8.9

cf. orat. op.

413 158

104 60

I4, 33

21, 3.4

orat.

140

pag. :

59

DasT

102

170 241

6o 62

21, 7 Sqq.

cf. zutort.

op.

295

64

21; 3I

mort.

27

17

22, 31.32a

orat.

547

108

22, 37b

pat.

143

122

18

17

Iohannes : I, II.I2

orat.

155

94

3:5

cf. orat.

323

IOI

4, 5; 6, 6,

cf. orat. cf. orat. cf. orat. orat.

19 21I 327 256

90 97 IOI 98

orat. orat.

336 343

IOI IOI

23 14b 55 38

6, 51 6, 53

8, 12

zel.

198

81

8, 51.32

pat.

244

125

orat.

8, 34.55

174

95

$, 44

orat.

160

95

II, 25.26

7zuort.

360

28

14, 28 16, 20 16, 22b

cf. orat. 7z0rí. zort. zuort.

227 98 73 27.

97 20 I9 I9

16, 23b 16, 35

orat. pat.

36 237

91 125

Dem.

457

526

108

17, 20.21 17, 24

orat. 7Hz0rt.

550 371

108 29

I9, IIa

orat.

490

106

17, 5

erat.

49

Actus Apostolorum : I, I4

orat.

I2I

23 1$ 4, 32 7. 60a

cf. orat. op. pat.

644 $17 306

94

9, 40b

op.

126

59

I0, 4 10, 9

orat. cf. orat.

601 646

IIO III

III 7D 22

Ad Romanos : 1, 17b

7]"ort.

38

18

24 4-6

pat.

72

120

4, 9

3, 13-18

cf. op.

xel.

146

161

6o

79

8, 12-14 8, 16b.17

xel. cf. orat.

246 281

82 99

148

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

opus :

Tio

8, 24.25

pat.

252

I3; 12.15

xel.

pag. :

Ad Romanos : I2, 17a 12, 19b

Ad Corinthios I :

3, 1-5

cf. patr. Dez.

321 339

177

125

128 45

8o

3, 16

cf. orat.

xe.

236

3, 18-20

pat.

24

6, 9b-11 6, 19.20 I3, 4

orat. orat. xel.

203 190 230

13, 4.5.7

f^t.

289

127

12515 15, 47

cf. pat. cf. orat.

285 314

126 100

15, 47-49

185

14

96 118

96 96 82

15, 53

cf. mort.

xel.

263 I17

20

85

Ad Corinthios II : 5,17 9, IO.1IA 9, I2

cf. pat. op. op.

163 184 187

123 61 61

12, 7-9

77zort.

207

23

Ad Galatas : 5, 17-19-25

orat.

295

IO00

6, 10.9

op. pat.

$04 260

71 126

Ad Ephesios : 4, 2b.3

pat.

295

127

4, 30.31

pat.

315

127

5,8 Ox1X.12

cf. orat. cf. pat.

II 229

9o 125

mort. 7Hort.

102 372

20 29

orat.

628

III

pat.

20

118

228 254 586

97 83 109

nort.

350

28

Ad Philippenses : 1,21 3, 20.21

4, 18

Ad Colossenses : 2, 8.9

2412 3, 1-4 4,2

cf. orat. zel. orat.

Ad Thessalonicenses : 4, 13.14

Ad Timotheum I : 6, 7-10

op.

208

61

orat.

362

102

2, 21

xel.

205

81

2, 21-25

Pat.

169

123

Petri D

5,8

xel.

18

7

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE

149

opus :

lin. :

op. orat.

54 416

cf. orat. pat.

zel.

35 166 192 403 261 190

orat.

464

105

322

65

295 59 267

26 91 126

pag. :

Iohannis 1I :

sel. ort. orat.

3, 17

Apocalypsis : 2, 23a 3, II 3517.18

6, 9-11 21,25

22,9 22, IO-I2

op.

mort. orat. pat.

pat. cf. orat. pat. pat.

269 428

694 475 421

56 104 9I 123 81

30 81

I3I II3 132 I3I

INDEX

AVCTORVM

opus :

lin

cf. cf. cf. cf. cf.

246 286

pag. :

Tertullianus : De oratione :

4,I 453 yb 17,3

orat. orat. orat. orat. orat.

De patientia : I, 7-8 1,9 2

3, 1-6 5; 7 5,9 4, I 5» 574 32577 5, IO-II

5, 16 5, 22-25

6,1;5 MER 12, 8-10 15, 1-5

L4 I4, 277 15, 2-5

cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat. cf. pat.

249 218

13 17 IOI 145 I3I 163 357 362

364

366

369 180

298

98 99 98 97 91

118 118 II9 I2I I22 122 123 129 129 129 129 129 123 127

282

126

325 303 340 392

128 127 128 130

450

49

Vergilius : Georgica :

I, 154

Dem.

INDEX TESTIMONIORVM opus .:

ET IMITATIONVM linee

í*) pag. :

Augustinus Contra duas epistulas Pelagianorum : TN C d pat. IV, 9, 25

IV TO: 27

204

124

pat.

325

128

193

96

orat. orat. orat.

244 283 308

98 99 I00

orat. orat.

331 491

IOI 106

pat.

40

II9

orat.

orat.

200

96

409

104

orat.

283

99

orat.

193

96

orat.

Contra lulianum. Pelagianum :

I1l36

De correptione et gratía : 6, 10 De dono perseuerantiae : zh 6, 12

orat.

193

96

orat.

210

97

orat.

491

106

319

IOI

De praedestinatione sanctorum : 8, 15

orat.

Epistulae : 217, 6

cf. orat.

308

100

217, 26

cf. orat.

319

IOI

Opus imperfectum contra Iulianum : L2

orat.

287

99

Rerractationes : T 8

orat.

283

99

IIl, 29-32 XXIII, 30-31 XXV, 31-32 XL, 2-4

cf. cf. cf. cf.

598 461 401 I3

IIO 105 103 90

XL, 13-14

cf. orat.

56

9I

XL, 14-15 XL, 16-17 XL, 27-28 XL, 30-234 Tractatus :

cf. cf. cf. cf.

569 32 193 218

109 91 96 97

XXVII, 16-17

cf. orat.

56

9I

XXVII, XXVII, XXVIII, XXVIII, XXVIII,

cf. cf. cf. cf. cf.

61 735 I3 245 319

92 92 9o 98 IOI

Chromatius Aquileiensis Serzones :

19-24 46-52 7-8 67-72 83-86

orat. orat. orat. orat. oraf. orat. orat. orat.

orat. orat. orat. orat. orat.

(*) Apparatum testimoniorum et imitationum Claudius Motreschini praebet libellis De dozzinica oratione et De bono patientiae tantum.

1522

INDEX TESTIMONIORVM

Chromatius Aquileiensis Tractatus : XXVIII, 102-114 XXVIII, 167-168

ET IMITATIONVM pag.:

opus :

lin. :

cf. orat. cf. orat.

350 $01

IOI 107

pat. orat.

124 105 IO5

Defensor Locogiacensis Liber Scintillarum : 2, 52

orat.

2, 57

fat.

200 441 447 271

2, 58

pat.

82

7.53

orat.

603

2 2, 50-51

18, 11I

pat.

T7, 19

pat.

126 I20 IIO 118 118

Exempla Sanctorum Patrum : cap. 82 85 84

pat. pat. p^.

1232 441

I21 122 I3I

Fulgentius Ruspensis Ad Trasamundum : II, 765-771 II, 846-862

orat. orat.

193 43

91

98

96

CONSPECTVS MATERIAE Praefatio

ad libellos Ad Donatum,

De mortalitate,

Ad. Demetrianum, De opere el eleemosynis, De zelo Lo DUCHCPMTERERRRT DUI o. EN SS I s VII-IX SANCTI CYPRIANI AD DONATVM, Vins eet nS BESSER TET Sod

cura et studio M. EC ep I OT ERA

Conspectus codicum et editionum ............ ibcrolk, GOMMA IM irs er PEE C SANCTI CYPRIANI DE MORTALITATE, cura et studio MESEDnONEEEES IA SAONE eot 9 ES M BIN ICT tren doc ee EE I

Conspectus codicum et editionum UECGAPSTS

DN URP od

eta

pML

.............

M

EERENARES

CT

SANCTI CYPRIANI AD DEMETRIANVM, cura et stuSUBE SEM terria EE RUE TUN TRTTI CETERO S EUMD us Vs eerie queens a tus US

Conspectus codicum et editionum ............. Aca kf, ouis o

ML

PM

TM

RN

ELS

SANCTI CvPRIANI DE OPERE ET ELEEMOSYNIS, Purrebemdio M Suronetas. zur 2io RR UbCIBtiTWekiddene M po e AMA EE

Conspectus codicum et editionum ............. EPEIISUEE

Ee

ore eee ee vas

e Nr o

E ut RE

s

SANCTI CYPRIANI DE ZELO ET LIVORE, cura et stuGN UmDHeE RUE uo berv Re iS IG S SESS CUSEYO IUE leko SPA Sen rar e RN T PNEU UIUMOE e IRI RUN

Conspectus codicum et editionum AT

DVD

VOSKUEE TE E Y UR T CET

............ TRIS

TTITIT M.

SANCTI CvPRIANI DE DoMINICA ORATIONE, cura et sumit Moresclinl . 2S9 e oom et PEINE Lr Ir eau dt toram uq a ie lesa

DOOSDGCTUS CDOICHTE AVITNarbk SaNcTI

Co uM

CvPRIANI

sS

PRAES EUST DE

go ed

EM

BoNo

SERUDC Morteschimrooe UST Ck

er eT

ccs

hec

PATIENTIAE,

dE sat

s eied Erbe o TRECE e

nee

Donee DOM

cura

I-I3 2 2 3-13 15-32 16 16

17-32

33-51 34 34 35751

53772 54 94 95772 73-86 74 74 75-86

87-113

88

89

90-II3

et

et. e rr

p

UE

UO

Donspectus codicum oes ed vues es rr nest Mevino d Ao Ma NR SUR T uS «Ica Appendix lectionum uariarum pristinarum editio-

115-133 II4 IIS II8-133

num EIU Orate E Dus cose ga v ca d dra s ED paient c espera (ia och daher diis

135-137 137-130

I54

CONSPECTVS MATERIAE

Indices E ucs Cae tuo eo Un MOT Sigla: s oss Index locorum Sacrae Scripturae ............Index auctorüm

ROTE S EAD (3138s

Index testimoniorum et imitationum ..........

142 143-149 150

I51-I152

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium

D/1976/o095/6

THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF.

A236