Note agiografiche [Vol. 5] 8821001733, 9788821001734

Citation preview

STUDI E TESTI &7 .

PIO FRANCHI DE’ CAVALIERI SCRITTORE ONORARIO DELLA BIBLIOTECA VATICANA

NOTE AGIOGRAFICHE FASC IC O LO 5°

ROMA TIPOGRAFIA POLIGLOTTA VATICANA

1916

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

E TESTI. 2 *7.

PIO FRANCHI DB’ CAVALIERI SCRITTORE ONORARIO DELLA BIBLIOTECA VATICANA

FASCICOLO 5°

ROMA TIPOGRAFIA POLIGLOTTA VATICANA

1915

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMATUR: Fr. A l b e r t u s L e p id i , Ord. Praed., S. P . A. Magister. IM PR IM ATU R : Pro Adsessore: F. Can. P a s c u c c i , Vicariatus Urbis Secretarius.

R IS T A M P A A N A S T A T I C A

1973

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

FRANCI SCO · VAN · O RTRO Y · H IPPO LYTO · DELEHAYE PAULO · PEETERS · CAROLO · VAN · DE · VORST HAGIOGRAPHIS · BO LLAND IANIS HOS · MEOS · QUALESCUMQUE · LABORES P IE T A T IS · CAUSA DEDICO

MDCGCCXIIII-MDCCCCXY

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDIGE GENERALE

P AG .

I.

La leggenda di s. Clemente papa e m a rtire ............................................. 1

II.

Del testo della passio ss. Iohannis et P a u l i ........................................... 41

III.

Assum est, versa et m anduca ..................................................................... 63

Appendice. - M a rty riu m s. M a rin i ex cod. P a ris . 1 4 9 1 ..................83 IV.

Intorno alla passio s. P h ilip p i ep. Heracleae ........................................... 95

V.

Su gli atti dei ss. Claudio, Asterio e Neone......................................... 105

VI.

S. B a s s illa .............................................................................................. 119

VII. Ad Pass. s. Bonifatii c. 1........................................................................ 127

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I.

LA LEGGENDA Dì S. CLEMENTE P A P A E M ARTIRE

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I.

LA LEGGENDA DI S. CLEMENTE P A P A E M ARTIRE

Di questa leggenda celeberrima abbiamo un testo greco, che a volte si ritrova da solo nei mss. agiogratici, ma, più comunemente, conglutinato con la epitome ex Petri inter peregrinandum praedi­ cationibus; abbiamo inoltre, in buon numero di codici, una duplice recensione latina. Il testo greco passa per originale, il latino per una traduzione. Ma che le cose stiano appunto così e non vice­ versa, gli studiosi, almeno per quanto io so, non si sono mai curati di dimostrarlo, rifuggendo forse dal minuzioso ingrato con­ fronto tra latino e greco, confronto, del resto, che difficilmente avrebbe potuto condurre ad un resultato abbastanza sicuro, quando ancora mancavano le edizioni critiche dei due testi. D e i d u e, dico, perchè l’ edizione del testo greco curata da F. S. Punk,1 e che differiva appena da quella del Dressel,2 lasciava anch’ essa a desiderare, se pur non segnava addirittura un regresso (non foss’altro per la povertà dell’annotazione critica) di fronte alla antica edizione del Cotelier.3 Certo l’edizione Funkiana si basa sopra un numero troppo scarso di codici (in nessuno dei quali il Martirio si trova da s olo ,4 cioè, come io credo, nello stato primitivo) e passa sotto silenzio parecchie delle lezioni che il Cotelier aveva accolto su la fede di un ms. migliore (come si vedrà in seguito) e tenendo insieme nel debito conto la passio latina, la quale, quando anche non fosse originale, dovrebbe sempre aversi per antichis­ sima. Alcuni esempi. 1 Opera P a tru m apostolicorum li, Tubingae 1901, p. 28-44. 2 Clementinorum epitomae duae, Lipsiae 1859, p. 222-232. Nella stampa del Funk ritornano perfino alcune sviste (del resto lievissime) in cui era caduto il Dressel: a cap. 7, 1 écrrtitrev èavrijV (invece di èo-r. è.); a cap. 17, 2 il punto fermo, in luogo dell’interrogativo, in fine della proposizione pb Sóvavrac ài, είσήλθεν έν τηι καμίνωι. είς δε αυτόν άγγελος λαβών εκ δεξιών καί εις εξ άριστερών, άπιει έν τηι καμίνωι, και έτέθη θρόνος έν τηι καμίνωι ενώπιον αύτοΰ. είσελCortos δε τον άγιου μάρτυρας έν τηι καμίνωι, παρευθΰ έσβέσθη ή κάμινος καί όντως ήν έν μέσωι του ιτυρός της καμίνου δοξάζων τον κύριον ημών Ιησοΰν Χριστόν καί λέγων' Αι ν ε ί ή φ υ χ ή μου τ ο ν Κύρι ον, α ι’ νέσω Κύρ ι ο ν έν ζωή ι μου, αί νου μέν σ ε , ε ύ χ α ρ ι σ τ ο ΰ μ έ ν σ οι διά τ η ν με γ άλην j σ ο υ δ ό ξ α ν , κύριε Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ έ . 10. Πρωΐας δε γενομένης έκέλευσεν άνοιγήναι την κάμινον καί ίδεΐν εί άπέθανεν καί την κόνιν αύτοΰ λικμήσαι τοΐς άνέμοις λέγων ' "Iva μη οί μάταιοι οί λεγόμενοι Χριστιανοί άραντες την κόνιν αύτοΰ, εις μνήμην άποθώνται. άνεωχθείσης δε τής καμίνου καί τοΰ πυρος έκκεκαυμένου, ούκ έβάσταξαν την φλόγα οί ύπηρέται τοΰ σατανά, έξήλθεν δε ό άγιος τοΰ θεοΰ Μαρίνος καί λέγει τ οΐς ύπηρέταις' Aia τ ί το λουτρόν σαπρώς ένεκαύσατε καί ίδρώς με έλαβεν καί παρά βραχύ άπέθανον ; οί δε ύπηρέται άποκριθέντες λέγονσιν αύτώι ' Μη άναγγείληις τώι βασιλεΐ ' ημείς δε άφ εαυτών ούκ έβάλομεν ξύλα, ό δε άγιος άποκριθείς λέγει αύτοΐς ' Κύριος Ρ. 29ν κατέλυσεν υμών το θράσος... ταϋτα άκούσας ό μιαρός τακήσεται, \ ύφωθήσεται δε ή δόξα τοΰ κρείττονος. 11. Απήγαγον δε αύτόν τώι βασιλεΐ. Μαρκιανός είπεν ' Μα τούς θεούς άπαντας, εάν μή σε άναλώσω ούκ είμί έγώ. Μαρίνος είπεν ' Μιαρέ καί άνόσιε, διά τ ί με άναλίσκεις; ότι τον πατέρα σου τον σατανάν ό θεός κατήισχυνεν καί ούκ έδωκέν σοι θάρσος, άλλα διεσκόρπισεν αύτούς. ό δε Μαρκιανός έθυμώθη λίαν καί έκέλευσεν αύτόν άποκεφαλισθήναι. ό δε άγιος προσκαλεσάμενος τον εαυτού πατέρα είπεν ' Αεΰρο, πάτερ δεδοξασμένε, λάβε την κεφαλήν τοΰ υίοΰ σου, ιδού γάρ τόν δρόμον έδραμον, όν έδωκέν μοι Χριστός, έως τέλους, ό δε πατήρ αύτοΰ σχίσας τόν χιτώνα αύτοΰ καί επί τήν κεφαλήν σποδόν έπιθείς είπεν ' Ποΐον γήράς με παραδέξεται, ποιαν 29ν, 2 πλατείαν έγώ άισομαι; ένα κλάδον έλαίας \ εΐχον καί 'τις}.αύτόν εκοφεν καί εις- ούδέν παρέθηκεν τοΰ γήρους μου τήν τιμήν ; όμως, υιέ, τρέχε σου τόν ’ δρόμον, άπολάμβανε τόν σ τ έ φ α ν ο ν τ ή ς δ ό ξ η ς σου, ε ύ π ρ έ π ε ι α ν π ε ρ ί ζ ω σ a ι, ιδού γάρ ό Κύριος έτίμησέν σε καί έδόξασεν τήν κεφαλήν σου. 8 Ps. 145, 1-2

9 hymn. mat.

28 cf. II Tit. 4, 7

33 cf. I Petr. 5, 4

33-34 of. Ps. 92, I

3 Χ α β ώ ν COrrexi | έ μ π ρ ο σ θ ε ν OHI. ¡ 13 μ νη μη ν 11011 est CUr ill μ ν η μ ε Ίο ν iΠmutes; supra ρ. 79 I 16-17 ε ν ε κ α ύ σ ε τ ε |17 ιδ ρ ώ ε COrrigeild. ψ ν χ ο ε vel S p ó a o s I 20 post το θ ρ ά σ ο ε lacunam signavi, quaedam perierunt ante quam textus in latinum conversus est | 22 post vv. m r tjy a y o v δ ε α ύ τ ό ν τ ώ ι β α σ ίΧ ε ϊ omissa, est fabula de idolis confractis, quam legit interpres latinus (v. Catal. codd. hagiographicor. lai. bybl. reg. Bruxell. II 188-189 cc. 14-16; cf. synaxar. eccl. Cpolit. 313, 32) | 28 Χ ά β ε : V, supra ad p. 88, 11 I 30 π α ρ α δ έ ξ η τ α ι I ά σ ο μ α ι f, θ ε ά σ ο μ α ι \31 tis OHI, V.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

5

10

15

20

25

30

MARTYRIUM

S.

MARINI.

91

μνήσθητι τοΰ π ατμός σου έν ούρανοϊς. ταντα ε’πτων ό τελεί os έσιώπησεν. ήρχετο δe αύτοΰ ή μήτηρ ώς δάμαλις έξ άχέλης μυκωμένη και ζητούσα τον μόσχου μη εύρίσκουσα ' περιεσχίσατο τον χιτώνα και κατέσπασεν τ as τρίχας της κεφαλής αυτής, τους δε -πλοκάμους έπιδείξασα τώι κριτηι 5 άνεβόησεν λεχούσα ' Μόσχον εξ άχέλης έξηρπασμένον ένα έχουσα και τούτον άπώλεσα' τις το έμόν χήρας παραδέξεται; εν πλατείαις περιβλέπομαι και ούκ όρώ μου τ ον μόσχον' έρχο\μαι έπί την ώραν της ττροσδο- F. 30 κίας και ού φαίνεται, σύχκλητος έταπεινώθη, θρόνος έκενώθη. εγώ μου ζ η τ ώ τον ήχαπημένον και ούχ ε υ ρ ί σ κ ω την προσφυχήν μου. -που προ­ λό σέλθω, ώ βασιλεύ; τ ί σοι κακόν εττοίησα; τ ι μου τον μόσχον διπέκτεινας; ■ποΐος ζήλος σου έχενήθη πρός με και έρημόν με πεποίηκας; ομοίως, υιέ, τρέχε τον δρόμον' ώς έοικεν χάρ, έχω παρέδωκα τον υιόν μου τώι Χριστώι, ούκέτι λυπηθήσομαι. και έφίλησεν την μητέρα αύτοΰ και περιπεπλεχ μένος έδάκρυσεν και άττέλυσεν αυτήν. 15 12. Αύτοΰ δε δόσαντος την ειρήνην πάσιν, έβάδιζεν τού άποκεφαλισθήνεμ' ό δε βασιλεύς έθεάσατο την συμφοράν τοΰ παιδός. άπελθών ούν έπί το τ ελειωθήναι έκλινεν τα χόνατα ένώπιον τοΰ θεοΰ λέχων' θύχαριστώ σοι, κύριε ό θεός τοΰ ούρανοΰ και | τής χής, ό ποιήσας την θάλασσαν F. 30, καί πάντα τα έν αύτήι, ό ποιήσας τον σ κώλ ηκα τον ά κ ο ί μ η τ ο ν καί 20 άρματι πυρίνωι τοΰτον διάστρωσης, κύριε ό θεός μου, έπάκουσόν μου έως τέλους καί ρΰσαί με από τής πλάνης τοΰ διαβόλου καί σκανδάλων ών συνεστήσαντό μοι, ινα δοξασθήι τό όνομά σου εις τον αιώνα, καί ταΰτα εϊπών έσφράχισεν εαυτόν καί άπέδωκεν την ειρήνην πάσιν καί κλίνας τά χόνατα παρέδωκεν τό πνεΰμα. ό δε σπεκουλάτωρ παρεστώς έκάλει αύτόν 25 λέγων' Ανάστηθι, άνθρωπε, ή δε -ψυχή αύτοΰ ήν βαδίζουσα εις τον ούρανόν καί τό σώμα ύπελείφθη μόνον, ό δε σπεκουλάτωρ έκρουσεν αύτόν όντα νεκρόν καί έρριφεν αύτόν μετά τών ληιστών εις φάραχχα. ήιδει δε ό άχιος Μαρίνος ότι μετά τών ληιστών έχει ριφήναι. | 13. Έκέλευσεν δε ό βασιλεύς τηρηθήναι αύτόν (μή ποτέ έπάρωσιν F. 30ν 30 αύτόν οι Χριστιανοί καί άποθώνται εις μνήμην άχίαν) έως άν διαλυθήι τό σώμα αύτοΰ καί άμορφος χένηται ή όχ/ης αύτοΰ καί μή χνωσθήσεται. έχένετο δε σκότος μέχα καί κατακλυσμός ύδατος έπί τό διωχθήναι τούς καθημένους. έκαθέζοντο δε οι τοΰ θεοΰ άνδρες εις τήρησιν, ΐνα άρωσιν πό άχιον αύτοΰ σώμα καί καταθώνται εις μνήμην άχίαν. οί δε καθεσθέντες εις 35 τήρησιν αύτοΰ ουτοί είσιν ' Θεόφιλος επίσκοπος καί Όπτιμος καί Αμπε­ λόχιος, Ιάκωβος, Αλέξανδρος καί θεοχένης, Μάρκος καί θύστόχιος, Φιλητός καί Ροΰφος καί Φίλιππος, Μακεδώνιος καί "Οψιμος, Εύθήριος καί 9 cf. Cant. 5, (i

19 cf. Esa. 66, 24; Marc. 9, 43

4 πλοκάμους: lat. interpr. legit μασθοiis, quod sane praestat | 27 ήώ ει : eiSei COd. |30 μνήμην: vide SUpra ad p. 90, 13 |32-33 post καθημένοvs exc. fort, στραru ira s aut tale aliquid j 35 ’Ό π τιμ ο ς : de hoc nomine deque ss. cf. ind.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.