Sancti Avrelii Avgvstini De fide rervm invisibilivm. Enchiridion ad Lavrentivm de fide et spe et caritate. De catechizandis rvdibvs. Sermo ad catechvmenos de symbolo. Sermo de disciplina christiana. Sermo de vtilitate ieivnii. Sermo de excidio vrbis Romae. De haeresibvs.

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVI

XLVI

CORPVS CHRISTIANORVM

SANCTI

Series Latina

AVGVSTINI

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM

XLVI

ENCHIRIDION AD LA VRENTIVM DE FIDE ET SPE ET CARITATE

AVRELII AVGVS OPERA PARS XIII,

I

DE CATECHIZANDIS

RVDIBVS

SERMO AD CATECHVMENOS DE SYMBOLO SERMO DE DISCIPLINA

CHRISTIANA

2

SERMO DE VTILITATE SERMO DE EXCIDIO

IEIVNII

VRBIS ROMAE

DE HAERESIBVS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIX

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICI! MCMLXIX

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM Codices: ASSISI, Archivio Communale 87, saec. XIII, fol. 97r_98v AssISI, Archivio Communale 318, saec. XIV AucH, Bibliothèque Municipale 13, saec. XIV, fol. 56v-66. BRUGGE, Stadsbibliotheek rr2, saec. XIV (Ter Doest), fol. 25L28v BRUSSEL, KoninkliJke Bibliotheek II 2297 (V. d. Gh. 1rr6), anno 1277 (Cambron), fol. 247-250.

SVMPTIBVSSVPPEDITANTE SVPREMOBELGARVMMAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVEOPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

CAMBRAI, Bibliothèque Municipale 579 (Cathédrale), saec. XIII, fol. 25r_27r CAMBRIDGE,Corpus Christy College 34, saec. XIII/XIV (Cathedral of Norwich) CAMBRIDGE, Corpus Christy College 154, saec. XIV (St. Augustine's Canterbury), fol. 142-146 CAMBRIDGE, Gonville and Caius College 69, saec. xv, fol. 48-55 CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Regin. lat. 318, saec. IX (Fleury), fol. 8-rrv CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Urb. lat. 84, saec. XV, fol. 47-51v CITTÀ DELVATICANO,Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 447, saec. XV, fol. 1-8 CITTÀ DEL VATICANO,Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 469, saec. XV, fol. 46-50. CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 10664, anno 1215, fol. 237v-240 CORTONA,Academia Etrusca 26, saec. XV, fol. 107-109. DURHAM, Cathedral Library B.II.20,

saec. XIV, fol. 74 v_77v.

KoLN, Dombibliothek 76, saec. VIII

(Flavigny),

fol. 3r-40.

LAON, Bibliothèque Municipale 128, saec. XIII (Notre-Dame), fol. 210 v-212r. MONTE CASSINO, Biblioteca dell'Abbazia 170, saec. XI, fol. 37-42. NEUFCHÀTEAU,Bibliothèqite Mimicipale 3, saec. XV, fol. 2-7. PARIS, Bibliothèque de l'Arsenal 244, saec. XII, fol. 96-1n PARIS, Bibliothèque Mazarine 635, saec. XIII, fol. 23-25v PARIS, Bibliothèque N ationale, lat. 2084, saec. XIII (SaintAmand-en-Pévèle), fol. 204-207v PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 3855, saec. XIV, fol. rr8v-121 PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 14855, saec. XII, fol. 49-57v PARIS, Bibliothèque N ationale, lat. 14856, saec. XII/XIII (SaintVictor), fol. 91 v-94 PARIS, Bibliothèque N ationale, lat. 15294, saec. XIII, fol. 356-357v. RoUEN, Bibliothèque Municipale 472, saec. XI (Jumièges), fol. 109r-rr6r.

BIBLIOGRAPHIA

VI

SELECTA

SAINT-OMER, Bibliothèque Municipale XIII, fol. 128L132v.

85 (Clairmarais),

BIBLIOGRAPHIA saec.

TROYES, Bibliothèque Municipale 40, uol. ro, saec. XII (Clairvaux), fol. 69r-72v TROYES, Bibliothèque Municipale 70, saec. XIII, fol. 144r-147r TROYES, Bibliothèque Municipale 860, saec. XIII (Clairvaux), fol. 99v-101r.

Germanica:

J.

WIDMER, Uber den Grund und Nutzen des christlichen Glaubens(De fide rerum quae non uidentur, deutsch, und De utilitate credendi, deutsch.) Zwey Biicher vom heiligen Augustin, Ury, Z'graggen, 1824.

H. RoDRIGUEZ : uide editiones.

Editiones:

De codicibus:

CAILLAU, Sancti Augustini Parisiis, 1842, p. 3-17.

Opera Omnia, tom.

26,

H. HuRTER, Sanctorum Patritm Opuscula Selecta, V, Oeniponti, 1869, p. 84-rr7. PERONNE (et alii), Oeuvres Complètes de Saint Augustin, tom. 28, Paris, 1869, p. 2rr-222. C. MARRIOTT, S. Aurelii Augustini ... De Fide Rerum Quae Non Videntur ... , editio tertia, Oxonii-Londini, 1876.

H. RoDRIGUEZ, Obras de San Agustin, IV, Madrid, 1948, p. 790-817. M.F. McDoNALD, Saint Augustine's De Fide Rerum Quae Non Videntur. A Critical Te:d andTranslationwith Introditction and Commantary, Washington, 1950 ( = Patristic Studies 84).

J. PÉGON, Oeuvres de Saint

Augustin, 8, Paris, 1951, p. 303-341.

Versiones Francogallicae: DE LA VOILE, Oeuvres Complètes de S. Augustin, tom. V, Barle-Duc, 1867, p. 536-542. PERONNE (et alii): uide editiones. J. PÉGON : uide editiones. ANGLICAE:

Hispana:

C. MARRIOTT,op. cit., p. 75, adn. a. M.F. McDoNALD, op. cit., p. 1-30. W.M. GREEN, in Classical Philology, 46, 1951, p. 259, adn. r. MARROU, in L' Antiquité

H.-I.

Classique, 20, 1951, p. 204-

Critica Textus: Bartholomaeus URBINAS, Sancti Augustini Milleloquium Veritatis, Lugduni, 1555 (ad 1, 15 et 3, 7; cf. McDoNALD, op. cit. p. 36 sqq.). Abbé MOREL, Elements de Critique ou Recherches des différentes causes de l'Altération des Textes latins, Paris, 1766, p. 367 sq. (ad 3, 15). C. MARRIOTT,op. cit. p. 79, adn. d (ad 5, 39). Anonymus apud H. HuRTER, op. cit. p. 88, adn. I (ad 3, 15). C.L. CoRNISH, op. cit. p. 338, adn.

2

(ad 3, 15).

B. CAPELLE, in Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 18, 1951, p. 165. C. CREMASCHI,in Aeuum, 25, 1951, p. 182 (ad 3, 15). M.P.J.

VAN DEN HouT,

in Vigiliae

Christianae

5, 1951,

p. 123-125. A. Srzoo, in Mnemosyne, 5, 1952, p. 348 sq. De uerbis ex scripturis

sacris depromptis:

C.L. CoRNISCH, A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers, 3, New York, 1900, p. 335-343.

M.F. McDoNALD, op. cit., p. 72-77.

R.J. DEFERRARI

B. CAPELLE, art. cit., p. 164.

et M.F. McDoNALD, The Fathers of the Church: Writings of Saint Augustine, 3, New York, 1947, p. 443-469.

VII

M.F. McDoNALD : uide editiones.

WmN, Nationalbibliothek 900, saec. XV (Abbatiae Carthus. quae appellatur Portus Beatae Virginis Mariae, prope Aggsbach), fol. 1r-16v.

A.E.

SELECTA

A.-M. LA BoNNARDIÈRE, Biblia Augustiniana. ment II, Paris, 1960.

Ancien Testa-

BIBLIOGRAPHIA

VIII

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

A.-M. LA BoNNARDIÈRE,Biblia Augustiniana. Ancien Testament. Les douze petits prophètes, Paris, 1963, p. 39. De grammatica

et stilo:

J.

FINNAERT, L' Évolution littéraire de S. Augustin, 1939, p. 134M.F. McDoNALD, op. cit., p. 53-72. Ch. FAVEZ, in Latomus, ro, 1951, p. 73. De sententiis

theologids

Paris,

et philosophids

E. MASURE,La grand' route apologétique, Paris, 1939, p. 47-52. F.M. McDoNALD, op. cit., p. 41:..47. J. CLEMENCE,Oeitvres de Saint A ugustin, 8, Paris, 1951, p. 503. F. MoRIONES, Enchiridion Theologicum Sancti Aitgustini, Matriti, 1961. De amicitia

(cap. 1-5):

M.F. McDoNALD, op. cit., p. 120 sq. M.A. McNAMARA,Friendship in Saint Augitstine, Fribourg, 1958, p. 193 sqq. M.A. McNAMARA,Friends and Friendship. Saint Aitgustine, New York, 1964, p. 213 sqq. De Iudaeis (cap. 9):

B. BLUMENKRANZ, Die jitdenpredigt Augustins, Basel, 1946, p. 164. 177. 199. M.F. McDONALD,op. cit., p. 47. 135 sq.

*

* * ENCHIRIDIONAD LAVRENTIVM DE FIDE ET SPE ET CARITATE Codices:

ABERDEEN,University Lib1'ary 7, saec. XV (St. Paul's Cathedral, London), fol. 159v-17r Arnr, Bibliothèque Municipale 20, saec. IX/X AMIENS, Bibliothèque M itnicipale 215, saec. XV (Corbie), fol. 138v-175r ANGERS, Bibliothè-

SELECTA

IX

que Municipale 291, saec. IX, fol. 1L37r ANGERS,Bibliothèqite Mitnicipale 296, saec. XII (Toussaint), fol. 83Lroor ANGERS, Bibliothèque Mitnicipale 308, saec. XII ('liber sancte Marie de Laaia'), fol. 1L4or ANTWERPEN,Museitm Plantin-Moretus 23, saec. XIV, fol. 5v-18v ANTWERPEN, Museum Plantin-Moretus 27, saec. XIII, fol. 31c55v ARRAS, Bibliothèque Mitnicipale 707, saec. XIV (Saint-Vaast) ARRAS,Bibliothèque Municipale 979, saec. XIV (Saint-Vaast) AucH, Bibliothèqite Municipale 13, saec. XIV, fol. 1L56 v AUGSBURG,Staats- itnd Stadtbibliothek XIII, saec. XV, fol. 77v-138r AuGSBURG,Staats- und Stadtbibli"othek LXXIV, saec. XV AuGSBURG,Ordinariatsbibliothek 3, saec. XII, fol. 153v-202r (excerpta) AuTUN, Bibliothèque Municipale 20, saec. VIII2 (e Gallia septentrionali) AVIGN0N, Bibliothèque Mitnicipale 228, saec. XIII (Frères Prècheurs d'Avignon), fol. 7ov-73v (inc. : multitudo sapientium sanitas est) AvIGNON, Bibliothèque Municipale 233, saec. XVI (Célestins de Gentilli), fol. 1L68r. BAMBERG,Staatliche Bibliothek B.IV.21, saec. VI (Viuarium?), fol. 95L136v BASEL, Universitdtsbibliothek B III 1, saec. XIVex. (Basler Dominikanerkloster), fol. 231L266r BASEL, Universitiitsbibliothek B IV 23, saec. XIV (Basler Dominikanerkloster), fol. 83r-96r (incompletus) BASEL, Universitiitsbibliothek F II 12, fol. 124'-144r BERLIN, Staatsbibliothek, Theol. lat. fol. 178 (Rose 426), saec. XV (Augustinerkloster, Lippstat), fol. 58v-6r BERLIN, Staatsbibliothek, Lat. Qu. 690 (Gorres 87), saec. IX/X (St. Maximin, Trier), fol. 65-n5v BARCELONA, Archivo de la Corona de Arag6n, Ripoll 151, saec. XI (Sante Maria de Ripoll) BERN, Biirgerbibliothek A 680, saec. X BERN, Biirgerbibliothek A 699, saec. X BERN, Biirgerbibliothek A 245, saec. XV BRUSSEL, Koninklifke Bibliotheek 10599-600 (V.d.Gh. 1n2) saec. XV (Saint-Laurent de Liège), fol. 5-8ov BRUSSEL, Koninklifke Bibliotheek 20760-83, (V.d.Gh. n20), saec. XIV, fol. 19rv-199r BRUSSEL, Koninklifke Bibliotheek 324-28 (V.d.Gh. n23), saec. XV, fol. 153'-178r BRUSSEL, Koninklifke Bibliotheek 15093-109 (V.d.Gh. n40), saec. XV (Priorij Elseghem), fol. 243v-268r BRUSSEL, KoninkliJ'ke Bibliotheek 12014-41 (V.d.Gh. 1387), saec. XIV (Saint-J acques de Liège), fol. 44 v-5r BouLOGNE-SUR-MER,Bibliothèque Municipale 48, saec. IX (Saint-Bertin) BouLOGNE-SURMER, Bibliothèqite Municipale 50, saec. XIII (Saint-Bertin) BouRGES, Bibliothèque Municipale 84, saec. XII (SaintSulpice de Bourges), fol. 1-36 BUDAPEST, Egyetemi Konyvtar 50, saec. XV, fol. 120-134. CAMBRAI,Bibliothèqite Municipale

161, saec. XIII

(Cathé-

X

BIBLIOGRAPHIA

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

drale), fol. 162r_188r CAMBRAI,Bibliothèque Municipale 579, saec. XIII (Cathédrale), fol. 3or-47v CAMBRIDGE, Emmanuel College 28, saec. XI CAMBRIDGE,Gonville and Caius College 100, saec. XIIIin, fol. rr2-125 CAMBRIDGE, Gonville and Caius College 108, saec. XIII, fol. 49-75 CAMBRIDGE,Pembroke College l, saec. XIV (Bury St. Edmunds), fol. rr2v-120 CAMBRIDGE,Pembroke College 41, saec. XI (Bury St. Edmunds,), fol. 1-88 CAMBRIDGE,Pembroke College 135, saec. XII ex., fol. 153L164 V CAMBRIDGE, Peterhouse 246, saec. XIV, fol. n6-13ov CAMBRIDGE, Trinity College 164, saec. XV (Christ Church, Canterbury), fol. 164-179 CAMBRIDGE,Trinity College 1042, saec. X (Glanstonbury Abbey), fol. 2-109v CAMBRIDGE,Trinity College 1434, saec. XII (North French or Flemish origin), fol. 2-42v CAMBRIDGE,Trin#y College 1460, saec. XIV (Glanstonbury), fol. 1-r7v CAMBRIDGE, University Library 3n8, saec. XII CESENA,Biblioteca Malatestiana, Plut. X, saec. XV CHÀLONS-SUR-MARNE, Bibliothèque Municipale 6, saec. XIII/XIV (La Ferté-sur-Grosne?, Clairvaux?), fol. 97r-rr3v CHARTRES, Bibliothèque Municipale 31, saec. IX (Saint-Père), fol. 58v-82r CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 193, saec. XV, fol. 224 v-242 CITTÀDEL VATICANO,Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 208, saec. XI, fol. 103v-r24 v CITTÀ DEL VATICANO,Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 217, saec. XII, fol. r-54 CITTÀ DEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 264, saec. XIII/XIV, fol. 192v-239 CITTÀ DEL VATICANO,Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 280, saec. XIV, fol. 73-86 CITTÀDEL VATICANO, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 10664, anno 1215, fol. 24rr-253r. DouAI, Bibliothèque Municipale 275, saec. X (Marchiennes) DURHAM,Cathedral Library B. 2.12, saec. XIV DuRHAM, Cathedral Library B.2.29, saec. XIV DIJON, Bibliothèque Mitnicipale 174, saec. XIII (Cìteaux), fol. r24Lr44r. EL ESCORIAL,Real Biblioteca Q. III. 8, saec. XIV /XV, fol. 341-355. GLASGOW,Hunterian Museum V.r.6, saec. XIVin_ GRAZ, Universitatsbibliothek 750, saec. XII (Chorherrenstift, Seckau), fol. 92-rr7. HEREFORD,Cathedral Library P. r. 12, saec. XIII FORD, Cathedral Library P. 5. 9, saec. XIV.

HERE-

K0BENHAVN,Kongelige Bibliothek, Gl. Kgl. S. 1339, saec. XV (monasterium S. Ioannis in Cismaria), fol. r21-r8rv K0BENHAVN,Kongelige Bibliothek, Thott 27, anno 1507 (Schoeningen prope Helmstadium), fol. 1r-123r.

SELECTA

XI

LAON, Bibliothèque Municipale 128, saec. XIII (Notre-Dame de Laon) LEIPZIG, Universitatsbibliothek 259, saec. XII ('liber Celle Sancte Marie'), fol. 53-75 LEIPZIG, Universitatsbibliothek 266, saec. XIV (Leipziger Predigerkloster) fol. 12-43 LEIPZIG, Universitatsbibliothek 272, saec. XV (Fiirstenkollegium), fol. 34 v-66 LEIPZIG, Universitatsbibliothek, saec. XV (Praha), fol. 165-183 LEIPZIG, Universitatsbibliothek 396, saec. XV (Fiirstenkollegium), fol. r77v-205 v LE MANS, Bibliothèque Municipale 213, saec. IX/X (La Couture), fol. rr_ r4r LENINGRAD,Publichnaja Biblioteka O. v. r, 18 LIÈGE, Bibliothèque Universitaire 97, saec. XV (Croisiers de Huy), p. 171-199 LrÈGE, Bibliothèqite Universitaire III, saec. XV (Croisiers de Liège) LIÈGE, Bibliothèque Universitaire rr9, saec. X (Sint-Truiden) LINCOLN,Cathedral Chapter Library A. 3. I, saec. XIVex. LoNDON, British Museum, Harley 106 (excerpta) LONDON, British Museum, Harley 325 (excerpta) LONDON,British Museum, Harley 3034, saec. IX LoNDON,British Mitseum, Harley 3066, saec. XI LoNDON, British M useum, Harley 3067, saec. XV LoNDON,British Museum, Royal 5. A. XI, saec. XII (St. Peter at Gloucester), fol. 3-47 LoND0N, British Museum, Royal 5. A. XV, saec. XII (Rochester Priory) fol. r-44 LoNDON, British Museum, Royal 5. B. XV, saec. XII, fol. r-49 (St. Augustine's Canterbury) LoNDON,British Museum, Royal 5. C. V, saec. XIV (Sempringham Priory), fol. 252-264 LoNDON, British M useum, Royal 6. A. XI, saec. XII (Rochester Priory), fol. r51v-156 (excerpta) LONDON,British Museum, Royal 7. B. IX, saec. XIII (Bury St. Edmunds), fol. 29-39v LONDON, Lambeth Palace 76, saec. XIII/XIV (Christ Church, Canterbury), fol. 150-181 LoNDON, Lambeth Palace 149, saec. XII/XIIJin. (Lanthony), fol. 141-164 v LONDON,Lambeth Palace 151, saec. XIV (Franciscans of Gloucester), fol. 99-rro LoNDON, Lambeth Palace 201, saec. XV (Lanthony?), fol. 97-rr8 LoNDON,Lambeth Palace 237, saec. X, fol. 146-203v LoNDON,Lambeth Palace 499, saec. XIII, fol. 9rv-104. MADRID,Biblioteca Nacional 223, saec. XIV (lglesia de Messina), fol. 79r-94v MELBOURNE,State Library of Victoria f 091/Au 45, saec. XV, fol. 2ov-44v METZ, Bibliothèque Municipale 50, saec. XV MONTE CASSINO,Bibliotheca dell' Abbazia 30, saec. XI, fol. 13rv-r59v MoNTPELLIER, École de Médecine 151, saec. XI/XII MoNTPELLIER, École de Médecine 412, saec. IX MuNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 2585, saec. XII, fol. r-77v MuNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 3015, saec. XV MuNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 6283, saec. IX (Freising) MuNCHEN,Bayerische Staatsbibliothek, Clm 6321, saec. IX

XII

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

(Freising) MùNCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm MùNCHEN, Rosenthal r4487, saec. VIII/IX (Emmeram) r5, saec. XI ORLÉANS, Bibliothèque Municipale 54, saec. X (Fleury), fol. 57-84 (hodie PARIS, Bibliothèq0te Nationale, Nouv. acq. lat. r597) OXFORD, Balliol College 220, saec. XIV, fol. r67r_r81r OXFORD,Bodleian Library, Bodl. 96, saec. XIV, fol. r3-37 OXFORD,Bodleian Library, Bodl. r49, saec. XII, fol. r-30 OXFORD,Bodleian Library, Bodl., r50, saec. XIV, fol. r6v-34 OXFORD,Bodleian Library, Bodl. 458, saec. XIV, fol. r89-2r2 OXFORD,Bodleian Library, Bodl. 630, saec. XV, fol. 272vss. (excerpta) OXFORD, Bodleian Library, Bodl. 705, saec. XIII, fol. r-39 OXFORD,Bodleian Library, Auct. F. 6. r, saec. XVI OXFORD, Bodleian Library, Fairf. 26, saec. XIII, fol. 66v-75 OXFORD,Bodleian Library, Hatton 48, saec. XI (Canterbury), fol. 77 (excerpta). PARIS, Bibliothèque de l'Arsenal 233, saec. XII, fol. 5r-98 PARIS, Bibliothèque de l'Arsenal 244, saec. XII, fol. r-96 PARIS, Bibliothèque de l'Arsenal 307, saec. XIV, fol. 58v-69 PARIS, Bibliothèque de l'Arsenal 353, saec. XIV, fol. 63-80 PARIS, Bibliotheque de l' Arsenal 845, saec. X, fol. r-6rv PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2034, saec. VIII/IX (Saint-Martial de Limoges), fol. 3 v_6ov PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2035, saec. IX/X, fol. r-54 PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2036, saec. IX (Saint-Martial de Limoges), fol. 2-46v PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2037, saec. XII, fol. r v-33 PARIS, Bibliothèque N ationale, lat. 2038, saec. XII/XIII, fol. r-r8v PARIS, Bibliothèque N ationale, lat. 2039, saec. XII (Collège de Clermont), fol. r-27v (incompletus) PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2040, saec. XII/XIII, fol. rv-36v PARIS, Bibliothèqite Nationale, lat. 204r, saec. XIV, fol. r-r3 PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2084, saec. XIII (Saint-Amand-en Pévèle), fol. r8-33 PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2375, saec. XIV, fol. 2r5-229v PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2725, saec. XII, fol. r-63v PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2726, saec. XI, fol. r-70 PARIS, Bibliothèqite Nationale, lat. 2727, saec. XII (Citeaux), fol. 2-59 PARIS, Bibliothèqite Nationale, lat. 2728, saec. XIV, fol. rr7v-r38 PARIS, Bibliothèque nationale, lat. 2730, saec. X (SaintBenoit-sur-Loire), fol. 7ov-75 (excerpta) PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2733, saec. XII (Notre-Dame de Beaupré), fol. 89-r39 PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 2756, saec. XVIII (censura Iohannis Hardouin) PARIS, Bibliothèqite Nationale, lat. 2876, saec. XII, fol. 77-78 (excerpta) PARIS, Bibliothèque Nationale, lat. 298r, saec. XII/XIII, fol. r-66v

BIBLIOGRAPHIA

SELECTA

XIII

PARIS, Bibliothèque Nationale, nouv. acq. lat. r597, saec. X (Fleury), fol. 57-84 P ARIS, Bibliothèque Ste-Geneviève zrr, saec. XII, fol. r-26 PARIS,Bibliothèqite Ste-Gcneviève 2r4, saec. XIII, fol. 48-66. RoMA, Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele, Sessorianus 77, saec. VIII (deperditus; cf. C. Wotke, in CSEL 3r, p. vii/viii) ROMA,Biblioteca Angelica r59, saec. XIII, fol. r9rr_zo4 v ROMA,Biblioteca Angelica r59, saec. XIII, fol. 307r_308v (excerpta) ROUEN, Bibliothèque M decipimus B, seducimus X, cum VuZr;. 28 modum om. B 29 tale] crimen add. edd. ll1 corporis B sed cor exp. 32 spernet B uerum] plerumque add. P 35/36 a te non est absconditus AM µ, Sch, cum Vulg. 36 a te] ad te P te ex me corr. B his] ipsis A ecclesiae edd. 39 ipsa] enim add. M proprie M µ, Scb, om. BAP 43 in hac uita BA, in hac autem uita f1, (ut non post uita sed post peccatorum interpungendttm sit) 45 in matre BA 4!) retentionem] redemptionem M

XVII, 66-XVIII,

67

pertinere. Multa etiam hic uidentur ignosci et nullis suppliciis uindicari, sed eorum poenae reseruantur in posterum - neque enim frustra ille proprie dicitur dies iudicii quando uenturus est iudex uiuorum atque mortuorum - sicut e contrario uindicantur hic aliqua, et tamen si remittuntur profecto in futuro 55 saeculo non nocebunt. Propterea de quibusdam temporalibus poenis quae in hac uita peccantibus irrogantur, eis quorum peccata delentur ne reseruentur in finem, ait apostolus : Si nos ipsos iitdicaremus, a domino non iiidicaremitr ; citm iudicamitr autem a domino, corripimiir, ne citm hoc munda damnemur. XVIII, 67. Creduntur a quibusdam etiam hi qui nomen Christi non relinquunt, et eius lauacro in ecclesia baptizantur, nec ab ea ullo schismate uel haeresi praeciduntur, in quantislibet sceleribus uiuant, quae nec diluant paenitendo nec 5 eleemosynis redimant, sed in eis usque ad huius uitae ultimum diem pertinacissime perseuerent, salui futuri per ignem, licet pro magnitudine facinorum flagitiorumque diuturno non tamen aeterno igne puniti. Sed qui hoc credunt, et tamen catholici sunt, humana quadam beneuolentia mihi falli uidenrn tur. N am scriptum diuina ali ud consulta respondet. Librum autem de hac quaestione conscripsi, cuius titulus est : DE FIDE ET OPERIBUS, ubi secundum scripturas sanctas, quantum adiuuante deo potui, demonstraui eam fidem saluos facere quam satis euidenter expressit Paulus apostolus dicens : In 15 Christo enim Iesu neque circitmcisio quidquam iialet neque praeputiiim, sed fides quae per dilectionem operatur. Si autem PL male non bene operatur, procul dubio, secundum apostolum 264 Iacobum, mortua est in semetipsa, qui rursus ait : Si fidem dicat se quis habere, opera autem non habeat, numquid poterit 20 fides saluare eitm ? Porro autem si homo sceleratus propter solam fidem per ignem saluabitur, et sic est accipiendum quod ait beatus Paulus : Ipse autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem, poterit ergo saluare sine operibus fides, et falsum erit quod dixit eius coapostolus Iacobus. Falsum erit et illud quod 50

57/59 I Cor.

II,

31/32

8 cf. Ciu. Dei 21, 17, 5 sqq. capp. 13 sqq. - CSEL 41, 61 sqq. Iac. 2, 14 22/23 I Cor. 3, I 5 XVIII,

59 ne[ ut nonA

11/12 cf. De fide et operibus, praesertim H/16 Gal. 5, 6 18 Iac. 2, 17 18/20

ne cum hoc mundo damnemur om. B

hoc om. P

1 creduntur] autem add. µ,, inquam add. Dulc. 5 elemosynis B, elimosinis AM, elymosinis P, elymosinas Dulc. 1 m, elemosinis Dulc. 2 m 8 puniti Dulc. Sch, puniti uel punire ceteri, punituri nonnufli codd. apud µ,, puniti uel puniendi responendumputant f1, 10 respondit Dulc. 1 m, respondet Dulc. 2 m 15 quidquam] quia quam Dulc. 17 non] et praem. µ, 19 dicat se quis µ, Scb, quis dicat se B Dulc., quis dicat (om. se) A, dicat quis se P, dicit se quisque M 21 saluatur BP Du!c. 22 beatus] apostolus add. BM XVIII,

86

ENCHIRIDION

XVIII, 67-68

ipse Paulus ait: Nolite, inquit, errare ; neque fornicatores neque idolis seruientes neque aditlteri neque molles neque masculorum concubitores neque fures neque auari neque ebriosi neque maledici neque rapaces regnum dei possidebunt. Si enim in istis perseuerantes criminibus, tamen propier fidem Christi salui 30 erunt, quomodo in regno dei non erunt ? 68. Sed quia haec apostolica manifestissima et apertissima testimonia falsa esse non possunt, illud quod obscure dictum est de his qui superaedificant, super fondamentum quod est Christus, non aurum argentum lapides pretiosos, sed ligna µ, 222. 35 faenum stipulam - de his enim dictum est quod per ignem salui erunt, quoniam fondamenti merito non peribunt - sic est intellegendum ut his manifestis non inueniatur esse contrarium. Ligna quippe et faenum et stipula non absurde accipi possunt rerum saecularium, quamuis licite concessarum, tales 40 cupiditates ut amitti sine animi dolore non possint. Cum autem iste dolor urit, si Christus in corde fondamenti habet locum, id est ut ei nihil anteponatur, et malit homo qui tali dolore uritur rebus quas ita diligit magis carere quam Christo, per ignem fit saluus. Si autem res huiusmodi temporales ac 45 saeculares tempore temptationis maluerit tenere quam Christum, eum in fondamento non habuit, quia haec priore loco habuit, cum in aedificio prius non sit aliquid fondamento. Ignis enim de quo eo loco est locutus apostolus, talis debet intellegi ut ambo per eum transeant, id est, et qui aedificat 50 super hoc fondamentum aurum argentum lapides pretiosos, et qui aedificat lignum faenum stipulam. Cum enim hoc dixisset, adiunxit : Uniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit; sicuius opus permanserit quod superaedificauit, mercedem accipiet; sicuius autem opus exustum fuerit, damnum patietur : 55 ipse autem saluus erit, sic tamen quasi per ignem. Non ergo unius eorum sed utriusque opus ignis probabit. Est quidam ignis temptatio tribulationis, de quo aperte alio loco scriptum est : Vasa figuli probat fornax, et liomines iustos temptatio tribuZationis. Iste ignis in hac interim uita facit quod apostolus 2.5 idem

34/35 cf. I Cor. 3, n/12 36/38 cf. De fide et operibus r5 - CSEL 4r, 64-68; Ciu. Dei 20, 2r/26 - CC 48, 736-751 52/Mi I Cor. 3, r3/r5 58/59 Eccli. 27, 6; cf. Eccli. 2, 5

:25/28 I Cor. 6, 9/ro

:25 paulus] apostolus praem. M ait] dixit APM µ,, om. Dulc. fornicarii P 31 quoniam B 33 supraaedificant P 37 uideatur B; uide 72, 36 37/38 ,contrario Dulc. 1 m, contrarium Dulc. 2 m 39 licet Dufc. 1 m, licite Dufc. 2 m 40 ut om. B possunt B 42 tale Dulc. 1 m, tali Dulc. 2 m 43 christum Dufc. 1 m, christo Dufc. 2 m 44fit BAPM Dufc.2m, om. Dufc. 1 m, sit µ, 44 eiusmodi A Dulc. '16 quia] qui Dulc. 48 apostolus] paulus add. M 50 supra M 51 lignum B, 1igna APM Dulc. 52/53 quale ... opus om. P 53 supraaedificauit PM 54 autem opus BAP Du!c., opus autem M µ, 56 quidem edd. 57 tribulationes Dufc. 1 m, tribulationis Du!c.2m

~

ENCHIRIDION

XVIII, 68-XIX, 70

dixit si _accidat duobus fidelibus, uni scilicet cogitanti quae sun! dei, quomodo placeat deo, hoc est aedificanti supra PL Chn~tum fonda1?-ent1;1maurum argentum lapides pretiosos ; 26 5 alten autem cogitanti ea quae sunt mundi, quomodo placeat u~:ori, id est ~edific?'nti super idem fondamentum ligna faenum 65 shpulam. Illms ernm opus non exuritur, quia non ea dilexit quorum amissione crucietur. Exuritur autem huius, quoniam sme 35 praebet, auctoritatum rationumque copia sine ulla dilatione sanandus est. (6) Si autem taciturnitate occulta offensio est, dei medicina opitulari potest. At si resiluerit et curari recusauerit, consoletur nos dominicum illud exemplum, qui offensis hominibus ex uerbo suo et tamquam durum refugientibus, 40 etiam his qui remanserant ait : Numquid et uos uultis ire?' (7) Satis enim fixum atque immobile debet corde retineri, Ierusalem captiuam ab huius saeculi Babylonia decursis temporibus liberari, nullumque ex illa esse periturum : quia qui perierit, non ex illa erat. Firmum enim fundamentum dei 45 stat, habens signaculum hoc : nouit dominus qui sunt eius, et recedat ab iniquitate omnis qui nominat nomen domini. (8) Ista cogitantes et inuocantes dominum in cor nostrum, minus timebimus incertos exitus sermonis nostri propter incertos motus auditorum, delectabitque nos etiam ipsa per50 pessio molestiarum pro misericordi opere, si non in eo nostram gloriam requiramus. Tunc enim est uere opus bonum, cum a caritate iaculatur agentis intentio, et tamquam ad locum suum rediens, rursus in caritate requiescit. (9) Lectio uero, quae nos delectat, aut aliqua auditio melioris eloquii, ut eam 55 promendo sermoni nostro praeponere uolentes, cum pigritia uèl taedio loquamur, alacriores nos suscipiet, iucundiorque praestabitur post laborem; et maiore fiducia deprecabimur, ut loquatur nobis deus quomodo uolumus, si suscipiamus hilariter, ut loquatur per nos quomodo possumus : ita fit, ut 60 diligentibus deum omnia concurrant in bono. 40 Io. 6, 67

44 II Tim.

2,

r9

51 Io. 7, 18

31 Et nonnumquam IKZVI uereque om. H 33 asperum] aspersum I 34 sanabilemque] lineam C 36 taciturnitate] tacita et Cc Lou µ,

iii!l Rom. 8, 28

32 prius et posterius aut om. A et sanabilem DV se supra tacitate C*LNW taturnicitate ( ?) S* taciturnicitate ( ?) Se tacet occulta A offensione I est post offensio om. I, ex A 37 at] ac A, aut T resilierit CNS Lou 38 illud dominicum exemplum I 40 his] iis S Lou µ, remanserunt A non quid H ire] abire D 41 immobilem H debetur P* retineri] teneri A 4,i esse om. A 44 perierat E erit C ex illa non erit H 45 eius supra lineam P 46 recedet IKM 46 nominant H* 47 cogitantes in cordibus E in corde nostro A 49 motus] mores A etiam om. CHNS 50 misericordi] misericordiae BDV si nec A in eo om. A 50/51 gloriam nostram E 51 est om. H 52 post tamquam add. supra lineam rediens N 53 rediens om. N requiescet C* 54 delectet P aut] ut A 55 promundo H proponere I, imponere K 56 uel] et A loquimur ( ?) K non loquamur E 57 deprecabitur A, deprecamur G 58 uoluimus I* 59 ut loquatur nobis deus quomodo uolumus, si suscipiamus hilariter ut loquatur per nos quomodo possumus ... D 60 deum] dominum IM Lou concurrunt H in bonum ADGPcTV Lou µ,

DE CATECHIZANDIS RVDIBVS XII, 17

14r

XII, 17. (1) Iam uero si usitata et pa~uulis congruentia PL324 saepe repetere fastidimus : congruamus e1s per fraternum, paternum, maternumque amorem, et copulatis cor~ ~orum etiam nobis noua uidebuntur. Tantum emm ualet amm1 com5 patientis affectus,_ ut cum. illi affi_ci~nt1:rno bis loq1:entib1;1s: et nos illis discenhbus, hab1temus m mmcem ; atque 1ta et 1lli quae audiunt quasi loquantur in nobis, et nos in illis discamus quodam modo quae docemus. (z) Nonne accidere hoc solet, cum loca quaedam ampla et pulchra, uel urbium uel agror~m, 10 quae iam nos saepe uidendo sine aliqua uol1;1ptate praetenbamus, ostendimus eis qui antea numquam mderant, ut nostra delectatio in eorum nouitatis delectatione renouetur? Et tanto magis, quanto sunt amiciores : quia per a~oris uinculum in quantum in illis sumus, in tantum et nob1s noua_fiu11;t ::r5 quae uetera fuerunt. (3) Sed si in rebus con!~~pland1s ah~ quantum proficimus, iam uolumus eos quos dihg1:mus laetan et stupere, cum intuentur ope~a. manuym_ hom~num : sed uolumus eos in ipsam artem cons1lrnmue mshtutons ad!ollere, atque inde exsurgere in admirationem laudemque ommcrean20 tis dei ubi amoris fructuosissimus finis est. (4) Quanto ergo magis 'delectari nos oportet, cum _ipsum deum iam discere homines accedunt, propter quem d1sc~nda su_nt qu~ec1;1~q_ue discenda sunt · et in eorum nouitate mnouan, ut s1 fng1d1or est solito nostra praedicatio, insolita eorum a1:d_itione fer25 uescat. (5) Huc accedit ad comparandaJ:? laehha~, guod cogitamus et consideram11:s, ~e qua_ er:or_1s morte m mtam fidei transeat homo. Et s1 mcos us1tahss1mos cum beneficaµ, 276 hilaritate transimus, quando alicui forte qui errando labor