Opera 3: Vita SS Patrum Paldonis, Tatonis et Tasonis; Libellus de conflictu vitiorum atque virtutum; Oratio contra septem vitia; Sermo de cupiditate; Sermo in purificatione Sanctae Mariae; Homilia de transfiguratione Domini; Sermo de adsumptione Sanctae Mariae

Citation preview

nunc cognosco ex parte

THOMAS J. BATA LIBRARY TRENT UNiVERSITY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano027bunse

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XXVII B

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

XXVII

B

AMBROSII AVTPERTI OPERA PARS III

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXIX

AMBROSII AVTPERTI OPERA VITA SANCTORVM PATRVM PALDONIS TATONIS ET TASONIS LIBELLVS DE CONFLICTV VITIORVM ATQVE VIRTVTVM ORATIO CONTRA SEPTEM VITIA SERMO DE CVPIDITATE SERMO IN PVRIFICATIONE SANCTAE MARIAE HOMILIA DE TRANSFIGVRATIONE DOMINI SERMO DE ADSVMPTIONE SANCTAE MARIAE

CVRA ET STVDIO

ROBERTI WEBER O.S.B.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXIX

Ltf

M

6RS0

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE

Svpremo Belgarvm Magistratv PvBLICAE INSTITVTIONI

atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

© Brepols 1979 No part of this work mav be reproduced in any form, bv print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

PREFACE Apres avoir consacre les tomes XXVII et XXVII A de cette collection au grand commentaire d’Ambroise Autpert sur l’Apocalvpse et edite en tete de celui-ci sa lettre au pape Etienne III, dans laquelle il defend son oeuvre contre ses detracteurs, il nous reste a editer ses autres ouvrages, que nous pouvons appeler ses Opera minora. Iis comprennent les sept ecrits suivants: La Vie des saints Paldon, Taton et Tason, fondateurs du monastere de Saint-Vincent du Vulturne; Le De conflictu uitiorum atque uirtutum ; La Priere contre les vices ; enfin quatre sermons: Sur la Cupidite; Sur la Purification de la Vierge Marie ; Sur la Transfiguration ; Sur 1’Assomption de Marie. D’autres sermons encore pourraient etre mis a son actif, mais ce sont de simples extraits de son commentaire sur 1’Apocalypse qu’il n’y a pas lieu de considerer comme des ouvrages proprement dits. Sous cette forme on trouve dans les manuscrits les passages suivants, dont la plupart m’ont ete signales par M. l’abbe Raymond Etaix: Apoc. 14, 1, 66-14, 5, 80 (ci-dessus vol. XXVII A, p. 525-536): Sermon pour la fete des saints Innocents, dans les manuscrits Paris, Arsenal 471, fol. 33-36, et Turin, B.N., F. II. 20, fol. I72v-i78v. Apoc. 15, 3b, 1-5 et 15, 4, 1-83 et I34-J39 [ibid., p. 582-588): Sermon pour le septieme dimanche apres la Pentecote, dans le manuscrit Paris, B.N., lat. 11706, fol. i35v i36v. Apoc. 16, 15, 12-138 {ibid., p. 620-624) : Sermon pour le quatrieme dimanche apres la Pentecote, dans le meme manuscrit, fol. I27v-i2g. Apoc. 21, 2, 1-21, 5a, 131 {ibid., p. 776-783): Sermon pour la Dedicace, dans le manuscrit Vatican. lat. 1268, fol. I57v-i59v. (’) Le Chronicon Vulturnense, du debut du Xlle siecle, attribue aussi a notre auteur des commentaires sur le Levitique et sur le Cantique, ainsi que des Psalterii flores. (1 2) Il n’est pas certain que ces indications soient exactes. En tout cas les efforts de divers savants pour retrouver ces ouvrages n’ont pas abouti.

(1) C’est le sermon signale par J.B. Mari que Dom Winandy (bibi. n. 3, p. 116) crovait perdu. Le P. Barre l’a retrouve (voir bibi. n. 5, p. 12). N.B. L’indication : bibi. n. suivie d’un chiffre, renvoie aux numeros de la bibliographie que l’on trouvera a la fin de cette preface, p. 891. (2) Edition de Federici (bibi. n. 15), p. 181, 5-7.

874

PREFACE

II en est de meme des tentatives faites pour attribuer a Ambroise Autpert la paternite d’autres ouvrages que ceux qui viennent d’etre enumeres. Les dernieres en date sont celle de Dom Jacques Winandy (bibi. n. 3, p. 108-119), qui concerne plusieurs sermons, et celle de M. Heinrich Lausberg (3), qui a pour objet 1’hymne "Ave maris stella”. Je me suis explique a leur sujet dans deux notes de la Revue Benedictine (bibi. n. 19 et 20). Aucun manuscrit ne contient 1’ensemble des ouvrages d'Ambroise Autpert, ni meme seulement ses Opera minora. On trouve seulement les groupements suivants: Les livres VI a X du commentaire de 1'Apocalypse sont suivis du sermon sur la Purification dans les manuscrits Orleans 92, Tours 107 et Chartres 25. Ce dernier, detruit en 1940, plagait meme 1'Explicit du commentaire seulement apres le sermon. Le De conflictu et la Priere contre les vices se suivent dans les manuscrits Munich clm 6010 et Paris, B.N. lat. 2843. Le De conflictu et le sermon sur la Purification se lisent dans le manuscrit Munich clm 14746 (fol. 100-127 et 65-8gv), mais iis sont ecrits par deux mains differentes, bien qu’a peu pres contemporaines. Enfin la Priere contre les vices et la Vie des saints Paldon, Taton et Tason sont transcrites au debut du manuscrit Vatican. Barb. lat. 2724, qui contient le Chronicon Vulturnense, et s’y lisent l’une aux fol. i-5v, 1’autre aux fol. 30-42. Au cours de sa transmission, le texte de plusieurs ecrits d’Ambroise Autpert, ecrivain peu connu, a fini par etre attribue a d’autres auteurs, soit par suite d’homonymie — c’est le cas pour Ambroise de Milan et Autpert du Mont-Cassin —, soit pour d’autres raisons. Ce fait explique en partie qu'i 1 n’existe encore de nos jours aucune edition d’ensemble des Opera omnia de notre auteur ou meme des Opera minora. Celle de Migne dans la Patrologie latine au tome 89 (coi. 1275-1332), parue en 1850, est decevante. Elie ne donne in-extenso que les trois sermons De Cupiditate, De Purificatione et De Transfiguratione, ainsi que la Vie des fondateurs de Saint-Vincent du Vulturne. Du sermon sur 1’Assomption elle ne reproduit que le debut, sans prevenir le lecteur que le texte complet se lit au tome 39 (coi. 2129-2134), ou il est le 2o8e des sermons pseudo-augustiniens. Pour le De conflictu, elle se contente de renvoyer au tome 40 (coi. 1091-1106), ou cet

(3) De hymno illo qui incipit verbis “Ave maris stella”, dans : Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Gottingen. I. Philologisch-Historische Klasse, Jahrgang 1976, p. 47-63 et 383-389. Du meme auteur : Der Hymnus “Ave maris stella” = Abhandlungen der rheinisch-westfalischen Akademie der Wissenschaften, Band 61, 1976, passim.

PREFACE

875

ouvrage est lui aussi edite parmi les oeuvres de saint Augustin. Aucune mention n’est faite de la Priere contre les vices, que pourtant on peut retrouver ailleurs, au moins sous une de ses formes (PL 17, coi. 755-762). J'ai deja signale dans la preface du commentaire de 1’Apocalypse (p. XIV), que celui-ci, par suite d’une regrettable confusion, a ete completement omis par Migne. Que 1'on envisage ces divers ouvrages du point de vue du genre litteraire qui va du recit hagiographique a 1’exhortation morale ou homiletique en passant par le dialogue fictif et la priere, ou de celui de la transmission manuscrite, variant d’un seul temoin pour la Vie a une multitude pour certains sermons, que l’on considere 1’anciennete des temoins manuscrits qui s’echelonnent de la fin du \ Ille siecle au debut du XIIe siecle, de meme que leur premiere impression s’etend de 1473 a 1925, que 1’on examine enfin 1’usage plus ou moins frequent et etendu de sources patristiques ou homiletiques, autant de singularites qui les differencient entre eux, sans pourtant leur enlever un caractere commun qui est d’etre tous des ecrit£ d’edification. Cette diversite formelle exige donc pour chacun d’eux une notice particuliere. La Vie des saints Paldon, Taton et Tason

Entre au monastere de Saint-Vincent du Vulturne peu de temps apres la mort du dernier des trois fondateurs, survenue en 739, Ambroise Autpert compose leur vie sur 1’ordre de son abbe et en s’appuyant sur le temoignage des moines qui les avaient connus personnellement. Ce faisant il poursuit un but d’edification, et meme de correction, pour ramener ses freres a la ferveur primitive. La date precise de la redaction de cet ouvrage n’est pas connue, mais elle se place sans doute avant le 4 octobre 777, jour ou 1'auteur est elu lui-meme abbe. La Vie est mentionnee par Paul Diacre dans son Historia Langobardorum, au livre VI, chap. 40, ou on lit, a propos de la fondation de Saint-Vincent par les trois freres : Sicut uiri eruditis¬ simi Autperti, eiusdem monasterii abbatis, in uolumine quod de hac re conposuit, scripta significant. (4) Ce texte a ete utilise des le IXe siecle par 1’auteur du Libellus constructionis Farfensis, conserve dans une redaction fragmentaire du Xle siecle. (5) Le texte complet de cette Vie a ete insere dans le Chronicon Vulturnense, dont le manuscrit original se trouve actuellement a la Bibliotheque Vaticane. Sa cote est: Barb, lat. 2724 (autrefois XXXIV, 4 et 873). Ce manuscrit a ete longuement deerit par V.

(4) Mon. Germ. Hist., Script. rer. Langobard., 1878, p. 179, 8-9. (5) Mon. Germ. Hist., Scriptores, XI, 1854, p. 519-530.

PREFACE

876

Federici dans ses Ricerche per Vedizione dei "Chronicon Vulturnense” (6) et plus succinctement dans la preface de son edition (bibi. n. 15. p. XXV-XXVI). Ecrit au debut du Xlle siecle en minuscule beneventaine par le chroniste Jean et une dizaine d’autres moines, le volume mesure 195 x 320 mm et compte 341 folios. C’est un ouvrage de luxe comportant de nombreuses miniatures, qui ont fait 1 'objet d’une etude de A. Munoz (bibi. n. 14). Quatorze d’entre elles sont inserees dans la Vita, 011 elles sont chaque fois accompagnees de plusieurs vers qui en expliquent le sens. La Vita se lit aux fol. 30 a 42, transcrits par le chroniste Jean lui-meme. Celui-ci a complete chaque fois la date de la mort des trois fondateurs, indiquee seulement par le mois et le quantieme, en y ajoutant Pannee et lindiction, mais il a pris soin d’employer pour ces additions une encre differente de celle du texte. On ne connait aucun autre manuscrit ancien de la Vita, mais seulement des copies des XVIle et XVIIle siecles, decrites par Federici (bibi. n. 15, p. XXVI-XXXIV). Les editions de la Vie dependent toutes, directement ou indirectement, du manuscrit Barb. lat. 2724. Ce sont les suivantes: Ughelli, Italia Sacra, tome VI, Rome 1659, c°l- 458-470. Mabillon, Acta Sanctorum Ord. S. Benedicti, saec. III, pars I,

Paris 1672, p. 423-433, d’apres Ughelli. Muratori, Rerum Italicarum Scriptores, tome I, pars II, Milan 1725. P- 339-344Les Bollandistes, Acta Sanctorum, Oct. 11, Tome V, Anvers 1786, p. 655-661, d’apres une copie de J.B. Mari. Migne, PL 89, Paris 1850, coi. 1319-1332, d’apres Mabillon. Waitz, Mon. Germ. Hist., Script. rer. Langobard., Hannover 1878, p. 546-555Federici, Chronicon Vulturnense, p. 101-123 (bibi. n. 15).

Les editions de Muratori et de Federici reproduisent les miniatu¬ res par des dessins au trait, ainsi que les vers qui les concernent ; les autres editions donnent seulement les vers. Comme elles n’appartiennent pas au texte original de 1’ouvrage, nous omettons ces additions et, par ailleurs, nous rejettons pour la meme raison dans 1’apparat les indications relatives a l annee et a l indiction, ajoutees par le copiste du manuscrit. Notre edition citera seulement le manuscrit original (= V) et ledition de Federici (= (3). Lf. De conflictv vitiorvm atqve virtvtvm La lutte dont il est question dans ce traite se deroule uniquement en paroles. Celles-ci s’echangent entre les vices et les vertus,

(6) Dans : Bulletino dell’ Istituto Storico Italiano, n. 53, 1939, p. 147-236.

PREFACE

877

les premiers formulant a tour de role une exhortation a les suivre; les seeondes leur donnant la replique. Plusieurs de ces exhortations sont empruntees textuellement a saint Gregoire le Grand, qui n’est pas cite nommement. Elles se lisent au livre 31 des Morales sur Job, au n. go (PL 76, 622), ou sept vices prennent successivement la parole. Ambroise Autpert n’a fait que developper et amplifier ce passage du saint Docteur, et cela en deux sens. LVabord en augmentant considerablement le nombre des vices mis en scene ; de sept iis passent a vingt-cinq. Ensuite en introduisant autant de vertus, chargees de refuter les arguments des vices. Les nouveaux vices eux-memes sont empruntes a la liste qu’en donne saint Gregoire au n. 88 (coi. 621), ainsi que je l’ai montre dans une note de la Revue Benedictine (bibi. n. 18, p. 114-115). Le but poursuivi par ce traite est indique des le debut: montrer que, de nos jours encore, alors que les persecutions saqiglantes ont pris fin et que les justes eux-memes ne sont pas tous ni toujours en butte aux injures et aux mauvais traitements des mechants, les paroles de 1’Apotre gardent leur valeur: Omnes qui pie uolunt uiuerein Christo Iesu persecutionem patiuntur (II Tim. 3, 12). Pour notre auteur cette sentence concerne les assauts perpetuels que livrent aux justes les vices qui attaquent leurs vertus. Aussi peut-il terminer ses developpements sur ces paroles: His ita decursis, quamquam multa praetermiserim, tamen, ut mihi uidetur, hostis nostri fortiora castra monstraui, quibus pie uiuentes in Christo lesu non desinit inpugnare (chap. 25, 40-42). A partir de cet endroit 1’ouvrage prend un caractere tout different, et revet la forme d’une lettre, adressee a un homo Dei, a un frater carissime, qui vit dans une contree eloignee et semble etre abbe d’un monastere. Ambroise Autpert le met en garde contre les tentations du diable et lui en deerit une fort curieuse, arrivee recemment a un moine. 11 repond ensuite a une question posee par son correspondant, qui lui a signale que dans son entourage certains pretendaient que personne ne peut etre parfait en restant dans sa patrie, puis il 1’exhorte a vivre toujours selon la regie des peres et principalement selon celle du saint confesseur Benoit. II termine en s’excusant sur les imperfections de son ouvrage, fruit de ses veilles nocturnes, et invite a considerer cette trop longue lettre plutot comme un libellus, dont le titre sera : De conflictu mtiorum atque mrtutum. En depit de ces dernieres affirmations, on a 1’impression qu’Ambroise Autpert s’est contente denvoyer a son correspon¬ dant un traite deja compose d’avance, en y ajoutant seulement un supplement destine a repondre a sa consultation. Dans notre traite ce correspondant reste anonyme, mais deux manuscrits de Munich, les clm 14500 (fol. 100) et 13080 (fol. 80) nous le font connaitre. Iis font suivre le titre du De conflictu de ces mots: missus ad Lantfredum presbyterum et abbatem in Baioana constitutum. Selon toute probabilite il s’agit d’apres Dom Germain

878

PREFACE

Monn (bibi. n. i, p. 207-208) de Landfrid, premier abbe de Benediktbeuern, fonde vers 740. et dont la presence est signalee au synode de Dingolfing de 770/772 (7). Ce renseignement est confirme par le manuscrit Vatican. Reg. lat. 17 (fol. ioiv), ou le chapitre 27 porte le titre suivant: De abbate Lanfredo et eius monacho. L’authenticite autpertienne du De conflictu ne fait aucun doute. Non seulement 1’auteur du Chronicon Vulturnense (bibi. n. 15, p. 181, 10-11), du debut du Xlle siecle, et 1'Anonyme de Melk (8), a peu pres contemporain, lui en attribuent la paternite, mais encore et surtout les plus anciens manuscrits portent son nom, tels ceux de Munich clm 14746 et 14500 de la premiere moitie du IXe siecle, que nous utiliserons. Mais ce traite, tres souvent transerit, puisqu’on en connait des dizaines de manuscrits, a ete rapidement mis sous le patronage d’auteurs plus illustres, tels Ambroise de Milan, Augustin, Leon Ier, Gregoire le Grand, Isidore de Seville, et c’est sous ces noms qu’ont paru les premieres editions. Les plus anciennes sont celle parue a Utrecht vers 1473 (Hain-Copinger 7992) sous le nom de saint Gregoire, et celle parue a Strasbourg vers 1474 (Hain 2085 ; GW 2939) sous celui de saint Augustin. Ce n’est qu’en 1685 que les Mauristes l’ont definitivement restitue a Ambroise Autpert dans 1’Appendice du tome VI de leur edition des oeuvres de saint Augustin (coi. 219-220 = PL 40, 1091-1092). Apres eux pourtant Dom Rivet en 1746 au tome VII de son Histoire litteraire de la France (9) a encore donne le De conflictu au pape saint Leon IX, mais il s’est empresse de se retracter au debut du tome suivant (10). Ces flottements dans 1’attribution de notre traite ont conduit Migne a 1’editer plusieurs fois : avec les oeuvres de saint Ambroise (PL 17, 1057-1074), de saint Augustin (PL 40, 1091-1106), de saint Isidore (PL83,1131-1144) et memedesaint Leon IX (PL 143, 559578). Au tome 89, ou se lisent les Opera omnia d’ Ambroise Autpert, il se contente (coi. 1277) de renvoyer pour le texte au tome 40. Beaucoup de manuscrits et d'editions omettent la derniere partie du traite, mais au lieu de s’arreter aux mots desinit mpugnare du chapitre 26, iis poursuivent jusqu’a la fin de ce chapitre et terminent par : fidem praebeto. On sait que Halitgaire de Cambrai, dans le premier livre de son Penitentiel a utilise lui aussi le passage de saint Gregoire et consacre huit paires de chapitres a 1’orgueil et aux sept vices principaux (PL 105, 657-670). Deux manuscrits, l'un de Moissac (Paris, B.N. lat. 2077, fol. 162-173, de la premiere moitie du Xle

(7) Mon. Germ. Hist., in-IV, Legum, Sectio III, tom. II. 1906, p. 97, 2. (8) De scriptor, eccles., cap. 51 (PL 213, 975). (9) Dans la reedition de Paris de 1867, a la page 470. (10) Ibid., mais a la fin du tome VII, p. 707.

PREFACE

879

siecle) (n), 1’autre de Saint-Martial de Limoges (ibid., lat. 2843, fol. 83v-ii:2v, du debut du Xe siecle) (12), mettent en tete de chacune des paires de chapitres le chapitre correspondant du De conflictu d’Ambroise Autpert, et placent les autres chapitres a la fin du livre. De plus le manuscrit 2077 accompagne le texte de dix dessins copies sans doute sur un modele relevant de la tradition carolingienne. Iis ont fait 1’objet d’une etude de M. Tony Sauvel(13). Notre edition met en oeuvre les manuscrits et les editions suivants: M Munich, Staatsbibl. clm 14746, fol. 100-127. Cette partie du manuscrit a ete ecrite a Saint-Emmeran de Ratisbonne par deux scribes, Engyldeo (fol. xoo-ii2v) et un autre (113-127), au temps de leveque Baturich (817-847), ainsi que l’a montre M. Bernhard Bischoff (14). N Munich, Staatsbibl. clm 14500, fol. 100-120. Cette partie du volume, qui provient de Saint-Emmeran de Ratisbonne, a sans doute ete ecrite a Benediktbeuern vers 820-840, au jugement de M. Bischoff (15). P Paris, Bibi. Nat. lat. 2731 A, fol. 1-24, ecrit en France a la fin du IXe siecle (16). Le texte s’arrete a la fin du chap. 26 aux mots : fidem praebeto. a Saint Augustin, Liber de conflictu uiciorum et uirtutum (Strasbourg, G. Husner, vers 1474, Hain 2085; GW 2939). Comme le manuscrit P cette edition omet les chapitres 27 et 28. H Edition des oeuvres de saint Augustm par les Mauristes, tome VI, 1685, Appendice, coi. 219-228 (= PL 40, 1091-1106). Les editeurs ont utilise des manuscrits de Saint-Germain-des-Pres, de Corbie, de Lyre et de Saint-Victor. Dans les notes iis citent aussi un “Regius”. La Priere contre les vices

Comme le De conflictu, auquel elle est jointe dans les manuscrits de Munich clm 6010 et de Paris B.N. lat. 2843, cette priere tire son

(11) Pour la datation, voir : Jean Dufour, La bibliotheque et le scriptorium de Moissac, Geneve 1972, p- 120-121. (12) Datation de M. Bischoff. Le catalogue general des manuscrits latins de la Bibi. Nat. de Paris (tome III, 1952, p. 146) indique pour ce manuscrit comment s’etablit en detail 1’aiternance des chapitres des deux ouvrages. (13) Voir bibi. n. 10. On trouvera un complement de bibliographie dans 1’ouvrage de Jean Dufour (cite ci-dessus a la note 11), p. 120. (14) Die siidostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, ie ed., Wiesbaden, 1960, p. 196-197. (15) Ibid., p. 38. (16) Datation de M. Bischoff.

88o

PREFACE

inspiration d’un passage du livre 31 des Morales de saint Gregoire. II s’agit du n. 88 (PL 76, 621), ou sont enumeres les sept principaux vices, tous issus de 1’orgueil, ainsi que leurs nombreux rejetons. Dans sa Priere, apres une solennelle invocation a la Trinite, Ambroise Autpert demande instamment d’etre preserve de 1’orgueil et des sept autres vices, auxquels il consacre autant de sections. II termine en priant pour tous les membres de 1’Eglise et pour lui-meme, et en mvoquant 1’intercession de Marie et des Saints. Cette Oratio, a laquelle j'ai consacre une note dans la Revue Benedictine (bibi. n. 18), nous est parvenue en deux recensions, que j ’ai appelees A et B. La difference la plus notable entre les deux porte sur le nombre des vices enumeres. Alors que dans la recension A le nombre des rejetons de chacun des sept vices est variable et correspond exactement a la liste de saint Gregoire, la recension B, qui porte le titre : Oratio in partes diuisa contra septies septena uitia, s’arrange pour donner a chacun des sept vices six rejetons seulement de fagon a constituer sept series de sept vices. Ce fait et d’autres particularites que j’ai relevees dans la note citee plus haut, permettent cLetablir 1’anteriorite de la recension A sur la recension B. L'authenticite de la recension B est bien etablie, car deux des trois seuls manuscrits connus 1’attribuent expressement a notre auteur, deux aussi 1’associent au De conflictu. Quant a la recension A, Ambroise Autpert l’a certainement eue sous les yeux en composant la recension B, et tout porte a croire qu’il etait luimeme 1’auteur de cette premiere recension. On n’en connait plus aucun manuscrit. Celui de Fleury, le seul que citent les Mauristes (17), est perdu. L'edition parue a Milan chez Pacher en iqgo(Hain 898; GW 1600), ou la priere est la seconde de deux prieres de preparation a la messe (18), 1’attribue a saint Ambroise de Milan, mais deja Erasme (19) avait reconnu qu’elle n’etait pas de lui, sans d'ailleurs en indiquer 1’auteur veritable, pas plus que les Mauristes apres lui. Le premier, a ma connaissance, a attribuer la recension A a Ambroise Autpert a ete Dom Germain Morin, lorsqu’en 1910 il a publie sa decouverte du manuscrit de Munich (bibi. n. 1, p. 210). Mais il ne s’est pas apergu que cette recension etait differente de celle de son nouveau manuscrit. De longs

(17) S. Ambrosii Opera, tome II, 1690, Appendice, coi. 492-498 PL 17, 755-762). Voir aussi le Monitum, coi. 489 (dans PL 17, 751). (18) Sur la premiere de ces Prieres, voir : Dom Andre Wilmart, UOratio Sancti Ambrosii du Missel Romain, dans: Revue Benedictine, 39, 1927, p. 317339, repris dans: Auteurs spirituels et textes devots du Moven Age latin, Paris, 1932-> P- 101-125. Dans cette etude 1’edition de Milan est datee par erreur de 1480. (19) D. Ambrosii Opera, Bale 1527, tome IV, p. 2.

PREFACE

881

passages de la recension A sont transcrits presque textuellement par Jean de Fecamp dans sa priere Christe, uirtus salutis nostrae, editee par Dom Jean Leclercq (bibi. n. y). Nous les citeronsd’apres cette edition et d'apres un manuscrit de Metz. Quant a la recension B, dont on n’a retrouve que trois manuscrits, elle a ete editee pour la premiere fois en 1925 par Vincenzo Federici au debut du premier volume du Chronicon Vulturnense (bibi. n. 15, p. 3-15) d’apres le manuscrit du Vatican. Dom Jacques Winandy l’a reeditee en 1953 en utilisant aussi les manuscrits de Munich et de Paris (bibi. n. 5, p. 102-145). II y a joint une traduction franqaise. Notre edition cite les temoins suivants: Pour la recension A : J (Priere de Jean de Fecamp) Metz, Bibi, de la Ville 245, fol. 48v-55v, de 1’abbave de Saint-Arnoul, deuxieme moitie du Xle siecle. a Epistolae et alia opuscula S. Ambrosii Mediol., Milan, Pacher, 1490 (Flain 898; GW 1600), cahier S, fol. II-IV. H Edition des oeuvres de saint Ambroise de Milan par les Mauristes, tome II, 1690, Appendice, coi. 492-498. (= PL 17, 755-762). A Edition de la Priere de Jean de Fecamp par Dom J. Leclercq, 1953, p. 7-17 (bibi. n. 7). Pour la recension B : V Vatican, Barb. lat. 2724, fol. i-5v, du debut du Xlle siecle, manuscrit deja utilise pour la Vita. L’Oratio est transerite dans un cahier ajoute au debut du volume et par un scribe contemporain de celui qui a ecrit la Vita. Elie ne comporte aucune miniature. M Munich, Staatsbibl. clm 6010, fol. io8v-i28v, de Benediktbeuern ou d’Ebersberg, du Xe-XIe siecle. Le texte se termine au paragraphe 12 au mot: cogitauimus. P Paris, B.N. lat. 2843, fol. H2v-i23, de saint-Martial de Limoges. Cette partie du manuscrit est du debut du Xe siecle (20). /? Edition du Chronicon Vulturnense de V. Federici, 1925, p. 3-15 (bibi. n. 15). y Edition de Dom Winandy, 1953, p i04-i44(bibl n. 5). J’avais envisage un moment de reproduire le texte des deux recensions en colonnes paralleles, mais en fin de compte les differences se sont revelees trop nombreuses, et j’ai prefere les donner separement, en veillant seulement a mettre en correspondance les numeros attribues aux sections du texte.

(20) Datation de M. Bischoff.

882

PREFACE Les sermons

Ambroise Autpert s’est livre a la predication. Dans le prologue du neuvieme livre de son commentaire de 1’Apocalypse (p. 718, 5069), il s’accuse meme d’y avoir parfois consacre trop de temps. Cette activite n’a laisse que peu de traces ecrites. Les sermons qu’un examen attentif permet de lui attribuer se reduisent a quatre : Sur la Cupidite, sur la Purification, sur la Transfiguration, sur 1’Assomption. Leur tradition manuscrite est dispersee et parfois tres reduite. Iis ne sont jamais groupes tous ensemble dans un meme manuscrit. II arrive cependant que des homeliaires en donnent deux, le sermon sur la Purification et celui sur 1’Assomption, mais inseres separement a leur place dans 1’annee liturgique. C’est le cas, par exemple, pour les manuscrits Paris, B.N. lat. 3781, Paris Mazarine 693, Rouen 1408. Quant aux editions, 1’homeliaire dit d’Alcuin, a partir de 1’edition de Cologne de 1539 (21) en renferme deux, celui sur la Purification au 2 fevrier (p. 86-92) et celui sur la Cupidite au dimanche de la Sexagesime (p. 103-108), et les attribue tous les deux a Ambroise Autpert. En 1672 Mabillon donne a cet auteur les trois sermons sur la Transfiguration, sur la Purification et sur 1’Assomption, qu'il declare encore inedits, mais Redite que le debut du dernier. (22). Martene et Durand, a leur tour, editent en 1:733 (23) sous le nom d’Ambroise Autpert les sermons sur la Cupidite, la Purification et la Transfiguration, en les donnant comme inedits, ce qui, en realite, n’etait vrai que du dernier. Chacun de ces quatre sermons a ses particularites. Le sermon De Cvpiditate

Par le sujet et par la maniere de le traiter, ce sermon est apparente au De conflictu et a la Priere contre les vices, mais son inspiration gregorienne est moins litterale. Il cite plus de quatrevingts passages scripturaires et entend, grace a eux, extirper les nombreuses racines du vice de la cupidite et en retrancher les multiples rejetons. On connait une dizaine seulement de manuscrits de ce sermon. La plupart 1’attribuent a Ambroise Autpert et plusieurs precisent qu'il est destine a un auditoire seculier: Viris saecularibus utilis ualde.

(21) Reproduite partiellement dans PL 95, 1159-1566. Pour les deux sermons voir coi. 1200 et 1210, ou l’on renvoie a PL 89, 1291 et 1278. (22) Acta Sanctorum Ord. S. Benedicti, saec. III, pars II, Paris 1672, p. 260, d’ou PL 89, 1267. Le debut du sermon se lit p. 266-267, d’ou PL 89, 1275-1278. (23) Veterum scriptorum ... amplissima collectio, tome IX, 1733, coi. 219-266, d’ou PL 89, 1277-1320.

PREFACE

883

Outre 1’edition de Cologne de 1539 et celle de Martene et Durand de 1733. reprise par Migne, ii en existe une autre, celle de Caillau et Saint-Yves, publiee en 1836 dans 1’Appendice du tome I de leur Supplement aux oeuvres de saint Augustin, sermo 2 (p. 90-94). Iis en empruntent le texte au manuscrit 169 du Mont-Cassin (p. 157208), ou il est sans nom d'auteur. Aussi les editeurs le laissent-ils anonyme. Nous utilisons les manuscrits et les editions qui suivent: M Munich, Staatsbibl. clm 14738, fol. 9-26, de Saint-Emmeran de Ratisbonne, du Xe-XIe siecle. P Paris, Bibi. Nat. lat. 13220, fol. 136-153, de Saint-Martial de Limoges, du IXe-Xe siecle (24). C Cambrai, Bibi. mun. 204, fol. 23v-32v, du IXe-Xe siecle. Ecrit dans le Nord-Est de France (25), il a appartenu a la cathedrale. a Homeliaire d’Alcuin, Cologne 1539, P- 103-108. /u Martene et Durand, Veterum scriptorum ... amplissima collec¬ tio, tome IX, 1733, coi. 219-235 (= PL 89, 1277-1292). Iis emploient le manuscrit actuellement a Paris B.N. lat. 13220, notre P. L'homelie sur la Purification de la Vierge

Ce sermon est consacre au commentaire des versets 22 a 40 du chapitre deux de 1’evangile de saint Luc. L’auteur insiste dans 1’introduction sur Pimportance de la fete de la Purification et rappelle qu’a Rome sa celebration est rehaussee immensis cereo¬ rum luminibus. Il parcourt ensuite tout le texte. Le titre du sermon dans plusieurs manuscrits indique que cette homelie a ete adressee aux moines du monastere de Saint-Vincent. Les manuscrits qui nous en transmettent le texte sont assez nombreux. Dom Bernard Lambert, dans sa Bibliotheca Hieronymiana manuscripta en donne une longue liste, qui d’ailleurs n’est pas complete (26). J’ai deja signale plus haut (p. 874) que les manuscrits Orleans 92, Tours 107 et Chartres 25 placent ce sermon a la suite du commentaire sur 1’Apocalypse. Dautres temoins 1’attribuent egalement a notre auteur, mais on le trouve aussi sous les noms d’Augustin, de Jerome et d’Aleuin. Les manuscrits 103 (p. 360) et 106 (p. 674) du Mont-Cassin, et aussi no(p. 280), qui n’en donne qu’un extrait, le mettent au compte de 1’abbe Autpert (834-837) par une confusion facile a expliquer. De toute faqon 1’authenticite de notre sermon ne saurait faire de doute.

(24) Datation de M. Bischoff. (25) Indication de M. Bischoff. (26) Tome III, Steenbrugge 1970, n. 713, p. 591-595.

PREFACE

884

A cote de 1’edition de Cologne de 1539 et de celle de Martene et Durand de 1733, il en existe d’autres, mais sous les noms d’autres auteurs. En 1678 Baluze (27) a publie ce sermon d’apres un manuscrit de Colbert, 1’actuel Paris, B.N. lat. 3781, fol. 38-48, qui provient de Moissac ou peut-etre de Ripoll (28) et 1’attribue a Alcuin. Son texte contient des interpolations ou 1’auteur est cense s’adresser a Charlemagne en personne. Ce texte remanie a fait 1’objet de recherches du P. Henri Barre (bibi. n. 16, p. 8-10). En 1684 Quesnel et Mangeant editent d’apres le manuscrit Vatican. lat. 6933 sous le nom de Eulgence un texte tronque qui ne comprend que les sept premiers paragraphes (29) et que Migne a repris (PL 65, 838-842). Nous citons les temoins suivants: C Chicago, Newberry Libr. F. 1., fol. 70v-75v, du midi de la France, de la deuxieme moitie du Xe siecle (30). Le texte se termine au n. 7, 19 aux mots piissima facit. K Karlsruhe, Bad. Landesbibl. Aug. CXCVII, fol. 145-156, de Reichenau, ecrit avant 846 (31). M Munich, Staatsbibl. clm 14746, fol. 65-8gv, de Saint-Emmeran de Ratisbonne. Cette partie du volume est du debut du IXe siecle (32).

0 Orleans, Bibi. Mun. 92, p. 395-408, de Fleury, de la premiere moitie du IXe siecle. Z Zurich, Zentralbibl. Rh. 41, fol. 205-2i3v, de Rheinau, de la premiere moitie du IXe siecle (33). a Homeliaire d’Alcuin, Cologne 1539, p. 86-92. H Martene et Durand, Veterum scriptorum ... amplissima collectio, tome IX, 1733, coi. 235-249 ( = PL 89, 1291-1304). Iis utilisent un manuscrit de Saint-Germain-des-Pres et un autre de Fleury. L’homelie sltr la Transfiguration

Sans faire allusion a une fete proprement dite, consacree a la Transfiguration du Seigneur, cette homelie explique les versets 1 a 8 du chapitre 17 de saint Mathieu. Elie fait partie, de 1'aveu de son

(27) Miscellanea, livre I, p. 382-402. (28) Voir Jean Dufour (cite plus haut, note 11) p. 135-136. (29) Edition citee, p. 668-672. Je dois la reference au manuscrit du Vatican a la nouvelle edition de Fulgence par M.J. Fraipont, CC 91 A, p. 952, qui concerne un autre sermon tire du meme manuscrit. (30) Datation de M. Bischoff. (31) Datation de M. Bischoff. (32) Voir : B. Bischoff, Schreibschulen (cite ci-dessus, p. 879, note 14), p. 196. (33) Datation de M. Bischoff.

PREFACE

885

auteur, de cette predication quotidienne qu’il est charge de faire a ses freres pour les purifier de leurs fautes, action qu’il compare, par une allusion probable a la regie de saint Benoit (chap. 64, 12) (34), a ceile d’enlever la rouille des vases d’or et d’argent que sont leurs coeurs. Comme elle est adressee aux moines de Saint-Vincent du Vulturne, cette homelie doit dater de 1’abbatiat d’Ambroise Autpert (777/778). Rares sont les manuscrits qui la transmettent. Deux d’entre eux, qui viennent de Corbie, sont maintenant a la Bibliotheque Nationale de Paris, les lat. 13396 (fol. 94-io8v) et 11700 (fol. 6064v), dont le second semble etre copie sur le premier. D’autres se trouvent a la Bibliotheque Vaticane, lat. 1276 (fol. i84v-i8gv) ; a la Bibi. Naz. de Naples, VI B 2 (fol. 76-86), et a la Bibi. mun. d’Albi, 47 (fol. ii8-I23v). Ce dernier attribue le texte a un Ambrosius episcopus. L'edition princeps de ce sermon n’a paru qu’en 1733 dans 1’Amplissima collectio de Martene et Durand, d’ou elle a passe dans la Patrologie latine. Dom Winandy en a publie recemment une traduction frangaise (bibi. n. 17). Notre edition se base sur les temoins suivants: P Paris, Bibi. Nat. lat. 13396, fol. 94-io8v, du VIIIe-IXe siecle. Provient de Corbie, mais il n’est pas sur qu ii y ait ete ecrit (35). A Naples, Bibi. Naz. VI B 2, fol. 76-86, de la premiere moitie du Xle siecle. Vient probablement de Troia en Capitanate. /r Martene et Durand, Veterum scriptorum ... amplissima collectio, tome IX, 1733, coi. 249-266 (= PL 89, 1305-1320). Iis emploient notre manuscrit P et sa copie le manuscrit Paris, lat. 11700. Le sermon sur l’Assomption de Marie

Ce sermon debute par quelques considerations sur 1’objet de la fete, au cours desquelles 1’auteur met en garde contre les recits des ecrits apocryphes. II affirme ensuite son ignorance au sujet du genre de mort de Marie et cite a ce propos Ambroise de Milan et Isidore. II laisse enfin ouverte la question de savoir si c’est avec ou sans son corps que Marie a ete elevee au ciel. La partie centrale du sermon (n. 6 a 10) consiste en un long commentaire des trois premiers versets du Magnificat (Luc 1, 47-49). II est precede de ferventes louanges a la Vierge (n. 4 et 5), et suivi d’une priere qui lui est adressee (n. n). Une exhortation a celebrer dignement la fete termine le sermon. Tres nombreux sont les manuscrits de ce sermon. Cette abondance a pour consequence de rendre plus difficile a etablir son

(34; Ed. R. Hanslik (CSEL 75), 2e ed., Wien 1977, p. 165. (35) Voir : E.A. Lowe, Codices latini antiquiores, V, 1950, n. 661.

886

PREFACE

authenticite autpertienne, car la plupart des manuscrits ne por¬ tent plus le nom du veritable auteur, mais ceux d’Augustin, de Jerome, d’Alcuin et d’autres encore. On peut cependant citer soit pour la France, soit pour 1'Italie des temoins qui 1’attribuent a Autpert. En voici une liste, dont 1'essentiel est du aux recherches du P. Henri Barre (36) : Paris, B.N. n. acq. lat. 1436 (fol. 675), Xlle s., de Cluny: sermo ambrosii autperti presbiteri; Paris, B.N. n. acq. lat. 1455 (fol. 158), Xle s., de Cluny: sermo autperti presbiteri; Madrid, B.N. 194 (B.3) (fol. i66v), Xe s., du Mont-Cassin : sermo autperti presbyteri et monachi ; Mont-Cassin 462 (p. 126), debut du Xe s.: omelia facundissimi autperti presbyteri; Rome, Vallic., Tome VIII (fol. Q2V), Xle-XIIe s., peut-etre de S. Vincent du Vulturne: sermo uenerabilis auperti (sic) monachi ; Benevent, Bibi cap. IV', 10 (fol. 78), Xe-XIe s.: sermo uenerabilis autperti monachi; Luxembourg, B.N. 264 (fol. 386), Xle s., d’Echternach : sermo autperti. Ces donnees, encore qu’incompletes, sont assez fermes pour permettre d’eliminer les noms autres que celui d’Autpert. Seuls quelques manuscrits cassiniens, les 98, 101, 102, 109, 115 et 305, donnent lieu a une certaine ambiguite, car iis lisent: autperti abbatis, ou meme: domni autperti abbatis, ce qui pourrait s’entendre de 1’abbe de ce nom qui gouverna le monastere de 834 a 837. Mais leur temoignage montre seulement qu’a un moment donne une confusion s’est produite entre les homonymes. II ne saurait prevaloir contre 1’attestation des deux manuscrits de Madrid et du Mont-Cassin 462, qui sont plus anciens que les autres manuscrits cassiniens et qualifient 1’auteur du sermon simplement de presbyter. Dom Winandy (bibi. n. 3, p. 105), de son cote, a releve quelques paralleles remarquables entre notre sermon et d’autres ouvrages d’Ambroise Autpert. On peut v ajouter un passage situe tout a la fin du sermon, au n. 12, ou 1’auteur invite ses auditeurs a se garder des vices et cite les suivants: inuidia, ira, cupiditas, saeculi tristitia, prosperitas eius (= saeculi), luxuria, inmunditia, elatio,

(36) Le P. Barre a consacre, sous le titre : Le sermon 208 du PseudoAugustin, une premiere etude a notre sermon dans son article : La crovance a 1’Assomption corporelleen Occident de 730 a 1130 environ, paru dans : Bulletin de la Societe fran^aise d’etudes mariales, je annee, 1949, p. 67-70. II a depuis repris ce travail, mais sans avoir eu le temps de Pachever et de le publier. |e dois a Pamabilite de M. Etaix d’avoir pu consulter le manuscrit du P. Barre.

PREFACE

887

superbia. Cette liste est manifestement empruntee au meme passage des Morales de saint Gregoire qui a inspire le De conflictu et la Priere contre les vices. L’authenticite du sermon sur PAssomption ne saurait donc etre contestee. Elie n’a pas ete reconnue sans peine. L’edition princeps du sermon s’est faite a Bale chez Amerbach en 1495 (Hain 2008 ; GW 2930) dans un recueil de sermons de samt Augustin, ou il est le sermon 35 De Sanctis. De la il a passe dans toutes les editions de ce Pere. Mais il etait facile de reconnaitre qu'il ne pouvait etre d’Augustin, puisqu'il cite Isidore. Les theologiens de Louvain et les Mauristes le rejettent dans 1’Appendice; il est le 83e chez les premiers, le 2o8e chez les seconds. Ces derniers en 1683 dans leur tome V le disent encore : Incerti auctoris (coi. 343). C’est seulement en 1700 (37), dans les Addenda et Corrigenda qui se lisent a la fin du tome XI, qu’ils 1’attribuent a Ambroise Autpert. C’est que, entretemps, iis avaient eu connaissance de manuscrits de Cluny et du Mont-Cassin, sans doute l’un ou 1’autre de ceux qui ont ete cites plus haut. (38) Des 1672 cependant Mabillon, sur la foi d’un manuscrit de Cluny, 1’actuel Paris, B.N. n. acq. 1455, avait attribue a Ambroise Autpert notre sermon sur 1’Assomption (39). Seulement, trompe par les ressemblances de ce sermon avec le sermon 18 De Sanctis d’Augustin, qui sera chez les Mauristes le 1946 de 1’Appendice, il a cru etre en presence d’un simple remaniement de ce dernier, dont 1'essentiel aurait consiste a y ajouter un nouvel exorde. C’est la raison pour laquelle il s’est contente de reproduire ce debut, renvoyant pour la suite au sermon 18. Migne, au tome 89 (coi. 12751278) n’a pas rectifie cette erreur. Les Mauristes, lorsqu’ils ont edite le sermon 208 (40), ont eux aussi remarque ces ressemblances et, dans les marges de leur edition, ont renvoye (n. 4, 5 et 11) a leur sermon 194 et de plus aux sermons 120, 121 et 123, indiquant ainsi les sources du sermon 208. Recemment le P. Henri Barre a pu deceler la source immediate ou Ambroise Autpert a puise ces passages (bibi. n. 12, p. 43). Il s’agit de 1’homeliaire compile par Alain de Larfa entre 744 et 757 (41), et (37) On corrigera la date erronee que j’ai donnee dans ma note sur les sermons (bibi. n. 19) p. 322 sur la foi de Migne (PL 39, 2129) qui a incorpore la correction dans la note primitive du tome V sans en prevenir le lecteur. (38) Au meme endroit les Mauristes formulent 1’hypothese que d’autres sermons pseudo-augustiniens pourraient etre attribuables a Ambroise Autpert et citent en particulier le sermon 195 Castissimum Mariae Virginis uterum. Ce sermon, au jugement du P. Barre (bibi. n. 12, p. 22) est certainement ancien et sans doute africain, et donc anterieur a Ambroise Autpert. (39) Acta Sanctorum Ord. S. Benedicti, saec. III, pars II, p. 266-267. (40) Tome V, 1683, coi. 343-347. (41) Sur cet homeliaire, voir: Reginald Gregoire, Les homeliaires du Moyen Age, Rome 1966, p. 17-70, en attendant 1’edition des textes que prepare le meme auteur.

888

PREFACE

tres precisement des trois sermons In Natale sanctae Mariae de la deuxieme partie de cet ouvrage, sermons 64 a 66, et, pour une phrase seulement, du septieme sermon de la premiere partie en la fete de Noel. De ces quatre sermons, deux, a savoir I, 7 et II, 65, sont identiques aux sermons 123 et 194 des Mauristes. (42) Par ailleurs, les sermons II, 64 a 66 sont eux-memes, au moins pour une tres large part, faits demprunts a des ecrits anterieurs, notamment a des sermons augustiniens ou pseudo-augustiniens In Natale Domini, comme l’a encore montre le P. Barre (bibi. n. 12, p. 38), qui indique meme les sources de chacun des trois sermons (ibid., p. 39 n. 116 (s. 64), n. 117 (s. 66) et p. 41, n. 127 (s. 65). Notre apparat des sources indiquera les emprunts d’Ambroise Autpert a 1’homeliaire d’Alain. Comme 1'homelie sur la Purification, interpolee et mise sous le nom d’Alcuin, le sermon sur 1’Assomption a subi des remaniements sous le faux nom de 1’auteur carolingien. Mais cette fois-ci les retouches ont ete profondes et multiples. Elles ont attire 1’attention de Dom Winandy qui a cru reconnaitre dans ces textes un sermon sur la Nativite, attribuable a Ambroise Autpert. II en a meme distingue deux recensions, l'une longue, l’autre tronquee (bibi. n. 3, p. m-118) et edite cette derniere en 1’accompagnant d’une traduction fran^aise (bibi. n. 5, p. 83-103). Apres lui, le P. Barre a fait toute la lumiere sur ces textes, provenant de Moissac et de Saint-Martial de Limoges, qui ont vu le jour vers la fin du IXe ou au debut du Xe siecle. Son chapitre sur le Pseudo-Alcuin dans ses Textes Marials (bibi. n. 20, p. 4-37) a debrouille cet echeveau fort complique, qui a pour point de depart une longue paraphrase de notre sermon sur 1’Assomption, et demontre en meme temps 1'inauthenticite du sermon De Natiuitate. (43) Mentionnons pour memoire que le sermon 9 du PseudoIldephonse Merito itaque sancta Maria {PL 96, 271-272) n’est qu’un centon tire du sermon sur 1’Assomption d’Ambroise Aut¬ pert. Nous utilisons pour 1’edition les temoins suivants: C Mont-Cassin 462, p. 126-135, du debut du Xle siecle. Ce manuscrit en ecriture beneventaine ne provient pas primitivement du MontCassin. J ai utilise une collation du P. Barre, pretee par M. Etaix. M Madrid, Bibi. Nac.

194, fol. i66v-i69v,

du Xe siecle. Ce manuscrit,

(42) On trouvera les deux autres sermons en differents endroits de la Patrologie, par exemple chez le Pseudo-Isidore, sermons 7 (= 64) et 8 ( = 66), PL 96, 267-271. (43) Dn ajoutera un renvoi a cet important article du P. Barre a ma note sur les sermons (bibi. n. 19), p. 326, note 11.

P RE FACE

88q

le plus ancien des homeliaires cassiniens actuellement connu, est egalement cite d'apres une collation du P. Barre. R Reims, bibi. mun. 1395, fol. 26-32, du milieu du IXe siecle (44). A appartenu au Chapitre. Ce manuscrit omet le debut jusqu’au n. 4, 1, praemissis. T Troyes, Bibi. mun. 154, fol. 219-223, de la deuxieme moitie du Xe siecle (45). Origine inconnue. W Wiirzburg, Univ. Bibi., M. p. th. f. 38, fol. nov-ii9, de S. Kilian de Wiirzburg, ecrit dans la deuxieme moitie du IXe siecle a Wiirzburg ou a Niederaltaich (46). a S. Augustini sermones de sanctis, Bale, Amerbach, 1495 (Hain 2008 ; GW 2920), sermo 35 (= De assumptione II). H Edition des oeuvres de S. Augustin par les Mauristes, tome V, 1683, Appendice, sermo 208, coi. 343-347 (= PL 39, 2129-2134). 11 nous est loisible a present desquisser 1’histoire de la mise sous presse des ouvrages d’Ambroise Autpert. Le premier a etre imprime a ete le De conflictu, paru a Utrecht vers 1473 sous le nom de Gregoire, et a Strasbourg vers 1474 sous celui d’Augustin. Vient ensuite la recension A de la Priere contre les vices, editee a Milan en 1490 avec des opuscules et sous le nom d’Ambroise de Milan. A Bale enfin parait en 1495, parmi les sermons d’Augustin, le sermon sur 1’Assomption. Avec les incunables prennent fin aussi les fausses attributions. C’est sous le nom d’Ambroise Autpert que sera edite a Cologne en 1536 le grand commentaire sur 1’Apocalvpse, precede de la lettre au pape Etienne III. Les sermons sur la Purification et sur la Cupidite se liront en 1539 a Cologne dans 1’homeliaire dit d’Alcuin, toujours attribues a leur ventable auteur. En 1659 Ughelli editera a Rome la Chronique du Vulturne, qui contient la Vie des saints Paldon, Taton et Tason d’Ambroise Autpert. Le sermon sur la Transfiguration ne paraitra qu’en 1733 par les soins de Martene et Durand, et la recension B de la Priere contre les vices devra attendre jusqu’en 1925, date ou Federici la publiera dans son Chronicon Vulturnense. Lorsqu’en 1850 Migne fera paraitre dans le tome 89 de sa Patrologie les Opera omnia d’Ambroise Autpert, tous ses ouvrages etaient donc edites et, pour ceux qui ont d’abord paru sous d’autres noms, reconnus authentiques, a la seule exception de la Priere contre les vices, dont la recension A, bien qu’editee, netait

(44) Datation de M. Bischoff. (45) Datation de M. Bischoff. (46) Voir: Bernhard Bischoff und Josef Hofmann, Libri Sancti Kiliani, Die Wiirzburger Schreibschule und die Dombibliothek im VIII. und IX. Jahrhundert, Wiirzburg 1952, p. 36 et 129.

890

PREFACE

pas encore attribuee a notre auteur, et dont la recension B attendait encore son editeur. Tous les materiaux etaient ainsi a pied d’oeuvre pour constituer une bonne edition de ce Corpus. Le nouvel editeur, ou plutot ses conseillers scientifiques, n’ont malheureusement pas ete a la hauteur de la tache qui leur incombait, comme je l’ai deja signale au debut de cette preface (p. 874). Une nouvelle edition s’imposait donc. II aura fallu plus d’un siecle pour la realiser. En terminant cette preface je tiens a reiterer les remerciements qu’en tete du premier volume j’avais adresses a Monsieur le professeur Bernhard Bischoff, a Dom Jacques Winandv, a Dom Eloi Dekkers et a ses collaborateurs de Steenbrugge, a Dom Boniface Fischer et a mes confreres de Clervaux et de SaintJerome de Rome pour les multiples Services qu’ils ont bien voulu me rendre. II me plait d’y ajouter le nom de Monsieur 1’abbe Raymond Etaix, de Lyon, qui m’a beaucoup aide dans mes recherches sur les sermons d’Ambroise Autpert. Qu ii veuille bien, lui aussi, trouver ici 1’expression de ma sincere et cordiale reconnaissance.

BIBLIOGRAPHIE CHOISIE

N.B. Cette bibliographie complete celle du volume XXVII, p. VII et VIII. Pour la commodite du lecteur on a repris ici les six numeros cites dans la preface du present volume. i. Morin, Germain, Le Conflictus d’Ambroise Autpert et ses points d’attache avec la Baviere, dans : Revue Benedictine, 27, igio, p. 204-212. 3. Winandy, Jacques, L’ceuvre litteraire d’Ambroise Autpert, ibid., 60, 1950, p. 93-119. 5. dumeme, Ambroise Autpert, moine et theologien, Paris, 1953. 7. Leclercq, Jean, Analecta monastica, Deuxieme serie, I. La priere au sujet des vices et des vertus, = Studia Anselmiana 31, Romae, 1953, p. 3-17. 10. Sauvel, Tony, Les vices et les vertus d’apres les dessins d’un manuscrit de Moissac(= Paris lat. 2077, fol. 162-173), dans: Memoires de la Societe Nationale des Antiquaires de France,

83. 1954. P- 155-164. 12. Barre, Henri, Prieres anciennes de 1’Occident a la Mere du Sauveur. Des origines a saint Anselme, Paris, 1963, p. 43-45 et passim.

14. Munoz, Antonio, Le miniature dei “Chronicon Vulturnense”, dans: Bulletino delblstituto Storico Italiano, n. 30, 1909, p.

75 90 -

-

15. Federici, Vincenzo, Chronicon Vulturnense dei monaco Giovanni (Fonti per la Storia ddtalia 58), vol. I, Roma 1925 (pour le texte = p. 1-383) et 1940 (pour la preface = p. I-LXXIII). 16. Barre, Henri, Textes Marials inedits du Xe siecle, dans: Marianum, 27, 1965, p. 3-71.

17. Winandy, Jacques, Ambroise Autpert, Homelie sur 1’evangile de la Transfiguration, dans: Transfigurance XIV, Zevenkerken-lez-Bruges 1975, p. 5-28

18. Weber, Robert, La Priere d’Ambroise Autpert contre les vices et son “Conflictus uitiorum et uirtutum’’, dans: Revue bene¬ dictine, 86, 1976, p. 109-115.

892

BIBLIOGRAPHIE CHOISIE

19. du meme, Les sermons d’Ambroise Autpert, ibid., p. 321-327. 20. du meme, Ambroise Autpert serait-il 1’auteur de 1’hymne “Ave maris stella”?, ibid., 88, 1978, p. 159-162.

VITA SANCTORVM PATRVM PALDONIS TATONIS ET TASONIS

INDEX SIGLORVM A. CODEX

V

Citta dei Vaticano, Bibi. Apost. Barb. lat. 2724, fol. 30-42, s. XII in.

B. EDITIO

[t

Chronicon Vulturnense, ed. V. Federici, I, 1925, p. 101-123.

In margine textus signantur paginae uel columnae editionis j3 et Patrologiae latinae, t. 89, coi. 1319-1332 (= PL).

PROLOGVS AMBROSII AVTPERTI IN VITA VEL OBITV SANCTORVM PATRVM PALDONIS TATONIS ET TASONIS SANCTI VINCENTII ABBATVM

5

10

15

20

25

30

35

1. Humani generis primus parens ad imaginem Dei factus, in paradiso uoluptatis positus ut uitae praecepta seruaret, ab ipsa uita quae Deus est, fuit admonitus, et ne hanc pro minimo duceret, mortem ei est comminatus. Sed haec ille contemnens, sponte deseruit Creatorem et secutus est peremptorem. Deus uero, qui mentiri, ut est Veritas, non nouit, morte, qua minatus est, eum addicit. Dixerat enim illi atque eius uxori: In quacumque die comederitis de ligno scientiae boni et mali, morte moriemini. Quae uidelicet sententia non solum corporis, sed et animae mortem ostendit. Sed quia benignissimus Deus serpentis suasionibus miserabiliter uidit hominem deceptum fragiliorisque esse materiae figmentum, noluit hunc esse in aeternum damnatum. Hinc enim actum est, ut unigenitus Dei Filius carnem sumens moreretur pro nobis, ne mors animae ultra regnaret in nobis, ut quod in Adam perdideramus, in Christo reciperemus. Hinc enim scriptum est: Cum uenit plenitudo temporis, misit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus. Sed quo caritatis ardore id fecerit pro nobis, nullus uerbis explicat ex nobis. Ait enim ipse Dei Filius : Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret. Hinc iterum Paulus dicit: Qui dilexit me et tradidit se ipsum pro me. De quo rursus ait: Cum in forma Dei esset non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, et habitu inuentus ut homo. Humiliauit semet ipsum, factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. In qua scilicet humanitatis forma conuersatus inter homines per omnia ut homo, excepto peccato, iter eis ostendit, quo ad derelicta gaudia repedare possint. Si autem quod sit hoc iter inquirimus, Dominum in Euangelio dicentem adtendamus. Ait enim : Ego sum uia, et nemo uenit ad Patrem nisi per me. Ecce audiuimus iter, per quod patriam repetamus. Videamus nunc quibus modis ad ambulandum gressus dirigamus: Qui, inquit Iohannes, dicit se in Christo manere, debet sicut ille ambulauit et ipse ambulare. Libet autem intueri quae sint haec Christi uestigia, qui gressus, quibus in carne ambulauit pro nobis. Vt cetera taceam quae euangelica plenitudine narrantur de baptismo ad temptatio¬ nem ac ieiunium, de ieiunio ad praedicationem, de praedicatione

1, 7/8 cf. Gen 2, 17 16/18 Gal 4, 4-5 22/26 Phil 2, 6-8 26/27 cf. Bar 3, 38

20 Io 3, 16 30 Io 14, 6

21 Gal 2, 20 32/34 1 Io 2, 6

Fit. Ambrosii autpertij domni authperti uenerabilis abbatis p l

p io> PL 1319

p 102 PL 1320

PL 1321

p 103

PL 1322

896

40

45

50

5

10

VITA SANCTORVM PATRVM, 1-3

ad obprobria, de obprobriis ad flagella, de flagellis ad sputa, de sputis ad crucem, de cruce ad sepulchrum peruenit. Hii etenim sunt gressus Dei in terra de quibus Psalmista ait: Visi sunt gressus tui, Deus, ingressus Dei mei regis. Hos imitandos esse denuntians Petrus ait fidelibus : Christus passus est pro nobis, uobis relinquens exemplum ut sequamini uestigia eius. His se passionibus sequi ipsa Via insinuat dicens : Si quis uult post me uenire, abneget semet ipsum et tollat crucem suam cotidie et sequatur me. Et Paulus ait : Mihi autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo. Hii gressus artam et angustam ingrediuntur uiam quae ducit ad uitam. Hii ambulant super aspidem et basiliscum et conculcant leonem et draconem. In his ambulauerunt apostoli, hos martyres atque confessores sunt subsecuti, hos per gressus perfecti incederunt monachi, quibus specialiter a Domino dicitur: Tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. 2. Sed quia nos in illud tempus deuenimus, de quo Dominus in Euangelio ait discipulis suis : Quia abundabit iniquitas, refrigescet caritas multorum, ac secundum Apocalvpsm sententiam, nequa¬ quam feruentes, sed, quod gemendum est, tepidos aspicimus monachos, ad incitandos animos eorum tres nuper ad Christum conuersos, euangelica perfectione probatos, auditorum auribus ingerimus, Paldonem scilicet, Tasonem atque Tatonem, sancto¬ rum patrum sudoribus ac laboribus coaequatos, ut qui desidiosi ac languidi antiquos patres nostros nos imitari non posse causamur, horum nuper conuersorum uitam recolentes erubescamus. Hoc enim ago, non temeritatis ausu impulsus, sed abbatis mei monita secutus, eaque modo stilo prosequor, de quibus adhuc testes existunt, qui se haec ab his audisse confirmant. INCIPIT VITA

3. 1 res igitur ex nobili genere orti, iure consanguinitatis propin¬ qui, Paldo, Taso et Tato fuerunt, uiri Beneuentani, e quibus superior Paldo ex uno, Taso uero et Tato ex altero fratre sunt procreati. Hii euangelica uoce excitati diuinoque amore 5

inflammati, una eis sententia, unum consilium fuit, unumque extitit uotum, patriae solum diuitias parentesque relinquere et 40/41 Ps 67, 25 47/48 cf. Mt 7, 2, 2/3 Mt 24, 12

14

42/43 1 Pi 2, 49 cf. Ps 4

21 44/45 Luc 9, 23 45/47 Gal 6, 14 90, 13 52/54 Mt 11, 29

cf. Apoc 3, 16

1, 38 de obprobias /3 (corr. ex de obpropria) V 3, 1 tit. om. p I '

1

PL

VITA SANCTORVM PATRVM, 3-5

10

15

20

5

10

15

5

10

897

nudos nudum Christum sequi, nudi cum nudo aduersario pugnare, Galliarumque prouinciam pro uoto expetere atque inibi corpore non mente diuisi, diuersa monasteria inquirere lenique iugo Christi colla mentis submittere. Hoc autem idcirco studiose facere praeuidebant, ut propter Christum ne uno, qui superesse poterat, aspectu uisionis corporaliter fruerentur. Quid plura ? Vt animo ac mente conceperant, iter praeparant nec moram faciunt nec dila¬ tionem praetendunt, sed carnalium parentum nexus pertimescentes, qui semper impedimentum fiunt ad Christum conuersis, eorum oculos pia simulatione deludunt, ita tamen ut mendacii crimen nequaquam incurrant. Dicunt enim se Romam pergere uelle, Apostolorum principis Petri se suffragiis commendare eiusque desiderata limina osculari; quod et fecerunt. Sicuti autem nobiles decet, oneratis animalibus stipendiis, praeparatis ad sedendum equis, famulorum fulti obsequiis, sibi solique Deo cognitum quid agere uellent, gressus ad ambulandum mouent. 4. At uero ubi proprios fines sunt egressi Marsorumque prouinciam ingressi, descenderunt equos, admonuerunt pueros ut cum equis et his quae allata fuerant ad propria remearent et hoc propterea quoniam sibi tale uotum extitisse dicebant, ut hii tres tantum suis pedibus Romam pergere deberent. Quibus flentibus ac lugentibus iure potestatis imperant ut recedant. Illis autem abscedentibus, dum praefati famuli Christi scandunt iter, obuiam habent pauperes uilibus ac scissis indumentis adopertos. Tum hii paupertatis amore inflammati, aiunt inter se : Ne sit in nobis quod mundus honoret, ne quod latro diripiat. His nos uestibus exua¬ mus, pauperibus tribuamus iliorumque nos uilissimis ac sordidis induamus ; quod et fecerunt. Hinc perpendant qui nomen monachi praetendunt quanti reatus criminis sit sub Christo paupere degen¬ tes indumentis comptos et non moribus incedere. Ecce etenim hii, per quos hoc monasterium initium sumpsit, talibus induti amictis initium suae conuersionis dederunt. 5. Et ut ad propositum reuertar, coepto itinere dum pergunt, ad monasterium gloriosae Dei genetricis Mariae, quod est in Sabinis perueniunt, in quo uir uitae uenerabilis Thomas pater praeerat. De quo a pluribus audiui quia olim in partibus Orientis constitutus, sicut ipse narrauit, tam diu ad Redemptoris sepulchrum orationi uacauit, quoadusque impetraret quod precibus postulabat. Deni¬ que, ut asserunt, nocte quadam precibus fatigato soporique depresso astitit ei quidam, gestans in manu mirae pulchritudinis panem, cui et dixit: Accipe hunc panem et abscede. Scito autem te minus ex eodem numquam habiturum. Tantae etenim deinceps, ut aiunt qui eum uiderunt, conpunctionis uir fuit ut paene de Deo sine lacrimis nil posset loqui. Is dum praefatos Dei famulos hospitio suscepisset, ut monasteriorum ac bonorum moris est

4, 2 equis p (ante corr.)

PL 13

p 105

PL 13

p 106

p 107

8q8

VITA SANCTORVM PATRVM, 5-8

Christianorum, cum fratribus, ut ei solitum fuit, secundum Domini 15 praeceptum eorum pedes abluere pergit. Hii autem qui aduenerant delicata ac candida membra uilibus ac sordidis uestimentis tegebant, elegantem ac compositum uultus aspectum praetende¬ bant. Quam ob rem nec eorum secretum abscondi potuit oculis uiri Dei. 6. Peracto itaque caritatis officio noctisque cursu transacto cum PL 1324

5

10

15

5

10

15

aurora daret diei initium, seorsum eos blanda locutione inquisiuit qui essent, unde, cur aduenerint, ne forte aliquod praeiudicium sustinerent, ne peccati crimine peracto fugerent, promittens se eis in quo ualeret adiutorium ministrare, tantum ut profiterentur cur eis ita placuerit tantam simulationem arripere. Ad haec illi obstupefacti, uidentes consilium suum seniori celare non posse, consilio accepto narrant cuncta per ordinem : qui fuerint, unde, cur aduenerint, quaeque gesserint, quorum filii, quibus nominibus uocarentur, qualiterue Romam pergere uellent mdeque Galliarum regiones expetere, multis eum adiurationibus constringentes ne eorum proposito ipse fieret inpedimento. Ad haec ingemescens senex ait: Nequaquam, o filii, in hoc tam laudabili proposito uobis inpedire cupio, sed magis adiuuare, nec uos intenm relinquam, ali- p 108 quantisper uobiscum pergam, itineris uestri usque ad Apostolo¬ rum limina me habebitis comitem. Propterea autem uir Deo plenus itineris illorum particeps fieri gestiebat, ut eos, sicuti et fecit, suis salutaribus consiliis ab illius itineris longitudine reuocaret. Quod Dei prouidentia factum fuisse nullus ignorat qui hoc monasterium cernit. 7. Pergunt interea simul, ut senis fuit uoluntas, multisque lacrimis profusis deuotionem suam apostolorum commiserunt suffragiis. Oratione uero completa, coepit eos reuerendae memo¬ riae iam dictus pater uerbis suasoriis admonere ut secum ad monasterium reuerterentur et, aliquandiu apud eum remorati, propositum institutionis suae uidendo et operando addiscerent et tum demum quo eos Dominus uellet uocare properarent, et ut uerbis illius utar: Audite, inquit, o filii, consilium meum. Ad monasterium cui deseruio reuertimini mecum, et propter ardorem uestri desiderii, quamquam extra usum monasterii, intrinsecus uos recipiam ut simul cum fratribus edatis, simul dormiatis, simul orationi uacetis, simulque ad opus manuum exeatis, ut his exerci- p 109 tiis probati sciatis quibus modis propositum monachi adimplere ualeatis. Haec et his similia eo dicente, praebuerunt adsensum, pariterque cum eo ad monasterium sunt regressi, in quo paucis diebus remorati paene ad plenum instructi sunt. 8. Accidit autem ut dum pater duorum fratrum, Tatonis scilicet

5, 14/15 cf. Io 13-14

7, 14 haec et his bis scr. /3

VITA SANCTORVM PATRVM, 8-10

5

10

15

20

25

30

5

10

899

atque 1 asonis, cum ceteris parentibus, huc illucque eos quaererent, rapidissimo cursu Romam uenirent. Quos dum studiose quaererent ac nequaquam inibi inuenirent, audiunt a dicentibus Sabinis eos esse in monasterio gloriosae Dei genetricis Mariae. Tunc illi maioris amoris stimulis agitati, spatium itineris illius quasi transuolantes, ad praedictum monasterium peruenerunt, a praedicto monasterii patre petierunt ut aspectibus illorum praesentarentur. Venerabilis autem senex eorum dolori compatiens, ut erat suadibilis eloquio, admonuit ut exirent. Illis autem renitentibus, compulit eos ut sibi imperanti oboedirent. Vt uero egressi sunt parentesque eos uiderunt, uehementer flere coeperunt eleuataque uoce ad eos dixerunt: Cur nos peccatores tamquam mortuos reliquistis? VT quid curam animarum nostrarum deseruistis? Nullusne uobis inest pietatis affectus, nulla consanguinitatis compassio? Obse¬ cramus, inquiunt, obsecramus et per Deum conditorem caeli ac terrae deprecamur, ne nos deseratis quia ad Christum conuerti et saeculum funditus relinquere sumus parati. Si autem, contesta¬ mur caelum et terram, sanguinem nostrum de manu uestra a Deo fore quaerendum. Ad quorum uerba lacrimasque atque singultus dum illi pietate nequaquam mouerentur, seque, ut Deo promise¬ rant, Gallias petere dicerent, prophetico, ut aperte nunc cognosci¬ mus, fertur senex ad eos uoce dixisse: Confidite, inquit, filii, confidite et de Dei misericordia praesumite, quia si modo meis monitis aurem oboedientiae adcommodaueritis, multi per uestrae actionis exemplum caeleste ingrediuntur regnum. Audite, inquit, filii carissimi, audite consilium patris uestri et horum preces spernere nolite. Ostendam uobis, si uultis, a Deo uobis locum praeparatum. Spero enim in Domino quoniam illuc adimplebit Deus desiderium uestrum, ibique facietis Deo fructum acceptum. Indicium autem loci percipite et ad eum quantocius properate. 9. Est autem, dilectissimi filii, locus ad quem uos ire desidero in Samnii partibus super ripam Vulturni fluminis, ubi initium sumit a mille fere passibus. In quo uidelicet loco situm est oratorium martyris Christi Vincentii nomine dedicatum. Ex utraque uero parte fluminis silua densissima, quae habitationem tantum prae¬ stat ferarum latibulaque latronum. Omnipotens autem Dominus, cui uos famulatum exhibere desideratis, et uos in eodem loco illaesos seruabit et cunctis iter agentibus a timore latronum pacatum atque securum constituet, necnon erutis dumis ac sentibus, lignis fructiferis abundare faciet. Ite, ait, filii, ite et in eodem loco sine metu cuiusquam permanete. 10. His igitur et huiuscemodi uerbis a rigore obstinationis emolliti, tamquam Christum in seniore loquentem adtendentes, Apostolique dictum recordantes : Nolite quaerere quae uestra sunt singuli, sed quae alterius, ab his quae coeperant reuocant animos,

10, 3/4

cf.

1

Cor

10,

24

PL 1325

p no

p 111

p 112 PL 1326

900

VITA SANCTORVM PATRVM, 10-13

5 atque ab eodem benedictione percepta, iter arripiunt et ad hunc quem incolimus peruemunt locum, nihil secum in alimoniis corpo¬ ris praeter uiaticum in sportella ferentes, iam tunc non immemores illius praecepti dicentis : Nolite sollicit esse quid manducetis aut quid bibatis, et: Nolite solliciti esse m crastinum. Sed ille, qui propter 10 miseriam inopum et gemitum pauperum statim ut pius pater exsurgit, qui talia agentibus repromittit, dicens : Quaerite primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adicientur uobis, hanc eorum fidem aspiciens, cito stipem largiendo adfuit. 11. Nam cum ad hunc in quo residemus, ut dictum est. peruenissent locum, quia cuncta quae ad usus corporis sunt necessaria deerant, ad illum protinus mentem erexerunt in quo et per quem omnia uiuunt. Ingrediuntur denique oratorium, peragunt in Dei 5 laudibus officium atque superueniente nocte quieti membra depo- P 113 nunt. Sed cur dico quieti, cum terratenus tantum artus locantes, ad morem patriarchae Iacob lapides capitibus supposuerunt ? Dico tamen quietem esse in quo, etsi caro tabescit, spiritus pinguescit. Et ecce, facto paruo interuallo, uenit ad eos quidam 10 homo ignotus nocturno silentio, regiamque oratorii pulsans ait: Quisnam hoc in loco quiescit ? Ad cuius uocem exiliens, tacitus uenit ad eum uenerabilis Taso. Cui ille : Audiui, inquit, a dicenti¬ bus quoniam hic peregrini adessent, et propterea a pastoribus meis ueniens, detuli modicum farinae ac uini. Si habes ubi hoc quod 15 adtuli recondas, accipe. Tum ille quaedam uascula repperiens, tamquam a Deo sibi oblata, suscepit quae offerebantur. Quo abscedente, nullus deinceps compertus fuit quisnam fuisset qui hoc munus gratanter obtulisset. His igitur indiciis claret, a quanta perfectione coeperint hii, per quos hunc locum ad tantae magnitu20 dinis excellentiam perducere dignatus est omnipotens Deus. 12. In hac denique Christi paupertate sollicite persistentes p 114 eorum uita, quam Deus ad exemplum plurimorum ostendere disposuit, longe lateque personuit atque lucerna super candela¬ brum posita diutius latere non potuit, et cum multi eorum uitam 5 imitari cupiunt, multitudo fraternitatis ad eos concurrere coepit. 13. Primus itaque praefuit sacro gregi Paldo Dei famulus, qui erat omnino mitissimus, quique per omnia hoc in suis actibus ostendebat, quod suis subiectis uoce praedicabat, ita amator Christi paupertatis, sicuti nec carnales aestuant diuitiis terrenis. PL 1327 5 Hic nempe fertur ad confirmandas animas fratrum ut in pauperta¬ te quam coeperant perdurarent dixisse : Credite mihi, fratres, quia monachus ille, qui in hoc monasterio persistens usque m finem permanserit, anima eius aeterna supplicia nequaquam sustinebit, sed uitam aeternam possidebit. Et hoc sanctae congregationis 10 monasterium usque ad finem saeculi ad lucrandas animas perma-

8/9 cf. Mt 6, 25.31 11, 7 cf. Gen 28, 11

9 Mt 6, 34

10 cf. Ps 11, 6

11/12 Mt 6, 33

VITA SANCTORVM PATRVM, 13-14

15

20

5

10

15

20

25

901

nebit. Quod quidam ignorantes qua intentione haec prosecutus p 115 fuerit, falsa se ipsos securitate decipiunt, quamuis male uiuentes et contra regulam patrum facientes hoc in monasterio si permanse¬ rint, saluos esse in futurum posse, cum constet omnibus, quia quicumque in perpetratione criminis hoc in loco permanserint et ante extremi obitus diem se minime correxerint, ad uitam nequa¬ quam posse transire. Dicendum autem illis est, nequaquam uirum Dei contra diuina eloquia sententiam protulisse, sed in illis hanc sententiam permanere dixisse, qui illorum sobriam et castam uitam ac laudabilem paupertatem uellent imitari. 14. Interea turba fratrum succrescente, coeperunt contra uotum habere per quod possent eisdem quos regebant subuenire. Dumque praedicti uenerabilis patris Thomae immemores dicti, multos per eos in hoc loco esse saluandos, amicam paupertatem sollicite requirentes, abicere conantur ea quae possidere uidebantur. Sed resistente eis diuino iudicio turba fratrum, studuerunt p 116 magis secundum Apostolum non sua singuli, sed quae alterius sunt quaerere. Et illud : Omnibus omnia factus sum ut omnes saluos facerem. Multa siquidem tunc inter eos fuisse caritas, multa concordia unitatis, multa compassio fraternitatis refertur. Et quidem narrantur de eis quaedam digna miraculis, sed nostrum ad hoc tantum fuit studium incitatum, ut quibus modis saeculum ac diabolum uicerint, apicibus prosequeremur. Neque enim maius esse potest miraculum quam quod tota mente mundum reliquerint. Et quia multi uidentur miraculorum esse participes, sed nullatenus nomina habent scripta in caelis, nequaquam hoc in tempore uirtutes in Ecclesia, sed perfectam uitam requirimus. Vnde et Dominus discipulos de subiectione daemonum gaudentes deterret dicens : Nolite gaudere in hoc quia daemonia uobis subiciuntur. In quo uero deberent laetari subdendo manifestat dicens: PL 1328 Gaudete autem quod nomina uestra scripta sunt in caelis. Magna siquidem uirtus magnumque et admirabile extitit signum suae conuersationis exemplo tam innumeros de terris eleuasse ad caelos, de tenebris ad lucem, de morte ad uitam, de exilio reduxisse ad patriam. Et, ut coepta persequar, saepe dictus uenerabilis Paldo, euangelicae perfectionis uir, per omnia consumatus huma¬ nis rebus excedens, praesentis uitae finem fecit quinto idus octobris.

14, 7 cf. 1 Cor 10, 24

8/9 1 Cor 9, 22

19/21 Luc 10, 20

13, 14 futurum 4- non /3 14, 28 octobris + indictione tertia anno incarnationis dominice septingen¬ tesimo uicesimo residente in sede apostolica uenerande memorie secundo gregorio. hic susceperat sacri cenobii regimina ab incarnatione domini anno dccvii (corr. ex dcciii) sub sancto sisinnio /3 (in textu, sed atramento diueiso scriptum) V (qui habet

dcciii

sine corr.)

go2

5

10

15

5

10

15

5

VITA SANCTORVM PATRVM, 15-17

15. Cui succedit in sancto regimine Tato, minor quidem annis sed ardentior in sancto proposito omnibus illis. Quia uero nonnum¬ quam is qui praeest si considerare neglegat et contueri infirmorum inbeccillitates, eosque non ut praeualuerint, sed ut rigor districtionis eius dictauerit, uoluerit artius astringere, nequaquam eos quo cupit perducere ualet, quia huic nimius zeli feruor potuit dominari, simile quiddam ei accidisse cognoscitur. Nam cum hunc arduo itinere incedentem nequaquam sequi ualerent, penitus deserentes abiecerunt fratremque eius maiorem natu loco eius constituerunt. Vnde factum est ut ab utrisque partibus ad Pontificem romanum relatio mitteretur. Quod cum Gregorius papa secundus audisset, factum inprobat, hos contra canones egisse notat manusque suas in christum Domini extendisse denuntiat. Quibus et paenitentiam indicens huius facti efficaciam ademit. Quam scilicet indictam sibi paenitentiam uix cum magno difficultatis conamine, obsistente eis aeris ardore, perficere ualuerunt. 16. Sed ut ostenderet omnipotens Deus quanti reatus crimen admisissent hii qui pastorem a Deo sibi praeelectum abiescissent, nequaquam hac paenitentia placatus, mox sine mora iudicium exercuit ultionis. Nam ita coeperunt singuli humanis rebus excedere ut duorum aut trium corporum fieret una memoria receptacu¬ lum. Eoque haec grassata fuit sententia, quoad usque paene nullus eorum in corpore remaneret, qui huius naeui fuerant consilio maculati. Sed nec ipse diu moratus eosdem est moriendo secutus. Idcirco autem huius facti aduersitatem huic operi adnectimus, ut tali deinceps seditione et pastor et grex alieni existant. Quia etsi nequaquam eos per hoc factum, utpote incipientes paeniteri, damnandos adfirmare audemus, cum scilicet pastor zeli feruore et grex pusillanimitate errauerit, tamen incertum est utrum eos haec iudicii sententia ad plenum huius reatus crimme mundauerit, an etiam purgatorii post mortem supplicio ignis fuerint absoluti, Obiit autem Tato praedictus pater tertio idus lanuarias in pace. 17. Succedunt praeterea post huius discriminis luem, ut adsolet, laeta quaedam atque iucunda, cum superstes Taso loco paternita¬ tis succedit. Hic denique uirtutum omnium matre plenus extitit caritate, in animabus colligendis studiosissimus, zelo Dei feruentissimus, pietate uberrimus, discretione cautissimus, quique ueluti mater super filios, sic semper sollicitus fuit super subiectos, semet ipsum in laboribus durissime exercens, gregi ut pater parcens,

15, 12/13 cf. 1 Sam 26, 9

15, 1 taso p (s in rasi) K, sed cf. 16, 16

15 conanamine /3

16, 16 pace + anno dominice incarnationis dccxxviiii indictione xi p (in textu, sed atramento diuerso) V 17, 2 tato p (corr. ex taso) V, sed cf. 16, 16

p 117

p 118

PL 1329

p n9

VITA SANCTORVM PATRVM, 17-18

10

15

5

10

15

20

25

903

inter mites mitior existens, inter elatos zelum districtionis exer¬ cens. Fertur etiam ex quo ad monachi habitum uenit nequaquam balneis usum fuisse, numquam caput lauisse, numquam nouaculam super caput aut barbam duxisse, et, quod his difficilius est, diebus opere manuum insudans, noctibus uigiliis propensius uacans, loricae onus ad carnem gestans, quousque uirtus corporis p 120 praeualeret non deposuisse. Cum uero defessis ac fatigatis iam membris, hanc ferre non posset, circulum sibi ex eadem oculte fieri praecepit, quem et usque ad diem obitus gestauit. Hunc asserunt lectisternia refugisse. Fertur etiam et hebdomadam ieiunio pere¬ gisse. His enim ac tantis uirtutibus repletus ad finem usque perdurans, consumatus obiit in pace tertio idus decembris. 18. Haec de his dixisse sufficiant, quorum nos exempla ac fama p 121 praeclara de saeculi turbine ad hanc quietem perduxit. Sed horum aspicientes feruorem cogit nos gemitus aliquid dicere de nostrae conuersationis tepore et, quamquam me ipsum primo ferire loquendo pertimescam, tamen ea in quibus iaceo et mihi similes iacere cognosco, enarrare uitia sublato pudore non erubescam. Fortassis enim per hanc humilitatis confessionem et mihi a Deo PL 1330 uenia dabitur et illis salubris correctio ministrabitur. Sed unde exordiar? Ynde loquendi initium sumam? Omni enim ex parte sanctum a nobis propositum uiolatur et paene nihil nobis superest, nisi quod sanctus pater praedixit Benedictus, per tonsuram et habitum nos Deo mentiri uidemur. Paene omnes ad superbiam prompti, ad contentionem, ad scandalum, ad detractionem, ad mendacium, ad maledicendum, ad accusationis laesionem, ad contumaciam, ad iram, ad amaritudinem, ad despectionem, ad contradictionem, ad susurrationem, ad murmurium, ad gulam atque ad ornatum uestium sumus inlecti et, ut breuiter cuncta perstringamus, ea per quae sancti caelestia consecuti sunt regna, id est tribulationes, persecutiones, aduersitates, angustias, passiones, contumelias, humilitatem, subiectionem, paupertatem odio habentes, quae nostra sunt tantum non quae alterius quaerentes, falsos honores appententes, ac per hoc inuicem inuidentes, inuicem mordentes, quicquid ad praesens delectat, quicquid dulcedinis tota mente requirimus, nescio per quod aliud iter, fallente nos uisu interiore, a sanctorum calle deuiantes, ad uitam nos posse peruenire confidimus. Ait enim Dominus : Arta et angusta uia est quae ducit ad uitam, et pauci sunt qui intrant per eany. Apostolus uero dicit : Per multas tribulationes oportet nos introire in regnum Dei. Et

18, ll/12cf. Reg. Bened. 1, 7 (Hanslik2, p. 19)

26/27 cf. Mt 7, 14

28

Act 14, 22

19 decembris + indictione uero sexta, felici gaudio letus, anno incarnationis domini dccxxxviiii /3 (in textu, sed atramento diuerso) I '

904

VITA SANCTORVM PATRVM, 18-19

iterum : Si non compatimur, nec conregnabimus. Et : Nemo corona¬ bo bitur, nisi qui legitime certauerit. Eia, monachi nostri, quid ad haec dicturi sumus? Aut, quod enim nefas est, Scripturam menda¬ cem, aut nosmet ipsos fallaces ueraciter appellabimus? Sine uia enim tendentibus labor est itineris, non profectus. Aut forte decepti dicere poterimus, ut secundum miseriam nostram loquar, 35 Dominum dixisse: Beati qui induti sunt cappa uel qui usque ad nonam horam ieiunant ? Nequaquam. Dixit autem de his qui falsam religionem praetendunt: Veniunt ad uos in uestimentis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. De illis autem qui beati futuri sunt ait .Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum 40 caelorum; beati pacifici, quoniam filii Dei uocabuntur; beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur; beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Intendamus qui haec abhorremus, quibus modis in Scriptura detestantur ea quae nunc sequi uidemur. Scriptum 45 namque est: Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam. Et: Qui detrahit fratri eradicabitur. Et: Neque maledici regnum Dei possidebunt. Et : Perdes eos qui loquuntur mendacium. Et: Cecidit accusator fratrum nostrorum. Et: Qui irascitur fratri suo reus erit iudicio. Et: Vae qui scandalizauerit unum de pusillis istis qui in me 30 credunt. Tot enim mortibus digni sumus, quot his malis exemplis scandalizamus. Sed nos, o dilectissimi fratres, superiorum paupe¬ rum, quorum mentionem feci, exempla adtendamus ne in uacuum currere uideamur. Omni nisu, omni conamine, omni uirtute desudemus ut ab his quae dixi praecipitiis educti per iter sancto55 rum incedere ualeamus. Si enim unum in nobis bonum perfecte adesset, tot enumerata mala nequaquam inessent. Et quod est hoc bonum nisi mandatum nouum ? Mandatum nouum, inquit Domi¬ nus, do nobis ut uos inuicem diligatis. Et: In hoc cognoscent omnes quia mei estis discipuli, si dilectionem habueritis ad inuicem. Qui 60 enim diligit, ait Apostolus, legem impleuit. Et: Plenitudo legis est dilectio. Ego autem dico : Qui fratrem diligit, nequaquam detrahit, sed corrigit; qui uero detrahit, non diligit. Qui autem non diligit, docente Iohanne, manet in morte. Si, inquam, radix huius dilectio¬ nis esset in nobis, omnium uirtutum poma maturescerent; quia 65 uero deest, in flore uanescunt.

19. Sed quia inducias ad corrigendum huius temporis a pio Redemptore accepimus, agamus ut in melius proficiamus. Non enim sufficit patrias, diuitias parentesque reliquisse, nisi nosmet ipsos mortificemus. Diem ergo mortis cotidie adtendamus et in 29 cf. Rom 8, 17; 2 Tim 2, 12 29/30 2 Tim 2, 5 37/38 Mt 7, 15 39/43 Mt 5, 3.9.6.10 45 lac 4, 6 46 Prou 20, 13 (LXX) 46/47 1 Cor 6, 10 47 Ps 5,7 47/48 Apoc 12, 10 48/49 Mt 5, 22 49/50 Mt 18, 6 57/59 Io 13, 34-35 59/60 Rom 13, 8 60/61 Rom 13, 10 62/63 1 Io 3, 14 19, 4 cf. Reg. Bened. 4, 47 (Hanslik2, p. 34)

p 122

PL 1331

p 123

PL 1332

VITA SANCTORVM PATRVM, 19

905

5 aeternum non peccabimus. Passiones Domini inspiciamus, et de praesentibus iniuriis non dolemus. Sicque huius exilii iter peraga¬ mus ut, egredientes de corpore, angelum lucis inueniamus, per quem defensi ab accusatore illuc perueniamus, ubi Deum iuncti cum angelis sine fine laudemus, ubi iam nullus erit metus mortis, o nullus corruptionis defectus, nulla esuries, nulla sitis, nullus mae¬ ror, nullus dolor, nulla amaritudo, nulla tenebrarum caligo, sed dies aeterna, dies beata, in qua qui inuenti fuerint lumine solis non egebunt, quia ab ipso Agno inluminati, sicut sol in regno Patris fulgebunt, ubi semper beati, semper gaudentes, semper laetantes, 5 semperque erunt cum Christo sine fine regnantes, ubi caritas in singulis regnabit et Deus omnium in omnibus erit, qui in Trinitate perfecta uiuit et regnat per omnia saecula saeculorum. Arnen.

LIBELLVS DE CONFLICTV VITIORVM ATQVE VIRTVTVM

INDEX SIGLORVM A. CODICES

M

Miinchen, Bayer. Staatsbibl. clm 14746, fol. 100-127, s. IX in.

N

Miinchen, Bayer. Staatsbibl. clm 14500, fol. 100-120, s. IX'.

P

Paris, Bibi. Nat. lat. 2731 A, fol. 1-24, s. IX ex.

B. EDITIONES

a

S. Augustini liber de conflictu uiciorum et uirtutum, [Argentorati, G Husner, 1474?].

/2

S. Augustini Opera, ed. Maurinorum, t. VI, 1685, Appendix, coi. 219-228

In margine textus signantur columnae editionis p et Patrologiae latinae, t. 40 coi. 1091-1106 (= PL).

LIBELLVS AMBROSII AVTPERT1 PRESBYTERI DE CONFLITV VITIORVM ATQVE VIRTVTVM MISSVS AD LANTFREDVM PRESBYTERVM ET ABBATEM IN BAIOARIA CONSTITVTVM

5

10

15

20

25

1. Apostolica uox clamat per orbem, atque in procinctu fidei p 219 positis, ne securitate torpeant, dicit: Omnes qui pie uolunt uiuere in PL 1091 Christo Iesu persecutionem patientur. Et ecce quia christianitas in suis principibus iam religiosa, iamque fidelis est, desunt pie uiuentibus in Christo Iesu uincula, uerbera, flagra, carceres, eculei, cruces, et si qua sunt diuersorum genera tormentorum. Quomodo ergo uerum erit quod per Apostolum sonuit, ut omnes pie uiuentes persecutionem patiantur ? An forte pacis tempore nemo uult pie uiuere in Christo, et ideo desunt ista? Quis hoc uel desipiens dixerit ? In hac ergo Apostoli sententia non specialis quorundam, sed generalis omnium persecutio debet intellegi. Et quidem sunt multi intra sinum matris Ecclesiae constituti qui pie uiuentes in Christo contumeliis adficiunt, obprobriis, iniuriis, derisionibusque lacessiunt. Istane est illa generalis persecutio, quam Apostolus PL 1092 omnes pie uiuentes pati descripsit ? Non facile dixerim, cum sint quidam religiosi quibus nemo prauorum audeat in faciem deroga¬ re. Alia ergo intellegenda est, quae inmanior et magis noxia est, quamque non materialis intorquet seueritas, sed uitiorum gignit aduersitas. Dum enim contra humilitatem superbia, contra Domini timorem inanis gloria, contreueram religionem simulatio, contra subiectionem obpugnat contemptus, contra fraternam congratu¬ lationem inuidia, contra dilectionem odium, contra libertatem iustae correptionis detractio, contra patientiam ira, contra man¬ suetudinem proteruia, contra satisfactionem tumor, contra spiritale gaudium saeculi tristitia, contra uirtutis exercitium torpor uel

ignauia, contra firmam stabilitatem dissoluta uagatio, contra spei PL 1093 fiduciam desperatio, contra mundi contemptum cupiditas, contra misericordiam obduratio, contra innocentiam fraus et furtum, 1, 2/3 2 Tim 3, 12 Jit. Libellus autperti (autberti M) de conflictu uitiorum atque uirtutum MN ; + missus — constitutum K; incipit lib. de c. uit. atque uirt. P ; aurelii augustini iponensium praesulis dignissimi liber de c. uic. atque uirt. incipit feliciter a; de conflictu uit. atque uirt. liber unus p 1,1 clamans a 3 iesu om. P* patiuntur M P p et om. p 5 flagella a eculei] exules a 6 diuersa a 8 ~ nemo pacis tempore P 9 hoc] modo hic a 11 sed + et a 12 pie om. a 13 adficiuntur Pap 14 lacessuntur ap ista nec a 15 uiuentes + in christo a 17 intellegenda est om. N* 18 materialis] mortalis p ; moratlis (sic) a 19 contra2 - 33 fornicatio om. a domini] dei P 21 pugnat p contemptus + dum P 23 corruptionis P 24/25 spirituale p 25 saeculi tristitia] saecularis uita p

910

DE CONFLICTV, 1-2

contra ueritatem fallacia atque mendacium, contra ciborum maerorem inepta laetitia, contra discretam taciturnitatem multiloquium, contra carnis integritatem inmunditia atque luxuria, contra cordis munditiam spiritalis fornicatio, contra amorem patriae caelestis appetitus saeculi praesentis obpugnans semet inmergit, quid aliud quam crudelis pie uiuentium persecutio aduersus conglobatas uirtutum acies desaeuit ? O quam durus, o quam amarus est super¬ biae congressus, quae angelos de caelo proiecit, homines de paradiso minauit, cuius exercitus atque armorum conflictus uitia sunt, quae breuiter conprehensa tetigimus. Sed uideamus quemadmodum castra caeli et inferi dimicent, arma Christi et diaboli conlisa decertent. 2. Superbia namque dicit: Certe multis, immo etiam paene p omnibus melior es, uerbo, scientia, diuitiis, honoribus et cunctis quae uel carnalibus uel spiritalibus suppetunt charismatibus. Cunctos ergo despice, cunctis temet ipsum superiorem adtende. Sed humilitas uera respondet: Memento quia puluis es, quia cinis es, quia putredo et uermis es, quique et si aliquid es, nisi tanto te humilies quanto magnus es, perdis omnino quod es. Numquid tu altior es quam primus angelus? Numquid tu splendidior in terra, quam Lucifer in caelo ? Quod si ille de tanta sublimitate per superbiam cecidit, quomodo tu ad tantam celsitudinem super¬ biens de imis conscendes, qui illa, quamdiu hic uiuis, conditione teneris qua per quendam sapientem dicitur: Corpus quod corrum¬ pitur adgrauat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem ? Quam densissimis putamus in terra superbiae tenebris lutum inuolui, si potuit in caelo stella quae mane oriebatur lucis suae globos amittere ? Audi ergo potius Lucem ueritatis dicentem : Qui sequitur me, inquit, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen uitae. In quo autem esset sequenda alibi praemonuit dicens: Discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. Audi, tumor superbiae, audi dicentem adhuc

30 parsimoniam uentris ingluuies, contra moderatum

35

40

5

10

15

20

2, 5 cf. Gen 3,19 17/18 Io 8, 12

6/7 cf. Eccli 3, 20 19/20 Mt 11, 29

12/14 Sap 9, 15

15 cf. Is 14 12

33 spiritualis g contra] iterum adest a 34 saeculi] praem. huius a praesentis — inmergit] et cetera a opponens g 35 ~ pie uiuentium crudelis a 38 minauit M N* P a] eliminauit N2; exterminauit g 38/39 uitia sunt] uicians a 40 inferni Pag 2, 1 namque om. a dicit] loquitur a certe om. a etiam om. a 2 diuitiis om. a cunctisque (et om.) a 3 uel1 om. a spiritualibus a g 4 adtente M A. 5 sed om. a uera om. a respondit M N; loquitur a 6 eCom.jj. tantum a 7 quantum a perdes a tu om. M 8 es om. N P tu om. AI P 8/9 in terra om. P 9/10 ~ cecidit per superbiam a 10 celsitudinem] sublimitatem a 12 teneris] cernis a,-+ de a g 14 ~ tenebris superbiae a 15 poterat a 17 inquit om. ag 18 promouit P 19 discedite a 20 timor a ad hec a

DE CONFLICTV, 2-3

qii

humilitatis magistrum : Omnis qui se exaltat humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. Et illud : Super quem requiescit spiritus meus, nisi super humilem et quietem et trementem sermones meos? Audi quid etiam de illo Apostolus dicat, qui te ad haec sectanda inuitat. Ait enim : Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semet ipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inuentus ut homo. Humiliauit semet ipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Si igitur tanta humilitate se deprimit diuina maiestas, superbire in aliquo debet humana infirmitas? 3. Inanis gloria dicit: Age bonum quotquot uales, ostende cunctis bonum quod agis, ut bonus a cunctis dicaris, ut sanctus et uenerabilis ab omnibus praediceris, ut Dei electus uoceris, ut nemo te contempnat, nemo te despiciat, sed uniuersi debitum tibi honorem persoluant. Sed Domini timor respondet: Si boni aliquid agis, non pro transitoriis, sed pro aeternis honoribus age. Occulta quod agis in quantum uales. Quod si ex toto non uales, sit in animo occultandi uoluntas, et non erit de ostentatione ulla temeritas, nec criminis erit aliquando manifestare, quod semper uis celatum habere. Sic denique duas Redemptoris sententias sibique quasi contrarias uideberis adimplesse quibus dicitur : Faciente te elemo- PL svnam, nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua, sed sit elemosyna tua in abscondito; et Pater tuus qui uidet in abscondito reddet tibi, p 2 Et: Videant uestra bona opera, et glorificent Patrem uestrum qui in caelis est. Caue prorsus ne te illa sententia conueniat qua de hypocritis dicitur: Omnia opera sua faciunt ut beatificentur ab hominibus. Arnen dico uobis, receperunt mercedem suam. Adtende tibi in cunctis quae agis, ne elatione pulsatus cum his qui de miraculorum signis gloriabantur audias: Videbam Satanan sicut fulgor de caelo cadentem.

21/22 Luc 14, 11

22/23 Is 66, 2

25/29 Phil 2, 6-8

3, 1/5 GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622B) 11/13 Mt 6, 3-4 14 15 Mt 5, 16 16/17 Mt 6, 2 19/20 Luc 10, 18

21 et -22 exaltabitur om. N* 22 illud] iterum a requiescet Na 24 ~ etiam de illo quid a adhuc ad sectandam humilitatem a 26 ~ serui formam a 27 accipiens + et a et + in M 27/28 ~ ut homo inuentus a 29 opprimit a 30 infirmitas] fragilitas p/ om. a

3, 1 dicit] loquitur a quotquot] quod ap 3 ab hominibus a ipse diceris M 4tt2om.a ~ tibi debitum a 5 sed om. a ~ timor domini a respondit MN si + quid P 6 honoribus + id a 8 nulla a 10 has duas denique a ibique P 11 ~ te faciente a 14 ~ opera bona uestra a ; ~ opera uestra bona p 15 tibi a p quaePap 17 suam + ab hominibus laudes quas amauerunt a adtendite P 18 tibi om. a his + quidem Pa 20 fulgur P a p cadentem + timor domini gloria et gloriatio et laetitia et corona exsultationis, timor domini delectabit cor et dabit laetitiam et

912

5

o

5

5

o

DE CONFLICTV, 4-5

4. Simulatio uerae religionis dicit: Quia nihil boni in abscondito facis, ne a cunctis agnitus detesteris, finge te foris esse quod intus non appetis. Sed religio uera respondet: Immo magis satage esse quod non es, nam ostendere hominibus quod non es, quid aliud quam damnatio est ? Memor esto itaque quod dicitur : Vae uobis, scribae et pharisaei hypocritae, qui mundatis quod deforis est calicis et parapsidis, intus autem pleni estis rapina et inmunditia. Phansaee caece, munda prius quod intus est calicis et parapsidis, ut fiat et id quod fons est mundum. Itemque illud quod inculcando repetitur: Vae uobis, scribae et pharisaei hypocritae, quia similes estis sepulchns dealbatis, quae a fons parent hominibus speciosa, intus uero plena sunt ossibus mortuorum et omni spurcitia. Sic et uos a foris quidem paretis hominibus iusti, intus autem pleni estis hypocrisin et iniqui¬ tate. Necnon et illud quod de talibus scriptum legitur : Veniunt ad uos in uestimentis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. 5. Inoboedientia dicit: Quis tu, ut peioribus obtemperes, dete¬ rioribus famulatum exhibeas? Te magis quam illos decuerat imperare, qui tibi non possunt ingenio uel industria coaequari. Obtempera igitur magis Domini imperio, et non tibi sit cura de aliquo. Sed beata respondet sublectio : Si Domini obtemperandum est imperio, humano subdi necesse est magisterio. Ipse enim dicit: Qui uos audit, me audit, et qui uos spernit, me spernit. Ita, inquis, oportet, sed si talis qui imperat esset, non est talis per quem Deus imperet ? Sed Apostolus contra : Non est potestas nisi a Deo. Quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui resistit potestati, Dei

4, 5/14 Mt 23, 25-28 5, 7 Luc 10, 16

14/15 Mt 7, 15

9/11 Rom 13, 1-2

gaudium et longitudinem (in longitudine a) dierum, timenti dominum (deum a) bene erit in extremis (~ in extr. bene erit a) et in die defunctionis suae benedicetur, timor domini scientiae religiositas et religiositas custodiet et justificabit cor. iocunditatem atque gaudium dabit, plenitudo scientiae timere deum et plenitudo a fructibus illius, corona sapientiae timor domini, radix sapientiae est timere deum, rami enim illius longeui [= Excii 1,11-13.ij/8.20.22.23■ ] a\i(inter uncinos)

4, 1 dicit] loquitur a in om.a 2 cognitus Pag 3 sed om.a ~ uera religio a respondit M A/ 4 ostendit te a 5 itaque] igitur a 6 qui] quia j\ 8 et om.a 10 quia] qui ag 11 quae] quia parent 12 quidem om. a 13 apparetis a hypocrisi a g 14 ~ legitur scriptum a 15 sunt om. M* 5, 1 dicit] et contemptus loquuntur a tu] praem. es g; + es a 2 adhibeas P 4 ~ sit tibi a g 5 respondit M N P ~ subiectio respondet a 6 dixit Ma 8 esse P ,•-f- qualis debet esse a y(inter uncinos) ~ talis est a 9 econtra M; + dicit M; + ait a 10 ~ a deo sunt a ordinatae P

DE CONFLICTV, 5-7

15

20

5

10

5

913

ordinationi resistit. Quales enim esse debeant hi qui imperant, non est a subditis discutiendum. Et quidem primis Ecclesiae pastori¬ bus Dominus dicit : Scitis quia reges gentium dominantur eorum, et qui potestatem exercent inter eos benefici uocantur. Vos autem non sic, sed qui uult in uobis esse maior, erit omnium seruus, sicut filius hominis non uenit ministrari, sed ministrare. Sed tamen quia non omnes tales futuros praeuidit, subiectorum omnium personas in PL 1095 discipulis adsumens praemonuit dicens: Super cathedram Moysi sederunt scribae et pharisaei. Quae dicunt uobis, facite; quae autem faciunt, facere nolite. Inponunt enim in humeros hominum onera grauia et inportabilia, digito autem suo nolunt ea mouere. 6. Inuidia dicit : In quo illo uel illo minor es? Cur ergo eis uel aequalis uel superior non es ? Quanta uales quae ipsi non ualent ? Non ergo tibi aut superiores esse aut etiam aequales debent. Sed congratulatio fraterni profectus respondet: Si ceteros uirtutibus antecellis, tutius in loco infimo quam in summo temet ipsum conseruas. Semper enim de alto peior fit ruina. Quod si tibi, ut asseris, quidam superiores uel aequales sunt, quid te laedit, quid te nocet ? Caue prorsus ne dum aliis locum celsitudinis inuides, illum imiteris de quo scriptum retines : Inuidia diaboli mors introiuit in orbem terrarum ; imitantur autem illum qui sunt ex parte illius. 7. Odium dicit: Absit ut illum ames quem in omnibus contra¬ rium habes, qui te derogat, qui tibi insultat, qui te conuitiis exasperat, qui tibi peccata tua inproperat, qui te dictis, operibus atque honoribus semper praeire festinat. Nisi enim tui inuideret, nequaquam se tibi ita praeferret. Sed uera caritas respondet: Numquid quia haec quae narras odio habenda sunt in homine, propterea non est amanda Dei imago in homine? Sicut Christus, qui in cruce positus inimicos suos dilexit, ante crucis tormentum admonuit dicens: Diligite inimicos uestros, benefacite his qui

13/16 Mt 20, 25-28; Luc 22, 25-26

18/21 Mt 23, 2-4

6, 1/3 GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622B)

9/10 Sap 2, 24-25

7, 9/11 Mt 5, 44-45

13 reges] principes N 14 uenefici N 15 ~ maior esse a 16 ministrare + et dare animam suam (~ an. s. dare a) pro multis (+ in a) redemptionem a p 17 praeuidit + esse a personas]eta 18promouitP 20 humeris a 6, 1 dicit] loquitur a 2 uales + ipse a ualeta 3 ~ aut etiam (om. a) aequales esse a p sed om. a 4 fraterna a profectus om. a respondit MN 7 quidam om. P laedet M N quid2 * * * 6 7] qui P 8 alii a ; salus P*

9 diaboli om. a 7, 1 dicit] loquitur a 2 habeas a te1] tibi a p 4 atque om. a tui] tibi ap 5 sed uera caritas] dilectio a respondit M N 6 quia] qui P haec om. p 7 christi P 8 tormenta a

QI4

DE CONFLICTV, 7-8

10 oderunt uos, et orate pro persequentibus et calumniantibus uos, ut sitis filii Patris uestri qui in caelis est. Et sicut per Salomonem et Apostolum dicitur: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi. Hoc enim jaciens, carbones ignis congeres super caput eius. Cui sententiae idem apostolus ex proprio subiunxit dicens: 15 Noli uinci a malo, sed uince in bono malum. Quo contra de his qui fratres odisse noscuntur per Iohannem dicitur: Qui odit fratrem suum homicida est. Et scitis quia omnis homicida non habet in se ipso uitam aeternam manentem. Et rursum : Qui odit fratrem suum, in tenebris ambulat, et in tenebris est usque adhuc, et nescit quo eat, 20 quoniam tenebrae obcaecauerunt oculos eius. At, inquis, sufficit mihi quod amantes me diligo. Sed Dominus e contra: Si enim diligitis eos qui uos diligunt, quam mercedem habebitis ? Nonne et publicani hoc faciunt ? Quid tu quoque ad haec obicere uales ? Certe qui odit fratrem suum manet in morte ; et qui diligit, in Deo manet et Deus 25 in eo. Omnem ergo amaritudinem fellis euome, et quoquo pacto ualueris, caritatis dulcedinem sume. Nihil enim suauius, nihil illa beatius. Deus, inquit Iohannes, caritas est. Et egregius Praedicator : Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis. Vnde nec inmerito delictorum 30 facinora tegere dicitur sicut scriptum est: Vniuersa delicta operit caritas. 8. Detractio dicit: Quis potest sustinere, quis silentio tegere, quanta ille uel ille praua committit, nisi forte qui consentit ? Sed libertas iustae correptionis respondet: Nec tacenda sunt mala proximi, nec consentienda. Sed caritate fraterna in faciem proxi- p 222 5 mus redarguendus, non autem occulte detrahendus. Quod si obicitur, idcirco fratrem coram oculis increpare nolle, ne exaspera¬ tus non correptione proficiat, sed magis ex correptione scandalum sumat, occurrit Scriptura diuina et uersa uice hoc magis scanda-

12/14 Prou 25, 21-22; Rom 12, 20 15 Rom 12, 21 16/18 1103,15 18/20 1 Io 2, 11 21/23 Mt 5,46 23/25 cf. 1 Io 3, 14; 4, 15 27 1 Io 4, 8.16 28/29 Rom 5, 5 30/31 Prou 10, 12

10 ~ uos oderunt a 11/12 ~ apostolum et Salomonem a 13 pota illum a congeris P 15 contra] quia a 17/18 in semet ipso uitam aeternam P ,• uitam aeternam in semetipso p; uitam in semetipso aeternam a 20 quoniam] quia N eius] suos a 21 e om. a 22 habetis P 23 haec] hoc a 25 quo P 26 nihil1 - 27 beatius om. P 27 beatius + iohannes euangelista hoc affirmans ait a inquit iohannes om. a 28 praedicator + paulus a uestris a 29 uobis a 8, 1 dicit] loquitur a tegeret M ;regere a 2 uel ille om. a forte + is M sed om.a 3iustaP respondit M 4 claritate P 4/5 proximi P ; protinus a; + est ap non - detrahendus om. M 6 ne om. M* 7 non correptione] increpatione non a 8 occurrit] accedit a

DE CONFLICTV, 8-q

915

lum esse denuntiat dicens: Sedens aduersus fratrem tuum, detraheio bas, et aduersus filium matris tuae ponebas scandalum. Maius enim

15

20

25

30

5

scandalum sumit qui se detrahentem intellegit, quam qui corripientem sustinet. Et quia nonnumquam errata delinquentium ad tempus silentio tegenda sunt, ut aptiori tempore corrigantur, propterea subiungitur : Haec fecisti et tacui. Ne autem ex hoc discreto silentio detractores sibi adplauderent, qui dum semper occulte dero¬ gare malunt, numquam in apertam increpationem prosiliunt, ad¬ huc subinfertur: Existimasti iniquitatem quod ero tui similis, ac si diceretur: Iniquum est cogitare, ut inde detractori similis appa¬ ream, Vnde ad tempus reticens nec derogans, locum apte correptionis expecto. Vnde et protinus subditur: Arguam te et statuam illa contra faciem tuam, ueluti si diceretur : Non in occulto, ut est tua consuetudo, sed in aperto, ut est mea sollicitudo, aptum corripiendi tempus expectans, peccatorem arguam et eius delicta contra faciem illius statuam. At, inquis, non odi, sed amo quem ita in absconditis diiudicans reprehendo. Immo magis hinc odis et non diligis, unde detrahis et non corripis. Quam sit autem detestanda obtrectatio proximi, plerisque in locis eloquia diuina testantur. Vnde est illud : Detrahentem aduersus proximum suum occulte, hunc persequebar, et illud : Qui detrahit fratri, detrahit legi, illudque : Qui detrahit fratrem, eradicabitur, necnon et illud apostoli Pauli: Videte ne dum inuicem mordetis, ab inuicem consumamini. 9. Ira dicit: Quae erga te aguntur, aequanimiter ferri non possunt. Haec immo patienter tolerare peccatum est, quia etsi non eis cum magna exasperatione resistitur, contra te deinceps sine mensura cumulantur. Sed patientia respondet: Si passio Redemptoris ad mentem reducitur, nihil tam durum est, quod non aequo animo toleretur. Christus enim, ut ait Petrus, passus est pro nobis, relinquens nobis exemplum, ut sequamur uestigia eius. Ipse autem 9/10 Ps 49, 28/29 Ps 100, 5

8,

5,

14

20

29

Ps

49,

lac 4, 11

17 Ps 29/30 Prou

21

49,

21

20/21

20, 13 (LXX)

Ps 49,

30/31

21

Gal

15

9, 6/7

1

Pi 2,

21

9 detrahebas]

loquebaris a 10 scandalum1] detractionem a magis Pp 11 se om. P corripientem] correctionem a 13 a priori a 14 ne autem] sic aut a 17 estimasti a inique /j; utique a tibi M 19 recitensa aperte a p 20 te om.M 21 illa om. /u ; te a siom.N*Pan dicerentur N occulte (in om.) Pa 23 corrigendi a 24 eius ap odio ag 25 magis om. P hinc om. a 26 detestandum a 27 detractio p /detractiones a ~ diuina eloquia a 28 unde] ut a 29 illud] iterum a fratrem P illudque] et illud a 30 fratri Nap nec enim a pauli om. a

9, aq

1 dicit] loquitur a aguntur 4- hec a 2 haec om. a patienter om. etsi] si a 4 cumulatur a sed om. a respondit M 5 nil N est om. Pan 6 ut om. a 7 uobis relinquens a

PL

1096

gi6

DE CONFLICTV, 9

dixit : Si patremfamilias Belzebub uocauerunt, quanto magis domes¬ ticos eius. Si me persecuti sunt, et uos persequentur. Sed quanta sunt 10 in comparatione passionum illius quae patimur ? Ille enim obprobria, inrisiones, contumelias, alapas, sputa, flagella, spineam coronam, crucemque sustinuit, et nos miseri ad nostram confusio¬ nem uno sermone fatigamur, uno uerbo deicimur. Et quid agimus de eo quod dicitur: Si non conpatimur, nec conregnabimus ? 15 Quapropter retundendi sunt irae stimuli et eius metuenda damna¬ tio. Vnde scriptum legimus: Qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio ; qui autem dixerit fratri suo : Racha, reus erit concilio ; qui autem dixerit: Fatue, reus erit gehennae ignis. Vbi tamen remedium inuenitur ex eo quod subditur : Si offers munus tuum ad altare, et ibi 20 recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius reconciliari fratri tuo, et tunc ueniens offeres munus tuum. Ac si diceretur: Nec in corde tacitam precem effundas, nisi prius offensum proximum satisfa¬ ciendo ad lenitatis mansuetudinem perducas. Munus enim nos25 trum est oratio nostra, altare uero nostrum est cor. Ille autem qui hoc facere, quoties inter duos ira sine causa fuerit excitata, studuerit, praemissam damnationem nequaquam incurret. Sed sunt multi qui petenti sibi ueniam delicta non remittunt; contra quos illa Domini sententia uenit, qua dicitur: Si non remiseritis 30 hominibus peccata eorum, nec Pater uester caelestis remittet uobis peccata uestra. Plura sunt, inquis, quae committit, et me saepius offendit. Ad haec non ego, sed Dominus respondet. Nam cum Petrus ad eum diceret: Quoties peccauit in me frater meus, dimittam PL illi? Vsque septies? Et ille ad eum: Non dico tibi, inquit, usque 35 septies, sed usque septuagies septies. Quam multi autem sunt qui suas iniurias tarde relaxant, Dei uero citius indulgent, fitque nonnumquam ut occasione Domini iniurias uindicandi, suas uindicent. irati. Quid quoque de illis dicendum est qui furore caecitatis usque ad uerba proruunt maledictionis, nisi hoc quod

8/9 Mt 10, 25 29/31 Mt 6, 14

91015,20

33/35 Mt

14 cf.

2

Tim 2,

12

16/22 Mt 5,

22-24

18, 21-22

dicit M p 9 sunt2om.a 12 crucemque] ceteraque a 14 nec] non a 15 recondendi a,-redeundi P irae stimuli] restimuli coartacione a 16 est a 19 ex - subditur] cum subinfertur a ad] ante a ibi om. a 20 recordatus fueris] retu (sic) a remitte a 21 reconciliari] refer (sic) a 22 uenies M; ueni a offer a si + aperte a p ne a 24 leuitatis a 25 ~ cor nostrum est a 27 incurrit Afap 29 ~ sententia domini a 30 eorum + de cordibus uestris a uobis om. a 31 uestra om. a conmisit a 32 respondit M N P 33 eum] dominum a peccabit ap 33/34 ~ usque sepcies dimittam illi a 34 et - eum om. P inquit om. P a usque2 om. a 38 de illis om. P 39 usque om. N* prorumpunt a 8

1097

DE CONFLICTV, 9-11

917

40 Apostolus dixit: Neque maledici regnum Dei possidebunt ? Quod Iacobus exaggerando detestans ait: Linguam nullus hominum domare potest, inquietum malum, plena ueneno mortifero. In ipsa benedicimus Dominum et Patrem, in ipsa maledicimus homines qui ad similitudinem Dei facti sunt; ex ipso ore procedit benedictio et 45 maledictio. Non oportet, fratres mei, haec ita fieri. Numquid fons de eodem foramine manat dulcem et amaram aquam? Hac de causa alibi etiam dicitur: Mors et uita in manibus linguae. 10. Proteruia dicit: Numquid stultis, numquid insensatis ac brutis animalibus lenia uerba et non magis asperrima, ut talibus decet, dum delinquunt, obicienda sunt? Sed mansuetudo respondet: Non tua in his persuasio, sed Apostoli sequenda est 5 praeceptio, qui de hac sententia dilectum discipulum admonet dicens : Seniorem ne increpaueris, sed obsecra ut patrem, iuuenes ut fratres, anus ut matres, iuuenculas ut sorores, in omni castitate. Et rursum : Seruum, inquit, Domini non oportet litigare, sed mansue¬ tum esse ad omnes, doctorem patientem, cum modestia corripientem 10 eos qui resistunt. Rursumque: Argue, obsecra, increpa, in omni patientia et doctrina. Quod uidelicet malum proteruiae deterius adhuc subditos quam praelatos nocet. Saepius enim contingit, ut leniter ac cum caritatis dulcedine prolatam correptionem sper¬ nant, et contra humilitatis uerba dispectionis emittant iacula. 15 Ynde scriptum est: Qui arguit derisorem, ipse sibi facit iniuriam. Quo contra de illo qui per increpationem proficit dicitur: Argue sapientem, et amabit te. 11. Tumor dicit: Testem habes Deum in caelis, non tibi sit curae quid de te suspicentur homines in terris. Sed humilis satisfactio respondet: Non est danda detrahendi occasio, non susurrandi suspicio, sed si aut sunt quae corrigantur, manifestanda, aut certe 5 si desunt, humili protestatione neganda, quia et Apostolus monet

40

1

10,

6/7

’

Cor 1

6, 10

Tim 5,

41/46 lac 3, 1-2

16/17 Prou

8/10

2

47 Prou

8-11

Tim 2,

18, 21

10/ll2Tim4,2

24-25

15Prou

9, 8

40 dixit] ait P a/i possunt possidere a 41 exageranda P 43 deum et M; et deum p 44 ipso ore] quo a 45 hoc a numquam MN 46 emanat p

aquam -f habens a

10, 1 dicit] loquitur a 1/2 — brutis ac insensatis animalibus p; brutis animalibus ac insensatis a 2 et om.a ~ asperrima magis a tales Pa p 4 respondit MN 5 quid N admonuit a 6 increpaueris] culpaueris a 7/8 et rursum om. a 11 ~ proteruie malum a 12 subditis quam praelatis p contigit P 13 leuiter a dulcedinem probatam a 14

disceptationis emittunt a 11,1

MN

timor a

15 ~ iniuriam facit a

~ sit tibi N a p

4 aut sunt] assunt a

2 sed om.a

5 et om. a

humilitas P

ammonet a

respondit

gi8

DE CONFLICTV, 11-13

nullam occasionem dare diabolo maledicti gratia. Quod etiam in illis destestatus est qui christiana fide censentes in idolio ad comedendum recumbebant. Et quamquam ipsi idolum pro nihilo p 2 ducentes, immolata quasi innoxios cibos sumerent, infirmas ta10 men fratrum conscientias per hoc ad nefandos idolorum ritus trahebant. 12. Tristitia dicit : Quid habes unde gaudeas, cum tanta mala de proximis portas? Perpende cum quo maerore, omnes intuendi sunt qui in tanto contra te amaritudinis felle uersantur ? Sed spiritale gaudium respondet: Geminam esse tristitiam noui, immo 5 duas esse tristitias noui: unam scilicet quae salutem, alteram uero quae pernitiem operatur, unam quae ad paenitentiam trahit, alteram quae ad desperationem perducit. Tu quidem una ex illis esse cognosceris, sed omnino quae mortem operaris. Non est igitur in his contristandum quae suades, sed e contra magis gauden10 dum in his quae necdum intellegis, quia et dator gaudii perennis dixit: Cum persecuti uos fuerint homines, et dixerint omne malum PL aduersum uos, mentientes propter nomen meum, gaudete in illa die et exultate; ecce enim merces uestra multa in cado. Memento quia nostrae religionis apostoli ibant gaudentes a conspectu concilii, 15 quoniam digni habiti sunt pro nomine Iesu contumeliam pati. Nullus ergo maeroris locus esse debet ubi tanta laetitia succedit. 13. Torpor uel ignauia dicit: Si lectioni continuato studio semper insistis, oculorum caliginem incurris; si indesinenter lacrimas fundis, ipsos etiam oculos amittis; si protelatis uigiliis psalmorum censum persoluis, insaniam capitis adquiris; si coti5 diano labore te conficis, ad opus spiritale quando consurgis ? Sed uirtutis exercitium respondet : Quid tibi ad haec perferenda tam longa temporum proponis spatia ? Numquid scis si crastina uiuas ? Immo etiam si uel unam horam in hac uita facias ? An forte

11, 6 cf. 1 Tim 5, 14

7/11 cf. 1 Cor 8, 7-11

12, 1/3 GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622C) 14/15 Act 5, 41

11/13 Mt 5, 11-12

6 nullum P maledicendi a 7 christiane fidei consencientes a innoxias M infirmitas P 10 nephandum a ritum a

9

12, 1 tristitia + seculi a quid] quo IV 3 uertuntur P sed om.a 4 spirituale Ma /2 respondit M N 5 licet P 6quae + ada operatur7 alteram om. a 7 quae] et a quidem + in M 9 e] est P 10 nondum intelliguntur a 12/13 ~ et exultate in illa die M 13 multa + est a /2 14 religionis apostoli nostri a 13, 1 et ignauia om. a dicit] loquitur a lectioni] lecto et a 4 insaniema 5 spirituale p sed om.a 6 ercitatio (sic) a respondit MN preferenda P / proferenda a p 7 ~ spatia proponis a uiues P 8 uel om. a facias + ignoras a/j

DE CONFLICTY, 13-15

919

mentem excidit quod Saluator in Euangelio dicit : Vigilate, quia o nescitis diem neque horam ? Quapropter discute corporis inertiam semperque memento quia regnum caelorum non tepidi, non molles, non desides, sed uiolenti uimque facientes diripiunt. 14. Dissoluta uagatio dicit: Si Deum esse ubique credis, cur unum singulariter locum, quo tanta mala perpetrantur, custodis, et non potius ad alia transis ? Sed stabilitas firma respondet: Si ita est ut asseris, quia ubique esse Deum fateris, ergo nec iste 5 locus deserendus est quem fugere appetis, quia et in ipso Deus est. At, inquis, meliorem inquiro, meliorem inuenio. Sed respondeo: Numquid meliorem, aut etiam talem inuenis, qualem diabolum et hominem perdidisse cognoscis ? Memor esto itaque quia primus angelus de caelo ruit, et primus homo de paradiso expulsus ad o aerumnam huius saeculi peruenit. Adtende quia Loth exercitio malorum probatus inter Sodomitas sanctus fuit, in monte uero securitate torpens, debriatus cum filiabus peccauit. Quod uidelicet uagationis taedium adhuc alteram speciem reddit, dum quosdam etiam in uno loco perseuerantes ab spiritalibus retrahens uel 5 terrenis negotiis implicare, uel rebus udissimis satagit occupare, contraria dictis Apostoli perpetrans, qui ait: A'emo militans Deo implicat se negotiis saecularibus, ut ei placeat cui se probauit, et rursum : Sine intermissione orate, in omnibus gratias agite. 15. Desperatio dicit : Quae et quanta commisisti, quam grauia crimina, quam numerosa delicta, et paene in melius necdum uitam mutasti, necdum conuersationem utiliter correxisti. Ecce enim, ut cernis, mala semper consuetudine obligatus teneris. Conaris ^ exsurgere, sed peccatorum oneribus praegrauatus relaberis. Quid ergo agendum est, quando de praeteritis certa damnatio inminet, de praesentibus emendatio nulla succurrit, nisi ut non amittantur rerum temporalium uoluptates, dum consequi nequeunt futuri sae-

13, 9/10 Mt 25, 13 14, 8/10cf. Gen 3, 25

10/12cf. Gen 19,30-36

16/17 2Tim2,4

18

1 Thes 5, 17-18

9

mente Pp

excedit Pa

uigilate + itaque a

tiam] laetitiam P; inherenciam a

11 non2] neque a

10 disci a

iner¬

12 non] neque a

uiolentique (uim om.) a 14, 1 dicit] loquitur a aliam P

M

sed om. a

~ deum esse a p; esse om. P 7 inuenies a

factus a

16 contra Pag

15, 1 dicit] loquitur a nondum a

P

3 ecce] ex te a

6 inmittet P / + et a

respondit MN

iste] te P

et + angelos eius et a

12 ebriatus p ,• inebriatus a

spiritualibus a p

2 ~ locum singulariter a

~ ubique esse a ~ firma stabilitas a

6 at-inquiro] ad in cuius P

10 quia] qui P filiabus + suis a

dicta a p

2 innumerosa

3

4 quia] qui

Pa

4 consuetudinem a

7 non om. N* P

11 sanctus] 14 etiam om. a

deum P

17 se om. N

paene] tamen a 5delaberisa

uitam ergo om.

920

DE CONFLICTV, 15-16

culi oblectationes ? Sed spei fiducia respondet: Si de criminibus et delictis agitur, ecce Dauid adulterii simul et homicidii reus, de inferni faucibus Domini misericordia describitur liberatus. Ecce Manasses omnium peccatorum nefandissimus, inpurissimus ac sordidissimus, inlecebrosissimus quoque et sceleratissimus, per paenitentiam de morte ad uitam rediit. Ecce Maria Magdalene 15 innumeris fornicationum sordibus inquinata, ad fontem pietatis anxia currens, Dominique uestigia lacrimis rigans, capillis deter¬ gens, deosculans quoque et lambens, unguentoque perungens, ablui meruit. Ecce Petrus negationis suae uinculis adstrictus, amarissimis lacrimis infidelitatis nodos resoluit. Ecce seditione 20 simul et effusione fraterni sanguinis latro obnoxius, unius horae momento unaque confessionis uoce de cruce ad paradisum transiit. Ecce Saulus Ecclesiam Dei persequens, multos pro nomine Christi perimens, et, ut ita dixerim, martyrum cruore totum se inficiens, apostolus factus, in uas electionis est commutatus. Vbi ergo tot 25 tantaque praecedunt exempla, dent locum desperationis mala conloquia, cum etiam scriptum sit: In quacumque die peccator conuersus ingemuerit, saluus erit. Et rursum : Nolo mortem impii, dicit Dominus. De conuersatione uero in melius nequaquam muta¬ ta, quid aliud respondeam, nisi ut quod heri quisque non egit, agat 30 hodie dum adhuc uiuere licet? Nec differat de die in diem, dum nescit si uel unam correctionis habeat diem, semperque pro uiribus desuper acceptis, prauae consuetudini resistens, dicat mane et uespere: Nunc coepi, haec est inmutatio dexterae Excelsi. 16. Cupiditas dicit: Valde sine culpa es, quod quaedam habenda concupiscis, quia non multiplicari appetis, sed egere pertimescis, et quod male alius retinet, ipse melius expendis. Sed mundi contemptus respondet: Ista nec apud homines saeculares sine 5 periculo uel offensione procurantur, quia quanto quisque amplius habere coeperit, tanto amplius habere concupiscit, fitque ut 10

15, 10/11 cf. 2 Sam 12, 13 37-47 18/19 cf. Luc 22, 62 20 26/27 cf. Ez 18, 21

12/14 cf. 2 Par 33, 12-13 19/21 cf. Luc 23, 40-43 27/28 Ez 33, n

14/18 cf. Luc 7, 22/24 cf. Act 9, 1-

33 Ps 76, 11

16, 1/3 GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622C)

9 delectationes a sed om.a ~ fiducia spei a respondit M N 10 dilectisa adulterioPp homicidioPp 10/11 de faucibus om. a 12 omnium om. a peccatorum + operator a 14 ~ ad uitam de morte a magdalena a 15 fornicationum] peccatorum a 18 promeruit a/2 19 lacrimis om. a 22 ~ christi nomine a 23 ut om. P dicam a 27 impii] peccatoris a 31 ~ diem correctionis habeat ap 32/33 ~ uespere et mane a 33 est mutatio p ,* mutacio est q dexterae om. a 16,1 cupiditas] auaritiaP dicit] loquitur a es] est N 2 multiplicare a pertimescas P 3 sed om. a 4 contemtor P respondit MN 6 coepit p fit quoque P

PL 1099

DE CONFLICTV, 16

921

modum in concupiscendo non habeat, dum innumeris huius saeculi curis deseruire festinat. Vt enim ait Scriptura: Auarus pecuniis non impletur. Quae nimirum quam sit detestanda Paulus 10 indicat dicens: Et auaritia, quae est idolorum seruitus. Quam sit noxia idem exponens ait: Qui uolunt diuites fieri, incidunt in temptationem et in laqueum diaboli, et desideria multa et nociua, quae mergunt homines in interitum et perditionem. Quam sit detestanda quidam sapiens denuntiat, cum dicit: Auaro nihil est scelestius. 15 Quam sit noxia Iacobus aperit dicens: Agite nunc, diuites, plorate ululantes in miseriis quae aduenerunt uobis. Diuitiae uestrae putre¬ factae sunt, uestimenta uestra a tineis comesta sunt, aurum et argentum uestrum eruginauit, et erugo eorum in testimonium uobis erit et manducabit carnes uestras sicut ignis. Sed nec Redemptor 20 noster praeterire uoluit cupiditatis malum quam noxium esset. Ait enim : Difficile qui pecunias habent in regnum caelorum intrabunt. Et rursum : Facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitem regnum caelorum intrare. Si igitur saecularibus uiris ita est periculosa cupiditatis industria, quanto magis illis periculosior, 25 qui habitu et conuersatione iam saeculares esse desierunt, quique totum quod uiuunt Domino esse deuouerunt. Ad quos specialiter Redemptoris transeunt uerba, quibus destrui possit morbus auaritiae: Nolite, inquit, solliciti esse quid manducetis, aut quid bibatis, aut quid operiamini. Haec enim omnia gentes inquirunt. 30 Quaerite autem primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia adicientur uobis. O quam beata, o quam secura, o quam amplecten¬ da sententia. Nullus in hac uita ita securus ut est ille qui nil praeter Christum appetens possidere, cuncta quae sunt necessaria sub hac sponsione probatur habere. Sicut Paulus ditissimus pauper 35 dicebat: Tamquam nihil habentes, et omnia possidentes. Omnia, utique non superflua, sed tantum necessaria, ipso confirmante ac dicente : Habentes uictum et uestimentum, his contenti sumus. Dicis forte: Ideo a sanctis religiosisque uiris plura habenda sunt, ut melius ab ipsis quam a popularibus erogentur Christi pauperibus.

8/9Eccle 5,9 15/19 lac 5,1-3 37

1

Tim

10Coi 3,5 ;Eph 5,5 21/23 Mt 19, 23-24

ll/13iTim6,9 28/31 Mt 6,31-33

14Ecclno,9 35 2Cor6,

6, 8

8 enim om. P 10 auaritiam N diabolorum a 13 quam - 14 scelestius om.a 16 adueniunt p 19 manducauit M N sicut] quasi P 20 quam] quod P sita 21 pecuniam a in om. M P 23 diuitem + in M intrare in regnum caelorum At ita om.a 24 perniciosa a cupiditas/ 25 qui (que om.) Pan 27/28 ~ auaricie morbus a 29 operiebamini P; induamini a omnia + omnes a 32 ~ securus est ita ut a ~ est ut /i nihil Pan 33 appetit a p ~ necessaria sunt a 36 ~ non utique p; itaque non a necessarium tantum a ac] et a 37 uestitum I\ a p simus Na p 38 religiosis (que om.) a 39 ~ pauperibus christi a

224

922

DE CONFLICTV, 16-17

4° Et ego consentio, sed praelatis, non autem subiectis. Quos maxime illud mulieris Loth exemplum deterret, quae dum post tergum a PL 1100 Sodomis exiens respexit, in statuam salis conuersa spiritum efflauit. Ynde et Christus tale quid praecauendum denuntiat dicens: Nemo mittens manum suam in aratrum et respiciens retro, 45 aptus est regno caelorum. Hinc Petrus ait: Melius erat illis non cognoscere uiam mstitiae, quam post cognitionem retrorsum conuerti ab eo quod traditum illis sanctum mandatum. Contingit enim eis illud uen prouerbn : Canis reuersus ad suum uomitum, et: Sus lota in uolutabro luti. Qui nimirum auaritiae morbus numquam melius 50 conpescitur, nisi cum dies mortis sine obliuione meditatur, cum qualis post modicum in sepulchro futurus sit homo consideratur. Hoc certe fixum manebat in illius memoria, qui dicebat: Homo putredo et filius hominis uermis. Hoc ab illius non recesserat qui dicebat: In omnibus operibus tuis memorare nouissima tua, et in 55 aeternum non peccabis. Quid tunc, rogo, quid tunc diuitiae conseruatae proderunt ? Audi quid : Nudus egressus sum de utero matris meae, nudus reuertar illuc. Audi quid : Nihil intulimus in hunc mundum, sed nec auferre quid possumus. 17. Obduratio dicit: Si ea quae possides egentibus tribuis, unde subiectos absque penuria nutris ? Sed misericordia respondet: Si Apostoli modum in hac parte tenueris, utraque perficere ualebis. Hinc enim idem ipse ad Corinthios ait: Si uoluntas prompta est, ex 5 id quod habet accepta est, non secundum quod non habet. Non enim ut alus sit remissio, uobis autem tribulatio, sed ex aequalitate. In praesenti tempore uestra abundantia illorum inopiam suppleat, ut et illorum abundantia uestrae inopiae sit supplementum, ut fiat aequa¬ litas, sicut scriptum esi: Qui multum, non abundamt, et qui modi10 cum, non minorauit. Hinc quidam iustus prolem dilectam admonet dicens : Si multum tibi fuerit, abundanter tribue, si autem exiguum,

41/43 cf. Gen 19, 26 44/45 Luc 9, 62 45/49 2 Pi 2, 21-22 52/53 Iob 25, 6 54/55 Eccli 7, 40 56/57 Iob 1, 21 57/58 1 Tim 6, 7 17, 4/10 2 Cor 8, 12-15

9/10 Ex 16, 18

11/12 Tob 4, 9

40 consenti ei P quod a 41 deterret] docuerit a qui P; quod N 43 et om. P praecauenda P renuntiat MN 44 in] ad a p 46 retro a 47 traditum + est a p illis] filius P sancto mandato p continget P eis om.P 48 ~ uomitum suum a p 50 obliuione] fine a 51 considerat p 52 haec P 53 haec Pa illius + ore a; + mente p recesserunt a; + corde M 54 dicebant a 55/56 reseruatae P ~ conseruatae proderunt M 56 quid + dicit beatus iob a nudus - 57 quid om. M P* 57 audi quid ] et apostolus a hoc P 17, 1 dicit] loquitur a

tribueris a

2 pecunia p

sed om. a

respondit MN 3 apostolo P 4 ait] dicat P 5 id] eo a; hoc p non2 om. N 6 qualitate a 7 nostra a 8 nostre a 9 multum + habet M; + habuit ap habundabit P 10 minorabit N2 P

DE CONFLICTV, 17-18

923

et hoc ipsum libenter inpertire. Hinc quoque incarnata Veritas dicit: Verum quod, superest, date elemosvnam, et ecce omnia munda sunt uobis. Audi, obdurata praecordia quod ab aeterna dicitur x5 misericordia: ludicium, inquit, illi sine misericordia qui non fecerit misericordiam. Quo contra per Prophetam admonet dicens : Frange esurienti panem tuum, et egenos uagosque induc in domum tuam. Cum uideris nudum, operi eum, et carnem tuam ne dispexeris. Memento quid purpurato diuiti contigerit, qui non ideo damna20 tus est quod aliena tulerit, sed quod egenti pauperi sua non tribuerit, et in inferno positus ad petenda minima peruenerit, qui hic parua negauit. Quid etiam ad sinistram positis iudex caeli dicturus sit: Ite, inquit, in ignem aeternum qui praeparatus est diabolo et angelis eius, esunui enim, et non dedistis mihi manducare, 25 et cetera quae ibi terribiliter enumerantur. 18. Furtum et fraus, quamquam gradus habeant locutionis, unum est tamen quod dicunt. Furtum enim dicit: Si aliena non tollis, ex proprio uel diues uel sufficiens esse non uales. Fraus dicit: Si cuncta quae tibi praelatus seruanda committit inlibata consi5 gnas, et ne modicum quid reseruandum existimas, unde uel propriis utilitatibus consulis, uel amicis et commilitonibus places ? Sed innocentia ad utraque respondet: Melius est pauperem et insufficientem esse, nullique ex dato placere, quam aliquem laedere furto uel fraude. Qui enim aliena quolibet modo imuste 10 praeripit, ipse sibi regni caelestis aditum claudit. Vnde et Praedi¬ cator egregius quosdam redarguit dicens: Omnino delictum est in uobis, quod iudicia habetis inter uos. Quare non magis imunam accipitis? Quare non magis fraudem patimini? Sed uos iniuriam PL 1101 facitis et fraudatis, et hoc fratribus. An nescitis quia iniqui regnum 15 Dei non possidebunt? Atque inter cetera subiunxit : Neque fures, neque rapaces regnum Dei possidebunt.

13 14 Luc >4

11,41

22/24 Mt

18, 11/15

1

Cor

15/16 lac 2,

17/18 Is

13

58,7

18/21 cf. Luc

16,

25, 41-43 6, 7-9

15/16

1

Cor

6, 10

13 uerumtamen a /i ecce] haec P 14 audite p; audita a obduratio quod 15 misericordia om. P a p 15 iudicium - misericordia2 om. I inquit om. a p ~ sine misericordia illi (ei p) a p 16 fecit p quo] qui N prophetam + dominus ap 18 cum - eum post dispexeris transtulit a 19 mementote P 20 abstulerit a egrotanti a 22 qui] quia a 23

N

inquit] maledicti a

24 dedisti P

25 numerantur a

18, 1 quantos a habent a 2 ~ tamen est a furtum - dicit om. a 3 uales] potes a fraus dicit om. a 4commissitP 5 nec a p existimes a 7 sed om. a respondit MN 9 quomodolibet a 13 quae] quam a magis om. a sed uos] si a 14 et2] ex P 15 atque - 16 possidebunt om.

Pa

subiungit p

924

DE CONFLICTV, 19-20

19. Fallacia atque mendacium et ipsa unum dicunt. Fallacia autem fit ingenio, mendacium uero simplici uerbo. Fallacia igitur dicit, ut ex multis unum proferamus, cum in non dando aliquem inludere quaerit: Quid in petendo moras innectis? Non habeo 5 quod tibi tribuere possim, celans utique in corde qui habet uel quod sibi conseruet, uel quod alii, si uoluntas inest, tribuat. Mendacium dicit: Omnino quod postulas non habeo, scilicet non artificioso ingenio sicut fallacia, sed simplici negationis uerbo frustrans poscentem. Sed ueritas ad utraque respondet: Nec 10 artificioso ingenio, nec simplici uerbo oportet decipere quemquam, quia quolibet modo mentiatur : Os quod mentitur occidit animam. Et omnibus mendacibus pars illorum erit in stagno ignis ardentis sulphure.

20. Ventris ingluuies dicit: Ad esum Deus munda omnia condi¬ dit, et qui saturari cibo respuit, quid aliud quam muneri concesso p 225 contradicit ? Sed ciborum parsimonia respondet : Vnum horum quae dicis uerum est. Ne enim homo fame moreretur omnia Deus 5 ad esum munda creauit. Sed ne comedendi mensuram excederet, abstinentiam imperauit. Atque inter cetera sua mala saturitate maxime panis Sodoma periit, Domino adtestante, qui ad Hierusa¬ lem per prophetam loquitur dicens : Haec est iniquitas sororis tuae Sodomae, saturitas panis. Quapropter sicut aeger ad medicinam, 10 sic ad sumendas dapes debet quisque accedere, nequaquam scilicet uoluptatem in illis appetens, sed necessitati succurrens. Hinc incarnata Veritas per Euangelium ait : Adtendite ne grauentur corda uestra in crapula et ebrietate. Quo contra de insatiabili ludaeorum uoracitate Apostolus dicit: Multi ambulant, quos saepe 15 dicebam uobis, nunc autem et flens dico, inimicos crucis Christi; quorum Deus uenter, et gloria in pudendis eorum, qui terrena sapiunt. Et rursum : Esca uentn, et uenter escis. Deus autem et hunc

19, 11 Sap 1, 11

12/13 Apoc 21, 8

20,1/3GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622C) 8/9 Ez 16,49 Luc 21, 34 14/17 Phil 3, 18-19 17/18 1 Cor 6, 13

12/13

19, 1 fallacia2 om. a 2 fit om. a uero 4- ex a fallacia — 3 dicit om. a 3 ut + enim a ~ non in N 4 illudamus a quid — 6 tribuat om. a 5 qui] quia N; quod P 6 quod1] quid M aliis p 7 dicit] loquitur a 8 sed - 10 ingemo om. a 9 respondit NP 10 nec] neque a 11 quolibet 4- artis a quod] qui P 12 ardentis + et a 20, 1 ~ omnia munda ap 2 saturare P; saturati a 3 sed om. a ~ parsimonia ciborum a respondit M N 4 quae] quod P* enim om. M 4/5 ~ ad esum deus a 5 munda om. a ~ mensuram comedendi a 6 abstinentia P atque] nam ap inter] in M 7 ~ panis maxime a quod M 9 saturitatis P; saturita a 10 uidelicet ap 11 ~ in illis uoluptatem a p 12 incarnata om. a ait] dicit M* a 15 christi + quorum finis intentus a 16 uenter + est P a p pudendis P 17 et3om.a hinc P

DE CONFLICTV, 20-22

925

et haec destruet. Ille autem hoc uitium plene superat, qui in 20

5

10

15

sumendis dapibus non solum parsimoniam tenet, ut scilicet refectionem semper esuries imperet, uerum etiam accuratiores simul et suauiores epulas, excepta corporis infirmitate et hospitum susceptione, contempnit. 21. Inepta laetitia dicit: Vtquid animi gaudium intus abscondis ? Egredere in publicum laetus, dic aliquid foris unde uel tu uel proximi rideant; fac eos laetos tua laetitia. Sed moderatus maeror respondet: Vnde tibi mest tanta laetitia? Numquid iam diabolum uicisti ? Numquid iam inferni poenas euasisti ? Num¬ quid iam de exilio ad patriam uenisti ? Numquid iam de tua electione securitatem accepisti ? An forte in obliuionem uenit quod Dominus dixit: Mundus gaudebit, uos uero contristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudium ? An forte memoriam excessit quod idem alibi dicit: Vae uobis qui nunc ridetis, quia plorabitis et flebitis, quodque per Salomonem dicitur : Risus dolori miscebitur, et extrema gaudii luctus occupat ? Et e contra per Euangelium : Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur, rursumque per Salomo¬ nem : Nescit homo utrum amori an odio dignus sit, sed omnia in futurum reseruantur incertat Comprime ergo inanem laetitiam, quia necdum euasisti poenalem aerumnam. Nonne apud omnes insanus iudicatur is qui carceralibus tenebris reclusus gaudere PL 1102

conatur ? 22. Multiloquium dicit: Non ille reus tenebitur, qui plura quidem, sed bona loquitur, sed ille qui saltim rara, sed mala dicere probatur. Cui discreta taciturnitas respondet: Verum est quod dicis; sed dum multa bona proferri uidentur, saepe contingit ut a 5 bonis locutio inchoans, ad aliquod prauum deriuetur. Hoc ipsum sancta Scriptura pronuntiante, quia : In multiloquio peccatum non deerit. At forte inter innumera uerba declinantur criminosa. Sed numquid declinari poterunt inutilia atque otiosa, de quibus ratio

21, 8/9Io

16, 20

14/15 Eccle 22, 6/7 Prou

10/11 Luc 6,

25

11/12 Prou

14, 13

12/13 Mt

5,5

9, 1-2 10, 19

18 haec) hanc N; has a fi ~ plene hoc uitium a/1 20 esuriens Alap 21 simul om. a hospitem a

19 scilicet + per a

21, 1 dicit] loquitur a 3 sed om. a 3/4 ~ meror moderatus a 4 respondit M N 5 diabolum - iam om. a inferni - 6 iam om. N 8 dicit P p uero] autem ap 9 memoria Pp 11 dolorem P; dolore ap 13 rursum a 14 amore Pap 15 ergo om. a 16 quia] qui a 17 carceribus tenebris inclusus P; tenebris reclusus carceris a 22, 3 cui om. a respondit M N 6 denuntiat quare a multiloquio+ inquit a 8 declinare P quibus + utique a 8/9 in futurum ratio p

DE CONFLICTV, 22-24

Q26

in futurum erit reddenda ? Tenendus ergo est modusin loquendo, 10 et ab ipsis nonnumquam utilibus uerbis parcendum, sicut boatus Psalmista legitur fecisse. Dicit enim : Humiliatus sum et silui a bonis. 23. Inmunditia dicit: Non est grande facinus sine concubitu maris et feminae, uel propriis, uel alterius inquinari manibus. Sed integritas carnis respondet: Non sic ait Apostolus. Quid ergo ait ? Neque inmundi, inquit, regnum Dei possidebunt. 24. Luxuria dicit: Cur te in uoluptate tua modo non dilatas, cum quid te sequatur ignoras ? Acceptum tempus in desideriis perdere non debes, quia quam citius pertranseat nescis. Si enim misceri Deus hominem in uoluptate coitus nollet, in ipso humani 5 generis exordio masculum et feminam non fecisset. Sed castitas inlibata respondet: Nolo ignorare te fingas quid post hanc uitam recipias. Si enim pie et caste uixeris, sine fine gaudebis; si uero impie et luxuriose, aeternis incendiis subiacebis. Inde autem magis castius uiuere debes, unde quam citius tempus acceptum pertrans10 eat ignorare te dicis. Quodque in exordio generis humani ad hoc masculum et feminam Deum creasse profiteris, ut mutuis se amplexibus miscere deberent, omnino uerissime dicis. Sed quia nubendi licentia quibusdam tribuitur, hoc est qui uirginitatem uel castimoniam uidualem nequaquam professi sunt, quibusdam 15 autem non tribuitur, id est qui uirgines uel continentes esse decreuerunt; fornicatio uero nulli inpune conceditur, non adtendis. An contempnendum putas, quod Apostolus lubricis dicit: Fugite fornicationem, fratres. Quodcumque peccatum fecerit homo, extra corpus est; qui autem fornicatur, in corpus suum peccat ? Quod 20 si hoc paruipendendum existimas, audi quod postea in sempiter¬ num deplores et gemas: Neque adulteri, inquit, neque fornicarii,

11/12 Ps 38, 3 ; cf. Reg. Bened. 6, i (Hanslik2, p. 41)

23, 4 1 Cor 6, 9 24,1/5 GREG M in Iob 1. 31 n. 90 (PL 76, 622D) 3/5 cf. AMBR AVTP in Apoc 18, 2, 138/139 (CC Cont med XXVIIA, p. 673) 18/19 1 Cor 6, 18 21/22 1 Cor 6, 9-10

9 ~ est ergo a

10 uerbum P; om. a

23, 1 dicit] loquitur a 2 uel1 + ad M integritas a respondit M N ait2 + ait a 24, 1 dicit] loquitur a

beatus om a sed om. a

11 psalmus a 3 ~ carnis

te] me a ~ non dilatas modo a 2 sectatur P acceptum + ergo a p 3 cito a 4 ~ deus hominem misceri M 5 et om. q sed om. 0. 6 respondit M N nolo -f tit a 8/9 castius magis ap 9 debet uiuere a 10 quod quia a 12 misceri N deberet a 13 licentia] leticia a uirginalem a 14 ~ uidualem castimoniam a 17 an] an ut p,' aut a lubricis] iubens a 18 quodcumque -p enim a fecit a 20 hoc om. P 21 ~ gemas et deplores a

DE CONFLICTV, 24-26

25

5

10

13

5

10

927

neque masculorum concubitores regnum Dei possidebunt. O quam parua est concubitus hora, qua perditur uita futura. Quod, rogo, emolumentum adfert corpori, quodue tribuit lucrum, quod tam cito animam ducit ad tartarum ? 25. Spiritalis fornicatio dicit : Numquid damnandum aliquid agit is qui in corde libidini consentit, et ad opus concupitae libidinis non pertransit ? Sed munditia cordis respondet: Omnino delinquit, qui animae castimoniam non custodit. Vnde et auctor munditiae in Euangelio dicit: Qui uiderit mulierem ad concupiscen¬ dum eam, iam moechatus est eam in corde suo. Quo contra per beatum Iob dicitur : Pepigi foedus cum oculis meis ut ne cogitarem quidem de ilirgine. Quam enim partem haberet Deus in me desuper, et hereditatem Omnipotens de excelsis? Nisi enim auctori nostro cogitatio praui consensus displiceret, nequaquam per Esaiam diceret: Auferte malum cogitationum uestrarum ab oculis meis, et in Euangelio pharisaeis : Quid cogitatis mala in cordibus uestris ? Sed nec Paulus apostolus diceret: Cogitationum inter se inuicem ac- PL 1103 cusantium, aut etiam defendentium, in die qua iudicabit Deus occulta hominum secundum euangelium meum. 26. Amor saeculi praesentis dicit: Quid pulchrius, quid hones¬ tius, quid uenustius, quidue potest esse delectabilius, quam quod in praesenti uita cotidie cernimus ? O quam admirabilis caeli camera in aere iocundo, in lumine solis, in augmento lunae atque defectu, in uarietate stellarum et cursu. Quam oblectabilis terra in nemo- p 226 rum floribus, in fructuum suauitatibus, in pratorum riuulorumque amoenitatibus, in segetum culmis luxuriantibus, in uinearum foliis et botrionibus plenis palmitibus, in siluarum umbris et planis exitibus, in equorum et canum cursibus, in ceruorum et caprearum saltibus, in accipitrum uolatibus, in pauorum, columbarum, turturumque pinnis et collis, in domorum pictis muris et laqueari-

25, 5/6 Mt 5, 28

7/9 Iob 31, 1-2

11 Is 1, 16

12Mt9,

4

13/15

Rom 2, 15-16

23 hora] hodie N que P uitam P futuram P; aeterna a p rogo] ego P*; ergo a p 24 corporis a quod | qui P 25 ~ ducit animam ap

25, 1 spiritualis ap

dicit] loquitur a aliquid om. N* 3 sed om. a respondit M N 4 ~ castimoniam animae a p 6 eam2 * * * * * 8 * 10 om. a 8 ~ in me haberet deus a p 9 de] deus in a 11 ab meis] et cetera a 12 pharisaeis om. a 13 apostolus om. N* intra P* 14 quo Pa iudicauit N occulta + cordium a 15 meum om. a

26, 1 ~ praesentis saeculi p; praesentis om. a dicit] loquitur a 2 quid uenustius om. a 3 mirabilis Pap 4 iocunda At augmentum P 6 fluctuum p 8 et1 4- in a baronibus a 9 equitatum At caprarum a 10 uolatilibus P

11 collibus At N

7 nec a

DE CONFLICTV, 26

928

15

20

25

30

35

40

bus, in organorum omniumque musicorum tinnulis cantibus, in mulierum uenustis aspectibus, earumque superciliis et crinibus, oculis et genis, gutture et labiis, naso et manibus, atque extrinsecus adhibitis auro et gemmis distinctis monilibus, et si qua sunt alia quae modo non recolit sensus. Sed amor patriae caelestis respondet: Si te ita delectant quae sub caelo sunt, cur non magis delectent ea quae super caelos sunt? Si carcer ita pulcher est, patria, ciuitas et domus qualis est ? Si talia sunt quae incolunt peregrini, qualia sunt quae possident filii ? Si mortales et miseri in hac uita taliter sunt remunerati, inmortales et beati qualiter sunt in illa uita ditati ? Quapropter recedat amor praesentis saeculi, in quo nullus ita nascitur, ut non moriatur, et succedat amor saeculi futuri, in quo sic omnes uiuificantur, ut deinceps non moriantur, ubi nulla aduersitas turbat, nulla necessitas angustat, nulla molestia inquietat, sed perennis laetitia regnat. Si quaeris, quid ibi sit, ubi tanta et talis beatitudo persistit, aliter dici non potest nisi, quicquid boni est, ibi est et quicquid mali est, nusquam est. Quod, inquis, illud bonum est ? Quid me interrogas ? A Propheta et Apostolo definitum est: Quod oculus, inquiunt, non uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascenderunt, quae praeparauit Deus his qui diligunt eum. Ad hanc felicitatem multis saeculi diuitiis constipatus Dauid anhelabat cum diceret: Quid mihi restat in caelo, et a te quid uolui super terram ? Multis regalium dapibus abundans dicebat: Satiabor cum manifestabitur gloria tua. Et rursum : Sitiuit anima mea ad Deum uiuum, quando ueniam et parebo ante faciem Dei? Rursumque: Heu me, quod incolatus meus prolongatus est ? Hinc et Paulus: Cupio dissolui et esse cum Christo, multo autem melius. His ita decursis, quamquam multa praetermiserim, tamen, ut mihi uidetur, hostis nostri fortiora castra monstraui quibus pie uiuentes in Christo Iesu non desinit inpugnare.

26, 30/32 Is 37 Ps

41, 3

64,4; 1 119, 5

Cor 2,9 33/34Ps 38/39 Phil 1, 23

72,25

35Psi6,15

35/37 Ps

12 tinnulis] tumultuosis a 13 crinibus + et a 14 genibus MNP nasu (et om.)P 15 adhibitis] habitibus P 16 sed om.a 17 respondit MN ~ ita te P; te ista ap cur - 18 sunt om. P 18 delectant a 19 colunt P a fj. 20 sunt + ea MP 21 sunt2 om. P 23 nullus ita] sic nullus a 23/24 ~ futuri saecula ap 24 non] ne P,-nemo a moriatur a 27 ~ talis et tanta a p 28 nunquam ibi p / ibi nusquam a 29 ~ bonum illud P et] ab P 30 apostolo] a populo a inquinatus a et auris non a p 31 ascendit P a p deus om. M 33 restat] accidit a 34 multis] dulcis a regalibus ap 35 dum P 36 apparebo ap 37 quod] quia Pap 38 paulus + ait a autem] enim ap 40 itaque a 41 forcia a; fornicantis p; est fornicatio P quibus + modis a

DE CONFLICTV, 26-28

45

50

5

10

15

20

929

Sed nec his contentus ad alia conuertitur argumenta, dum quibusdam in somnis saepius uera pronuntiat, ut eos quandoque ad falsitatem pertrahat, dum dormientes ante horam uel tempus exsuscitat, ut eos uigiliarum tempore somno granissimo deprimat, cum psallentes atque orantes sibilis, striditibus, latratibus diuersis et inconditis uocibus, iactis etiam lapidibus uel stercoribus pertur¬ bat, ut eos quoquo pacto ab spiritali opere retrahens, inanes efficiat. Tu autem, homo Dei, uigilanti studio adtende quae dico et me adhuc magis stupenda narrante fidem praebeto. 27. Cuiusdam relatione nuper cognoui quod dico. Vir quidam PL 1104 religiosus atque in monachico habitu constitutus, nostro nunc tempore antiqui hostis est inaudita temptatione pulsatus, ita ut idem malignus spiritus uestimentorum eius particulas, extra illum etiam in conclaui positas, inmunda colluuione crebrius foedaret, quae in tantum erat horrenda, fetida et noxia, ut pars uestium quam tetigisset nullius deinceps esset usui apta, quamquam fuisset abluta. De quo cum interrogatus fuissem, cur omnipotens Deus talem uersuto serpenti potestatem in eum dederit, respondi: Vt cordis eius mmunditiam foris ostenderet, quod numquam in exteriori habitu fecisset, nisi interiorem omnino corrupisset, scilicet aut infidelitate et blasphemia, aut certe inani et uana gloria. Sanies quippe intus in corde foras per uestimenta manauit. Quem, quia longe positus erat, ego quidem non uidi, sed tamen, ut arbitror, haec in illo uere praeuidi. Quod si non est ita, numquid tamen factum putatur sine causa ? Et forte propterea gestum est, ut in eo munditiam cordis foeditas illa reseruaret, ne hanc callidus hostis inanis gloriae macula foedaret, sicuti Paulus, ne de magni¬ tudine reuelationum tumeret, stimulum carnis accepit. Sit itaque horum quodlibet, aut certe si non fuerit, numquid tamen quod ad extremum positurus sum, uerum non erit? Verum est omnino, uerum est quod dico, non esse colluuionem illam extrinsecus animae noxiam, si ipsa se seruare studuerit intus cordis mundi¬ tiam. 28. Interea, sicut tu ipse indicare curasti, audio quosdam apud

27, 18/19 cf.

2

Cor

12, 7

43 necdum a contentus tiat p 45 cum M 46 ~ stridibus P; stridoribus a p quoque MPa; + eo M narranti ap / parantem P

+ diabolus a /i 44 saepius om. a praenun¬ grauissimo somno a /i 47 sibilis) sibi uel a / + atque a 48 incognitis a actis P 49 spirituali a p 51 mihi magis adhuc a p praebeto + finit P; + laus deo a; hic desinunt

P a

27, 4 particulas + et N 5 in1 - positas ] compositas p 7 nulli p 10 cordi M* 11 interiori N* 13 manabit M 16 et forte om. p ~ est propterea gestum p 17 seruaret p 20 ad om. p 23 ipsam p se om. N\i

930

5

10

15

20

25

30

35

to

DE CONFLICTV, 28

uos dicere non posse aliquem in patria suae natiuitatis perfectum esse, illud in argumentum adsumentes quod Dominus dixit : Nemo propheta acceptus est in patria sua. Quod sic primum oportet ratione ueritatis refelli, et sic demum qualiter intellegenda sit prolata sententia demonstrari. Audiant igitur patienter qui haec dicunt, quia dum sensum sacrae Scripturae prudenter non consi¬ derant, paene omnes sanctos condemnant. Si enim ita est ut asserunt, ergo quotquot ex Romanis conuersi, apud Romanos degunt, quotquot ex Graecis, apud Graecos, quotquot ex Italis, apud Italos, quotquot ex Hiberis, apud Hiberos, quotquot ex Germanicis, apud Germanicos, quotquot ex Aquitanicis, apud Aquitanicos, quotquot ex Brittannis, apud Brittannos, quotquot ex Anglis, apud Anglos religiose uiuunt inperfecti erunt. Ecce Paulus et Antonius ex Thebeis, apud Thebeos perfecti sunt, ecce Hilarion ex Palestinis, apud Palestinos perfectus est, ecce Macharius ex Aegyptiis, apud Aegyptios perfectus est, ecce Oxirincus ciuitas ex propriis ciuibus tota perfecta est, ecce ut ad uicinos nostros ueniamus, Protasius et Geruasius in propria, hoc est Mediolanensi, ciuitate propriaque domo manentes, ac per decem annos monachorum uitam exercentes, ita perfecti sunt ut marty¬ res fierent. An forte sola uestra prouincia extra hanc regulam erit excepta, ut non de propriis, sed tantum de externis habeat monachos? Satagendum igitur magis est, ut ubiubi quis fuerit, iuxta perfectorum regulam uiuat, non parentum, non propinquo¬ rum, non adfinium inlecebris a uia perfectionis decimet. Sic certe iuxta Saluatoris sententiam, patri matrique, fratribus, sororibus, uxoribus, filiis, domibus, agris et cunctis quae possidet renuntiare ualebit. Hoc autem dico non quo secessores, qui de regno ad regnum, de publico ad heremum transeunt, summa laude non p 227 ducam, sed quo illos etiam qui magis affectibus patriam fugiunt quam gressibus, felices atque perfectos ostendam. Obsecro itaque illos, qui haec apud uos fieri posse denegant, ut uigilanti studio PL n considerent, cur non dixerit Dominus : Nemo propheta perfectus est in patria sua, sed: Nemo propheta acceptus est in patria sua. Vbi quid aliud intellegendum est, nisi quia non acceptum dixit, nequaquam receptum, quodque de antiquis prophetis et se ipso dictum intellegi uoluit, qui apud incredulos Iudaeos non fuerunt accepti, sed magis spreti, Stephano ad eos dicente: Quem prophe¬

tarum non sunt persecuti patres uestri, qui praenuntiabant de 28, 3/4cf. Mt 13,57 ; Io 4, 39/41 Act 7, 52

44

27/29 cf. Mt

35 cf. Mt 13,57 ; Io

19, 29

4, 44

28, 4 sua om. M* quo si N; quos p primo p 13 britannicis apud britannicos p 19 hoc est] hac p 24 ubi (semel) p 27 seruatoris p sororibus om. N 31 effectibus M ibi p

32 gregibus N*; egressu M

contemnunt p 23 extraneis p 29 secessuros N

8

35 nemo - sua2 om. p

DE CONFLICTV, 28

93i

aduentu lusti, cuius uos nunc homicidae et proditores fuistis? Quis autem non uideat quantae temeritatis, quantaeque sit praesump¬ tionis, aliquem sibi prophetae nomen adsumere ? Tu igitur cum p 228 caritatis affectione tales redargue et iuxta regulam Patrum uiuere PL 1106 45 semper stude, maxime autem sancti et confessoris Benedicti. Non declines ab ea quoquam, nec illi addas quippiam nec minuas. Totum enim quod sufficit habet, et nusquam minus habet. Cuius uerba atque imperia sectatores suos perducunt ad caeli palatia. Ecce, frater carissime, inter ceteras meas occupationes hunc tibi 50 sermonem nocturnis horis, licet inculta uenustate, dictaui atque conscripsi. Quem, quia epistolarem modum transire cognoui, libellum potius De conflictu uitiorum atque uirtutum nuncupare malui. In quo, si aedificationis aliquid reppereris, hunc legendum et aliis tradere debes.

44/45 cf. Reg. Bened. passim

42 quantae] quanteque N

45 et om.\x

explicit deo gratias amen M; sine explicit N p

47 si usquam M

54 debes +

/

■

ORATIO CONTRA SEPTEM VITIA [RECENSIO A]

INDEX SIGLORVM A, CODEX

J

Metz, Bibi, de la Ville 245, fol. 48v-5 5v, s. XI2.

B. EDITIONES

a

S. Ambrosii Mediol. Epistolae et uaria opuscula, Mediolani, L. Pachel, 1490.

p

S. Ambrosii Mediol. Opera, ed. Maurinorum, t. II, 1690, Appendix, coi. 492-498.

A

). Leclercq, La priere au su jet des vices et des vertus, in: Analecta Monastica II (= Studia Anselmiana 31) 1953, p. 3-17 In margine textus signantur columnae editionis p et Patrologiae latinae, t. 17,

coi. 755-762 (= PL).

[ORATIO AMBROSII AVTPERTI CONTRA SEPTEM VITIA] 1. Summa et inconprehensibilis natura, uirtus uitaque beata, p 492 lux inaccessibilis, uera, singularis et una sapientia, ueritas incom- PT 751 mutabilis, sancta, incomparabilis et aeterna dilectio, temporalium rerum sine tempore conditor, uisibilium et inuisibilium inuisibilis 5 aeternusque patrator, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unus et uerus in Trinitate Dominus Deus, Pater non habens a quo sis, habens tamen Sapientiam, id est Filium, cui maior uel anterior non sis, Filius habens Patrem a quo sis, non tamen habens cui minor uel posterior sis, Spiritus Sanctus habens Patrem et Filium 10 a quibus sis, non tamen habens quibus uel inaequalis uel impar sis, quia totum in hac tua diuinitate, cui tempus numquam accidit, aeternum ac coaeternum, aequale ac coaequale est, in qua alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, sed Pater in Filio et Spiritu Sancto, Filius in Patre et Spiritu Sancto, Spiritus Sanctus 15 in Patre et Filio est, quia sicut tua, Deus noster, natura personas recipit, sic partes nequaquam admittit, cui nec supra, nec subtus, ante uel retro conuenit, quia corporum lineamenta non recipit. Vnde et tota omnibus in locis sine loco habetur, nec tamen tota conprehenditur ; tota namque ubique habetur, quia profecto pars 20 in ea nulla reperitur; tota autem non conprehenditur, quia uidelicet cum in creaturis unicuique tota praesens efficitur, etiam ultra creaturas tota inuenitur. Quam ob rem, cum caelum et terram implet, tota est, cum hominem unum implet tota est; nec uariatur per singula, quae in singulis tota est; nec de loco ad locum 25 transit, cum unum deserens alterum petit, quae semet ipsam sine loco et tempore mouet. Hinc merito colendus, hinc adorandus es, hinc incommutabilis, hinc incircumscriptus agnosceris ; hinc Me¬ diator Dei et hominum homo Christus Iesus secundum diuinitatis essentiam totus cum hominibus in terris, totus erat cum Patre in 30 caelis cum diceret: Nemo ascendit in caelum, nisi qui de caelo descendit Filius hominis qui m caelo est. Qui uidelicet, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed semet ipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inuentus ut homo. Humiliauit semet ipsum factus 3 5 oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Per hunc te, beata Trinitas, humanitatis habitum, per huius 5149^

1,30/31103,13

77/.

31/35 Phil 2, 6-8

Item sancti ambrosii oratio dicenda ante inchoationem missae a;

precatio secunda praeparans ad missam /i 1, 6 dominus om. a profecto] perfectio a similitudinem a

10 uelxom.a 21 tota 0.

34 et - factus om. a

15 est om. a 18 omnibus om. a 22 totus q 23 totus utroque loco 0

19 33

936

40

5

5

10

15

ORATIO (Rec. A), 1-4

subiectionis humilitatem deprecor, per huius sacratissimam oboe¬ dientiam, per huius beatissimam mortem exoro, in primis ut te Dominum Deum meum diligam, te sitiam, te toto corde PL perquiram ; deinde ut proximum iuxta uires atque mensuram in hac ipsa tua dilectione carum semper atque dilectum adtendam. Sed hanc dilectionem nulli, Domine, praestabis, nisi cui uitia prius odisse donaueris. 2. Obsecro ergo, pia et uera misericordia, solida atque unica spes mea, ut superbiae regnum auferas ab anima mea. Horrendum, Domine, pauendumque tam maximum malum, quod angelos de caelo proiecit, quod homines de paradiso minauit, quodque imtium omnis peccati est, et ad ipsum pertinet quidquid uitii et iniquitatis est, cuius primae soboles, septem nimirum principalia uitia ex hac uirulenta radice proferuntur, scilicet inanis gloria, inuidia, ira, tristitia, auaritia, uentris ingluuies atque luxuria. Sed et numerosa propaginis turba ex singulis generatur. 3. Inanis ergo gloria, cum plene mentem ceperit, mox septifor¬ mem in illa nequitiam gignit, inoboedientiam scilicet, iactantiam, hypocrisin, contentionem, pertinaciam, discordiam ac nouitatum praesumptionem. Sed si huic uera humilitas opponitur omnis eius nequitia uacuatur. Te ergo deprecor, humilitatis magister, ut hanc cordi meo inseras, insertamque custodias, quae dum cunctis inferiorem se adtendit, subiectionem protinus gignit, iactantiam extinguit, hypocrisin excludit, contentionem refugit, pertinaciam emollit, discordiam praecauet, nouitatum praesumptionem abhorret. Hoc beatae humilitatis medicamine morbum elationis sanandum praeuideras, cum per hominem adsumptum auctor nostrae salutis tuis ad te uenientibus diceres: Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris, et rursum : Nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut paruuli, non intrabitis in regnum caelorum. 4. De inuidia quoque odium, susurratio, detractio, exultatio in aduersis proximi, adflictio autem in prosperis eius propagatur. O mala progenies, quae si animo intromissa dominari coeperit, om¬ nem sanctitatis sobolem extinguit. Qui itaque inuidet uel odit, non

2, 4/5 cf. Eccli 10, 15 3, 1/4 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 621A) 14/15 Mt 18, 3

12/13 Mt 11

20 y

4, 1/2 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 62 iB)

l-

37 susceptionis a 38 ut - 4, 47 dolosa] Haec habent J et A (p. 8-10 = quorum uariae lectiones propriae non notantur 39 dominum om. a

29~97 )

2, 4 eliminauit a 3, 2 scilicet om. a

7 ex] et a 3 nouitatis a

14 paruulus iste a

ORATIO (Rec. A), 4

937

5 alium prius quam se ipsum occidit; qui susurrat et detrahit, prius suas quam aliorum radices euellit; qui exultat in aduersis proxi¬ mi et adfligitur in prosperis eius alieno se primum gladio petit. Hoc secundum superbiae uirgultum tunc primo fuit exortum cum ille de quo scriptum est : Inuidia diaboli mors introiuit in orbem 10 terrarum, Cain persuasit ut liuorisodio fraternum funderet sangui¬ nem. Sed nimirum idem Cain inuidus prius suam animam quam alterius carnem peremit, scriptum quippe est: Qui odit fratrem suum homicida est. Et scitis quia omnis homicida non habet uitam aeternam in se manentem. Hinc, Domine, apparet cuius primum 15 homicida est, qui alterum odit, in quo uita non est. Quod contra Moyses, omnium mitissimus, admonet dicens: Ne oderis proxi- PL 757 mum tuum in corde tuo. Et quia ille qui inuidet et odit, consequen¬ ter susurrat et detrahit, hoc malum Scriptura sancta praecauendum denuntiat: Non eris, inquit, susurro in populis, et: Nolite 20 detrahere alterutrum, fratres. Qui enim detrahit fratri, detrahit legi. Qui enim susurrat et detrahit, consequens est ut in aduersis proximi exultet, in prosperis autem animi tristitiam contrahat. Sed occurrit beatus Apostolus et dicit: Gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus. Et ecce alius pro terrenis rebus terrenisque 25 honoribus, alius pro uirtutum successibus cuilibet inuidet, quemli¬ bet odit, contra quemlibet susurrat, de quolibet detrahit, de cuiuslibet aduersis exultat, de prosperis animum maestificat. Sed ut in cunctis hoc multiplex malum superetur, occurat, Domine, quaeso, illud multiforme bonum, quod potenti uirtute 30 resistens non det inuidiae locum, caritas scilicet, quae fundamen¬ tum est omnium uirtutum et bonorum, quae non inuidet, sed congaudet, non odit, sed diligit, non susurrat, sed obiurgat, non detrahit, sed arguit, non de aduersis proximi gaudet, sed maeret, non de prosperis adflictionem contrahit, sed consolationem reci35 pit. Merito autem tale nomen accepit, quod illo carius inueniri non poterit; quam qui habet, te utique habet. Deus, inquit, caritas est, et qui manet in caritate in Deo manet, et Deus in eo. Cui, ut praefatum inuidiae superet malum, cordis simul et oris iungenda custodia est, cordis scilicet, ne inuideat, ne in aduersis proximi m 494 40 exultet, ne in prosperis maestitiam contrahat, oris uero, ne susurret, ne detrahat. Scriptum quippe est: Omni custodia serua cor tuum, quia ex ipso uita procedit. Et rursum scriptum est: Mors et uita in manibus linguae. Citius autem malum quod intus latet

9/10 Sap 2, 24 10 cf. Gen 4, 5-8 12/14 1103,15 16/17 Leu 19, 17 19 Leu 19, 16 19/20 lac 4, 11 23/24 Rom 12, 15 31/35 cf. 1 Cor 13, 4-6 36/37 1 Io 4, 8 41/42 Prou 4, 23 42/43 Prou 18, 21

4, 7 ~ primum se petit gladio a 21 enim] uero fj de om. a contrahit om. a 35 illa /a 36 potest a tuum cor a; os tuum serua tuum cor /a

consequenter a 34 42 cor tuum J A] os

43 autem om. a

938

ORATIO (Rec. A), 4-6

extinguitur, si a prauo eloquio foris lingua frenetur. Pone, Domine, 45 custodiam ori meo et ostium circumstantiae labiis meis, ut non declines cor meum in uerba malitiae. Libera animam meam a labiis iniquis et a lingua dolosa. 5. Ira autem inuidiam sequitur, qua inter cetera uitia nihil asperius, nihil inuenitur amarius; quae dum ultra modum effer¬ buerit, atrociter mentem exulcerat, sensum hebetat, linguam inmutat, oculos obumbrat totumque corpus perturbat. Hinc 5 protinus rixae, contumeliae, clamor, indignatio, tumor mentis, et blasphemiae suscitantur. De qua nimirum Scriptura sancta testa¬ tur dicens: Ira in sinu stulti requiescit, et: Ira uin iustitiam non operatur. Sed obice, Domine, contra tam amarissimum iracundiae malum 10 suauissimum patientiae bonum, in quo specialiter animarum nostrarum salus conlocatur, cum nobis per Euangelium dicatur: In patientia uestra possidebitis animas uestras. Quae nimirum dum PL arcem et principatum in mente susceperit, omnes mox perturba¬ tiones conpescit, rixas et contumelias in exhortationem conuertit, 15 confusum clamorem sub ordinato silentio premit, indignationem tumoremque mentis mansuetudine uincit, blasphemias gratiarum actione repellit. Quod si forte in inmensum ira succensa ad horam patientia succubuerit, nullumne, Domine, remedium erit? Erit certe. Nam cum huius mali damnationem Euangelium denuntiet 20 dicens : Qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio; qui autem dixerit fratri suo : Racha, reus erit concilio ; qui autem dixerit: Fatue, reus erit gehennae ignis, protinus recuperationem subiungit, cum dicit: Si offers munus tuum ad altare, et ibi recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare et 25 uade prius reconciliari fratri tuo, et tunc ueniens offeres munus tuum. Et illud : Cum statis ad orandum, remittite si quid habetis aduersus alterum in cordibus uestns. Hanc mihi, Domine Deus, secundam tribue uictoriam, si furore caecatus amisero primam, cum non tuo zelo, sed meo uitio cuiuslibet animum offendo. 6. Tristitia quoque iram persequitur. Quae dum cordis arcana penetrat; protinus in eius cubiculo malitiam, rancorem, pusillani¬ mitatem, desperationem, torporem circa praecepta, uagationem mentis erga inlicita generat. Quae inter cetera uitia quam sit detes-

44/46 Ps 140, 3-4

46/47 Ps 119, 2

5, 4/6 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 621B) 1, 20

12 Luc 21, 19

20/25 Mt 5, 22-24

7 Eccle 7, 10 26/27 Mare 11, 25

6, 1/4 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 621B)

45 declinet

/i

46 uerbum malum

5, 19 euangelium om. a

/i

denunciat a

25 offer a

7/8

ORATIO (Rec. A), 6-8

939

5 tanda beatus Paulus indicat: Saeculi, inquiens, tristitia mortem operatur. Sed obsecro, Deus et Dominus meus, oppone contra saeculi tristitiam futurae beatitudinis laetitiam, quae ex maerore contractam malitiam uincat beneuolentia, taedio procreatum rancorem pellat sinceritate, pusillanimitatem fortitudine roboret, io desperationem spei fiducia erigat, torporem circa praecepta exer¬ citio spirituali repellat, uagationem mentis erga inlicita inconcus¬ sa stabilitate refrenet. Quod si, ad momentum subtracta laetitia spirituali, malum tristitiae praeualuerit, agam, quaeso, quod monet beatus Iacobus : Tristatur quis in uobis, oret aequo animo et 15 psallat. 7. Auaritia sequitur tristitiam, quae in utroque Testamento pari notatur exsecratione. In Veteri namque dicitur : Auaro nihil est scelestius; in Nouo autem: Et auaritia, quae est idolorum seruitus. Ex qua profecto septem nequitiae procreantur, scilicet 5 proditio, fraus, fallacia, periurium, inquietudo, uiolentia et contra misericordiam obduratio. Et ecce, Domine Deus, quilibet amator mundi, et non tui, propter metalla pretiosa, ardentes fulgentesque lapides, seruos et seruas, praedia et fundos, ad mortem proximum tradit, fraudem incurrit, fallaciam obducit, periurium committit; io et alius inquietus et uiolentus est propter uillam, alius propter gallinam ; alius obduratur contra misericordiam ne tribuat aurum, alius ne porrigat potum. Sed peto, mi Deus, amator castus et uerus, ut cui praeter te nulla possessio debetur in terra, nihil quod PL 739 tu non es concupiscam in terra, semper illius sententiae memine15 rim qua dicitur : Nudus ergressus sum de utero matris meae, nudus reuertar illuc, atque illius: Nihil intulimus in hunc mundum, sed nec auferre quid possumus. Quae nimirum dum pie considerantur, mundi contemptum adferre uidentur, qui auaritiae contrarius est. 8. Post haec restat uentris ingluuies, quae a necessitate quidem p 495 incipit, sed modum necessitatis excedens ad uoluptatem pertransit, dumque a licitis ad inlicita peruenerit, mox ineptam laetitiam, scurrilitatem, inmunditiam, multiloquium, sensusque hebetudi5 nem circa intellegentiam parturit. Cuius mortiferum uirus tunc utcumque uacuatur, cum non qualitas, sed libido in escis prae-

5/6 2 Cor 7, 10

14/15 lac 5, 13

7,2/3Eccli 10, 9 3/4 Eph 5, 5 4/6 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 621B) 15/16 Iob 1,21 16/17 1 Tim 6, 7 8, 3/5 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 62iB)

6, 6 obsecro om. a deus et dominus] domine deus a 11 spiritali p 13 spiritali p 7, 11 retribuat p 8, 2 modus p

12 mi] mihi a

17 consideratur a

8 procuratum a 18 uidetur a

ORATIO (Rec. A), 8-9

940

10

15

20

25

30

35

5

cauetur. Prima enim mulier non exquisitarum dapium, sed sola pomi delectatione mortem mundo induxit, et antiquus hostis Regem nostrum non de carne, sed de pane temptauit, et Sodoma idcirco igne et sulphure periit, quia inter cetera mala panem in saturitate comedit. Quapropter clementiam tuam, Deus, imploro, ut sicut aeger ad medicinam, sic ad sumendas dapes accedam, nequaquam scilicet in eis uoluptatem appetens, sed necessitati subueniens. Aufer a me propter magnam misericordiam tuam omne ciborum noxium desi¬ derium ; congruamque seruo tuo escarum propitius tribue absti¬ nentiam, ut intra necessarium modum proprium temperem appeti¬ tum, remotaque a me omni prorsus crapula et ebrietate, sciam in uirtute tua abundare, sciam et penuriam pati, nouerim quoque in quibus mihi sufficiens esse possim. Ita, Domine, ita, Pater bone, noxiis castrimargiae sucis arefactis, inepta laetitia uel scurrilitas non pullulabit, quae illos maxime ad insaniam perducit in quibus crapula et ebrietas dominium sumit: Sedit enim populus manduca¬ re et bibere et surrexerunt ludere. Contra quos illa sententia uenit qua dicitur : Vae uobis diuitibus, qui habetis consolationem uestram. Et: Vae uobis qui ridetis nunc, quia plorabitis et flebitis. Quo contra ii qui carnem suam crucifixerunt cum uitiis et concupiscentiis eius audiunt: Mundus gaudebit, uos uero contristabimini, sed tristitia uestra uertetur in gaudium et gaudium uestrum nemo tollet a uobis. Et rursum : Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. Inmunditia quoque quae iuxta Apostolum quibusdam regni caelestis aditum claudit, uigilantem numquam, dormientem uero tardius sua colluuione foedabit. Multiloquium inedia pressum silebit; hebetudo sensus circa intellegentiam spiritualis acuminis ingenio cedet, quod sancta parsimonia in mente propagabit ; uenter enim abstinentia contractus humanos in altum eleuat sensus. 9. Luxuria castrimargiam sequitur, quae dum licentiae metas PL 760 excedit, mox de se caecitatem mentis, inconsiderationem, incon¬ stantiam, praecipitationem, amorem sui, odium Dei, affectum praesentis saeculi, horrorem autem uel desperationem gignit futuri. Sed peto, Domine, ut qui ab ipso pubertatis tempore a complexu carnalis copulae alienum me esse uoluisti, delectationis eius consensu non tangar. Quid enim prodest, Domine Deus,

7/8 cf. Gen 3, 6 23/24 Ex 28/29 Io 16, 20

16, 49

8/9 cf. Mt 4, 3-4 ; 1 Cor 10, 7 29 Io 16, 22

32, 6

9, 2/5 cf. GREG M in Iob 1.

13 scilicet om. a abstinentia om. a 9, 7 sensu a

31,

17 inter p

n.

9/10 cf. Gen 19, 25/26 Luc 6, 24-25 30 Mt 5, 5 88

(PL

24

10/11 cf. Ez 27 cf. Gal 5, 24

76, 621B)

21 sterilitas a

24 surrexit a

36

ORATIO (Rec. A), 9-11

94i

uirginem esse corpore, si contingat mente esse corruptum? Qui enim uiderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est 10 eam in corde suo. Huic profecto necdum castitatem professo iuxta Apostolum, Melius est nubere quam uri. Sed obsecro, Domine, ut cui non licet nubere, nec contingat aduri. 10. Ecce dum pro me sollicitus talia postulo meminisse caritatis

debeo, ut etiam pro aliis exorem. Te igitur amatorem Ecclesiae tuae deprecor, Deus, pro sacerdotibus eius, ut uerbis simul et meritis uitae populum sibi creditum ad caelestem patriam inui5 tent. Pro regibus, ducibus et iis qui in sublimitate positi sunt, ut patres orphanorum et iudices uiduarum sernet ipsos exhibeant, miseriis inopum et gemitibus pauperum condoleant, nihil nisi quod rnstum est in iudicio quaerant, sicque administrent praesen¬ tia, ne amittant bona futura. Pro uirginibus, continentibus ac 10 mundo renuntiantibus, ut praesentia despiciant, futura requirant, nec se negotiis saecularibus inplicent, ut tibi militantes placeant cui se probauerunt. Pro coniugatis, ut sic sibi inuicem carnis debitum soluant, ne a desiderio patriae caelestis exorbitent.

11. Sed quid ago, Domine? Quasi oblitus peccatorum meorum pro aliis exorare praesumo. O quam in multis offendi atque offendo. Sed tamen non subrepit desperatio, cum publicanum in templo iustificatum adtendo, cum latronem in cruce confitentem 5 et de cruce ad paradisum transeuntem aspicio, cum Mariam post multas criminum maculas fonte pietatis ablutam, cum Petrum post negationem apostolatus gratiam recuperasse intueor. Sed p 496 rogo, ineffabilis pietas, ut cui de tantis exemplis praesumere donasti, gemitus publicani, confessionem latronis, lacrimas mere10 tricis, fletusque negantis apostoli concedas. Quia si flagello tempo¬ rali scelera mea uindicanda prouideris, lacrimosus imploro, ut dum contra haec iratus desaeuis, semper in ira misericordiae recorderis. Quem enim diligis, corripis; flagellas autem omnem filium quem recipis. Quibus nimirum uerbis, etsi uirga percussoris 15 minatur, paternus tamen pietatis affectus monstratur. Da ergo, Domine, inter flagella tolerantiam, ne murmurationis notam ut

8/10 Mt 5, 28

11 1 Cor 7, 9

10, 5 cf. 1 Tim 2, 2

11/12 cf. 2 Tim 2, 4

11,3/4 cf. Luc 18, 14

4/5 cf. Luc 23,40-43 12/13 Hab 3, 2

cf. Luc 22, 61-62; Io 21, 15-17

5/6cf. Luc 7, 37-50 6/7 13 cf. Prou 3, 12 13/14

cf. Hebr 12, 6

10, 1 ecce- 15,18 acceperunt] cf. JetX (p. 14-17 — l. 2j8-362)

7 nil a

2 etiam] et a

11 ne a

11,2 orare a 16 domine om. a

3 tafnen om. a notas a

6 maculas] culpas a

14 percussionis a

942

ORATIO (Rec. A), 11-13

malus seruus incurram, sed magis quasi bonus filius gratiarum actiones rependam. 12. Illud etiam magnopere peto, ut diem obitus, diem extremi iudicii, damnationem aeterni supplicii, beatitudinemque regni PL 761 futuri semper meminerim, quod nemo indesinenter potest, nisi qui ad uitam praeordinatus est aeternam. Indesinenter, Domine, 5 recolenda est dies illa, in qua lux cum tenebris pugnat, misericor¬ dia cum crudelitate desudat, in qua aduersarius noster mala quae fecimus, locuti sumus uel cogitauimus, uiolentissimus accusator retexet, iustitiam tuam ad haec punienda deposcet. Vbi quid sum, Domine, nisi tu qui iuste iudicas, etiam misericorditer defendas ? 10 Recordare, quaeso, quia aduocatus meus es ipse qui iudicas. Quod si etiam in illo adhuc saeculo aliquid in me uindicandum reseruas, peto ne me potestati daemonum tradas, dum scelus meum purga¬ toria poena detergis. 13. Numquam, Domine, obliuioni tradenda est dies illa, de qua dixit Propheta: Dies, inquit, nae, dies illa, dies tribulationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris, in qua, caelis et terris 5 ardentibus, exibunt angeli et separabunt malos de medio iustorum et mittent eos in caminum ignis; in qua messores, collecta zizania, alligabunt fasciculos ad comburendum ; in qua a sinistris positi audient impii: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius; in qua iam obseratis uitae 10 ianuis cum extinctis lampadibus stultae uirgines a thalamo exclu¬ sae plorabunt dominationemque ingementes clamabunt: Domi¬ ne, domine, aperi nobis, et tunc dices illis : Nescio uos. In qua etiam qui miraculis coruscauerunt, similiter lamentabuntur repulsi et dicent: Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetauimus, et in 15 nomine tuo daemonia eiecimus, et in tuo nomine uirtutes multas fecimus? Et tunc confiteberis etiam istis quia numquam nouisti eos, subiciens: Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem. Quis haec, Domine Deus, terribilis in consiliis, mirabilis in maiestatibus, faciensque prodigia, quis, inquam, haec non paueat et a 20 fundo cordis non contremiscat, cum etiam illos damnari audiat quos in hac uita contigit miraculis coruscare ? Ad quae nimirum ualet illa sententia qua dicitur: Nescit homo utrum amore an odio

13,2/4Soph 1,15-16 41 11/12 Mt 25, 11-12 Eccle 9, 1-2

12, 6 credulitate a

5/6Mt 13,49-50 6/7cf. Mt 13,30 8/9Mt25, 14/17 Mt 7, 22-23 18/19 Ex 15, 11 22/23 '

9 etiam] et a

10 quaeso om. a

13, 4 nebulae dies^ om. o. tubarum o quo a 11 damnationemque a 12 quo a tremiscat a

7 quo o 18 hic a

9 praeparatus p 19 hic a 20

ORATIO (Rec. A), 13-15

943

dignus sit, sed omnia reseruantur in futurum incerta. In quo et si

iustus uix saluabitur, peccator et impius ubi parebunt ? 14. Etiam, Domine Deus, indesinenter meditandum aeternae damnationis supplicium, in quo quicquid poenarum excogitari potest, quicquid etiam non potest, semper adest. Cuius uermis mmortalis, ignis inextmguibilis, foetor intolerabilis est, cuius terra tenebrosa et mortis caligine cooperta, terra miseriae et tenebrarum est, cuius torrentes in picem conuertuntur et humus in sulphur, ardebitque in sempiternum ; cuius lacus sanguine igneque permix- PL 762 tus est et quoscumque suscipit demergit simul et exurit. O quam horrenda, o quam stupenda sunt ista. Sed maior erit, Domine, cruciatus, amissio tuae claritatis. Sufficit enim ad plenam miseriam tua non perfrui beatitudine, in qua iusti, receptis corporibus, sanctorumque angelorum celsitudi¬ ni coaequati, in aeternam lucem aspicientes, sicut sol refulgebunt, nec inmerito sole et luna non indigebunt, quia te perenne lumen habebunt. Non esurient neque sitient, non laborabunt neque deficient, non maerebunt neque lugebunt, quia quicquid satietatis, quicquid quietis, quicquid gaudii est, tua uisio praestabit, quae in omnibus omnia erit. Nec tempus iam illis accedet, quia totum aeternitas possidebit; nec timebunt ultra iam mori, qui meruerunt beata inmortalitate uestiri. Quid autem de hac beatitudine miser p 497 ego homo amplius dicere ualeo, qui de illa quicquid dixero, illa sententia reprimor quam per Prophetam et Apostolum dictam intellego : Quod oculus non uidit, nec auris audiuit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparauit Deus his qui diligunt eum. Erunt certe in illa beata uita haec bona quae praemisi, sed ineffabili et nobis adhuc inconprehensibili modo. Huius desiderio, Domine Deus, formator et reformator meus, huius amore peragam quicquid in hac uita praecipis ut agam, nec sit ultra timor in caritate, sed perfecta caritas foras mittat timorem. 15. Et ut efficax haec mea sit deprecatio, beatae Mariae uirginis suffragia peto, quam tanti meriti esse fecisti, ut prima inter mulieres nouum munus offerret, et nulla praeter ipsam tam nouum acciperet, nouum scilicet munus prima offerret, ut puella uirgo perseueraret, nulla praeter ipsam tam nouum acciperet, ut Deum uirgo pareret et post partum uirgo maneret. Apostolorum p 498

14,3/4 cf. Is 66, 24; Mare 9,43 4/5 cf. Iob 10, 21-22 5/7 cf. Is 34,9-10 7 cf. Apoc 14, 20 13cf. Mt 13,43 14 cf. Apoc 21, 23 15 cf. Apoc7, 16; Is 40,31 17cf. 1 Cor 15, 28 22/24 Is 64,4; 1 Cor 2, 9 28/29cf. 1 Io 4, 18

14, 2 poenarum 4- nunc/i 17 uisitatio ap 18 totos a 21 homo otn. 24 ascenderunt /i 24 his — eum] diligentibus se a 25 sed om. a 15, 4 puella] puerpera p

ORATIO (Rec. A), 15

944

intercessionem imploro, qui beatissimam Mediatoris pauperta¬ tem, eiusque passiones uestigio insequentes, ad tantum celsitudi¬ nis culmen peruenerunt, ut quaecumque ligarent super terram, 10 essent ligata et in caelis, et quae soluerent super terram, essent soluta et in caelis, atque in extremis sederent super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israhel. Martyrum preces deposco, qui pro ueritate non dubitarunt sanguinem fundere, nec dilexerunt animas suas usque ad mortem ut mortis superarent 15 auctorem. Confessorum orationes expostulo, qui bella temptantis inimici, dum pie uiuerent in catholica pace, uel etiam hereticorum conflictationem diuturno certamine pertulerunt, atque, ut uerum dicam, longioris occultique martyrii palmas acceperunt. Talium, Deus meus, preces numquam spernes, si ut pro me exorent, ipse 20 inspiraueris, qui in aeternitate perenni uiuis et regnas cuncta per saecula et in omnibus saeculis. Arnen.

15, 9/11 cf. Mt 18, 18

10 caelo ju 20 in om. a

11/12 cf. Luc 22, 30

11 caelo /i sine explicit a /i

13/14 cf. Apoc 12, n

19 deus meus] domine deus a

spernis a

ORATIO CONTRA SEPTEM VITIA [RECENSIO B]

INDEX SIGLORVM A. CODICES

V

Citta dei Vaticano, Bibi. Apost. Barb. Lat. 2724, fol. 1-5v, s. XII in.

M

Miinchen, Bayer. Staatsbibl. clm 6010, fol. io8v-i28v, s. X/XI.

P

Paris, Bibi. Nat. lat. 2843, fol. ii2v-i23, s. X in.

B. EDITIONES

13 y

Chronicon Vulturnense, ed. V. Federici, I, 1925, p. 3-15. J. Winandy, Ambroise Autpert, moine et theologien, 1953, p. 104-144. In margine textus signantur paginae editionum p et y.

ORATIO AMBROSII AVTPERTI IN PARTES DIVISA CONTRA SEPTIES SEPTENA VITIA QVAE EX VNA PRODEVNT INVENTRICE MALORVMSVPERBIA 1. Summa et inconprehensibilis natura, uirtus uitaque beata, p inaccessibilis et sola lux uera, singularis et una sapientia, incom- y mutabilis et numquam fallens ueritas, incomparabilis semper manens caritas, temporalium rerum sempiternus conditor, uisibi5 lium et inuisibilium solus creator, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unus et uerus in Trinitate Dominus Deus. Alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus, et tamen in his tribus unus Deus et Dominus Deus. Pater a nemine, Filius a Patre, Spiritus Sanctus a Patre et Filio, et tamen nec Pater praecedens, nec Filius uel 10 Spiritus Sanctus subsequens, sed simul Pater et Filius et Spiritus Sanctus aeternus et coaeternus, aequalis et coaequalis omnipotens y Deus. Quia et personarum tibi numerus congruit et partium omnimodis abhorret. Vnde et totus ubique haberis, nec tamen totus conprehenderis. Quod aliquomodo fieri posset, si supra uel 15 subtus, ante uel retro haberes. Sed quia his uerissime cares, ac perinde ueluti corpus aliquod siue materiale siue spirituale cir¬ cumscribi non uales, totus intra creaturam, totus extra creaturam es, totus in magnis, totus in paruis, totus in singulis, totus in cunctis. Nec extentus in magnis, nec attractus in paruis, nec 20 partitus in singulis, nec quasi quaedam indiuidua molis in cunctis, p Nec de loco ad locum transiens, cum unum deseris et alterum petis, qui temet ipsum sine loco et tempore moues. Sic, Pater summe, summus et semper ex te natus Tilius secun¬ dum diuinitatis suae naturam, uirtutem, essentiam, magnitudi25 nem atque potentiam, totus cum hominibus in terris, totus tecum erat in caelis, cum diceret: Nemo ascendit in caelum, nisi qui de caelo descendit. Filius hominis qui est in caelo; quique perenniter manens id quod apud te erat, semet ipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudinem hominum factus et habitu inuentus ut

1,26/27

10 3,13

28/31

Phil 2, 7-8

Tit. Oratio domni auperti abbatis pars diuisa contra septies septena uitia que prodeunt de inuentrice malorum superbia Vfi; item eiusdem (it. eius. om. y) oratio in partes diuisa contra septies septena uitia quae ex una prodeunt inuentrice malorum superbia Aly; item eiusdem orationes in partibus diuinis contra septem uitia quae ex una prodeunt inuentrice malorum superbia P

1, 2 uera P

3 incomparabilis -f et y 4 uisibilium - 5 creator om. 12 tibi numerus] trinumerus /3 13 omnino P 15 16 aliquid M siue spiritale M; om. P 20 moles P y 21 23 sic pater om. P 24 suae om. P 26/27 ~ descendit de

+ et M

8 deus] meus P

haberet V* petes VM)3 caelo P

29

similitudine l'P

ut] est V

3 106

108

4

948

ORATIO (Rec. B), 1-2

30 homo. Humiliauit semet ipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Per huius te, beata Trinitas, humanitatis habitum, per huius passionis supplico tormentum, per huius uulnera et cicatrices, per huius deprecor effusionem sanguinis, in primis ut te Dominum Deum meum diligam, te sitiam, te toto y 35 corde perquiram. Deinde ut erga proximum iuxta uires atque mensuram caritatis iura conseruem. Sed hanc dilectionem nulli, Domine, praestabis, nisi cui prius odisse uitia donaueris. 2. Contra superbiam. Obsecro ergo, pia et uera misericordia, solida atque unica spes mea, ut superbiae regnum auferas ab anima mea. Horrendum, Domine, pauendumque tam maximum malum, quod angelos de caelo proiecit, quod homines de paradiso 5 minauit, a quo initium omnis perditio sumpsit, cunctorumque uitiorum caput processit. Ipsa nempe est superbia, quae in principio quidem temporis angelum et homines tibi similes fieri uoluit, sed in fine temporis diabolum et hominem etiam tibi praeferre satagit. Ipsa est quae aditum caeli, ut angelicos spiritus 10 deponeret prima inuasit, atque ut homines illuc ascendere prohiberet obstruxit. Paueo, Domine, cum ista considero, sed spei fiduciam resumo, cum humilitatem nostri Mediatoris perpendo. Gratias itaque tibi amatori hominum, gratias tibi quia humilitas incarnati Verbi 15 superbiam euicit peremptoris nostri, non quo refugam angelum ad id unde ceciderat reuocaret, sed quo deceptum hominem liberans, ubi necdum ascenderat eleuaret. Hanc igitur humilitatem cordi meo insere, Trinitas ineffabilis, quam imitandam in se praebuit (3 humanitas nostri Redemptoris: Discite, inquit, a me quia mitis 20 sum et humilis corde, et inuenietis requiem ammabus uestris. Et rursum : Nisi conuersi fueritis et efficiamini sicut paruuli, non y intrabitis in regnum caelorum. Multa sunt, Domine, quae gementi animo hinc possent occurrere, nisi prohiberemur in oratione multa proferre. Sed quia plura sunt uitia quae ex una prodeunt superbia, 25 et mihi necesse est ut preces effundam per singula, ne breuitatem euangelicae iussionis excedam, non id una prolixa, sed tot breuibus strictisque precibus ago, quot principalia uitiorum incentiua mihi obuiare considero.

2, 5 cf.

32

supplicio

2, 1

19/20

Tob 4, 14

Ai*;

Mti 1,29

34/35

supplici P

homines

/3

10

P

Mt 18,3

~ toto corde te

23/24 cf.

Mt 6, 7

P

V/3 7 ~ fieri similes M At; ne {in marg.) ascenderent P 11 prohiberet obstruxit] obstitit (stitit in ras.) P 15 refuga M V/3 15/16 ad id] adiit M* V/3; adit M2 P 16 quo M*} quod M2 P 19 a me om. V /3 26 unam M 27 ago quot] eo quod P

8

contra] praem. prex

21/22

obsecro + domine

ascenderet

ORATIO (Rec. B), 3

•)

10

15

20

25

30

949

3. Contra inanem gloriam. Sicut tu, Domine Deus, per sacra Scripturarum eloquia doces, qui neminem tuorum fallis, ex una malorum inuentrice superbia septenaria consurgit nequitia. Vnde nec inmerito bestia quae cum Agno desudat septem dicitur habere capita, cui inhaerens et quam semper inhabitans superbia, dum ad liquidum inspicitur, septies septena repperitur. Huius primum caput est inanis gloria, quae non est simplex, sed septenaria. Oritur enim de illa inoboedientia, iactantia, simulatio, contentio, pertinacia atque discordia. Et re uera, mi Deus, spectabilis in hoc monstro Goliae uirtus gigantea, sed tamen unius lapidis ictu Dauid manu prostrata. Ictum autem lapidis quid hic aliud datur intellegi, quam oppositio spiritus timoris Domini, quo singulariter y 114 repletus huius mali tyrannidem ille plenissime uicit, qui in se credentibus ante passionem dixit: Gaudete, quia, ego uici saeculum. In quo et per quem etiam nos uincimus, si eiusdem spiritus munere cum illo participamus. Quam ob rem deprecor, inenarrabilis Maiestas, ut pro mensura distributionis tuae praefa¬ to timoris spiritu me repleas, quo illum non ad mensuram reple¬ tum fuisse demonstrans, huius, inquam, sedem in uisceribus meis colloca, ut locum ibi dominationis numquam inueniant superbiae prima genimina. Qui enim uere te timet, imperantem hominem ea p 6 quae iusta sunt, etiam se deteriorem, minime contemnit. Qui enim uere te timet, nequaquam uel de his quae bene agit apud se tumet, uel de his quae necdum agit, coram aliis simulationem praetendit. Qui uere te timet, nec contradictionem aduersus sanam doctrinam opponit, nec si forte per ignorantiam opposuerit, in sua sententia omnino persistit. Qui uere te timet, numquam ab unitatis concordia resilit. Vt enim, Domine, hic tuus timor mentem plene ceperit, subiectionem in illa protinus gignit, iactantiam extinguit, simulationem quoque ab intus repellit, contentionem in cunctis refugit, pertinaciam emollit, discordiamque omnimodis cauet. Vnde et ueridica uoce dicitur quoniam qui Deum timet, nihil neglegit, et: Non est maior illo qui Deum timet.

3, 2/3 cf. Eccli 10, 15 n. 88 (PL 76, 621A) 7, 19

4/5 cf. Apoc 13, 1

10/11 cf. 1 Sam 17,49

32/33 Eccle

33 Eccli 10, 27

V/3 P2

3, 1/2 sacrae scripture

VP;

quam] quasi tyrannidis P2 P

8/9 cf. GREG M in Iob 1. 31, 14/15 1016,33

cum qua

uictor P2

4 nec omni merito

14 passionem]

17 inenarrabilem maiestatem P

meis P est P2

20 collatam 23 te

om. M*

om. M* contra omni V' {ut uid.) illam P2

Vp

P bis ser. I

11 dauidis

21 imperante

M

22 iuxta

M;

contractionem

28 concordiae resoluit P

30 contemplationem

Vp

P

5 malae

16 munera

19/20 ~ colloca

V*

si deterior

25 qui + enim

Vp

M2

26 opponet P

29 in illa] nulla illa

31 mollit I

Vp

agnis

+ suam y

19 demonstras P

se tumet] semet ipsum P

actionem

Vp

13 repletur

p

P* ;

te in] nulla

95°

ORATIO (Rec. B), 3-5

Tribue igitur, Domine Deus, misero mihi quod postulo, qui nihil y 116 35 de propria actione confidens, totum quod ualeo in effusione sanguinis crucifixi constituo. 4. Contra inuidiam. Pestiferum nimis et ultra modum uenena diffundens seque toto annisu antequam praedam capiat morsibus lanians, aduersus me, Domine Deus meus, consurgit secundum superbiae caput inuidia. Sed nec ipsa sola, quia omnino septenaria. 5 Adhaeret enim illi ex ipsa procedens odium, susurratio, detractio, in aduersis quoque proximi exultatio, in prosperis uero illius adflictio. O formidandum mmanissimae bestiae caput, monstruo¬ sum uenenoque mortifero totum infectum. Quod si animo intro¬ missum dominari coeperit, nil in eo sanum aut uiuidum relinquit. 10 Sed ut in cunctis superetur hoc noxium et multiplex malum, occurrat, Domine, quaeso, dilectionis summum et ineffabile bo¬ num, quod certe ubi aduenerit, mox illud recedit, nec ualet aliquid inuidiae proles, ubi summa consistit dilectionis. Qui enim illa uiget, nulli umquam inuidet, nullum aliquando odio habet, non i5 contra recte uiuentem musitat, non praue agentem obtrectat, non de alterius felicitate animum maestificat, non de aduersitate laetificat, sed uirtutibus atque successibus se praecellenti etiam adhuc maiora exoptat. Persequentem quoque se amat, recte operantem collaudat, praue agentem obiurgat, aliorum gaudia sua p 7 20 deputat, aliorumque aduersitates sibi adsignat. Vnde et merito Y 118 inter ceteras uirtutes tale nomen sibi caritas accepit, quo illa carius inueniri nusquam poterit. Quam qui habet, te utique habet. Deus enim caritas est, et qui manet in caritate in Deo manet, et Deus in eo. Ac perinde cum te habet, inuidiae faucibus minime patet. 25 Audi ergo qualescumque meas, Domine, preces, qui meretricis misertus es lacrimis, cui uidelicet dimissa sunt peccata multa, quoniam dilexit multum. 5. Contra iram. Adtende, Domine Deus, et considera quia truculentum ualde totumque noxiorum flammis succensum crebro

4, 5/7 cf. GREG M in Iob 1. 26/27 Luc 7, 47

31,

n.

88

(PL

76, 62iB)

22/23

1

Io

4, 16

36 crucifigo continuo P 4, 2 tota My nisu P 4 nec + et P 6 proximis At 7 caput + et P 9 airidum P relinquat Vp ; erelinquit P 10 ut + et M 12 aliquod P 13 inuidiae + caput ac Vp prolis VMP; fomes P2 summae P dilectionis + proles P2 15 mussitat y 18 ~ se quoque M 19 aientem I p aliorum - 20 deputat om. l'p 20 aduersitate M; aduersitatem l p 21 sibi om. P illi Vp 22 nunquam Vp potuit P habet1] caret M te — habet2 om. V p utique + non M 24 fa¬ cibus V At2 p 5, 1 iram + orandum P

2 succensum] malorum P

ORATIO (Rec. B), 5

5

10

15

20

25

30

35

95i

me ac saepius adurens etiam degluttire quaerit tertium superbiae caput, iracundia, qua inter cetera uitia nil asperius, nil inuenitur amarius, quaeque sicut in me crebrius factum gemens recolo, dum ultra modum in homine ferbuerit, eius protinus atrociter mentem exulcerat, sensum hebetat, linguam inmutat, oculos obumbrat, totumque corpus perturbat. Nec ipsa uero simplex, sed septenaria consurgit. Emergunt enim de illa rixae, contumeliae, clamor, indignatio, tumor mentis ac blasphemiae. Sed obice, quaeso, Domine Deus, formator et reformator meus, obice contra tam asperrimum ac multiforme iracundiae malum, y 120 lenissimum ac suauissimum, singulare quoque et semper inuictum patientiae bonum, quod omnino non solum uirtus, sed radix est et custos uirtutum. Arcem enim et principatum inter cetera spiritua¬ lium charismata caritati coniuncta tenet patientia. Quaeque dum cordis arcana possederit, intusque domina resederit, omnes mox perturbationes conpescit, rixas et contumelias in exhortationem conuertit, confusum clamorem sub ordinato silentio premit, indignationem atque proteruiam mansuetudine uincit, blasphemias quoque gratiarum actione retundit. Nec sine causa tantum ualet quae ut cuncta sibi aduersantia uictrix exsuperet, primo contra se certamen adsumit. Quicumque enim illa uiguerit, necesse est ut ante omnia sibi resistens, se sibi subiciat, quod uidelicet post factum nil supererit, quod ab aliis inrogatum tolerare non possit. At forte si ad horam, dormitante patientia, in inmensum ira semet tetenderit, nullumne, Domine, remedium erit? Erit certe, p 8 Nam cum huius mali damnationem Euangelium denuntiet dicens : Qui irascitur fratri suo, reus erit iudicio ; qui autem dixerit fratri suo: Racha, reus erit concilio; qui autem dixerit: Fatue, reus erit gehennae ignis, protinus remedium subiungens ait: Si offers munus tuum ad altare et ibi recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersum te, relinque ibi munus tuum ante altare, et uade prius reconciliari fratri tuo, et tunc ueniens offeres munus tuum. Et illud : y 122 Cum statis ad orandum, remittite si quid habetis aduersus alterum in cordibus uestris.

5, 9/10 cf. GREG M in Iob 1. 31, n. 88 (PL 76, 621B)

29/34 Mt 5, 22-24

35/36 Mare 11,25

3 tertius feruerit

M VMp

4 quae

M

urente

5 crebrius + in me

MP

suauissimum] tamque amarissimum P spiritalium P2

MP

16 coniunctas

19 clamore

M

24 resistat P 26

Vji Vp

33

dimittite

VP dormitantem V aduersus Vp

alterum] aliquem P

V(3 6 om. Vp

hominem

quo P iram

M

AI

12 ac - 13

14/15 et custos] custosque 17 intusque + uelud P

20/21 blasphemiasque P

~ subiciat sibi

mali faciat P2 consilio

M

11 et reformator

l

/3

15

18 exercitium

23 uiguerit] creuent P2 post - 25 supererit] alio nil 27 semet] se nimis P

34 reconciliare

M

offere

M

30 35

952

ORATIO (Rec. B), 5-6

Hanc mihi, clementissime Deus, secundam tribue uictoriam, si furore succensus amisero primam, cum non tuo zelo, sed meo uitio cuiuslibet animum offendero. 6. Contra tristitiam. Squalore nimio et horrenda macie defec¬ tum ac quodammodo simulato languore praemortuum, indeque magis noxium unde minime suspectum fumo suae nequitiae quartum superbiae caput, tristitia, o Deus, aeterna iustorum 5 laetitia, extinguere satagit uitalia mea ; quae hinc maxime uiget, cum aut huius saeculi aduersitatem iuste uel iniuste quilibet sustinet, aut cum bona temporalia sicut desiderat non adprehendit, aut certe cum hunc fraterna correptio uel moderate uel ultra modum exasperans saepe redarguit. 10 Huius etiam mali nequitia ab uno usque ad septem multiplicata decurrit. Vt enim cordis secreta possederit, statim ibi malitiam, rancorem, pusillanimitatem, desperationem, torporem circa prae¬ cepta, uagationemque mentis erga inlicita gignit. Sed obsecro, dator gaudii perennis, tribue misello mihi contra noxium maero15 rem caelitus effusam mentis hilaritatem. Quod si ut fiat misericor¬ dia tua praestiterit, semper in aduersis huius saeculi cum illo gaudebo, de quo ab Apostolo dictum retineo: Qui proposito sibi gaudio sustinuit crucem, confusione contempta / semper in indigen- y tia temporalis stipendii cum illo exultabo, a quo dictum audisse 20 'me lego : Vulpes foueas habent et uolucres caeli nidos; Filius autem p hominis non habet ubi caput suum reclinet. Tribue igitur, Domine Deus, obsecro, tribue mentis alacritatem quam postulo, quae dum uiscerum meorum interna penetrauerit, capta de tribus quae praemisi uictoria, etiam adhuc alia superabit. 25 Ilico namque malitiam ex maerore contractam beniuolentia umcet, taedio procreatum rancorem affabilitate repellet, pusilla¬ nimitatem quoque fortitudine roboris acuet, desperationem spei fiducia suspendet, torporem circa praecepta exercitio spiritali reuincet, uagationem mentis ergo inlicita inconcussa stabilitate 30 deprimet. Quod si forte ad momentum subtracta cordis sinceritate malum praeualuerit tristitiae, agam, quaeso, quod monet beatus

6,

11/13 cf. GREG M in Iob 1. 20/21 Mt 8, 20

31,

n.

88

(PL

76, 621B)

17/18 Hebr

12

2

37 hinc V p 6, 1 contra] praem. oratio P horrendae acie P 3 suo /3 4 tristitiae M; tristitiam P 5 laetitia] spes P2; om. P* satage Vp 6 quamlibet V(5; qualibet M* ; quaelibet M2 10 etiam] enim V/3 12 rancor M circa + dei P15 ut] id I /3 21 suum om. Vp 24 quae praemisi] atque primis P 25 malitia V 26 repellit VMPp 27 fortitudinem M P 28 fiduciam M torpore M praecepta + dei P2 exercitatione spirituali Vp

ORATIO (Rec. B), 6-8

35

5

io

15

20

953

Iacobus: Tristatur aliquis in uobis, oret aequo animo et psallat. Quodque agens statim consequi merear illius precis affectum qua maerens Propheta clamat : Laetifica animam serui tui, quia ad te, Domine, leuaui animam meam. 7. Contra auaritiam. Ore auido atque interminato et uelut os inferi dilatato quintum superbiae caput, auaritia, absorbere nititur totum quod in me est, Domine Deus, ad uitam ; quaeque cum sit radix omnium uitiorum, uiget tamen et ipsa principaliter in septem et cetera. Huius enim soboles sunt atque genimina y 126 proditio, fraus et fallacia, inquietudo quoque et molentia et contra misericordiam obduratio. Et ecce, Domine Deus, quilibet amator mundi, et non tui, propter metalla pretiosa, ardentes fulgentesque lapides, seruos et seruas, praedia et fundos, ad mortem proximum tradit, fraudem incurrit, fallaciam obducit. Et alius inquietus ac uiolentus est propter uillam, alius propter gallinam; alius obduratur contra misericordiam ne tribuat aurum, alius ne porrigat uictum. Sed ut his funditus caream malis, imploro, mi Deus, amor castus et uerus, oppone contra damnandum cupiditatis appetitum per¬ fectum abrenuntiationis mundi contemptum, ut cui praeter te nulla possessio debetur in terra, nil quod tu non es concupiscam in terra. Sicque, radice cupiditatis arefacta, tantorum malorum nequaquam pullulabunt uirgulta. Concede mihi, Deus, obsecranti petitionis effectum, qui es sanctorum hereditas amodo et usque in sempiternum. . Contra ventris ingluuiem. Pinguius, Domine, ceteris atque p 10 obesis faucibus quodammodo crassius sextum superbiae caput, uentris ingluuies, saginam animae meae continuata petit esurie, quae a necessitate quidem incipit, sed modum necessitatis excedens ad uoluptatem pertransit; dumque a licitis ad inlicita peruenerit, septenaria protinus apparet. Adheret namque illi ex y 128 ipsa procedens inepta laetitia, scurrilitas, risus inmoderatus, multiloquium, inmunditia sensusque hebetudo circa intellegen-

8

5

32 lac 5,

13

7, 4 cf.

Tim

8,

1

34/35 Ps 6, 10

6/7 cf. GREG M in Iob 1.

7/9 cf. GREG M m Iob 1.

33 merear om. Vp

M*

85, 4

31,

n.

88

(PL

31,

n.

88

(PL

76, 62iB)

76, 621B)

effectum P

7, 1 ore auido] rabido VMp et - 2 dilatato om. VMp 2 obsorbere 5 gemina V/3 6 et1 om. P 10 fraude P 11 inducit VP; om. P 12 propter2 om. Vp 14 ~ funditus his Vp 15 oppono VP 16

praeter] propter P 8,

2 obescis VP; om. P

5 uoluntatem Vp

3 ingluuie M

continuatam P2

esurire P

ORATIO (Rec. B), 8-9

954

tiam. Cuius mortiferum uirus tunc utcumque uacuatur, cum non 10 tantum accuratior sumptus escarum, quantum uoluptuosus etiam in uilibus ferculis praecauetur. Prima enim mulier non exquisita¬ rum dapium, sed sola pomi delectatione mortis exitium per orbem sparsit. Et antiquus hostis Regem nostrum non de carne, sed de pane temptauit. 15 Quapropter, iustorum aeterna satietas, te gemens exoro, ut sicut aeger ad medicinam, sic ad dapes sumendas accedam, nequaquam scilicet uoluptatem in eis appetens, sed tantum necessitati subueniens. Ita, Domine, ita Pater bone, noxiis castrimargiae sucis arefactis, inepta laetitia uel scurrilitas non germinabit, quae illos 20 maxime ad insaniam perducit, in quibus crapula et ebrietas dominium sumit. Sedit enim populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere. Risus inmoderatus ac multiloquium longe aberit, quia, inedia corpore fatigato, solus spiritalis maeror animam tacens possidebit. Inmunditia quoque uigilantem num25 quam, dormientem uero tardius, sua colluuione foedabit. Hebetu¬ do sensus circa intellegentiam spiritalis acuminis ingenio cedet, quod sancta parsimonia in mente propagabit. Venter enim inedia contractus in altum humanos eleuat sensus. Praebe igitur, Domine Deus, humillimae supplicationi pium 30 benignus auditum, qui es angelorum et hominum indeficiens aeternumque subsidium. 9. Contra luxuriam. Hinc inde collum reflectens et ludens, diuersisque carminum sibilis paene cunctos decipiens, septimum atque extremum superbiae caput, luxuria, occulta, Domine, fraude praeripere mihi uult iura castimoniae. Nec sola ad exitium

y

5 prorumpit, quia ipsa quoque septenaria nequitia coalescit. Adheret p

namque illi semper caecitas mentis, inconsideratio, inconstantia, praecipitatio, affectus praesentis saeculi, horror autem uel desperatio futuri. Sed peto, beata Trinitas, ut sicut ab ipso pubertatis tempore 10 alienum me esse uoluisti a complexu carnalis copulae, ita delecta¬ tionis eius consensum toto facias annisu perhorrescere, quatenus

12 cf. Gen 3, 9,

6/8

6

13/14 cf. Mt

cf. GREG M in Iob 1.

31,

4, 3-4

n.

88

21/22 Ex (PL

32, 6

76, 62iB)

9 tunc om. Vp 13 spargit P 15 aeterna + laetitia atque Vfi 16 medicina MP 17 in eis] iners/3 23 spiritualis V[) 24 animum P ; animi I 24/25 ~ numquam uigilantem P 26 spiritualis V/3 27 quod] qui/3 propagauit P 28 humanus VM[3 29 humili meae P 9, 1 contra + uentris P 5 praerumpit P quia + et K/3 nequitia 6 ~ caecitas semper V/3 7 praesenti saeculo M 10 tota facias animi uirtute P

om.y

ORATIO (Rec. B), 9-10

15

20

955

scilicet nec in carne nec in corde uigens luxuria plenam in subsequentibus de se natis uitiis amittat uictoriam. Quod omnino nequaquam fiet, si a carne repulsa etiam in solo corde uiguerit. Vt enim euangelica testatur auctoritas, radix fornicationis in corde consistit, ac per hoc intus germinans, foras tot malorum uirgulta producit. De corde, inquit, exeunt fornicationes. Et cum ibi etiam dictum sit: Qui uiderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo. Quid prodest esse uirginem corpore, si contingat mente corruptum aliquem esse ? Huic certe, necdum castitate professa, melius est nubere quam un. Sed obsecro, ut cui iam non licet nubere, nec contingat aduri. . Et ecce, dum pro me sollicitus talia postulo, ut etiam pro y afiis exorem, meminisse caritatis debeo. Te igitur amatorem Ecclesiae tuae deprecor, Deus, pro sacerdotibus eius, ut caste et sobrie uiuant, populumque sibi creditum ab amore praesentis saeculi continuis exhortationibus diuidant atque ad desiderium patriae caelestis semper accendant. Pro regibus, ducibus et his qui in sublimitate positi sunt, ut pacem ecclesiasticam in quantum ad ipsos est nequaquam perturbent, ut patres orphanorum et iudices uiduarum semet ipsos exhibeant, ut miseriis inopum et gemitibus pauperum condoleant, ml nisi quod iustum est in iudicio quaerant, sicque administrent praesentia, ne amittant bona futura. Pro uirginibus, continentibus ac mundo renuntiantibus, ut temporalia cuncta despiciant, aeterna gaudia semper inquirant, seque nego¬ tiis saecularibus nusquam implicent, ut tibi placeant cui se probauerunt. Pro coniugatis fidelibus, ut sic sibi inuicem carnis debi¬ tum soluant, ne ab amore patriae caelestis animos reflectant. Da etiam, Domine, pro iustitia tribulationibus pressis caelitus p emissam spiritus consolationem, catenarum nexibus obligatis absolutionem, carcerum custodia trusis apertionem, peregrinantibus quoque felicem ad patriam reuersionem, iter agentibus, ubi et ubi, hinc inde, prosperitatem, nauigantibus, procellis ac turbini¬ bus sedatis, moderatam uentorum impulsionem. Aufer quoque

10

5

10

15

20

17 Mt

15, 19

10, 6/7 cf.

2

18/19 Mt 5, Tim

28

21

I

Cor

7, 9

2, 4

12 luxu P; iuxa V plena VMp 13 amittam P2 15 enim + euangelista Vp ~ auctoritate euangelica testatur Vp euangelicam M 17 exeunt + cogitationes male Vp fornicationes + adulteria I 'p 18 concupiscendam P p ea. At 19 ~ uirginem esse P 21 castitatem professo P

22 iam om. V P

nec + iam f p

10, 1 et om. M talia + pro me Vp 7 positis (sunt om) P 10 nil quaerant om. P 11 adnistrent V 14 ut om. P 15 ~ sibi sic I'p 16 reflectent P 17 iustitia + a P caeli Vp 18 inmissam P 19 carcerarum Ai; catenarum I P 20/21 ubi et ubi] ubi l ; uti p

956

ORATIO (Rec. B), 10-12

morbos, aegritudines atque languores, pestilentias necnon et y J34 fames et si qua sunt humano generi noxia atque contraria. . Sed quia ego, Domine, quasi oblitus quis, quantus et qualis sim, tam grandia tamque sublimia postulare praesumo, utinamque facinorum meorum errata prius digne deflerem, et sic utcum¬ que etiam tremebundus pro aliis tanta postularem. O quam in 5 multis offendi atque offendo ! Attamen nec propriis reatibus in desperationem proruo, cum publicanum in templo iustificatum adtendo, cum latronem in cruce confitentem et de cruce ad paradisum transeuntem aspicio, cum Mariam post multas crimi¬ num maculas fonte pietatis ablutam, et Petrum post negationis 10 perfidiam apostolatus gratiam recuperasse considero. Nec de effusis pro aliis precibus temeritatis notam incurro, cum et caritatis instinctu id ago, et ad hoc agendum indignum me semper adtendo. Tunc autem pro aliis exauditum me credo, cum gemitus publicani, confessionem latronis, lacrimas meretricis fletusque 15 apostoli negantis ad deploranda criminum meorum offensa caeli¬ tus adipisci meruero. Quod si flagello temporali scelera mea uindicanda praeuideris, obsecro, ineffabilis pietas, ut dum contra haec iratus desaeuis, semper in ira misericordiae memoreris. Quem enim diligis, corripis ; flagellas autem omnem filium quem recipis, y 136 20 Quibus profecto uerbis, etsi uerbera percussoris minatur, paternus tamen pietatis affectus monstratur. Da ergo, carissime Pater, inter flagella tolerantiam, ne murmurationis notam ut malus seruus incurram, sed magis gratiarum actiones quasi bonus filius rependam. 12. Illud etiam magnopere peto ut diem obitus mei, diem extremi iudicii, noctem quoque sine fine manentis supplicii, beatudinemque regni futuri, semper mente reuoluam, quod nemo indesinenter potest, nisi qui ad uitam aeternam praeordinatus est. 5 Sine obliuione, Domine, extremi obitus dies meditanda, in qua lux p 13 cum tenebris pugnat, misericordia cum crudelitate desudat, in qua

11

11, 6 cf. Luc 18, 14 cf. Luc 22, 61-62 ; Io 21, Hebr 12, 6

7/8 cf. Luc 23, 40-43 18 Hab 3, 2

15-17

8/9 cf. Luc 7,37-50 18/19 cf. Prou 3, 12

9/10 19 cf.

23 aegritudinis P 11,1 quia ego] quid ago P 1 /2 ~ sim et qualis M 2 tamque] atque M sublimia -f qui P2 3 deflere M et sic] etsi Vfi 5 ac tamen M nec + de P 6 publicano M templum Vfi 7 confitente M 8 criminis I fi 9 fontem M ablutas ]/* / + agnosco P 12 instinctum At 18 memor eris I fiy 20 uerbis] uerberibus P uerbera] uerba VM; uerbo fi minantur P 12, 2 supplicit om. P aeternam V fi

4 nisi — est om. AI*

~ est praeordinatus

ORATIO (Rec. B), 12-14

10

5

10

i5

2c

957

aduersarius noster mala quae fecimus, locuti sumus uel cogitauimus uiolentissimus accusator retexit iustitiamque tuam ad haec punienda improbus exactor deposcit. Ubi quid sum, Domine, nisi tu qui iuste iudicas, etiam misericorditer defendas? Recordare, quaeso, quia aduocatus meus es ipse qui iudicas. Quod si in illo quoque adhuc saeculo aliquid in me uindicandum reseruas, peto ne me potestati daemonum tradas, dum scelus meum purgatoria poena examinas. 13. Numquam, Deus meus, obliuioni tradenda dies illa, dies, de qua dicit pauens propheta: Dies, inquit, irae, dies illa, dies tribulationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebra¬ rum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris, in qua caelis ardentibus ac terris, exibunt angeli et separabunt malos de medio iustorum et mittent eos in caminum ignis; ibi erit fletus et stridor dentium; in qua messores, collecta zizania, alligabunt y 138 fasciculos ad comburendum ; in qua ab agnis separati, ad sinistram positi, audient lasciuientes hedi: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum qui paratus est diabolo et angelis eius; in qua, iam obseratis uitae ianuis, cum extmctis lampadibus, stultae uirgines a thalamo exclusae lamentabunt, dominationemque ingeminantes clamabunt: Domine, Domine, aperi nobis; et tunc illis ab intus respondebis : Amen, amen, dico uobis, nescio uos; in qua multi qui etiam miraculis coruscarunt, similiter repulsi plorabunt et dicent: Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetauimus, et in nomine tuo daemonia eiecimus, et in tuo nomine uirtutes multas fecimus ? Et tunc confiteberis etiam istis quod numquam noueris eos, subiciens : Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem. Quis haec, Domine Deus, terribilis in consiliis, mirabilis in maiestatibus, faciens prodigia, quis, inquam, haec non paueat et a fundo cordis non contremiscat, cum etiam illos ibi audiat damnari quos hic contigit miraculis coruscare ? P 14 14. Etiam, Domine Deus, indesienter recolendum aeternae noctis supplicium, in quo quicquid poenarum nunc excogitari potest, quicquid etiam non potest semper adest, et nusquam uel ad

13, 2/4 Soph 1, 15-16 5/7 Mt 13, 49-50 13/14 Mt 25, 11-12 16/19 Mt 7,

41

7

cogitauimus]

ne me] nemo P

hic desinit M 13 meum

7/8 cf. Mt 13, 30 20/21 Ex

22-23

8/9 haec punienda] expuniendam

om.

I

9/10 Mt 15, 11

Vp

12

P

13, 2 quo VP patens VP 5 ~ ac terris ardentibus P y 6 mittentes (etom.)Vp camino UjS 9 audiunt Vp 10 praeparatus P iam + non V (detn exp.) 14 respondebit P amen2 om. V 17 eicimus P 22 illos om. R 14, 2 noctis] mortis y

958

ORATIO (Rec. B), 14-15

momentum deest; cuius uermis inmortalis, ignis inextinguibilis, 5 foetor intolerabilis est; cuius terra tenebrosa et mortis caligine cooperta, terra miseriae et tenebrarum est; cuius torrentes in picem conuersi et humus in sulphur ardebunt in sempiternum. O si uel y post innumera annorum milium curricula tam grauia finirentur supplicia. Sed nullus deinceps erit poenarum terminus, nullus ad 10 ueniam reditus. Hae quam horrenda, hae quam pauenda sunt. Sed maior erit, Domine, cruciatus amissio tuae claritatis. Sufficit enim ad plenam miseriam tua non perfrui beatitudine, in qua iusti, receptis corporibus, sanctorumque angelorum beatitudinibus coae¬ quati. internam lucem aspicientes, sicut sol refulgebunt, non 15 esurient neque sitient, non laborabunt neque deficient, non maerebunt neque lugebunt, quia quicquid satietatis, quicquid est quietis, quicquid est gaudii, tua uisio praestabit, quae in omnibus omnia erit. Nec tempus iam illis accedet, quia totum aeternitas possidebit. Nec timebunt ultra iam mori, qui meruerint beata 20 inmortalitate uestiri. Huius memoria, Domine Deus, huius desiderium non recedat a uisceribus meis. Hanc suspirem, ad hanc semper anhelem, totum sit in horrore quod ad praesens oblectat, quamdiu a peregrinante illius dulcedo semet elongat. Dicat tibi aerumnosus et multum peregrinus animus meus, dicat et non se 25 fallat, dicat et uerum dicat: Sitiuit anima mea ad Deum fortem muum. Quando ueniam et apparebo ante faciem Domini ? Et rursus Apostoli loquentis: Cupio dissolut et esse cum Christo. 15. Vt autem efficax haec mea sit deprecatio, quaeso, Domine, y beatissimae et gloriosissimae semper uirginis Mariae singulari sit fulta suffragio, quam tanti meriti esse fecisti ut in uirtute conceptionis diuinae, tantilla maior esset puella quam caelum et 5 terra, essetque uirgo non qualiscumque, sed sempiterna; esset mater non cuiuscumque, sed eius qui condidit omnia ; gestaret quo¬ que, oscularetur, lactaret atque nutriret paruulum beata puerpera, cuius magnitudinem nulla capit creatura. Nec inmerito plus omnibus ad deprecandum ualet in caelis, quae plus omnibus

14, 4 cf. Is 66, 24 ; Mare 9, 43 5/6 cf. Iob 10, 21-22 6/7 cf. Is 34, 9-10 14cf.Mt 13,43 14/15cf. Apocy, 16 15cf. Is40,31 17/18cf. 1 Cor 15,28 25/26 Ps 41, 3 27 Phili, 23

4 uermes immortales P 8 milia V/3 curricula om. V fi 10 hae1] o hae2] o Py sunt + ista Py 11 domine om. P 12 iustis E* 15 deficient -16 neque om. V(3 20 memoriae P 22 semper om.P in horrore] ut horream Py 23 semel V(3 25 fortem om. V(3 26 rursum Py 27 esse] fore Py

Py

15, 1 sit mea (haec om.) E/3 domine - 2 gloriosissimae] da beatae P ~ mariae semper uirginis P singularis EPj3y 4 ~ puella maior esset 5 sempiterna — 6 sed om. E(3 6 condidit] fecit E|3

2

V[3

140

142

ORATIO (Rec. B), 15

959

potuit in terris. Quaeque et si est Dei ac Domini famula, tamen pro p 15 eo quod Dominum angelorum peperit et hominum, et angelorum est et hominum domina. Apostolorum eximio sit uallata triumpho, qui ditissimam Me¬ diatoris paupertatem eiusque passiones uestigio insequentes, ad 15 tantum celsitudinis culmen perducti sunt, ut pauperes despecti instabilesque mendici, totius mundi iudices essent et domini, et quaecumque ligarent super terram, essent ligata et in caelo, et quaecumque soluerent super terram, essent soluta et in caelo. Martyrum inuicto sit defensa praesidio, qui impiorum blandi20 menta, terrores atque tormenta, triumphaliter morientes uicerunt, nec dilexerunt animas suas usque ad mortem, ut mortis superarent auctorem. Horum primus beatissimus Stephanus, maximus Laurentius et praecipuus extat Vincentius. Qui uelut columnae templi Domini lacteae intra sancta sanctorum adsisten25 tes caeli Domino meruerunt edere de ligno uitae quae est in paradiso Dei. Confessorum ualido sit protecta solatio, qui bella temptantis y 144 inimici, dum pie uiuerent in catholica pace, uel etiam in heretica conflictatione, diuturno certamine pertulerunt, atque, ut ita 30 dixerim, longioris occultique martyrii palmam acceperunt. Virginum beatarum sit adiuta precibus gloriosis, quae cordis et corporis integritate nitentes, iustitiae oleo accensas lampades ferentes, ipsius Agni et sponsi sacro cruore respersae, ipsius uestigia infatigabiliter sine fine sequuntur. 35 Talium, Deus meus, preces numquam spernes, si, ut pro me interueniant, ipse inspiraueris; qui aeternitate perenni uiuis et regnas cuncta per saecula et in omnibus saeculis. Arnen. 10

15, 17/18 cf. Mt 32/33 cf. Mt

,

25

,

18

18

21 cf. Apoc

,

12

11

25/26 cf. Apoc

,

2

7

1

10 et om. P y ~ dei ac domini est Py 11 hominum] omnium P* 12est om. P 13 triumpho] deprecatio P 14 passiones - 16 instabilesque om. P* 14 passionis uestigium P2 16 mendicitate P totius] huius P y 22 horum 26 dei om. Py {in textu) 30 palmas Py 31 uirginum - 34 sequuntur om. P y {in textu) 35 spernens P* 36 interueniant om. V* ipse om. Vp 37 explicit liber primus P; sine explicit t'/3y

.

SERMO DE CVPIDITATE

INDEX SIGLORVM A. CODICES

C

Cambrai, Bibi. mun.

204

, fol.

P

Paris, Bibi. Nat. lat.

13220

M

Miinchen, Bayer. Staatsbibl. clm

, fol.

s. IX/X. -

, s. IX/X.

136 153

, fol.

-

14738

, s. X/XI.

9 26

B. EDITIONES

a

Homiliae Alcuini, Coloniae

, P-

/2

Martene et Durand, Veterum scriptorum ... amplissima collectio, t. IX, 1733, coi. 219-235.

1539

-

.

103 108

In margine textus signantur columnae editionis /i et Patrologiae latinae, t. coi. 1277-1292 (= PL).

,

89

SERMO AMBROSII AVTPERTI PRESBYTERI DE CVPIDITATE VIRIS SAECVLARIBVS VTILIS VALDE HABENS SCRIPTVRARVM TESTIMONIA OCTOGINTA ET AMPLI VS 1. Sanctorum Ecclesiam, fratres carissimi, esse Dei agrum quis dubitet, cum Apostolus clamet: Dei agricultura estis, et Dominus in Euangelio de iacto semine testatur: Aliud cecidit in terram bonam, et ortum fecit fructum centuplum. Si ergo ager est, ut 5 Apostolus docet, cultura indiget, cultura autem non indigeret, nisi spinas uitiorum germinaret. Et quidem apta comparatio de agro ad corda hominum trahitur, quia sicut ille corporales, ita haec spiritales sentes et tribulos gignunt. Vnde et in prima maledictione figuraliter expressum est: Spinas et tribulos germinabit tibi. Sed hoc 10 habent inter se dissimilitudinis, quod in ruribus terrae ex multis radicibus plures germinentur spinarum aculei, in terrenorum uero cordibus omnium uitiorum punctiones ex una prodeunt radice cupiditatis. Cum enim aliud sit uitium castrimargiae, aliud forni¬ cationis, aliud inuidiae, aliud tristitiae, aliud cenodoxiae, aliud 15 superbiae, et multa ex seipsis atque innumera proferant genimina, ex una tamen, ut dictum est, pullulant cupiditatis radice, Aposto¬ lo adtestante qui ait: Radix omnium malorum est cupiditas. Quam uidelicet sancti Ecclesiae praedicatores, siue in Veteri, siue in Nouo Testamento, tamquam fortes agricolae, modo increpationi20 bus, modo suasionibus, modo terroribus, modo blanditiis, quasi quibusdam aratris, fossoriis, rastris, sarculis conati sunt a terreno¬ rum cordibus funditus euellere, sed non potuerunt, etiam cum multum m hoc opere desudarent. Inextricabile enim atque, ut ita dixerim, ineradicabile malum est, cuius ramos, quo magis amputa25 re quaesieris, eo amplius multipliciora gignit uirgulta, quae amputes. Quamobrem, quia funditus eradicari non potest, semper ramorum eius copia succidenda est. Et quia nostris modo tempori¬ bus iam paene totum occupasse cernitur, libet pro uiribus desuper 1, 2

1

Cor 3,

9

4/5 Luc

8, 3

9 Gen 3,

18

17

1

Tim

6, 10

Tit. ~ ualde utilis P p habens amplius om. Pp homilia sancti ambrosii audperti presbyteri de cupiditate a amplius + lege quicumque ad aedificationem CM 1, 1 fratres om. a quis — 2 agri [cultura] om. P* 3 testetur Ca 4 ergo + ecclesia a 7 hominum om. a 10 terrae 11 radicibus om. P 12 compunctiones a 13 sit om. P p uitium + gula M2; 4- gulae Pp gastrimargiae ap 14 inuidiae + aliud irae C2Pp tristitiae + aliud uanae gloriae Pp/ + aliud acidiae M2 coenodoxiae P; kenodoxiae M; xenodoxiae C* p 15 et om. C* P M p proferunt a germina Pap 18 sancti + dei p 20 blandimentis Pp 21 surculis M 22 ~ euellere funditus a potuere p ~ cum etiam a 23 desudassent a 24 est] amputare a 28 totum + mundum P2 p cernitur + orbem C

p 219 PL

1277

PL

1278

p 220

PL

1279

p 221

964

DE CVPIDITATE, 1-3

acceptis, nos quoque in eius extirpatione quoquo ualuerimus 30 ingenio desudare. 2. Sed occurrit nobis interim quaestio, quomodo, ut de ceteris taceamus, ex cupiditate superbia prodire credatur, cum alia Scriptura aperte testatur: Initium omnis peccati superbia est. Si enim initium omnis peccati superbia, quomodo radix omnium 5 malorum cupiditas, nisi quia unum sunt et utraque a se inuicem prodeunt, cum et cupiditas superbiam, et superbia cupiditatem gignit, quod in primo parente euenisse cognoscimus, in quo scilicet nisi cupiditas illa praecessisset, qua Deo similis fieri uoluit, numquam se contra auctorem suum in superbiam erexisset, et 10 tamen nisi prius superbia tumuisset, nequaquam talia appetere praesumpsisset. Quae nimirum duo principalia uitia ita coniungit, ita describit lohannes apostolus, ut postpositis aliis, quasi haec sola in mundo esse fateatur, ex quibus illa omnia originem ducere probantur. Ait enim : Omne quod in mundo est concupiscentia carnis 15 est et concupiscentia oculorum et superbia uitae. 3. Quamquam autem ubi concupiscentiam sonat, ibi conse¬ quenter et superbiam intellegant, nobis tamen nunc de una disserendum est, contra unam cupiditatem disputandum, quae nimirum cuius mentem plena possederit, eam protinus idolorum 5 cultricem efficit. Occidendus sum talia docens, lapidandus talia promens, nisi haec eadem Apostolus gentium testetur. Ipse enim ait: Et auaritia quae est idolorum seruitus. Quis autem, rogo, Christianorum quam libenter audiat, si eum aliquis infidelem et simulacris deditum uocet ? Et tamen cupit esse, quod, quia sit, non 10 uult audire. Dicit fortasse quilibet ex ipsis, quomodo idolis seruiat, qui terrenis desideriis aestuat? Audi, quisquis ille es, rationem breuiter: Deus fide colendus est. Fides autem in cognitione Dei consistit. Cognitio uero Dei in oboedientia praeceptorum intellegi¬ tur, quia et Paulus de quibusdam dicit: Confitentur se nosse Deum, 15 factis autem negant. Et lohannes in epistola sua haec eadem adtestatur: Qui dicit se nosse Deum, et mandata eius non custodit, mendax est. Deus itaque iubet abstinentiam, antiquus hostis persuadet uoracitatem ; ille imperat sobrietatem, iste ebrietatem ;

2, 3 Eccli 10, 15

14/15 1 Io 2, 16

3, 7 cf. Eph 5, 5

14/15 Tit 1, 16

2, 2 prodere C* M praeni, est a; + est p prius om. p

PL

16/17 1 Io 2, 4

credatur] uideatur a 3 testetur C2 3 P superbia] 5 a se] ab p 8 nisi] si P 9 et - 10 tumuisset om. P*

3, 1/2 ~ et consequenter a 2 superbia intellegatur P ap 4 cuius] cum a plene C* P* p; plenam a 5 dicens C2 lapidandus + sum Pp 6 eadem + et P2 a 8 qui libenter C2; quamlibet Pp audiat + uocem P2 p 12 in om. p

1280

DE CVPIDITATE, 3-4

965

ille castitatem, iste fornicationem; ille humilitatem, iste (i 222 20 superbiam ; ille concordiam, iste discordiam ; ille pacem, iste litem ; ille mansuetudinem, iste iracundiam ; ille dilectionem, iste odium; ille largitatem, iste tenaciam; ille elemosynam, iste rapinam ; ille ueritatem, iste mendacium ; ille non iurandum, iste periuriis insistendum ; ille a fraude abstinendum, iste falsis testi25 moniis inherendum; ille mandat: De ligno scientiae boni et mali ne comedatis; iste econtra: In quacumque die comederitis ex eo, aperientur oculi uestri et eritis sicut dii, scientes bonum et malum. Ille iubet: Non concupisces uxorem proximi tui, non domum, non agrum, non seruum, non ancillam, non bouem, non asinum et 30 uniuersa quae illius sunt; iste uero suadet: Haec omnia tibi dabo, si cadens adoraueris me. Age nunc uideamus cuius cultor homo existat eius cui uerbo mentitur. An cuius imperium perficere uidetur ? Et quis non uideat, quia ipse hominis famulatus culto¬ rem eum faciat cui deseruit ? In quibus nimirum uerbis patenter 35 innuitur, eos qui cupiditati student, daemonum cultores existere, etiamsi hoc beatus Paulus non adfirmaret. 4. Huius cupiditatis malum, quod cuncta praecellit atque exsu¬ perat, et a quo omnia mala pullulant, alibi in aha scriptura ita detestando prodit dicens: Auaro nihil est scelestius, rursumque: Nihil iniquius quam amare pecuniam. Hic enim animam suam 5 uenalem habet. Si igitur nihil est auaro scelestius, et nihil est iniquius quam amare pecuniam, quid mirum si eandem cupi¬ ditatem idolorum culturam Apostolus uocet ? Quod uidelicet cupiditatis multimodum malum nequius diuitum corda, quam pauperum deuastat, quia etsi multa in hoc saeculo pauperes 10 habere concupiscunt, non tamen multa adsequi possunt, ac per hoc cum eis effectus concupiscentiae minor redditur, nocendi quoque malitia temperatur. Diuites uero, quia plura adipisci desiderant, ut pluriora inueniant, multipliciora peccandi argu¬ menta inquirunt. Quasi enim quidam ignis est cupiditas, quae et si 15 in aliis maius, in aliis minus ardet, ubi tamen ardere coeperit, numquam dicit: Sufficit, exemplo ignis corporalis, qui tanto

25/26 cf. Gen 2, 4, 3/4 Eccli

17

26/27Gen3,5

28/30 Deut 5,

21

30/31Mt4,9

10, 9.10

22 tenacitatem Ma

24 a 0«?. Pp

32 eius] ei P; et

33 et - 34 deseruit om. a

/2

26 quocumque M

29 et] non p

4, 1 huius] hoc a atque] et p superat p 2 in] et a alia] sacra P p ita om. M* a 4 nihil -P est P /u hic 6 pecuniam om. p 8 cupiditas P* 11 affectus a 13 desiderant] possunt P p plurima a peccandi om. a 14 si om. p 15 magis a p aliis2 + uero P p tamen] enim M coeperit] incipit P p

g66

5

10

15

20

25

30

DE CVPIDITATE, 4-5

uehementius flammas multiplicat, quanto abundantius multitudi¬ nem lignorum acceperit. Hinc enim scriptum est: Auarus pecuniis non impletur. 5. Haec certe radix omnium malorum primum uirgultum inuidiam gignit, Iacobo adtestante qui ait: An putatis quia inaniter Scriptura dicit: Ad inuidiam concupiscit spiritus, qui habitat in uobis. Hinc per Salomonem dicitur: C ontemplatus sum omnes labores hominum et industrias, animaduerti et patere inuidiae proximi. Constat namque et uerum est, quia in hoc aliis inuidemus, quo illos siue in rebus temporalibus, siue in mundi honoribus aequari uolumus. Vnde qui mortiferum inuidiae uirus quaerit p 223 extinguere, studeat necesse est in hoc saeculo nihil quod transit ex desiderio quaerere. Audiat denique cuius membrum sit quisquis hoc uitium cauere neglegit. Scriptum quippe est : Inuidia diaboli mors introiuit in orbem terrarum. Imitantur autem illum qui ex parte PL 1281 illius sunt. Inter haec autem sciendum est, quia sunt nonnulli, qui in diuitiis uel honoribus alios quidem praecellere uolunt, sed tamen eos quos anteire non possunt, minime insequuntur ; nonnul¬ li uero tanta inuidentiae flamma aduersus eos accenduntur, ut aequo animo uel rectis oculis nequaquam illos respicere possunt. Hinc etiam exoritur homicidii meditatio, et nisi effectus perpe¬ trandi diuinitus subtrahatur, aut occulte ueneni suffocatione, uel quolibet ingenio, aut aperte isto materiali gladio talium uita perimitur. Quod uidelicet idcirco quidem peragunt, ut illis pe¬ remptis, qualibet arte bona illorum uel honores iniuste praeri¬ piant. Quidam uero non ut aliena lucra uel ministeria adsequantur, sed tantum ut illi quibus inuident eadem amittant. Quod si etiam illorum uitam extinguere nequeant, tenentur tamen iam homicidii rei ex ipsa odii meditatione. Vnde Iohannes quoque in epistola sua dicit: Omnis qui odit fratrem suum homicida est. Et scitis quia omnis homicida non habet hereditatem in regno Christi et Dei. Vbi autem iugis odii meditatio insederit, nocendi quoque malitia non deerit. Inquirit namque semper infelix, in quo uiuentem laedere possit, quem ut uoluit perimere funditus non potuit.

18/19 Eccle 5, 5, 2/4 lac 4, 5 28/29 Eph 5,

9

4/6 Eccle 4,

4

11/13 Sap 2,

24-25

27/28

1

Io 3,

15

5

18 pecunia a 5, 1 inuidiae a 3 dicat C; dixit a 5 industrias + et P p et2 om. ap 7 illis C1 a 9 nil P transeat p 11 quippe] namque a 12/13 sunt ex parte eius P p 13 illius] eius P ap 17 ~ oculis rectis a 18 homicidii meditatio] homicidium a 20 talium om. p quidam p; om. a 22 proripiant p 24 illis a 29 ~ meditatio odii a

DE CVPIDITATE, 5-6

967

Iungit semet ipsum amicitiis inimico uel causidico illius, cui fortassis pridem nec loqui uolebat, et cum pro certo sciat, quod sine causa calumniam illi intorqueat, non ueretur tamen, dum 3 5 contra unum saeuit, pro altero periurium uel falsum testimonium perpetrare, nec recordatur illius sententiae, qua dicitur: Neque penuri regnum Dei possidebunt. Et illius: Testis falsus non erit inpunitus.

5

10

15

20

25

6. Iam uero qualiter pauperes a diuitibus opprimantur, quibusue modis atque ingeniis, laboribus suis fraudentur, plenius uel illi qui agunt, uel illi qui patiuntur sciunt, quam nos qui haec partim ex diuinis uoluminibus, partim ex opprimentium erumpentibus foras nequissimis machinationum signis addiscere quaerimus. Alii namque et maxime huius saeculi principes, humana tantum gratia quorundam iustitiam prauo iudicio subuertunt, ne iudicium suorum animos offendant. Timent etiam seditionis causa tempo¬ ralem amittere honorem, nisi iuxta ministrorum suorum agant uoluntatem. Diriuant subtilitatis ingenio leges quas uel ipsi uel alii promulgauerunt, ad aliud quod ipsae non sonant, et tamdiu p 2 calliditatum argumentis insistunt, usque quo quod iustum est quasi recte peruertant. Ita namque praefatam edicti legem arte diabolica rimantur, ut etiam illa repugnante apertam iustitiam ad quod uoluerint iniquitatis errorem inflectant. Quibus nimirum recte per Esaiam a Domino dicitur : Vae qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem, et lucem tenebras, ponentes amarum in dulce, et dulce in amarum. Et de quibus rursum per eundem prophetam loquitur dicens : Vae qui condunt leges iniquas, scribentes iniustitiam. Scripserunt ut opprimerent in iudicio paupe¬ res et mm facerent causae humilium populi mei, ut essent uiduae PL praeda eorum et pupillos diriperent. Leges etenim iniquas condunt et scribentes iniustitiam scribunt, qui locutionis suae stilo ante humanos oculos praue disserunt quod intus in cordibus suis recte nouerunt. Ad quos profecto lamentabili uoce idem propheta sermonem dirigit cum subiungit: Quid facietis in die uisitationis et calamitatis de longe uenientis? Ad cuius fugietis auxilium et ubi derelinquetis gloriam uestram? Quibus etiam comminando per

36/37 cf. 6,

1

Cor

16/18 Is 5,

20

32 inimico om. a 36 nec] non a

6,

6, 10

37/38 Prou 19/22 Is

19, 9

10, 1-2

illi a 33 eloquii 37 ~ falsus testis a

26/28 Is

/2

10, 3

34 calumnia illum torqueat

/2

2 illi om. a 3 illi om. a 4 ex1] ei a 7 iudiciorum a 8 animas a offendunt P* ; offendat /2 11 promulgarunt a ipsi P 13 edocti a 14 illa om. P /2 repugnantem P /2 15 quod] quem a 16 recte om. a 19 prophetam + dominus P/2 iniquas + et a 20 ~ pauperes in iudicio Pag 25 norunt a

968

DE CVPIDITATE, 6-7

quendam sapientem sermo diuinus loquitur dicens : Audite reges et 30 intellegite, discite iudices finium terrae, praebete aures uos qui continetis multitudines et placetis uobis in turbis nationum, quoniam data est a Domino potestas uobis et mrtus ab Altissimo, qui interroga¬ bit opera uestra et cogitationes scrutabitur. Quoniam cum ministri essetis regni illius, non recte ludicastis legem iustitiae, neque secun3 5 dum uoluntatem Dei ambulastis. Horrendo et cito apparebit uobis, quoniam iudicium durissimum in his qui praesunt fiet, et potentes potenter tormenta patientur, et fortioribus fortior instat cruciatus. 7. Alii uero sola rerum temporalium cupiditate iudicium rectum modo peruertunt, modo conseruant, quia et uni iustitiam subtra¬ hunt, et eandem alteri uendunt. De illis etenim qui muneris acceptione rectum peruertunt iudicium per Esaiam prophetam 5 Iudeae dicitur: Principes tui infideles socii furum, omnes diligunt munera, sequuntur retributiones, pupillo non iudicant, et causa uiduae non ingreditur ad eos. Ac de quolibet eorum Spiritus Sanctus per Salomonem dicit : Qui cognoscit in iudicio faciem, non facit bene. Iste et pro bucella panis deserit ueritatem. Et rursum: 10 Accipere personam impii non est bonum, ut declines a ueritate iudicii. Tales nimirum uitandos esse in eodem libro eloquium Dei admonet, cum dicit: Ne aemuleris malos, nec desideres esse cum eis, quia rapinas meditatur mens eorum, et fraudes labia eorum loquun¬ tur. Qualis autem retributio illos subsequatur, ibi manifestatur p 15 cum dicitur: Rapina impiorum detrahet eos, quia noluerunt facere iudicium. Horum oppressionibus ad uindictam iudicii Dominus prouocatur, sicut ipse per Psalmistam testatur dicens: Propter miseriam inopum et gemitum pauperum nunc exsurgam, dicit Dominus. O diues, o cupiditate caecus, o iudex peruersus. Si 20 pauperem iacentem sub pedibus tuis despicis, Dominum eius et tuum exsurgentem aduersus te iratum cur non expauescis ? Solet enim plerumque de uobis uindicta subita fieri, ossa etiam uestra et carnes, sicut cuidam nuper contigisse narratur, in sepulchris igne consumi. Sed cum unus ad damnationem subtrahitur, cum gehen25 nae incendiis spiritu mancipatus, etiam corpore in monumento crematur, alter ad oppressionem nequius inflammatur. Audi

29/37 Sap

6, 2-7.9

7, 5/7 Is 1, 23 15/16 Prou 21,

29 reges om. P* 35 horrende ap

10/11 Prou 18,

8/9Prou28,2i 7

17/19 Ps

5

12/14 Prou

24, 1-2

11, 6

30 uos om. a 34 judicastis + neque custodistis P p 37 patiuntur C cruciatio Pp

7, 1 /2 ~ modo rectum a 3 de illis] dies ille P p (sed corr. in marg.) 5 ~ dicitur iudaeae a 12 aemuleris + uiros a 14 subsequitur Pp 15 detrahit a 22 uindictam P 24 consumentur a subtrahit p 25 ~ in monumento corpore P p

225

DE CVPIDITATE, 7-8

30

5

10

15

20

25

969

terrenis felicitatibus diues, caelestibus bonis egenus, audi quid tibi PL 1283 iudex omnium Deus dicat: Non facies uiolentiam pauperi, quia pauper est, neque conteres egenum in porta, quia Dominus diiudicabit causam eius, et configet eos qui confixerint animam eius. 8. At contra hi qui causam recti iudicii praemio non inmutant, sed uendunt, nil se tali in facto deliquisse existimant. Proponunt enim sibi quasdam risui dignas fabulas, et dicunt : Causam cuiuslibet facere et munus non accipere angelicum est, facere et accipere humanum est, non facere et accipere diabolicum est. Quos ego interrogare studeo, utrum hoc quod humanum dicunt pecca¬ tum sit an non sit. Dicite, quaeso, si mandata Dei uiolare pecca¬ tum sit an non sit ? Et certe in uerbis Dei, in lege diuina generaliter cunctis sub uno praecipitur: Non accipies munera, quia munera excaecant oculos sapientium, et mutant uerba iustorum. Atque iterum : luste quod iustum est exsequeris. Quomodo enim iuste quod iustum est exsequitur, qui non propter ipsam iustitiam, sed propter pecuniam in iudicio rectam sententiam proferre uidetur ? Cur non uidetis miseri, in quantum uestra desipiat locutio, qui dum malorum angelorum facta uerbo detestamini, bonorumque dicta laudatis, operibus blasphematis? Cur quod laudatis non imitamini, sicut quod uituperatis detestamini? An forte nec ad bonorum angelorum, nec ad malorum numerum pertinere uos creditis, qui nec illos, nec illos imitari conamini ? Sed nolite uos fallere, diabolicum est omnino quicquid a praeceptis Dei uidetur deuiare. Quo contra de iusto iudice recte alibi dicitur: Qui excutit manus suas ab omni munere, iste in excelsis habitabit. Vbi subau¬ diendum est, quia si is qui manus sua ab omne munere excutit, in excelsis habitat, qui hoc non facit, non in excelsis caelorum, sed in p 226 inferioribus terrae, quibus inferi declarantur, manebit. Ab hac muneris acceptione inmunem se Samuhel ostenderat, cum de principatu plebis israheliticae deiectus dicebat: Itaque conuersatus coram uobis ab adulescentia mea usque in diem hanc, ecce praesto sum, loquimini de me coram christo eius, si de manu cuiusquam

28/30 Prou , 9/10 Deut

8

,

12

,

22

,

16

22 19

11 Deut

,

16

20

21/22 Is

,

33

15.16

27/30

1

Sam

2-3

28 deus om. a

dicit

/2

29 iudicabit

/2

30 confixerunt P

/2

, 1 hi om. P* qui om. a 2 nihil /2 3 ~ quasdam sibi a 4 cuilibet 6 ego] ergo A/ 7 sit2 om. a /2 dicite - 8 sit2 om. M mandatum a 8 sit2 om. a 9 accipias a 10 sapientum a p 12 ipsam om. \x 18 pertingere a ~ pertinere numerum P fi 19 illos nec illos] C; illis nec illos M; illos nec istos P a p 22 habitat C a 24 habitabit p in2 om. M 26 ostendebat p 28 in] ad C P p 29 coram + domino et coram P p 8

a

cuiusque M

DE CVPIDITATE, 8

970

30 munus accepi, et contemnam illud hodie, restituamque uobis. Et ne forte is qui sine praemio dationis legum iustitias recte defendit, sine diuina reconpensatione inops spiritalium munerum existere crederetur, occurrit Dominus et per prophetam admonendo repro¬ mitti dicens : Quaerite indicium, subuenite oppresso, indicate pupil3 5 lo, defendite uiduam. Et: Si fuerint peccata uestra ut coccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi uermiculus, uelut lana alba erunt. Hinc per Salomonem inaestimabili pietatis affectu loquitur et dicit: In indicando esto misericors pupillis ut pater, et pro uiro matri illorum, et eris uelut filius Altissimi obaudiens, et 40 miserebitur tui magis quam mater. Sed tu, o fornax succensa, o auaritiae aestibus mens inflammata, magis stipulam quae te succendat, quam abolitionem peccatorum, quae te ab igne defen¬ dat inquiris. Quid est, quaeso, quod adquiris, quid est quod PL amittis ? Res utique peritura quam adquiris, res semper mansura 45 quam amittis. Dic, inquam, quod tibi maius praemium repromit¬ tere potuit, quam ut te pro solo eius amore rectas iudicii sententias proferentem in filium adsumens, non solum tamquam mater foueat, uerum etiam plus quam mater internis uisceribus tui misereatur? At, inquiunt multi, non accipimus de his qui inopia 50 paupertatis laborant, sed de his qui diuitiis abundant. Quibus econtra nos dicimus, quoniam nihil interest utrum diuiti an pauperi iustitiam Dei quis uendat. Simili enim ex utroque poena plectetur, si quod Dei est, non gratis exsoluerit, sed suis usibus, lucris atque negotiis adplicauerit. Solent quoque hi muneris ipsius 55 nomen inmutare et dicunt se non munus accepisse, sed salutatio¬ nem. Quos utique nescio utrum magis stultos, an etiam uersutos appellem. Quibus nimirum dicendum est, ut adtendant quid est quod acceperunt, et non sibi adplaudant ex eo quod nouum illi nomen inserunt. At, inquiunt, nos dationem non requirimus, ipsi 60 sponte sua tribuunt. Quid ad nos pertinet si uoluntarie donum inpendunt ? Quibus econtra nos respondemus : Verum est omnino quod dicitis, sed ideo sponte tribuunt, quia aliter iustitiam non

34/37 Is 1,

17-18

38/40 Eccli

4, 10-11

30 hodie om. a 31 sine om. a donationis P p iustitias] in marg. a ; mysticas in textu a 32 spiritualium C2 p 33 propheta (per om.) p 35 uiduam + etc. P2p 36 quasi] sicut a 37 pietate a affectu om. a 39 obediens a 40 o2 om. Pp 41 mens om. a 43/44 quidem mittis P*; quidam et amittis P2 45 maius] magis a 46 sententias] semitas a 48 tuis CM 49/50 qui - laborant] quos inopia deprimit paupertatis a 52 iustitia dei uendatur (quis om.) a enim] quoque a poena om. a 54 applicuerit a 55 immutari p; mutare P* 56 ~ magis utrum a 57 quid est] quidem CP2A/p 58/59 ~ nomen illi a 59 inserunt] inposuerunt Pp 59 quaerimus P p 61 ~ respondemus nos a 62 sponte + sua a

1284

DE CVPIDITATE, 8-9

97i

inueniunt. Nam nollent utique dare, si aliter ad iustitiam potuis¬ sent peruenire, ac per hoc et uoluntarii quodam modo et inuiti p 227 65 dationem uobis exsoluunt. 9. Dumque his et quamplurimis Scripturarum testimoniis tales conuincimus, non eos esse debere, qualibet arte, quolibet ingenio munus uel salutationes appetere, amissa fronte pudoris, in querel¬ lam prosiliunt dicentes: Si haec ita se habent, quomodo palatia 5 stabunt, quomodo iudices dominis suis placebunt ? Quo contra nos ueraciter dicimus, quia mde magis palatia ruunt, unde secundum uestram sententiam quasi stare uidentur. Inde enim gens super gentem uenit, inde regnum aduersus regnum consurgit, inde natio coram alia cadit, inde clades, inde fames, inde excidia, inde 10 oriuntur discrimina, et unde dominus terrenus placatur, inde Dominus caelestis ad iracundiam prouocatur. Hac de causa beatus Apostolus dicit: Qui uolunt diuites fieri, incidunt in temptationem et in laqueum diaboli et desideria multa et nociua, quae mergunt homines in interitum et perditionem, ac per Salomonem dicitur : Qui 15 festinat ditari, non erit innocens. Et rursum : Si diuesfiueris, non eris inmunis a delicto. Hac de causa difficultatem intrandi in regnum caelorum talibus Dominus proponit dicens : Difficile qui pecunias habent regnum caelorum intrabunt. Et rursum : Facilius est came¬ lum per foramen acus transire, quam diuitem regnum caelorum 20 intrare. Quae uidelicet Scripturarum testimonia dnm hesterna die cuidam huius saeculi opulentissimo principi proponerem, respon¬ dit mihi: Non de substantiuis pecuniis, sed de diuitiis intellegi debere. Sed parce tibi, quaeso, optime amice, adime uanam securitatem, intuere quid in his Ambrosius, quid Augustinus, quid PL 1285 25 scripserit beatus Gregorius. Illis crede qui Apostolum sequentes radicem omnium malorum cupiditatem esse pecuniarum dixe¬ runt, non diuitias accusantes, sed appetitum diuitiarum condem¬ nantes. Vera enim est Scripturae sententia Spiritu Dei prolata, qua dicitur : Nihil est iniquius quam amare pecuniam. Quo contra 30 beatus Apostolus dilectum discipulum admonet dicens : Diuitibus huius saeculi praecipe non sublime sapere, nec sperare in incerto

9, 12/14 1 Tim 6, 9 14/15 Prou 28, 20 15/16 Eccli 11, to 17/18 Luc 18, 24 18/20 Luc 18, 25 29 Eccli 10, 10 30/33 1 Tim 6, 17

63 possent a 9, 1 et + aliis a 2 esseom.C2a 5/6 ~ ueraciter nos a 8 aduersus regnum om. C* At; contra regnum C2 9 ~ fames inde clades a 10 oriuntur om. a 14 hominem a ac] hinc a dicitur om. C 15 erunt innocentes a rursus a 16 in om.a\i 17 ~ proponit dominus a 18 rursum] iterum a 19 per — 20 intrare] etc. a 22 diuitiis (de om.) a; de uitiis in marg. a 23 adime] audi me M in] de a 25 scripserit] senserit a non — accusantes om. a diuitias] diuites /i 28uerumP ~ est enim a

972

35

5

10

15

20

25

DE CVPIDITATE, 9-10

diuitiarum, sed in Deo uiuo, qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum, benefacere, diuites fieri in operibus bonis, facile tribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut adprehendant ueram uitam. 10. Ego autem ut coeptum extirpandae cupiditatis non refu¬ giam laborem, ecce, o cupidi, multum qualibet arte adquisistis, multum quolibet ingenio coaceruastis, sed numquid Salomoni uos adaequari potuistis ? Quid nunc ille possidet ex his in quibus laborauit ? Numquid non, ut ipse dixit, totum quod laborauit p 228 uanitas fuit ? Ipse enim ait : Magnificaui opera mea, aedificaui mihi domos, plantaui uineas, feci hortos et pomeria, et consepsi ea cuncti generis arboribus, extruxi mihi piscinas aquarum, ut mrigarent siluam lignorum germinantium. Possedi seruos et ancillas, multamque familiam habui. Armenta quoque et magnos ouium greges, ultra omnes qui fuerunt ante me in Hierusalem. Coaceruaui mihi argen¬ tum et aurum, et substantias regum et prouinciarum. Feci mihi cantores et cantatrices, et delicias filiorum hominum. Scyphos et urceos in ministerium ad uina fundenda et supergressus sum opibus omnes qui fuerunt ante me in Hierusalem, et omnia quae desiderauerunt oculi mei non negaui eis, nec prohibui cor meum, quin omni uoluptati frueretur, et oblectaret se in illis quae paraueram. Et hanc ratus sum partem meam, si uterer labore meo. Cumque me uertissem ad uniuersa opera quae fecerant manus meae, et ad labores in quibus frustra sudaueram, uidi in omnibus uanitatem et adflictionem animi, et nihil permanere sub sole. Quid itaque hac uanitate peius quam ibi hominem toto mentis desiderio uelle diuitias congregare, ubi eum non licet in perpetuum habitare ? Quo contra Dominus admonet dicens : Nolite thesaurizare uobis thesauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem uobis thesauros in caelo, ubi nec erugo nec tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur. Quid etiam infelicius, quam paene cunctam mundi felicitatem adquirere, et in punctum ad inferna descendere? Talium dementiam beatus Iob conquirendo redar¬

io, 6/21 Eccle 2,

4-11

32 deo] domino P p uitam et ueram a

24/27 Mt 6, 19-20

33 operibus] omnibus M

35 ueram uitam] bonam

10, 2 o om.CMa 5 ipse] ille P p fuit] est p etenim a 7 pomaria C* P* M a; pomaeria C2 P2 conseui a 8 arborum a rigarent a 11 ~ ante me fuerunt a 13 cantrices C* P* 14 uinum fundendum a 15 ~ ante me fuerunt a fuerant C* M 17 oblectaretur Pg in his quae praeparaueram a 18 me uertissem] reuersum essem p 20 animi] meam a 21 hac] praem. in a; om. Pp peius] plenius Pp 23 ~ in perpetuum non licet a habitare] habere C M quo contra] quoniam a 27 fodunt Pp 28 mundi om. a in puncto a 29 conquirendo om. a

DE CVPIDITATE, io

973

guit dicens : Quare impii prosperantur ? Bene est illis qui male agunt, subleuati sunt, confortatique diuitiis, semen eorum permanet coram eis, propinquorum turba et nepotum in conspectu eorum. Domus eorum securae sunt et pacatae, et non est uirga Dei super eos. Bos eorum concepit, et non abortiuit, uacca peperit et non est priuata fetu PL 1286 3 5 suo. Egrediuntur quasi greges paruuli eorum, exultant lusibus, tenent tympanum et cytharam, et gaudent ad sonitum organi, ducunt in bonis dies suos, et in punctum ad inferna descendunt. Hinc Dominus in Euangelio hereditatem diuidere cupientibus, ut ab omni auaritia cauerent ait duobus fratribus: Hominis cuiusdam diuitis 40 uberes fructus ager attulit, et cogitabat intra se dicens: Quid faciam, quod non habeo quo congregem fructus meos ? Et dixit: Hoc faciam, destruam horrea mea et maiora faciam, et illuc congregabo omnia quae nata sunt mihi, et bona mea, et dicam animae meae: Anima, habes multa bona posita in annos plurimos. Requiesce, comede, bibe et 45 epulare. Dixit autem illi Deus: Stulte, hac nocte repetunt animam tuam a te. Quae autem parasti, cuius erunt? Quid quoque demen- 4 229 tius, quam in adquisitione etiam totius mundi laetari, et unius animae perditionem incurrere? Vnde et Dominus in Euangelio dicit : Quid prodest homini si uniuersum mundum lucretur, et 50 animae suae detrimentum patiatur? Et rursum : Quam dabit homo commutationem pro anima sua ? Tu autem, o Babylonis incendium, animam tuam terrenis commodis uenditans, pauperi dicis : Da, da hoc aut illud, quia si nunc dare nolueris, gaudebis postea si dare potueris. Renitentique crimen inpingis, repugnantem uinculis 53 adstringis, uerberas, caedis, et sic quoquo pacto ad rem desidera¬ tam pertingis. He, insatiabilis lues, ecce quantum concupisti, forte totum adquisisti, puta quia somnium uidisti, non est uerum quod uidisti, non est tuum quod possedisti, quia sicut nihil in hunc mundum ueniens defers, sic nec rediens de mundo aliquid tollis. 60 Pauli te uox conuenit: Nihil intulimus in hunc mundum, sed nec auferre quid possumus. Iob quoque similiter : Nudus egressus sum de utero matris meae, nudus reuertar illuc. Hinc idem de quolibet opulento ac futura non prospicienti dicit: Diues cum dormierit, nihil auferet, aperiet oculos suos et nihil inueniet, adprehendet eum 65 quasi aqua inopia, nocte opprimet eum tempestas, tollet eum uentus 30

30/37 Iob Tim

6, 7

21, 7-13

61 /62 Iob 1,

39/46 Luc i2, 21

16-20

63/66 Iob

49/51 Mt

16, 26

60/61

1

27, 19-21

30 prosperantur + et a 37 puncto a 38 diuidere om. P 39 praecauerent a 41 hoc faciam om. M* 44 ~ bona multa p 47 etiam totius] huius a mundi] munus P 49/50 et animae] animae uero a 50 patietur C* M* 53 aut] uel p 56 he] C* P; hae M; hec C2; haec a ; uae p 57 puta - uidisti om. C putas P*M ap non - 58 uidisti om. p 58 possedisti] uidisti a 59 tolles aliquid a 60 te] tibi P p 62 meae + et a 63 respicienti a 64 nihil1 4- secum a 65 tollet + autem p

DE CVPIDITATE, io-ii

974

-jo

5

10

15

20

25

urens et uelut turbo rapiet eum de loco suo. Hinc per Psalmistam dicitur : Dormierunt somnum suum, et nihil inuenerunt omnes uin diuitiarum in manibus suis. Et rursum: Ne timueris cum diues factus fuerit homo, et cum multiplicata fuerit gloria domus eius, quoniam cum morietur non sumet haec omnia, neque simul descendet cum eo gloria domus eius. Vnde praemiserat: Relinquent alienis diuitias suas, sepulchra eorum domus eorum in aeternum. 11. Cur itaque, o infelices, non adtenditis quid habetis, quid estis, quid post modicum futuri estis ? Hoc certe quod temporali¬ ter habetis non est uestrum, quia uox Veritatis est dicentis : Si in alieno fideles non fuistis, quod uestrum est quis dabit uobis ? Quid autem estis ? Si sollicite adtenditis, uaporem, uentum et umbram uos inuenitis, quia et Iacobus dixit: Quae enim est uita uestra? Vapor est ad modicum parens. Iob quoque prosequitur : Memento P1 1287 quia uentus est uita mea. Baldath etiam occurrit, ueraque sententia dicit: Ignoramus quoniam sicut umbra dies nostri sunt super terram. Hinc per Psalmistam dicitur : Dies mei sicut umbra declinauerunt, atque de quolibet impio sententiam proferens idem Psalmista ait: Vidi impium superexaltatum et eleuatum super cedros Libani. Transiui, et ecce non erat, quaesiui eum, et non est inuentus locus eius. Hinc supra memoratus Iob admirando loquitur dicens: Homo cum mortuus fuerit, et nudatus, ubi quaeso est ? Quid uero post modicum futuri sitis, mortuorum ossa et cinis in sepulchris p 230 demonstrant. Vade itaque, o diues, ad monumenta regum et diuitum, et ibi te inspice, ibi gloriam temporalem quam ipsi amauerunt, quamque tu anxius exsequeris, inquire. Numquid non tibi uidetur, non quidem uerbis, sed exemplis, homo mortuus loqui de sepulchro: Quod tu es, ego fui. Quod ego sum, tu quoque post modicum futurus es. Ego enim quondam opulentus et pinguis, post lasciuientes et innumeras huius uitae uoluptates ad mortem carnis peruem, post mortem carnis in uermes, post uermes in puluerem redactus sum. Vbi nunc est superbia uitae? Vbi inlecebrae ac uoluptates carnalium uitiorum ? Vbi blandiens uxoris

67/68 Ps 75,

6

68/71 Ps

48, 17-18

71/72 Ps

11, 3/4 Luc 16, 12 6/7 lac 4, 14 7/8 Iob 7, 12/14 Ps 36, 35-36 15 Iob 14, 10

7

48, 11

9 Iob 8,

9

10 Ps

101, 12

67 et - 68 suis] etc. a 69 et - eius] etc. a 70 haec om. a neque - 71 eius] etc. a 71 promiserat P relinquet CM 72 suas + et a 11, 2 quod postmodum a 3 ~ est ueritatis a 4 alieno] altero P /u 6 inuenietis /i iacob C* p 7 apparens a 8 baldath -f suites a 12 super] sicut a 15/16 postmodum a 16 cinerem C* M; cineres C2 17 demonstrauit C* M uade] unde C* monumentum C* 21 fui -|- et P p 22 modicum + tempus a 24 perueni - carnis2 om. M 25 ~ est nunc p

DE CVPIDITATE, 11-12

975

affectus ? Vbi succrescens filiorum profectus ? Vbi oboediens famulorum apparatus? Vbi animum distendens agrorum, uinearum, nemorumque reditus? Vbi thesaurorum grauissimum 30 pondus ? Vbi uestium diuerso scemate auro, gemmis ac margaritis fulgens ornatus ? Vbi, inquam, haec omnia sunt ? Adtendis nimi¬ rum, nisi caecus es, quia mecum iam non sunt. Vtinam autem et illius cuius exemplum talia quodammodo clamat, et uestra quibus talia clamat, haec sola damnatio esset, et non potius aeternum 35 subsequens tormentum. Audite igitur quae sit impiorum habita¬ tio, quae sit post huius uitae excessum reproborum damnatio. De illorum namque sempiterna mansione scriptum est: Conuertentur torrentes eius in picem, et humus eius in picem ardentem, nocte et die non extinguetur in sempiternum. Ascendet fumus eius a generatione 40 in generationem. 12. Ad hanc impiorum terram, ad hanc reproborum damna¬ tionem ante aduentum Mediatoris nostri, etsi nequaquam eorum poena plectendi, illi etiam post mortem descendebant, qui in hac uita pie uiuebant. Vnde beatus quoque Iob Dominum deprecans 5 dicit: Dimitte me ut plangam paululum, antequam uadam ad terram tenebrosam et opertam mortis caligine, terram miseriae et tenebrarum, ubi umbra mortis et nullus ordo, sed sempiternus horror inhabitat. De hac malorum habitatione per Esaiam dicitur: Dilatauit infernus animam suam, et aperuit os suum absque ullo termino. Et descendent 10 fortes eius et sublimes gloriosique eius ad eum. De hac in Apocalypsi angelus ait: Inferus et mors missi sunt in stagnum ignis. Haec mors secunda est stagnum ignis. De hac quoque Dominus in Euangelio PL 1288 dicit: Mittite eum in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium. Hanc certe habitationem non solum impiorum animae, 15 uerum etiam qui eorum corpora dilanient inmortales uermes hereditabunt, sacra Scriptura adtestante, quae ait: Dominus omnipotens uindicabit in eis, in die iudicii uisitabit illos. Dabit enim p 231 ignem et uermes in carne eorum ut urantur et sentiant usque in sempiternum. Et rursum : Vermis eorum non morietur et ignis eorum

37/40 Is

35, 9-10

12, 5/7 Iob

10, 20-22

16/19 Iudith

8/10 Is 5,

16, 20-21

33 cuius exemplum] ex cuius ui a picem2 om. a

11/12 Apoc

14

19/20 Is

20, 14

37 illa a

conuertantur a

38 et1 -

die ac nocte et a

12, 3 illa P* descendebat P 4 quoque om. a 5 dicit] ait P p paululum + dolorem meum a malorum P p 10 et + populus eius et (et om. P*) P p haec - 12 ignis om. M* 12 ~ dominus quoque C lanient P* 17 uindicabit] iudicabit a iudicii om. P* diem a

13/14Mt22,

66, 24

dominum om. P*p 8 ~ habitatione 11 infernus P* ap 15 dilanient P2 p ; 19 sempiternum +

976

DE CVPIDITATE, 12-13

zo non extinguetur, et erunt usque ad satietatem uisionis omni carni. 13. Pauete, miseri, torrentem in picem, quia et subito rapit, et eos quos rapuerit, ad ambulandum liberos gressus habere minime permittit. Pauete humum sulphuris, quia intolerabilem fetorem exhalat. Pertimescite terram in picem ardentem, quia quod 5 suscipit exurit, simul et conpeditos reddit. Formidate terram miseriae, quia omnis indigentia ibi erit. Pertimescite os inferni absque ullo termino patefactum, quia crudeliter atque insatiabili¬ ter cunctos deuorans, nec saturari nec sufficit dicere nouit. Fugite stagnum ignis, quia quos suscipit dimergit, necat et urit. Cauete 10 tenebras exteriores, quia nullum ad eas lumen accedit. Euadere curate fletum et stridorem dentium, quibus finis numquam aderit. Timete uermes inmortales, quia in manducando carnes uestras nulla eis satietas erit, et cum tot ac tanta uobis in aeternum adheserint tormenta, numquam deerit singularis auaritiae om15 niumque deterior excruciatio. Vnde et per Iacobum uobis dicitur : Agite nunc diuites, plorate ululantes in miseriis quae aduenerunt uobis, diuitiae uestrae putrefactae sunt, uestimenta uestra a tineis comesta sunt, aurum et argentum uestrum eruginauit, et erugo eorum in testimonium uobis erit, et manducabit carnes uestras sicut ignis. 20 Vobismet ipsis itaque consulentes, recordamini, quaesumus, talia, recordantes pertimescite, ne incidatis in talia. Et qui non solum digitum unum in igne ad modicum tenere, uerum etiam famem ac sitim, frigora uel nuditatem tolerare refugitis, tot ac tanta quae praemisimus in perpetuum sustinere uehementissime pauentes 25 formidate. Sed nec diei iudicii expectatio formidabilis a memoria uestra recedat, si quoquo modo, donante Domino Iesu Christo, ab amore praesentis saeculi intentio uestra semel se disiungat. De illo etenim die scriptum in propheta legimus: Iuxta est dies Domini, iuxta et uelox nimis. Vox diei Domini amara, tribulabitur ibi fortis. 30 Dies irae dies illa, dies tribidationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris. De illo per Petrum dicitur : Adueniet dies Domini ut fur, in qua caeli magno impetu transient, elementa uero a calore

13, 16/19 lac 5,

1-3

28/32 Soph 1,

14-16

32/34

2

Pi

3, 10

13, 1 in om. C2a piceum C2 rapiet (et om.) p 3 sulphuris) sepulchris Pp 4 pice Pp ardentem + uersam a 6 indulgentia Pp deerit P2 p 7 patefacto C* M 8 saturare C* M ~ nouit nec sufficit dicere p; ~ sufficit nec dicere nouit C2 11 stridor P* 13 erit satietas eis Pp 14 omniumque om. P p 15 per - dicitur) iacobus dicit a 16 aduenient a 17 uestimenta — 18 sunt om. a 19 erunt a manducabunt a 20 uosmetipsis M consulite recordantes quae sint talia a 22 unum om. a ignem a 23 frigore C* ; frigus M2 a uel) ac a refugiatis a 25 di eM 26 quomodo Pp domino + nostra M a 27 se om. Pp 29 et) ac a 32 illo) die illa P p 33 a om. p

DE CVPIDITATE, 13-14

977

soluentur. Hinc Psalmista ait: Ignis in conspectu eius ardebit, et in 35 circuitu eius tempestas ualida. Hinc Propheta ex Iudicis nostri persona loquitur dicens: Expecta me, dicit Dominus, in die resur- PL 1289 rectionis meae in futurum, quia iudicium ut congregem gentes et colligam regna, ut effundam super eos indignationem, omnem iram p 232 furoris mei. In igne zeli mei deuorabitur omnis terra. Ecce etenim 40 ira, tribulatio et angustia, calamitas et miseria, tenebrae et caligo, nebulae et turbo, tuba et clangor, ignis elementa consumens, tempestas ualida cuncta deuastans. Ira iudicis intolerabilis, furor mportabilis, et quis peccatorum talia non pertimescat ? Si Paulus sanctorum labores et uirtutes exsuperans, talia formidat, ipse 4S enim tremebundus clamat: Terribilis est quaedam expectatio iudicii et ignis aemulatio, quae consumptura est aduersarios. Hor¬ rendum est incidere in manus Dei uiuentis. Ibi certe ad uindictam malorum innumerabilis apparebit multitudo angelorum, et caelis ac terris ardentibus, Domino quoque atque apostolis consedenti50 bus, separabunt malos de medio iustorum et quodammodo ziza¬ niam a tritico separantes, alligabunt fasciculos ad conburendum, dum pares paribus, id est auaros cum auaris, adulteros cum adulteris, homicidas cum homicidis, formcatores cum fornicatoribus, fures cum furibus, raptores cum raptoribus, mendaces cum 55 mendacibus, periuros cum periuris, uoraces cum uoracibus, ebrio¬ sos cum ebriosis, elatos cum elatis, superbos cum superbis aptauerint atque coniuxerint, ut par sit manens supplicium, quorum in hac uita par extitit conuersatio. Sed nec ullus erit ultra reditus ad ueniam, quia ibunt hi in supplicium aeternum, nec precibus iram 60 iudicis ad misericordiam aliquis inflectet, quia omnibus secundum opera sua reddet, et quidem preces multiplicabunt, et heiulantes miseri clamabunt: Domine, Domine, aperi nobis. Et tamen ab intus illis respondetur: Arnen dico uobis, nescio uos qui estis. Discedite a me operarii iniquitatis. Ibi erit fletus et stridor dentium. 14. Dicunt fortasse tales pro quibus talia ex diurnis eloquiis proferimus: Ecce terruisti nos, et iam paene desperatione sub-

34/35 Ps 63 Mt

49, 2

25, 12

36/39 Soph 3, 64 Luc

8

45/47 Hebr

10, 27.31

62Mt25.11

13, 27

34 ualida - 35 hinc om. a 37 iudicium + meum Pa\i congregam + omnes a 38 colligam + omnia a ut] et a eas Pp indignationem + meam et Pp; + meam a 39 igne + enim Pa\j 41 nebula Pa 44 formidabat p 45 timebundus C 46 est -f- dei a 48 multitudo] chorus a 49 sedentibus a 50 separabit P /a quomodo M 51 alligabunt + in a 58/59 ~ reditus ad ueniam ultra P/j; ultra om. a 59 hi om. P/j. 60 flectet P /i 61 sua om. p precibus C* M 63 responditur M/respondebi¬ tur C2

~ respondetur illis P p

14, 2 succubuimus ap

978

DE CVPIDITATE, 14

cumbimus. Si haec ita se habent, quis nostrum saluabitur ? Quid agendum est nobis ? Respondeo non meis sed Domini uerbis: 5 Intrate per angustam uiam, quia lata porta et spatiosa est quae ducit ad perditionem, et multi sunt qui intrant per eam. Quam angusta porta et arta uia est quae ducit ad uitam, et pauci sunt qui inueniunt eam. At inquiunt: Arta uia et angusta porta illis proponitur, qui saeculum derelinquunt, qui domos, agros, uxores, filios, seruos 10 atque ancillas, et omnia quae terreni affectus sunt saecularibus inplicant, ut ei placeant cui se probauerunt. Verum est quod dicitis, sed et uobis iuxta modulum ordinis uestri, secundum uires mensurae uestrae, arta uia et angusta obicitur, quia Dominus duas tantum portas et duas uias proposuit. Per latam portam et 15 spatiosam uiam multos dixit tendere ad perditionem ; per angus- p 233 tam portam et artam uiam paucos intrare ad uitam, nec tertiam portam, nec tertiam uiam ostendit. Quaerite uos tertiam sicubi PL 12 inuenire potestis, et ambulate atque intrate per eam. Sed nolite uos fallere, non est amplius, non superest alia ad uitam intrare per 20 eam. Arta enim uia et angusta porta saecularibus uiris est aliena non concupiscere, non furto, non fraude, non mendacio, non periurio, non falso testimonio, non praemio uel qualibet salutatio¬ ne praeripere, propriis laboribus ac mstis reditibus contentum esse. Non plus quam unius animae exigit indigentia congregare, 25 nullis nisi propriae uxoris concubitis miscere, a propria etiam

coniuge inficitis temporibus abstinere, indictum quoque quadra¬ gesimae dierum ieiunium inlibatum obseruare, spectaculis mundi postpositis, ecclesiae liminibus insistere, sumptus alimoniarum non ad uoluptatem, sed ad necessitatem carnis percipere, et super 30 haec omnia pro cotidianis ac minutis excessibus uel etiam grauioribus peccatis, elemosynarum largitate deditum esse, quae procul dubio his qui terrena possident eminentior uirtus specialisque delictorum abolitio est, si tamen peccare quisque desistat, dum hanc misericordiam indigentibus administrat. Vnde scriptum est: 35 Sicut aqua extinguit ignem ita elemosyna extinguit peccata. Hinc etiam Dominus in Euangelio admonet dicens : Verum quod super¬ est, date elemosynam, et ecce omnia munda sunt uobis. Hinc per

14, 5/8 Mt 7, 13-14

35 cf. Eccli 3, 33

36/37 Luc 11, 41

4 ~ nobis est M 5 uiam] portam et arctam uiam quae ducit ad uitam a porta et spatiosa] uia et spatiosa porta a 6 quam] quia a; quoniam p 7 porta + est a ~ est uia Pp 8 at inquiunt] audite a terreno affectu (sunt om.) P2 fi saeculari P*; saeculares P2p 11 inplicant + despiciunt P p 13 angusta]praem. porta a; + porta P 14/15 ~ uiam et spatiosam portam a 16 ad — 17 uiam om. a 19 ad - 20 eam om. a intrate p 20 uiris om. a 23 laboribus om. a 25 concubitus M; concubitibus a misceri Pap 34 administrant C* M 35 peccatum M a 37 hinc + etiam a

DE CVPIDITATE, 14-15

979

quendam iustum dicitur: Elemosyna ab omni peccato et a morte liberat, et non patitur animam ire in tenebras. 15. Fiducia magna erit coram summo Deo elemosyna, omnibus qui faciunt eam. Quibus etiam, adtestante Euangelio, in finem dicetur: Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est ab origine mundi. Esuriui enim, et dedistis mihi 5 manducare. Hospes eram et collegistis me, nudus et operuistis me, infirmus et uisitastis me, in carcere eram, et uenistis ad me. Ipsa autem misericordiae erogatio ex uoto atque hilaritate debet pendere, non ex tristitia, quia hilarem datorem diligit Deus. In tantum etiam hanc decet profusius impendi, in quantum quisque 10 se adeptum fuisse cognoscit. Vnde rursum quidam homo Dei unicam prolem admonens dicit: Quomodo potueris, ita esto miseri¬ cors. Si multum tibi fuerit, abundanter tribue; si autem exiguum fuerit, etiam exiguum libenter infertire stude. Praemium bonum tibi thesaurizas in die necessitatis. Quia uero nihil prosit quemlibet 15 elemosynis insistere, nisi studuerit a malis actibus declinare, quidam sapiens testatur dicens : Qui baptizatur a mortuo, et iterum tangit mortuum, quid proficit lauatio eius ? Hinc per Esaiam p 234 Dominus quoque admonens ait: Lauamini, mundi estote. Hinc Psalmista dicit: Declina a malo et fac bonum. Quod autem magis 20 lugendum quam laudandum est, nonnulli ideo plura diripiunt, ut habeant unde largitori omnium pauca tribuant. Sed quam sit detestanda talium oblatio, Scriptura sacra indicat, quae dicit: Qui PL 1291 offert sacrificium de rapina pauperis, tamquam si quis uictimet filium in conspectu patris sui. Sicut enim interfectio filii atque 25 effusio sanguinis eius coram oculis patris qui hunc genuit placere potest, ita omnipotenti Deo oblatio de malis adquisita. Hinc per Esaiam de talibus dicitur: Qui offert oblationem ex substantia pauperis, quasi qui sanguinem suillum offerat, qui recordatur turis, quasi qui benedicat idolo. Nihil certe in Veteri Testamento tam 30 odibile quam oblatio sanguinis suilli. Nil tam execrabile in Nouo et Veteri, quam benedicere idolo, et tamen misericordia de rapinis

38/39 Tob

30

4, 11

15,3/6Mt25,34-36 8 2 Cor 9, 18 Is 1, 16 19 Ps 36, 27

38 a om. a

7

ll/14Tob4, 22/24 Eccli 34,

8-10 24

16/17 Eccli 27/29 Is 66,

34, 3

39 in] ad Pp

15, 1 erunt a ~ deo summo /2 2 facientibus (que om.) a 5 cooperuistis M 6 infirmus + eram a eram om. P* 8 impendi a 9 hanc decet] decet huc a 11 admonet dicens P a p 13 mpertiri C2; impartiri a praemium + enim Pap 13/14 ~ thesaurizas tibi Pp 14 nil C posit P* ,'possit P2; prodest M2 quilibet P2 / cuilibet p 18ammonet dicens p 19 dicit] ait M 20 lugendum] loquendum a 22 dixit C 25 hunc genuit] genuit eum Pp placere + non Pap 27 ex] de Pap 30 31 ueteri + testamento a nihil Map tamen p et + in a

DE CVPIDITATE, 15-16

98o

pauperum oblata his merito comparatur. Quo contra sancta Scriptura praecipit dicens : Ex substantia tua fac elemosynam et noli auertere faciem tuam ab ullo paupere. Ex substantia, inquit, tua, 35 non ex aliena, quia sicut ex tua clementiam inuenis, ita ex aliena iram incurris. 16. Apte autem hoc in loco illud etiam occurrit quod supra memoriae defuisse cognosco. Quia nonnulli ex iustis quidem laboribus atque reditibus praeparant, quae omnipotenti Deo offerant, in proprios tamen usus male adquisita adsumunt. Quibus 5 dicendum est, quia quamuis putentur iusta, non tamen possunt placere summo Bono illorum munera, qui non studuerint inmaculatam seruare uitam. Quid enim est pretiosius Conditori nostro anima nostra ? An dona nostra ? Quod si anima sorduerit interius, numquid munus aliud exterius placebit ? Restat igitur ut nihil ex 10 iniquitate largitori uestro offeratis, nihil ex malo usui uestro adsumatis, sed ex iustis laboribus ac iustis reditibus, et illi offeratis et uos uiuatis. Restat etiam ut sit res temporalis in usum, solus ille qui et uos creauit et bona temporalia praeparauit in desiderium, ut cum transierint illa quae dedit, immo uos pariter cum illis transie15 ritis quae dedit, perueniatis ad illum qui dedit, cum quo sine fine gaudeatis, sine fine regnetis, in cuius regno sicut sol fulgeatis, ut lilia et rosae uernantes redoleatis, omnibus diuitiis perenniter PL 12 affluatis, ubi sanctis Deumque timentibus ciuitas praeparata est, cuius fundamentum omnium lapidum pretiosorum ornatu subsis20 tunt, quae habet portas ex singulis margaritis, cuius platea ex auro mundissimo constat, per cuius medium flumen aquae uitae decur¬ rit, et ex utraque parte fluminis lignum uitae adferens fructus duodecim per menses duodecim, manna absconsum et panis p 235 angelorum edentibus datur, qui sic saturitatem adfert, ut num24 4, 25 5, 24 6, 3

Ap IV Ap IV Ap X Ap III Ap X Ap V cf. Vi cf. Cu cf. Ap V Ap III Ap I Ap III Ap III Ap III Ap VI Ap I cf. Ap IV Ap IV cf. Ap IV Ap II Cu Ap II Ap VIII OrA OrB cf. Ap II Ap V Ap VII Ap VI cf. Ap V Ap II Ap III Ap IV Cu Ap V Ap X cf. Co Ap I Ap VI cf. Co cf. Ap VI cf. OrA cf. Ap V cf. Ap VI Ap VIII cf. Ap V cf. Ap V Ap V Ap IV

caput: 6, 1 9> 1 22, 4a Prol. 22, 4a 10, 5 Prol. 1 3 Prol. 5, ib 1, 15a 5, ib 5, ib 5, 10 12, 17 1, iob 6, 3 6, 5 9, i9b 2, 242 3 2, iob 18, i4a 8 8 3, 4 •2> 9 16, 2 12, i2b 12, 4b 2, iob 5, 11 9, i7a 1 11,12 21, i9b 2 1, 5b 12, 16 14 13, 2a 4 Prol. 12, 13 17. 53

Prol. Prol. 11, 3 8, 8

pag.:

lin.: 32/33 7 89/92 6/7 92 /9 3 59/60 7/8 25/26 382 193/196 92/93 210/211 859 29 45/46 41/42 44 13 18 28/30 26/27 74/75 5/8 7/8 I2

8 25/34

7 11 45 91 /92 92 30/31 9 3° 114 5 78/79 4/5 8/10 25 IO

3 86 32 / 3 3 37/38 393 397 27 39/40

275 342 842 181 842 398 895 965 374 236 70 237 254 268 476 61 278 279 362 149 965 122

693 940 954 163 459 600 466 449 122 270 360 963 431 821 910 44

474 919 485 937 374 469 645 374 375 414 335

1040

INDEX L0C0RVM SACRAE SCRIPTVRAE opus:

caput:

lin.:

Genesis: 6, 6, 7, 7, 8,

3

9 n i7 8-9

8, 9 9, 12-16 9, 14-G 12, 4 14, 18 15,15 15, 16 17, 4 18, 2 ss. 18,27 19, 16 19. 19, 19. 19. 22, 22, 22, 22, 24, 24, 25, 27, 28, 28, 29,

24

26 30-36 33-36

I ss. 6 12 13 2-3 63 23 36

II 18 II

29, 3I-3O, 22 30, I SS. 32, 22 SS. 37, 3 38, 12 38, 14-18 38, 38, 41, 41, 41, 46, 49, 49,

27-29 28 1-32 4i 41.45 27 8a 9

Ap IV Ap V Ap. VI cf. Ap. X cf. Ap II Ap III Ap III Ap V cf. Ap V cf. Ap V Ap VII Ap VIII Ap X Ap III cf. Ap I Ap VIII Ap X cf. Ap VIII cf. Ap VI cf. OrA cf. Co cf. Co cf. Ap III cf. Ap V cf. Ap III Ap II cf. Ap V Ap III Ap V Ap VI cf. Tr cf. Vi cf. Ap V cf. Ap V Ap V cf. Ap IV cf. Ap V cf. Ap I Ap II cf. Ap V cf. Ap V cf. Ap III cf. Ap III Ap III Ap III cf. Ap I cf. Ap IV cf. Ap V Ap V Ap IV Ap III

9, 4

Prol. 13, 1 2i, 17 2, 1 4, 5b 4, 3b 10, ia Prol. Prol. 16, 21 18, 4b 22, 11 4, 4 1, ib 18, 20 21, i9b 1 8, 4!) 14, iob 8 16 14

5, ib Prol. 5, ib 2, 1 Prol. 5, ib Prol. 13, 7b 3

11 Prol. Prol. Prol. 7, 5 Prol. 1, ib 2, ioc Prol. Prol. 5, ib 5, ib 5, ib 5, ib Praef. 7, 9b Prol. ", 9 7, 5 5, 5

47/48

346

395

375

80/81 26

479

77 73

25/36 45/47

815 97

216 209 386

433

375

420 80/81

375

38

16/17 18/20 109 107/108 119/120 13/G 27 9/10 41/43 10/12 598 450 184 107/109 291 122/123 450 81 34 7 104 480 485 9 493 110

634 678 858 210 24 699 822 677 543

940 922 919 247 376

236 98 372 235 376

502 IOO7 QOO 16, 377 377

300 377

24

5/7 516

I23

493 595 613 616/620 649/6^0 236 108 521 17 41/42 n/13

377

378

247 247

248 248 11 309 378 425

300 260

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Genesis: 49, io 49>

1749, 18

Exodus: 1, 12-14 1, 21 2, 6 2, 12 3, 3, 5, 4, 4,

6 14 Mb 12 21

7, 2-i3.22.etc. 7,

13 7, 13-22 7, 17-21 7, 19 7, 20 8, 6 8, 19 12, 7 13,21 14, 14, 14, 14, 14, 15, 15. M, 15, 16, 16, 16, 16,

15

16 19-20 20 21 11 23 24-25 25 4 ss. 8b 10 18

17» 4

17, 8 17, 12 ss. 19. 3

19, 5-6 20, 3

20, 7

1041

opus:

caput:

lin.:

pag. :

Ap Ap Ap Ap

5,

5

8/10

260

M, 11, 11,

4

77/79

587

7

55/57

7

85

421 422

III VII V V

Tr Ap IX Ap V cf. Ap III cf. Tr Ap I Ap III Ap III Ap IV Ap V cf. Ap VII Ap X Ap IV cf. Ap II cf. Ap II cf. Ap VII cf. Ap V cf. Ap VII cf. Ap VII cf. Ap II cf. Ap VI cf. Ap IV cf. Ap I cf. Ap VI Ap IV cf. Ap V Ap I cf. Ap I cf. Ap V OrA OrB cf. Tr cf. Tr cf. Tr cf. Ap II Ap III cf. Ap I Co Tr cf. Ap V cf. Ap V cf. Ap IV Ap III Ap III Ap III

12 21, 8 Prol. 5, lb 14 1, ib 5, ib 4, 8c 8, 12 11, 2a 15, 1 22, 11 8, 12 3, 5b 2, 22 16, 3 11, 6 14, 2ob 16, 13 2, 22

13, 7,

*3

2

1, 7a 12, 14 7,

10 Prol. 1, 73 1, 7a Prol. 13 13 11

58/61 93 546

516 17/18 118/119 249/250 37/38 49

11 275 3i 49 37/38

67 !9 7

27 82

1015 789 378 245 1017 24 238 227 338 411 573 858 338 166 145 603 418 560 618

58

145 509 298

2 65

47i

67 38

5°

10

310

546

378

66/71

51

105

52 384 942

773 18/19 20/21 5

957

12

24

12

8

1013 1014 1014

3/4

133

147/148

75

191 5° 922 1016

558

379

2, 173 3, 15

1, 7a 17 12

Prol. Prol. Prol. 5, ib 5, ib 5, ib

2 9/I0

564

379

13 62/65 56/57

274

55/56

233

233 233

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus:

lin. :

P“g- •'

Prol.

ll 4 61 /62

5, ib 5, ib

254 264/265

Prol.

791 29/30 12/13

1012 366 238 238 384 815 1012 441

caput:

Exodus: 20, 13-17 20, 24 20, 26 23, 20 24, 18 25, 11 25, 29 25, 27, 30, 32,

31 1 ss. I ss. 6

32, 3J-32 32, 31-33

32, 33, 33, 33, 33, 33, 33, 34, 3C 40,

33 9 11 i2b i9b 20 21 3° 14 32-33

cf. Tr Ap V cf. Ap III Ap III Ap V cf. Ap X cf. Tr cf. Ap V cf. Ap VII Ap V cf. Ap IV cf. Ap IV OrA OrB Ap I Ap II cf. Ap II Ap V Ap II cf. Ap I cf. Ap VII Ap II Ap VII Ap X Tr Ap III cf. Ap V cf. Ap VI cf. Ap VII

IO

21, 17 9 11, 193 15, 1

Prol. 6, 9 6> 9 8 8 1, 15 b 3, 5b 3, 5b 10, 9b 3, 5b 1, 73 15, 8 2, 1 O, 3b 21, 23

29 260 38 59 59 23/24 21/22 151/152 23/26 48/51 100/102 54/55 2 43 102 89/90 26/27

7 4, 5b

5 47

Prol.

299

13, 1 15, 8

259/260 46

572 366 285 285 940 954 80 165 166 403 166 5° 596 98 584 827 1010 215 372 483 596

Leuiticus: 7, 1 19, 16 '9, i7 19, 18 25, 9

cf. Ap IV OrA OrA Ap II cf. Ap IV

9, !2b

Tr Ap Ap Ap Ap Ap Ap Ap Pu Ap Ap Ap Ap

25 T9 16/17 9/10

355 937 937

53

327

12 1, ib

7o/75 145/146

1016

Prol.

09 37 39 40/41

4 4 2, 20 8, 2

137

Numeri: ii, 11.14-15 12, 3

cf. cf. cf.

13, 24 13, 26 14, 34 16, 40-45 16, 46b

CN

NO

N»

17, 8 20, 11

cf. cf. cf. cf. cf.

I V V V V I I

”, 9 ”, 9 ”, 9 1, 7a 1, 73 3

V IX III V

Prol. Prol. 5, ib 12, 5 b

45/52 52/53 38 98 121 137 9

25 369 426 426 426 51 5i 987 3 49 19, 20 26, 9 2 Samuhel 7, 18 12, 2 12, 12 12, 13 16, 22

3 Regum : I, 2 cap. 6 cap. 17 17, 1

18, 40 19.

4

19, 8 21,13 24, 6

cf. Ap Ap Ap Ap Ap Ap Ap cf. Ap cf. Ap cf. Ap

V III III III III III III V V III

caput:

Prol. 5, ib 5, lb 5, ib 5, ib 5. ib 5, ib Prol. Prol. 3, i4

lin. :

588 307/321 292 376/378 385/387

/>*