Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce: Feminizm [10, 1 ed.] 9789750530043, 9789754709094

Citation preview

MODERN

TÜRKİYE'DE

SİYASI ..

..

DUŞUNCE.

MODERN Ti!RKIYE'DE SiYASI DÜŞUNCE Feminizm

•

ClLT 10

iletişim Yayınlan 2942 •Modem Türkiye'de Siyasi Düşılnce 10 ISBN-13: 978-975-05-3004-3 (Ciltsiz) • ISBN-13: 978-975-470-909-4 (Ciltsiz Tk. No) © 2020 iletişim Yayıncılık A.Ş. I 1. BASIM

1. Baskı 2020, İstanbul

SAYFA ve KAPAK TASARIMI Suat Aysu UYGVUMA Hüsnü Abbas

DÜZELTi Remzi Abbas DIZlN Berkay Üzüm, Emre Bayın BASKI Sena Ofset . SERnFIKA NO. 45030 Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11 Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46 CiLT Gılven Mılcellit. SERnFIKA NO. 45003 Mahmutbey Mahallesi, Devekaldınmı Caddesi, Gelincik Sokak, Gılven lş Merkezi, No: 6, Bağcılar, lstanbul, Tel: 212.445 00 04

tletişim Yayınlan. SERnFIKA NO. 40387 Cumhuriyet Caddesi, No. 36, Daire 3, Seyhan Apartmanı, Harbiye Mahallesi, Elmadağ, Şişli 34367 lstanbul Tel: 21Dll'ı 22 60-61-62 •Faks: 212.516 12 58 c-mail: iletlı[email protected] • web: www.iletisim.com.tr

MODERN

TÜRKIYE'DE

SİYASİ DÜŞÜNCE CiLT 10

Feminizm

GENEL YAl1N YONEl'MENl Murat Belge

tu:TIŞIM A.Ş. ADINA SAHiBi

Tuğrul Paşaoğlu

ED1T0R Tanıl Bora Cll.T ED1T0RI.ER1 B 1 R 1 N C 1 C 1 L T

Cumlıunya'ı: Devrcdoı Daşı:ınu Mirası:

Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi: MEHMET ô. ALKAN

i K i N C i C IL T

Kemalizm:

AHMET iNSEL

Ü Ç Ü N C Ü C IL T

Modernleşme ve Batıcılık: UYGUR KOCABAŞO(iLU D Ô R D Ü N C Ü C iLT

Milliyetçilik: TANIL

BORA

B EŞi N C i C iL T

Muhafazakarlık: AHMET ÇIGDEM AL T I N C I C iL T

lsliJ.mcılık: YASIN AKTAY

.

Y E D i N C i C iL T

Liberalizm: MUSTAFA EROOGAN - MURAT YILMAZ S E K iZi N C i C iLT

Sol Düşünce: MURAT GÜLTEKlNGIL

D O K UZU N C U C iL T

Dônemler ve Karakteristikler:

O NU N C U C iL T

ôMER LAÇINER

Feminizm: FERYAL SAYGILIGIL- NAClDE BERBER

MODERN TÜRKİYE'DE

SİYASİ

DÜŞÜNCE

10. CIL DIN

YAZARLAR!

MELTEM AHISKA • NECLA AKGÔKÇE • FEYZA AKINERDEM • NiMET ALTINTAŞ • SEMiHA ARI•HAZAL ATAY•BERFiN ATLI•EMEL UZUN AVCI•EBRU AYKUT•ŞULE N. AYTAÇ (TORUN) • BEYHAN UYGUN AYTEMIZ • NARIN BAGDATLI • CEMRE BAYTOK•NACIDE BERBER•FATMAGOL BERKTAY•BEVZA BiLAL•MELISSA BiLAL• AKSU BORA • HOLYA BULUT • DiDEM ARDALI BOYOKARMAN • DELTA MERiÇ CANDEMiR • FUNDA ŞENOL CANTEK • DUYGU CEYLAN • R0MEYSA ÇAMDERELI • SEViLAY ÇELENK • AYŞENUR DEGER • SERAN DEMIRAL •AYNUR DEMIRDIREK • LUCIE DRECHSELOVA • SELiN ÇAGATAY • GÜLŞEN ÇAKIL DiNÇER • BERNA EKAL • FERiDE ERALP • ZEYNEP CEREN EREN • EMEK ERGUN • NiSA GÔKSEL • HANDE GOLEN • iLKSEN GORSOY • EMiNE HIZIR • RUŞEN IŞIK • SUNA KAFADAR • EFI KANNER • ILKNUR YOKSEL KAPTANOGLU • SEVDAGOL KASAP • FiLiZ KERESTECIOGLU • iNCi ÔZKAN KERESTECIOGLU • BiRSEN TALAY KEŞOGLU • SiBEL KIR•ZEYNEP KUTLUATA•BERRiN KOYUNCU-LORASDAGI•BURCU MUTLU•AYLIN ÔZMAN • SARE ÔZTÜRK • DENiZ PARLAK • NURAY SAKARYA • CEMRAN ÔDER • ŞEMSA ÔZAR •YASEMiN ÔZGON •ILKAY ÔZKÜRALPLI•ECE ÔZTAN •SEDA SALUK •SUZAN SANER•G0LNUR ACAR SAVRAN •FERYAL SAYGILIGIL •NOKHET SIRMAN • EBRU SOYTEMEL • 0R0N ŞEN SÔNMEZ • BURCU ŞENTORK •iPEK TABUR •OLFET TAYLI • SENEM TIMUROGLU • NAGEHAN TOKDOGAN • BAŞAK TUG • HiDAYET ŞEFKATLi TUKSAL•TOLIN URAL•ILKNUR OSTÜN•MELDA YAMAN•YELDA YÜCEL •ŞAHiKA YÜKSEL•YAPRAK ZIHNIOGLU

lçindekiler

Sunuş

.................................................................................................................................................................................

15

A Y N U R D E M I R DI R E K

Feminist Politikadan Tarih Yazıcılığına

.............................................................

23

....................................................................................................................................

27

• Beyaz Konferanslar SEVDAGÜL KASAP

• Osmanll Ermeni Feminizmi: Zabel Asadur'un Nesi Radikaldi? MELISSA BILAL

.............................................................................................................................................

33

E F I KAN N E R

Son Osmanlı Döneminde Rum Milletinde Kadın Haklanyla llgili Görüşler

......................................................................................

• Kadınların Vesayetten Kurtulmasına Karşı Çıkan Bir Rum Kadın Münewer: Kornilia Prevezyotu (1878-1964) EFİ KANNER

...................................................................................................................................................

43

46

EBRU AYKUT

ifratla Tefrit Arasında Müslüman Osmanlı Kadınlan ve Feminizm

................................................

• Balkan Savaşları'nın ve Birinci Dünya Savaşı'nın Osmanlı'da Kadın Hakları Söylem(ler)ine Yansımaları ZEYNEP KUTLUATA

.............................. ....................................................................................................

56

68

E

M

N

M

z

• Müslüman- Türk Kadın Süreli Yayınlarında Ortadoğu Kadın Hareketleri EMİNE HIZIR

.................................................................................................................................................

78

G Ü L N U R ACA R S A V R A N

Dergicilik Üzerinden Feminizm Tartışmalan Kaktüs'ten Feminist Politika'ya Sosyalist Feminizm ................ 84 • 21. Yüzyıl Kadınların Yüzyılı Olacak : Şirin Tekeli ••.

FİLİZ KERESTECİ oG LU

·····························································································································

• Somut 4. Sayfa Fikriyatı: Türkiye'de Yeni Feminizmin Doğuşu ŞULE N. AYTAÇ (TORUN)

..................................................................................................................

• Perşembe Grubu ve Yeter! NACIDE BERBER

.

.

................................................................................................... ...... ...........................

• Feminist Dergisi Ufkunda Türkiye'de Maddeci Feminizme Bir Bakış BERFİN ATLI

..............................................................................................................................................

88

104 111

116

F U N DA Ş E N O L CA N T E K

Türkiye Kadınlığı Keşfediyor: Elele, Kadınca, Kim

...........................................................................................................................

• Kadınlara Mahsus Gazete Pazartesi DUYGU CEYLAN

....................................................................................................................................

• Öz(n)el ve Kamusalın Kesişiminde: Hayatlar Değiştiren Duygu Asena SERAN DEMİRAL . . .

............ ............................................ .... ......................................................................

12 7 138

143

B i R S E N T A L A Y K E Ş O C'.l L U

Yalnızlıktan Meşruiyete... 1980 Sonrası Kadın Hareketi ve Kurumsallaşma.......................... 148 D E L T A M E R i Ç CA N D E M i R

2000'lerde Feminizm: Türkiye'de Feminist Hareketler ve Dijital Aktivizm.................158 • Feminist Bilinç ve Pratik: Ayşe Arman'ın De-facto Feminizmi SEVİLAY ÇELENK ........................................................

. .. . ..... ............. 164

ç

D

N

E

K

L

E

• Aile İçinde Feminizm: 2000'ler Televizyonunun Kadın ve Aile Formatları FEYZA AKINERDEM

...............................................................................................................................

• Amargi Dergi ZEYNEP CEREN EREN

...........................................................................................................................

R

184 193

B EYZA B i LAL - i L K S E N G Ü RSOY i P E K TAB U R - N U R AY SAKARYA

Transfeminizm Dile Gelince: "Her Şeyimiz Tamamdı Sanki, Bir Bizdik Noksan!"

............................................................................................................................

198

H i DA Y E T Ş E F K A T L i T U K S A L

Türkiye'de lslami Feminizm Tartışmalan

..................................................

216

.............................................................................

224

• Konca Kuriş (1961-1998)

AYŞENUR DEG ER - RÜMEYSA ÇAMDERELİ

• Feminizmle. İlişkisi Bağlamında Türkiye'de lslamcı Kadın Hareketi GÜLŞEN ÇAKIL-DİNÇER

.....................................................................................................................

• Paravanın Arkasından Çıkıp Mekanı Dönüştürmek: Kadınlar Camilerde DENİZ PARLAK

........................................................................................................................................

239

251

N i M E T A L T I N T AŞ

"Rıza"dan itiraza: Alevi Kadınlar

......................... ...................................................

261

R U Ş E N IŞI K

Türkiye Kürt Kadın Hareketi Tarihi ve Feminist Hareketle ilişkiler: Dekolonyal Bir Feminizme Doğru

............................................................................

273

...............................................................................................................................................

278

• Gültan Kışanak SEMİHA ARl

• Feminizm, Sosyal Bilimler ve Mitoloji Tartışmaları Ekseninde Jineoloji NiSA GÖKSEL

...........................................................................................................................................

• Barış Talebi Feminist Bir Talep midir?: BİKG Deneyimi İçinden Yakın Tarihe Bir Bakış FERİDE ERALP

....................................................... .... . . ....... ......................................................................

293

302

M

E

z

N

M

S E L i N ÇAG ATAY

Kemalist Feminizm: Kadın Hareketi Tarihinin Göz Ardı Edilmiş "Bariz Gerçeği"............................................................................313 • Milliyetçilik ve Toplumsal Cinsiyet: Feminist Teoriden Feminizan Öznelliklere NAGEHAN TOKDoGAN

....................................................................................................................

331

AYL I N ÔZMAN

Muhafazakar Kadınlann T'!hayyülünde "Kadın(lık)": Analık, Aile ve Eşit(siz)lik Uzerine .........................................................................339 Sabiha Sertel BAŞAK TU G

.......................................................................................................................................................................

356

N A RIN B A G D A T LI

Feminizm ve Sol: Türkiye'de 1970'lerde "Kadın Sorunu" .................................................................................................. .362 • Feminizm ve Sendikalar NECLA AKGÖKÇE

...............................................

.. .

.

.

.

.

... ........... ................ ......................... ............ ........

.3 72

B E R R i N K O Y U NCU - L O R A S D A GI

Yasal Eşitlikçi Siyasal Hak Talepleri Ekseninde Türkiye'de Liberal Feminizmin Serencamı................................................386 • Nezihe Muhiddin ve Türk Kadın Birliği (1927-1935) YAPRAK ZIHNIOG LU .. . .

....................................... . .......................... ............ .........................................

392

S A R E Ô Z TÜ R K

Çevre Mücadelelerine Kadınlann Gözünden Bakmak: "Ôlmek lstemiyoruz!" ..................................................................................................................... 405 B U R C U M U T L U - S E D A S A L LI K

Türkiye'de Üreme Sağlığı ve Kürtaj Tartışmalan ........................ 411 • Beden Tartışmaları: Geç Osmanll Dönemi'nden Türkiye'ye Kürtaj ve Feminizm HAZAL ATAY . . .. . . . . .

. . 422

................... ................. .................................. . ... .... ... ........... ........... .................... .... ..

• 19BO'lerden Günümüze Türkiye'de Feminizm ve Cinsellik SUZAN SANER - ŞAHiKA YÜKSEL. ................. .. . ..

.

...... ........................................ 430

ç

N

L

K

o

R

E

•Aşk ve Hazzm Politikası: Çok Aşklılığm Smırlarında Farklı İlişki Deneyimleri HANDE GÜLEN . . . . . . . . .. . .. . .... . .. . . .. . 441 ............. .......... ..... ........... ..... ... ... ....

.............. ..

. ..

.............. .....

.... .... ......

.. .

I L K N U R Y Ü K S E L - K A PTA N O�L U

Akademide ve Kamuda Kadınlara Yönelik Şiddete Yaklaşım

.

............ ........................................................

454

• Feminist Hareket ve Erkek Şiddetiyle Mücadele BERNA EKAL

..............................................................................................................................................

• "Kadmın Beyanı Esastır": 2000'lerde Yakınların ve Yakın Çevrenin Cinsel Tacizi ve Erkek Şiddetiyle Feminist Mücadele CEMRE BAYTOK

......................................................................................................................................

468

4 77

M E LT E M A HI S K A

Kadınsı Politikanın Zamanı: iktidar-dürtüsü ve Feminivn

.. .

.

.

. 488

............ . ..... ......... ................................................ ........... ..

N Ü K H E T SIR M A N - B E R N A E K A L

Feminist Kavramlar, Tartışmalar: Farklılıklanmızı Düşünmek . . .. . ....... ...... ...

• Feminizmin "Dalgalar"• AKSU BORA . . . .. .... ........... .... .......................

. ...

.... ........ ... .. .. ..............................................

. .

.

.

..... . .....

. ....

....

.

............. ... ........ ........................... .......... . ................ .........

• Kızkardeşliğin Feminist Dalgalarda Çalkantılı Yolculuğu ÜLFET TAYLl .... . . ... . ... .. . . . . . .... . .. ...............

..

.. .499

...

.... .. .... .. .... .........

... ....

. ..

........ .. . .......

.. .

.506

. . .512

... ............ ... ....

B U RCU ŞE N T Ü R K

Alanlardan Üniversiteye Feminist Yöntemin Seyri Üzerine Kısa Bir Tartışma .

..520

•Aynur İlyasoğlu EBRU SOYTEMEL . . . .. ...... . ... ... . .. .. .... ........ .. .. .. . .. . . . ..

522

... ........

...... .. . ...

....

.. .

.

. .

..

.

.

..

...

.

.. ....

..... .. ..... .....

............................

YAS E M i N ÔZG Ü N

Feminizm ve Aile Tartışmalan: Teori-Politika-Pratik ilişkisi ve Çelişkileri

. .

............................. ..... ............

530

• Feminizm, Annelik ve Çetrefilli Halleri NÜKHET SİRMAN.............................................. ... . ..........................................................................549

E

M

N

M

z

FATMAGÜL BERKTAY

Dünden Bugüne "Nafile Biraderlik Sözleşmesi"

............................

•

Feminizm ve Erkeklik Çalışmaları İttifakına Dair İLKAY ÖZKÜRALPLİ ..

............................................ .....................................................................

..560

.......

579

YELDA YÜCEL

Türkiye' de Yerleşik iktisada Alternatif Bir Yaklaşım: Feminist lktisat.

...................................................

•

Ferhunde Özbay ŞEMSA ÖZAR .....

•

.

.............

590

.........................

602

...................................................................................................................

Karşılıksız Ev İçi Emek: . Teorik ve Politik Tartışmaların izini Sürmek MELDA YAMAN .................

...... .............................................................. ..................

..587

LUCIE DRECHSELOVA

Siyasi Partiler ve Feminizm: Programlar, Aktörler, Çarpışmalar

... .

613

..................... ......................

620

............................ ......................

•

Türkiye'de Yerel Siyaset ve Feminizm: Kadın Koalisyonu İLKNUR ÜSTÜN

........................... ............................................................

..........

iNCi ÔZKAN KERESTECIO(;LU - AYLIN ÔZMAN

Türkiye'de Akademi-Feminizm ilişkisi: Kavramsal Tartışmalar, Tarihsel-Politik Dinamikler, Güncel Sorunlar

...................................... .................................................................................................

•

Nermin Abadan Unat EMEL UZUN AVCİ .. .

....................................................................................................... ....... ...

..

641 650

ECE ÔZTAN

Kesişimsel Feminist Siyaset lçin Potansiyel Bir Alan: Eğitim ........ . ...

........... ......................................................................

667

CEMRAN ÔDER

Türkiye'de Feminist Yayınalık Üzerine..........................................................682 •

Türkiye'de Feminizmin Çeviri Kokan Tarihi EMEK ERGUN

. . ........... ................................................................................................................... .......

687

N

ç

o

K

R

SENEM TIMURO(;LU

Edebiyatta Feminist Söz: Akıldan Kalbe Yazmak (1872-1923) ....................................................................699 •

•

Fatma Aliye BEYHAN UYGUN AYTEMİZ

.

................................. ............................................................................

704

Erken Cumhuriyet Dönemi Romanında Feminist Söz TÜLİN URAL.. ...................................................... ....................................................................................715

BEYHAN UYGUN AYTEMIZ

Nezihe Meriç'ten Tezer ôzlü'ye: l 960-l 980'li Yıllar Edebiyatında Kadın......................................................... 731 •

Bir Leyla Erbil Portresi ya da . Hiçbir Kavme Dahil Olmayan Bir ''Ôfeki" ÜRÜN ŞEN-SÖNMEZ . . .. . . . . . ............. ........... ...

...

. . . . . ..

...... ........................... ................... .... .... .

.. ... . ........

738

Si BEL KIR - HÜLYA BULUT

1990 Sonrası Türkçe Edebiyatta Kadın imgeleri: "Ôzgür Kızlar", Deli ve Yazar Kadınlar.......................................................753 •

''Aşkımın Mezarı" yahut Popüler Edebiyatın Köşe Taşı Kadın Yazarlardan Feminist Söz Çıkar mı? DİDEM ARDALI BÜYÜ KARMAN . ..... . . . . .. . . . . . . .. . .... ... . . . . . 766 ........... .

...... . .. .. ...

. ..... ........ ....... ... ... .

.. .

.

.. . ..

.

SUNA KA FADAR

Dil Yarası, Göz Bağı: Sanatta Feminist Müdahaleler............775 Kaynakça...............................................................................................................................................................789 Yazarlar Hahkında...............................................................................................................................83 7 Dizin

.............................................................................................................................................................................

.839

Seçme Metinler............................................................................................................................................857

Sunuş

1

918 yılında Mükerrem Belkıs

rin Tekeli ise 1983 yılında feminizm­

Kadınlar Dünyası dergisi aracılı­

den "yeni feminizm" olarak söz eder

ğıyla feminizmi şöyle tarif eder:

ve mücadele alanını genişlettiğini ifa­

Feminizm ahlakı yıkan, aileyi yıkan

de eder:4

bir cereyan değildir. Feminizm hak­

Başta ezilen kadınlar olmak üzere,

sızlığı, biçareliği ve müsavatsızlığı

ezme ve ezilme ilişkilerini tümüyle

kaldırarak yerine ahlakın, vicdanın

yadsıyan, bu nedenle insanlann ezil­

muhakemesiyle vacuda getirilecek ye­

mesine yol açan tüm etkenlerin orta­

ni ve insani bir teşkilat kurmak ve he­

dan kaldınlması için mücadele veren

yet-i içtimayilerde, ailelerde samimi

bir harekettir. Hayatın her yônünde

bir muvazenet tesis etmek emelinde­

ortaya çıkan baskı, ezme ve ezilme

dir... Halihazırda bundan daha vasi

durumlanna karşı çıkar. Bunun için

bir cereyan yoktur. Sosyalizm cereya­ nını bile geçti. Bizim memleketimizde sosyalizm henüz: inkişaf etmediği hal­ de feminizm oldukça yaygındır.1 Sosyolog Anclrte Michel'e göre2 fe-

yeni feminizm, yüzyılın başındaki çok etkili eski feminizm-süfrajet ha­ reketinden farklı olarak, tek bir hedef uğruna kısa vadeli değil, kadınlann ve insanlığın özgürleşmesi için çok

minizm sözcüğü Fransızcaya 1837'­

yönlü ve uzun soluklu bir mücadele

den sonra girer. Robert Sôzlüğü nden

verilmesi gerektiğini savunur.

'

alınu yapan Michel, "Kadınların top­ lum içindeki rolünü ve haklarını ge­ nişletmeyi öngören bir doktrin" ola­

1980'lerin başlarında Türkiye'de feminizm şöyle tartışılmaktadır:

rak tanımlar feminizmi.3 1970'lere

Evet, sonra, iki şeyden faydalandık:

gelindiğinde Michel'e göre· feminiz­

Bir tanesi, batılı kız kardeşlerimizin

min tanımı aruk yalnızca öğretiyi de­

bu işlere daha ônce başlamış olmala­

ğil eylemi de içermek zorundadır. Şi-

nndan dolayı deneyimlerinden. Yapı-

F

E

M

z

M

nın despotluğu-yapısızlığın despotlu­

olarak başvurulan bir metindir o. Ve

ğu, lidersiz hareket-liderli hareket vs.

bôyle birçok metin vardır ama hiçbiri

üzerine batıda ciddi literatür vardı.

kurucu bir metin değildir. Kitap bir

Bizim o zamanki en iyi batı ayağımız

anlamda yazılmayı beklemektedir.&

Stellaydı çünkü o dônem Fransa'da yaşıyordu ve bize habire bu tartışma­ lan taşıyordu. Yani, daha ônce o yolu yürümüş kadınlann bilgi ve deneyim­ lerinden yararlanıyorduk. Bir de, or­ ganik olarak gelişiyor ve büyüyor­ duk. Mesela kendi aramızda ôyle he­

16

N

gemonik bir oluşumun olmaya başla­ dığını sezdiğimiz anda, birileri buna da isyan ediyordu ve o zaman birkaç toplantıyı sırf buna ayınyorduk. Do­ layısıyla, feminist hareketten galiba benim kendi adıma çıkardığım teorik bir şey şu: Her zaman, her yerde, her kadın için geçerli olan bir tek biçim yok. Hareket, biçimini kendisi yara­ tır ama bunun için de bilinç yükselt­ me yapmak şart, diye düşünüyorum. 5

Feminizm, kadınlar olarak geçmişteki tartışmaları, mücadeleleri, politik hattı öğrenerek, gözden geçirerek, tartışarak yeniden, hep yeniden ken­ dimizi kurmak, deneyim aktarmak, tecrübe oluşturmaktır bir anlamda. Bu cilt de esasen bu topraklarda femi­ nizmle ilgili olarak kadınların politik ve ideolojik açıdan ne biriktirdikleri­ ne, ne düşündüklerine, hangi izlek­ lerden gelerek buluştukları ya da ay­ nldıklanna dair yazılan içermektedir. Türkiye' de 1970'ler ve özellikle 1975-1980 arası feminizmin değil; kadın sorununun gündemde olduğu yıllardır. Onun da sosyalist mücade­ lenin başarıya ulaşmasıyla çözüleceği düşünülür. 1975 yılında kurulan lle­

Bu söylem aslında feminizmin teo-

rici Kadınlar Derneği (lKD) bu dö­

risinin nasıl şekillendiğini, keşfetme­

nemde kurulan sosyalist kadın der­

ye açık olduğunu, devrimci özelliğini de vurgulamaktaydı. ikinci Dalga fe­ ministler kuşağından, 1973'te Fran­ sızca konuşulan ülkelerde çıkan ilk feminist dergisi olan Cahier du Grifin kurucularından, şair ve felsefeci de olan Collin'e (1928-2012) göre defe­ minizmin kurucu bir kitabı yoktur: Marx'ın Marksizm içindeki rolünü

neklerinin en çok ses getirenlerin� dendir. Kadınlar için önemli kam­ panyalar üretir: Eşit işe eşit ücret, kreş ve doğum kontrol yöntemlerinin yaygınlaştırılması, doğum izinlerinin artırılması gibi talepler bunların en göze çarpanlanndandır. 1980'ler feminizmin siyasal bir ide­ oloji ve hareket olarak ortaya çıktığı

Simone de Beauvoir feminizmde oy­

yıllardır. Kadınların evlerde, dergi

namaz. ikinci Cinsiyeti tekrar tekrar

çevrelerinde, bilinç yükseltme grup­

okuyabilir, ondan esinlenebilir ve

larında bir araya gelerek çeviriler

onun hakkında tartışabiliriz ama o

yaptıkları, Kadın Çevresi adında ilk

bizim dogmamız değildir. Tarihsel

feminist yayınevinin kurulduğu, fe-

u

s

u

N

minist örgütlenmenin ilke ve yön­

rektiğini vurgular, kadının içinde bu­

temlerini oluşturdukları, kamusal

lunduğu durumla toplum arasında

alana çıkuklan, feminist kampanyala­

bağlantı kurulur. Aynı yazıda dergi­

rın örgütlendiği dönemdir ve de as­

nin başlıca iki amacı açıklanır: Dergi

lında kendilerinden çok daha önce

aracılığıyla entelektüel Türk kadınlan

aynı yerde kadınların sözlerini dillen­

ve eserleri tanıtılacak, yayınlanacak,

dirmeye başladıklarının farkında de­

böylece Türk kadınının yeteneği ka­

ğillerdir henüz.7

muoyuna gösterilecektir. Yazılarında

Osmanlı kadınlarının nasıl politik

kadınların, özellikle Müslüman ka­

bir birikim yaratuğı ise ancak 1990'lı

dınların kendi tarihlerini bilmedikle­

yılların kadın tarihçilerinden öğreni­

rini vurgulayan Fatma Aliye, ünlü ls­

lebilir. Osmanlı'da feminizm sözcüğü­

lam kadınlarının başarılarından ör­

nün ilk ne zaman kullanıldığını tam

nekler verir, kadınların kendi tarihle­

olarak bilmemekle birlikte, 1899 yı­

rini araştırmalarının önemine dikkat

lında Ebüzziya Tevfik feminizm söz­

çeker. Verdiği örneklerde lslamiyet'in

cüğünü kullanarak Fransızcadan ya­

eğitim ve ilerlemeye engel olduğu,

pılan çevirideki sorunları tartışır.8

kadını esarete mahküm ettiği yolun­

1993 yılında Aynur Demirdirek'in ka­

daki yanlış kanıyı ortadan kaldırmayı

leme aldığı Osmanlı Kadınlannın Ha­

hedeflediğini vurgular. Hanımlara

yat Hakkı Arayışının Bir Hikdyesi ve

Mahsus Gazete'nin yazı kadrosundaki

1994 yılında Serpil Çakır'ın Osmanlı

kadınlar dönemin aydın-bürokrat ke­

Kadın Hareketi isimli eserleri bu coğ­

siminin kızlan ya da eşleri olan ente­

rafyadaki kadınların tarihe ve kendile­

lektüellerdir. Hepsi yazın yaşamında

rine bakışlarını sorgulamasını sağlar.

belli bir yere sahiptir. Bunda aldıkları

Osmanlı kadınlarının hak arama

eğitimin rolü büyüktür. Derginin ya­

mücadelesi açığa çıkarıldıkça kadın

zarlarından bazıları, il. Meşrutiyet

tarihinin boşluklarının tamamlan­

dönemi öncesinde yazıları ve öne

makta olduğu ve tarihin yeni bir ba­

sürdükleri fikirlerle etkili olmuş

kış açısıyla yeniden yazılması gerekti­

Nigar Hanım, Fatma Aliye, Makbule

ği düşüncesi güçlenir. Beslenilen ge­

Leman, Emine Semiye'dir.

leneği öğrenmek ve bunun üzerine

Bu dönemin ilk kadın dergilerinden

düşünmek için bu iki eser de oldukça

biri de Demet tir. (30 Eylül 1908 - 11

bilgi barındırmaktadır: Örneğin, bu

Kasım 1908). Yedi sayı yayımlanan

dönemde yayımlanan bir dergi olan

derginin ilk sayılarında kadınlardan

Hanımlara Mahsus Gazete (1895-

çok erkek yazarlara rastlanır. Dergide

'

1908), derginin yayın amacının açık­

kadın ve çocukların eğitimi, kadın

landığı ilk sayıda, özellikle nesil ye­

terbiyesi, yüz bakımı, moda en çok

tiştiriciliği yönünden ötürü kadınla­

işlenen konulardır. Aynca çok az ol­

rın da geliştirilmesi, yükseltilmesi ge-

makla birlikte siyasetle ilgili yazılar

17

M

da çıkar. Bu yazılar sayesinde kadın­

z

M

hakkı arayışının en önemlisi de hala

lar ilk kez siyasi makaleler okumaya

peşinde olduğumuz kadınlann görü­

başlar. lsmet Hakkı Hanım burada çı­

nür olma, sokağa çıkabilme, konuşa­

kan bir yazısında yaradılış olarak er­

bilme özgürlüğü mücadelesinin ne

keklerin kadınlardan üstün olduğu

kadar eskilere dayandığını kavrama­

iddialannı tamamen reddeder. Fran­

mıza vesile olur.

sa'da Madam Curie'den, lngiltere'de süfrajetlerden örnekler verir.' Kadınlar Dünyası (1913-1914 ve

18

N

l 990'lar feminizmin baktığı alanla­

rın çeşitlendiği,11 l 980'lerde biriktir­ diği bilgi ve deneyimin kurumsallaş­

1918-1921) amacı, üslubu, içeriği, fa­

maya başladığı, bununla birlikte örgüt

aliyetleri ve okur düzeyiyle kendin­

içi demokrasi sorunlarının başka bir

den önce çıkmış dergilerden farklı bir

boyut kazandığı bir dönem olur. Bu

yere sahiptir. Dergi, kadın hakları

dönem aynı zamanda tüm kadınlann

mücadelesini başlabr ve Osmanlı ka­

kadın olmaktan kaynaklı ortak bir

dını ile ilgili önemli bilgiler verir. Ku­

ezilmişliği olduğunu söyleyen femi­

rucusu Ulviye Mevlan'a göre en

nizm yaklaşımdaki "biz kadınlar ezili­

önemli sorun kadının üretici değil,

yor ve sömürülüyoruz," diyen kolek­

tüketici olmasıdır. Ulviye Mevlan'ın

tif politik öznenin parçalanmaya baş­

temel hedefi kadınlığı uyandınp bi­

ladığı bir süreçtir. Kadınlar cinsiyetle­

linçlendirmek, üretken hale getir­

ri dışında ait oldukları kimliklerden

mektir.10 Dergiye göre kadınlar ancak

dolayı farklı şekilde ezildiklerini ve

hemcinsleriyle dayanışma içinde so­

sömürüldüklerini ilan edeceklerdir.

runlarına çare bulabilirler. Kadınlar

l 990'larda örgütlü Kürt ve Müslüman

dergiye gönderdikleri mektuplarda,

kadınlar hem kendi politik dillerini

dergi çıkmadan önceki umutsuzluk­

kuracaklar hem de o ana kadar var

larını açıklar, bu durumu böyle bir

olan feminist politika ve hareketi be­

derginin o zamana kadar olmayışına

yaz ve orta sınıf olmakla eleştirecek­

bağlarlar. Serpil Çakır'ın kitabı esas olarak

lerdir. Bu dönem feministler açısın­ dan önemlidir. BO'lerde Kürt hareketi

Kadınlar Dünyası dergisi temelinde,

ve islimi hareket içinde kendilerini

Osmanlı kadınlannın seslerini duyur­

feminist hareketin bir parçası olarak

ma mücadelesine yer vermektedir.

hissedememiş olan kadınlar, feminist

Aynur Demirdirek ise Şüküfezar, Ha­

talepler geliştirip bu talepler etrafında

nımlara Mahsus Gazete, Demet, Mahtı­

örgütlenerek sürece damgalarını vu­

sin, Kadın/Selantk, Kadın/lstanbul, Ka­

rur. Kürt kadınlar, hem patriyarka

dınlar Dünyası ve Kadınlık dergilerini

üzerinden milliyetçiliği hem de Tür­

inceleyerek Osmanlı kadınlarının

kiyeli feministlerin "Türk"lüğünü sor­

mücadelesini anlatır. Her iki kitap da

gular. Müslüman feministler ise, femi­

Osmanlı kadınlannın eğitim, çalışma

nistlerin seçkinci, benmerkezci tavn-

u

N

u

na karşı çıkarak inançlanyla patriyar­

merak uyandırmamak üzerine olduğu

kal sistem tarafından ezilmeyi redde­

saptamasını yapar. Bunu anlamamıza,

dişleri arasında bir çelişki olmadığını

düşünmemize yol açacak zihin açıcı

anlatmaya çalışır. Bu iki duruş, kadın­

sorular sorarak yazısını bitirir. Kitap,

lar arasında oldukça gergin ama ve­

Elbis Gesaratsyan (1830-1911), Sır­

rimli tartışmalara neden olur.

puhi Düsap (1841-1901), Zabel Asa­

90'lar kadın hareketinin dallanıp

dur (1873-1934), Zabel Yesayan

budaklandığı dönem olarak adlandı­

(1878-1942), Hayganuş Mark (1885-

nlabilir. Farklı kadın örgütlenmeleri

1966) isimli kadınlann dönemlerinde

arasında birlikteliğin görüldüğü,12 ha­

hem kadınlar hem toplum için yap­

reketin büyük şehirlerden çıkauk

tıklan öncü faaliyetleri, mensup ol­

başka şehirlerde de örgütlenmeye

duklan milletle ve devletle ilişkilerin­

başladığı söylenebilir. Başka bir bo­

de sorun yaratacak radikal denebile­

yutu da üniversitelerde çok sayıda

cek söylemlerini, feminizme bakışla­

kadın çalışmalan bölümünün açılma­

nnı, dergi çıkartma faaliyetlerini, ka­

sıdır. Yine 90'larda başlayan "proje

dınlann eğitimi ve kamusal yaşamda

feminizmi" ise feministler arasında

varlık gösterebilmeleri için yaptıklan

gerilimli bir tartışma alanı olan ha.la

çalışmalan, yazarlık deneyimlerini ve

da önemini yitirmeyen can alıcı bir

en önemlisi de birbirleriyle olan iliş­

mesele olarak durmaktadır.

kilerini, birbirlerinin yolunu açmala­

2000'li yıllar ise kadın tarihi açısın­

nnı, dostluk ve dayanışmalannı an­

dan yapılan çalışmalann bereketlen­

latmaktadır. Kadınsız inkılap ise, Ne­

diği bir dönemdir. Kadınsız 1n1nlap

zihe Muhittin'in Cumhuriyet'in ku­

(2003) ve Bir Adalet Feryadı; Osman­

rulma sürecinde kadınlann siyasette

lı'dan Türkiyeye Beş Ermeni Feminist

yer alması için mücadelesini ve Türk

Yazar 1862-1933 (2006) isimli kitap­

Kadınlar Birliği'nin kuruluş ve sö­

lar bu çalışmaların en çarpıcılann­

nümleniş sürecinin öyküsünü anlata­

dandır kuşkusuz. Kitabı derleyenler­

rak Türkiyeli kadınlann hak arama

den Lema Ekmekçioğlu yazmış oldu­

mücadelesindeki taşlı yollan gözler

gu Sonsöz'de son derece. haklı bir

önüne serer. Yine 2000 yılında ilk

eleştiri getirerek, l 990'lara kadar Os­

baskısı yapılan Ayşe Durakbaşa'nın

manlı kadınlanna ait belgeler derle­

Halide Edip; Türk Modernleşmesi ve

nirken Müslüman-Türk olmayan ka­

Feminizm kitabı da önemli bir edebi­

dınlara yer verilmediğini söyler; ta­

yatçı ve siyasetçi olan kadın figürü­

rihyazımında bu kadınlardan bahse­

nün feminist açıdan değerlendirilme­

dilmemesini Trouillot'dan ödünç al­

si ve feminist biyografi yazımı bakı­

dığı "sessizleştirme" kavramı ile açık­

mından önemli bir yere sahiptir.

lar. Türkiye'deki arşivlerin adeta araş­

2000'li yıllarda kadınlann mücade­

tırmacıda Türk olmayanlar hakkında

lesi sonucunda Medeni Kanun ve

19

M

20

N

z

M

Türk Ceza Kanunu'ndaki değişimler

heteroseksizm, homofobi ve transfobi

"lobi" kavramını da proje feminizmi

tartışmalannı da içeren bir dönüşüm

gibi feministlerin politik tartışmalan­

yaranr.

nın odağına taşır. Bu dönem için fe­

2010'lu yıllarda feminizmle ilgili çe­

ministlerin ve feminist olmayan grup­

viri ve telif kitaplann sayılannın artn­

lann bir araya geldiği bir kadın hare­

ğı, aynca iki feminist yayınevinin ku­

keti söz konusudur. Tabii platform ve

rulduğu görülür: Ayizi Kitap (2010)

koalisyon tipi örgütlenmeler de ekle­

ve Güldünya Yayınlan (2014).

nebilir. Kadın emeği üzerinden kadın

Dünden bugüne her geçen gün ka­

dayanışmasının yolunun açılması

dın hareketi, kadın dayanışması güç­

özellikle 2007'den itibaren "Novamed

leniyor, mücadele pratikleri artıyor,

Grevi"nin etkisiyle yaşariır. 2000'li yıllar erkek şiddeti nedeniy­ le en ciddi kayıplann verildiği dö­ nemdir. 2000'li yıllann ikinci yarısın­

çeşitleniyor. Elinizdeki bu kitap ile bu alandaki çalışmalara kannca kara­ nnca katkı sunmaya çalıştık. Feminizm cildini Nacide Berber'le

da "Kadının beyanı esastır" feminist­

birlikte iki yılı aşan bir süre zarfında

lerin en önemli kazanımlanndan biri

toparladık. Temel meselemiz, bu top­

olurken diğeri de 2012 yılında çıkan

raklarda 19. yüzyıldan itibaren femi­

6284 sayılı· Ailenin Korunması ve Ka­

nizme dair üretilen fikirleri bir araya

dına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair

getirmekti. Ancak, elbette bu fikriya­

Kanun'dur. Ancak bu dönemde hükü­

tın nasıl ve kimler tarafından üretildi­

metin aile yanlısı politikalanyla bu

ği de önem taşımaktaydı. Hem bu fik­

yasanın kaldınlma girişimleri de baş­

riyatı üreten özneleri olabildiğince

lar, Kadın Bakanlığı, Aile ve Sosyal

ortaya çıkarmak hem de hangi yollar­

Politikalar Bakanlığı'na dönüştürülür.

dan, nasıl zorluklardan geçtiklerini

Kürtaj yasağı gündeme gelir, boşanma

anlamaya çalışmaktı amacımız. Çok

zorlaştınlır, nafaka sınırlandınlması

istememize rağmen sayfa sınırlama­

sôz konusu olur, bakım emeği ve an­

sından dolayı yer veremediğimiz baş­

nelik dayatması tartışmalan ağırlık

lıklar ve yazarlar oldu. Ancak çalışma

kazanır, diyanet sosyal politikalann

alanımız öyle politik ve ideolojik bir

aracı haline getirilir, toplumsal cinsi­

hat ki kendi içindeki tartışmaların

yet eşitliği yerine toplumsal cinsiyet

("dalgalar", "aşk ve haz", "kadınsı

adaleti kavramı dolaşıma sokularak

politikanın zamanı", "farklılıklanmızı

ideolojik bir mücadele başlaulır.

düşünmek", "kızkardeşlik", "aile",

20001i yıllanri ikinci yarısında gerek

"annelik", "erkeklik çalışmalanyla fe­

LGBTl+ hareketinin güçlenmesi, ge­

minizm ilişkisi", "akademi ve femi­

rekse feminist gruplar içinde queer

nizm ilişkisi" gibi) dışında, şimdiye

oluşumların yükselmesi feminist poli­

kadar tartışılmış bütün kavramlara,

tika içinde kendini daha da sorgulayan

disiplinlere, akımlara, alanlara, politi-

s

u

N

u

kalara (tarih, edebiyat, iktisat, emek,

feminist politika ve ideolojinin izini

siyaset, eğitim, çeviri, yöntem, sanat,

sürmeye, bugüne kadar biriktirdikle­

yayıncılık, beden ve cinsellik, şiddet,

rimizi derlemeye çalışuk. Başta, femi­

çevre mücadelesi, liberalizm, Kema­

nizme dair düşünmüş, söz söylemiş,

lizm, milliyetçilik, muhafazakarlık ve

tartışmış, sokağa çıkmış, isyan etmiş,

tabii ki sol ve sendikalar) yeniden

arkadaşıyla dayanışmış, örgüt kur­

bakmayı, tartışmayı ve de çogunlukla

muş, dergi çıkarmış, çeviri yapmış

da meydan okumayı gerektiriyor.

kadınlar olmak üzere bu cilde yaza­

Feminist fikriyat ve feminist müca­

rak ya da okuyarak katkıda bulunan,

dele birbirini tamamlar, birbirinden

emek veren herkese çok teşekkür

beslenir. Bu ciltteki yazılar da bu gö­

ederiz. FERYAL SAYGILIGlL

rüşümüzü doğrulamakta. Türkiye'de

D i P N OT L A R (8 Haziran 1918). "Kız Mekteplerinde Ahlak ve Terbiye-i Ahllkiye•, Kadınlar DOnyası, s. 1n.

7

2

Andree Michel, Feminizm, Kadın Çevresi Ya­ yınları, 1984, s. 17.

B

3

Feminizmin ilk tıbbi bir anlamı vardı: Erkek Oznenin diıileJtirilmesi. Bunu bu ıekilde ta­ nımlayan ise 1 872 yılında Alexandre Dumas idi. Bkz. Klejman Laurence - Rochefort Floren­ ce, L''9al� en marche; Le �minisme sous /a trolsi�me R�ub/ique, Presse de la Fondation nationale des sciences politiques/ Des femmes/ Antoinette Fouque, Paris, 1 989, s. 23.

Van Os, Nlcole A.N.M., "Osmanlı Müslümanla­ rında Feminizm•, Cumhuriyet'e Devreden DO­ şOnce Mirası; Tanzimat ııe Meşrutlyet'in Biriki­ mi, lletiıim, lstanbul, 2001, s. 338.

9

ismet Hakkı, "Kadınlarımız ve Maarif", Demet, 24 Eylül 1324, no. 2, s. 24-27.

4

Somut 4 Mart 1983, sayı 3 1 .

5

Şule Aytaç. Amargi Feminizm Tartışma/arı, 201 1, s. 291.

6

Françoise Collin, lr�ne Kaufer, Feminist GOzer­ glh, çev. Gülnur Acar Savran, Dipnot Yayınla­ rı, 2015, 5. 33.

Bkz. Yaprak ZlhnloQlu, "Feminizmin ilk Günle­ ri", Pazartesi, sayı 25, Nisan 1997.

10 Ulviye Mevlan, "Düıünüyorum•, Kadınlar DOnyası, 2 Mart 1918, no. 163, s. 2. 1 1 Omegin y6ntem tartşmaları, bkz. Serpil Çakır­ Necla AkgOkçe, Farklı Feminizmler Açısından Kadın Araştırmalarında YOntem, Sel Yay., 1 996, kadın emegiyle ilgili tartıımalar, bkz. Gülnur Acar-Savran ile Nesrin Tura'nın Kadı­ nın GOrOnmeyen Eme§i: Maddeci Bir Femi­ nizm, Kardelen Yay., 1992, derlemesi gibi. 12 5t01naklar kurultayının toplanması Omegin.

21

Feminist Politikadan Tarih Yazıcılığına A Y N U R D E M I R DI R E K

O

smanlı Kadınlannın Hayat Hakin Arayışının Bir Hilı4yesi kitabını oluşturan araştırmaya, 1988'de

Ankara'da içinde bulunduğum feminist Perşembe Grubu'nun hepimiz için en he­ yecanlı günlerinde başladım. Bir kitaba dönüşeceğini hiç düşünmeden, bilmedi­

ğim, bilmediğimiz Osmanlı feministlerini birincil kaynaklardan ıanıma, onlann ya­ zılannı, mektuplannı gün ışığına çıkarma çabam 1993'te kiıaplaşu. Kitabın ilk bo­ himünde, 1886'da çıkan Şülıafezar'dan başlayarak Müslüman Osmanlı kadınlan­ na yönelik sekiz Türkçe yayında (Şülıüfe­

zar, Hanımlara Mahsus Gazete, Demet, Mah4sln, Kadın/Selanilı, Kadın/lstanbul, Kadınlar Dünyası, Kadınlık) hak ve özgür­ lük arayışındaki kadınlann yazdıklann­ dan, onlann sözünün önüne geçmeme amacıyla yapılmış uzun alıntılarla benim duygu ve düşüncelerim yer aldı. ikinci bolümde de "Eğitim talebi", "Kadınlar kendilerini kanıtlama yolunda", "Ôrtiin­ me" gibi on iki başlık alunda çıkanmla­ nm ve yorumlanmı aktardım.

Osmanlı Kadınlannın Hayat Halılıı Ara­ yışının Bir Hilı4yesi, Türkiye'de 1980'1erln sonunda yükselen feminist hareketin yol açıcılığıyla, Cumhuriyet öncesinde de hak ve özgürlük arayan kadınlar oldugu­ nun keşfiydi. Bu keşfin, feminist sorgula­ malarla bir araya gelmiş kadınlann için-

den çıkması, bilgi üretim süreci ve politik olarak taşıdığı anlam açısından ayn bir Onemi vardı; belki tam adını koymadan feminist politika yapmanın farklılığını, nasıl biçimleri olabileceğini yaşayarak gördüğümüz bir deneyimdi. Geçmişe baktığımda "kişisel olan poli­ tiktir"in anlamını, Perşembe Grubu'nda her kadının kendi durduğu yerden ara­ yış içine girmesinde ve peşlerine düştü­ ğüm Osmanlı kadınlannın kendi hayat­ tan içinden yeni ses ve ortaklıklar ara­ yan hiklyelerinde kavradım diyebilirim. Edebiyat fakültesi bitirdiği için Arap harfli metinleri okuyabilen bir kadın olarak geçmişteki benzerlerimi birincil kaynaklardan araştırmaya başlayabilmiş­ lim. Bulduklanmın peşine düşülesi ka­ dınlar ve hiklyelerinin keşfinden Ote, Osmanlı "tarihinin" raflanna kaldınlmış başı sonu olmayan bir kadınlar tarihinin parçası olduğunu fark ettiğimde grubu­ muzda paylaştım. Bu süreç, feminist po­ litika içinde birlikte olduğum kadınlarla öğrenme ve birlikte politika yapmanın bir parçasıydı. 19. yüzyıl Osmanlı'sında, kadınları ikinci cins gören zihniyeti değiştirmek için yazıp çizen, kendi adlanna konuşan kadınların varlığını fark ettiğimde ara­ mızdan tarihçi kadınlar çıkar araştınr, biz dt Ojlrenlrlz diye düşünmemiştim.

M

24

Feminist hartlcet, Cumhuriyet'le kazanılanlann öncesinde kadm mücadelesini ortaya çıkardı.

Daha önce, bazı tarihçiler ve araşumıa­ cılar kurulan dernekler, çıkanlan yayınlar üzerinden Müslüman Osmanlı kadın hakkı savunuculannın adını anmış ya da onlara dikkat çeken belgeler sunmuşlar­ dı.1 Ancak birincil kaynaklardan kadınla­ nn sesine doğrudan ulaşmak çok farklı ve heyecan vericiydi gerçekten.

"Evet şimdiye luular ezildik, ezildik, ezil­ dik ve bu ezildiğimizin başlıca sebebi de hep maişetimizin yalnız erkekler tarafından tt­ min olunmasıdır,• diyen Aziz Haydar, "Evet erkekler zahiren bu kadar hürri­ yetperver göründükleri halde hakikatte bi­ rer küçük müsttbltten başha bir şey değil­ dirler. Hürriyet hürriyet sadalanyla koca kıtalan kanlara bogduklan esnada bile kendilerinden daha büyük, daha mühim olan ıllem-i nisvdnı gözleri görmedi. Onla­ ra hukuk-ı siyasiye deği� hukuk-ı insaniye bile bahş etmekten çekindiler. içininde hu­ kukumuzu müdafaa etmek arzu edenim bi­ le feminist diye tahkir ve tezyif etmeye baş-

N

z

M

ladılar, • diyen Naciye, Milli Kütüpha­ ne'de buluştuğum diğer grubun kadınla­ nydı sanki. Bu nedenle, daha sonra bazı yazılarda, haklı olarak onlardan Osman­ lı'da hak mQcadelesi vermiş anneannele­ rimiz diye söz edilmiş olsa da ben onlan hiç öyle anmadım. Onlar benim özdeşleş­ tiğim feminist arkadaşlanmdı. Eşitlik ya­ nılsaması içinde olmadıklan için, erkek­ lerle kadınlar arasındaki güç ilişkisini kavrayışlanndaki "radikal" söylem, öte yandan kendi sınırlannın, koşullannın bilincinde tutumlan, sahici ve kişisel ola­ rak bana yakın gelmişti sanıyorum. Şimdi bakuğımda onlan görünür kılarken ken­ dimi de feminist özne olarak görunQr kıl­ mış olduğumu fark ediyorum. 1988'de araştınnalanma başladığımda Türkiye'de feminist kadınlann birbirini besleyen girişimleri 6-7 yıllık bir birikim sonucunda ortaya çıkıyordu. Ben de önemli bir dönüm noktası olarak kabul ettiğimiz Dayağıı Karşı YQruyüş ve kam­ panyayı örgfitleyen kadınlann arkasın­ dan biraz daha çoğalan feminist toplulu­ ğun 30'lu yaşlanndaki yenilerinden bi­ riydim. "Hayat hakkı" isteyen Müslüman Osmanlı kadınlannı Ankara'da grup ar­ kadaşlarıma anlatırken, ODTÜ'de bazı derslerde konuk konuşmacı olmuşken lstanbul'da Kadın Eserleri Kütüphanesi kurulmuştu (1990). O günlerde kolektif bir bellek oluşturmanın ilk adımlan aulı­ yordu ve bu belleğe sahip çıkacak kadın­ lar hazırdı. Araştırmaya başladığımda, l 960'larda Amerika'da, 70'lerde Avrupa'da feminist kadınların eril tarihi sorgulayıp geçmişe kadınlar açısından bakarak elde ettiği biri­ kimi iyi bilmiyordum. Kadın tarihi ve fe­ minist tarihyazımı çerçevesinde bir bakı­ şım yoktu. Feminist bakış açısıyla geçmi­ şimizde hak arayışındaki kadınlan keşfet­ memle, ortak belleğin önemli olduğunu kavramam iç içe geçti. Dünyanın pek çok yerinde hem kadın hareketi içinde hem akademideki feminist kadınlar, belli dö-

F E M i N i S T

P O L i T i K A D A N

nemlerde "kadınlar o sırada ne yapıyor­ du?" gibi basit sorulann ardından gittikle­ rinde, nasıl hep beklediklerinden fazlasına ulaştılarsa ben de aynı şeyi yaşadım. Kadınlann genel olarak tarih anlatısı içinde görünür olmaması ifade edilmeye başlanmış bir gerçekti. Ancak Türkiye ta­ rihi özelinde bizim için aynca şaşırtıcı olan Cumhuriyet'le kazanılan haklann gerisinde bir kadın mücadelesi olduğunu görmekti. Osmanlı geçmişinin farklı dil­ sel, etnik ve dinsel öğeleri ile bağını ko­ pararak güçlenmeye çalışan Cumhuriyet, aynı tutumu kadınlann hak mücadelesi için de göstermişti. Bu kesintinin sonuç­ lannı ve genel olarak eril bakışın gözden kaçırdıklannı bulmanın ve anlatmayı sür­ dürmenin önemini, hep birlikte fark et­ tik. Ataerkilliğe karşı her türlü eleştiri­ nin, tavır alışın, önemsenmeyen, ürkek ya da meydan okuyan girişimlerin her bi­ rini feminist bakış açısıyla nasıl bilgiye dönüştürdüğümüzü gördük böylece. Feminist politika içinde bulunarak edindiğim anlayış ve eylemlerimiz, Os­ manlı kadınlannın yazı ve girişimlerine "bir iki eğitimli kadın dergilere yazmış küçük bir adım anlmış" gibi değerlendir­ melerden uzak tutuyordu beni. lşte anla­ tıcının bakışının ve geçmişte nelerin önemli, nelerin önemsiz olduğunu nasıl belirlediği böyle ortaya çıkıyordu. Çok farklı dönemlerin kadınlan olarak onlann yapuklannın, dergi sayfalannda sözleriy­ le buluşarak, gerektiğinde toplannlar ya­ parak kendi dönemleri içinde bizim yap­ tıklanmızdan aşağı kalır bir yanı yoktu. Zaman zaman bir kadın hareketinden söz eunek doğru olur mu sorgulamasını taŞı­ sam da var olanı büyütüp "romantize" et­ mediğimin ama görılnmezleştirileni görü­ nür kıldığımın farkındaydım. 1912'deki Beyaz Konferanslar'ın konuşmacısı Fatma Nesibe Hanım "Dünyanın her köşesine dikkat ediniz, bir inkılabın bidayetinde [başlangıcında) bulunuyoruz. Emin olu­ nuz, bu inkılap, bir erkek ihtilali gibi

T A R i H

Y A Z I C I L I G I N A

DSMANLI K ADINLARININ H AYAT HAKKI ARA Y ISININ BiR HiKAYESi

25

Farklı mücadeleleriyle ortak bellekte buluşturan kadınlardan şair Yaşar Nezihe (1882-1 971).

kanlı ve vahşi olmayacak. Bilakis nezih ve nisbeten sessiz, lakin mutlaka semeredar [verimli) olacak; buna itikat ediniz, ha­ nımlar!" derken de kadın mücadelesinin farklı biçimleri olduğunu hanrlanyordu. Bunun yanı sıra benimkiyle aynı donem­ de ve sonrasında yapılan diğer araştırma­ lar, Osmanlı'da Türkçe konuşup yazan Müslüman kadınlann, Ermeni kadınlann yanında başka dilsel ve etnik aitliklerden kadınlann da kendi özgül koşullan için­ de toplumlanndaki zihinsel dönüşümü sağlamak için hiç de azımsanmayacak bir düşünsel faaliyet içinde olduklannı, ör­ gütlendikleri ve mücadele ettiklerini ay­ nntılandırarak hep doğruladı. 2 Araşnrmalanmın, grubumuzda yapnk­ larımızı kaydetme duyarlılığının artma­ sında ve kadın mücadelesi geçmişini yanı başımızda taŞıyarak yürümemizde bir et­ kisi olduğunu düşünüyorum. ômeğin 8 Mırt'lırda her geçen gün artan bilgileri-

M

26

N

mizle kadın müc.adelesi tarihini mor pan­ kartımızda ıaşıyorduk 90'lann başında. Hazırladığımız takvimler ve 8 Mart bildi­ rilerimiz hep bu tarihi yansıuyordu. 90'lann hemen başında Kadın Eserleri l8eiuav 9paıcrıv [Özgürleştirilmiş Trakya'ya) (1921), Eıç -rov 'lfKlJucOv ınparOv [Kahra­ man ordumuza) (1 92 1 ) ya da I-rrı ya.lav,; urıµaia [Mavi Bayrağa) ( 1 92 1 ) başlıklı metinlerde belirtilmektedir. Pozisyonları dolayısıyla Rum elit arasında Prevezyotu'nun toplumsal kabulü genişledi ve onun 1 922'ye ka­ dar devam eden yayın faaliyetine yol açtı - Vosporis dışında çeşitli albüm

MiLLETiNDE

KADIN

HA KLARI

ve takvimleri yayımladı. 1 2 Prevezyo­ tu'nun düzen l i yayın faa l i yetleri 1 922'de dursa da bu yıldan sonra bir­ kaç İstanbul Rum gazetesine makale­ ler gönderdi. (örn. Me-rapp68µ101ç [Re­ form) A�oç [Bağımsız)). 1 905'te evlendiği kocası Emanu il Tavanioti 1 924'te öldü. Kocasının ölümünden sonra üç oğlundan ikisi Türk ordusun­ da askerlikten kaçınmak için Yunanis­ tan'a göç etti. Bu olay, yayın faaliyet­ lerinin durmasından kaynaklanan aile­ nin ekonomik problemleri ve Prevez­ yotu'nun Megalo ldea'yı desteklemesi sebebiyle yeni Türk iktidarının ona karşı olan şüpheciliği Prevezyotu'nun 1 936 yılında Türkiye'den ayrılarak Ati­ na'ya yerleşmesiyle sonuçlandı.n Ati­ na'da yazarlık ve yayın faaliyetlerinin belirtileri yoktur. Prevezyotu Atina'da 1 964 yılında vefat etmiştir. (]

49

D i PN OTLAR Anagnostopu lu, 201 3: 651 .

6

[Preveziotul. 1 901 : 1 70-1 71 .

2

[Preveziotu]. 1 699a: 1 -2.

9

Kanner, 2016: 77-76.

3

Anagnostopulu, 201 3: 651 .

10 Kondothanasis, 1 904: 67-66.

4

[Preveziotu), 1 699b: 1 57-1 59.

1 1 Kanner, 2004: 277-260.

5

,

Kanner, 2001 : 326-331 .

6

[Preveziotu], 1 699c: 1 06.

7

[Preveziotu], 1 699d: 1 44.

12 Anagnostopulu, 201 6: 1 30. 13 Bu enformasyon için Hrisula Anagnosıo­

pulu'ya çok teşekkür ederim.

•

di. Fakat bu role, yalnızca imparatorlu­

Resmt söylemde ve ülkenin kültürel ha­

ğun birleştirici ve kuwetlendirici unsuru

yatında yol gösteren, saygınlığı yüksek

olarak Islam'ı gören iktidar değil aynı za­

basılı yayınlarda, kadınların aklen bir

manda bu rolü sahiplenmek isteyen diğer

adım geride olduğunu yazan yazarlann

etnik ve dinsel cemaatler de karşı çıkıyor­

sayısı son derece azalmışu.

lardı. Söz konusu "ulus" olduğunda

ve

milletin geleceğinin çok kritik olduğu bir donemde aile idealinin meşrulaşunlması

ALTERNATiF SESLER

hem aileye hem de anne olarak kadınlara

Du durum yeni dinamikler oluşturmak­

yüksek Olçüde bir ağırlık vermekteydi.

taydı. Hayatın zor şartlannın göğiislen-

E

M

M

mesi ve ahlaki düşüşün engellenmesi yö­

Evridiki dergisi bile kadınlann kamusal

nünde kadının eğitiminin, çalışmasının,

alana çıkmasına ilişkin karşı duruşuna

ekonomik özgürlüğünün birçok sesten

rağmen annelik rolü ile ilgili birtakım te­

vurgulanması, kadın eğitiminin ve çalış­

zat oluşturan değinmelere girişiyordu. Bir

masının değerini görece meşrulaşurmak­

yandan dünyadaki bütün annelerin sava­

taydı. Böylece tedricen kadınlann çalış­

şa karşı protesto düzenlemelerini teşvik

ması yalnızca ailenin koruyucu kanatlan­

ederken, öte yandan gene bütün dünya

nın eksikliğinde geçimi sağlayacak bir et­

kadınlannın kardeşliğinden söz edip, ait

ken olarak değil, otonom bir değer olarak

olduklan toplumlann onlardan esirgediği

meydana çıkmaktaydı. Bu açıdan bakıldı­

haklan talep edip erkek egemenliğinin

ğında özellikle yüksek tabakanın kadınla­

yaratoğı kötü durumdan insanlığı kurtar­

n için çalışmak bazen bir ihtiyaç olarak

malannı öneriyordu:

öne çıkanlmaktaydı. D

50

z

N

Doktor loannis ZilTos'un "Kadın eğitim

"Kadınlara ışık, zihinsel gelişme, ahlak eğitimi, bilimsel öğrenim ve özgürlüğü

görmeli ve çalışmalıdır" başlıklı yazısı

verilirse onlara dünyayı hareket ettirecek

dikkat çekicidir. Bu yazı, cahilliği, önyar­

kaldıraç verilecek" .1• Geçmişte de kadın­

gılan ve kadınlara uygulanan ve kusurla­

lann kurtancı rolünden söz edilmektey­

ra neden olan çift ahlakı yerdikten sonra

di, örneğin Bizanslı kadınlann imparator­

şu sonuca vanr: "Kadınlann [ ... ] eğitimi

luğun hayannda oynadıklan kurtancı rol

ve ahlakı erkekler gibi son derece yüksek

vurgulanırken aynca 1. Elizabet ile Büyük

ve güçlü olursa [ . . . ) yeni bir şafak doğa­

Katerina'nın ülkelerinin gelişmesinde oy­

cak."14 Bu noktada şunu ekleyelim, Zif­

nadıklan rol haurlaulmaktaydı.19 Bu de­

fos'un eşitleştirel görüşleri lstanbul'un

ğinmeler biyolojik basitleştirmeye dayan­

geniş çevrelerinde bilindiğinden, Türk

masına rağmen ev idealinden çok daha

basınının alaycı yorumlanna hedef ol­

uzağa yol alıyordu ve o dönemde biçimle­

maktaydı. 1 s Yukandaki makale

Filergos Eteria tarafından yayımlanan Filergos der­

nen toplumu ikiye bölme (kamu/erkek

gisinde yayımlandı. Masonlarla ilişkili

mesi yönünde işlemekteydi. Bu dönemde

ile özel/kadın arasında) zihniyetinin çök­

olan bu demek, 1866'da farklı etnik ve

eğitimin yayılması, imparatorluğun top­

dinsel grubun saygın üyeleri tarafında,n

rak kaybı yüzünden göçmen dalgalannın

Osmanlı nüfusuna çalışmayı özendirmek

ülkeye ulaşması, köylerden kentlere doğ­

ve dolayısıyla sanayi üretimini anunp Ba­

ru akının büyümesi sonucu kadının çalış­

tı'nın bağımlılığından kunulmak amacını

ma sınırlannın genişlemesi gibi olaylar

güderek kurulmuştu. Bu amacını gerçek­

durumu bu yöne doğru çekmekteydi.

leştirmek konusunda kadınlann çalışma­ sını çok önemli sayıyordu. Bu bağlamda demek, aralannda üç kadının da bulun­ duğu çok sayıda yoksul zanaatkara kredi vermişti.1' Kadınlarla ilgili bu tür görüş­

KADINIARIN "VESAYEITEN KVRTVl.MASI": TARAFTARLAR lLE KARSI GELENLER

ler, bazen kadınlann cinsel yaşamı için de

Bu dinamik göründüğünde ortak bir kor­

farklı tutumlara yol açmaktaydı. Bu açı­

ku yarato. Bu şekilde özellikle 1890'dan

dan aynı dergide yayımlanmış bir maka­

sonra kadınlann "vesayetten kunulması"­

lenin yazarı "Geçmişi kuşkulu, ama

na kar$ı çıkan sesler çoğaldı. 'Vesayetten

nikah yemininden sonra iyi ve uslu kadı­

kunulma' terimi toplumu altüst etmenin

nı almak, bakire ama evlendikten sonra

bütün olumsuz çağnşınılannı üzerine çe­

evliliğe sadakati unutmuş bir kadını al­

kerken millet için bir tehdit sayılıyordu.

maktan yeğdir" görüşündeydi.17

Böylece saygın

Elllntkos Filologikos Stilo-

SON

OSMANLI

DÔNEMINDE

RUM

gos Konstandinupoleos derneği [lstanbul Helen Edebiyat Cemiyeti) 1893'te gazeteci Kornilia Preveziotu'ya ödül vermiş "adı geçen kadın gazeteci[... ) 'kadınlann vesa­ yetten kurtulması' denilen korkunç düş­ mana karşı çıkmışur."20 Bu şekilde 1899 yılında Preveziotu "ka­ dınlann vesayetten kurtulması" fikirlerine karşı yazılar yayımlayacak Vosporis adlı dergiyi yayına sokar. 21 Argümanlannın te­ melinde, kadın ile erkek arasındaki rolle­ rin birbirlerini tamamladığı, erkeklerin ka­ musal alanda faaliyet gösterirken kadınla­ nn özel mek!nda hareket etmelerinin ge­ rektiği bulunuyordu. Kadın ve erkeklere eğitim ve zihinsel gelişmede eşit haklar ta­ nıyordu. Kadının yüksek toplumsal rolü, "kız, eş, anne, ev kadını, toplumsal ilişki­ leri olan kişi, Ulus'un ve Kilise'nin kızı"22 ona toplum içinde erkeklerle eşit konum­ da yer verdiğini tanımaktaydı. Buna rağ­ men Preveziotu, eşit haklar getirecek olan "kadınlann vesayetten kurtulması" bek­ lentisini etkisiz hale getirmeye çalışıyordu. "Kadınlann vesayetten kurtulması" fikrini, kadınlann geçimini saglama ve cinsel öz­ gürlük olarak algılamaktaydı. Böylece Vos­ poris dergisinde yazdığı bir dizi yazıyla ka­ dınlann birtakım meslekleri ifa etmesini hakimlik, ticaret, doktorluk gibi- doğaya karşı bir durum sayarken, öte yandan er­ keklerle eşit şartlar alunda yaşanacak cin­ sel faaliyetin yıkıa sonuçlan olacağını sa­ vunmaktaydı. 23 Bu nedenle "kadınların vesayetten kunulması"nın, ulus ve insanlı­ ğın zayıflamasına ve yozlaşmasına yol aça­ cağına inanıyordu, zira onlann temel dire­ ği olan aileyi çünitecekti. Derginin uzun yayın hayau -1906'ya kadar yayımlanma­ ya devam etti-24 geniş toplumsal kabulü simgelemektedir. Hatta Preveziotu yayın faaliyetine kocasının soyadıyla 1922'ye ka­ dar devam etmiştir.2s Gönildüğü gibi Vosporis dergisinin ar­ gümanlan bir önceki dönemde ortaya çı­ kan argümanlann bir özeti ve sistemleşti­ rilmiş şekliydi. Filologikos Sillogos deme-

MiLLETiNDE K ADIN

HAKLAR!

ğinin 1893'teki ödülünden altı yıl sonra bu "sistemleştirme"nin yol açtığı "kaygı", bu arada vuku bulan bazı olaylardan ba­ ğımsız incelenmemelidir. 1894-1895 yıl­ lanna Ermenilerin kıyımı damgasını vur­ muştur. 1896'da Filistin topraklanna Mu­ sevilerin yerleşmesi konusu Grek Orto. doks elitinde büyük kaygı yaratmış ve bu dönemde Rum basınında antisemit yo­ rumlar yayımlanmıştır. Bu konu, Theo­ dor Herzl'in Filistin'de Yahudi devletinin kurulması fikrini ortaya atan L' Etat ]uif eserinin yayımlanmasından sonra daha da geniş boyutlar kazanmıştır. Hatta bir sonraki yıl llk Siyonist Konsey toplanmış ve bu konuyu ele almıştır. Buna paralel olarak Abdülhamid'le gönişmeler başla­ mıştır. Osmanlı topraklannda yeni bir et­ nik meselenin ortaya çıkma ihtimali çok büyüktü.2& Nihayet, 1897 yılındaki Os­ manlı-Yunan savaşı sonucu Osmanlı ikti­ dan Grek Ortodoks kökenli vatandaşlan­ na karşı kuşku sebeplerinden biriydi. Bu olaylar Rum milletinin elitinin duyduğu güvensizliği giderek arttırmıştı zira Grek Ortodoks nüfusun kritik durumun altını çizmekteydi. "Kadınlann vesayetten kur­ tarılması" na karşı olan söylem, ulusu tehdit eden birtakım tehlikelere karşı da­ yanışmaya çağn oluşturmaktaydı. Bir kez daha "millet"in durumuyla ilgili kaygılar cinsiyet üzerinden ifade edilmekteydi. Cinsiyetin, "kadın meselesi"nin, özel ala­ nının, iktidar ilişkileri kurulmasında baş­ lıca unsur olarak öne çıkanlmasıyla, yine milletin durumuyla ilgili yani siyasi kay­ gılar cinsiyet üzerinde ifade edildi. Bu tezat, alternatif bir söylemin ifade edilmesini sağlamaktaydı. Bu söylemin sa­ hibi ve "kadınlann vesayetten kurtanlına­ sı"nın ateşli savunucusu aydın olmasına rağmen en seçkinlerden sayılmayan Virgi­ nia Evangelidu'ydu.27 Vosporis dergisinde Evangelidu'nun Preveziotu'ya yolladığı mektuplar yayımlanmaktaydı. Evangeli­ du'nun savunduğu fikirlere göre kadının vesayetten kurtulmasının gerekliliği kadın

51

F

52

M

doğasından ve annelikten doğan duygu­ sallık ve şefkatten kaynaklanmaktaydı. Bu özellikler kadınlann kamusal alana çıkma­ sını, iş hayaunda erkeklerle eşit duruma gelmelerini ve politik haklar elde etmesini empoze eden etkenlerdi. Bu şekilde bura­ da da vesayetten kurtulma, erkek egemen­ liğinin yol açuğı yozlaşmaya engel oluştu­ racak sosyal bir yeniden doğuşun başlama noktası addedilmekteydi.21 Bildiğim kada­ nyla Grek Ortodoks cemaati içinde bu do­ nemde kadınlann politik haklan lehine sesini yılkselten Evangelidu tek kişiydi. Bundan dolayı Osmanlı imparatorluğu içinde Ermeni feminist Hayganuş Mark ile birlikte en radikal sesler içinde bulunmak­ tadır. 29 Evangelidu'nun argümanında "ulus"un meşrulaştırma çerçevesi içinde yer almaması rastlantı değildir; rakibine şikayetlerini şöyle dile getiriyordu: "Dün­ yanın herhangi bir yerinde bulunan kadını kardeş saymıyor, yalnız Yunan ismi olan kadınlan kardeş sayıyorsunuz."30 Bu du­ rum, radikal bir argümanın milletin başlı­ ca egemen siyasal tutumlanndan uzakta olması gerektiğini göstermektedir. Böyle bir argüman, son Osmanlı dönemine dam­ gasını vuran o dönemin değişik eoıik ve dinsel cemaatlerinin ideolojik tartışmalan ve fikir teatisinin sonucu sayılabilir ve bu tartışma ve fikirleri Evangelidu özgün bir şekilde ele alıp incelemiştir.

ETNlK!DINSEL CEMAATLERiN ARASINDAKi iLETiŞiM AlANLARl Cinsiyet prototiplerinin yayılması için, bu donemde pek çok yol vardı, çünkü çeşitli resmı ve gayriresmt iletişim ağlan oluşu­ yordu. Resmt ağlar çok milletli üyeleri olan derneklerde (örneğin Cmıiyet-i Tıb­ biye-i Şahane ya da lstanbul Helen Edebiyat Cemiyetl'nde), Mason localannda, Müslü­ man, Hıristiyan ve Yahudilerin katıldığı devlet bürokrasisinde ve tabii ki eğitim kurumlannda örülüyordu. Her milletten öğrenciler Zapyon'da, misyoner okullann-

N

z

M

da ve pek çok kent ve taşra okullannda okuyordu.31 Farklı din ve milletlerden ge­ len ve toplumsal kadın haklanyla ilgili di­ yaloğa ciddi katılımı olan kadınlar, bu eğitim ağlan vasıtasıyla birbirleriyle tanı­ şıyordu. Mesela, Osmanlı kadın eğitimin­ de öncü Darülmuallimat müdiresi Ayşe Sıdıka, kız kardeşi Emine Behice'yle, Zap­ yon'da okumuştu.32 Halide Edib ve Ha­ nımlara Mahsus Gazete'nin köşe yazan ve lttihad ve Terrakki Cemiyeti'nin üyesi Gülistan ismet, Amerikan Koleji'nde oku­ muş ve orada farklı milletten öğrencilerle tanışmıştı.33 Osmanlı Edebiyatı'nda Onemli bir şahıs olan Nigar bint-i Osman, bölgenin Müslüman, Hı.ristiyan ve Yahudi elit kızlarının okuduğu Kadıköy.'deki Fransız okulunda okumuştu.34 Bu meka­ nizmalarda çeşitli Batılı cinsiyet prototip­ leri yayılıp dostluk ve mesleki işbirliğiyle güçlendirilen gayriresmt ağlar oluşturulu­ yordu. Bu tür ağlann oluşumuna 19. yılz­ yıl şehir ıslahatlan yol açtı. Bu ıslahatlann sonucu olarak Osmanlı şehirlerindeki ma­ halleler çok milletli oldu; böylece yeni sosyalleşme yollan (çay partileri, edebi akşamlar, resepsiyonlar, danslar), hayırse­ ver ve editoryal etkinlikler ile yeni çalış­ ma ve eğlence yerleri (çalışma atölyeleri ve tiyatrolar gibi) çeşitli milletlere ve din­ lere mensup olan kadınlan bir araya getir­ di.35 Resmt ve gayriresmt ağlar aracılığıyla her milletin mensuplan başka cemaatler­ deki gelişmeleri öğrenebiliyordu. Aynca çeşitli milletler arasında ortak dil olarak Fransızca ve İngilizcenin artan kullanımı, iletişimi kolaylaşnnnış, Barılı fikirlere eri­ şim aracı olmuştu. Başka bir önemli iletişim yolu ise göçtü. Balkanlar'daki yeni milli devletlerde sos­ yoekonomik değişiklikler yeni toplumsal ihtiyaçtan ve beklentileri yaratıyordu Batılı tarz tüketim ya da sosyal yılkseliş gibi. Ama bu ihtiyaçlar fakir Balkan dev­ letlerinde karşılanamadığı için Balkan devletlerinin vatandaşlan -erkek ve ka­ dınlar- sık sık ekonomik olarak daha

SON

O S M A N L I DÔNEMINDE

RUM MiLLETiNDE KADIN

HAKL A R I

53

lstarıbul Zapyon Kız Okulu öğrencileri (1903).

ümit verici olan Osmanlı lmparatorlu­

Osmanlı topraklarında yaşayıp çalıştı. Va­

ğu'na göçü seçiyordu. Rum kl.f: okulların­

tanlarına döndükten sonra da kurdukları

da çalışan pek çok kadın öğretmen Os­

ağlan muhafaza ettiler. Ayrıca Efemeris

manlı lmparatorluğu'nda göçmendi, Kalli­

ton Kyrion'un okurlarıyla olan yazışmaları

opi Kehaya, ilk Zapyon müdire yardımcısı

bu gazetenin tüm Balkanlar'da yayılmış

Sotiria Kleomenous-Aliberti ve Edirne

ge!'iş bir ağın parçası olduğunu göster­

Rum kız okulu müdiresi ve sonra Yunan

mektedir. 36 Bütün bu sebeplerden dolayı

feminizminde öncü olan Kalliroi Parren

Efemeris ton Kyrion imparatorluktaki ka­

gibi. Bu kişiler imparatorluğa göç eden

dın haklarıyla ilgili toplumsal diyaloğun

Yunanlı vatandaşlardı. Bu yolla Osmanlı

bir sonucu sayılabilir. Efemeris ton Kyrion

toplumundaki kadın meselesi üzerinde

bu diyaloğu daha sistemli bir hale getiri­

diyaloğu öğrenip mesajlarını sadece kendi

yordu, daha radikal görüşlere sahipti ve

vatanlarına değil, tüm Balkanlar'da yaşa­

kadın meselesi üzerinde alternatif bir söy­

yan dost ve akrabalarına aktardılar. Onla­

lemi şekillendirdi, kadınların eğitim ve iş

rın faaliyetleri Yunan ve Osmanlı feminiz­

haklarını, ailede kadının yasal durumu­

mi için merkezt bir rol oynuyordu. Mese­

nun iyileşmesini savundu.

la, Kalliroi Parren vatanına döndükten

Efemeris ton Kyrion imparatorlugun

sonra, 1887'de Atina'da ilk Yunan femi­

dört bir yanında abonelik hizmetlerinin

nist gazetede Efemeris ton Kyrion'u [Ha­ nımlann Gazetesi] yayımlamaya başladı.

mevcut olduğunu ve Rumlar arasında ya­ yıldıgını belirtiyor. 37 Bu gazete aynı za­

Bu gazete Kalliopi Kehaya ve Sotiria Kleo­

manda eğitimli Müslüman kadınlar ara­

menous-Aliberti de köşe yazarlarıydı. Bu

sında da biliniyordu. Bunun işareti Efe­

kadınlar köşe yazarlarının çoğunluğu gibi

mens ton Kynon'un ilk yayın tarihinden

E

M

z

M

sekiz yıl sonra, 1895'te aynı başlıkla, Müslüman kadınlar tarafından lstan­ bul'da yayımlanan Hanımlara Mahsus Ga­

çıkmaktaydı. Görülüyor ki önceki dö­ nemdeki önemini kaybetmişti. Kanımca, bu durum milletin durumunun kötüye

z:ete dir Bu gazeteye Rumca bilen, Efeme­ ris ton Kyrion un köşe yazarlarını doğru­ dan ya da dolaylı olarak tanıyan münev­ ver Müslüman kadınlar kaoldı - örneğin Ayşe Sıdıka, Nigar bint-i Osman, Leyla Saz. Her iki gazetenin de amacı eğitim aracılığıyla kadınlığın yükseltilmesiydi. Ama bunun dışında iki gazetenin arasın­ da bazı farklar da vardı, çünkü Hanımlara Mahsus G�ete Sultan Abdülhamid'in ho­ şuna giden daha muhafazakar bir zemine otunnuştu.38 Buna rağmen Efemeris ton Kyrion un radikal mesajlannın etkisi, Er­ meni ve Bulgar feministlerin vesayetten kurtancı görüşleri gibi,39 Rumlar arasın­ da sınırlıydı - mesela Virginia Evangelidu gibi bireysel durumlarda. Ôte yandan bu etki il. Meşrutiyet'te yer alan radikal Müslüman kadın hareketinde belirgindi.

gitmesi yüzünden ve imparatorluğun içinde iktidarın bir parçası olmaya devam etmesi kaygısından kaynaklanmaktaydı. Başka bir deyişle o dönemdeki gelişmeler dolayısıyla modası geçmiş bir modele bağlanmış olunmasıydı. . Buna rağmen yerleşmiş görüşlerden

'

.

'

54

N

'

uzaklaşan seslerin varolduğunu da ekle­ meliyiz. ôrneğin, Kadınlar Danyası dergi­ siyle mektuplaşan öğretmen Loksandra Aslanidi "kadının inkılabı" konusunda coşkulu bir taraftar olduğunu dile getir­ mekteydi. Kadınlar Dünyası ile Osmanlı Müdııfaa-i Hukuk-ı Nisvan Cemiyeti aynı görüşleri savunmaktaydı.42 Loksandra Aslanidi, "milli"zen daha çok kollektif süje olarak "kadınlarla" özdeşleşmekteydi ve bundan dolayı marjinal sayılmıştır.

SONUÇ

]ÔN TÜRK DÖNEMi Bütün bunlar kadın haklan konusu etra­ fında önemli bir sosyal diyalog oluştur­ maktaydı. Bu diyalog jön Türk dönemin­ de Rum milleti içinde epeyce zayıfladı. Dönemin kadın dergileri (örneğin öğret­ men Hariklia Melandinu'nun 1909-19 1 1 yıllannda aynı adla Efemeris ton Kyrion [Hanımlann G�etesi) yayınladığı gazete) açıkça kadınlann vesayetten kurtulması­ na karşı çıkmaktaydı.40 Dergilerin sayfa­ lannda önceki dönemde olduğu gibi mu­ halif seslere rastlamıyoruz. Aynı durum diğer gazete ve dergiler için de geçerli. Bu kurala lstanbul'daki ilk sosyalistlerin çı­ kardığı Ergatis [işçi) gazetesi beklendiği gibi istisna teşkil eder. Bu gazete kadınla­ nn eğitim ve ekonomik bağımsızlıkla ilgi­ li taleplerini dile getirmekteydi, aynı za­ manda kadınlann oy verme haklannı da öne çıkannaktaydı.41 Bütün bu yayınlar­ da diğer konular arasında bir konu gibi kadın meselesi raıılantısal olarak ortaya

Loksandra Aslanidi ile Virginia Evangeli­ du'nun durumu milletler arasında iletişim olduğunu belirtir. Aynı zamanda milletin birliğinin, Balkan milliyetçiliklerine karşı ve imparatorluğun düzenini -yani Os­ manlı meşruiyeti- tehdit eden her şeye karşı korunması muhalif seslere hiç yer bırakılrnamasında tam tersi bir örnek teş­ kil eder. Böylece egemen söylem, kadınla­ nn ev içindeki ve annelik görevlerine bu düzenin korunmasına yönelik başlıca et­ ken olarak odaklanırken kadın haklanyla ilgili radikal bir müdahaleyi tehdit say­ maktaydı. Bu şekilde kadınlann eğitim görmesi gerektiğinin ateşli savunuculan bile --örneğin Ellinikos Fllologikos Sillogos derneğinin üyeleri- kadınlann "vesayetten kunulması"na şiddetle karşı çılanaktaydı. llginçtir ki "kadınlann vesayetten kur­ tulması"na karşı mücadele, iktidar safın­ da bulunacak kadınlara puan vermektey­ di, buna örnek olarak Sapfo Leondias ile Kornilia Preveziotu gösterilebilir. Halbu-

SON OSMANLI DôNEMINDE

RUM MiLLETiNDE K A DIN

HAK L A R I

ki anneliğe atfedilen kamusal rol, kendili­

çiler, milli mücadelelerinde toplumsal ta­

ğinden bu söylemde çatlak oluşturmak­

lepleri benimsemişlerdi. Bu devrim tarafta­

taydı ki bu durum daha geniş bir görüş

n atmosfer içinde kadınlar, kadın konula­

farklılığına fırsat verebilmekteydi. Buna

nnda daha radikal söylem ve daha radikal

rağmen daha radikal sesler marjinal kal­

toplu müdahalelere girişmişlerdi.43 Aynı

maya devam ediyordu. Toplum içinde

durumjôn Türk Devrimi'nden sonra Müs­

pek kabul göremedikleri için de bir der­

lüman kadınlar tarafından yapılan müda­

nek ya da bir dergi etrafında toplanıp ses­

haleler için de geçerlidir. Bu dönemde

lerini duyurmaya kalkışmadılar.

Türk milliyetçiliği yelkenlerine rüzgllr ka­

Rumlann aksine imparatorluktan aynl­ mak isteyen_ Bulgar ya da Ermeni milliyet-

Up giderken, Rumlar arasındaki kadınlarla ilgili kamusal diyalog zayıflamaktadır.

O

DiPNOTLAR Dalakura, 2012:122-126.

27 Birkaç dergide şiirlerine rastlamaktayız, 1890 yılında Epea Pteroenda adlı bir şiir antlojisi ya­ yınlamıştır.

2

Furnaraki, 2008 (2): 678.

3

Yazarı meçhul, 1856: 284, Mavrogenis, 1863: 13-25.

4

Anastasiadou-Dumont (ed.), 2003.

5

Leondias, 1870a:51.

6

Leondias, 1870b: 63.

7

Kanner, 1996:89-108.

30 Evangelidu, 1901d: 260.

8

Ktena Leondias, 1870: 1.

9

Bkz. örneğin Egainia ton en Vathiriaki, 1871: 24-25.

31 Anato/ikos Astir, 10/22 Mart 1871; Neologos, 31 Temmuz/12 Ağustos 1882; Zapyon için bkz. Anthemion Rum Cemaati Arşivleri, Atina Üniversitesi, Bilim Felsefesi ve Tarihi Fakültesi, Dizi Zapyon, T2 7-9, Korpus 46: Eğitim yılları 1875/76-1925/26.

10 Kanner, 2004: 265. Kanner, 2016a:127, 276-7. 11 Ekthesis Pepragmenon, 1896: 6.

28 Evangelidu, 1901 a: 111-115; Evangelidu, 1901b:123-124; Evangelidu, 1901c:243-245; Kanner, 2001: 331-334. 29 Hayganuş Mark hakkında bkz. Bilal, Ekmekçi­ oğlu, Mumcu, 2006: 242-263.

13 Konstantinupolis, 22 Aralık 1906.

32 Ayşe Sıdıka Hanım, http://lr.wikipedia.org/wi­ ki/Ay%C5%9Fe_S%C4%B1d%C4%B1 ka_ Han%C4%Blm, (erişim 18 Ağustos 2012).

12 Kanner, 2001: 321-322.

14 Ziffos, 1877: 57-63.

33 Halide Edib, 2009: 152-159.

15 Şeni, 2011: 68-70.

34 Davis, 1986: 231-32.

16 Kanner, 2004: 255-257.

35 Smymelis, 2005: 267-275.

17 Debay, 1877:132.

36 Efemeris ton Kyrion, A/1 (8 Mart 1887).

18 [K.), 1872:65-66.

37 Efemeris ton Kyrion, A/4 (29 Mart 1887).

19 Tavlarios, 1872a: 21-24; Tavlarios, 1872b: 41-47.

38 Kanner, 2016b: 74-77.

20 Anato/ikos Astir, 22 Kasım 1893. 21 [Preveziotu), 1899a:1-2. 22 A.g.e. 23 [Preveziotu), 1899b: 18; Preveziotu, 1901: 148. 24 Anagnostopulu, 2018: 130.

39 Ermeni ve Bulgar feministlerin görüşleri hak­ kında bkz. Ekmekçioğlu, Bilal, 2006; Kanner, s. 2016b: 69-70. 40 Karali,1909: 7. 41 O Ergatis, A/2 (11 Haziran 1910), A/3 (25 Temmuz 1910).

25 A.g.e., s. 132.

42 Aslanldi, 1329/ 1913a: 4; Aslanidi, 1329/ 191lb:3-4.

26 Manrtan (der.), 1989: 546-547.

43 Kınner, 2016b: 77-78.

55

ifratla Tefrit Arasında Müslüman Osmanlı Kadınlan ve Feminizm E B R U AY KUT

Hiçbir çag bi.timki denli cinsiyet bilincini tiz: bir sesle dile getirmemiştir; erkeklerin kadınlar tız:erine yaz:dıklan, British Mu­ seum'daki onca kitap bunun kanıtıdır

ulusun geleceğini ilgilendiren kamusal meseleler haline gelerek modem devletin müdahale alanına girdi. Osmanlı lmparatorluğıı'nda 19. yüzyı­

(Woolf, 2014: 1 1 1).

lın bilhassa son çeyreğinde hararetlenen "kadın meselesi" üzerine tartışmalar da gerek feminizm cereyanının gerekse mo­ dernliğin global etkileriyle çözülüp yeni­ den şekil alan böyle bir tarihsel iklimin ' parçasıydı elbette. 19. yüzyıl her şeyden evvel, ulaşım ve haberleşmede çığır açan teknolojik yeniliklerle zaman-mekan algı­

V

irginia Woolf Ekim 1928'de ver­ diği bir dizi konferansta üniversi­ teli kadın öğrencilere bu şekilde

seslenirken sadece lngiltere'de değil dün­ yanın pek çok yerinde kadınlar oy hakkı mücadelesini kazanmışu. Bu hakkın he­ nüz elde edilemediği ülkelerde dahi top­ lumsal mevkilerini iyileştirmek için ör­ gütlenen kadınlann sesleri, sömürgecilik

karşın hareketler, savaşlar, ulus inşa sü­ reçleri ve en genel düzeyde kapitalizm ve modernliğin alt üst edici etkileriyle iç içe geçerek toplumsal cinsiyet ilişkileri ve cinselliğe dair yerleşik normlan derinden sarsmıştı. Kökleri 17. yüzyıl başlanna uzanmakla birlikte 19. yüzyıldan itibaren gittikçe kuvvetlenen ve muhafazakar bir reaksiyonla frenlenmeye çalışılan bu sar­

sının değiştiği, buna paralel olarak dün­ yanın küçüldüğü hızlı bir küreselleşme çağıydı (Giddens, 1989: 173-175). Yüzyı­ lın hemen başında yelkenli gemilerin ye­ rini alan buharlı gemiler, ilerlemenin lo­ komotifi addedilen demiryollan ve dün­ yayı birbirine bağlayan telgraf ağlan, ula­ şım ve iletişimi çok daha ucuz ve süratli hale getirmiş, farklı coğrafyalar arasında ticari ilişkiler kadar sosyal ve kültürel et­ kileşim de daha önce görülmedik ölçüde artmıştı. Kapitalizmin küreselleşmesine

sınu, bir yandan bir "cinsiyet bilinci" ya­

ivme kazandıran bu gelişmeler, sermaye,

ranrken diğer yandan da kadınlan, nüfu­

metalar, insanlar ve bilginin hareketini

sun niceliği ve niteliği, aile hayan ve milli

kolaylaşurarak dünyanın farklı yerlerinde arzular ve fikirlerin dönüşümünde katali­ zör olurken asker1, teknolojik ve ekono­ mik üstünlüğü elinde tutan Avrupa'nın kültürel hegemonyasını da tescilledi. öy­ le ki daha 1840'larda, Osmanlı lmpara-

kimliğe ilişkin toplumsal endişelerin tam odağına yerleştirdi.1 Bir başka deyişle ka­ chnlann bedeni, saglıgı, eğitimi, ahlakı ve annelik başta olmak üzere cinsiyetçi işbö­ lümünden neşet eden ailevi vazifeleri,

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MOSLOMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

torluğu'nu dıinya ekonomisine eklemle­ yen serbest ticaret anlaşmalannın hemen ardından Osmanlı pazannı dolduran Av­ rupa menşeli mallar bıiyük kentlerde be­ ğenileri ve tüketim alışkanlıklannı belir­ ler hale gelmiş; Galata ve Pera'da mağaza­ lar açan londralı terzilerden, Viyanalı kunduracılardan, Parisli tuhafiyecilerden alışveriş yapan ıist-orta sınıflar Frenk modasını takip etmeye başlamışlardı (White, 1845: 54). Avrupa yaşam tarzı­ nın Osmanlı toplumuna nüfuzunun en belirgin alametlerinden olan bu yakınlaş­ malara ilave olarak şehir hadan vapurlan ve tramvaylann, sokaklann ışıklandınl­ masının kent içi hareketliliği arttırması, ilerleyen yıllarda Mıislıiman kadınlann kamusal görıinıirlıiğıinıi ve giyim kuşa­ mını israf, moda ve tesettür tartışmalan etrafında iktisadi ve ahlaki bir problem şekline sokacak (bkz. Brummett, 2003: 357-414; Çakır, 2011: 244-260; van Os, 2019; lleri, 2016), aynı zamanda modem Mıislıiman-Tıirk kimliğinin çerçevesi ye­ ni baştan çizilirken bu çerçevenin içinin nasıl doldurulacağı hususunda da etkili olacaktı. Bilindiği gibi, geç Osmanlı toplumunu her bakımdan etkileyen ıslahatlar 18. yüzyıl sonunda askert alanda başlasa da toplumsal değişimin ana hatlannı belirle­ yen ilk metin, yönetim zihniyetinde kök­ lıi bir yeniliğe tekabül eden 1839 Tanzi­ mat Fermanı'dır. Devletin son yüz elli yıl­ dır zafiyete duşmuş olduğu savıyla gerek­ çelendirilen Tanzimat Fermanı, zafiyetten çıkış yolu olarak vergi toplama ve asker­ likte eski usulun terk edileceğini, tıim te­ baanın canı, malı ve namusunun bundan böyle padişahın ve kanunlann güvencesi altına alındığını ilan ederek bu vaatlerin hayata geçirilmesinde rol oynayacak ida­ ri, mali ve adli reformlann miladı oldu. Uzun yıllara yayılan reform surecinde Osmanlı toplumu, kamu sağlığı ve gü­ venliğinden eğitim ve belediyecilik hiz­ metlerine kadar pek çok alanda gündelik

hayatın çehresini değiştiren yeni düzenle­ melerle tanışırken; nüfus da ilk defa hem ekonomik bir kaynak hem de ıslahı el­ zem içtimai birçok derdin menbaı olarak, bıitıin vasıflanyla bilinmesi ve iyi yönetil­ mesi gereken siyasi bir hedef haline geldi. Dolayısıyla annelik vazifeleriyle nıifus si­ yasetinin belkemigini teşkil eden kadınla­ nn kamuoyunun gündemine tam da bu dönemde yerleşmesi şaşırtıcı değildir. Hele ki Osmanlı toplumunun Avrupa'ya nazaran çağın hayli gerisinde kaldığını dıişıinen reformcu seçkin ve aydınlar, ka­ dınlann halihazırdaki vaziyetini memle­ ketin ahvalini gösteren bir barometrey­ miş gibi telakki ediyorken.2 En sarih ifa­ desini "Bir memleketin nisvanı [kadınla­ n) derece-i terakkisinin mizanıdır [ölçıi­ sıidıir)" cümlesinde bulan bu anlayış (Abdülhak Hamid, 1878179: 74),3 kadın­ lan medeniyet yolunda sarf edilmesi ge­ reken mesainin hem sembolü, hem hede­ fi, hem de ister istemez politik öznesi ola­ rak işaretledi. Bir refah ve kalkınma vaadi olarak ilerleme ile vaadin zımnen içerdiği ahlaki yozlaşma ve manevi kimliği kay­ betme endişesi arasındaki gerilimin dam­ ga wrduğu bu mesaide, atalet ve rehavet karşısında çalışkanlık ve gayret, müsriflik ve alafrangalaşma temayıilıi karşısında para ve zaman tutumluluğu, cehalet kar­ şısında eğitim yüceltildi. Üstelik bu iki­ liklerdeki tıim olumsuz vasıflar sadece er­ keklerden ve Avrupalı kadınlardan değil gayrimüslim Osmanlı hemcinslerinden de geri kaldığı dıişünıilen Mıislıiman ka­ dınlara hasredildi. Osmanlı lmparatorlu­ ğu'nda feminist bilincin tomurcuklandığı zemini oluşturan gazete ve mecmualarda seslerini duyurma imkanı bulan kadınla­ nn pek çoğu da topluma yönelik eleştiri­ lerini ve hak taleplerini, disiplinci olduğu kadar değişim de vaat eden bu söylem içinden dile getirdiler. Kısacası geç Osmanlı lmparatorlu­ gu'nda terakki (ilerleme) ve temeddün (medenileşme) ıilküsıinıi benimsemiş re-

57

E

M

N

z

M

formcu devlet ricali ve aydınlarla bizzat

ve çok boyutlu olduğunu da gösterdi. Ya­

bu ülkülerden doğan kadın haklan müca­

zının devamında bu karmaşık resmin

delesinin en önemli ortak gayesi, kadınla­

önemli bazı noktalanna değinecek, aynı

n cehalet ve ataletten kurtarmak, maarif

zamanda Osmanlı aydınlannın modern­

yoluyla onlan ev idaresi, çocuk terbiyesi

lik tasavvurunda kadınlar için acılan ala­

ve vaktin kıymetini iyi bilen, tutumlu, ça­

nın tekamüle (evrime) dayalı terakki söy­

lışkan ve vatanperver annelere dönüştıir­

lemiyle nasıl sınırlandınldığını gösterme­

mekti. Eğitim alanındaki reformlar ve

ye calışacagım.

okullaşmadaki artışa paralel olarak okur­ yazarlığın da anugı 19. yüzyılın ikinci ya­ nsında bu yeni kadın imgesinin yaygın­ laşmasında, okur kitlesi olarak ilk kez

58

iFRAT VE TEFRlT ARASINDA MODERN OLMAK

doğrudan kadınlan hedef alan sureli ya­

Şayet "modern olmak", Marshall Ber­

yınlar önemli rol oynadı.4 Bıiyük ölçüde

man'ın dediği gibi "paradoks ve çelişki­

okur yazar, üst sınıf kadınlara hitap et­

lerle dolu bir hayat sürdürmek [ ... ) Aynı

mekle birlikte bu yayınlar (Karakış)a,

zamanda hem devrimci hem de muhafa­

1999: 15), kadınlann toplumsal mevkii­

zakar olmak [ . . . ) demek"se (200 1 : 24),

nin sorgulanması, eşitlik ve özgıirlük ta­

Osmanlı feminizminin ekseriyetle şehirli

leplerinin dile getirilmesi ve Batı'yı sarsan

ve eli kalem tutan temsilcileri tam mana­

feminizm cereyanının Osmanlı toprakla­

sıyla moderndi.6 Pek çoğu kendini femi­

nnda da müzakere edilmesi için eşsiz bir

nist olarak tanımlamakta tereddüt göster­

kamusal platform yarattı. 5 Bugıin Osman­

mekle birlikte, cinsiyet farkında temelle­

lı kadın hareketi ve feminizmi hakkında

nen eşitsizliklere meydan okuyarak başka

bildiklerimizin çoğunu bu kadın gazete­

bir gelecek tasavvur ediyor, fakat aynı za­

leri ve mecmualanna borçluyuz.

manda bu tasavvur içinde aileyi, hane içi

Osmanlı kadın ve toplumsal cinsiyet

sorumlulukları ve lslJ.mi değerleri ideali­

tarihi literatüründe kadın hareketine dair

ze ederek mevcut toplumsal normlara,

analizler, il. Meşrutiyet öncesi ile sonrası,

geleneğe ve geçmişe yaunm yapıyorlardı.

1908'in hemen ertesi ile Balkan Harbi, Bi­

Birbiriyle kaynaşmış, görünüşte çelişkili

rinci Dünya Savaşı ve mütareke yıllannın

bu iki damar, mali kriz içinde bocalarken

farklı toplumsal koşullan hesaba katıla­

ardı arkası kesilmeyen savaşlarla toprak

rak yapılır. En azından son yirmi yıldır

kaybeden ve kayıplann nedenini nüfusun

tarihçiler, bu dönemsel farklann yanı sıra

maddi-manevi anzalannda arayan bir im­

Türk ve Müslümanların dışında diğer

paratorlukta, bu anzalann giderilmesinde

milletlerden kadınların siyasi-kültürel fa­

rol oynaması, ama bunu yaparken ifratla

aliyetleri ve deneyimlerini de bu hareke­

tefrit arasında ölçülü ve mutedil bir çizgi

tin parçası olarak dikkate alıyor (örn.

tutturması beklenen ideal Müslüman ka­

bkz. Ekmekçioğlu ve Bilal, 2006; Koksal

dın kimliğinin temel harcı oldu.

ve Falierou, 2013; Maksudyan, 2014;

Osmanlı aydınlannın modernlikle ve

Alakom, 2019). Osmanlı kadın hareketi

feminizmle kurduğu ilişkiyi bir çırpıda

üzerine yapılan yeni çalışmalar anık çok

özetlemek için ifrat ve tefritten daha kul­

daha nüanslı olduğu gibi, bize bu hareke­

lanışlı iki kelime yoktur herhalde. ifrat ve

tin eseri olan fikir, eylem, örgütlenme ve

tefritten kaçınma, bir yanda ani ve hızlı

öznellik biçimlerinin, gelenekçi-muhafa­

dönüşümlerin girdaplı sularına kapılıp

zakar-lslJ.mcı ve ilerici-seküler-Baucı şek­

sürüklenme, diğer yanda geçmişte takılıp

linde paketlenen ideolojik kalıplann ba­

kalma endişesi karşısında değişim içinde

sitliğine sıgdınlımayacak denli karmaşık

istikrar vaat eden bir çıpa, hele ki kadın-

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MÜSLÜMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

59

FransaUa Marguerite Durand'ın 1897Ue çıkardığı ve Osmanlı feministlerinin de takip ettiği ilk feminist gazete La Fronde için C. H. Dufau'nım hazırladığı afiş (https:/lgallica. bnf.fr/ark:/12148/btv1b90121224.item).

lar mevzubahis olduğunda çok daha sık

katların esiri olmak manasına geliyordu.

hatırlanan ve hatırlatılan bir yaşam kıla­

lfrat ve tefritin reddiyesine dayanan bu

vuzu gibiydi. Ôzellikle Müslüman kadın­

disiplinci ve paternalist söylem, Batı me­

lar için daimi bir tehlike oluşturduğu farz

deniyetinin alamet-i farikası telakki edi­

edilen ifrat, medenileşme adına Batı'ya

len çalışkanlık ve tutumluluğu erdem ha­

duyulan hayranlıkta ölçüyü kaçınp ken­

line getirerek (Hafez, 2013: 575-580,

dini kaybetmek; mesela Avrupalı kadınla­

Wishnitzer, 2015: 116-117), Mılslılman

n

Osmanlı kadınının eğitim yoluyla ve ken­

örnek alayım derken Müslüman olma­

nın gerektirdiği tesettılr kuralları ve iffet­

di çabasıyla şimdiki zamanın marazların­

ten taviz vermek, alafrangalaşma sevdası­

dan arınmasını sağlayacak yeni bir öznel­

na ailenin ve milletin servetini heba et­

lik alanının tarifinde işlevsel oldu. Fakat

mek ya da eğitim hakkı ve çalışma haya­

bununla eşzamanlı olarak, Osmanlı'nın

tından nasiplenmek isterken erkeklerle

her bakımdan Avrupalılardan üstün ad­

kadınlar arasındaki "doğal" farkları yok

dedilen manevi değerlerini muhafaza için

sayıp tıpkı Sılfrajetler gibi haddini aşmak

Batı'ya karşı alınacak mesafeyi tayin etti

demekti.7 Tefrit ise Batı'nın endılstriyel,

ve bu doğrultuda kadınların arzu, talep

teknolojik ve siyasi gılcü ortadayken bu

ve beklentilerine sınır çekti. Bu sınır, er­

güçten istifade için çaba sarf etmemek;

kek merkezli modernleşme yahut mede­

örneğin kız çocuklarının eğitimi husu­

nileşme projesine kadınların ne suretle,

sunda taassup göstermek, atıllık ve tem­

hangi misyonla dahil edilebileceğinin de

bellik içinde zaman öldurmek ve batıl iti-

yolunu gösteriyordu. ôlçıllu olmak, ha-

F

E

M

yata hakim olan tekamül (evrim) kuralla­ rı icabı değişim için beklemeyi bilmek, maneviyaun ve hüviyetin özü kabul edi­ len lslam'ı ve annelik başta olmak üzere kadınlık vazifelerini milletin çıkarları adı­ na her şeyin üstünde tutmak, projede yer almanın en temel koşullarıydı.

KADIN NASIL OLMALlDlR?

60

Arada sırada ezberden bir beyit, bir mıs­ ra okuyabilmeli, fakat okumanın sırasını o beyitten, o mısradan daha iyi bilmelidir (Cenab Şahabeddin, 1896: 45). Deniz Kandiyoti, lslam'ın "kültürel kimli­ ğin belirteci" olduğu Ortadoğu toplumla­ rında feminist söylemin " lslami uygula­ maların baskıcı olduğunu reddetmek ya­ hut baskıcı uygulamalann aslında lslAmi­ yet'le alAkalı olmadığını öne sünnek"ten başka bir seçeneği olmadığını söyler (2007: 9). Osmanlı toplumunda da Müs­ lüman feministler şer'i bir müessese olan çok kanlılığı ve tesettürü eleştirirken da­ hi, bir altın çağ olarak idealize ettikleri geçmiş lsl;tm toplumlarım ve Kur'an'ı kendi argüınanlanna delil gösterip hak taleplerinin ve toplumsal itirazlarının meşruluğunu şeriatın dokunulmazlığın­ dan destek alarak ispat etmeye çalışular.• lslAmiyet'in akıl ve hikmet dint olduğunu (fabna Aliye, 1891: 1 1), Müslüman ka­ dınlara Avrupalı hemcinslerinin mahrum olduklan çok geniş haklar bahşettiğini (Ebüzziya Tevfik, 1912: 225-236; Cenab Şahabeddin, 1912: 1), ticaretten ziraate her alanda kadınlan hür bıraknğını söyle­ ·yen (Emine Semiye, 1910: 6), hatta Baht Tevfik gibi lslAmiyet'in feminizm olduğu­ nu ileri süren pek çok aydın (Ly.: 70 ve 85), Batı medeniyetine atfedilen kimi hasletlerin lsl;tmiyet'e hiç de yabancı ol­ madığını savundu.

Hanımlara Mahsus Ga::ete'nin yazarla­ nndan Hamiyet Zehra da 1895'te "Kadın­ larda Vaztfel" batlıAıyla kaleme aldığı bir

N

z

M

yazıda, hemen her zaman Batı medeniye­ tinin üstünlüğünün esas sebeplerinden kabul edilen çalışma ve maarifin dinin emirlerinden olduğunu söylüyordu örne­ ğin. Ancak çalışma ve maarifi bu şekilde yüceltmesine rağmen, Müslüman bir ka­ dına, onu meslek hayatına hazırlayacak bir tahsilden ziyade kocasını hoşnut et­ mek, evlatlarının refahını sağlamak ve evini iyi idare etmek için her şeyden ev­ vel "kadınlık ilmi"nin gerekli olduğunu düşünüyor; bu vazifeleri ihmal edip vak­ tini sokaklarda gezmekle harcayan ve alafrangalığa meyleden kadınlan ise eleş­ tiriyordu. Hamiyet Zehra'ya göre hesap­ tan anlamak, coğrafya, Arapça ve Farsça öğrenmek önemliydi şüphesiz, ancak son kertede terakki için kadınların vazifeleri­ ni bilmesi daha mühimdi. Bu sebeple, Av­ rupalı kadınların meslek hayatındaki mu­ azzam başarılarının gazetelerde aktanla­ rak Osmanlı kadınlarına emsal gösteril­ mesini ve "dinimize" başvurmak yerine her sıkıntıda gözü "harice" yani Batı'ya çevirmeyi yanlış buluyor, bunları ifrat te­ lakki ediyordu:

Biz: bir mılşkile tesadüf ettiğimiz: z:aman harice müracaat etmeden kendi dinimize danışsak daha iyi değil mi? Avrupa'da kadınlar mükemmel avukatlık ediyorlar­ mış. Biz: de mi avukat olmaya çalışa­ lım?/.. Kez:a nisvı2n memuriyetlerde müs­ tahdem imiş, polislik ediyorlarmış/ .. Biz: bunlarla z:ihnimiz:i kanşnracağımız:a ev­ vela vaz:ife-i naz:ikemiz: olan dinimizi hüsn-i rf4ya vasıta olan lisan-ı Arabiyi mümkün mertebe tahsil ile iki satırlık T&rkçe bir ibarede on iki tane hata yap­ masak daha iyi etmiş olmaz: mıyız:? (1895: 3). Eğitimin meslek hayanna aulmak için değil, büyük ölçüde kadınlık vazifelerini ıslah için bir zaruret olarak görülmesi, Osmanh matbuannda nadir rastlanan bir yaklaşım değildi elbette. 1869'da Türkçe bir gazetenin çıkarttığı ilk kadın ilAvesi

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MÜSLÜMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

olan Terakkf-i Muhadderat'ta kadınlann her şeyden önce çocuk terbiyesi, dikiş, nakış ve idare-i beytiyye (ev idaresi) gibi "faydalı" şeyler öğrenmesi ve eğitimin içe­ riğinin, erkeklerinkinden farklı olarak, buna göre düzenlenmesi gerektiği sıkça dile getirilir (örneğin bkz. 1869a: 3-5; 1869c: 1-2; Hayriye Hanım, 1869: 5). Ata­ leti ve müsrifliği cehaletten kaynaklanan, milletçe kalkınmaya mani teşkil eden en büyiik maraz olarak gören ve neredeyse tüm sayılannda ev idaresinin önemini vurgulayan Terakkf-i Muhadderat, ev ida­ resini bir "fen" (bilim) olarak nitelendiri­ yor, bu fen sayesinde akıllannı kullanma­ yı ve tutumlu olmayı öğrenecek kadınla­

Kısacası en azından Balkan Savaşlan'na kadar terakki yolunda tüm kadınlardan en acil beklenti, eğitimin bahşedeceği do­ nanımla meslek hayatına aulmalan değil, yine bu vasıtayla evlerinin idaresi ve aile­ lerinin saadeti için çalışmalan, çocuklann ilk mürebbiyesi sıfatıyla onlan iyi terbiye edip topluma faydalı olmalanydı. Milletin yaran ile hanenin refahı arasında bağ ku­ ran bu söylem, mevcut toplumsal cinsiyet rollerinin tahkiminden başka bir şey önermiyormuş gibi gözükse de tıpkı lran'da ve Mısır'da olduğu gibi (Najmaba­ di, 1998; Shakry, 1998), "sorumluluk ve vatanseverlik kavramlan ile pekiştirilmiş yeni bir annelik" (Demirci-Yılmaz, 2015:

rın "evi dürüst bir makine gibi işle­ t[erek]" aile servetini arturacaklannı vur­ guluyordu (1870a: l; 1870b: 1-2). Hanım­ lara Mahsus Gazete de Hamiyet Zehra'nın yazısından anlaşılacağı gibi aynı aile ideo­ lojisini destekleyerek, kızlann milli adet­ ler ve dinin emirleri doğrultusunda "aile­ lerine ve hanelerine merbQtiyetleri [bağlı­ lıklan] ziyadeleşecek surette terbiye edil­ meleri" gerektiğini savunuyordu (1896: 2). Benzer biçimde, Rum Ortodoks mille­ tinden Osmanlı kadınlannın 1870-73 yıl­ lan arasında lstanbul'da çıkardığı Evridiki (Eurydice) dergisinin eğitime biçtiği rol, kadınlann hane içi sorumluluklannı mü­ kemmelen yerine getirebilmelerini sağla­ makla sınırlıydı. "Eski" kadınlık vazifele­ rinin ıslah edilmesiyle Rum kadınlar "mil­ letin anneleri" ve "ideal ev kadınlan" hali­ ne gelecek, bu "yeni" rolleriyle istikbale katkıda bulunacaklardı (Falierou, 2013: 213-216). Aynı eğilim Osmanlı Musevi ve Ermeni milleti arasında da hılkimdi. Efi Kanner Musevi cemaatinin kadınlann eği­ timine anneliği modernleştirmekten başka bir misyon atfetmediğini (2016: 71), Vic­ toria Rowe ise hane içi rollerine siyasal bir anlam yüklenen Ermeni kadınlann "aile çerçevesinde Ermeni kültürünün öğret­ menleri ve koruyuculan olarak diişünül­ [düğiinü]" belirtir (2006: 47).

74), kendini ailesine ve milletine adamış, "vakit nakittir" özdeyişini benimsemiş, cehaletten kaynaklanan tembellik ve isra­ fa savaş açmış, evinin müdiresi olacak ye­ ni bir ev kadınlığı anlayışı doğurdu. An­ nelik ve ev kadınlığının bir ideal olarak rasyonellik ve bilimsellik gibi gayet mo­ dem prensipler etrafında yeniden tanım­ lanması ve aynı zamanda politik bir mis­ yonla donatılması kadınlara, çocuklann ve milletin istikbali adına da olsa eğitim, eşitlik ve özgürlük taleplerini ifrata kaç­ mamak kaydıyla dillendirebilecekleri meşru bir zemin yaratu. Ancak bu yeni imklna rağmen memleketin öncelikli çı­ kartan kadınlann arzu ve çıkarlarının önüne geçecek, "vakitsiz" addedilen hak talepleri içtimai teklmül sürecinde hallo­ lunmak üzere geleceğe havale edilecekti.

TEKAMOı. KA1DELER1NE TABI BiR FEMiNiZM: "VAKTi GELiNCE"

Evrim kuramı, Charles Darwin'in Türlerin Kôkeni'nden (1859) sonra yayımladığı in­ sanın Türeyişi (1871) adlı kitabında "cin­ sel ayıklanma" (sexual selection) tezini ge­ liştirmesiyle sadece biyolojiyi değil sosyo­ loji, psikoloji ve tıbbı da ilgilendiren bir mahiyet kazanarak popülerleşmiş, lngilte­ re'de gerek feministler gerekse anti-femi-

61

E

62

M

nistler bu kuramı kendi siyasi ajandalanıu destekleyecek şekilde kullanmaya başla­ mışlardı. Evrim surecinde kadın ve erke­ ğin zihinsel yetiler ve fıziksel gliç bakımın­ dan birbirinden farklılaşarak kadının zayıf kaldığına, dolayısıyla cinsiyetler arasında ortaya çıkan hiyerarşinin doğal olduğuna dair fikirler Viktoryen dönemin cinsiyet normlanyla örtiiştılğll gibi, oy hakkı mü­ cadelesine karşı yörutülen kampanyada anti-feministlerin elini guçlendiriyordu (Fara, 2018: 32-34; Duffin, 1978: 57-59). Menstürasyon, çocuk doğurma, emzirme ve benzeri fizyolojik durumlar icabı kadın­ lann evlerinde sakin bir yaşam sürmeleri gerektiğini ileri suren dönemin muhafa­ zakar bilim çevreleri de aile hayanna tezat ıeşkil eden Sufrajetlerin militan eylemleri­ ni akacağı yatağı bulamamış, yani üremeye kanalize olamamış bir cinsel enerjinin sal­ dırganca dışa vurumu olarak değerlendirip bu görUşlerini evrim kuramıyla meşrulaş­ ordılar (Fara, 2018: 39-40). Ancak Darwin insanın Türeyişi'nde, ikincil cinsiyet özel­ likleri de dahil olmak özere butıln madde­ lerin çevresel koşullann etkisi ve insan ira­ desiyle değişebilir olduğunu da vurgulu­ yordu. Bu görUş pek tabü anti-feıninistle­ rin değil, cinsiyet eşitsizliğinin öZC\İ biyo­ lojik açıklamalarla doğallaşonlrnasına kar­ şı çıkma ve kadınlann mevcut toplumsal konumunun gerekli koşullar yaranldıgın­ da değişebileceğini savunma noktasında feministlerin arglimanlannı kuvvetlendir­ di (Brilmyer, 2017: 19-26). Osmanlı matbuaunda ise evrim kura­ mına dair göruşlere 1860'lann sonlann­ dan itibaren rastlansa da kurama yönelik ilgi esas II. Meşrutiyet yıllannda artmış, konu uzerine pek çok tercume ve telif eser yayımlanmışu (Alkan, 2009: 4-22). Hasan Ünder'in dediğine göre, hemen hepsi Sosyal Darwinizm'den etkilenen dönemin aydınlan ve devlet adamlan, bu kuramın özellikle "hayatta kalmak için mücadele" esasını benimsemişlerdi (2003: 429). Ancak Osmanlı matbuaunda

N

z

M

erkek münevverlerin "kadın meselesi" uzerine kaleme aldıklan yazılarda, doğal ayıklanma tezinden mülhem bu esastan ziyade evrim sürecinin terakki fikriyle ilişkili zamansal boyutunun öne çıkuğını belirtmek gerekir. Bu yazılarda tekamül kaidelerine atıflar, toplumsal değişim ve ilerlemenin hem kaçınılmazlığını hem de yavaşlığını vurgulamak, yani kadınlara bir yandan umut vaat etmek, diğer yan­ dan taleplerinin hayata geçebilmesi için gereken koşullann henuz olgunlaşmadı­ ğını, dolayısıyla sabırlı olup beklemeleri gerektiğini tebliğ etmek uzere retorik bir araç olarak işlev görüyordu. Kadınlar ise evrimsel zamanın yavaş ama kesintisiz akışını kendi lehlerine işleyen bir tekem­ mul (olgunlaşma) sureci olarak değerlen­ dirirken aynı zamanda bir hayat hakkı olarak nitelendirdikleri çalışma hakkını savunmak için evrim kuramının sözcuk dağarcığından faydalandılar. Il. Meşrutiyet'in ilAnından hemen sonra dönemin ilk kadın dergisi Demet'i çıkar­ tan Celal Sahir, "kadın meselesi"ni bir eğitim meselesi olarak gören, kadınlann hürriyetten beklentilerini toplumsal teka­ mül kaidelerini hesaba katarak makul bir seviyede tutmalan gerektiğini düşunen aydınlardan biridir. 1908'de kadınlara hi­ taben verdiği bir konferansta her şeyden önce, kadınlann eğitimine annelik vazife­ leri üzerinden değer biçen dönemin Os­ manlı aydınlannın standart göruşlerini tekrarlıyor, "en büyük vazifesi terbiye-i evlat [olan) kadınları cahil bırakmak, okutmamak milletin Alisini öldürmektir," diyerek dinleyicilerine sesleniyordu . Celal Sahir'in konuşması, eğitim seferber­ liğinde rol almalarını umduğu "muktedir hanımlar"a yönelik bir davetti aynı za­ manda. Tüm kadın dernekleri birleşerek büyük bir kız mektebi açmalı, dahası Nigar, Emine Semiye ve Halide Salih Ha­ nımlar gibi Turk kadınları ile meşhur gayrimuslim Osmanlı kadınlan el ele ve­ rip mukaddes bir amaç olan kız çocukla-

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MÜSLÜMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

nnın eğitimi için çalışmalıydı (1909: 764765). Ancak Celal Sahir bu davetin yanı sıra bir de ikazda bulunarak, kadınlara hak taleplerinde ölçıiyü kaçırmamaları gerektiğini hatırlatır. Kanun-i Esasi'nin illlnını mıiteakip gazetelerde yazılan çı­ kan kadınların ıislubunun ifrat derecede "asabi" olduğunu söyleyen Celal Sahir'e göre, hayatta "her şey bir tekllmıil-i ted­ rtciyye [yavaş yavaş evrime) tllbi" idi, "fazla koşmak çabuk yorgunluk geti­ rir"di. Bu sebeple kadınların "sinn-i me­ deniyet [medeniyet yaşı) itibariyle bizim bıiyük babamız olan Avrupa'da kabil olan her şey[in) bizde kabil olama[yacağını)" hesaba katması ve bıitıin milletin terakki­ sini dıişıinerek "şimdilik" maarifle yetin­ mesi gerekiyordu (1909: 763). 1908'de, muhtemelen Temmuz devri­ minin hemen ertesinde kadınlara verilen bu konferansın, bir yıl sonra Ekim 1909'da Mehasin'de yayımlanması zaman­ lama açısından manidardır. Zira Cellll Sa­ hir sözleriyle Eylıil ayında yine aynı dergi­ de "Terakktyat-ı Nisvllniyyeyi Kimden Bekleyelim?" başlıklı bir yazısı yayımlan­ mış Emine Semiye Hanım'a hitap eder gi­ bidir. Bu yazıda Emine Semiye, "devr-i is­ tibdadda olduğu gibi illln-ı hıirriyetten sonra da ricalimiz bizi hiç dıişıinmedi," diyerek hem yeni iktidarın kız çocukları­ nın tahsil imkllnlannı iyileştirmek için gi­ rişimde bulunmamasını eleştirir hem de kadınların hıirriyetten beklentilerinin "Bekleyiniz, terakktyat-ı nisvilniyyenin za­ manı da gelecektir," sözleriyle ahir bir za­ mana ertelenmesinden duyduğu hayal kı­ rıklığını dile getirir (1909: 734-735). Do­ layısıyla Cellll Sahir'in evrim kaidelerine tllbi bir toplumsal değişimin kaçınılmazlı­ ğı karşısında kadınların hak ve hürriyet taleplerinin zamanla karşılık bulacağını ima eden, ama aynı zamanda milletin iyi­ liği adına kadınlan itidale çağıran sözleri, Emine Semiye'nin bu sitemkllr yazısına erkekler cephesinden bir yanıt olarak okunabilir.

Birinci Dıinya Savaşı sıirerken lstanbul Darıilfünunu'nda Ziya Gökalp'le birlikte içtimaiyat dersleri veren ve Tıirkiye'de Durkheimcı sosyolojiyi tanıtan kişilerden biri olan Necmettin Sadık'ın (Ôzyürek, 2015: 85-86), "kadın meselesi"ni ele alır­ ken savunduğu tekilmıil perspektifi de daha incelikli olmakla birlikte, Cellll Sa­ hir'inkiyle benzerdir. Necmettin Sadık 1917'de Sabah gazetesinde kaleme aldığı "Tıirk Kadınlan ve Harp" başlıklı yazıda (1917: 3) öncelikle savaşın başından iti­ baren yoğun biçimde hayata atılan kadın­ lann çalışmasının toplum tarafından artık bir ahlaksızlıkmış gibi görıilmediğini söy­ lıiyor, bunu "milli vicdan"da gerçekleşen bıiyük dönıişıime bağlıyordu. Ancak bu­ na rağmen "kadınlık meselesi" tam ma­ nasıyla halledilmiş değildi. Zira "aile ha­ yatında ifrata varan taksim-i tmalin [iş bölıimıinıin) tabii bir neticesi" olarak ka­ biliyet ve yatkınlıkları erkeklere nazaran gelişmeyen kadınlar, meslek hayatında hala dezavantajlı konumdaydılar. ôyle ki kadın memur arayan mıiesseseler dahi is­ tihdam için uygun niteliklere sahip ele­ man bulamıyordu. Necmettin Sadık'ın bu sorunu aşmak için önerdiği çözıim ise ai­ le içindeki iş bölıimıinıin yeniden dıizen­ lenmesi ve kadınların hazırlanması, hatta kadınları çalıştırma derneği gibi bir de kadınlan "hazırlama derneği" kurulma­ sıydı.9 Meslek hayau için kadınların bazı kabi­ liyetlerinin yetersiz kalmasını hane içi cin­ siyetçi iş bölıimıindeki dengesizliğe bağla­ yan Necmettin Sadık'ın fikirleri, ev işinin mıihim bir kadınlık vazifesi telakki edildi­ ği Osmanlı toplumu için hayli yenilikçidir aslında. Bu fıkirlerin, zekll, idrak ve kabili­ yetler bakımından kadınla erkek arasında hiçbir fark bulunmadığını, eğer ortada bir fark varsa da bunun toplumsal koşullar­ dan kaynaklandığını ima eden veçhesi ise, kadın gazetelerinde zaten uzun zamandır dile getiriliyordu (ôm. bkz. Safiye Hanım, 1869: 3; Terakki-i Muhadderat, 1869b:

63

F

64

E

M

1-2). Daha 1622'de kadınların toplumdaki ikincil konumuna akıl yoksunluğunun degil eğitim imkanlanndaki fırsat eşitsizli­ ğinin sebep olduğunu söyleyen Marie le jars de Goumay ve onu takiben Mary Wollstonecraft gibi feminist öncülerin dü­ şünceleri (Offen, 2000: 34), Osmanlı fe­ ministlerine de ilham vermişti. Ancak Necmettin Sadık kadınlann mesleki yeter­ sizliklerinin aile içi sorumluluklarının agırlıgından kaynaklandığını belirtirken kuvvetle muhtemel feminist öncülerin de­ ğil, evrim sürecinde çevre koşullannın cinsiyet farklılıklan üzerindeki belirleyici­ liğini vurgulayan Darwin'in görüşlerini ör­ nek almış olmalı. Sırası gelmişken Osman­ lı lmparatorlugu'nda Sosyal Darwinivn adıyla 1920'de yayımlanan ilk kitabın Necmettin Sadık'a ait olduğunu da beline­ lim (Alkan, 2009: 22). Necmettin Sadık, 1918'de Tılrk Kadını dergisinde yayımlanan "Bizde Feminizm" başlıklı bir başka yazısında da kadınlara yine hazırlanmalarını tavsiye ediyordu (1918: 2-4). Fakat bu sefer hazırlanılması gereken şey meslek hayatı değil siyasi ha­ yattı. Üstelik yazar meslek hayan için ha­ zırlanmayı, kadınlar o hayata zaten çok­ tan karıştıklan için, aciliyet arz eden bir durum olarak tarif ennişken, siyasi haya­ ta hazırlanmanın yavaş, sabırlı bir bekle­ yiş sürecinden ibaret olduğunu ima edi­ yordu. Zira "Bütün müesseseler gibi ka­ dınlık Alemine ait müesseseler de değiş­ meyen, ebediyen değiştirilemeyen bir tekamüle tAbi" idi ve elbet Amerika ve İs­ kandinav ülkelerindeki kadınlar misali Türk kadınlan da "vakti gelince" siyasi haklanna kavuşacaktı. "Feminizm dava­ sı "na karşı olmadığını bu şekilde göste­ ren Necmettin Sadık yine de önerdiği ser­ best yaşam biçimiyle Batı feminizminin Türk ve lslaın kadınları için münasip ol­ madığı kanaatindeydi. Bu yüzden, içtimai tekamül ve terakkinin her milletin mazi­ si, seciyesi, örf ve Adetleri, manevi duygu­ lan ve kültürQne tAbi bulunduğunu belir-

N

z

M

terek, bu çerçeveye uygun gördüğü "ha­ kiki feminizm"in önceliklerini şöyle be­ timler:

Hakiki feminivn hiçbir ıaman kadınlığın şu iki hakiki ve mukaddes gayesini unut­ mamıştır: Aile ve ahl4k. Ailenin inhil41i [dağılması] milletin inhil41i demektir. [. . . ] Ailede, hayatta kadının erkekle mıls4vata [eşitliğe] doğru gitmesi, kadın­ lann faal hayata kanşmalan hep ailenin lehine olmalıdır. [...] Hiçbir vaıife ka­ dınlann ailedeki vaıifelerinden daha mıl­ him ve daha tabif olamaı. Her ne olursa olsun bir mesleğe girerek aile haricinde yaşamak sevdası kadınlann 4tıl kalma­ sından daha tehlikelidir. [... ] Tılrk ka­ dınlığının terakklsi Türk ailesinin terak­ klsinden aynlamaı. Bu satırlann kaleme alındığı seferberlik yıllan, erkeklerin cepheye sevkiyle ortaya çıkan işgücü açığı sebebiyle kadınlar için istihdam olanaklarının arttığı, sadece kentli yoksullann değil kocalan ve oğul­ larını askere gönderdikleri için geçim derdine düşen orta sınıf kadınlann da ça­ lışmak zorunda kaldığı yıllardı. Kadınla­ nn hayatında meydana gelen bu mecburi ve ani dönüşüme "muharebeden en bü­ yük istifadeyi temin eden [ . . ] kadınlar­ dır," diyerek (Sabah, 1917: 3), .savaşın "kadınlık Aleminde elli senede vücuda ge­ lemeyecek olan bir tekamül, yarattığını söyleyerek (Sabiha Zekeriya, 1919: 1 2), hatta bunu bir "kadın inkılAbı" olarak ni­ telendirerek (Emine Semiye, 1921: 3) olumlu bakanlar olduğu gibi, tam tersine bu dönüşümü Osmanlı ailesini ve milli ahlAkı çökenen bir unsur olarak görenler de vardı. Yoksulluğa paralel olarak fuhu­ şun ve zührevi hastalıklann yaygınlaşma­ sı, alkol tüketiminin anması, bunun yanı sıra çalışma hayatına atılan kadınlann gi­ yim kuşam ve yaşam biçimlerinde görü­ len serbestlik, aile buhranı ve ahlAki deje­ nerasyonun işaretleri olarak değerlendiri­ liyordu (Oğuz, 2019: 97). Bu bakımdan .

n

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MÜSLÜMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

1908 Devrimi sonrası Selanik'te, konferanstaki kadınlar (https:// archives.saltresearch. org/handle/ 123456789/28400).

"aile ahla.kının milli dayanışmanın çi­

ma Tanrısı janus'un modern halidir

mentosu" kabul edildiği böyle bir dö­

(1997: 71). Milliyetçilikler bu zamansal

nemde (Toprak, 1991: 451), Necmettin

çelişkiyi çözmek için erkekleri modernli­

Sadık'ın geçmiş ve maneviyatla bağları

ğin ilerlemeci, devrimci öznesi, kadınlan

koparmayan, aile-ahla.k-millet kaidelerine

ise milliyetçiliğin geçmişle sürekliliği sa­

dayalı, kadınlann ailevi sorumluluklannı

vunan muhafazaka.r yönünün, gelenekle­

her şeyin önüne koyan "hakiki femi­

rin temsilcisi olarak konumlandırmış

nizm" anlayışı, Osmanlı modernleşmesi

(McClintock, 1993: 66), aynı zamanda

ve milliyetçiliğinin ruhunda hep var olan

modernleşme uğruna siyasi bağımsızlığı

ama savaş koşullannda çok daha keskin­

ve ulusal kimliği yitirmemek için, bu

leşen bu toplumsal endişelerin bir yansı­

kimliğin özü kabul edilen manevi alanı/

masıdır.

evi dış dünyadan ayn, modernleşmenin etkilerinden mahfuz tutulması gereken

HAKK-I HAYAT MÜCADELESi

bir alan olarak tarif etmişlerdir (Chatter­

Tom Naim milliyetçiliği, modernliğin ni­

lı-Türk milliyetçiliği ve modernleşmesi

metlerinden faydalanmak için sürekli ile­

için de geçerlidir kuşkusuz. Necmettin

riye hamle yapan, ama bunu yaparken

Sadık'ın sözlerinde billurlaşan kadın ve

bağımsızlığı kaybetmek korkusuyla geç­

aile anlayışı, Osmanlı reformculannın te­

mişe ve geleneğe tutunmaya çabalayan

rakki projesinin her zaman tam göbeğin­

jee, 2011: 108-111). Bu tespitler Osman­

bir ideoloji olarak tanımlar. Bu haliyle

de yer almışu.10 Sadece erkekler değil,

milliyetçilik, bir yüzü geleceğe diğer yüzü

hayat mücadelesi içinde kuvvetini yitiren

geçmişe dönük iki çehreli mitolojik Ro-

ailelerin milletin "çürük kökleri"ne ben-

M

66

zediğini söyleyen Emine Şefkat (1913: 3), hükümeti daima siyasi inkılapla meşgul olup aileyi ihmal ettiği için eleştiren Mü­ kerrem Belkıs (1913: 2) gibi pek çok ka­ dın da aileyi, nisvAn-ı lslam'ın milletin re­ fahı ve saadeti için mücadele edeceği bir seferberlik alanı olarak görüyordu. Ancak elbette hayata atılarak çalışmayı, aile ve ailevi vazifeler kadar mühim bulan ve hatta bu görüşlerini tekAmül kuramına başvurarak izah eden kadınlar da vardı, tıpkı Naciye Hanım gibi. 1913'te Kadınlar Dünyası'na yazdığı bir yazıda çalışmayı bir insan hakkı, bir "hakk-ı hayat" olarak savunup çalışma­ nın Osmanlı kadınlan için aciliyetini dile getiren Naciye Hanım, öncelikle bu hak­ tan yoksun kalmalarının müsebbibi olan erkekleri sertçe eleştirir. Naciye Hanım'ın veciz ifadeleriyle erkeklerin tarih boyun­ ca zorlu mücadelelerle elde ettikleri öz­ gürlükten bir tek kadınlara pay düşme­ mişti. Dışarıdan hürriyetperver gibi gö­ zükseler de esasında "birer küçük müste­ bid" [despot] olan erkekler, siyasi haklar bir yana dursun, kadınlan yaşama hak­ kından bile mahrum bırakıyordu. Halbu­ ki çalışmak, "Dünyada en büyük hak hakk-ı hayattır. Cenab-ı hAlık-ı kAinatın yaratmış olduğu her bir mahlük yaşamak ister," diyen Naciye Hanım'a göre yaşamı idame ettirmek için bir mecburiyetti. Do­ layısıyla çalışma hakkı için verilen müca­ dele de aynı zamanda bir hayatta kalma mücadelesiydi. Bu mücadeleyi her şeyden ziyade önemseyen Naciye Hanım yazısı­ nın sonuna doğru, erkeklerle yan yana çalışan ve .elbet yakında siyasi haklarını da elde edecekleri aşikAr olan Avrupalı ve Amerikalı kadınlan okurlarına örnek gös­ tererek sözlerini şöyle noktalıyordu:

Bit Osmanlı kadınlan tek4mıll na:ı:ariye­ sini bildiğimiz için bu kadar ifrata gitmi­ yoruz. Lakin hukuk-ı insaniymıiti olsun istemeye hakkımı:ı: yok mudur? .. Niçin erkekler sokaklarda biti taciz etsinler?

N

z

M

Niçin bir kadın namusuyla yaşamak için çalışmaya bırakılmasın? işte bitim iste­ diğimiz hukulı-ı siyasiye değil şimdilik bu gibi hukuk-ı insaniyedir (1913: 3). Naciye Hanım'ın yazısında da görüldüğü gibi, Osmanlı feministleri mücadelele­ rinde taleplerinin makul ve mütevazı ol­ duğunu ispat etme lüzumu hissederek ço­ ğu zaman kendi konumlarını Avrupalı ka­ dınların konumuyla kıyaslamış; onların sahip oldukları haklan bir ideal olarak ufuklarından çıkarmamakla birlikte, acil gördükleri talep neyse onu meşrulaştır­ maya yönelik bir strateji izlemişlerdi. Bu strateji dile de yansıyor, acil olanı tali olandan ayıran kadınlar taleplerini vurgu­ larken sık sık fikirlerindeki ölçülülüğe işaret edecek sözcükler seçiyorlardı. Ka­ dınların dili, ulaşılması o an ihtimal dahi­ linde olan haklar karşılığında, erişilmesi "şimdilik" mümkün olmayan haklardan zamaıu gelinceye kadar feragat edileceğini bildiren bir dildi. Talebini vazgeçiş üze­ rinden ifade ederek meşrulaştıran bu dil, aynı zamanda "ataerkil pazarlık"ın diliydi (Kandiyoti, 1988). Hanımlara Mahsus Ga­ zete'de Rasime Hanım Fransa'da kadınla­ rın avukatlık yapmaya başladığını aktar­ dıktan sonra, Osmanlı kadınlannın "şim­ dilik" sadece fen ve bilimden istifade et­ mek istediğini, doktorluk veya avukatlık gibi mesleklerin ise "zamanın, tekAmülün bileceği şeyler" olduğunu söylerken bu dili kullanıyordu örneğin (1898: 4). Keza 1913'te Kadınlar Dünyası'nda yayımlanan bir yazıda kadınlar henüz en tabii haklar­ dan bile istifade edeıniyorken siyasi hak­ lan "şimdilik" hatırlarına bile getirmedik­ lerini belirten Nebile Akif de öyle (1913: 3). Osmanlı feministleri, hayata hAkim olan tekAmül kanunlarının doğal olarak kadınlık Aleminde de tecelli edeceğini (Kadınlar Dünyası, 1913: 1), yani her şey değişirken kadınların bu değişimin dışın­ da kalamayacağını söylüyorlardı. Yazıla­ rında vurguladıkları "şimdilik" sözcüğü-

iFRATLA TEFRiT ARASINDA MÜSLÜMAN OSMANLI KADINLARI VE FEMiNiZM

Kadınlar

Dılnyas ı 'nın ve Os­

nün anlamı bu bakımdan, Celili Sahir gibi

bul ediyor,

münevverlerin bu kelimeye yükledikleri

manlı Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cerniye­

anlamdan farklıdır. Değişimin hızı karşı­

ti'nin kurucusu Ulviye Mevlan'ın söyledi­

sında manevi alanın dağılmasından kor­

ği gibi, sadece milletin saadeti değil kendi

kan, kadınlan milletin çıkan için hak ve

saadetleri için de terakkiden hemen şimdi

hürriyetlerine kavuşacakları günü sabırla

pay almak istiyorlardı.

beklemeye, o an gelinceye kadar ifrata

lerinin başlattığı güçlü rüzgiln arkalarına

Bugün kadınlık uyanmıştır. Bir hak sahi­ bi, bir insan olduğunu anlatmaya çalış­ maktadır. Kendisi için, cemiyet-i beşeriy­ yenin saadeti için hür yaşamak istiyor

alarak beklemeyi ancak koşullu olarak ka-

(Ulviye Mevlan, 1918: 2).

kaçmadan yavaş ve ölçülü bir faaliyette bulunmaya davet eden erkeklere karşı, Osmanlı feministleri Avrupalı kız kardeş­

O

67 DiPNOTLAR Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri'nde 19. yüzyılda başlayan, iki dünya savaşı arası dOnemde ise iyice artan nüfusa dair endişelerin annelik ideolojisini nasıl kuwetlendirdigi ve ne gibi biyopolitik müdahalelere zemin hazırladıgı hususunda bkz. Mazower, 2008: 87-119. 2

Bu yaklaşım Osmanlı reformcu aydınlarına mahsus de!jildir şüphesiz. 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında kapitalist modernleşmenin periferisinde kalan ve ulus inşa sürecinden geçen pek çok Ortado!ju ve Uzakdogu ülkesi ile Hindistan gibi sOmürgelerin milliyetçi aydınları da "kadın sorunu"nu ilerleme ve medenileşmenin kôşe taşı olarak gOrmüşlerdir. Bu konudakl geniş literatürden birkaç Ornek için bkz. Fleischmann, 1999; Abu-Lughod, 1998; Chatterjee, 2011.

3

Bu cümle il. Meşrutiyet'in ilanından sonra yayın hayatına başlayan MaMsin ve Kadın dergilerinin kapaklarına taşınarak bir nevi motto haline gelmiştir.

4

Müslüman kadınlar arasında okur-yazarlıgın artışında 1858'de kız rüştiyelerinin açılması, 1869 tarihli Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile kız sıbyan ve rüştiye mekteplerinin kurumsal yapı ve müfredatlarının düzenlenmesi, 1870'te bu mekteplere ogretmen yetiştirecek DArülmuallimat'ın kurulması Onemli dönüm noktalarıdır. Bkz. Somel, 2000: 223-238.

5

Bu platformda eşitlik ve Ozgürlük talepleri dile getirilirken, kOlelerin/cariyelerin Ozgürlügünün ne Olçüde mevzubahis edildigi ise, Yaprak Zihnioglu'nun belirttigi gibi, araştırılmayı bekleyen bir konudur. Bkz. Zihnioglu, 2016: 53.

6

Yaprak Zihnioglu erken donem Osmanlı kadın hareketinin Oncülerinin büyük Olçüde seçkin ailelerden geldigini belirtir (2016: 52). Ancak Elizabeth B. Frierson'ın dedigi gibi, bu profil 1890'1ardan itibaren büyük Olçüde degişmiş, Orne!jin kadın mecmualarında sınıfsal konumları itibariyle ayrıcalıklı nitelendirilemeyecek kadınlar da yazmaya başlamıştır (2000: 181).

7

ifratın en gOrünür biçimi olan Avrupa modası ve yaşam tarzını taklit ve bunun temsil etti!ji sathi modernleşme/alafrangalaşma, Osmanlı romanında ve mizah basınında çokça ele alınmış bir meseledir. Bu konu hakkında bkz. Mardin, 1991: 23-77; Brummett, 2003: 357-414.

8

Ornegin Münire Mesud, Kürt kadınlarının durumundan bahsetti!ji bir yazıda peçe takmayı sefil bir işkence olarak tarif ettikten sonra �yle der: "Şeriat katiyyen yüze siyah perde çekmek gibi şeyleri emretmez. Bilakis reddeder. Muharebelerde peygamber efendimizin maiyetinde kadınlar bulunup harbe iştirak ettiklerini tarih-i lslam bize irae ediyor [gOsteriyor)" (1913: 7). Ayrıca bkz. Çakır, 2011: 256-260.

9

Necmettin Sadık "çalıştırma derne!ji" derken 1916'da kurulan Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i ls!Amiyesi'ni kastetmektedir. Cemiyet'in amacı, savaşta kocalarını ve ogullarını kaybetmiş Müslüman Osmanlı kadınlarına "namuslarıyla" çalışıp geçimlerini saglama imkanı yaratmaktı (Karakışla, 2015: 75).

10 Keza kadın ve milli aile, Kemalist modernleşme projesi için de büyük Onemi haiz bir meseledir. Bkz. Ural, 2013, Demirci-Yılmaz, 2015: 81-90.

Balkan Savaşlar1'nın ve Birinci Dünya Savaşı'nın Osmanlı'da Kadın Haklar1 Söylem(/er)ine Yansımalar1 Z E Y N E P K U T L U ATA

GİRİŞ

68

bölümü üzerine inşa edilir ve bu süreçte cinsiyet rolleri çok daha karmaşık biçim­

Batı'da ve genel olarak Ortadoğu coğraf­

ler alır. Savaş dönemleri askeri gücün ve

yasında kadın hareketleri ortaya çıktıkla­ rı 1 9. yüzyıldan itibaren, milliyetçilik ve

mil iler değerlerin en görünür ve rakipsiz olduğu dönemlerdir. Eril şiddetin kışkırtı­

modernizm ideoloj ilerine yer yer eklem­ lenerek, yer yer bu ideolojilerle tartışarak ve çatışarak cinsiyet temelli hak söylem­

larak devletin hizmetine sokulduğu savaş zamanları aynı zamanda kadınl ığa ve er­ kekliğe dair cinsiyetçi klişelerin de yeni­

lerini geliştirdiler. Osmanlı coğrafyasın­

den üretildiği zamanlardır. Erkeklerden

da gelişen kadın hareketleri de benzer

bizzat savaş faaliyetini yürütenler olma­

gerilimleri barı ndırıyordu. Osmanlı'da

ları, kadınlardan da cephe gerisinde sa­ vaş faaliyetini maddi ve manevi düzeyde

kadın hareketleri imparatorluk yapısının gereği çok kimlikli bir dünyanın içinde

desteklemeleri beklen ir. Kadınların sa­

ortaya çıktı ve gelişti. Bu yazının odağı

vaşlarla kurduğu il işkiler, cinsiyetin akış­

olan Müslüman/Türk kadınlarının söy­

kan bir toplumsal kategori olduğunu ve

lemlerine bakıldığında, modernizmin ve

cinsiyet rollerinin ve pozisyonlarının kül­

milliyetçiliğin Balkan Savaşları ve Birinci

türel ve tarihsel bağlamlara göre değişti­

Dünya Savaşı döneminin ortaya çıkardı­ ğı kırılmaları ve çelişkileri de içinde ba­

ğini, savaş ya da militarist politikalar kar­ şısında farklı konumlanmalar olabi lece­

rındırdığı açığa çıkar. Savaşın etkisi ve halihazırdaki siyasi yapının kırılganlığı

ğini gösterir. Savaş dönemlerinde kadınların dene­

kadın hareketi söylemlerine de yansır.

yimlerine yoğunlaşan çalışmaların! bir­

Bu söylemler kadın haklarına dair talep­ leri dile getirmekle birlikte, özellikle da­

çoğu savaş sırasında kadınlarla ilgili ola­ rak en fazla annelik kavramı ve pratiği­

ha milliyetçi bir çerçeveden, savaş döne­ minde (Müslüman/Türk) kadınların pra­

ze edilmeye çalışıldığını ortaya koyar.

tiklerine dair bir idealizm de barındırır. Ancak, toplumun hemen her kesiminden

nin ön plana çıktığını, anneliğin militari­ Savaş döneminde annelik, kadınların ön­ celikli vatani görevi ve ulusal kimlikleri­

kadınların gündelik sıkıntılarını ve dev­

nin asıl öğesi olarak tanımlanır. Kadınla­

letten taleplerini dile getirdikleri arzuhal­

rın savaşa en görünür katkısı, oğlan ço­

lere bakıldığında ise, bu idealizmden ol­

cuklar doğunnaları ve bu çocukları asker olmak üzere yetiştirmeleridir. Yani ka­

dukça uzakta, hayatta kalma pratikleriyle karşılaşılır.

dınlar, devlet için en değerli metayı üre­

Milliyetçilik, militarizm ve cinsiyetçi­

tirler. Doğurganlığıyla tanımlı olan kadın

lik arasındaki ilişkiyi analiz eden teoriler militarizmin ve milliyetçil iğin kadınlara

özellikle cephe gerisinde, savaş malze­

biçtiği rollere dikkat çeker. Savaşa ve mi­

bedeni, savaş döneminde aynı zamanda, mesi üretiminde işgücü olarak da kulla­

litarizme dair feminist analize dayalı ça­

nılır. Tüm bunlardan hareketle, hayat ve­

lışmaların gösterdiği üzere, savaş cinsi­

ren anne imgesinin kadınların vatandaş­

yetlend irilmiş bir süreçtir, cinsiyetçi iş

lığı için bir simge olduğu kabul görmek-

tedir. Annelik, aynen askerlik gibi, belirli

cikmeye rağmen kadınların, tarlalarda,

bir cinsiyete özel bir aktivitedir ve yine

yardım kuruluşlarında, fabrikalarda çalış­

askerliğe benzer bir biçimde savaş döne­

tığı vurgulanır.

minde ulusal ve toplumsal birliği kurmak

Söylemsel alana bakıldığında, dünya­

ve/veya güçlendirmek üzere işlevlendiri­

nın geri kalanında da geçerli olduğu

lir. Kadınlar hem "doğal" olduğu varsayı­

üzere, kadınların özellikle annelik üze­

lan hem de "tarihsel" önemine vurgu ya­

rinden militarize edildiği, Müslüman/

pılan annelik rollerini icra etmeye yön­

Türk kadınlara savaş içinde ve sonrasın­

lendirilirler.

da milli bir misyon biçildiği görülebilir.

Bu çalışmaların ortaya koyduğu tespit­

Savaş dönemlerinde devletlerin, yönetici

lerin Osmanlı bağlamında da büyük

elitlerin politikalarından biri, kadınların

oranda geçerli olduğu söylenebilir. Bal­

çocuklarını kaybetmeleri sonucunda his­

kan Savaşları ve hemen ardından Birinci

settikleri acıyı ya da çocuklarını kaybet­

Dünya Savaşı sırasında kadınlar, anneler

me ihtimalinin yarattığı kaygıyı manipüle

olarak çeşitli alanlarda savaş sürecini

ederek, kadınları militarizasyon süreci­

desteklemeye çağrılırlar. Bu dönem aynı

nin bir parçası haline getirmektir. Bu ma­

zamanda imparatorluk yapısından ulus­

nipülasyon oğlan çocuğa duyulan sevgi­

devlet yapısına geçiş sürecidir ve hem

nin ulusa duyulan sevgiye aktarılmasına

devlet kademeleri hem de nüfus Müslü­

ve acının "düşman" ulusu hedefleyen in­

man-Türk kimliği etrafında homojenleşti­

tikama dönüştürülmesine çalışılarak sağ­

rilme aşamasındadır. Dolayısıyla, yöneti­

lanır. Savaş dönemi edebiyatı buna dair

ci elitin ve entelektüel çevrenin içerme­

izler taşır. Örneğin, Yakup Kadri'nin

ye ve aktive etmeye çalıştığı kadınlar,

"Zeynep Kadın" adlı öyküsünde köyün

gayrimüslim kadınlar değil, Müslüman/

muhtarının ve imamının anneye oğlunun

Türk kadınlardır. Dönemin milliyetçi er­

cephede öldüğü haberini verdiği bölüm­

kek.feri! yazınına bakıldığında, Türk,/Müs­

de, muhtar ve imam, annenin ağlaması­

lüman kadınların (Türk) milliyetçi proje­

na oldukça sert biçimde müdahale eder:

ye ataerkil sınırlar içinde eklemlenmeye çalışıldığı görülebilir. Savaş koşullarında, kadınların eylemleri, pozisyonları ve hakları "devletin ve milletin ihtiyaçları" doğrultusunda konumlandırılmaya çalışı­ lır. Kadınlar, erkeklerin cephede olduğu dönemde emek alanındaki boşluğu dol­ durmalı, ekonomik alana destek vermeli, milli kimliğin oluşmasında sorumluluk almalı, erkeklerin askere gitmelerini teş­ vik etmeli ve en önemlisi askere gidecek

"Öyleyse kendini topla, sesini kes! (...)" Zeynep Kadın: "Osman Efendi, sözün doğru. Doğru ama yapması güç! Bilemezsin yüreğim nasıl yanı­ yor" dedi. Bunun üzerine bir kenarda mütefekkir kalan İmam Efendi söze ka­ rışır: "Şehide ağlamak günahtır," dedi. "Hem Cenab-ı Hak sana ayrıca büyük bir lütuf etmiş, bir tanesini aldı, onun yerine diğerini gönderiyor. 113

erkekleri doğurmalıdırlar. Türk Yurdu

Annelerden oğullarının ardından yas

dergisindeki "Türk Kadınlığının Harbi

tutmamaları istenir. Yas pasifleştirir, içe

UmOmideki Faaliyetleri"2 başlıklı bir ya­

dönük bir eylemdir ve acıyı bireyselleşti­

zıda, Türk kadınlarının savaş sırasındaki

rir. Oysa annenin bu acıyı bireyselleştir­

faaliyetlerinin küçümsenmemesi gerekti­

mesinin önüne geçilmeye çalışılır.4 Anne­

ği anlatılır. Yazıda, Türk kadınlarının, sa­

lerin ağlamaması, savaş koşullarına uyum

vaş dönemini Batı'ya kıyasla daha zor

sağlamaları, silahlara ve baruta alışmaları,

şartlarda deneyimlediği ve Türk kadınla­

oğullarını savaşmak üzere yetiştirmeleri­

rının aktivizminin Batı'ya göre daha geç

nin alt yapısını oluşturacaktır.s Yukarıdaki

bir dönemde başladığı belirtilir ve bu ge-

gibi örneklere dönemin milliyetçi yayın-

69

larında sıkça rastlamak mümkün. Savaş

eden annelerden ayrışmak zorundadır,

döneminin ideal vatansever annesi, acısı­

onlar "uykuya dalmış", "hizmeti reddet­

nın üstünü vatan sevgisiyle örtebilen ka­

miş", bu nedenle de millete zarar vermiş

dındır. Ailesinden çıkan şehitlerle gurur

kadınlardır; genç kadınlar, yapılan çağrı­

duyar, bedeni ve ruhuyla vatanın hizme­

ya kulak vererek onlardan ayrışacaktır:

tindedir. Böylesi bir söylemsel çerçevenin içinde kadınların acılarını hissetmelerine, savaşa dair hissettiklerini söylemelerine, çelişkilere yer yoktur.

SAVAŞIN TÜRK/MÜSLÜMAN KADINLARIN HAK s(>YLEMLERINE YANSIMASI

70

Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Sava­

Ey genç kadın, muzlim boşluklarda in­ leyen şu istimdad-ı hazine cevap ver... Bak zavallılar, annesiz, rehbersiz, bu mahuf girive-i ademe daldılar. Sen, zavallı, sen de annesizdin, lakin şimdi kendi mevkiini öğren... Bu milleti, bu harap milleti, artık sen kurtaracaksın!.. Sen, ninelerinin o muhrib uykusuna karışma!. .7

şı, Türkleştirme projesinin modernleşme

Müslüman/Türk kadın hareketinin aktif

projesiyle beraber ilerlediği, Osman l ı

dönemlerini yaşadığı Balkan Savaşları ve

Devleti'nin Türk Devleti'ne, Osmanlı

Birinci Dünya Savaşı döneminde kadın­

toplumunun Türk toplumuna dönüşeceği

lar anneliği, kendi hak taleplerini iletmek

bir geçiş dönemine denk düşer ve bu dö­

için bir kanal olarak kullanırlar; bunu ya­

nemde Osmanlı ve Türk terimi yer yer

parken de yer yer yukarıda örnekleri ve­

karşıt, yer yer geçişken bir şekilde kulla­

rilen militarist ve milliyetçi politikalarla

nı lır. Dini kimlik (Müslümanlık) ise ortak

paralel bir çizgide ilerlerken yer yer de

paydadır. Dönemin kadın hakları müca­

bu politikalarla çatışma içine girerler.

delesini doğrudan takip edebileceğimiz

Kadınlar Dünyası dergisine de bu gerilim

Ancak milliyetçi ve militarist politikalarla uyum içinde oldukları durumlarda, ata­

yansır. Osman l ı l ı k ve Türklük yer yer

erkiye meydan okudukları düzeyde, mi­

karşıt konumlandırılsa da çoğunlukla,

l iter ve milliyetçi politikalarla ister iste­

"milli" olan bağlamında geçişkendir. Kri­

mez çelişirler. 1 9 1 3 yılında yayın hayatı­

tik olansa, istisna tartışmalar dışında, Os­

na başlayan Kadınlar Dünyası dergisinde

manl ılığın gayrimüslimleri kapsamaya­

yer alan yazılara bakıldığında, kad ı n

cak şekilde kullan ılmasıdır. "Osmanlı to­

hakları, kadınların özgürleşmesi i l e ilgili

runları" son kertede sadece "hilalin kız­

taleplerin ya da gündemlerin, annelik

larını" kapsar:

üzerinden de sıklıkla dile getirildiği gö­

... Biz!... Anlı şanlı mazinin Viyana/ara dayanan Osmanlıların torunları, hi/3/in kızları, cebin-i pak ü safımızı mezellet toprakları içinde bırakmaya tahammül edecek miyiz?.. Bir cereyan-ı 3tıl ile akan Dicle, Fırat'ın, Tozan'ın kızları, bu hakaretlere katlanacak mıyız?6

rülebilir. Kadınlar aynı anda, hem anne ki savaş döneminde anne, askerin, şehi­ din, ulusun annesi demekti- hem de eği­ tim hakkına erişmeye, medeni haklar el­ de etmeye, çalışma hayatına dahil olma­ ya çalışan, hak talep eden bireyler olarak sunulur. Annelik, bir anlamda, kadınla­ rın hak taleplerini dile getirdikleri çatış­

Kad ınlar milli kimliklerine bürünüp

malı bir alan haline gelir; ortada bir çe­

anneler olarak savaşı desteklemeye da­

lişki değil, çatışma vardır; kadınlar bir ta­

vet edildiklerinde, tarif edilen milli kim­

raftan ataerkiye meydan okuyup bir ta­

lik geçiş döneminin bu özelliğini ve çe­

raftan da mill iyetçi, militarist politikala­

lişkilerini de yansıtır. Bu anneler, önceki

rın içinden söylem ürettiklerinde bu ça­

kuşak annelerden, yani eskiyi tems i l

tışma daha da gün yüzüne çıkar.

Dönemin yazınına bakıldığında, anne­ liğin farklı şekillerde mililer ve milliyetçi çerçeve içinde politize edildiği görülebi­ lir. Savaş koşullarında annelik pasif de­ ğil, aktif bir pozisyondur. Burada tarif edildiği anlamıyla aktiflik ve pasiflik, ka­ musal ve özel alan ayrımına da denk dü­ şer. Annelik kamusal bir faaliyet olarak tanımlandığı oranda aktif bir kimliğe dö­ nüşür. Anneler, bir düzeyde, ulusun ko­ lektif hafızası olarak konumlandırılırlar. Tarihten hatırlanması gerekenleri seçe­ cek, saklayacak ve çocuklarına intikam duygusu olarak aktaracaklardır:

Emin ol ki yavrum, bugün ne eker isen yarın onu biçersin. Uzaklara git­ me, 93 senesindeki mağlubiyetimiz­ den mütenebbih olmayarak 33 sene uyuduk... İşte bu otuz üç senedir dal­ dığımız hab-ı gafletten İstanbul kapı­ larında gümbürdeyen düşman topla­ rıyla uyandık... Bizi ezenlere kadim dostumuz, ezmek isteyenlere tabii müttefikimiz dedik ... Kalplerimizde bizi ezenlere ve ezmek isteyenlere karşı bir darbe-i intikam duyulmadı...

şakların öğretmeni olması da bu noktada gündeme gelir:

Kalplerimizi sızlatan felakat-ı ahire­ mizde çiğnenen mukaddesatımızın ve tahkir edilen izzet-i nefs-i millimizin intikamını alacak ve Türklerin o ezeli düşmanları olan şimal komşumuzun bir gün gelecek seylab-ı hücmuna kar­ şı Türklüğü müdafaa edecek ve mem­ leketi şu bulunduğu harap ve perişani­ yetten kurtararak asar-ı marifet ve me­ deniyetle revnak-bahş edecek olan nesl-i atiyi aguş-ı terbiyesinde büyüte­ cek, vatan ve milliyetperverlik fikir ve hissini samim-i ruhlarına yerleştirerek Türklük şeref ve ulviyetini ve şaşaa-i maziyesini ihya ve iade ettirecek olan kızlarımızın talim ve terbiyesi için inas mekteplerimizin de teksiri bir zaruret-i katiyedir.9 il. Meşrutiyet sonrasında yoğunlaşmış olan, modern bir çerçeveye bürünmüş aile yapısının kurulması tartışmaları sa­ vaş döneminde de gündemdedir. Bu ye­ ni ailenin kurucu öznesi anneler olacak­ tır. Anneler yalnızca yeni ailenin kurul­

Bizi bu hale getiren cehalet, hissizlik­

masını değil, yeni erkeğin yetiştirilmesi

tir... Sen yaşamak, fakat insanca yaşa­

işini de üstlenmek durumundadırlar. Bi­

mak istersen çalış, hiç durmayarak ça­

yolojik yeniden üretimin yanı sıra, kültü­

lış, ômrünü mütemadi bir sa'y içinde

rel yeniden üretimden de sorumlu olan

geçir... İntikamı ve ôç almayı unutma!

kadınlar, özellikle oğlan çocukların milli

Her bildiğini ve her öğrendiğini inti­

ve modern bir karaktere bürünecek şekil­

kam ile süsle, din ve vatanını, sancak

de yetiştirilmelerinde sorumludurlar. Oğ­

ve milletini sev. .8

lan çocuklar bir taraftan yenilikçi ve iler­

.

Kadınlar, eğitim hakkı gibi Birinci Dal­ ga Kadın Hareketi'nin en temel mücade­ le alanlarından birini dile getirirken de yer yer milliyetçi, mililer bir çerçeve içinden söylemlerini kurarlar. Kadınların bireysel olarak güçlenmeleri gibi temel gerekçelerle birlikte, çocuklarını vatan­

lemeci olmalı, bir taraftan da vatan top­ rağına bağlı, düşmana intikam besleyen, bedenen ve manevi olarak güçlü, azimli bir karakter edinecek şekilde yetiştirilme­ lidirler. Bunu gerçekleştirecek olanlarsa kadınlardır:

Öyle bir terbiye lazım ki teceddütten,

sever olarak yetiştirebilmelerinin ancak

terakkiden bizi uzaklaştırmasın. Fakat

iyi bir eğitimle mümkün olabileceği de

bunun yanında çocuklarımızda bir he­

sıklıkla vurgulanır. Bu metinlere bakıldı­

yecan, bir hareket duyulsun. Onların

ğında ulusu sevmenin sadece bir duygu­

azmi yanında bütün kuwetler kırılsın.

ya değil, aynı zamanda bir bilgiye karşı­

Öküz arabalarının tekerleklerine sarı­

lık geldiği görülür. Annelerin gelecek ku-

larak perişan, dağınık hicret etmesin-

71

/er. Ôyle bir terbiye lazım ki kuwetle istihfaf ettirsin, toprak muhabbeti, aile intikamı uyandırsın. Azimden, meşak­ katten korkmasınlar. Ispartalılar gibi zayıf ve cılız çocukları aramızdan ata­ lım. Hepsi kavi, sağlam, pür-heyecan, daima gayelerine yürüsünler. İşte bu kitle bize Mzım. Evet, bu denildi. Fa­ kat bu kitle, bu ordu nasıl yetişecek? Kimler yetiştirecek? Bu sualin cevabı tek bir kelime: Kadın .. 1 0 .

Dönemin milliyetçi eril/erkek yazının­ da oğlan çocukları yetiştirmek için ka­

72

d ı nlara benzer bir misyon yüklendiği gözlemlenebi lir. Kadın hakları mücade­ lesi içinde olan kadınların bu konuyu di­ le getiriş biçiminde odak sadece oğlan çocukların yetiştiri lmesi değil, böylesi önemli bir görevi dile getiren kadınlara, bu "görev" aracılığıyla güç verilmesinin kanalının açılmasıdır. Öyle ki, yeri geldi­ ğinde "ailenin 'reisi' kadın olmalıdır" gö­ rüşünü ima edecek kadar özel alanda ik­ tidar talep edilir:

Her ailede hakim-i yegane, valide ol­ malıdır. Bir evin hanımı o evin hakimi ve o ailenin reisidir. Bu onun hakkı, hakkı sarihidir. Binaenaleyh bir mini mini çocuğun terbiyesine aile efradın­ dan hiç kimse karışmamalıdır ve vali­ de hariçten gelen bir müdahaleye ma­ ni olmalıdır. Mini mini, amir, reis ola­ rak yalnız validesini tanımalıdır. Bizim yere göğe koyamadığımız Türk evleri­ nin müstebit beyefendilerine muntazır, garp hayat-ı idimaiyesinde evin efen­ disi hiçbir şeye karışmaz. Onun her is­ tirahati temin olunmuştur. O, evde adeta temelli ve muhterem bir misafir gibidir. Evin hakimi, ailenin reisi o evin hanımıdır.11 Kadınların siyasal alana dahil olmaları kadar, orduya girmeleri de çok sınırlı dü­ zeyde olmakla birlikte, gündeme gelir. Tabii bu noktada kadınların savaşa katıl­ ması, somut bir talepten çok, kadınların potansiyellerine işaret etmek, gerekirse

eline silah alıp erkekler gibi vatanı savu­ nabileceklerini ima etmek üzere günde­ me gelir. Kadınların silah kullanabilme, . savaşa katılabilme kapasitelerine dair bir referans olarak.Jeanne D'Arc gibi Batı'da süfrajetlerin de simge olarak kullandığı tarihi bir figür ve Anadolu coğrafyasın­ dan da Kara Fatma12 imgesi kullanılır. Örneğin 20 Temmuz 1 9 1 3 tarihli sayı� sında Kadınlar Dünyası dergisi, kadın sa­ vaşçı olarak bilinen Kara Fatma'nın gra­ vürünü kapakta kullanır ve Kara Fatma ile ilgili biyografik bilgilere yer verir.

Bu suretle beşeriyet, azim bir nefes da­ ha kazanacak, meclis-i mebusan kür­ sülerinde kadın sesleri işitilecek; mah­ keme/erde, belediyelerde kadınlar da bulunacak, onlardan da vali, mutas­ samf, kaymakam olacaktır. Bunun ne­ ticesi olarak her şey değişecek; ordu­ larda Jeanne D'Arc gibi Kara Fatmalar gibi şeci' kumadan/ar, dava vekilleri, fabrikatörler, ameleler velhasıl her işte kadınlar da bulunacakl!/13 "Kadın savaşçı" figürü stratejik ve sim­ gesel olarak kullanılsa bile, savaş anne­ ler için oğulların ölmesi demektir ve bir kadın oğlunu savaşta kaybettiğinde, his­ settiği acının ulus adına manipüle edil­ mesi hiç kolay değildir. Erkeklerin yazdı­ ğı metinlerden, onların savaş döneminin annelik pratiği olarak tarif ettiklerinden farklı olarak, kadınların yazdıkları metin­ lerde savaş dönem inde anne olmanın, oğlunu kaybetmenin ve bu acıyı m i l l i onura, intikam arzusuna evriltmenin zor­ luğu açığa çıkar:

Garibe Anladım ki kadınlığın vazifesi şu imiş: / Yetiştirmek yurt kurbanı, meserreti, kederi, / Ağlayarak, sızlayarak her da­ kika yüreği. / Bir kısık ses dedi bana pek acı şu sözleri: / - Kadınlığın vazi­ fesi hayatında ağlamak / Esaretin zin­ cirini bellerine bağlamak / Duruşları pek tuhaftır isyan etmez özleri / Kadın­ lığı çiğnemek-çin akıllı söz bulmuşlar!

/ Hayırdır. Kadın esir, çünkü nimet külfettedir / Külfet bizde, aksini iddia­ ya koyulmuşlar, / Aman Allah pek gü­ lünç, anlaşılmaz garibedirf14

tiri ... Avrupa'ya karşı koymaya nefsi­ mizde bir cüret buluruz. Mümkünatın nasıl şey olduğunu bilmiyoruz ki ola­ maz, diyelim... 1 6

Benzer bir çelişki çocuk doğurma ko­

Ekonominin milli leşmesi savaş süre­

nusunda da gündeme gelir, Kadınlar

since gündemde olan önemli temalardan

Dünyası bir taraftan savaşı desteklerken

birisidir. Ekonominin milli leşmesine kat­

b i r taraftan da kad ı n ların savaşa en

kı sunmak yalnızca kadınların görevle­

önemli katkısı olarak görülen çocuk do­

rinden biri olarak gündeme gelmez, ka­

Aurma konusunda da farklı bir tavır ser-

dınlığın ayrılmaz bir parçası, kadınlığın

11lleyebilmektedir:

Terbiyenin aile ve mektepten olduğu­ nu söyleyenler, bu iki hayatın da bizde olmadığını bilerek anlamalıyız ki kadın bir heves, bir makina, çocuk doğurmak için yaratılmış bir vasıta değildir.1S

özüyle alakalı bir konu olarak da tarif edilir. Kadınların milli kimliklerine ya­ bancılaşmış olmaları, kadınlıklarına ya­ bancılaşmalarıyla özdeştir. "Yabancı" mallar satan dükk3nlardan alışveriş ya­ pan üst sınıf zengin kadınlar tam da bu kadınlar, milli kimliklerinden uzaklaşmış

Oğlan çocuklarının tüccar, sanatçı, iş-

kadınlardır. "Yabancı" tüccarlardan alış­

çi gibi farklı meslekler de seçebilecekle­

veriş yapan kadınlar ulusal anlatının ha­

rini, geleceklerinin sadece ordu ve asker­ lik ile tarif edilmemesi gerektiğini vurgu­

in, şeytani karakterleri haline gelir. Bu kadınların karşısında da "fedakarlıklarıy­

layan tekil metinlere de rastlamak müm­

la", "cefak3rlıklarıyla" takdir edilesi, hay­

kün. Askeri yenilgilerin bile askeri araç­

ran olunası "Anadolu kadını" konumlan­

ların görüntüleri eşliğinde anlatıl ıyor ol­

dırılır.

masının, milli gururun sadece ordu ve savaşlar üzerinden dile getiril iyor olması eleştirilir:

...bizim ninnilerimizdeki arzu yavrula­ rımızın dimağına nakşolunur. Oğlum paşa olacak/ temennileri elbet hayat-ı memuriyetin o küçük dimağlarda ta­ karrürünü mucip olur. Hangi kadın var ki oğluna ticaretten, sanattan bahset­ sin, oğlum makinist, fabrikada amele olacak desin? ... Bizde gurur, delice, divanece bir gurur var. O kadar ki biz­ den yüksek, bizden ali hiçbir şey yok! Efsus ki bu gurur bir vakar-ı milli ma­ hiyetini haiz değildir. Felaket/erimiz­ e/en bahsederken bile araya top tüfek görüntülerini sokarak gülünç olmak, rica ederiz ne ile kabil-i teliftir? Fikir ordularından bahsedilseydi belki din­ leyebilirdik. Bilmemek ayıp değil, fa­ kat öğrenmemek, körü körüne bir gu­ rura esir olmak, hakikati tasdikten is­ tinkaf etmek, açık söyleyelim cinayet-

Biz kadınlar, memleketin alam ve saa­ detiyle en ziyade alakadar bir unsur olduğumuzdan iktisatçı/ar bizim agu­ şumuzdan doğmalıdır. Kadınlık, milli­ yetin, cengaver/iğin mehdidir. Her millet kadınlığın kucağından doğar. Bugün bonmarşe/erde, Kar/manlarda avuç avuç altın serperek memleketin kanını ecnebilere massettiren hanımla­ rımızın milliyetle kabil-i telif olmayan o harekat-ı hafif meşrebanesi yüzün­ den milletimiz kemik ile deriden iba­ ret bir kadit halindedir. Anado/u'daki fakir çiftçi hemşire/erimizin kendilerini her türlü ziynet ve saadetten mahrum ederek verdikleri paraları bu suretle is­ raf ettiğimizden millet istikrazlar için­ de boğulmuştur. Feyzdar memleketi­ miz birçok kuraklık içinde bulunuyor. Buna feyz vermek biz validelerin vazi­ fesidir. Hükümetimiz memur ekerek istikraz blçtikçe daima ye's ve hicran içinde bulunmaya mahkOmdur.17

73

Savaş sürecinin ana teması olan umilli­

duğunu fi i len isbat etmemizi kaffe-i

leşme", dönemin kadın hakları savunu­

hemşirelerimden rica ve istirham eyliyo­

cuları açısından da aslında henüz tanım­

rum." Emine Seher Ali bu tartışmada bü­

lanma ve tartışılma aşamasındadır. Ör­

yük oranda yalnız kalır.

neğin, Nezihe Muhlis (Nezihe Muhittin) ve Emine Seher Ali arasındaki, Müslü­ man kad ınların Müslüman olmayanlar­ dan alışveriş yapmaması gerektiği hak­ kındaki tartışma, imparatorluğun çözül­

74

KADINLARIN SAVAŞ DÔNEMİNDE YAZDIKLARI ARZUHALLER Savaş döneminde kadınlar devlet kurum­

me sürecinde, Müslüman-Türk kadın ha­

larına, bakanlıklara yazdıkları arzuhaller

reketinin imparatorluğun çok kimlikliliği

aracığıyla savaş koşullarından kaynakla­

karşısında milli olanı nasıl tanımladığı

nan şikayet ve taleplerini dile getirirler.

hakkında bize ipucu sunar. Nezihe Muh­

Birinci Dünya Savaşı'nda kadınların yaz­

lis, yaptığı bir konuşmada sadece Müslü­

dıkları arzuhallere bakıldığında etnik,

manlardan alışveriş yapılması gerektiğini

dini ve sınıfsal kimlik bağlamında bir çe­

öne sürer: uKaba saba olsa da zade-i

şitlilikle karşılarız. Farklı kimliklerden ka­ dınlar farklı temalarda talepleri ni arzu­

tab'ımız olan mahsulat ve mamulatımızı giyelim. Bu da olmazsa alışverişimizi

haller aracılığıyla dile getirirler.19 Bu yazı

sırf, evet sırf Müslümanlara hasr edelim.

bağlamında, Müslüman/Türk kadınların

Selamet, istikbal-i memleket, saadet ve refah-ı mil let ancak bundadır." Emine

gündeme getirdiği konulara, taleplere ve şikayetlere odaklanıldığında, savaş döne­

Seher Ali, bu konuşma sırasında dinleyi­ ciler arasındadır ve daha sonra Kadınlar

çıkmaya çalıştığı temel konu yoksulluk­

Dünyası'nda bir yazı kaleme alarak ken­

tur. Birinci Dünya Savaşı sırasında da ka­

minde, cephe gerisinde, kadınların başa

disinden daha alt kuşak olan Nezihe

dınların arzuhaller aracılığıyla dile getir­

Muhlis'in bu önerisine karşı çıkar. Bu

diği en yaygın talep, kocaları askerde

önerinin farkl ı kimliklerden kad ınların

olan ya da kocalarını kaybeden kadınla­

ortaklığına zarar vereceğini, gayrimüs­

rın, yani asker ailesi olarak tarif edilen

limleri dışladığını ifade eder:

Nezihe Muhlis hanım kızımızın nutuk­ larını da biz pek ateşin, pek asabi bul­ duk. Bunu şiddet-i heyecana, gençliğe hami ettik. Belki bizim sinnimizin iler­ lemesi, o genç ruhu ihatada izhar-ı acz etmemiz sebep oluyor. Nutuk he­ yet-i mecmuası itibarıyla pek güzel. Yalnız kadınlıktan uzaklaşmış, anasır-ı gayrimüslimeye de dokunmuş gibidir. Biz, sevgili Nezihemize itidal tavsiye ederiz.18 Bu tartışmaya dah i l olan Fehamet

kadınların, kocaları üzerinden aldıkları maaşı alamamaları, aldıkları maaşın aile­ yi geçindirmek için yeterli olmaması olur. Asker aileleri adına gönderilen telg­ rafların büyük çoğunluğu köylerde yaşa­ yan kadınlar tarafından yazı lmıştır. Ge­ nelde bir köyde yaşayan tüm aileleri tem­ silen kadınların adları ve askerde olan er­ kekle akrabalık bağı (anne ya da eş) kul­ lanılarak toplu imzalar atılmıştır. Bu telg­ raflar, ortak sorunları, talepleri, şikayetleri dile getirir. Örneğin Birinci Dünya Savaşı sırasında Fethiye, Menteşe'den Makbule adıyla, asker aileleri adına yollanan bir

Handan, Nezihe Muhlis'in görüşüne ka­

telgrafta, maaşlarını düzenli olarak ala­

tıldığını, kendisinin de aynen onun gibi

madıkları, hayatta kalabilmeleri için geli­

düşündüğünü söyler ve ekler: u ••• alışve­

re ihtiyaçları olduğu yazar.20

rişimizi sırf, evet sırf Müslümanlara hasr

Muhacir kadınlar geride bıraktıkları

edelim diyor ve bunu yarını düşünerek

mülklerinin kiralarını almakta zorlanırlar.

lslam kadınlıAının büyük bir duyg�su ol-

Kasım 1 9 1 5 tarihli bir dosyada, Meryem

isimli bir kadının Selanik'teki eviyle ilgi­

Kadınların devlet kurumlarına ilettik­

lenip kira takibini yapacak olan aynı za­

leri şik.Syetlerde ve taleplerde, finansal

manda da müftü olan Ahmet Efendi'nin

konulardan, askerlerle ilgili sıkıntılara,

bu takibi yapmadığını, evinde kendi rıza­

memurlardan, yerel eşrafla ilgili şik.Syet­

sı dışında başkalarının oturmaya başladı­

lere, oğulları esir olanların haber alma

Aını yazar.21 Yine muhacir olan ve Ay­

taleplerinden, zorla evlendirilmelere ka­

dın'da yaşayan Sıdıka, Bosna'daki evin­

dar geniş bir yelpazeden bahsedebiliyo­

den kira almadaki zorluklarını anlatır. Ki­

ruz. Bu örneklere bakıldığında, döne­

rayı alıp kendisine düzenli olarak ilete­

min yazınında -hem m i l l i yetçi erkek/

cek olan Abdi Ağa, kiranın çok altında

eril yazında, hem de yer yer kadınlar ta­

miktarlar yollamaktadır.22 Eşlerini Çanak­

rafından üretilen yazında- dile getirilen,

kale'de kaybedip barınacak evleri olma­

idealize edilen annel iAin ve kadınlığın

yan kadınlar, kendilerine ev tahsis edil­

prati kte karşılık bulduğunu söylemek

mesini isterler. Örneğin 28 Eylül 1 9 1 5 ta­

zordur. Aksine, kadınların savaş döne­

rihli bir dosyadan anlaşıldığı üzere, Emi­

mindeki gündelik pratiklerinin asıl ola­

ne kocasının ölümüyle kimsesiz, gelirsiz ve evsiz kalmıştır. lstanbul'da kendisine

rak savaş koşullarında ayakta ve hayatta kalma mücadelesiyle şekillendiği görü­

bir ev tahsis edilmesini talep eder.23 ls­

lebilir.

tanbul'un bombalanması sonucunda ev­ leri zarar gören kadınlar tazminat talep ederler. Örneğin 1 8 Ocak 1 9 1 8 tarihli bir

SONUÇ

dosyada, Hasköy'de ikamet eden üç ka­

Balkan Savaşları ve hemen ardından Bi­

dın, Hacer, Makbule ve Mihriye, ndüş­

rinci Dünya Savaşı dönemi Osma n l ı

man tayyarelerinden atılan bombalardan

Devleti ve toplumu açısından çatışmala­

haneleri dQçar-ı hasar olduğundan cihet­

rın, kırılmaların, gerilimlerin yaşandığı

ıen zararlarının tazmin edilmesini ister.24

bir geçiş dönemidir. Kadın haklarına il iş­

Kırsal alanda yaşayan kadınlar askeri ge­

kin söylemler de bu dönemin etkilerini

rekçelerle özel mülklerine el konulması,

taşır. Dönemin Türk milliyetçi (eril/er­

kullanılması konusundaki sorunları, hak-

kek) yazınında kadınlara milli kimliğin

11zlıkları, kanunsuzlukları dile getirirler.

kurulmasında, savaşın somut olarak des­

Kasım 1 91 3 tarihli bir dosyada, Tekfurda­

teklenmesinde ataerkil sınırlar içinde rol

Aı'nda yaşayan Eda isimli bir kadın, Bin­

biçilir. Bu umilli" bakış açısı, kadın hak­

baıı Bedrettin Bey'in Tekfurdağı'ndaki

ları mücadelesi içindeki kadınların söy­

evine izinsiz bir şekilde yerleştiğini, evin­

lemlerine ataerkil sınırları zorlayacak şe­

den çıkmasını istediğinde de kendisine

kilde yansır. Savaş döneminde kadınların

ılddet uygu ladıAını söyler, Binbaşı'nın

savaş faaliyetine nasıl destek olduğu ya

evinden çıkarılmasını talep eder.2S Ka­

da olması gerektiği, nmillileşme" projesi­

dınlar, yerel eşraftan, memurlardan şik.S­

ne nasıl dahil olacakları ile ilgili yorum­

yet ederler. Mayıs 1 91 6 tarihli bir dosya­

lar, kadınları vatanları için, devletin be­

da Antalya'da yaşayan bir grup kadın, ye­

kası uğruna her türlü fedak.Srlığı yapan

rel eşrafın topraklarına el koyduğundan,

"anneler" ideali üstüne kuruludur. Oysa

topraklarını ekip biçmelerine izin verme­

savaş döneminde kadınların yazdıkları

dlAlnden bahseder.26 Kocaları savaştan

arzuhallere, telgraflara bakıldığında, bu

dönmeyen kadınların, istekleri dışında,

idealin uzaAında, kadınların savaş koşul­

köy imamları ve ihtiyar heyeti tarafından

larında kendilerini ve ailelerini hayatta

uıhte kimlik belgeleriyle başkalarıyla ev­

tutma çabası görünür olur.

lendirildikleri de devlet kurumlarına ileti­ len şik.Syetler arasındadır.27

Müslüman/Türk kadın hakları savunu­ cularının arasında savaş koşullarında

75

devlete ve orduya destek olunması ge­

vurgularlar; yeni ve modern ailenin ku­

rektiği konusunda fikir birliği vardır. Bal­ kan Savaşları'nın ardından hız kazanan millileşme (Türkleştirme, nüfusu homo­ jenleştirme) projesine dönük eleştiri ol­ dukça cıl ızdır. Gayrimüslim kadınlarla

ruculuğunu üstlenecek, gelecek kuşakla­ rı yetiştireceklerse, bu takdirde aile için­ de daha fazla söz hakkı talep ederler; ka­

i l işkilenme, dayanışma gibi gündemler ortada pek yoktur, olanlarsa tekil ve za­ yıf kalmış gibi görünmektedir.

76

dınların eğitim hakkını savunurken yer yer anneliği araçsallaştırır ve bu hakkı gelecek kuşakları nitelikli bir şekilde ye­ tiştirmenin ön koşulu olarak koyarlar; ka­ dınlar savaşa dahil olacaksa yeri geldi­ ğinde asker de olabileceklerini ima eder­ ler. Söylemleri, kadınlar adına, kadınlar için hak talep ettikleri noktada kadınları modernist, militarist, mill iyetçi ve ataer­

Savaş döneminde Osmanlı'da Müslü­ man/Türk kadın hareketinin kurduğu söyleme bakıldığında, hareketin mil ita­ rist ve milliyetçi bir söylemi ciddi düzey­ de barındırdığı görülmekle birl ikte, bu söylemin, dönemin ataerkil politikalarıy­

kil bir çerçevede araçsallaştırarak savaş sürecine dahil olmaya davet eden döne­

la çatıştığı oranda, militarist ve milliyetçi politikalarla çelişki içinde olduğu görü­ lür. Bir annenin oğlunu savaşta kaybet­ mesinin yol açtığı acının bi reysel liğini

min (Türk) milliyetçi eril/erkek söylemin­ den ayrışır. Bu bağlamda dönemin (Türk) milliyetçiliği içinde ara bir katmanı tem­ sil ettikleri söylenebilir. D

D i P N OT L A R / Güdük Hasan, Mehmet, komşunun ibiş, / Oğlun Duran, filan hep şehit imiş;/ Bu habere sakın ağlama, emil / Yeşiller giyinip kırklara eren, / Ölmeden cennette yerini gören, / Vatanı uğruna canını veren / Şehide karalar bağlama, emil ( ... )" (Şevki Bektör, 6 Teşrinisani 1 333, Türk Yurdu, yıl: 6, no. 1 48, 22 Teşrinisani 1 333 (Türle Yurdu, s. 270).

Konuyla ilgili tartışmalar için bkz. Sutton, Barbara, S. Morgen ve J. Novkov (der.)

(200B), Securily Disarmed: Critica/ Perspeaives on Gender, Race, and Militarization, Rutgers University Press, New Brun-

swick, N.J; Lorentzen, Lois Ann ve Jennifer E. Turpin (der.) (1 998), The Women And War Reader, New York University Press. Elshtain, Jean Bethke ve Sheila Tobias (der.) (1 990), Women, Militarism, and

War: Essays in History, Politics, and Social Theory. Savage, Md.: Rowman ve Littlefıeld; Enloe, Cynthia (2000), Maneuvers: The lnternational Politics of Militarizing Women's Lives, University of California Press; Grayzel, Susan (1 999), Women's ldentities at War: Geneler, Motherhood, and Politics in Brit.ain and France During the First World War, University of North

5

"Evet babacığım, çok iyi... Hele gelinlerinizin böyle silah sesleriyle, barut kokularıyla göçürülmesi çok güzel. Zir3 bu gelinleriniz de yarın asker ocağına gönderecekleri koç yiğitlerimizin anaları olacaklardır; vatan toprağına kin ve tamahlar beslemekle olan düşmanlara göğüs gerecek askerlerimizi bağırlarında büyütecekler." Mehmet Emin, Türle Yurdu, yıl 5, no. 75 ( Türle Yurdu, s. 1 46).

2

Lebib Selim, "Türk Kadınlığının Harbi UmOmideki Faaliyetleri", Türle Yurdu, cilt 5, no. 94, 8 Teşrinisani 1 331 (Türk Yurdu, s. 250).

6

Ulviye Macit, "Yurt Hemşirelerime", Kadınlar Dünyası, no. B, 1 1 Nisan 1 329 (Kadınlar Dünyası içinde, s. 78).

3

Yakup Kadri, "Zeynep Kadın• ikdam, no. 6999, 7 Ağustos 1 9 1 6 ( 1 . Dünya Savaşı Hik3yeleri, s. 1 1 6-1 1 7).

4

"A!!lama, Emil" (Şehidin anası 'Güllü Bacı'ya) /Bacı yok mu hani Çopur'un Memiş,

Carolina Press, Chapel Hill, N.C.

7

8

"Bugünün Genç Kadınına", Kadınlık, no.

1 , 8 Mart 1 330 (Şükufe Nihal, Bütün Eser/eri içinde, s. 9).

Pakize Sadri, Kadınlar Dünyası, no. 4 1 , 1 4 Mayıs 1 329 (Kadınlar Dünyası içinde, s. 41 5).

q

Hatice, "Kızlarımızın Lüzum-ı Tahsili",

Kadınlar Dünyası, no. 88, 30 Haziran 1 329 - 9 Şaban 1 331 (Kadınlar Dünyası, s.

403-404).

10 Nesrin Salih, "Bizde Aile Hayatı Niçin Yok", Kadınlar Dünyası, no. 75, 17 Hazi­ ran 1 329 (30 Haziran 1 9 1 3 ) (Kadınlar Dünyası, s. 262). 1 1 Fatma Zerrin, "Terbiye-i lbtidaiyede Vali­

delerin Mevkii", Kadınlar Dünyası, no. 70, 1 2 Haziran 1 329 (Kadınlar Dünyası için­ de, s. 207). 12 Kara Fatma(lar) ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Zeynep Kutluata, "Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemi'nde Savaş ve Toplumsal Cinsiyet: Kara Fatma(lar)", Kül­

tür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar,

2006-2007 Seçkisi, s. 1 49-68 (lstanbul: BGST Yayınları, 2008).

1 l S. Naciye, Sultan Ahmed, "Evrak-ı Varide: Erkekler Hakikaten Hürriyetperver midirler!, Ne istiyorlar!", Kadınlar Dünyası, 1 O Nisan, 1 329, no. 7 (Kadınlar Dünyası, s. 307).

14 Mediha lsmail, "Garibe", Kadınlar Dünya­ sı, no. 1 1 , 1 4 Nisan 1 329 (Kadınlar Dün­ yası, s. 1 06). 15 Nesrin Salih, "Türk Kızları•, Kadınlar Dün­ yası, no. 52, 25 Mayıs 1 329 (Kadınlar Dünyası, s. 1 6-1 8.)

1 6 Emine Seher Ali, "Hayat-ı Sanat", Kadınlar Dünyası, no. 9, 1 2 Nisan 1 329 (Kadınlar Dünyası, s. 85). 1 7 Ulviye Macit, "Yurt Hemşirelerime•, Ka­ dınlar Dünyası, no. 8, 1 1 Nisan 1 329 (Ka­ dınlar Dünyası, s. 78). 1 8 Emine Seher Ali, "iktisat•, Kadınlar Dün­ yası, no. 4, 7 Nisan 1 329 (Kadınlar Dün­ yası, s. 35). 19 Birinci Dünya Savaşı döneminde Ermeni kadınların yazdıkları arzuhaller için bkz. Zeynep Kutluata, "Masum ve Bigünah Mahdumum ... : Birinci Dünya Savaşı'nda Ermeni Kadınların Yazdıkları Arzuhaller"

Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar

(online: http://www.feministyaklasimlar. org/category/sayi-27-ekim- 201 5/) sayı 27, (Ekim 2015).

77

20 BOA 45 / 64 1 336 Ra 25 21 DH.H ... 70/1 7 1 332 Za 27 22 BOA. DH.l.UM.EK. 27/78 1 335 R 21 23 BOA. DH.l.UM 89-04/1 -1 3 1 333 Za 23 24 BOA. DH.l.UM 2 1 -1 20 1 336 R 05 25 BOA. (YB 27) DH.H ... 3-1/27 1 331 Z 02 26 BOA. DH.l.UM 84-2/49 1 334 B 1 5 2 7 BOA. DH.H ... 61-1/55 1 33 1 B 03

•

Müslüman-Türk Kadın Süreli Yayınlarında Ortadoğu Kadın Hareketleri E M İ N E H IZIR

78

Ortadoğu, sınırları yüzyı llar içerisinde

Osmanlı Devleti'nde 1 869 yılında ya­

değişen politikalarla tekrar tekrar kurulan bir coğrafya. Tarihte birçok kez sömürge devletlerinin hücumuna uğrayan Ortado­

yımlanan i l k kad ı n dergisi Muhad­ derAt'\an sonra, kadınlara yönelik birçok süreli yayın çıkarıldı. Başlangıçta erkek­

ğu devletleri, 19. yüzyılın ikinci yarısın­ dan itibaren, dünyada cereyan eden mil­

çıkarılan yayınlara sonrasında kadınlar

liyetçilik akımının da etkisiyle bağımsız­ lık mücadelesi ve reform talepleriyle ha­

ler tarafından ya da erkeklerle beraber tarafından, kadınlar için çıkarılan dergi ve gazeteler de eklendi. il. Meşrutiyet'in

aktif olarak rol aldı fakat bu kez kadınla­

ilanıyla ise kadın gazete ve dergilerini de kapsayacak şekilde, süreli yayınlarda bü­

rın erkek egemen milli mücadelede yer

yük artış yaşandı. Kadın süreli yayınları­

reketlendi. Bu hareketlerde kadınlar da

alma sebepleri yalnızca ulusun çıkarı ve

nın birçoğunda geleneksel anlayışla ve

bağımsızlığı deği ldi. "Kadınlar, yabancı

modernizmin de etkisiyle aile hayatı, ço­

güçlerden kurtulmadıkça kendi haklarını

cuk yetiştirme, güzellik, moda, ev işleri

elde edemeyeceklerini düşünerek ulusal

vb. konular üzerine yazılırken bir kıs­

kurtuluş mücadelelerinde yer aldılar ... "

mındaysa bu çalışmanın da izini sürdüğü

(Davaz, 2004; 1 79) Özellikle üst sınıfa

kadın hakları, kadınların talepleri, dünya

mensup eğitimli kadınlar, Batı'daki geliş­

kadınlarının mücadelelerine dair yazılar

melerden ve kadın hareketinden haber­ dardı. Bir yandan sömürgeci güçlerle, di­

yer almaktaydı. Dönemin öne çıkan kadın süreli ya­

ğer yandan ataerkil düzenle ve bu düze­

yınlarında 1 kadın hareketleri, dünyada

ne göre şekillenmiş politikalarla müca­

feminizm, bizde feminizm gibi başlıklar

dele başlattı lar.

altında yayımlanan yazılarda yoğun ola­

1 906-1 9 1 1 tarihlerinde lran Anayasa

rak Batı'nın referans alındığı ve örnek

Devrimi, 1 9 1 9'da Mısır Devrimi gerçek­ leşti; 1 923 yılında ise Türkiye Cumhuri­

verildiği görü lür. Ortadoğu ülkelerinde modernleşme hareketlerinin yönü Avru­

yet'i kuruldu. Birbirine çok yakın tarihler­ de Ortadoğu ülkelerinde yaşanan bu ge­

ettiği yolun da Avrupa olması şaşırtıcı

lişmeler, modernleşme hareketleri nin

değildir. 1 890-1 930 yılları arasında Os­

pa olduğundan, feminist hareketin takip

coğrafyayı etkisi altına almış olduğunu

manlı'da yayınlanan yirmiden fazla ka­

gösterir. Aynı zamanda coğrafi ve tarihsel

dın süreli yayını incelendiğinde, birço­ ğunda Mısır, Suriye, Lübnan, lran, Afga­

yakınlıkta benzer hareketlerin yaşandığı bu ülkelerin birbirleri üzerindeki etkisi de bu devrimler üzerinden düşünülmelidir.

Bu çalışmada, Ortadoğu'da 1 890-1 930

nistan gibi ülkelerin kadı n hareketine dair herhangi bir habere rastlanmazken Fransa, Almanya, İngi ltere, Rusya kadı­

yılları arasında benzer süreçlerden geçen

nını tanıtan, başarısını, mücadelesini ak­

Mısır, İran ve Osmanlı (Türkiye) Devletle­

taran birçok yazı görü lür. Sınırlı sayıda

rinde oluşan kadın hareketleri, Müslü­

süreli yayın arasında Kadın (Se/anik)

man-Türk kadın süreli yayınlarından ha­

( 1 9 1 1 - 1 9 1 2), Kadınlar Dünyası ( 1 9 1 3)

reketle takip edilmeye çalışılacaktır.

ve Kadın Yolu (1 925), Ortadoğu kadın

hareketine dair içerikleriyle öne çıkmak­ tadır.

Kadın (Se/anik) Dergisi'nde Kazım Na­ mi adıyla "Acem Kadını ve ihtilali" baş­ lıklı birbirinin devamı dört yazı yayımla­ nır. Yazıların ilki, 10 Teşrin-i Sani 1 324 (23 Kasım 1 908) tarihli 5. sayıdadır. Bu yazıda Osmanlı'da özgürleşen basın ve artan yayın faaliyetleriyle birlikte İran'da­ ki toplumsal hareketlerden haberdar olunduğu, bu hareketlerin önemi, Batı tarafından nasıl algılandığı aktarılır. Os­

n-....b_ ....' Ol . -

.ı. !.ol: ••111•.ill _.1; ••1 ·-

·' •. . ...

Kadın (SelanUc) dergisinin 5-6-7-9.

sayılannda �cem Kadını ve ihtilali• başlıklı yazılar yer alıyor.

manlı toplumundaki yenileşme hareket­ leri, dünya üzerindeki reformist hareket­ lerin algılanma biçimini de değiştirmiş, bu hareketlerin Osmanlı süreli yayınla­ rında yer bulmasına imkan sunmuştur. Genel bilgilerin ardından Kılzım Nami, asıl amacının "Acem kadınının bu hare­ ketlerdeki rolünün ne olduğunu göster­ mek" olduğunu belirtir. Serinin sonraki yazılarında ise bu konuyu ayrıntılarıyla ele alır. lran'da halk, 1 905 yılında ekonomik problemler, hak ve adalet arayışı gibi ne­ denlerle gerek Avrupa'da yaşanan geliş­ melerin gerekse Osmanlı'da ilan edilen Kanun-i Esasi'nin etkisiyle ayakland ı . 1 906'da lran Anayasa Devrimi gerçek­ leşti. Kadınların da katılımıyla gerçekle­ şen bu devrimin kadınlar için getirdiği bir yenilik yoktu. Kadınların ve erkekle­ rin bu devrimden çıkarı ortaktı: Vatan ı müdafaa. Kılzım Nami, Kadın'ın (Sela­

nik) 9. sayısındaki son "Acem Kadını ve ihtilali" yazısında bu durumu şöyle akta­ rır: "Hepsi hiss-i vatanperverılneye ma­ liktir [vatansever hislere sah ip) . Gaye-i

la yayımlanan yazıda ise "Mısır gençleri, ne [acı içinde) yaşadıkları esılret-i siyasiy­ yeden [siyasi tutsaklık) kurtarılmaya ça­ lışmaktadırlar,"3 cümleleriyle kendine yer buluyordu. Kadınların haklarına ve hak taleplerine dair yazılan bu yazılarda ön­ celiğin ulusal bağımsızlık olduğunun ifa­ de edilmesi, 20. yüzyılın başlarında sö­ mürge ya da sömürge tehlikesi altında olan Ortadoğu ülkeleri için şaşırtıcı değil­ dir. Mil letin kurtuluşu için kadının kurtu­ luşu, kadının kurtuluşu içinse mil letin kurtuluşu şart görülüyordu. U lusal müca­ dele ve kadın mücadelesi birbirinden destek alması gereken, birlikte kurulan hareketler olarak göze çarpıyordu. Orta­ doğu kadın hareketinin m i l l iyetç i l ikle olan ilişkisine dair tartışmalar da buradan hareketle yürütüldü. Birinci Dünya Sava­ şı'nın ardından bu coğrafyayı da etkisi al­ tına alan milliyetçilik cereyanı içinde ka­ dın, sağlıklı bir toplumun temelini oluştu­ racak anne ya da kız kardeşe denk geli­ yordu. Kadının talep ettiği haklar, milli­

emelleri [arzularının amacıf umumiyedir

yetçiliğin ana değerleriyle örtüştüğü tak­

[geneldir). Her şeyden evvel vatanlarının

dirde erkekler tarafından da savunuluyor­

tesirat-ı tehditkılrılne-i ecnebiden [ya­

du. Fakat kadınlar hem kamusal alana

bancıların tehdit eden etkisinden! kurtul­

çıkmak hem de aile hukuku gibi alanlar­ da erkeklerin hoşuna gitmeyecek eşitlik

masını; haricen [dışarıda) kuvvet, dahi­ len [içeride! hürriyet kazanmasını isti­ yorlar."2

isteme taleplerinde bulunuyorlardı. Bu

Vatanın bağımsızlığı, ulusun kurtuluşu

yönlülüğünü düşünmeyi, kadın mücade-

fikri, Kadın Yolu Dergisi'nin 30. sayısın­

Jetinin uluııal mücadeleden ayrılmadığını düıünml!ye yeAliyorum.

da, "Mısır'da Kadın Hareketleri" başlığıy-

79

kadın ve erkek, evvela: içinde muztaribıl­

noktada kadınların mücadelelerinin çok ·

•

kelimesi yerine kadın kelimesinin kulla­ nılması, Mısır Feminist Birliği'nden bir yıl sonra, 1 924'te kurulan Türk Kad ı n Birliği'nin etkisi olarak düşünülebilir. Mısır Feminist Birliği'nin yayın organı

L'Egyptienne, Türk Kadın Birliği'nin ya­ yın organı ise Kadın Yolu'dur. Her ikisi KadınJar Dünyası dergisinin 104.

saymnda "Mısırlı Kadriye HiJseyln Hanımefendi" tanıhlmaktadır. "Mısır'da Kadın Hareketleri" yazısın­

80

de birliklerin faaliyete geçmesinden iki yıl sonra yayınlanmaya başlayan bu dergilerin amacı hemen hemen ortaktı: Birliğin amaç ve faaliyetlerini kadınlara duyurmak, dünya kadınlarından ve ka­ dın hareketinden bahsederek kadınları

da, 1 695 yıl ına dek Mısırlı kadınların ka­

bil inçlendirmek ve mücadelenin içine

dın hareketi adına herhangi bir şey yap­

çekmek. Aslı Davaz, Eşitsiz Kız Kardeş­ lik kitabında, L 'Egyptienne Dergisi'nin

mamış olduğu; ancak Kasım Emin Bey'in kadın serbestliği ve yeni kadın düşünce­ siyle yazdığı iki eserin ardından Mısırlı kadınların matbuatta kend ilerini göster­

Türkiye'deki kadın hareketiyle ve kadın­ ların toplumdaki yeriyle ilgili birçok ha­ ber ve yazı yayınladığını belirtir. Arap

meye başladığı ve geleneklerden sıyrıl­

dünyası ve Doğu'da yaşanan gelişme­

ma gereği duyduğu anlatılır. Yazının bü­

lerden öncelikli olarak bahseden dergi

yük bir bölümü 1 923 yıl ında kurulan

aynı zamanda tanınmış Mısırlı, Doğulu

"Mısır Feminist Birl iği"nin i l keleri ve

ya da Batıl ı kadınları tanıtıyordu ve Tür­

amaçları üzerinedir. " 1 9 1 9-1 920 tarihin­ de Fransız mektebinde tahsilini ikmal et­ miş [tamamlama] olan Hüda Şu'ravi Ha­ nım'ın riyasetinde [başkanlığında] Mısır Kadın Birliği teşekkül etmiştir [kurulmuş­ tur]. Bu cemiyet programında muayyen metalib [bel irli talepler] dermiyan eyle­ mişlerdir [ileri sürmek] : Evvelen [birinci olarak] : Hayat-ı iç­ timaiyye [toplum hayatı] ve tahsiliyyede [eğitimde] erkek ve kad ı n müsavatı [eşitl ik] . Saniyen [ikinci olarak] : Aile hukuku­ nun tanzimi [düzenleme] ve ıslahı [iyi­ leştirme] . Salisen [üçüncü olarak] : Kadınların hakk-ı intihaba [seçme-seçilme hakkı) iş­ tirakleri [katılması) ve parlamentoya ka­ bulleri."4 Orijinal adı "Mısır Feminist Birliği" ol­ masına rağmen yazıda "Mısır Kadın Bir­ liği" kullanımının tercih edilmesi dikkat

çekici. Kadın Yolu Dergisi' nde açıkça fe­ m i n ist mücadeleden bahseden birçok

yazı yayınlanmışken bu noktada feminist

kiye'den kadınlara da yer vermişti (Da­ vaz, 2004: 203). Bu doğrultuda Kadın Yolu Dergisi' nin L 'egyptienne'ye karşı zayıf kaldığını söylemek mümkün. Ka ­ dın Yolu'nda Türkiye'de ve Batı'da ya­ şanan feminist hareketler yoğun olarak yer alı rken Ortadoğu'ya dair yayınlanan yazılar bir elin parmağını geçmez. Tür­ kiye'deki kadın hareketleri Mısır ve di­ ğer Ortadoğu ülkeleri tarafından yakın­ dan takip edilirken Ortadoğu kadı n ha­ reketi, Türkiye'deki kadınların daha zi­ yade "haberdar'' olduğu bir durum ola­ rak karşımıza çıkar. Türkiye'deki mo­ dernleşme hareketlerinin Mısır, lran ve diğer Ortadoğu ülkelerine göre daha hızlı gelişmesi ve bir öncü görevi gör­ müş olması bu durumun sebepleri ara­ sında gösterilebilir.

Mısır Feministler Birliği'nin yirmi yıl boyunca son derece sınırlı kazanımlar (evlenme yaşının yükseltilmesi gibi) el­ de etmesine karşılık, Türk Kadınlar Birliği, başta seçme ve seçilme hakkı­ nın kazanılması olmak üzere, ciddi

yasal reformlar elde etmiştir (Bora, 201 0: 57). Yine "Mısır'da Kadın Hareketleri" adlı yazıda, Mısır Kadın Birliği'nin amaçları doğrultusundaki kazanımlarından da bah­ sedil iyor: Kız okullarının açılması, Aile Kanunnamesi, boşanma hakkı, evlilik ya­ şının on altıya çıkarılması gibi. .. Birçoğu kadının aile hayatındaki yerine yönelik olan bu gelişmeler kadın hakları için se­ vindirici fakat yazının yazıldığı dönemde, kadınların çok daha fazla hak talep ettiği ve bu gelişmelerin devamını bekledikleri görülüyor. Yazının devamında, henüz ka­ dınları tatmin edecek bir görünürlüğün sağlanmadığı alanlar sıralanıyor:

... Mısır kadınları, henüz haricde [dı­ şarıda) memuriyet ve sıfat-ı hayatına [hayat sıfatına) atılmış değildirler. Ti­ yatro, aktris, müzisyen, kadınlardan pek asil ailelere mensup olanları dahi ancak bir hayır-kar merasim [hayırlı tören) ve müsamerelerde erkeklerin hazır bulunmamasına rağmen icra-yı sanat eylemektedir/er [sanat yapabil­ mektedirler). Bundan gayrı kadınlar hiçbir suretle hayat-ı hariciye [dışarı­ daki hayat) ile alakadar değildirler.s Oysa, özellikle orta-üst sınıf kadınların eğitim ve hukuk alanındaki taleplerle be­ raber en sık dile getirdikleri ve arzuladık­ ları şey kamusal hayata dAhil olmaktı. Kazım Nami, Kadın (Selanik) Dergi­ sinin 6. sayısındaki "Acem Kadını ve ihti­ lali il" yazısında "Bir mAhluk-ı za'if telak­ ki olunan [zayıf bir varlık olarak görülen] �rkeğin hakareti kadar kadını sükOt etti­ ren [susturan] bir şey var mı!- Acem kadı­ nı, müteehhil [evli] olduğu halde bile, bir­ çok zaman umOr-ı hariciyyeden [dış işle­ rinden] bihaber [habersiz] ve hAric [dışa­ rı] bırakıldı . ... Bu şerait [şartlar] altında yaşayan kadınların bir hareket-i ahrArane­ yi [hürriyet hareketini] anlayabilmesi, al­ kışlaması ve mu'Avenet [yardım] etmesi nasıl mümkün olabilirl"6 cümleleriyle ka­ dınların devrimle gelen yeniliklerden, ka-

Kadın Yolu dergisinin 30. sayısındaki aynnhlı "Mısır Kadın Hareketleri" yazısı dikkat çekiyor. musal yaşamdan uzak kalmalarına ve kendilerini geliştirmelerine engel olan er­ kekleri hedef gösteriyordu.

Kadınlar Dünyası Dergisi'nde, "Hu­ kuk-i Nisvan" adıyla bir yazı dizisi ya­ yımlanır. Yazıların ana teması, dünya üzerinde farklı milletten kadınların ya­ şamları ve sahip olduğu haklardır. "Ka­ dınlar Dünyası" imzasıyla yayımlanan bu yazılardan, 4. sayıda yer alan, "Mısr-ı Kadim Erkekleri Nazarında Kadınlar" alt başlıklı yazıda • . . . Mısr-ı kadim nisvanı hakkından, yaşattırıldıkları hayattan"7 bahsedil ir. Kadının tarih boyunca kapa­ tıldığı sarayların, evlerin, onun gelişme­ sine engel olduğu anlatılır. Erkeğin ta­ hakkümle kendisinin ilan ettiği kamusal alana karşı lık, kadına "bıraktığı" ancak özel alanın da özeli olarak ifade edebile­ ceğimiz haremdir. "işte kadınlara karşı olan bu tazyikat kadınları şöhret kazan­ dırmaktan alıkoydu."8 Görünür olmayan, sürekli olarak bastırılan ve baskılanan kadının erkekle eşit, erkek kadar başarılı, erkek kadar görünür olması mümkün müdürl Öyleyse, "kadınların dünya dün­ ya olalı erkeklere enis-i can, refik-i ömr olamadıklarını, hanelerinin nazımı, ida­ relerinin nazırı bulunamadıklarını"9 söy­ lemek abartı l ı ol mayacaktır. Eşitsizliği kuran ve yöneten ataerkil zihniyet kadın­ ları "dışarıdan" mahrum etmekle kalma­ mış, "içeride" söz sahibi olma haklarını da ellerinden almıştır.

Kadın (Se/anik) Dergisinin 9. sayısın­

da yer alan "Acem Kadını ve İhtilali" ya­

z m nda ise, kadınların gelecekten bir

81

beklentisi olmadığını düşünmenin yanıl­

82

çen yıllara rağmen Kadın Yolu Dergisi

tıcı olduğunu ifade eder: "Kadınların is­

( 1 927) yazarları, tıpkı Kadın (Selanik)

tikbal için hiçbir emelde bulunmadıkları­

(1 909)'da K&zım Nami'nin dile getirdiği

nı temin etmek fazlaca gitmektir. Asırlar­

gibi kadının taktığı yaşmağı "zarif" olu­

dan beri alıştıkları örtü; bizim nazarımız­

şuyla değerlendiriyordu. Peçe ya da hi­

da olduğu gibi onlarca bir tem&sil-i esa­

cabı •zarif"likle açıklamak, bu örtülerin

ret [esaret sembolü] telakki [kabul] olun­

ifade ettiği anlamın artık değiştiğini gös­

muyor; m&m&fıh onlara da ağır gelmeye

terir. Örtü, kadının inisiyatifinde, isterse

başlıyor lakin &lem-i isl&miyetin [lsl&m

kullanmaya devam edeceği bir şeye dö­

dünyasının] hareket gösterdiği bu itiyada

nüşmüştür.

[alışkanlık] karşı defaten il&n-ı harb [sa­

Ortadoğu'da gazetecilik faal iyetlerinin

vaş ilanı] etmeyecek kadar zarif ve dOr­

gelişimi ve dünyaya açılması 1 9. yüzyı­

endişanedirler [gelecekten endişededir­ ler] ."1 0 Ortadoğu'da 20. yüzyılın başın­

da ise hız kazandı. Türkiye, Mısır, lran

dan itibaren tartışmaya açılan peçe, ka­

lın sonuna doğru gerçekleşti, 20. yüzyıl­

dınlar arasında da fikir ayrılıklarına ne­

gibi ülkelerin dış dünyadan haberdar ol­ masını ve gelişmeleri yakından takip

den oldu. Kadınların bir kısmı peçenin

edebilmesini sağlayan basın yayın faali­

lsl&miyet'in bir parçası olmadığını, gele­

yetleri aynı zamanda bu ülkelerde başla­

nekler ve erkekler aracıl ığıyla kadının

mış toplumsal hareketlerin yayınlandığı;

buna mecbur bırakıldığını ve peçeden

yeni hareketlerin başlamasına da katkı

kurtulmak gerektiğini savunurken buna

sağlayan mecralar oldu.

karşı çıkan kadınlar, henüz eğitim ve hu­

Ortadoğu'da yürütülen kadın mücade­

kuki eşitlik talepleri karşılanmamışken

lelerinin paralellik gösterdiği ve etkileşim

kılık kıyafet tartışmasını amaca giden yo­

h&linde olduğu bir gerçek. Ancak gerek

la taş dizmek olarak görüyordu. K&zım

Mısır ve lran'ın gerekse Türkiye'nin sür­

Nami'nin peçeden esaret sembolü ve

dürdüğü mücadelenin kendine özgü bir

alışkan l ı k olarak bahsetmesi, peçenin

biçimi ve akışı; benzedikleri kadar, farklı

anlamının Osmanlı toplumunda da dö­

oldukları noktalar var. Türk-Müslüman

nüşmeye başlamasıyla ilgili. Peçe, ait ol­

kadın süreli yayınları üzerinden bu etkile­

duğu düşünülen lsl&miyet'ten alınmış ve

şimi anlamaya çalıştığımda birçok dergi

toplumun al ışkanlıklarına mal edilmiş.

ve gazete incelememe rağmen sınırlı sayı­

Fakat 1 9 1 S'lerde peçeyle ilgili zamana

da yazı ile karşılaştım. Türk-Müslüman

ihtiyaç olacak ki, Mkadınların zarif olduk­

kadın süreli yayınlarında Hindistan, Çin,

lirtilmiş aynı yazıda.

berler, bu ülkelerden başarılı kadınlar, ka­

lran'da ve bahsi geçen diğer Müslü­ man ülkelerde peçenin çıkarılması bir­

dı. Buradan hareketle Osmanlı kadın ha­

denbire gerçekleşen bir hareket olmadı.

reketinin yüzünün Batı'ya dönük olduğu­

"Mısır'da Kadın Hareketleri" başlığıyla

de haberdar oldukları ve gelişmeleri takip

ları için peçeyle savaşmadıkları" da be­

Kadın Yolu Dergisi' nin 30. sayısında,

lngiltere, Almanya gibi ülkelere dair ha­ dınların sahip olduğu haklar ön planday­

nu, Ortadoğu'daki kadın hareketlerinden

yayımlanan yazı şöyle bitiyordu: "Mısır

ettiklerini söylemek mümkün. Belki de bu

kadınları, el&n [h&l&J hic&b namını ver­

konuda yapılacak daha kapsamlı bir ça­

d ikleri gayet zarif bir yaşmak taşımakta­

lışma, örneğin hem Türkiye hem Mısır ve

dırlar. Fakat bunu fikr-i takib [takip et­

İran süreli yayınlarında kadın hareketinin

me] ve tesettürden ziyade zar&fet ve gü­

izini karşılaştırmalı olarak sürmek, bildik­ lerimizden çok daha fazlasını önümüze

zellik namına muhafaza ediyorlar. Mı­ sır'ın birçok yerlerinde Mısır kadınları

koyarak bugünkü düşündüklerimizin öte­

şapka ile gezmektedirler."11 Aradan ge-

sine geçmemizi sağlayabilir.

Ortadoğu ve aslında dünya kadın ha­ reketi, değişerek ve dönüşerek mücade­ leye devam ediyor. Çünkü kendi hakları­ nı elde etmenin yanında, Nezihe Muhit­ tin'in ifadesiyle: "Sulh-i umuminin [dün-

ya barışının) esb3b-ı hakikiyyesini [ger­ çek sebeplerini], en ziyade kadınların ih­ z3r edebileceği [hazırlayabileceği) fikri çok kuwetlidir."12 O

D i PNOTLAR (Hanımlara Mahsus Gazete (1 895-1 908), Demet (1 908), Mah:ısin (1 908-1 909), Kadın (Selanik, 1 908-1 909), Kadın ylediklerini içselleştirdiğimi de çok son­ radan anladım. Baz:en biz trans da olsak birbirimize zarar verebiliyoruz sı>yledik­ lerimizle. Kimsenin kimseye karannda veya kendini tanımlamasında, hani devlet kendini bir merci olarak koyuyor da sen bir kişi olarak koyamaz:sın diye daşana­ yorum, koyamayız diye daşanayorum.2s

Beyan üzerine tartışrnalan sorunsallaştırdığı bir yazısında Ali 'Aligül' Ankan fe­ minist örgütlenmeler içerisinde yapılan cinsiyet atamalannı şöyle örneklendiriyor: Göğüslerini aldıracağını söyleyen bir trans erkeğe "göğüslerin çok güzel" veya "çok gazel bir kadınsın,• demek, bir lez­ biyene veya geye "güzel kadınsın, erkek bulabilirsin, • demek gibidir. Gey veya lezbiyen olarak tanıdığınız birinin yeni kimliğiyle yazleşmek ve buna alışmak ve eski alışkanlıklan kırmak zaman alıyor. Bu yazden çoğunlukla bir sılre için bu du­ ruma dayanılır. Belli bir alışkanlığın ol­ ması anlaşılır bir şey. Fakat bazı insanlar ısrarla aynı hatayı tekrarladığında bunun da bir transfobi örneği olduğunu söyle­ mek isterim. [... ] Feminist bir örgütte ça­ lışan trans kadına geçmişte söylenen "pe­ nisini aldırmadığın için sende lı4l4 erkek­ lik vardır" cümlesi de toplumsal cinsiyet ile cinsel kimliğin aynı pakette geldiğini sanan kişilerin ürılnü olmalı. 26

O dönemlerde de varsayımlar üzerin­ den hareket edilerek şiddet olasılıklan konuşuluyor ve trans bireyler dışlanıyor. Halbuki Ali 'Aligül' Ankan, şiddetin olma olasılığından çok, şiddet gerçekleştiği za-

N

z

M

man nasıl bir tavır alınacağı üzerine bir­ likte konuşulup karar verilmesinin daha sağlıklı olduğunu, başka kimliklerdeki kişiler için bu mekanizma çalıştınlırken translar için çalıştınlrnamasının sorunlu olduğunu belirtiyor. ister dış görılnüşamazü değiştirdim ister değiştirmeyelim özdeşleştiğimiz cinsel kimliğimiz değişmez. Fakat birilerini inandırmamız gerekiyorsa bu, o kişilerin bizleri kendi alıştıklan toplumsal cinsiyet ifadelerinde (kıyafet, aksesuar, saç biçi­ mi, kullanılan dil, hareketler, vs.) görme­ ye çalışmalan yazandendir. Hep birileri­ ni ikna etmeye çalışmamız gerekiyor. Bir­ çok yerde de şüpheli konumunda oluyo­ ruz. Kendini trans kadın olarak ifade eden birinin dış göranaşa kadın olmadığı için ve/veya diğer kadınlan taciz edeceği şüphesiyle huzursuz olunduğu için kadın­ lar için da.zenlenen alanlara alınmamala­ n ile çoğu kurumda karşılaşılır. Kadınla­ ra yönelik aynmcılık ve şiddetin boyutu­ nun bayaklağanden dolayı kadınların kendilerine güvenli ortamlar yaratma is­ tekleri anlaşılır bir şey olsa da trans kişi­ lerle hiçbir ortak paydada buluşma arayı­ şının olmaması da daşandaracadar.21

Ecemen de farklı trans öz-örgütlenmelerle ilişkileri çerçevesinde yaşadığı karşı­ laşmalan, öğrendiklerini ve yaşadığı dö­ nüşüm deneyimlerini şöyle aktanyor: Voltrans ile birlikte trans erkek diye bir şey olduğunu öğrendik. Ben böylelikle fe­ minizmi biraz: daha geniş almaya başla­ dım. Trans erkeklerin feminizme ihtiyacı var, feminizmin de trans erkeklere ihti­ yacı van, erkekliği konuşmamız tartış­ mamız gerektiğini ve kadınlık ve erkekli­

ği, bunların böyle kutuplaşmasını, özca yaklaşımlan, cinsiyeti sorgulamamız ge­ rekiyor gibi şeyleri yeni yeni biraz: öğre­ niyorduk. Queer atölyeleri yapıyorduk; queertn de yüzde yaz ne olduğunu bilmi­ yorduk ama birbirimize değiyorduk ve

T

R

A

N

S

F

E

M

I

N

I

Z

M

birbirimizle bir aradaydık. Transfobimiz: olsa da olmasa da bir aradaydık. Ali 'Aligül' Ankan, yazılannda kimlik politikasına dair tartışmalardan ve bu tar­ tışmalann banndırdığı dönüşüm ve deği­ şim potansiyellerinden de bahsediyor: Amargi'deki herkes birbirinden farklı geçmişlerden, dmeyimlerdm geliyorlar­ dı. Baz:ılan için lezbiyen, gey, biseksüel, transseksüel, transgmder kelimeleri çok yeniydi, daha ônce hiç karşılaşmamışlar­ dı. Baz:ılan içinse LGBT bireyler birlikte politika ürettikleri, dayanıştıklan, arka­ daşlık kurduklan insanlardı.21 Zaman içinde açılmalar oluyor ve kim­ likler çeşitleniyor. Fakat Ali 'Aligül' An­ kan bazı heteroseksüellerin bu durumu kendi kimliklerine karşı bir tehdit olarak algıladığını anlauyor. Bununla birlikte za­ man içinde karşılıklı muhabbetlerin art­ masıyla bakışlann ve hislerin değiştiğini, kendisinin de bu kişiler hakkında birçok önyargısının olduğunu ama onlann ya­ şam deneyimlerini öğrenince tavnnın de­ ğiştiğini aktanyor. "Birbirine değmek de­ dikleri buydu," diye özetliyor. Gülkan 'Noir' da farklı kimliklerin temasına dair şunlan söyler: lnterseks hareketinin de bu oluşumlara buyuk bir etkisi vardır. Şunu iJğrmdik gerçekten cinsiyet atanan bir şey yaz: yıl ônce sana atanan şeyin kriterleriyle şim­ diki aynı şey değil. Bir kısmımı.ta kadın bir kısmımı.ta erkek atanıyor ama darıya kadar da farklı biyolojik cinsiyet var ve bilmiyoruz: kromoz:omlannıw bilmiyoruz: hormonal bazda da farklı interseksüellik var bunlan iJğrerulik. Bunlan iJğrmnıekte aslında cinsiyetin atanan bir şey olduğunu ikili cinsiyet sisteminin hegemonyası al­ tında olduğumuzu siJylerkm bizi biraz: daha şey kıldı sadea lraltıırel bir şey gibi değil eş zamanlı olarak bedmlmnde farkı olduğunu lıaaın ve erkek varsaydığımız: hiçbir şeyin o kadar emin olamayacağımı-

D

1

L

E

G

E

L

i

N

C

E

v aslında aynntılı incelenirse kaç tanemi­

z:in ne çıkacağını bilemeyeceğimizi inkr­ seks hareketinden iJğrmdik. Eş z:amanli olarak voltrans oluşuyor, voltransın varlı­ ğı birkaç inkrseksi çok gü.çlıl hissettiriyor birkaç interseksin varlığı lllet'teki bilmem kaç kişiyi güçlü hissettiriyor. Temas bağlamında Amargi'deki karşı­ laşmalara dair Ali 'Aligül Ankan' da şun­ lan dile getiriyor:

2008'dm bugılne kadar birçok konuda tartıştık, birlikte çalıştık. Bence herkes birbirinden etkilendi. H414 tartışılmamış, uzlaşıya varılmamış konular var. fakat Amargi'nin en iyi lJz:elliği -herkesin kat­ kısıyla- her şey konuşulabiliyor. Konuş­ mak için zemin yaratılabtliyor. Bunu iJnemslyorum. Birçok yerde eşitler olarak tartışamıyoruz: bile. Ben "nasıl davranı­ yorum, neler diyorum, kendimi (erkekli­ ğimi) nasıl kurguluyorum• ılz:erine daha fazla sorguluyorum, başkalan da trans, eşcinsel, biseksti.el ve diğer cinsellikler konusunda ilk karşılaşmalan yaşadı. Birçoğu benim olmadığım ortamlarda trans erkeklerle ilgili her konuda benim siJyleyeceklerimi siJylılyor. Eskiden ben lıaaınlann yaşadıklan aynmcılık veya şiddet ılz:erine konuşamazken artık her ortamda feminist ilkelerle insanlara bir şeyler anlatırken buluyorum kendimi. Daha ne olsun.29

SONUÇ YERJNE... Biz bu yazıyla Türkiye'de transfeminiz­ min tarihini ve hafızasını oluşturma ve aktarma çabalarına ufak da olsa bir katkı­ da bulunmayı istedik. Yazının bu kısa so­ nuç losmını bu araşnrma sürecinde karşı­ laştığımız güçlüklere ve gelecekte bu ko­ nu üzerine farklı yöntemler kullanarak yapılabilecek çalışmalara dair fikirlerimi­ ze ayırdık ve nasıl ve nereden devam ede­ blleceglmize dair aklımıza gelen birkaç yolu paylaştık. Türkiye'deki farklı femi-

213

E

M

nizmler, LGBTl+ hareketi ve queer olu­

214

N

z

M

dile getirmeye çalıştığımız deneyimlere

şumlann tarihsel ilişkilerine dair bir ça­

dair anlatı ve temsilleri zenginleştirebilir,

lışma bizim bu yazıdaki çabamızdan çok

bu deneyimlere eleştirel bir bakış açısı

daha kapsamlı ve sistematik bir araştır­ mayı gerektiriyor. Öncelikle bu yazı için

yasetinin gelecekteki örgütlenme pratik­

getirebilir ve İstanbul odaklı bir temsil si­

farklı zamanlarda farklı mecralarda emek

leri açısından sunduğu imkllnlar ve oluş­

vermiş ve mücadele etmiş aktivistlerle

turduğu engelleri tartışmaya açabilir.

yaptığımız görüşmeler ve birincil ve ikin­

Bu metni yazarken karşılaştığımız bir

cil kaynaklara dair yürüttüğümüz arşiv

başka güçlük de görüşmelerde dile getiri­

taraması bize Türkiye'de transfeminizm

len konulann ve tartışmalann pek çoğu­

tartışmalannın ve transfeminist aktiviz­

nu yer sınırlaması nedeniyle bu yazıya

min tarihi üzerine yapılmış derinlikli ve

dllhil edememiş olmamız. Ancak yaptığı­

kapsamlı çalışmalann oldukça az sayıda

mız görüşmeler bize bazı konular üzerine

olduğunu gösterdi. Bu boşluğun pek çok

geçmişte yapılmaya başlanmış olan tartış­

nedeni arasında şu an için bu konuda bil­

malann bugün de önemini koruduğunu

gi edinmek isteyenlerin erişebileceği tar­

gösterdi. Tek bir feminizm ve tek bir

tışma kayıtlannın, yazılı ve görsel kay­

transfeminizm olmadığı için farklı akade­

naklar ile videolar gibi malzemelerin bü­

mik disiplinlerden sözlü tarih, medya ta­

yük bir kısmına dair bir arşiv çalışması­

raması, kaynak araştırması, etnografık ça­

nın yapılmamış olmasını sayabiliriz. Her

lışmalar ve video ve fotoğraf gibi dijital

ne kadar araştırma yaparken saptığımız

medya arşivlerinin oluşturulması gibi

farklı güzergllhlar karşımıza heyecan ve­

yöntemleri kullanarak yapılacak çalışma­

rici ve şaşımcı pek çok farklı yazılı kay­

lann burada ele almaya çalıştığımız ko­

nağın ismini çıkarmış olsa da bu belgele­

nulann tarihsel soykütüğünün oluşturul­

rin pek çoğuna erişmek için ayn bir arşiv

ması açısından çok kıymetli olduğunu

çalışmasının yapılması bizim karşımıza

düşünüyoruz. llk feminist dergisi Somut,

büyük bir ihtiyaç olarak çıktı. Bu yazının büyük bir eksikliği ise sade­ ce lstanbul odaklı olması. Feminist ve ge­ rekse LGBTİ+ hareketlere dair yapılacak tarihsel bir araştırma İstanbul odaklı kal­ dığı bu hareketlerin öznelerinin farklı de­ neyimleri ve bu deneyimlerde temellenen örgütlenme pratiklerinin görünmez kılın­ dığının farkındayız. Araştırmaya ilk baş­ ladığımızda farklı illerden kişilerle ko­ nuşmak gibi bir amacımız vardı. Ancak kapsamlı ve nüanslı bir yazı, daha uzun soluklu ve geniş bir zaman dilimine ya­ yılmış bir araştırmayı gerektirdiği için biz bu metni İstanbul ile sınırlamaya karar verdik. Bir mekllna odaklanan çalışmalar, ister istemez belirli bir yere dair deneyim­ leri, her ne kadar bu deneyimler birbirle­ rinden farklılık gösterse de, genellemeyi de beraberinde getiriyor. Bu nedenle fark­ lı yerlerde yapılacak çalışmalar bu yazıda

1995-2007 yıllan arasında çıkmış femi­ nist bir dergi olan Pazartesi, Kürt femi­

nist kadınlann çıkardığı Roza ve ]in u Ji­ yan dergileri, Gacı lstanbul ve Dônme der­ gileri, queer bir feminist oluşum lllet'in içindeki trans öznelerin çıkardığı Trans­ gender Gazeldir Fan.tini, Siyah Pembe Üç­ gen Demegi'nin çıkardığı BO'lerde Lubun­ ya Olmalı ve 90'1arda Lubunya Olmalı ki­ taplan ve daha nice basılı malzemenin yanı sıra Voltrans belgeseli ve Ali 'Aligül' Ankan'ın blog yazılan gibi farklı mecralar incelenebilir. Daha detaylı bir şekilde yü­ rütülecek araştırma ve incelemeler geç­ mişte yapılmış ve bugün için de halen önemli olan feminizme dair farklı tartış­ ma ve pratiklerin ortaklaştığı ve ayrıştığı mevzu ve anlann tarihsel bağlamının da­ ha nüanslı bir şekilde kurulmasını sağla­ yarak bu tarihe dair yürütülen tartışmala­ nn eleştirel nitellgini derinleştirebilir. ı:J

T

R

A

N

E

M

N

Z

M

D

G

N

C

D i P NOTLAR Bu ifade 1 2 Mayıs 2012 tarihinde /stanbu/ Amargi'de gerçekleştirilen feminist tartışmalar serisinde TOrkiye'de gerçekleştirilen ilk Transfeminizm sunumunun çagrı metninden alınmıştır. Ali 'Aligül' Arıkan ve Gülkan 'Noir'ın gerçekleştirdigi bu sunumun tam metni için bkz. /stanbul Amargi Feminist Tartışmalar, "Transfeminizm•, 2012, 253, https:/ltr.boell. orglsitesldefaultlfileslamargi_feminizm_tartismalari_kitap_2012.pdf. 2

3

Gülkan, Amargi'de gerçekleşen transfeminizm tartışmalarında na-trans kavramına dair şunları sOylOyor: "Na-trans Aligül'ün buldugu güzel bir kavram, trans olmayan demek. Biz 'biyolojik kadın' gibi kavramların son derece sorunlu kavramlar oldugunu düşünüyoruz ve baskın deneyimin gOrünOrlü!jüne gOre görünmeyenin dilini kurmak yerine bundan sonra translar ve na-translar olarak kullanacagız metnin içerisinde. Kadını erkeklerin tanımladıgını sOylOyoruz ya, dolayısıyla biz de bunu terse büken bir dil aktivizmiyle na-trans diyecegiz bundan sonra.• lstanbul Amargi Feminist Tartışmalar, "Transfeminizm•, 2012, s. 258. https:/lwww.hurriyet.eom.tr/kelebeklturkiyenin-ilk-ciftlerinden-biriyiz-1661 9059.

4

Daha fazla bilgi için bkz. https:/lwww.kaosgl. orglhaberltarihimizden-5apphonun-kizları.

5

Daha fazla bilgi için bkz. https:/liuradar.blogspot.comlplhakkmzda.html.

6

https:llilletblog.files.wordpress.com/201 1 /05/ kadc4b1 nlar-arasc4b1 nda.pdf.

7

Fanzin için bkz. https:/lilletler.blogspot.coml 201 1ı'09/fanzin-transgender-guzeldir.html

B

Sosyal Politikalar, Cinsiyet Kimligi ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Deme!ji.

9

Bu konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. BüyOktaş. Pınar; GOzke, Ozge, "Trans Kimlikler Hastalık De!jildir: Beni Patolojlze Etme•, Express dergisi, Kasım 2010; "DOnya 5a!jlık OrgütO Trans Kimlikleri "Ruhsal Bozukluk" Kategorisinden Çıkardı", https:/lbianet.org/bianetl lgbti/19831 9-dunya-saglik-orgutu-trans-ki mlikleri-ruhsal-bozukluk-kategorlsinden-clkardi

10 https:/lwww.stp2012.info/oldltr/manifesto. 1 1 Daha fazla bilgi için bkz. https:/twww.birgun. netlhaberllgbti-yuruyusu-gezi-nin-umut-atmosferinden-guc-buldu-259592; https:/lwww. bbc.com/turkce/ha berler/201 3/06/1 30630_ lgbListanbul. 12 lstanbul Amargi Feminizm TartıJ111Blan. "Transfeminizm•, 2012, s. 272. 13 lstanbul Amargi Feminizm Tart1J111Blan, "Transfeminizm•, 2012, s. 260. 14 Ali 'Aligül' Arıkan, "Hasas Terazi", https:/lhikayeci.livejournal.com/7674.html. 1 5 lstanbul Amargi Feminizm Tart1J111Blan, "Transfeminizm•, 2012, s. 280. 16 A.g.y.• s. 280. 1 7 lstanbul Amarg/ Feminizm Tartışma/an, "Feminizmin ôznesi Kimdir", 2011, s. 300. 1 B https:/lwww.milliyet.eom.tr/cadde/kurdumtravestiyim-feministim-1270803. 19 lstanbul Amargi Feminizm Tartışmaları, "Transfeminizm•, 2012, s. 258-259. 20 A.g.y., s. 278. 21 Ali 'AligOI' Arıkan, "Amargi'deki erkek", https:/lhlkayeci.livejournal.com/17833.html. 22 Ali 'AligOI' Arıkan, "Hasas Terazi", https:/lhikayeci.livejoumal.com/7674.html. 23 Ali 'Aligül' Arıkan, "Hasas Terazi", https:/lhikayeci.livejoumal.com/7674.html. 24 Detaylı bilgi için bkz. Ali 'Aligül' Arıkan, "Cinsiyet Geçiş Süreci", https:/lvimeo.com/80380 973. 25 Detaylı bilgi için bkz., Ali 'Aligül' Arıkan, "Cinsiyet Geçiş Süreci", https:/Mmeo.com/80380 973. 26 Ali 'AligOI' Arıkan, "Hasas Terazi", https:/lhikayecl.llvejoumal.com/7674.html. 27 Ali 'AligOI' Arıkan, "Hasas Terazi", https:/lhikayeci.livejournal.com/7674.html. 28 Ali 'Aligül' Arıkan, •Amargi'deki erkek", https:/lhikayeci.livejournal.com/17833.html. 29 Ali 'Aligül' Arıkan, "Amargi'deki erkek", https:/lhlkayecl.llvejoumal.com/17833.html

215

Türkiye'de Islami Feminizm Tartışmalan H i DAYET Ş E F KATLi TU KSAL

19.

yüzyıl boyunca Bau'da etki­ li olan kadın haklan hare­ keti ve feminist mücadele sürecinde üretilen bilgi ve deneyimlerden çeşitli vesilelerle haberdar olan Müslü­ man kadınların, bu farkındalık üzerinden geliştirdikleri çabalan lslami feminizmin bir öncülü olarak görmek mümkündür. Yaşadıkları coğrafyada lslam'ı bir din ve sosyo-kültürel yapı olarak deneyimleyen Müslüman kadınların, erkekler karşısın­ daki ikincil ve taht konumlarına karşı bir "hakk-ı hayat" arayışı olarak seslendir­ dikleri söylem hem feminizm hem de ls­ lam'dan devşirilen argümanlarla örülüdür (Demirdirek, 201 1 , s. 64-67). Bu yalnızca Osmanlı kadınlarına has bir tutum değil­ dir, Bau'da da örnekleri vardır. Carol An­ ne Douglas, Feminist kuramın kaynakla­ rını sorgularken (Douglas, 1995, s. 29) Dale Spencer'ın Feminist Theor1sts: Tiırtt Centurlts of Women Thinkers adlı kitabına referansta bulunarak şu bilgiye yer verir: Feminist kuramın kaynaklan nelerdir? Feministler lıtrrım hemm her tarla ilham

fıaynağını lıullanmışlardtr. ônıegın, on­ yedinci ytızyılda, Ingiliz kadınlan han Katolikliği hem de radikal Protestanlığı izleyerek feminizme ulaştılar.

Andree Michel ise Feminizm isimli kita­ bında, pek çok tariht kaynağa anfta bulu-

narak kadınların dinleriyle irtibatlı bir hak mücadelesi yürütmeleri konusunda daha da ayrıntılı ve neredeyse şaşırtıcı bilgiler verir (Michel, ty, s. 43 vd.). Dinle feminizm arasında olumlu bir ilişki kuran bu tür yaklaşımlar, dindar kadınların tarih içindeki varlıklarını ve emeklerini görünür kılmanın yanı sıra, Feminist tlahiyatffeoloji adı verilen bir alanın doğmasına da katkıda bulunmuş­ tur. Bu konuda özellikle son 50 yılda ge­ lişen çok geniş bir literatür, internet ağla­ n ve aktiviteler mevcuttur. Ancak bu lite­ ratürden hiçbir eser henüz Türkçeye çev­ rilmiş değildir; Feminist Teoloji başlıklı tek yayın, alanla akademik olarak ilgile­ nen Prof. Dr. Adnan Bülent Baloğlu'nun, profesörlük takdim tezi olarak sunduğu (Baloğlu, 2003) ancak piyasada henüz bulunmayan kitabıdır (Altunya, 2004, s. 253-256). lslam'la ilişkilendirilen temaların çey­ rek yüzyıl öncesine göre hayli popülerleş­ tiği günümüz Türkiye'sinde, dinle femi­ nizm ilişkisi tartışmalı alanlardan biri ol­ maya devam etmektedir. Dindar muhafa­ zakar kesimde, lslam ve feminizm keli­ melerinin yan yana gelmesine karşı ortak bir yüz buruşturma refleksiyle yöneltilen itirazlar, seküler feministlerin de önemli bir kısmının tepkileri ve endişeli halleri ile örtüşür çogu zaman... "Nasıl olur da

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I S M A L A R I

islim gibi Allah'm insanlığa son hediyesi,

minist hareketin tarihine baktığımızda,

her derde deva reçetesi olan, aşkın, ilahi

bu tür "katışıksız/saf bir feminizm"den

bir din; feminizm gibi kadınlan asli fıtrat­

söz edemeyeceğimizi açıklıkla gôrunlz.

larına ve erkeklere karşı savaş açmaya da­ vet eden yozlaşmış bir insani öğreti ile

Birinci dalga feminizm döneminde,

er­

keklerle eşit vatandaşlık haklan (oy, eği­

bağdaşabilir? ! " diyen dindarlara karşı, se­

tim, mülkiyet vb.) üzerinden mücadele

küler feministlerin itirazları da şu yönde­

yüruten (burjuva) kadınlarla birlikte, fe­

dir: "Bir zamanlar kadınlar için iyi şeyler

minizme karşı çıkan, ancak kamusal

vaz etmiş olsa da, çağdaş durumla karşı­

alanda eşitliğin yanı sıra aileyi ve özel ala­

laştırıldığında oldukça geri bir yerde du­

nı da mücadeleye dahil eden sosyalist ka­

ran, diğer bütün dinler gibi kadının erkek

dın hareketi, daha sonraki dönemlere

karşısındaki ikincil konumunu ve baskı

damga vuran kalıcı izler bırakmışur. Bu

aluna alınmasını meşru gören, şiddete ce­

izler iki dünya savaşının yıkınnlan ara­

vaz veren, farklı cinsel yönelimleri llnet­

sında silikleşse de, feminizm yelpazesi

leyen bir din olan islim; kadınlara erkek­

l 960'1ann ikinci yansında ortaya çıkan

lerle eşit haklar sağlamayı ve kadınlan er­

ikinci dalga ile genişlemeye, çeşitlenmeye

keklerin boyunduruğundan kurtarmayı

devam etmiştir. Bu donemde özel alan

hedefleyen, onlara dinlerin asla kabul

yeniden ve çok güçlü bir biçimde günde­

edemeyeceği genişlikte bir özgürlük alanı

me gelmiş; patriyarka, şiddet, kadın be­

açmaya çalışan bir felsefe ve pratik olarak

deni ve cinselliği, üreme politikaları yeni

feminizm ile nasıl yan yana gelebilir? ! "

mılcadele alanlan olmuştur. 80'lerden iti­

Karşılıklı restleşme burada kalmaz ve

baren ırk, sınıf, etnisite, cinsel yönelim

lslam/feminizm ilişkisine olumlu bir an­

gibi farklılıklara ilişkin taruşmalarla bir-

lam yükleyen dindar feministler ya da dindar /muhafazakar kadın haklan savu­ nucuları, lslam'a ve feminizme hangi me­ safede duruyor olurlarsa olsunlar, iki ta­ rafça da yanlış bir yerde duran kadınlar olarak görulürler. Onlann yanlışlığını ka­ falarına daha iyi vurabilmek için, dinden ya da feminizmden deliller getirilir ve Şeyda Koçak'ın Hanınann'dan ödünç al­ dığı ifadeyle "Feminizm ile lsllm'ın mut­ suz evliliğine" baştan engel olunmaya ça­ lışılır (Koçak, 2015, s. 10). Hartmann demişken ve onun -orijinal adıyla- Marksivnle Feminivnin Mutsuz

Evliliği kitabını hatırlamışken (Hart­ mann, 2006) bu tür taruşmalann aslında sadece islim-feminizm ilişkisi bağlamın­ da gündeme gelmediğini; feminizm yel­ pazesi içinde yer alan pek çok grup ara­ sında benzer tartışmaların söz konusu ol­ duğunu da haurlanz. Aynca, "Herhangi bir düşılnce/ideoloji ya da dint etkinin bulaşmadığı, katışıksız/saf bir feminizm mümkün müdür?" sorusu bağlamında fe-

Jlidayet Şefkatli Tuksal'ın kadınlarla ilgili hadisleri çalıştığı doktora tezi 2000 yılında kitaplaşır.

'--� � � � � � �

21 7

E

218

M

likte "kadın" teriminin merkezi konumu son bulmuş, onun yerine (toplumsal) cinsiyet/gender kavramı geçmiş, feminist teori yeni kavramlar, eleştiriler, politika­ lar ve pratikler üzerinden genişlemiştir (Mitchel, 1985, s. 59-98). Halen içinde bulunduğumuz üçüncü dalga (veya üçüncü dalga sonrası) dö­ nemde, post kolonyal feministlerin ma­ dunluk ve melezlik üzerinden geliştirdik­ leri eleştiriler, "Erkeklik" ve "Quir" çalış­ malarının katkısıyla yeni taraşma alanlan açılmışnr. Aynca, feminist ya da pro-femi­ nist akademisyenler Felsefe, Tarih, Siya­ set, Antropoloji ve Sosyoloji başta olmak üzere bilgi üretilen tüm alanlan cinsiyet perspektifi ılzerinden tarayarak elden ge­ çirmeye ve gözden kaçınlanlan ortaya çı­ karmaya, cinsiyet ve cinsiyet rejimleriyle ilişkilendirmeye yönelik yoğun çabalar harcamaya devam etmektedirler (Kandi­ yoti, Contemporary Feminist Scholarship ve Middle East Studies, 2007, s. 2-6). Osmanlı coğrafyasındaki Müslüman kadınlann feminizmle çok daha erken bir tarihte tanışmalanna ve birinci dalga fe­ minizmi temsil etmelerine rağmen, aka­ demik anlamda lslami feminizm mesele­ sinin üçüncü dalganın yarattığı bu "hare­ ketli ve bereketli" ortamda gündeme gel­ miş olması manidardır. Bu süreçte, lslam coğrafyasındaki siyasi ve entelektüel ge­ lişmelerin, Batı dışı modernleşme model­ leri arayışının ve dinlerin yeniden aktör­ leşmesinin önemli bir rolü olduğu açıknr. MÜSLÜMAN C0CRAFYADA FEM1NlZM1N AYAK SESLERİ I OSMANI.l KADIN HAREKETl Osmanlı kadınlannın hak arayışlannın, Osmanlı toplumunun Batı medeniyeti karşısında hayatta kalabilmesi için girişi­ len bir reformlar dizisi dönemine denk gelmesi tesadüf değildir. Askert alanda başlayan yeniliklerin, ekonomik ve siyasi reformlarla devam etmesi kaçınılmaz ola-

N

z

M

rak özel alanın da kapsama alanına gir­ mesiyle sonuçlanmış ve bu alanda kadın­ lar "annelik" statüleri üzerinden adeta so­ runsallaşnnlmışlardır: Geç 19. ve erken 20. yazyıl Osmanlı ente­ lektüeline gôre, Müslüman Osmanlı ka­ dınlığının anneliği sorunludur çünkü bu kadınlar bilinçli ve çağdaş annelik yôn­ temlerine toplumsal hayattan dışlanmış olmalan, modern (yaygın ve ôrgıln) eği­ tim olanaklanndan faydalanamamalan ve katı bir cinsiyetler arası hiyerarşiyle aile içerisinde yeterince sôz sahibi olamamala­ n nedeniyle yabanculırlar... Dôneme Batı­ cılık, Osmanlıcılık, ls"2mcılık, Türkçalük­ Ulusalcılık başlıklan altında damgasını vuran ideolojik gruplaşmalara mensup pek çok kadın ve erkeğin belki de sôz bir­ liği ettiği tek konu, Müslüman Osmanlı kadınının annelik sorumluluğunu layıkıy­ la yerine getirmekten aciz ve uzak olduğu­ dur (Demirci-Yılmaz, 2015, s. 76).

Bu tespit bir yandan, Osmanlı siyaseti­ nin içine düştüğü başarısızlığın sorumlu­ luğunu esas kamusal aktörler olan erkek­ leri iyi yetiştiremeyen cahil annelere, yani kadınlara yıkarak (ya da paylaştırarak) erkeklerin yükünü hafifletirken bir yan­ dan da annelik kurumunun geliştirilmesi ve ıslahı üzerinden kadınlara kamusal ak­ törlük yolunu açmış görünmektedir. Olumsuz imalanna rağmen bu yolu kul­ lanışlı bulan kadınlar, kadının bilgi ve statü ile güçlendirilmesini anneliğin daha iyi performe edilmesine sunacağı katkılar üzerinden savunan feminist bir strateji üretmişlerdir. Sadece Osmanlı coğrafyasında değil, birçok Avrupa ülkesinde feministler, muhtemelen sosyalistlerin kadınların kurtuluşu konusundaki taleplerinden de etkilenerek bütün annelerin refah ve sos­ yal güvenliğini güvence altına almaya ve anneliği devletin korumakla yükümlü ol­ duğu bir toplumsal işlev olarak kabul et­ tirmeye çalışırlarken bir yandan da yeni

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

haklar elde etmek için anneliğin yüceliği argümanına başvurmuşlardır (Hırata, La­ borie, La Doare ve Senotier, 2015, s. 40). ômeğin Marry Wollstonecraft'ın meşhur kitabı Kadın Haldannın Gerekçelendiril­ mesi bu stratejinin izlenebileceği pasajlar­ la doludur (Wollstonecraft, 2012, s. 3, 5,

75, 98, 105, 134 vd.). Bu bağlamda Os­

manlı modernleşmesinin kadınlan anne­ lik üzerinden söyleme dahil etmesi ancak eşit haklar, özgürlük ve meslek edinme hakkı gibi konular üzerinde pek durma­ ması, kadınlann "sorumlu ama özgürleş­ memiş vatandaşlar olarak kavramlaştınl­ ması" anlamına gelse de (Demirci-Yıl­ maz, 2015, s. 77) bu açık daha sonra ka­ dınlar tarafından kapatılacaktır. Annelerin yeni kuşaklan yetiştirecek potansiyele sahip olabilmesi için eğitil­ mesi gerekiyordu; bu eğitimin şekli ve amaçlan, Batılılaşma yanlısı kesimle mu­ hafazakar kesim arasında en önemli tar­ tışma konulanndan biriydi. Tanzimat'ın ilanı, ardından 1856 Islahat Fermanı'nın yayınlanması ve bu fermanlann toplum­ sal hayatta meydana getirdiği tartışmalar, çalkantılar, düzenlemeler kısmen kadın­ lann da önünü açan bir işlev gördü ((.a­ ha, 2010, s. 108). 19. yüzyılın sonlanna doğru artan bir ivmeyle bir yandan ka­ dınlar için çeşitli düzeylerde okullar açı­ lırken bir yandan da kadınlar dernekler kurarak, gizli ya da açık siyasi faaliyetlere katılarak, dönemin gazete ve dergilerinde yazarak kamusal alana dahil oldular. Te­ rakki ( 1868), Terakkl-i Muhadderat ( 1869), Vakit yahut Mı1rebbi-i Muhadaerat (1875), Ayine (1875), Aile (1880), insani­ yet (1883), Hanımlar ( 1883), Şükttfezar (1886) gibi yayınlarda yazan kadınlar, kadınlığın her cephesine dair bilgi, görüş, eleştiri, tavsiye, dilek, istek ve temennile­ rini dile getirdiler (Çakır, 5., 1996, s. 2237). Bu dergi ve gazetelerin bir kısmının Mustafa Kemal daha dünyaya gelmemiş­ ken çıkmaya başladığını gözönüne aldığı­ mızda, Cumhuriyet modernleşmesi done-

T A R T I Ş M A L A R I

minde Osmanlı'nın karanlığı ve geriliği üzerine kurulan yeni söylemin haksızlığı­ nın yanı sıra, Osmanlı kadın hareketinin kasten yok sayılarak unutturulmasının yol açtığı esef verici hafıza kaybının da not edilmesi gerekir. Dergi ve gazetelerde, eğitim ve çalışma hakkı, kadınlara dair kalıp yargılann ve bunlan lslamiyetle temellendiren yakla­ şımlann eleştirisi, evlilik ve aile içinde kadınlann durumunun iyileştirilmesi, ka­ dınların özgürlüğü, seçme ve seçilme hakkı ile demek, konferans, yardım faali­ yetleri gibi haberlerin hem yazar pozisyo­ nundaki kadınlar hem de bu yayınlara mektuplanyla ulaşan kadınlar aracılığıyla yoğun bir şekilde dile getirildiğini görü­ rüz (Demirdirek, 201 1 , s. 47). O dönem­ de kadınlar konusunda son derece aktif çalışmalar yapan Osmanlı Müdafaa-i Hu­ kuk-ı Nisvan Cenıiyeti'ne çeşitli milletler­ den kadın gazetecilerin üye olması saye­ sinde Osmanlı kadınlannın çabalan Ba­ tı'da da ilgi görür ve takip edilir.1 Aynca kadınlann önemli bir kısmının, o sıralarda Avrupa ve Amerika'da yükse­ len kadın hareketlerinden haberdar ol­ duklan ve bunlardan güç aldıklan görül­ mektedir. Bu bağlamda Batı'da bile nev­ zuhur addedilen "feminizm" kavramını sahiplenen, kullanan ve buna yönelik iti­ razlan kararlılıkla savuşturan kadınlann varlığı, Osmanlı kadın hareketinin femi­ nizmle olumlu bir ilişki içinde olduğunu gösterir. Mükerrem Belkıs, Kadınlar Dürı­ yası'nda yayınlanan bir yazısında şöyle demektedir: Feminizm ahlı2kı yıkan, aileyi yıkan bir cereyan değildir. Bilakis feminizm ahl4k esaslanna ibtina ederek {dayanarak] da­ ha iyi bir saadetin idrakini temin eden bir yoldur. Feminizm haksızlığı, biçareli­ ği ve müsavatsızlığı kaldırarak yerine ahl4kın, vicdanın muhakemesiyle vücuda getirilecek yeni ve insani bir teşkilat kur­ mak ve hey'et-i ictimaiyelerde, ailelerde

219

E

M

samimi bir muvazene tesis etmek emelin­

dedir (Çakır, S., 1996, s. 1 17).

220

Milliyetçi fikirlere sahip Müfide Ferid tarafından Türk Kadını Cemiyeti'nde "Fe­ minizm" konusunda verilen ve metinleri Tarlı Kadını isimli dergide yayınlanan (4 Nisan 1335/1919) konferanslarda femi­ nizm "kadınlann medeni, içtimai ve siya­ si haklarda erkeğe mılsavi olmalannı iste­ mek mesleği" olarak tanımlanır. Ferid'e göre Türk feminizmi kadın ve kızlann eğitimiyle mümkündür ve Türk kültaru­ ne bağlı, ahlaki niteliklere sahip, evine ve çocuklanna bağlı, iyi bir anne, tam ve mükemmel bir insan, bunun yanı sıra meslek sahibi bir kadın tipi yaratmak ge­ rekir (Göçeri, 2010, s. 197). Müslüman Osmanlı feministlerinin ls­ lam ya da Türk kadını kimliği üzerinden hak mücadelesi yaparken "lslam'da femi­ nizm" benzeri ifadeler kullanmalarına, hatta bu başlık altında kitap veya makale türu yazılar yazmalanna rağmen2 (Kara­ ca, 2012, s. 270), "lslami feminizm" gibi bir tamlamaya ihtiyaç duymamış olmala­ n da ilginçtir. Bunu -o günlerin moda akımı pozitivizmin etkilerine rağmen­ lslam'ın sosyokültürel bir yapı olarak ha­ len hakimiyetini sürdürdüğü bir vasatta bulunmaları ve hem muhataplanna hem de muarızlarına karşı bu ortak zemin üzerinden davalarını savunma tercihinde bulunmalan ile açıklamak mümkündür. Onlar feminizmden ilham alarak talep et­ tikleri hakların zaten lslam dini ile uyumlu olduğunu savunmuşlardır. Fakat aynı zamanda, bu haklardan uzak olan mevcut durumu eleştirirken lslam adına dayatılan kuralları, adetleri, kalıp yargı­ lan kırmanın bir imkanı olarak gördük­ leri feminizmle, onu lslam kelimesine bağlayan bir tamlama üretmeden ilişki­ lenmekte bir sorun görmemişlerdir. Ay­ nca kadın haklarını "terakkI, medeniyet ve vatanın selameti" gibi, yine dönemin ortaklaşılan hedefleriyle birleştirerek da-

N

z

M

ha geniş bir cephede savunmaya çalış­ mışlardır. Kadınların bu tavrına paralel olarak, er­ keklerin de feminizm konusuyla ilgilen­ diklerini, gazetelerde dergilerde konuyla ilgili yazılar yazdığını göruyoruz. Meşru­ tiyet döneminin, felsefi görüşleriyle en tartışmalı kişilerinden biri olan Baha Tev­ fik'in feminizmi lslam'la eşitleyen göruş­ ler ileri sürmesi ilginçtir. Tevfik, Fran­ sa'nın meşhur feministlerinden Odette Laguerre'nin 1905 yılında yayınladığı Qu­ est-cc que le femlnlsme? başlıklı eserini 1906 yılında tercüme edip 1911 yılında Feminizm Alem-i Nisvan adıyla yayınla­ mışnr. Tercümeye bir lahika ile kendi gö­ ruşlerini de ekleyen Baha Tevfik, lslam'ın bizzat feminizmin kendisi olduğu kanaa­ tindedir (Laguerre, 2015, s. 7 vd.). Bu tarUşmalann yapıldığı yıllar siyasal ve sosyal açıdan büyük hareketliliklerin yaşandığı bir dönemdir ancak kısa zaman içinde savaş koşullanna girilmesi günde­ mi değiştirmiş, tartışmalan geri plana it­ miştir. Savaşın bitmesi ve Türkiye Cum­ huriyet'i'nin kurulması kadınlan tekrar heveslendirmiş, ll. Meşrutiyet'ten beri ka­ dın haklan mücadelesine aktif olarak ka­ nlan ve bu alanda önemli bir yer edinmiş Nezihe Muhiddin önderliğinde kurulan Kadınlar Halk Fırkası, Cumhuriyet döne­ minde kurulan ilk parti olma vasfını ka­ zanmıştır. Yaprak Zihnioğlu'nun "Birinci Dalga Cumhuriyetçi Feminizm" olarak isimlendirdiği bu dönemde, Nezihe Mu­ hiddin ve arkadaşlarının çabalan umduk­ ları alakayı görmemiş, aksine engellen­ mişlerdir. Kadınlar Halk Fırkası girişimi, tam bir yıl cevap verilmeyen bir dilekçe olarak kaldıktan sonra, gazetede verilen iki cümlelik bir cevapla reddedilmiş, aka­ binde Nezihe Muhiddin hükümetçe he­ def alınmış, itibar suikasti ile cezalandı­ rılmıştır (Zihnioğlu, 2003, s. 1 19-147 vd.). Bu tutum ll. Meşrutiyet'ten beri sü­ regelen feminist kadın hareketinin de so­ nu olmuş,l Türkiye'nin gittikçe polarize

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I

M A L A R I

olan politik ikliminde feminizm sözcüğü ile birlikte Osmanlı kadın hareketi de unutulmaya terk edilmiştir. Bu hareketin tekrar haurlanması için BO'li, 90'lı yıllan beklemek gerekecektir. 90'IARDA DÜNYADA VE TÜRKtYE'DE ISLAMI FEMiNiZM

Küresel anlamda lslami feminizm terimi, ilk kez Tahran'da Shahla Sherkat tarafın­ dan 1992 yılında kurulan kadın dergisi Zanan'da ve Suudi Arabistanlı yazar Mai Yamani tarafından 1996 yılında yayınla­ dığı kitabı Feminism and Islam'da kulla­ nılmışur. Bu terimin Türkiye'de ilk kulla­ nımı ise Nilüfer Göle'nin Modem Mahrem adlı kitabında tespit edilmiştir (Gürhan, 201 1, s. 67). Sözü edilen bu yazarlar tara­ fından olumlu bir bağlamda kullanılan is­ limi feminizm terimi hem bazı seküler feministler hem de kendisini feminist ola­ rak etiketlemek istemeyen kimi Müslü­ man kadin haklan savunuculan tarafın­ dan eleştirilmektedir. Anitta Kynsilehto'ya göre, lslami femi­ nizm onaya çıkuğı l 990'lardan beri hara­ retli tanışmalara yol açan bir fenomendir. Bu tartışmalan, islim ve kadın haklan meselesi, Müslüman toplumlarda kadın­ lann durumu, etiketleme pratikleri ile bu etiketlere direnmek isteyenlerin pozis­ yonlan şeklinde başhklandıran Kynsileh­ to, feminizmin farklı tanımlan ve kav­ ramsallaşurmalanna dikkat çekerek lsla­ mi feminizm kavramının bu çeşitliliğe bağlı olarak da bir tanımlanma sorununa maruz kaldığını belirtmektedir. Aynca ona göre "lslami/lslamcı" kullanımlannın onaya çıkardığı tanışmalar da lslami fe­ minizm bağlamında önemli bir yere sa­ hiptir (Kynsilehto, 2008, s. 9). Fatema Seedat'a göre, l 990'larda Leila Ahmed, Amina Wadud ve Fatima Mer­ nissi tarafından yürütülen çeşitli araşur­ malarda dile getirilen "Müslüman kadı­ nın düşük statüsünün Müslüman top-

221

Pazartesi dergisi hak ihlali olarak gördüğü türban yasaklanna 9Q'larda kapağında ve içeriğinde geniş yer verir.

lumların patriyarkal uygulamalanndan kaynaklandığı" şeklindeki iddialar, daha sonraki çalışmalarla birlikte lslami femi­ nizm olarak teorileştirilmiştir. Ancak, ka­ dınlar arasındaki farklılıklara odaklanan üçüncü dalga feminizmin merceğinden bakıldığında, lslam ile feminizm arasında bu tarz bir yakınlaşurma çabası, farklan görmek yerine silme riskini banndırdığı için sorunludur (Seedat, 2013, s. 1-4). islimi feminizm kavramının ilk önce lran'da onaya çıkmış olması bir tesadüf değildir. 1979'da gerçekleşen lslam devri­ minden sonra kadınlann yaşam tarzlann­ da devlet baskısıyla önemli değişiklikle­ rin olması, bunlara karşı çıkan kadınlann mevcut koşullar alunda lslami bir femi­ nizm üretmelerine yol açmışur. (Ankan, s. 1) Başlangıçta devrime büyük destek veren kadınlann bir kısmı yeni rejimin taleplerine uyum sağlamayı tercih eder­ ken bı,ka bir grup kadın bu taleplerin

E

222

M

Kur'an'da yer alan eşitlik ilkesini ve kadın haklarını ihlal ettiğini ileri sürerek dini argümanlar üzerinden muhalif bir müca­ dele başlatmışur. lslami feminizm tartış­ malarında Winter'a atfen, apolojetik ve teologosentrik olmak üzere iki çerçeveye işaret eden Arıkan, lranlı kadınların apo­ lojetik söylem üzerinden lslami feminiz­ mi geliştirdiğini ileri sürmektedir (Arı­ kan, s. 3). Apolojetik söyleme göre kadın sorunu­ nun temel nedeni lslam değil, onun er­ kek merkezli yorumlarıdır. Zira Kur'an'da erkek ve kadın eşit şekilde tasvir edil­ mektedir. Bu yüzden kadın bakış açısıyla Kur'an'ın yeni bir yorumu yapılabilir. Arıkan'a göre bu yaklaşım moderniteyle lslam'ın uzlaşmasını kolaylaşumıa hedefi bağlamında modemist ve lslamcı; ideolo­ jik meşruiyetini bir metinden alma bakı­ mından da özcü olarak kabul edilebilir. Ancak lran'daki lslami feminizm taraftar­ ları, "lslam'ın doğru yorumlanması" mot­ tosunun sunduğu imkanlar üzerinden, kadınların lslami bir toplumda özgürleş­ mesi taruşmasının yapılabildiği ve böyle­ ce -ne kadar lslamcı ya da modemist olsa da- Mıislüman kadınlar için bir hak ara­ ma zemini sağladığı için bu yaklaşımı be­ nimsemekte ve kullanmaktadırlar (Arı­ kan, s. 4). Aslında sadece lran'da değil, dinin ka­ musal hayatta etkili bir meşrulaşurma gü­ cüne sahip olduğu pek çok toplumda bu yaklaşım, feminist olsun olmasın pek çok kadının ve kadın örgütünün kullandığı bir hak arama zeminidir. Örneğin 1988 yılında Malezya'da kurulan Sisters in Is­ lam grubu, erken evlilik, çok eşlilik, bo­ şanma ve şiddet gibi bazı konularda ka­ dınların zararına olan uygulamaların de­ ğişmesi için geleneksel lslami yorumlara karşı alternatif lslami yorumlar üretmek yoluyla kadınların hak mücadelelerine katkı sağlayan gruplardan biridir.4 Pınar Arıkan'a göre literatıirdeki ikinci yaklaşım, lslam'ı hegemonik bir yapı ola-

N

z

M

rak gören ve Müslüman dunyadaki tüm sosyal hastalıklardan sorumlu olduğunu iddia eden teologosentrik yaklaşımdır. Bu yaklaşıma bir örnek olmak üzere Shahr­ zad Mojab, seküler feminizmler karşısın­ da özgün ve yerli, özgürleştirici bir alter­ natif olarak inşa edilen lslilmi feminiz­ min, lslami devlet projesine bir tür meş­ ruiyet sağlayan ve postmodern kültürel göreceliği yansıtan bir inşa olduğunu ileri sürerek olumsuz karşılamaktadır (Mojab, 2001, s. 124). Fatima Seedat da hem cin­ siyet eşitliği konusunda lslam'ın yetersiz bir kaynak olduğunu düşündüğıi hem de Baulı olmayan ve sömürge karşıtı kültü­ rel paradigmalarda ortaya çıkan cinsiyet farklılığına dair yeni anlayışları engelledi­ ği için lslilmi feminizmi eleştirmektedir (Seedat, 2013, s. 1-4). Türkiyeli feministlerden Handan Koç Muhafazakdrlıga Karşı Feminizm isimli kitabında, lslilmi çevrelerin feminizm karşın söylem ve politikalarını mercek al­ tına alırken bu çerçeve içinde bir lslami feminizm imkanını yok sayan bir tutum takınmakta, erkeklerle kapışmayan ka­ dınların feminizm üretemeyeceğini iddia etmektedir (Koç, 2015, s. 92 vd.). Ona benzer şekilde Sosyalist feministlerin önemli bir kısmı, dinle herhangi bir iliş­ kilenmenin zaten feminizmi imkansızlaş­ urdıgı kanaatindedir. Bu iddialar kısmen haklı olsa da erkeklerle kapışmanın ya da başa çıkmanın pek çok farklı yolu oldu­ ğunu, bunların bazılarının Kandiyoti'nin terimleştirnıesiyle "ataerkil pazarlıklar" şeklinde olabileceğini de unutmamak ge­ rekir (Kandiyoti, Cariyeler Bacılar Yurt­ taşlar, 1997, s. 13). Ancak lsldmi Feminizmler kitabının derleyicisi Zahra Ali, bu yaklaşımı "ls­ Iam'ı özünde dogmatik ve cinsiyetçi olan sabit bir gerçeklik; feminizmi ise örnek bir model, Batı'nın örnek modernliğinin simgesi olarak gören özcıilük" olarak ni­ telendirmekte ve eleştirmektedir (Ali, s. 15). Bu bağlamda tekil bir lslami feminiz-

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

min de olmadığının altını çizen Zahra Ali, lslami feminizmleri lslami kaynaklar­ la ilişkileri bakımından geleneksel refor­ mist, radikal reformist ve liberal reformist duruşlar olarak üç grupta değerlendir­ mekte, ancak feminist doksa ile ilişkileri bakımından da kadınlann özgürleşmesi için birden fazla yol olduğunu savunan postkolonyal feminist eleştiri ve siyah fe­ minizm ile aynı çizgide yer alan bir akım olarak konumlandırmaktadır (Ali, s. 2933). Ali, kitaba makaleleriyle katkı veren aktivist araştırmacı Müslüman feministle­ rin, aslında 'feminizmi boyunduruktan kurtardıklannı ve evrenselleştirdiklerini' iddia ederek onlann çabasını 'feminizmin yeniden tanımlanması, yaratılması ve yo­ rumlanması' olarak değerlendirmektedir (Ali, s. 16). lslami feminizm konusunda bir tarihçi olarak en kapsayıcı tanımlamayı yapan ki­ şi ise Margot Badran'dır. Badran, kadın haklan, özgürlüğü, eşitliği ve toplumsal cinsiyet eşitliği ile ilgili bir olgu olarak fe­ minizmin, 19. yüzyılın sonlan ile 20. yüz­ yılda, "Doğudaki Müslümanlar ve diğerleri (Afrika, Asyalılar) ile Banlılar" tarafından eşzamanlı olarak inşa edildiğini ileri sür­ mektedir. Ona göre bu süreçte feminizme herkesin dahli olmuştur, bu herkesin için­ de Doğulular, Batılılar, Müslümanlar, sö­ mürgeciler ve sömürülenler, farklı ırk ve etnik kökenlere sahip kadınlar vardır. Badran, Feminizmin "hanlı" ve "beyaz" ol­ duğunu iddia edenleri, tarihlerini bilme­ mek ve mitlerin dolaşımını sürdürmekle suçlamaktadır (Badran, 2008, s. 25). KlSISEL TECRÜBELER IŞIGINDA TÜRKIYE'DE ISLAM, FEMiNiZM

VE KADINIAR llk Hareketlenmeler, Yayınlar, Tartışmalar lslami feminizm, geçmişte ve günümüz­ de öncelikle lslam'ın yasal ya da sosyal düzeyde meşrulaştıncı güç olarak etkin

T A R T I S M A L A R I

olduğu ve bu belirleyici çerçevede kadın­ lann kendilerini ifade etme irnkanlannın bulunduğu ortamlarda yeşerebilen bif ha­ rekettir. Bu balamdan, Osmanlı kadın ha­ reketi tarafından üretilen lslami feminiz­ min, Cumhuriyet'in gittikçe jakobenleşen laiWseküler ortamında -söylemi, pratikle­ ri, aktörleri ve hanralanyla birlikte- gün­ demden silinip gitmesi şaşırtıcı değildir. Ancak, ikinci dalga feminizmin l 980'li yıllann ortalanndan itibaren Türkiye'de yankı bulmasıyla birlikte, basına akseden ve kamuoyunda dikkat çeken çeşitli kam­ panyalarla gündeme gelen feminist söy­ lem ve eylemler lslami cenahın da ilgisini çekmişti. O sıralar Zaman gazetesinde kö­ şe yazan olan Ali Bulaç'ın 17 Mart 1987 tarihli "Feminist Bayanların Kısa Aklı" başlıklı yazısı, gazetenin bir başka sayfa­ sında epey uzun sürecek bir tartışmanın fitilini ateşledi. Bulaç'ın feministleri er­ keklere karşı bir isyan hareketi olmakla, lezbiyenlikle ve dünyanın sonunu getir­ mekle suçladığı bu yazıya, dindar kesim­ den Mualla Gülnaz, Yıldız Ramazanoğlu, Halime Toros, Tuba Tuncer gibi kadınla­ nn verdiği eleştirel cevaplar, bu cevaplar­ da feminizme dair savunulan onlann da feministlikle suçlanmasına sebep oldu (Çakır, R., 2000, s. 39-42). Nokta dergisinin bu konuyu 20 Aralık 1987'de "Türbanlı Feministler Dosyası" başlığıyla haber yapmasıyla birlikte5 ko­ nu Zaman gazetesinin sınırlannı aşarak feminist çevrelere ulaştı. Bazı feministler onlarla iletişime geçerken (Aksu Bora'nın davetiyle o günlerde Ankara'da bilinç yükseltme toplantıları yapan Perşembe grubuna davet edildiler) bazı sosyalist fe­ ministler de neden lslamcı feministlerle birlikte bir mücadele örgütleyemeyecek­ lerini beyan eden yazılar yazdılar. Sedef Ôztürk tarafından yazılan "Kadın Sorunu lslAmcıların Gündeminde: Nereye Ka­ dar?" başlıklı metin, yaşama "ayn çerçe­ velerden bakmak" temelinde kurgulan­ mıştı. Bu çerçeve farkı nedeniyle lslamcı

223

E

M

Konca Kuriş (1 961 -1 998)* AYŞE N U R DEÔER R Ü M E YSA ÇAM D E R E L I

224

Türkiye'deki Müslüman kadın hareke­ tinin 1 tarihi Konca Kuriş'siz anlatıla­ maz. inandığı ve savunduğu gerçekle­ ri türlü toplumsal baskılara rağmen ifade edebilmiş, kamusal alana sözüy­ le çıkabilmiş cesur kadınlardan biri o. Ne acıdır ki söz söylemenin bedelini de en ağır şekilde, hayatıyla ödedi. Konca Kuriş'in ödediği bedel döne­ min şartlarıyla açıklanabilecek tekil bir örnek değil. Aksine, onun hik3yesi Türkiye'de kadınların ve kadın hare­ ketinin kendini var etme yolunda kar­ şılaştığı risklerin ve gösterdiği cesare­ tin bir sembolü. Zira kendini Müslüman (ve) feminist olarak tanımlayan, Havle Kadın Der­ neği 2 gibi yapılarda aktif bir şekilde çal ışan, Müslüman l ı k ve fem inizm (0) Bu yazı Rümeysa Çamdereli ve Ayşenur DeAer tarafından, Havle Kadın DerneAi adına kaleme alınmıştır.

kadın haklan savunculanyla feministler arasında bir diyalog kurmak bile .pek ko­ lay olmayacaku. Bu iddiasını "türban" ya­ saklan üzerinden açımlayan Ôztürk, dev­ letin vatandaşlann giyimine kanşmasına karşı olduğunu ama başörtülü kadınlarla konuşmak istediği şeyin "Örtünmenin kadının ezilmesine, cinselliğin doğurgan­ lığa hapsedilmesine katkısını düşündü-

N

z

M

alanında söz üreten kadınlar için, biz­ ler için Konca Kuriş'in değeri ölçüle­ mez. Erkek ulemanın dini yorumlama tekelini elinde tutmasına, dinin ataer­ kil yorumlanmasına ve ataerkinin di­ nen meşrulaştırılmasına itirazı vardı Konca Kuriş'in. Allah katında cinsiye­ tin bir üstünlük teşkil etmediği, kadın ve erkeğin eşit olduğu gibi bazı temel noktaların yanında, dini pratiklerin yaşanışına dair de söz söyledi. Sorma­ ya cesaret ettiği sorulardan bazı ları şunlardı: Kadınlar regl dönemlerinde neden i badetten a l ı konuyord u l Kur'an'da başörtüsü ifadesi yer alıyor muydul Çok eşlilik günümüz şartları­ na uyuyor muydul Anadilde ibadet edilemez miydil Ne yazık ki bugün de sormanın hiç kolay olmadığı bu soruları Konca Kuriş televizyon prog­ ramlarında, yazılarında tartıştı. islim hukukunda kadının yerinin tekrardan masaya yatırılması gerektiğini öne sü­ rüyordu. Ayn ı zamanda aktivistti, Mersin Kadın Platformu'na üyeyd i . Kadınların ekonomik özgürlüğünü, boşanma hakkını savunuyordu.3 1 995 yılında Mersin Bağımsız Kadın Derne­ ği'nin düzenlediği #Müslüman Kadın Kimliği# temal ı panelden sonra i l k tehditleri almaya başlamış, ama ko­ nuşmaya ve yazmaya devam etmişti.4 Konca Kuriş'in kadın hareketine ek­ lemlenmesi din ile ilişkisi ile paralel

nüz mü?" sorusuydu (Ôztürk, 1998, s.

38-43). Bu bağlamda birkaç yazı daha ya­ zıldı ve karşılıklı pozisyonlar alındı. Orta­ ya çıkan sonuç şuydu: lsllmcı kadınlar, dinin kendisini ayn bir yerde tutarak di­ nin erkek egemen yorumlanna ve bu yo­ rumlarla şekillenen geleneğe karşı çıkar­ ken sosyalist kadınlar dinin bizzat kendi­ sine de karşıydılar. Din konusundaki bu

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I Ş M A L A R I

giden bir süreç olarak tanımlanabilir. Erken yaşta oğlunun deyimiyle "koca­ sını kaçırarak" evlenen ve muhafa­ zakar bir aileye giden Kuriş, bu çevre aracılığıyla tarikatlarla tanıştı.s Bu ta­ nışma ilk etapta onu dine yöneltti, fa­ kat tarikat ortamında karşılaştığı olay­ lar ve süregelen hakikat arayışı netice­ sinde Allah'a ulaşmanın bir aracıdan geçmediğine kanaat getirdi. Kur'an ve akıl temelli bir din anlayışına yönelen Kuriş, dini erkek egemen dünya görü­ şünün pençesinden kurtarma amacı gütmeye başladı. Feminizmle ve ka­ dın hareketiyle ilişkisi eş zamanlı ola­ rak gelişti ve Mersin Bağımsız Kadın Derneği'ne katıldı. Başörtülü bir kadın olarak dernekteki varlığı i l k etapta dernek üyeleri tarafından tepkiyle kar­ şı landı ve 30 dernek üyesi istifanın eşiğine geldi. Bu olay Kuriş'in kendini "islami feminist" olarak tanımlanma­ sında rol oynadı.6 Konca Kuriş'in dernekteki en önem­ li gayelerinden biri şiddete maruz ka­ lan, boşanmak istediği halde engelle­ nen kadınlar için sığınma evi açmaktı. Konca Kuriş'in kadına yönelik şiddete karşı hassasiyetine örneklerden biri olarak oğlu Yahya Kuriş şu hikayeyi anlatır:

çalıştığını gördük. Annem gece nö­ betindeki taksicilere dönüp "Gör­ müyor musunuz arkadaş? Kadını zorla götürüyorlar. Bir şey yapsanı­ za/" diye bağırdı. Adamlara doğru koşmaya başladı, ama gidene kadar adamlar kadını arabaya zorla bindi­ rip götürdüler. Annem 0Niye yardım etmediniz?" diyerek başladı taksici­ lerle kavga etmeye. Taksicilerden bir tanesi "Aman abla, gece gece o kadının sokakta ne işi var?" dedi. Annem 0Ne demek istiyorsun lan senl Ben de kadınım ve sokakta­ yım/" diye bağırdı o taksiciye.1

Bir gece eve dönerken; üç adamın bir kadını zorla arabaya bindirmeye

Konca Kuriş'in bu güçlü hikayesi, kendine ve dine dair arayışları sırasın-

görüşleri nedeniyle Kemalizm'in laiklik ilkesine sahip çıkıyorlar, lslamcılann hal­ kın % 99'unu Müslüman sayarak dile ge­ tirdikleri kimi taleplere (hanımlara özel otobüs) hem halkın zannedildiği kadar

225 Konca Kuriş.

çıkıyorlardı. Onlara göre, hem mümine hem de feminist olmak çelişkili ve hatta irnkAnsızdı (Gül, 1988, s. 17-19). Bu eleş­ tirilere, Ankaralı Bir Grup Müslüman Ka­ dın, kadınlann ortak sorunlanna karşı fe­

dınlann yarannı düşünmekten çok, İsla­

minist teori ve birikimden de yararlana­ rak çözüm bulmaya çalıştıklannı ancak

mi hayat tarzının yerleştirilmesi stratejisi­ nin bir parçası olduğu gerekçesiyle karşı

bunun feminist yakıştırmasını kabul ede­ cekleri anlamına gelmediğini, çünkü ken-

dindar olmadığı hem de bu taleplerin ka­

E

226

M

da bir süre içinde bulunduğu ve son­ rasında açık bir şekilde eleştirdiği Hiz­ bullah tarafından dehşet bir şekilde öldürülmesiyle sona erdi. 1 6 Temmuz 1 998'de evinin önünden üç silahlı kişi tarafından kaçırılan Kuriş'ten 1 8 ay boyunca haber alınamadı, cansız be­ deni Hizbullah'ın örgüt evlerinden bi­ rine yapılan operasyon sonucunda bulundu. Kuriş'in kayıp olduğu süre­ cin kendisi bile feminist hareket için önem l i bir kırılma noktası oldu. 2 Ağustos 1 998 tarihinde Taksim Mey­ danı'nda gösteri yapan kadınlar "Dü­ şünceleri, siyasi görüşleri, dini inanç­ ları, kadın sorunlarına bakışları ne olursa olsun, her türlü baskıya ve şid­ dete maruz kalan kadınlarla dayanış­ ma" içinde olduklarını belirterek Ku­ riş'in sağ bulunmasını istedi.& Tuhaf bir şekilde, Konca Kuriş'in sözlerine, öne çıkarmaya çalıştığı me­ selelere, doğrudan yazdı klarına ve çizdiklerine, yani kendi sesine ulaşa­ madığımız İnternet ortamında ölü­ müyle ilgili tüm detaylara kolaylıkla erişebil iyoruz. Ölürken son sözleri neydi, Hizbullah onu neyle tehdit et­ ti. .. Konca Kuriş'in katlinin dehşet ve­ rici detaylarının bu denli ulaşılabilir olmasını ancak onun sözlerini büyüt­ meye çal ışan kad ınlara kolektif bir "göz korkutma" olarak okuyabil iyo­ ruz. Tam da bununla mücadele etmek

dilerini sadece Müslüman olarak adlan­ dırdıklarını belirterek cevap verdiler. An­ cak, feministlerin kendilerini öğretmen konumunda görerek üsttenci bir tavırla davranmalarını da şiddetle eleştirdiler (Ankaralı Bir Grup Müslüman Kadın, 1988, s. 25-27). Sonuçta, belki birbirleri­ nin yazıp çizdiklerini takip etmeye de­ vam etseler de diyalog ve arkadaşlık tar-

N

z

M

için yazımızda, Pazartesi dergisinin Konca Kuriş'e yer verdiği 8 Mart 2000 tarihli sayısından faydala'narak onun sesine, onun hakkında yazılanlara ve Mersin Bağımsız Kadın Derneği'nden arkadaşlarının fikirlerine yer vermek istiyoruz.

TANIKLIKLAR: KONCA KURIŞ'IN KADINA ŞiDDETE KARŞI MÜCADELESi Konca Kuriş'in hikayesinde kadına yö­ nel ik şiddetle mücadele en merkezi noktada duruyor. Kuriş'i feminist dost­ ları, yol arkadaşları kadına yönelik şiddetle ilgili kampanyalardaki aktif çalışmalarıyla hatırlıyor. Kuriş'in ha­ yatında yaşadığı zorluklar ve sonrasın­ da aktivizme dahli, kendisinden sonra aktivizme dahil olan birçok kadın için önemli bir ilham kaynağı. Teyzesi, Mersin Bağımsız Kad ı n Derneği'nden Necla, Konca Kuriş'in yaşam olayları ve aktivizmi arasındaki ilişkiyi şöyle anlatıyor: "Çok küçük yaşta anne oldu ve çok acı çekti. Ailedeki herkesten şiddet gôrdü. Dayak yiyip kapıya konduğu­ nu bilirim, sabaha kadar kapıda ağ­ layıp komşusunun ricasıyla eve aldı­ lar. O yaşta ondan çok şey bekledi­ ler ama Konca çok mücadeleciydi ve hep ayakta kalmaya çalıştı. ... Konca yaşadığı zorlukların üstesin-

zında bir ilişki oluşmadı ve herkes kendi köşesinde mücadelesine devam etti. Mualla Gülnaz ve arkadaşlan, 1 9881989 yıllan boyunca Ayça isimli, dakti­ loyla ve elle yazılan, fotokopi yoluyla ço­ ğaltılan bir dergi çıkartarak Müslüman kadınların sorunlarını tanışmaya, evlilik içindeki tahakküm ve sömürüyü eleştir­ meye ve başka bir dılnyanın hayalini kur-

T Ü R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

den geldi, sonrasında sığınma evle­ riyle ilgili yoğun çabası da bundan­ dır. " ... "Şiddete karşı imza kampan­ yasında çok emeği geçti, on bine yakın imza topladık ve Konca'nın etkisi çoktu. Kadınlardan ailem edip kal/em edip imzayı alıyordu, çok ra­ hat, kendine güvenliydi. Konuştuğu hiçbir kadın onu reddetmedi" {Pa­ zartesi dergisi, Mart 2000, s. 6).

TANIKLIKLAR: FARKLI KADINLARIN BiR ARADA FEMiNiST MÜCADELESİ Konca Kuriş'in bizlere miras bıraktığı ve hAIA üzerine çokça emek harcama­ yı gerektiren konulardan biri feminist hareket içerisinde farklı özneliklerin, bu özneliklerden biri olarak da Müs­ lüman kadınların varlıklarının ve gö­ rünürlüklerinin desteklenmesi. Konca Kuriş'in Mersin Bağımsız Kadı n Der­ neği'ne dahil olması ve sonrasındaki süreç, feminist hareket içerisindeki bu tartışmaya bir cevap niteliğinde. Mers i n Bağımsız Kad ı n Derne­ ği'nden Bedia, Konca Kuriş'in dernek­ teki varlığının yarattığı dönüşümlerle ilgili şunları söylüyor: "İsl§mi kadını hepimizin çok dışla­ dığı bir gerçek. Konca beni bu nok­ tada çok etkiledi. /s/Ami düşüncenin kendisi bana çok uzak ama o çevre­ deki kadınlarla diyaloğun önemini

T A R T I Ş M A L A R I

bize Konca öğretti. 11 ... 11Konca ile 'Savaşa Hayır Mitingine' gittik, sos­ yalistlerin düzenlediği bir mitinge, savaşa karşı olduğu için geldi ve ki­ min düzenlediğinin hiç umurunda olmadığını söyledi" ... 11Cenazesinde kendi kendime, 'Helal olsun sana Konca, kimleri yan yana getirdin, ' dedim. Her çevreden insan vardı11 (Pazartesi dergisi, Mart 2000, s. 6).

Yine Mersin Bağımsız Kadın Derneği'nden Ayla, Konca Kuriş kaçırı ldı­ ğında dernek olarak yaşadıkları süreci şöyle anlatıyor: "Konca kaçırılınca çok şaşırdık. Kendimize gelir gelmez bir basın açıklaması yaptık. Afişleme yaptık. Sonra başka illerdeki kadın örgütle­ riyle birlikte sağ olarak bulunmasını talep ettiğimiz basın toplantısını yaptık. Konca'nın bulunmasına yar­ dımcı olacak her türlü bilgi için tele­ fon numaralarımızı verdik. Ama üzerimizde de çok baskı hissettik. İlk kez yaşadığımız bir durumdu. Konca'nın derneğimize üye olması bile sıra dışı bir olayken, bir de kaçı­ rılınca nasıl davranacağımızı şaşır­ dık. 11 "0 derneğimiz için büyük zenginlikti. Demege üyeliği de olay­ lı oldu, bazı arkadaşlarımızın ayrıl­ masına yol açtı ama biz sürekli bu derneğin kadınlar arasında ayrım •••

maya devam ettiler. ôfkelerini, hayal kı­

ğu düşüncesiyle feministlik yerine lslami

nklıklannı, tepkilerini sakınımsız bir dil­ le anlatular. Daha sonra bu dergi kadro­

dünya görüşüne bağlı kalmayı seçen Mu­ alla Gülnaz, Cihan AktaŞ, Yıldız Ramaza­

sundan olan yazarlann kimi hikaye, ro­ man ve makalelerinde benzer temalann,

noğlu daha sonraki süreçte de bu kararlı tutumlannı sürdürmeye devam etmişler­

aynı yaklaşımla ele alındığını görüyoruz.

dir (Çakır, R., 2000, s. 46, 47, 130). 1989 yılında A.Ü. ilahiyat Fakültesi'nde

Feminizmin sunduğu analiz yöntemlerin­ den, eleştirilerden yararlanan, ancak

doktoraya başladığımda, Bir grup Ankara­

onun son tahlilde Baulı bir ideoloji oldu-

lı MQılQman kadının bu çabalanndan ha-

227

F

M

gözetmeksizin çalışan bir dernek ol­ duğunu anlatmaya çalıştık" (Pazar­ tesi dergisi, Mart 2000, s. 6).

Konca Kuriş'in bu alandaki müca­ delesi, femi n ist hareket içerisindeki varl ığı günümüzde, 201 9 yılında fe­ minist aktivizm içerisinde yer almaya çalışan, emek harcayan kadınlar için çok önemli bir örneklik oluşturuyor.

228

KONCA KURIŞ'IN DiNE DAiR YORUMLAR# VE TEMS/LIYETI Konca Kuriş'in bugüne bıraktıklarının merkezinde dine dair ataerkil yakla­ şımları sorgulayan, yenilikçi ve kadın­ ları önceleyen yorumları yer alıyor. Sibel Eraslan: "Konca'nın ölümü ba­ şörtülü olup da ortada olan (kamusal görünürlüğü olan) kadınlara bir göz­ dağı" diyor Pazartesi dergisinde ya­ yınlanan yazısında.9 Ancak Konca Ku­ riş'in lslami camiada pek de sahiple­ nildiğini söylemek mümkün değil. Yeni Bizim Aile dergisinden Yase­ min Gü leçyüz, Konca Kuriş'in din hakkındaki yorumları ve dergi olarak onunla kurdukları mesafe hakkında şunları söylüyor: #Konca Kuriş televiz­ yon programlarından izlediğimiz ka­ darıyla dinde reform yapma taraftarı bir hanımdı. Türkçe ibadet noktasında birtakım tespitleri vardı. Fakat bunlar

berdar değildim, ancak kişisel deneyimle­ rim sebebiyle doktora tezimde kadınlarla ilgili hadisleri çalışnm. Kadınlar baklanda oluıiısuz yargılar doğuran bir kısım hadis rivayetlerinin hağlamsallaştınlması, bu bağlamlarda kadına yüklenen olumsuz anlam ve işlevlerin açık bir şekilde ortaya konulması ve ataerkil zihniyet Onlntılleri ile ilişkilendirilmesi şeklinde gerçekleştir-

N

z

M

bizim tasvip etmediğimiz şeylerdi. Bi­ raz uzak durduk. Dergimizde de fazla bahsetmedik. Başına gelen hadiseye baktığımızda, çözümün bu olmadığını söyleyebiliriz. Tabii ki insanlar konu­ şacak, fikir yürütecek ama faili meç­ hul cinayetlerle, adam kaçırmalarla çözülecek hadiseler değil bunlar."1 0 Emine Şenlikoğlu ise: "Konca Ku­ riş'in çok haklı yönleri de çok yanlış yönleri de vardı. lslam'ı bilmiyordu. Fakat ezber birtakım ideolojilerin etki­ sinde kalmıştı; o etkiyi İslam'a ilave etmeye çalışıyordu. Fakat bunu yapan sadece o değildi ki. Neden Konca Ku­ riş'e soruldu bunun hesabı l Hakikaten Konca Kuriş inanan insanların onuru­ nu kırıyordu. Bu bir şey değil. Ama ls­ lami hükümleri değiştiriyordu." . . . "Cuma namazını kadınlar kılabilir, kı­ lamaz diye bir şey yok. O illaki erkek­ lerin içinde olsun diyordu. O kadar erkeklerin içinde olma merakı ne­ den l" . . . "Benim üzüldüğüm keşke ayetleri inkar etmeseydi. lslam'da ba­ şörtüsü yok diyordu. Oysa ben onunla karşılaştığım zaman, başörtüsü var ama kadın mecbur değil diyordu. Ek­ ran arkasında söylediği buydu. Ekran­ da da başörtüsü yok, ama kadın ko­ runmak için takıyor diyordu."1 1 Bugünden bakıldığında, lslami ca­ miadan kadın ve erkeklerin Konca Ku­ riş'le kurduğu mesafe, günümüzde de

diğim çalışma, 2000 yılında Ktulın Karşıtı SDylemin IsLım Geleneğindeki b:dıışilim m adıyla kitaplaştı ve dinin erkek egemen yorumlan meselesinin tekrar gündeme gelmesine yol açn (Şefkatli-Tuksal, 2018). Bunun da alana mütevazı bir katla oldu­ ğunu düşünüyorum. Dini akademik alanda erkek egemen yaklaşımın sorgulanması, Müslüman

T Ü R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I Ş M A L A R I

önemli bir gerçekliğe denk gelen bir yalnızlığa işaret ediyor. Kendisine ge­ len tüm bu eleştirilere Konca Kuriş'in kendisi, yine Pazartesi dergisinde ya­ yınlanan yazısında en sade ve güzel şekilde cevap veriyor: ... Öncelikle Müslüman bir kadın olarak haklarımı istiyorum. Bugünkü Kur'an meal/erindeki hatalardan çok şikAyetçi olup bunları bir dini tahrif olarak gôrüyorum. Şimdiye kadar Kur'an'ı hep erkek egemen toplum çevirdiğinden dolayı kadınlarla ilgili olan hükümlerde çok sert çeviriler yaptıklarını büyük bir esefle kınıyo­ rum. İkinci bir hasar da, vahiy inme­ den önceki toplumun sosyolojik ya­ pısını iyi bilmemiz gereklidir. Kur'an'ın nazil olduğu dönemdeki kadın erkek ilişkileri, karı-koca iliş­ kilerini iyi bilmek, bu ilişkileri vah­ yin indiği ilk dönem içinde değer­ lendirmek gerekir. Tarih olarak farklı bir dönemdeyiz. Bugünden o güne gideceğimize o günden bugüne ge­ lerek düşünmek gereklidir. (...) Aca­ ba gerçekten benim Müslüman ka­ dın olarak haklarım yerine konmuş mudur? Hayır konmamıştır. Ben, Rabbimin bana vermiş olduğu geniş yolda haklarımı istiyorum. Bugüne uygun miras haklarımı istiyorum. Diğer bir önemli konu da kadınların

dindar kadınlann kendi dinleri ve bu di­ nin kutsal metinleri ile olan ilişkilerine yeni bir açılım getirmesi bakımından çok önemlidir. Bu çalışmalar halen devam et­ mektedir. llahiyatlarda hem öğrenci hem de hoca dazeyinde kadınlann sayısının hızla anuğı bir sQreç yaşanmaktadır. Bu sQreçte kadınlann dint bilgilerin üretil­ diği mutfağa girmeleri, bilgi Qretim me-

229 Konca Kuriş (iUUstrtuyon Pınar BrgfJn, lıttps:ll akilftkir.netlturklye-tarlhlne-yon-�18-kadln/). pislik olması konusudur. Kadınların ay hali pislik midir? Bu toplum erke­ ğiyle, erkek gibi düşünen kadınıyla nasıl böyle bir hükme vararak bizi namazdan, oruçtan, Kur'an oku­ maktan alıkoyarak Rabbimizden uzaklaştırabilirler? Hiç Rabbimizin yerine haram koymaktan utanmaz­ lar? Benim doğurganlığımdan kay­ naklanan ve çocuğumun anne kar­ nındayken beslendiği o kana pislik diyemezler. 58/1 "Allah kocası hak­ kında seninle tartışan ve Allah'a şik§yette bulunan kadının sôzünü

kanizmaları ile paradigmalanndan ha­ berdar olmalan ve Qretim sQrecine kaul­ malan önemli bir adımdır. Bu adımlann devamı gelecek ve sonuçlan fark edile­ cektir.

ÔrgQtlenmeler Feminizme doğrudan ya da dolaylı olırak referans veren lslami kadın grup-

M

N

işitti. Burada meselenin altını çiz­ mek gerekli. O onurlu kadın Havle binti Salebe haklarını araması uğru­ na peygamberle tartışıyor ve şik§ye­ tini Allah'a bildiriyordu. Ben de Konca binti Nilüfer Müslüman bir kadın olarak beni suçlayan, evrensel olmayan kafalara sahip insanları Rabbime şik§yet ediyor, haykırıyor ve çığlık atıyorum. 12 n

z

M

SONUÇ NİYETiNE Konca Kuriş hakkında hala çok az şey bil iyoruz. Söylediklerini söylemeye, doğru bildiğini anlatmaya çok azımız cesaret edebiliyoruz. Konca Kuriş'in örnekliğini gerçek anlamda hatırlamak bizce ancak katlinin içimize saldığı korkuya rağmen mücadele etmeyi ba­ şardığımızda mümkün olabilecek. ı::J

D i P N O T LA R

230

Yazının temel çerçevesini oluşturan Müslümanlık, lsl3m ve feminizm ilişkileri konusundaki literatürde Müslüman kadın hareketi, Müslüman feminist hareket, lsUlmi feminisi hareket, ls13mi kadın hareketi gibi birçok kullanım var. Konca Kuriş özellikle lsl3mi feminizm kavramı ile anılıyor. Biz burada Müslüman kadın hareketi kavramı ile, kamusal alanda kendisini Müslüman kimliğiyle tanımlayan, kadınların kamusal görünürlüklerinin artması ve kendilerine özgü söz ve eylemler üretmesini savunan hareketi ifade ediyoruz. Müslüman kadın hareketini bir çatı kavram olarak kullanıyor, Müslüman feministleri/lsl3mi feministleri de bu çatının altında konumlandırıyoruz. 2

Havle Kadın Derneği, 2018 yılı Ekim ayında Türkiye'de Müslüman feminist kimlikle kendini doğrudan özdeşleştiren ilk dernek olarak kuruldu.

3

The Turkish Hezbollah's Killing Spree Exposed (2000) , Belgesel: https://www.yout u b e . c o m/w a t c h l v = l W H S 4 y f z x 4&feature=share (erişim Eylül 2019).

larının örgütlenmeleri son on yılda orta­ ya çıkmıştır. Ancak 1970'lerden beri çe­ şitli vakıf ve dernekler kurarak örgütle­ nen, siyasi parti faaliyetlerine katılan dindar kadınlar, kadınların sosyoekono­ mik anlamda güçlenmesi, bilgi ve tecrü­ belerinin arttırılması gibi amaçlarla ka­ dınlara destek olan yapılar oluşturmuş­ lardır. Zamanla örgütlenme modellerini

4

Yahya Kuriş (2014), Ot dergisi, Kasım sayısı, röportaj.

s

Yahya Kuriş (2018), •Annem Konca Kuriş," Medya Scope Röportaj https://www . youtube.com/waıch1v=03ay_m1 Zslw (erişim Eylül 2019).

6

Sabah gazetesi online arşiv, (2000), "Konca'nın Vasiyeti", http://arsiv.sabah.com. tr/2000/0 1/29/g04.html (erişim Eylül 2019).

7

Yahya Kuriş (2014), Ot dergisi, Kasım sayısı, röportaj.

8

Çatlak Zemin: " 1 6 Temmuz 1 998: Müslüman feminist Konca Kuriş Hizbullah tarafından kaçırıldı", https ://catlakzemin. com/1 6-temmuz-1 998-musluman-feminist-konca-kuris-hizbullah-tarafindan-kacirildV (erişim Eylül 2019).

9

Pazartesi dergisi, Mart 2000, s. 7.

1 0 Pazartesi dergisi, Mart 2000, s. 7. 1 1 Pazartesi dergisi, Mart 2000, s. 8. 1 2 Pazartesi dergisi, Mart 2000, s. 8.

geliştiren ve çatı kuruluşlar oluşturan dindar kadınlar, 1995 yılından itibaren platformlar şeklinde yapılanırken 2003 yılından itibaren de Tıırkiye'nin farklı il­ lerinde Kadın Buluşmalan adı altında bü­ yıık katılımlı toplantılar düzenlemişler, bu toplantılarda kadın sorunları ve çö­ zılmleri konusunda inisiyatifler oluştur­ muşlardır.

T 0 R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

19701erde Dindar .Kadınlann Ôrgütlennıe Modelleri Tlirkiye'de kadınların tarihi meselesi olarak, 1980 sonrası feminist bilinç­ lenmenin gündeme getirdiği konulardan biridir ve feminist tarihçilik Berktay'ın ta­ nımlamasıyla "bir yandan resmt tarihe önemli bir eleşiri yöneltirken, bir yandan kadınların mücadelesinin geçmişi ile ge­ leceği arasında köprli kurarak 'kadınların belleğini' inşa ediyor." (Berktay, 2012, s. 33) Ancak, istisnalar bir yana bırakılırsa6 bu çabanın tarihi henliz çok yeni ve üre­ tilen bilgi sınırlıdır. Bu sınırlılık içinde dindar kadınlara dair bilgiler daha da az­ dır. Fatma K. Barbarosoğlu ve Şemsinur ôzdemir'in Cumhuriyet'in ilk kadın ku­ şaklarına ilişkin araşurmalan (K. Barba­ rosoğlu, 2009) (Ôzdemir, Hizmet Annele­ ri 1, 2008), (Ôzdemir, Hizmet Anneleri il, 2010) kentli bir dindar kadın kesiminin yanı sıra, Anadolu'nun \icra köylerinde gizli saklı dint faaliyette bulunan kadınla­ nn varlığını da haber vermektedir. Ancak bu faaliyetlerin önemli bir kısmı, tek par­ ti döneminin baskısı alunda, dint mirasın öğrenilmesi ve aktanlması çabalarına çe­ şitli şekillerde katkı sunmakla sınırlıdır. Bu katkılar, çocuklara Kur'an öğretimi, Nur Risalelerini okuyan, yazan kadın gruplarının oluşturulması, erkek grupla­ rının hizmetlerinin görülmesi şeklinde gerçekleşmiştir (Ôzdemir, Hizmet Annele­ ri il, 2010, s. 79-112) Çok partili döneme geçişle birlikte, dindar grupların üzerindeki baskı görece­ li olarak hafifler ve Anadolu'nun çeşitli şehirlerinde ve lstanbul'da kız öğrencile­ rin yetiştirildiği dershaneler ve Kur'an kursları açılır. Dint eğitimin yanı sıra di­ kiş, nakış vs. gibi becerilerin kazandırıl­ dığı ve öğrencilere dışarıdan ortaokul-lise diplomaları almalarını sağlayacak dersle­ rin öğretildiği bu kurslar, kızların resmi kurumlarda alamadıkları eğitime ulaşma yolunda bir telafi mekanizması olarak iş­ lev görlir ve yaygınlaşır. esas

T A R T l 5 M A L A R I

lstanbul'da 1950 yılında Tıp Faklilte­ si'ne başlayan Hlimeyra ôkten, bir sonra­ ki kuşağın dindar/başörtlilü/liniversiteli rol modeli olacaktır. l 960'lı yıllarda ls­ tanbul'da başörtlilli olarak üniversiteye devam eden dört kadın (Gülsen Atase­ ven/Tıp Fakültesi; Fevziye Nuroğlu/ Ec­ zacılık Fakültesi; Hayriye ve Nuriye Atlan / Matematik) çeşitli baskılar altında tah­ sillerini tamamlarlar (Çaha, 20 10, s. 307). Mezuniyetlerinden sonra bir araya gelerek, evlerde başladıkları yardım faali­ yetlerini dernek ve vakıflara dönliştlire­ rek, kadınlar için hem dini bilgilenme alanlan hem de güçlenme mekanizmaları oluşturmaya çalışırlar. Barbarosoğlu, "l 960'ların ilk üniversiteli kadın kuşağı ile 1970'lerin alt kamusallıklarda hizmet veren doktor ve öğretmen hanımlarının kurmuş olduğu muhit" tanımlamasıyla hikayelerini anlattığı kadınların şehirli kimliğine vurgu yaparken başörtlisli ve köyllillik üzerinden kurulmuş yanlış bağ­ lantının altını çizmek istediğini belirtir. Bu dönemlerde modern tesettlirli, kendi adıyla anılacak olan (Şulebaş) başbağla­ ma biçimi, yazarlığı, hatipliği ve siyasi mücadelesiyle Şule Yüksel Şenler de rol model kadınlardan biri olur (K. Barbaro­ soğlu, 2009, s. 21). l 970'lerin siyasi ikliminde Milli Sela­ met Partisi'nin oluşturduğu rüzgarla imam hatip okullarının sayılan artmaya başlar ve kız öğrenciler de kabul edilir. Bu gelişme kızların okullaşma oranını hissedilir bir biçimde anunrken7 üniver­ siteler başörtlilli öğrenci olgusuyla tanı­ şır. Bliylik kentlerdeki başönlilli kız öğ­ renciler için bu ortamlar rol modellerle dolu birer muhit olur. Kadınlan güçlen­ dirme ve bilinçlendirme anlamında pek çok faaliyete evsahipliği yapan dernekler­ de feminizmle herhangi bir ilişki kurul­ mamakta, hizmetler dini yaşam tarzının bir gereği olarak ifa edilmektedir. J 99.5:

Konferanslar ve PlaeformJar Yılı

231

E

M

N

z

M

232 1 995-201 9 yılları arasında aktifolan Başkent Kadın Platformu'nun örgütlenme modelinde güçlü bir arkadaşlık ve dayanışma ortamı önemli olur.

1995 yılında düzenlenen BM Pekin

Üyesi olan 40 kadar kuruluşla çok çe­

Dünya Kadın Konferansı, kadın hareketi

şitli alanlarda faaliyetler yürüten Gökku­

bakımından önemli bir dönüm noktasını

şağı Kadın Platformu o günden bugüne

ifade etmektedir. Bu toplantıya Türki­

hala aktif olarak çalışmaktadır ancak ka­

ye'den devlet bürokrasisi, akademisyen­

dın hareketine ve feminist tezlere olan

ler ve feminist kadın örgütlerinin yanı

eleştirel mesafelerini de halen korumak­

sıra, lstanbul'dan bir grup dindar kadın

tadırlar. 1995 yılında kuruluş dönemin­

da (Münire Yarar, Mehlika Mısıroğlu,

den itibaren içinde bulunduğum ve ne

Nazife Şişman, Selime Sancar) katılarak

yazık ki bu yıl (2019) faaliyetlerine son

dünyadaki kadın hareketi hakkında göz­

veren Başkent Kadın Platformu ise, faal

lemlerde bulunur, tartışmalara katılır.

olduğu donem boyunca, toptan bir femi­

Pek çok konuda konferansın temalanna

nist etiketini kabul etmemekle birlikte,

eleştirel yaklaşsalar da kadınlann çeşitli

feminist paradigmayı bir analiz yöntemi

esnek yapılarda örgütlenmesi fikrini

olarak kullanmakta, feministlerle ortak

olumlu bulan ekip, dönüşte lslami çev­

çalışmalar yapmakta ve hatta feminist bir

relerde bu fikri yaymaya çalışır. lstan­

dil kullanmakta sakınca görmemiştir. An­

bul'da Gökkuşağı Kadın Platformu, An­

cak farklı çevrelerden gelen parçalı yapısı

kara'da Başkent Kadın Platformu, Kon­

sebebiyle bu tutum platform içi eleştirile­

ya, Bursa, Diyarbakır ve Antalya'da ku­

re, kırgınlıklara, kopmalara sebep olmuş

rulan kadın platformlan bu fikirden yola

ve neticede Platform kapanmıştır.

çıkarak kurulmuştur. 1995 yılı hem din­

Başkent Kadın Platformu üyeleri olarak

dar kadınlar hem de seküler kadınlar ba­

faaliyette bulunduğumuz 24 yıllık süre

kımından, kadın hareketi içinde yüz yü­

boyunca, dönem başkanlığı sistemi de da­

ze karşılaşmaların başladığı, iki grup

hil olmak Qzere, klasik yapılanmalann dı­

için de önemli bir dönüm noktası ol­

şında, YK toplantılannın katılmak isteyen

muştur.

herkese açık olduğu, gQçlü bir arkadaşlık

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

ve dayanışma ortamı ile şeffaf, farklı bir model oluşturmaya çalıştık. "Dini söy­ lemlerde kadın olma sorunu" gibi kendi aramızdaki tartışmalanmızı farklı şehir­ lerde diizenlediğimiz panellerle kamuya açtık. Tabii ki, muhafazakilr kesimden bolca eleştiri alıp feminist olmakla suç­ landık. 1996'da lstanbul'da diizenlenen Habitat il etkinliklerine, İstanbul dışın­ dan katılan en kalabalık STK olarak, bu toplantıdan yerel sınırlar içinde diişiinme alışkanlığımızı sorgulayan ve ufkumuzu genişleten çıknlarla döndiik. Platform kurulurken öncelikle kendi­ miz gibi yiiksek öğrenim görmiiş meslek sahibi dindar kadınlann, daha çok muha­ fazakilr kesim içindeki sorunlanna odak­ lanmıştık. Ancak 199Tde yaşanan 28 Şu­ bat postmodern darbesi, getirdiği başör­ tiisii yasaklanyla hem eğitim hem de ça­ lışma hayatındaki biitiin başörtülii kadın­ lann iizerine bir kilbus gibi çökiince ister istemez mesaimizin biiyiik bir böliimiinii bu yasaklarla miicadeleye ayırmak zorun­ da kaldık. Çalışmalanmız hem muhafa­ zakilr kesimin duyarsızlığı hem de sekii­ ler kesimin önemli bir böliimiiniin diiş­ manca tutumlan arasında, iiyelerimize hukuki siireçler için danışmanlık yap­ mak, moral motivasyon desteği sağlamak, siyasi kanallarla yasağın kaldınlmasına uğraşmak, kadın haklan savunuculanna derdimizi anlatmaya çalışmak ve insan haklan platformlannda hak savunculuğu yapmak şeklinde uzun yıllara yayılan bir siireç şeklinde gerçekleşti. Bu siireç için­ de iilkenin çeşitli yerlerinde sayısız yurti­ çi toplantıya, çok sayıda da yundışı top­ lantıya katılarak genelde kadın haklan alanında, özelde başönulii kadınlann ma­ ruz kaldığı yasaklar ve aynmcılık konu­ sunda çok çeşitli çalışmalar yaptık.8 Bun­ lan yaparken Tiirkiye'de her kesimden STK ile bir araya geldik ve aynmcılık ko­ nusunda ortak bir tavır oluşturduk. lCA­ NO, Doğu Konferansı, CEDAW Yürütme Kurulu, Avrupa Kadın Lobisi, Kadın Koı-

T A R T l 5 M A L A R I

lisyonu, Ortak Payda, Tiirkiye Kliçiik Millet Meclisi, STGM, TCK Kadın Plat­ formu gibi gruplara kurucu iiye ya da iiye statiisiiyle katıldık ve destek verdik. Tiir­ kiye'de kadın haklan alanında pek çok biiyiik kampanyanın panneri ve destekçi­ si olduk. Projeler yaptık. Dindar kesim­ deki diğer kadın örgütleriyle birlikte ge­ niş katılımlı kadın buluşmalan örgiitle­ dik. Siyasi ve insani pek çok konuda ba­ sın açıklaması yaptık, mülakatlar verdik, araştırmalara ve bir doktora tezine konu olduk (Toker, 2005). Yiiriiyiişlere, göste­ rilere, protestolara, imza kampanyalanna kanldık ve destek verdik. Başkent Kadın Platformu deneyimi bir bütün olarak, hayatlannın en verimli dö­ nemlerinde başönüsii yasaklanna maruz kalmış, kriminalize edilerek eğitim ku­ rumlanndan dışlanmış, çalışma imkilnla­ nndan mahrum bırakılmış dindar bir ka­ dın kuşağının hayata tutunma miicadele­ sinde açtıklan yeni yollarla, kurduklan yeni ilişkilerle, bulduklan yeni yöntem­ lerle iirettikleri bir tiir lslilmi feminizm olarak okunmalıdır, çiinkü lslami femi­ nizm sadece lslilm'la feminizmin ne kadar uyumlu olup olmadığı meselesi değildir, bundan daha çok hem lslam'dan hem de feminist diişiince ve pratiklerden besle­ nen kadınlann ortaya koyduğu, kimileri­ ne göre eklektik sayılabilecek diişiinceler, yaklaşımlar ve pratiklerin tümiidür.

2003-2013 Kadın Buluşmalan 2003 yılında Uçan Süpiirge'nin koordi­ natörlüğünde diizenlenen CEDAW Sivil Toplum Forumu'na Başkent Kadın Plat­ fonnu'nun çabalanyla dindar kesimden SO'ye yakın kadın kanlmışn. Ancak, gerek toplantının hazırlık aşamasındaki çalış­ malarda, gerekse toplantı boyunca diizen­ lenen atölye çalışmalannda, başörtülü ka­ dınlann uğradığı aynmcılık ve yaşadığı sorunlann dile getirilmesine engel olmaya çalışan kadın haklan savunculannın gizli ve ıçık baskılan, bizi kendi aramızda top-

233

E

M

lanıp bu baskıdan uzak bir şekilde sorun­ lanmızı konuşma ihtiyacı ile haşhaşa bı­ raktı. Bu ihtiyacı gidermek üzere, gayet acemi bir şekilde Kızılcahamam'da bir toplantı organize ettik, herkesin kendi

234

masraflannı ödediği bu toplantıya 1 18 ka­ dın katıldı. Orada, "Üzerimizde yargılayıcı gözler olmadan kadın sorunlannı nasıl konuşabiliriz? Kadın sorunlan konusun­ da diğer kadın örgütleriyle nasıl çalışabili­ riz?" sorulanna cevap aradık. Dertleştik, deneyim paylaşnk ve Türkiye kadın gün­ deminde etkili olabilmek için örgütlü ça­ lışmaya karar verdik. Böylece 10 yılda 11 buluşma gerçekleştireceğimiz "Kadın Bu­ luşmalan" süreci başlamış oldu.9 Aynı yıl içinde Çorum ve Antalya'da iki kadın buluşması daha yaptık. Çorum'da yapılan toplantıda çeşitli komiteler oluş­ turduk ve bir iletişim grubu kurduk. An­ talya'da yaptığımız toplantıda ise, "Diya­ netin yeniden yapılanma sürecinde kadın­ ların sorunlarını ve taleplerini dikkate alan bir hizmet anlayışının oluşturulması" konusunu, DIB'de çalışan kadınlarla bir­ likte tanıştık, sonuçlan DlB'e ilettik. Ka­ dına yönelik şiddet ve aynmcılıkla müca­ delede DlB'in inisiyatif alması ve kadın müftü yardımcısı atamalannda, bu top­ lantıda alınan kararlann etkisi olmuştur. 2004 yılında İstanbul ve Baunan'da iki buluşma gerçekleştirdik. lstanbul'da katı­ lımcı sayımız 250'ye ulaşmıştı, bunlann 55'i STK temsilcisiydi. lstanbul'da "Aile"yi konuşurken, "Uzaklar yakın olsun! " te­ masıyla buluştuğumuz Batman'da, bölge kadınlanyla tanışmayı, onlan kendilerin­ den dinlemeyi tercih ettik; çoğu bu bölge­ ye ilk defa gelen kadınlarla Batman, Ha­ sankeyf ve Mardin'i gezip, bölgeyi tanıdık. 2005'te Afyon'da "Avrupa Birliği", 2006'da Bursa'da "Değerler", 200Tde ls­ tanbul'da "Küresel Tehdide Karşı Bölgesel Kadın Dayanışması" temalanyla toplandık ve Ortadoğu'da ABD'nin gerçekleştirdiği işgaller ve bunun kadınlara ve bölge halkı­ na etkilerini, savaş bölgelerinden gelen ka-

N

z

M

dınlann da katılımıyla konuştuk. 2008'de Konya'da, yine feminist akademisyen ve STK temsilcilerinin de sunumlanyla des­ teklediği "Kadına Yönelik Şiddet ve Çö­ züm Onerileri"ni müzakere ettik. 2010'da Gaziantep'te "Kadın Emeği ve Üretkenliği"ni masaya yatırdık. 2013'te Diyarbakır'da düzenlediğimiz ve Çözüm/ Barış Süreci'ne katkıda bulunmak istedi­ ğimiz son buluşma "Ortak Geleceğimizin inşasında Buluşan Kadınlar" adını taşı­ yordu. Üç gün süren buluşmada, ülke­ mizde mevcut fay hatlarından gelen Türk-Kürt-Ermeni, Alevi-Sünni, Seküler­ Dindar kadınlar olarak, ortak bir gelecek inşa edebilme hayalimiz üzerinde konuş­ tuk, müzakere ettik, türkü söyledik, ha­ lay çektik. Ancak, nazar değmiş olmalı ki bir daha buluşamadık. Biz daha Diyarba­ kır'dayken başlayan Gezi eylemleri, sona erdirilen çözüm süreci, hükümetin otori­ terleşme sürecine girmesi, l 7 -25 Aralık olaylan vs. derken Buluşan Kadınlar ola­ rak kendi aramızda bile ayrıştık, ortak bir gelecek hayal edemez olduk. Kadın Haklan Mücadelesinde 2013 Sonrası Yeni Oluşumlar Dindar ailelerin kızlan olarak dünyaya gelmiş, başörtüsü yasaklannın travmatik ortamında büyümüş, kendileri de başlan­ nı örterek bu yasaklara maruz kalmış üniversiteli genç kadın kuşağının, dindar kimlikli kadınlar olarak çok yönlü maruz kaldıkları ayrımcı, dışlayıcı pratiklere karşı bir çıkış yolu aramak ve aktif tavır almak üzere kurduklan yeni oluşumlar, kadın haklan mücadelesinde yeni bir dö­ nemi simgelemektedir. Din faktörünü baştan mahkum eden fe­ minist yaklaşıma da dindar çevrelerin ka­ dın konusundaki cinsiyetçi anlayışlanna da karşı olan bu genç kadınlar, feminizm­ le ilişkilenmekle birlikte kendilerini femi­ nist olarak etiketleme gereği duymaksı­ zın, dindar kimliklerini koruyarak kadına yönelik şiddete, aynmcılığa ve dışlayıcı

T O R K I Y E ' O E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I

M A L A R I

235 2013'te kurulan Kadına Şiddete Karşı Müslümanlar lnisiyatifi kendilerinifeminist olarak tanımlayan yeni kuşak lslamifeminist gruplardandır.

pratiklere karşı bir inisiyatif geliştirmeye çalışmaktadırlar. Bu bağlamda ortaya çı­ kan yeni oluşumlar Kadına Şiddete Karşı Müslümanlar inisiyatifi (KŞKMl), Reçel Blog ve Havle Demeği'dir. Bu gruplann pek çok ortak özelliği bu­ lunmaktadır: Sosyal medya ortamını çok etkin kullanmalan, kadın haklan konu­ sunda alternatif lslami bir teori ve söylem üretmeye çalışmalan, kadına karşı şiddet ve aynmcılık konusunda diger kadın ör­ gütleriyle ortak çalışmalar yapmaları, emek sömürüsü ve barış gibi konularla da yakından ilgilenmeleri, bu tutumlanyla dindar camiada ana akıma muhalif siyasi bir kimlik olmaktan çekinmemeleri gibi hususlar sayılabilir. Aynca, mevcut dindar kadın örgütleri içinde yer almak yerine, kendilerine küçük, özerk alanlar inşa et­ meyi tercih etmeleri de muhalif ve özerk politika arayışlannı göstermektedir.

KŞKMI: Kadına Şüldete Karşı Müslümanlar lnisiyatifi1 0 Genelde sorun erlıelılilı algısı,

bunu değlş­ tinneliyiz. Biz lsl4mi camiadan oldugu-

muz için ondan referanslarla erlıelılilı al­ gısını değiştirmeye çalışıyoruz. Asıl Rab, Allah'tır, sen erlıelı olarak haddini bil, sen de ben de hepimiz Allah'ın kuluyuz, hepi­ miz halifeyiz, diyoruz. Yeni bir erlıelılilı algısı oluşturmaya çabalıyoruz (KŞKMl). Ataerkil sistemin oluşturduğu erkeklik algısı ile mücadeleyi hedefine koyan KŞKMl grubu, 2013 yılında, kadınlann erkeklerle eşit ve denk yarauldığına ina­ nan ve erkekliğin bir iktidar kimliğine dönüşerek kadınlar üzerinde baskı ve şid­ det aracı olmasına karşı çıkan Müslüman kadınlar tarafından kurulmuştur. Amaç­ lan kadınlann sadece kadın olmalanndan dolayı uğradıklan eşitsizlik, ayrımcılık ve şiddetle mücadele etmektir. Grup üyeleri kendilerini feminist olarak etiketleme­ mekle birlikte, KŞKMl'nin ilkeleri, örgüt­ lenişi ve işleyişi lslami bir feminizm stra­ tejisi ile doğrudan bağlanulıdır. Zira grup kendisini, siyasal gündeme dair lslam ve kadın perspektifinden eylem ve söylem üretmeyi esas kabul eden politik inisiyatif olarak tanımlamakta; devletin, kocanın, patronun zulmünün; yaşamın her alanın-

E

M

da kurulan ataerkil tahakkümün karşısın­ da zulme uğrayan tüm kadınlann kimli­ ğini sorgulamaksızın yanında olduğunu ve tüm kadın örgütleriyle dayanışmaya açık olduğunu beyan etmektedir. Bu bağ­ lamda KŞKMl'nin düzenlediği etkinlikle­ rin bazılan şunlardır: *

"Taciz, Tecavüz ve Şiddet bağlamın-

*

da ISl...AM'DA ERKEK" forumu, Cuma Hutbesi Atölyesi, "Sığınma Evi" kampanyası,

*

236

*

Ôzgecan Aslan için kadın erkek bir­ likte gıyabi cenaze namazı kılınması,

*

"Suriyeli kadın ticaretine hayır" ey­ lemi,

*

"Yasemin'in özgürlüğü için dua ve

*

*

ona mektup" kampanyası, "Bedenlerimiz 'Kimsenin' ideolojik Savaş Alanı Değildir" basın açıkla­ ması, Teorik araşurma ve taruşmalar: Grup, kadınlarla ilgili dini metinlerin yanı sıra feminist ekoller ve yaklaşımlar hakkında teorik çalışmalar ve atölye çalışmalan yapmaktadır.

2013 Gezi eylemlerine katılan nadir dini gruplardan olan KŞKMI grubu, Ka­ dınlar için Acil Eylem Grubu, Banş için Kadın Girişimi, Kadın Cinayetlerini Dur­ duracağız gibi gruplann içinde grup bile­ şeni olarak çalışmakta, aynca grevdeki iş­ çilere destek ziyaretleri de dahil olmak üzere, kadınlar ve banş konusundaki pek çok etkinliği düzenlemekte, katılmakta ve destek vermektedir. Bu özellikleriyle grup, islimi feminizmin hem teorisi hem de pratiğini oluşturmakta, deneyimle­ mekte ve örneklik oluşturmaktadır.

Reçel Blog Kadınlann ve bilhassa Müslüman kadın­ lann; gündelik deneyimlerine, toplumsal meseleleri algılayışlanna, ilgilerine, me­ raklanna, dertlerine, umutlanna, kaygı­ lanna, mücadelelerine dair kendi s6zıl-

N

z

M

müzıl sôyleyeceğimiz: bir mecramız: olsun istedik. Kalemimizi, klavyemizi, tencere­ mizi, meyvelerimizi, şekerimizi aldık gel­ dik (Reçel Blog).

Reçel Blog ismini lsllmi camiada bir dö­ nem popüler olmuş bir tartışmadan al­ maktadır.11 Blogun yazarlan olarak Feyza, Rumeysa, Büşra E ve Meryem Selva görün­ se de blog her kesimden pek çok kadının konuk yazar olaıak katla verdiği, hatta er­ keklerin de ilgi gösterdiği bir "açık mutfak"a dönüşmüştür. Reçel Blog'un gör­ düğü yoğun ilgi, blogda yapılan tartışma­ lann gündem oluşturmasına, blogun med­ yada haber olarak yer almasına ve akade­ mik bir teze konu olmasına dek uzanmış­ nr. ôznur Akyılmaz tarafından hazırlanan, "Türkiye'deki Bloglarda lslilmi-Feminist Yaklaşımla Yeni Bir Kadın Kimliğinin in­ şası (Reçel Blog Örneği)" başlıklı yüksek lisans tezinde, blogun 2014-2015 arası bir yıllık sürecindeki veriler analize tabi tutul­ muştur. Bu analizlere göre incelenen 196 yazının 141 'inde lsllmi feminist söylemin temalannı içeren ifadelere rastlanmıştır. Bunun dışında blogda, yaratılış konusu ekseninde kadın erkek eşitliği, birey ola­ rak kadın, modernlik-gelenek, cinsellik, kürtaj, kadına yönelik şiddet ve tecavüz, taciz, tesettür/örtünme, erkeklik, kadına

dayanlan roller, çalışma hayan, akademik

kariyer, evlilik-boşanma, annelik, kadının camiye girme hakla, çocuklara okulda dint eğitim temalan yer almaktadır (Akyılmaz, 2015, s. 1 16-117). Reçel Blog'da bu tema­ lar altındaki tartışmalar, gündeme düşen çeşitli konularla birlikte devam etmekte, blog kadınlann seslerini duyurduğu, hak­ lannı savunduğu bir platform olmayı sür­ dürmektedir.

Havle Kadın Derneği La havle/ Demeye geldik.1 2 2018 yılında kurulan Havle Kadın Der­ neği, ana sayfasında kuruluş amacını

T O R K I Y E ' D E

I S L A M I

F E M i N i Z M

T A R T I S M A L A R I

mıştır. Bu konferansta Isla.mi feminizm üzerine üretilen teorik bilgiyi, Müslüman feministlerin mücadelelerini ve deneyim­ lerini konuşmayı hedefleyen dernek, Isla.­ mi feminizmin özgün bir temsilcisi olma yolunda serüvenine devam etmektedir.

SONUÇ YER1NE

"La havle! Demeye geldik," diyerek yola çıkan Havle Kadın Derneği.

"Kadınlann ve bilhassa kendini Müslü­ man kimliğiyle tanımlayan kadınlann ha­ yatın her alanında karşılaştıklan zorluk ve engelleri tespit etmek ve bunlarla mü­ cadele etmek" olarak tanımlamaktadır. Derneğin ayıncı özelliği, bu amaç doğrul­ tusunda savunacağı teorik/pratik yakla­ şımlar ve çözümlerin, feminizm ve kadın hareketlerinin birikiminden besleneceği­ ni ve bu birikime katkıda bulunacağını açıkça ifade eden ilk Mılslılman kadın derneği olmasıdır. u Havle Derneği ismini Kur'an'da, "Allah, kocası hakkında seninle ıaruşan/mücade­ le eden kadının sözünü işitti! " hitabıyla başlayan Mılcadele Suresi'nin inmesini sağlayan Havle binli Sa'lebe'den almıştır. Henüz çok yeni bir dernek olmasına rağ­ men Bursa, Ankara ve Isıanbul'da "kadın, beden ve cinsellik atölyeleri" düzenleyen Havle Derneği, 10 Kasım 2019'da "Müslıl­ man Feministler Hikayelerini Anlatıyor" başlıklı bir konferansın duyurusunu yap-

Alain Touraine Türkiye'yi "Bu dünyanın yeniden oluşturulmasının en etkin biçim­ de arayış halinde olduğu ülkelerden biri; güçlü bir biçimde Batılılaşan ama köklü biçimde Müslüman, hem kentsel, hem de kırsal ve kendi içinde önemli bir ulusal çatışmayla karşı karşıya olan bir ıılke. Geçmişle gelecek arasında bir tercih yap­ maya değil, bu ikisini bir araya getirmeye çalışan bir ülke" (Touraine, 2014, s. 13) şeklinde tanımlarken aslında bir anlamda dindar kadınlann mücadele ettikleri ze­ minin net bir tarifini vermiş olmaktadır. Bu karmaşık, yer yer birbirine zıt ama iç içe geçmiş, mozaik veya melez desenler oluşturmuş zeminde; "kadın" olduklan için lslami kesimde, "dindar kadın" ol­ duklan için seküler kesimde aynmcılığa uğrayan, baskı ve yasaklara maruz kalan, reşit birey muamelesine layık görülme­ yen, korunmaya veya kurtanlmaya çalışı­ lan, bolca akıl öğretilen dindar kadınla­ nn, kendilerini kendileri olarak var etme mılcadelesi bütün hızı, çeşitliliği, renklili­ ği ile devam etmektedir. Isla.mi feminizm bu mücadelenin uğ­ raklarından biridir. Görünen o ki, o da çeşitlenerek, dallanıp budaklanarak, ayn­ şarak ya da bütünleşerek, kadınlann ken­ dilerini inşa etmeleri yolunda değişen, dönüşen, zenginleşen önemli bir deneyim olmaya devam edecektir. ı::J

237

M

N

z

M

D i PN OTLAR "Time gazetesinden Grace Ell ison, Alman Odette Feldman, Fransız Berthe de Launay, Berthe Dangenes, Rus Fahru'l-Benat Süleyma­ nova, Romen Lia Hu11i, Frieda Oscar yazı ve fotOOraflarını kadınlar dünyasına göndermi� ler, kendi gazetelerinde Osmanlı kadınlı!lı hakkında yazmışlardı.• (Çakır, 1996, s. 60-61) 2

Bu başlıkla yazanlardan biri de Emine Semi­ ye'dir. Emine Semiye'nin makalesi, Halil Ha­ mit'in yayınladı!lı /s/8miyet'te Feminizm Yahut Alem-i Nisvanda Musavat-ı Tamme adlı kitabın birinci bölümünde yer almaktadır.

3

ZihniOOlu Osmanlı Kadın hareketini üç döne­ me ayırmaktadır: 1. ilk kadın mektubunun basında yer aldı!lı 1868'den il. Meşrutiyet'e (1 908) kadar olan donemdeki kadın hareketlili!li "Erken Dönem Osmanlı hareket-i nisvanı (1868-1908)", 2. il. Meşrutiyet ve Milli Müdafaa dOnemle­ rindeki feminin etkinlikleri • ıı. Meşrutiyet D6nemi Osmanlı feminizmi (1908-1922)", 3. Cumhuriyet'in kuruluş yıllarındaki düşün­ sel ve eylemsel etkinlikleri "Birinci Dalga Cum­ huriyetçi feminizm (1923-1935)" (Zihnio!llu, 2003, s. 21).

238

4

https://berkleycenter.georgetown.edu/organizationstsiners-in-islam https://www.sinersinis­ lam.org.my/

5

Nokta dergisinde Ruşen Çakır'ın yaptı!lı bu

6

7

"imam hatip okullarına giden kız oıırenci ora­ nı 81-82'de 'Kı 17'den 91 -92'de 'Kı 27'ye yOksel­ miştir. Fakat bu artış olumlu bir gonerge de­ !lildir. Bu tarz bir e!litim geleneksel kadın rol­ lerini deneklemenin yanı sıra, kız oıırencilerin modern sosyal kurumlarda iş imklını bulmala­ rına da meydan vermemektedir. Bu nedenle kadının natosü için olumsuz bir etkisi vardır.• Bu cümleler, BM DördOncO DOnya Konferan­ sı'na sunulan Ulusal rapordan alınmıştır. Bkz. The Status of Women in Turlcey, Türkiye Cum­ huriyet'! Devlet Bakanlı!lı Kadının Sorunları ve StatOsO Genel MOdOrlO!IO, 1994, s. 27. Akt. (Şişman, 1996, s. 69)

8

Dünden Bugüne Başkent Kadın Platformu Ekim 1995-Mayıs 2007 başlıklı yayınımızda yer

alan bazı yurtdışı toplantılarımız şOyle: 1 996 Uluslararası Kadın Buluşması /Sudan; 1 996 Ku­ zey Amerika MOslOman Toplulu!lu (ISNA) Top­ lantısı /ABD; 1999 DOnya Dinler Parlamentosu /GOney Afrika; 2000 Pekin+5: BM Kadın Ozel Oturumu/ ABD; 2000 Geçici DOnya Parlamen­ tosu/ Malta; 2003 lran ve TOrkiye'de Kadın/ Berlin; 2003 GOneydOOu Asya ve OrtadOOu'da Dini KOkencili!le Ka11ı Kadın Orgatleri Buluş­ ması/ltalya; 2003 Almanya TOrkiye Arasında Diyalog/ Berlin; 2004 Hollanda Çalışma Gezisi (Kader-Matra Projesi kapsamında) /Hollanda; 2004 Cultural Debates/ Hollanda, lsveı;. lngilte­ re; 2005 Kadının Miras ve lsklın Hakları Sem­ pozyumu/Amman; 2005 BM Pekin+1 0 Dünya Kadın Konferansı/ABD; 2005 DOOu Konferansı/ Suriye; 2005 Almanya-Türkiye Kadın STK'ları Dlyalo!lu/Berlln; 2005 Ayrımcılık Ka11ıtı Mev­ zuat ve Politikalar Semineri/Romanya; 2006 Genişletilmiş Avrupa'da Kadın Erkek Eşitll!li/ Yunaninan.

habere ilişkin kimi atıflarda ropOrtaj yapılan kadınlar arasında benim de ismim geçmekte­ dir. Bu yanlış bir bilgidir ve araştırılmadan aktarılmaktadır (Beşli, s. 2); (Akyılmaz, 2015, s. 1 1 2). Bu istisnalardan biri, Mehmed Zihni Efen­ di'nln Meşahlru'n-Nisa isimli eseridir. Henoz feminist tarihçill!lin ortaya çıkmadı!lı erken bir donemde, MOslOman kadınların cahilli!li ve yeterslzli!li iddialarına ka11ı. Maarif Neza­ reti tarafından Daru'l-Muallimat'ta (ô!lret­ men Okulu) okuyan kız ö!lrencllere okutul­ mak Ozere, tarihten örnek ve ibret alacakları ve bu sayede himmetlerini arttıracakları meş­ hur kadınları yazmakla görevlendirilen Zihni Efendi, 1878 yılında Meşahiru'n-Nisa isimli eserini yazmıştır.

9

Ayrıntılı bilgi ve sonuç bildirgeleri için bkz. http://www.hazardernegi.org/kadin-bulusma­ lari/

10 Bu bolümde yer alan bOtün bilgiler, KŞK­ Ml'nin http://kskmi.com/ sitesinden alınmıştır. 1 1 Feyza, Reçel mi yazmak7 http://recel-blog.com/ recel-mi-yazmak/ 12 https:/lhavtekadin.wordpress.com/ 1 3 http://recel-blog.com/1a-havle-demeye-geldik/

Feminizmle İlişkisi Bağlamında Türkiye'de İslamcı Kadın Hareketi* G Ü LŞ E N Ç A K I L- D İ N Ç E R

Türkiye'de Müslüman/dindar ya da Is­ lamcı olarak nitelendirilen kadın hareke­ tine yönelik çalışmalar 1 990'1ı yıllar iti­ bariyle görünürlük kazanmıştır. Bu çalış­ maların pek çoğunda İslamcı kadın hare­ keti olarak değerlendirilebilecek oluşum­ ların 1 970'1i yıllarda ortaya çıktığı ifade edilmektedir.1 İslamcı kadın hareketine yönelik yapı­ lan çalışmaların ortaya çıktığı döneme baktığımızda başörtülü kadınların kamu­ sal alanda yer alma taleplerinin yüksel­ mesiyle eş zamanlı gerçekleştirildiği gö­ rülmektedir. Saktanber (201 4 : 81 6), ls­ ıamcı kadın hareketinin varoluşunun te­ mel ini başörtüsü olarak nitelendirir. As1 ı nda Türkiye'de kad ı nların kamusal alandaki kıyafet sorunu Osmanlı lmpara­ torluğu'nun son dönemlerindeki mo­ dernleşme tartışmalarına kadar uzanır. Kadınların kamusal alanda bulunurken giyim kuşamlarının sınırlarını belirleyen padişah fermanlarıyla başlayan süreç Cumhuriyet'in ilanından sonra da devam etmiş ve 28 Şu bat olarak ifade edilen dö­ nemde zirvesine ulaşmıştır (Çakıl Din­ çer, 201 8). Osmanlı lmparatorluğu'nun son döne­ mindeki gelişmelere paralel ilerleyen ka­ dınlık durumlarına ilişkin tartışmaların merkezinde kadınların kamusal hayata nasıl ve ne kadar dahil olması gerekliği vardır. Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki ye­ ni devletin her şeyi yeniden kurguladığı sürece gelindiğinde ise değişen kadınlık tanımlarıyla çizilen sınırlar dahilinde ka­ musal hayata katılabilindiği görülmekte­ dir.2 Farklı kadınlıkların da imkAnlılığını (") Bu makale doktora tezinden üretilmiştir.

görmek için ise 1 980'1erde ortaya çıkan ve bu sınırları görünür kılmaya başlayan il. dalga feminist hareketi beklemek ge­ rekecektir. 1 990 sonrası dönemde görü­ nür olan lslamcı kadınlar da farklı kadın­ lıklarıyla kamusal alan içinde olma mü­ cadelesine girmişlerdir. lslamcı kadınlar 1 970'1erde daha sessiz bir konumdayken 1 990'dan sonra artan sayılarının ve poli­ tik zeminin de etkisiyle özellikle "türban sorunu" olarak adlandırılan olayların et­ rafında birleşerek örgütlü hale gelmiş ve bir hareket olarak adlandırılmaya başla­ mışlardır. Elbette ki kadın hareketi söz konusu olunca feminizmle de ilişkili ola­ rak değerlendirmeler yapılmıştır. Gerek İslamcı kadınların kendi içlerindeki tar­ tışmalar gerekse öteki olarak ifade edilen seküler kadınların lslamcı kadınlar hak­ kında yaptıkları araştırmalar hareketin gi­ derek çeşitlendiğini göstermiştir. Bugüne kadar lslamcı kadınlar üzerine yapılan çal ışmalarda ikili bir değerlen­ dirme ön plana çıkar. Sevda Alankuş Ku­ ral (1 997), lslAmcı kadınları "geleneksel lslAmcı çizgisini taşıyanlar" ve "radikal lslAm profi lini taşıyanlar" olarak ayırır. Dindar kadın edebiyatı üzerine bir çalış­ ma yapan Elifhan Köse (201 4 : 7-9) ise, 1 990 öncesi ve sonrası olmak üzere yine ikili bir ayrım yapar. Yine ipek Merçil (2002: 6 1 ), lslamcı kadın "aydınlar"ı do­ ğum yıllarını esas alarak birinci ve ikinci nesil olarak ayırmıştır. Zehra Y ı l maz (201 5 : 20-24) ise, 1 970'ler sonrası orta­ ya çıkan lslAmcı kadın yazarları birinci dönem, 1 990 sonrası yazarları ise ikinci dönem olarak nitelendirirken günümüz­ de yeni bir lslAmcı kadın hareketinden bahsedilemeyeceğini; Hilal Kaplan, Ni-

239

240

hal Bengisu Karaca, Elif Çakır, Özlem Albayrak ve Esra Elönü gibi öne çıkan kadınların kolektif bir hareket içerisinde yer almadıklarını, bireysel bir duruş ser­ gilediklerini ifade eder. Tam da bu noktada Zehra Yılmaz'ın bir kadın hareketi olarak değerlendirme­ diği bugünkü kadınların nerede durduk­ larını görmek için farkl ı bir yaklaşım üzerinden ele alınmaları gerektiğini dü­ şünmekteyim. Türkiye'de İslam ve kadın hakları tartışmasını yürüten ve sadece kültürel olarak Müslüman bir gelenekten gelmeyip kend ini "Müslüman kadınn olarak değerlendirenlerin yürüttükleri tartışmalar, "Feminizme Bakış Açıları Bağlamında" ele alındığında bugünkü ls­ IAmcı kadınların söylediklerinin konum­ lanacağı yer tespit edilebilir. Bu kurgu çerçevesinde birinci yaklaşımı "Feminiz­ me Mesafeli Duruş", ikinci yaklaşımı "Feminizmle İ l işki lenme" ve üçüncü yaklaşımı da "Kadının insan Hakları Söy­ lemi" olarak adlandıracağım.

FEMiNiZME MESAFELi DURUŞ Modern dünyanın sorunlarıyla boğuşan kadınlara ls13m'ın fıtrat anlayışına uygun çözümler öneren bu ilk yaklaşımda Is­ lamcı kadınlar söz konusu sorunlar bağ­ lamında feminizmin bir geçerliliği olma­ yacağını ifade ederler. Feminizmle arası­ na mesafe koyan bu anlayışa göre lsl3mi yaşam tarzına sahip olan bir kadın, mo­ dern dünyanın sorunlarıyla uğraşmak zo­ runda kalmayacağı için feminizme de ih­ tiyacı olmayacaktır. Çünkü lslam kadını ikincilleştiren bir toplumsal yapıyı sun­ mamaktadır. Buna göre feminizm, Batılı kadının sorunları için ortaya çıkan bir düşünce biçimidir. Daha çok bir savun­ ma hattı oluşturan bu yaklaşım kadınlar için ise kadının annelik ve eğiticilik rol­ lerini ön plana çıkarmaktadır. lsl3mi yaşam tarzına odaklanı lan bu yaklaşımda romanlar önemli yer tutar. Bu bağlamda diğer ayrımlarda ilk dönem

ya da kuşak olarak görülen kadınların ro­ manları daha çok "hidayet romanları" olarak sınıflandırılmaktadır. Hidayet ro­ manlarının özelliği genellikle ls13mi ya­ şam tarzına sahip olmayan bir genç ka­ dının ya da genç erkeğin karşılaştığı bi­ linçli bir Müslüman aracılığıyla dinle ta­ nışmasını konu edinmesidir. Genç, uzun zamandır aradığı huzura lslam aracılığıy­ la varacağını anladığı için etrafında yaşa­ dığı çatışmalar sonucunda lsl3m'ı seçe­ rek huzura varır. Bu romanların hiçbiri kadın olmakla ilgili bir sorgulama yap­ mazlar.3 Aslında bu romanlarda alterna­ tif bir toplumsal yaşam kurmanın yolları izlenebilmekte. Modern Cumhuriyet' in kuruluşu nda kentl i aile oluşturmanın önemi üzerinde duran Sancar (201 3), Cumhuriyet'in kurucu değerlerinin bu ai­ leler aracıl ığıyla aktarıldığını ve kadınla­ rın bu görevdeki anahtar rolünden bah­ setmiştir. Bu romanlara baktığımızda ise İslami yaşam tarzını seçen kadınlarla bir­ likte lslAmi yaşamı sahiplenen aileler gö­ rürüz. Feminizme mesafeli duruşu görebile­ ceğimiz bir başka alan BO'li yıllarda ls13mcı kesimin çıkarmaya başladığı kadın dergi leridir. Kadın ve Aile, Mektup ve Bi­ zim Aile dergilerini konu alan yazısında Feride Acar (1 995: 86), üç derginin de kadınların eş, anne ve ev kadını rollerini öne çıkardığını, eğitim, çalışma ve genel kamu yaşamına dair yazıların kısıtlı ol­ duğu belirtir. Bu bağlamda kadının eğiti­ mi çalışmasından ayrı bir mefhum olarak ele alınmakta ve lsl3miyet'in ilmi kadın ve erkeğe farz kılmasından hareketle eği­ time karşı çıkılmamaktadır. Ancak ev dı­ şında çalışmak hoşgörüyle karşılanma­ maktadır. Zorunlu kalınmadıkça çalışıl­ maması gerektiği, bu durumda da ls13mi kurallar gözetilerek çalışılabileceği mev­ zubahis edilir. Bu dergilerden Mektup ise kadının kamusal alanda mücahide olarak bulunması gerektiğini vurgula­ maktadır. Acar'a göre lsl3mcı kadın der­ gilerinde kadınlara verilen en belirgin

241 KADEM, kadın cinayetleriyle Ugill davalara ilk defa ôzgecan davasıyla müdahil olmaya karar verir (12 Haziran 2015). mesajlardan biri Batı karşıtlığı iken diğeri de kadın ve erkeğin toplum içindeki bir­ birlerine karşı konumlarıdır. Üç dergide de "ideal Müslüman kadın Batılılaşmış kadın imajına karşıtlığı ile sunulmakta­ dır". Batılı kadın ezilen, sömürülen ve mutsuz olandır; dejenere olmuş ve ahla­ ken çökmüş Batılı kadına öykünen Müs­ lüman kadın için de durumun aynı ol­ ması kaçınılmazdır. Ancak bu saptama­ lar da yeterli değildir.

Batılılaşmanın tehlike ve zararları bü­ tün dergilerde dış görünüşte benzeme­ nin inançlarda da benzeme anlamına gelec�i fikri işlenerek, kadınlara Batılı kadına benzemenin ölçütü olarak gö­ rülen modayı izleme, makyaj yapma, tv seyretme, denize giderek tatil yap­ ma gibi davranışlardan kaçınmaları öğütlenmektedir (Acar, 1 995: 86). Batı'yla karşıtlıkta önemli hususlardan biri Batılı kadınların eşitlik talebine dö­ nüktür. Batıcı anlamda üretilen eşitlik kavramı, bu dergilere göre aslında kadın­ ların daha fazla yük almasına neden ol­ makta ve bu da kadınların daha fazla ezilmesine yol açmaktadır. İslami eşitlik anlayışı ise adaleti tesis ederek kadının korunmasını sağlamaktadır. Çünkü lsla-

miyet'e göre kadın ve erkek yaratılıştan farklıdır ve bu farklılık gözetilerek oluştu­ rulacak bir toplumsal düzen kadının da­ ha geniş hak ve yetkilere sahip olmasını sağlamaktadır (Acar, 1 995: 81 -87). Yeşim Arat da (1 995: 1 02), benzer bir çalışmayı Kadın ve Aile dergisi için yap­ mıştır. Ancak Arat daha sert ifadelerle bu derginin yayın politikasını eleştirmiş ve dergiyi "Kadın ve Aile hayatı, ailesi, ço­ cukları ve kocasının mutluluğu ile sınır­ lanmış, mahkOmiyetleri dinle pekiştiril­ miş ev kadınlarına seslenmektedir. [ . ] Haklar ve sorumluluklar sınırlandırılmış, olanaklar kısıtlanmıştır. Bağımsızlık söz konusu değildir" şeklinde tanımlamıştır. Bu yaklaşıma sahip olanların diğer bir özelliği ne geleneklerle ne de lslam adı­ na kendilerine dayatılan kurallara karşı bir söylem geliştirmemişler ve Asr-ı Saa­ det'e4 daha çok kadınların itaatkarlıkları, ev hayatındaki yumuşak tavırları ve ka­ dınların özel yaşamdaki rollerine yönelik vurgular yapılmıştır. ...

FEMiNiZMLE iLiŞKiLENME Dünyada 1 990'1arda etkisini göstermeye başlayan ve lslAmi bakış açısından kadın ve erkeğin eşitliğine ilişkin yapılan tartış-

242

malar "lslami feminizm" olarak adlandı­ rılan alanda gerçekleşmektedir. lslami fe­ minizm toplumsal cinsiyet eşitliğine ver­ diği önem nedeniyle din ve gelenek bağ­ lantılı kadının ikincilleştirilme pratikleri­ ne eleştirel bir bakış sunar. Bu eleştirile­ rin kaynağını da Kur'an-ı Kerim ve dini metinlerin referanslarıyla oluşturur (Güç, 2008). Türkiye'de lslamcı kadınlar arasında feminizm, Batılı kadınların sorunlarına ilişkin bir akım olarak değerlendirilmek­ teydi. Ancak 1 987'de Zaman gazetesinde Ali Bulaç'ın "feminist Bayanların Aklı Kı­ sa" yazısına Tuba Tuncer, Yıldız Rama­ zanoğlu, Mualla Gülnaz ve Elif Halime Toros'un yine aynı gazetedeki cevapları İslamcı cenahtaki kadınlar arasındaki fe­ minist söylem in etkilerini göstermektey­ di. s Söz konusu yazarların yazılarında, feminizmle mesafeli duran anlayışın aksi­ ne, ataerkil toplum yapısının yarattığı so­ runların Batı'ya özgü olmayıp Müslüman toplumlarda da var olduğu iddiasıyla bir­ likte feminist terminolojiyi kullanmaktan imtina etmedikleri de görülür. lslamcı ka­ dınlar feminist terminolojiye yeşil ışık yaksa da kırmızı çizgileri de vardı. En tar­ tışmalı alanlar aile ve kadının bedensel özgürlüğüyle ilgilidir. "Bedenimiz bizim­ dir" sloganını sahiplenen feministlere karşı bedenin emanet olduğu anlayışına sahip olan Müslüman kadınlar özellikle kürtaj ve özgür cinsellik gibi konularda olumsuz görüşlerini bildirmektedirler. Edebiyatla ilişki bu gruptaki kadınlar için de önemlidir. Hidayet romanlarının yerini lslami uyanışa sahip olan kadınla­ rın gerçeklikler karşısındaki mutsuzlukla­ rının işlendiği eserler almaya başlamıştır. H idayet romanlarında yer alan bütün toplumsal karşı çıkışlara rağmen lslami bir yaşam tarzını ve o yaşam tarzını bir­ likte yaşayabileceği bir eşi seçen genç kadının evlilik yaşantısına şahit oluruz artık. Cihan Aktaş'ın iki öyküsünden yola çıkan Aynur llyasoğlu (201 3), üniversite yıllarındaki radikalizmin İslamcı kadınlar

için geleneksellikten kopuşu sağlayabile­ cek bir şans olabilecekken bu şansın ev­ lilik hayatı içinde sönümlendiği değer­ lendirmesini yapacaktır. Buradaki değişi­ min nedeni ise erkeklerin kamusal ve si­ yasal alanla ilişkilerini kesmeden yaşam­ larına devam etmesi neticesinde yeni ya­ şamlarına adapte olabilmelerinde görül­ mektedir. Kadınlar ise üniversite yılların­ daki radikallikleriyle geldikleri yeni evle­ rinde bu radikalliklerini nereye yerleşti­ recekleri konusunda sorgulamaya girmiş­ lerdir. Nihayetinde bu kadınlar inançları aracılığıyla, radikallik yıllarında sahip ol­ dukları sesi yeniden istemektedirler. Kö­ seoğlu (201 4: 1 05-1 06), bu dönem din­ dar kadınların yazınında sorumsuzlukları nedeniyle eleştirilen dindar erkeklerin öne çıktığını iddia eder. Dindar kadınla­ rın hikayelerinde modern kamusal haya­ ta adapte olan erkekler kayıp birer kişilik olarak yer alırken kad ınlar arasında "güçlü bir şekilde örülmüş ve özeleştiri­ ye açık, kendilik ve dindarlık bilinci yük­ sek dişilik ve kız kardeşlik ilişkileri" mev­ cuttur. Aslında modernleşme ve Müslüman kadın tartışmaları bağlamında ortaya çı­ kan bu alandaki ilk saha çalışması ör­ neklerini oluşturan ve kendilerinden söz edilmeden geçilemeyen "Modern Mah­ rem" ve "Örtülü Kimlik"in özneleri bu gruptaki kadınları tanımlamaktadır. Nilü­ fer Göle'nin de (201 1 ) ifade ettiği gibi "lslamcı" kadınlar toplumsal mekanlara çıktıkça meşruluğunu lslamiyet'e daya­ narak oluşturulan kadın-erkek ilişkilerini sorgulamaya başlamışlardır. Bu ilişkilerin sorgulanmasında kamusal alana çıkmak kadar 1 985 sonrası ses getiren feminist eylemlerin de etkisi kaçınılmazdır. Müslüman kadınların feminizmle il iş­ kilenmesi Ortadoğu'da ve Batı'da çokça konuşulan "lslami Feminizm"in Türki­ ye'de de gündeme alınmasına neden ol­ muştur. Müslüman toplumlarda kadınla­ rın durumuna ilişkin değerlendirmeler ve İslam'ın ataerkil yorumlandığına ilişkin

tartışmalar 90'1ı yıllarda görülmeye baş­ lanır. Şişman, Türkiye'de İsl3m ve kadın hakları tartışmalarının bu kadar uzun sü­ re d ışarıda tutulmas ı n ı n neden leri ni Cumhuriyet'in kuruluşuna kadar götürür. Osmanlı lmparatorluğu'nun son döne­ minde başlayan İsl3mcılık, Türkçülük ve Batıcılık akımlarının üçünde de kadın tartışmalarının lsl3m ortak noktasında birleştiğini ve ls13m'ın bu tartışmaların dışında bırakılmadığını ifade eden Şiş­ man, genç Türkiye Cumhuriyet'i'nde medeniliğinin temeline yerleşen ideal kadının reddedilen bir miras olan ls13m'la bir arada düşünülemediğini iddia eder. Mısır'daki gelişmelerle Türkiye ara­ sında bu konuyla ilgili şöyle bir kıyasla­ ma yapar:

Mesela Mısır'da kamusal alanda din, Türkiye'dekine benzer bir dışlanma yaşanmadığı, hukukun özellikle aile hukukunun bazı bölümleri İsMm �ria­ tından alınan hükümlere uygun dü­ zenlendiği için, İslam ve kadın hakları arasında bir karşıtlık kurulmamıştır. Bu nedenle 1 9. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın ilk yarısında, İslami moder­ nizm ve dinde reformasyon, yeni olu­ şan dini kültür içinde feminizme alan açan bir gelişme olmuştur. Margot Badran'a göre 'Mısırlı Müslüman ka­ dınlar... apaçık bir feminist kimliği be­ nimsediklerinde, bunu dini kimlikleri­ ne bir tehdit olarak görmediler (Şiş­ man, 2015: 95). Türkiye'de bugün Kur'an'ın ve dini metinlerin yeniden yorumlanması henüz kısık sesle de olsa konuşulmaya başlansa da İsl3mi Feminist kimliğini kabul eden­ ler sınırlıdır. Yılmaz'ın (201 5: 1 53) aktar­ dığına göre, feminist söyleme en yakın duran Başkent Kadın Platformu'nda dahi bu ifade pek kabul görmüyor. Türkiye'de bugüne kadar ls13mcı Feminist unvanıyla en çok tanınan kişi Konca Kuriş olmuş­ tur. Onun savunduğu pek çok düşünce (İslim'da örtünmenin zorunlu olmadığı,

kadın ve erkeğin birlikte ibadet edebile­ ceği, namazda yan yana durabilecekleri, İsl3m için Kur'an'ın referans alınması ge­ rekliliği) aslında zaten tartışılan konular olsa da bunu bir kadının sorgulaması onun hayatına mal olmuştur (Çaha, 201 0: 357-358). Müslüman Feminist ise daha çok tercih edilen bir kavram olarak görülür. Hidayet Şefkatli Tuksal, Yılmaz ile yaptığı bir görüşmede kendisini Müs­ lüman Feminist olarak tanımladığını ifa­ de etmiştir (Yılmaz, 201 5 : 1 37). Yine Berrin Sönmez siyasal yapıya vurgusu nedeniyle lsl3mcı feminist kavramını ka­ bullenmeyip İsl3mi Feminist olarak ta­ nımlanabileceğini söylemiştir (Tunç, 201 8: 239). Ayrıca 201 4 yılında kurulan Reçel Blog yazarlarından Rümeysa Çam­ dereli ve Feyza Akınerdem de Müslüman feminist olduklarını ifade etmektedirler. Kurumsal olarak ise sadece, 201 8 yılında Müslüman kadınların feminist harekette katı lımını arttırma amacıyla kurulan Havle Kadın Derneği bu misyonu üstlen­ miştir. Feminizm ve Müslümanlık söz konusu olduğunda isl3mcı kadın hareke­ ti içindeki kadınların pek çoğu kendini öncelikle Müslüman olarak nitelendir­ mekteler.

KADININ iNSAN HAKLARI SÔYLEMI ls13mi feminizmin ve başörtülü kadınla­ rın sorunlarının da diğer kadınlar gibi toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden kay­ naklandığını iddia eden düşüncenin yay­ gınlaşmasına paralel, bu sorunu kadının insan hakları kavramıyla çözmeye çalı­ şan diğer bir yaklaşım da 201 0'dan son­ raki yıllarda rağbet görmeye başlar. Bu yaklaşım toplumsal alanda kadınların ya­ şadığı sorunları görmezden gelmez, hat­ ta sorunları tanımlamada feminizmin kavramlarını kul lanmaktan da çekin­ mez. 6 Ancak sorunların çözümünde özell ikle eşitlikçi feminist yaklaşımın karşısında konumlanıp dindar ancak ka­ musal hayattan kopmayan, çalışma ve

243

244

sosyal hayatın içine aktif olarak katılan, sadece eş ve anne rolünü kabullenme­ yen ancak bu rollerin de sürekli olarak gündemde kalmasını sağlayan ve kadına dair her sorunun yanıtını dinde arayan bir gel işim seyretmektedir. Türkiye'de 2002 yılından beri ülkeyi yöneten AK Parti hükümetlerinin kadın politikalarıyla birlikte ilerleyen bu yaklaşım, son dö­ nemde Kadı n ve Demokrasi Derneği (KADEM)7 aracılığıyla kendini kurumsal­ laştırmaktadır. KADEM dışında özellikle 28 Şubat sürecinde yükseköğretimdeki "türban yasakları• sırasında üniversite eğitimi alan başörtülü kadınlar ve post­ modern ve post-kolonyal teorilerin etki­ sinde bir kimlik inşası gerçekleştirmeye çalışan lsl3mcı kadın yazarlar bu yakla­ şım içinde değerlendirilebilir. 28 Şubat Türkiye'deki pek çok başör­ tülü kadının hayatının kırılma noktası ol­ muştur. Özellikle başörtüsü nedeniyle Türkiye'de üniversitelere devam edeme­ yen öğrenciler ne direniş ne de itaat8 olarak adlandırılabilecek bir eylemde bulunarak yurtdışındaki okullara yönel­ mişlerdir. Kızların yurtdışında okumaları için AK-DER ve ÖNDER gibi derneklerin öncü olduğu görülmüştür. Yurtdışı eğitim tecrübesi o güne kadar kadın ve ls13m için yapılan pek çok tartışmayı yok saya­ rak gerçekleşmiştir. Nitekim önce Türki­ ye'de üniversite kapılarında başlayan di­ reniş sonucu kendilerinde gördükleri de­ ğişim9 ile tek başına başka bir ülkede ayakta kalmaya çalışmak kadınların ha­ yatlarını tamamen değiştirmiştir. Bu an­ lamda 28 Şubat sadece yasaklar anla­ mıyla değil bu kadınların kendilerine ya­ rattıkları olanaklar bağlamında da değer­ lendirilmelidir. Çünkü sosyal, kültürel ve ekonomik sermayelerinin dönüşümüne olanak sağlayan dönemin sonunda geri dönen kadınlar, artık çalışma hayatında yer alabilmek için şartları zorlamışlardır. Kamusal alanda söz söyleyebilme ve kendini dinletme çabası bağlamında ls­ l3mcılıkla beraber söylem üreten 28 Şu-

bat'ın kadınları bugün birçok alanda ba­ şörtüleriyle var olabileceklerini kabullen­ dirmişlerdir. 28 Şubat sürecini yaşayan ls13mcı ka­ dınların söylemindeki modernizm eleşti­ risi çok belirgindir. Türban yasağı ·nede­ niyle Kemalizme karşı barındırılan öfke, Kemalizm'in modernleşme ülküsü nede­ niyle modernleşmeye de yönlendirilir. Modernizm eleştirisini •tektipleştirici"liği üzerinden ele alan bu yaklaşımda, mo­ dernizm dolayısıyla Batı'nın "eşitlik" an­ layışı da kabul görmez. Feminizmi de modernizmle ilişkisi bağlamında değer­ lendiren ls13mcı kadınlar bu nedenle fe­ minizmle mesafeli olmaları gerektiği ko­ nusunda nettirler.

Eşitlik ve kamusal-öze/ sürekliliği için­ de bir hak ve adalet pratiği arayışına girmek de 'feminist' bir ihtiyaçtır. An­ cak feminizmin bir kimlik olarak teza­ hürü derseniz, özündeki yabancılık ve ithal tınlaması, İsl§m ülkelerindeki fe­ minist taleplerin Batı'yla hep hegemo­ nik bir ilişkide bulunduğunun biliniyor olması nedeniyle, 'feminist' bu sular­ da, dindar kadınlar arasında çok he­ veslisi olan bir tanımlama değil (A/­ bayrak, 2008). Neden feminizmle ilişkilenmek yerine kadının insan hakları kavramının sahip­ lenildiği temel sorusunu cevaplandırma­ ya çalıştığımızda ise lsl3mcı söylemin postmodernist ve postkolonyal teorilerle i lişkisiyle karşılaşırız. Chibber (20 1 6 : 1 8), postkolonyal teorinin; Avrupa mer­ kezcilik, milliyetçilik, sömürgeci ideoloji ve ekonomik determinizm eleştirileri ile bilindiğini, teorisyenlerinin madunun or­ taya çıkmasındaki kaynakları ortaya çı­ kardıkları iddiasında olduklarını ve bu çözümlemede kültürü merkezi konuma aldıklarını ifade eder. Chibber (201 6: 55) yine postkolonyal teorin i n en önemli grubu olan "Maduniyet Çalışmaları"nın Avrupa merkezci teorileri reddetme iddi­ asıyla bilindiğini söyler. "Eğer ima edilen

KADBM'in iki yılda bir Aile, Çalışma ve Sosyal Hiznıetler Bakanlıfı ile birlikte düzenledili musiararası Kııdın ve Adalet Zirvesi. teoriler hakikaten Avrupa-merkezciyse, o halde kesinl ikle reddedi lmel idirler". Postkolonyal çalışmaları bu bağlamda ele alan lsl.Smcı bakışla bağlantılı olarak lsl.Smcı kadınlar da Avrupa merkezci olan feminizmden uzak durulması gerek­ liliğini savunsalar da lsl.Smcı kadınların da içinde bulunduğu sorunlar göz ardı edilemeyecek kadar görünürlük kazandı­ ğı için yeni bir görüş dile getirme zorun­ luluğu ortaya çıkmıştır. Ancak postko­ lonyal düşüncenin en çok maruz kaldığı eleştiri postkolonyal düşünceyi savunan entelektüellerin Batılı tarzda ve Batı eği­ timi almış olmaları ve bu düşüncenin de aslında Birinci Dünya'da köklerini salmış olmasıdır (loomba, 2000: 274-275). Ba­ tı'yla karşılaşılan bu süreçte "Batıcı# ol­ mamak için yerellik savunusu içinde oluşturulan anlayışın kendine yeni bir alan oluşturması kaçınılmaz gözükmek­ tedir. Bhabha'nın melezlik kavramına yaptığı vurguyla Yılmaz (201 5 : 47), ls1.Sm ve demokrasi, lsl.Sm ve kadın, lsl.Sm ve sivil toplum ilişkilerinin, kültürel çe­ şitliliğin ortaya çıktığı üçüncü alan ola­ rak ifade edilen yerde gerçekleştiğini ifa­ de eder. Bu noktada feminizm yerine in­ san hakları söyleminin sahiplenilmesi stratejik bir tercih olarak görünmektedir. Böylece hem Batı'daki karşılaşma alanını

karşılayacak hem de feminizmle yan ya­ na gelemeyeceği düşünülen lsl.Sm'ın içinde kadın hakları aranarak sorunlara çözüm bulunabilecektir. Yılmaz'ın (20 1 5 : 53) ifadesiyle "modern olanın içi­ ne gelenekseli yeniden çağırmak olarak nitelenebilecek# bu müzakere sürecinde her ne kadar feminizmden uzak kalmaya çabalansa da Üçüncü Dünya ve siyah fe­ minizmin farklı kadınlıklar söylemlerini de kendi haklılıklarını göstermek için kullanmaktan geri durulmayacaktır. Postkolonyal teorilerin desteğiyle ken­ di dışlanmışlıklarını tersine çevirmeye çalışan lsl.Srncı hareketle uyumlu biçim­ de gelişen kadının insan hakları savunu­ sunun lsl.Smi toplumsal yapıyla daha uyumlu olduğunu göstermek için bu yaklaşımın kurumsal ayağını oluşturan KADEM, kadının insan hakları kavramı­ nın Batılı bir değer olan eşitlik temelinde ele alınamayacağını bunun yerine lsl.Smi adalet anlayışının sorunlara çözüm ola­ bileceğini iddia eder. Bunun için "eşitlik üstü adaler ya da •eşdeğerlik# kavram­ larını ileri sürer. "Fıtrat" anlayışına uygun olarak geliştirilen eşdeğerlik kavramı, ka­ dın ve erkeğin biyolojik farklılıkları te­ melinde oluşan toplumsal iş bölümünde, kadınlık ve erkekliğin hiyerarşik bir yapı serslleyemeyeceği iddiasıdır. Kadın ve

245

erkeğin biyolojik farklarından dolayı ka­ çınılmaz olan toplumsal iş bölümü, bir­ birini tamamlayıcı nitelikte ve eşdeğerlik gözetildiği sürece adil olacaktır (Aydın Yılmaz, 201 5). KADEM' in düzenlediği kadın ve adalet zirvesinin sonuç bildirisi KADEM'in adalet anlayışını özetler:

246

Kadınla erkek arasındaki ilişkide, hak­ lar bakımından eşitliği, ancak toplum­ sa/ yükümlülüklerin ve rollerin dağıtı­ mı bakımından adaleti dikkate alan bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. Farklılıkları dikkate almadan baskın grupların de­ ğerleri üzerinden sağlanan eşitlik, bazı durumlarda dezavantajlı olan grupla­ rın aleyhine sonuçlanabilmektedir. Günümüzde eşitlik üzerinden takip edilen politikalara rağmen, kadınların siyasette, karar mekanizmalarında ve ekonomik yaşam alanında erkeklerle eşit konuma sahip olamadıkları bir gerçektir. Kadınların çok yönlü mağ­ duriyetini dikkate alan adaletli bir yak­ laşım bu bakımdan büyük önem taşı­ maktadır (KADEM, 2014). KADEM, seminerler, kongreler, zirve­ ler düzenleyerek; dergi ve kitaplar yayın­ layarak; kadınların hayatlarını iyileştir­ meye dönük projeler hazırlayarak; özel1 ikle üniversiteli genç kadınlara yönelik barınma ve burs imkanları sağlayarak ka­ dınların sorunlarına isi.imi çözümler üre­ tebilme pratiğini eğitimli genç tabana yayma gayreti içindedir. Ancak bu söy­ lemde lsl&m'ın postmodernizm ve sivil toplumla ilişkisi bağlamında yürütülen tartışmalarda Ali Yaşar Sarıbay'ın da sor­ duAu uhangi isi.im, sivil topluma temel teşkil edecektirl" sorusunun cevabını bulmak çok da kolay olmayacaktır. Çün­ kü Sarıbay'ın ifadesiyle isi.im hem post­ modernite hem de sivil toplum içinde çoğulluk dolayımıyla kendine yer bula­ biliyorken aynı zamanda doAası gereği tevhidi esas aldığı için, o yerini son tah1 ilde çoğullukları ortadan kaldıracak olan tek bir hegemoniye dönüştürme

özelliği de gösterebilir. Çünkü ona göre postmodernize olmuş kültürel lslam, po­ pülist yanının daha da güçlenmesiyle otoriter eğilimlere açık hale gel i rken u.her şeyin her şeye dönüşmesinin' mu­ bah ve meşru sayıldığı postmodernleş­ meyle uyumlu olarak, sivil toplumun de­ mokratiklikten despotluğa kendi içindeki dönüşümünü hem hazırlayabilir hem de meşru gösterebilir" (Sarıbay, 2001 : 3233). Ancak nihayetinde Sarıbay'a göre hem postmodernizm hem de sivil top­ lum lsl&m'a sirayet etmiş ve böylece ls13m'ın kendisinin de parçalandığı ve ço­ ğul yorumlarına kapı açarak sivilleşmeye yöneldiği bir süreç yaşanmıştır (Sarıbay, 2001 : 23). Postmodernizmle ilişkisi bağ­ lamında İsl3m'ın elitist ve popülist yönü­ nü ele alan Bernard Lewis (1 993) ise ak­ sini belirterek Türkiye'de yükselen popü­ list yönün postmodernizmin popülist yö­ nündeki gibi otoriter eğilimleri beslediği­ ni söyleyecektir. Türkiye'deki İsi.imi anlayıştaki bu de­ ğişikliği farklı bir perspektiften ele alan Cihan Tuğal'a göre ise lsl3m'ın bugünkü görünüşünde aktif olanın düzen tarafın­ dan massedilmiş olmasıdır. Türkiye'deki İslami anlayışın değişimini, organik kriz­ lere bir yanıt olarak hegemonyanın yeni­ den kurulması olarak değerlendiren Tu­ ğal' ın (20 1 4 : 2 1 ) sorusu öneml i d i r: "AKP'nin bu başarısı lsl&mcı radikaliz­ min öldüğü anlamına mı geliyorl Hiç de değil". Tuğal (2014: 247) Türkiye'deki si­ vil toplumun siyasal toplumun muhafız­ lığında bir dönüşüm yaşadığını ve reji­ min ls13mileştiğini ama İsi.imi bir rejim haline gelmediğini ifade eder. Türkiye'deki lsl&miyet'e bakıştaki bu farklılıklar kadınların sorunlarına yönelik çözümlerde de kendini göstermektedir. Nitekim seküler feministler özellikle 201 1 'den sonra gelişen AK Parti kadın politikalarına karşı çıkışlarında sıklıkla kadın politikalarının muhafazak:lrlaştırıl­ dıAını hatta lsl&mileştirildiğini ifade edi­ yorlar. 201 3'te kurulan ve 24-25 Kasım

201 4 tarihinde düzenlenen Erdoğan'ın da katıldığı Uluslararası Kadın ve Adalet Zirvesi'nden sonra hızla Türkiye'nin pek çok ilinde örgütlenerek etkisini arttırma­ ya çalışan KADEM'in çalışmalarını ve söylemlerini de AK Parti'nin kadın politi­ kalarının devamı olarak değerlendirdik­ leri için benzer eleştiriler KADEM için de yapılmakta.10 Örneğin Kadının insan Hakları Derneği'nin kurucu başkanı olan Pınar İlkkaracan (201 5), KADEM'in ka­ dınların yaşadığı sorunlara yeni bir çö­ züm önerisi olarak sunduğu adalet kav­ rayışının yirmi yıl önce 1 995'te Pekin'de düzenlenen Birleşmiş Milletler iV. Dün­ ya Kadın Konferansı'na dayandığını ve Vatikan'ın bazı Katolik ve Müslüman ül­ keleri de yanına alıp toplumsal cinsiyet eşitliği yerine, toplumsal cinsiyet adaleti kavramını geçirmek için bir koalisyon oluşturmaya çalıştığını ifade etmiştir. Yi­ ne Feminist Politika dergisi, Bahar 201 5 sayısında "AKP'nin Makbul Kadın Politi­ kaları" dosyasında KADEM'i eleştiren ya­ zılara da yer vermiştir. KADEM'in hükü­ mete yakın olmasının yarattığı sorunlar üzerinde duran Selin Çağatay (201 5 : 35), KADEM'e yönelik "Hükümete ve devlete yakın kadınlar tarafından kurulan KA­ DEM ve benzeri örgütler pek çok kadını rejimin çıkarları uğruna mobilize ediyor ve kamusal hayatta aktif hale getiriyor. Bu, otuz küsur yıldır deneyim biriktiren kadın hareketinin karar alma süreçlerin­ de devre dışı bırakılmasının üzerini örtü­ yor" eleştirisini sunuyor. Seküler kesimden gelen eleştirilerin yanında toplumsal sorunlara lslamiyet'in içinden cevap arayanlara baktığımızda da Tuğal'ın ifade ettiği massedilme san­ cıları görülmekte. Özell ikle 201 9 yılı içinde gün yüzüne çıkan KADEM'in ka­ dın sorunlarına çözümlerini eleştiren ls­ lami camia, KADEM'i feminist oldukları iddiasıyla birlikte aile yapısını bozacak gelişmeleri desteklemekle suçlamışlar­ dır. 1 1 AK Parti'nin kadın politikalarını eleştiremeyen lslamcılar (eleştirilerini

yüksek sesle dile getiremeyenler) KA­ DEM'i suçlayarak aslında ellerinde kalan İslami yaşamın olanaklı olduğu son kale­ leri de kaybetmenin telaşını yaşıyorlar diyebiliriz. Tuğal (201 0: 1 67), radikalle­ rin devletle bütünleşmeden verecekleri mücadelelerin gidişatını aktarırken bu grupların "mevzi savaşında" her hamle­ lerinin pasif devrim tarafından massedi­ lebileceğinin ve İslamcı kalmaya çabala­ yanların da pasif devrimden, liberalleş­ meden ve piyasalaşmadan kısmen de ol­ sa etkilendiklerinin anlaşılması gerektiği­ ni ifade ediyor. Aslında KADEM'in kadı­ na ilişkin radikal anlayışın değişmesinde lslami kaynakları ve Asr-ı Saadet döne­ minden örnekleri kullanarak hareket et­ mesiyle birlikte CEDAW'ı, İstanbul Söz­ leşmesi'ni (bazı maddelere çekinceler gösteriliyor) ve 6284 sayılı kanunu des­ teklemesi devlete rağmen değil, devletle hareket ettiğini göstermektedir. AK Parti'yle olan yakın ilişkisi ve ben­ zer politik söylemleri nedeniyle yönelti­ len eleştirilerle beraber KADEM'le ilgili ortaya çıkan diğer bir soru da AK Par­ ti'nin kadın kolları örgütlenmesiyle KA­ DEM arasında bir bağlantının olup olma­ dığıdır. Bu bağlamda siyasi partilerin ka­ dın kollarının kuruluş amaçlarına baktığı­ mızda partinin politikalarına kadın des­ tekçi bulmak ve partinin politikaları oluş­ turulurken kadın bakış açısının dahil edil­ mesini sağlamak için kurulduklarını söy­ leyebiliriz. Ancak kadın kollarının, kadın­ ların sorunlarını ele alış biçimleri ve bu sorunlara ürettikleri çözümler partinin asıl çizgisinin dışında gerçekleşmez. Top­ lumsal cinsiyet kavrayışı da bu ilişki bağ­ lamında değerlendirilir (Öğüt Yıldırım ve Ardıç Çobaner, 2018: 399). Cihan Tuğal, Türkiye'deki "islamcı muhalefetin düzen­ le bütünleşmesi" olarak ifade ettiği süreci açıklarken Gramsci'den referans aldığı "pasif devrim"den yola çıkar. Hegemon­ yanın kurulması için rızanın oluşturulma­ sı süreci olan pasif devrim sürecinde sivil toplum ve devleti birbirine bağlayan bir

247

..

248

"siyasal toplum"a ihtiyaç vardır. Siyasal toplum, rızanın oluşumunda yönetilen­ lerle yönetenlerin hayali bir eşitlik içeri­ sinde olmalarını sağlayarak vatandaşların devletle bağl ı l ığını oluşturması işlevini yürütür. Yani "siyasal toplum halkı dev­ letle bütünleştirir yurttaşlar haline getirir". Bunu başarmasının anahtarı ise "sivil top­ luma önderlik etmesidir (Tuğal, 201 4 : 38-39). B u bağlamda kadınlarla ilgili so­ runlarda önderlik görevini üstlenmesi ge­ reken Ak Parti Kadın Kolları'nın çalışma­ larının daha çok komşuluk, akrabalık gibi enformel ağlar üzerinden oluşturulan iliş­ kilerle evlerde gerçekleştiğini görmekte­ yiz. Bu çalışmalar sırasında kadınların kadın olmaktan kaynaklı sorunlarından ziyade hayır işlerinin ön plana çıktığı gö­ rülmektedir (Tür ve Çıtak, 2009: 61 7). Bu stratejiyle seçmen kitlesini oluşturan alt gelir grubundaki ücretli çalışan, ücretsiz ev işçiliği yapan ya da ev hanımı olan ka­ dınlara ulaşıp harekete geçirme noktasın­ da Kadın Kolları'nın başarısı ortadır (Do­ ğan, 201 7: 229). Ancak düzenle bütün­ leşme, özellikle Avrupa Birliği üyeliği sü­ reci AK Parti içerisindeki örgütlenmede de değişiklik meydana getirmiş ve "zen­ gin ve eğitimli kişilerin" partide söz sahi­ bi olmasına neden olmuştur (Tuğal , 2014: 1 78). Ana kademedeki bu değişik­ lik kadın kollarında da kendini gösterse de asıl hedef olan partiye katılımın arttı­ rılması yolunda yeni bir yol izlenmemiş­ tir. Ancak AK Parti'nin 201 0-201 7 yılları arasındaki seçmenlerine ilişkin yayınla­ nan bir raporda 12 201 O'dan 201 7'ye ge­ çen sürede kadın seçmenlerinin oranında bir düşüş olduğu görülmektedir. Benzer düşüş 1 8-32 yaş arası genç seçmenler arasında da görülmektedir. Yine benzer veriler 201 9 yerel seçimlerinde de kendi­ ni gösterir. lstanbul için hazırlanan rapor­ da1 3 gençlerin, eğitimlilerin, özellikle öğ­ rencilerin büyük oranda CHP adayını desteklediği, ev hanımı olan kadınların büyük çoğunluğunun ise AK Parti adayını desteklediği görülmüştür. Bu rakamlar ışı-

ğında AK Parti Kadın Kolları'nın genç ka­ dınlara ulaşmakta eskisi kadar başarılı ol­ madığını söylemek hatalı olmaz. AK Par­ ti'nin kadınlara bakışıyla ilgili akılda tu­ tulması gereken diğer bir nokta partinin lideri Erdoğan'ın konumudur. Refah Par­ tisi'nin lstanbul il Başkanlığı döneminden beri Erdoğan, partiyi başarıya ulaştıracak ana etkenlerden birinin kadınlar olduğu­ nun farkında olduğu için kadınların ta­ leplerine duyarsız kalmamıştır. Nitekim Tür ve Çıtak (2009: 621), AK Parti Kadın Kolları'yla ilgili alan çalışmalarında AK Partili kadınların partiye katılmalarının en önemli sebebinin Recep Tayyip Erdoğan olduğunu tespit etmişlerdir. Ancak Erdo­ ğan'ın kadınların kamusal hayata katılım­ larını desteklemesi parti tabanından ayırt edilmesi gereken bir gerçekliktir. Partisi aracılığıyla gençlerle "Yeni Türkiye"nin bağlarını kurmakta zorlanan Erdoğan, yıl­ lar önce başörtülü kadınların siyasete ka­ tılımının önünü açan Refah Partisi'nin Hanımlar Komisyonu'nun kurulmasında gösterdiği desteği, gelinen süreçte parti­ nin dışında kalan muhafazakar genç ka­ dınlar için KADEM'e sunmaktan imtina etmemiştir. Bu desteği arkasına alan an­ cak bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olan KADEM bu nedenle kadına yönelik sorunlarla ilgili olarak muhafazakarlar arasında AK Parti Kadın Kolları'ndan da­ ha "cesur" konuşabilecektir.

SONUÇ lslamcı kadınların ele alındığı üç yaklaşı­ mın tamamında da lslam'da kadın anla­ yışıyla yola çıkıldığı tespitini yapmak yanlış olmaz ve her üç yaklaşımda da ls­ ıam' ın kadının hayatını kolaylaştıran bir etkisi olduğu iddia edilir. Temel fark ise kadına dair toplumsal sorunların tespiti ve çözümü noktasındadır. Feminizmle kurdukları ilişki İslamcı kadınların kadına dair sorunların çözü­ münde kul lanacakları yolu da belirle­ mektedir. Kur'an'ın öngördüğü il işki bi-

çiminin kabullenilmesinin sorunları orta­ dan kaldırdığı iddiasında bulunan ve bu nedenle Müslüman toplumlarda feminiz­ min gereksizliğini ortaya koymaya çalı­ şan yaklaşım kadınların yaşamını ev merkezli kurgular. İslami bir yaşam pratiğini ev merkezli kurmayan kadınların sorunlarına femi­ nizmlerden yararlanarak çözüm arayan kadınların ise feminist literatürü kullan­ maktan başlayıp #feminist• olmaya giden bir çeşitlilik arz ettiği görülür. Bu yaklaşı­ mın tamamında #ataerkil" kavramını sık­ lıkla kullandıkları görülür. Özellikle 201 O'lar Türkiye' sinde ortaya çıkan yeni bir yaklaşım ise feminizmle arasına kalın bir çizgi koyarak kadınların sorunlarına modern dünyada yaşamı da yok saymayarak çözüm üretmeye çalışır. Kadının insan hakları, kadınların "evden uzaklaşmadan" aynı zamanda dışarıda olmasını sağlayacak bütün açıklamalar için kullanışlı bir kavramdır. Üstelik post­ modernist tartışmalar lslam'ın içinde de kadının insan haklarının mevcut olduğu­ nu göstermiştir. Kalan tek sorun "hangi isi.im?" sorusunun cevaplandırılmasıdır.

Osmanlı lmparatorluğu'nun son döne­ minden itibaren tarihselleştirilen Türki­ ye'deki kadın hareketiyle ilgili çalışma­ lardaki dönemselleştirmelerde feminizm karşıtı bir oluşuma rastlamayız. Bu dö­ nemselleştirmelerde söylemlerin daha çok feminizmlerle üst üste getirilmeye çalışıldığını görürüz.14 1 980 sonrası geli­ şen kadın hareketinde ise hakim yapının açık şekilde feminizmler olduğu görülür. Bu hareketlerin hemen hepsinde müca­ dele daha çok erkek egemen söylemler, kurumlar, değerler ve normlara karşı ve­ ri imiştir. Türkiye'de feminist örgütlerin başka bir kadın oluşumunun söylemine karşı mücadele yürütmesi bugüne kadar aşikar olmamıştı. Günümüzde ise kadı­ nın insan haklarını sahiplenen muhafa­ zakar kadın söylemi ile haklar bağlamın­ da koşulsuz eşitlik talebini dile getiren feminist söylemlerden hangisinin güzer­ gahından gidileceği tartışması alanı kap­ lamaktadır. Türkiye'deki seküler kadın hareketine karşın ortaya çıkarılmaya ça­ lışılan makbul kadının ise Türkiyeli ka­ dınlara bir özgürlük imkanı sunup sun­ mayacağını zaman içinde göreceğiz. D

D i PNOTLAR Bkz. Nilüfer Göle (201 1 ), Modem Mah­ rem, Metis Yayınları, lstanbul; Aynur llya­ soğlu (2013), ôrtalü Kimlik lsl�mcı Kadın Kim/ilinin Oluşum ögeleri, 4. baskı, Me­ tis Yayınları, lstanbul; ipek Merçil (2002), Nlsl3mcı Kadın Aydınlar", Tarih ve Top­ lum, sayı 2 1 9. 2

lsl3mcı kadın hareketi çerçevesinde Os­ manlı kadınlarının tartışmaları ve Cumhuri­ yet'in kuruluş aşamasındaki gelişmeler için bu kitap içerisinde yer alan Hidayet Şefkat­ li-Tuksal'ın TlJrkiye'de '1sl3mi Feminizm Tartışmaları• isimli çalışmasına bakılabilir.

3

Bkz. Elifhan Köse (2014), Sessiz/ili Söyle­

mek Dindar Kadın Edebiyatı Cinsiyet ve Beden, iletişim Yayınları, lstanbul; Aynur llyasoAlu (2013), Ôrtülü Kimlik lsMmcı Kadın Kim/ilinin Oluşum ögeleri, 4. bas­ kı, Metis Yayınları, lstanbul.

4

Asr-ı Saadet ls13m dininin peygamberi olan Muhammed'in yaşadıAı dönem ola­ rak adlandırılır. Bazı kaynaklarda bu dö­ nem dört halife dönemini de kapsar.

5

Mualla Gülnaz, "Ali Bulaç'ın Düşündür­ dükleri", Zaman gazetesi, 1 Eylül 1 987. Tuba Tuncer, "Kimin Aklı Kısa•, Zaman gazetesi, 1 Eylül 1 987. Elif. H. Toros, #feminist Kime Derler", Zaman gazetesi, 1 5 Eylül 1 987. Yıldız Kavuncu, "lsl3m'da Kadın ya da ipek BöceAi", Zaman gazetesi, 29 Eylül 1 987.

6

Özellikle bugünkü sorunların temelinde modernizm ve ataerkillik ilişkisi görülür­ ken Müslüman kadınların sorunlarının te­ melinde de ls13m'ın ataerkil yorumları ol­ duAuna dair tespitler yaygındır. Bkz. Sü­ meyye ErdoAan'ın KADEM Balıkesir tem-

249

silciliği açılış konuşması (1 1 Mayıs 201 7). https://kadem.org.tr/kadin-ve-demokrasidernegi-20-temsilciligini-balikesirde-actV. 7

250

KADEM, 8 Mart 201 3 tarihinde Emine Sare Aydın Yılmaz başkanl ığında kuruldu. KADEM kurulduğu günden itibaren AK Parti'yle i lişkisi çokça konuşulmaktadır. KADEM'in kurucu üyelerine baktığımızda AK Parti geleneğinden gelenlerin azımsanmayacak sayıda oldukları görülmekte. Derneğin Tüzüğü'nde yer alan 1 9.4 maddesine göre ilk Genel Kurul toplanıncaya kadar oluşturulan ilk Yönetim Kurulu Üyeleri; 1 -) Özlem Zengin Topal (201 2-2015 yılları arasında AK Parti lstanbul il Kadın Kolları Başkanı, 7 Haziran 2015'te yapılan seçimlerde 25. Dönem lstanbul milletvekili, 201 6-201 8 tarihleri arasında Cumhurbaşkanı Başdanışmanı, 2018 seçimlerinde Tokat milletvekili), 2-) Emine Sare Aydın Yılmaz (2007 seçimlerinde lstanbul'dan AK Parti'nin milletvekili aday adayı, 201 1 seçimleri için AK Parti'nin temayül yoklamalarına katıldı, 2018 seçimlerinde lstanbul milletvekili), 3-) Münewer Güler (AK Parti Kadın Kolları), 4) Elif Aydın (AK Parti Kadın Kolları il sorumlusu), 5-) Elif Esen (7 Haziran 201 5 seçimlerinde lstanbul'dan AK Parti'nin milletvekili aday adayı, AK Parti lstanbul Kadın Kolları'nda farklı gôrevlerde bulundu, 201 8'den beri Cumhurbaşkanı Danışmanı), 6-) Sevil Aygün (AK Parti il Kadın Kolları Yönetim Kurulu Üyesi), 7-) Ayla Ağca, 8) Lütfiye Müslümanoğlu, 9-) Zülfiye Füsun Kümet (2008'den beri AK Parti Kadın Kolları MKYK'da görevli, 7 Haziran 201 5 seçimlerinde lstanbul'dan AK Parti'nin milletvekili aday adayı, 2018 seçimlerinde lstanbul milletvekili adayı), 1 0-) Kamile Batur Yiğit, 1 1 -) Zennure Ber, 1 2-) Rabia Melek Çakıroğlu, 1 3-) Sezen Güngör, 1 4-) Pınar Kandemir Hacıbektaşoğlu (7 Haziran 201 5 seçimlerinde lstanbul'dan AK Parti'nin milletvekili adayı), 1 5-) Safa Koçoğlu (AK Parti lstanbul il Kadın Kollarında Sekretarya Birim Başkanlığı ve Seçim işleri Başkanlığı yaptı; Aile, Çalışma ve Sosyal Politikalar Bakanlığı'nda Bakanl ı k Müşaviri), 1 6-) Solmaz Kıran Çinkil (AK Parti lstanbul il Teşkilatı Ana Kademe Yönetim Kurulu Üyesi ve Disiplin Kurulu Üyesi, 2019 yerel seçimlerinde iBB AK Parti Meclis Üyesi olarak seçildi).

8

Ruşen Çakır, 28 Şubat sürecindeki lslamcı kadınların hareketini "Direniş ve itaat" ismiyle kitaplaştırmıştır. Sokaklarda eylem yapan türbanlı kadınların önce direniş gösterdiklerini, 28 Şubat 1 997'deki Milli Güvenlik Kurulu'nun "irticayla mücadele eylem planı" sonrasında yaşanan gelişmeler nedeniyle ise evlerine çekildiklerini ve itaat davranışı sergilediklerini ifade eder. Yurtdışına okumaya giden kızların davranışı ise bu kitabın isminden esinlenerek "ne direniş ne de itaat" olarak nitelendirilmiştir.

9

Nazife Şişman'ın Başôrtüsü Magdurlarından Anlatılmamış Öyküler kitabında 28

Şubat sürecinde üniversitelerde başörtüsü yasaklarına karşı verilen mücadeleye katılan öğrencilerin kendilerindeki dönüşüme dair anlatıları görülebilir.

1 0 Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın kızı Sümeyye Erdoğan Bayraktar'ın KADEM'in 201 3 yılından beri başkan yardımcılığını yapması ve KADEM'in önde gelen üyelerinin hükümette ve AK Parti bürokrasisinde önemli mevkilere gelmesi KADEM'in söylemlerinin AK Parti'nin devamı olarak algılanmasında etkili olmuştur. Derneğin kurucusu ve Mart 201 3-Haziran 2018 tarihleri arasında başkanlığını yürüten Emine Sare Aydın Yılmaz, derneğin kurucularından Özlem Zengin, Genç KADEM Proje sorumlusu Rümeysa Kadak 24 Haziran 2018 genel seçimlerinde AK Parti'den milletvekili seçilmişlerdir. KADEM Ankara Temsilcisi Zehra Zümrü t Selçuk ise Temmuz 201 8'de Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanı olarak atanmıştır. 1 1 Bkz. KADEM Hakkındaki iddialara Basın Açıklamasıyla Cevap Verdi, 1 1 Temmuz 2019. 1 2 Baran Alp Uncu, KONDA Seçmen Kümeleri AK Parti Seçmenleri, Mayıs 2018. 1 3 KONDA 2 3 Haziran 2019 Sandık Analizi ve Seçmen Profilleri, Haziran 2019. 1 4 Bkz. Yaprak Zihnioğlu (2013), Kadınsız inkılap, Metis Yayınları, lstanbul; Zafer Toprak (2015), Türkiye'de Kadın Özgür/ütü ve Feminizm, Türk Tarih Vakfı Yurt Yayınları, lstanbul; Serpil Çakır (201 1 ), Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, lstanbul.

•

Paravanın Arkasından Çıkıp Mekanı Dönüştürmek: Kadınlar Camilerde DENİZ PARLAK 201 B'in Mart ayında Fatih Camii'nin ka­ dınlara ayrılan mahfilin dışına çıktığı için etraftaki erkeklerin ve cami imamı­ nın "Neyi ispatlamaya çalışıyorsunl" sözleriyle azarlanıp camiden kovulan bir kadınla dayanışma gösteren bir grup kadın, olaydan yalnızca birkaç gün son­ ra aynı camide toplu namaz kıldılar. Yaklaşık kırk kadın Fatih Camii'nde ka­ dınlara ayrılan bölümde değil, caminin mihrabını gören ana kısımda, erkeklerin hemen arkasında saf tutmuşlardı. Garip bakışlar ve birkaç erkeğin, kadınların sa­ yısındaki çokluğa rağmen, "arka safta durun," diye uyarması da aslında isten­ mediklerinin göstergesiydi. Bu olay bir gazetede "Fatih Camii'nde bir ilk ... Ka­ dınlar da oradaydı ... " başlığıyla özel ha­ ber olarak verildi. Ulusal basının ilgisi­ nin yanı sıra BBC News Türkçe de ka­ dınlardan bazılarıyla röportaj yapmıştı. Röportaj yapılan kadınlardan biri nin "'Biraz önce burada yaşadıklarımızda da insanlar direkt olarak hani kadını her za­ man arka safa atma meselesi var. Yani kadının yeri sadece camide değil, yani genel olarak bir sıkıntı var. Fakat camide bu çok yavaş gelişen bir süreç. Tamam biz şimdi beraber çalışabiliyoruz, bera­ ber okuyabiliyoruz fakat camiye geldiği­ mizde direkt arka safta kalıyoruz," söz­ leri geniş yankı uyandırdı (BBC News Türkçe, 201 8). Okur yorumlarındaki eleştiriler caminin "dilini" yansıtıyordu: "Erkeklerle aynı safta mı namaz kılmak istiyorlarl", "Kadınlar bence evde na­ maz kılmalı dışarıda bütün gün gezerler­ se namaz kaçar tabi". "Kadınlar Camilerde" Ekim 201 7'den beri birlikte hareket eden bir grup Müs-

lüman kadının, camilere eşit erişimi ta­ lep ettikleri, benzer mağduriyetleri yaşa­ yan kadınlara çağrı yaptıkları bir kam­ panyayken geçirdikleri bir buçuk yılın ardından gün geçtikçe kitleselleşen, fakat bir o kadar da eleştirilen ve hakkında ulusal, uluslararası basın haberlerinin, köşe yazılarının, röportajların yayınlan­ dığı bir harekete bürünmüştür. Bu çağrı­ nın mutfağını yürüten kadınların çoğu bir üniversiteyle ilişkili. Lisans, yüksek li­ sans ya da doktora öğrencisi, hatta aka­ demik pozisyona sahip olanlar da var. Kadın hareketin i n yakından tanıd ığı Müslüman feminist kadınların bloğu Re­ çel'le ilişkilenen kadınlar da var içlerin­ de. Ancak kampanya çağrısına kulak ve­ rip kendi derdini de aktarmak isteyen, dayanışmak isteyen kadınların geniş bir profilinden söz etmek gerekir. Kimisi iki çocuğunu alıp gelmiş bir ev emekçisi, ki­ mi dünyanın dört bir yanından gelmiş ls­ tanbul'a yolu düşmüş Müslüman kadın­ lar, kimi gencecik üniversite öğrencisi, kimi ise işinden çıkıp koşturarak gelen işçi kadınlar. Hepsinin ortak noktası ca­ milerde yaşanan erkek egemenliğini de­ neyimlemiş ya da dert etmiş kadınlar ol­ maları. Kampanyanın bir kadın hareketi oldu­ ğunu açıkça ortaya koyan somut bir tale­ bi var. Her ne kadar teorik olarak cami­ lere kadınların erişiminde herhangi bir kısıtlama olmadığı söylense de pratikte geleneksel örüntülerin kadınların, erkek­ ler gibi camiden rahatça yararlanabilme­ sini engellediği açıkça ortada. Bu neden­ le Kadınlar Camilerde kampanyası, ka­ dınların camilere eşit erişimini pratikte enRelleyen toplumsal ilişkilerin değişimi-

251

252

ni, bu değişim için yetkililerin sorumlu­ luk almasını, kadınların da bu değişimi talep edebilir hale gelmesini, erkek ce­ maatin kadınların camilerde olmasını "gereksiz" bulan yaklaşımlarının meşru görülmemesini hedeflemektedir (Kadın­ lar Camilerde, 201 8a). Ne var ki bir kampanya olmanın ötesine geçen bu ha­ reket, böyle bir hedefle yola çıkmasa da esasında ls13m'ın eril algısına yönelik önemli bir eleştiri zemini oluşturmuştur. Üstelik bunu, kendilerine ayrılan para­ vanların arkasından çıkıp doğrudan mekAnı dönüştürerek yapmaktadırlar. Elinizdeki çalışma, Kadınlar Camilerde hareketinin feminizmle kesiştiği yeri tes­ pit etme gayesindedir. Bu amaçla, önce­ likle kampanyanın tarihsel zeminini, ar­ dından taleplerinin tutunduğu ilkelerin feminizme açılabilecek kanallarını ve ni­ hayetinde bu kanalların bugünün Türki­ ye'sindeki kadın hareketleri için ne an­ lam ifade ettiğini tartışacağız. Bu tartış­ maları ilerletmek için, bir yıldan daha uzun bir süre Kadınlar Camilerde hare­ ketinin çeşitli etkinliklerindeki katılımcı gözlem verilerinin yanı sıra aynı alan ça­ l ışmasında kampanyanın yürütilcüleri ile yapılan görüşmelerin verileri, ulusal ve uluslararası basındaki haber ve röportaj­ lar, konuyla ilgili yapılan uzman görüş­ meleri birincil kaynak olarak kullanıla­ cak. Zira camiler; öncelikle "kuİsalı" ba­ rındırdığı ölçüde büyük uzun menzilli tarihsel birikiminde yapbozun hassas bir parçası, ardından zamansal-mek3nsal la­ ikleşmenin bir unsuru, belirli aktörler ve olgular etrafında şekillenen bir kurum, dini pratik ve inancın değişimini izleme­ ye olanak veren bir mabet olması nede­ niyle Türkiye'deki toplumsal iktidar iliş­ kilerinin düzlemini sunmakta. Bu kam­ panya da camilerin kapısından içeri gir­ miş olun ya da olmayın, toplumsal bir kırılma anını kadınlar eliyle işaret ettiği için önemlidir. Bir ibadethanenin top­ lumsal ve tarihsel olarak yüklendiği anla­ mı ve yarattığı materyal kültürü kadınla-

rın geleneklerden sıyırarak dönüştürme talepleri, senelerdir üzerinde hayli kap­ samlı bir literatürün yığıldığı fakat h313, özellikle Türkiye ekseninde tartışılmaya ihtiyaç duyulan lslAm ve feminizm bağ­ daşır mı sorusuna "kendiliğinden" bir ya­ nıt arayışı olması nedeniyle göz ardı edi­ lemez bir yerde durmakta.

KADINLAR HEP CAMİLERDE MIYD/7 Kadının İsl3m'la birlikte anıldığı hemen her metinde, Kur'an ayetleri ve surelerin­ den, hadislerden "İslAm'ın özü" tespit edilmeye çalışılır. Elbette bu metinler, ls­ IAm'ın herhangi bir konudaki emrini açıklamaya girişen tüm metinler gibi yo­ ruma dayalıdır. Kadınların cami lerde hangi safta bulunması gerektiği, camide Cuma namazı kılıp kılamayacağı, mens­ trüasyon dönemlerinde camiye girip gi­ remeyeceği gibi sorulara da cevap ara­ nırken ilk elden kutsal kaynaklara dönü­ lür. Fakat, 201 8 Türkiye'sinde kadınların cami leri neden erkeklerle eşit şekilde kullanamadığı, neden camilere giderken acaba ayıplanır mıyım diye düşünüp, kendilerini suçlu hissettiği gibi gerçeklik­ ler dini metinlere dönerek cevaplayama­ yacağımız, tarihsel olarak değişen kültü­ rel bağlama işaret eder.1 Caminin İslAm'ın mabedi olarak yarat­ tığı kutsal mek3n imgesi esasında "dü­ zenli biçimde diğer şeyleri sembolize et­ tiği" için açıkça maddi bir kültürü yansı­ tır (Geertz, 201 O: 309). öte yandan, ca­ minin doğal bir düzlem olarak yarattığı bu materyal kültür, "yalnızca toplumsal i lişkileri ve bilişsel kategorileri yansıt­ makla kalmaz" aynı zamanda hem belir­ leyen hem de belirlenendir (Renfrew, 1 998: 3). Dant'ın belirttiği gibi (1 999: 39), "materyal kültür günlük hayatta nes­ nelerin değerlerini ve kullanımlarını ta­ nımlayan materyal nesnelerle ilişkili ola­ rak kültürel pratikleri ele almayı içerir". Dahası, bu kültür statik değildir aksine insan müdahalesiyle sürekli değişir. Dini

253 "Kadınlar CamllerdeD kampanyasının katıluncılan ile Şalcirin Camli'nde modern camilerde kadınlann yeri üzerine söyleşi. bir öğe, kutsal bir mekan olmasına karşın maddi olanın kendine içkin tek başına bir anlamı yoktur, kültürel olarak deşifre edildiği zaman önem kazanır ve anlaşılır (McDanell, 1 995: 3-4). Dolayısıyla ca­ minin şimdiki ve geçmişteki bağlamı an­ cak bu bütünlük içerisinde analiz edile­ bilir. Kadınlar Camilerde kampanyası, caminin yarattığı maddi kültürün top­ lumsal cinsiyet rollerine alan açan nite­ liklerini yeniden düşünme olanağı yara­ tır. Belki de bu olanağı yaratmanın ken­ disi toplumsal cinsiyet ilişkilerini görü­ nür kıldığı için kitleselleşmeyi ve "hare­ ket• olmayı sağlar, çünkü tam da top­ lumsal cinsiyetin yalnızca görünmez kal­ dığı sürece devam eden gücüne çomak sokmaktadır (Kimmel, 1 997: 2-3). Kadınların kamusal alanda özne olma­ ya başlamaları ve görünürlüklerinin art­ ması, maddi bir kültüre yaslanan cami­ nin kadınları içerecek bir dönüşümünü gerektirmiştir. Kadınlar Camilerde hare­ ketinin özellikle dikkat çektiği nokta ise bu Nsorunun• değişen toplumla birlikte oluşmasının doğallığıdır. Kampanyanın birinci yıl etkinliğine katılan kadınlardan biri, sevdiğiniz cami hangisi ya da cami­ lerde yaşadığınız ilginç bir olay var mı

sorusu üzerinden kendi öznel deneyimi­ ni açıklamakta ve aslında camilerde ya­ şadığı sorunun "doğallığından" bahset­ mektedir: NBen çok dışarıda olan bir in­ sanım. Sabah 9'da evden çıkıp akşam 1 2'de eve giren bir hayatım var ve hep böyle olmuştu. ( ... ) Genelde koşturuyor olduğum için camilerin pratik olmasını istiyorum. Sürekli uyarı alıyorum. Böyle düşününce hiçbir caminin içini sevmiyo­ rum• (Katılımlı Gözlem Notları, 29.09. 201 8). Bir başkası aynı konuşmaya de­ vam etmektedir: NBabam imamdı. Ço­ cukluğumdan beri caminin içindeydim. Babam kadın konusunda çok bilinçliydi. Camiden şimdi itildikçe çok kötü oluyo­ rum. ( ... ) Şimdi sürekli dışarıdayız, çalışı­ yoruz. Oraya yeniden sahip çıkmak çok önemli diye düşünüyorum• (Katılımlı Gözlem Notları, 29.09.2018). Kadınların kamusal alanlarda görünür­ lüklerinin artmasıyla camileri talep etme­ ye başlamalarının dünyadaki örneklerine 90'1ı yıllarda rastlanır.2 90'1ar feminist hareketin yükselişi açısından da önemli tarihlerdir. 1 993 yılında )ohannesburg, Feitas'taki 23. Cadde Camii'ncle hayatını Müslüman kadınların haklarını aramaya adamış lslamcı feminist, aktivist Shamina

254

Shaikh önderliğinde bir grup Müslüman kadın Ramazan'ın ilk gününde topluca camiye girmiş ve asma katta namazlarını kılmıştır. Topluca kadınların camiye git­ tiği ve süreklilik arz etmesi için Rama­ zan'ın yirmi altı günü devam eden bu eylem, bir sonraki gün Kadir Gecesi'nde erkeklere rağmen dışarıda bekleyen ka­ dınları cami yetkililerinin gönüllü olarak içeri almas ı na neden olmuştur (leh­ mann, 201 2 : 486-7). Ardından 1 994 yı­ lında Amina Wedud, Güney Afrika'da katıldığı bir konferans zamanında cami imamının talebiyle karma cemaate Cape Town'da Cuma vaazı vermiştir. Bu, iki açıdan dönüm noktasıdır. Öncelikle ka­ dın-erkek cemaat cami içerisinde yan yanayken sadece bir iple ayrılmış ve pra­ tikte birlikte namaz kılmıştır, dahası ilk kez bir kadın kürsüden tüm cemaate ses­ lenmiştir (Meringolo, 201 3 ; Wedud, 2005). Elbette bu olay birçok mecrada eleştiri konusu olurken diğer yandan Müslüman kadınlara cesaret aşılamıştır. Wedud (2005) bu çelişkili durumun, Kur'an asla imamın kadın olamayacağını erkek olması gerektiğini söylemezken cinsiyete göre sahiplenilmiş rollerimiz nedeniyle ortaya çıktığından, ancak baş aktörü olduğu bu olayın da İslAmi eşitli­ ğin anlaşılması için bir adım olduğundan söz eder. Benzer bir gelişme önce Kana­ da'da ardından lngiltere'de ilk kez karma bir cemaate namaz kıldıran Raheel Raza öncülüğünde gerçekleşir. Raza, lndepen­ den(a verdiği röportajda kadın imamlığı­ nın erkeklerin elinden bu işi almakla ala­ kasının olmadığını, önemli olanın lslAmi cemaate erkekler dışında geriye kalan % 50'nin kadınlar olduğunu ve kadınların da aynı ilgiyi hak ettiklerini göstermek olduğunu vurgular (/ndependent, 201 0). Bununla birlikte, Danimarka'da başkent Kopenhag'ta 201 6 yılında açılan Mariam Camii'ne Sherin Khankan imamlık yap­ maya başlamıştır (Duderija ve Rane, 201 8). 201 7 yıl ında Berlin'de Rama­ zan'da açılan ve #liberal cami" diye anı-

lan İbn-i Rüşd-Goethe Camii'nin açılışını yapan Seyran Ateş ilk Cuma namazını da kıldırmıştır (Kaya, 201 8). Bu mücadeleye farklı bir bakış açısı kazandıran ve femi­ nist çevrelerde yeni bir tartışma konusu yaratan biçimde 201 5 yılından itibaren Amerika'nın San Francisco, Los Angeles gibi çeşitli şehirlerinde kadın camileri açılmaya başlanmıştır (Audi, 201 5).3 Dünyanın dört bir yanında tarihsel ve toplumsal koşulları farklılaşmakla birlikte kadınların camiye eşit erişimi talep eder hale gelmesi büyük ölçüde çok yakın bir dönemin ürünüdür. Türkiye'de kadınla­ rın erkeklerle birlikte Cuma, bayram ve cenaze namazını aynı mekAnda kılmala­ rı tartışmasını 90'ların ortalarında başla­ tan isim, daha sonrasında böylesi fikirleri nedeniyle mensubu olduğu Hizbullah ta­ rafından öldürülen Konca Kuriş'tir (Yıl­ maz, 201 3 : 264-5). Feminist hareketin Türkiye'de de güç kazandığı 90'1arın or­ talarında bu tartışmaların yapılması tesa­ düf değildir. Her ne kadar Müslüman ka­ dınların kadın hareketiyle birlikte müca­ dele verdiği yılların başlangıcı aynı tarih­ lere denk düşse de camiler özelinde ya­ pılan tartışmalarda hAIA başlangıçtaki so­ rudan ileriye bir adım atılamamıştır. 2004 yılında kadın vaizlerin yetiştirilme­ sine olanak tanıyan biçimde eğitimler alınıp mezunlar verilse ve Diyanet bün­ yesinde bugün başkan yardımcılarından biri kadın olsa da kadın dini görevliler­ den beklenen şey, kadınlara dini konu­ larda gündelik hayatta ihtiyaç duyacak­ ları biçimde lslAmi rehberlik etmelerin­ den öte değildir. Ülke dışındaki kadın imamlık, kadın-erkek karma namaz tar­ tışmalarından ziyade, Türkiye'de hAIA cami özelindeki iyileştirme talepleri ca­ minin fiziki şartlarının düzenlenmesi, hiçbir baskı altında kalmadan camiyi er­ kekler kadar görebilmeye imkAn tanın­ ması, camilerin erişilebilir olması talep­ leri ekseninde şekillenmektedir (Kadınlar Camilerde, 201 8b). 201 1 yılında ilk müf­ tü kadın yardımcısı olarak lstanbul'da

görev yapan Kadriye Erdemli'nin yürütü­ cüsü olduğu ucamilerin Kadınlar Bölü­ münü Güzelleştirme (3T) Projesi" sosyal hayata günümüzde daha aktif katılsa da geleneklerin etkisiyle kadınların camiler­ de kötü muameleyle karşılaştıkları, na­ maz kılacak yer bulamadıkları, mevcut yerlerin camiden kopuk, soğuk, rutubetli yerler olduğu, abdest alacak yerlerin bu­ lun madığı ş i kayetleri üzerine lstan­ bul'daki yaklaşık 3 .000 caminin mevcut koşullarını iyileştirmek için önce tespit, ardından tedarik, nihayetinde takibini hedefleyen bir projedir (Erdemli, 201 3a). Erdemli kendisiyle yaptığımız görüşme­ de, projenin yalnızca camileri güzelleş­ tirmeyi hedeflediğini şu sözlerle anlattı :

Biz bu projeye başladığımız zaman şöyle bir yanlış algı oluştu. Acaba ne yapacaklar kadınlarla erkekleri aynı mekAnda namaz kıldınnak mı istiyorlar diye. Halbuki projenin ismi camilerin kadınlar bölümünü güzelleştinne pro­ jesi. //Jaki böyle bir art niyet de arandı. (.../ Bizim derdimizin bu olmadığını, sadece kadınların böyle camiyi güzel, nezih mekanlarda namaz kılmaları ol­ duğunu, camiyi görebilecekleri şekil­ de, niyetimizin bu olduğunu anlattık (Kişisel Görüşme, 1 6.07 .201 8). Kadriye Erdeml i'nin sözlerinde lstanbul Müftülüğü'nün başlattığı projede ka­ d ı nların eşi tlik mücadelesinin ancak mekansal "güzelleştirme" olduğu açıkça ortadadır. Sözünü ettiği art niyet ise Tür­ kiye İslSm'ında kabul edilemeyecek bir tartışmaya girmeye niyetleri olmadığını vurgulamak amacındaydı. Bu eşitliğin ta­ lep edilebilir hale gelmesi ise kadınların özellikle büyük kentlerde kamusal alan­ daki var oluşlarının belirli zorunlulukları da beraberinde getirmesiyle mümkün ol­ muştur. Yine Erdemli bu kamusal alan zorunluluğunu şu sözlerle ifade eder:

Şöyle de bir şey, bazen kadın gitmek zorunda. Eskiden şöyle bir anlayış varmış, eski kitaplarda da yazar. Ka-

dm/arın en iyi namaz kılma yeri evle­ rinin en tenha yeridir diye. Halbuki artık zaman, modern zaman. Zaten dışarıda olan kadının evine gidip na­ maz kılması imkansız, çalışan, oku­ yan kadının. Ne yapar bu kadın, iş ye­ rinin, okulunun yakınındaki camiye gidecek değil mi? Bu, erkekler kadar kadınların da hakkı. O zaman o cami­ yi görsün, camiden feyz alsın (Kişisel Görüşme, 1 6.07 .2018). Projenin yürütü ldüğü tarihlerde Müs­ lüman kadın camiasında camilerin ka­ dın mahfilleri zaten tartışma konusu ol­ muştur. Yıldız Ramazanoğlu (201 1 ) "Ca­ milerde kadının yeri neresi" başlıklı köşe yazısında kendi deneyimleri üzerinden Türkiye'de camilerde kadınların yaşadığı aşağı lanma, hor görülme ve izbe mahfil­ lerde namaz kılmaya zorlanma hallerini anlatır ve uşu dünyadan gelip geçerken birkaç dakika namaz için konakladığı­ mız yerlerde olsun her türlü ayrımcılık­ tan, ast üst ilişkisinden, vesayetten, hü­ kümran lıktan uzak durabilmeliyiz," te­ mennisinde bulunur. Gerçekten de ca­ minin fiziksel koşulları dahi ayrımcılığı ortaya koymaktadır. lstanbul Müftülü­ ğü'nün sözünü ettiğimiz projesinin neti­ cesinde 2.979 caminin kadınlar mahfili­ nin % 47,S'sinin perdeyle, % 3 1 ,2'sinin duvarla ve % 21 ,3'ünün de paravanla ayrıldığı, % 54,7'sinde yönlendirme ta­ bel a s ı n ı n o l mad ı ğ ı , c a m i l e r i n % 43,3'ünde kadınların abdest alması için yer olmadığı, % 9,6'sında yetersiz oldu­ ğu, % 37,9'unda WC olmadığı tespit ed i l miştir (Erdem l i , 201 3a; Erdem l i, 201 3b: 1 29). Türkiye'de camilerin kadınların kamu­ sal alandaki varlıklarının artmasına para­ lel olarak değişimini talep eden Müslü­ man kadınlar; okumak, eğitim görmek, çalışmak için kamusal alanı talep eder­ ken bu kez de ibadetleri sırasında mağ­ duriyete uğramamak için mücadele verir haldedirler. Son yıl larda Müslüman ka­ dın yazarlar tarafından yazılan yazıların

255

256

başlıkları göstermektedir ki, camilere iliş­ kin öncelikli mesele hep aynıdır: "Kadın1 ar i ç i n C a m i l erde Abdest Alacak MekAnlar Yok!", "Camilerde Kadın Ay­ rımcılığı", "Cami lerdeki Ayrımcılık ve Dezavantajlı Kesimler". Ancak kamusal alanın talep edilmesinin yalnızca me­ kAnsal düzenlemelerden ibaret olmadığı açıktır. Sonuç olarak, Türkiye'de camiler doğ­ rudan devlet denetimi altında kurumsal var oluşa ve bu varoluşun ürettiği günde­ lik pratiği değiştirmenin de yalnızca ls­ IAm'ın özüne dönerek ya da islAm'ı yeni­ den yorumlayarak aşılamayacağı maddi kültürün birikimine sahiptir. Bu nedenle, dünyadaki mücadele pratiklerinden fark­ lı olarak Türkiye'de kadınlar toplumsal cinsiyet rolleri ve geleneği etrafında şe­ killenmiş mekAna ilişkin ancak fiziki ko­ şulların iyileştirilmesiyle başlayan talep­ lerini henüz çok yakın zamanlarda yük­ sek sesle dile getirebilmiştir. Ne dünya­ daki diğer örneklerde olduğu gibi karma ibadet ne de kadın imamlık tartışılabilir durumdadır. Hareketin içinde yer alan kadınların, camilerin iyileştirilmesini ta­ lep edenlerin, •aslında ne kadar çokuz" d iyebilmesi için anket çalışması yapıp yetkili mercilere sunma gayesi (R, Kişisel Görüşme, 0 1 .06.201 8), ancak bu sınırlı talebin dahi meşruluğunu sağlayabilme­ ye yönelik bir adımdır.

CEMAA Ti iKNA ETMEK: KADINLAR YARDIR! Kadınlar Camilerde hareketi dünyadaki örneklerden yola çıkarak ve Türkiye'de­ ki tarihsel birikime yaslanarak mekAnsal düzenlemenin ötesinde kadınların cami­ lerden uzaklaştırılmasının tarihsel kesit­ lerine ulaşmaya çalışır. Mihrimah Sultan Camii'nde küçük bir grubun camilerde cuma akşamları buluşmalarıyla başla­ yan daha sonra lstanbul'un çeşitli mer­ kez camilerine uzanan Kadınlar Cami­ lerde etkinlikleri gittikçe artan katı lım-

larla kitlesel leşmeye başlamıştır (Kadın­ lar Camilerde, 201 8c). Hareketin Hazi­ ran ayında Ramazan günü Fatih Ca­ m i i'nin bahçesinde "Dünyada Rama­ zanlar ve Kadınlar• çağrısıyla düzenle­ nen iftar yemeğine katıldım. En kalaba1 ık etkinli klerden biriydi ve dünyanın çeşitli yerlerindeki deneyimlerinden söz eden kadınlar, esasında somut bir talep etrafında örgütleniyorlardı. Kanada'da yaşayan ve camiler üzerine araştırma yapan bir kadın, ülkesinde kadınların camiye girmeleri nin sakıncalı bir yanı olmadığından ve Toronto'da ilk kez bir kadın imam olduğundan söz etti. Güney Amerika'da camileri ziyaret eden genç bir kadın ise, orada kadınların Cuma ve bayram namazlarında da cami lere gitti­ ğini ve bunu deneyimlediğinde "madem burada kadınlar gidebiliyor, biz niye git­ miyoruz. Dinimiz aynı, Allah'ımız ay­ nı/ diye sorguladığını anlattı. Az da ol­ sa Türkçe bilen, çoğunlukla lngil izce konuşan Türkiye'ye yerleşmiş Suriyeli bir kadın Suriye'de kadınların cami pra­ tiklerinin şehirden şehre değiştiğinden bahsetti ve çocukken belleğinde iz bıra­ kan bir anı "Suriye'de 6-8 yaşlarınday­ ken kız çocukları camide oynuyorduk. Bir komşumuz gelip bunların örtünmesi lazım, böyle camide dolaşamazlar de­ yip bizi imama şi kAyet etti. Ama eğer orada bir erkek çocuk oynasaydı, bu so­ run olmayacaktı, biz sadece kız çocuğu olduğumuz için oynayamadık," sözle­ riyle aktardı . Hareketin düzenlediği Ma­ yıs 201 9'da Süleymaniye Camii'ndeki iftarda Fil istin'den, Azerbaycan'dan ge­ len kadınlar Türkiye'deki bu kültüre şa­ şırdıklarını, Filistin'de özellikle bayram namazında kadınların da camiye gitme­ sinin farz kabul edildiğinden söz etti . Aynı etkinlikte Malezya'da yaşamış bir kadın ise, camilerin kadınlar için sosyal­ leşme mekAnı olduğunu aktardı . Teravih namazı, Cuma namazı, vakit namazları, Kur'an okumaları hatta yemek yerken bile kadın camidedir sözleri Türkiyeli

257

Yeşilvadl Caml'nde teravih namazından birgörüntü.

kadınlar tarafından oldukça şaşkınlıkla karşı lanmıştı. iftara katılan kadınların aktardıkları dünya deneyimleri bir yan­ dan bu deneyimlerin dini esası temel al­ maktan ziyade pirüpak bir biçimde top­ lumsal i ktidar ilişkilerine özgü olduğu­ nu, diğer yandan bu sorunlarla baş et­ mek için kadınların kimi zaman din gö­ revlileriyle tartıştığını, kimi zaman ca­ minin kadın cemaatiyle dayanışarak çö­ zümler bulmaya çalıştığını göstermesi bakımından önemliydi (Katılımlı Göz­ lem Notları, lstanbul, 04.06.201 8). Peki, Türkiye için düşünüldüğünde ka­ dınların camilerden uzaklaştırılması nasıl bir tarihsel kesite denk düşüyorl Ya da bir katılımcının ifadesiyle NParavan me­ selesi her zaman dert oldu zaten. Kadın­ lar bölümü, erkekler bölümü aynmı ne­ den varmışl Ne zaman konmuş acaba, ben en çok onu merak ediyorumN (Katı­ lımlı Gözlem Notları, 04.06.201 8). Ha­ reketin d üzen l ed iği etkinliklerden birin­ de lstanbul il Vaizi Birsen Kapıcıoğlu ls13m tarihinden örneklerle kadınların ca­ mideki yerini aktardı. Etkinl iğe katılan

yaklaşık yirmi kadının, sunumunun ar­ dından Birsen Hanım'a yönelttikleri so­ rulara bakılırsa genel merak, •Asr-ı Saa­ det döneminde erkeklerin ön safta, artla­ rında çocukların, en arka safta kadınların aynı kubbe altında bulundukları camile­ rin ne zaman değiştiği" sorusu etrafında şekilleniyordu. Birsen Hanım bu soruları kabaca dini hükümlerin farklı yorumlan­ masından, çeşitli sebeplerle Peygamber döneminde kadınların da var olduğu ca­ milerin bugün kalmadığından söz ederek "cevapladı" (Katılımlı Gözlem Notları, lstanbul, 1 3. 1 0.2018). Hareket' i n katı l ı mcıları entelektüel kaynaklarını yalnızca ls13mi bilgilerle sı­ nırlamaktan kaçınarak, tarihsel birikim­ den de faydalanmak istemeye devam et­ mektedirler. Türkiye'de ilk kez bir kadın iç mimarın tasarımını yaptığı Şakirin Ca­ mii'ni kadınlara sunduğu toplumsal bağ­ lam içinde konuşmak için toplandığımız­ da, Osmanlı'da kadınların Ramazan dı­ şında cami lerde bulunmadığını, ilk kez kadın mahfillerine Osmanlı'nın impara­ torluk döneminde rastlandığını ve 1 9.

258

yüzyıla kadar özel günler dışında kadın­ ların genel olarak yalnızca cami avlula­ rında resmedildiğini birlikte değerlendir­ dik (Katılımlı Gözlem Notları, lstanbul, 1 1 .08.201 8). Kadınlar Cami lerde kam­ panyasının bu bilgi lere ulaşma ve bu "seküler" bilgiyi aktarma istekleri, tarih­ sel olarak kadın erkek eşitsizliğini gören ve değişimi talep eden bir noktada duru­ yor olmalarıyla ilişkili. Nitekim, bu ne­ denle Hareket'in dili eklektiktir. Bu ek­ lektizm, Asr-ı Saadet'e rağmen, tarihsel dönüşüm ve toplumsal farklılıklara bağlı olarak koşulları değişen kadınların ken­ dilerine alan açma çabasının bir gereği olarak ortaya çıkmakta. Kampanyanın bir harekete dönüşmesi­ ne olanak veren bir diğer yaklaşım ise, geleneksel örüntüleri aşma çabalarıdır. Erkeklerin kad ınları gördükleri zaman namazları n ı n bozulduğu kabulü, kam­ panyanın etkinliklerine dahil olan çoğu Müslüman kadın için itiraz ettikleri bir mittir. Başka bir vesileyle görüşme yaptı­ ğımızda Nevin Meriç buna itiraz eder: "Erkekleri görmek neden sorun olsun ki, dışarıda biz zaten görüyoruz" (Kişisel Görüşme, 1 1 .06.201 8). lslam konusunda uzman Meriç'in sözlerini etkinliklerden birinde katılımcı fark etmeden tamamla­ mışt ı : "Neden kadın sorumlu erkeğin şehvetindenl" (Katılımlı Gözlem Notları, lstanbul, 1 3 . 1 0.2018). Bir başka etkinlik­ teki şu diyalog geleneksel formlara "ken­ dil iğinden" itirazın gün yüzüne çıktığı ana tanıklık etti rir:

- Bir de şu var mesela kadınlara Cuma farz değil deniyor, en çok bu söyleni­ yor. Hiçbir dini bilgisi olmayan bir in­ san bile, nasıl oluyorsa bu hadisi bili­ yor. - Kadınlara bayram namazı farz değil de deniyor. Hatta kadınlara evlerinde namaz kılması daha büyük hayırdır da deniyor. - Tabii biz öyle öğrendik.

- Ben hatırlıyorum, hatta eskiden er­ kekler Cuma'ya gittiğinde kadınlar ev­ de de iiğle namazını kılmaz, erkekle­ rin Cuma'dan dönmesini beklerdi. Böyle bir uygulama vardı evde. Söy­ lenmezdi ama hatırlıyorum. - Bir de biz bazı durumlarda giremi­ yoruz ya. - Ben kadınların regl olduğu zaman gi­ rememesine ilişkin de tam olarak bir dint bilgi, herkesin kabul ettiği bir şey olduğunu sanmıyorum. Din uzmanı değilim ama duyduklarımızla öğrenme­ ye çalışıyoruz. Bana böyle bir şey so­ rulduğunda bu konuda farklı görüşler var diyorum. Çünkü net bir şey yok (Katılımlı Gözlem Notları, 04.06.201 8). Bu diyaloğa temasla, Julie Marcus (1 992 : 1 64) Türkiye'de kad ınların regl dönemlerinde "kirli" olarak görüldüğün­ den ve dinsel görevlerini yerine getirme­ leri nin kısıtlandığından söz eder. Ona göre bu nedenle cami, erkek ritüelleri­ nin mekanıdır ve "kirlil ikten" korunmak­ tadır. Kadınlar Camilerde hareketi, tarihsel ve toplumsal olarak erkek aklıyla inşa edilmiş ve sınırlandırılmış dini bilgilerin, toplumsal mitlere dönüşmesine karşı çı­ kar. Hareketin kendil iğindenliği, hiçbir bilinç yükseltme pratiğine ihtiyaç duy­ madan, kadınların yaşadıkları mağduri­ yet ve ayrımcılığa karşı çıkmalarından kaynaklanır. Şüphesiz, Hareket' in kam­ panya olarak başlaması, bir grup kadının bu toplumsal cinsiyet rollerinin üzerin­ deki farkındalığıyla gerçekleşmektedir. Ancak her etkinlikte, "dışarıdan" dahil olan her bir kadının yalnızca kendi öz­ nel deneyimleri üzerinden aktardıkları anlar, esasında bir farkındalığa ihtiyaç hissetti rmeyen bir isyanın sesi gibidir. Salt bu bağlamıyla düşünüldüğünde da­ hi, Hareket' in halihazırdaki yeniden dü­ şünme pratiği bile "ezeli kurban" kabul edilen kadınlara alan açmakta ve yeni bir aktivizm alanı sunmaktadır.

KADINLAR CAMİLERDE, PEKİ YA OLMAYANLAR7 Müslüman bir kadının erkeklerin temsil edildiği mekanları düşündüğünde, camiyi meselenin ana parametrelerinden biri ola­ rak sıralaması (Kandiyoti, 201 3 : 235), ka­ dının lslam içinde tarihsel olarak ötelendi­ ği gerçekliğini kabul ettiği anlamını taşır. Kadınlar Camilerde hareketi de bu ötelen­ meye ilişkin bir kampanya başlatırken bu meseleyle derdi olan, katkı sunmak iste­ yen tüm kadınlara çağrıda bulundu. Bu kapsayıcılığa gölge düşürmemesi için, ca­ milerde olmanın ötesinde bir problemi gündemine almaz ve tekil bir meselenin çözümüne odaklıdır. Her ne kadar hare­ ketin içinde kendini feminist olarak ta­ nımlayan kadınlar olsa da İslam'ın yanına başka bir paradigmayı eklemeyi reddeder. Buna rağmen kampanya, sürekli değişen tarihsel ve toplumsal koşulların ürünü ola­ rak kadının •yeni hayatı"yla birlikte gele­ neksel İslam anlayışını deşifre eder. Dola­ yısıyla, kampanyanın katılımcılarının söy­ lemiyle, aslında beklenti şudur: •şu an ca­ miye giden bir amca, hiç tanımadığı bir kadına sırf camide namaz kılmak istiyor diye çıkışma hakkı görebiliyor kendinde. Kadını camiden kovuyor. Çünkü ona göre orası bir erkekler kulübü. Kadınsa evinde olmalı. Camilerde kadınların konumu de­ ğiştiğinde bunun arka planındaki algı da değişecek ister istemez. Evet, kadınlar dı­ şarıda, dolayısıyla camilere ihtiyaçları var demek olacak bu otomatik olarak" (Su­ nay, 201 8). Türkiye'deki feminizmin gelişimi açı­ sından bakıldığında, Müslümanlık ve fe­ minizmi n bağdaştı rı lamaması sıklıkla karşımıza çıkan ve hala canlılığını koru­ yan bir tartışma konusudur. Aslında İs­ ıam'ın içinden doğan bu kadın özgürleş­ mesini, "başörtüsüne boyun eğmek"le eş

değer tutan aydınlanmacı eği limler göz ardı etmiştir. Oysa ki, Sara Ahmed'in ta­ nımlamasıyla (2009: 1 73) feminizm •yal­ nızca dünyanın şimdiki örgütleniş biçi­ mini sorgulamakla kalmayan, onu dö­ nüştürmek ve yeni yaşam biçimleri oluş­ turmak için de uğraşan bir politika ola­ rak hep geleceğe yönel iktir". Tam da bu nedenle, cami lerde olmayan, dolayısıyla camilerde var olmanın kendi derdi olma­ dığını düşünen kadınların, bu kadın öz­ gürleşmesine gözlerini kapaması deği l aksine, derdin ortaklığını görebilmesi ge­ rekir. Müslüman kadınlar dinin mutlak anlamda kadınları ezd iğini iddia eden yaklaşımlarla; evde, sokakta vazifelerinin sorgulandığı lslami gelenek arasında se­ çim yapmak zorunda bırakılmadan, ta­ lep ettiği •onurlu kimliğin arayışı" için desteklenmelidir (Akınerdem, 201 2 : 86; Tuksal, 2000: v). Kadınlar Camilerde ha­ reketinin tanımlamada değil de özneleş­ me sürecinde feminist metodolojiden el alan yaklaşımı, bir inanç sistemi olarak kabul edilen ve iman edilen lslam'ın her tarihsel ve toplumsal kertede yeniden üretilen yorumlamalarına da karşı çıkışı içerir. Bu nedenle, içinden geçtiğimiz günlerde yeniden şekillendirilen Türkiye lslam'ının vaazlarla kadınları hedef hali­ ne getiren, kız çocuklarının evlendiril­ mesine caizdir diyerek icazet veren pra­ tiklerine "içeriden" bir ses olması bağla­ mında bir kez daha önem kazanır. Zira, patriyarka yalnızca inancın sınırlarında değildir. Dolayısıyla neden olduğu top­ lumsal ilişkilerle de mücadeleyi gerekti­ rir, kadınları güçlendirecek mücadeleyi. Kadınlar Camilerde hareketinin öncüle­ rinden bir grup kadının kurduğu çiçeği burnunda Müslüman feminist kadın der­ neği olan "Havle"nin ortaya çıkışındaki anlam aynı olmasa da bu gidişe •ıa hav­ le" diyebiliriz hep birlikte. CJ

259

DiPNOTLAR lsl3m ve kadının birlikte anıldığı çalışma­ lar, kadın hareketinin yükseldiği tarihlerde Kur'an ayet ve surelerini sorgular hale gel­ miştir ki bu feminizmle anılmaya da zemin hazırlamıştır. lsl3mi feminizm kavramını ilk kez 1 994'te bir konuşmasında kullanan Afsaneh Majbadi'nin ardından ilk akade­ mik çalışma 1 996 yılında Mai Yamani'nin yazdığı feminism and lslam olarak kabul edilir. Daha sonrasında Amina Wedud (2006), Margot Badran (2002, 2009) gibi isimler Kur'an'ın kadın merkezli okunma­ sından söz eder. Türkiye'de ise lsl3m'ın ayet ve hadislerindeki erkek yorumu ilk kez kadını eksen alarak hedef tahtasına oturan isim Hidayet Şefkatl i Tuksal'dır (2000) . Hafsa Fidan'ın Kur'an'da Kadın im­ gesi (2006) başlıklı kitaplaşan doktora tezi de lsl3m'ın eril dilini tartışmaya açar.

260

2

1 9 . yüzyılın sonlarından itibaren Çin'de kurulmaya başlanan kadın camileri "talep

etme" ve eşit erişim bağlamında değerlen­ dirilemeyeceği için konu edilmemiştir. Devletin dönüşüm sürecinde Çin'de inşa edilen ve özellikle kırsalda yaygınlaştırılan kadın camilerinde, kadınların eğitim alma­ sı ve reform sürecine devletin istediği öl­ çüde dahil edilmesi amaçlanmıştır (Jasc­ hok ve Jingjun, 201 1 ; Jaschok, 2012). 3

Çin'de yaklaşık 1 9 . yüzyıldan beri var olan kadın camileri, Amerika'da modern hayatın içerisinde bir talep olarak yaygın­ laşmasıyla yenidir. Ancak, kadın imamın önderlik ettiği ve yalnızca kadınların gire­ bildiği bu camiler kadın hareketi içerisin­ de tartışma yaratmıştır. Saba Mahmood (2005), Mısır'daki kadınların camilerdeki hareketini incelediği etnografık çalışması­ nın ardından her defasında, Müslüman ka­ dınların bu alandaki her türlü pratiğinin hem feminizmi hem de seküler teoriyi dü­ şünmeye sevk ettiğinden söz eder.

•

"Rıza"dan itiraza: Alevi Kadınlar N i M ET ALTI NTAŞ

Bazdan son vmneye çalıştığınız şeylerin var olduğunu bile Jıabul etmez... Feminist bir hareket.. Tam da son vmneyi diledi- · gtmiz şeylerin varlığının devam ettiği ko­ nusunda ısrar etmeyi sürdürme kabiliye­ timize bağlıdır (Sara Ahmed, 2018: 18). .

A

levilikte kadının konumu tartıŞı­ lırken ilk söylenecek söz bellidir:

eşitlik iddiasının, Alevi kadınlann top­ lumsal cinsiyet ilişkilerini dönüştürmeye yetip yetmediğinin tartışılması gerekir. Makalenin amacı, ağırlıklı olarak erkekler tarafından savunulagelen kadın erkek eşitliği söylemine kadınlann verdiği tepki­ lerin feminist bir karşı çıkış olarak oku­ nup okunamayacağını tartışmaknr.

"Alevilikte kadın-erkek eşittir."

Bu eşitlik söylemi Aleviler üzerinde, özel­

fi)EALJZE EDiLEN...

likle Alevi erkekleri üzerinde öylesine ra­

Alevilikte kadın-erkek eşitliği söyleminin

hıtlaucı bir etkiye sahip oldu ki uzun yıl­ lar boyunca sanıyorum bir tek Aleviler, kadına yönelik ayrımcı, yok sayıcı düşün­ ce ve pratikler söz konusu olduğunda, tlddete maruz kalan kadınlann sorunlan tartışıldığında rehavete kapılarak Alevi

inanç üzerinden ifade edilen en güçlü da­ yanagı "can" kavramıdır. Alevi teolojisin­ de önemli bir yere sahip olan Allah'ın in­ san bedenine hulül

(incarnation)

ettiği

inancı, 1 ceme kanlan kişilerin tensel özel­

liklerinden annıp "can" olarak ceme ka­

kıdınlann "eşitlikçi bir dünyaya ait ka­

tılmalannı gerektirir. Bu nedenle ceme

dınlar" olduklan için bu meselelerden

katılanlann cinsiyetsizleşmiş bedenlerle

azade olduklannı düşündüler. Hatta bu

ritüele dahil olduklan kabul edilir.2 Ce­

l'fltlik iddiası öyle bir raddeye vardı ki

me cirısiyet aynını gözetilmeksizin kadın­

Alevilerin onca sorunu arasında bu iddia­

lar ve erkekler birlikte katılmakta, aynı

anla­

mekanı paylaşmaktadır. Böylece kadın ve

mını geldi. Ancak Alevi kadınlann ne

erkeğin aynı mekanı paylaşmalarının

nın taruşılması abesle iştigal etmek

dinsel yaşam ne de toplumsal, kültürel ve ılyasal yaşam içindeki konumlan sanıldıgı

lı;ıdar cinsiyetler arası

eşitlik temeli üzeri­

önündeki cinsiyetçi sınırlamalar ortadan kalkmakta, ortak mekan kullanımıyla cinsiyetler

arasında var olduğu

iddia edi­

ne kuruludur. Üstelik gılçlü bir biçimde

len eşitlik söylemi görünürlük kazan­

dile getirilen bu söylem, yaşamın derinlik­

maktadır. Cemin yürütücüsıl "dede"

lerine kadar nüfuz etmiş cinsiyetler arası

iken, karısı olan "ana", cem süresince de­

efltslzlikleri gizlemektedir. Bu nedenle

denin yanında oturarak ceme dahil olur

E

262

M

ve dedenin gördüğıl saygıyı onun kadar hak eder. Cemde yürütülen On iki Hiz­ met içinde kadınlara da görev verilmesin­ den dolayı, verilen görevlerin ihtiva ettiği özelliklere bakılmaksızın eşitlik iddiası­ nın güçlendirildiği varsayılır. Ancak Alevilikte kadın-erkek eşitliği id­ diasının dayanaklan bununla sınırlı değil­ dir. Alevilikteki cinsiyetler arası eşitlik söylemi, bir yandan Alevi dinsel yaşamı­ nın kurallanyla açımlanırken öte yandan seçmeci bir yaklaşımla tarihe başvurularak öne çıkanlan Hz. Fatma, Kadıncık Ana, Hüsniye, Anşa Bacı, Kız Ana, Elif Ana , Dil­ ber Ana gibi Alevi dinselliğinin önemli ka­ dın figürleri bu iddialann doğruluğunu kanıtlamak üzere işlerliğe sokulmaktadır. Çeşitli makale ve kitaplarda Alevilikte cinsiyetler arası eşitliğin olduğu iddiası, Sünni lslam'la yapılan karşılaştırma çer­ çevesinde de konu edilmektedir. Bu ya­ yınlann çoğunda Alevilikte kadının ko­ numu ve yaşam biçimi, Aleviliğin Sünni lslam'la farkının gösterilmesinde bir araç işlevi görmektedir: lslam'da yeri olan ço­ keşlilik yerine, Alevilikte tekeşlilik var­ dır. Dolayısıyla boşanma, lslam'daki gibi tek taraflı olarak erkeğin isteğine bağlı değildir; hatta Alevilikte boşanma ancak cemaatin cemde ikna edilmesiyle gerçek­ leştiği için oldukça zorlaşunlmışur. Cem­ de topluluğu ikna etmeden karısını boşa­ yan koca "düşkün"3 bırakılır. Erkeğe ve­ rilen düşkünlük cezasının kadını koru­ mak amacıyla verildiği tasavvur edilir. Aynca Cumhuriyet'in laik değerlerini, kendileri için zorlu bir coğrafya olan bu topraklarda varoluşlannın teminatı ola­ rak gören Alevilerin, Cumhuriyet'le olan bağlannı kadın-erkek eşitliği üzerinden kurma çabalan, bu söylemi güçlendiren bir başka dayanaktır. Türkiye'de Cumhu­ riyet'in kurucu kadrolan tarafından, ulus­ devlet inşa sürecinde modernleşmeci bir proje hayata geçirilmiştir. Cumhuriyet'in ilk yıllannda laik bir devlet, seküler bir toplum yaraoııa idealine yönelik politika-

z

N

M

lar kadın bedeni üzerinden görünürlük kazanmış; kadın bedeni simgesel bir anla­ ma sahip olmuştur. Çarşaf ve peçenin kaldırılması, kadına seçme ve seçilme hakkının tanınması, lsviçre Medeni Ka­ nunu'nun esas alınarak kadının toplum­ sal ve siyasal ya.şama katılımının önünün açılması, Cumhuriyet'in ilk yıllannda şe­ killenen kadının kamusal yaşama katılı­ mına yönelik politikalar arasında sayıla­ bilir. Modernleşmeci perspektifin ortaya koyduğu kadın profili, ulusal kimliğin önemli bir bileşeni olmuştur. Alevi-Bektaşi çevrelerin yeni kurulan laik/seküler bir çizgiye sahip ulus-devlete olan desteğinin, Kurtuluş Savaşı yıllann­ dan başlayarak günümüze kadar devam ettiği söylenebilir. Yıllarca lslami çevreler tarafından ötekileştirilen Alevilerin, laik/ seküler ulus-devlete verdikleri bu deste­ ğin ana kaynağı, Cumhuriyet'in lslilmcı çevrelere karşı mesafeli duruşuyla yakın­ dan ilişkilidir. Gerek Cumhuriyet'in ku­ rucu kadrolannın gerekse Alevi toplıiluk­ lann ortak bir zeminde buluşmasını sağ­ layan lslilmi çevrelerin kadın algısı, her iki kesimin kadınlara yönelik ortak bir söylemi paylaşmalanna zemin oluştur­ muştur. Cumhuriyet, siyasal ve toplum­ sal yaşamda kadın erkek eşitliğini sağla­ maya yönelik düşüncesini yasal düzenle­ meler aracılığıyla ortaya koymuş; Aleviler ise kadın erkek eşitliği argümanını yüz­ yıllar öncesine dek götürerek bu argüma­ nın Aleviliğin temel prensipleri arasında yer aldığını vurgulamışlardır. Kadın er­ kek eşitliği argümanıyla şekillenen bu yaklaşım, Cumhuriyet'in temel değerle­ riyle Alevilerin inançlan arasında ortak bir alan yaratmış; bu ortak payda Alevile­ rin Cumhuriyet'e olan bağlılıklannı güç­ lendiren önemli bir unsur olmuştur.4

VAROlAN... Alevilikte kadın konusunu ele alan bir­ çok çalışmada "olması gereken" ile

" R I Z A "

D A N

i T i R A Z A :

"olan" arasında bir fark gözetilmemekte, Alevilikte kadının erkekle eşit haklara sa­ hip olduğu düşüncesi ekseninde, kadının ıtatüsüne yönelik bir olumlama eğilimi ıergilenmektedir. Ancak söylem düzeyin­ de güçlü dayanaklar oluşturulmaya çalı­ tılsa da Alevilik inancı başta olmak üzere gündelik yaşam pratiklerinden miras pay­ laşımına, aile içi şiddetten siyasal temsile kadar eşitsizliğin izleri sürülebilir. Cem ritüeli, Alevi inancına içkin oldu­ au iddia edilen eşitliğin en iyi göstergesi olarak kabul edilir. Oysa içeriden yapılan eleştirel bir okuma cem ritüelinin, kadın erkek eşitsizliğinin pek çok işaretini ba­ rındırdığını ortaya koyacakur. Cemde yü­ rütülen On iki Hizmet'in neredeyse tama­ mı erkekler tarafından yürütülür. Cemin yQrıltücüsü olan "dede"nin sahip olduğu iktidardan, "ana"nın pek de nasibini aldı­ &ını söyleyemeyiz. Ayrıca ana, dedenin yaptığı gibi köy köy dolaşamaz. Eşi olan dede yaşıyorken tek başına cem yürüte­ meyeceği gibi, eşi öldükten sonra cemi yürütebilmesi için oğlunun varlığına muhtaçtır. Sağaltıcı özelliği ile bilinen l!llr Ana, bu özelliğinin devri için kızı Güvercin Ana'ya, cem erkanını yürütmek için ise oğlu Mehmet Dede'ye el vermiştir (Solleau, 2015: 512-513). Bu tercihin te­ ..düft bir tercih olmadığı aşikArdır. Cem­ de iktidarın asıl sahibi dededir, ana değil. Cemde ananın hiyerarşik olarak dededen ıonra geldiğinin sembolik bir göstergesi l1e, ananın dedenin soluna oturmasıdır. Zaten On iki Hizmet arasında dedelik, inanç hiyerarşisi içinde birinci hizmet olarak büyük bir öneme sahipken bu hiz­ metler arasında analık adında bir hizmet yer almaz. Dedelik, kutsal olduğuna inanılan soy zincirini takip eden bir statüdür. Bu zin­ drin halkaları ise erkekleri imler, kadın­ lan değil. Dedelerin, dede soyundan ge­ len kadınlarla evlenme eğilimleri kutsal soy bağını katışıksız sürdürme düşünce­ ılyle ilintilidir.5 Olur da bir dede, dede

A L E V 1

K A D I N L A R

soyundan olmayan bir kadınla evlenirse doğacak çocukları "dede" soyundan ka­ bul edilir. Ancak dede soyundan olan bir kadın, dede soyundan olmayan bir erkek­ le evlenirse bu evlilikten doğan çocuklar "dede" statüsünü kazanamaz. Yani kadı­ nın analık statüsü elde edebilmesi için bir dedeyle evlenmesi şanur. Kadının statü­ sü, evli olduğu erkeğin statüsüne baglı olarak değişir. Dolayısıyla ataerkil zihni­ yet kalıplarına göre şekillenen bu inanç biçiminde kadının eşitlikçi bir dünyanın unsuru olduğunu söylemek elbette zor­ dur. Alevilikte kadın ve erkeğin aynı me­ ka.nı paylaşması, eşitlik söyleminin önemli dayanaklarından birisi olarak de­ ğerlendirilse de cemdeki oturma düzeni, cinsiyetler arası hiyerarşinin sembolizmi­ ne uygun olarak sa�sol ayrımına dayanır. On lki Hizmet'in yürütüldüğü meydanın sağında erkekler, solunda ise kadınlar ko­ numlanır. Erkeğin "sag", kadının ise "sol" ile ilişkilendirilmesi toplumsal cin­ siyetin sembolik eşitsizliğinin bir ifadesi­ dir. Aynca cemi yürütecek olan cem ehli­ nin oluşturduğu, daire biçimindeki iç halkanın erkeklerden müteşekkil olması, kadınların bu halkanın dışında kalması, eşitlik iddiasını tartışmaya açan bir başka boyuttur. Cemin merkezinde yer alan, cem ritüelini yürüten asıl topluluk erkek­ lerden oluştuğu için, kadınların ritüel içindeki yeri ikincildir. Tarihte cem yürü­ ten ana ya da bacılardan verilen örnekler­ le, eşitlik argümanı güçlendirilmeye çalı­ şılır. Ancak bu uygulama devreden bir geleneğe dönüşmemiştir. Cemdeki diğer hizmet yürütücülerin­ den rehber, za.kir, gözcü, lokmacı, peyik, sakkacı, çerağcı, iznikçi ve bekçiler de er­ kektir. Semahçılar kadınlardan ve erkek­ lerden oluşur. Süpürgeci hizmeti ile lok­ macı ya da lokmacının yardımcıları ka­ dındır. Cemdeki rollerin dağılımına bakn­ gımızda kadınlara düşen hizmetlerin, cin­ siyete dayalı işbölümüne göre şekillendi­ ğini, cemde iddia edildiği. gibi eşitlikçi bir

263

F

264

E

M

rol dağılımının olmadığını gOrılnlı. Ayn­ ca Alevi kadınlann cemde ostlendikleri sı­ nırlı dılzeydeki hizmetleri yerine getire­ bilmeleri için "lldetli" ya da "lohusa" ol­ mamalan gerekir. Bir kural olarak "lldet gören kadının" ceme karılması, lokma pi­ şirmesi, semah dönmesi uygun bulunmaz . Sık gOrıllmemekle birlikte kurban duala­ yacak olan kadının da "lldetten kesilmiş" olması önemlidir. Olumsuzlanan kadın imgesinin bir özelliği olarak "lldet olma"nın Allah tarafından kadınlara veri­ len bir "ceza" olduğuna inanılmakta, adet olan kadın "kirli" kabul edilmektedir.6 Alevi dinselliği içinde Alevi kadınının konumu, cemin yılrıltılcOS1l olmaktan zi­ yade katılımcısı konumuna indirgenmiş­ tir. Erkeğin iktidar sahibi olduğu, kural­ lannı belirlediği ve uyguladığı bir ritılelde kadının "ana" olarak çıkan cılız sesi, Ale­ vi kadınlan temsil etmede yetersiz kal­ makta; hem erkekler hem de kadınlar ce­ me cinsiyetlerinden sıyrılarak değil, biza­ tihi cinsiyetlerine göre biçilmiş rolleriyle dahil olmaktadır. Alevi ritılelleri açısından önemli olan musahiplik, topluluk içinde sıkı dayanış­ mayı pekiştirmek amacıyla evli iki çift arasında kardeşlik bağını kurmaya yöne­ lik bir ilişkidir. Evli çiftler arasındaki kar­ deşlik bağı Ozel bir cem töreniyle kuru­ lur. Kurulan musahiplik ilişkisi, cinsiyet­ ler hiyerarşisi açısından eşitsiz ilişkilerin inanç pratikleri aracılığıyla yeniden üre­ tildiği bir başka boyuttur. Musahibin se­ çiminde erkek belirleyici olmakta, kadın­ lar kocalan tarafından belirlenmiş olan bu ilişkiye "rıza" göstermektedir. Halk mahkemesi olarak nitelendirilen GOrg1l Cemi, topluluktaki erginlerin her yıl bir kez olmak ılzere, tarikat tarafından topluluğun bıltıln bir yıl içinde dinsel, ahi.ilki ve toplumsal kurallanna uygun ya­ şayıp yaşamadığını sorgulamak ılzere ya­ pılan cemdir. GOrgıi sırasında evli çiftler birlikte dedenin huzuruna çıkarak sorgu­ dan geçerler. Bu sorgulama sırasında top-

N

z

M

luluk kurallanna uygun yaşamayanlar "düşk1ln" ilan edilip cezalandınlır. Cem­ de kadın ve erkeğin birlikte gOrıllmesi, aynı zamanda birbirlerinden davacı olup olmadıklannın da sorgulanması demek­ tir. Ancak sorgulanan kadın ve erkeğin birbirlerinden şikayetçi olmalan sık kar­ şılaşılan bir durum değildir. Cinsiyetçi bir motivasyonla kan koca arasında yaşa­ nan sorunlar erkeği "acz içinde" göster­ memek için gizlenmektedir. Karısıyla so­ runu çözememiş bir erkeğin görgüde bu sorunu dile getirmesi, topluluk tarafın­ dan erkekliğinin sorgulanması anlamına gelmektedir. Kendisini topluluk On1lnde kılçılk dılş1lrmek istemeyen "erkek" so­ rununu kendisi çözer! Dolayısıyla kadı­ nın kocasına yönelik şikayetinin evdeki "sonuçları", bu sorunların topluluk önünde dile getirilmesini engellemekte­ dir. Kocasından şikilyetçi olan kadın, cemde kocasını topluluk Onılnde kılçılk dılş1lrmesinin cezasını "azardan dayağa" kadar değişik biçimlerde çekebilir. Alevilikte boşanmak d1lşkılnlılk nede­ nidir. Alevi bir kadının ifadesiyle, "Er ile avrat et ile nrnak gibidir". Alevilikte bo­ şanmanın zorlaştınlmış ya da yasaklan­ mış olması, Alevi kadınının ayrıcalıklı konumu ile açıklanmaktadır. Boşanma­ nın bir anlamda zorlaşnnlmasıyla toplu­ luk "kendi kazancını" elde edemeyen ka­ dını, erkeğe karşı korumaya çalışmakta­ dır. Ancak boşanmanın zorlaşunlması, ev içinde erkeğin lehine olan asimetrik iliş­ kileri sılreklileştirmektedir. Böylece, ka­ dın dinsel bir kisve alnnda zapturapt alu­ na alınmaktadır. Aynca eğitimli olmayan, düzenli bir gelir elde edemeyen kadın için boşanmak bir olasılık olmaktan uzaktır. Kadınlar "baba evi"nden "koca evi"ne bir kere gider. DOnılşıl risklerle doludur: Dayak, aşağılanma, dışlanma, geçim derdi... Böylece hayat, kadına ye­ tinmeyi öğretir. Eşi Olen Alevi kadınlann ikinci bir evlilik yapması ise toplumsal olarak onaylanmaz. Alevi kadın için aile

" R I Z A "

D A N

i T i R A Z A :

bOtılnlüğQml bozmadan, çocuklanyla baş başa bir yaşam geçirmesi toplumsal ola­ rak kabul görür. GörgQ Cemi'ne evli çift­ lerin kaulabilmesi, boşanmanın zorlaşu­ nlınası, eşin ölümü halinde ikinci evliliğe ııcak bakılmaması Aleviliğin heterosek­ ıllt özelliğinin göstergeleridir. Aynca bu durum farklı cinsiyet kimliklerine yöne­ lik belirli bir mesafenin işareti olarak da degerlendirilebilir. Ataerkil ilişkiler tarafından belirlenen ve Alevi kadınlann yaşamında etkili olan cinsiyet aynmcılığının diğer bir önemli gOStergesi miras paylaşımıyla ilgilidir. Mi­ ras hakla, Aleviler arasında yaygın olarak yualara uygun biçimde kız ve erkek ço­ cuklar arasında eşit paylaşıma göre değil, kadınlann "nzaftlığı nispetinde olmakta­ dır. Baba ya da erkek kardeş kadına miras vermek yerine, kızını ya da kız kardeşini vermediği mirasa karşı razı etmeyi tercih eder. Kadının nzalığının alınması altın bir bilezikle olabileceği gibi, hakkı olan mirasın ederinin çok alunda bir meblağla yı da küçük bir arazi ile de sağlanabilir. Kente göçle birlikte yaşam koşullannın •Aırlaşması kadınlan miras paylaşımı ko­ nusunda nzalıktan ziyade, eşit paylaşıma dogru talepkar olmaya itmektedir. Ancak kadınlar tarafından talep edilen miras hakkı hala erkek kardeşlerle eşit oranda değildir. Kadınlar bu konudaki memnu­ niyetsizliklerine rağmen hem inançlan gereği hem de mahkeme sürecinin zor­ luklan nedeniyle sorunu mahkemeye ta­ tımamaktadır. Israrcı davranarak mahke­ meye başvurduklannda ise düşkün ilan edilmektedir. Ev, arsa, tarla gibi mülkle­ rin erkeklere ait olmasından dolayı, bun­ lınn devri de erkekler arasında gerçekle­ ıtr: Babadan oğııla. Miras konusunda kadınlann dezavan­ tajlı dunımlan pek çok erkeğin farkında oldugıı halde, avantajlı konumlanndan odan vermek istemedikleri için sessiz kalmayı tercih ettikleri bir konudur. Er­ kekler miras paylaşımındaki bu eşitsiz

A L E V i

K A D

I N L A R

durumu "zurnanın zırt dediği yerft olarak tanımladıklanndan konuşmaktan imtina ederler. Kadına mirastan hak ettiği payı vermeme eğilimi, özellikle erkekler tara­ fından dile getirilen kadın erkek eşitliği argQmanıyla güçlü bir çelişki yaratmakta­ dır. Miras paylaşımında uygulanan ataer­ kil örüntülere dayalı kurallar kadına yö­ nelik negatif aynmcılığı açığa çıkarmakta ve yıllardır dile getirilen ezber, belki de en görünür biçimde bozulmaktadır. Eşitlik argümanına bu denli sanlmış olan bir toplulugıın kadınlan için erkeğin kadına uyguladığı şiddeti tanışmak gerek­ siz addedilebilir. Ancak klişelere dönüş­ müş iddialar gerçeğin üzerini örtmeye hiz­ met ederler. Alevi kadınların da diğer ka­ dınlar gibi erkek şiddetine maruz kaldığı­ nı, Alevi kadınlann da sırf kadın olmala­ nndan kaynaklanan sonınlan olduğıınu can yalocı bir mesele üzerinden tanışmak, sır perdesini aralamak değil, sonuna kadar açmak zaruridir. Alevi erkekleri arasında da yaygın bir ofke tezahorü olan küfret­ mek, azarlamak, aşağılamak gibi pek çok biçimde kadına yönelik şiddet uygulan­ maktadır. Kadın için şiddetten korunma­ nın yolu genellikle "alttan almakftnr. Cinsiyetler arası asimetrinin göstergele­ ri Alevi sözlü geleneği irdelendiğinde gö­ rülebileceği gibi yazılı belgelerde de kar­ şımıza çıkmaktadır. Karakaya Stump (2018: 37), tarihyazımını eril iktidann bir ürünü olarak gören yaklaşımlan (Berk­ tay, 2012; Tuğ, 2016) destekler mahiyet­ te, Alevi dede ailelerinin 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar geniş bir tarih aralığını kapsayan özel arşivlerindeki icazetname, şecere ve berat türündeki belgelerde ka­ dınlara hemen hemen hiç rastlamadığını belirttniştir. Alevi dinselliği, toplumsal ve kültılrel özelliklerinin, cinsiyetler arası asimetriye dayanan inanç ve uygulama­ larla beslenmesine rağmen, Alevilikte ka­ dın erkek eşitliğinin ezelden beri var ol­ dugunun iddia edilmesi eşitlik söylemi ıçııından bir handikaptır.

265

F

M

EŞrrılK lDDIASINA ÔZCO YAKI.AŞIM

266

Gılnılmılzde kadınlann elde ettiği kadın erkek eşitliğini sağlamaya dönılk kaza­ nımlar özellikle Fransa, lngiltere ve Ame­ rika'da verilen kadın haklan mılcadelesi­ nin bir sonucudur. Eşitlik kavramının birkaç yüzyıllık tari­ hi ve kavrama yüklenen feminist duyarlı­ lığı gılçlıl anlamlann, tarihi çok daha es­ kiye dayanan bir inanç olan Alevilikte a priori olarak var olduğunu iddia etmek, gılnılmılz kavramlanyla geçmişi inşa et­ me çabasının bir sonucudur. Ancak Ale­ vilerin içinde yaşadıklan toplumsal, kııl­ tılrel, siyasal ya da ekonomik dokudan yalıuk bir topluluk olmadığı göz önılnde bulundurulduğunda, kadınlann yalnızca Tılrkiye'de değil, dılnyada yaşadığı her tılrlıl aynmcılık, maruz kaldığı şiddet bıl­ yük bir sorun olarak insanlığın önılnde duruyorken Alevilerin eşitlik argılmanına bu kadar sıkı sıkıya bağlanmış olmalannı anlamak zorlaşmaktadır. Son on yıla kadar, Alevilikteki cinsiyet­ ler arası asimetriye yönelik ciddi bir sor­ gulama gerçekleş(e)memiştir. Kuşkusuz bu sorgulamalann henılz çok yeni olma­ sında, Alevilerin bu coğrafyada maruz kaldığı şiddet, aynmcılık ve yok sayma pratiklerinin bılyük etkisi vardır. Pek çok Alevi için bu dışlama siyasetinin doğur­ duğu, çözıllmesi gereken "öncelikli" so­ runlar varken, Sılnni lslam'la Alevi kimli­ ğinin ayrıştınlmasında önemli bir para­ metre olarak işlev gören kadın erkek eşit­ liği iddiasının sorgulanması "pişmiş aşa su katmak"tan farksızdır. Aynca eşitlik iddiasına yönelik itirazların, Aleviliğin Ozılne dönılk bir tehdit olarak algılandığı da belirtilmelidir. Zıllfıl ytre dokunulmasından hoşnut olmayan haun sayılır genişlikteki Alevi kitleye rağmen, tarihsel arka planı 13. yılzyıla ve hatta daha önceki yüzyıllarda var olan tasavvuf akımlarına dayalı gılnıl­ mılz Alevi inancının, bir tılr ezbere do-

N

M

z

nılşmılş Alevilikteki kadın erkek eşitliği iddiası, çok az sayıdaki Alevi kadın aka­ demisyen ve yazar tarafından sorgulan­ mıştır. Alevilikte kadının konumunu so­ runsallaşnran çalışmalar, bu alandaki ilk çalışmalar olması hasebiyle önemlidir. Dilşa Deniz'in (2008) "Dersim Alevilik Mitleri ve Erkeklik Kurgulan Şehriban Şahin Kaya'nın (2009) "Yeni Alevi Kadın Kimliğinin inşasında Kolektif Hafızanın Rolıl" adlı makaleleri, Şengıll Eruçar'ın (2010) A Feminist Analysis of the Gender Dynamics in the Belief ve Cem Rituals (inançta ve Cem Ritılellerinde Toplumsal Cinsiyet Dinamiklerinin Feminist Bir Analizi) adlı yüksek lisans tezi, Nazlı Gıl­ mılş'ıln (2011) Alevilikte Kadın: Şahkulu Sultan Derg4hı'ndaki Kadınlann Alevi Ka­ dını Algılayışı adlı yüksek lisans tezi, Ni­ met Okan'ın (2014) Alevilik ve Kadın/Ale­ vilikte Kadın başlıklı doktora tezi,7 Gıllfer Akkaya'nın Sır içinde Sır Olanlar (2014) ve Yol Kadındır (2017) adlı kitaplan ve Ceren Ataş'ın (2018) Anadolu'dan Lond­ •,

ra'ya Gôç: Alevilik Pratikleri ve Eşitlik Sôylemleri adlı yüksek lisans tezi bu çalış­ malardandır. Aynca Alevilik ve kadın ko­ nusunun tartışılmasını sağlayan ilk aka­ demik platform, 11-12 Aralık 2014 tarih­ leri arasında Ankara Üniversitesi tletişim Fakılltesi ev sahipliğinde, Bedriye Poyraz tarafından gerçekleştirilen inançta ve Top­ lumsal Yaşamda Alevilikte Kadın başlıklı konferansur. Bu konferansta sunulan 28 bildirinin 9'u Hakikatin D4nna Dunnak adıyla kitaplaşunldı. Bu konferanstan kı­ sa bir sılre sonra 8 Mart 2015'te, Hılnkar Hacı Bektaş Vakfı Serçeşme Cemevi tara­ fından Alevilik ve Kadın konulu bir panel, 2018 yılında Mersin'de Alevi Kadınlar Sempozyumu dılzenlendi. Alevi kadının konumunu sorunsallaşn­ ran henılz çok yeni olan bu tartışma orta­ mındaki genel yaklaşım, feminist bir du­ yarlılığa sahip olmaktan öte; Ozcıl, savun­ macı ve karşılaşurmacı bir minval ılzerin­ de seyretmektedir. Bu çalışmalann bir las-

"

R I Z A "

D A N

i T i

R A Z A :

mında Aleviliğin "özde" kadın erkek eşit­ liğini gözeten, ancak içinde yer aldığı da­ ha geniş toplumsal çevrelerden ve hakim siyasetin kadın algısından etkilendiği için kadın erkek eşitsizliğinin Aleviler arasın­ da yaygınlaşuğı vurgulanmaktadır (Akka­ ya, 2014 ve 2017; AtaŞ, 2018; Ata, 2018).8 Akkaya (2017: 248) Aleviliğin "teorik" olarak eşitlikçi, "pratikte" ise eşitlikçi ol­ madığını dile getirmektedir. Bu ikili ay­ nın, Aleviliğin teolojik yönünü tarnşmaya açmaksızın, günümüz Alevi kadınlarının maruz kaldığı ayrımcılığı gün yüzüne çı­ karma eğilimine işaret eder. Çalışmada Aleviliğin özünde ataerkil ilişkiler barın­ dırmadığı iddia edilmekte, Aleviliğe yük­ lenen anlamlar Aleviliğin de sınırlarını aşan bir boyutta ele alınmaktadır: "Kadim bir inanç olarak Aleviliğin ilkel toplum­ lardan bu yana süregelen üretim ilişkileri ve buradan belirlenen toplumsal yapının katı hiyerarşik olmaktan ziyade daha çok katılımcı, demokratik olması kadınlar açı­ sından olumlu özellikler taŞunaktadır. Bu ekonomik yapının yanı sıra ikinci bir sis­ tem olarak aynı zamanda varlığını sürdü­ ren patriyarkal sistem Alevi kadınların önündeki en önemli sorunlardan biridir" (Akkaya, 2014). Bu özcü okumaların temel yanılsaması günümüz kavramları üzerinden geçmişi okuma, böylece geçmişi yeniden inşa et­ me çabasında yaunaktadır. Bu yaklaşıma göre, 18. yüzyıla ait bir kavram olarak öne çıkan cinsiyetler arası eşitlik kavra­ mı, tarihi çok daha eskiye dayanan Alevi­ liğin temel prensipleri arasında yer al­ maktadır. Alevi anlaulannda önemli bir yere sahip olan Kırklar Cemi'ne9 kanlan tasavvuf ehlinin l 7'sinin kadın olması, eşitlik adına kullanılan önemli bir daya­ naktır. Öyle ki % 42'lik bir kadın oranı­ nın AB standanlannın dahi üstünde ol­ duğu vurgulanmaktadır (Poyraz, 2018: 10). Aşkın zamanlara ait anlatılardaki eşitlik göstergelerini, günümüz Alevi ka­ dınlarının toplumsal, siyasal ve kültürel

A L E V 1

K A D I N L A R

yaşamını belirleyen unsurları olarak ele almak önemli bir yanılsamadır. Bu tespit üzerine ironik biçimde şunu söyleyebili­ riz ! Demokratik süreçlerde kadınların sa­ yısal temsili elbette önemlidir. Ancak temsil sorununun sayısal eşitliği sağlaya­ rak çözülüp çözülemeyeceği de bir o ka­ dar önemlidir! Günümüz kavramlarıyla geçmişi inşa etme çabası arkeolojik ve antropolojik verilere dayanmaksızın, kurgusal olarak cem ritüelindeki "ana"yı ana tanrıça ve tanrıçalarla bir süreklilik içinde sunma, yer yer özdeşleştirme boyutuna kadar ulaşabilmektedir. Akkaya (20 1 7 : 248) "kadim kadın-erkek eşitlikçi anaerkil toplumun1 0 devamı" olarak gördüğü Ale­ viliğin özünde kadıncıl bir inanç olduğu­ nu iddia etmektedir: "Kadıncıl bir inanç olan Alevilik, erkekleşti. En çok bu an­ lamda geçmiş olsun" (Mutluer, 1 915). 1 1 Günümüz kavramlarıyla geçmişi oku­ ma çabasının yanıltıcı bir tarafı da ana tanrıçadan, tanrıçalardan Kırklar Ce­ mi'ndeki 17 Bacı'ya, Hz. Fauna'ya, Kadın­ cık Ana'ya, Anşabacı'ya giden güzerglh üzerinde, sıradan Kızılbaş ya da Alevi ka­ dınların hayatlarının, en azından bugün için hiklyelerinin izini süremediğimiz halde, eşitlik argümanını Alevi inancı, te­ olojik anlatılan ve edebi metinleri üzerin­ den mutlaklaşurma eğilimidir. Geçmişin seçmeci yorumuna dayanan bu savunma­ cı eğilimlerin, Alevilikte cinsiyetler arası eşitsizlikleri gizlemeye hizmet eden bir yönünün olduğu unutulmamalıdır. Teo­ lojik mirasın kadın erkek eşitliği açısın­ dan kusursuz olduğunu iddia etmek ve bu alanı eleştirel bir okumadan muaf tu­ tarak yaşanılan eşitsizlikleri yalnızca bu­ gün üzerinden tanışmak, var olan ataer­ kil örüntülere dayalı eşitsizlikleri sürekli­ leştirecektir. Feminist bir duyarlılıkla, Alevi kadınının yaşadığı eşitsizlikleri ka­ bul ederek konumunda bir değişim sağ­ lanmak isteniyorsa sıkı sıkıya tutunulan teolojik mirasın günümüz Alevi kadını-

267

F

268

E

M

nın yaşamındaki karşılığının, feminist ba­ kış açısıyla tartışılması gerekmektedir. Alevi kimliğinin baskın unsuru olan eril iktidann, Alevi kadınlann nzasına ve dolayısıyla kabullenmesine dayandırdığı hOtıln pratikler hegemonik erkekliğin bir tezahOrOdOr.12 Alevi erkeklerin elde et­ tikleri hegemonik üstünlok dine dayalı inançlar yoluyla meşrulaşunlarak sorgu­ lanmaksızın kabullenilmesini sağlamak­ tadır. Rıza göstermek, bir anlamda hakkı­ nızda verilen hükıımlere boyun eğmektir, itirazınızın sessizce sönOmlendirilmesi demektir. GörgO Cemleri'nde kadının ko­ casından şikayetçi olması halinde dede­ nin kadından nzalık alması, musahiplik pratiğinde erkeğin seçtiği musahip için kansından nzalık alması, miras paylaşı­ mında bahanın kız çocuğundan ya da er­ kek kardeşin kız kardeşinden nzalık al­ ması ... Rıza gösterenin, kendisine sunula­ na razı olanın kadın olması, eşitlik iddia­ sına feminist bir duyarlılığı içerecek bir biçimde yOksek sesle itirazı gerektirir. Ancak hu sesin şimdilik gOçlO bir ses ol­ duğunu söylemek ise zor. Bu nedenle, Alevilikte kadın erkek eşit­ liğini tartışmaya açan çalışmalara gOçlO bir feminist eleştiriden ziyade, temkinli bir itiraz hakimdir. Bu temkinli hal, Alevi inanç ve pratiklerine yönelik feminist bir okumanın önündeki en bOyOk engeldir. Alevi kimliğinin sınır işaretlerinden birisi olarak kabul edebileceğimiz "kadın erkek eşitliği" söyleminin, inancı içerecek biçim­ de kapsamlı bir eleştiriye tAbi tutulması, Alevilik inancına ve kimliğine yönelik bir tehdit olarak değerlendirilmektedir: •Alevi toplumu hugOn hlla 'Bizde kadın erkek eşit' diyorsa bunun kökensel kaynağı ve nedenleri vardır. Her ne kadar Alevi top­ lumunda pratikte kadın erkek eşit olmasa da Aleviler teorik olarak bunu hugOn söy­ leyemiyor olurlarsa işte o zaman Alevilik inancı ortadan kalkmış olacakur. O ne­ denle hem bu söylem sahiplenilmeye de­ vam edilmeli ama hem de hunun pratiğe

N

z

M

geçirilmesi için hızlı ve hususi çabalara gi­ rişilmelidir" (Akkaya, 2017: 250). Ancak verili kimliklere hapsolunarak yapılan okumalarla, Alevi inancına hlkim olan ataerkil zihniyet kalıplannın izi sOrOle­ mez. Aynca eşitlik söyleminin, Alevi ka­ dınlan TOrkiye'deki ve hatta donyadaki kadın haklan mOcadelesinden uzak tutan bir söylem olarak ehemmiyeti vardır. Çonko hu söylem aracılığıyla kadınlann yOzyıllar içinde elde ettikleri toplumsal, siyasal, ekonomik haklar, Alevi kadınlann ezelden heri sahip olduğu haklar olarak sunulmaktadır. Yıllardır hu kabule sımnı yaslayan Aleviler, kendi gerçeği ile yOzleş­ mek yerine, kadınlara yönelik baskı bi­ çimlerini, aynmcılığı yok saymayı "öteki" kadın Ozerinden okumaya şartlanınışnr. Alevilikte kadının giyim hiçimi, "öteki"yle sınırlann belirlenmesinde bir gösterge olarak öne çıkmaktadır. Başôrtü­ sıl/tOrban karşıtlığı Aleviliğin SOnni ls­ lam'la farkının ortaya konulmasında kul­ lanılan kutuplaşuncı unsurlardan birisi­ dir. Bu yaklaşımın bir sonucu olarak mo­ dem Alevi kadın/mutaassıp SOnni kadın arasında karşılıklı olarak birbirini besle­ yen çaaşma alanlan yaratılmaktadır. Aynı zamanda Cumhuriyet'in kadın erkek eşit­ liğini sağlamaya yönelik politikalan ile Alevi söylemine içkin olan ve Aleviliği di­ ğer inanç gruplanndan, özellikle SOnni­ likten ayıran bir özellik olarak sunulan kadın erkek eşitliği iddiası, Kemalist re­ form.lan desteklemenin dayanaklanndan birisidir. Laik reformlarla birlikte kılık ve kıyafete ilişkin dOzenlemeler, ideolojik bir gösterge olarak öne çıkan kadın bedeni Ozerinden yapılan karşıtlıklara zemin ha­ zırlamış; açık/kapalı kadın algısı, Alevi ka­ dın/SOnni kadın arasındaki kutuplaşmada yansımasını bulmuştur. "Başı açık özgOr Alevi kadın" karşısında konumlandınlan "başı kapalı Sünni kadın" imgesi aslında modem, laik Cumhuriyet'i destekleyen Alevilerle, lsllmt yaşam biçimini benim­ seyen, laiklige mesafeli bir duruş sergile-

" R I Z A "

D A N

i T i R A Z A :

yen Sünniler arasındaki karşıtlığın simge­ sel bir göstergesidir. Bu kutuplaşuncı an­ layış, tek tip Alevi kadın ve yine tek tip Sünni kadın tahayyülüne dayanmaktadır. Eşitlik argümanı ıizerinden Alevi kadı­ nın Sünni kadından daha ayrıcalıklı bir konuma sahip olduğunun düşünülmesi, Alevi kadınlan daha eşitlikçi bir dünya­ nın unsurlan haline getirmemiştir. Alevi­ ler eşitlik argümanına yaslandıklan için Alevi kadınının konumuna yönelik derin­ likli bir tanışma zemini oluşturamamış­ ken lslamcı kadınlar, kadınlık konumla­ nna yönelik ulusal ve uluslararası dıizey­ de yılrıltülen tartışmalar yapmakta, ör­ gütlenme aglannı geliştirmekte, süreli ya­ yın ve kitaplarla yazın dünyasında kendi­ lerini var etmekteler. Başörtüsü üzerin­ den yaraulan Alevi/Sünni kadın kutuplaş­ ması bir anlamda ters yıiz edilerek lslam­ cı kadınlar başOnüleriyle birlikte kamu­ sal alandaki görünürlüklerini anırmakta­ dır. Her ne kadar lslamcı kadınlar, kadı­ nın konumunu haklar değil, değerler üzerinden tartışsa da çok yönlü iletişim kanallannın kullanılmasıyla fikir alışveri­ şi ve deneyim paylaşımı lslamcı kadınla­ nn güçlenmelerini saglamaktadır.13 lslamcı feministler de lslam'ın Hz. Mu­ hammed'in yaşadığı ilk yıllarda kadınla­ nn lslam içinde önemli görevler ılstlendi­ ğini, hatip, hadis nakledici ve bilim insa­ nı olarak çeşitli rollere sahip olduklannı savunmaktalar. Hz. Muhammed'in kızı Hz. Fatma, ikinci eşi Hz. Ayşe ve lslam ilimlerinden Ümmü Seleme bu konuda verilen Omek isimlerdir. lslamcı kadınlar arasında sosyal aglann etkin kullanımıyla Kur'an'ın ve lslam ülkelerinde uygulanan aile ve medeni hukukun kadın-merkezli yorumu yapılmakta, lslam hukuku üze­ rinden kadının ikincilleştirilmesine yöne­ lik karşı göniş oluşturulmaktadır. 1994'te Amina Wedud, Güney Afrika'da kadınla­ nn ve erkeklerin bir arada olduğu cemaa­ te namaz kıldırmış, 2004 yılında ise ABD'nin Virginia eyaletinde bu eylemini

A L E V i

K A D I N L A R

tekrarlamışur. 2009 yılında Fas'ta kadın imamlann yetiştirildiği bir medrese açıl­ mışur. Yerel dıizeyde ise kendisini lslam­ cı feminist olarak tanımlayan tek grup Başkent Kadın Plarformu olsa da çok sa­ yıda kadın Orgütü bulunmaktadır. 201 1 Genel Seçimleri'nde "Başörtülü Aday yoksa Oy da Yok! " kampanyası, Türki­ ye'deki lslamcı kadınlann kamusal gOrıl­ nürlük konusundaki kararlılığı açısından önemlidir (Yılmaz, 2015). , Alevi kadınlann kamusal alandaki gö­ rünürlükleri ise, eşitlik iddiasını tartışılır kılan önemli bir parametredir. Alevi STK'lannın yönetim kurullanndaki sayı­ sal kadın temsili Cem Vakfı'nda 30/3, Ale­ vi Bektaşi Federasyonu'nda 21/2, Hacı BektaŞ Veli Vakfı'nda 7/1, Pir Sultan Ab­ dal Kültür Demeği'nde 24/2, Şahkulu Sul­ tan Vakfı'nda 5/2, Karacaahmet Sultan Demeği'nde 15/2'dir. Aynca Alevi camia­ nın önemli STK'larının hiçbirinin başkanı kadın değildir.14 Kaya (2009: 460) 2000'li yıllarda yapuğı alan araşurmasına dayana­ rak o donemde Alevi BektaŞi Temsilciler Meclisi'nin ilk toplantısına katılan 50 temsilcinin tamamının, Cem Vakfı'nın 1998 ve 2000'de düzenlediği lnanç Ön­ derleri toplanulanna kaulan 700 Alevi de­ desi, ozanı, yazar ve demek temsilcileri­ nin neredeyse tamamının erkek olduğunu belirtmiştir. Türkiye Büyük Millet Mecli­ si'nde Alevi erkek milletvekillerinin Alevi kadın milletvekillerine gore çok daha faz­ la sayıda olduğu da bilinmektedir. Politi­ ka üreten kurumlarda sayısal olarak tem­ sil gücıl oldukça zayıf olan Alevi kadınlar, sorunlannı kamusal alana taŞıma ve çö­ züm önerileri üretme konusunda güçlü değildir. STK'larda ve TBMM'de yer alan kadınlar da Alevi kadınlann sorunlannı yeterince gündeme taŞı(ya)mamaktadır.

FEMINtST BlR iTiRAZA DOGRU Sancar'ın belirttiği gibi (20 1 1 : 63) "Femi­ nizm, farklı zaman ve bağlamlarda deği-

269

M

270

şen içeriğe sahip olsa da genel anlamda erkek ve kadınlann eşit olması gerektiği iddiasına dayanır ve bu nedenle kadınlar­ la erkekler arasında hiyerarşik ilişkiler­ den doğan eril tahakkümü ortadan kal­ dırmayı ister." Ancak Alevilikte cinsiyet­ ler arası eşitliğin zaten var olduğunun düşünülmesi, Alevi kadınlan kadın erkek eşitliğini sağlamaya yönelen feminist bir mücadeleden uzak tutmuştur. Öte yan­ dan Alevilerin sol siyasete olan yakınlığı Alevi kadınlann feminist düşünce ve ey­ lemlilikten uzaklaşuran bir başka etmen­ dir. Depeli (2018: 99), sol, sosyalist ve Kürt siyaseti içinde yer alan 28 Alevi ka­ dınla yaptığı görüşmeyi analiz ettiği ma­ kalesinde, araştırmaya katılan kadınlann çoğıınun politik aidiyetleri doğnıltusun­ da "emperyalist saldın ve işçi sınıfının so­ nınlannı" ya da "Kürt sonınu"nu önce­ likler hiyerarşisinde ilk sıralara yerleştire­ rek Alevilerin ve kadınlann sonınlannı tanışmayı "ayıp" olarak nitelemiştir. ıs Feminizm sözcüğünün Türkiye'deki pek çok çevrede yarattığı sarsıcı etkiden Alevilerin de nasibini aldığını söyleyebili­ riz. Alevilikte kadın konusunu feminist bir yaklaşımla ele alan sınırlı sayıdaki ça­ lışma, kimi Alevi erkekleri tarafından ki­ fayetsiz bir biçimde eleştiriye uğramakta­ dır. Bugüne kadar erkekler tarafından oluştunılan metinler •Alevilikte kadın-er­ kek eşittir" ezberini doğıırmuştur. Femi­ nist perspektifin bu ezberi bozucu etkisi \lzerine düş\lnmek yerine, yazın dünya­ sında yer alan Alevi kadınlar feministlerin ağına düşmekle suçlanmakta, bu alanda çalışma yürüten kadın araşurmacılann çe­ şitli bilimsel toplannlara kanlması engel­ lenmeye çalışılmakta, feminist yaklaşımın hakim olduğıı akademik çalışmalara yö­ nelik, "öğreten adam"a özgü bir üslupla eleştiri yazıları kaleme alınmaktadır. 1 6 Alevi kadınlann yaşadıklan eşitsizlikleri dile getirmelerinin önündeki dinsel, top­ lumsal ve k\lltürel engellere rağm.en gerek siyasal partiler gerekse STK'lar içinde ken-

N

z

M

dilerini var edebilmiş Alevi kadınlar bazı feminist eleştiri ve talepleri gündeme ge­ tirme çabası içindeler. Emel Sungur, bir yandan cemde anaların gönül rahatlığı ile cem yürütemediğinden şikayetçi olurken (Mutluer, 2015), diğer yandan Alevi STK'lannın yönetim kunıllannda az sayı­ da olan kadın temsilini eleştirmektedir. Sungur'a göre, kadınlann STK'lardaki rol­ leri "bilet satan, kermes yapan, yemek ya­ pan, oğlu kocası, ağabeyi için siyaset ya­ pan" kadın profiline uygundur. Sun­ gur'un bir başka itirazı ise boşanmayla il­ gilidir. Boşanmak isteyen Alevi kadınlara ailelerinin yeterince destek olmamasını, Alevilerin boşanma konusundaki katı tu­ tumlarıyla açıklamakta ve bu yaklaşımı kabul edilir bulmamaktadır (Akkaya, 2014: 34-35). Edibe Şahin, meslek seçim­ lerini belirleyen cinsiyetçi yönü vurgula­ maktadır: "Hemşirelik okuyalım dediği­ mizde aileler buna sıcak bakmazlardı. Ama öğretmen okuluna gidelim dediği­ mizde hiçbir sıkıntı yoktu. Tabii bu mes­ leklerin kadın mesleği olduğıınu sonra­ dan fark ettik" (Akkaya, 2014: 78). Edibe Şahin'le birlikte Çilem Öz ve Sevim Yalın­ cakoğlu, kadına yönelik pozitif ayrımcılı­ ğın siyasetteki karşılığı olan kota uygula­ masının ötesine geçilerek K\ln siyasetinin ayırt edici bir özelliği olarak öne çıkan partilerde ve yerel yönetimlerde eşit tem­ siliyeti sağlamak için uygulanan eş baş­ kanlık sisteminin Alevi STK'lannda uygu­ lanması talebini gündeme getirmektedir (Akkaya, 2014: 79; Mutluer, 2015). Çilem Öz, Alevi kadınlann evlerin�e gereğinden fazla oturduklarını, kamusal yaşamın aktif özneleri olarak bir an önce harekete geç­ meleri gerektiğini savunmaktadır. Aynı zamanda siyasette yalnızca kadınların temsiliyetinin değil, LGBT11erin ve genç­ lerin örgütlenebilmesini önemsemektedir (Akkaya, 2014: 103). Ayten Aslaner ve Nevin Kamilagaoglu, Alevi STK'lannda kadın araştırmaları için b\ltçe ayrılması gerektiğini vurgulamaktadır (Akkaya,

" R I Z A " D A N

i T i R A Z A :

2014: 165-172). Ezgi Göçmen, Alevi ka­ dınlann 8 Man Kadınlar Gıinıi'nde, 1 Ma­

yıs işçi Gıinıi'nde, Alevi sorunlarıyla ilgili

bıiyıik Alevi mitinglerinde yer aldıklarını, ancak yaşadıkları eşitsizlikleri siyasetin alanına taşıyacak bir kadın örgiitlenmele­ rinin olmadığına dikkat çekmektedir (Ak­ kaya, 2014: 244). Dilşa Deniz ise farklı bir alandan sesini yıikseltmektedir. Sosyalist, eşitlikçi akademisyen erkeklerin, dona­ nımlı Alevi kadın akademisyenleri kendi­ lerine rakip gördıikleri için dışlayıcı bir tutum içinde olduklarını belirımektedir (Mutluer, 2015). Umut verici bu eleştiri ve talepler doğ­ rultusunda, Alevi kadınlar, savunmacı bir pozisyondan uzaklaşıp kendilerine ya­ şamlarının hangi alanlarının eşitlikçi bir zemine dayandığını sormalılar. Siyasette yeterince temsil edilebiliyorlar mı, Alevi erkeklerle karşılaştırıldığında kaç millet­ vekili ya da belediye başkanlığı elde etti­ ler, kaç STK'da karar mercilerinde var olabildiler, erkek kardeşlerine sunulan eğitim hakkından eşit olarak yararlandı­ lar mı ya da yararlanıyorlar mı, işgiicıine katılım oranlan eşitlik argumanını des­ tekler dıizeyde mi, kendi yaşamları hak­ kındaki kararlan "özgiirlıik" içinde mi al­ maktalar, yasaların bir hak olarak verdiği miras haklarını kullanabiliyorlar mı, giin­ delik yaşamlarını toplumsal cinsiyet hiye­ rarşisinin ötesine taşıyabiliyorlar mı, inançlarını cinsiyet ayrımına dayanmak­ sızın yaşabiliyorlar mı? Aynca Alevi kadınların "gevreğini içine dıirmek" olarak tanımladıkları şiddete katlanma eğilimlerini onadan kaldırabil­ meleri için, feminist yaklaşımın "kişisel

A L E V 1

K A D I N L A R

olan politiktir" dıisturunu zihinlerinde daima canlı tutmaları gerekmektedir. Çunkıi bu yaklaşım "Kadınların evlerinin kuytularında yaşadıkları şiddeti ve sômıi­ rıiyıi 'kişisel' bir sorun olarak görmeleri­ ne karşı, bunun basbayağı siyasal olduğu­ nu söyler... Hem geleneksel olarak 'siya­ sal' kabul edilen iktidar ilişkilerinin cinsi­ yetçi doğasını açık eder ve böylece siyasal alanın façasını bozar hem de yaygınlıkla siyaset dışı kabul edilen ilişkileri (aile ilişkileri başta olmak ıizere) birer iktidar ilişkisi olarak tanımlayarak bunlan da si­ yaset alanına taşır" (Bora, 2009: 818). Eşitlik argumanını, Alevi dinselliği ıize­ rinden daha aynnnlı olarak tartışmak, bu yazının sınırlarını epeyce zorlayacak. An­ cak meselenin Alevi dinselliği ile sınırlı olmadığını, Alevi kadınlann giindelik ya­ şam deneyimlerinin, maruz kaldıkları şid­ detin, sivil toplum kuruluşlarındaki ko­ numlarının, siyasetteki temsil dıizeyleri­ nin, yazın dıinyasında yeterince var ola­ mamalarının ve daha birçok boyutun fe­ minist bakış açısıyla irdelenmesi gerek­ mektedir. Ahmed'in belirttiği gibi (Ah­ med, 2018: 39) "Feminizm sansasyonel­ dir . . . Feminist olarak konuştuğunuzda giiçlıi tepkilerle başa çıkmak zorundası­ nızdır." Unutulmamalıdır ki feminist bir itiraza olan tepkinin şiddeti, eşitsizliklerin derin köklerinin işaretidir aynı zamanda. Umanın aruk bir klişeye dönıişen eşitlik argiimanı ıizerine yapılan feminist duyar­ lılığı yıiksek, ezber bozucu tartışmalar, Alevi kadınların hem Alevi hem de kadın olmalarıyla katmerleşen sorunlarını giin yıizıine çıkanr ve Alevi kadınlan kadın haklan mucadelesinin özneleri kılar. []

D i PNOTLAR 1

"HulOI", "Tanrı'nın insan bedeninde zuhur .ı­ mesi" (Ocak, 2009: 18); "Tanrı'nın insan bede­ ninde goronoı alanına çıkması• (Korkmaz, 2005: 326) olarak tanımlanmaktadır.

2

C.mde kadın ve erktOln bir arada bulunması,

Alevllere yOnelik •mum sOndO" karalamaları­ na neden olmuştur. "Mum sOndO" bir orgla karalamuı olarak, Kızılbe$1arın/Alevilerin cem-

271

M lerde ensest ilişkiler ya111d ıgını çagrıştırmak Qzere kullanılan bir suçlamadır. Mum s6ndQ karalaması Osmanlı tarihindeki fetvalara dayanan tarihsel geçmişinin yanında, gQnQmQzde de Alevileri Otekileştirmenin bir aracı olarak hala kullanılmaktadır.

272

3

DOşkOnlOk, Alevlli!jln temel kurallarına aykırı davranan, topluluk sınırlarını koruyamayan Alevilere, GOrgQ Cemi'nde verilen cezadır. Bu cezanın mahiyeti işlenen suça gOre degişiklik gOsterlr. DOşkOnlOk cezası, topluluktan tam bir dışlanmayı içerebilecegi gibi ceme katılımın belirll sQrelerle yasaklanması biçiminde de olabilir.

4

Alevilerin Cumhuriyet'le ba!jını gOçlendlrmek Qzere işlerlik kazandırılan kadınoi!l'kek l!Jltli!ll argomanının tartışıldıgı makale için bkz. (Okan, 2018).

5

Bu durum, toplumsal ya111mda dedenin karısı ve kızlarını toplulugun di!jer kadınlarına gOre ayrıcalıklı kılmaktadır. Kadın ve erkek arasında kurulan hlyera�ik ilişki kadınlar arasında da hiyera�ik bir ilişkinin olUJmasında belirleyici olmaktadır: Dede soylu kadınlar/dede ocagına ba!llı •talip" kadınlar. Dede soylu kadınların e!jitimden siyasete kadar sahip oldukları "kutsallıkla" sarmalanmış ayrıcalıklı statOleri, gOndelik ya111m içinde talip kadınları adı konulmamış bir mOcadelenin içine itmektedir.

6

Alevi yaratılış anlatılarına gOre Aleviler, 19Ytani dOJQncelere sahip Havva'dan degil, Adem ile melek ya da huri kızı olarak tanımlanan GQruh-u Naci'nin cinsel ilişki ya111maksızın, bir kOpe koydukları Ozsularının birl91meslnden n91et ettiklerine inanmaktadırlar (Okan, 2016: 145149; YOksel, 2016). Kadının Adet olmasını kirlilikle Ozd91leştlren kOltQrler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. (Ersoy, 1998; Douglııs. 2007).

7

Ankara Üniversitesi DTCF Etnoloji Anabillm Dalı'nda doktora programı kapsamında, Prof. Dr. Tayfun Atay'ın danışmanlı!jında yQrOtOlen bu tez, iletişim Yayınları tarafından 2016 yılında Canların Cinsiyeti adıyla basılmıştır.

8

Akkaya'nın (2014) Sır içinde Sır Olanlar Alevi Kadınlar kitabı 13 kadınla yapılan gOrOşmelere dayanıyor. Burada s6zQnQ ettl!llm yaklaşım, bu gOrQşmeler sırasında Çilem Oz, Nevin Kamilagaoglu ve Nuriye GOmOş tarafından da dile getirilmiştir.

9

Alevi tasawufunda Kırklar •gayb erenleri ululuk/ermişlik sıralamasında yer alan, kim oldukları tam olarak bilinmeyen, ancak varlıklarına

N

z

M

ve kutsallıklarına inanılan kırk kişilik evliya, ermiş toplulugu•na denir. Kırklar Cemi ise, "Tanrı'nın varlık alemi içindeki tecelllslnde tek bir vQcut olarak algılanan Kırklar'ın, Hz. Ali'nin başkanlı!jında yaptıgı toplantı. Bu toplantının devamı durumundaki cem"dir (Kork· maz. 2005: 406). 10 GQnQmOz antropolojik ve arkeolojik verilere dayanarak geçmişte anasoylu ve anayerli topluluklar olmasına ra!jmen, kadın iktidarının bellrieylcl oldugu anaerkil toplulukların YBIB· madıgı belirtilmelidir. Konuyla ilgili çalışmalar için bkz. (Aydın, 2003: 43; Webster, 2012). 1 1 Nil Mutluer'in t24 gazetesi için hazırladıgı yazı dizisinin 24 Mart 201 5 tarihli son bOIOmOnde sOyl91i yaptıgı GOlfer Akkaya bu iddiayı dile getirmiştir. Aynı yaklaşım Akkaya'nın Yol Kadındır kitabında ve Ataş'ın (201 B) yQksek lisans tezinde de savunulmaktadır. 12 Connell'a gOre hegemonik erkeklik kavramı açık baskı ve şiddetin Oteslne geçen, •Ozel ya111mın ve kOltOrel sQreçlerin OrgOtlenmesine sızan bir toplumsal gOçler oyununda kazanılan toplumsal QstQnlOktOr ... dinsel ogreti veya prati!je, kitle iletişim içeri!jine, Qcret yapılarına, ev tasarımına, yardım/vergilendirme politikalarına vb. kOk salan QstQnlOk hegemonyadır.• (Connell, 1998: 246) 13 lslamcı kadınlarla ilgili yapılan çalışmalar için bkz. (llyasoglu, 1994; GOie, 1998; Ali, 2014; Yılmaz. 201 5). 14 Bu rakamlara 19.02.2019 tarihinde s6z konusu STK'ların İnternet sitelerinden ulaşılmıştır. 1 5 Bu de!jerlendirmede solun eşitsizlikleri ekonomik eşitsizlikler çerçevesinde ele alarak di!ler 91itsizlik .blçimlerini gOz ardı etmesinin de payı oldugu belirtilmelidir. Nitekim TOrkiye solunun, feminizmi burjuva bir hareket olarak tanımlaması, feminist harekete ka�ı •ııerlcl Kadın Hareketi"nin OrgOtlenmesi ve nihayet. 80 sonrası sol harekete hakim olan "Niçin feminizm de!jil?" sorusu çerçevesinde yQrOtOlen tartışmalar bu yaklaşımın temel saikleridir. TOrkiye'de feminizm tarihinin ayrıntılı çOzQmlemesi için bkz. (Zihnio!jlu, 2007; Sancar, 201 1).

16 Alevilikte kadın-erkek ilişkileriyle ilgili de!jerlendirmelerin, yıllardır herhangi bir feminist ka�ı çıkışla ka�ılaşmamış olmasının neden oldugu kafa karışıklı!jıyla kaleme alınmış. Canların Cinsiyeti adlı kitaba yOnelik bir eleştiri yazısı için bkz. (Bahadır, 2017: 80-83).

Türkiye Kürt Kadın Hareketi1 Tarihi ve Feminist Hareketle2 llişkiler:

Dekolonyal Bir Feminizme Doğru RUŞEN IŞIK

OSMANLI DôNEMl KADIN TAR1Hl ÇAUŞMAIARINA DAlR KlSA BiR NOT

O

smanlı'da feminist hareket 19. yüzyılın ikinci yansına dek uza­ nır. Ancak bu hareketin varlığın­ dan söz edilmeye başlanması ve "feminist

hareket" olarak tanımlanması l 980'leri bulacaktır (Çakır, 2007). Feminist kadın mücadelesinin tarihsel araşnrmalara uzun bir süre ve hala. yeteri kadar konu olma­ masının iki iç içe geçen nedeninden söz etmek mümkün. Birincisi, bilime ve tarih­ yazımına egemen olan cinsiyet körü eril söylemde kadınlann tarihinin görmezden gelinmesi; ikincisi ise, Kemalist söylemin resmı tarih dışında kalan kadın hareketle­ ri dahil tüm politik hareketleri yok say­ ması ya da tahrif etmesi. 1980'lere kadar Kemalist rejim tarafın­ dan tahrif edilmiş olan kadınlann müca­ dele tarihi, seçme ve seçilme hakkı, eği­ tim konusunda reformlar ve medeni ya­ sada yapılan değişiklikler gibi birinci dal­ ga feminizmin talepleri olan haklannın Türkiye Cumhuriyet'i'nin kuruluşuyla birlikte kadınlara bahşedilmiş haklar ol­ duğıı fikri, feministlerin Kemalizm'le he­ saplaşmaya başlayıp kadınlann, Osmanlı dönemine uzanan mücadele tarihlerini araşurmalanyla birlikte yön değiştirmeye başladı. Bu kritik hesaplaşma ile birlikte

yapılmaya başlanan feminist tarih araşur­ malan bize Türkiye feminist hareketinin izlerini sürebileceğimiz alanlar açmaya devam ediyor (ôrn. Çakır, 1996; Tekeli, 1986). Ancak, feminist çalışmalardaki iki ayn egilim de bu tarihin öznelerine, içeriğine ve dolayısıyla sürülen ize dair yanıltıcı olabilir. Birincisi, ôzkan-Kerestecioğ­ lu'nun (2014) alunı çizdiği, Osmanlı ka­ dın hareketi adı alunda yapılan çalışmala­ nn aslında yalnızca Müslüman ve Türk kadınlann tarihi olduğıı; diğer etnik ve dinsel cemaatlere mensup kadınlann bu tarih anlatımında yer almadığı; ve bu yokluğıın nedeni ister kaynaklara erişimi­ nin kısıtlılığı, isterse bu tarihlerin yazılı hale getirilememiş ya da bugüne kadar korunamamış olması olsun bu yokluğıın görmezden gelinmesinin milliyetçi tahay­ yüle destek sağlaması. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda ôzkan-Kerestecioğ­ lu'nun alunı çizdiği boşluk doldurulmaya başlanmış olsa da (öm. Osmanağaoğlu, 2015) henüz diğer cemaatlere mensup kadınlara dair bilgilerimiz Osmanlı kadın hareketinin "yan unsurlan" ya da "ulusal hareketlerin kadınlan" olmalanndan çok öteye geçmiyor.3 Burada alunı özellikle çizmek istediğim nokta diğer cemaatlerin kadın hareketle­ rinin illa ki olduğıı ama bizim bilmediği-

E

274

M

miz ya da ilgilenmediğimiz değil; aksine, olmayan bir kadın hareketinin yokluğun­ dan bahsetmenin de önemini vurgulama­ ya çalışıyorum. Keza, bir sonraki bölüm­ de iddia ettiğim gibi, Osmanlı Kün kadın hareketinden benim ulaşabildiğim kay­ naklara dayanarak söz etmek mümkün görünmüyor ama bu yokluğu tanışmanın kendisi hem Osmanlı dönemindeki Kün kadınlann aktivizmini hem de bugünkü Kürt kadın hareketinin nasıl bir miras üzerine kurulu olduğunu anlamak açısın­ dan önemli. Türk ve Müslüman kadınlar 1800'lerin ikinci yansından itibaren örgütlenmeye başladığı halde Çerkes, Ermeni, Kürt, Rum ya da Yahudi gibi diğer cemaatlerin kadınlan için bundan söz etmek müm­ kün değilse bu yokluğun da -ya da yok­ luk olmayabilir; eınisite ve inanç grupla­ nna göre örgütlenmiyor olabilirler- dö­ nemin iktidar ilişkileri gözetilerek tartı­ şılması gerekir. Bu tanışma farklı etnik ve dinsel cemaatlerin donem itibariyle yaşa­ dıklan koşullara ve Türk ve Müslüman kadınlann mücadelesine dair fikir vere­ cek ve bu da Osmanlı döneminden itiba­ ren Türkiye kadın mücadelesi tarihinin izini farklı gruplan yok saymadan sürme­ mizi sağlayacaktır. Daha da önemlisi, baş­ ta belirttiğim, Ôzkan-Kerestecioğlu'nun vurguladığı milliyetçilik tuzağına düşül­ memesi için bir tedbir alınmış olacaktır. Feminist araştırmalann yanıltıcı olabi­ leceği ikinci nokta ise metodolojik bir eğilimle ilgili: Genel olarak Osmanlı ka­ dın hareketinden ve diğer etnik ve dini gruplara mensup kadınlann mücadele ta­ rihinden bahsederken başvurduğumuz kaynaklann dernek tüzükleri, dergi, ga­ zete, bildiri, kitap gibi basılı kaynaklar­ dan oluşuyor olması pek çok olası lstan­ bul dışındaki yerellerde, sosyal, ekono­ mik ve eğitim sermayelerinden yoksun kadın hareketlerinin olmadığını varsay­ mak anlamına geliyor. Bu "merkezi" yak­ laşım ya kadınlann mücadele tarihini eği-

N

z

M

timli ve iktidarla ilişkileri açısından avan­ tajlı bir sosyal statüye sahip kadınlar tara­ fından ve daha çok İstanbul çevresinde gelişen bir hareket olarak de facto kabul etmemize ya da tersine defacto kabul etti­ ğimiz bu varsayımın ana akım dışında ka­ lan olası hareketleri yok saymamıza yol açtığını ve feminist tarih araşurmalanmı­ zın sınırlannın belirlendiğini düşünüyo­ rum. Bu yazı da sözünü ettiğim literatüre dayandığından bu sınırlar içinde bir tar­ tışma olacak; yine de kendi sınırlanmızı görmek ve bundan sonra yapılacak çalış­ malar için fikir verebileceğini düşündü­ ğümden bu parantezi açmayı önemli bu­ luyorum. 20. YÜZYIL BASLARINDAN iTiBAREN ORTAYA ÇIKAN VLUS HAREKETLERl ÇERÇEVESiNDE OSMANLI'DAKİ KÜRT ULUSAL HAREKETi iÇiNDE KADINIAR Temeli 19. yüzyıl Avrupası'nın milliyetçi hareketlerine dayanan ve Osmanlı lmpa­ ratorluğu'nun farklı etnik unsurlan açı­ sından "modernleşme projesi" olarak or­ taya çıkan milliyetçi hareketler Kandiyo­ ti'ye (1997) göre iki çelişkili söylemi ba­ nndınr; milliyetçi söylemde bir yandan "sar, "otantik" ulus değerlerinin korun­ ması vurgulanırken diğer yandan da mo­ dernleşmenin gereği olarak eski olanın dönüşümü ve çağın gereği uyannca -yani Batı'nın benimsediği toplumsal dönü­ şümlerle paralel olarak- yeniden tanım­ lanması gerekir. Toplumsal cinsiyet iliş­ kileri de dolayısıyla bu iki potansiyeli ta­ şır: "Otantik" kılltılrün taşıyıcılan olarak görülen kadınlar bu söyleme göre ulusun geleneksel değerlerinin birincil koruyu­ culan ve yeniden üretenleridir; ancak ay­ nı zamanda da geleneksel toplumsal cin­ siyet ilişkilerinin dönılştılrüldüğılnün de kanıtı olacaklardır. Kandiyoti bu alanla­ nn sabit değil; zaman içinde, öznelerin pazarlıklan ve etkinlikleri ile dönüşen alanlar olduklannı vurgular.

T O R K I Y E

K O R T

K A D I N

H A R E K E T i

T A R i H i

275 Farklı feminizmlere daha çok alan açan 2000 'lerln Türkiyefeminist hareketinin sınırları, feminist hareketle bağlarını ortak zeminlerde politika yaparak daha da güçlendiren Kürt Kadın Hareketi ile genişler. Özellikle 8 Mart'lar bu genişlemenin görünür olduğu önemli karşılaşma alanlarından biridir.

Kürtler bağlamında, Klein'a (2005) gö­

lişmişlik düzeyinin ispatı için kadın soru­

re Kürt milliyetçiliği diğer ulusal hareket­

nu önemli bir konuydu. Kadınlar bir yan­

ler gibi 20. yüzyılın başlangıcıyla Osman­

dan kendi kültürlerini ve geleneklerini

lı yönetimdeki merkeziyetçiliğe doğru

korumalı fakat aynı zamanda da modem

atılan adımlarla, yetkileri kısıtlanan yerel

eğitimle donanmış anneler olarak gelecek

ileri gelenlerin etkileriyle ve entelektüel

Kürt nesillerini kendi dillerinde çağın ge­

ve profesyonel kesimin desteğiyle ortaya

reklerine göre yetiştirmeliydiler.

çıkmıştı. Milliyetçi söylem yukanda de­

işte, verili kaynaklar çerçevesinde Os­

ğindiğim Kandiyoti'nin çizdiği çerçevede,

manlı döneminde Kürt kadınlann ilk ör­

yalnızca ulusal varlığın korunması olarak

gütlenmesi olarak bilinen, 1919'da lstan­

değil aynı zamanda geleneksel toplumsal

bul'da kurulmuş olan Kürt Teali Nisvan

ilişkilerin dönüşümünü de öngören mo­

Cemiyeti (Kürt Kadın llerleme Cemiyeti)

dernleşmeyi de içeriyordu. Kadın mesele­

böyle bir ulusal projenin bir parçası ola­

si de bu büyük projenin önemli bir ayağı

rak kurulmuştu. Bu demek, Osmanlı lm­

olarak Kürt basınında yer almaya 1913'te

paratorl uğu 'nun Birinci Dünya Sava­

yazılan bir yazıyla başlamıştı.4 Bu dönem­

şı'ndaki yenilgisiyle birlikte 1918'de ls­

de kadın sorununa yönelik yapılan vurgu

tanbul'un, devlet yetkilileri, askeı1 perso­

ulusun kadınlannın konumunun ulusun

nel, tıp doktorlan, gazeteciler, akademis­

gelişmişlik dOzeyleriyle yakından ilişkili

yenler ve aristokratlardan oluşan Kürt

olduğuydu (s. 54). Dolayısıyla Kürtlerin

elitleri tarafından, ulusal ve kültürel

hem modem çağa ayak uydurmalan hem

yeler çerçevesinde faaliyetlerini sürdüren

de ulusal mücadele konusunda desteği

Kürdistan Teali Cemiyeti çatısı altında

ga·

beklenen Batı'ya karşı Kürt ulusunun

kurulmuştu (Kahraman, 2008) . Derneğin

"ulus" olmayı hak eden varlığının ve ge-

kurucuları olan güçlü ve elit ailelere

E

276

M

mensup kadınlar bir yandan kız çocukla­ nna eğitim desteği sunar ve kadınlara ai­ lenin korunması ve maddi konularda destek olurken aynı zamanda da ve Kıirt ulusal mıicadelesindeki "tamamlayıcı" rollerini llstlenmiş olacaklardı. Kürt Kadın Teali Cemiyeti'nin kuruluş amacında şu cümleler yer almaktadır: "Kürt kadınlıgıru.n medent bir bakış açı­ sıyla yükselmesini ve ilerlemesini sağla­ mak, Kürt aile hayatında kurumsal ve toplumsal düzenlemeler gerçekleştirmek, Ermeni Tehctri ve onu izleyen diğer zo­ runlu göçler nedeniyle seftl bir hile gelen Kürt yetim ve dullanna iş bularak veya cemiyet adına nakdt yardımda bulunarak onlan içinde bulunduklan sefaletten kur­ tarmak. •s-6 Dernek tıizüğünde, derneğin bu amaçlar doğrultusunda gazete, dergi, kitap ve broşıir yayınlaması, farklı vila­ yetlerde şubeler ve kıitıiphaneler açması ve ıiyelerine yönelik konferans ve dersler vermesinin öngönildıiğü belirtiliyor. Tü­ zükte aynca cemiyete üyeliğin Kıirt ve Kıittsever "haysiyet ve şerefi şaibedir ol­ mamış" tüm kadınlara açık olduğu vur­ gulanmış. Haysiyet ve şerefe yapılan vur­ gu, içeriği tanımlanmamış olsa da bir say­ gınlık şartına işaret ediyor ve "bazı" ka­ dınlann derneğe üyelik "şerefine" nail olamayacağını ima ediyor. Bu da demek ıiyesi kadınlann sınıfsal karakterinin bir yansıması ve "öncü" rollerini korumak için alınmış bir tedbir olarak gönilebilir. Aynca, üyelik şarunda Kıirt veya Künse­ ver olmanın yer alması da cemiyetin ulu­ sal karakterini vurgulaması ama aynı za­ manda da Kıirt olmayan kadınlann işbir­ liğine de açık olduğunu göstermesi açı­ sından önemli. Son olarak, Vanlı Memduh Selim Beg'in ]fn dergisinde yayınlanan ve cemi­ yetin kuruluşunun basında ilk kez duyu­ rulduğu "lki Eser-i Mebrur" (lki Hayırlı Eser) başlıklı makalesinde ilgili bôlıim şöyle aktanlıyor:

N

z

M

lstanbul'da yaşamakta olan Kart kadın­ lan, Kurt Teali Nisvan Cemiyeti ismiyle bir cemiyet teşekkül ettiler. Kurtlak'e ta­ raf olan bu cemiyetten dolayı ne kadar medyan-i şakran olsak yeridir. Kart millf d4v4sının, bu cemiyeti kurmuş olan ka­ dınlardan başlıca beklentisi, kadınlanmı­ ta vatan, vaz:tfe, fedah4rlık hisleri aşıla­ yan tam birer anne olduklan gandılr. Bu­ nu başarabildikleri takdirde, Kurt kadın­ lığının asrı rlhniyetle inkiş4.fı emeline er­ mişler demektir. Türk kadın hareketi, ge­ nelde erkeklerin içtimaı durumunun ka­ dınlardan daha astan olması nedeniyle teşekkül etti ve bu dmgeskllk y�ndm kadın hareketi erkek hareketinden aynl­ mak mecburiyetinde kaldı. Kurt kadın hareketinin aynı neticeye dtıçar olmasın­ dan endişe ediyorum. Erkeklerden ayn bir kadın mes'desi ne vakit tahaddas eder? Ve iş ne vakit tehlikeleşir? Ne vakit ki erkeklerle kadınlar seviye-i irfan ve terbiyelerinde -kemryyeten ve keyfryye­ ten- bir dengesizlik olursa. Tarkler'deki kadın mes'deslnln sebebini bundan bulu­ yoruz. Erkekler kemlyyeten ve keyftyye­ ten ne kadar mıltekilmil iseler kadınlar her iki cihetdm de o kadar az gelişmiş­ ler. işte ben bu dengesizlikten korkanm (akt. Seyidani, 2014).7 Kürt ve erkek bir yazar tarafından yapı­ lan bu tanıtım öncelikle Kıirt kadınlara dernek aracılığıyla ulusal mıicadele için yapacaklan fedakarlıklann önemini vur­ guluyor ve Kürt kadınlann gelişimini bu konuya sunacakları katkıya bağlıyor. ikincisi, Kıirt ve Tıirk kadınlan toplum­ sal cinsiyet eşitliği açısından karşılaşora­ rak Kıirtler açısından böyle bir sorunun olmadığının; Kıirtlerin "modern" seviye­ ye ulaşmış olduğunun altını çiziyor (!). Son olarak da Kıirt kadınlara Tıirk kadın­ lar gibi erkeklere karşı mücadele etmek gibi bir fikri akıllanndan geçirmemeleri gerektiği konusunda üstü örtıilıi bir "ayar" verlllyor.

T O R K I Y E

K O R T

K A D I N

Demek bir yıl sonra kapatıldığından derneğin ne kadar faal olabildiği konu­ sunda aynntılı bilgiye sahip değiliz, an­ cak Alakom'un (2005) aktardığına göre derneğin bazı şubelerinin olduğu ve der­ nek üyesi pek çok kadının, kız çocuklan­ nın eğitimi ve Kürt kültürü konusunda entelektüel faaliyetlerine devam ettikleri biliniyor. Demek aynca, ulusal hedefler etrafında kurulmuş olmasına ve Kürtlerin çoğunlukla yaşadığı kırsal alanlarda etkin olamamış olmasına rağmen Kün kadınla­ nn ilk kurumsal aktivizm deneyimleri ol­ ması açısından önemli bir yer teşkil edi­ yor. Son olarak da, derneğin tüzılğünün, Osmanlı kadın hareketi8 için önemli bir gazete olan ve 1913-1921 yıllan arasında 194 sayı yayınlanan Kadınlar Danyası'nın matbaasında basılmış olması (Alakom, 2005); gazetede, Kün tarihindeki kadın figürlere yer verilmesi; ve kimi düzenli olarak kimiyse zaman zaman yazan Kün kadın yazarlann olması Kürt kadınlann yukanda alıntıladığım Vanlı Memduh Se­ lim Beg'in arzuladığı ulusal sınırlar içinde kalmadığının işaretleri olabilir. Kün ka­ dınlar, içinde hayvan haklan, ekonomi, Osmanlı kültürü gibi konulann bulundu­ ğu çeşitli yazılar yayınladıktan gibi kadın haklan ve aile yaşamı konulannda da pek çok yazı kaleme almışlardı. Bu yazılara öncülük eden Mes'adet Bedirxan sık sık özel alan-kamusal alan aynnıına, kadınlar arası güç birliğinin kurulmasının gerekli­ liğine ve kadınlann aile ve toplumda oy­ nadıkları rollere değinmiş ve kadınları konu alan pek çok tiyatro oyunu kaleme almıştır. Bu yazılarda kadınlann güçlen­ mesine, kamusal görünürlüğüne ve hak­ lanna vurgu yapıldığı halde kadınlar yine de aile ve toplumda oynadıktan rollerle tanımlanmakta ve adab-ı muaşeret konu­ lannda da kadınlara tavsiyelerde bulunul­ maktadır (Kutlar, 2010). 1920 ile birlikte Osmanlı Kürt ulusal hareketinin ileri gelenleri lstanbul'dan göç etmek zorunda kalırlar ve pek çoğu

H A R E K E T i

T A R i H i

Irak'a yerleşerek faaliyetlerine burada de­ vam eder; aynı şey Kün Teali Nisvan Ce­ miyeti üyesi olan kadınlar için de geçerli­ dir. Alakom'a göre bu tarihten itibaren Irak Kon kadınlan için önemli bir mer­ kez olacaktır (2005). Pek çok kadın figür, yazar, sanatçı ve politik liderler olarak Kürtleri temsil edecek, uluslararası top­ lannlarda da Kürtleri temsilen yer alacak­ lardır. Ancak ne tarihteki güçlü Kün kadın fi­ gürler ne Kün Teali Nisvan Cemiyeti ne de Kon kadın gazetecilerin varlığı ve fe­ minist yayınlarla ilişki içinde olmalan Os­ manlı döneminde kadın haklan odaklı ör­ gütlenmiş bir Kürt kadın hareketinden söz etmemiz için yeterli değil. Kandiyo­ ti'nin sözünü ettiği ulusal hareketlerin ka­ dın-erkek eşitliği konusunda banndırdık­ lan akışkan potansiyel Kün kadınlara eği­ tim, kamusal görünürlük, politik aktivizm gibi bazı avantajlan sağlamış olsa da Kün kadınlann aktivizmi o dönemde ulusal çı­ karlann ötesinde bir kadın hareketine dö­ nüşmemişti. Son olarak, 1980'lerle birlik­ te ortaya çıkmaya başlayan, sol temelli ve tabana yayılan Kün kadın hareketinin her ne kadar milliyetçi söylemdeki kadın ima­ jında ortaklıklar taşısa da (Yalçın-Heck­ man, 1999), Osmanlı elitlerinden oluşan Kon kadınlann aktivizm mirasını taşıdık­ lannı söylemek de olası görünmüyor.

CUMHURlYET DôNEMl Osmanlı sonrası dönemde Türkiye'deki Kün kadınlann etkinliği yerini sessizliğe bırakmıştı (Aktürk, 2015). Bunun nede­ ni, Türkiye Cumhuriyet'i'nin kuruluşuyla birlikte eğitimli Kün elitin kaçmaya zor­ lanması ya da öldürülmesi ve gazete, der­ gi ve derneklerin kapatılmasıyla milliyet­ çi bir ajandaya sahip olmayan Kon aşiret elitinin goçlenmiş olmasıydı. Kadınlann eğitimi ve politik aktivizmi konusunda ulusal sınırlar içinde de olsa teşvik edici olan egltlmli elitin aksine, Kün aşiret li-

277

E

M

Gültan Kışanak* SEMiHA ARI

278

Gültan Kışanak, 1 5 Haziran 1 96l 'de Elazığ'da beş çocuklu bir ailenin en küçük çocuğu olarak dünyaya geldi. Herkesin nsolcu, demokrat, sosyalist" (Kışanak, 201 8b: 1 84) olduğu bir ma­ hallede ve çevrede büyüdü. Üniversi­ teye kadarki eğitimini Elazığ'da ta­ mamladı. 1 978'de Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi'ne girdi, ama henüz ikinci sınıftayken gözaltına alındı ve tutuklandı. iki yıl (1 980-1 982) Diyar­ bakır 5 No'lu Askeri Cezaevi'nde kal­ dı. Buradan tahl iye olduktan sonra Elazığ'a döndü, ama davası devam et­ tiği için tekrar tutuklanarak iki yıl ka­ lacağı Elazığ Cezaevi'ne gönderildi (Sönmez, 201 8). Elazığ Cezaevi'nden çıktıktan sonra Ege Üniversitesi iletişim Fakültesi Ga(0) Bu yazı feminist yol arkadaşım Hülya Os­

manağaoğlu' nun desteği olmasaydı ta­ mamlanamazdı. Kendisine ufuk açıcı .eler !irileri, katkı ve önerileri için çok teşekkür ederim.

derleri, dint otoriteler ve kurumlar çok daha otoriter ve baskıcı bir yapıya sahipti ve yerel otoritelerini gQçlendimıek birin­ cil politik amaçlanydı (Alinia, 2013: 26). Bu gelişmelerle birlikte 1950'lerden itiba­ ren hem Kürt otoritelere hem de Türk devletine karşı sol hareket içinde yeni bir Kürt muhalefeti ortaya çıkacaku. Türkiye lşçi Partisi'nde (TlP) örgütlenen büyük

N

z

M

zetecilik Bölümü'nü kazandı. Yine öğ­ renciyken Halepçe Katliamı'nı protes­ to sırasında gözaltına alındı ve tutuk­ landı. 1 990-2004 yılları arasında ga­ zetecilik yaptı. 2000'1i yıllarda hem Kürt kadı n hareketinde hem de Kürt siyasi parti lerinde çalışmalarını sür­ dürdü. 2007'de Demokratik Toplum Partisi'nden (DTP) bağımsız aday ola­ rak girdiği genel seçimlerde Diyarba­ kır milletvekili, 2009-201 4'te Selahat­ tin Demirtaş ile birlikte Barış ve De­ mokrasi Partisi (BDP) Eşbaşkan ı ve BDP'den bağımsız aday olarak girdiği 201 1 genel seçimlerinde Siirt millet­ vekili oldu. 30 Mart 201 4 yerel seçim­ lerinde Fırat Anlı ile birlikte Diyarba­ kır Büyükşehir Belediyesi Eşbaşkanı seçildi. Bu görevini 25 Ekim 201 6'ya, diğer birçok Kürt siyasetçiyle birlikte gözaltına alınana kadar sürdürdü. Gö­ zaltında beş gün tutulduktan sonra tu­ tuklandı. Halen Kocaeli 1 No'lu F Tipi Cezaevi'nde kalıyor.

HAPiSHANE YILLARI VE KADIN SORUNLARIYLA YÜZLEŞME Gültan Kışanak henüz yirmili yaşları­ nın başlarındayken dört yılını hapiste geçirmişti. Onun için Diyarbakır 5 No'lu Askeri Cezaevi birçok açıdan dönüm noktasıydı. 1 2 Eylül darbesi sonrası çok ağır bir siyasal ortamda

şehirlerdeki Kurt gençleri 197l'deki as­ keı1 darbeyle TlP'in kapaulmasına kadar burada mücadele edecek, 19701erin son­ lanna doğru da kendi örgütlerini kurma­ ya başlayacaklardı (Çağlayan, 20 12). Kürt kadınlar da bu örgütler çevresinde örgütlenecekti. 1978'de PKK'nin kuruluşundan itiba­ ren kadınlar Kürt hareketinin hem silahlı

T O R K I Y E

K O R T

K A D I N

insanlık dışı muamelelerle ve ağır iş­ kencelerle ünlenen, Kürtlerin kolektif politik hafızasında önemli bir yer tu­ tan bu cezaevi, aynı zamanda onun kadınların dayanışma ve direniş dene­ yimleriyle karşılaştığı bir yerdi. Bu ne­ denle Kürt kadınların politik kimliği­ nin oluşmasında da etkisi oldu. Kışa­ nak, burada aynı zamanda Hilvan Be­ lediyesi meclis üyeleri Duriye Kaya ve Emine Hacıyusufoğlu ile birlikteydi. Neredeyse tamamı genç kadınlardan oluşan bu koğuşta ağır işkenceler gör­ düler. Kışanak için bu yılları anlatmak kolay olmasa da buradaki kadın daya­ nışmasının ve yoldaşlığının sağaltıcı etkisini özellikle dile getirdi. Diyarba­ kır Cezaevi'nden sonra iki yıl kaldığı Elazığ Cezaevi ise onun kadın sorun­ larıyla usarsıcı bir şekilde yüzleştiği" (Kışanak, 201 8b: 1 85) bir deneyim ol­ du. Çünkü tek siyasi tutuklu olarak kaldığı Elazığ Cezaevi'nde, kadınların erkekler ve erkek şiddeti nedeniyle hapis yattığını gördü. Bu durumu, "Kadın olmanın ne kadar zor, hatta 'tehlikeli' olduğunu anladım," (Kışa­ nak, 201 8b: 1 86) diyerek ifade ediyor. Kışanak (201 8c: 1 2) 1 2 Eylül döne­ minde Diyarbakır Cezaevi'nde yaşa­ nanları, Kürt kadın hareketinin de "zorlu yolculuğunun ilk çıkışı" olarak da tarif ediyor.

hem de silahsız m11cadelesinde anarak ve g'Oçlenerek yer aldılar. Bu tarihten itiba­ ren kadınlar devlete karşı verdikleri m11cadele kadar hem feodal Kan toplumun­ da hem de hareket içindeki patriarkaya karşı m11cadele etmeye devam edecekler­ di. Kadınlann gerillaya katılmalan Once­ llkle kendi erkek yoldaşlan tarafından di­ renişle karşılanacak ve "asıl" savaşçılar

H A R E K E T i

T A R i H i

B Mart Diinya Kadınlar GUnfi, Diyarbakır. 2015 (Kaynak: Bianet).

HAPiSHANEDEN GAZETECILIGE: GERÇEKLERİ YAZMAK Gültan Kışanak, Elazığ Cezaevi'nden çıktıktan sonra 1 986'da Ege Üniversite­ si iletişim Fakültesi'ne girdi. Arzusu ga­ zeteci olmak ve gerçekleri yazmaktı. Çünkü gazeteci olursa adaletsizl iğe karşı durabileceğine ve ezilenlerin se­ sini duyurmaya katkıda bulunabilece­ ğine inanıyordu.1 Öğrenciyken 1 998' de Halepçe Katliamı'nı protesto eder­ ken gözaltına alındı ve bir yıl daha ha­ piste kaldı. Öğrenciliği sırasında Güneş gazetesinde staj yaptı. Basının erkek egemenliğini ve kadınlara bakış açısın­ daki sorunu mesele etmeye başladı. 1 990'da mezun olunca lstanbul'a gitti ve 1 992'ye kadar Yeni Ülke gazetesin-

olan erkeklerin dikkatlerini dağıtacaklan iddiasıyla mücadeleye kaulmalan engel­ lenmeye çalışılacaktı. Cephede ise top­ lumsal cinsiyet ilişkileri yeniden üretile­ cek, savaşa katılmaları engellenecek, kamp işlerinden sorumlu tutulacaklar ve eviçi emeğin görünmezliği gibi kadınlann buradaki emekleri de erkek gerillalar ta­ rafından küç'Omsenecekti. "Namus" soy-

279

E

280

M

de çalı�ı, gazetenin genel yayın koor­ dinatörlüğünü yaptı. 1 992'de ÔzgOr Gündem gazetesinin kuruluş çalışma­ larına katıldı, gazetenin Adana temsil­ cisi olarak görev yaptı. Bir yıl sonra ls­ tanbul'a döndü. ÔzgOr Gündem, onun için kadınların yönetim mekanizmala­ rında yer aldığı bir gazete olması nede­ niyle de oldukça önemli. Gazetede ka­ dın çalışan sayısını artırma ve kadın çalıpnlarla özel olarak ilgilenme yak­ laşımı geliştirdiklerini ve bunun özgür basında kad ı n gazeteciliğinin temel taşları olduğunu belirtiyor. Fatma Sönmez (201 8), Kışanak'ı n "özgür basın geleneği" olarak adlandı­ rılan Kürt gazetecilik geleneğine çok önemli katkıları olduğunu ve bunun parçası olmasının onu aynı zamanda Kürt siyaseti içinde önemli kılan ilk du­ rak olduğunu belirtiyor. Burada onun gazetecilik yaptığı doksanl ı yıl ların hem Kürt siyasi hareketi hem de Kürt kadınların mobilizasyonu ve örgütlen­ mesi bakımından bağlamına işaret et­ mek gerekiyor. Savaşın, köy bopltma1 a r ı n , fa i l i meç h u l c i nayetleri n, OHAL'in ve zorunlu göçlerin sürdüğü doksanlarda, Kürt hareketi siyasi parti­ ler yoluyla da mobilize olmaya başla­ dı. 1 990'da Halkın Emek Partisi (HEP) ile başlayan, bugün Halkların Demok­ ratik Partisi (HOP) ve Demokratik Böl­ geler Partisi (DBP) ile süren siyasi parti

lemi hem Kün toplumunda hem de Türk devleti tarafından kadın gerillalara karşı kullanılacak ve öldürülen kadın gerillala­ rın bedenleri tahrip ve tecavüze maruz bırakılacaku (Zagros, 2016). ideolojik açıdan da 1990'lara kadar ka­ dınların toplumsal konumu Kürtlerin sosyo-politik durumlarının ve kurulacak olan yeni toplumun sembolü olarak araç-

N

z

M

deneyimleri Kürt kadınlar için, özellik­ le Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) ile birlikte, çok önemli bir politikleşme ve örgütlenme alanı haline geldi. Ka­ dınlar doksanlarda kitlesel protestola­ rın ve sokak eylemliliklerin parçası ola­ rak, tam da Kıpnak'ın (201 8a) belirtti­ ği gibi bir dip dalgayla Kürt siyasi hare­ ketinin kapılarını zorlamaya başladılar. Diğer yandan Türkiye feminist hareke­ tin ülke genelinde çok sayıda örgütler kurarak ve ortak zeminler yaratarak yaygınlaştığı, ancak Kürt kadın hareke­ tiyle fazla temas kuramadığı bu dö­ nemde, Kürt kadınlar ulusal mücadele ve siyasi parti çalışmalarının yanı sıra cinsiyet temelli baskı ve ezilmeye karşı özerk kadın örgütleri kurdular ve dergi­ ler çıkardılar. Dolayısıyla Kışanak' ı n gazetecilik deneyimini, parçası ve öznesi olduğu bu politik bağlamın güçlü bir şekilde etkilediğini ve kadın mücadelesinin gücüyle bir "kadın gazeteci" olarak da çalıştığını görüyoruz. Kışanak, dok­ sanlarda OHAL rejiminin sürdüğü, on binlerce insanın hayatını kaybettiği, yüzbinlerce insanın köy boşaltmalarla yerinden edilip göçe zorlandığı, Kürt gazetecilerin tutuklandığı, işkence gördüğü ve gazetelerinin bombalandı­ ğı, ama öte yandan Kürt siyasi hareke­ tinin ve kadın örgütlenmesinin müca­ dele tarihinde önemli eşik yaratmış bir

sallaşmaktan öteye geçmeyecekti; "köle­ leştirilmiş" Kün kadını "köleleştirilmiş" Kün toplumunu sembolize ederken cin­ siyetsiz bir imaja sahip olan, güçlü ve kendini halkına feda eden "yeni" Kürt kadını da "yeni" Kün toplumunun kurul­ masında rol alacaktı. Toplumdaki eril şiddet ise baskılara ve işsizliğe bağlanı­ yor; bu öfkenin kadın ve çocuklara değil

T O R K I Y E

K O R T

K A D I N

dönemde gazetecilik yaptı ve kadınla­ rın özgürlük ve eşitlik mücadelesine katıldı.

PARTM AŞMAK, KADIN ÖZGÜRLÜK MüCADELESIYLE SiYASET YAPMAK Yerel örgütlenme çalışmaları, kadın komisyonları, kadın kolları, kota, ilke­ sel bir karar olarak kadınların partide 0özgün ve özerk" örgütlenmesi dok­ sanlar boyunca ve 2000 başlarına ka­ dar kadınları hareket ve parti içinde oldukça güçlendirdi. öte yandan ba­ ğımsız kadın örgütlerine ihtiyaç arttığı için 2000'ler boyunca çok sayıda ka­ dın örgütü kuruldu. Gültan Kışanak (201 Ba), bu dönemde Kürt kadınların kadın kurtuluş ideolojisiyle buluştuğu­ nu ve böylelikle kadın örgütlenmesi­ nin partiyi aştığını ifade ediyor. Kendi­ si de 2003 yılında Kürt kadın hareketi­ nin ilk çatı örgütlenmesi olarak kuru­ lan Demokratik Özgür Kadın Harke­ ti'nin (DÖKH) kurucu meclisinde yer aldı (Sönmez, 2018). Hem DÖKH'ün parçası olarak kadın hareketinde hem de DEHAP Kadın Kolları bünyesinde kadın çalışmalarına devam etti. Bir yandan özerk kadın hareketinin güçlenerek yayı lması, diğer yandan yerel ve genel siyasetin partiler aracı­ lığıyla ve kadın çalışmalarını temel bir parçası haline. getirerek sürdürmesi bu

sisteme yönlendirilmesi gerektiği savunu­ luyordu (Çağlayan, 2007). 1980'lerin başlanna kadar örgütsel ola­ rak Kort kadınlarla benzer bir geçmişi paylaşan, çoğunluğu sol örgütlerden ayn­ lan ve "Ozel olan politiktir" vurgusuyla TOrkiye'de ikinci dalga feminizmin to­ humlannı atan, orta sınıf, eğitimli kadın­ lann başlatnğı feminist hareket ise bu do-

H A R E K E T i

T A R i H i

dönemin canlılığını gösteriyor. Kadın hareketi örgütlerinde yer alan kadınlar ile yerel yönetimler ve parlamentoda­ ki kadınlar birlikte çalıştılar ve pek çok başarı elde ettiler. Örneğin, 2004 yerel seçimlerinde dokuz yerden ka­ dın belediye başkanı seçildiğinde ka­ dınlar dayanışma amacıyla o beledi­ yelerde çeşitli görevler aldılar (Kışa­ nak, 201 Ba). Kışanak da belediye baş­ kanlığına seçilen dokuz kadından biri olan Yurdusev Özsökmenler'in baş­ kanlığını yaptığı Diyarbakır Bağlar Be­ lediyesi'nde çal ıştı ve birl ikte yerel yönetimlerde kadın çalışmalarını hız­ landırdılar. Örneğin, Bağlar Kadın Ko­ operatifi ve Kardelen Kadın Evi bu dö­ nemde kuruldu. 2007'de kadın hareketinin verdiği destek ve cesaretle, DTP'den bağımsız aday olarak girdiği genel seçimlerde Diyarbakır'dan aday oldu. Kadınlarla seçim çalışması yürüttü. Seçilen yirmi iki milletvekili arasındaki sekiz kadın­ dan biri de oydu. Kışanak (201 Ba), bu başarıyı °Kadın hareketi kotayı uygu­ lama konusunda ısrarcı olmasaydı da­ ha az kadının seçileceği kesindi," şek­ linde açıklıyor. DTP 2009'da kapatı ldıktan sonra BDP kuruldu ve Kışanak 201 0'da Se­ lahattin Demirtaş ile birlikte partinin eşbaşkanı seçildi, bu görevi dört yıl sürdürdü. Bu zamana kadar Kürt ka-

nemde iki ideolojiyle hesaplaşmaya başla­ mıştı. Birincisi, erkek-egemen ilişkilerin yeniden üretildiği, kadınlann eşitlik ta­ leplerini devrim sonrasına eneleyen dev­ rimci sol ideoloji; ikincisi ise Cumhuriyet sonrası kadınlara tOm "gerekli" haklann "bahşedildiği" iddiası ile kadınlann hak mücadelelerinin ônünQ kesip onlan pat­ riarkal aile ilişkilerine hapseden Kemalist

281

M

282

dın hareketi birçok kazanım (kota, eş­ başkan l ı k, kadı n komisyonları ve meclisleri vs.) elde etmiş, kadın örgüt­ leri kurmuştu. Kışanak da bu mücade­ lenin bir parçası oldu. Bu nedenle ka­ dın hareketinin mücadele ve kaza­ nımlarının kendisine güç ve destek verdiği n i her fırsatta dile getiriyor. 201 1 genel seçimlerinde ise BDP'nin bağımsız adayı olarak Siirt'te yüksek bir oyla yeniden vekil seçildi. Kışanak (201 Sa: 1 8), Kürt kadınların siyasi partilerdeki yolculuğunu uTop­ lumsal kalıplara, aileye, partideki eril zihniyete, devletin baskılarına ve hat­ ta kadı nların kendilerinde içselleşen toplumsal cinsiyet rollerine karşı müt­ hiş bir mücadele" olarak tanımlıyor. Kendisi de hem kadın hareketinin bir parçası olarak hem de milletvekilliği yaptığı yıllar boyunca (23. ve 24. Dö­ nem) bu kolektif mücadeleyi Meclis'e ve bulunduğu her alana taşıdı. Onun­ ki basitçe bir "temsil" ya da başkaları ad ına konuşmak değildi. Örneğin, 201 5 yıl ında HOP il Kongresi'nde yaptığı konuşmada uAnd olsun ki biz kadınlar en büyük kariyerimizi sizin saltanatınızı yıkarak yapacağız," söz­ leriyle aslında sokakta ve her yerde süren kadı n mücadelesinin sözünü, parçası olduğu bir hareketin öznesi olarak da dile getirdi ve iktidara mey­ dan okudu.

ideoloji. Feminist kadınlar bu dönemde daha çok ev toplannlannda bir araya gel­ miş, feminist kitap çevirileri ve dergilerin yayınlanmasının yanı sıra çeşitli kampan­ yalar ve sokak eylemleri düzenlemişlerdi. Feministler her ne kadar Kürtlerin ya­ şadıklan baskılara yabancı olmasalar da Kün kadınlann Kemalist söylem ve dev­ let baskısı nedeniyle yaşadıklan şiddet,

N

z

M

DIYARBAKIR'IN iLK KADIN BELEDiYE BAŞKANI OLMAK: "TARiHi BiR RÔVANŞ" Eşbaşkanlik ilk defa 2005 yılında DTP ile hayata geçirildi, daha sonra bir ilke olarak BDP (2010-2014) ile de sürdü ve 201 4 yerel seçimlerinden sonra ka­ zanılan 1 02 belediyenin 96'sında ka­ dın eşbaşkan vardı. Bunlardan biri de Gültan Kışanak'tı. O, 201 4 yılına ge­ l indiğinde h313 "Büyükşehir zordur, bir kadı n yapabi l i r m i l" (Kışanak, 201 Sb: 1 94) gibi cinsiyetçi sorgula­ malara ve onun Alevi kimliğinin gün­ demde tutulmasına rağmen aday oldu ve Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Eşbaşkanı seçildi. Bu, kadınların ko­ lektif temsili açısından önemli olması­ nın yanı sıra, 1 2 Eylül darbesinde Di­ yarbakır 5 No'lu Cezaevi'nin vahşeti­ ni bizzat yaşamış bir kadının seçilme­ si nedeniyle de ayrıca önem l iyd i . Onun ifadesiyle: 7 2 Eylül faşist darbesinde Diyarbakır 5 No'lu Cezaevi'ni yaşamış bir kadı­ nın, otuz dört yıl sonra Diyarbakır Belediye Eşbaşkanı seçilmesi tarihi bir rövanştı. Demokratik siyaset adı­ na, kadın özgürlük mücadelesi adı­ na çok büyük bir başarıydı. Hiçbir egemen kimliğe -erkek, Sünni- da­ yanmayan, arkasında ekonomik bir

bu dönemin politik gündemlerinin parça­ sı olmayacaku. Türkiyeli feministler, Ke­ malizm'le kadınlara verdiği zararlar9 açı­ sından yüzleşirken Kemalizm'in kendileri dışındaki; Türk olmayan, Türkçe bilme­ yen ve Kürtler gibi etnik olarak yok sayı­ lan, sınıfsal ve eğitim düzeyi açısından kendileriyle aynı avantajlara sahip olma­ yan kadınlara verdiği zararlan gözden ka-

T 0 R K I Y E

K O R T

K A D I N

H A R E K E T i

T A R i H i

güç ya da aşiret vb. sosyal statüsü bulunmayan bir kadının Kürt siyase­ tinin merkezT olarak kabul edilen Diyarbakır'dan belediye eşbaşkanı seçilmesi alışılagelmiş tüm siyasi kri­ terlerin değiştiğini göstermekteydi. Bu durum, örgütlü kadın iradesinin gücünün ve toplumdaki demokratik değişimin somut ifadesiydi (Kışanak,

201 Sb: 1 95). Kürt kadın hareketi eşbaşkanlık sis­ temini kadın ve erkek arasında bir ik­ tidar ve yetki paylaşımı olarak tanım­ lamıyor. Bu daha ziyade Kürt kadı n hareketinin bir politik güce dönüşme­ siyle patriyarkal toplumsal yapının de­ ğişmesi için verdiği kolektif mücade­ lenin bir sonucu, bir kolektif temsil. Çoğu zaman da partideki erkek yol­ daşların itirazlarına rağmen ısrarlı bir mücadele sonucunda elde edilmiş bir kazanım. Kışanak (201 Sa) da bunun kolektif yönetim anlayışına dayalı bir sistem olduğunu ve kadın hareketinin kolektif mücadelesine dayandığını be­ lirtiyor. Gültan Kışanak, eşbaşkan seçildik­ ten hemen sonra kadınlarla birlikte belediye çalışmalarını kadınların ta­ leplerini ve katılımlarını içerecek, hat­ ta merkeze alacak şekilde yapmaya başladı. Onun eşbaşkanlık yaptığı dö­ nem, aynı zamanda Kürt kadın hare-

çırmışlardı. Halbuki Cumhuriyet rejimi her ne kadar patriarkanın biçim değiştir­ miş "modem" formunu kadınlara dayatşa da yasalar ve eğitim alanlannda kadınlan güçlendirmiş ve kamusal alanda daha gö­ rünür olınalanna olanak sağlamışu (Yük­ sel, 2006). Büyük çoğunluğu kıısal alan­ da yaşayan ve Türkçe bilmeyen Kün ka­ dınlar için bu haklardan faydalanmak

Newroz kutlamalannda yapılan lcaşu. Diyarbakır, 2015 (Kaynak: Evrensel). ketinin örgütlenme ve politika yapma alanının genişlediği bir dönem. DBP 201 4 yerel seçimlerinde üçü büyükşe­ hir olmak üzere toplam yüz altı bele­ diye kazanınca, yerel yönetimlerde kadın çalışmaları ve örgütlenmeleri için daha fazla alan açıldı. Bu sırada DÔKH 201 S'te kendini feshetti ve Kürt kadın hareketinin yeni çatı örgüt­ lenmesi Kongreya Jin�n Azad/Özgür Kadı nlar Kongresi (KJA) olarak ilan edildi. Yerelden merkeze geniş bir ka­ dın örgütlenmesi hedefini önüne koy­ du. Onlarca kadın danışma merkezi, dernekler, kooperatifler, üretim atöl­ yeleri ve kadın örgütleri, sığınaklar ve ALO Şiddet hattı kuruldu. Bununla birlikte 2000'1er Türkiyeli feministler i le Kürt kadı n hareketinin temas ve birlikte çalışma alanlarının geliştiği bir dönem olması açısından da önemli.

mümkün olmadığı gibi Türk ve Kün ka­ dınlar arasındaki uçurumu daha da de­ rinleştirmiş ve Kün kadınlan bu açıdan da gQçsüzleştirmişti.

1990'IAR 1 990'lar, Türkiye feminizmi açısından 1980'lerdeki teorik birikim ve bilinç yük-

283

F

284

E

M

Hem patriyarkaya karşı mücadelede hem de Kürt sorununun çözümü, ba­ rış ve müzakere için ortaklıklar kurul­ du. Barış için Kadın Girişimi CBIKG) ve Kadın Özgürlük Meclisi (KÔM), özellikle 201 3'te başlayan çözüm sü­ reciyle birlikte dayanışma ve mücade­ lenin güçlendiği zeminler oldu. Ancak 1 5 AAustos 201 6'da çıkarılan b i r Kanun H ükmünde Kararname ( K H K) i le 1 06 DBP belediyesinin 44'ünün eşbaşkanları görevden alındı. Daha sonra kayyum atanan belediye sayısı giderek arttı. Bu belediyeler içindeki kadın merkezleri nin çoğu kayyumlar tarafından kapatıldı ya da işlevsiz hale geti r i l d i . 1 6 Kası m 201 6'da ise yine çıkarılan bir KHK ile KJA dernek dahil olmak üzere Kürt ka­ dın hareketi bileşeni birçok dernek kapatıldı. Kışanak (201 8a) kayyumla­ rın kadın sistemine bir müdahale ol­ duğunu belirtti .

TUTUKLANMA SÜRECi Kışanak, 25 Ekim 201 6'da Meclis'te Darbe Kom isyonu'nda konuştuğu gün, Ankara'dan Diyarbakır'a gittiği uçaktan iner inmez gözaltına alındı ve beş gün sonra tutuklandı. O tutuklan­ dıktan sonra, 1 Kasım 201 6'da Diyar­ bakır Büyükşehir Belediyesi'ne kay­ yum atandı.

seltme gibi toplannlardan edinilen dene­ yimlerle, ideolojik tartışmalar ve sokak eylemlerinden ziyade kurumsallaşmaya ve kadın odaklı projelere dönük bir dönüşü­ me yöneldiği bir zaman olarak tanımlanı­ yor (Bora ve Günal, 2002). Türkiye'deki muhalif hareketlerin gerilemesinin ve Türkiye politikasında belirleyici olama­ masının da feminist harekete yansıması-

N

z

M

Tutuklu olduğu süre boyunca Seba­ hat Tuncel ile birlikte yargılandığı du­ ruşmalara ancak SEGBIS ile bağlana­ bildi. 1 Şubat 201 9'da Malatya 5'inci AAır Ceza Mahkemesi'nde görülen ka­ rar duruşması ilk kez fiziksel olarak katılabildiği duruşmaydı. Kışanak'a bu duruşmada "terör örgütüne üye ol­ mak# ve "silahlı terör örgütü propa­ gandası yapmak"tan toplam 1 4 yıl 3 ay ceza verildi. Tutuklandığı bu dava dosyasında 8 Mart ve 25 Kasım gibi günlerde yaptığı konuşmalar ve çeşitli kadın toplantıları, eylemleri usuç" ola­ rak yer aldı.

HAPiSHANEDEN DIŞARIYA KADIN SiYASETÇiLERiN HiKAYELERi: KÜRT SiYASETiNiN MOR RENGi Gültan Kışanak hapiste de çalışmaya devam etti. Hapiste bulunan Kürt ka­ dın siyasetçilerinin hikayelerini ve de­ neyimlerini bir araya getireceği bir ki­ tap çal ışmasına başlad ı . Ağustos 201 7-Şubat 201 8 arasında hapiste bu­ lunan, yerel ve genel siyasette yer al­ mış kadınların deneyimlerini röportaj­ lar yoluyla toparladığı ve editörlüğünü H ü lya Osmanağaoğlu'nun yaptığı Kürt Siyasetinin Mor Rengi kitabı 201 8'de basıldı. Bu kitap Kürt kadınların siyasetteki deneyimlerini ve erkek egemenliğiyle

nın bir sonucu kurumsallaşmaya dönük politikalann bu donemi belirlemesi. Kün ve Müslüman feministlerle karşılaşmalar ve tartışmalar da bu donemde başlıyor. Ôte yandan aynı dönem, PKK'nin si­ lahlı kampanya başlatuğı, 1990-1993 ara­ sında serhıldanlarla kitlesel katılımın yükselişe geçtiği ve devlet baskısının ve şiddetinin çok sert yaşandığı bir donem

T O R K i Y E

K O R T

K A D I N

mücadelelerini ortaya koymak, onun ifadesiyle uerkek egemen sisteme ka­ fa tutma gücünü nasıl edindiklerini dil lendi rmek" (201 Sc: 1 3) amac ı n ı taşıyor. 1 2 Eylül 1 980 darbesinde iki kadın meclis üyesiyle kaldığı 5 No'lu Cezaevi'nden, çok sayıda kadın siya­ setçiyle kaldığı 201 O'lar Türkiye'sinin cezaevlerine tekerrür eden yılların nasıl büyük bir kadın mücadelesiyle geçti ğ i n i gösteriyor. u He p i m i z i n hi k3yesi olacak," (Kışanak, 2 0 1 Sc : 1 1 ) dediği bu kitapta yirmi bir siya­ setçi kadının yazısı yer a l ıyor. Bu hik3yeler, son kırk yıldır zor koşullar ve çoğu zaman saldırı altında yükse­ len bir hareket içindeki kad ınların hem devlete hem patriyarkaya hem de hareket içindeki erkeklere meydan okuyarak ilmek ilmek ördükleri mü­ cadelenin her düzeydeki örneklerini görmeyi mümkün kılıyor.2 Gültan Kışanak'ın hik3yesi siyasal­ toplumsal hareket içinde politikleşme-

H A R E K E T i

T A R i H i

nin, Türkiye'nin Kürt sorununun geçti­ ği noktalarda bulunmanın, barış için mücadele etmenin, kadın kurtuluşu için ulusal kurtuluşu beklemeyip pat­ riyarkayı da hedef alarak büyüyen Kürt kadın hareketinin öznesi olmanın ve feminist sözü parlamentoya, bele­ diyeye, her alana taşıyarak Türkiye'de feminist mücadeleyi de güçlendirme­ nin h ik3yesi . Hik3yesini bu politik bağlam çerçevesinde yazmamın ne­ deni, henüz on dokuz yaşında dünya­ nın en vahşi hapishanelerinden birin­ de kalmış ve otuz dört yıl sonra o şeh­ rin belediye eşbaşkanı seçilmiş bir ka­ dının hem ulusal temelde hem de er­ kek egemenliğiyle mücadele eden bir hareketin kolektif sorumluluğunu taşı­ ması, bir toplumsal dönüşümün tüm mücadele aşamalarını bize göstermesi ve hayatını buna adaması. Bugün di­ ğer birçok Kürt kadın siyasetçi gibi ha­ pishaneden de bu mücadeleyi sürdü­ rüyor. a

285

D i PNOTLAR Evin Jiyan Kışanak, Meet Gültan Kışanak: From Her Daughter, hıtps;/ı\tıeregion.orgl article/1 2935-meet-gultan-kisanak-from­ her-daughter, 3 Mart 2018. 2

3 1 Mart 2019 yerel seçimlerinde yine çok sayıda belediye kazanıldı. Ancak yine Di-

(Açık, 2013). Bu yıllarda Kürt kadınlar da harekete hem şehirde hem de kırsal alanda daha fazla kaulmaya ve politik öz­ neler olmaya başlıyorlar. 1993 yılında PKK'de ilk kadın birlikleri kurularak ka­ dın ordulaşmasının zemini oluşturuluyor ve 8 Man 1999'da PKK ideolojisi ekse­ ninde ilk kadın partisi PJKK (Kürdistan lşçi Kadın Panisi) kuruluyor.

yarbakır BOyOkşehir Belediyesi d:ıhil ol­ mak üzere eşbaşkanlar tutuklandı ve eş. başkanlık •suç• ilan edildi. Belediyelere kayyum atandı. Bu yazının yazıldıAı 1 O Kasım 201 9 itibarıyla kayyum atanan HDP'li belediye sayısı 1 6.

•

ilki 1 990'da kurulan HEP (Halkın Emek Partisi) olmak üzere yıllar içinde kapatıldıkça yenileri açılan legal Kürt partileri de zaman zaman çatışmalara ve baskılara baglı olarak geri çekilseler de kadınlann politik etkinliklerinin giderek anuğı bir alan haline gelecekti. Kadın1ar her yeni parti kuruluşunu toplumsal cin­ siyet eşltligi konusunda daha ileri bir

M

adım için bir fırsat olarak değerlendire­ cek ve her yeni partide bir öncekine göre daha güçlü hale geleceklerdi (Erel ve Açık, 2019). Yine de bu dönemde kuru­ lan Kürt partilerinde kadın mücadelesi­ nin parti politikalannın merkezinde yer alabildiği söylenemez. 10

286

Bu dönemde Türkiyeli feministlerin Kürt kadınlarla dayanışma eylemleri yap­ tıklannı biliyoruz -"barış hemen şimdi", "nüfus kAğıdımdan utanıyorum", "arka­ daşıma dokunma" gibi- fakat bu eylem­ lerde devletin Kürdistan'da uyguladığı sa­ vaş politikalannın kadınlann yaşamlann­ daki karşılığına dikkat çeken temalann feminist politikada yer aldığı söylenemez. Bunda hem savaşın şiddetinin yarattığı korkunun hem de feministlerin daha ku­ rumsal ilişkiler içinde olması ve dolayı­ sıyla devletle bağlannın daha sıkı olması­ nın payının olduğunu söylemek haksızlık olmaz diye düşünüyorum. l 995'te GAP kapsamında Kürt şehirle­ rinde açılmaya başlanan ÇATÖM'larla (Çok Amaçlı Toplum Merkezleri) kadın­ lara yönelik verilen Türkçe okuma-yaz­ ma, el becerileri ve doğum kontrolü başta olmak üzere çeşitli sağlık eğitimleri ile asıl amaçlananın asimilasyon, Kürt nüfu­ sunun azaltılması ve Kürt kadınların ucuz emek gücü olarak kullanılması ol­ duğu Kürt hareketi ve özellikle Kürt ka­ dınlar tarafından sık sık dile getirilmiş ve protesto edilmişti. ÇATOM konusu, Kürt kadınlann ve Türkiyeli feministlerin der­ gilerindeki yazılarda sen tanışmalarla ge­ çiyor (Açık, 2013). Türkiyeli feministle­ rin ÇATOM'lara, köy koruculuğuna, zo­ runlu göçe ve cezaevlerinde kadınlann ugradıklan taciz ve tecavüzlere karşı or­ tak tutum ve politika geliştirememeleri dönemin feminist politik eğilimine dair ipucu vermesi ve Kürt kadınlarla güven ilişkisinin neden kurulamadığını anlat­ ması açısından önemli. Pek çok çalışma­ da Kürt kadınlann 1990'larla ilgili anlan­ ları kendilerini ve Kürdistan'da olanlan

N

z

M

feministlere anlatamadıkları ve devlet po­ litikalarına ya sessiz kalarak ya da açık destek sunarak Kürt kadınlarda yarattık­ lan güvensizlik üzerine anlatılara yer ve­ riyor. Ôte yandan, Türkiyeli pek çok fe­ minist aktivist de o dönemde Kürt kadın­ lann yaşadıklannı anlamakta geç kaldık­ lannı söylüyor (Al-Ali ve Tas, 2018; Azi­ zoğlu-Bazan, 2017; Küçükkırca, 2015). Ômeğin, Küçükkırca'nın (2015) yaptığı bir çalışmada Türkiyeli bir feminist akti­ vistin o dönemde Balkanlar'daki savaşta kadınların uğradıklan tecavüzlere karşı kampanya yürüttüklerini ama Kürdis­ tan'da olanlan bilmediklerini söylemesi de Kürdistan'daki şiddete karşı o dönem­ ki tavırsızlığı ortaya koyuyor.

2000'DEN BUGÜNE �T KADIN HAREKETi Kürt hareketinde kadınlar açısından ilk köklü değişim 2000'deki HADEP olağa­ nüstü kongresinde kadınlann özerk ör­ gütlenmesi ve yönetimlerini kendilerinin seçmesi ve pozitif aynmcılık ilkesinin tü­ züğe konmasıyla başlıyor (Çağlayan, 2007). 2003'teki DEHAP kongresinde ka­ dınların özgürleşmesi sosyal politikalar­ dan "devletin ve toplumun demokratik­ leşmesi" başlığı altında tüzüğün ikinci maddesi olarak yer alıyor (s. 135) ve par­ tinin ideolojik yaklaşımı "tek dil, tek kül­ tür, tek cinsiyete karşı" olarak tanımlanı­ yor (s. 137). DÔKH'ün kurulmasıyla birlikte kadın­ lar ulusal mücadelenin yanı sıra kadın haklanna daha fazla odaklanmaya ve ha­ reket içindeki "cinsiyetsiz" Kürt kadın imajını eleştirmeye başlamışlardı. DÔKH kadınların başlı başına bir ezilen sınıf ol­ duğunu ve ancak kadınların kurtuluşu­ nun toplumun kurtuluşunu sağlayacağını savunur; bu anlayışa göre kadınların mü­ cadelesi kapitalizme, etnik sömürüye ve cins sömürüsüne bütünlüklü olarak karşı olmayı gerektirir. Doğayla uyumlu eko-

T O R K I Y E

K O R T

K A D I N

nomik modellerin oluşturulması kadınla­ nn eril tahakkümden kurtulmalannın da Onunu açacaktır.1 1 DÔKH bu ideolojik anlayışla Türkiye feminist hareketin aksi­ ne tiim toplumu dOnüştiirmeyi hedefledi­ ğinden ve özellikle Kün toplumu gibi fe­ odal bağlan güçlü, muhafazakar ve ço­ ğunluğu Müslüman olan bir kitleye hitap ettiğinden Ozgür cinsellik, haz, aşk ve hatta heteronormativite gibi feministlerin önemli gündemlerini oluşturan konular DÔKH'ün politik gıindemlerinin ilk sıra­ lannda yer almamıştı. DÔKH'lü kadınla­ nn feminist politika yaparken karşılaştık­ ları çelişkilere bir örnek 2009 yılı 8 Mart'ında başlatılan "kimsenin namusu değiliz, Ozgurlüğümüz namusumuzdur" kampanyası: Kampanya bir yandan Kürt hareketi tarafından toplumun "namus" anlayışına radikal bir karşı çıkış olduğu gerekçesiyle sen eleştirilere maruz kalır­ ken Ote yandan feministler tarafından da namus söyleminin içeriği değiştirilse de yeniden üretildiği için eleştirilmişti. Feministlerin çoktan yıizleşmeye başla­ dığı ve aruk rahatça dile getirdiği cinsel­ lik gibi birçok konunun konuşulması da­ hi pek çok DÔKH aktivisti açısından tabu olmaya devam etse de Ozel olanın politik­ leştirilmesinde kişisel deneyim aktanmla­ n -meğin, annelik, aile, ev içi emek sO­ münlsü, cinsel şiddet, homofobi gibi ko­ nularda- önemli bir yer tutuyor. Herke­ sin bildiği bir sır olan işkencede yaşanan taciz ve tecavQzQn konuşulabilir hale gel­ mesi de bu deneyim aktarımlannın da katkısıyla mümkün hale geldi. Son ola­ rak, DôKH çausı alnnda kurulan, mahal­ le örgütlenmelerinden başlayıp yukarı doğru işleyen, otonom bir yapıya sahip olan ve dolayısıyla kararlanrun karma bir birim tarafından değiştirilemediği kadın meclisleri aile içi baskı ve şiddetin politik bir konu haline gelmesini ve bu durum­ larda uygulanacak yaptırımlar ve diğer politikalann lokal olarak; yani şiddetin öznesi kadınlann da dahil olduğu kadın

H A R E K E T i

T A R i H i

gruplan tarafından belirlenmesini sağladı (Erel ve Açık, 2019). DÔKH'le birlikte Kün kadınlar pek çok ulusal ve uluslararası kadın grubuyla iş­ birlikleri ve dayanışma ağlan kurmaya başladı ve 2015'te Türkiye'deki tüm ka­ dın aktivistlere yapılan açık çağrıyla DÔKH'ün yerine kurulan Kongreya ]inen Azad (KJA) ile de Kün hareketinin sınır­ lannı aşan bir kadın hareketi için onak­ laşma zemini kurmayı hedeflediler. "Bu Başkan, Bu Da Eşbaşkan"dan "Kadınlar Bizi Eziyor"a, Kün Partilerinde IASYONVNA KARŞI: CUMHURiYET MlTINGLERl AKP'nin gittikçe güçlenen iktidan kar­ şısında Kemalist sivil toplumun gündemi neredeyse tamamen lsllmcılık karşıtlığı­ na kilitlenmişti. CHP, AKP'nin tabanına bir alternatif sunma çabasıyla merkez sa­ ğın kullandığı kalkınma, büyüme, klrlı­ lık, üretkenlik gibi kavramlara sanlmış, partiyi merkezdeki rakiplerinden ayıran laiklik dışında bir ilke kalmamıştı (Gü­ neş-Ayata, 2002: 113). CHP kadın kollan da kadınlann çıkarlannı tsllmcılıkla mü-

KEMALiST FEMiNiZM:

KADIN

HARE KETi TAR i H i N i N

" B A R I Z G E RÇE G I •

327

Ankara Cumhuriyet Mitingi, 2007, Tandoğan.

cadeleye indirgeyen bir söylem benimse­

karma örgıltler arasındaki açı farkı daha

mişti. Kadınlann seçme ve seçilme hakla­

da belirginleşir. Nitekim Kemalist femi­

rının 70. yıldönümü olan 5 Aralık

nistlerin hemen hepsi bu dönemde

2004'te düzenlenen 10. Kadın Kolları

CHP'ye karşı tepkilenmiş, Kemalist sivil

Kongresi'ne Kurtuluş Savaşı'nda kadınla­

toplumdaki cinsiyetçiliğe karşı bilinçlen­

nn rolüne yapılan referanslarla milliyetçi

miştir. Ancak karma örgıltlerin desteğin­

bir ruh hakimdi. Kadın kollan yapuğı ya­

den vazgeçmek mümkün olmadığından,

yınlarla AKP iktidannın icraatlannın la­

eleştirilerini yüksek sesle ifade etmemeyi

iklik ilkesini nasıl ihlal ettiğini aynnula­

tercih ettiler. Bu anlamda lslamcı ve Kürt

nyla belgeliyor, ancak kadınlann diğer

kadınlan eleştirdikleri konuma, yani ken­

sorunlarına değinmiyordu. Bu eğilim

di cenahlanndaki eşitsizlikleri görmezden

2007 genel seçimlerinde CHP oylan ye­ rinde sayarken AKP oylannın ciddi oran­

gelme durumuna, kendileri düşmüş oldu­ lar. Ôte yandan pek çok Kemalist feminist

da artması ve ardından Abdullah Gül'ün

için kadın platfomılan ve uluslararası me­

Cumhurbaşkanı olmasıyla daha da derin­

kanizmalar aracılığıyla lobicilik yapmanın

leşti. Parlamentoda CHP milletvekilleri

yanı sıra Kemalist sivil toplumun bileşeni

arasında adı Mikna odalan" ile anılan Nur

olan kadınlan mobilize etme hedefi geçer­

Serter, Necla Arat gibi kadınlar öne çı­

liliğini koruyordu. Devlete karşı haklar di­

karken partinin kadın kolları, başkan

lini benimseyen kadınlann Kemalist sivil

Güldal Okuducu parti içi demokrasi ek­

toplumdaki faaliyetlerinde Türk milliyet­

sikliğini eleştirdiği için 2009'da görevden

ı,;iligi ve laiklik vurgulan öne çıkıyordu.

alınınca fiilen dağılmış oldu.

2005 yılında çoğu ülke çapında örgütlü

Bu dönemde Kemalist feministlerin ka­

on bir kadın örgütünün bir araya gelme­

dın platfonnlannda ne kadar aktif olduk­

siyle Anadolu Ulusal Uyanış ve Dayanış­

lan düşünüldüğünde, kadın örgıltleriyle

ma Platformu (AUUDP) kuruldu. Ardın-

M

328

dan, 4 Kasım 2006'da Cumhuriyet Kadın­ lan Demeği.'nin OncOlQğQnde "Cumhuri­ yet'imiz için Halk YürQyılşQ" dQzenlendi. Bu iki olay Nisan 200Tde başlayan ve ls­ tanbul, lzmir, Ankara gibi metropoller dahil toplam on yedi ilde gerçekleşen Cumhuriyet Mitingleri'ni tetikledi. "laik, bağımsız, bolQnmez TQrkiye", "Ne ABD ne AB, tam bağımsız TQrkiye", "Mustafa Kemal'in askerleriyiz" gibi sloganlann öne çıktığı, toplumda bir tQr "Kuvayı Milliye ruhu" uyandırmayı hedefleyen bu mitingler, başta donemin Başbakanı Re­ cep Tayyip Erdoğan'ın eşi başortıılQ oldu­ ğu halde Çankaya Köşkıl'ne çıkma ihti­ maline karşı başlayıp çabucak ABD'nin Büyılk Ortadoğu Projesi'nin bir uzanusı olarak gOrulen AKP iktidanna karşı bir kisveye büründü ve Cumhuriyet tarihi­ nin o güne kadarki en kalabalık yılrüyılş­ leri oldu. Cumhuriyet Mitingleri ana akım medyada sıklıkla "kadın devrimi" olarak nitelendirildi ve kutlandı. Bunun sebebi sadece miting OrgQtleyicilerinin ekseriyetle Kemalist kadın örgütleri ol­ ması değil, katılımcılar arasında da ka­ dınlann çoğunlukta olmasıydı. 2008 Ni­ san'ına kadar devam eden, AKP'nin yılk­ selişine ket vuramadığı anlaşılınca sö­ nümlenen mitinglerin sonunda, AUUDP 103 kadın örgütünün ve karma örgütün dahil olduğu büyılk bir platforma dOnQ­ şQrken laikliğin esasen bir kadın meselesi olduğu fikri de perçinlenmiş oldu. Cum­ huriyet Mitingleri kadınlan hem toplum­ sal cinsiyet eşitliği hem de Kemalist ilke­ lerin savunusu için kitlesel olarak mobili­ ze etmesi bakımından etkili buluşmalar­ dı. Ancak mitinglerde aralannda Kemalist feministlerin de bulunduğu bazı konuş­ macılann, 27 Nisan 2007 e-muhnrasıyla laiklik tartışmalannda taraf olduğunu si­ yasetçilere haurlatan TSK'yı göreve çağır­ malan, AKP'nin laiklik ve militarizm ara­ sinda kurduğu bağı pekiştirmiş, sonuç olarak Kemalist sivil toplumda yenilmiş­ lik hissi egemen olmuştur. Bu noktadan

N

z

M

sonra Kemalist feministlerin toplumsal cinsiyet eşitliği mQcadelesinde Kemalist sivil toplumdan güç alma stratejileri de büyılk OlçQde son bulmuştur. VE 2010'IAR. ..

KEMAUST FEMlNlZMIN SONU MU? Devletin toplumsal cinsiyet politikalan AKP'nin üçQncO defa iktidar olduğu 2011 yılından itibaren radikal denebilecek bir şekilde değişti. Cumhuriyet'in kurulu­ şundan bu yana resmi ideolojinin unsuru olagelmiş "kadın-erkek eşitliği" rafa kalk­ tı; devleti temsil eden kişiler toplumsal cinsiyet ilişkilerini fıtrat, tamamlayıcılık, toplumsal cinsiyet adaleti gibi kavramlar­ la nitelemeye, kadınlan öncelikle anne ve eş olarak gOrdQklerini fırsat buldukça di­ le getirmeye başladı. Kadın ve Sosyal Hiz­ metlerden Sorumlu Devlet Bakanlığı'nın yerini Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı alırken (201 1 ) feministlerin son kaza­ nımlanndan olan 6284 sayılı Ailenin Ko­ runması ve Kadına Karşı Şiddetin Ônlen­ mesine Dair Kanun (2012) ve İstanbul Sözleşmesi (2014) "aileye yönelik tehdit oluşturduğu için" tartışmaya açıldı. Buna karşın, AKP'nin 2010'1arda giderek güçle­ nen ve paninin yalnız toplumsal cinsiyet değil tüm politikalanna yansıyan anti-de­ mokratik, militarist, otoriter eğilimleri kadın hareketinde çeşitli dOnQşümleri te­ tikledi. lktidann baskıcı beden politikala­ n, kadın haklanna yönelik tehditler ve SQnni-MQslQman kimliğin devlet eliyle dayatılmasına tepki olarak bir yandan sis­ tem dışı feminizm genişler ve güçlenir­ ken diğer yandan kurumsal anlamda ör­ gütlü olmayan, kendine "feminist" deme­ se bile toplumsal cinsiyet eşitliğini be­ nimseyen, sosyal medya gibi yeni iletişim kanallannı kullanarak çok çabuk örgütle­ nebilen, sOzQnQ sokakta söyleyen, eleşti­ rel bir kadın kitlesi oluştu. Bu gelişmeler karşısında Kemalist femi­ nizmin hem fiilen hem de söylemsel ola-

KEMALiST FEMiNiZM:

KADIN HAREKET i TAR i H i N i N

rak "Kemalizm"i arka plana itildi, "femi­ nizm"i .öne çıku. Kadın hareketinin ikti­ dara yakın durmayan tüm kesimlerinin devlet tarafından maıjinalize, hatta krimi­ nalize edildiği, AKP'nin 1 5 Temmuz 2016'daki darbe girişimi sonrasında Ata­ türkçülüğü kendine mal ettiği, Kün kimli­ ğine yönelik şiddet ve baskının popülist bir nza aracı olarak kullanıldığı bu "post­ post Kemalist" (Aytürk, 2015) dönemde Kemalist feministler, kadınlann çıkarlannı tanımlarken kadınlar arasındaki farklılık­ lann altını çizen gündemleri "bölücü" , "gerici" olarak nitelemek yerine bu gün­ demlerle bir arada olmaya alan açan bir ta­ vır benimsediler. Bu tavır değişikliğinin sonucu olarak değerlendirebileceğimiz Kadın Partisi (2014), Eşitlik Adalet Kadın Platformu (2018) gibi yeni oluşumlara ve­ sile olan dinamikler arasında iki tanesinin alnnı özellikle çizmek gerekir. Bunlardan birincisi, feminist hareketin hem eşitlikçi hem de sistem dışı eğilimlerinde yıllar içinde biriken "farklılıklara rağmen bir arada olma" deneyimlerinin son yıllarda belli bir olgunluğa erişerek "farklılıklarla birlikte güçlü olma" iddiasına evrilmesi­ dir. Kürt feministlerin Kün özgürlük ha­ reketinde kadın kotası, öz savunma gibi kazanımlanyla iktidann toplumsal cinsi­ yet politikalanna karşı çıkan bir Müslü­ man feminizmin yükselişi, Kemalist femi­ nistlerin kadınlann dini ve etnik aidiyetler üzerinden bölünmüşlüğünü bu aidiyetleri yadsımaksızın aşma gayretlerini motive eden gelişmelerdir. ikinci dinamikse yu­ kanda bahsettiğimiz, çoğu genç kadınlar­ dan oluşan eleştirel kadın kitlesinin, onla­ nn gözünde "laikçi teyzeler" tarafından idare edilen Kemalist kadın örgütlerine pek itibar etmemesi, bu örgütler yerine daha yatay, dinamik, esnek formlarda ör­ gütlenen oluşuınlan tercih etmesidir. Ha­ lihazırdaki örgütleri genç kadınlar için ca­ zip kılamayan Kemalist feministlerin daha kapsayıcı gündemlerle yeni örgütlenme modellerini tercih etmeleri, onlann Türkl-

" B A R I Z G E RÇ E G I •

ye feminizminin bu son dalgasına dahil ol­ maktaki kararhlıklanyla açıklanabilir.

SONUÇ YERiNE: FEM1NlST TARlHYAZIMI lÇtN NOTIAR Kemalist kadın hareketinin yüz yıla yakla­ şan tarihi ve bu tarihin toplumsal cinsiyet çalışmalannda pek az ele alınmış olması bize feminist tarihyazımı ile ilgili neler söylemektedir? 1980'lere kadar Kemalist kadın1ann, sonrasında ise Kemalist femi­ nistlerin gerek aktivizmlerinde gerekse akademik bilgi üretim süreçlerinde yeni­ den ürettiği, kadınlann çıkarlannı Türk milliyetçiliği, laiklik ve Baucılık ile dola­ yıınlayan modernleşmeci paradigmayı ya­ pıbozuma uğratan feministler (Durakba­ şa, 2000; Yeğenoğlu, 1998; Zihnioğlu, 2003), bu paradigmaya sahip çıkan kadın­ lan, kadınlar arasındaki ezme-ezilme iliş­ kilerini yeniden üretmekle itham edip ör­ neğin, başörtülü ve Kün kadınlann uğra­ dığı aynmcılıktan kısmen -ve haklı ola­ rak- sorumlu tuttular. Feminist tarihyazı­ mında kadınlar arasındaki eşitsizliklerin ezen tarafında yer alan Kemalistlerin, ezi­ len kadın gruplan dururken öncelikli bir konu olmaması anlaşılmaz değildir. Üste­ lik, 1989'da Doğu Bloğu'nun dağılmasının ardından devlet-sivil toplum ilişkilerinin analizinde; toplumlardaki esas antagoniz­ manın devlet ve sivil toplum arasındaki olduğunu varsayan liberal yaklaşım ege­ men olmuş, "baskıcı" devlet karşısında "özgürlükçü" sivil toplumu yücelten anla­ yış Türkiye'de eleştirel sosyal bilimleri ve dolayısıyla feminist tarihyazımını etkisi aluna almışur. Bu bağlamda Cumhuriyet döneminin toplumsal cinsiyet eşitsizlikle­ rinin faturasını Kemalist modernleşme projesine kesmek ve devlet yanlısı akti­ vizmleriyle Kemalist kadınlan kadın öz­ gürlük hareketinin dışında görmek femi­ nist araşurmacılar için zor olmamışur. 2000 ve 2010'lu yıllann da birikimiyle beraber bugünden geriye baknğınıızda ka-

329

M

N

dm hareketinin tarihiyle ve Kemalist femi­

nizm ile ilgili daha farklı sorular sormamız

330

mümkun. Ôrneğin, ulus-devletleşme sQre­ cinde bağımsız feminist örgQtlenmelerin basnnlması ve yerlerini tek parti iktidanna veiya kurucu ideolojiye bağlılığını ilan eden kadın örgQtlerinin alınası, bu örgQt­ lerin kadınlar arasındaki farklılı.klan mas­ seden gündemler benimseyerek siyasete, karar alma sQreçlerine, devlet mekanizma­ lanna dahil olması gibi gelişmelerin ne ka­ dan Kemalizme ve Kemalist kadın hareke­ tine özgQdür? Karma örgQtlerden, devlet­ ten bağımsızlık ve kendini "feminist" ola­ rak tanımlamak kadın özgQrlük hareketi­ nin önkoşullan mıdır? Post-kolonyal ve ulusötesi çalışmalar ile devlet sosyalizmi döneminin kadın aktivizmlerini inceleyen feminist tarihçiler bize feminizm konu­ sunda daha geniş bir perspektif sunuyor (Ferree ve Tripp, 2006; de Haan vd., 2013; jayawardena, 1986; Zheng, 2005). 20. yılzyıhn ilk yarısının milliyetçi velya sekü­ ler modernleşme projelerinin hemen hepsi de Kemalizm gibi kadınlann aktivizm yo­ luyla siyasete kanlmasını kitlesel anlamda mümkün kılmış, aynı zamanda da kadın­ lann haklan için verdikleri mücadeleyi ulus inşa süreçleriyle dolayımlayarak sı­ nırlandınnışur. Bu projeleri destekleyen kadınlann devlete veya rejime olan bağlı­ lıklan kendi çıkarlan için mücadele eone­ lerinin önünde engel değil, bilakis bu mü­ cadeleyi kolaylaştırdığı içindir. Nitekim Kemalist feministler de 2010'lann rejim değişikliği karşısında devlete her zaman kuşkuyla bakan sistem dışı feminist yakla-

z

M

şımlan benimsemeye başlamışnr. Son olarak, Ban'daki egemen feminizm­ leri dönemleştinnek için kullanılan "dal­ galar" metaforunun Türkiye bağlamında ne kadar geçerli ve işlevsel olduğunu irde­ lemek gerekir. Feminist tarihyazımında neredeyse hiç sorgulanmaksızın benimse­ nen bu metafor ve metaforun arka planın­ da yatan kadın özgQrlük hareketinin "fe­ minizm" adıyla ve devletten, karma örgQt­ lerden bağımsız örgütlenmesi gerektiği fikri, 1935-1980 döneminin kadın hare­ ketinin "çorak yıllar" olarak görülmesiyle sonuçlanmış (Tekeli, 1998: 337), femi­ nizm ve Kemalizm (ve diğer erkek-ege­ men hareketler, örneğin sosyalizm) birbi­ rini dışlayan ideolojiler olarak ele alındığı için feminist araştırmacılar bu dönemin tarihine uzun süre ilgisiz kalmışur. Top­ lumsal cinsiyeti analitik bir kategori ola­ rak ônceliklendirmek yerine kesişimsel bir yaklaşım benimseyen daha yeni çalış­ malar ise bu dönemin kadın aktivistleri­ nin erkek egemenliğini mesele ettiğini, Kemalist kadınlann "feminizm" kavramı­ nı kullanmamalanna rağmen kadının öz­ gürleşmesi gündemiyle bir örgütlülük içinde olduğunu gösteriyor (Çağatay, 2017; Sancar, 2012; Yaraman, 1999). Ka­ dın hareketinin tarihini birinci ve ikinci dalga feminizmler ılzerinden okumaktan­ sa bütünsel olarak ele almak, yalıµz bu ta­ rihin "bariz gerçeği" olan Kemalist femi­ nizmi toplumsal cinsiyet literatürüne kat­ mayı değil, Cumhuriyet döneminin farklı feminizmleri arasındaki ilişkileri ve iç içe geçişleri anlamayı da sağlayacakur. (]

D i PNOTLAR

2

1 953'ten itibaren Türkiye Soroptimist Kulüpleri Federasyonu.

3

1 967'den itibaren Türk Kadınlar Konseyi DerneAI.

1 968'den itibaren Kadının Hayatını Araştırma inceleme DerneAi.

4

2004'ten itibaren Kadının StaWsü Genel MüdOrlOAü (KSGM).

ve

Milliyetçilik ve Toplumsal Cinsiyet: Feminist Teoriden Feminizan Öznelliklere N AG E H A N TOKDOÔA N

FEMiNiST TEORiDE MiLLiYETÇiLiK VE TOPLUMSAL CiNSiYET Feminist kuramcılar özel likle son birkaç on yılda milliyetçilik ve toplumsal cinsiyet arasındaki ilişki üzerine bir hayli kafa yor­ dular. Temel olarak milliyetçiliğin eril içe­ riğinin devaml ı lığının ve gücünün, ege­ men toplumsal cinsiyet normları üzerin­ den, özellikle de kadına özel ve kamusal alanda yüklenen gerçek ve simgesel roller aracılığıyla kurgulanıp sağlamlaştırıldığı yönünde bir tespitten hareket ediyorlar. Gerçekten de milliyetçi söylem, kadınları kendi ideolojik çerçevesine, özel alanda iyi birer anne ve eş olmaları, mensubu ol­ dukları milletin değerlerini ve kültürünü çocuklarına aktarmaları ve "vatana hayırlı evlatlar" yetiştirmeleri yönündeki baştan ayağa toplumsal cinsiyet normlarıyla be­ zeli bir telkinle dahil ediyor. Haliyle de kadınları bu normlar tarafından sınırları katı biçimde çizilmiş rollerin içerisine hapsetmiş oluyor. Kadınların milletin bi­ yolojik yeniden üreticileri, milli değerlerin taşıyıcıları ve kültür aktarıcıları gibi rollere hapsedilmeleri, mill iyetçiliğin kendisini erkek imgeleriyle ortaya koymasını, mille­ ti simgelediği düşünülen kadını, erkekler tarafından korunması gereken bir namus unsuru olarak kodlamasını da beraberinde getiriyor (Yuval-Davis, 1 997: 2007; Na­ gel, 2009; Najmabadi, 2009). Feministler, kadınlara yüklenen bu araçsallıktan hare­ ketle, milliyetçiliğin kadın-özneden doğru ve kadın-özne varsayarak konuşmadığını, kadınlara hitaben erkek-biz'den konuştu­ ğunu ve dolayısıyla kadınlar hakkında bir söylem olduğunu iddia ediyorlar (Bora, 2005; Chatterjee, 2002).

Nira Yuval-Davis, kadınların seslerinin milliyetçi ideoloji içinde neden duyulma­ dığı sorusuna Carole Pateman'in varsa­ yımları üzerinden yanıt arıyor: Pateman'e göre Batı'nın toplumsal ve siyasal düzeni­ n i n teme l l e r i n i atan " top l u m s a l sözleşrne"yle ilgili klasik teoriler sivil top­ lumu kamusal ve özel alan olarak ikiye bölmüştür. Bu bölünmede kadınlara (ve aileye) siyasi olarak önemsiz olduğu dü­ şünülen özel alan uygun görülmüştür. Pek çok düşünür tarafından milliyetçilik, kamusal siyaset alanının bir parçası ola­ rak tartışılageldiği için de, kadınlar bu alandan ve tartışmalardan dışlanmışlardır (Yuval-Davis, 2007: 1 9-20). Gerçekten de milliyetçiliğin kamusal/özel, kültür/doğa, ev/dünya ve benzeri dikotomiler üzerin­ den biçimlendirdiği cinsiyet ilişkileri çer­ çevesi, her türlü milliyetçilik kurgusunda azımsanmayacak bir yer kaplıyor. Dolayı­ sıyla toplumsal cinsiyet, milliyetçi kurgu­ larda tali değil, kurucu bir rol üstleniyor. Bu çerçevede feministler tüm modern mill iyetçi kurgularda ulustan neden aile rnetaforu temelinde bahsedildiğini sorgu­ luyorlar: "Ulus kadınlar ve erkeklerin 'doğal' rollerini oynadıkları, başında er­ kek bir 'reis' bulunan bir ailedir" (Nagel, 2009: 84). Aile, doğal bir birliktel ik mo­ deli içerdiği için, ulusu oluşturan kişiler arasında bulunması istenen ya da bulun­ duğu varsayılan bağı temsil eder (Sirman, 2009: 232). Ulusun vatandaşları, tıpkı ai­ lelerine olan sevgi ve bağlılıkları gibi bir duyguyu uluslarına karşı da geliştirmeli­ dirler. Ulusun birlik ve beraberliği ancak bu aileye olan inanç ve bağlılıkla sağla­ nır. Ortak bir geçmişe ve ortak bir kadere sahip olduAuna inanılan bu geniş aile

331

332

içerisindeki rol dağılımı, bizi kurgulanmış toplumsal cinsiyet ilişkilerine götürür. Ai­ le içindeki annelik, kız kardeşlik, kız ço­ cukluk gibi roller, ulusun korunmasına dair anlatı ve söylemlerde merkezi bir yer işgal ederler. Nitekim Najmabadi'ye göre ulus, cinsiyetsiz, nötr bir kendilik değil­ dir. Erkek kardeşlerin kurduğu, erkeklerin birliğine dayanan bir topluluktur (2009: 1 29-1 30). Ulusun erkek mensuplarının uğruna savaşacağı toprak ise dişidir. Do­ layısıyla mill iyetçi tahayyülde kadınları koruma ve sahiplenme söylemi, onların vatan toprağı olarak simgeselleştirilme­ siyle daha da güçlenir. Najmabadi, ulus (erkek) ile vatan (kadın bedeni) arasında erotize bir ilişki olduğunu iddia eder. Se­ vilen kadın olarak vatan imgesi, yabancı­ ların taciz ve tecavüzüne karşı korunma­ lıdır. Bu namus bekçiliğini yapacak olan­ sa şüphesiz erkektir. Kadınların namusla­ rına dair bir utanç unsuru, ulusu tehdit eder. Toprak kaybı, sevdiği kadının na­ musunu koruyamayan bir erkeğin utancı­ na benzer bir duygu yaratır (2009: 1 321 33). Tam da bu nedenle kadın cinselliği milliyetçilerin ilgi alanına girer. Cynthia Enloe, milliyetçiliğin erkekleş­ tirilmiş hafıza, erkekleştirilmiş aşağılan­ ma ve erkekleştirilmiş umuttan doğduğu­ nu söylerken böyle bir noktadan hareket eder. Ona göre kadınlar ya ulusun koru­ nup yüceltilecek ikonları ya da ele geçi­ rilip aşağılanacak savaş ganimetleri ola­ rak nesneleştiril irler. Her durumda ger­ çek aktörler, özgürlüklerini, namus ve şereflerini, vatanlarını ve kadınlarını ko­ ruyan erkeklerdir (akt. Nagel, 2009: 68). Ayrıca ulusal imgelemi şekillendiren bir gösterge olarak kadının vatan ile özdeş­ leştiri lmesi, içerisinde hem romantik hem de erotik yan anlamlar barındırır. Vatan/kadı n için duyulan arzu; ona sa­ hip olmak, hayran olmak, onu sevmek, korumak, onun uğruna ölmek gibi duy­ gularda somutluk kazanan bir erkek ar­ zusudur (Saigol, 2009: 232). "Ulusun mikrokozmosu olan ataerkil aile, kadın-

ların davranışlarını yönlendirir, çünkü ancak kadın ların cinselliğinin kontrol edilmesi, soyun safl ığını ve ailenin na­ musunu garanti altına alır" (Cockburn, 2004: 73). Deniz Kandiyoti bu eleştirel birikimden hareketle, milliyetçi kurgular­ da vatanın korunması gereken bir kadın olarak simgeselleştirilmesinin beraberin­ de kadınların sırtlarına yüklenen "cinsel davranışları üzerinde bir öz bilinç ve de­ netim kurma" sorumluluğunu getirdiğine vurgu yapar (2007: 1 63). Vatanın tahayyül edilişinde kadının, özellikle "anne" olarak kadının sembol­ leştirilmesi, vatan toprağına karşı güçlü duyguların inşa edilmesinde son derece işlevseldir. Çünkü kadın, annelik konu­ muyla evlatlar arası bir birlik ve bütünlük duygusu uyandırır. Böylece anne figürü, ulusu birleştiren ebedi, sabırlı, vazgeçil­ mez bir bağlılık nesnesi olarak karşımıza çıkar. Kadın ların bu şekilde tahayyül edilmesi güçlü ve yüceltici görünmesine rağmen, gerçek anne ve kadınların ulus­ devletlerde ikinci sınıf vatandaşlar olarak muamele görmesi, milletin eşitsizliğe uğ­ rayan mensupları olması Saigol'e ironik gelir (2009: 234). Tanıl Bora bu ironiyi şöyle değerlendirir: "Kadın imgesinin milliyetçi kullanımı güya bir yüceltidir ama kadının bedenini ve kimliğini milleti kutsama pahasına araçsallaştırarak temel­ lük eden bir yücelti" ( 1 995 : 3 1 7). Chatterjee milliyetçi söylemde kadının ana olarak simgeselleştirilmesinin, özel­ likle ev dışındaki dünyada kadının cin­ selliğinin silinmesine hizmet ettiğinin al­ tını çizer (2009: 2 1 8). Ev dışındaki dün­ yanın "erkek" oluşu nedeniyle kadınlar bu alanda var olabilmek için erkekleş­ mek zorundadırlar (Nagel, 2009: 92). Hiç deği lse cinsel liklerinden arınmalı, aseksüelleşmelidirler. Çünkü milliyetçi tahayyülde kadın, ait olduğu varsayılan özel alandan kamusal alana çıktığında, bir temsil yüküyle karşı karşıya kalır. Milliyetçi söylemin kadının öznelliğine müdahale edişinin meşruluk zemini tam

da buradadır. Kadın kıyafetiyle, davranış biçimiyle bir mil leti diğerlerinden farklı ve üstün kılan bir göstergedir. "Uygun" davranışlar içindeki kadınlar ve "uygun" giysileri, topl uluğun sınırlarını kadının bedeninde somutlaştırır. Diğer yandan kadınlar, milliyetçi kur­ gularda yalnızca kendilerine yüklenen sembolik rollerle değil, zaman zaman milli mücadelelerin bizatihi katılımcı ları olarak da varl ık gösterirler. Cynthia En­ loe, kadınların milliyetçi hareketlere ka­ tılımla ev içi alandan kurtulup kendileri­ ne kamusal yaşamda bir yer açtıklarını vurgular. Bu nedenle sürecin aynı za­ manda ataerkini zayıflatan sonuçlarına da odaklanmak gerektiğini söyler. Ona göre "kadınlar, kazanılan hakları ataerkil milliyetçi erkeklerle değil onlara rağmen elde etmişlerdir" (2009: 205). Yine de pek çok feminist, mill iyetçi kadınların daha çok destekleyici, sembolik ve gele­ neksel rollerde kalmaları yönünde bir baskı hissettiklerinde hemfikirdir: "Bu kı­ sıtlamalarla yüz yüze olan kadınlar, kimi kez milliyetçil iklerini, kendilerine milli­ yetçiler tarafından yüklenen geleneksel roller yoluyla gerçekleştirmeye yeltenir­ ler - kocalarına destek vererek, çocukla­ rını (ulusun çocuklarını) yetiştirerek ve ulusun namusunun simgeleri olarak hiz­ met ederek" (Nagel, 2009: 81 ).

TEORİYE ŞERH Milliyetçilik ve toplumsal cinsiyet ilişkisi­ ni sorunsal laştıran feminist literatür, bura­ ya kadar her boyutundan bahsetmeye ça­ lıştığım bir çerçevede ilerliyor. Kuşkusuz bu eleştirel-feminist tespitlerin tümünün, milliyetçiliğin kadınları sabitlemeye çalış­ tığı konumları açığa çıkarması bakımın­ dan çok öneml i olduğunu teslim etmekle birlikte, feminist kuramcıların meselenin hayati bir boyutunu göz ardı ettiklerini düşünüyorum. Zira bu tespitler kadın kimliğini milliyetçiliğin onlar için öngör­ düğü rollerin pasif taşıyıcısı ve yeniden

333

Yenikapı Etnofest alanında gösteri yapan kıllf kalkan ekibinden bir kadın (Fototraf: Murat Bergi). üreticisi olarak, öznellikten yoksun, sabit, değişmez bir kategoriymiş gibi algılama/ kurgulama tehlikesini içinde barındırıyor. itirazımı biraz daha açmak gerekirse, mil­ liyetçiliğin özellikle kadın kimliğini mer­ keze alarak, bu kimliğe yüklediği simge­ sel ve gerçek rollerden hareketle kendisi­ ni güçlü ve sürekli kıldığı iddiası, bu iliş­ kinin tek taraflı bir belirle(n)me il işkisi olarak okunmasına kapı aralıyor. Kadın­ ları mill iyetçi ideolojinin belirlediği ko­ numlarda iş gören pasif nesneler ve sim­ gesel güçlenme araçları olarak kandırıl­ mış birer kurban konumuna sabitleyerek, iki alan arasındaki ilişkiyi bu çerçevede açıklamaya meylediyor. Böyle baktığı­ mızda, mill iyetçi ideolojinin kadınları belli konumlara hapsettiği, kadınlarınsa bu konumları sorgulamaksızın benimse­ yerek ideolojinin onlara sunduğu sınırlar çerçevesinde hareket ettikleri türünden tek boyutlu yorumlara hapsolmamız ka­ çınılmaz sörOnüyor. Bense bu bakış açı­ sının bizleri, milliyetçi ideolojiye içkin

334

olan eril ve cinsiyetçi yapıyı sarsmak ye­ rine güçlendiren, ideolojinin öznesi olan kadınlara herhangi bir çıkış noktası vaat etmeyen, kadınların öznellikleri ve dire­ niş imk&nlarını görmezden gelen ve bu haliyle hiç de feminist olmayan bir konu­ ma hapsetti ğini düşünüyorum. Halbuki ideolojiler ve söylemlerin öz­ neler tarafından hiçbir zaman onlara su­ nuldukları biçimiyle sahiplenilip tüketil­ mediği, bu tüketimin yeniden üretime ol­ duğu kadar yeni iJretimlere de alan açan bir algılama, yorumlama, değiştirme ve dönüştürme sürecini kapsadığı savından hareketle, milliyetçi kadınların #milliyet­ çi kadınlık" kimliğini nası/ üstlendikleri, anlamlandırdıkları ve deneyimledikleri yönünde sorular da sormak gerekiyor. Bu ideolojiyi benimseyen ve milliyetçi siyasal grupların çatısı altında siyaset ya­ pan kadınların hangi saiklerle bu alana d3hil oldukları, mill iyetçilik gibi erkek bir ideolojinin kadınlık durumuna ilişkin söylemlerini nasıl alımlayıp yaşamlarına uyguladıkları, ideolojinin onlara yükledi­ ği misyonlarla siyasal alandaki mevcudi­ yetleri arasındaki görel i çelişkiyi hangi söylemsel dayanaklara başvurarak berta­ raf ettikleri cevaplanmayı bekleyen soru­ lar olarak karşımızda duruyor. Bu sorulardan hareketle elinizdeki ya­ zının ikinci bölümünde, Türkiye örneği üzerinden M i l l iyetçi Hareket Partisi (MHP) ile Ülkü Ocakları'nda aktif olarak siyaset yapan on beş kadınla yaptığım görüşmelerden hareketle, mill iyetçi ka­ dınların kendileri hakkında, kadınlık hak­ kında konuştuklarında neler söyledikleri­ ni, milliyetçi ideolojinin kadın kurgusuy­ la kendi kadınlık deneyimleri arasında nasıl bağlantılar kurduklarını, eril siyaset sahnesinde, eril bir ideolojinin özneleri olarak ne türden var olma ve direniş stra­ tejileri geliştirdiklerini aktaracağım. Ama­ cım feminist eleştirinin açtığı kapıdan gi­ rerek mill iyetçilik ve toplumsal cinsiyet ilişkisinin hem gündelik hayattaki hem de siyaset sahnesindeki tezahürlerine daha

içeriden ve femin ist bir bakış atmak.1 Böylelikle feminist eleştiri açısından da

belirleyen-belirlenen il işkisinin ötesine geçerek kimlikler ve öznellikler alanına açılacak daha verimli tartışmalara kapı aralanabileceğini düşünüyorum.

KADIN DENEYiMi > iDEOLOJiNiN SESi MHP ve Ülkü Ocakları'nda aktif siyaset yapan kadınlarla "kadınlık" hakkında ko­ nuşmaya başladığımızda, hepsi öncelikle onlardan beklenen annelik rolünü ne den l i önemsedikleri ni dile getirdiler. Gerçekten de milliyetçi kadınlar söylem­ sel düzlemde ideolojinin sesiyle uyum içi nde, kendilerini ulusun devamının aracı ve ulusal kültürün aktarıcısı olarak görüyor ve bu role büyük bir kutsiyet at­ fediyorlardı. Bu yaklaşımlarını ise "fıtrat" söylemine yaslanarak meşrulaştırıyorlar­ dı. Kadınl ığa dair bir öze gönderme ya­ pan, kadını doğası gereği belli "ahl3ki" kalıplara hapseden fıtrat söylem inin önemli bir tezahürü, kadınların fem i­ nizm karşıtlığıydı. Milliyetçi kadınlar gö­ rüşmeler boyunca son derece anti-femi­ nist bir tutum sergilediler. Feminizmi yozlaşmaya giden bir Batılılaşma çabası ve fıtrata, dolayısıyla Allah'ın buyruğuna meydan okuyan bir sosyal bölücülük olarak okuyor, onu •saçmalığa" ve •ah­ l3ksızlığa" indirgiyorlardı:

Feminizm kadının bir birey olarak top­ lumda var olması özgiJrliJğiJniJ savu­ nan bi düşiJnceyse tabi ki ben de buna katılıyorum. Ama böyle işte kadın ço­ cuk doğurmasın işte erkekler de haya­ tımızda olmasın zaten çocuk da çok gereksiz bişeydir gibi böyle sapkın bi yere kadar varıyosa ben bunu karşıla­ mıyorum yani zaten insan soyunun devamı için olması gereken de ortada sonuçta. Erkek hamile kalsın filan gibi diJşiJncelerim yok dolayısıyla (Ayça). Yani /s/Am dinf kadına da yer verir. Bi­ zim kiJ/WriJmiJz de. Ama feminizm er-

kekle savaşan, erkeği yok sayan, inti­ kam almaya çalışan, ben feminist ha­ nımlar da tanıdım, tasvip etmiyorum (Hilal). Aslına bakarsanız milliyetçi kadınların geliştirdikleri anti-feminist tutumun saik­ leri, feminizme dair sıradan toplumsal algı ve kl işelerin ötesine geçmiyordu. Bel l i ki fem inizm kelimesi söylemsel düzlemde onları irrite ediyordu. Bu ne­ denle görüşmeler esnasında kadınları da­ ha somut ve güncel olaylar üzerinden kad ı n soru nuna dair değerlendirmeler yapmaya teşvik eden sorular yönelttim. Kadın cinayetleri, aile içi şiddet, başörtü­ sü sorunu gibi meselelerle ilgili pek çok konuda fikirlerini sordum. Bu yakıcı ko­ nularda konuşurken çoğu, kadının ikin­ cilleştirildiğini kabul ederek bunu politik bir mesele değil, sosyo-kültürel bir ak­ sakl ık olarak okuyordu. Hiçbiri kadınla­ rın ezilmişliğinin arkasındaki siyasal ve ekonomik iktidar ilişkilerinden bahsetmi­ yor, var olan sorunların kaynağı olarak kültür, eğitim, zihniyet gibi öznesi belir­ siz mefhumları işaret ediyorlardı . Milliyetçi ideolojinin kadınlar hakkın­ daki söyleminin, hareketin birer politik öznesi olan kadınların seslerini boğduğu açıktı. Kadınlar konuştuklarındaysa fıtrat gibi özcü bir referanstan hareketle içine hapsedildikleri tüm bu rolleri gönülden sahiplenerek yeniden üretir gibi görünü­ yorlardı . Feminizm karşıtı tutumları ise, onların benimsedikleri ideolojinin sesini yankıladıklarının bir diğer göstergesiydi. Gelgelelim m i l liyetçiliğin kadın söyle­ miyle kadınların söyledikleri arasındaki bu ahengi Enloe'nun da dikkatimizi çek­ tiği gibi failliğe ya da direnişe hiç alan açmayan bir yeniden üretim süreci olarak okumak yerine, milliyetçi kadınların ka­ musal alanda birer ukadın olarak onay­ lanma arzusunun bedelinin, kadınlık yü­ künü üstlenmek"ten (Bora, 201 1 : 1 34) geçtiğinin farkında oldukları şeklinde de­ ğerlendirmek mümkün. Başka deyişle ka­ dınların milliyetçiliğin vazettiği rolleri bu

denli sahipleniyor olmalarını, bu eril ha­ reket içerisinde kendilerine yer açma, kendilerini var etme, görünür kılma, eyle­ me çabasıyla ve bu uğurda erkeklerle gi­ riştikleri pazarlıkla ilişkili olarak da oku­ yabiliriz. Milliyetçi kadınların fıtrat söyle­ mini sahiplenmedeki ısrarına ve femi­ nizm karşıtlığına bu düşünceler ışığında bakmayı öneriyorum. Ve önerimin, ka­ dınların hayatlarındaki erkeklerle il işki­ lenme biçimlerine göz attığımızda daha da ikna edici olabileceğini düşünüyorum. Görüştüğüm kadınların hepsi bir yan­ dan geleneksel kadınlık kategorilerini din gibi, gelenek gibi kutsal kaynaklara atıfla sorgusuz sualsiz benimsiyor, diğer yandan da birer politik özne olarak ka­ musal alanda aktif rol oynuyorlardı. Söy­ lemle deneyim arasındaki bu açıyı nasıl meşrulaştırdıkları ise benim için bir me­ rak konusuydu. Partili kadınlar bir yan­ dan geleneksel kadınlık rollerini sahiple­ nip diğer yandan kamusal alanda oluşla­ rının nasıl mümkün olduğunu sorduğum­ da birbirine benzer yanıtlar verdiler. Ör­ neğin Hilal, Şefika ve Şenay, eşlerinin de Ü lkücü hareket mensubu olduklarını ve bu durumun onların işini kolaylaştırdığı­ nı söylüyorlardı. Dolayısıyla mill iyetçi kadınların kamusal alana çıkarak siyaset yapmaları, kocalarının onayı ve desteği olmadan pek mümkün görünmüyordu. Onlar da bunun farkındaydılar ve siyaset yapmalarına izin verdikleri için kocaları­ na minnet duyuyorlardı. Diğer yandan görüştüğüm Ülkü Ocak­ lı2 kadınların çoğu, ideolojiyle daha çok küçük yaşlarda tanışmışlardı. Çünkü ideo­ lojik ilgilerinin oluşumunda ülkücü baba­ larının büyük payı vardı. Tıpkı Kemalist milliyetçi modernleşme pratiklerinde gör­ düğümüz •ilerici babaların nezaretinde kamusal alana çıkan Cumhuriyet kızları• gibi, ülkücü kadınlar da ancak milliyetçi babalarıyla yapacakları pazarlık sonucu ve onların rızasını almak kaydıyla siyase­ tin alanına girebilmişlerdi. Nitekim kadın­ lar ideolojik bağlarıyla ilgili anlatılarında

335

336

her şeyden çok babalarından bahsettiler. Bu konuda konuşurken anneleri adeta gö­ rünmezdi. Çünkü tıpkı Cumhuriyet kızları gibi onlar da kadınlık kimliğinin sınırlarını babalarından öğrenmiş, babalarının isteği ve desteğiyle toplumsal alanda var olma hakkını kazandıklarına ikna olmuşlardı. Kadınların daha çocuk yaşlarda ideolojiy­ le duygusal bir bağ geliştirerek babalarıy­ la çatışmaktan çok uzlaşmayı, onlarla ay­ nı ideolojik rotayı izlemeyi seçmeleri, ön­ celikle aileleri içerisinde sonra da kamu­ sal alanda güçlenmelerine vesile olmuştu. Kısacası kadınların siyasetle ilişkilenmele­ ri koca ya da babalarıyla giriştikleri açık ya da sessiz pazarlıktan hareketle müm­ kün olmuştu. Sonrasındaysa erkek ülkü­ daşlarının "bacılar"ı olarak kamusal alan­ daki konumlarını garantiye almışlardı. Bu yüzden de görüşmelerde hayatlarındaki bu erkeklere toz kondurmuyorlardı - en azından başlarda ... Gelgelelim kadınlarla sohbet derinleş­ tikçe işin rengi de değişti. Bu güllük gü­ listanlık tablonun arkasını çevirenler, dingin suları ilk bulanıklaştıranlar, Ülkü Ocaklı kadınlar oldu. Ocaklardaki erkek hegemonyası kadınları rahatsız edici bo­ yuttaydı. Kadınlar Ocak içi ilişkilerde er­ keklerin onlardan uzak durduklarını, ç­ bi mecburiyete müstenit olup olmadığı ve mevcut doktor raporu n u n gerçeği yansıtıp yansıtmadığı tartışılır. Bu gerilim hattında hukukçular, kürtaj konusu üze­ rinde tıbbi keyfiyeti önleyen sıkı kanuni tedbirler alma çağrısında bu lunur.27 Er­ ken Cumhuriyet döneminde kürtaj tartış­ maları kamu sağlığı çerçevesi nde ele alınmış ve gitgide milli bir değer kazan­ m ıştır. Devletin doğum yanl ısı pol itikala­ rı ve söylemleri, bir yandan kad ı n lara anneliği m i l l i bir görev olarak dayatır­ ken, öte yandan kürtaja erişimin ancak ve ancak tıbbi mecburiyet durumlarında uygun görüldüğü bir rejim inşa etmiştir. Bu dönemde tartışmaları n öznesi nad i­ ren kadınlar olup, çoğunlukla hekimler ve hukukçular kürtaja erişimin hüküm ve koşu llarını tartışm ışlardır.

1 960'LAR VE 70'LERDE DOC!UM KONTROLÜ VE KÜRTAJ TARTIŞMALARI 1 960'1ara gel i ndiğinde hem sosyoekono­ mik dengelerin değişmesi hem de u lusla­ rarası alanda güçlenen #doğum kontrol hareketi#nin21 de etkisiyle Türkiye'de de nüfus politikaları konusunda önemli de­ ğişimler yaşanır. 1 963 yı l ı nda. hazırlanan 1 . Kalkınma Planı geçmişteki doğum yan­ lısı pol itikaların aksine, yakı n gelecekte nüfus artışın ı n ekonomi k kal kı nma için bir tehl i ke teşki l edeceği konusunda uya­ rılarda bulunur.2' 1 965 yıl ı nda yürürlüğe giren 557 sayı l ı Nüfus Planlaması Kanu­ nu ise gebeliği önleyici tedbirler alınma­ sını ve bu tedbirlerin yaygınlaştırılmasını yasallaştı rır. Buna rağmen kanun, tıbbi zaruret hal leri dışında gebeliğin sonlan­ dırılmasın ı yasaklar. 1 9 70' l i y ı l l arda hem dü nyada hem Türkiye'de kürtaj tartışmaları yoğunlaşır. Turshen #kad ı n sağl ığı hareketleri H n i n ikinci dalga fem i n izmin yükselen #özel olan politikti� söylemiyle beslenerek hız kazand ı ğ ı n ı ve 80'lere geld i ğ i m i zde uüreme hakları" kavramının ve kürtaj ın yasallaşması mücadelesinin feminist ha­ reketin ana taleplerinden biri hAl ine gel­ diği n i yazar.30 Benzer şeki lde, bu dö­ nemde kadınlar arası nda ücretsiz kürtaj talebi ifade bulsa da kad ı n örgütleri bu konuda kampanya yürütmekten kaçı n­ mıştır. Örneğin, 1 975'te kurulan ve sos­ yalist çizgide faaliyet yürüten ilerici Ka­ dınlar Derneği (I KD) serbest kürtaj ı sa­ vunsa da bu konuda politika üretmemiş­ tir. Emel Akal'ın aktardığına göre bunun altındaki temel sebep, bu dönemde ön­ cel ikle örgütlenmeyi ve kitleselleşmeyi amaçlayan fem i n i stleri n , böylesi b i r kampanya n ı n görece muhafazak3r ka­ dınları kendilerinden uzaklaştırabilecek­ lerinden endişe duymalarıdır.31 Buna uy­ gun olarak, IKD kürtaja i l işkin söylemle­ rinde kadının tasarrufundan ziyade, dev­ letin tarafsızlığını temele almıştır. Kürtaj ı

bir kadı n hakkı olarak kurgulamaktansa, devletin kadınların çocuk yapıp yapma­ masına veya kaç çocu k yapacağına karı­ şamayacağı üzerinde durulmuştur.32 TOrkiye'de kürtaj talebi etrafında tam anlamıyla feminist bir söylem gelişmese de kürtaj, artan gebe ölümleri ve doktor­ ların gizlice kürtaj yapıp haksız kazançlar sağlaması nezdinde tartışılır. Türk Tabip­ leri Birl iği, Türk Jinekoloji Cemiyeti, Tür­ kiye Aile Planlaması Derneği gibi meslek örgütleri ve sivi l toplum kuruluşları kürta­ jın yasal laşmasını destekleyen açıklama­ lar yapar.33 1 972 yılında konunun araştı­ rılması için Sağl ı k Bakanl ığı bünyesinde bir Milim komisyonu• kurulması öngörü­ lür. 70'1er boyunca hem mecliste hem de senatoda kürtajı n yasallaşması gündeme gel i r. Kimi vek i l ler ve senatörler kürtaj yasağının kadınları mağdur ettiğinin altını çizerek, kürtaj ın yasallaşmasını talep et­ mişlerse de kürtajın yasallaşması için ço­ ğunluğu sağlayamamışlardır.34 1 983 KÜRTAJ YASA.Si VE YAS.4.NIN KAPSAMINA FEMİNİST BİR BAKIŞ

Türkiye'de kürtaj, 1 983 yıl ında 2827 sa­ yılı Nüfus Planlaması Kanunu'yla birlikte yasal laşır.35 On beş maddeden ol uşan bu kanun, gebeliğin isteğe bağlı sonlan­ dırılmasın ı onuncu haftaya kadar müm­ kün kılarken, evl i veya reşit olmayan ka­ dı nların kürtaj talep etmesi durumunda eşi n veya vel i n i n rızası n ı n aranmas ı n ı şart koşar. Bu yasaya göre, o n haftadan uzun gebeliklerde şayet hayati tehlike ve ağır malul iyet söz konusu ise gerekçel i uzman raporu n u n tedarik ed i l mesiyle gebe l i k son landırı labi lir. 2005 yı l ı nda TCK'da yapı lan bir değişikl i k kad ı n ı n mağduru olduğu b i r suç neticesinde ha­ mile kalması durumunda gebel iğin süre­ sinin 20 haftadan az olması ve kadının rızasına dayanması koşu luyla gebe l i k sonlandırmanın cezalandırılamayacağını hel irtmiştir.

425

426

Ümit Efelcan'm yönettik' 1 981 yapımı "Kürtaj"ftlmi af4i. Film kürtajm yasalltılması öncesi, bir kadınm kürtaja erifim mücadelesini anlatıyor. Türkiye'de kürtaj ı n yasallaşması önem­ li bir gelişme olsa da feministler bu yasa­ ya temkinli yaklaşmışlardır. Kürtaj yasası, kürtajı bir hak olarak kurgulamayıp daha ziyade bir hizmet olarak sunmuştur. Ya­ sanın kürtajı düzenleyen 5. maddesi şöy­ ledir; "Gebel iğin onuncu haftası dolunca­ ya kadar annenin sağlığı açısı ndan tıbbi sakınca olmadığı takd irde istek üzerine rahim tahliye ed i l ir.• Yasadaki teknik dil oldukça dikkat çekicidir; 5 . madden i n başl ığı gebelik sonlandırmadan bahsetse de kürtaj işlemi •rahim tahl iyesi" olarak tan ımlanır. Yasa, kad ı n a değ i l , rahme atıfta bulunur. Buna tezat olacak şekilde, Fransa'da kürtaj yasası (/a loi IVG), feini­ n ist bir bakış açısı ndan yaz ı l m ış olup, kü rtaj işlem i n i •gebe l i ğ i n isteğe bağ l ı sonlandırılması" (IVG-lnterruption vo/on­ taire de grossesse) olarak tanımlar. Bununla b i rl i kte, Türkiye'de kürtaja erişimin eş iznine bağlanması, h izmetin

veya hakkın öznesinin kadın değil, aile olduğunu onaylar. Yasanın bu hükmü, bazı feministler tarafından kadınlara say­ gısızlık olarak yorumlanmıştı r. Örneğin, Şirin Tekeli, Türkiye'de kürtaj ın yasası­ nın, kürtaj ı kontrolü erkeklere bırakı lan bir nüfus planlama yöntemi olarak ele aldığı nı ve bir hak olarak tanımlanmak­ tan uzak olduğunu yazar.36 Buna rağ­ men, Tekeli, bu dönemde kadınların ve fem i n istlerin büyük çoğu n l uğu hangi şartlarda olursa olsun bu hakkı kazan­ maktan oldukça mutlu olduklarından, kürtaj ı n yasal laşmasının coşkuyla karşı­ landığı ve yasanın hüküm ve koşu llarının pek fazla tartışılmadığını bel irtir.37 Kürtaj operasyonlarının yalnızca jine­ kologlar veya onların gözetimi altı nda yapılmak zorunda olması kürtaja erişim­ de kı r-kent eşitsizliği yaratır. N itekim, kı rsal kesimlerde çoğunlukla yalnızca ai­ le hek i m leri ç a l ı şmaktad ı r ve uzman doktorlara u laşmak zordur.38 Bugün bir­ çok ülkede, kürtaja erişimin kolaylaştırıl­ ması amacıyla, bu hizmetin uzman dok­ torlar dışında başka sağl ı k personelleri tarafı ndan da sağlanması uygun görü l­ müştür. Örneğin, Hollanda'da kürtaj hiz­ meti 1 98 1 yılından beri aile hekimleri ta­ rafından sunul maktayken,39 201 6 yılın­ dan bu yana Fransa'da ebeler kürtaj hiz­ meti vermektedir.40 Kürtaj yasalarına dair öneml i tartışma­ lardan bir diğeri ise, kürtaj ın suç duru­ mundan ç ı karı lmasına (decriminalisati­ on) il işkindir. Birçok ül kede feministler, kürtaj ı n yasal laşmasına rağmen, ceza ka­ nunları n ı n halen kü rtaj cürüm leri nden bahsetmesinin, kürtaj ı marj i nal leştirdiği­ ni dile getirmiş ve kürtaj ın suç durumun­ dan çıkarılması nı talep etmişlerdir. Ceza kanun ları her tıbbi müdahale için özel düzenleme yapmadığı gibi, tıbbi müda­ haleler ve bu konudaki yanl ış uygulama­ ları (malpraktis) ilgili başka kanunlarca detayl a n d ı r ı l ı r . Kü rtaj ı n Ceza Kanu­ nu'ndaki bu özel statüsü, kürtaj yasakla­ r ı n ı n bir ka l ı ntısı olup hem kad ı n ların

hem de kürtaj pratiklerinin damgalanma­ sına neden olmaktadır. Femi nistlerin bu talepleri karşılığında, 201 4 yılında Lük­ semburg parlamentosu kürtaj ın ceza ka­ nunundan çı karı lmasını onaylamıştı r.41 201 8 y ı l ı nda Belçikal ı feministleri n yü­ rüttüğü "Kürtaj Ceza Kanunundan Çıka­ rılsın• {IVG hors du code pena() kam­ panyası sonuç vermiş ve Belçika meclisi de kürtaj ı n Ceza Kanunu'ndan çı karıl­ masını kabu l etm i şti r.42 Buna karş ı l ı k, Türk Ceza Kanunu h31en beşinci böl ü­ münde "çocuk düşürtme ve çocuk dü­ şürme" suçları nı düzenlemektedir.43

SONUÇ YERiNE Kürtaj, tarih boyunca kadınların istenme­ yen gebel ikleri ni sonlandırmak için baş­ vurdukları bir yöntem olmuştur. Kürtaj yöntem leri n i n gitgide standard ize ed il­ mesi ve kürtaj pratiklerin i n denetiminin yasalar kapsamına alı nması, kürtaj olgu­ sunu farkl ı iktidar odakları nın merkezine koymaktadır. Bu minvalde, 1 8. yüzyı lda giderek yayı lan ve Osmanlı lmparatorlu­ ğu'nu da etkisi altına alan biyopolitik egemenl i k anlayışıyla birl i kte gelişen ka­ mu sağlığı ve nüfus politikaları, kürtaj pratiğinin önüne geçmeyi amaç edinmiş ve geç Osmanl ı döneminde doğum yan­ lısı pol itikaların benimsenmesiyle kürtaj

yasaklanmıştır. Bu dönemde, kürtaj pra­ tiği ve tartışmaları Osmanlı toplumu ve aile yapısını temele almış olup, kadınla­ rın kürtaj üzerinde hak iddia etmelerini ve bir söylem geliştirmeleri ni engellemiş­ tir. Erken Cumhuriyet dönemi nde kürtaj yasağı devam etmesine rağmen, önlene­ meyen kürtaj pratikleri hukuki ve tıbbi geri l i mlere yol açmıştır. 1 960' 1ar sonrası uluslararası arenada hız kazanan kadın sağl ığı hareketi ülkelerin kısıtlı kürtaj re­ jimlerini sorguya açmış ve dünya çapın­ da kürtaj ı n yasallaşması dalgasını bera­ berinde getirmiştir. Türkiye'de 1 965 yı­ l ı nda aile planlaması yasal laşmış ve te­ davi amaç l ı uygulanan terapötik kürtaj yasal bir zemine oturtulmuştur. 1 970'1er boyunca kürtaj ın yasallaşması Türkiye si­ yasal arenası nda tartışı lsa da bu ancak 1 983 yılında mümkün olmuştur. 1 970' ler boyunca kürtaja il işkin tam anlamıyla feminist bir söylem ve eylemlilik gelişti­ rilmese de bazı kad ı n örgütleri ücretsiz kürtaj talebini savunmuştur. Yasallaşma sürecinde ise, tartışmalar' ağırl ıklı olarak yüksek gebe ölüm leri, doktorların elde ettiği haksız kazançlar, nüfus artışı n ı n önüne geçilememesi gibi konuları sorun­ sal l aştırmıştır. Tartışmaların bu tek n i k kapsamı, yasanın lafzı ve ruhuna d a yan­ sımış ve esasen birçok feminist kürtaj ya­ sasına temkin l i yaklaşmıştır. ı:J

DiPNOTLAR Petchesky, Rosalind (1 990), Abottion and

4

Schenker, Joseph (2000), "Women's reproductive health : monotheistic rel igious perspectlves" lntemational )oumal of Gynecology ve Obstetrics, 70, s. 77-86. doi : 1 0. 1 01 6/50020-7292(00)00225-3

Women's Choice: The State, Sexuality and Reproductive Freedom, The Northeastern

Series i n Feminist Theory, Northeastern University Press, Baston. 2

3

Plato, Theaetetus, The lnternet Classics Archive, MiT, http;//classics.mit.edu/Plato/ theatu.html

5

A.g.e.

6

Shapiro, Gila K. (201 4), •Alıortion law in muslim-majority countries: An overview of the lslamic discourse with Policy lmplications•, Health Policy and Planning, 29, s. 483-494.

7

Asman, üren (2004), •Abortion in lslamic n>Untries-legal and religious aspects•, Me-

AIAlbar, Mohammed ( 2 00 1 ) , " l nd u ccd

abortion from an lslamic perspective: Is it criminal or just electiver', Joumal of Family and Community Medicine, 8, 3, •· 25-35.

42 7

dicine and Law, 23, s. 73-89.

27 Atay, a.g.e., s. 6.

8

Balsoy, Gülhan (201 2), "Politik Bir Alan Olarak Kadın Beden i : Osmanlı Toplumun­ da Kürtajın Yasaklanması•, Toplumsal Ta­ rih, (223), s. 22-27.

9

Atay, Hazal (201 7), "Kürtaj Yasasının Ar­ keolojisi: Türkiye'de Kürtaj Düzenlemele­ ri, Edimleri, Kısıtları ve Mücadele Alanla­ rı•, Fe Dergi, 9 (2), s. 1 - 1 6.

13 Bozkurt, Gülnihal (1 992), "Review of the Ottoman Legal System•, Ankara Ünİl!efsi­

28 U luslararası arenada hız kazanan bu do­ ğum kontrol talebi, 1 960'lara gelindiğinde gebeliği önleyici rahim içi cihazların ve doğum kontrol haplarının geliştirilmesiyle güçlenir. 1 950'1er ve 60'1ar boyunca öne çıkan uzman görüşler, ekonomik planla­ ma ic;in nüfusun ve doğumun kontrol edil­ mesi yönünde görüş bildirmiştir. Bu küre­ sel trend, dünya çapında ve özellikle ge­ lişmekte olan birçok ülkede doğum kon­ trol yöntemlerinin yaygınlaştırılmasını ve yasallaştırılmasını beraberinde getirmiştir. Örneğin, bu bağlamda doğum kontrolü 1 95 1 'de H i nd istan'da, 1 960'ta Pakis­ tan'da, 1 96 1 'de Kore Cumhuriyet'i'nde, 1 965'te Mısır ve Singapur'da yasallaşmış­ tır. Bkz. Donaldson, Peter J. ve Tsui, Amy Ong ( 1 990), "The lnternational Fam ily Planning Movement", Population Bul/etin, 45 (3), s. 1 -47.

tesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygula­ ma merkezr Dergisi, (3), s. 1 1 5-1 1 7.

29 Kuyucu, N isan ve Öngel, Mehmet M., a.g.e., s. 5-6.

1 4 Demirci, Tuba ve Somel, Selçuk Aklin, a.g.e., s. 380.

30 Turshen, Meredeth (2007), Women's He­

1 0 A.g.e.

428

1 1 Dem irci, Tuba ve Somel, Selçuk Akşin (2008), "Women's Bodies, Demography and Public Health : Abortion Policy and Perspectives in the Ottom an Empire of the N ineteenth Century", Journal of the His­ tory of Sexuality, 1 7 (3), s. 377-420. 1 2 Shapiro, Gila K., a.g.e., s. 486.

alth Movements: A Global Force for Change, Palgrave Macmillan, New York,

1 5 Foucault, Michel ( 1 976), Histoire de la sexualitı!, Galimard: Paris. 16 Ertem, Ece Cihan (201 1 ). •Anti-abortion Policies in Late Ottoman Empire and Early Republican Turkey: lntervention of State on Women's Body and Reproductivity•, Fe Dergi, 3 (1 ), s. 47-55. 17 A.g.e., s. 49. 18 A.g.e., s. 50. 19 Atay, Hazal, a.g.e., s. 4. 20 Balsoy, Gülhan, a.g.e. 21 Şim�k, Fatma; Eroğlu, Haldun ve Dinç, Güven (2009), "Osmanl ı lmparatorlu­ ğu'nda lskat-ı Cenin" Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt 2, sayı 6, s. 597. 22 Toprak, Zafer (201 7), "Erken Cumhuriyet, " Kü rta; ya da lskat-ı Cen in", Toplumsal Cinsiyet Tarihi (282), s. 50-61 . 23 A.g.e., s. 52. 24 A.g.e., s. 53. 25 Ertem, a.g.e., s. 52. . 26 Kuyucu, N isan ve Öngel, Mehmet M. (201 4), "Reproductive Rights: New Deve­ lopments in Turkey", Workshop on Sexual and Reproductive Rights: Liberty, Dignity and Equality World Congress on Constitu­ tional Law, Oslo.

s. 1 54-1 63. 3 1 Akal, Emel (2008), Kızıl Feministler: Bir Sôzlü Tarih Çalışması, lstanbul : Tüstav Ya­ yınları, s. 206. 3.2 Akal, a.g.e. 33 Karaörnerlioğlu, Asım M. (201 2), "Türki­ ye'de Kürtajın Kısa Tarihi", Bianet, http;// www .bianet.org/bianet./siyaset/1 39903turkiye-de-kurtajin-kisa-tarihi. 34 Atay, Hazal, a.g.e., s. 7-9. 35 2827 N üfus Planlaması Hakkında Kanun (1 983), http;//www.mevzuat.gov.tr/Mev­ zuatMetin/1 .5.2827.pdf 36 Tekeli, Şirin (201 2), "Kürtajla ilgili", Kaze­ te, http;//kazete.com.tr/makale/kurtajla-il­ gili. 37 Tekeli, a.g.e. 38 lgde, Füsun Artiran vd. (2008), •Abortion in Turkey: Wornen in Rural Areas and the Law•, The British }oumal of General Prac­ tice, 550 (58), s. 3 70-373. doi : 1 0.3399/ bjgp08X280353. 39

" Neth e r l a n d s : Law on Term i nation of Pregnancy of 1 May 1 98 1 ", Harvard Uni­ versity Abortion Laws of the World, htt­

ps;//cyber.harvard.edu/population/aborti­ on/Nether .aba.hım

40 "Decret no: 201 6-743 du 2 juin 201 6 re­ latif aux comptetences des sages-femmes en matiere d ' i nterruption volontai re de grossesse par voie medicamenteuse et en matiere de vaccination•, le service public de la diffusion de la droit, https;//www . le­ gifrance.gouv.fr/elVdecret/201 6/6/ 2/201 6743/joı\exte 41

Berer, Marge (201 7), "Abortion law and Pol icy Around the Wor l d : in Search of Decriminal ization", Health and Human rights, 1 9 (1 ), s. 1 3-27.

42 " l a Cham bre approuve la l o i qu i sort l'IVG du Code penal mais ne la depenali­ se pas" (201 8), Radio t�levision belge francophone, https;//www.rtbf.be/infotbel­ gique/deta i l_la-chambre-approuve-la-loi­ q u i-sort-1-ivg-du-code-penal-mais-ne-le­ depenalise-pas?id=l 0036974 43 5 2 3 7 Türk Ceza Kanunu (2004), https;// www .tbmm.gov.tr/kanunlar/k5237.html

•

429

1 980'/erden Günümüze Türkiye'de Feminizm ve Cinsellik S U Z A N SA N E R - Ş A H İ KA Y Ü KS E L

430

Bu yazıda Türkiye'de 1 980 sonrası femi­ nist hareket içinde cinsel l iğin farkl ı yüz­ leriyle nasıl temas ed i ldiği, neler yazıldı­ ğı, nasıl bir fikriyat birikti rildiği ele alına­ caktır. Bu amaçla Kadınca, Yazko-Somut dergisi 4. Sayfa, Feminist, Kaktüs, Pazar­ tesi, Amargi, Feminist Politika gibi femi­ nist dergi lerle akadem ik yayınlarda yer alan bazı feminist çal ışmalar gözden ge­ çirilecektir. Cinsellik denince ilk akla gelen iki in­ sanın, genellikle de bir kadınla erkeğin sevişmesidir. Oysa cinsel lik çok boyutlu­ dur; bedensel, psikoloj ik ve sosyal koşul­ lardan etkilenir. Kişiden kişiye farklı l ıklar olabildiği gibi, aynı i nsan ı n yaşam ı n ı n farklı devrelerinde değişen ifadeleri ola­ bil ir. Sevişmenin amacı sadece cinsel do­ yum sağlamak değildir; biriyle, birbirin­ den çok farkl ı nedenlerle de sevişi lebi lir. Cinselliğin ifade edilmesindeki farklıl ıkla­ rı kabu l lend iğimiz zaman, onu tek bir amaca veya duruma kısıtlayamayız. Kadınlar açısı ndan ci nsel l i k, yaşanan deneyime bağlı olarak bazen hoş, keyifl i, romantik bir yakı nlaşma, bazen bir zo­ runluluk dolayısıyla da çekince ve tiksin­ me, acı gibi hoş olmayan duygularla ya­ şanır. Cinselliğin erkek eksenli olarak ve mutlak bir şeki lde aile ya da heteronor­ matif iki l i cinsiyet sistemi içinde tan ım­ lanması, özel likle kadınların cinsel sağlı­ ğı açısından birçok sorunun kaynağıdır. Cinsell iğin farklı boyutlarıyla ilgili ko­ nular ilk olarak lstanbul Üniversitesi İs­ tanbu l Tıp Fakü ltesi 'nde 1 998 y ı l ı nda ders kitaplarına gird i (ITF, 1 998). Ayn ı yıl, Cinsel Eğitim Tedavi Araştırma Der­ neği (CETADl kuru l d u . Dernek sağl ı k alanında çal ışan uzmanlara yönelik eği-

timler düzenledi, ayrıca halkı bilgi lendir­ me çal ışmaları da yaptı. ilk 1 6 yıl baş­ kan l ığını bir kadın, Dr. Nesrin Yetkin yü­ rüttü. Cinsel Sağl ık ve Üreme Sağl ığı Araştır­ ması veri leri ne göre; kadı nlar cinsel l ikle i lgi l i yüksek oranda bi lgisizken erkekler yü ksek oranda yan l ı ş bilgi l id i r. C i nsel mitlerden en sık görülen "Sevişmeyi baş­ latan kad ı n ah lılksızd ı r" ifadesidir. Evli kadın lar için cinsel lik alanı nda eşlerinin rehber olduğu, kad ı n lar için " i l k" bilgi kaynağı n ı n da eşleri olduğu bildirilmiştir. Halkın üçte ikisinin, ağırl ıklı olarak ka­ dınların, oku llarda cinsel eğitimden yana olduğu görülmüştür (CETAD, 2006). Dü nyada ve Türkiye'de ci nsel i l işki yaşı gençleşmekte ve partner sayısı art­ maktadır. Cinsel lik konusunda farklı bo­ yutlarıyla son kırk yıl içi nde olan gel iş­ meleri izlersek cinsel l ikle ilgili tutumun değiştiğini görürüz.

CiNSEL iŞLEV Ci nsel l iğin sağl ı kla birl ikte anılması i l k bakışta garip gelebilir. Ancak hazzın er­ kek egemen kurgusu, kadınların sağl ığı­ nı, yaşamsal işlevleri ni olumsuz etki ler. Feministler Türkiye'de de evl iliği cinsel­ l iğin "yasal" ve "zorunlu" olarak uygu­ landığı bir kurum ol arak tan ımladılar. Cinsel sağl ı ktan söz edebilmek için zo­ ru n l u l u k olarak yaşanmaması gereği ne işaret ettiler. Türkiye'de son otuz yı lda yapılan ça­ lışmalarda, cinsel sorunu için klinik yar­ dım alan kadınlara en sık vajinismus ve cinsel isteksizl ik tan ısı konmaktadır (Ka­ yır, 1 990; Hacıoğlu Yıldırım, 201 3). Ka-

dın ruh sağl ığının, kadınların yaşamı çer­ çevesi nde ele a l ı nması, kad ı n la erkek arasındaki eşitsiz güç i l işki lerini görmez­ den gelmeyen, topl umsal ci nsiyete du­ yarl ı yaklaşım ve tutum alınması oldukça yenidir (Gülseren ve Başterzi, 201 7; Sa­ ner ve Tırtıl, 201 7). Kadınlar için ci nsel l iğin anlamı, fizyo­ loj i s i ve deney i m lenmesi erkeklerden farkl ıdır. Cinsiyet farkl ılı klarını ayrıntı la­ rıyla anlamak, kadın cinsell iğine dair ve­ rileri doğru değerlendirmek için önemli­ dir. Kad ı n ci nsel anatomisinden bahse­ derken de kadın cinsel organının adlan­ dırılmasından başlamak doğru olur. Ken­ di cinsel organımıza verdiğimiz isim ya­ bancı bilimsel bir kel ime mi, .argo mu, eski Türkçe mi? Türkçede cinsel işlev için en uygunu "sevişmek" fi i l i mi? Handan Koç bunu çok açık bir şeki lde "amımızın adını koyalım," diyerek ifade etmişti. Toplumsal ci nsiyet eşitl iği, fem inizm ve demokrasi alanlarında öncü çal ışma­ lardan birini Şirin Tekeli, 1 987 yı l ı nda insan Hakları Derneği'nde "Dayakla iş­ kence arası nda fark yoktur" başl ıklı ko­ nuşmasıyla sundu. Tekeli'ye göre, kadın bedeni sokakta sarkıntı l ı k ed i lebi lecek, ırzına geçi lebi lecek bir nesne gibi görü­ lüyordu. Kadın ların anayasal olarak sa­ hip olduğu çal ışma hakkı, Medeni Ka­ nun'a göre ailenin reisi erkek olarak ta­ nımlandığı için k3ğıt üzerinde kalıyordu. Evl i kadının çal ışmasının fi i len koca izni­ ne bağlı olması, dayağa katlanmak, kat­ landığı sürece de gizlemek zorunda kal­ masına ve giderek güçsüzleşip hastalan­ masına yol açıyordu (Tekeli, 1 988).

CiNSEL KiMLiK Cinsell i k, salt bir işlev değil aynı zaman­ da kimliğin bir parçasıdır. Kişi arzu duy­ duğu cinsiyetle bir yakınlık kurar, böyle­ ce arzu, davranışla eyleme geçer. Karşı cinsiyete arzu duyan ve onunla duygusal ve/veya fiziksel yakınlık yaşayan kiıi lerin "Ben heteroseksüelim" demesine ihtiyacı

43 1

Kadınca, Mayıs 1992.

yoktu r. Egemen dü nyada prestiji olan kiml iğe sahiptir. Kendi cinsiyetinde kişi lere arzu duyan bir kadın ise bir başka kadınla il işki, aşk, tek gecelik i l işki yaşadığında bunu etrafa aç ıklar m ı ? iş yerinde, okulda, camide, sokakta yürürken, evde bulaşık yıkarken o kend isini nasıl görür? " Ben lezbiye­ nim• diye tanımlar m ı ? Tanımlarsa onu nasıl taşır? Heteroseksist cinsiyetçi sistem lezbiyenleri görünrnezleştirmekte ve in­ sandan çok erotik bir malzemeye çevir­ mektedir (Kaptan, 201 3). Trans bireyler dost, düşman hangi çev­ rede büyürse büyüsün ses değişim yaşı travmati k bir devred ir. Bu, kend i s i n i n cinsiyetine itirazının olduğunu bi len ve bilmeyenler için geçerlidir: Kırılan guru­ run sesi (Başar ve Yüksel, 201 4). Çocukluk cinsiyet rolü uyumsuzluğu­ nu sıklıkla şöyle ifade ederiz: "çocukluk­ taki cinsiyetine uygun olmayan davranış­ lar, etkinlikler sergileyen çocuklar." Oy­ sa şöyle demel iyiz: •çocukluktaki cinsi­ yetinden beklenen davranışları, etkinlik­ leri se'71ilemeyen çocuklar".

CiNSEL TRAVMALAR

432

Türkiye'de aile içi çocuk cinsel istismarı­ nı konuşmak güçtü. i l k olarak yurtdışın­ dan femi n ist uzmanlar aracıl ığıyla d i le getirildi. Frauke Tieegen ( 1 988) ve Judith Herman ( 1 994) tecavüz konusunda hem profesyonellere yönelik hem halka açı k konuşmalar yaptı lar. Y ü ksel v e Kayı r (1 987), ilk olarak baba k ı z ensestinde an­ nenin konumuna eğilen bir yazı yazdılar. 765 sayı l ı esk i TCK'da tecavüz eden erkek, beş yıl süreyle evl i kalmak koşu­ luyla, tecavüzcü olmaktan çıkıyor, ma­ sum oluyordu. Ailenin namusu aklanıyor ve kadının cinsel saldırı ardından yaşadı­ ğı travma deneyimi adeta toz olup uçu­ yordu (Asma, 201 8). Bazı cinsel istismar türleri ise "normal" kabul edi lmekte ve yer yer onların travmatik olarak tan ım­ lanmayabi leceği ileri sürül mekte. Aç ık­ lanması ve ispat edilmesi zor olan evli­ likte ya da randevu esnası nda tecavüz, bu tür "mazeretl i" cinsel istismar örnek­ leri ndend ir (Yüksel, 1 989, 1 995, 1 996, 201 0). Cinsel saldırılar ruh sağlığını etki­ ler, travma ile i l işkil i ruhsal sorunlara ne­ den olur. Kad ı n ların yaşad ı kları cinsel şiddeti uygu layan kişi eşleri olduğunda kendi lerin i tecavüz mağduru ve eşlerini "tecavüzcü" olarak adlandırmayabi lirler. Suçluluk duygusu kadı nları güçsüzleşti­ rip boyun eğmeye, yeniden istismara uğ­ ramaya aç ı k hale geti reb i l i r (Duman, 201 2). Ancak tecavüze tecavüz denme­ mesinin, tecavüzü yaşayanlarda travma­ tik sorunların gel işmesine karşı tek başı­ na koruyucu bir etkisi olmaz. Tanıkların konuya hoşgörü l ü yaklaşması, benzer davranışları besler. N itekim eş şiddetiyle yaralanan kadınlar, sağlık kuruluşlarında eşlerinin kötü muamelesini gizleyebil ir. Sağlık personel i eş şiddetinden kuşkulan­ mayabilir, kuşkulansa da bunu kadınlara bel l i etmeyebi l i r. Özel l i kle yakın ilişki­ lerde ve aile içi şiddetin gizl i kalmasını engellemek üzere eş şiddetinin rutin ola­ rak araştı rı lması öneri lir (Yüksel, 2009).

Tıp ve ruh sağl ığı alanında çıkan bi­ l imsel dergilerde kadınların cinsel doyu­ mu ve yaşadıkları cinsel travmalar hak­ kında çalışmalara 2000' 1 i yıl lar öncesin­ de daha az rastlanmaktaydı . Günümüz­ de kadın cinselliği ile ilgili tez ve farkl ı yayınlar giderek artmakta. Kad ı n bakış açısından Nôro-Psikiyatri Arşivi dergisi­ nin özel bir sayısında Cem Kaptanoğlu, Ayşegül Kızıltuğ, Şahika Yüksel ve Yıldız Akvardar isimli yazarların cinsel travma­ lar ve kadınlarda cinsel sorunları tartışan yazılarını ( 1 993) görmekteyiz. Daha son­ ra bu alanda çalışmayı sürdüren yazar­ lar, işkencede cinsell iğin ku llanılması ve gözaltında cinsel istismarın raporlanması projesi nde yer aldılar (Yüksel , 1 994). Soykırım tecavüzü nden hayatta kalarak Türkiye'ye sığınan Ezidi kadınların reha­ bil itasyon süreçlerinde karşılaşılan zor­ luklar ve kültürün rolü üzerine kadın ba­ kış açısından çalışmalar yapıldı (Yüksel ve ark, 201 8).

CİNSELLiK EGITIMI 1 978 yılında yayınlanmaya başlayan Ka­ dınca dergisi adı üzerinde kadınlara i l iş­ kin konu ları, bu arada cinsel l iği de ele al maktayd ı . Sağlık ve Cinsiyet kategori­ si nde, eğitici cinsel lik yazı larına yer ve­ rilmekteydi . Anne babaların çocuk cinsel gel işimine yaklaşımı nası l olmalı, çocuk­ lara cinsel eğitim verilmeli mi gibi konu­ larda cinsel l i k ele alınıyordu. Çocuktan önce anne babanın kendini eğitmesi ge­ rektiğini vurgulayan, egemen yaklaşımla uzlaşmayan bilimsel mesaj lar veri liyor, konular etik bir dille sunuluyordu. Nokta dergisi, ipek Çalışlar ve Yazgülü Aldoğan'ın editör olarak çalıştığı, 1 9831 985 yılları arasında kültür sanat ve top­ lum editörünün Tuğrul Eryılmaz olduğu dönemde, kad ın ci nsel l iği, eşcinsel l i k, ci nsel istismar ve ilgili konuları gündeme getirmekte öncü yayı nlardan olmuştur. Eryılmaz, eşci nsel l i k konusunda yayın­ larda "Hastalık değildir" şeklinde açıkla-

malarla ilgili baskı lar olduğunu, çözüm olarak # Bazı görüşlere göre hasta l ı ktır" diye yazarak bir çözüm bulduklarını ak­ tamıaktadır (30.4.201 9, kişisel görüşme). Kadınca' n ı n Kasım 1 980 sayısı nda, TRT'de Müveddet Anter'i n yapımcısı ol­ duğu, altı ay süreyle 94 bölümden olu­ şan bir cinsel eğitim programı tanıtıl ıyor: Neyi Bilelim Nasıl Anlatalım. Programda ci nsel eğitim ve kad ı n sağl ığıyla i l g i l i yanlış i nançlar, çocuğun cinsiyeti yüzün­ den kad ı n ı n suçlanması, kızl ı k zarı ve bakirelik, ilk adet endişesi, ilk gece kor­ kusu, cinsel tutukluğu yenme yol ları, in­ san yaşamında cinsell iğin önemi, cinsel­ l iğin yasak ayıp kötü olmadığı, çocuklara yalansız açıklama yapmak, hazır olmadı­ ğı bazı bilgi leri ayrı ntılarla vermemek gerektiği vb. konulara yer veri ldiği bi lgisi aktarı l ıyordu (Kasım 1 980). Kadı n ve erkekte cinsel farklıl ık, adet görme "sorunu", bekaret, orgazm nedir, çeşitleri nelerdir, istenmeyen gebelikler, "baştan sona doğum olayı", hami lel ikte ve doğu m sonrası nda ci nsel birleşme, yaşl ılıkta cinsel sorunlar gibi konular bol görsel malzemeyle birlikte ele alınıyordu (Mayıs 1 980). Kad ı n l arın j i nekologlara en sık sorduğu 50 soru ve cevapları der­ leniyordu (Kasım 1 98 1 ). Orgazmın ne olduğu, bedende nasıl değişiklikler yaptığı gibi soruların ceva­ bını bilmeyen kadınların sayısının hayl i kabarık olduğu düşünülerek, "Kimselere soramayacağınız cinsel sorular" başl ığı altında araştı rma veri leri (Master's ve Johnson, Kinsey raporları) paylaşıl ıyordu (Mart 1 98 1 ). Kadın cinsell iğiyle ilgili ez­ berleri bozan Shere H ite Raporu (1 974) "Penis yüceltil iyor, kl itoris yok sayıl ıyor" sözleriyle tan ıtıl ıyordu (Ara l ı k 1 990). Ci nsel yaşamı monotonluktan kurtarma­ nın bir yolu olarak gündüz ve yatak oda­ sı dışında sevişme öneriliyor, mastürbas­ yon ve orgazmın en doğal ihtiyaçlar ol­ duğu d i l e geti r i l i yordu (Ara l ı k 1 982). Mastürbasyon "tek sesl i cinsel l ik" olarak nitelend iri lse de yarı nki sevişmenin eg-

zers i z i o l arak sav u n u l uyordu (Şu bat 1 990). Ses ve seks arasında bağ kurulu­ yor; sevişme sırasında konuşmanın cin­ sel tahriki çoğaltan bir faktör olduğu ya­ zıl ıyordu (Mayıs 1 990). Kadınların 60'ı ndan sonra cinsel istek duyabi leceğin i (Kasım 1 982), çocuk do­ ğurmanın seks yaşamının sonu olmadığı­ nı (Ocak 1 983), orgazm olmadan da cin­ sel zevk alınabi leceğini savunan, "Hayır demeyi bil iyor musunuz?" sorusunu so­ ran, 40 yaşında doğum neden olmasın diyen yazılar vardı (Mart 1 983). Adet ön­ cesi sendromu ve cinsel tabular (Ağustos 1 984), erkeklerin doğum kontrolü (Eylül 1 985), orgazmda kadı n boşalması (N isan 1 989) tartışılıyordu. Kadınların sezaryen taleplerine eğilen, zararsız bir girişim ol­ madığına dikkat çeken kadın doğum uz­ manı görüşüne yer ver i l i yordu (Mayı s 1 990). 201 8 yılında kaybettiğimiz psikolog ve yayıncı lskender Savaşır'ın yayın yönet­ menliğini yaptığı ERO Cinsel Yaşam An­ siklopedisi, yazı kurulunda Meltem Ahıs­ ka, F i l iz Koçali, Stella Ovad ia, G ü l nur Savran, Şirin Tekeli, Deniz Türkali, Şahi­ ka Yüksel gibi feministlere yer veriyordu. Ci nsel l i ğe dair temel bilgi leri n zengi n görsel içerikle ye r aldığı i l k sayıda, cinsel ed i m i n Tü rkçede nasıl ad landırılacağı tartışmaya açıl ıyordu (ERO, 1 994). H acer Nalbant, " Kad ı n dergi leri nde ci nsel l i k ve üreme sağl ığı" araştı rması kapsamında incelediği lslami kadın der­ gi lerinde kadın cinsel l iğinin yok sayıldı­ ğına d ikkat çekiyordu. İslami kadı n der­ gi lerinde kadının daha çok çocuk üze­ rinden tanımlandığını, cinsel l iği bitmiş, yaşl ı l ı k imaj ıyla yer aldığını belirtiyordu. "Hanımlar, bayanlar" dilini kullanıp ka­ dın erkek eşitl iği tartışmasına girilmedi­ ğ i n i , fem i n izm i n redded i l d iği n i ifade ediyord u . Kürtaj karşıtı, .ai le, evl i l i k ve annelik rol lerin i n pekiştiril mesi dolayı­ sıyla kadının ev dışında çalışmasına kar­ şı bir tutumun izlendiğini aktarıyordu (Nalbant, 1 999).

433

..

CINslYET ROLLERi

434

Kadınca'da güçlü erkek-"cici" kız miti eleştiril iyor; kadınların cinsel liklerini ya­ şaya b i l mesi, bazı duruml arda onların " iyi kız" kiml i kleri n i yitirme pahasına olabi l i r den iyordu. "Çocuğum eşci nsel mi olacak?" kaygısı n ı n kaynağına i nen, kadınlık ve erkekliğin doğuştan mı geldi­ ği sonradan mı kazanı ldığını sorgulayan söyleşilere yer veri liyor, erkeğin üstünlü­ ğünün kadının aşağılanmasıyla gerçeklik kazandığı vurgu lanıyordu (Şubat 1 989). Ci nsel l i kte norma l l i k ve anormallik tar­ tışmaya açı lıyord u : "iki kişi de istiyorsa yaşananlar normaldir. Toplumca normal kabul edilen cinsel lik her zaman en sağ­ l ıklı olan değildir" (Öktem, Şubat 1 989). Annel ik rolünü doğallaştırmayan, "20. yüzyı 1 ın yarattığı anneler: kreş öğretmen­ leri" başlıklı yazı lara (Mayıs 1 980), çalı­ şan kadında düşük ve erken doğum ora­ nının daha az olduğu bi lgisine yer veri l i­ yordu (Ocak 1 98 1 ) . Kadınca, Mayıs 1 992 sayısı nda ön kapaktan "Annel iğin gereği tutsaklık deği l : En iyi anneler fe­ ministler" diye sesleniyordu. Mazoşist kadı n mitini eleştiren, çocu­ ğunu döven ve kocasından dayak yiyen tüm kadınlara boşanmayı bir çare olarak öneren görüşlere yer veri liyordu (Aysel Ekşi, Ocak 1 981 ). Seksüel suçluluğun ta­ rihsel l iğine; kadınların sevişmeye her za­ man daha az hak kazandığına ve daima daha çok suçlandığına dikkat çeki l iyordu (Eylül 1 98 1 ). Güzel l i k anlayışını sorgulayan, "dikkat edilirse toplu olmak da güzeldir" diyen (Kasım 1 979), istenmeyen tüyleri yok et­ me yol ları n ı anlatıp epi lasyonu tan ıtan (Temmuz 1 98 1 ), " Erkekler süslenmeli midir?" diye soran yaz ılar vard ı . Hale Soygazi ' n i n "Güzel l i k yarışmaları esir pazarlarıdır" sözleri aktarıl ıyordu (Aralık 1 982). Bir yandan fazla ki lolarla "akro­ batik" seks imkanları araştırı l ı rken, diğer yandan •Aseksüeller: yaşamlarında sekse yer o l maya n l ar" o l arak ta n ı t ı l ıyord u

(Temmuz 1 990). Yedi yıllık aradan sonra sahneye kad ı n olarak çıkan Bü lent Er­ soy' la söyleşi yapılıyordu (Mayıs 1 988). "Cadı" kiml iğinin tarihine, Avrupa'dan eski ve yeni "cadı"ların cinsel tacize kar­ şı dayan ışma yürüyüşü haberlerine (Ekim 1 988) yer veri liyor; "Sunulanla yetinme­ mek, yaşamdan pay almak 'cadılık' ise . . . N e mutlu cadıyım diyene" şiarı sawnu­ luyordu (Mayıs 1 990). Türkiyeli feminist­ lerin isimlerinden oluşan "Ünlü Türk ca­ dıları" l istesi yayınlanıyordu (Mart 1 992). ı rkç ı l ı k, ayrımcı l ı k ve cins iyetç i l iğe karşı Kürt kadınlarının çıkardığı bağımsız femi nist dergiler olan Roza (1 996) ve Ju­ jin ( 1 997) gibi Kürt Kadı n dergi leri nde savaşa ve cinsel şiddete karşı çıkan yazı­ lara yer verildi (Hal ide-Canan, 2005). Pazartesi dergisinin Cinsel lik dosyası nda Handan Çağlayan, toplumsal cinsiyet ro­ lü olarak "Kürt kadını" kiml iği değişmez ve homojenmiş gibi genelleştirildiğinde "Kürt kadını = töre cinayeti kurbanı" ya­ nılsamasının ortaya çıktığına dikkat çeki­ yord u . Bu kal ı b ı n ku rgu yönünün ağır bastığını, Kürt il lerinde çok sayıda güçlü ve aktif kadın örgütünün varl ığı nı, müca­ deles i n i a ç ı k l a m ad ı ğ ı n ı savu nuyordu (Çağlayan, 2006).

CiNSEL TEDAViLER Erkek merkezli bilimin bedenleri parsel­ lediğini, kadınları kendi bedenlerine ya­ bancılaştırdığını fark eden feminist araş­ tırmacı lar, kl itorisin ufak bir penis değil çevresiyle geçişl i l i k içi nde, gövdesi ve kol larıyla epey geniş, özgün bir organ ol­ duğunu keşfett i ler. Kadınca'da seksin ideolojisini sorgula­ yan; cinsel l i k nedir, kadınlık ve erkeklik cinsiyet rol leri ve cinsel kimlik nedir so­ rularına cevap arayan, cinsel terapistlerle söy l eş i lere yer veri l i yordu ( H a z i ran 1 99 1 ) . Esprili bir dille "Vajinanın dili ol­ saydı? Gözüne, eline, burnuna, kulağına, karnına utanmadan dokunuyorsun. Ama bana, yok. Bu ayrımcı l ığa son" sloganıy-

la "Tarihi bir tanışma", "Zevkler bekle­ yişte" gibi alt başlıklarla anatomik "coğ­ rafi k" bilgiler veri l iyordu (Ekim 1 991 ) . "Aşk kası ve cinsel l ik: Kegel egzersizleri ile c i nsel duyarl ı l ığınızı artırabi l irsi niz" gibi tavsiyelere yer veri l iyordu (Kasım 1 991 ) . Sorunlu seksin hasta etti ğine, cin­ sel travmalar yaşamış kad ınların çaresiz­ l iği öğrendiğine dikkat çekiliyordu (Ka­ sım 1 99 1 ). Stella Ovadia ve Bel la Habip: "Biz konuşmayınca vücudumuz konuşu­ yor. Histeri belirti leri kültürlere, zamana ve sınıfa göre değişiyor. Erkeklerde ben­ zer belirti ler 'stres' olarak adlandırıl ıyor" bilgisini paylaşıyordu (Kasım 1 991 ). Pazartesi dergisin i n cinsel l i k dosyasın­ da CETAD kongresi ne davet edilen, ka­ dın ları n ci nsel sorun larında DSM' lerde (psikiyatrik hastalıkların tanısal ve istatis­ tiksel el kitaplarında) yer alan geleneksel tıbbi sın ıfland ı rmaya iti raz ed ip "Yeni Kadın Bakış Açısından Cinsel l ik" sınıfla­ masını öneren feminist seksolog Leonore Tiefer'i n görüşleri tanıtıl ıyordu. Feminist­ ler ve LG BTİ hareketler penetrasyon odakl ı cinsel l i k tanımına meydan okusa da tanımlama iktidarının hala beyaz he­ tero erkeklerde olduğuna, konuyu tıbbi­ leştirmenin ve Viagra gibi "hızlı çözüm" çılgınlığının tehl i kelerine dikkat çekili­ yordu (Tiefer, 1 999; CETAD, 2006). Pazarteside Zeynep Pınar, kadın bede­ n i n i n kara n l ı k bölge, b i r kör nokta, Freud'un deyişiyle "kara kıta" olduğunu, kadınların hazz ı nın çok uzun zaman gün­ deme gelmediğini, gündeme gelebildiğin­ de ise erkeğe göre tanımlandığını yazıyor­ du. Klitorisin küçük bir penis muamelesi görmesini, ancak "ön sevişme" sahnesin­ de rol alabilmesini eleştiriyordu . Orgazm olmayan kadınların önce "frijit" olarak ta­ nımlandığına, sonra •anorgazmi", cinsel "işlev bozukluğu" tanısı aldıklarına; or­ gazmı n kadınların önünde yine yerine ge­ timıeleri gereken bir görev olarak durdu­ ğuna dikkat çekiyordu (Pınar, 1 997). Feminist Politika'da Hasbiye GOnaçtı, olağan bir süreç olan menopozun, ticari-

PAZARTESi -- - · - · · · ... - -

-··-..

435

Pazartesi l1e Viagra gibi "hızlı çözüm" çılgınlıfına dilckat çelcillyordu. leşmiş sağlık endüstrisince hastalıkmış ve tedavi edilmeliymiş gibi sunulup üzerin­ den kazanç sağlanacak bir "sorun" hali­ ne dönüştürüldüğünü savunuyordu (Gü­ naçtı, 201 1 ).

CiNSEL TABULAR Çocuk doAduğunda, yüzünden önce me­ rakla cinsel organlarına bakı lır ve görü­ len organa göre sınıflandın l ı r. Cinsiyete uygun davranışla ilgili "sağl ıklı" ve "nor­ mal" i l işkilenme doğrultusunda harekete geçi l i r. Cinsel tabular, kültOr ile düzeni n sınırlarını gösterir. Kabul edilenle yasak­ lanan arasındaki ayrımın sürekl i yapıldı­ ğı, heteronormatif ikili cinsiyet sistemin­ de, kişi lerin cinsel istekleri, heyecanları egemen cinsiyetçi önerilere denk düşme­ diğinde ne olurl Toplumsal onay adına c i nsel arzu saklanabi l i r, olduğundan farklı kıl ıflarda sunulabi lir ama yok edi­ lemez. Kadınca'da ci nsel konulardaki tutum ve inançları saptamak üzere yayınlanan anketlere gelen cevaplara yönelik olarak,

436

her sayıda uzman görüşleri yer al ıyordu. Örneğin, �det zamanında cinsel ilişki ya­ sağıyla ilgili "Cinsel i l işkiden ve yı kan­ madan kaç ı nma, ' k i rlend i m ' kel i mesi Akdeniz havzası ü l kelerinde var. Oysa yıkanmanın h içbir tıbbi sakı ncası yoktur, tam tersi sağlık için faydal ıdır, rahatlatır" bi lgisi aktarı lıyordu (Selçuk Erez, Şubat 1 980). istemek ve doyuma u l aşman ı n kadınların da hakkı olduğu, toplumun kadınlara arzuyu yasakladığı yazılıyordu (Temmuz 1 98 1 ). Cinsel tabu olan bir konuda; anal seks­ le ilgili olarak Filiz Koçali dinsel, yasal, feminist, muhafazakar bakış açı larından farklı görüşler dile getiren uzmanlarla kcr nuşuyordu. Normal denilen cinsel il işkide erkeğin eşi ni zorlamasının boşanma ne­ deni olmaması, vaj i nal i l işki biçimi ka­ d ı n l ı k görevi olarak değerlend i ri l i rken anal seksi n eza veren davranış olarak açıklanmasındaki çel işkinin altı çiziliyor­ du. Şahika Yüksel : "Sekste iki kişinin gö­ nüllü istediği her şey yapı labi l ir. Ama hiç­ bir şey asla, sadece erkeğin isteğiyle ol­ mamalıdır. Eğer kadın da gönüllü olarak yapıyorsa, ardından utanç ve baskı yaşa­ mamalıdır," görüşüyle, özel l ikle kadının gönül rızasının önemini her türlü cinsel il işki için vurguluyordu (Mayıs 1 988). Zinan ı n koşu l ları n ı n erkek ve kad ı n i ç i n ayrı olması (kadın i ç i n b i r kere dahi, erkek için bir kere değil sürekl i olması­ nın cezalandırılması) sorgulanıyordu. Zi­ nanı n bir boşanma neden i olarak i leri sürülebilmesi nin, erkek için kolaylaştırı­ l ı rken kadı n için zorlaştı rıldığına dikkat çek i l i yor, iş z i naya gelmeden çiftlerin ayrılması öneri l iyordu (Temmuz 1 982). Kasım 1 988'de istanbul'da yapı lan 1 . Cinsel Fonksiyon ve Bozuklukları Kong­ resi'nde Şahi ka Yüksel'in sunduğu araş­ tırma sonuçlarına Kaktüs ve Kadınca der­ gi lerinde yer veriliyordu: "Erkek cinselli­ ğini merkez gören, orgazm ı tek hedef alan bir cinsel lik anlayışı ve yapay kl ito­ ral/vaginal orgazm tartışması nın meşru­ laştırılmasında, 'bi limsel' olarak savunul-

masında, Freud'un yeri tartışılmaz ve dö­ nüştü rül mesi gereken bir miras olarak karşımızda durmaktadır'' (Yüksel, 1 989). Kad ı n c i nse l l iğine getiri len pek çok "ambargo" irdelenirken; kadının ya erke­ ği merkeze alarak "o"na göre cinsel l i k yaşıyor y a d a orgazm takl idi yapıyor ol­ duğu açıklan ıyord u . lü ITF Psikiyatri ABD 1 988 araştırma sonuçlarına göre ka­ dınların % 36'sı hiç orgazm yaşamıyor, % 1 S'i nadiren orgazm yaşıyordu. Kadın­ ların doğası çok orgazmlı olduğu halde verilerin böyle olduğunun, yani bu duru­ mun "doğaları gereği" olmadığı n ı n altı çizil iyordu . "Kadınlar neden orgazm tak­ l idi yapıyor?" sorusunun cevabı; erkeğin yeterl i l iğini ona göstermek ve kendi ye­ tersizl iğini ondan saklamak için şeklinde ifade edil iyordu (Yüksel, Haziran 1 990). Ci nsel terapist Arşaluys Kayır "Frijit doğulmaz, olunur" sözüyle, çoğu kültür­ de kad ı n ı n cinsel zevk alması nın zaten beklenmediğine dikkat çekiyordu (Mart 1 989). " Korku nun sekse faydası yok" başl ığı altında seksin her zaman muhte­ şem bir zevk kaynağı olup olmadığı sor­ gulanıyord u . Beğen i l memek korkusu, •ya doğal deği lse" korkusu gibi korku lar, endişeler, kuşku lar i rdelen iyor, seksin kend ini bırakmak olduğu açıklanıyordu (Kasım 1 990). "Yaşl ı l ı kta c i nsel l i k : Erkeğe hay hay, kad ına vay vay l Seks hormonları siz i n i ç i n çalışıyor" g i b i cinsel l iği olumlayan mesaj larla menopoza girmiş kadında da hormon salgılandığı, normal cinsel dürtü olabildiği bilgisi veril iyordu (Ocak 1 99 1 ). Çokeşl i l i k mi, tekeşlilik mi konusu ka­ dın erkek birlikte tartışılırken Yaprak Zih­ nioğlu : "Evl i l i k ve fahişelerle birlikte ço­ keşli bir yaşam düzen i kuru lmuş. Erkek­ lerin çokeşli ol ması düzen i asl ında çok eski, ataerki l toplumda başlıyor/ diyor­ du (Eylül 1 990). Kadınca' n ı n i l k yıllarında homofobik yazılar da d i kkat çekmekteydi : "Aileler çocuk eğiti m i nde di kkat etmeli, yan l ı ş tutum ve öğreti ler kızları erkeksi görünü-

me erkekleri de kadı nsı tavırlara sokabi­ lir. Kız çocuklarını erkek gibi, erkek ço­ cukların ı kız gibi giydirmek çok hatalı­ dır. Mutsuz evl i l i kler biseksüel ol maya neden olabi l i r" (Suna Tanaltay, Şubat 1 980). Ayrıca "Sevici ler: yalnız ve mut­ suz, çoğu çok çirkin kad ın lar, femi n ist hareketin bir aşırı ucu; bu eylemlerin ka­ dın hakları özgürl üğü i le hiçbir i l işkisi olamaz, kadınları hareketten soğutmaya yarar," gibi ifadelere de yer verilebiliyor­ du (Ağustos 1 982).

KÜRTAJ Duygu Asena, 1 978-80 yıllannda henüz örgütlü bir kadın hareketi ortada yokken Kadınca dergisinde kürtajın bir an önce yasal laşması n ı savunan yazı lar yazıyor­ du (Mart 1 979). İlk feminist yazıları n yer aldığı Yazko-Somut dergisi 4. Sayfa'da Şule Torun, kadınların bedenleri üzerin­ deki tasarruf hakkının kocaya devredile­ meyeceği n i savunurken "Kürtaj bir do­ ğum kontrolü ve nüfus planlaması yönte­ mi olamaz. Böyle kullanı ldığında vahşi ve acımasız bir yöntemdir," diyordu (To­ run, 1 983). Stella Ovadia'ya göre "Cinsel eğitim ve özgürlük yaygın laşmal ı ve ka­ dınlar nüfus planlamasında söz sahibi ol­ mal ı/ idi (Ovadia, 1 983). Feminist Politika dergisi nde Avukat Meriç Eyüboğlu, tecavüz gebeliklerinde yasal kürtaj süresi 1 O hafta yerine 20 haf­ taya uzadığı halde, uygu layıcıların bunu bilmediği n i belirtmekte; hekimin, savcı izni gerekmeksizin gebel iği sonlandırabi­ leceği halde kadının istemediği bir gebe1 iği yaşamaya ve "doğurma cezası"na mahkOm ed i ldiğine di kkat çekmekteydi (Eyüboğlu, 201 2).

ERKEN EVLiLiK Erken yaşta zorla evl i l iklerde olduğu gi­ bi, kadınlar cinsell iği zorunlu olarak bir erkeğe haz, orgazm, çocuk vermeye yö­ nel ik olarak yaşamaktan kurtu lduğunda,

kiminle sevişeceğini gerçekten seçebilir. Türkiye erken yaşta evl i l i kte Avrupa ülkeleri arasında ikinci sıradadır; her on kad ı ndan üçü çocuk yaşta evlenmiştir (Sönmez ve ark., 201 4). Çocuk cinsel is­ tismarcı larının, mağdurlar i le evlendikle­ rinde cezadan muaf olmasını öngören af konusu 201 6'da Mecl is'e aniden getiril­ diğinde, aralarında Türk Tabipleri Birliği Kad ı n Heki m l i k ve Kad ı n Sağl ığı Ko­ lu'nun da bulunduğu 1 3 7 kadı n ve LGB­ TI örgütü çok -hızlı bir şekilde koordine olup TCK 1 03 Platformu'nu oluşturur. Yapılan eylemlerle önerge geri çek i l i r. Platformun 2 1 . 1 .201 9 tarihli basın bildi­ risinde: •çocuk istismarcılarına affı, aklı­ n ıza da Meclis'e de getirmeyin !", "Erken ve zorla evl i l ikleri meşrulaştıracak hiçbir yasal değişi klik kabu l edilemez!" denilir.

BEKARET "Ar değil iz ! Zar deği liz! Mal deği liz! Fe­ ministiz biz i" isyanı, cinsel hazzın öznesi ol maya doğru yü ksek sesle atı lan i l k adımdır. 2 3 Ocak 1 990'da Karaköy'de genelevlerin bulunduğu Zürafa Sokağı'na gidilir. Kendisine "iffetli kadın" yakıştır­ masını kabul etmeyen kadınlar, kendi ha­ zırladıkları, "babayasa" tarafından verilen "iffetli kadın" vesikalannı yırtarlar. "Tüm tecavüzler suçtur ve acıtır. Kiminde vesi­ kası, kiminin elinde nikah cüzdanı olabi­ l ir. Aynı yazgıyı paylaşıyoruz. Sokakları ve geceleri istiyoruz!" sözleriyle yapı lan eylemlerden sonra, tecavüz mağdurunun seks işçisi olması durumunda fai le 2/3 oranında ceza indirimi getiren TCK 438. maddesi yürürlükten kaldın lmıştır. Türkiye'de kad ı n bekareti nin (erkeğin deği l) halen önem l i bir erdem olduğu, erkek sadakatsizliğine hoşgörünün daha fazla olduğu; kad ı n lardan evlenmeden önce ci nsel l i k hakkı nda fazla bi lgi l i ol­ maları beklenmezken, evlend i kleri an­ dan iti baren başar ı l ı bir ci nsel yaşam bek lendiği bi ldiri l mekted ir (Yü ksel ve Cindoğl u, 2006).

43 7

438

Kadınca'da vajinismusun, bek3.ret zan önemini korudukça hep olacağı, dış ülke­ lerde ise nadir görüldüğü vurgulanmak­ taydı (Kayır, Kadınca, Mayıs 1 989; Kayır ve ark., 1 987; Kayır, 1 990). Yatak odası­ n ı n bir ring ol mad ığı, başarmak değil paylaşmanı n öneml i olduğuna dikkat çe­ kilmekteydi . Seksin ne sınav ne de ödev olmadığı; pek çok kadının, espriden uzak erkekleri kasıntı ve soğuk diye değerlen­ dirip kendi lerini güldüren erkeklerden et­ ki lendiği ifade edil iyordu (Ağustos 1 989). Yasak, sansür, i n kar, ceza : Nsuçlu seks"i n i rdelendiği yazılarda sosyal an­ tropolog Semra Somersan, kadının suçlu­ luk duygusunun cinsel l i kle sınırlı olma­ d ı ğ ı n ı vu rgu l uyord u . G azetec i Yelda NKadınlara cinsell iğin ayıp olduğu öğreti­ l i yor. Kad ı n kend i n i veri r, erkek sah ip olur . . . Küçük bir kızken de, küçük kızlık­ tan genç kızl ığa adım atarken de, kadın­ ken de baskı lar, ayıplamal ar, yasaklar yaşa n ı r du rur: d i yordu (Ocak 1 990). Ayşe Düzkan'a göre "Bu toplumda ya­ takta 'almak vermek' fi i l i bu lunmaktadır. Kadın aşktan daha çok duygusal şeyler, erkek ise cinsel l i k beklemektedir. Erkek klitorisi bile duymamış"tı . Feministlerle yaşayan, "kı l ıbık değil kalbi ı l ık" olarak nitelenen bazı erkekler; "Birlikte gel işi­ yoruz," şekl i nde görüş bildiriyordu. ikti­ darlarını sorgulayan, omuzlarındaki ikti­ dar yükünden bunalan bu erkekler femi­ nistlerle yaşamanı n hiç de zor olmadığı­ nı söylüyorlardı (Mayıs 1 990). SEKS IŞÇILIGI Modern toplumda kad ınlar cinselliği i l iş­ kisel olarak yaşamaya eği l i m l idir. Oysa erkek cinsell iği sadece haz odakl ı, dola­ yısıyla da bir il işki içinde olmadan, sade­ ce o ana yöneli k bir arzu şekl inde yaşa­ nabi l i r. Paralı seks endüstrisi bu sosyal fark üzeri nde kuruludur (CETAD, 2006). Türkiyeli feministler arasında seks işçili­ ğini bir meslek olarak değerlendirme eği­ limi yüksektir.

Stella Ovadia "Fahişel ik bekaretin öte­ ki yüzü . Fahişel ik kötü lenmeli ki bek3.ret kutsal olsun. 2/3 ceza indirimiyle dayak arasında büyük fark yok. Bu düzende kaç kişi mesleğini seçebilmiş ki fahişe seçsi n ?" d iye yazar (Ovad ia, 1 990). Mü­ ge Yetener, ev kadınları ile seks işçi lerini karşıt kadınlıklar olarak inşa eden ve bu­ nun içsel leştirilmesini sağlayanın patri­ yarka olduğunu, kad ı nların kurtul uşu perspektifinden taleplerin ortaklaştırılabi­ leceğini savunur (Yetener, 2009). Ev ka­ d ı nları n ı n boğaz tokluğuna çal ışan "ev işçileri" ol arak erkeklere sundukları ev içi emekler i n i görü n ü r k ı l ma, sağl ı k, emekl i l i k hakkı m ücadeles i n i n, •seks işçileri"nin sağlık, güvenlik ve emeklilik hakkı mücadelesiyle ortaklaşmak zorun­ da olduğunu vurgular (Yetener, 201 0).

CiNSEL ÖZGÜRLÜK VE FANTEZiLER Kadınlar için bakire/ değil, iffetli/ iffetsiz, anne/ anne olmayan, evli/ evl i olmayan, başörtülü/ başörtülü olmayan gibi ayrım­ lar yeni deği l . Bu aynı zamanda kadınla­ rın cinsel l iğe sadece evet veya hayır di­ yebilen, • namus" bekçisi varlıklar olma­ ya zorlandığı, hayal gücü nden yoksun bir dünyadır. Kaktüs'ün cinsel l i k dosyasında Hacer Ansal kad ı n ların fantez i leri n i sorgu lar­ ken, kadı n ve erkekle ilgili cinsel m itleri de sorgulamaktayd ı : "Hepimiz, güçlü, güvenli, kararlı, ne istediğini bilir ve ka­ bul ettirir erkek imaj ı ndan hoşlanmayı, 'seksi' bulmayı ve cinsel olarak çekilme­ yi öğreti lmedik mil Diğer yandan cinsel olarak çekici olmak için hülyalı bakma­ yı, davetkar ama aynı zamanda masum olmak gerektiğini, kesinl ikle inisiyatif al­ madan beklemeyi, edilgen olmayı öğre­ tilmedik m i l Erkeklerin cinsel olarak da­ ha üstün olduğu, ci nsell iğe kadınlardan çok daha faz la gereksinim duydukları, cinselliklerinin daha az kontrol edilebilir olduğu, erkek l i kleri gereği bu gereksi ­ nimlerini sık s ı k -icabında- değişik kişi-

lerle cinsel ilişkiye girerek giderebildikle­ ri, bu konuda fazla eleyip sık dokumaları gerekmediği öğretilmed i mi bize?n (An­ sal, 1 990). Gülnur Savran, fem i n ist ol man ı n du­ hul sırasında ve erkekle aynı anda or­ gazm olman ı n •ulvi l iği"ni yavaş yavaş ortadan kald ı rdığı n ı ; zorunlu heterosek­ süelliğe karşı çıkmayı, lezbiyen i l işkileri seçmeyi mümkün kıldığını savunuyordu (Savran, 1 990). Pasifl ik erkeklere yasak­ land ığı sürece, erkek ci nsel kiml iği nde aktifl iğin zaman zaman saldırganl ığa dö­ nüşmesinin neredeyse kaçınılmaz oldu­ ğuna dikkat çekip •Sevgiyle arzuyu, şef­ katle şehveti bölen sınırları ortadan kal­ d ı ran, hepsi ne birden sah i p ç ı kan bir ci nsel liğin öncüleri neden kad ı n lar ol­ ması n ?n diye soruyordu (Savran, 1 995). Cinsiyetç i l iğin varl ığı n ı sürdürdüğü bir dünyada "cinsel devrim"in kadınlar için "iğdiş edilme" anlamına geldiğini; cinsel •özgürlüğün" karşıtıyla yani cinsel şid­ detle iç içe girdiğini vurguluyordu. Cin­ sel l iği doyasıya ve kend i seçtiğimiz gibi yaşamaktan vazgeçmemeyi, ama femi­ nizmin dönüştürücü silahlarını, onun yı­ kıcı l ığının sağlad ığı gücü elden hiç bı­ rakmamayı savunuyordu (Savran, 1 998). Baskıdan kurtulup dizginlerinden boşan­ mışçasına hazcıl ığın sonsuz serüvenleri­ ne açılmak ile kadın larla zaten "yanl ış" sevişen, sevişme adı altında onlara teca­ vüz eden erkeklerden uzak durmak ara­ sında; kad ı nların cinsellikleri nin duygu­ lardan özerkleşebildiği, erkeklerinkininse bağı m l ı l ı ktan travmatize ol mad ığı b i r dünya perspektifinin mümkün olduğunu i leri sürüyordu (Savran, 201 1 ). Pazartesi dergisinde, Beyhan Demir ve Handan Koç'un hazırladığı "Ayıp Köşe" yazılarında kad ınların cinsel fantezi leri­ ne yer veri liyordu (Demir ve Koç, 2006). Meltem Ahıska, •siz de erkekleri 'götür­ mek' istiyor muyuz?" sorusunu ortaya atıyor (Ahıska, 1 995), Nesrin Tura, ortak bir erotikanın ne kadar mümkün olduAu­ nu tartışıyordu (Tura, 1 995). Zeynep Pı·

nar, orgazm •edilmeyi" beklemek yerine her kadının kendi duyarl ıl ığın ı hep daha çok keşfe ç ı k ı p öğrenerek artırması n ı n kendi elinde olduğunu vurguluyordu (Pı­ nar, 1 997). Ayşe Düzkan, "Masal lardan pornoya, romantik komedilerden moda endüstrisi­ ne pek çok şey kimi, nerede, nasıl arzula­ yacağımızı, kafamıza vura vura dikte edi­ yor. ( ... ) Cinsel arzunun, biyolojik ya da toplumsal cinsiyette n bağımsız olarak ge­ lişeceği bir dünyada heteroseksüel, eşcin­ sel ya da biseksüel gibi kategori ler an­ lamsız, 'geçiş' ise gereksiz hale gelmez mi?* diye soruyordu (Düzkan, 201 1 ). Alev Ôzkazanç, üniversitelerdeki cin­ sel tacizi önlemeye yönelik düzenleme­ leri n disiplinci, paternal ist zihniyete ek­ lemlenip güçsüzlük hissini, tehdit algısı­ nı güçlendi rmesine dikkat çekiyordu. So­ runu, kişisel olarak yaşanan kriminal bir sorun olarak kodlayıp çözmek i le top­ lumsal ve pol itik araçlarla hedef almak arasındaki geri limin farkı nda olma gere­ ğine işaret ediyordu (Ôzkazanç, 2009). Sezen Yalçın, kad ınların ci nsel l i kten zevk alma arayışları nın politik bir tarafı olduğunun göz ardı edilip salt hazcıl ığa indirgenmesini tehlikeli bulduğunu ifade ed iyordu. Feminist hareketin cinsel şid­ detle sıkı mücadele etmesinin yan ı nda, ci nsel liğin kad ı n lar için ele geçirilmesi gereken b i r alan olduğu gerçeği daha fazla vurgu lanmalıyd ı : •ci nsel olan da pol itiktir ve haz özgürleştirir" (Yalçın, 201 1 ). Evrim Engin de cinsel haz talebi­ nin üretimi, düşlenmesi, paylaşımı, bilgi­ sinin üretilmesi, temsi li veya temsile di­ renişiyle feminist mücadelenin kuramsal ve eylemsel k i l it bir cephesi olduğunu savunuyordu (Engin, 201 2). Amargi dergi, •Adına da Derler Seksi" adını koyduğu cinsel lik dosyası ile şiddet dolu bir dünyada ve •muktedirlerin kaşı­ mızı nereden itibaren alacağımıza kadar karıştıAı• bir zamanda hazlardan, tutku­ lardan, fantezi lerden, arzulardan bahset­ meyi anlamlı buluyordu. Hikiiyeni n ay-

439

..

d ı n l ı k yüzüne bakmayı, kendi hazzına sahip çıkanların, #parlak tüylerini seven­ lerin" hikayelerini anlatmayı önemsiyor­ du (Amargi, 201 5).

SONUÇ

440

Ci nsel l i k ve ilgili konular sadece mah­ rem değil zor konulardır. Bu sıklıkla sağ­ l ı kçılar ve doktorlar için de geçerl idir. Türkiye'de cinsel l i kle ilgili resmi tutum ve genel halk içindeki tutum ve davra­ nışlar tutarsız l ı k ve birbiriyle çelişki ler barındırır. Farkl ı nedenlerle kendisini fe­ m i nist olarak tan ı ml amamakla birlikte, ci nsel l i kle i lgili doğru ve önem l i çal ış­ malar yapan, feminist kadınların yardım ve destek aldığı uzmanlar da vardır. Türkiye'de femi n ist yaz ı nda ci nsel l i k konusu i l k i n Kadınca, Nokta g i b i daha popüler dergilerde, sonra feminist dergi­ lerde (Feminist, Kaktüs, Pazartesi, Amar­ gi), giderek ağırlıklı olarak güncel femi­ nist pol itika üretirken (feminist Politika) ele alınmıştır. Gözden geçiri len feminist dergilerde özel likle cinsel travmalara ve bilimsel tedavi yöntemlerine, giderek ar­ tan bir şeki lde yer veri ldiği görülmekte­ dir. Fem in istler, c i nsel hazzı öncel ikle bir insan hakkı olarak savunmuş, bura­ daki "i nsan"ın sadece erkek birey olma­ d ığına di kkat çekm işlerdir. Benzer bi­ çimde, femi n ist dava takiplerinde teca­ vüzün bir "insanlık suçu" olduğunu söy-

lemenin yetersiz kaldığı ; patriyarkal top­ lumda # insan" kavramının somut karşılı­ ğının erkek olduğu savunulmuştur (Kara­ kuş, 201 2). Özgür bir cinsel lik için ro­ mantik aşk, kadınsı-erkeksi rol ler, seks işçil iği gibi feministler arası tarihsel çatış­ ma alanlarından yaratıcı ve özgün cinsel politikalar üreti lmiştir. Kadınların cinsel hazzı ile toplumsal c insiyet eşitsizliğine dayalı şiddet arasındaki gerilim ve dola­ yısıyla c i n se l l iğin femi n ist anal izleri ne duyulan ihtiyaç devam etmektedir. Dünyada son yıllarda giderek yükse­ len toplumsal cinsiyet eşitliği karşıtı, an­ tifemin ist söylemler kad ı n lara yönel i k simgesel b i r şiddet örneğidir. Türkiye'de farklı l ıkçılığın "toplumsal cinsiyet adale­ ti" söylemine bürünmüş, tanrı kelamıyla kutsanmış, otoriterl ikle donanmış bir ver­ siyonu ile karşı karşıya olmamıza (Sav­ ran, 201 5 ) ; özgürl ük/m uhafazak�r l ı k, eşitl i k/adalet gibi yapay kıskaçlar icat edilmesine rağmen eski ve yeni tüm kıs­ kaçları gevşetmek üzere kadınlar güçleri­ ni birleştirmekte. Erken yaşta zorla evl i­ l ikleri n meşrulaştırılmasına, tecavüz fail­ leri n i n cezasızl ıkla ödü l lendiril mesi ne, h ad ı m , i d a m g i b i çöz ü m o l mayan "çözüm"lere karşı feminist isyanla besle­ nen kampanyalar yapıl maktadır. Kadın­ lar birbirleriyle ve feminist hareketle ör­ dükleri dayanışma ağlarına yeni i l mek­ ler, desenler, gökkuşağı renkleri ekleme­ ye devam edecektir. a

Aşk ve Hazzın Po/iti�ası: Çok Aşk/ılığın Sınırlarında Farklı ilişki Deneyimleri HANDE GÜLEN

Çewenin k.Jbugunu zorlamayı gôzümüz }'911iyor pek. Aşktaki seriNen payını yok sayıp güven verici sıgınakfar anyonız. Kim bilir belki de bikJigimiz kôtülükferi bilmediklerimize yetfedigimizden. - Tomris Uyar Uzun zamandır femi nist, queer, LGBTI+ aktivist çevrelerde, Hkendi aramızda" da­ ha sık konuşur olduğumuz, tartıştığımız bir kavram, bir i l işki biçimi var: çok aşk­ lılık ya da polyamory ya da çok eşl i lik. B u kavramlar içerdiği farklı deneyim formları ile geniş bir i l işkiler düzeyini de tarif ediyor. Açı k i l işki, takılma -hook­ u p- g i b i çoğa ltabi leceğ i m i z pek çok form çok aşklı l ığın sınırlarında geziniyor. Yani asl ı nda Tomris Uyar' ı n bahsettiği aşktaki serüven payını cinselliğe ve çok türlü yak ı n l ıklara doğru gen işleten bi­ çimler. Heteroseksüel tek eşli #romantik aşk" kurgusunun ötesi ne geçerek payla­ şılan her türlü i l işkilenmeyi haz, arzu ve ilişkiler ve hatta dostluklar açısından dü­ şünmeye çaba gösteren bir i l işki yöneli­ mi, felsefesi, politikası. Ancak bu formla­ rın bir formül ü yok, zemini çok kaygan. Dolayısıyla bu arayışın en temelinde il iş­ kinin, aşkın ve cinsell iğin #biricikl iğine" bir itiraz yatıyor. Bu nedenle ki tek eşl i çok eşli, tek aşklı - çok aşkt ı karşıtl ığının ötesinde, olumsuzlamadan yola çıkma­ yan, arzuyu, cinselliği, hazzı ve yakınlık­ ları çoğaltan bir dinamiği barındırıyor. Aşk, cinsell ik, haz, arzu ve ilişkiler fe­ ministlerin popüler #özel olan politiktir" sloganının en dikkat çeken, en merak edi­ len, en çok konuşulan ama bir o kadar da geride bırakılan başlıklarından. Ya #mem­ leket gündeminden" bir türlü sıra gelmez ya "kendi aramızda" kalır ya da patriyar-

kanın taciz, şiddet, baskı döngüleriyle uğ­ raşmaktan ötelenip dururdu. Bir süredir bu konu daha çok konuşuluyor, henüz farklı coğrafyalardaki gibi bir aktivist örgütlen­ me biçi mini almamış olsa da feminist, LGBTI+ ve queer çevrelerin gündeminde. Bu yazıda 80'1erden bugüne feministle­ rin cinsellik, arzu ve hazza dair tartışmala­ rını, özel olaıv'alan politikasının aktivizm biçimlerini düşünürken görOşmeler yaptı­ ğım çok aşklı kad ı n ların deneyimlerin i ö ne çıkarmayı amaçlıyorum. Peki bu ya­ zının bakmaya çabaladığı "biz" kiml El­ bette kolektif bir grup değil . Hayatının bir döneminde feminist, LGBTI+, queer hare­ ketlerle ilişkisi olmu� olan, 25-40 yaş ara­ l ığında, birbirini tanıyaıv' tanımayan, ba­ zen tanışıklığın mümkün kıldığı açıklıkla hazları, arzuları, il işkileri üzerine, bazen #dedikodu", bazen #iç dökme", #dertleş­ me", Nyol yordam arama" gibi biçimlerle konuşan, farklı i lişki biçimleri üzerine kafa yoran, birlikte aktivizm yapan ya da yap­ mayan kad ı nlar.1 Dolayısıyla bu yazıda kavramsal bir yanıt ya da formül aramak­ tan öte, bu tartışmaların ve kavramların arası nda ne arzu luyoruz ve nasıl dene­ yimliyoruz soruları üzerine bir katkı yap­ mayı amaçlıyorum.2 Bu yazı bu anlamda görüşmelerdeki anlatımları öne çıkarırken tüm bu yakınlıkların ve deneyimlerin tec­ rübesini de. göz önünde bulundurarak bir paylaşım yapmayı arzuluyor.3

BO'LERDEN BUGÜNE CINSELLIC!IN l'Of.ITIKASI VE FEMIN/mER Türklye'de bağımsız feminist hareketin ikinci dalRa hareketlerin etkisiyle 1 980'-

441

442

den sonra kendini göstermeye başladığı bu dönem; ilk bil inç yükseltme grupları­ nın oluştuğu, Yazko, Somut gibi karma dergi leri n yan ı sıra, Sosyalist Feminist Kaktüs ve Feminist dergi lerinin de yayın yapmaya başladığı y ı l l ard ır. Aksu Bo­ ra' nın ifade ettiği gibi 1 980' ler •pol iti k bir dil oluşturma, örgütlenme biçimlerini tartışma ve deneme dönemiydi"4 ve 80 darbesine karşı oluşan mu halefette ve pol itika yapma arayışı nda femi n istleri n varl ığı ve etkisi d i kkat çekiciyd i .5 Bo­ ra'nın altı nı çizdiği gibi fem inistler ezil­ meden kaynaklı bir negatif ortakl ık zemi­ ni tarif ediyor ve kadınların farkl ı l ıklarını ortaklaştıran bir deneyim olarak tanımla­ dıkları •kadınlık" vurgusunu öne çıkarı­ yorlard ı . 6 Ci nsel l i k, kad ı n emeği, özel alan/kamusal alan, ilerVgeri vs. ikilikleri­ ne geti rilen eleştiri ler ve pol itika yapma biçimi •ezen/ezi len" i l işkisi bağlamında ele alınıyor; feminizm, bu ikilikleri aşan bir politik mücadele hattı olarak görülü­ yordu.7 Feminist dergisi nin Ağustos 1 989 say ı s ı nda " c i nsel l i ğ i n pol itikleşmesi" başl ığı nda fem i n i z m i n "serbest aşkla" özdeşleştirilmesi eleştirili rken bedene sa­ hip çıkmanı n kadınların sadece istedikle­ riyle sevişmek olmadığı, hayır diyebi lme özgürlüğü olduğu ifade edi l iyordu.' Kak­ tüs dergisi9 ise Eyl ü l 1 990 sayısındaki cinsel lik dosyasında "Özgür bir cinsel lik için, şimdiye kadar bize öğretilenleri bir yana itip, heteroseksüel cinsel i l işki biçi­ mini sorgulamanın, tamamen kendi cin­ sel gereks i n i m lerim izden, öznel dene­ yimlerimizden kalkarak kendi cinsel ta­ leplerimizi üretmemizin, c i nsel l iğimizi buna göre biçimlendirmemizin ve ci nsel seçimlerimizi de buna göre yapmamızın zamanı gel medi mi halU" diye soruyor­ du. 1 990'1ar ise, feminist hareketin farklı bileşenlerinin bir araya geldiği, kuru ltay­ lar ve geniş çaplı organizasyonlar sonu­ cunda pol iti k farkl ı l ı kların belirginleştiği ve buna paralel hareketin kurumsal laştığı da y ı l lard ı . 1 990'lar fem i n ist hareket için, farkl ıların öne çıktığı ve çeşitlendi-

ği, 10 ayrışmalar ve yan yanalıkların belir­ gin olduğu bir dönemi ifade ediyordu.1 1 Yanı sıra, bu dönemde 1 995 yılında ya­ yına başlayan Pazartesi dergisi popüler içeriğinin yanı sıra güncel pol itik olayla­ ra değinen, cinsell ikten deneyim paylaşı­ mına kadar geniş bir havuzu kapsayan bir içeriğe sahipti .12 Ayıp kôşe bölümün­ de kadı nlar orgazm deneyimlerini, seviş­ me hikayelerini, erotik paylaşımlarını ilk kez •aç ı k seçik" yazmaya başladı lar. 1 3 Derginin 1 995 Haziran sayısının dosya konusu ise şu soruyu soruyordu: •cinsel özgürlük tuzak mı?" Bu dosyada yer alan •ci nsel özgürlük kad ı n lar için yen i bir kıskaç m ı ?" başlıklı yazıda Kaktüs dergi­ sinin de altını çizdiği •hayır" meselesinin üzerinde duruluyordu :

Cinsel özgürlük bize canımız istedi­ ğinde, toplumun baskılarına inat evet diyebilme hakkını verdi. Ne güzel! Ama istemediğimiz ilişkilere karşı bizi silahsız bıraktı. Tutuculukla suçlanma korkusu, karşımızdakini kırma endişe­ si. "bu duruma ben yol açtım galiba, şimdi 'hayır' desem ayıp olur" kaygısı gibi şeyler bazen elimizi kolumuzu bağlıyor. (...) işte bu yüzden, kendi ar­ zularımızı tanımak, onları serbestçe ifade etmek bizim için çok önemli, is­ temediğimiz zamanlarda sevişmek zo­ runda olmadığımız gibi istemediğimiz pozisyonları, fantezileri de yaşamak zorunda değiliz! Rızamızı her durum­ da bildirmeliyiz. Öyleyse yaşasın hayır deme hakkı! Ekim sayısı nda ise Meltem Ahıska14 "Biz de erkekleri götürmek istiyor mu­ yuz?" başl ıklı yazısında erkeklerin özgür­ lük meselesinde çizdiği sınırlara ve koy­ duğu kurallara vurgu yaparak arzuyu di­ lediğince ifade edebilmek için özne ola­ bilmeyi aksi halde •anlık özgürlüklerden acı çekmeye, yaralanmaya, kölel iklere varmak hiç de uzak bir ihtimal değil" di­ ye ekliyordu. Bir sonraki sayıda da aynı konu üzerinde durul uyor ve "götürmenin ..

faturası " n ı n ağırlığı ndan bahsed i l iyor­ du.ıs Gülnur Acar-Savran16 ucinsel dev­ rim kime yarad ı ? Kime yarayabi ldi?" baş­ lıklı yaz ısı nda ise "ci nsel devrim"in er­ kek iktidarını göz ardı ettiği ni, cinsiyetçi­ l iğin hep yeni formlara bürünerek varl ı­ ğını sürdürdüğünü ve bu sürecin femi­ nizmin kendi içinde bütünlüğünü parça­ layan çok çeşitli kutuplar ürettiğini söy­ lüyordu. Hazzı n güç i l işki lerinden ayrı olmadığını ve ugözü kara bir hazcıl ı k ka­ dınlara yönelik şiddeti potansiyel olarak" içerd i ğ i n i ve kad ı nların usürüldükleri" cinsel lik "piyasasında" rekabete itildikle­ rini ifade ediyordu. 1 7 90' 1ar, özel l i kle Pazartesi dergisiyle birlikte cinsel l iğin, arzunun ve deneyim­ lerin konuşulmaya başlandığı; ancak il iş­ ki biçimlerine dair henüz bir tartışman ın açı kça yapılmadığı bir dönemd ir. Özel olana/alana dair pol itika şiddet, cinsellik, taciz ve ev içi süreçlerin konuşulurluğu­ nu mümkün k ı l arken özell ikle i l işki ler kümesini alternatif pratik düzlemde ele alan bir dili doğrudan içermez. Örneğin, "aldatan kadınlar" ı n deneyimleri yayın­ larda paylaş ı l ı r; ancak tek eşl i i l işki nin dışında yaşanabilecek formlara dair he­ nüz yay ı n l arda bir tartışma yapı l maz. 2000' l i y ı l l arla birl i kte ise eşit siyasal temsil, aile yasalarına i l işkin düzenleme­ lere dair bir dizi eylem platformları öne çıkar. Yine bu dönemde yen i mecralar oluşmaya başlarken pek çok alanda ka­ dın gündemini takip eden yen i yayınlar da ortaya çıkar. 11 2000 ve 201 0'1u yıllar arasında femi nistler açısı ndan önemli bir ayrım vardır: Savunmacı bir politikanın sı kışmaları n ı n fark ed i l mesi ile birl i kte özgürleştirici, alternatif form ları arama çabası. 2000'1er, 90'1arın politik birikimi ve tartışmaları ile birl i kte bir tür kaza­ n ımlar dönemidir de. Fem i n izmin uku­ rumsallaşması" olarak dönemselleştirilen bu süreç doğrudan kadınların güçlenme­ sini sağlayacak bir dizi iyileşmeyi bera· berinde getirir. Ancak, özell i kle 2007 i le giderek ivmelenen muhafazakarl ık dön·

443 Felix Soıubois, "K.,,- serisi, I'wjust come,

A4 iiz.erlne luırakalem fl'lışmosı, 2016.

güsü, boğucu bir doğurganlık, aile ve be­ den pol itikaları ile kadınları çevrelemeye başlarken buna karşılık yapı lan eylem ve kampanyalar 90'ların savunmacı eylem pol itikası ile benzerl ik gösterir. Türkiyeli feministler 80'1erden bu yana özel olan/ alan politiktir fikriyatı nı her zaman mer­ kezine almakla birlikte, bu alanın pol iti­ kasını taciz, şiddet, ev içi emek gibi baş­ l ı klarla görünür kılmaya çabalamıştı . An­ cak özellikle 2000' 1erin ikinci yarısından itibaren giderek artan muhafazakar dal­ ga, edi n i len onca kazan ı ma aldırış et­ meksizin cinselliği düzenleyici bir strate­ ji olarak yen iden ele a l ı rken özel olan politikası sadece bu zamana kadar açık ed i l meye çalışı lan gündemlerle s ı n ı r l ı kalamazdı . LGBTI+ hareketin d e etkisiy­ le feministler cinsell iği, heteronormativi­ teyi, patriyarkanın tek eşlilik aşk arzusu­ nu ters yüz etme yol larını ararken "peki biz ne istiyoruz?" sorusunu 201 O'larla birl ikte daha yüksek sesle tartışmaya baş­ ladılar. 1' Sosyalist Feminist Kolektif 201 1 y ı l ı nda "Aile dışında hayat var! " kam­ panyasıyla yeni muhafazakarlığın "aileye dönüş" temaları n ı n kad ı n lara yönel i k "yen i bir savaş" olduğunu söyl üyor ve dayatılan heteroseksüel l i k, zoru n l u an-

444

nel ik ve il işki biçimleri dışında başka tür­ lüsü de mümkün diyordu. Feminist Poli­ tika'nın 201 1 yılı sonrası nda çıkan bir­ çok sayısında özgürleştirici ci nsel pol iti­ kanın imkiinları, deneyimler v.e alternatif i l işki formları tartışılıyordu .20 201 4 yılın­ da Amargi Dergi "adına da derler seksi" dosya konulu sayısında ise "Biz de yük­ lerimizden kurtulalım istedik, açı l ı p saçı­ l a l ı m . . . B i raz fera h laya l ı m . . . Bu kadar şiddetin, kadın bedenine dair atıp tuttuk­ ları tüm o sözleri n, ihtarların, yok say­ maların, ölümlerin karşısına çill iğimizle çıkıverelim istedik; ve altı n tüyleri m izle, arzuları m ı z la, hayal leri m i z le . . . • diyor­ du.21 Bu sayıda kavram olarak cinsel lik, deneyimleri n içinden sorgulan ıyor;22 se­ vişme, haz, arzu ve orgazm hi kiiyeleri paylaşılıyordu .23 lsmigül'ün "Arzular Şe­ lale Baraj lar Olmasa" başl ıklı yazısı nda "genel " ahlak d ı ş ı nda kalan "femin ist ah lak"ları n da -iki l i cinsiyetçil iğin, zo­ ru nlu tek eşl i l i k dayatması n ı n ötesi nde olsa da- farklı fantezi biçimlerine dair ta­ kındığı örtük mesafe ele alınıyor ve haz ve arzuların çoğaltıldığı i l işki ler üzerinde duruluyordu . 201 O'larda yaşanan Gezi direnişi, aka­ binde beliren forumlar, dayanışmalar, iş­ gal evleri gibi yeni örgütlenme biçimleri, 201 5 itibariyle Barış sürecinin sona er­ mesi, ard ı ndan gelen savaş politikaları ve bir dizi pol itik gelişme feminist hare­ ketin örgütlenme deneyi mleri n i doğru­ dan etki ledi . Bu sürecin başlı başına baş­ ka b i r yaz ı konusu olması neden iyle özetle belirtmek gerekirse, Gezi deneyi­ mi femin ist hareketin etki alanını artt ı r­ masına büyük olanak sağlarken al ışı la­ gelmiş örgütlenme deneyimleri, eylem repertuvarı ve pol itika tartışma araçları açısından bir değişim i de işaret ediyor­ du. 201 3 sonrası ivmelenen feminist ha­ reketin bu alanlarda tıkanması ve birçok feminist grubun varl ığını son landırması yeni bir politik arayışlar döneminde ol­ duğumuza işaret ed i yor. Öte yandan, 5harfli/er, Çatlak Zemin gibi İ nternet ya-

yıncıl ığı yapan mecraların yanı sıra; sos­ yal medyada bi reysel anon i m fem i n ist hesapların, blogların ve sayfaların artışı da sürekli, interaktif, etkileşimli bir yeni fem inizm pratiği olarak karşım ıza çıkı­ yor. Bu deneyimler #meetoo #sendean­ lat gibi çoğaltabileceğimiz sosyal medya kampanyalarıyla özel-kamusal alan ikili­ ğine karşı spontane bir itirazı örgütlerken aynı zamanda farklı bir "bi l i nç yükselt­ me" pratiğini de ifade ediyor. Cinsel de­ neyimleri, ironiyi, şakayı ve ifşaları da içine alan anonim paylaşım anlarını fark­ lı bir bilinç yükseltme düzeyi olarak dü­ şünebi l i riz. Daha çok gündel ik dille ken­ dine alan bulan bu paylaşım alanı özel olan/alana dair konuşmayı kolaylaştırır­ ken dij ital alandaki mecralar ise sosyal medya bağı i le okunurluğunu sağlıyor; bu mecraların yazı ve paylaşım ları ka­ d ı nlar arası nda etkileş imli bir paylaşım yaratıyor. Dolayısıyla mekansal, takvim­ sel ve örgütsel kısıtları n ötesi nde aktif, spontane ve etkileşimli bir deneyim pay­ laşımı düzeyi, feminist hareket için yeni bir eylem ve pol itika tartışma pratiği ola­ rak düşünülebilir. Örneğin, 201 7 yı lında 5harfliler sitesi nde "takılma" kültürünü tartıştıran yaz ı lar yayınlanmış ve akabin­ de sosyal medyada tartışma konusu ol­ muştu . "Takılmanın" erkeklere "sorum­ suz" bir alan açtığını ve dolayısıyla ma­ n ipülasyon ve buna eşlik eden "değersiz­ l i k" duygusunun kadınları güçsüzleştirdi­ ğini savu nan yazıya karşın ;24 bu yoru­ mun tek eşli, "güvenl i", "duygusal" alan­ lara dönüşü önerdiği ve tek eşl i i l işki ler­ de de halihazırda olan flört şiddetini ört­ tüğü ifade ed i l m işti .25 Ası l i lginç olan twitter, facebook gibi sosyal medya ka­ nallarında pek çok kadın kendi deneyim­ leri n i paylaşarak tartışmaları genişletir­ ken bir adı m ötesine de geçerek kadınlar için "güvenli" alanların ve ilişkilerin biçi­ mine dair de sorular sormalarıydı. Dola­ yısıyla bu yazının da etrafında döndüğü özel olan/alan meselesi ve i l işki dene­ yimleri açısından bu tartışmalar çok ufuk ..

açıcı oldu diyebi l irim. Kadınları n payla­ şım larında çarpıcı olan hemen hemen ortaklaştıkları nokta : Fark l ı i l işki ler ka­ dınları n arzu ve i l işki dünyalarında öz­ gürleştirici bir alan açarken cisgender natrans- erkekler tarafı ndan çoğu kez ya bir il işki olarak görülmüyor ya da il işki­ nin sınırları muğlaklaştı rı l ı p bulandı rı l ı­ yordu. Bu "bel l i belirsiz" alanın erkekler­ den kalan bakiyesinin normatif il işki lere •geri dönüş"ten ziyade özenl i , açı k ve güvenl i il işki leri mümkün kı lacak yollar aramak olduğunun da altı çizil iyordu. El­ bette, bu yol lar çoğu kez •eı yordamıy­ la", kadınların kendi aralarındaki güvenli alanlarında konuşu luyor ve tartış ı l ıyor. Dolayısıyla i l işki ister tek eşl i ister çok eşl i olsun elimizde bir reçete elbette hiç­ bir zaman olmad ı . O nedenle bu yazı da türlü kafa karışıklıklarının ve bir çırpıda cevap vermen i n güç olduğu soru ların arasında gidip gelerek, deneyimlerin ve strateji lerin peşine düşüyor.

IMICANSIZLIKLAR YARATMAK: TANIMLAR VE KA VR.4MLAR ARASINDA ÇOKLU DENEYiMLER Tek eşl i olmayan i l işki biçimleri üzerine yürütülen tartışmaların, akademik ve ak­ tivist metinlerin en çok üzerinde durdu­ ğu nokta tanımlar meselesidir. En genel anlamıyla bu kavramlar silsi lesi n i n ku­ ramsal ve pratik alana girişi 1 960'1arın "özgür aşk" ve "cinsel özgürlük" taleple­ ri ile başlar. Bu dönemde, çok aşkl ı l ı k, açık i l işki gibi tanımlar etrafında dönen bir tartışmadan ziyade komün ler, i şgal evleri ve özgürlükçü gruplarda yaygınla­ şan sınırsız ve tanımsız deneyimler kü­ mesi belirgindir.26 Bu anlamda, tanımlar­ dan kaçın ı l ı r ve farklı deneyimlerden da­ ha çok "alternatif" formlar olarak bahse­ dil ir.27 1 970'1ere gel i nd iğinde ise, 60'la­ rın ci nsel devrim ve keşif dalgası ikinci dalga femi n iz m i n ev içi emek, evl i l ik, tek eşl i l i k ve aile eleşti ri leri ile çeıltle­ nir.28 Bu dönemde cinsell iğin, evl ilik ve

doğurganlı kla eş görülmesi eleştirilirken doğum kontrol yöntemleri nin ve kürtaj ın yasallaşma talepleri öne çıkar. "Açık i liş­ ki" tanımlaması ilk kez bu dönem Nenas ve George O'Nei lls'in Açık Evlilik kita­ bıyla tartışı lmaya başlanır. BO'lerde ise bu tartışmaları takiben yakı n l ı k içeren aşk ve i l işki leri geniş bir çerçevede anla­ tan "non-monogamy" tek eşl i ol mayan kavramı ku l l a n ı l ı r.29 Tek eşl i ol mayan i l işkiler vurgusu bugün de tanımı konu­ sunda netleşilemeyen çok aşkl ı l ı k kavra­ mına alternatif olarak öne çıkarıl ır. Çok aşkl ılık ise i l k kez 1 990 yılında Oberon Zel l'in •a bouquet of lovers" isimli ma­ kalesinde geçer.30 Aktivist bir formdan öte tinsel ve aşkın özellikleri olan bir aşk vurgusu dikkat çeker. Dolayısıyla polya­ mory kavra m ı n ı n literatüre gi rmesi ve akabinde aktivist çevrelerde tartışılmaya başlanması 90'1arın ortasına rast geliyor diyebi l i riz.31 Çok aşkl ı l ı k kavram ı nda olumsuzla­ madan öte fark vurgusu vardır. Aşkın he­ teronormatif kodlar üzeri nden yükseldi­ ği, "sahiplenme", "biricik" olma gibi his­ leri n güç savaşlarına dönebilme ihtimal­ leri n i n olduğu düzeylerden farkl ı laşır. Dolayısıyla, tek eşl il iği basitçe tek bir in­ sanla birlikte olmak olarak yorumlamaz; bu nedenle tek eşl il iğe referans verecek kavra m l ardan ayr ı l maya çal ışır. Kles­ se'nin çok aşkl ıl ığın her şeyden önce bir il işki felsefesi olduğunu belirtmesi bu an­ lamda önem l idir. "Romantik aşktan sa­ hiplik duygusunun çıkarıldığı", konuşma ve yakınl ıkların önemsendiği, kıskançlık, kaygı gibi hislerin olu msuzlanmayarak konuşulabilir ve dolayısıyla birl ikte dü­ şünüleb i l i r olduğunu savunan bir i l işki yönel imidir. öte yandan, çok aşkl ı l ı k ge­ niş bir i l işkiler kümesini de içerir. Sadece birden faz l a partnerin olduğu, aşk ve ci nsel lik i l işkisinin birlikte kurulduğu i l iş­ ki leri kapsamaz. Ancak bu konu üzerin­ de hemfikir olunmuştur diyemeyiz. Kles­ � atkın polyamory i l işkilerde merkez­ de d u rd u l! u n u bel i rt i rken Easton ve

445

Hardy33 bu yorumların muhafazak�r ol­ duğunu söylerler:

... çok aşklı yaşam tarzını benimsemiş çok fazla insan olduğu gibi, 'poliamori' teriminin de çok fazla tanımı var. Sizin yaptığınız şeylerin (swing, 'fuck buddi­ es'lerin olduğu ilişkiler, gündelik seks, grup seks, vs.) çok aşk/ılığa girdiğini kabul etmeyen insanlarla karşılaşabilir­ siniz. Bu terimin en muhafazak3r tanı­ mı, sadece uzun süreli sadakata daya­ nan çok eşli ilişkileri kapsıyor.

446

Aşkın varl ığının önemsenmesi gibi yok­ luğu üzerine de vurgu yapılan çoklu il işki biçimleri var. Örneğin, açık ilişki,"14 part­ nerlerin farkl ı kişi lerle cinsel deneyimlere açık olduğu ama başka kişilere hissedilen aşk duygusunun partnerliğe dönüşmesine veto koyan bir i l işki biçimi .3S Çok aşkl ılı­ ğın "rad i kal" formu ise bu hiyerarşi leri eleştirerek •esas olan", "olmayan" ayrımı­ na karşı çıkıyor. Tanımlar arasından ba­ kınca, çoklu deneyimlerin hem il işkinin kendi dinamiği içerisinde belirlenebilece­ ğini hem de ilişkinin seyri içerisinde pek çok biçimde farklı laşabileceğini düşünü­ yorum. Örneğin, görüşme yaptığım ka­ dınların bir kısmı aşk duygusunu nereye koyacakların ı "kestiremediklerini" ve bu duygu üzerine "pazarl ık" yapmanın pek mümkün olmadığını bel irtmişti :

İlişkimiz açık ama bu sadece cinsel ya da aşk anlamında açık olmak gibi de­ ğil. Kıskançlık, baskı hissettirecek dav­ ranışları da kapsıyor. Ya da yakınlık kurduğumuz insanların ilişkimizde so­ run o/mamasını da. Mesela ben duy­ gusal olarak yakın hissetmediğim -ya­ ni aslında aşık olmadığım diyebilirim-­ biriyle ilişki kuramıyorum ama kurdu­ ğum zaman eh ikinci partnerim olma­ sını istemiyorum. Yani diyeceğim açık ilişki bence sadece aşk gibi hisleri içermeyen cinsellikle sınırlı değil. Partnerimle ayrı şehirlerde yaşadığı­ mız zaman başka biriyle duygusal bir

ilişkim olmuştu. ilişkimizi çok önce­ sinde açmıştık, açık ilişkiydi, ama özellikle ben başkalarına aşık olduğu­ muzda gelip söylememizi ve o zaman devam edip etmeyeceğimizi konuşma­ yı ra/ep etmiştim. Bilmiyordum çünkü ne hissedeceğimi. Ama ben bunu öne­ rirken tam tersini yapmış oldum. Ve o zaman anladım aslında aşık olmak, üzerinde karar verilebilecek bir şey değil. Ayrıca da birlikte yaşanmadığın­ da yürütmek çok zor ilişkiyi. Çünkü tam olarak iki kişiyi de aynı anda se­ vip sevemediğime karar veremiyor­ dum, çünkü sevgilimden uzaktaydım ve yeni duygular hayatıma girmişti. Bu kararsızlık beni sürekli seçim yapmaya itiyordu. Sonunda anlattım ve partneri­ min de başkasına benzer hislerinin ol­ duğunu öğrendim. İkimiz de birbiri­ mizden çekinmişiz aslında. Sonrasın­ da çok ilginç bir şey oldu ve bir anda kendimizi çok aşklı bir ilişkide bulduk. Her ne kadar çok aşkl ı l ı k kavramı üst bir tan ı m olarak l iteratürde ele alınsa da kel i men i n çağrıştırd ığı anlam itibariyle de birden fazla aşk i l işkisini içeren bir i l işki biçimi olarak kabu l görür. Bu anla­ m ıyla görüşmeler yaptığım kad ı n l arın çoğunluğu da aşkın sınır çizgisi olduğu bir i l işki tarifinde ortaklaşıyordu. Bu sınır çizgisi normatif bir •romantik aşk"tan zi­ yade, •esas" olan partner hiyerarşisini ka l d ı ra n çok l u duygusal yakı n l ı klar ın farklı biçimleri üzerinedir. Kadınlar ço­ ğun lukla açık i l i şki olarak tarif ett i kleri mevcut i l işkilerinin sınırını ikinci ya da üçüncü •sabit" partnerl iği içermeyen, cinsel arzuyu kısıtlamayan ve yakınlıkla­ rı çoğaltan i l işki ler olarak belirtti ler. Her ne kadar l iteratür aşk kavram ı n ı çoklu deney i m l e r i n ortasına bel i rleyici b i r norm olarak bıraksa d a tek eş l i olmayan farklı i l işkilerin de çok aşkl ı l ı k kavramı içerisi nden düşünü lebi leceğini eklemek gerekir. Aşk bir duygu olarak i l işkinin dı­ ş ı nda bırak ı l maz; ancak aşkın i l işkide nerede duracağına dair yapılan "anlaş-

malar" i l işki n i n biç i m i n i bel i rler. Tıpkı yukarıdaki anlatımda olduğu gibi aç ı k il işki daha sonra çoklu duygusal partner­ likleri içeren bir forma dönüşebildiği gi­ bi, sabit de kalabi l i r; ci nsel arzu ları ya da farkl ı hazları içeren yakınlıklarla ge­ nişleyebi lir:

ilişkiyi süreçsel bir şey olarak gördü­ ğüm için mesela tek gecelik bir dene­ yim hiç yaşamadım. Sevgilimle olan ilişkim gibi diğer deneyimlerim, arka­ daşlıklarım hepsi başka başka süreçle­ re yayılmış ilişkiler gibi görüyorum. Bazen de cinsellik yaşamadığın ama başka şeylerden haz aldığın ortaklıklar da olabiliyor. Birbirinin merkezine çok yakın olan, açık ilişki olarak deneyimleyen, aynı ev, sosyal çevreyi paylaşan bir ilişkim vardı. Cinsellik üzerinden bir açıklık olarak birbirimize alan tanıdık. Aşk bunun temel sınırı. Cinsel arzuyu ya­ şamak üzerinden oluşturduğumuz bir hukukumuz vardı partnerimle. ARZU VE HAZZIN l'OLITIKASI Grosz36 deneyimlerin, yaratıcı tarzların ve yeni yaşam tarzı olasılıkları nın hete­ roseksüel norm ların i h l a l i kategorisine dAhi l edilmesini ifade ederken aynı za­ manda şöyle söylüyord u : # U muyorum ve inanıyorum ki bu bir anti-entelektüa­ l izm ya da 1 960'1ara has, hiçbir sorum­ luluk almadan haz peşinde koşan ve da­ hası, kad ı nları kendi buyrukları altında tutarken yal n ı zca erkekleri n ci nsel öz­ gürlük fantezi leri n i gerçekleştirmiş bir­ çokl u c i nsel c i l iğe (polysexualism) naif bir dönüş değildir." "Naif dönüş" vurgu­ su bugün kavramlar ve il işki formları içe­ risi nde tan ımlanmaya çal ışılan i l işki ya da il işki ler etiğinin de temel meselesidir. 1 960'1ardan 80' 1ere uzanan süreçte ar­ zunun evl i l i k, tek eşl ilik ve ikili cinsiyet kodlarına sıkışmasına itiraz eden ve ken­ d i s ı n ı rs ı z l ı ğ ı n ı i l a n eden " c i n se l

devrim"in bakiyesi G rosz'un bahsettiği "sorumsuz" bir erkekl i k normunu da be­ raberinde getirmişti . Bugün ise bu dene­ yimin bilgisiyle beden ve cinsel l i k üzeri­ ne kuru lan normu n kend isi sorgu lanır­ ken #soru msuz erkekler", #erkekli kler" meselesi bir bakiye olarak değil, tam da şimdinin konusu olarak ele alınıyor. Sa­ dece zorunlu heteroseksüel lik değil, çok daha geniş il işki ler düzeyine yayılan (he­ tero) normu n kendisi burada esastır. Sara Ahrned'i takip ederek37

Bu normlar kişiler tarafından ukabulle­ nilen" ve "alınan" yatırımlardır. Bazı sevgi nesnelerini seçip --Otekileri red­ dederek- onun kurallarını uygulayarak heteroseksüelliği deneyimlemek ayrıca heteroseksüelliğin üretimine yatırım yapmaktır. Elbette sadece kiminle seks yaptığımız ya da yapmadığımızla he­ teroseksüellik "yapmış" olmayız. İdeal bir yaşam kodu olarak heteroseksüelli­ ğin çok daha güçlü talepleri vardır. Ahmed, duygu ların ve hazların bu taleplerle sarmalandığı ve dolayısıyla çe­ ş i t l i #rahatl ı k " a l a n l a r ı n a saplanarak "huzur"la örü l müş bir normdan bahse­ der. Huzur, norm olarak heteronormati­ vitenin kurallarına uyarak sağlanır ve ay­ nı zamanda rahatsızlığı ve huzursuzluğu da kendi nde barındırır. Tam da bu nok­ tada Wittig'in38 "hayaller, rüyalar, arzu, istek, öznel l iğe bağlı tüm kavramları n" bu filtrelerden geçtiğini ifade etti ği düz­ lemde, arzu n u n ve arzuyla çeşitlenen her türlü i l işkinin "rahatl ı k" alanı ndan kopuşu ifade ettiğini söyleyebiliriz. Do­ layısıyla çoklu deneyimlere açılan yolda her şeyden önce heteronormun başat kıl­ dığı i l i şki ler içinde rahatsız olma yatar. Bu rahatsızl ık kadın ların deneyimleri nde farklı meydan okuma düzeyleriyle kendi­ n i gösteri rken çoklu i l işki lere yönelme hi kAyeleriyle de bağ içindedir:

Bu ilişkimin nasıl başladığını anlatabil­ mem için bir ilişki öncesine gitmem Rerekiyor. Partnerim için de kendim

447

448

için de. (...) Asıl sevgilim bir ilişkim ol­ duğunu bilmiyordu, metresim diyelim bir ilişkim olduğunu biliyordu ve on­ dan ayrılmamı istiyordu. Ben ilk defa o zaman bir insanın aynı anda iki kişi­ yi sevebileceğini tecrübe ettim. Ama bu tecrübeyi de kavramsallaştırmadı­ ğım için çok debelendim. Çünkü asıl partnerimin laf arasında konuştuğu­ muzda ' açık ilişkiye, çokaşklılığa ya­ naşmadığını biliyordum ve ona hiçbir şey söyleyemiyordum. Bir taraftan da ikisinin de hayatımda olmasından mutluydum. (... ) O zaman da şunu dü­ şündüm, benim bunları yaşamam sev­ gilime dair duygularımı hiç değiştirmi­ yor ve hatta güzelleştiriyor. Ben bunla­ rı yaşadığım dônemde yakın arkadaş­ larım da benzer sürecin içinden geçi­ yordu. Bu bahsettiğim yaş aralığı da 25-30 yaş aralığı olduğu, ciddi ve 5 senelere ya da daha uzun yıllara yayı­ lan ilişkiler dônemiydi. Herkes bir şe­ kilde sevgilisini aldatıyordu ya gônlü­ nün kaldığı eskisiyle ya da yeni birile­ riyle benzer şeyleri çoğu insan yaşı­ yordu. O zaman işte konuşmaya baş­ ladık. Geçmiş deneyimler ikimiz için de be­ lirleyici oldu. Cinsellik ve feminizm üzerine yaptığımız okumalar da etkili oldu ama en temel şey aynı şeylerle karşılaşmak istememek, birlikte olmak istemek ama tekillikle sınırlamak iste­ memek temel arzumuzdu. Arzunun, aşkın ve cinselliAin "biricik­ l iAi" varsayımı üzerine kurulan normatif i l işki lerde bu duygu ların çoAaltıl ması üzerine konuşmak sess iz bir yasaAı n içinde kalır. #Aldatma", suçluluk ve bu sessiz norma meydan okuma gibi iki ku­ tup arasında gidip gelen bir his ve pratik­ tir çoAu kez. Çoklu deneyimlere giden süreç bu hislerin konuşulamaz kılı nması­ nı ya da bu hislerin yok sayılmasını red­ detmek anlamına da gelir. öte yandan, neredeyse çok aşkl ı l ı k l iteratürünün ta-

mamında geçen bir form olan #seri tek eşl i l ik" vurgusu da bu naradal ıAın" bir örneAidir.39 Görüşme yaptıAım kadınlar pek çok kez seri tek eşlilik zincirini yaşa­ d ı kları n ı ve •seçim" meselesinin çoAu kez "suçluluk" duygusuyla birlikte geldi­ ğini anlattı lar. Ve bu sürecin sonunda gelen yen i i l işkinin de tıpkı eskisi nde ol­ duAu gibi sess iz "kura l l ar" üzerinden sürdüAünü ve i l işki n i n dayandıAı yer olan •seçim" meselesinin sürekl i bir te­ dirginl iAe yol açtığını belirtti ler. Dolayı­ sıyla çok aşkl ı l ı k tecrübelerinde seri tek eşl ilik döngüsünün fark edilmesi öneml i b i r eşiği ifade ediyor. Bu döngü ilişkinin s ı n ı rl a r ı n ı ve biç i m i n i normatif olana açık hale getirirken duyguları, arzuları ve istekleri de •huzurlu konfor" alan ı n ı n içerisinde çevreler. Halihazırda "biricik­ l i k" üzerine ku rulmuş bir i l işki, "yen i" gelenle çoktan ihlal edilirken; "eski" i l iş­ kinin bakiyesi "iyi gitmeyen", "asl ında sorun l arı olan•, •birbirini hiç anlama­ yan", "uzun zamandır bir garip olan• gi­ bi karmaşık hisler etrafında dönüp durur. Öte yandan, bu deneyimlerden farkl ı olarak var olan i l işkisini sonradan açan kadınların anlatımları da Ahmed'in "hu­ zursuzluk" olarak anlattığı hissi çok gü­ zel tarifler: " i l işkiyi açmadan önce de flörtlerim oluyordu ama cinsell iğe geldi­ ğinde hep tek eşl i il işkim nedeni ile ken­ dimi durduruyordum. Bu his beni çok ra­ hatsız etmeye başlad ı . " Pratik ol arak çokl u deneyim lerin işleyip işlemed iği, Grosz'un altını çizdiği erkekl ik hi�yele­ rini çoğaltıp çoğaltmadıAından baAımsız olarak i l işkilerin açı lması, kadınlar için duygu ları n ı tan ı ma, yeniden ele al ma, sahiplenme ve dolayısıyla güçlenme po­ l itikasıdır. ilişkilerin açılması sadece baş­ ka partnerlerin il işkiye dahil olması anla­ mına gelmiyor elbette . ôrneAin, tek eşli­ liğin varsaydığı normlardan bir tanesi de başka i nsanlarla yakınlık sınırlarını yine benzeri "sessiz" varsayımlarla kısıtlama­ sı. ôrneAin; görüşmelerde cinsel lik içer­ meyen yakınl ıkların da kıskançlık nedeni

olabi ldiği ve bu krizlerin giderek kadın­ ların hayatlarında dar alanlar yarattığı sıkça konuşul muştu . Bu anlamıyla, l ite­ ratürü takip ederek üst bir tanım olarak çok aşld ı l ı k, cinsel ya da değil farklı haz­ lan i l işki yaşadığı için dışarıda bırakmayı reddeden , duyguları konuşabi lir kılan bir politika anlamına geliyor.

iYİ HOŞ DA l'EKI GERÇEKTEN HER ŞEY GÜZEL Mil YO«S4 DAR ALANDA KISA. l'ASLAŞMALAll Mil Çoklu deneyimler her ne kadar normatif i l işki leri esnetmeyi, "özgürlük" alanları açmayı arzulasa da elbette heteronorma­ tif ilişki lerden azade bir şekilde işlemiyor. Bunun en bariz kendini gösterdiği mesele ise eşitl ik. Görüşmelerde neredeyse ka­ dınların hepsinin ortaklaştığı nokta cis gender -natrans- erkeklerin çoklu aşk de­ neyimleriyle kadınların yaşadıkları dene­ yimin asla eşit olmadığı üzerineydi. i l işki hukuku ndan s ı n ı rların bel i rlenmesi ne, yakın çevre ile il işki lenme mevzusundan birbi rine ayrı lan zamana kadar bir dizi konuda duygusal yük kadınlara bırakı lı­ yor; ilişkiye d3hil olan diğer kişilerle ilgi l i sınırlar hatırlatı ldığında kadınlar kıskanç­ l ı k, baskı oluşturma gibi suçlamalarla karşı karşıya kalabi l iyor. Ya da erkekler il işki açı ldıktan sonra deneyimler üzerine konuşmaya veto koyarak örtük bir yok sayma yoluna gidiyor:

Paıtnerimin kendini koruma stratejisi­ nin benim hiçbir şey yapmadığımı ha­ yal etmek olduğunu fark ettim. Hiçbir zaman sormadı, görmezlikten geldi, hiçbir zaman yüzleşmedi bununla. Ben yüzleştiğim için çoğunlukla bir zaman sonra sanki ben fark ediyor ve engel olmaya çalışıyor gibi bir pozis­ yona düştüm. O zaman da kalkıp yap­ tığım her şeyi tek tek saydım. Diğer bir çatışma alanı ise i l işki nin ne zaman, kim tarafı ndan ve nasıl açı ldıAı üzerinden şekil leniyor. il işki nin başında

449

FdiJC Soıubois, �vant Ledosion" serisi, isimsiz, A4 üzerine karakalenı çalışması,

2009.

geçmiş deneyim lerden yola çıkarak or­ taklaşa alınan bir çoklu i l işki kararı i lişki­ nin görece en eşit kurulabildiği bir form. Bu öneri i l işki seyri içi nde kadınlardan gel i yorsa işler burada biraz karı şıyor. Özel l i kle tek eşl i başlayan il işkiyi açma girişi m i n i n krizsiz olabi ldiği bir örnek neredeyse yok gibi . Eğer araya bir başka kişi girmediyse erkekler genell ikle ilk de­ neyi m i n kad ı ndan gel mesini bekl i yor; geldiğinde ise sürpriz olmayacak şekilde büyük bir kriz kopuyor. Bu kriz "aldat­ ma• formundan farkl ı ; bir tür erkeğin bu durumu yarış hal i ne getirmesine neden olabi liyor. Ve bu aşamada yıpratıcı bir döngü başlayabi l iyor.40 Diğer bir feno­ men ise "entelektüel" erkekten gelen açık il işki talebi. Şarkılara türkülere konu olmuş "bohem maçolar" artık bizi hiç şaşırtrnıyor:41

Benim için şu önemli bir ders oldu: Feminist mücadele konusunda yeteri

kadar bilgisi olduğuna inandığım bir adam, kamusal alanda bu konuda din­ lenen, ôzen gösterdiği düşünülen, en­ telı>lctüel anlamda birikimli bir adam

450

amma velakin çok basit bir şeye gelin­ ce çok basit bir meselede bunlardan yoksunmuş gibi olabiliyor. Feminiz­ me, kendime dair olan konularda biz­ lerin kitaplığında olan argümanlarla si­ ze gelecek bilgiye sahip, bunlarla geli­ yor, ama gündelik hayatına dönüp baktığınızda o bilgi sanki sıfırlanmış, oraya sanki reset atılıyor. Ev işlerinde de böyle, dengeli ilişkiyi kurmakta da böyle. Eşitlik sürekli karşı taraf tarafın­ dan bozuldukça benim de ben varım diyerek eşitlemeye çalıştığım dolayı­ sıyla sürekli kurmaya çalıştığım bir ilişkiydi. Açık ilişki ile yeni bir müca­ dele alanı daha katılıyor hayata aslın­ da. Sanki çok az varmış gibi. Aç ı k i l işki, çoklu aşk ta lebinin i l işki çı kmazda iken erkekten gelmesi nin bir boyutu da eski il işkiyi bırakamamak, yeni gelenleri il işkiye zaman içerisinde uesas" partner olarak dah i l edebilmek. Bu du­ rum değersizlik ve rekabet etme duygu­ sunun öne çı kmasına da neden olabi lir­ ken kadınların böylesi deneyimlerde izle­ diği stratej iler il işkiden bir anda değil za­ man içinde güçlenerek kopabi lmek şek­ linde oluyor.42 Diğer yandan, görüşme­ lerde öne çıkan bir diğer fenomen, cis­ gender erkeklerin biseksüel partnerleri nin diğer kadın partnerleri ile kurdukları ya­ kınlıkların cis-gender erkeklerle kurulan yakınlıklarla denk görülmemesiyd i : uKa­ dı nlarla olan deneyim leri m i ne zaman anlatmaya başlasam sakince dinl iyor ya da dinl iyor gibi yapıyordu. Bunu fark etti­ ğim anda hemen erkeklerle yaşadı klarımı da anlatıyordum. O zaman sorular başlı­ yordu; Kim, ne zaman oldu, ne kadar

sürdü, aşı k oldun mu vs. vs. gibi". Eşitl iği sabote etme, i l işki sorumlulu­ ğundan ve konuşmaktan kaçınma il işkide erkekl ik stratej ileri olarak karşımıza çıksa da çoklu deneyimler mülkiyet sınırlarında dolaşan bir müphem sadakat fikrini esne­ tiyor; arzuyu ve hazzı cinsellik ve cinsel­ l i k ötesindeki çok türlü yakı nlara doğru genişleterek duygu ları çoğaltıyor; sözler ve anlaşmalar üzerinde yükselen bir aşkı reddediyor. Öte yandan, özel olan/alan politikası açısı ndan ise duyguların, yakın­ l ıkların ve arzuların yüksek sesle dile gel­ mesi tekli ya da çoklu il işki deneyimi ya­ şayan kad ı n ların güçlenmesi ne, arzu ve hazlarından dolayı "suçlu" hissetmemesi­ ne ve dolayısıyla kadınların dar alanları bu güçlenme pol itikasıyla genişletmesine imk�n sağlayabi l i r. Türkiye'de fem i n ist hareketin varl ığını göstermeye başladığı BO' lerden bugüne ci nsel l iğin pol iti kası uzunca bir süre "negatif ortaklıklar" üze­ rinden karşılık bulmuş olsa da artık bu or­ takl ı l ı kların ölçeği, arzulara ve her türlü daraltıcı normun ötesindeki pol itika ara­ yışlarına yönelerek "kendi aramızda" ka­ lanların sesini yükseltiyor; özel olaıValan pol iti kası n ı kend i arzu d ü nyaları mıza doğru genişletiyor. Bu nedenle feminizm bir süredir çatışmacı olduğu kadar olum­ layıcı, patriyarkayı, "ikili cinsiyet ve dü­ şünce norm larını" reddettiği kadar yeni olanı kurucu bir cinsel lik, öznellik ve ar­ zu pol itikası n ı n eşiğinde. Norm dışı ve normu ihlal eden cinsel lik ve il işki form­ ları hem yıkıcı hem de olumlayıcı biçim­ leri bir arada mümkün kılabi lir; queer ar­ zuları ve hazları çoğaltarak aşkın kanunu­ nu yeniden yazabilir. O

D i P N OTLAR Uzun süreli denebilecek i lişki lerdeki çok aşkl ı l ı k tecrübeleri bu görüşmelerin ortak

-natrans- heteroseksüel erkeklerle yaşa­ nan "bol kriz l i " i l işki deneyimleri bu pay­

noktasını oluşturuyor. Çoğunlukla biseksü­

laşımların merkezinde duruyor. Uzun sü­

el kadınların anlatımlarına dayanan görüş­

rel i il işkiler üzerinden çok aşkhhk tartış­

melerde öne çıkan mesele olan cis gender

mas ı n ı n yap ı l masının amac ı n ı i se -çok

maktan çıkaran bir yanı var. Patriyarkal ilişkilerin ve erkek merkezli cinselliAin ka­ dınlara dayattığı haz duyma biçimlerinin, kadınlar için cinselliği yer yer nasıl da haz verme çabasına indirgediAi nin hik.\yesi yeteri nce anlatıldı. Ne var ki, feminizm kadınların özgürleşmelerinin peşinde ko­ şarken, cinsel l i k söz konusu olduAunda savunmacı bir konumla yetinemez; kadın­ ların cinselliğinin özgürleşmesinden fera­ gat edemez.• 18 Pazartesi dergisi 2006 yılında yayıncı l ı k faaliyetine son verir. Amargi Kadın Koope­ ratifi (2001 ), Filmmor (2003), Amargi Fe­ minist Teori ve Politika (2006), Feminist Politika (2009), vd.

452

19 Elbette 201 0'lu yıllar farklı ilişki biçimleri i ç i n b i r başlangıç deAi l . Fem i n istler, 80'lerden bu yana evliliği, tek eşllliAi, arzu ve hazları teori ve deneyimi birlikte ele alarak tartıştı lar, düşündüler ve pratiğe döktüler. Ancak cinselliğin politikası çoAu kez patriyarkanın olumsuzlanması eşiğin­ de kalıyor; 70'lerin "cinsel devrim"inin er­ keklere kalan "hazcı" bakiyesi bir temkin yaratıyordu. Bu nedenle açık ilişki, çoklu aşk vs. gibi formlar cinselliğin politikasına ancak 2000'1erin ortasından itibaren gir­ meye başladı. 201 7-201 9 yılları arasında düzenlenen çok aşklılıAın konuşulduAu et­ kinliklerden öne çıkanları şöyle sıralamak mümkün: Çok eşlilik/ Çok aşklılık atölye­ leri : Uzun ilişkiler, Nakka LGBTI+; Çok eşlilik, Çok aşklılık /Söyleşi, Boysan'ınEvi; 26.Lgbti+ Onur haftası etkinlikleri, Çok eş­ lilik/ Çok Aşklılık söyleşi ve atölyeler seri­ si: Üçüncü olmak, Metreslik. 20 Feminist Politika, 201 1 , sayı 1 7, dosya: Aile dışında hayat var; 201 1 , Yaz, sayı 1 1 , dosya: Cinsel özgürlük, haz(cılık) ve por­ nografi; 201 3, Güz, sayı 20, dosya: Aşkla­ rımız, eşlerimiz: Farklı ilişki biçimleri. 21 Dosya: Adına da derler seksi (201 4) Amar­ gi, Bahar, sayı 36, s. 1 9. 22 "Cinsel lik lafı ndan pek haz etmiyorum. Tıbbi, temiz, hijyenik, orta sınıf bir şeymiş gibi. işin zevkli kısmını yok ediyormuş gi­ bi." Burçak Derin (201 4), "Sevişme Alıntı­ ları", Amargi, Bahar, sayı 36, 64. 23 Amargi, Bahar, sayı 36 içinde: Leyla Top­ rak, Merak ve haz üzerine bir iç döküş. Dilek Şentürk, Biz sevişiyorduk be adam. Hüner Aydın, Seks sonrası mu.habbetler nereye doAru : 24 Leah Fesler, Oyunun bir parçası olmak: Takılma kültürü kadınlara ne kazandın-

yorl, çev. Ôznur Karakaş, AAustos 201 7, http://www.5harfliler.com/oyunun-bir-par­ casi-olmak-takilma-kulturu/ 25 Haziran ve Didem, Takılmak ya da takıl­ mamak gerçekten bütün mesele bu mul AAustos 201 7, http://www . 5harfli ler.com/ takilmak-ya-da-takilmamak-gercekten-bu­ tun-mesele-bu-mu/ 26 Jeffrey Weeks (1 985), "Sexuality and its Discontents-Meanings, Myth, Modern Sexualities" Londra: Routledge.

27 Andrew Samuels (201 0), Promiscuities: Politics, imagination, spirituality and hy­ pocrisy. Understanding non-monogomies, Ed. M. Barker ve D. Langdridge, New Yortc Routledge. 28 Stevi Jackson ve Sue Scott (2005), "The Personal is Stil l Political: Heterosexuality, Feminism and Monogamy•, Feminism ve Psychology, Cilt 1 4 ( 1 ) : 1 52. 29 Thomas Schroedter ve Christina Vetter (201 4), Çokaşklılık, c;ev. Özge Karlık, ls­ tanbul, Ayrıntı Yayınları, s. 3 1 . 30 Christian Klesse (201 1 ), "Notions Love in Polyamory - Elements in a Discourse on Multiple Loving• , Laboratorium, cilt 3 (2): 6. 3 1 Polyamory etimoloj ik olarak Yunancada çok anlamına gelen "poly" ve Latincede aşk anlamına gelen "amor• sözcüklerin­ den oluşuyor. Diğer yandan, literatürde çoklu aşk ya da çok aşklılık olarak da kul­ lanılabil iyor. Polyamory tanımı içerdiği farklı ilişki biçimleri ile birlikte en genel anlamıyla birden fazla sevgi, aşk, cinsellik ve duygusal il işkinin olduğu •sorumluluk ve dürüstlük" üzerine kurulu bir ilişki biçi­ mini ifade eder. Aynı anda birden fazla ki­ şiyle cinsellik, yakınlık ve partnerlik bağıy­ la bağ l ı olmayı kapsar (Munson/ Stel­ bourn, 1 999: 1 -4) ve bu kapsamayı belir­ gin kılan nokta bu bağın karşılıklı şekilde kurulması, konuşmanın ve açrklıAın esas alınması üzerinedir. Konuşma, açıkl ık ve dürüstlük vurgusuyla "ahl.\ki" sınırlar oluş­ turulmasının ötesinde, ilişkilerde yaşanan karmaşık duyguları açma ve üzerine dü­ şünme arzulanır. 32 Christian Klesse (2006), "Polyamory an it's Others: Contesting the Terms of Non-Mo­ nogamy, Special lssue on Polyamory•, Sexualities, Cilt 9 (5): 567. 33 Dossie Easton ve Janet W. Hardy (201 4), Etik Süıtak, çev. Kıvanç Güney, April Ya­ yınları, lstanbul, s. 230.

34 Açık i l işki formunda duygusal sını rların yarattığı hiyerarşi ler l iteratürde de sıkça tartışıl ıyor. Birincil halkada birbirine aşk duyan •esas" partnerler yer alırlcen ikincil halkada hoşlanılan, cinselliğin ya da ya­ kınlıkların paylaşıldığı kişiler bulunuyor. 35 Kathy Labriola (1 999), "Models of Open Relationships", }Duma/ of Lesbian Studies, 3(1 -2): 220. 36 El izabeth Grosz (201 1 ), "Deneysel Arzu: Queer Öznel liğini Yeniden Düşünmek", Cinsel Yônelimler ve Queer Kuram, Cogi­ to, sayı 65-66, s. 36. 37 Sara Ahmed (201 5), "Duyguların Kültürel Politikası", çev. Sultan Komut, Sel Yayın­ lan, İstanbul, s. 1 84. 38 Monique Wittig (201 3), •sıraight Düşün­ ce•, çev. Leman Sevda Darıcıoğlu ve Pı­ nar Büyüktaş, Sel Yayınları, lstanbul, s. 83. 39 iki ilişkinin üst üste binmesini ve bu süre­ cin sonunda •yeni" olanı seçmekle devam eden bir formu anlatır. Seçime giden süre belirsizdir ve temel saik büyük ölçüde se­ çim yapmak zorunda h issetme gibi bir duygu üzerinde inşa olur. 40 Kadınlar bu durumu aşma stratejisi olarak

mümkün olduğunca konuşmanın ve dene­ yim leri paylaşmanın i l işkiye •rastgele, uçucu" ilişkilerin dahil olmasını engelle­ yen bir yol olduğunu belirtt i ler. Literatürde •promiscuity" olarak geçen •rastgele, geli­ şigüzel" yapılan seks anlamına gelen bu tanımlama bir yanıyla normatif bir anlayışı da ifade ediyor diyebiliriz. Çok aşklılık li­ teratürü nde özel l i kle polyamor aktivist gruplar "hook-up" takı lma kültürünü -ilişki içinde- eleştiriyorlar. Bu ayrım akti­ vist çevreleri karşı karşıya getiriyor. 41 Bohem maçolar üzerine bkz. Nacide Ber­ ber, Özlem Kaya (201 2), "Teoride zehir gibi, pratikte sallanmakta", Feminist Politi­ ka, sayı 1 6, s. 35. http;//www .sosyalistfe­ ministkolektif.org/fem inist-politi ka/femi­ nist-politika-sayi-1 6icindekiler/

453

42 öte yandan, deneyimlerine yer verdiğim kadınlar uzun ilişki diyebileceğimiz ilişki­ ler içinde çoklu deneyimleri tecrübe eden kadınlardı. Dolayısıyla her ne kadar "esas olan", "olmayan" ayrımına teorik olarak itiraz etseler de sabit bir partneri içeren ve farlclı deneyimlerle ilişkilerinin genişlediği fomıları tecrübe ediyorlardı. Bu anlamıyla bu ayrımların olmadığı ilişki düzeyleri ya­ zının bağlamı dışında kalıyor.

•

Akademide ve Kamuda Kadınlara Yönelik Şiddete Yaklaşım I L K N U R Y Ü K S E L-KAPTA N O � L U

ürkiye'de kadınlara yönelik şiddet ile mücadele politikalarının genel bir resmini sunmak, feminist ha­

olan aynmcılıklann yeniden üretilmesin­ de devlet, aile, din gibi kurumların yanın­ da akademi de sorgulandı. Tarafsız oldu­

reket, akademi ve kamu üçgeninde yürü­ tülen politikaları derlemeyi gerektirir. Bu

ğu iddiasıyla üretilen akademik bilgi , uzun yıllar kadınların yaşamlarını incele­ meden, değer vermeden ilerlemiş ve ta­ rafsız olduğu iddiasıyla taraflı bilgi üret­ mişti. Feminist yöntembilimin "bilimi" sorgulamasıyla başlayan süreç, toplumsal ilişkilerdeki eşitsizliklerin ve aynmcılık­ lann görünürlüğünü sağladı. l 960'lı yıl­ larda feministler, kadınlara yönelik şidde­ ti erkeklerin kadınlar üzerinde denetim ve baskı kurmak amacıyla kullandıktan bir yöntem olarak tanımladı. İngiltere ve ABD'de kadınların maruz kaldıkları şid­

T

politikaları bir bütün olarak ele almaya çalışan bu yazı, kamu politikaları ve aka­ demide kadınlara yönelik şiddet konu­ sunda yapılan çalışmaları tarihsel dönem­ ler halinde ele alan bir özet sunmayı he­ defliyor. Türkiye'deki politikaların anlau­ mından önce, kadınlara yönelik şiddetin uluslararası alanda yaygın kullanılması­ nın arka planı ve şiddet biçimlerine dair bir açıklama yer alıyor. ARKA PLAN

Kadınlara yönelik şiddetin, toplum içinde farklı rolleri olan bireylerin maruz kal­ dıktan şiddet biçimlerinden ayn bir kav­ ram olarak ele alınması, feminist hareke­ tin güçlenmesiyle mümkün oldu. Femi­ nizm, kadınların, erkekler tarafından ka­ musal ve özel alanda ezilmesi, ikincilleş­ tirilmesi, sömürülmesi ve baskı altına alınmasına karşı çıkmak ve kadınlara kar­ şı ideolojik bir rejimin varlığına dikkat çekmek suretiyle bunu pekiştiren kurum­ lan analiz etme ve dönüştürme cesaretini gösterdi. Kadınların gündelik yaşam için­ de kendilerini gerçekleştirmelerine engel

detten uzaklaşmalarını destekleyen sığı­ naklar kurulurken bir yandan da hukuk alanında çalışmalar yapıldı. Kadınlara yö­ nelik şiddetin kabul edilmesinde, radikal feministlerin bakış açısı küresel düzeyde de baskın oldu. Feminizmin hem günde­ lik hayatı hem de akademiyi sorgulaması bu alanda üretilen bilginin kapsamını ve içeriğini etkiledi. Akademik bilgiyi eleştiren feminist ça­ lışmalar, kadınların maruz kaldıkları şid­ det konusundaki araştırmalarında kadın­ ların deneyiminin görünürlüğünü sağla­ mak ve kadınların deneyimlerini anlamak amacıyla daha çok nitel araştırma yönte­ mini kullandı. Ote yandan, aile içinde

AKAD E M i D E

VE

KAMUDA

KADI N LARA

şiddetin kaçınılmaz olduğu varsayımını temel alan aile sosyologlan da aile içinde yaşanan şiddeti araşurma konulan arası­ na aldı. Aile sosyologlan, erkeklerin de şiddete maruz kaldığını savunsalar da araştırma sonuçlan erkeklerin kadınlara uyguladıklan şiddetin daha fazla ve yay­ gın olduğunu gösterdi. Kadınlara yönelik toplumsal cinsiyet temelli şiddete ilişkin çalışmalar ve araştırmalar bugün küresel kadın hareketinin de etkisiyle uluslarara­ sı kuruluşların da desteğini alarak yay­ gınlaşu. Bu alanda temel dayanaklardan olan uluslararası sözleşmeler, şiddeti sa­ dece aile, ev ya da yakın ilişkide meydana gelen şiddet olarak tanımlamasa da küre­ sel düzeyde araştırma geleneği büyük oranda ev içi şiddet ile sınırlandı. llk kez, Nariobi'de 1985 yılında gerçek­ leşen 3. Dünya Kadınlar Konferansı'nda, şiddetin toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin bir sonucu olduğu dile getirildi. Kadınlara Karşı Her Türlü Aynmcılığın ônlenmesi Sözleşmesi'nin ( CEDAW) 19 sayılı Genel Tavsiye Karan ile Kadınlara Yönelik Şid­ detin Önlenmesi Deklarasyon Bildirgesi, özel hayatın yanı sıra kamusal alandaki şiddete de tanımlarda yer verdi (CEDAW, 1992; UN, 1993). Örneğin, Deklarasyon Bildirgesi'nde, sadece yakın ilişkiler ile sı­ nırlı olmayacak biçimde toplum içinde meydana gelen şiddet1 ile nerede olursa olsun devlet tarafından işlenen veya göz yumulan fiziksel, cinsel veya psikolojik şiddet de vardı. Tanımlarda, yaygın olarak bilinen fıziksel ve cinsel şiddetin yanı sıra psikolojik şiddetin de olması, şiddet aracı­ lığıyla kadınların baskı aluna alınmaları­ nın üstü örtük de olsa kabul edilmesiydi. Eşitlik, kalkınma ve barış çerçevesinde ya­ pılan dünya kadın konferanslannın dör­ düncüsünde hazırlanan Pekin Eylem Pla­ nı, 1995 yılında kadınlara yönelik şiddeti, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına yönelik eylemlerin yapılması gereken 12 kritik2 alanından biri olarak tanımladı. Ey­ lem Planı'nda, daha önceki sözleşmelerdeJ

YôN E L I K

Şi DDETE

Y A K LAŞI M

belirtilen taahhütler yinelendi ve taraf olan ülkelere belirli taahütleri gerçekleştirme sorumluluğu yüklendi. Kadınlara yönelik şiddetin bir insan haklan ihlali olduğu dile getirildi. Planda, aynmcılık ve toplumsal cinsiyet eşitsizliği ile mücadeleye erkekle­ rin kaulımını sağlayacak eğitimler ve yön­ temler de yer aldı. Sadece barış ortamı ile sınırlı olmayan bakış açısıyla silahlı çanş­ ma ortamlarında kadınlara yönelik siste­ matik tecavüz, cinsel kölelik ve gebeliğe zorlama da şiddet türleri arasında sayıldı. Zorla kısırlaşurma ve düşüğe zorlama, ge­ beliği önleyici yöntemlerin zorla/baskıyla uygulanması, kız bebeklerin öldürülmesi ve dogum öncesi cinsiyet seçimi de devlet­ lerin önlemesi gereken şiddet biçimleri olarak belirtildi. Mülteci ve göçmen kadın­ lar, göçmen işçiler, kırsal alanda yaşayan yoksul kadınlar, kurumsal nüfusa dahil olan kadınlar, kız çocuklar, özürlü, yaşlı ve yerinden edilmiş kadınlar da Eylem Planı çerçevesinde ele ahndı. Pekin Konfe­ ransı'nda Üçüncü Dünya ülkelerinden ka­ dınlar, özellikle siyah kadınlar, farklı ka­ dın gruplanrun söylemlerine dikkat çekil­ mesini, Birinci Dünya ülkelerindeki beyaz kadınlann söylemlerinin baskınlığını eleş­ tirdi. Akademi dünyasındaki postınodem yaldaşımlar ile desteklenerek kadın grup­ lan arasındaki hiyerarşilere dikkat çekti. ikinci dalga feminist hareketi, orta sınıf, beyaz, heteroseksüel ve evrenselci olması nedeniyle eleştiren üçüncü dalga femi­ nizm, toplumsal cinsiyet rollerini sorgula­ maya başladı. Farklılıklann önemini dile getiren üçüncü dalga feminizm, kimlik ve cinsellikle ilgili politikaları ve cinsel yöne­ lim konulannda yeni açılımlar getirmeye başladı. Küresel sözleşmeler, kadınlara yö­ nelik toplumsal cinsiyet temelli şiddet ile mücadele için ulusal düzeydeki çalışmalar için yol gösterici ve yönlendirici oldu. Söz­ leşmelerde alana ilişkin araştırmalann ya­ pılması, elde edilen verinin kamuoyuyla paylaşılması, BM kuruluşları arasında iş blrllAtnln sağlanmasının yanı sıra devletle-

455

F

E

M

rin kadınlara yönelik şiddet ile mQcadele­ de özen gösterilmesi önerileri tekrarlandı.

456

BugQn, kadınlara yönelik toplumsal cinsiyet temelli şiddet ile mQcadelede "al­ nn sözleşme" olarak tanımlanan Kadınla­ ra Yönelik Şiddet ve Ev içi Şiddetin ôn­ lenmesi ve Bunlarla MQcadeleye llişkin Avrupa Konseyi Sözleşmesi, bu alandaki çabalann ulaştığı noktayı özetleyen ve kapsamlı biçimde ele alan en güncel söz­ leşme niteliğinde. 20 1 1 yılında lstan­ bul'da imzalanan ve kısaca lstanbul Söz­ leşmesi olarak anılan sözleşmede, kadın­ lara yönelik aile içi şiddet, ev içi şiddet, toplumsal cinsiyete dayalı şiddet biçimle­ ri ayn ayn tanımlanıyor. Fiziksel, cinsel ve psikolojik şiddetin yanı sıra ekonomik şiddete, ısrarlı takip gibi yeni şiddet bi­ çimlerine de yer veriliyor. Şiddet biçimle­ ri arasında zorla evlendirme, zorla kürtaj ve kısırlaştırma ile klitoris kesimi, namus cinayeti gibi kültQrel nedenlere dayalı şiddet biçimleri de açıklanıyor. lstanbul SOzleşmesi'nde, şiddete maruz kalanlann korunmasında aynın yapılmaması konu­ sundan söz edilirken toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim ve toplumsal cinsiyet kim­ liği de belirtilerek açıkça LGBTl bireyler­ den söz etmemekle birlikte sözleşme kap­ samına dahil ediliyor. Kadınların maruz kaldıkları şiddet, uzun zamandır sadece fıziksel ve cinsel şiddet ile sınırlı değil; ısrarlı takip, dijital şiddet, siber taciz ve flört şiddeti gibi bi­ çimler de gQndeme geliyor. Kadınlann oldQrulmesinin nasıl kavramsallaştınla­ cağı konusunda tartışmalar devam etse de kadın cinayeti, kadın katliamı ya da femi­ nist kavramlan da şiddet biçimleri arasın­ da yer alıyor.

TORKIYE'DE KADINLARA YôNELIK ŞiDDET iLE MÜCADELE l 980'li yıllann sonundan itibaren femi­ nist hareketin eylemleriyle konuşulan ka­ dınlara yönelik şiddet konusundaki ey-

N

z

M

lemler ve çalışmalar, eş şiddeti, aile içi şiddet, kadınlara yönelik şiddet, ev içi şiddet, erkek şiddeti ve kadınlara yönelik toplumsal cinsiyet temelli şiddet gibi farklı kavramlar çevresinde oluştu. Kav­ ramsal olarak en çok tercih edilen kadına yönelik şiddet konusu, zaman içinde sivil toplum, akademi, kamu kurum ve kuru­ luşlan ile diğer kamusal aktörlerin gün­ deminde de yer edindi. TQrkiye'de Cum­ huriyet'in kuruluş döneminde, kadınlann kamusal alanda yer almalanna yönelik re­ formlan ile kentli ve ortiı sınıf kadınlar için önemli bir yol açan hareket, l 980'le­ rin sonunda bağımsız feminist örgütlen­ meye dOnQştO. 1960'lann "özel olan politiktir" gündemi­ ni geç yakalayan TQrkiyeli feminist hare­ ket, l 990'lı yıllarda uluslararası politika­ lann, ulusal politikalar üzerinde önemli bir etkisinin olduğu doneme denk geldi. Bugün, bu alandaki çalışmalar bazı açılar­ dan geriye gidiş tehlikesini banndırsa da Türkiyeli feminist hareketin 40 yıl Once gündeme getirdiği kadınlara yönelik şid­ det sorununun varlığı, bireysel, kurumsal ve devlet düzeyinde daha çok aile içi şid­ det ya da ev içi şiddet gibi dar bir alanda ele alınmakla birlikte, inkAr edilemeyecek bir boyuta ulaştı. Bu yazı, T-orkiye'de bu alana Ozgü politikalann nasıl geliştiğini feminist hareketin eylemlerine referans vererek, akademik çalışmalar ve kamu politikalan açısından kronolojik bir sıra­ da değerlendirmeye çalışıyor. Tdrkiye'de Kadınlann Maruz Kaldıldan Şiddeti Kamusal Alanda Konuşmak - l 980'ler Bağımsız ve yeni feminist hareket ola­ rak sınıflandmlan, feminist hareket ilk kez sesini l 980'lerin sonunda kadınlara yönelik şiddet konusunda duyurdu. Bu tarihten Once, 1970'lerde, ilerici Kadınlar Demeği'nin kadınlann sorunlanna ilişkin düzenledikleri eylemler arasında şiddet yer almıştı , ancak 1980'lerin sonunda

AKAD E M i D E

VE

KAMUDA

KADI N LARA

Y Ô N E L I K

Şi D D ETE

YAKLASI M

457 25 Kasım 201 8'tle Kadına Yönelik Şiddete Karşı Uluslararası Mücadele Günü'nde vurgu kazanımlann ve haklann geri alınmasına itirazdı.

farklı gruplardan l .OOO'den fazla kadının kaulımıyla Mayıs 198Tde lstanbul'da ger­ çekleşen yürüyüş ile kadınlann kolektif olarak şiddete meydan okudukları bir kampanya dönemini başlatu. Kadınlann "dayak yemesi ve dayağın meşru görün­ mesine" karşı başlayan yürtiyüş ve kam­ panya, fıziksel şiddeti söyleme taşısa da pankartlarda ve dövizlerde yazılan "kadı­ nın üs�ndeki baskılara son", "dayak aile­ den çıkmadır" sloganlan sadece fıziksel şiddet ile sınırlı olmayacak bir mücadele­ yi başlatma çagrısıydı.4 Fiziksel şiddet, ai­ le içinde olduğu kadar farklı kurumlarda da başvurulan bir eğitme, sindirme ve ce­ zalandımıa5 aracı olarak gündeme geldi. Bu süreç, lstanbul'dan farklı illere yayılan eylemler, şenlikler ve çeşitli kampanyalar ile devam etti. Bu eylemlerin hedefı bü­ yük oranda kadınların bedenleri üzerin­ deki iktidann görünmesini sağlamak ve ortadan · kaldırmaktı. Ankaralı feminist Perşembe Grubu'nun çağrısıyla 1989 yılın­ da yapılan 1. Feminist Kongre'de ülke ça­ pında "Bedenimiz Bizimdir, Cinsel Tacize Hayır Kampanyası"nın başlatılması karı·

nyla birlikte çeşitli kampanyalar düzen­ lendi. Kadınlann sorun alanlanna dikkat çeken ve kanunlarda değişiklik yapılma­ sını içeren bu kampanyalar, kadınlann kendi hayatlanna sahip çıkmak için har­ cadıklan emeğe ve kendi bedenlerinin konttolünü ele alma isteklerine yönelikti. "Bedenimiz bizimdir" sloganı etrafından örülen kampanyalar, Türkiye'de farklı fe­ minist gruplann ve kadınların, kadınlara yönelik şiddet konusunda ortaklaşabil­ dikleri bir alan oldu. Eril şiddet ile müca­ dele hedefiyle yapılan protestolarda, fı­ ziksel şiddetin yanı sıra kamusal alanda tecavüz ve tacizi de içeren cinsel şiddet ve duygusal şiddet ile kadınlann bedenle­ rinin ırkçı ve militarist söylemde kullanıl­ ması da feminist örgütlerin eleştirileri arasındaydı (Sancar, 20 1 1 ; Gönüllü , 2005; Işık, 2002). Güçlenen feminist ak­ tivizme, hareketin içinde kadın akade­ misyenler de katkıda bulundular. Ôrne­ gın, 1985 yılında CEDAWın' uygulan­ muı için başlatılan imza kampanyasında Şirin Tekeli gibi akademisyenler ön saf­ larda yer aldı.

E

M

M

Kadınlara Yönelik Şiddetin

ler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) bünyesinde "Kadın Konuk Evift hizmet

insan haklan söyleminin küresel düzeyde gündemde olduğu, birçok alanla birlikte kadınlann maruz kaldıklan ay­

vermeye başladı. Şiddete maruz kalan ka­ dınlara bannma imkanı sağlayan mekan­

ya da dernek gibi yapılarda çalışmaya başladı. lstanbul ve Ankara'daki örgütle­ re, ilerleyen yıllarda Kürt kadınlannın kurduklan bağımsız dernekler ve lslami kesimden kadınlann hak arayışlanna eş­ lik eden örgütlenmeler de eklendi. Farklı kimlikler üzerinden gelişen Türkiyeli ka­ dın hareketi, zaman zaman başörtü yasağı gibi konularda gerilimler yaşasa da ka­ dınlara yönelik şiddet tüm kadın grupla­ rının en çok ortaklaştıkları konu oldu. Kadın Sığınaklan Kurultayı, bu mücade­ ledeki birlikteliğin simgesi olarak 1998 yılından beri önemli bir platform olma iş­ levini halen devam ettiriyor. Feminist hareketin örgütlenip kurum­ sallaştığı bu yıllarda, üniversiteler de ha­ reketlendi; metodolojik çalışmalara ve tartışmalara yeni modeller eşlik etti. Üni­ versiteler içinde kadın sonınlan araştırma merkezleri adıyla kurulan merkezler ile

lann adı, feminist örgütlerin "sığırunaevi" ya da "sığınakft kullanılmasının verilen hizmete daha uygun olmasını açıklamala­ rına rağmen devlet düzeyinde "konuk evi"7 olarak belirlendi. Şiddete maruz ka­ lan kadınların deneyimlerinin ve sonınla­ nnın yanında olan feminist örgütler ve kadın örgütlerinin şiddet ile mOcadeleyi kavramsallaştırması ve destek mekaniz­ malannın işleyişine ilişkin farklı görüşler, bu alandaki politikalann çatışmasına sah­ ne oldu. Belediyeler ile kadın örgütleri arasındaki iş birlikleri de çok olumlu so­ nuçlar ortaya koymadı. KSSGM'nin ilk dönemlerinde, uluslara­ rası kuruluşların desteğiyle yılrılttükleri projeler,8 kadın örgütlerinin ve akademik çalışmaların desteklenmesine katkı sağla­ dı. Pekin Konferansı sonrasında Türki­ ye'nin Ulusal Eylem Planı'nın hazırlandığı dönemde, hükumet, sivil toplum ve diğer kuruluşlar arasında iş birliğine yönelik adımlar atıldı. Kadın örgütleri ile KSSGM arasında bir tartışma zemininin oluşması, kadın örgütlerinin taleplerinin tam olarak karşılanması anlamına gelmese de şiddete ilişkin ilk özel kanunun çıkarılmasında

yüksek lisans programları bu yıllarda

etkili oldu. 1998 yılında yayımlanan 4320

açılmaya başladı. Kadınlann sorunlannı görünür kılma çabalanna feministler, kadın örgütleri ve akademi kadar l 990'lı yıllarda kamu ku­ rumlan da katıldı. Kadınlann sorunlanna

sayılı Kanun, tüm itirazlara ve tepkilere rağmen adında "kadın" kelimesi yer alma­ dan "4320 sayılı Ailenin Korunmasına

yönelik ulusal mekanizma işlevini üstle­ nen Kadının Statüsü ve Sorunlan Genel

·

z

Kurumlarda Ele Alınması - 1990'lar

nmcılıklara yönelik uluslararası konfe­ ranslann sayısının artuğı yıllardı 1990'lar. Türkiye'de eylemler aracılığıyla bir araya gelen feministler ve kadın gnıplan belirli sorun alanlanna odaklanarak vakıf

458

N

Dair Kanun" adı ile yasallaştı. l 990'lı yıl­ ların haklar alanındaki ılımlı ortamında bile, 4320 sayılı Kanun'un adıyla başlayan bu tartışma, daha sonraki yıllarda da arta­

Müdürlüğü (KSSGM) kuruldu; sırasıyla

rak devam etti. Hukuksal boyutta kadınla­

Devlet Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na bağlandı. Kuru­ mun yasal statüsü, ülkenin ve hükümet­

ra yönelik şiddet ile mücadele açısından önemli olan dört maddelik Kanun, bildi­ rim hakkını ılçılncü şahıslara da tanıyarak

lerin politik gündeminin kadınlara ilişkin konulan nasıl araçsallaştırdıklanna göre

polis ve adalet mekanizmasını harekete geçirmeyi hedefledi. Ancak, 4320 sayılı Kanun'un kapsamının "eş, çocuklar ve ay­ nı çatı altında yaşayan bireylerft ile sınırlı

savrularak değişti. lstanbul'da Bakırköy Belediyesi sığınak açtı ve Sosyal Hizmet-

AKAD E M i D E

VE

KAM UDA

KAD I N LARA

olması medeni durum açısından kadınlara eşit düzeyde hizmet veremediği için eleş­ tirildi. Türk Medeni Kanunu (TMK) ve Türk Ceza Kanunu (TCK) başta olmak üzere kanunlarda aynmcılık içeren mad­ delerin değiştirilmesi talebi bu süre içinde kadın örgütlerinin gündeminin önemli konulanydı. Kamu kurumlarının kadınlan aile için­ de tanımlama konusundaki yaklaşımı, Birleşmiş Milletler'in (BM) 1994 yılını Uluslararası Aile Yılı olarak ilan etmesi,

VôN E L I K

Şi D D ETE

VAK LAŞI M

yılında yeni TMK'nın yürürlüğe girmesi, bir yıl sonra Aile Mahkemeleri'nin kurul­ ması, 2005 yılında yeni TCK'nın yürürlü­ ğe girmesi, Çocuk Koruma Kanunu'nun çıkarılması, 5393 sayılı Belediye Kanu­ nu'nda nüfusu 50,000 üzerindeki beledi­ yelere kadınlar ve çocuklar için konukev­ leri açmalarına ilişkin maddenin eklen­ mesi, kadınlara yönelik şiddet ile müca­ deleye yasal haklar açısından önemli ka­ zanımlar oldu. Ancak, mücadele için ge­

aile konusunda araştırmalar yapılması,

rekli olan zihniyet dönüşümünün sağlan­ masının zorluğu ve kanunların uygulan­

eğitim programlan hazırlanması, uygu­ lanması ve sosyal değişimin aileye etkisi­

ma aşamasında karşılaşılan sorunlar, şid­ detin azalmadan sürmesini değiştirmedi.

nin anlaşılması gibi hedefler ile 1990 yı­ lında Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı (AAK)9 kuruldu. Bu kurum, aile içi şid­

Yasal düzenlemelerin yanı sıra şiddete maruz kalan kadınlara yönelik hizmetler

det konusunda aile sosyologlarının bakış

ALO 183 adıyla kurulan 7f24 hizmet su­

açısıyla hazırlanan kapsamlı bir nicel araştırma yürüttü (AAK, 1995).

nan telefon hattının da sorumluluğu 2003 yılından itibaren SHÇEK'e verildi. Şiddet ile mücadelenin olmazsa olmazla­ nndan biri olan telefon hatU; Aile, Kadın, Çocuk ve Ôzürlü Sosyal Hizmet Danışma

M\i.cadelenin Hukuksal Dayanaklan ve Himıet Alanlan - 2000'ler Feminist hareketin baskısına, uluslara­ rası sözleşmelere atılan imzaların getirdi­ ği taahhütler ile Tütkiye'nin Avrupa Birli­

de bu yıllarda arttı. Konuk evleri gibi

Hattı gibi oldukça geniş bir hedef kitleye hizmet vermek üzere kuruldu. Yasal dü­ zenlemeler ile şiddet ile mücadele konu­

ği adaylığı sürecinde yapılması gereken

sunda önemli kazanımlar gerçekleşse de;

düzenlemelerin eklenmesiyle kadınlara yönelik şiddet ile mücadele 2000'li yılla­

uluslararası sözleşmelere uyumlu olma­ yan hizmet sunumu, içerik konusunda

nn ilk yarısında "yasal eşitliği" önceleyen çalışmalara odaklandı. Sancar'ın Türkiye kadın hareketi sınıflamasına yönelik öne­ risinde belirttiği gibi, 2000-2005 yılları "devlet içinde kurumsallaşma ve kadın örgütleri arasında ittifaklara" karşılık gel­

kadın örgütlerinin eleştirileri, kamu ku­ rumlan ile feminist örgütler arasındaki

di (Sancar, 20 1 1 ) . Bu donem içinde, TCK'ya ilişkin kadın örgütlerinin taleple­ rini Meclis'e taşımak için kurulan TCK Kadın Çalışma Grubu adlı platform ol­

ilişkilerin gerilmesine neden oldu. Bu do­ nemde, kadınların sorunlarının büyük oranda çözüldüğü düşünülerek KSSGM'­ den "sorunları" kelimesi kaldırılarak 2004 yılından itibaren Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSGM) haline dönüş­ türüldü. 2000'li yıllarda, Güneydoğu illerinde

dukça başanlı bir dayanışma örneği gös­ terdi (Sancar, 201 1 ; Aldemir, 2007; Yıl­ maz, 2006, TCK Kadın Çalışma Grubu) . Hükümet, sivil toplum ve diğer kuru­

yaşayan kadınlar arasında intihar sayıla­ rındaki artışa paralel olarak kadın inti­ harları, namus ve töre cinayetleri, kadın­

luşlar arasındaki iş birliği ile TMK ve

dı (Halis, 2001 ; Kardam, 2003, 2005; Se­

TCK öncelikli olmak üzere birçok kanun daha eşitlikçi biçimde değiştirildi. 2002

t

lara yönelik şiddetin öncelikli konularıy­ ver, Yurdakul, 2005; Pervizat, 2005; Er­ ürk, 2006; Sirman, 2006 ; Pervizat,

459

M

460

2009). Ataerkil aile yapısı, din, sosyo­ ekonomik, kültürel ve politik düzlemde namus cinayetlerini ele alan araşumıalar ile kadın intiharlanna yönelik çalışmalar bu süre içinde arın. Namus cinayetlerinin kültürün bir parçası olarak ele alınması feminist araştırmacılar tarafından eleşti­ rildi (Koğacıoğlu, 2004) . Kadınlann bekiretlerinin kontrol edil­ mesi ve zorlayıcı bakirelik testlerine tabi tutulmalan da zararlı uygulamalardan bi­ ri olarak 2000'li yıllarda gazete manşetle­ rine yansıyacak bir boyuta ulaştı. Cinsel­ liğin, doğurganlığın kontrol edilmesi, be­ kirete ilişkin kadınlann görüşlerine iliş­ kin çalışmalar yürütüldü. 2006 yılında, TBMM bünyesinde Na­ mus ve Töre Cinayetlerinin ônlenmesi Amaçlı Meclis Komisyonu raporunun Başbakanlık Genelgesi10 olarak yayımlan­ ması, 2006 tarihinden itibaren kadınlara yönelik şiddet alanındaki çalışma, proje ve araştırmaların artmasını teşvik etti. Genelgenin özellikle kamu kurum ve ku­ ruluşlanna doğrudan sorumluluk verme­ si, KSGM'nin Sağlık Bakanlığı, Milli Eği­ tim Bakanlığı, Diyanet lşleri Başkanlığı, içişleri Bakanlığı, Adalet Bakanlığı gibi bakanlıklarla imzaladığı protokoller çer­ çevesinde, uluslararası kuruluşlann des­ teğini alarak çeşitli projeler yürütülmesi­ ne neden oldu. Avrupa Birliği'nin finans ve Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu'nun teknik desteğiyle KSGM'nin yürüttüğü Kadına Yönelik Aile lçi Şiddetle Mücade­ le Projesi kapsamında, 2007-2010 döne­ minde yapılacak çalışmalan konu alan, Kadına Yönelik Aile lçi Şiddetle Mücade­ le Ulusal Eylem Planı hazırlandı. Başba­ kanlık Genelgesi'ne referans verilerek ha­ zırlanan Eylem Planı, kamu kurumlan, sivil toplum ve üniversiteler arasında iş birliğine olanak sunmanın yanı sıra aile içi şiddet konusunda yapılan çalışmalann izlenmesini de gündeme getirmesi açısın­ dan önemliydi. Eylem Planı'nda, toplum­ sal cinsiyet eşitliğine vurgu yapılarak bu

N

z

M

eşitsizliğin ortadan kaldınlması konusun­ da kurumlara sorumluluklar yüklendi. Planın önsözünde, kadından sorumlu Devlet Bakanı Nimet Çubukçu, toplum­ sal cinsiyet eşitliği ve şiddet ile mücadele için yasal önlemlerin yetmediğini, kadın­ lann güçlen(diril)mesi gerektiğini yazdı. Bu dönemde, kamu kurumlan ile sivil toplum kuruluşlan arasında yaraulan tar­ tışma ortamının sonuçlarından biri de Toplumsal Cinsiyet Eylem Planı'nın (2008-2013) çı.kanlması oldu. Türkiye-Avrupa Birliği Katılım ôncesi Mali lş birliği Programı kapsamında des­ teklenen "Toplumsal Cinsiyet Eşitliğinin Yaygın\aştınlması Projesi" kapsamında, aile içi şiddet konusunda nitel ve nicel araştırmalann yürütülmesi yer alıyordu. KSGM'nin koordine ettiği ilk araştırma, 2008 yılında Hacettepe Üniversitesi Nü­ fus Etütleri Enstitüsü'nün içinde olduğu bir konsorsiyum tarafından yürütüldü. Bu araşurma, 11 ülke geneli, kent/kır ve 12 bölge düzeyinde 1 5-59 yaş grubundaki 12. 795 kadının yaşam boyu ve son 12 ay içinde maruz kaldığı farklı şiddet biçim­ lerine yönelik tahminler üretti. Araşurma sonuçlan, Türkiye istatistik Kurumu ta­ rafından Resmi istatistik Programı'na da­ hil edilerek devletin kadınlara yönelik şiddetin düzeyine ilişkin resmi verisi ol­ du (KSGM-HÜNEE, 2009). Aynı dönem­ de, TÜBlTAK projesi desteğiyle 2007 yı­ lında yün'.itülen ülke geneline ilişkin şid­ det yaygınlığı bilgisi sunan bir diğer araş­ tırma ise, feminist akademisyenler tara­ fından yürütüldü (Alunay ve Arat, 2008). Türkiye genelinde aile içinde kadınlann maruz kaldıklan şiddet biçimlerine iliş­ kin yüzdeler araştırmalarda benzer dü­ zeyde saptandı. Araşurmaların anmasına rağmen, kadın cinayetleri konusunda ye­ terli ve kapsamlı veri olmadığı için, Ka­ dın Cinayetlerini Durduracağız Platformu ile Bianet, basına yansıyan haberler üze­ rinden bu konuda veri üretip bunu pay­ laşmaya başladı.

AKAD E M i D E

VE

KAM U D A

KAD I N LARA

Araştınnalann arttığı dönemde, medya­ da yer alan "çocuğun cinsel istisman" ko­ nulu "Hüseyin Üzmez davası" ,12 özellikle akademik çevrelerde cinsellik, hukuk ve aile ilişkilerinin feminist bir bakış açısıyla ele alınmasının önünü açtı ( ôzkazanç, 2009). Cinsel taciz konusu, üniversiteler­ de cinsel tacize karşı mücadeleyi hızlan­ dırarak somut birimler oluşturulmasını getirdi. Sabancı Üniversitesi, cinsel tacize karşı önlem ve ilkeler belgesi (9 Ocak 2007) hazırlayarak bu alanda üniversite içinde ilk metni üretti. ôte yandan, 8 Mart 2008 tarihinden iti­ baren feminist hareketin gündemine "en az 3 çocuk" söylemi ile başlayan kadınla­ nn doğurganlıklanna yönelik üst düzey kademelerin yaptıklan çağrılar yerleşti. Çocuk sayısının artınlması 2010'lu yıllara damgasını vuran önemli tartışma alanla­ nndan biri oldu. 2000'li yıllann sonuna doğru TBMM bünyesinde Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu (KEFEK) ku­ ruldu. Komisyon, şiddet ile mücadele ala­ nında komisyonlar oluşturulması ve ra­ porlar yayınlaması aracılığıyla eşitliğe katkı sunması amacıyla kurulurken ka­ dın-erkek eşitliği mi fırsat eşitliği mi tar­ tışmalan, "fırsat eşitliği" lehinde sonuç­ landı (TBMM, 2009). Komisyon, erken yaşta evliliklerin kadınlann yaşamlannı önemli oranda şekillendirdiği ve her alanda maruz kalacaklan aynmcılıkları pekiştirdiği bir rapor hazırladı. Kadın ör­ gütlerinin u gündeme getirdiği "çocuk yaşta evlilik", "çocuk gelin", "erken evli­ lik" ve "zorla evlilik" konulannda, akade­ mik çalışmalann artması da bu donemde hız kazandı. Kadınlara Yönelik Şiddetin

"Aile" ile M'ilcadelesi, Dalgalanmalar ve Geriye Gidiş - 2010 ve sonrası Halen içinde bulunduğumuz 20 10'lu yıllann başlangıcında, kadınlara yoneltk şiddet açısından "aile" kurumuna öncelik verilmesine bu alanda dalgalanmaların

YôN E L I K

Ş i D D ETE

Y A K L AŞ I M

461

Yolaulluk ve şiddet, luulmlarm 2010'larda da gündelik hayatlannı en

çok etkileyen sorıuılanndan.

yaşanması eşlik ediyordu. 1990'larda "ai­ le" ve "kadın" konulannda bilgi üretmek amacıyla kurulan AAK ve KSGM arasın­ daki farklılaşma, 2010'larda yerini ülke genelinde "kadınlar" ve "aile" konusunda bir kutuplaşmaya bıraktı. 201 1 yılında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı'nın (ASPB) kurulması ve KSGM'nin ASPB'ye bağlanması, kadınlara yönelik politikalar açısından önemli bir dönüm noktasına işaret etti. l990'lı yıllarda kadın örgütleri ile kamu arasında kurulmuş olan iletişi­ min yönü olumsuz bir zemine kaymaya başladı. Aileyi önceleyen yeni sivil top­ lum kuruluşlan, 14 kadınlara yönelik şid­ det ile mücadelede baskı unsuru olan fe­ minist örgütler ile kadın örgütleri yerine kamu kurumlan ile iş birliğinde tercih edilen kuruluşlar olmaya başladı. Hizmetlerin artırılması konusunda 5393 sayılı Belediye Kanunu'nda yapılan değişiklik ile belediyelere "kadın konuke­ vl" açma zorunluluğu getirilerek; nüfus

M

büyüklüğü 50.000'den 100.000'e çıkarıl­ dı. Böylece, ülke genelindeki sığınmaevle­ rinin sayısının artması hedeflendi. Ancak, halen yeterli olmayan bu sığınmaevi sayı­ sı, Avrupa Komisyonu'nun hizmetlere ilişkin minimum standartlarına göre en az 399 olması gerekirken 20 1 8 yılı sonunda 144'te kaldı (Yüksel-Kaptanoğlu, 2018) . Bu tartışmalı dönemin en önemli kaza­ nımları, İstanbul Sözleşmesi'nin imzalan­ ması ve sözleşmeyi referans alan 6284 sa­

462

yılı Ailenin Korunması ve Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun'un ka­ bul edilmesiydi. Kapsayıcı şiddet biçimle­ ri, şiddeti önleme, koruma ve kovuştur­ ma ile politika geliştirme üzerine kurgu­ lanan ve "altın sözleşme" olarak tanımla­ nan sözleşme, izleme ve denetleme meka­ nizması (GREVI0) 1 5 ile kadınlara yöne­

lik şiddet ve toplumsal cinsiyet eşitsizliği ile mücadele açısından oldukça önemli bir adımdı. Bağımsız uzmanlardan seçilen ülkelerin bu alandaki çalışmalarını değer­ lendiren raporlar hazırlayan GREVIO'­ nun kuruluş çalışmalarında yer alan ve 2015 yılında ilk başkanı olan Feride Acar 2018 yılı sonuna kadar görev yapn. Bu ta­ rihte, kadın örgütleri ve feminist örgütle­ rin eleştirilerine rağmen tekrar aday gös­ terilmemesi, bu alanda çalışan akademis­ yenler ve feministlere yönelik kamunun yeni bir yol izleyeceğinin işaretlerinden biriydi. İstanbul Sözleşmesi'ni referans alan 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Yönelik Şiddetin Önlenmesine Dair Ka­ nun'da 4320 sayılı Kanun'a benzer biçim­ de şiddeti aile içinde ele alan bir yaklaşı­ mı yansıtan ismiyle 20 1 2 yılında kabul edildi. 6284 sayılı Kanun kapsamında uy­ gulamada yaşanan sorunlara yönelik çö­ züm beklenirken, sözleşme "aile yıkan Kanun" sıfatlarıyla saldırıya uğramaya başladı ve halen devam ediyor. Dönemin politik konjoktünine paralel biçimde, kadınların bedenlerine yönelik müdahaleler anlamında 20 1 2 yılında

N

z

M

"Her kürtaj bir Roboski'dir" söylemiyle kürtajın yasallığının sorgulanması eklen­ di. Kadın akademisyenlerin de katkıda bulunduğu, feminist politikanın önemli alanlarından biri olan kadınlann kürtaj haklannı kullanmalanna yönelik tarihsel tartışmalar,16 bu dönemde farklı bir bo­ yutta yeniden ele alınmaya başlandı. llki 2008 yılında yapılan Kadına Yöne­ lik Aile lçi Şiddet Araşnrması,17 2014 yı­ lında tekrarlandı. Bu araşnrmada, kadın­ ların manız kaldıklan şiddet yaygınlığı­ nın büyük oranda değişmemesi sonucuna dayanarak önerilen, daha uzun aralıklar ile araşnrmanın tekrarlanması kabul edil­ di. Ancak, araşnrmanın önerileri arasında yer alan erkeklerin şiddete yaklaşımını ve şiddet davranışlannı ortaya koymayı he­ defleyen bir araştırma yapılması konu­ sunda herhangi bir adım anlmadı. Akademi içinde kadın/toplumsal cinsi­ yet çalışmalan yüksek lisans programlan ve merkezlerinin Cinsel Taciz ve Saldırı­ ya Destek Birimleri kurma çabalan üni­ versite içinde her yerde çok kolay karşı­ lanmadı. Ankara Üniversitesi'nde 20 12 yılında kurulan Cinsel Taciz ve Saldırıya Karşı Destek Birimi, kuruluş aşamasın­ dan söz ederken feministler ve bürokrasi arasındaki gerilime işaret etti (Ôzkazanç, 2009). Ankara Üniversitesi'ndeki akade­ misyenler, "Üniversitelerde Cinsel Taciz ve Cinsel Saldırıya Karşı Neler Yapılabi­ lir?" toplantısının sonucunda bir iletişim ağı kurarak bu alanda üniversiteler arası iletişim ve dayanışmayı artırmaya yönelik girişim başlattı. Üniversiteler yılda iki kez bir araya gelerek bu alandaki deneyimle­ rini paylaşmaya devam ediyor. 2030 yılına kadar ulaşılması planlanan Sürdünilebilir Kalkınma Hedefleri (SHK) arasında yer alan (Hedef 5) toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması için de ka­ dınlara yönelik şiddete ilişkin göstergele­ rin yer alması, 2010'lu yıllarda nicel veri­ ye ve izlemeye yönelik çalışmalan arnrdı. Mor Çatı, Clnslyet Eşitliği lzleme Deme-

AKAD E M i D E

VE

KAMUDA

KAD I N LARA

ği (CElD) , Kadın Koalisyonu gibi örgüt­ ler ile lstanbul Sözleşmesi Türkiye izleme Platformu gibi farklı örgütlenme biçimle­ riyle şiddet konusundaki çalışmalann hı­ zı arttı. Kamuda kadınlara yönelik şiddet konusundaki izleme çalışmalan ise TÜlK tarafından yürütülmeye başlandı. Türki­ yeli feminist hareketin, CEDAW sözleş­ mesinin uygulanmasına yönelik hazırla­ dığı Gölge Raporlar ve Sığınak Kurultay­ lan aracılığıyla devletin uygulamalannı izlemeye yönelik yürüttüğü yapısal izle­ me çalışmalanna dair göstergeler son dö­ nemde yapılan çalışmalara daha fazla da­ hil edilmeye başlandı. 2010'lu yıllarda, bir yandan toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması yönünde yapılan çalışmalar devam ederken öte yandan da ailenin güçlenmesi konusunda programlar, eylem planları hazırlıkları yapıldı. Onuncu Kalkınma Planı çerçeve­ sinde 2014-2018 yıllanna ilişkin Ailenin ve Dinamik Genç Nüfus Yapısının Ko­ runması Programı Eylem Planı, feminist araştırmacılar ve kadın örgütleri tarafın­ dan eleştirildi. Kadın Emeği ve istihdamı Girişimi'nin (KElG) eleştirileri, "kadınla­ nn sadece annelikle tanımlandığı, kamu­ sal alanda ve ücretli emek gücünde önce­ likle annelik 'görevinin' belirlediği çizgi­ lerle var etmeye çalışmak ve esnek ve gü­ vencesiz çalışmayı doğum/annelik baha­ nesiyle kadın emekçilerden başlayarak sı­ nıfın genelinde yaygınlaştırmak" biçimin­ deydi (KElG, 2015). Özgecan Arslan'ın 201 5 yılında Mer­ sin'de dolmuş sürücüsü tarafından öldü­ rülmesi, kadınlara yönelik şiddet konusu­ nun tüm kesimler tarafından konuşulma­ sına ve birçok ilde şiddete yönelik protes­ tolar yapılmasına neden oldu. Ancak, bu­ nu takip eden günlerde benzer cinayetle­ rin işlenmesi, ülke genelinde kamuoyu yaratsa da dönüştürücü ve değiştirici bir etki yarat(a)madı. Bu dönemde, akademi­ de gözlenen bir adım ise uzun zamandır üniversiteler bünyesinde var olan yüksek

Y Ô N E L I K

ŞiDDETE

YAK LAŞI M

lisans programlan ve araştırma/uygulama merkezlerinin dışında kadınlara yönelik bir adım atmayan, Yüksek Öğretim Kuru­ mu'ndan geldi. Kadınların sorunlarına ilişkin son yıllarda elde edilen kazanımla­ nn geriye gitme ihtimalinin güçlü olduğu bir ortamda, feminist akademisyenlerin etkisiyle 20 15 yılında YÖK içinde bir bi­ rim kurulması kararlaştınldı. YÖK Aka­ demide Kadın Çalışmalan ve Sorunlan Birimi'nin ilk faaliyeti, Toplumsal Cinsi­ yet Tutum Belgesi'yle, toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına yönelik üniversi­ telerde TCE Eylem Planı ıa hazırlanması önerisiydi. Tutum Belgesi; "TCE'ye iliş­ kin farkındalık artırmaya yönelik çalış­ malar yapılması, TCE dersinin zorunlu veya seçmeli ders biçiminde yer alması veya konferans, seminer, toplantı ve et­ kinlikler ile bilgilendirici çalışmalar ya­ pılması, cinsel taciz ve cinsel saldınyla il­ gili bilgilendirme yapılması, yönetici, akademik ve idari personel ile öğrencile­ rin TCE'ye ilişkin eğitimler alması, TCE izlemeye ilişkin çalışmalar yapılması ile bu amaçlann gerçekleştirilmesinde işbir­ liği içinde çalışması beklenen üniversite­ lerdeki kadın sorunlan araştırma ve uy­ gulama merkezleri, benzeri birimler ve SKS daire başkanlıklannın çalışma biçim­ leri ve işlevselliklerinin güçlenmesini sağ­ layıcı çalışmalarda bulunması" başlıklan­ na ilişkin eylem planlan hazırlanmasını öngördü. YÖK'ün TCE'nin sağlanması konusunda attığı bu adımdan bağımsız olarak ılniversitelerde bu konuda dersler verilmesi birçok ılniversite için yenilik değil Ancak, Tutum Belgesi, yeni açılan üniversiteler ile toplumsal cinsiyet/kadın çalışmalan yüksek lisans programı olma­ yan üniversitelerin çalışmalanna dayanak oluşturması ve desteklenmesi açısından önemli bir belgeydi. Belgenin aynca, daha Once Ankara, Boğaziçi, Dokuz Eylül, OD­ TÜ , Sabancı, Yüzüncü Yıl ılniversiteleri başta olmak üzere üniversiteler bılnyesin­ de kurulmuş olan Cinsel Taciz ve Saldın

463

E

464

M

Birimleri'nin yaygınlaştınlması açısından da teşvik edici bir rohl vardı. 2016 yılında TBMM blinyesinde boşan­ ma olaylarını araşnnnak ve aile kurumu­ nu gıiçlendirmek amacıyla "Aile Bütılnhl­ ğ\lnü Olumsuz Etkileyen Unsurlar ile Bo­ şanma Olaylanmn Araştınlması ve Aile Kurumunun Güçlendirilmesi için Alın­ ması Gereken ônlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araşurma Ko­ misyonu" kuruldu. Cinsel saldın, istis­ mar ve reşit olmayanla cinsel ilişki suçla­ nnda hadım uygulaması gibi insan hakla­ nna aykın bir öneriden, şiddete maruz kalan kadınlara verilecek tedbir süreleri­ nin kısalnlmasına, nafaka hakkına bir sü­ re getirilmesine, yasak olmasına rağmen boşanma davalannda şiddet durumlann­ da da arabulucuk ve uzlaşma yönteminin kullanılmasına kadar çeşitli önerileri ba­ rındırıyordu (TBMM , 20 1 6 ) . Komis­ yon'un raporunda yer alan önerilerin ka­ dın örgütleri ve feministler başta olmak \\zere kamuoyunda yaratuğı tepki nede­ niyle geri plana itilse de feminist aktivist­ ler raporda vurgulanan konuların Türki­ ye gıindemini önümüzdeki dönemlerde de meşgul edeceğini sık sık vurguladı. Feministlerin dile getirdiği, Boşanma Ko­ misyonu Raporu'ndaki konular 201 7 ve 2018 yıllarında tekrar kamuoyunun önü­ ne geldi. 2016 yılında, akademi açısından yaşa­ nan bir diğer olumsuz gelişme ise, "Bu Suça Ortak Olmayacağız" metnini imza­ lamaları nedeniyle işlerinden anlan Barış Akademisyenleri arasında kadın çalışma­ ları/toplumsal cinsiyet çalışmaları bölOm­ lerinden akademisyenlerin de olmasıydı. işten anlmalar ve Oniversite içinde yaşa­ nan baskılar kadın/toplumsal cinsiyet programlannın gıicünün azalmasıyla so­ nuçlanırken akademi19 içinde gerekli des­ tek sunul(a)madı. Aynı yıl içinde, 15 Temmuz tarihinde gerçekleşen darbe girişiminin ardından, kadınlara yönelik şiddet ile mücadele

N

z

M

eden kadın örgıitleri ile belediyelerde ka­ dınlara yönelik hizmet sunan birimler atanan kayyumlar tarafından kapatıldı, olağanüstü hal uygulaması sırasında Ka­ nun Hükmünde Kararnameler ile işten çıkarmalar yaşandı. Kadınlara yönelik şiddet ile mücadele açısından elde edilen kazanımlar konusunda önemli kaygıların oluşmasını teşvik eden bir ortamın yara­ tılması söz konusu oldu. KAZANIMLAR VE GERiYE GlDIŞ

TEHLiKESi

2010'lu yıllarda, feminist tartışmalann gıindeminde uzun süre "toplumsal cinsi­ yet" ve "eşitlik" kavramları yerine yeni kavramlar eklenmesiyle ilgili tartışmalar devam edecek. Ôzellikle 2019'un ilk çey­ reğindeki gelişmeler, kavramlar konu­ sundaki tartışmalara yoğunlaşılacağına işaret ediyor. Ômeğin, üniversitelerde cinsel taciz ve tecavfiz ile mücadele açı­ sından önemli bir dayanak olan YÔK'ün Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Tutum Belge­ si, muhafazakar bakış açısının eleştirileri­ ni gerekçe göstererek Şubat 2019 içinde kaldırıldı. Aynca, 2013 yılında Kahire'de hazırlanan lsltm Konferansı ôrgıitü Ka­ dın llerlemesi Teşkilatı TüzüğO'nün onaylanmak \\zere Ocak 2019 ayı içinde TBMM'ye gönderilmesi, Anayasa'ya ve ta­ ahhüt edilen uluslararası sözleşmelere ay­ kın ifadeler içermesi nedeniyle eleştirildi ve daha da eleştirilecek gibi görünüyor. Toplumsal cinsiyet ve eşitlik kavraınla­ n, kadınların maruz kaldıkları eril şiddeti anlamak ve bu şiddet ile mücadele etmek için anlamlı ve gerekli kavramlar. Bugün, kadınların maruz kaldıkları şiddetin yay­ gın olduğu tüm kesimler tarafından meş­ ru olarak kabul edilse de kadınlann aile içinde maruz kaldıklan şiddet, aile birli­ ğinin sağlanması ve ailenin güçlenmesi ile ilgili politikaların arkasında kalma ris­ kini taşıyor. Üstelik Anayasa, 6284 sayılı Kanun, TCK gibi kanunlar ile CEDAW,

AKAD E M i D E

VE

KAMUDA

KADINLARA

Y O N E L I K

S I D D ETE

YAK LASI M

465 Taciz, tecavüz ve yakın ilişkilerdeki (aile/ev içi) şiddet 1 980'lerde yeniden canlanan feminist hareketin sokaklara dökülme sebebiydi. 2000'lerde bunlara artan kadın cinayetlerine karşı yükselttikleri isyan eklendi.

lstanbul Sözleşmesi gibi uluslararası söz­ leşmelerde yer alan taahhütler konusun­ da da değişiklik öneren muhafazakar ke­ simi destekleyen, " toplumsal cinsiyet adaletift ya da "fıtratft kavramlan ile aile içindeki şiddete odaklanmayı savunan kadın örgütleri her zamankinden daha aktif olmak zorunda. Bugün, akademi içinde sadece kadın/ toplumsal cinsiyet çalışmalan ile sınırlı kalmayan hukuk, sağlık, sosyoİoji ve sos­ yal hizmet gibi farklı disiplinler içinde tez çalışmalan ve makaleler aracılığıyla bilgi üretilmesi söz konusu. Toplumsal cinsi­ yet eşitsizliğinden beslenen, bu eşitsizliği pekiştiren şiddet ile mücadelenin Onemli adımlarından olan toplumsal cinsiyet eşitliğinin üniversiteler düzeyinde ders programlanna dahil edilmesi, Cinsel Ta­ ciz ve Saldın Birimleri ile toplumsal cinsi­ yet eylem planlan gibi pratikler mücade­ leye katkı sunuyor. Ülke genelinde, ka­ dınlara yönelik toplumsal cinsiyet temelli şiddet alanında üretilen veriye, devletin resmi istatistik programına dahil edilen

veri de eklenmiş durumda. Türkiye gene­ linde kadınlann % 9'unun 15 yaşından önce çocukluk döneminde istismara ma­ ruz kaldığını, dörtte birinin 18 yaşına gel­ meden evlendirildiğini, % 32'sinin eğiti­ mine devam etmesinin engellendiğini, % lO'unun çalışmasının engellendiğini, % 36'sının yaşamının herhangi bir döne­ minde yakın ilişkide olduğu bir erkek ta­ rafından fiziksel şiddete, % 12'sinin cinsel şiddete, % 'H'ünün duygusal şiddete, % 30'unun ekonomik şiddete maruz kaldı­ gıru, % 2'4'ünün sağlık kuruluşuna izinsiz gidemediğini, % 2Tsinin en az bir kez ıs­ rarlı takibe maruz kaldığını, 18 yaşından erken yaşta evlenmiş olan kadınlann % 50'sinin fiziksel ve/veya cinsel şiddete maruz kaldıklan biliniyor. Buna rağmen, şiddete maruz kalan kadınlann sadece % l 1 'i herhangi bir kurumsal destek arayı­ şında, şiddetle kendi imkanlan ile müca­ dele ediyorlar (KSGM, HüNEE; 2015). Aile bütünlüğünü korumanın On plan­ da olduğu politikalann yaygınlaştığı, şid­ det i le mücadele açısından ulusal meka-

M

N

nizma görevini üstlenen KSGM'nin yasal statüsünün sürekli değiştirildiği, kadınla­ ra yönelik politikaların, aile politikaları­ nın içinde ele alınmasının zemininin sağ­ lamlaştırıldığına tanıklık ediyoruz. Buna akademik alanda kadın/toplumsal cinsi­

466

yet çalışmalarını olumsuzlayıcı yaklaşım­ lar ve akademisyenlere yönelik baskıların artırılmasını da eklersek şiddet ile müca­ dele açısından elde edilen kazanımlarda geriye gidiş tehlikesinin var olduğu kaçı­ nılmaz. Öte yandan, bu alandaki çalışmaların odak noktasında halen yakın ilişkilerde yaşanan şiddetin durduğu , işyerind e , okulda y a d a devlet tarafından kadınlara yönelik şiddetin farklı biçimlerini ele alan çalışmalar biraz daha geri planda. Kadın­

lara yönelik toplumsal cinsiyet temelli

z

M

şiddetin az çalışılan biçimleri olan ekono­ mik şiddet, ısrarlı takip, flört şiddeti, iş­ yerinde cinsel taciz, üniversitede cinsel taciz gibi başlıklar altında iktidar ilişkileri çerçevesinde eleştirel bir bakış açısıyla çalışılmasına gerek var. Kanunun uygulamasına yönelik sorun­ ların yanı sıra son dönemde hem lstanbul Sözleşmesi'ne yönelik hem de ilgili Ka­ nun'a yönelik "aileyi yıkma" suçlaması ile muhafazakar grupları destekleyen med­ yanın da desteğini alan yoğun baskı hız kazanarak devam ediyor. Feminist hare­ ketin gündeme getirdiği ve birçoğu ulus­ lararası literatürde yer alan kavramlar ko­ nusundaki tartışma 20 1 0'lu yılların son­ larında daha önceki dönemlerden daha güçlü bir şekilde hissediliyor, hissediyo­ ruz diyebiliriz. LI

DiPNOTLAR Tecavüz, cinsel suistimal, iş yerinde, ejj itim ku­ rumlarında veya diger yerlerde meydana ge­ len cinsel taciz ve sindirme, kadın ticareti ve fahii«!liOe zorlama. 2

3

DiOer kritik alanlar, yoksulluk. saOlık. ejjitim, silahlı çatışma, ekonomi, yetki ve karar alma, kadınların ilerlemesinde kurumsal mekanlz­ malar, kadınların insan hakları, medya, çevre ve kız çocuklar konularındaki eylemleri içerir. insan Hakları Evrensel Beyannamesi, CEDAW, Kalkınma Hakkı Bildirgesi, Nairobl Konferansı,

uygun dejliJikliklerin yapılması amacıyla 3.000 kadının imzasından oluşan bir dilekçeyi 7 Mart 1 986'da TBMM'ye verdi. Daha fazla ayrıntı için: Çatlak Zemin, https:l/catlakzernin.com/7mart· 1 986·femin istlerden-i l k-kampanya-ce­ daw-uyg u lansi n· kam panya si nda-i mza la r· tbmmye-verildl/ 7

Bu konudaki tartışmalar için bkz. Kad ı n SıQı­ nakları Kuru ltayları ve Berna Ekal'ın yazısı.

8

B u proj e l e r arası nda D ü nya B a n kası, British Council ve KSSG M ortaklıQ ıyla yürütülen Kadı­ nın istihda m ı n ı n Güçlendiril mesi Projesi kadı n i st i h da m ı n a i l i ş k i n ö n e m l i b i r v e r i kayn a Q ı ol uşturacak araştırmalara destek verd i . B i rleş­ miş M i l letler Kalkınma Programı'nın desteQiy­ l e yürüt ü l e n Kad ı n ı n K a l k ı n maya Katı l ı m ı n ı Artırma U l usal Programı Projesi ise, kad ı n ör­ gütleri n i n ve bu alanda çal ışa n ü niversitelerin kad ı n l a ra yönel i k şiddet konusunu d a içeren birçok a raştırmas ı n ı ve projesi n i destekledi.

9

AAK' n i n kurul ması 6. 1 2. 1 989 tarihinde Bakan­ l a r K u r u l u ' n d a kararlaşt ı r ı l d ı . Aile Araştırma K u r u m u Başka n l ı Q ı ve A i l e Araştırma K u r u ­

Çocuk Hakları Zirvesi, Çevre ve Kalkınma Kon­ feransı, Viyana Deklarasyonu, Kahire N üfus ve K a l k ı n m a Konferansı, Kopen h a g Sosyal Kal­ kınma Konferansı. 4

Stella Ovaida, " Ka d ı n l a r. DayaQa Karşı Daya­ n ışmaya " yazısında, dayaQı bir "eQ itme, şart­ l a n d ı rma, s i n d i rme ve ceza " yöntem i olarak tan ı m layarak sınıflı ve m i l l iyetli top l u m lardaki yayg ı n l ı Q ı konusuna da d i k kat çekmiştir. Femi­ nist, sayı 3, 3 Ekim 1 987

5

Stella Ovaida, " K a d ı n l a r, DayaQa Karşı Daya­ nışma" yazısında, dayaQı bir eQitme, şartlan­ d ı rma, sindirme ve ceza " yöntemi olarak ta­ n ı m l ayarak sınıflı ve m i l l iyet l i t o p l u m lardaki yayg ı n l ı Q ı konusuna da d i kkat çekmiştir.

6

CE DAW BM Genel Kurulu'nda 18 Ara l ı k 1 979'· da kabul ed i l miş, Türkiye ise sözleşmeyi 1 985'te i mzalam ıştı. Şirin Teke l i ' n i n önerisiyle hare­ kete geçen fem i n i stler. yasalarda sözleşmeye

Aclalet Bakan­ lıgı, Milli Egltlm Bakanlıgı, Diyanet itleri Baş· kanlıgı, SHÇEK. DPT'den birer temsilci ile Baş­ bııkan tarafından biri akademiden olmak üze­ re bu alanda çalışan 3 üyeden ollJ1U)'Ord u . lu'ndan olu1Bn AAK'nin Kurulu,

10 2006/'1 7 sayılı Çocuk ve Kadınlara YOnelik Şid· det Hareketlerlyle TOre ve Namus Cinayetleri-

A K A D E M i D E

V E

K A M U D A

K A D I N L A R A

Y Ö N E L i K

Şi D D E T E

YAK L AŞI M

nln Onlenmesi için Alınacak Tedbirlere lllıkln Ba$bakanlık Genelgesi.

Organlzatlon), yani hükümet destekli hükü· met dışı organizasyonlar olarak tanımlanıyor.

1 1 Araştırmada, Dünya sag l ı k ôrgütü ' n ü n kadın­

15 Kadınlara YOnellk Şiddet ve Ev içi Şiddete Kar· $1 Eylem Uzmanlar Grubu.

lara yönel i k şiddet araştırmaları için gel iştird i­ g i eti k ve güve n l i k k u r a l l a r ı uyg u l a n d ı , DSÔ a raşt ı r m a l a r ı n d a k i sorular Türk iye'ye uyarla­ narak k u l l a n ı l d ı .

1 2 Hüseyin Ozmez. Burıa'da 14 YBl!ndaki bir kız çocu!luna uzun zamandır cinsel istismardı bu­ lunmaktan dolayı yargılanmq ve 13 yıl hepse mahkum edilmişti. http://www.radikal.eom.tr/ turkiye/huseyin-uzmeze-1 3-yil-hapis-cezasi-95 4761/ 13 Uçan Süpürge, •çocuk gelin" konusunda yO­ rüttQOü çet11ması ile konunun Olke gündemin­ de tartqılmasına OncOIOk etti . 1 4 Literatürde, yeni kurulın bu OrgOtler, GONGO (Government Organlzed Non·Governmental

16 Türkiye'deki kürtaj tartışmaları konusunda Hazal Atay•ın " Kürtaj Yasasının Arkeolojisi: Türkiye'de Kürtaj Düzenlemeleri, Edimleri, Kı­ sıtları ve Mücadele Alanları • makalesi femi­ nist politika açısından Türkiye'dekl durumu kapsamlı bir biçimde derleyen Onemli bir ça­ lışmadır. 17 ilk araştırmanın tekrarı niteligindeki bu araş­ tırma, ASPB bütçesinden karşılandı ve HONEE tarafından yürütüldü. 18 YÔK'On web sayfası ( 1 1 Şubat 2ü1 9 tarihi iti· bariyle sayfaya ulaıılamıyor). 19 Akademik feminizm konusunda ayrıntılı bilgi için cansu Dayan'ın yazısına ba1Yurabllirslniz.

467

Feminist Hareket ve Erlcelc Şiddetiyle Mücadele B E RNA E KAL

468

Türkiye'de feminist hareketin en temel mücadele alanlarından biri ve hatta bel­ ki de hareket açısı ndan en bel i rleyici olanı erkek şiddetidir. Bu eği l im, dünya­ da 70'lerden itibaren kendi n i hissettiren ikinci Dalga femin ist harekete dayanır. Kısaca bahsetmek gerekirse, ikinci Dal­ ga femin ist hareket nözel olan politiktir" sözünden yola çı karak, Birinci Dalga fe­ m i n ist hareket dönem i nde kad ı n ların kamusal alanda verd ikleri m ücadeleleri ve elde ettikleri kaza n ı m ları (kad ı nlar için oy ve eğitim hakkı gibi), özel alanı da kapsayacak şeki lde gen işletir. ikinci Da lga'da yer alan fem i n ist hareketler, temel inde erkek egemen l iği bu lunan ve #ekonom ik tabakalaşma, kültürel inanç­ lar ve kurumsal pratikler aracıl ığıyla ta­ rihsel olarak kurulan ve sürdürülen eşit­ sizliklere karşı, çalışma yaşamı ve eko­ nomi, ev içi emek ve ai le, üreme ve tıp, akı l sağl ığı ve psikiyatri, bilgi üretimi ve üniversite, ci nsel l i k ve ci nsell iğe i l işkin çifte standartlar, kadına yönel i k şiddet g i b i a l a n l a rda" ( Dobash ve Dobash, 1 996; çeviri bana ait) itirazlarını dile ge­ tirirler. Esasında, erkek şiddetin i n feministlerin gündemine girmesi ikinci Dalga'nın orta­ ya çıkışından çok daha öncelere dayanır. Örneğin, Elisabeth Pleck'i n (2004) çalış­ masında gösterd iği gibi, 1 800'1erin so­ nu nda Amerika ve İ n g i l tere'de kad ı n hakları savunucu ları, kad ı n ların eşlerin­ den gördükleri şiddeti eleşti ren yazılar yayınlarlar.1 Ancak elbette erkek şiddeti­ n i n sisteml i bir anal izinin yapı l ması ve sığı nak, danışma merkezleri vb. şiddetle ilgi l i mücadele yöntemleri nin gel iştiril­ mesi ikinci Dalga'nın ürünüdür.2

Türkiye'de erkek şiddeti , 1 980' lerin başından itibaren bil inç yükseltme grup­ larıyla başlayan bir süreçte gündeme ge­ l i r (Tekeli, 1 995). 1 980'1erde erkek şid­ detinin tanımlanmasıyla bilinç yükseltme gruplarında başlayan süreç, sonraki yıl­ larda da(ya)nışma merkezleri ve sığı nak­ ları n kuru lmasıyla ve şiddetle mücadele­ ye i l işkin kampanyalar düzenlenmesiyle devam eder. Bu yazıda, temel olarak, başlangıcından günümüze fem in istlerin erkek şiddetiyle mücadelede ü rettikleri pol itikaları, dayanışma mekan izmaları nı ve tüm bunların neticesinde elde edi len yasal kazanım ları ele al mayı amaçl ıyo­ rum. Her ne kadar bu tari hi 1 O yıllık dö­ nemlerle ele alacak olsam da şiddet ko­ nusundaki ve örgütlenmedeki yaklaşım­ lar açısından bakıldığında dönemler ara­ sı nda geçişlilikler bulunduğunu da belirt­ mek isterim.

BO'LERIN SONUNDAKi EYLEMLER /GELiŞMELER Feministlerin erkek şiddetiyle mücadele­ si, 1 980'leri n sonunda örgütledikleri ve mücadele açısı ndan kurucu nitel ik taşı­ d ı kları n ı söyleyebi leceğ i m i z birtak ı m kampanya v e eylemlerle görünürlük ka­ zanır. Bunlardan i lki, Dayağa Karşı Da­ yan ışma Kampanyası kapsam ı nda 1 7 Mayıs 1 987'de İstanbul Yoğurtçu Par­ kı'nda düzenlenen yürüyüştür. Bu yürü­ yüşü tetikleyen olay ise, Çankırı'da görü­ len bir boşanma davasında verilen yargı kararıdır. Bu kararda yargıç, halk arasın­ da kullanılan #kadının karnı ndan sıpayı, sırtından sopayı eksik etmeyeceksin," sö­ züne atıf yaparak erkek şiddetini meşru-

laştırır. Zira bu atıf, erkek şiddetinin yal­ n ızca toplumda kabul görmekle kalma­ yıp adalet sistemi nce de onaylandığını, dolayısıyla da kadınların sisteml i bir eşit­ sizl iğe maruz bırakıldığını ortaya koyar. Bu karara fem inistlerin gösterdiği tepki, erkek şiddetiyle mücadeledeki i l k siste­ matik kampanya n ı n ortaya ç ı kması n ı sağlar (Uçan Çubukçu, 2004). Kampan­ yanı n başarısı, bu dönemde televizyon programlarında kadınların evlerinde gör­ dükleri şiddete sıkça yer verilmeye baş­ lanmasında da gözlemlenebil i r (Sirman, 1 989). Yine bu sıralarda ses getiren ey­ lemlerden bir diğeri ise aynı yıl Anneler Günü'nde Ankara'da bir grup fem i n ist tarafından #Annenizi seviyor karınızı dö­ vüyor musunuz?" sloganıyla düzen lenir (Sirman, 1 989). Ancak elbette feministlerin şiddeti so­ runsallaştırmaları ev içi şiddetle sınırlı de­ ğildir. Su alandaki en önemli kampanya­ lardan biri de 1 989'da başlayan Mor iğne Kampanyası'dır. Bu kampanya i le, kamu­ sal alanda tac ize karşı mor kurdeleler bağlanan iğnelerin dağıtıldığı eylemler yapı lır. Yine aynı şekilde 1 990 yılının he­ men başlarında, tecavüze uğrayan kadın seks işçisiyse faile ceza indirimi getiren Türk Ceza Kanunu'nun 438. maddesinin iptali için çeşitli eylemler yürütülür (lstan­ bul'da genelevleri n bu l u nduğu sokakta #iffetli Kadın Vesikası" dağıtmak gibi) ve bunların neticesinde madde iptal edil ir. Bu eylemlere ve eylemler etrafı nda üreti len fikriyata baktığımızda, erkek şid­ detinin ad ının konduğunu, erkeğin şid­ det uygulamasının kabul edilir bir fi i l ol­ maktan çıktığını, şiddete uğrayan kadın­ larla ilgi l i önyargıların sorgu landığını ve şiddetle mücadele etmek için birtakım mekanizmaların oluşturu lmaya başlandı­ ğını görürü z . Fem i n istler bu eylemler

panyası'nın da gösterdiği gibi bu elbette kamusal alanın tehl i kesiz olduğunu söy­ led ikleri anlamına gelmez. Feministler, kad ı n ların ev dı şı nda da var olabi l me hakkını savunurlar. Erkek şiddeti özel in­ deki bu eylemler, ayn ı dönemde gerçek­ leştirilen Kariye Şenl iği ya da Geçici Ka­ dın Müzesi gibi etkinliklerle de birl i kte düşünüldüğünde, 1 980'1erin sonunda ar­ tık kadınların yaşamın her alanında yaşa­ dıkları eşitsizliklerin kamuoyunca redde­ dilemez bir şeki lde gözler önüne seri ldi­ ğini söylemek mümkündür. Bu dönemde kampanyalar etrafı nda üretilen söyleme baktığımızda öne çıkan dayan ışma biç i m i n i n , kadın ları n yaşa­ d ıkları şiddet üzerinden kuracakları or­ taklıklar olduğunu görürüz. Şiddet yaşa­ yan kadınların tan ıklıkları hem şiddetin boyutlarının anlaşı lmasını sağlar hem de şiddet gösteren erkeklerin eğitimsiz ya da yoksul oldukları gibi bazı önyargıları da eleştirir - zira bu tanıkl ıklar bize eği­ timli ya da varl ıklı erkeklerin de şiddete başvurduğunu gösterir. Dolayısıyla ka­ dınların erkekler tarafından sırf kadın ol­ dukları için şiddete maruz bırakı ldıkları, erkekleri n de erkek ol maktan kaynaklı ayrıca l ı k l ı konumlarından ötürü şiddet uygulad ıkları ortaya konmuş olur. Bura­ da elbette bugünkünden biraz daha fark­ lı bir termi noloji kul lanıldığı da dikkati­ mizi çekecektir. Başlangıçta daha çok eş dayağından söz ed i l i rken şiddetin yalnız­ ca fiziksel olmadığı vurgusunun da ya­ p ı l ması gerekl i l iği dolayısıyla önceleri kadına yöne l i k şiddet, 201 0'1ardan bu yana ise failin kimliği nin altının çizilmesi açısından erkek şiddeti terimi ku llanıl ır. Özetlersek, 1 980'lerdeki erkek şidde­ tiyle ilgili feminist kampanyalar, bu ko­ nuda çok temelden bir farkındalık oluş­ turur. Bunun yanı sıra i leride de bahse­

arac ı l ığıyla evi n güvenl ik, sokağın ise

deceğim gibi şiddetin önlenmesi konu­

tehlikeyle özdeşleşti ril mesi ni eleştirirler: kadınlar asl ı nda en çok en güvende ola­ cakları söylenen yerde, yani evlerindey­ ken tehdit altındadırlar. Mor iğne Kam-

sunda yasa l değişi k l i kler yapıl ması ve kamu kurum ları nın da destek mekaniz­ maları kurmaları açısı ndan itici bir güç olurlar.

469

90'LAR

470

1 990'1 ı yıl ların ilk yarısı, feministlerin er­ kek şiddetiyle mücadele amacıyla daya­ n ı şma merkezi ve sığınak gibi yapı lar üretme arayışlarına sahne olur. Daha ön­ ce başka ü l kelerde kuru lan sığı nak mo­ del leri i ncelen i r, yerel yönetim lerle iş birliği için görüşmeler yürütülür, femi­ nistlerin kendi kaynakların ı nasıl yarata­ bi lecekleri tartı�aları sürdürülür. Döne­ min kamu kurumları tarafındaki ilk geliş­ melerinden biri, Sosyal H izmetler ve Ço­ c u k Esi rgeme K u ru m u ' n u n (SHÇEK) 1 990 yıl ı nda bir ukonuk evin kurmasıdır. Ki burada öneml i bir parantez açmak ge­ rekir: Bugün hAl3 #konuk evi" olarak anı­ lan kamuya ait sığınakların bu şeki lde adlandırı lması n ı n, şiddetin temel i ndeki eşitsizliğin üstünü örttü ğü eleştirisi günü­ müzde de geçerl i l iğini sürdürmektedir. Ancak yine de bu gel işme, soru nun ta­ n ı n ması ve kad ı n ların yaşam hakkı n ı n korunması açısı ndan önem l i bir nokta olarak kabu l ed i lebi l i r. Bu sü reçte bir yandan da belediyeler danışma merkezi ve sığınak açarlar.3 Ama bu sığınaklarda sürdürü lebi l irl i k sağlanamaz, zira yerel seçimler neticesinde belediye yönetimle­ rinde değişiklik yaşanır; yen i gelen yöne­ timler kendi bünyeleri ndeki sığı nakları kapatma kararı alırlar. Bu dönemde bağımsız kadın sığınağı kurma deneyimleri de yaşanır. Bu tip sı­ ğınağın ilk örneği, 1 993'te Ankara Kadın Dayanışma Vakfı tarafından Altındağ Be­ lediyesi iş birl iğiyle açı l ır. Yine 1 980'1e­ rin sonundaki Dayağa Karşı Dayanışma Kampanyası'nın neticesi nde lstanbul'da bir araya gelen feministler, 1 989'da şid­ det gören kad ı n l ara sosyal ve hukuki destek sağlamak üzere kurulan telefon ağı gibi daya n ışma mekan izmaları n ı n yetersiz kaldığını görerek 1 990'd a Mor Çatı Kadı n Sığınağı Vakfı'nı kurarlar. Va­ kıf ilk kurulduğu günden itibaren günü­ müze kadar da(ya)nışma merkezi faaliye­ ti yürütür. öte yandan, Mor Çatı'da bir

araya gelen feministler, belediyelerle iş birliğinin zorlu kları nı görerek, kadınların daya n ı şm a y l a yarattığı kaynak larıyla 1 995 yı l ı nda vakfın ilk sığınağı nı açarlar. Fakat bu dönemdeki sığı nak madd i ye­ tersizl iklerden ötürü ancak 1 999'a kadar açı k kalabilir:• Sığı naklar ve dan ı şma merkezleri n i n kurulması açısından çok d a umut verici görünmeyen bu yıllarda, asl ı nda Türki­ ye'nin pek çok yerinde kad ı nlar, erkek şiddetiyle mücadele etmek üzere zaman zaman dernekler üzerinden, zaman za­ mansa daha enformel olarak bir araya gel irler. Bunun yanı sıra feministler, er­ kek şiddetiyle mücadelede yasal düzen­ lemelerin yapı lması konusunda gerekl i adımları atarlar. 1 990'1 ı yıl ların ikinci ya­ rısında, günümüzde erkek şiddetiyle mü­ cadelede büyük önem teşkil eden iki faa1 iyetleri o l u r . B u n l ardan i l k i , bugün "6284 sayı l ı Ailenin Korunması ve Kadı­ na Karşı Şiddetin Önlenmesi" isimli ka­ nun olarak bildiğimiz, ancak 1 998'de ilk kabu l edildiğinde ismi u4320 sayılı Ai le­ nin Korunmasına Dair Kanun" olan yasa­ nın ç ıkması nda rol oynayan, 1 997'deki imza kampanyasıdır (Turan ve diğerleri, 2000) . Şiddet uygu layan erkeğin ortak konuttan uzaklaştı rılması n ı düzenleye­ cek bir yasa talebiyle yürütülen kampan­ ya neticesinde yaklaşık 50.000 imza top­ lanır ve yasa 1 998'de meclisten geçer. Uzaklaştırma kararı için yürütülen im­ za kampanyası, şiddetle mücadele eden örgütler arası nda bir dayanışma ve i leti­ şim ağı kurulması fikrini doğurur. Zira bu döneme geldiğimizde artık hareket istan­ bul, Ankara, lzmir gibi büyük şeh irlerle sınırl ı deği ldir. öte yandan şiddetle mü­ cadele eden pek çok kamu kurumu orta­ ya ç ı km ı şt ı r ve bu kurumlarda çal ı şan görevli lerle -ki bu kamu görevlileri için­ de kendini feminist olarak tanımlayanlar da vardır- bir araya gelme ihtiyacı sapta­ nır. Daha sonra " Kad ı n Sığı nakları ve Da(ya)nışma Merkezleri Kurultayı" ismi­ ni alacak olan "Kad ı n Sığı nakları Kurul-

tayı• ilk olarak 1 998 yılında İstanbul'da toplanır. Türkiye'nin her yan ından5 şid­ detle mücadele alanında çal ışan fem i­ nistleri, SHÇEK ve belediye görevl ileri ni, Barolar ve KSGM'den tems i l c i leri ve bu nların yan ı sıra bağı msız fem inistleri ve siyasetçileri de bir araya getiren Ku­ rultay, hem alanda çalışanların deneyim­ lerini birbi rleriyle paylaşmaları nı kolay­ laştırır hem de bu alanda yeni politikalar üretmek için bir tartışma zemini sağlar. Kurultay sonuç bildirgeleri i ncelendiğin­ de 2000'1i yıl lardan itibaren erkek şidde­ tiyle ilgi l i olarak çıkan yasaların, kuru l­ tayda ü retilen pol itikalarla sıkı sıkıya bağlı olduğunu görürüz (Ekal, 201 2).

2000'LER Kurultayların da etkisiyle 2000'1 i yıl ların başından itibaren erkek şiddetiyle müca­ delede günümüzde de sürdürülen femi­ nist pol itikaları n da tam anlamıyla şeki l­ lenmeye başladığını görürüz. Bu pol iti­ kalardan i l ki, kamu kurumlarının sığınak açmaktaki ro l ü n ü n vu rgu l a n masıd ı r : 1 990' lar boyunca yerel yöneti mlerle i ş birliği konusunda yürütülen görüşmele­ rin çok olumlu sonuçlanmaması ve orta­ ya çıkan iş birliği örneklerinin uzun so­ luklu olmaması, bunların yanı sıra diğer ül kelerde feministlerin kamu kurumlarıy­ la yaptıkları benzer iş birliklerinin femi­ nistlerin •devlet memuruna• dönüşeceği kaygısı n ı yaratması, bu talebin altında yatan temel nedenlerd i r (Ekal, 2 0 1 4). Ancak elbette bu talep tek taraflı olarak değerlendiri lemez; zira kamu kurumları­ nın da bu dönemde feministlerle iş birli­ ği yapmak için belirgin bir çabaları yok­ tur. Dolayısıyla kadın örgütleri Kurultay­ larda kamu kurumlarının sığınak açmala­ rı gereğine de özellikle vurgu yaparlar:

Uluslararası sözleşmelerin de öngör­ düğü gibi, kadına yönelik şiddetin ön­ lenmesi devletin öncelikli görevlerin­ den biridir. Şiddetin ve onu besleyen önyargı, gelenek, örf, adet vb. düşün-

her yerde 9eçorli olmtc Gıete ......................... odıllO leKil .dilmit olup

iffetU kodın ok:JuOuno doifdir.

23 Ocak 1990aa TCK 438. maddenin iptali için lstanbut Zürafa Solcak'ta dağıtılan "iffetli Kadm Vesikası".

471 celerin de ortadan kaldırılmasını içere­ cek biçimde toplumsa/ bir seferberlik başlatılması ve kadına yönelik şiddetin önlenmesi ile ilgili özel bir yasanın çı­ kartı iması, her yıl 25 Kasım günü TBMM'nin bir oturumunda özel olarak bu konunun tartışılması ve ayrıca AB kararlarından olan "7.500 kadın ve kız çocuk için bir sığınak" kriteri gözönü­ ne alınarak: a. Dünyanın birçok ülkesinde oldu­ ğu gibi, Türkiye'de de sığınak açma çalışmalarını sürdüren kadın kuruluş­ larının sığınaklarının finansmanı için (gelişmiş ülkelerde olduğu gibi bağım­ sızlıklarına müdahale etmeden) bütçe­ ye bir kalem eklenmesi ve ek fonlarla desteklenmesi; b. SHÇEK'e bütçeden ayrılan payın artırılarak SHÇEK'e bağlı kadın sığı­ naklarının sayılarının ve hizmet kalite­ lerinin artırılması, bu hizmetlerin ta­ sarruf tedbirlerinin dışında tutulması, bu kuruluşlarda kadın bakış açısına sa­ hip kadınların yer alması ve bağımsız kadın grupları ile iletişim içinde işletil­ mesinin sağlanması; c. Yerel Yönetimler yasasına, AB üyesi ülkelerdeki düzenlemelerde ol­ duğu gibi kadın sığınaklarının açılarak kadın kurumlarınca işletilmesi ve de­ netlenmesinin sağlanması konularını iç�n bir maddenin eklenmesi; yerel yôMtlmlerin kadın STK'ları ile işbirliği

içinde çalışmasının saglanması {konu­ sunda Hükümet gôreve çaArılır} (5. Ku­ rultay Sonuç Bildirgesi (2002), Madde 2, Sığınaksız Bir Dünya, 201 2, s. 41 ).

472

2005 yılında çıkan ve nüfusu 50.000' i geçen beled iyelerin sığınak açmalarıyla ilgi li bir madde de içeren 5393 sayıl ı Be­ lediyeler Kanunu, kurultaylarda dile geti­ rilen bu taleplere bir cevap niteliğindedir (bu yasa daha sonra 201 2 yılında yenile­ nerek nüfusu 1 00.000' i geçen belediyele­ rin sığı nak açmasını öngörecektir). Bu­ nunla birlikte yasa, belediyeleri sığı nak açma ya da kad ın örgütleriyle iş birliği yapma konusunda tam anlamıyla zorun­ lu tutmaz . Dolayısıyla sığınak açmak, şiddetle mücadele alanına kaynak ayrıl­ ması ve işgücü istihdam edilmesi kararla­ rı, belediyeler açısından siyasi bir tercih olma niteliğini sürdürür. Bu tercih, 2005 öncesi ve sonrası belediye sığınağı sayıla­ rının incelenmesiyle de görülebilir: 2005 yılında 6 belediye sığınağı bulunurken bu sayı 201 O'da sadece 2 3 'e, 201 5'te ise 32'ye yükselir. Elbette bu sayılar, taplam ihtiyacı karşılamaktan uzaktır. Bu dönemi erkek şiddetiyle mücadele­ ye il işkin kazanımlar bakımından ince­ lerken Kadın Bakış Açısından TCK Kam­ panyası'ndan da mutlaka söz etmek ge­ rekir. TCK Kampanyası'nın tek hedefi el­ bette yalnızca erkek şiddetiyle mücadele değildir; ancak femin istlerin erkek şidde­ tiyle mücadele içinde oluşturdukları ge­ niş platformlarda bir araya gelme ve dev­ letle müzakere deneyimlerini de yansıtır. 30'dan fazla kadın örgütünün bir araya gelerek başlattığı kampanya, erkek şid­ detinin yal nızca taplumdaki Hgeleneksel yapı" tarafından değil, kurumlar tarafın­ dan da besleniyor olduğunu bir kez daha gösterir; ceza kanununda erkek şiddetine i l işkin suçların kavramsallaştırı l ması ko­ nusunda bazı çok öneml i öneri ler içerir. Örneğin, Kampanya'nın neticesinde Ce­ za Kanunu'nda daha önce uadab-ı umu­ miye" ve unizam-ı aile" başl ıkları altında anı lan tecavüz suçu (ki ırza geçmek teri-

miyle yasada yer alır), 2004'te kabul edi­ len yeni Türk Ceza Kanunu'nda kişilere karşı suç kapsamına a l ı n ı r ( l lkkaracan, 201 7). Burada, hukukta suçun kavram­ sal laştırılma biçimine i lişkin femi nist bir müdahale söz konusudur: bir önceki Ce­ za Kanunu'nda cinsel suç, ırz gibi daha topluluğu ilgilendiren bir yerden anlaşı­ lır, zira tecavüz etti ği kadınla evlenen er­ keğin tecavüz suçundan aldığı ceza erte­ lenir. Ayrıca yen i lenen kanunla evl i l i k i ç i tecavüz de suç kabul edilir. Ceza Kanunu'nda 2004'te getirilen bir diğer düzenlemen i n ise bu yıllarda utö­ re" / •namus" suçlarıyla i lgi li olarak ka­ muoyunda yer alan tartışmaların bir yan­ sıması olduğunu görürüz: töre sai kiyle iş­ lenen ci nayetler, uinsan öldürme suçu­ nun nitel ikli hali olarak" tanımlanır. Öte yandan, bu düzenlemeden sonra mahke­ meler namus saikiyle işlenen suçlarda TCK'nın 29. maddesindeki •haksız tah­ rik" kavramına dayanarak ceza i ndirimi­ ne gitmeye devam ederler. Aslında femi­ nistler uzun zamandır uluslararası arena­ daki namus c i nayetleri tartışmalarıyla paralel bir şekilde unamus" kavramını da sorunsallaştırırlar: Örneğin, 1 998 sene­ sinde gerçekleştiri len ilk Kurultay'ı n so­ nuç b i l d i rgesi nde kuru ltay bi leşen leri • n a m u s adı a l t ı nda i ş lenen po l i t i k ci nayetler"den söz ederler. 2001 'deki Kurultay'da ise daha kapsamlı bir eylem planı ortaya koyarak namus cinayetleri konusunda bilinç oluşması için özel ça­ l ışmalar yapılması, TCK'da namus cina­ yetleri ve namus gerekçesiyle işlenmiş d iğer suçlarla i l gi l i özel düzenlemeler yapılması, kamu çal ışanlarına bu konuy­ la ilgili hizmet içi seminerler düzenlen­ mesi gibi taleplerde bulunurlar. Ancak, tam da bu yıllarda bir yandan Bi rleşmiş M i l letler, Emniyet Müdürlüğü ve TBMM gibi u l usal ve uluslararası ak­ törler namus ci nayeti konusunda bilgi üretmeye başlarlar, bir yandan da kamu­ oyunda ••Kati l Töre işbaşında' gibi gaze­ te manşetleriyle toplumsal ilişkilerin dı-

şında neredeyse maddi olarak ayrı duran [bir) töre kurgusu• (Koğacıoğlu, 2009, 353) ortaya çıkar. Koğacıoğlu'na (2009) göre bu durum, geleneğin bir bilgi nes­ nesi hal i ne getirilmesi ve bu yapı l ı rken de bir öteki tan ımlanıyor olmasıyla açık­ lanab i l i r : modern hukuk sistem leri nde gri alanlar, yasanın uygu lanmaması ya da aktörlerin d i renci hesaba katı l ı rken gelenek söz konusu olduğunda aktörle­ rin katı katıya gelenek kural larına göre davrandığı varsayı l ı r; katı katıya gelene­ ğe uyanlarsa öteki ler kategorisinde de­ ğerlendirilir. Bu ötekiler kimi zaman •ca­ hiller", •geri kalmışlar" olurken bahsi ge­ çen dönemde ortaya çıkan gelenek kur­ gusuyla birl i kte kimi zaman Güneydoğu­ lular kimi zamansa Kürtler olur. Özetle, "töre" olarak adlandırılan suçlar ötekileş­ tirilerek, yasalarda asl ı nda var olan na­ mus kavramına çok da dokunulmaz. Bu eğilimin başından beri farkında olan fe­ ministlerin, 201 O'ların başında düzenle­ dikleri kampanyalarda namus cinayetleri yerine kadın cinayetleri terimini kul lan­ maya başladı kları n ı görürüz.

2010'1.All 201 O'larda erkek şiddetiyle mücadeleni n dinamikleri ni açıklayabilmek i ç i n asl ın­ da 2006'dan bu yana başlayan bir süreci i ncelemek gerekir. Ana hatlarıyla ifade etmek gerekirse bu süreç, bir yan ıyla fe­ minist mücadeleni n yasal kazanımlarının tam anlamıyla şek i l lendiği ve kamuo­ yunda erkek şiddetine karşı belirli bir du­ yarlı l ı k seviyesinin oluştuğu, bir yandan­ sa kurumsal yapının erkek şiddetiyle mü­ cadeleyi kendi bünyesinde merkezileştir­ me çabalarının ortaya çıktığı bir dönem olarak değerlendiri lebi lir. Asl ında devle­ tin erkek şiddetiyle mücadelede sorum­ luluk almasıyla destek mekanizmalarını merkezi l eşti rme çabaları arasında i nce bir çizgi olduğundan söz ed i lebi l i r. Bu seçeneklerden ilki, devletin uluslararası yükümlülü klerinden de doğan görevly-

ken ikincisi kadın örgütlerin i işlevsizleş­ tirme riski olan bir adım olarak anlaşıla­ bil ir. 2000' 1erin ortalarında bir yandan Ku­ rultaylar ve yeni TCK çalışmalarının açtı­ ğı tartışma alanı, bir yandan da namus suçlarının gündemde yoğun bir biçimde yer almasın ı n da etkisiyle devletin erkek şiddet i y l e mücadeleye i l iş k i n somut adımlar attığını gösterme gereğinin orta­ ya çıktığını görürüz. 2006'da yayın lanan Çocuk ve Kadınlara Yönel ik Şiddet Hare­ ketleriyle Töre ve Namus Cinayetlerin i n Önlenmesine Dair A l ı nacak Tedbi rler hakkında 2006/1 7 sayıl ı Başbakanlık Ge­ nelgesi bu bağlamda değerlendirilebil i r. Genelge, medyadan güvenlik birimlerine kadar çeşitl i kamusal aktörlerin şiddetle mücadele konusunda atmaları beklenen adımları içerir. Bir diğer adım ise, 2006-20 1 3 arasın­ da KSGM, içişleri Bakanl ığı ve Aile Ba­ kanl ığı tarafından yürütülen Oç ayrı pro­ jedir (Kadına Yönel i k Aile içi Şiddetle Mücadele Projesi, Kadın Sığınma Evleri Projesi, Aile içi Şiddetle Mücadele Proje­ si). Her ne kadar bu projeler kapsamında kadına yönel i k şiddet vurgusu olsa da şiddetin •aile içindeki" türlerinin -ve da­ ha çok fiziksel şiddetin- hedeflendiği n i görürüz. Ancak kamu organlarının genel anlamda erkek şiddetinin temel ini oluş­ turan eşitsizl i kten ya da aile içinde ya da dışındaki cinsel şiddetten söz etti klerine rastlamak pek mümkün olmaz; olsa da •kimyasal hadım" gibi bazı sansasyonel cezalandırma yöntemleri etrafında tartı­ şılır. 201 1 'de Kadına Yönel ik Şiddet ve Ev içi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Mü­ cadeleye Dair Avrupa Konseyi Sözleş­ mesi Türkiye'nin ev sahipl iğinde imzala­ nır (201 4'te yürürlüğe girer). Günümüz­ de ne yazı k ki çeşitli sald ırılara maruz kalan bu sözleşme, şiddete ve şiddetle mücadeleye i l işkin en kapsaml ı uluslara­ rası metinlerden biridir ve bağlayıcıl ığı vardır. Yine 201 2'de daha önce 4320 sa-

473

474

yı l ı koruma kanunu yen i lenir ve "6284 sayı l ı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesi" adı altında yürürlü­ ğe girer. Bu kanunun bir özelliği de Şid­ det Ön leme ve İzleme Merkezleri (ŞÖ­ NIM) ad ı altında kuru l ması öngörü len yapılardır. Bu yapılar, bağımsız danışma merkezi ve sığınak faaliyetlerine müda­ hale nitel iği taşımaları, merkezden uzak yerlerde kurulmaları ve kadın i le erkeğe ayn ı anda hizmet vermeleri gibi açılar­ dan eleşti r i l irler (bkz. Ş Ö N I M (Şiddet Önleme ve izleme Merkezleri) Çalıştayı Sonuç Bildirgesi - 2 1 Şubat 201 3, URL: https ;//www.morcati .org.tr/tr/neler-yapi­ yoruz/basi n-aciklamalari/1 77 -sonim-sid­ det-onleme-ve-izleme-merkezleri-cal is­ tay i-sonu c-bi l d i rgesi -2 1 -su bat-20 1 3 ) . Gerçekten d e şiddete uğrayan kadınların farkl ı kuru m l arda şiddet deneyi mleri n i pek çok defa paylaşmak zorunda kalma­ larının önüne geçmek gibi bir amaç taşı­ dığı söylenen ŞÖNIM faal i yetleri, sığı­ naklara yönlendirmede ŞÖNIM'lerin tek adres haline gel meleri dolayısıyla yerel kadın örgütlerinin dayanışma faaliyetleri­ ni sınırlandırma riski taşır. Bu süreçte SHÇEK'e (daha sonra Ba­ kan l ı k'a) bağlı sığınak sayısı ndaki artış da dikkat çekicidir: ilgili kurumların web sitelerinde açıklanan rakamlar baz alın­ dığında, 2005 yılında SHÇEK'e bağlı 1 4 sığınak olduğu, 2 0 1 O'da b u raka m ı n 30'a, 201 5'te ise 95'e çıktığı görülür. Sa­ yısal artış elbette i l k bakışta devletin gö­ revini yerine getirdiği fikri n i verecektir. Ancak daha yakı ndan i ncelend iği nde, kamu kurumlarına bağlı sığı nakları n fe­ min ist sığınaklarda olduğu gibi kadınları güçlendi rme gibi bir perspektife genel anlamda sahip olmadıkları; bunun yeri­ ne kad ı nları koruyup kol layan, ai leleri "sahip çıkmadığında" onlara sahip çıkan "Devlet Baba" imajını yeniden ürettikleri görü lebi l i r (Ekal, 2 0 1 9). Ancak el bette her şeye rağmen bu kurumlarda çal ışan ve femin ist sığınak prensiplerini benim­ seyen sosyal çal ışmacıların varl ığı da bi-

l i nen bir gerçektir. Burada çarpıcı olan bir diğer nokta ise, kad ı n örgütlerine bağlı sığınakların sayı s ı n ı n tüm bu za­ man dilimi içi nde 1 ila 3 arasında değiş­ mesi ve günümüzde yal n ızca 1 'inin faa­ l iyette olmasıdır (Mor Çatı SığınaaıJ. Bu durum elbette bir taraftan sığınak yürüt­ menin güçlükleriyle açı klanabilir. Ancak temelde, devletin sosyal devlet olması­ nın da bir gereği olarak sığınak açması feministlerce daha benimsenen bir bakış açısı haline gelmiştir. Ancak tüm bu düzen lemelerin ve ar­ tan sığınak sayılarının, şiddetin önlenme­ sindeki etkisinin sınırlı olduğu ortaya çı­ kar. 2009'daki bir soru önergesine Ada­ let Bakan l ı ğı ' nca veri len yan ıt, 20022009 arası nda kad ı n cinayetleri nde % 1 .400 artış olduğunu ortaya koyar (Milli­ yet, 08. 1 1 .2009, URL: http://www.milli­ yet.com.tr/gundem/7-ayda-953-kadin-ol­ duruldu-1 1 59501 ). Bianet aynı yıl erkek şiddeti çetelesi tutmaya başlar; yalnızca gazete haberlerinin takibiyle erişi len bu rakamlar (her gün ortalama 3 kadının öl­ dürülmesi) gerçekten göz korkutucudur ve top lamdaki c i n ayet sayı s ı n ı n daha yüksek olabileceği n i düşündü rmekted ir (URL: http://bianet.org/kad in/bianet/1 333 54-bianet-s iddet-tac iz-tecavu z-ceteles i­ tutuyor) . Dolayısıyla, fem inistlerin her zaman savundukları gibi yasal düzenle­ melerin etkisinin sınırl ı l ığı net bir şekilde ortaya çıkar. Kad ı n cinayetleri nin bir tür­ lü önlenemeyişi, temel olarak, kadın-er­ kek eşitl iği n i n hem top l u msal ol arak hem de siyasi düzlemde tam anlamıyla benimsenmiyor olmasıyla açıklanabi l ir. işte 201 0'1ardaki feminist kampanyalar da bu bilginin üzerine kuru lur. 201 0 yı­ l ı nda İstanbul Feminist Kolektif (İFK), Ka­ dın Ci nayetlerine Karşı lsyandayız Kam­ panyası'nı, "erkeklerin sevgisi her gün üç kad ın öldü rüyor", "eşit değilsiniz den­ dikçe daha çok öldürü lüyoruz" gibi slo­ gan larla başlatırlar. Daha önce de bah­ settiğim gibi bu kampanyanın en öneml i özel l iklerinden biri, namus cinayeti kav..

ram ı n ı n s ı n ı rl ı l ığını ortadan kald ı rmak amacıyla kadın cinayeti kavramının kul­ lan ı l maya başlanmasıdır. Kampanyanın etkisi bu dönemde medyada da ciddi oranda hissedilir olur: medya kadın cina­ yeti terimini kul lanmanı n yanı sıra, nher gün üç kadı n öldürüyo� gibi feministle­ re ait sloganlara da haberlerinde yer ve­ rir (Elden ve Ekal, 201 5). Daha önceleri üçüncü sayfadan görülen cinayetler, ga­ zetelerin birinci sayfalarına taşınmaya, öldürülen kad ı n ların isimleri b i l i n i r ol­ maya, davaları takip ed i l meye başlanır. Dolayısıyla kad ı n cinayetlerine i l işkin olarak genel bir kamuoyu duyarl ı l ığın­ dan söz etmek mümkün hale gelir. öte yandan, LGBTI ci nayetleri söz konusu olduğunda aynı ölçüde bir duyarl ılık ma­ alesef henüz söz konusu değildir.

SONUÇ 1 980'lerden günümüze feminist hareket Türkiye'de erkek şiddetin i kamusal alan­ da önce görünür hale getirir, daha sonra da erkek şiddeti nin tanımlanması, şiddet­ le mücadelede gerekli yasal mekanizma-

ların oluşturu lması gibi konularda siyasi mücadele veri r. Bu mücadelenin etki l i olduğu, günümüzde kamuoyunda erkek şiddet i ne i l i ş k i n c i d d i b i r fa rkı ndal ı k oluşmasından d a anlaşı labi l ir. Bunun an­ lamı, yakın zamanda duyulan ve faili er­ kekler olan pek çok cinayetin de göster­ diği gibi maalesef erkek şiddetinin azal­ ması deği l . Ancak her ne kadar bakış açısı anlamında eleştiri lebi lir tarafları ol­ sa da gerek sosyal medyada gerekse ana akım medyada erkek şiddetinin daha ko­ nuşulur ve görünür olduğunu gözlemle­ yebiliyoruz. öte yandan erkek şiddetinin bu görü­ nürlüğü nün, kad ı n-erkek eşitl iğini be­ nimsemeyen kesimlerde ciddi bir tepki yarattığını söylemek mümkün. Bu tepki­ yi, cinsiyet eşitliği yönünde elde edilmiş kazanımların teker teker tartışmaya açıl­ maya çal ışılmasından da izl iyoruz: kür­ tajdan nafakaya, 6384 sayı l ı Kanun'dan İstanbul Sözleşmesi'ne kadar bir dizi ka­ zanım, ai leyi tehl ikeye attığı gerekçesiyle saldırıya uğruyor. Özel olanın pol itik ol­ duğunu belki de hiç bu kadar hissetme­ miştik... CJ

DiPNOTLAR lucy Stone, Kadınlar Gazetesı'n i n ( Wo­ men's Jouma/) 1 879 yılında çıkan bir sa­ yısında, at ve köpeklerin, E!Jlerinden şid­ det gören kadınlardan daha çok korundu­ ğunu; F rances Power Cobbe i se yine 1 879'da yay ı n lanan Çagdaş Dergi'de (Contemporary Review) kadınların eşleri tarafından ayaklar altında çiğnendiğini yazar. 2

i l k fem i n i st sığı nak, 1 972'de Chiswick Women's Aid tarafından lngiltere'de kuru­ lur. Bunu 1 974'te Amerika'da Women's Advocates-Minnesota'nın kurduğu sığınak izler.

3

Şişli Belediyesi Sığınağı ( 1 990), Bakırköy Belediyesi Sığınağı (1 990), Bornova Bele­ diyesi Kadı n Danışma merkezi ( 1 99 1 ), Ka� Belediyesi Sığınağı (1 992), Nazilli Belediyesi Sığınağı (1 992) (Arat, 1 994).

4

Sonraki dönemlerde ise Mor Çatı, önce Beyoğlu Kaymakamlığı daha sonra da Şişli Belediyesi'yle yapı lan protokol lerle ba­ ğımsız sığınağını yürütmeye devam eder.

5

ilk toplanan kurultaydaki kadın örgütleri şunlardır: Adana Kadın Sığınmaevi Koru­ ma Derneği, Ankara Baro Kadın Dayanış­ ma Merkezi, Ankara Barosu Kadın Komis­ yonu, Antalya Kadın Platformu, Antep Ka­ dın Platformu, Bağımsız Kadın Derneği (Mers i n ) , B a ğ ı m s ı z Kad ı n i n i s iyatif dstanbul), Bursa Bağımsız Kadın inisiyatifi, Çanakkale Sosyal Hizmetler il Müdürlüğü Toplum Merkezi, Cumhuriyet Kadınları Derneği, Edirne Aktif Kadınlar Derneği, Ege Kad ı n Dayanışma Vakfı (izmir), Esen­ y u rt Beled i yesi S ı ğ ı n m aevi G i r i ş i m i dstanbul), Kadın Dayanışma Vakfı (Anka­ ra), Kadı n Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi merkezi Vakfı (lstanbul), KA-MER (Kadın

475

476

Merkezi-Diyarbakır), Kıbrıs Türk Kad ı n Platformu, Küçükçekmece Belediyesi Ka­ dın Sığınmaevi (İstanbul), Kürt Kadınlarıy­ la Dayanışma Vakfı (İstanbul), Mor Çatı Kadın Sığı nağı Vakfı (İstanbul), Uçan Sü­ pürge (Ankaraı. Dönem dönem eklenen ya da dernek/ kooperatif kapandığı/kapatıldığı için kurul­ taydan ayrı lan örgütler de olmuştur. Günümüzde kurultay bi leşeni kadın ör­ gütleri ise şunlardır: Adana Kadın Daya­ n ışma merkezi ve Sığınma Evi Derneği (AKDAM), Antalya Kad ı n Danışma mer­ kezi ve Dayanışma Derneği, Aydı n Söke Kad ı n Sığınma Derneği, Bodrum Kad ı n Dayanışma Derneği (B KD), Buca Evka-1 Kadın Kültür ve Dayanışma (BEKEV), Ça­ nakkale Kadın El Emeği ni Değerlendimıe

Derneği ve Kadı n Danışma merkezi (El­ DER), Engel l i Kadın Derneği (ENG-KAD), Feth iye Kad ı n Danışma ve Daya n ı şma Derneği, lzmir Çiğli Evka 2 Kadın Kültür Evi Derneği / ÇEKEV, lzmir Kad ın Daya­ nışma Derneği, Kadı n Dayanışma Vakfı, Kadınlarla Dayanışma Vakfı (KADAV), Ko­ za Kadın Derneği, Mersin Bağımsız Kadın Derneği (BKD), Mor Çatı Kadı n Sığı nağı Vakfı, Mor Salkım Kadın Dayanışma Der­ neği, Muğla Emek Benim Kadın Derneği, Uluslararası Göçmen Kadınlar Dayanışma Derneği ( U G K D D), Yaşam Kad ın Çevre Kültür ve işletme Kooperatifi (YAKA-KO­ OP), Yaşamevi Kadın Dayanışma Derneği. Kurultaylar hakkında daha detaylı bilgi için bkz. http://www . siginaksizbirdunya. orvjtr/

•

"Kadmın Beyam Esastır" : 2000'lerde Yakmların ve Yakm Çevrenin Cinsel Tacizi ve Erkek Şiddetiyle Feminist Mücadele* CEMRE BAYTOK 2000'1erde feminist hareketin en önemli gündemleri nden biri en yakı nlar tarafın­ dan gerçekleştiri len cinsel taciz ve saldırı oldu. Ortak alanlarda, çoğunlukla da or­ tak siyasi ve/veya sosyalleşme alanların­ da vuku bulan bu taciz ve saldı rılara kar­ şı ne tür feminist tutumlar gelişti rileceği konusu yıl lar içerisinde çeşitl i tartışmala­ ra yol açtı. Yasal süreçlerin dışında, ta­ cizde bu lunanı ifşa etmenin, siyasi veya başka biçimde kolektif hareket edi len ya­ pı larda tacize karşı kadın dayanışmasını kurmanın ve yaşanan olay karşısında ne tür yaptı rımların olması gerektiğinin tek bir feminist yöntemi yok. Bu yazıda, ifşa­ nın tacize karşı en hızlı refleks olduğu bu dönemde, tartışmanın daha öncesine giderek ahlakçı bir yere düşmeden, sek­ ter bir yaklaşımı benimsemeden ama er­ kek egemen i l işki biçimlerini de silikleş­ tirmeden ci nsel taciz ve saldırıya karşı femi nist tutumlar nası l olabi lir sorusuna yakın tari h l i örnekler üzerinden yanıt arayacağım. 201 9 yılında cinsel taciz ve saldırı ile feminist mücadele biçimleri üzerine dü­ şünürken 2000' 1erin başına, feminist ha­ reketin uzun yıllar gündeminden düşme­ yecek kadın cinayetlerinin pl itikleştiril­ diği döneme bakmak gerekir. 2004'te bir akrabası tarafından tecavüze uğrayan ve bu yüzden babası Şerif Tören ve erkek kardeşleri irfan ve Ferit Tören tarafından öldürü len G ü ldü nya Tören; 2007'de, kendisi nden boşandı ktan on yıl sonra, eski kocası Yaşar Ôzcan tarafından öldü­ rülen kadın hakları aktivisti Sevim Zarif; (•) Katkı ları için Feride, Olcay ve Asena'ya teşekkür ederim.

2008'de barış için ltalya'dan dünya turu­ na çıkan ve Türkiye'de kamyon şoförü Murat Karataş tarafından tecavüze uğra­ yarak öldürülen sanatçı ve aktivist Pippa Bacca; 2 008'de boşanmak isted iği kı­ demli çavuş Hüseyin Ôzmen tarafından öldürülen hemşi re Ayşe Yılbaş ve daha birçok kadının erkekler tarafından öldü­ rü lmesi feministleri harekete geçirdi. Ka­ dın cinayetlerinin önlenmesi konusu fe­ min ist hareketin bir numara l ı gündemi hal ine geldi ve yıl lardır da bu mücadele sürüyor. O dönem, resmi ağızdan açıkla­ nan cinayetlerde artan sayılar;! yeni TCK ile birlikte uygulamaya giren uhaksız tah­ rik" indirimi maddesi2 ile katillerin ceza­ ları n ı n hafifletil mesi ve mahkemelerde katil erkekleri değil, öldürülen kadınları yargı layan prati kler; günde üç kad ı n ı n öldürüldüğü b i r ülkede devlet nezdinde bu konunun i nfial yaratmaması ve kadın örgütleri i le birl i kte ac i l eylem planı oluşturmak yerine bugünden geriye izini sürebildiğimiz ailenin korunması adı al­ tında kad ı n ı n eşitsiz konumunu pekişti­ ren pol itikalar karşısında kadınlar kam­ panyalar, eylemler, dava takipleri gibi yoğunluklu bir sürece girdiler. Anlatı lmak istenen, kadın cinayeti ol­ gusunun erkek egemenl iğinden kaynak­ lanan eşitsiz ilişkide gel inen son nokta, yani bu ci nayetlerin, cahi l veya cani ler tarafından işlenen münferit cinnet anları değil, erkek şiddetin i n engellenmeyişinin sonucu olduğuydu. Bu cinayetlerin Tür­ kiye' n i n her yerinde, farklı sınıf, kültür ve yaştan erkekleri n sebep olduğu ve olabileceği dolayısıyla sistematik çözüm gerektiren bir sorun olduğu .. . Söz elbette patrlyarkayaydı ancak şiddeti önlemeyip

477

478

pekiştiren devlete seslenmen i n yan ı sıra, feminist kadınlar kendi çevrelerindeki er­ keklere de kad ı n ci nayetlerinin #sapı k­ lar" tarafından gerçekleştiri l mediğini ve gündel ik hayattaki küçük pratiklerin şid­ deti meşru kı ldığı n ı anlatmak zorunda kaldılar. 2000' 1erde mahkemelerde ka­ dın cinayeti davalarının takibiyle de hız­ lanan bu femi nist kampanya süreci, za­ manla l sta n b u l ' d a n ü l ke n i n gene l i ne yaygınlaştı. Kadın cinayetlerinin sı radan veya adl i değil, politik b i r soruna işaret ett i ğinin3 görünürleştiği bu sürecin sonucunda, bil­ hassa davalarda veri len mücadeleyle çe­ şitl i kazanımlar elde ed i l d i .4 Bu kaza­ nımlardan bu yazının konusunu en çok i lgi lendiren bir tanesi, feministler arasın­ da erkek şiddetinin etrafl ıca ele alınması oldu .s Sorunu, töre veya namus olarak ele alma eği l i m i ne karşı sistemati k bir düzleme çekerek tanımı kadı n cinayeti olarak koymaktan6 başlayan bu tartışma i le feministler, erkek şiddetin i n tüm ka­ dınların meselesi olduğunu ewela açığa çıkardı lar. Burada kasıt, psikoloj ik şiddet i le fizi ksel şiddetin bağını kurmak, biri­ nin diğerini mümkün kıldığını görünür kılmak olduğu kadar tokattan cinayete giden yolu7 da tan ı m l amaktı . Evl i l i kte, i l işkide, aile içinde erkeklerin kadı nlara uyguladığı, hayatın çeşitli alanlarına ya­ yılan baskı ve gücün, şiddete meyyal ol­ duğunu tartıştılar. Bu tartışmalar da ya­ kınlar (sevg i l i , koca, eski sevg i l i-koca, baba, akraba) tarafından gerçekleştirilen cinsel taciz, cinsel saldırı ve flört şiddeti­ nin adını koymanın önünü açtı. Böylece tıpkı kad ı n cinayetleri nde olduğu gibi, evl i l i k veya sevgi l i l i k içi tecavüz veya şiddet, cinsel taciz veya saldırı, cani, ca­ hil, eğitimsiz birtakım erkeklerin işlediği bir suç değil, sistematik bir şeki lde şiddet yelpazesinin parçaları olan suçlar olarak tanımlandı . #Kadının beyanı esastır, erkek aksini ispatla yükümlüdür"8 i l kesi nin çokça tar­ tışı lır olması da bu döneme denk geliyor.

2008'den bu yana feminist hareketin içe­ risinde biri olarak, o dönemden beri bu ilkenin konu cinsel taciz ve saldırı oldu­ ğunda mutlaka gündeme geldiğinin ve bu ilke etrafında tartışmaların yürütüldü­ ğünün tan ığıyım. Feministlere göre #ku­ rucu i l ke" olarak tan ım lanan bu sözün ne demek istediğini detayl ıca anlatmakta fayda var. i l ke öncelikle, kad ı n ve erkek olarak bir ikilik kuruyor: Kadının beyanı ve er­ keğin ispat yükümlülüğü. Her ne kadar 2000'leri n başları nda ikili cinsiyet rej i­ mi9 tartışması bugünkü hal ini almamış olsa da bugün yine de buradaki ikiliğin şöyle altın ı çizmek önem l i : ilke, bir ez­ me-ezilme i l işkisi tan ıml ıyor, erkek ege­ menl iğine dair bir tespiti var ve buradan yola çıkarak da bir pozisyon bel irtiyor. Erkek egemenl iği (patriyarka) bir sistem, bu sistem bir tarafın (erkek) diğer tarafı (kadın) ezdiği bir yapı ve bu güç il işkisi içerisi nde ez i len tarafın sözünden (be­ yan) yana olmaya (esas) davet eden bir cümle bu. Bugün LGBTI+ hareketin de katkısıyla fem i nist öznenin; kadın, trans, i k i l i sistem i n dış ında vd . çoğu l laştığı n ı göz önünde tutarsak i l kedeki kadın öz­ nenin daha genel bir sistematik güç i l iş­ kisi içerisi ndeki ezilen özne pozisyonu­ na denk düştüğünü söyleyebiliriz.10 öte yandan, ilkedeki erkeğin muhafaza edil­ mesiyle de erkek şiddetinin i l (yani siste­ matik olanın) altı nın çizildiğini, adı n ı n konduğunu belirtmek gerekiyor. ilke i l e i lgi l i birinci önemli konu bu. i ki nci olarak, ilkeyi doğru anlamak için Nesas• keli mesine bakmal ıyız. Bugün di­ ğer toplumsal konularda olduğu gibi tar­ tışma biçimlerinin değiştiği sosyal med­ yadaki günde l i k tartışmalarda, esas ile doğru yer değiştirmiş gibi görünüyor. Do­ layısıyla karşı argüman olarak da Nya ka­ dın yalan söylüyorsa / iftira atıyorsa• yak­ laşı m ı üretil iyor. Halbuki i l ke ile ifade ed i len, kad ı n ı n beya n ı n ı n soruşturma, değerlendirme, tartışma için yeterli zemi­ ni oluşturması . Beyanın veya yorumun

479 lstanbul�i 15. Feminist Gece Yürüyüşü'nde kodınlar hep bir atızdan haykınyor: "Biz Hayatı istiyoruz!• (istiklal Caddesi, 8 Mart 201 7, Fotofraf: Güliz Satlam) doğru olması ifade edilmiyor. 201 O'larda femin istleri n yazdığı yazılara göz atacak olursak fem inist hareketin bu ilke ile ka­ dının olayı nasıl yorumladığı ndan ya da tan ımladığından çok, açığa çıkan eylem ile ilgi lendiğini görürüz. Femin ist hareke­ tin, kadının beyanı ile dikkate aldığı bir ezme-ezi l me il işkisinin sonucu olan ey­ lem. Kadının beyanı, (erkek egemenl iği dediğim iz) hiyerarşik i l işkin i n kend isini ve biçimlerini açık ediyor. Kadının beyan etmesi, eşitsiz i l işkinin içerisinde ezilen özne olarak ve yaşadığı deneyimin özne­ si olarak ifade etmesi demek oluyor. Pat­ riyarkayı sürdüren pratikleri, sessiz kal­ mayarak, gizlemeyerek açık ediyor. Tam da bu sebeple bu ilke feminizm için ku­ rucu ilke olarak ifade ed i l iyor. Yukarıda bel irtti ğim gibi, kadından yola çıkarak bu eşitsiz pozisyonu başka toplumsal sebep­ lerle ezilen pozisyonlar açısından uyarla­ mak, hiyerarşik bir i l işkide ezilen tarafa söz hakkı vermek ve o sözü tanımak ola­ rak değerlendiri lebilir. Sonuç olarak, ka­ dının beyanı esastır i l kesini, öncelikle or­ tada bir güç i l işkisi olduğunu tanımak ve ezi lenden yana taraf ol maya çağırmak eylemi olarak özetleyebi liriz.

i l kenin esas almak ile neyi kastettiği ni açıklad ı ktan sonra esasa konu olan de­ neyimin fem i nist hareket açısından anla­ m ı n a baka l ı m . B u , i l kenin tartı ş ı l d ığı fark l ı mecraların (mahkemeler, sosyal çevreler, gündel ik hayat) tamamı için ge­ çerl i . Beyan esas alınarak açığa çıkan bir kad ı n lar haki kati var. Karşısına konan ise, beyan edi len taciz veya şiddet eyle­ m i ne karş ı l ı k, "(kadın) neden bağırma­ dı", "(kad ın) neden d i renmedi", "zaten sevgi l i lerdi", "(erkek) alkollüydü", "(er­ kek) tahrik olmuş" gibi başka bir hakikat var. Bu (mağdur/şikAyetçi) kadınları sor­ gu layan, (fail) erkeklere ise açıklama (sa­ vunma) getiren bir hakikat devşirme biçi­ mi. Erkeklerin hakikati diyebileceğim iz, baskın ve egemen olan hakikat. Örneğin, bir cinsel saldırı davasında şikAyetçi ka­ dının beyanı sonrasında "neden içki içti­ niz", "neden evine gittin" diye soran ve o halde "rızan vardı" diye hüküm kuran bir mahkeme hakikati . Kendisine ait ol­ mayan deneyi mler hakkındaki kamusal tartışmayı sonland ı rma kudretine sahip bir hakikat. Dolayısıyla kadının beyanına kulak vermek, bu kudretli hakikatin kar­ 'ısı ndaki hakikatleri açığa çıkarma işlevi

480

görüyor. Mahkeme örneği haricinde aile, iş, okul gibi halihazırda h iyerarşik i l işki­ lerin olduğu yapıların hiyerarşik hakikat­ lerini de kırıyor. Örneğin, •neden bağır­ madı" sorusuna •karşı taraf kendisinden güçlüyken bağınnayabileceğini", •evine gitmes i n i n sevişmek isted iği anlamına gelmed iğini", •oldürü lmekten korktuğu i ç i n tecavüze d i ren meyeb i l eceğ i n i " , •sevgili olmanı n kötü muameleye maruz kalmayı haklı çıkarmadığını• açıkl ıyor. i l ke bu anlamda, bir mutlak ve egemen hakikat karşısına çoğul hakikatler koya­ rak bir tür hakikatler çarpışması yaratıyor diyebi l iriz. Kadının beyanı ile açığa çıkan, şu ana kadar TCK'da tanımlı suçlar gibi görünse de asl ı nda her zaman değil . Yani, kadı­ nın beyanı ile ortaya dökülen erkek şid­ deti biçimleri her zaman yasa ile tan ımlı cinsel taciz, cinsel saldırı, kasten yarala­ ma, tehdit, hakaret, kişi n i n huzurunu bozmak gibi suçlar olmuyor. Her erkek şiddetini beyan eden kadı n da bu eyle­ min hangi suç tanımına girdiğini bilerek veya bilme yükümlülüğü i le böyle bir sü­ rece kalkışmıyor. Kaldı ki toplumsal il iş­ ki ler içer i s i ndeki ş i ddet eylemleri n i n hepsi TCK kapsamına girmeli midir veya yasal düzenleme içerisinde tüm tanımla­ rın yer almasını istemek feminist bir ta­ lep olur mu baş l ı başına bir tartışma.12 Beyanların yol açtığı düzlemde hem yeni kavramsal l aştınnalar hem de erkek şid­ detini tespit etmen in giriftl ikleri görünür oluyor. 201 9 senesinde hem Türkiye'de hem dünyada erkeklik biçimlerin i ifade etmek için flört şiddeti, ısrarl ı takip, gas­ lighting, mansplaining, stealthing, mani­ pülasyon, mağd u r suçlayıc ı l ık, c i nsel şiddet tehdidi 1 l gibi kavramlara başvuru­ luyor, yen i kavramlar üreti l iyor. Erkek şiddeti içerisinde bir eylem i n başka bir eylemle desteklendiği düşünü lürse (örne­ ğin, flört şiddeti ile ısrarlı takip, ci nsel şiddet tehdidi ile manipülasyon, cinsel saldırı ile tehdit) elbette ki beyanda bulu­ nanın yasal süreçlere başvurması müm-

kon olsa da bazen mevzubahis eylem sa­ dece fem i n i st ideoloj i çerçeves i nde •suç• tanımı sınırlarında kalabilir. Bu il­ kenin on yılı aşkın bir zaman dilimi için­ de bile söze döktüğü birçok yeni erkek­ lik biçimlerine, yan i erkek şiddetinin de değişir dönüşür bir şey olduğuna ve ya­ salara ve zamana sığmayan yapısına ta­ nık oldum . ômeAin, beyan ed ilen, cinsi­ yetçi ve manipü l atif, psi koloj i k şiddet içeren bir eylem olabil ir. Bunun yasada­ ki karş ı l ığı kolay kolay bu lunmayab i l i r veya i şa ret edilmek istenen yasal müca­ dele değ i l sosyal yaşantım ızda bu tür i l işkilenmelerin yaygınl ığına dikkat çek­ mek veya bu tür i l işki lerin tarifin i yap­ mak olabilir. O halde başa dönersek be­ yan, d i n leyicisine patriyarkanın güncel biçimine dair önem l i bir veri sunuyor. Bu veri leri devlete göre suç değilse "o halde neden söyled i " diye değerlend i r­ men i n boşa düştüğü nokta da bu ras ı . "Madem ifşa etti neden polise gitmedi ?" sorusu nun ka�ıl ığı, pek313 örtük görü­ nen şiddet biçimini sosyal çevrede bilinir kılmak, deneyim aktarmak ve sosyal me­ kanizmalarla önlem alınmasını istemek / buna araç olmayı istemek olabi lir. Kaldı ki, devletin şiddeti önleme mekanizma­ larına karşı güvensizlik duyulabil i r ya da ona kıyasla bu yöntemin daha sonuç alı­ cı olduğu düşünü lebi lir. ôte yandan, il­ ke bu yönüyle ve tarihsel olarak, femi­ nizmin soru nsa l laştırdığı sessiz kal ı nan erkekl i k biçim leri n i tartışmaya açıyor, onları bilinir kıl ıyor, farklı kadınlık hal le­ ri ve kadınlar arası farklı kuşaklar açısın­ dan erkek şiddetinin biçimleri hakkında bilgi üretiyor. 1 990'1arda kadınlar dayağı tanımlarken14 2000'1er başında i lişki içe­ risi nde ci nsel saldırıyı, 201 O'larda flört şiddeti n i veya ısrarl ı takibi tan ı m l ıyor. •Kadının beyanı esastır"ın anlamı sabit de olsa açığa çıkardıkları sabit olmadığı için i l ke ile patriya rka n ı n değişen biçim­ lerinin izi sürü lüyor, "i ncel ikli"15 erkek şiddeti biçimleri de feminizmin tarihine not düşül üyor.

Geriye sararak i l kenin bilhassa lstan­ bul özelinde ve hukuken nası l i l k telaf­ fuz ed i ldiğine bakacak olursak 1 995'teki Güneş K. davasını hatırlamal ıyız. Güneş K. davası o dönemi n ana akım medyası­ nı da oldukça meşgul eden, iki erkek ta­ rafından bir kadına uygu lanan işkence­ şiddet-tecavüz davasıydı. Ama dahası bu olay, faillerin kim olduklarından da kay­ naklanarak olay sonrasında çokça tartış­ ma koparmasıyla da bu yazının konusu açısından sembol i k değerde şiddet vaka­ larından biridir denebi l ir. AAır Roman ki­ tabının yazarı (ve Güneş'i n sevgil isi) Me­ tin Kaçan i l e spi ker Alp B uğdayc ı ' n ı n Güneş K.'ya uygulad ıkları ölümcül şid­ detin arkası ndan femi n istler davayı sa­ hipleniyor. #Yapmaz bu adamlar canım" ile "kadın da pek tekin değilmiş" gibi bu­ gün de geçerl il iğini koruyan, edebiyat ve muhalif çevrelerin birçokları (en ünlü leri arasında Leman dergisi çevresi ve yazar Murathan Mungan ve arkadaşları sayıla­ bil ir) tarafından sarf ed i len bu meşrulaştı­ rıcı savu nmaların arasından, Gü neş' i n feminist avukatlarından Canan Arın, Pa­ zartesi dergisine verd iği görüşte, ispat yükü m l ü l üğü karşı tarafta olmal ı diye açıkl ıyor. 16 "ispat yükümlülüğü"nün sa­ nıkta olması bugün birçok Avrupa ülke­ si nde hukukta tan ı nan bir düzenleme. Canan Arın mahkemeye, "tecavüze uğ­ rayan kadın kapalı kapı lar ardında buna maruz kal ı yorsa nası l del i l lerle gelsi n ? Karşı taraf bunun olmadığını ispat etme­ li," diyor. 1 988'de lsveç Kanunu'nda ya­ pılan bir değişikl i kle tecavüzde ispat yü­ kümlülüğünün yer değiştirdiğini belirti­ yor. Bu dava, üzerinden ne kadar yıl geçmiş olursa olsun, 201 3 yı lında Metin Kaçan'ın intihar etmesiyle tekrar günde­ me -üste l i k tekrar G ü neş suçlanarak­ gelmesinin17 yan ı sıra, bugün hala sanık/ suç işleyen ortak (bilhassa sanat, "ente­ lektüel", muhalif, sol) çevrelerden olun­ ca hakikatlerin yan i beyanların gerçekli­ ğinin nası l sarsıldığını göstermesi açısın­ dan çok önemli bir dava. Fail erkeklerin

meslek veya iştiraklerinin ne olduğu, ta­ ciz veya şiddet uygulayarnayacaklarının kanıtıymış gibi bugün de hala öne sürü­ lebi liyor. Kaldı ki, şiddetin bu kadar gö­ rünür (örneğin, düzenlenen tıbbi raporla­ rın) olduğu durumlardan söz ediyoruz. Bugün dünyada da sanat çevreleri nde, etrafındaki erkeklerden daha donanımlı bile olsa kadınlar, hiç değilse bastırı lma­ ya ve işlerinin görünmez kı l ı nmasına ve bazen de içki, uyuşturucu, cinsel lik ba­ hanesiyle şiddete maruz kalıyorlar. Ta­ nıkl ıkları bir bir ortaya çıkıyor.1 8 Feministler için 2000'1ere gel i ndiğinde hem ken d i (muhaliO çevrelerine hem mahkemelere, bu tür suçlarda kad ı n ı n beyanının işler mekanizma olduğunu an­ latman ı n önemi, biri nci l ihtiyaç olarak varl ığını sürdü rüyor. Erkek şiddeti söz konusu olduğunda adaletin hukuk yoluy­ la tesis edilip edilemeyeceği bir tartışma olmakla birlikte feministlerin hukuk ala­ nını patriyarkayla mücadelenin alt baş­ l ıklarından biri olarak aldığını ve hukuka müdahalenin toplumsal yapıya müdaha­ le için bir anlam teşkil etti ğini belirtmek gerekli. Fethiye toplu tecavüz davası, 19 Ayşe Yılbaş cinayeti, "yakın çevreden" Y. E. ile C'nın boşanma davası gibi bir­ biri nden apayrı dava larda, söz birliği varmışçasına, sol, sosyalist, insan hakları çevreleri nden erkekler ve avukatlarının savunmaların ı masumiyet karinesi i l kesi üzerinden yaptıkları nı deneyimledik. Üs­ tel i k masumiyet kari nesi üzerinden hu­ kuki savunmanın, bu çevreler ile bu çev­ relerden olmayan erkeklerin bu tür dava­ larında şikayetçi veya maktul kadı nların hayatlarına saldırı üzerinden ortaklaştığı­ nı gördük. Uluslararası hukuk teamül leri­ ne göre aksi ispatlanana kadar kişi suç­ suzdur. Yani, yargısız infazda bulunmak suçtur ve şüpheden sanık yararlanır. Bu­ gün bu hukuki kazanım tari hini sah ip­

481

lenmeseler de kad ı n ı n beya n ı n ı n esas a l ı nmasına karşı ç ı kanl ardan bu argü­ marVkavramları duyabil iriz. insan hakları mücadelesinin tarihsel perspektifiyle ba..

482

kıldıi!ında, masumiyet karinesi olgusu ve şüpheden sanık yararlanır i l kesi; devlete karşı suçlarda devlet i le sanı k olarak va­ tandaşın karşı karşıya kaldıi!ı hukuki du­ rumlar ve davalarda, taraflar arasındaki eşitsizl ii!i gören bir yerden, sanık pozis­ yonundaki vatandaşın haklarını koruyan, kazanılmış haklar, ilkelerdi r. Masu m i yet karines i , güçl ü-güçsüz dengesini gözetiyor ve bu elbette bir ka­ zanım, sahip çıkılması gereken bir hukuk olgusu . Ancak söz konusu erkek şiddeti ile ilgi l i hukuki durumlar ve davalar ol­ duAunda, masumiyet karinesinin bu sefer hiyerarşik il işkide güçlü pozisyonda olan tarafta ol ması bir çel işki oluşturuyor. Ya­ ni toplumsal olarak güçlü ve egemen po­ zisyondaki erkek, toplumsal olarak ezi­ len ve güçsüz pozisyondaki kad ına göre, şiddet uygu ladığı "iddia edi len" bir da­ vada yasa tarafından korunmak isteniyor. Yıllarca insan hakları ve hukuk mücade­ lesi veren kimi insanlar bu çel işkiyi gör­ mezden gelerek ve hatta ilkenin getirdiği avantajı ku llanmaya kal karak bu dava­ lardaki eşitsizl iği görünmez hale getiri­ yor ve bunu feminizm düşmanl ığı yapa­ rak savunuyor. Tecavüz ettiği •iddia edi­ len" tarafa değ i l , tecavüze uğrad ı ğ ı n ı söyleyen, del i l i ol mayan v e toplumsal olarak zaten o şiddet ortamında •neden bulundui!u" ya da yaşam tarz ı bahane edi lerek bunu hak etmiş olabileceAi ima edilen tarafa ispat yükümlülüğü devredi­ liyor. Bu yaklaşım, kadı nlar ve erkekler arasındaki yapısal eşitsiz! iği tan ımayarak beyan karşısında, eşit öznelerden bahse­ d i ld iği yanılsaması n ı yerleştirerek şika­ yetçi olan tarafın irrasyonel l iğini açığa çı karmaya çal ı şıyor. Neden bağı rmad ı, neden o eve gitti , neden kaçmadı gibi soru lar hiyerarşik il işkilerin olmadığı ve herkesin özgür hareket edebildiği bağ­ lamlarda yanıtlanabi lir sorular çünkü. Toplumsal ve tarihsel eşitsizl iğin hesa­ ba katı lmadığı ve telafi ed i l med iği bir adalet nosyonuyla ancak (elbette modern hukukun baştan bu yana yan l ı olduğu,

başta Michel Foucault tarafından olmak üzere çokça yazıldı çizildi ve mücadelesi verilen tam da bu yanlılık) eşit özneler ve bunu destekleyen yapılar içerisinde yaşı­ yormuşuz yanı lsamasını yaratmak müm­ kün olabi lir. Bu da yapısal analizden so­ yutlanarak bireye ve münferit olana i ndir­ genmiş bir yaklaşım olur. Burada bir not: Kastım kadınlan veya ilişkideki toplumsal olarak daha az eşit pozisyonda olan tarafı mağdurlaştırmak deği l . Yani tecavüze karşı durabi len kadınlar elbette var. Ama bu onların da o an dışında örneAin, başka şekillerde (olay sonrası çevre, polis, mah­ keme, arkadaşlar, aile tarafından) benzer mağdur edici süreçleri yaşamadığı anla­ mına gelmez. Tıpkı cinsel tacize maruz kalanın onu defetmesinin cinsel saldırı­ dan da kurtulacağı anlamına gelmed iği gibi. Daha da ileri gidersek bunların hiç­ birini yaşamayan kadınların da var olma­ sının başka kadınların yaşadığı gerçeAini yok saymadığı gibi. Dolayısıyla bireysel­ konumsal farklardan deAil, erkek şiddeti­ nin bütünlüklü olarak nasıl yeniden üre­ tildiğinden bahsediyoruz. Maruz kalanla­ rın neleri yapabildiklerinden deAi l, siste­ min şiddeti ne şeki llerde mümkün kıldı­ ğından söz ediyoruz. işte bu söz edişteki yapısal fark, rnevzubahis kadının beyanı ile kurduğumuz il işkiyi şekil lendi rmeye yarıyor. Başka bir deyişle erkek egemenl iğini, mevzubahis suçları mümkün kılan bir sistem olarak kabu l etmed iğimizde, bi­ reysel olaylar da bağlamları ndan kopa­ rak toplu msal mekan izmalarla i l işkisiz gibi ele alınabi l ir. O zaman, herkes için geçerl i olmak üzere, emekle kurduğu­ muz ve bir olay sonucu sarsmak isteme­ yeceğimiz hayatlarımız yokmuş gibi, ka­ dın ya yalan söylüyorsa diyebi lir, aylar, yıl lar sürecek ve yeni mağduriyetler üre­ tecek mahkeme süreçlerine kadınların if­ ti ra atarak katl anabi lecekleri n i hayal edebi lir, üstüne tüm bunları beyana karşı cevap hakkını kend i m izde görüp savu­ nabi l iriz.

Söz konusu davalarda ve dava süreç­ leri dışında az sonra deği neceğim ifşa süreçleri nde kadının beyan ına karşı çıkı­ larak (yöntemsel tartışmaları deği l, özle i lgili tartışmaları kastediyorum) hesapla­ şılanın fem inizm olduğunu böylece öne sürmek mümkün. Kadının beyanını esas almaya direnmek esasen fem inizmi red­ detmek anlamına gel iyor. Ve erkek şid­ deti ile ilgi l i tartışmaların da bir "uzman­ l ı k" konusu olduğunu, bunun fem i n iz­ min konusu olduğunu da reddetmek an­ lamına gel iyor. Bugün bu alanda, elbette sosyal medyada konunun tartışma biçim­ leri de bir o kadar öneml i ancak, femi­ n izmle kapışmada yen i bir biçim daha var: Devletin dil ine sığınmak. Savunma pozisyonundaki tarafın da kendi nden de güçlü bir egemenin altına girmek isteme­ si, hele de muhalif çevreler söz konusu olduğu nda, çarpıcı bir yen i l ik. Y.E.'nin boşanma/velayet davası, İstanbul B i lgi Üniversitesi'nden M.P.'nin cinsel saldırı davas ı , Boğaz i ç i Ü n ivers ites i ' nde b i r grup feministin ifşa metni ne gelen bir ce­ vap, son senelerin örnekleri . Savunma pozisyonundakilerin karşı tarafı nerdeyse terör ile yaftaladıkları bir savunma çizgi­ si tutturduklarını görüyoruz. ŞikAyet ede­ ni devlete ihbar ediyor bu yeni hat. öte yandan bu, 2000'ler başlarında feminist­ lerin dava takipleri siyasi nitel ikli olarak görü l mezken (siyasi daval a r "devlete karşı" olarak tanımlanıp, feministlerin ta­ kip ettiği davalar adl i suç statüsünde ka­ tegorize edilerek ama esas olarak elbette anlattığım sebeplerle) şimdi bu değişen hat ile femin izm düşmanlarının dünya­ daki trendlerle de paralel biçimde femi­ nizmi bir siyasi hareket olarak görmeye başladıkları anlamına da gelebilir. Gelel im hukuk mekanizmaları dışın­ daki ci nsel tacize karşı ses çıkarma ve yaşanan olayı kamusallaştırmanın bugün en popüler aracına: ifşa. İfşa ya da teşhir çok boyutl u bir mesele, c i nsel tac i z vd.'ne karşı mücadelenin hukuk alanıyla s ı n ı r l ı olmad ığını tecrübe ettiği m i z bir

483 "Cinsel lstisman Ak'layan Yasayı Geri ÇekinD, TCK md. 103 affı protestosu için hazırlanan döviz, 2016.

mecra . İfşa kabaca, yaşanan bir erkek şiddeti olayının, isim vererek ya da ano­ nim, genelde bir metin arac ı l ığıyla ka­ muyla paylaşı lmasına deniyor. (Tıpkı ka­ dının beyanı esastır ilkesiyle ilgi l i yukarı­ da belirttiğim gibi, bu alan da farkl ı ez­ me-ezilme pozisyonlarında da kullanı lan b i r a l a n o l a b i l iyor.) 2 0 1 0 senes i nde KESK yönetici lerinden E.Ş.'nin bir kadın çalışanı taciz etmesi, feministler aracılı­ ğıyla gündeme geti r i l m iş, send ikadaki farklı siyasetler arasında bir tartışma kop­ muş, kadının beyanı n ı n esas alınarak so­ ruşturma açılmasının engellenmesi sonu­ cu nda, diğer yöntemler tüketi ldiği için ve taciz örtbas edilmesin diye feministler tarafından bir metin yazı lmış ve i lgili ka­ muoyuyla paylaşı l m ışt ı . İfşa süreci nde esas olan, kad ı n dayanışmasının bu süre­ ci sahiplenmesi ve olayda özne olan ka­ dının geri planda olması, dolayısıyla kar­ şı çıkışlara yanıtların kendisi tarafından değil bir grup feminist tarafından veri l­ mesi, işleti l mesi gereken mekanizmala­ rın mücadelesinin de yine bu grup tara­ fından yürütü l mesi ve metnin ardından da çeşitl i temaslar vb. ile tacizin cezasız kalmaması için çaba gösterilmesiydi . Ay­ nı şekilde, i lerleyen dönemde ÖDP, Yeni

484

Yol vb. muhalif çevrelerde açığa çıkan ifşalar da benzer süreçlerden geçti. Yani basitçe bir metin kaleme almaktan deği l, bir •son çare• olarak bir metne başvur­ mak ve bunu b i r mücadele sürec i n i n parçası yapmaktan söz ed iyoruz. Bunu bu kadar detaylı tariflememin bir sebebi var: ifşa denen mekanizmanın da deği­ şen dönüşen bir şey olduğunu vurgula­ mak. Bugün Facebook'ta bir kadın sevgi­ lisini ifşa edebil iyor ya da Twitter'da bir tweet ile onlarca insan bir kişinin ifşasın­ dan haberdar olabil iyor. Bu şekilde yu­ karıda saydığım destekleyici mekaniz­ malara genelde başvu ru lmuyor. Sosyal medyanın a n l ı k eylem motivasyonu ve hedefe yönel i k işleyişi ile ifşanın daha kesinti l i ve bireysel bir yönteme dönüş­ mesinin sonucu bu . Bugün ifşanın altı başka biçim lerde ( /ike' lar, unfriend et­ meler, b/ock'lamalar vb. gibi) dolabi l iyor ve erkek şiddeti nin ne şekil lerde kamu­ sal l aştığı değişebiliyor. Araçların farklı­ laşması i le taleplerin farklı laşmasına bir arada bakmak da önem l i . Bugünün sosyal medya başta ol mak üzere farkl ı l aşan kamusallaşma araçları­ nın yanı sıra ifşaların bağlamı ndaki deği­ şikliklere de değinel im. Yukarıda, ifşanın feministler için tek bir metin yazmaktan ibaret olmadığını deneyimled iğimiz za­ manlardan söz etti m . Bunun, bugü nün bireysel leşmiş hareketleri nden farkı var. Yani femin izm için, bir kişinin başına ge­ len biricik olay, biricikliğini koruduğu ölçüde ve ancak sistematik olduğu için de açığa çıkarılmayı gerektiriyor.20 Özel olan pol itiktir ancak burada bireysel bir mağduriyetin telafisinin, i ntikam arzusu ile veya kişi n i n güçlenmesinin önünde engel olabi lecek biçimlerde gerçekleş­ memesi de ayn ı oranda önem l i . Bugü­ nün nokta atışı (yani önü sonu desteklen­ memiş) ifşa hareketleri, ifşa edenin daha çok mağdur olmasına, ifşa n ı n konusu­ nun belirsizleşmesine veya altının boşal­ masına, kişi leri n yaşadı kları ile baş eder­ ken hangi destek mekan izmalarına ihti-

yaç duydukları n ı n çeşitlendiğine işaret ed iyor. Açacak olursam, onarıcı süreç­ lerle desteklenmeyen nokta atışı-hızl ı ya­ nıt talep eden yaz ı l ı beyanlar kimi za­ man kurduğumuz sosyal çevrelerin yapı­ sıyla hayatlarımıza kabul etmeyeceğimiz i l işki biçimleri deneyim lerinin önünü ka­ patıyor, kişinin hızla "benim canım yan­ dı o da en büyük cezayı alsın" refleksi geliştirmesine sebep olabiliyor. Bu, hem yaşananı ceza mekanizmalarına havale ederek çözme geleneği oluşturma (yani disipl in-ceza ile kurduğumuz i l işkiyi nor­ mal leştirme) hem onu bireysele indirge­ me hem de asl ı nda birbirleri arasındaki organik i l işkiyi açığa ç ı karmak isted iği­ miz erkek şiddeti biçimlerini birbirine karıştırma (hangi şiddet karşısında hangi mekanizmaya başvurulur sorusunun kay­ bolması) riski taşıyor. Hele de cinsel ta­ ciz, saldırı, şiddet konuları nda sessizliği kırmak zorken bir tek metin veya post ile erkek egemenl iği yıkı l m ıyor, bazen de yerini hayal kırıklığı alabi l iyor. Bugün #MeToo gibi hareketlerle aç ı­ lan tartışmalarda (örn. Avital Ronnell va­ kası) ifşa yöntem ine başvurman ın fem i­ nizmin aracıyla feminizme saldırmakla sonuçlanabi leceği de konuşuluyor.21 Ya­ şanan birçok erkeklik hal ine en ağır suç­ lar talep edilmesinin "kapatıcı• yani öz­ gürlükler karşısındaki norm lara dönüş tehdidi içeren ve kadınların güçlenmesi­ n i engelleyen yan ı ndan bahsed i l i yor.22 Yan i erkekleri n tac izleri karşısı nda ka­ dınların maAdur pozisyonuna sokularak, hayır diyemezlermiş ya da tacize maruz kaldıklarında hayatlarının en büyük trav­ masını yaşamak zorundalarmış gibi bir kan ı n ı n yerleştiğine dair eleşti ri ler gün­ demde.23 Bu, bir ölçüde, dünyada femi­ nizm karşıtı yükselen muhafazakarl ığın feministlere sirayet etmesi olarak da de­ ğerlend i r i l iyor. Ceza-d isipl i n mekan iz­ malarına sığınman ı n ya da feminist mü­ cadeleyi örneğin hukuk mücadelesine indirgemenin kendini normlardan özgür­ leştirmeye adamış hareketin yeni norm-

lar ve ahl�k kalıpları üreterek kendi ken­ dini zincirlediğin i söyleyenler var. Femi­ nist akademisyen Alev Özkazanç, hem Jane Gallop hem Avital Ronnel l olayla­ rı nda bu riske d i kkat çekm i şti .24 Öte yandan, fem i n ist veya q ueer olman ı n kimseyi taciz veya şiddet uygulamaktan de facto azade kı lmadığını da taciz eden fem inist, kad ın, queer vakalarında gör­ mek mümkü n . (Burada erkek şiddeti ni şart olmasa da besleyebi lecek farkl ı eşit­ sizli klerin varl ığını hatı rlamakta fayda var: öğretmen, patron pozisyonları, sın ıf­ sal, etnik farklar gibi. Dolayısıyla salt qu­ eer olmak örneğin, başka eşitsizlikleri or­ tadan kaldırmıyor.) Fem i n ist akadem is­ yen Germaine Greer, tecavüzün ancak sıradan bir olay olduğu kabul edilirse ce­ zasızlığın ortadan kalkacağını söylemesi üzerine bir nevi linç ed ildi. Kötü seks di­ ye bir şeyin olduğunu ve bunun tartışma­ yı hak ettiğini söyledi . Greer, cinsel sal­ dırıya maruz kalan birçok kadının süre­ cini yok saymadan, şiddeti azımsamadan ve daha özenl i bir yerden bir tartışma açabil ird i ; d iyel im öyle ifade edebilsey­ di, tartışma buradan hareketle, bugün i l işki lerde neyi ifşa ettiğimiz ve bundan ne beklediğimiz hakkında olabi lir miyd i l öte yandan, kötü i lişkilere v e uincel ikli" erkekliklere maruz kaldığımızda, bugün destek bulacağımız mecra hızl ıca yazıl­ mış bir post ve dipsiz kuyu sosyal medya mıdır sahiden diye sormakta da fayda var. Elbette ne #MeToo'yu ne ifşayı ne de kadınların deneyimlerini siyah beyaz değerlendirmek mümkün. Ama "iftira mı attı" ya da une var canım sevgili değil ler mi" gibi feminizm düşmanı argümanlara savru l madan, kad ı n ları n güçlenmesini esas alarak fem inist yöntemler her za­ man gözden geçiri lebi lir, eksiklikleri tar­ tışılabi lir, zamanın araçları ve taleplerine göre güncel lenebilir. KESK'te taciz ile bugünlerde eski sev­ gilinin sosyal medyada ifşa ed ilmeleri ni ortaklaştıran nokta ise, i l g i l i çevreden doğru tepkiyi/dayanışmayı alabilme ihti-

yacı olarak gösteri lebi lir. Bir başka deyiş­ le, kişi leri ifşaya sürükleyen , yaşanan olay karşısında hissedi len haksızlık, ada­ letsizl ik ve kimi zaman da bir tür karşılık bu ldurma arzusunu, ifşaların ortak tetik­ leyici noktası olarak görmek mümkü n . Tacize sessiz kalmama v e dolayısıyla ta­ cize karşı dayanışmayı büyütmeyi hedef­ lerken ifşa süreçleri olayın öznesini zor­ layan (sürekli sorulara ve yargı lamalara maruz kalmak ile en basit olarak) ve ya­ nı ndakileri de (ifşayı devralan dayanışan grubu) yıpratabilen süreçler. Ortaya bir metin çıktıktan sonra, sorgu layıcı, suçla­ yıcı, dezenformasyon ve ded ikodu üre­ ten bir bağlam oluştuğunda kendini ola­ yın öznesi, takipçisi addeden kadınlar ile sesleni len kadın lar arasında çatışma çık­ tığına tanık olduk. ifşa edi len erkeğin sta­ tüsü (akadem isyen, örgüt şefi, sanatç ı , solcu hatta kadının kocası) ifşa eden için destekçi kazanması veya kaybetmesi için tek neden olabil iyor. Kurumlar devreye girebiliyor; üniversite, bir devlet kurumu, sol örgüt vb. de birdenbire konunun ta­ rafı olabi liyor. ifşa eden kadınlarla, ifşa edilen erkekle i l işkisin i sürdüren kadınla­ rın feminizm sebebiyle ayrışmaları, ifşa yönteminin kadı n dayanışmasını zedele­ mesi birden çok örnekte gözlemlenebi lir. ifşa ed i len erkeklerin hayatlarına, kamu­ sallaşmak ve sorgulanmak ile birl ikte ol­ sa dahi, daha rahat devam edebildikleri kad ı n ların ise ifşaya kon u olan olayı aşan tartışmaların içinde kendi lerini bul­ dukların ı gözlemlemek de mümkün. De­ falarca ifşa edi l miş Sevan Nişanyan i le bir örgütte ifşa edilmiş Ö.O.'nun kitapla­ rı Taksim'de bir kitapçıda ön planda ser­ gilenirken karşınıza çıkabilir örneğin. Bu konuda zaman aşımının ne zaman ola­ cağı da feminizm açısından başl ı başına bir tartışma. 25 öte yandan, bir ifşa mektubunun ya­ şanan biricik bir şiddet olayını aktarmak­ tan fazlasına hizmet ettiğini, belki de bu­ nu yapabi ldiği ölçüde farklı kadınlık po­ zisyon ları arası nda ilişki ler kuru labi lece-

485

486

ğini iddia etmek mümkün. ifşaların ifşa­ ları doğurduğunu, benzer konularda ses­ siz kalan birçok i nsana i l ham verdiğini görüyoruz. Sonucunda hi kayeler de arta­ bilir, yapılan şi kayetler de. Ayrımcı l ı k, aşağılama, tehdit, ısrarl ı takip, tokat, da­ yak, cinayet, yani erkek şiddetinin farkl ı biçimleri arası nda bağlantı lar kurulabi lir, biri n i n d iğer i n i m ü m k ü n k ı l d ı ğ ı ifade edi lebi lir, ortaya çıkan bu hi kayeler (yani beyanl ar) -hukuken karş ı l ığı ne olursa olsun-, kadınlar arası dayan ışma kurabi­ l i r, erkek ş iddeti n i n sosyal ortamlarda dışlanmasının önü açı labi lir. İfşa, beyan­ ların kamusal laştırıl ması nın bir yöntemi olduğuna göre, değişen erkek şiddeti bi­ çimleri, kuşaklar arasında deneyim akta­ rımı, TCK'da suç sayıl mayacak bir edi­ min (örneğin, psikoloj i k şiddet, flört şid­ deti vb.), feminist açıdan "suç" sayı labi-

leceği görü n ü rleşebi l i r. Bugünün h ı z l ı sosyal medyası ndaki ifşalara bakıldığın­ da da farkl ı laşan ve yargıya veya başka bir resmi merciye taşınamayacak ince er­ kekl i k biçim lerinin, erkeklerin bi rbirle­ rinden neler öğrendikleri ve erkek daya­ n ışması cemaatlerinin nasıl oluştuğunun açığa çıktığın ı görüyoruz. Sonuç olarak, son on yıla bakınca, ya­ kınlar ve yakı n çevrenin ci nsel taciz ve erkek şiddetiyle feminist mücadelede, ses­ siz kalmama, şiddet biçimlerinin onaylan­ masının daha fazla şiddeti mümkün kıldı­ ğını ve dahası şiddetin hayatlarımızda ka­ bul görmesini sağlad ığını açığa çıkarma çabası esas görünüyor. Erkek şiddeti bi­ çimleri daha fazla telaffuz ediliyor, tanım­ lanıyor, feminist mücadelen in deneyimi de yeni yöntemlere ve güçlenmelere ışık tutuyor ve çoğalarak büyüyor. CJ

D i PNOTLAR http;//www.milliyet.eom.tr/gundem/7-ay­ da-953-kadin-01duruldu-1 1 59501 2

Filiz Karakuş, "Erkek Adalet Tahrik Peşin­ de", Feminist Politika 1 2, 201 1 . https// www. sosyalistfeministkolektif.org/web-ya­ zilari/beden imiz-ve-erkek-siddeti/erkek­ adalet-tahrik-pesinde/

3

Meriç Eyüboğlu, "Şiddet Değil Erkek Şid­ deti", Feminist Politika 4, 201 O.

4

Cemre Baytok, "Pol itical Vigilance i n Court Rooms: Feminist lnterventions in the Field of Law", yayınlanmamış master tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 201 2.

5

6

Ülfet Taylı, Gülsun Kanat, Zelal Yalçın, "Aile içinde kadına yönelik şiddete karşı mücadele ve feminizm", Amargi 6, 2007. http;//www .morcati.org.tribk03 .php Nükhet Sirman, "Kinship, politics, and lo­ ve: Honour in post-colonial conteKts The Case of Turkey", ed. S. Mojab ve N . Abdo, Violence i n the name o f honour. lstanbul Bi lgi Ü niversitesi, 2004. Dicle Koğacıoğlu, "The Tradition effect: F ra­ ming honor crimes i n Turkey", differen­ ces, A }oumal of Feminist Cultural Criti­ cism, 1 5 (2), 2004.

7

Bkz. 201 0'da lstanbul Feminist Kolektifin başlattığı Kadın Cinayetlerine /syandayızl kampanyası, http//kadincinayetlerineis­ yandayiz.blogspot.conı/p/dene.htrnl

8

Bu ilke, görebildiğim kadarıyla, başka dil­ lerde "ispat yükümlülüğünün karşı tarafta olması" şeklinde ifade ediliyor ve kimi ül­ kelerin yasalarında da geçiyor.

9

http//www.pembehayat.org/yazarlar/yazidetay/1 802/non-bi nary-kisi leri-anlamak­ nasil-daha-iyi-bir-destekci-0labilirim

1 O htt p ://b i a n e t . o rg/b i a mag/top l u m s a l ­ cinsiyet/1 9261 7-kadinin-beyani-esastir-il­ kesinden-ne-anliyoruz 1 1 Erkek şiddeti tanımını, eril şiddete kıyasla failin adını koymak ve şiddetin arkasında patriyarka adl ı sistemin (yani biyolojik er­ keklerin bu hiyerarşik ve şiddet içeren dü­ zendeki çıkarlarının) yer aldığını vurgula­ mak adına anlamlı buluyorum. 1 2 Gündelik hayatta maruz kalınan çoAunlu­ ğu psikolojik şiddet biçimlerine sosyal ha­ yatlarımızda karşı lık veriyoruz. Ses çıkar­ mayarak kabul edebi liyoruz, tartışmasını yürütebiliyoruz, hayatımızdan dışlayabili­ yoruz. Bu tür fi illerin tamamını devletin

ceza mekanizmalarına havale etmeyi talep etmek tartışmalı. 1 3 Kavramlar için Mor Çatı Kadı n Sığınağı Vakfı ve Cinsel Şiddetle Mücadele Derneli'nin web sitelerine bakılabilir. 1 4 Dayağa karşı kampanya, Feminist 3, 1 987. http ;//www.pazartesidergisi.com/ pdf/Feminist3 .pdf 1 5 Fiziksel şiddet, tehdit, şantaj gibi belirgin şiddet biçimleri değil, baskı, aşağılama ve manipülasyona daya l ı psi koloj ik şiddet içeren yaygın ilişki biçimleri örneğin. 1 6 http;//www .pazartesidergisi.conv'pdf/1 .pdf 1 7 http ;//www. 5 harfl i ler.com/resim-titredi/, http ://www.baskahaber.org/20 1 3/0 1 /birkadn-ugruna-tadmz-kacmasn-agalar.html 1 8 201 7'de dünyada ortaya çıkan #MeToo hareketinin yüzlerce paylaşımına (ve bizdeki yansımalarına), 5harfl iler, Çatlak Zemin feminist web sitelerinin ilgili yazılarına, SusmaBitsin Platformu'nun paylaşım!arına bakılabilir. 1 9 http://www.sosyalistfeministkolektif.org/ eylem-etkinlik/fethiye-davasindaavukatlarinaciklama!i/ 20 24 imzalı bir ifşa metni: http;//www.5harf liler.com/dar-alanlari-genisletmek-icin-buadamlari-ne-yapmali/

2 1 https;//www .nytimes.conv'201 8/08/1 3/nyregioıv'sexual-harassment-nyu-female-professor.html 22 Aralarında Catherine Deneuve'ün olduğu 1 00 Fransız kad ı n ı n i mzasıyla #MeToo eleştirisi : https ;//www .lemonde.fr/idees/ article/201 8/01 /09/nous-defendons-uneliberte-d-importuner-indispensable-a-laliberte-sexuelle_52391 34_3232 .html, https ://www .worldc r u n c h . com/op i n i onanalysis/fu l l -translation-of-french-antimetoo-manifesto-signed-by-catherine-deneuve 23 https ://www.nytimes.com/2 0 1 8/0 1 /1 2/ world/europe/france-sexual-harassment. html

48 7

24 Alev ôzkazanç, "Jane Gallop Cinsel Tacizle Suçlanan Feminist", dipnot yayınları, 201 3. Ve https;//viraverita.org/yazilar/bizfeministler-vs-avital-ronell-traj ik-bir-cinsel-taciz-0layi 25 ifşa .edi len bir kişi nin fi ili hakkında "zaman aşımı"nın hiç gelmemesi (elbette ki ifşanın konusuna göre değişmekle birlikte) de feminist mücadele ve yöntemi suç-ceza ikil iğine hapsetme riski taşıyor. ôte yandan, kişi hakkında "kanaat oluşturmak" da zaman aşımı ile çelişmeyen bir mesafeli tutum olabi lir. •

Kadınsı Politikanın Zamanı: Iktidar-dürtüsü ve Feminizm* M E LT E M A H I S KA

Kadın cinayetleri politiktir. (Feminist slogan) ncak, yaşadığımız zamanın so­ runları ve açmazlarıyla ilişkilen­ digimizde kendi sınırlarımız üze­ rine düşünebiliriz. Böylece sıkışmışlıkları fark ettiğimiz gibi potansiyelleri de göre­ biliriz. Düşünce, pratik ile araçsal olma­ yan bir ilişki kurarsa (kavramları hayata geçirmek yerine, hayatın parçalanmış ha­ kikatlerini kavramsallaştırarak) eleştirel bir güç edinebilir. Yeni bir zaman, yer ve öznellik tahayyülü canlanabilir; hayat ye­ niden düşlenebilir. Kadınsı politikayı ta­ hayyül etmenin bu türden bir deneme olabileceğini iddia edeceğim. Deneme, çünkü hem kavramsal hem de pratik ola­ rak belirsizlikten, iğretilikten azade değil. Ama yaşamın sürekli olarak yıkıma uğra­ dığı, kadınların bu denli saldın altında olduğu bir dünyada denemeye değer! Amaç, sıfırdan başlamak değil elbette. Türkiye dahil, dünyanın birçok yerinde zaten mücadelelerini sürdürmekte olan farklı feminist hareketler var; bunlara eş­ lik eden çok sayıda feminist kuramsallaş­ tırma da mevcut. Patriyarkanın egemenli-

A

(*) Bu yazı, Feministiqa dergisinin 201 8 tarihli ilk

sayısında "The power-drlve and the time of teminine politics" adıyla yayımlanan metin­ den yola çıkarak gellttirilmiştir.

gine karşın çok uzun bir süredir devam eden; baskıların en ağır olduğu dönem­ lerde, en beklenmedik zamanlarda ortaya çıkan; sönümlenmiş sanılırken bir başka anda, bir başka kuşakta yeniden canla­ nan; farklı yöntemlere, biçimlere, imgele­ re ve sözcüklere başvuran, son derece et­ kileyici feminist hareketler! Amaç, femi­ nizmi yeniden icat etmeye çalışmak ola­ maz. Yapmak istediğim çok farklı bir şey: hayal gücünün sürekli darbe aldığı bir donemde varolanın içinden geçerek •ka­ dınsı politika" diye yeni bir imgesel kav­ ram damıtmak ve bunu •sahnelemek" . Burada "imgesellik" sözcüğü, kavramın tayin edici, kapsayıcı gücünden ziyade hayal gücünü kışkırtan, parçalı ve du­ yumsal özelliklerine işaret etmektedir. "Sahnelemek" benzetmesi ise, kavramın bir kurgu olduğunu, içinde orijinal bir öz barındırmadığını, bu anlamda bu zamana ait gerçek bir karşılığı olmadığını düşün­ dürüyor. Ôte yandan, sahnelenmiş bir kavram, kendi ışığıyla etrafında görün­ mez kalmış başka şeyleri aydınlatmaya, görünür kılmaya ve çok çeşitli şekillerde gerçekleşebilecek yorumları/eylemleri mümkün kılmaya yönelik edimsel bir gü­ ce sahip olabilir. "Kadınsı politika", son yıllarda her türlü gelecek vaadinden sıy­ rılmış, geriye sadece heba, çöp ve felaket imgeleri bırakmış bugünün "modernlik"

K A D I N S I

POLITI K A N I N

Z A M A N ! :

koşullarında feminizmlerin enerjilerini buluşturmaya, tazelemeye katkıda bulu­ nabilir. Çöpleştirme ve heba eune bugün için­ de çok şiddetli bir iktidar dürtüsünü, bir çekim gücünü harekete geçiriyor. Varo­ lan eril sömürgeleştirme biçimlerine karşı -en geniş anlamıyla, insanlann, insan ol­ mayanlann, kültürün ve doğanın sömür­ geleştirilmesine karşı- ama tam da aynı manuk tarafından ele geçirilmiş eril bir intikam isteği olarak karşımıza çıkıyor bu iktidar dürtüsü. Sonuçta, dünyanın bir­ çok yerinde tiranlara "evet" diyen büyük ve ölümcül bir destek yaranyor. Desteğin ardında, kolayca ötekilere karşı şiddete dönüşüveren kendini koruma ve hınç duygulan var. işte tam da son sürat fela­ kate doğru giden bu koşullarda femi­ nizmleri, kadınsı politikanın ışığında ye­ niden düşünmenin zamanıdır.

MODERNLiK VE KADINSILIK Kadınsılık, son derece tartışmalı, bir o kadar da tehlikeli bir sözcük. Üstelik sa­ dece egemen olan eril bilme ve eyleme bi­ çimlerini yücelunek isteyenler açısından değil. Aynı zamanda kadınsı olana özsel bir anlam yüklemek istemeyen, bunu eleştiren feministler açısından da çok so­ runlu bir kavram. Çünkü erillik karşısına konulan kadınsılık, egemen eril iktidar tarafından tanımlanmış, nitelenmiş özel­ liklere işaret ediyor. Patriyarkal sistemin içinde ve bu iktidarın sınırlanyla şekle sokulmuş çeşitli özellikler. Sylvia Federi­ ci'ye (2012) göre "kadınsılık" kapitalist toplumda dayaulan bir iş, görev bolümü çerçevesinde içeriklendirilir, böylece iş gücünün yeniden üretiminde kadınlann olmazsa olmaz varlığını ve emeğini mas­ keleyen biyolojik bir kader olarak sunu­ lur. Kadınlann ev işlerine yatkınlığı, an­ nelik arzusu, akıldan ziyade duygulara sahip olması, erkeklerden daha güçsüz ama bir yandan da güzel, ince, zarif olma-

I KT I D A R· D 0 RT 0 S 0

VE

F E M i N i Z M

sı, vb. . .. tüm bu nitelemeler kadınsılığın ya da cins-i latifin içerikleri haline gele­ rek kadınlann ezilmesini, sömürülmesi­ ni, ikincilleştirilmesini doğallaşunr. Kadınlar bu özellikleri, kısmen de olsa benimsediklerinde suçluluk duygusun­ dan hüsrana, idealleştirmeden öfkeye bir dizi çelişkili duyguyla yaşamak ciuru­ munda kalırlar. Fmıme bedenler üzerin­ den kuir kadınsı duygulanımlan ve kınl­ ganlıklan tartışmaya açan Ulrika Dahi, "kıskançlık, yetersizlik, utanç" gibi duy­ gulann kadınsılığı oluşturan koşullar ara­ sında olduğunu görmemiz gerektiğini söyler (2016). Sylvia Bovenschen'ın soru­ su tam da bu bağlamda önemlidir: "'Ka­ dınsı' içeriksel bir kriter, ontolojik bir mevcudiyet midir? " ( 1977: 1 18). Eğer buna evet deniyorsa, bugünde veya tari­ hin içinde bir yerlerde bunu bulup çıkar­ tabilir ve "işte kadınsı" budur diyerek bu mevcudiyeti canlandırmaya çalışabiliriz. Ancak Bovenschen'in yanıtı olumsuzdur. Bir zamanlar güçlü olduğunu hayal ettiği­ miz olumlu kadınsı özelliklere ya da ka­ dınsılığın yüceltildiği tannçalara, kültle­ re, mistik hikayelere sahip çıkmaya çalış­ mak boşuna bir çabadır ona göre. Zama­ nımızın sorunlan ve açmazlanyla ilişki­ lenmek başka bir tavır, eleştirel feminist bir bakış açısı gerektirir. Bir başka deyiş­ le, bugünün hakikat kınnulannın görü­ nür hale geldiği belirtilerle uğraşmak çok önemlidir. Bu belirtilerden biri, kapitalist toplum­ da kadınsılığın çoğunlukla ilişkilendiril­ diği "doga"nın, sermayenin çıkarlarına tabi kılınarak tahrip edilmesidir. Modern­ liğin doğa üzerindeki tahakkümünün in­ sanlar üzerindeki tahakkümden ayn dü­ ş'llnülemeyeceğini öne süren Adomo, "di­ şil kişiliğin" ve model aldığı "kadınlık idealinin" erkek toplumunun ürünleri ol­ duğunu söyler. "Çarpıulmamış doğa im­ gesi, ancak çarpıtılmış bir halde, kendi karşıtı olarak ortaya çıkabilir" (1998: 98). Benzer bir şekilde, "dişil kişilik, tahakkü-

489

E

490

M

mün bir negatif kopyasıdır" (a.g.e) . Ador­ no, kadını "kadın-adam" olmaya zorlayan erkek şiddetine de dikkat çeker. Kadın­ lardan söz ederken "kamçıyı hiç elden bı­ rakmayın," diyen Niet:z:sche'ye referansla dişilliğin zaten bir kamçı efekti olduğunu söyler. Ona göre, kendisini bir "yara" gibi hisseden kadın, kocasının işine öyle gel­ diği için kendini bir "çiçek" olarak gören kadından daha çok şey biliyordur kendi hakkında. Feminist bir düşünür olmamakla bera­ ber kadınsılığı eleştirel bir şekilde tartış­ maya açan ve bu tartışmada "şiddet" ve "yara"ya vurgu yapan Adomo'nun "nega­ tif diyalektik" kavramı, kadınsılığı yeni­ den anlamlandırmak için yol gösterici olabilir. Bugünün tarihine bu farkındalık ile bakuğımı:z:da kadınsılığı, varolan özsel kaynaklara dayanarak değil, var olmasına izin verilmeyen, bastınlmış, yaralanmış ihtimaller üzerinden düşünebiliriz. An­ cak Adomo'dan farklı olarak kadınsılığı sadece eril şiddetin yaralayıcı bir tesiri olarak görmenin ötesine geçip kadınsılı­ ğı, feminist mücadelelerin prizmasından damıtarak harekete geçirebilir, başka tür­ lü gerçekleştirmeye çalışabiliriz. Kadınsı­ lık hem eril iktidann bir ürünü hem de gerçekliği ancak negatif olarak görülebi­ lecek, yani ancak ihtimaller üzerinden hayal edilebilecek potansiyel bir etkinlik kipidir. Kadınsı olarak adlandınlanın bir yandan doğallaştınlırken bir yandan da saldınya uğramış, ezilmiş, bastınlmış, kamçılanmış, kurşunlanmış olması ve hAlA saldınya uğruyor, eziliyor, basunlı­ yor, kamçılanıyor, kurşunlanıyor olması bunun en önemli belirtisidir. Kadınsı di­ ye görülen, sadece ötekileştirilmekle kal­ mamış, ekonomik, politik, kültürel haya­ tın içinde son derece kınlgan hale getiril­ miştir. Kadınlann buna karşı mücadelesi kadınsılığı yeniden düşünmek için çok önemli bir hafıza oluşturmaktadır. Bilebildiğimiz kadanyla, modernlik ön­ cesi birçok toplumun kadınsılık ve erkek-

N

z

M

silik arasındaki ilişkiyi farklı şekillerde kurduğunu söyleyebiliriz. Hem hayatın deneyimlenmesinde hem de sembolize edilmesinde heteronormatif düzenin kap­ samadığı, değişken ve birbiriyle geçişli alanlardır bunlar. 1 Kişiler hem kadınsı hem erkeksi özellikler taşıyabilir, top­ lumsal konumlarına göre ya da ömrün farklı evrelerinde bu ilişkililiğin dengeleri farklılaşabilir. Bu aynı zamanda, akıl ile beden, yasa ile adalet duygusu, cinsellik ve aile arasındaki ilişkilerin düzenlenme­ sindeki çoğulluktur. Bu toplumlarda, ka­ dınlar ile erkekler arasındaki ilişki özel­ likle mülkiyet ve çalışma düzeni açısın­ dan temel bir eşitsizlik, hiyerarşi ve sö­ mürü içerse de kadınların dünyalannda erkeklerin iktidarından görece uzak, bire­ bir denetlenmeyen çoğul alanlar mevcut olabilir.2 Bu saptama, modem öncesi top­ lumların kadınlar açısından daha "iyi" ol­ duğunu ima etmez. Sadece, modem cin­ siyet rejimlerinde cinsiyete dair ne denli kapsamlı bir düzenleme ve denetim me­ kanizmasının oluşturulduğunu görmeye yarar. Aynı zamanda, kapitalizmin patri­ yarkayı nasıl dönüştürerek devraldığını, hem özel hem de kamusal alanlara nüfuz edecek şekilde tüm topluma yaygınlaştır­ dığını gösterir. Cinsiyet ayrımının katı bir ikiliğe indirgendiği, kadının, erkek olma­ yan olarak tanımlandığı, heteronormatif düzenin dayatıldığı modern toplumda er­ kekler, erkeksiliğe ve bununla ilişkili ol­ duğunu varsaydıklan alanlara (akla, yasa koyuculuğa, çalışmaya/emeğe, cinsel öz­ ne olmaya vb.) güç yoluyla sahip çıkmış, erkeksiliği doğallaştırılmış bir erke ve mülkiyete dönüştürmüştür. Avrupa'da kapitalizmin sömürgeci ilkel sermaye bi­ rikiminin başladığı 16. yüzyıldan itibaren kadınlara karşı yürütülen saldınlarla, ca­ dı avlarıyla, kadının emeğine ve bilgisine zorla el konulmasıyla şekillenen bu sü­ reçte (Federici, 2012) erkekler, toplumu kendi imgelerinin suretinde ve kendi çı­ karları do&rultusunda yaratabileceklerine

KAO I N S I

POLITI K A N I N

ZAM A N ! :

ve denetleyebileceklerine dair ölümcül bir fantaziyi gerçek kılmaya çalışmışlar­ dır. Bu süreçte, kadınların cinselliğini, doğurganlığını ve buna dair deneyimleri­ ni ve bilgilerini denetim alona alırken er­ keklerin toplumu "doğurma" fantezisin­ den bile söz edilebilir.3 17. ve 18. yüzyıl­ dan itibaren kendini dünyanın birçok ye­ rinde hakim kılan modernlik rejimlerin­ de, "kadınlık" başka hiçbir zaman olma­ dığı denli homojen bir kategori olarak oluşturuldu. Bu heteronorınatif düzen içinde "erkeklik" de tüm farklılıkları ezici bir şekilde silerek homojen bir ayrıcalık kategorisi haline getirildi. Irkçılığı, sınıf­ çılığı, cinsiyetçiliği doğallaşuran bu "bü­ tünsel" iktidar düzeneği çerçevesinde er­ kekler karşısında kadınların "normal" konumlan ve işleri tanımlandı ve bu nite­ lemeler esas olarak kadınların üreme ye­ tilerine ve bu yetilerden kaynaklandığı düşünülen zaaflarına bağlanarak gerekçe­ lendi. Kadınların arasındaki farklılıkları önemsizleştiren, kadınlan erkeklere sade­ ce pratik olarak değil, ideolojik olarak da bağımlı kılan söylemler oluştu. Bu söy­ lemlere koskoca bir bilimler haritasını, pratiklerini de dahil etmek gerekir. Normlarla, dille, dildeki benzetmelerle bir kadınlık ideolojisi oluşturuldu ve bu ideoloji birçok kadının öznelliğinde ku­ rucu bir öğe olarak yer aldı. Erkekler, eril iktidar rejimi içinde kadınsılığı doğal, edilgen ve sabit bir öz haline getirirken, kadınların deneyimlerini fallik semboller sistemi içinde kodlamışlardır. Feminist tarihçi Mary Fissell 1 7. yüzyılda lngilte­ re'de kadınlığı tanımlayan söylemlerin nasıl büyük bir değişime uğradığını tartı­ şırken çarpıcı bir örnek verir. Bugün tıbbi bir terim olarak görülen "vajina" kelime­ si, lngiltere'de ilk kez 1682'de kullanıl­ mıştır. Daha önce "rahmin boynu" diye nitelenen bu bölgeye "vajina" denmesi son derece saldırgan ve kadın cinselliğini erkeğe bağımlı kılan bir ideolojinin belir­ tisidir. Çünkü vajina "kılıcın kını" de-

I KT I D A R - 0 0 R T 0 S 0

VE

F E M i N iZ M

mektir. Latinceden alınan kelimeyi o dö­ nemde bir çevirmen şöyle özetler: "Vajina erkeğin kılıcını içine alır ve ona bir kılıf olur. Bu yüzden ona vajina denir, yani kı­ lıcın kını" (Fissell 1995: 440). Modem cinsiyet rejimiyle ruhen ve be­ denen bir cinsiyet kategorisinin içinde ta­ nımlanan ve bu şekilde birleştirilen ka­ dınlar, kendilerine bir yandan bir grup olarak vaatler sunan ama bir yandan da onlan ezen, aşağılayan, ikincilleştiren bu rejim içinde feminist oldular; eşitlik ve özgürlük için mücadele ettiler. Sonuçta feminizm modem cinsiyet rejiminin çe­ lişkilerinin ve çatışmalarının ürünüdür. Ancak kadınsılığın fallik sembollerle dü­ zenlenmesi, kimi zaman kadınlara daya­ tılması, kimi zaman tehlikeli sayılarak bastınlması, kimi zaman ise erkekler ta­ rafından gasp edilmesi, sonuçta her şeye kadir olduğunu varsayan bir eril hakimi­ yet düzeninin ve normlarının oluşturul­ ması, bugün sadece kadınsılıkla ilişkilen­ dirilen kadınlan değil, bütün bir yaşam­ sallık ve gelecek fikrini tehlikeye atmak­ tadır.

GELECEK, BUGÜNÜ ISTIIA EDiYOR 8 Mart 201 7'de Arjantinli kadınların uluslararası grev çağrısını benimseyen "Çalıkuşu'nun Z Raporu" adlı Türkiyeli feminist grup intemet üzerinden şöyle bir duyuru yayınladı: Yann grevdeyiz çünkü

zamanımızın kontrolünü ele alıyoruz ve birbirimize zaman ayınyoruz, birlikte ol­ mayı teselli ve mütteflkler arası diyalog, toplantılanmızı bir meydan okuyuş, mey­ dan okuyuşumuzu bir şenlik, şenligi de or­ tak bir gelecek olarak yeniden kuruyoruz. Bu çağrıda bugünün dünyasına hlkim olan zamansallık yapısından çok farklı bir zaman, özellikle de farklı bir gelecek taSlvvuru beliriyor. "Teselli" sözcüğünün çıftrı,tığı acının yanı sıra bir meydan okuyutu duyuyoruz. Meydan okuyuş bir­ llktr olma , birbirine zaman ayırma, bu

491

F

492

E

M

zamanı kontrol aluna almayla birlikte bir şenliğe dön\işmenin umudunu ve neşesi­ ni vaat ediyor. Bir beklenti ufku oluşturu­ yor. Gelecek, henüz bilinmeyendir ama birbirimizi tutarak, birbirimize tutunarak ortak bir geleceği kurabilir, henüz olma­ yanı yaratma arzusunu canlandırabiliriz. Geleceği kunnak, başkalanyla karşılaş­ malanmızla duyulanmızı ve duyumsama­ yı yeniden devreye sokmak, kendiliği ve yaratma arzulannı harekete geçirmektir. Bu bağlamda "kurmak" ya da "inşa" bir benzetme olduğu kadar, bugünde gerçek­ leşen kolektif bir eylemliliktir. Feministlerin grev çagrısında dile gelen inşa, ilerlemenin işaretlerini binalarda ve inşaatta bulan hakim ideolojiden kesin ve keskin bir biçimde ayrılmaktadır. 20. yüzyıl başında deneyimleri ve gündelik hayatı inceleyen ilk sosyologlardan biri olan Georg Simmel, inşa edilmiş dünya­ nın insanlann öznel kapasitelerini boğ­ masına "kültürün trajedisi" adını veriyor­ du. Psikanaliz üzerine yazan çağdaş bir düşünür Christopher Bollas ise şöyle der: Eğer bir bina, zek!mızın geleceğe atfedi­ len tanıklığıysa, "hem şu anki görüşümü­ zün ötesine geçmeli, ancak çok da gelece­ ğe gitmemeli ki kuşağımızın tasavvur di­ lini yabancılaşunnasın. Eğer bir bina çok fazla geleceğe giderse -bir zamanlar Eyfel Kulesi'nin yapmış olabileceği gibi- insan­ lar tam tersi bir intibaya kapılırlar: gele­ cek bugünü istila etti ve bugünün hassa­ siyetlerine tepeden bakıyor" (2009: 32). Türkiye'de geleceğin inşaatla bir tutul­ ması fazlasıyla aşina olduğumuz bir ger­ çek. 20 1 7 yılının ilk ayında yaptığı bir konuşmada Cumhurbaşkanı Tayyip Er­ doğan, "Baulı" özgürlük anlayışını eleşti­ rerek özgürlüğün yeni bir tanımını ver­ mişti: "Özgürlük bu değil! . . . Özgürlük, Yavuz Sultan Selim Köprüsü'nden, Mar­ maray'dan, Avrasya Tüneli'nden, Osman Gazi KOprüsü'nden, Çanakkale Köprü­ sü'nden, bir numaralı havalimanından ge­ çer. "4 inşaat sürecinde doğanın tahrip

N

z

M

edildiği, birçok işçinin öldüğü bu yapıla­ nn özgürlüğün işaretleri olarak sayılması, politik hayatı felce uğratan yasaklann, yapunmlann, cezalann kural haline gel­ mesinin yanı sıra kadınlann sürekli ola­ rak saldınya uğradığı, taciz edildiği, teca­ vüze uğradığı, öldürüldüğü bir ülkede en hafif tabirle ironiktir. Ulusal ve uluslara­ rası sermayenin beslediği anıtsal, dev. çıl­ gın projeler "özgür bir geleceğin" beton­ laşan imgeleri olarak yükselirken yaşam­ sallığın izlerini ve yaşamı üreten enerjile­ rin bugün içinde yeniyi yaratma potansi­ yelini boğarlar. Geleceğin bugünü istila etmesinin bir Omegidir bu. Modernliğin çizgisel ilerleme ve kal­ kınmaya dayalı gelecek odaklı eril proje­ leri, öznelliklerin şekillenmesinde ikir­ cikli bir rol oynarlar. Bir yandan gündelik hayaun sürekli olarak iktidar teknikleriy­ le düzenlenmesi ve giderek daha fazla zapturapt aluna alınması bu hızlı "kalkın­ mayla" baş etmek zorunda kalan insan­ larda bir saldın hissi uyandırır; bugünün varolan yaşama biçimleri gelecek uğruna yerilmekte, aşağılanmaktadır. Öte yandan bu türden bir istila Bollas'ın ifade ettiği gibi bilinçdışı bir selamlamayla, buyur et­ meyle karşılanır.s Bollas'a göre, saldın nesnesinin bilinçdışında kabul görmesi, buyur edilmesi ilginç, psiko-manevi deni­ lebilecek bir soruyu ortaya çıkarır: Bu dünyaya tevdi edilmiş benliklerimiz, bok­ tan başka bir şey değil midir yoksa? Be­ denlerimiz çürüdükçe, heba oluşumuzun ilk işaretlerini görürken, bir gün gelip de kokuşmuş bir kalıntıya dönüşeceğimizi bilirken, bu dışkıdan geriye bir şey kala­ cak mı? Dirilmemiz gerçekten mümkün mü? Kendi çöpümüzden, pisliğimizden ne yaratılabilir ki? (2009: 43) lnsanlann yaşamı yaratma güçlerinin, buna yönelik eylemliliklerinin boşa çıka­ nldıgı, anlamsızlaştırıldığı bir dünyada çöp ve pislik, paradoksal olarak "kalkın­ manın" yakıtı olur. Ölümle takıntılı bir ilişki kuran eril politikanın iktidar dürtü-

KAD I N S I

POLITI K A N I N

ZAMAN I :

sünü oluşturur. Adriana Cavarero, ölü­ mün hayan anlamlandıran esas ilke hale gelmesinin ilk örneklerini modernliğin beşiği sayılan Eski Yunan'da bulur. Antik Felsefeyi, yarancı ve ustalıklı bir feminist okumayla incelediği Platon'a Rağmen (2017) adlı kitabında Batı metafızik dü­ şüncesinin temelini oluşturan bu felsefe dizgesinde gündelik yaşamın ve kadının nasıl yok sayıldığını tanışır. Cavarero'ya göre kendini sonsuzluk aynasında gör­ mek isteyen, evrensellik iddiasındaki er­ kek felsefeci, ölümü yaşamın ölçüsü ola­ rak alır. Hayan başlatan ve yeniyi yaratan doğumu, aslında bir anneden doğmuş ol­ duğunu inklr ederek bu gerçekliğin için­ deki ölümıln de ötesine geçmeye çalış­ maktadır. Ölümsüzlük arzusu, ölümle ta­ kıntılı bir ilişki içinde denetim ve hakimi­ yet peşinde koşmaknr. Bu tahayyıllde ka­ dın devre dışı bırakılarak doğurganlık başta olmak üzere en genel anlamda ya­ ratma gücüne el konur. "Aristoteles'in de üremenin nedenini tamamen babanın spermine bağlamak istediğinde hep söyle­ diği gibi, erkek erkeği üretir. Ama erkek­ lerin aslında insanı (erkek) ürettiğini, böylelikle tıpkı planladıklan gibi, ebedi ve evrensel olan, en azından böyle oldu­ ğunu iddia eden bir şey doğurmuş olduk­ lannı söylemek daha doğru olacaktır. Er­ kekler zorunlu olarak sonludur, onlar da ölürler ama nötr/eril özleri, Batı kültü­ ründe ebedileşerek varlığını sürdürmeye devam eder" (Caverero, 2017: 156-7). Bu sonsuz erkeklik imgesinde ifade bulan planlama, denetim ve hakimiyetin sonu­ cu bugün gördüğümüz gibi şiddetli bir yıkımdır. Gündelik yaşamın, bu yaşamın içindeki kadınlann, ama daha genel dü­ zeyde çok sayıda insanın ve insan-olma­ yanın heba edilmesi, birikerek devleşen çöpe ve pisliğe terk edilmesidir. Böylece katastrofobik gelecek bugüm\ istila eder. 90 yıllık hayatında Avnıpa'da Nazizm­ den Bolşevizme yaşanan şiddet dolu dö­ nüşümlere tanık olmuş Macar felsefeci

I KT I D A R - D 0 RT 0 S 0

V E

F E M i N i Z M

Agnes Heller, yakın zamanda verdiği bir söyleşide bugünün politikasına hakim olan tiranlann hiçbir vaadinin kalmadığı­ nı söylüyor. "Tabii ki 20. yüzyılın bazı ideolojilerinde bulunan, halklara -iste­ mediklerinde bile!- mutluluk getirme id­ dialı mesihçilik tehlikeliydi. Ama en azın­ dan yaranlacak bir altın çağ vaadi vardı orada. Kendini bunlara kapnran entelek­ tlieller olmuştu. Bugün tiranlar ve onlann kuşatmacı zihniyeti yuntaşlan muhasara alnna alıp aglanna hiçbir entelektüeli ka­ bul etmeyen negatif bir ideolojiyle şekil­ lendiriyor. "6 Geleceğin daha iyi olacağını vaat eden modem ilerlemeci ideal bugü­ nün dünyasında iddia ettiği üretkenliğini yitirmişse ya da gelecek, birikip duran ölü metalar dışında hiçbir inandırıcı vaat olmaksızın bugünü istila etmişse, yeryü­ zünde yaşamın imgesi çöp ve hebadan başka bir şey olmayacaktır. Hatta, bir za­ manlar Marx'ın tanışugı gibi hakim sını­ fın iktidannı desteklerken bir yandan da bir kolektif çıkar yanılsaması üreten dev­ let ya da Matthew Amold'un hüsnütabi­ riyle "benliğimizin en iyi yanı" olan dev­ let özelleşerek bu rolden vazgeçmişse, gökyüzüne tırmanarak yeryuzünü yıkım ve acıya terk eden sermaye birikiminden başka bir imgesi kalmayan gelecek bugü­ nü istila etmektedir. Bir felaket olarak ge­ lecek, çöpten ve hebadan oluşmuş sonsuz bir zaman yaratır bugünde. Bu açıdan, "insanlığın" giderek kendi ölümüne daha fazla saplanması, bombalanan kentlerden perişan edilen mültecilere, metruk kent meklnlanndan doğal ve ekolojik felaket­ lere uzanan felaket imgelerinin büyük bir süratle dolaşıma girmesi manidardır. Fe­ laketin temsilleri kültürel ve sanatsal üre­ timde de yaygın bir yer kaplamaktadır. Bu tablo, yaşamın mükemmelleştirile­ bileceğine, doğanın denetim alnna alına­ bileceğine, modem toplumun melezlik­ ten arındınlabileceğine, ister siyahi in­ sanlar, ister alt sınıflar, isterse kadınlar olıun "alttaki" ötekilerin disipline edile-

493

E

494

M

bileceğine, eğitilebileceğine ve dönOşttl­ nllebileceğine, en azından modem olma arzusuyla aşılanabileceği.ne dair 19. yOz­ yıl modernliğinin eril vaadinden son de­ rece farklıdır. Burjuva demokrasisinin hi­ mayesinde liberalizmin ve medeniyetin evrensel değerleri bu vaatle şekillenmişti. Bir başka yerden bakıldığında ise mo­ dernliğin öteki yazo gönllOr: sömOrgeci­ lik, ırkçılık, Batı tahakkOmü çerçevesinde öne sOnllen mükemmelleştirilebilirlik va­ adinin taşıdığı mahrem ve kamusal şiddet biçimleri ilerleme ve kalkınma gibi kula­ ğa hoş gelen kavramlara tercOme edilmiş­ tir. Bug\ln telafısi mOmkOn olmayacak şe­ kilde gönlnOr hale gelen tam da modern­ lik rejimine içsel olan bu ikili gerçeklik­ tir: Demokrasi gOçlOlere hizmet eder, sö­ mürgeciliğin akıl dışı şiddeti modernliğin aklına ve hukukuna içkindir. Ve bu ikili gerçekliğin kendini içeriden çökertebile­ cek tehlikeli gönlnürlüğü, kitlelerde bir boşunalık ve geleceksizlik hissi yarat­ makta, onlan ele geçirip sapkın bir arzuy­ la çöpe ve heba olmaya doğru itmektedir. Deleuze ve Guattari'nin tartıştığı gibi, "kitleler faşizmi istediler, tam da anlaşıl­ mayı bekleyen, kitlelerin bu sapkınlaşmış arzulandır" (2000 : 29) .

KADINSI POUTIKA VE FEMiNiZM Bugon içinde yaşamaya çalıştığımız eril iktidar rejimleri ölümOn suretinde bir ge­ lecek dayatmakta, hatta ölOmO ve çürü­ meyi arzulanır hale getirmektedir. Kapi­ talizm ve patriyarkanın ölOmcol işbirliği yeryOzOnde birlikte yaşamın yok edilmesi sınınna dayandı. Helene Cixous'a göre ikilikçi cinsiyet rejiminde bir tarafın Os­ tOn!Ok kazanabilmesi için diğerini öldür­ mesi gerekir (aktaran Moi, 1989: 124). Tarih içinde oluşturulan modem cinsiyet kutuplaşması bir savaş ortamıdır. Bu re­ jimde erkek, baştan muzaffer ilan edil­ mişse, "çift" kendi halinde kalamaz; er­ kek kadını alt eder, etkisiz kılar. Sonuçta

N

z

M

zafer etkinlikle (erillik) yenilgi edilgen­ likle (kadınsılık) bağdaştınlır. Kadın edil­ gen değilse yok edilir. Bu noktada bir dizi soru sorulabilir: Fe­ minist politikalar kendini tek gerçeklik olarak dayatan bu ölOm sOrecini durdu­ rabilir mi? Feminizm, kadınsılığı varolan haliyle yeniden üretmeden nasıl canlan­ dırabilir? Feminizmin öznesi kimdir? "Feminizmin öznesi kimdir?" sorusu yaklaşık on yıl önce Amargi İstanbul Fe­ minizm Tartışmalan'nda gündeme gel­ mişti.7 Soru etrafında şekillenen panelde hem konuşmacılar' hem de izleyiciler farklı sorunlara, kimi zaman açmazlara değindiler. Feminizmin öznesinin top­ lumda var olan "kadınlar" olarak alınma­ sı yeterli miydi? Ôzne, kadınlarla sınırla­ nacaksa bile kadınlar arası cinsel/beden­ sel, sınıfsal, etnik, politik farklılıklar fe­ minizmin öznesini nasıl etkiliyordu? Fe­ minizmin daha geniş politik çerçevelerle, mesela, modernlikle, milliyetçilikle ilişki­ si neydi? Feminizm anti-emperyalist mi olmalıydı? Farklılıklar nasıl bir ortak alanda buluşacaktı? Bu buluşmanın zemi­ ni ve ilkeleri ne olabilirdi? Tartışmanın ana eksenini, toplumsal cinsiyetin nasıl tanımlanacağı, bu tanımlamanın diğer kimliklerle ve politik meselelerle ilişkisi oluşturuyordu. Bu toplantıda Gülnur Savran toplumsal cinsiyetin tanımlanış şekline şu şekilde dikkat çekmişti: "Toplumsal cinsiyeti bir düzenleyici ilke, bir norm olarak kabul edersek, bu norma karşı çıkan herkes fe­ minist özne içinde yer alabilir ki o zaman da zaten özne dağılır, sınırlan belirginleş­ miş bir özneden söz etmek mOmkün de­ ğildir. O zaman her isteyen, etik olarak, siyasal olarak bu duruma karşı çıkan her­ kes, yani erkekler de bu öznenin içinde yer alabilirler. " Toplumsal cinsiyetin bir dOzenleyici ilke, bir norm olarak tanım­ lanmasına karşı çıkan Savran'a göre top­ lumsal cinsiyet ikiliğinin ve eşitsizliğinin "maddi temellerini" esas almak gerekir:

KAD I N S I

P O L I T I K A N I N

ZAMA N I :

"Bu ikiliğin aşılması ancak bu ikiliğin içinden geçerek m\1.mkün. Yani kadınla­ rın bu ikiliği aşmaları ancak özne olarak, erkeklere karşı erkeklerin iktidarını zayıf­ latacak somut talepler geliştirebilmeleri ile mümkün" (20 1 1 : 303). Toplumsal cinsiyeti tanımlarken "norm" ile "maddi temeller" arasında bu şekilde yapılan ayrım, maddeci femi­ nizmler ile dile, söyleme, psikanalitik an­ lamlandırma dizgelerine vurgu yapan fe­ minizmler arasındaki farka da işaret et­ mektedir. Maddeci feminizm erkeklerin sömürdüğü, ezdiği, ihlal ettiği, yoksaydı­ ğı kadınların bedenlerine -cinselliğine ve emeğine- ve bunlarla ilgili olgulara odak­ lanır. Kadınların patriyarka içinde şekille­ nen deneyimlerini ve öznelliklerini öne çıkarır. Feminizmin öznesi, erkeklerin ik­ tidarına karşı mücadele eden kadınlardır. Normları temel alan öteki anlayışta ise, kadın ve erkek bedenlerinin ötesinde sembolik düzlemde şekillenen kadınsılık ve erkeksilik, başat tanımlayıcı olarak iş gören eril dile, sembollere ve normlara (örneğin psikanalizden esinlenen femi­ nizmlerde fallusa göre) belirlendiği için, feminizmin öznesi hegemonik normların sınırında/karşısında yer alan/eyleyen ka­ dınlar ve erkekler (ve bu konumlan dö­ nüştüren, aşan, yeniden icat eden, hatta tümüyle ötesine geçen özneler) olabilir. Feminizm içinde bu tartışma uzun süre­ dir kuram ve pratik alanında çeşitlenerek devam etmektedir. Bu tartışmayı bir zıtlaşma \1.zerinden sürdürmektense, modernlik vaatlerinin iflası ve g\1.nümüzün yıkım ve öl\1.m üre­ ten iktidar d\1.rt\1.s\1.n\1. besleyen koşullar­ da iki bakış arasındaki keşisme noktaları­ na bakabiliriz. Bug\1.nü oluşturan tarihin şiddet dolu seyri, norm ile maddi koşul­ ların kolaylıkla birbirinden ayrılamayaca­ ğını, birbirine dönüşen, birbirini besleyen dinamikleri olduğunu göstermiyor mu 7 Erkeklerin çıkarlarıyla oluşturulan mo­ dern cinsiyet rejimi, dil, bilgi ve sembol-

I K T I D A R - D 0 R T 0 S 0

V E

F E M i N i Z M

leri bu çıkarların itkisiyle kodlamış, ku­ ramsallaştırmış, bu şekilde evrenselleşti­ rerek erkeklerin çıkarlarına hizmet eder hale gelmiştir. Kadınlan ezen, kadınların emeğine, bedenine el koyan tek tek er­ kekleri de fail kılan patriyarkadır; ama öte yandan tek tek erkekleri haklı çıka­ ran, destekleyen kurumların ve söylemle­ rin iktidar yapılarını ayakta tutan da normlar ve dil. Bu döng\1.n\1.n kırılabilme­ si için ne sadece el konan emeğe ve be­ denlere karşı kadınların mücadelesi ne de sadece kadın, erkek ve başka öznelerin de yer aldığı eril dilin ifşası ve eleştirisi ye­ terlidir. Ne bedenlerin alanım terk edebi­ liriz ne de sOzc\1.klerin. O zaman, gözlemlenebilen maddi ko­ şullar ile kolayca işaret edilemez, dola­ yımlı bir şekilde işleyen normlar arasın­ daki gerginliği başka tür bir somutluğun alanında yeniden değerlendirmek gerekir. "Feminizmin öznesi kimdir" tartışması ancak bug\1.n\1.n koşullarında beliren so­ mut pratikte farklı bir açılım bulacaktır. Kadınlara ve kadınsı olana (ki bu ikisi arasında bir özdeşlik olmasa da tarihsel olarak bir yakınlık olduğu açıktır) karşı çok uzun zamandır, yoğunluğu azalma­ dan, hatta belki çoğalarak yöneltilen şid­ det, önemli bir kalkış noktasıdır. Birçok ülkede kadın kınını (femicide) niteliği alan bu şiddet biçimine karşı mücadelele­ rin, kitlesel bir feminizmi sahneye çıkar­ mış olması bir tesadüf olarak görülemez. Arjantin'de 2015'te kadın kırımına kar­ şı Ni Una Menos (bir kadın daha eksilme­ yeceğiz) sloganıyla sokaklara çıkan hare­ ket,9 son birkaç yıldır kadınlan greve ça­ ğırıyor. Hareketin içinde yer alan Veröni­ ca Gago'ya göre bu birdenbire, kendili­ ğinden oluşan bir eylemlilik değil; tarih­ sel jeneolojisi çok daha eskilere ve farklı eylem biçimlerinde biriken deneyimlere uzatılabilir, ama harekette yeni bir yan var.10 Genç bir kadının cinayetiyle tetik­ lenen Ni Una Menos hareketi, mağduriyet ııoyleminin ötesine geçmek için grev çağ-

495

E

496

M

rısı yapıyor. Kadınlara karşı şiddet ile neo-liberal ekonomi, ekolojik tahribat, sömürgeci şiddet arasında önemli bağlan­ u kuruyor. Kadın kınmım evden fabrika. ya, mahalleye, cezaevine genişleterek kar­ şısına alıyor. Kadın kırımı, kadınların özerkliğine yapılan bir saldırıdır. Kadın­ ların özerklik talebi ise cinsellikten, eme­ ğe, toprağa uzanan farklı anlamlar kaza. nabilir. Ôzerklik ilkesi, "öznellikler üretmek, farklı bölgeleri birbirine bağlamak, topluluk oluşturmak için bir sözleşme olarak iş görüyor. Ôznellikler ve topluluk için duyulan arzu arasında ilginç bir ilişki var - burada toplululuk tamamlanmış, hep geriye dönmeye çalışuğımız, roman­ tize edilen, mitik bir topluluk değildir; birlikte olmanın ve birlikte olarak politik bir güç oluşturmanın arzusudur. " 1 1 So­ nuçta ortaya çıkan, Gago'nun deyişiyle kitlesel bir feminizm ya da kitlelerin fe­ minizmidir. Bu hareketin başrolünde tüm farklılıklanyla kadınlar vardır; "erkekle­ rin kenara çekilmeleri ya da daha iyisi, merkezi rolde olmayacakları bir harekete nasıl katılabileceklerini düşünmeleri ge­ rekir." 1987 yılında lstanbul'da gerçekleştiri­ len Dayağa Karşı Dayanışma Yürüyüşü de Türkiye'deki feminist harekette önemli bir dönüm noktasıdır. 12 Eylül 1980 dar­ besinden sonraki ilk kitlesel eylem olarak nitelenebilecek bu hareketi tetikleyen "Kadının sırtından sopası, karnından sı­ pası eksik olmaz," diyerek dayak nede­ niyle boşanmak isteyen ve dördüncü ço­ cuğuna hamile olan bir kadının davasını reddetmesi üzerine bir grup kadının ha­ kimi protesto etmesi ve hakim aleyhinde dava açması olmuştu. Bu etkinliğe sadece farklı gruplardan feminist kadınlar değil feminist çevrelerin dışından da çok sayı­ da kadın katıldı. Yürüyüşün hazırlanma­ sında aktif olarak yer alan Filiz Keresteci­ oğlu'na göre eylemin bu denli geniş bir il­ gi göreceğini beklemiyorlardı.12 Şirin Te­ keli de şöyle diyor: "Yasal olmasına rağ-

N

z

M

men yine de yürüyüşe çok kauhm olma­ sını beklemiyorduk fakat tam tersi oldu, binlerce ve her kesimden kadın katıldı. "13 Mor Çau'nın kurulması dahil, birçok fe­ minist yapılanmaya ve etkinliğe ilham ve­ ren bu eylem, sanki yıllar sonrasında fe­ minist hareketle ilgili olarak dile getirilen feminizmin öznesine ve kitleselleşmenin nasıl mümkün olduğuna 14 dair sorulara geçmişten gelen bir yanıt niteliğindedir. Dayak, taciz, tecavüz, cinayet ve başka birçok biçim alan kadına karşı şiddet, ka­ dının ve yaşamın özerkliğine yapılan ağır bir saldırıdır. Buna karşı farklı kesimler­ den kadınlann öncülüğünde gerçekleşen eylemlilikler, şiddetin nesnesi haline ge­ len ve en önemlisi öznesi olmayı redde­ den geniş bir kesim tarafından benimse­ nebilir. Kadınsı politikanın kalkış noktası budur. Feminizmler bugünün eril iktidar dür­ tüsünün ürettiği, heba olmaya doğru sav­ rulan sapkın arzuyu durdurabilir mi? Bel­ ki. Buna karşı yaşamı, yaşanabilir bir ya­ şamı yeniden üretme arzusunu uyandır­ manın bir yolunu bulabilirlerse. Kadın Grevi bir durdurma biçimidir. Başka bi­ çimler de düşümllebilir. Bu, aynı zaman­ da farklılıklarla birlikte yaşamanın, boyle bir topluluğun arzusudur. Gago'nun de­ diği gibi yeni bir topluluk için duyulan arzu. Ni Una Menos hareketi, "farklılığı bir zayıflıktan ziyade bir güç haline getir­ miştir. Bu son derece karmaşık bir görev­ dir, ama günümüz toplumsal gerçekliği­ nin önümüze koyduğu meydan okumala­ ra karşı hareket, bu isteğinde içten oldu­ gunu gösterecek şekilde devam etmekte­ dir."15 Bu karmaşık görevde feministler, neo-liberal düzende daha da ölümcül bir hale gelmiş olan erkeklerin her şeye ka­ dirlik (omnipotrnce) fantazisiyle yollannı ayırmak zorundadır. Kadınsılığı erillikle yepyeni bir ilişki içinde ortaya koymak gerekir. Varolan feminizmler, erillik ve kadınsılık arasındaki dengenin nasıl ol­ ması gerektiğinin tartışmasını yaptılar

K A D I N S I

PO L I T I K A N I N

ZAMAN I :

bugıine dek. "Toplumsal cinsiyet" kavra­ mı sayesinde çeşitli kurgu ve yapı-söküm işlemleri gerçekleştirildi. Ancak, modern­ liğin tuzağına dıişmemek için uyanık ol­ mak gerekiyor. David Scott'un (2004) sö­ mürgeci modernliğin paradoksu olarak tarif ettiği tehlike, yani sömürgedeki en­ telektüellerin "modernliğin askerleri" ol­ ma tehlikesi kadınlar, hatta feminist ka­ dınlar için de geçerlidir. Modernlik vaat­ lerinin ikili gerçekliğini görmeden, eril rejimlerin şiddetle oluşturduğu ve sö­ mürdüğü "kültürıin trajedisi"nin sınırlan içinde kalırlarsa, kadınlar da "modernli­ ğin askerleri" olabilir. Daha önce de tartıŞUğım gibi bildiğimiz anlamıyla feminizm, modernliğin bir ürıi­ nüdür. Kadınlar modernliğin ilk zaman­ lanndan beri erkeklerle eşit haklara sahip olmak için mücadele ediyor. Bu mücade­ le içinde farklı tarUŞmalar ve feminizmler ortaya çıku. Ama kadınlar, hiçbir zaman modem demokrasi adı verilen sisteme öz­ gü açmazlardan ve gerilimlerden azade olmadılar. Bunların başında eşitlik ve farklılık açmazı gelir. Fallik sembolik sis­ tem içinde farklılık, sonuçta hep Ôteki'ni imliyorsa bu açmazdan bir çıkış yolu yoktur. Bugün, fallik sembolik sistemin ötesinde dıişünmeli; bunun içinde ortaya konan iktidara, oluşturulan egemen an­ lamlara ve kadınlara atfedilen konumlara ve adlandırmalara karşı çıkmalıyız. Çün­ kü bir yandan da kadınlann kendi eyleme gliçleri, farklılıklan, deneyimleri ve poli­ tikalan hiçbir zaman bu çerçevelere sığ­ madı, sığmıyor. Kadınsı politikayı canlandırmak için, kadın-erkek hiyerarşik ikiliğini reddet­ mek, yani toplumsal cinsiyet kategorisini sınırsız bir kuir çeşitlilikte eritmek de yetmez. Gülnur Savran'ın dediği gibi, "bu ikiliğin aşılması ancak bu ikiliğin içinden

I KT I D A R - D 0 RT 0 S 0

VE

F E M i N i Z M

geçerek mümkün." Cinsiyet farkını ta­ nımlayan baskıcı tarih repertuvarının içinden yapılacak bir çalışmayla buradan damıtuğımız kadınsılığa dair bilgi, etik ve politika parçacıklannı kolektif olarak bir araya getirerek bugıin içinde yeniden ya­ ratmalıyız. Bu türden bir yaraucı derleme geçmiş feminist tarih içindeki belirli anla­ ra geri dönmeyi, hatırlamayı gerektirir. Ômeğin, siyahi feminist Audre Lorde'un (2000) "farklılığı elzem bir gliç" olarak tanıma önerisinin yıllar sonra Ni Una Me­ nos'da (bilerek veya bilmeyerek) başka n'\rlıl dile gelmesi umutlandıncı bir ör­ nek. Kadınsı olan, görıinmez bağlannı ve kaynaklannı kadınlann deneyimlerinde, mücadelelerinde ve eyleyiciliklerinde bu­ lur. Ancak bir yandan da verili bir kate­ gori olarak kadınlann ötesine geçerek, bu dünyada başka türlü bilmenin ve yaşama­ nın arayışında olan -zaten olan ya da he­ nüz olmayan- başkalannı da kucaklaya­ caktır. Kadınsı, zapt edilmiş bir yaşam bilgisidir; akıl/beden ikiliğini kabul etme­ yerek, ölümü ve yaşamı soyut, idare edi­ lebilir kategoriler olarak görmeyerek, otomatik bir ilerlemeye bel bağlamayarak dünyanın içinde başka türlü bir olma hali ve ihtimalidir. O zaman kadınsı politika­ ya dair yaşamsal soru şu olabilir: Yaşamın ölçüsü haline gelen ölümün pençesinden nasıl kurtulabiliriz? Sadece bu da değil. Bu koşullarda ve derlediğimiz malzeme­ lerle buglin yaşamı nasıl yeniden yapma­ ya girişebiliriz? Aşure yapmanın kadim bilgisi gibi, elimizin alunda ne varsa, geç­ mişten ve bugıinden derlediklerimizle bu dünyadaki yaşamı besleyen, bir başka de­ yişle ölümcül eril glice karşı bugünde ge­ leceği kuran bir birlikteliği nasıl yaratabi­ liriz? Bunu en iyi eril iktidarlara karşı yıl­ lardır verdikleri yaşam mııcadelesinin gö­ n,nmez kahramanlan kadınlar bilir. LI

497

E

N

M

z

M

D i PNOTLAR Linda McDowell (1 999) toplumsal cinsiyetin co(lrafya ve bedenlerle ili$kisini tartııtıoı ma­ kalesinde, modernlik öncesi çeıitli toplululıla­ ra atıfla gOnOmllz hetoronormatlf cinsiyet lki­ liglnden çok farklı cinsiyet ve cinsellik pratikle­ rine dair örnekler verir. 2

Ornegin Afsaneh Najmabadl'nin ( 1 998) mo­ dernleşme sOreclnin 6ncesinde lran toplumun­ da farklı kadınlar arasındaki homo-sosyal iliJlı:i­ lere dair yaptıgı tartıjma bu açıdan çarpıcıdır.

3

Siyasi toplum için kullanılan body politic (poli­ tik beden) lafı bu türden bir fantaziye 6rnek verilebilir.

4

"Erdogan'la tarih 'sil baştan•: OzgOrlOk köp­ rüden, tünelden, hava limanından geçer•, Di­ ken, 19 Ocak 2017. http://www. diken.com.tr/ erdoganla-tarih-sil-bastan-ozgurluk-kopru­ den-tunelden-havalimanindan-gecer/

498 5

Bollas buna •unconcious welcoming• adını ve­ riyor.

6

• Agnes Heller: Modern tiranlar hiçbir � vaat etmiyor, yol kesiyorlar" Medyascope.tv, 29 Ka­ sım 2018. https://medyascope.tv/201811 1/29/ agnes-heller-modern·tlranlar-hicbir-sey-vaat­ etmiyor-yol-kesiyorlar/

Sirman idi. Meltem Ahıska, GQlnur Savran ve Nükhet Sirman katılmıştı. 9

Hareketin talepleri için bkz. •3 Haziran: N i Una Menos Hareketi N e Diyor?", Çat/11kzemin, 1 7 H1Ziran 201 7. https://catlakzemin.com/3hıziran-arjantin-ni-una-menos-hareketi-ne-di­ yor/

10 Artineine's Life . ik'k Meltem Ahtska, GOlnur Savran ve NOkhet Sirman katılmıştı. • Argenti­ ne's Life-or-Death Women's Movement•, Ja­ cobin, 3 Temmuz 2017. https://www.jacobin­ mag.com/201 7I031argentina-ni-una-menos-fe­ micldes-women-strikel 1 1 aynı kaynak. 12 Filiz Koçali, • 1 S. yılında dayaga karşı dayanış­ ma yOrOMQ", Bianet, 9 Nisan 2003. https:l/bi­ anet.orglkadinlmedya/1 01 37-1 5-yilinda-daya­ ga-karsi-dayanlsma-yuruyusu 13 "Şirin Tekeli ile Söyleşi: Karı Kuvvetlerinden Feminist Harekete•, 5Harfliler, 30 Haziran 201 6. http://www. Sharfliler.com/sirin·tekeli­ ile-soylesi-kari-kuwetlerlnden-feminist·hare­ kete/

7

Bu tartışmanın da içinde yer aldıgı bir dizi tar­ tışma lstanbul-Amargi Feminizm Tartı1mal11rı (201 1 ) adıyla yayımlandı.

14 Filiz Karakuş " Feminizmin Oznesi Kimdir?" (20 1 1 ) tartışmasında feministlerin dar bir grup olarak kalması tehlikesine işaret .edefek. femi­ nizmin kadınlar arasında köprOler kurarak kit­ leselleşebilmesi meselesini gündeme getirmişti.

8

Kolaylaştırıcılıgını Gülnur Elçik'in yaptıgı, be­ nim de konuşmacı olarak yer aldıgım "Femi­ nizmin Oznesi Kimdir?" başlıklı tartışmadaki diQer konuşmacılar GOlnur Savran ve NOkhet

15 • Argentine's Life-or-Death . Wornen's Move­ ment•, Jacobin, 3 Temmuz 2017. https:/lwww. jacobinmag.com/201 7103/argentina-ni-una­ menos-femlcldes-women-strikel

Feminist Kavramlar, Tartışmalar:

Farklılıklanmızı Düşünmek* N Ü K H ET S I R MAN - B ERNA E KAL

B

irer akademisyen olmamıza rağ­ men bu yazı bir araşurmaya değil, . birimizin 1981 diğerimizinse 2000 yılından beri içinde yer aldığımız feminist hareketteki deneyimlerimize dayanmak­ tadır. lleri süreceğimiz görüşler kimseyi temsil ya da yansıtma hedefi gütmemek­ tedir. Konu feministlerin içlerindeki fark­ lılıklardır. Bu farklılık ya da benzerlikleri başkalan başka biçimde görebilir, dene­ yimlerimiz birbiri ile örtüşmeyebilir; Do­ layısıyla da feministler arası farklılıklar derken bu farklılıklan değerlendiren çe­ şitli bakış açılan olduğunu unutmamak lazım. Bizim bakış açılanmız da bir yan­ dan deneyimlerimiz, yaşadıklanmız, di­ ğer yandan okuduklanmız ve araşnrmala­ nmız çerçevesinde oluşmuştur. Feminist teoride farklılık, eşitlikle bir­ likte en çok tartışılan kavramlardan biri. Önceleri farklılık, erkeğin norm olduğu, kadınınsa erkekten farklılığıyla (ki bu farklılık aynı zamanda bir "eksikliğe" işaret etmekteydi) açıklandığı bir dünya­ da daha çok kadınlar ve erkeklerin bir­ birlerinden farklılıklanna I benzerlikleri­ ne odaklanarak tartışıldı. Bu tartışma (*) Bu yazı, editörlerin Onerlsiyle, yHırlırın 4 Mı­

yıs 2019'da tc.ıının insan Haklırı Yeni c;ozOm­ ler DerneQi'nin dilzenledigi Feminist Bulutmı· lar'ın "Farklılıklar/Farldılıklarımız• tı.tlıklı ko­ n1J1111asından derlenmiştir.

önemli siyasi bir pozisyonu da betimli­ yordu: kadın-erkek eşitliği için mi müca­ dele edilecek, yoksa farkın siyaseti mi ya­ pılacak? Her ne kadar bu tartışma "eşit­ lik feminizmi mi farklılık feminizmi mi?" gibi bir çerçeveye indirgenemese de bu­ radaki asıl dertlerden biri, farklılığı red­ dederek mi yoksa farklılığa olumlu bir anlam yükleyerek mi eşitliğe ulaşılacağı sorusuydu. Daha geniş bir çerçeveden değerlendirildiğinde bu sorgulamanın ni­ hai neticesi, "aynı anda hem bir siyasal özdeşleşme kategorisi olarak kadınlığın önceliğini onaylayan, hem bizzat bu ka­ tegorinin doğasını sorgulayan feminist­ ler[in) kadınlık düşüncesini hem inşa et­ meye hem yapıbozuma uğratmaya çalış­ [ ması) " (Ergas, 2005: 489) oldu. Başka bir deyişle soru şuydu: siyaseti yapılan bir kategori aynı anda istikrarsızlaşunla­ bilir mi? Buradan doğan gerilimin bugün bile tamamıyla ortadan kalkuğını söyle­ memiz elbette mümkün değil; ama bu tartışmalar sayesinde bugün bizler farklı­ lığı düşündüğümüzde aklımıza ilk olarak kadınlann erkeklerden farklılığı mesele­ sinden ziyade kadınlann (ve belki de da­ ha çok feministlerin) kendi içlerindeki farklılıklar geliyor. Ergas'ın altını çizdiği gerilim noktasını açmakta fayda var. Kadınlar (ve belki de feministler) arası farklılık ya da benzer-

M

500

likler hayaun akışında var olmasına rağ­ men, bunların hangisinin vurgulanacağı söyleme bağlı. Diğer bir deyişle durduğu­ muz yer ve yapmaya çalışugımız politika­ ya göre benzerlikleri vurgulamayı ve Qs­ telik hangi benzerlikleri vurgulayacağımı­ zı da biz seçeriz. Aynı zamanda feminist söylemin kadınlık denen kategoriyi hem kabul edip hem de sorgulaması da bu ka­ tegorinin kendisinin bile söylemde kurul­ duğunu, kadınlığı kabul etmenin femi­ nistler için bir mQcadele alanı olduğunu gösteriyor. Bu mOcadelede hayatın farklı alanlarında konumlanmış olan kadınların farklı şeyleri benzerlik ya da farklılık ola­ rak tanımlayacakları aşiklr. feminizm içinde kadınlar arasındaki farklılıklar genelde gOç ilişkileri bağla­ mında tanışılmışur. GQç ilişkilerinin sor­ gulanması her zaman söz konusuydu ve bu feminizmi feminizm yapan en önemli özelliklerden biri olageldi. Bu sorgulama daha ziyade feministlerin kendi örgıitleri içindeki farklı konumların (örneğin pro­ fesyonellik ya da gömillıilıik gibi, sınıfsal ya da eğitim dOzeylerindeki farklılıkları­ nın, arkadaşlık bağlan gibi etmenlerin) karar alma sıireçlerine etkileri açısından ele alınıyor, farklılıkların hiyerarşi Qret­ mesinin önQne geçecek önlemlerin alın­ masına çalışılıyordu. Hareketin içinde "öncıiler", "uzmanlar", "liderler" olması­ nın istenmemesi bununla ilgiliydi. Ancak elbette bu yazıda da ele alacağımız gibi tanışılan gıiç ilişkilerinin bağlamı bunlar­ la sınırlı kalmadı. Bu yazı hızlı bir feminist tarih anlatı­ sından bugıine gelecek ve çeşitli durak­ larda farklılıklarımızın nasıl tarif edildiği­ ni göstermeye çalışacaktır. Nıikhet bu durakları kendi yaşam çizgisinin durakla­ rıyla feminist hareketin duraklarının ka­ rışımından oluşturmayı seviyor. Mesela 1986: doktora için yurtdışında olması ama aynı zamanda TBMM'ye CEDAWda­ ki çekincelerin kaldırılması için feminist olan olmayan 2.861 kadının imzalı met-

N

z

M

ninin götQrolmesi. Bu dilekçe kadın hare­ ketinin götilnQrlQğılnıi ve sesini oldukça yQkseltti ama yurtdışında olduğu için Nıikhet bu eylemin tıim etkilerini dene­ yimleyemedi. Ancak bu hızlı tarih anlausını bir ya da iki feministin deneyimine dayandırmak feminist tarih yazmaya dair başlı başına bir iddiadır. Buna göre nesnellik kavramı, tarihin tekil bir bakış açısından yazıldığı­ nın dstünQ önmek için kullanılır. femi­ nist tarihyazımı ise tarihin öznel bir anla­ tı şeklinde yazılabileceğini ve bunun tari­ hin dışarıda bıraktıklarının deneyimlerini götilnQr kılmak için gerekli bir yöntem olduğunu bize gösterir. Tarihi de hakikati de çoğullaştırmak isteyenlerle istemeyen­ ler arasındaki fark feministlerin tarih yaz­ ma biçimi kadar feminizm yapma biçimi­ ni de etkiler. Bu fark, tarihe ya da toplu­ ma hakikati ortaya çıkarmak için bakmak ile tekil bir hakikat olmayacağını savun­ mak biçiminde de tanımlanabilir. İkinci­ ler gıindelik hayattaki farklı kadın olma hallerinden kaynaklanan söze öncelik ta­ nırken birinciler daha alışılmış nesnel bir politika anlayışına göre feminist politika yapanlardan oluşur. Nesnelliği sorun edenler ile sorunsuz kabul edenler ara­ sındaki farkı biz, başka nitelendirmeler de mQmkOnken, bu şekilde tarumlamayı seçiyonız. Bize göre bu fark aynı zaman­ da kültürel bir siyaset gıiden feministlerle toplumsal yapıya göre siyaset yapan femi­ nistler arasındaki farklılığa da tekabQl et­ mektedir. inşacılığa dayanan bir feminiz­ mi killtOrel feminizm olarak tarif etmenin ne kadar doğru olduğu sorusunu bir yana bırakarak söylemsel pratikleri önceleyen bir feminizmin nesnellikle sorunları ol­ masının da anlaşılır olduğunun altını çiz­ mek mümkon. lstanbul'da kadınların toplanmaya baş­ laması 1980 öncesine dayanır. 1978 yılın­ da Duygu Asena'nın yönetiminde çıkma­ ya başlayan Kadınca dergisi ve lKD gibi deneyimler ve üniversitelerde kadınların

F

E

M

i

N

i

S

T

K

A

V

R

A

M

kadınlık dunımlannı konuşması ile baş­ layan bir süreç N\lkhet için Ankara'da 1984 yılında başladı. Ankara'da bir grup kadın bu tarihten itibaren bir araya geldi­ ler, siyaseti, kendilerini, yapabileceklerini ve lstanbul'daki kadınlarla ilişkilerini ko­ nuştular. Bu kadınlar önce yavaşça, sonra daha gür bir sesle kendilerine feminist demeye ve kaçak toplaşmalarla bir araya gelmeye başladılar. lstanbul'dan bazı ar­ kadaşlar 198Tde Feminist diye bir dergi çıkannca "feminizm" adıyla sanıyla ve şimdi de dergisiyle tanınan bir siyaset ha­ lini aldı. Bir yıl sonra Kaktüs, sosyalist fe­ minist adını alarak kendini Feminist der­ gisinden ayrıştırarak feminizm içi ilk farklılığın adını koydu. Aslında Fmıinist'i çıkaranlar da sosyalistti. Her iki ekip de kadınlann ev içi emeğine dayanarak er­ kekler ve kadınlar arasında sınıf ilişkisi olduğunu iddia eden Christine Delp­ hy'nin Baş Dılşman kitabını şiar edinmiş­ lerdi. Ama Feminist dergisi daha çok ka­ dınlığın özellikle de beden üzerinden keşfine daha çok ağırlık verirken Kak­ tüs'\ln odağında emek kavramı ve kadın emeği kavramı vardı. 1980'lerin sonunda Dayağa Karşı Yürü­ yüş ve CEDAW dilekçesi gibi kitlesel ey­ lemler feminist harekete damgasını vu­ rurken yazan çizen feministler bu iki der­ gi etrafında düşünce ürettiler. 90'lar ise daha çok kadınlann geldikleri siyasetlere dönmelerine tanık oldu. Sol gruplar için­ de siyaset yapan ve kendine feminist di­ yen kadınlann yanı sıra, feminizm yerine kadın hareketi tanımını tercih edip kadın siyaseti yapan l 980'lerin sonunda kuru­ lan Aynmcılığa Karşı Kadın Derneği gibi gruplar da ortaya çıku. Bunlann dışında kalan ve Feminist ve Kaktııs'ten etkilenen kadınlar kendilerine bu yüzden bağımsız feminist demeye başladılar. Başka bir par­ ti aidiyeti olmaksızın feminizm yapan, bir anlamda soldan bağımsız kadınlardı bun­ lar. Bu kadınlar 1995 yılında çıkmaya başlayan Pazartesi dergisi etrafında goro l -

L

A

R

,

T

A

R

T

I

S

M

A

L

A

R

dOler daha çok. Yayın kurulunda hem Kaktıls'ten hem Fmıinist'ten gelen kadın· lar vardı. Ama bOtOn bunlar Nokhet için biraz muğlak. Hem Ankara'dan lstanbul'a ıaşınma hem de çocuk bakıp ders yetiştir­ me zamanlan. Kün kadın gruptan ile so­ runlar yaşandığını, Taksim'de olaylar çık­ Uğını, yeni yeni bağımsız feminist grupla­ nn oluştuğunu hanrlıyor ama bunlar ara­ lanndaki ilişkiyi pek kuramadığını, çoğu Nokhet için birer bağımsız olay olarak kalmış gönimlyor. Ôncesi ve sonrasını tam bilemediği için dozg\ln bir analiz yapmak oldukça zor.1 Zaten Ankara'dan gelen için lstanbul feminizmi biraz fazla hırçındı. Ankara'da da iki ayn grup vardı aslında: Perşembe grubu ve Kadın Daya­ nışma Derneği. Perşembe grubu daha çok kadınlann gündelik hayauna ve kadınlı­ ğına eğilirken Dayanışma grubu kadınlar­ la dayanışarak kadına yönelik şiddetle mocadele etmeyi amaç edinmişti. 1990'larda kurulan Mor Çatı ise Ber­ na'nın kişisel feminizm tarihinde yeri olan oluşumlardan biri. Mor Çatı da bu tarihlerde ortaya çıkan pek çok feminist örgüt gibi yalnızca şiddete ilişkin bilgi Oreten, şiddete uğrayan kadınlarla daya­ nışma geliştiren bir yapı olmakla kalma­ dı, aslında pek çok kadının da kendi fe­ minizmini bulmasına önayak oldu deni­ lebilir. Hem Mor Çan hem de Kadın Sığı­ naklan ve Da(ya)nışma Merkezleri Ku­ rultaylan'nda bir araya gelen kadın örgüt­ leri, her kesimden kadının şiddete ve er­ kek egemenliğine ilişkin deneyimini ken­ di dilleriyle dile dökme ve gündeme ge­ tirme olanağı sağladı. Bu oluşumlar hem gündelik hayati hem de daha genel siya­ seti dönüştürecek şekilde feminist politi­ kanın nasıl yapılabileceğini, feminist bir bakış açısının toplumda var olan sosyal hizmet gibi kurumlan nasıl yeniden ta­ nımlayabileceğini gösterdiler. Birçok fe­ minist örgütlenme gibi Mor Çatı da aslın­ da farklı parçalardan oluşan, içinde sO­ rekl l tanışmanın ve öz eleştirinin yaşan-

501

E

502

M

dığı bir çerçeve. Diğer bir deyişle her ne kadar (bu yazıda ve genel olarak) femi­ nist örgütlerden birer özne gibi bahsedi­ yor olsak da her yapının kendi içinde farklı görüşlerden oluştuğunu, bu farklı görüşlerin zaman zaman aynlıklarla so­ nuçlanan genel bazı eğilimlere işaret etti­ ğini akılda tutmak gerekli. Mor Çatı gün­ delik hayattaki erkek şiddetiyle karşı kar­ şıya gelirken bu sıralarda başka başka ka­ dınlar devlet şiddeti ya da yapısal şiddetle baş etmek konusunda bilgi ürettiler. Gündelik hayat ile kadına yönelik şid­ det 1987 yürüyüşünden beri feministle­ rin iki önemli odak noktası olmuştu . 90'larda kurulan Mor Çatı gibi, Kadın Eserleri Kütüphanesi, KADER gibi birçok yeni kuruluş ve demekle birlikte bu odak noktaları 2000'li yıllara da damgasını vurdu. Yani kadınlığın anlamının keşfine, gündelik hayattaki tezahürlerine, kadınlı­ ğın kurduğu toplumsallıklara, kadın/er­ kek aynmının yaratuğı dünyanın akla ge­ len her türlü veçhesini görmeye, anlama­ ya yönelik yaklaşımla daha doğrudan bir feminist politika üretmeyi, var olan poli­ tik konjonktüre göre söz üretip kadınlar­ dan taraf olmayı, kadına yönelik şiddete karşı mücadeleyi öncelemeyi şiar edinmiş bir diğer yaklaşım 2000'li yıllarda da de­ vam etti. 2000'li yılların sonunda bu fark­ lı yaklaşımlar yayın hayatında da kendile­ rini göstermeye başladılar. Bir yanda 2006'da çıkmaya başlayan Amargi dergisi, diğer yanda 2009 yılında çıkmaya başla­ yan Feminist Politika. Amargi'de annelik­ ten kıskançlığa, başörtüsünden kadınla­ rın hatırlama biçimlerine kadar çeşitli ko­ nularda dosyalar yapıldı. Feminist Politika kadın emeği, kadına yönelik şiddet, mili­ tarizm gibi konulara ilişkin gündem ya­ ratmaya çalıştı ya da konu zaten gündem­ de ise bunu feminist bir bakış açısıyla ye­ niden yorumladı. Amargi çevresi ile Feminist Politika çev­ resi her zaman yan yana durdu. Araların­ da aslında sadece vurgu farkı vardı. Biri

N

z

M

siyasi gündemi daha yakından takip eder­ ken diğeri kültüreli siyasete sokmaya ça­ lışıyordu. Nitekim 2000'li yılların sonun­ da yeni siyasi gündemler oluşurken bu kadınların bazıları birlikte farklı mecralar yaratmaya çalıştılar. Barış için Kadın Gi­ rişimi bunlardan biriydi. Çok geniş bir platform olarak 2009'da başlayan bu giri­ şim savaş ve barışın cinsiyetlendirilmiş halleri üzerinde durup barış talebinin toplumsal bir talep haline gelmesi için çe­ şitli politikalar yürüttü. Kadınların istih­ dama katılım biçimleri üzerinde sôz üret­ meye çalışan ve 2006 yılında kurulan KE1G ya da 2010 yılında kurulan Göçmen Dayanışma Ağı gibi oluşumlar bu farklı­ laşmaya örnek olabilir. Farklı siyasi pani­ lere yakın olan kadınların da çokça katıl­ dığı bu platformlara kadınların katılma nedenleri platformlardaki farklı femi­ nizmler kadar çoktu. Gerçekten de farklı­ lıklarımızı kabul edip birlikte çalışma pratiklerini feministler olarak bu sıralar­ da öğrenmeye başladık. Böylece 2000'li yıllarda kadınlar hayatın her alanı ile ilgi­ li sôz üretmeye, politika belirlemeye baş­ ladılar. Sosyal politikaları, siyasi partileri, savaştan fabrikalara kadar dünyayı kuran ilişkileri Şirin Tekeli'nin tabiriyle "kadın bakış açısından" ele aldılar.2 Bu perspek­ tif elbette homojen değildi. Sol siyasetle­ rin içinden konuşan kadınlar yine o siya­ setin gündemini önceliyor ya da o siyase­ tin dilinden konuşuyordu. Feminizmden başka evi olmayan kadınlar arasında yapı­ ya yapılan vurgu ile kültürel kurguya ya­ pılan vurgu farklılığı ya da yapısalcı ve daha yapısalcılık sonrası perspektiflerden bakan kadınlar arasındaki farklar devam etse bile, hayatın akışı içinde birbirini ta­ mamlayan ve farkın çok da farkında ol­ mamayı seçen bir pratikler bütünü tüm feminist harekete hAkimdi. Dünyada da farklılıkların bir aradalığı­ nın teorisi ve siyaseti bu yıllarda yapılma­ ya çalışıldı. Bu teorik ve siyasi pratiğin başında çok kültürlülük yaklaşımı bulun-

F

E

M

i

N

i

S

T

K

A

V

R

A

M

maktaydı. Bu yaklaşımın çıkış noktasında özellikle 90'lardan itibaren ulus-devletle­ rin etnik kimlik temelli siyasetler tarafın­ dan eleştirilmesi bulunuyordu. Ulus-dev­ letlerin tek tipçi yaklaşımlanna bir alter­ natif olarak üretilen çok kültürlülük yak­ laşımı, farklı seslere imkAn tanıyarak ulus-devletlerin "daha farklılıklara saygı­ lı" bir yaklaşım benimseyecekleri iddia­ sındaydı. Ancak bu tam da böyle olmadı. Çok kültürlülük tartışmalan hegemonik kimliğin dışında kalanlara söz imkanı ta· nırken aynı zamanda farklılığı aslında hA­ kim bir kimlikten farklılık, azınlığın bir göstergesi, göstereni olarak ele alıyordu ve bu anlamda feminizmin eleştirdiği er­ kek egemen sistemin erkeği norm kadını ise farklılık olarak ele alması meselesin­ den çok da uzakta değildi. Dolayısıyla farklılık her zaman öne sürüldüğü gibi bir zenginlik değil, aynı zamanda hAkim kültürden farklı ve azınlık olanlann üze­ rindeki bir stigmaya işaret edebilmektey­ di. Farklılıklarımızla bir arada durmak dediğimiz şey ise eşitsiz bir hal olmamalı aslında. Dolayısıyla feminist politika da "farklılann söz aldığı" , ama ana akımın dönüşmediği bir yapıda olmamalı. Bugü­ ne kadar feministlerin çeşitli dönüm nok­ talannda bu tür sorgulamalarla karşı kar­ şıya kaldılar. Her halükarda "farklılıklan­ mızla bir arada durmak" , "kim, kimden, neden farklı?" sorulannı sormayı, farklılı­ ğın güçle ilişkisini sorgulamayı da bera­ berinde getirdi. Feministler bu konuya duyarlı olmalanna rağınen örneğin Birbi­ rimize Sahip Çıkıyoruz deneyiminin de gösterdiği gibi her zaman böyle bir karşı­ lıklı birbirini duyına halini hayata geçire­ mediler. Ama öğreniyoruz. Bugüne baktığımızda l 990'ların bir tekran var sanki. Gündelik siyasetin ağır· laşması ile birlikte kadınlar yine genel si­ yasetteki "evlerine" sığındılar. Bu evlerin başında sol grup aidiyetleri geliyor. Buna rağınen sol grup içinde hareket eden ka· dınlarla kendilerini "bağımsız" olarak ta·

L

A

R

,

T

A

R

T

l

$

M

A

L

A

R

nımlayan kadınlar ortaklaşa çalışmalar yapabiliyorlar. 8 Mart ve 25 Kasım yürü· yüşleri, Kadınlar Birlikte Güçlü platfor­ mu, 2018'deki Flor-Mar direnişinin des­ teklenmesi ve son olarak bu yılın Ocak ayında yapılan Türkiye Kadın Buluşması gibi etkinlikler bu ortak iş yapmanın önemli örnekleri. 3 Ancak bunun dışında iki yeni ev, iki yeni önemli perspektifin kadın hareketi­ ne kauldığını görüyoruz. Birincisi 1990'lı yıllann ortalarından itibaren oluşan ve gittikçe güçlenen Kürt kadın hareketi. Bu kadınlar en önemli çelişkiyi kadın-erkek arasında değil, egemen güçlerle kadınlar arasında görmeyi tercih etti. Kendi yaşa­ dıktan savaş deneyiminden çıkan tecavüz külturü gibi yeni kavramlar geliştirdi. Kurt kadınlar bunlan eleştiren feministle­ ri fazla beyaz olmakla suçlarken feminist· !er de Kürt kadınlan kendi siyasi çizgile­ rine fazla bağlı kalmakla eleştirdiler. An­ cak, Kürt kadınlarla feministler arasında­ ki ilişkiler zaman içinde özellikle de çö­ züm sürecinde karşılıklı kabule doğru ev­ rildi. Kendi siyasetleri içinde çalışan bu kadınlar bu siyasetleri ciddi bir biçimde dönuşturmeyi de başardılar. Bugünku farklılıklan oluşturan diğer yaklaşım Müslüman kadınlar tarafından dile getirildi. Müslüman kadınlann femi· nizme yaklaşmalan da 2000'li yıllara da­ yanıyor. 2007-2008 yıllannda oluşan Bir­ birimize Sahip Çıkıyoruz başlıklı bir e­ mail grubu ayda bir görüşme toplantılan da yaparak feministlerle Müslüman ka­ dınlann farklılıklardan ziyade nerelerde ortaklaşabileceklerini tartışmaya başladı. Bir yıl kadar devam eden bu oluşum ken­ dine feminist diyenlerle kendine Müslü­ man diyen kadınlann ilk tanışması, ilk karşılaşmasıydı. Üniversitelerde türban yasağı ve kadın bedeni üzerinden aynm­ cılık yapılmasına karşı çıkan birçok öğ· renct ve hocanın gündelik karşılaşma ve sohbetleri bu oluşumlann ortaya çıkına­ ıında etkiliydi. Ancak genel siyasete hA-

503

E

504

M

kim olan "hayat tarzı" tartışmaları bu gnıbun dagılmasında önemli rol oynadı. Bu cenahta 2013 yılında Kadına Şiddete Karşı Milsltımanlar inisiyatifi (KŞKM) ve daha sonra 2014 yılında Reçel Blog ona­ ya çıkn. KŞKM'li kadınlar kendilerini, ka­ dına yönelik şiddetle mücadelede Milslü­ man bir perspektifin eksikliğini hissedip bunu geliştirmeye çalışan kadınlar olarak tanımladılar. Reçel Blog isimli isimsiz bir­ çok kadına hayadan, düşünceleri ve his­ settiklerini yazmaları için alan açtı. Ka­ dınlar, evlilik ve boşanma, annelik, ba­ şOr«ısü, kentte dint yaşam gibi daha çok M\lslüman kadınlann gündelik yaşamına yönelik çoğu da kendi deneyimlerine da­ yanan yazılar yazdılar. Bir anlamda Reçel Blog'un bilinç yükseltme alanı olarak iş­ lev görd\lğü iddia edilebilir. Reçel yazılan Türkiye'nin siyasi gündemini de tama­ men dışlamadı. Kuruculannın kimi ken­ dine feminist dedi, kimi demedi. Diyenler 2018 Ekim'inde Havle adında bir demek kurdular ve Milslüman kadınlann lsllmi­ yetin ataerkil yorumlarından kaynakla­ nan karşılaştıkları zorlukları gündeme �tirmek üzere yola çıktılar. Bunların dışında kendilerini feminist hareketin bir parçası görmeseler bile çok da uzakta olmayan queer hareketlerden sOz etmek mümkün. Queer hareketler de çok farklı yerlerden olsa da Müslüman fe­ ministler gibi esas toplumsal çelişkiyi ka­ dın-erkek ekseninde görmekten yana de­ ğiller. 2000'li yılların başından beri gQç­ lenmeye başlayan bu hareketlenmeler so­ n ucunda , 1 993'te Lambda lstanbul, l 994'te KAOS GL kuruldu. Hem akade­ mik hem de aktivist bir görun\lm kaza­ nan en genel tanımıyla farklı cinsel yöne­ limleri mesele edinen bu oluşumlar, za­ man içinde acayip anlamına gelen ve her türlü cinsiyet ve cinsellik kavramını boz­ maya yönelik queer kavramını kullanma­ ya başladılar. 2004 yılında yapılan ilk qu­ eer konferans, akademi ile aktivizmi iyice birbirine yakınlaştırdı ve 2010 yılından

N

z

M

sonra queer bir sıfat olmaktan çok, bir isim -hatta bir kimlik ismi- olarak kulla­ nılmaya başlandı. Queerlere göre, femi­ nistlerin kadın-erkek ikiliği 1lzerinden konuşmalan transgender özneleri ve da­ ha genel olarak eşcinselliği dışarıda bıra­ kıyor. Kendini queer olarak tanımlayan bir birey (Berfu Şeker) KAOS GL dergisi­ ne 2012'de verdiği bir röportajda bu eleş­ tiriyi şu şekilde dile getiriyor: heterosek­ s1lel kadınlarla, heteroseksüel erkekler arasındaki hiyerarşiden yola çıkılarak po­ litika yapılıyor, dolayısıyla eşcinsel/bisek­ süel kadınların sırf kadınlıklanndan dola­ yı değil ama eşcinselliklerinden dolayı ik­ tidarla girdikleri çatışma ve ezilme biçim­ leri görmezden geliniyor. Herkes evine dönd1l dedik ama l 990'lardan beri köprünün altından çok sular aku, tarih de tekrardan ibaret olma­ dığını gösterdi. Çünkü kadın hareketi l 990'lardan bu yana farklılıklarla bir arada durmayı, siyaset üretmeyi öğrendi. Bunun için de yeni kavramlar, yeni iş yapma pra­ tikleri geliştirdi. Ancak bu elbette çok da kolay olmadı. Farklı evlerden kaynaklı zorlukların yanı sıra çocuk sahibi olmak/ olmamak, evlenmek/evlenmemek, cis/ trans olmak gibi kadınlığa dair farklı haller 1lzerinden yüruyen tartışmalar da belki hem kırgınlıklan su yüzüne çıkardı hem de "dosya konularının" tartışılıp tüketil­ memiş olduğunu gösterdi. Yani, kadınlığın farklı halleri, sadece feminist politikanın nasıl genişletilebileceği, "öteki" kadınlara nasıl ulaşılabileceği tartışması etrafında önem kazanmadı. Feministler kendi içle­ rindeki güç dengelerini ve bu dengelerin örgQtlenmeyi nasıl etkilediğini, feminist sözün tekil olarak kurulup kurulamayaca­ ğını, bu sözün hangi aktivizmi dışlayıp dışlamadığını düşünmek zorunda oldular. Türkiye'de feminist hareket içinde hiç­ bir zaman tek bir ana akım olmadı. An­ cak tüm bu tanışmaların bir etkisinin de feminizmi tek bir merkezden norm belir­ leyen, kadınların bedenleriyle ve erkek-

F

E

M

i

N

i

S

T

K

A

V

R

A

M

lerle ilişkilerini "feministçe" bulup bul­ mayan bir akım gibi görerek ideallere uyamama korkusu yaratan bir tarafının olduğunu da görmezden gelemeyiz. Fe­ ministlerin nasıl bir arada duracağına da­ ir bu tartışmayı "nasıl daha iyi feminist olunur?" sorusundan bağımsız düşüne­ mezsek, farklılıklan bir arada var olabile­ cek değil de birbiriyle hiyerarşik bir ilişki içinde duran özellikler olmaktan çıkara­ mayız. Farklılıklanmızdan güçleniyoruz gibi bir klişeyi tekrar etmek lüzumsuz ama bu günlerde kadınlann kazanımlan­ nı ellerinden almaya yönelik politikalar

L

A

R

,

T

A

R

T

l

5

M

A

L

A

R

güçlendikçe hepimizin gündemi ortaklaş­ maya başlıyor. Bu durumda çok kültürlü­ lükle olduğu gibi feminizm içinde de bir norm belirleme olup olmadığını incele­ mek ve varsa da bunu eleştirmek önem kazanıyor. Birlikte yaşamak ve ortak so­ runlar etrafında mücadele etmek için kendine feminist diyenlerin başkalannın feminizmine kulak vermesini, anlamasını ve hatta anlamasa da kabul etmesini ge­ rektiriyor. Feminizmler çoğaldıkça norm koyma halinin veya norm konulduğu his­ siyannın gücünü kaybedeceğini umanlar­ danız. (]

D i PN OTLAR KonU$fl1a sonrasında sOz alan Zelıl Aymın'a bazı olaylen da hatır1ettı oı lc;ln teıe!ckOr ede­ rim - N.S. 2

Bu tabir biraz sorunlu çOnkO tek blr kadın ba· kış açısı oldugu varsayımını uyandırıyor. Ama Şirin'i anmadan feministlerin farkhhjjını anla­ tan bir yazı yazmak istemedik.

3

Bu mecralarda feminist sOz ne kadar geçerli oluyor, feminizm 16zcOOOnO dışlamayı yejj le­ yenlerle kurulan llipcllerin bir sınırı var mı gibi sorular konuıma sonrasındaki tartıımalarda gOndeme geldi.

505

Feminizmin "Dalgalar"ı AKSU BORA

506

Metaforların düşünmeyi, anlamayı ko­ l�ylaştırıcı yanı n ı ink3r etmek mümkün değil - uzaktaki bir şeyi yakına getirir, üstelik bunu yaparken anlam kapı ları n ı d a genişletir. Ne d e olsa imgeler, çağrı­ şımlar, sezgi ler işin içine girer; kavramla­ rın gayet sıkı örülmüş duvarlarına kapan­ mak yerine bunlarla farklı yerlere açıla­ bilirsiniz. Bir yandan da unutmamalı ki bir metafor, metafordur; fazlası deği l . Martha Weinman Lears 1 968 Mart' ın­ da The New York Times Magazine'de "ikinci Feminist Dalga"1 başl ıklı yazısını yazdığında feminist tarihyazımını bu ka­ dar etkileyeceğinin farkında mıydı aca­ ba? Kend isinin de içinde bu lunduğu fe­ min ist örgütlenmeyi birbi rini izleyen dal­ gaların ikincisi olarak tan ı m ladığı nda? Yazıyı okuyunca, derdinin feminist tarih­ yazımı olmadığı anlaşı l ıyor. Alt başl ık, •bu kad ınlar ne istiyor?" Bahsetti kleri, 1 966'da kurulan NOW (National Orga­ nization of Women) da dahil olmak üze­ re, fem inist hedefler için örgütlenen ka­ dınlar. 1 961 'de Kennedy'nin cinsel ay­ rımcıl ığa karşı yasal düzen lemenin uygu­ lanmasını takip etmek üzere kurduğu (ve başına Eleanor Roosevelt' i atad ığı) Ka­ dınların Statüsü Komisyonu'nun yeterin­ ce etkili olmadığı düşüncesiyle, yine bu komisyon içi ndeki kad ı n ların da katı lı­ mıyla kuru lan NOW, daha sonra Ameri­ kan fem inist hareketinin en güçlü örgütü olarak bugüne kadar varl ığı nı sürdürdü. Lears da kadı nların ne istediği sorusunu, NOW' ın kuruluş hedefleri n i sıralayarak cevapland ı rm ıştı : Ci nsel ayrımcı l ığa karşı yasanın tam olarak uygu lanması, çocuk bakımının kamusal bir hizmet olarak ör­ gütlen mesi, çalışan anne babalar için ba.

zı vergi i ndirimleri, doğum izni ve do­ ğum sonrası işe dönmenin garanti altına alınması, boşanma ve nafaka düzenle­ melerinin kadın lar lehine iyileştirilmesi, kadınlara karşı ayrımcı lık içeren herhan­ gi bir kurumun eyalet hükümetleri tara­ fından da desteklenmemesi için anayasal düzenlemenin yapı lması. Lears'ın önemle vurguladığı şey, femi­ nist örgütlenme ile diğer kadı n örgütlen­ meleri arası ndaki farktı. Örneğin, Viet­ nam Savaşı karşıtı hareket içinde örgütle­ nen kad ı n larla ikinci dalga arasında bir ayrım yapıyord u : Femi n ist örgütlenme, münhasıran kadın-erkek eşitl iğini hedef­ lemeliyd i . Bu bakımdan, kendi köklerini yüzyıl başındaki oy hakkı mücadelesin­ de buluyordu - yazıda süfrajetlerin fo­ toğrafları n ı kullanmış ve onları "birinci dalga" olarak adland ırmıştı . Yani farkı kendi zamanı içinde, sürekl iliği kendin­ den öncekilerle kuruyordu. Kristeva 1 979'da Kadınların Zamanı'­ nı2 yazdığında, yine üç •dalga"dan bah­ sediyordu ama bu kez farkl ılık ve sürek­ liliği zamansallıkta değil, •tutum"da gör­ mek üzere. Buna göre, birinci tutum eşit1 i k, i k i n c i tutum fa rk l ı l ı k oda kl ıyd ı . Üçüncüsü ise, sabitliklerin sorgulanması­ nı içeren bir tutumdu; bu sabitl ikler ara­ sında kad ın ve erkek o l mak da vard ı . " K i ş i sel v e c i nsel k i m l i ğ i n kend isine odaklanmış bir tutum . Her insanın muh­ temel ki m l iklerinin çoğul luğuna odakla­ nan ama sonuçta k i m l iğin yıkımından çok, çoğ u l laşmasıyla sonuçlanacak bir mücadele." Bu tutu mların tarihsel olarak birbi rleri ni izlemed ikleri ni, aynı zaman­ da yan yana, bazen de iç içe var olduk­ larını söylüyord u .

Feminizmin dalgalar hal inde ilerlediği anlatısının bir tür "müfredat"a dönüşme­ si, her bir dalgan ı n belirli kavramlarla eş­ leştirilerek feminist tarihin fazlasıyla tek boyutlu, yüzeysel ve eksik algılanmasına sebep oldu. ilk dalga eşitl ik, ikinci dalga erkeklerden fark l ı l ı k, üçüncü dalga ka­ dınların birbirinden farkl ı l ığı ... Böyle bir tek boyutlulaştırma, sadece tarihin değil, fem i n ist k u ram ı n kavranmasında da olumsuz etki ler yarattı. Örneğin, eşitl ik ile farkl ılığın femi nist mücadeleni n farkl ı dönemlerine özgü lenmesi, bunların bir­ birinden ayrı düşünülebilir kavramlarmış gibi algı lanmasına neden oldu. Oysa 1 9 . yüzyı l fem in istleri eşitl iği "insan l ık" te­ mel ine oturtan Aydın lanmacı liberal fe­ ministlerden ibaret değildi. O zaman da kadınların "da" insan olmaları sebebiyle erkeklerle eşit oldukları n ı değil, tam da farklı oldukları için eşit olmaları gerekti­ ğini ileri süren femin istler vardı - Char­ lotte Perkins G i l ma n ' ı n o harika Her­ /andı başka türlü nası l yazılabi l irdi ? Üstelik, feminist geleneğin b u güçlü damarını dışarıda bırakan bir tarih anlatı­ sı, 20. yüzyıldaki farkl ılık tartışmasının ev­ veliyatını görmemizi ve böylece tartışma­ nın farklı toplumsal/tarihsel bağlamlarda aldığı farklı biçimleri kavramamızı güçleş­ tirir. 1 9 . yüzyı ldaki bi reyselci l i kle 2 1 . yüzyılda, adına •üçüncü Dalga" denilen arasındaki sürekl iliği ve farklılığı görmek, feminist kuram ve politika açısından çok değerl i sonuçlar yaratabilecektir oysa. Benzer biçimde, Lears'ın "bu kadınlar ne istiyor?" sorusuna cevaben yazdığı her bir başlık, 1 9. yüzyı l sonu-20. yüzyıl ba­ şındaki fem i nist hareketin talepleri ara­ sında yer alıyordu, ama farkl ı bir bağlam­ da, dolayısıyla farklı bir dille. İlkinin işçi hareketiyle ittifakı (ve çatışması) çerçeve­ sinde ortaya çıkan eşit işe eşit ücret tale­ bi, ikincisinde anayasal haklar ve vatan­ daşlık söylemi içinde ifade edil iyordu. Beden pol itikaları n ı n ve ev içi alana il işkin taleplerin ikinci dalgaya özgülen­ mesi yukarıda bahsettiğim "müfredatın"

ezberleri arasında olmasına rağmen, me­ sela •aşkı n ve barışın hükümran l ığının kuru lması"ndan bahseden Margaret Ful­ ler, Woman in the Nineteenth Century isimli eserini 1 845'te yayı nlamıştı . Daha sonra Fransız femin izminde karşımıza çı­ kacak olan "eksik" fikri nin hem benzer hem farklı bir versiyonu, Matilda Joslyn Gage' in "kayıp isim" nosyonunda karşı­ m ıza çı kar; ki Gage bu fikri gel iştirdiği eseri Woman, Church and State'i yazdı­ ğında, tarih 1 893 idi. Ve elbette ki bütün kadınların aynı ol­ m a d ı k 1 a r ı n ı n fa r k ı n a varmak i ç i n 1 990'1arı beklememiz gerekmedi, 1 85 1 '­ de Sojourner Truth'un konuştuğu yer, fe­ ministlerin ulusal toplantısıydı ! Buna kö­ lec i l i k karşıtı fem i nistlerin sadece birta­ kım "beyaz kurtarıcılar" olmadıkları nı, cinsiyet eşitsizl iği i le kölecilik arasındaki sürekl i l iğin gayet farkında olduklarını ek­ lemek gerek. Ameri ka ve Batı Avrupa bağlamında öneri lmiş "dalgalar" anlatısının Türkiye feminizminin tarihini yazarken ne kadar işe yaradığından şüpheliyim. Şirin Teke­ li'nin 1 998'de yayınlanan "Birinci ve İkin­ ci Dalga Feminist Hareketlerin Karşılaştır­ mal ı i ncelemesi Üzeri ne Bir Deneme•3 yazısı gibi bir örnek, bugünden bakıldı­ ğında, daha çok Türkiyeli (ve İstanbullu) bir feministin içinde bulunduğu harekete ilişkin bir değerlendirmesi gibi görünüyor - hareketin "bağımsızlığı" (diğer siyasal hareketlerden bağımsızl ığı), l idersizliği, kadınların büyük çoğunluğunun ikna edi­ lememiş olduğu gibi temel tespitlerin bu­ gün yapılması zor. Benzer şekilde, femi­ nist dalgaların siyasal baskıyla ya da femi­ nistlerin amaçlarına ulaştıkları düşüncesi­ ne kapı lmalarıyla gerilediği tespitine bu­ gün epey farklı şeyler eklemek mümkün; özel l ikle de fem i n ist düşünceni n nasıl farklı söylemler içine tercüme edi lebildi­ ğini gördüğümüz bu zamanda. Tabii bir de dalgalar anlatısının fazlasıy­ la ABD ve Fransa merkezli olması mesele­ si var (mesela Almanya bile deği l ; orada

50 7

508

dalgalardan bahsedeceksek bunu ikiyle sı­ n ırlamak neredeyse imkansız!). Feminiz­ min ülke sınırlannı aşan gerçekliğinin far­ kında olmak ve "biz bize benzeriz"ciliğe düşmemek iyidir ve bunu yapmak için farklı coğrafyalarla, tarihlerle karşılaştırma en iyi yoldur elbette . Ancak Amerika ya da Fransa kadar ispanya, Mısır, lran, lsrail de görüş alanımız içinde olduğu sürece. Değilse, özgü l l ü kleri ve evrense l l i kleri görmektense bir tarih anlatısında sabitlen­ miş birtakım şemaları yeniden keşfetmek­ ten başka bir şey yapamayız. Türkiye'de genel kabu l gören tarih an­ latısına göre feminizmin i l k dalgası, i l . Meşrutiyet sonrasında başlayıp 1 935'te Türk Kadınlar Birliği'nin kendini feshet­ mesiyle biter; ikinci dalga 1 980 sonrası yü kselen fem i n ist harekett ir. Üçü ncü dalganın ne zaman başladığına il işkin ri­ vayet muhteliftir; asl ında üçüncü dalga­ nın ne olduğuna i l işkin rivayet de muh­ tel iftir. Ama bana kalırsa, üçüncü dalga tartışmasının önemi, fem i nist tarihin sü­ rek l i l iğini kırması ve aynı tari hsel dö­ nemde birden fazla •dalga•nın var olabi­ leceğine işaret etmesidir. Her ne kadar ikinci dalganın çekildiğinden (feminizm öldü!) bahisle bu yepyeni feminizmin di­ gital mecralarda hayat bulduğunu iddia edenler varsa da böyle bir çekilmenin fi i­ l i gerçekl ikten çok fanteziyle i l işki l i ol­ duğu söylenebilir; ikinci dalganı n örgüt­ leri, kurumları, sözleri ve eylemcileri bir yere çekilmiş cfeAil ler! Dalgalar halinde gelen feminizm anla­ tısının Türkiye' de yaygınlaşması, l 990'1a­ rın sonunda oldu. Bugün ikinci dalga ola­ rak ad land ırılan yükse l i ş başladığında, kendi geçmişini Osman l ı kadı n hareke­ tinde değil, 1 2 Eylül darbesi öncesindeki sol muhalefette buluyordu. Bu hem hare­ ketin içindeki kadınların kendi tarihleriy­ le i lişkil i bir şeydi hem de sol muhalefe­ tin politik dili ve problematiği belirleme gücünde. Femi nist gündemi n önemli bir parçası, "bağımsız örgütlenme" tartışma­ larıydı. Buradaki bağımsızlık vurgusu, ka-

dınların özgül örgütlenmelerinin sosyalist hareketten bağımsızlığınaydı. Bağımsızlı­ ğın örgütlenmeyle mi sınırlı olacağı, ide­ olojik bağımsızlığa da genişleyip genişle­ meyeceği, fem i n istlerin birbi rleriyle ve sol muhalefetle i l işki lerin i belirleyen bir mesele olarak ortaya çıktı. Bu dönemin femi nistlerinin kendi lerin­ den yüz yıl önceki feministlerin varl ığın­ dan haberdar olmaları, Aynur Dem irdi­ rek'i n Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir HikAyes/4 ve Serpil Ça­ kır'ın Osmanlı Kadın Hareketı'S kitapla­ rıyla mümkün old u . Yani kend i leri n i n " i kinci dalga• oldukları n ı öğrenmeleri için bile 1 990'ların ortaları nı beklemele­ ri gerekti ! 1 990'larda feminist hareket kendi ön­ cülünü keşfettiğinde ne oldu? Yani kendi­ sinin •ikinci dalga• olduğunu keşfetmesi­ nin politik ve düşünsel sonuçları nelerd i ? Bahsettiğim i k i kitabın (Demirdirek ve Çakır) girişlerindeki ifadeler, bu sonuçla­ ra il işkin bir ipucu taşıyor kanısındayım: •içerdiği yargıya bir ölçüde katılsam da, '1 9. yüzyıl sonları, 20. yüzyıl başlarında kadınların hareketi modernleşmen in bir parçası olarak vardı, böyle destek gördü veya tepki aldı' gibi cümlelerin atladığı kadın çıkışlarını, öfkelerini gösteren me­ tin lere d i kkat çekmek. • (Dem i rd i rek, 1 993 : 9-1 0) "Bu çal ışmayla Hal ide Edip'­ i n 1 Mayıs 1 9 1 3 tarih l i Mektep Müzesi dergisinde yer alan 'Yirminci Asırda Ka­ dınlar' yazısında dile getirdiği arzusunu, bir nebze olsun yerine getirme şansım olacaktı: ( ... ) 'Bu tari hçeyi torunlarımız bir konferans dolduracak kadar uzun ve iftiharla yaptıkları zaman elbet bizim aciz fakat hüsn-i niyet ve samimiyetle dolu bin müşkilatla elde edi len mücadeleleri­ mizden de bahsedeceklerdir.'" Bu iki ifa­ denin ortak duygusu, yan i •hatırlamak ve takdir etmek", ikinci dalga denilen femi­ nizmin i l k dalga ile i lgili tutu munu da yansıtıyor kanısı ndayım. Yani, tarihsel bir süreklil iği fark etmek. Dolayısıyla, 1 980 darbesinden sonraki femin ist örgütlenme-

509

1907'de Londnı'da yapılan ve 3000 civannda kadının katıldıfı biJyiUc ytirliyiif, Mary Lowndu'in atijlyesinde, feminist ıanalfılamı üretilen pankartlarla can buldu. nin, birinci dalgayı keşfedişini kadı n ku­ şakları arasında bir (kopuş değil) sürekli­ lik kurma fırsatı, kendi kökünü bulma he­ yecanı yaratmıştır diyebiliriz. Bir yandan da Türkiye'de feminizmin tarihine il işkin çalışmaların tarihsel bağ­ lamı gözden kaçı rmad ığını vurgulamak gerekli. Yani, modernleşme/m i l l iyetçilik bağlamını ve devletin aileye ve cinsiyete ilişkin pol itikalarını dikkate alan, böyle­ ce birinci dalga feminizmin söylemini ve eylemini hep bu tarihsel bağlam içinde düşü nmemizi kolaylaştıran bir femi n ist tarihyazımıyla karşı karşıyayız. Ancak bu tari hyaz ı m ı n ı n önem l i bir probleminden bahsetmeden geçemeyiz : Tarihsel bağlamın i nşası nda kad ı n ların kendi tecrübe ve inisiyatiflerine neredey­ se hiç yer vermemek. Tuhaf bir biçimde, bu kad ı nlara i l işkin monografi ler ve ça­ l ışmalar, feminist tarih çalışmaları n ı hiç beslememiş, ilkindeki ayrıntı zenglnliAI ve merak, ikincisindeki genel yaklaşım-

lara sızamamış gibi. Bunda tarihyazımın­ da devletin ve resmi ideolojinin merkezi rolünün haddi nden fazla önemsenmesi­ n i n yan ı nda, dalgalar anlatısının etkisi olduğunu söyleyeb i l i r i z : ilk dalga oy hakkı, ikinci dalga özel alanın politikleş­ tiri l mesi ! Oysa, kendi lerinin de modern­ leşme ve m i l l iyetçilik hareketlerinin için­ de yer aldıkları durumlarda da bu kadın­ lar hep iti raz etm i ş ler, hep "kad ı n l ı k davasıwnın peşinden gitmişler. "Kadınlık davasıw sözü, 1 935'te kendini fesheden (ve böylel ikle Biri nci Oalga'nın sonunu getiren!) Türk Kad ı n lar Birl iği'nin yı l l ı k toplantı ları nda, raporlarında, genel baş­ kan konuşmalarında ... o kadar sık tekrar­ lanıyor ki, TKB üzerine yazılmış akade­ m i k tez l erde bu ifaden i n hiç d i kkate alı nmamış olmasına i nanamıyor i nsan ! Başk;ı bir yazıda6 tartışmaya çal ı ştığım gibi, bu hik3yeyi bir •vazgeçip tesl i m ol­ maw h i k3yesi değ i l , stratej ik bir tercih hlk3yesi olarak okumak da mümkün. Ve

51 0

bence çok daha veri m l i . Türk Kadın lar Birl iği'nin siyasal mücadeleyi bıraktığını mı yoksa (zamanın ruhuna uygun) başka terimlerle sürdürdüğünü mü düşünmel i­ yiz? Parlamento'da yer alabi lmiş pek az sayıda kadının çoğunun Birlik üyesi (ge­ nel l i kle de başkanı) oldukları n ı , kürsü konuşmaları n ı n pek çoğu nda "kad ı n l ı k davası"nı savundukları n ı hatırlad ığım ız­ da, bu tartışman ın ilk bakışta görünebile­ ceğinden daha karmaşık olduğunu fark edebiliriz. Birl iğin 1 978 çal ışma hedefle­ ri nden bazı ları şunlard ı :7 "Çal ışman ı n koca iznine bağlı olmasının kaldırılması, kadın ikametgahının kabu l edilmesi, ka­ dının kızlık soyadının koca adıyla birlik­ te kullanılması, gündelikçi ve ayl ıkçı ka­ dınların sigortalanması, genel sağl ı k si­ gortası, ev kadınlığının meslek sayılması ve sigortalanarak ayl ı k bağlanması, çalı­ şan kadınların 20 yılda emekl i olmaları (bu gerçekleşti), tarım işçisi kadı nların si­ gortalanması, Medeni Kanun'un mal rej i­ mi nde değişi k l i k yapılarak evl i l i k süre­ si nce ed i n i len malların eşit paylaşımı." Aynı yılın kongre bildirisinde, Serpil Ça­ kır'ın aktard ığı Hal ide Edip temennisine çok benzer bir ifade. yer al ıyor: "yı l lar sonra gelecek kuşaklar, gazete kupürleri­ ni karıştırdıkları zaman, kad ı n hakların­ dan i lerici adı m ları n başta Sayın Genel Başkanımız Ôzkaya olmak üzere Birl iği­ m iz üyelerince atı ldığı nı, ancak büyük mücadeleler karşı l ığı ve yıl ları vererek sonuca ulaştığımızı görecek ve uğraşları­ mızı deAerlendireceklerdir." Fem inizmin birinci dalgasının 1 935'te bittiği ve ikin­ cisinin de 1 980 sonrasında başladığı an­ latısı doğruysa, bu "kad ı n l ı k davası"nı nereye koyacağız? 1 960'ların ve 1 970'1erin sol muhalefe­ tindeki kadınlarla ilgi l i olarak da benzer bir ihmal in geçerli olduğunu düşünüyo­ rum. Üstelik onlarla ilgi l i ne kongre bil­ diri leri ne biyografiler ve otobiyografi ler var elimizde (devrimci örgüt mensupları­ na i l işkin biyografi ve otobiyografi lerin neredeyse tamamının erkekler tarafından

ve onlar hakkında yazıldığını, kadı nların tek tük anlatı larının büyük ölçüde cezae­ vi tan ı kl ı kları olduğunu bel i rtmek iste­ rim). Emel Akal'ın Kızıl Feministleli8 bu konuda bir istisna sayı labi l ir. Sol muhalefetin feminizm görüşünü "sı­ nıfı bölen bir küçük burjuva hareketi" ola­ rak sabitleyip bir daha oraya dönüp bak­ mamak işleri kolaylaştırmış olabi lir; daha önce dei!indiğim gibi, 1 980 sonrası femi­ nizmin kendisine bir alan açma çabası karşısı nda sosyalist hareketin düşmanca tutumu bu eili limi güçlendirmiştir muhte­ melen ama orada dinlenilmeyi bekleyen birtakım hikayeler olduğunu tahmin ede­ biliriz. 1 2 Eylül darbesiyle kesintiye uııra­ mamış olsaydı sosyalist hareketin kadınla­ rının nasıl bir varl ık gösterebileceklerini ise bilme şansımız yok. Her şey bir yana, sol muhalefetin büyük yayılması ve yük­ sel işinin gerçekleştiği 1 970'1erde yirmile­ ri nde olan bu kad ı n ların artık o kadar genç olmadıklarında dünyayı, kendi ha­ yatlarını ve içinde bulundukları sosyalist hareketleri aynı biçimde görebileceklerini düşünebilir miyiz? Ama elbette bazı tahminler yürütebili­ riz. Sosyal ist hareketle yakından i l işki l i b i r yazarın, Sevgi Soysal'ın yazd ıkları nı nereye koymalıyız mesela? Onun Tante Rosa başta olmak üzere, bütün eserlerin­ de ortaya koyduğu cinsiyete il işkin içgö­ rü, tamamen "kişisel" bir mesele olarak mı düşünülmel i ? Böyle olmadığı nı bize gösteren edebi­ yat tarihçi leri var. Ôrneilin Senem Timu­ roğlu, "Art ı k Ad ı n ı Koya l ı m : Fem i n ist Edebiyatımızın Köşe Taşları" başl ıklı bir yaz ısı nda,9 1 950- 1 970 arasında yazan Sevim Burak, Leyla Erbil, Sevgi Soysal ve Tezer Ôzlü'nün "memlekette esen femi­ nist bir cereyan" yarattıklarını söylüyor. Duygu Çayırcıoğlu, 1 960 ve 1 970'1erin kadın edebiyatçılarında bir tür "ön-femi­ nizm" olduğunu i leri sürüyor. 10 Belki de bu örnekleri bir başka bağlama, feminist pol itikan ın sını rları tartışmasına taşıdığı­ m ızda, başka bir tarih anlatısı kurmak

mümkün olacaktır: Edebiyat ürünlerinin politik metinler olmadığın ı kim söyleye­ bilir? T i m u roğ l u , dalgalar metaforu ndan kopmadan, incelediği dört kadın yazarın bir fem i n i st cereyan est i rdiği nden söz ediyor: "Dört yazar kalem leriyle, di lde edebi temsilin hükümdarları olan erkek­ lere, onların kurduğu sembol i k yapıya itiraz etmekle, yerleş m i ş söylemlerin içerisi nde kendi lerine yer açmakla, bil­ meden de olsa Osmanlı dönemi nde ya­ şayan anneannelerinin onlara bıraktıkla­ rı yerden kalemi devra l m ışlardır." Os­ man l ı dönemi nde yaşayan anneannele­ rinden haberdar değil lerd i belki ama ka­ d ı n l ı k tecrübesinin özgü l l üğünü, c i nsi­ yet eşitsizliğini, cinsel baskıyı, erkek i kti­ darı n ı b i l iyorlardı bel l i ki. Bu bilginin kaynağı neden "sezgi" olsun da tecrübe olmasın ? Feminizm gibi kolayca bir kaba sığdı­ rılamayacak bir politik hareketin tarihini yazmak zor. Her zaman bazı seçi mler, dışarıda bırakmalar, görmemeler olacak­ tır. Tarihyazımının genel sorunlarına ek olarak, feminist pol itikanı n özgül l üğü de

bu zorluğu artırır. "Fem i n izm i n öznesi kimdir" tartışması n ı n bu kadar veri m l i ol ması n ı h i k3yen i n ç o k katmanlı, çok kahramanlı, çok d i l l i olmasından başka neye bağlayabil iriz kil Dalga dalga iler­ leyen, geri çeki lip yeniden yükselen bir hareket hayal etmek sanki bu zorluğu bi­ raz hafifletiyor, suyun kabına sığmaması, form ve nitel ik değiştirme kabil iyeti gibi açılımlarla işe yarar bir metafor sağlıyor gibi . Ama aynı zamanda, fem inizmin içi nde yeşerdiği toplu msal/siyasal bağ­ lamla birden fazla (ve genel l ikle-de bir­ birleriyle çatışan) biçim lerde i l işkilendi­ ğini görmeyi güçleştiriyor. Bana sorarsan ız, i l l e de hidrol i k bir metafor kul lanacaksak, dalgadansa akın­ tıyı tercih ederim. Yaşar Nezihe'den Ek­ mek ve Gül'e, ŞükOfe Nihal'den Duygu Asena'ya . . . bağlanan akıntıl ar. Bazen kaynağını hemen göremed iğim iz, kimi zaman bi rleşen, bazen coşup kabaran, bazen yer altına inen . . . Kimyası ve formu hem kaynağ ıyla hem i ç i nden geçtiği coğrafyayla bel i rlenen. Bu çok daha il­ ginç, kapsayıcı ve heyecan verici bir ta­ rih anlatısına götürmez mi bizi? D

51 1

D i P N OTLAR Martha Weinman Lears ( 1 968), "The Second Feminist Wave", The New York Times Magazine, 1 O Mart 1 968 https :// www.nytimes.com/1 968/03/1 0/archives/ the-second-feminist-wave.html

6

Aksu Bora (2008), •ortadoğu'da Kad ı n Hareketleri : Farklı Yol lar, Farklı Stratej iler", /.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 39. https://dergipark.org.tr/download/article-file/5 3 1 0

2

). Kristeva (1 994), "Kad ı nların Zamanı", çev. lskender Savaşır, Defter dergisi 2 1 , Bahar 1 994.

7

Türk Kadınlar BirliAi Kuruluş Yıldônümü kitapçıtı ( 1 9 78), Ankara: Kardeş Matbaası.

8

3

Şirin Tekeli (1 998), "Birinci ve ikinci Dalga Feminist Hareketlerin Karşılaştırmalı incelemesi Üzerine Bir Deneme•, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, yay. haz. Ayşe Berktay Hacımirzaoğlu, lstanbul : Tarih Vakfı Yayını.

Emel Akal (201 1 ) Kızıl Feministler, lstanbul: i letişim Yayınları.

4

Aynur Demirdirek (1 993), Osmanlı Kadın-

Senem Timuroğlu (201 7), •Artık Adını Koyalım: Feminist Edebiyatımızın Köşe Taşları•, K24, 8 Mart 201 7, https://124.com.tr/ k24/yazi/feminist-edebiyatimizin-kose-taslari,1 1 05

Serpil Çakır (1 994), Osmanlı Kadın Ha,.._ keti, lstanbul: Metis Yayınları .

1 0 Duygu Çayırcıoğlu (201 6), "1 960'1arın ve 1 970'1erin kadın edebiyatçılarında ön-femlnlzm•, Birikim dergisi, 328-329, Ağusim ve Eylül sayısı.

lannın Hayat Hakkı Arayışının Bir HiUyesi, Ankara: imge Kitabevi.

5

•

Kızkardeşliğin Feminist Dalgalarda Çalkantılı Yolculuğu Ü L F E T TAY L I

512

Feministlerin kızkardeşl iği akrabalık ba­ ğının ötesine taşıyıp eylem ve dayanışma çağrısı olarak kullanmaların ı n uzun bir tarihi bulunuyor. ikinci Dalga boyunca Batı'da "kızkardeşlik", kadı n kategorisi üzerindeki tartışmaların odağında yer al­ d ı . Kızkardeşl iğe yöneltilen eleşti ri ler; kadınların sadece ortaklıklarına işaret et­ tiği, deneyim farkl ı l ı klarını görmed iği, ı rk, sın ıf, c i nsel yöne l i m başta olmak üzere hiyerarşi lerin üzerini örttüğü, ev­ rensel bir kadınlık miti yarattığı noktala­ rında toplanıyordu. Eleştirel yaklaşımlara karşın kızkardeşlik kavramı günümüzün fem i n ist pratiği nde kend i s i ne hala yer buluyor. Bunun nedenleri, kuşkusuz fe­ minist pratikteki değişimlerle ve kızkar­ deşl iğin bu değişimlere nasıl ayak uydur­ duğu ile birl i kte düşünü lmel i . Bu yazı, geçmişte ve bugün, kavramın Türkiye'de fem i n istler tarafı ndan ku l l a n ı m l a r ı n ı , özel l ikle günümüzde hangi ihtiyaçlara karşı l ı k geld iği ni, "kad ı n dayan ışması" ya da "femin ist dayanışma" i le arasında­ ki bağı ele al ıyor; kızkardeşliğin eylem çağrısı olmasının ötesi nde pol itik bir da­ yanışma i l işkisi olarak görü lebi lmesinin koşul larını tartışıyor. Feminizmin B i rinci Dalgası'nda Os­ manl ı kadın yazarlarının bazı metinlerin­ de kızkardeşlik vurgusuna rastlanır. Aile retoriği B i ri nc i Dalga'da birçok ülkede ortaktır, çünkü millet ya da başka bir top­ luluğun üyesi olmakla ailenin parçası ol­ mak arasında genel l ikle paralellik kuru­ lur, 1 900'1erin hemen başında dönemin kadın aktivistleri tarafından yazı lmış aşa­ ğıdaki metinlerde "kızkardeşl i k" vurgusu­ nu özgün kılan kadınların kendi araların­ daki farklı l ıklarla birl i kte düşünülmesidir.

Emine Semiye, fstanbul ve Selanik ara­ sı nda mekik dokuduğu yıllarda haftalık inkılap dergisine yazdığı beş makalede "Anadolulu kızkardeşlerine" seslendi. Ya­ zılarında dönemin milliyetçiliği kadar ol­ masa bile feminizmin etkileri açıktı. Her bir makale farkl ı kesimden "kızkardeşle­ re" ayrı ldı. Makalelerden biri "Osman­ l ı ' n ı n R u m e l i ve fsta n b u l 'dan i baret olmadığı"ndan hareketle, "Anadolu'nun sade hayatı içinde Türk kanını muhafaza eden hemşireleri" i ç i n "karalanm ıştı" (Emine Semiye, 1 909/1 1 ). Bu makalede Emine Semiye, Anadolu kadınları dediği köylü kadınlar ile şehirli kadınlar arasın­ daki farkların altını dikkatle çizip köylü kadınların "neler olup bittiği nden haber alamaması " ile dertlenmekteydi. "Nasi­ hatlı sedasının" yalnızca büyük şehirlerde yankılanması n ı istemiyordu. Seslend iği bağ bahçe işleri ile uğraşmakta olan Müs­ lüman kızkardeşleri, Hıristiyan komşula­ rıyla iyi geçinmel i, çocuklar da böyle ter­ biye almal ıydı (Emine Semiye, 1 909/1 1 ). Yine •Anadolulu Kızkardeşlerim" diye başlayan d iğer bir makalede Emine Se­ miye, bu kez •gayrimüsl im hemşirelere" hitap etti ğini beli rtti ve sınıfsal çel işki lere değindi (Emine Semiye, 1 909/1 4). "Müs­ l üman ya da gayri müslüm lstanbul 'da zarif konaklarda büyüyen kadınlar, Ana­ dolu' n u n yoks u l l u k belasına sı kışmış, başlarına inmek üzere bulunan kulübele­ rinde ancak barı nan vatandaşların hali­ ni" bilemezlerdi. Hiç deği lse "şehirli ls­ ıam, H ıristiyan ve Musevi kadınlar", •fi­ kir birliği" oluşturabilir, aralarındaki •ay­ rı l ı kçıl ığı" kaldırabi l i rlerd i . Emine Semi­ ye'nin kızkardeşl ik için önerdiği çözüm bugün için fazlasıyla naif kaçar: "Birbiri-

ne yakın olmak, birbirin i sevmek, erkek­ lere örnek olacak surette çalışmak" (Emi­ ne Semiye, 1 909/1 4). iki makalede de kızkardeşler aynılaştı­ rılmadı, din ve sınıf farklarının altı çizil­ di. Buna karşı l ı k "fikir birliği" arayışının pol itik bir kızkardeşlik çağrıştırdığı söyle­ nebil ir. N itekim Emine Semiye yazısı n ı kendi konumuna işaret etmeyi unutmak­ sızın, kadınlara içinde bu lundukları ko­ şul ları değiştirmeleri için direniş çağrısı yaparak bitirdi. Kendisi de "kudretsiz bir kadın yazar"dı, Anadolu'nun ta içlerine gidip "kızkardeşleri" ile birbirlerin i ta­ mamlamaları gerekiyordu, birlikte hare­ ket etti klerinde "mil letin tavuklarından ve çift süren öküzlerinden daha itibarl ı olmayan kad ı n lar olarak layık oldukları mevki-i muhtereme• yerleşebileceklerdi (Emine Semiye, 1 909/1 1 ). 1 909'da Zabel Asadu r, Genç Kızlar Cemiyeti'nde yaptığı bir konuşmada "taş­ rada yaşayan kızkardeşlerinin" yoksul lu­ ğuna, genel olarak Ermeni kadınların eği­ tim sorunlarına değindi. Konuşmanın geri planında Meşrutiyet'in vaat ettiği "hürri­ yet, eşitl ik, kardeşlik ve adaletin" gerçek­ leşebilme umudu yatıyordu. Asadur, baş­ kentteki kadınların taşral ı "kızkardeşleri­ nin" eğitim i için son nefeslerine kadar çalışacaklarını, onları yükselteceklerini, gelecek kuşakları bunun için eğitecekleri­ ni, başkentte ve taşrada yaşayan kadınla­ rın birbirlerin i sevmeyi öğreneceklerini" belirtti (Asadur, 1 909, s. 1 55). Sırpuhi Düsap, bu iki yazardan olduk­ ça önce, 1 885'te İstanbu l 'da yaşayan, kendisini fevkalade varl ıklı sayıp çal ışma­ yı hor gören •orta sınıf kızkardeşlerini" ev dışına çıkıp çal ışmaya davet etmişti; "Haydi kız kardeşlerim, o acımasız gele­ neklerin oyuncağı olmaktan kurtulun . . . Çalışın, çal ışın ki önyargılar ayaklarınızın altında paramparça olsun; ayağa kalkın, çal ışmaktan utanmayın ... Çalışanlar öz­ gürleşi rler, mutlu l ukları kend i eserleri­ dir", diyordu (Düsap, 1 885, s. 1 1 0). Müslüman ve gayrimüsl i m kadın akli-

Emine Semiye'nin 1909'ı:la lnkilap Dergisi'nde yayınlanan "Anadolulu IUzkartl..e#erlme başlıklı yazılanndan. vistler, erkeklerle aralarındaki güç eşitsiz­ likleri gibi kendi aralarındaki eşitsizlikle­ rin de kuşkusuz farkındayd ılar. N itekim her metinde kızkardeşlik vurgusu yapıl­ masına karşın eşitsizl iklerin üstü örtülme­ di. "Kızkardeşlik", kadınların eğitim ya da çalışma hakkı gibi somut bir hedef etrafın­ da birleşip eşitlik için harekete geçmeleri­ ne, Düsap'ın belirtt iği gibi "özgürleşme­ ye" yönel ikti. Bu bakımdan metinlerdeki kul lanımıyla bu kavram, dönemin eşitsiz­ l ikleri görmezden gelen soyut mill iyetçi çağrılardan ayrılıyordu. Ancak aktivistler kızkardeşlikle ilgi l i bir yol haritası da be­ l irleyebilmiş deği ldi . · Eğitim, çalışma, ba­ rış içinde bir arada yaşama talepleri dile getiri lse bi le farkl ı kesimlerden "kızkar­ deşlerin" bunları müzakere edebilme ola­ s ı l ı kları oldukça düşüktü. Emine Sem i­ ye'nin dile getirdiği iletişim güçlüklerinin yanı sıra kentlerde yaşayan Müslüman ve gayrimüsl im kadınların gündelik yaşamla­ rı da kesin çizgilerle birbirinden ayrılmış­ tı. Bunlara ve milliyetçiliğin etkilerine kar­ şın yine de en azından kentlerde aktivist­ ler arasında güçlü bir etkileşimin olduğu bil inmektedir (Demirdirek, 201 3).

FEMiNİST YAZINDA KIZKARDEŞLİK Femin istler kızkardeşlik kavramını 70' 1 i yıllarda tartışmaya açtı lar. "Kızkardeşl ik

513

514

güçlüdür" sloga n ı Avrupa'dan önce ABD'de popüler olmuştu . be l i hooks o yıllarda bu sloganın "müthiş" etki yarattı­ ğını, kadın dostluğunun oluşmasına im­ k3n verdiğini, bir kad ı n olarak yaşadığı ayrımcılığı bu sayede fark ettiğin i yazar. "Kızkardeşlik güçlüdür", ataerki l kültür­ de yüceltilen ve erkeklerin birbirine bağ­ l anması n ı sağlayan e rkek dostluğuna karşı kad ı n dostluğu n u n ol uşması için ortam sağlamıştı (hooks, 2000: 1 5). Buna karşılık kadınların feminist hare­ ketler içinde de maruz kaldıkları ırkçılık, homofobi ve diğer ayrımcı lıklar, cinsiyet­ çilikle iç içe geçen bu sistemleri sorgula­ madan kızkardeşl i k i nşa etmen in müm­ kün olmadığını ortaya koydu. Audre Lor­ de, siyah kadınların feminist hareket için­ de yaşadıklarını "kızkardeşliğin ötesi h313 ırkçıdır ve gerçekte kızkardeşlik yoktur," diye ifade etti. Kadın olarak ezilmişliklere yoğunlaşırken ırk, cinsel yönelim, sınıf ve yaş farkl ılıkları göz ardı edilmişti (lorde, 1 984: 68, 1 1 5). Maria Lugones ve Pat A. Rosezelle, eşitsizlikleri gizleyen kızkardeş­ l iğin, koşulsuz bağl ılık varsaydığını belirt­ tiler, renkli kadınları boyun eğmek zorun­ da bırakan bir kızkardeşlik yaklaşımı yeri­ ne arkadaşlığa yöneldi ler. Arkadaşlık, aile gibi kurumsal bir il işki olmaması nedeniy­ le farkl ılıkları kesecek şekilde bağlanma­ ya, çoğulculuğa izin vermekte, radikal te­ ori ve pratikte kadınlar arasındaki il işkileri yeniden oluşturmaya elverişl i bulunmak­ taydı 1 (Lugones ve Rosezelle, 1 995). Eleştirel yaklaşım ları göz ard ı etmeksi­ zin, erkeklerin tahakkümü karşısında ka­ dınların birl ik ve dayanışma oluşturması­ nı ifade eden ve güç eşitsizlikleri ile yüz­ leşmeye cesaret eden bir "kızkardeşlik" üzerine düşünmeyi sürdüren feministler de oldu . bell hooks'a göre kadınların sı­ nıf ve iktidar güçleri ni kul lanmaları femi­ n ist kızkardeşlik önü nde büyük bir en­ geldi. Birçok kad ın, cinsiyetçi düşünce­ leri beni msem iş, erkeklerle müttefik ol­ muştu . Geçmişte kızkardeş l i k görüşü, politik dayanışmayı gerçekleştirmek için

tam olarak ne yapmamız gerektiğine dair somut bir anlayış içermese de bugün bü­ tünlüklü bir kuram ve ortak pratikler var­ dı. Yeni lenmiş femi nist hareketin bayrağı yukarı lara kaldırıp "kızkardeşlik güçlü­ dür," diye yeniden haykırması gerekiyor­ du (hooks, 2002, s. 1 5). )uliet Mitchel l, oldukça ayrıntı l ı bir kız­ kardeşl i k ana l izi gel iştird i . Önce, Ann Oakley' le birlikte haz ırlad ıkları kitapta sorunlarına rağmen kızkardeşliğin barın­ dırdığı "önderl iğin yadsı nması, kolektif sorumlulu k, b i l i nç yükseltme" gibi gös­ tergelerin altını çizd i, bunun bir başlan­ gıç noktası oluşturabileceğini ancak bir yol haritasına i htiyaç olduğunu bel i rtt i . Kızkardeş l i k "kend i l iğinden" ve •aşkın birliğin" ifadesi olamazd ı (M itchell ve Oakley, 1 984). Ardından psikanalize da­ yanarak kardeşlik il işkisine yakından bak­ mayı denedi. Mitchel l'e göre kardeş, bize aynı kişiyi sevmenin ve aynı kişiden nef­ ret etmeyi öğrenmenin yolunu gösteriyor­ du (Mitchel l, 201 2: 1 49, 241 ). Kardeşlik, bir başkası ile i l k karşı laşma deneyimi olarak her zaman travmatikti. Kardeşler birbirine göz kulak oldukları gibi zarar da verebilirler ama hep ayna tutarlardı. Bü­ yük ya da küçük olman ı n getirdiği güç farkl ı l ığı ise büyüdükçe değişebiliyordu. Kardeşlik; başkasıyla karşılaşma, biricik ve tam güçlü olmadığını öğrenme, birlik­ te yaşanılan dünyada hayatta kalma be­ cerisi elde etme, yani tam da kendiliğin oluşum süreciydi (Mitchel l, 2007). Mitchell, kadınların gündelik hayatta kurdukları i l işkilerde erkek kardeşlikten dışlanmışl ığa yanıt olarak kızkardeş l i k geliştirme eği l i m i nde olduklarına, femi­ nist mücadelede de bunu sürdürdükleri­ ne ve kızkardeşliğin kadın özgürlük ha­ reketini yükselttiğine di kkat çekti. Üre­ meye dayalı olmayan ve ai lede anne-ba­ banın dikey hiyerarşine karşı yatay bir i l işki biçimi olarak k ız ka rdeş l i k hep var­ d ı . Mitchel l'a göre fem inizm de bir kız­ kardeşlik pratiği ve kardeş l i k içi ndeki eşitl ik iddiasıydı (Mitchell, 2007).

Türkiye'de ise ikinci Dalga'nın başında çıkarılan Somut 4. Sayfa (1 983), Feminist (1 987-1 990) ve Sosyalist Feminist Kaktüs (1 988-1 990) dergilerinde kızkardeşlikten neredeyse hiç söz edilmedi. Dergi yazar­ ları kuşkusuz Batıl ı femi nistlerin 70'1i yıl­ lardan itibaren kızkardeşliğe yönelttikleri eleştirilerin farkındaydı lar. Aynca "kızkar­ deş" Türkiye'de sol gruplarda o yıllarda kul lanılan "bacı" sözcüğünü çağrıştırıyor­ du. Feminizmdeki "kızkardeşlikten" farklı olarak "bacı", kadınları birbirlerine göre değil de erkeklere göre konumlandırıp sı­ nırları belirlese bile (Başer, 201 2) muhalif örgütlerde erkek egemenliğinin yeni yeni sorgulandığı yıl larda ikisi arasındaki farkı tartışmak için oldukça erkendi. Amargi Dergi, kızkardeşl iği 201 2'de dosya konusu yaparak Türkiye'de femi­ nist hareketleri n gündem ine taşıdı. Nil­ gün Toker, "kızkardeşliğin kad ın ol ma­ nın anlamı üzerinde bir düşünme hal i ol­ duğunu, kızkardeşlik bilincinin femi nist düşünüme i l k girdiği andan itibaren ka­ dınların öncelikle sistemin ayrımcı ideo­ lojisinin dışına çıkmasına imkan tanıdığı­ nı, kadı n için tarif edi len büyük 'rol'ün aslı nda doğaya ait bir nitel i k olmadığını, yapay, i nşa ed i lmiş bir 'işlev' olduğunu açığa çıkardığını" belirterek feminizmde kızkardeşliğin tarihsel önem i n i n altı n ı çizdi (Toker, 201 2). Buna karşın Toker, kızkardeşl iğin "ka­ dınların doğaları gereği ait oldukları, ya­ ni kurulan değil, zaten var olan ama top­ lumsal örüntülerle üzeri kapatılan ve bu nedenle hatı rlanması, açığa ç ı karıl ması gereken bir bağ" olarak görül mesini eleş­ tirdi. Toker'e göre kızkardeşliğe böyle bir yaklaşım, "kad ı n ların acı ve ıstırapları­ nın, dolayısıyla yaşad ı kları zulmün ve adaletsizliğin her türlü farkın ötesi nde ortak, hatta aynı olduğunu• ima ediyor­ du ve evrenselciydi (Toker, 201 2). Son yıllarda kızkardeşliğin feminist pra­ tikteki kul lanımlarını inceleyen çal ışma­ lar, iki noktaya dikkat çekti. Birincisi femi­ nistler kızkardeşl iği bütün kadınlara yöne-

lik değil de belirli bir pratiğe bağlanmış kadınlara yönelik kullandı lar, kızkardeşlik bu pratik içi ndeki kad ı n ları birbirlerine yakınlaştırırken feminist dayanışmayı can­ landırdı. Bu bakımdan eylem çağrısı ya­ pan ve hedefi eyleme katı lacaklar olan kızkardeşl iğin, kadın olmaktan kaynakla­ nan "doğal" bağlara işaret ettiği ve özcü olduğu yargısı üzerinde yeniden düşün­ mek gerekiyordu (Payne, 201 2; Zaytoun ve Ezekiel, 201 6; Predel l i vd., 201 2). Ni­ tekim Osmanl ı feministlerinin alıntılanan metinlerinde "haydi kızkardeşlerim" çağ­ rısı buna benzer bir içerik taşır, eğitim ya da çalışma hakkı gibi somut bir hedef et­ rafında harekete geçmeye, harekete geçe­ cek olanlara yönelir. Çarpıcı olan ise ara­ dan yüz yılı aşkın bir süre geçmesine rağ­ men, aşağıda örnekleneceği gibi günü­ müzde de fem i n i stlerin zaman zaman sosyal medyada "Haydi kızkardeşlerim" çağrısını tekrarlamalarıdır. ikinci olarak kızkardeşl iğin eşitsizlikleri görmezden gelen, sadece ortakl ık varsa­ yan yorumları feminist pratiği karşılama­ mış (Beins, 201 O; Predel l i vd., 201 2), bell hooks'un dikkat çektiği gibi feminizm bu­ nunla ilgili zorlu süreçler katetmişti. N ite­ kim Türkiye'de Kürt kadınlar ve LGBTİ+ hareketleri feministlerin kendi ayrıcalıkla­ rını sorgulamaları yönünde oldukça güçlü bir farkındalık yarattı. Son yıl larda femi­ nistlerle eylemci kadın işçiler ve sol grup­ lardaki kadınlar arasında daha fazla diya­ log bulunuyor. Dindar feministler toplum­ sal cinsiyet normlarını eleştirirken, kızkar­ deşl iğin kadınlar arasındaki hiyerarşilerin üzerini örtmemesi gerektiğini savunuyor­ lar.2 Farklı kadınları, kadın gruplarını bir araya getiren platformların yaygınlaşması, kadın kategorisinin çoğulluğunu dikkate alan ve geniş bir direniş hattı oluşturmaya çalışan yaklaşımlara güç kazandırdı. Ka­ dınl ığı farklı yol lardan deneyimleyenleri ve patriyarkanın koyduğu sınırları redde­ denleri buluşturduğu ölçüde "kızkardeşli­ Aln", bütünlüklü ve sabit bir kadın özne fikrinin basit tekrarına dayandığı söylene-

515

mez (Payne, 201 2 ; Zaytoun ve Ezekiel, 201 6; Predelli vd., 201 2).

KIZKARDEŞLIK VE FEMİNiST DAYANIŞMA

51 6

Türkiye'de femi nistler 80'1 i yıl lardan baş­ layarak kızkardeşlikten sıkça söz etmese­ ler bile "kadın dayanışmasınnı her fırsat­ ta vurgulad ı lar. Bu kavram; kızkardeşliğe benzer b i ç i mde kad ı n ların patriyarka karşısında ortak bir direniş hattı oluştura­ bilmeleri ihtiyacına karşı l ı k gel iyordu. "Kadın dayanışması" çevresi ndeki dene­ yimler, farklı ezilme biçimleri ile yüzleş­ me sağladı. Ne kad ın dayanışması ne de kızkardeşlik önsel olarak varsayı labi lirdi, tartışma, müzakere politik inşa süreçleri· nin bir parçasıydı . lstanbu l'daki "Kadın lar! Dayağa Karşı Dayanışmaya ! " Kampanyası ( 1 987), ge­ niş ve yatay bir örgütlenmede çok sayıda kadını bir araya getirdi. Ardından oluştu­ rulan dayanışma ağları, erken dönem kız­ kardeşl i k yazınına benzer şeki lde güçlü bir ortaklı k duygusunu yansıtıyordu. "Dö­ vülen kadı nlar" yal n ız deği ldi, nonların direnmelerine yardımcı ol mak" gereki­ yordu, çünkü "dayak sorunu hepimizin sorunu"yd u (Sosyal ist Feminist Kaktüs, 1 989). Önce bu ağlarda başlayan birey­ sel dayanışma örnekleri, Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı ve Kadı n Dayanışma Vak­ fı'nın kuruluşu i le birlikte sistematik nite­ l i k kazand ı . Giderek Türkiye'nin çeşitli bölgelerine yayılan dayanışma merkezle­ ri gön ü l l ü ler arac ı l ığıyla şiddete maruz kalan kadınlar için düzenl i destek faali­ yeti yürütmeye başlad ılar. Erkek şiddetini besleyen toplumsal mekan izmalara ve devlet kurumlarına yönelttikleri eleştiri­ ler, şiddete maruz kalan kadınlarla kuru­ lan i l işkinin "karşıl ıklı" niteliğine yapılan vurgu, bireysel dayanışmanın politik yö­ nü ne işa ret ediyordu (Roshanrava n , 201 4; Scholz, 2008; Dean, 1 995). Bunun bir •yardım# i lişkisi olmadığı, "korumacı1 ı k" yeri ne kad ı n l ar ı n şiddete rağmen

ayakta kalma güçlerinin ortaya konuldu­ ğu, deneyimlerin paylaşı mının ve birbi­ rinden öğrenmeni n hedeflendiği sıkl ıkla belirtildi (Al:ııska, 2008 : 1 77; Ekal, 201 2 : 5-1 6). Benim d e Mor Çatı gönüllüsü ola­ rak içinde yer aldığım bu süreçte bireysel dayanışmanın sarsıcı etkileri oldu. Kadın­ ların şiddet deneyimleri ni paylaşmaları, duygu ların açığa çıkması, çoklu ezi l me biçimlerinin tanınması bi linç yüksehme­ ye benzer bir işlev gördü. Feminist daya­ nışman ı n temel leri nden biri sayılan ve birbi rini etki lemeyi, buna açık ol mayı, her karşılaşmada kend ini yeniden göz­ den geçirmeyi, dönüştürmeyi barındıran ( l ugones, 2 0 1 O: 7 5 5 ; Roshanravan, 201 4) ilişki lenme biçimleri doğurdu. Bu merkezler faaliyetlerini, neoliberal politi­ kaların giderek daha fazla açtığı sosyal hizmet boşluklarını doldurmak zorunda kalma, "dayanışmanın" pol itika değil de bir "iş" haline dönüşmesi riski altı nda yü­ rütmeye devam ediyorlar. 90'lı yı l lardan itibaren kadınların Kürt, Müslüman, sosyal i st, LBTI ya da parti kimlikleri ile feminist pratiğe katılımı, da­ yanışma pol itikası nın alanını genişletti. 1 997'de kurulan KADER "her partiye eşit mesafeden olduğunu açıklayarak fark l ı partilerden kad ı nları bir araya getird i , yaygı n b i r örgütlenme a ğ ı oluşturd u . 1 997'de Pazartesi dergisinin çağrısı i l e ls­ tanbul'da toplanan 8 Mart platformunda feministlerle sosyalist ve Kürt hareketin­ den kadı nlar buluştular. Bu platforma bir süre sonra LGBTI+ örgütlenmeleri de ka­ tıldı. Her grubun kendi önceliklerine ağır­ lık vermesi, kimi zaman diyalog yolunun tıkanması ya da ortak söz kurmaya çalışır­ ken feminist sözün geriye düşmesi sorun oluşturdu (Karakuş, 201 1 ). 2001 yı l ı nda kurulan Amargi, "farklılıklarla bir arada o l m ay ı " merkez i n e a l ı rken (Öza k ı n , 201 2 : 382) b u savı pratikle i lişkisi içinde tartışabilmeyi hedefledi. Amargi Dergi n i n ilk sayısında aralarında dindar kadı nların bulunduğu çok sayıda yazar başörtüsü ve özgürlük konusunu etrafl ıca ele aldılar.

Mor Çatı, Kadın Dayanışma Vakfı ve Kamerin öncülüğünde Türkiye'nin çeşit1 i yerlerindeki daya n ı şma merkez leri 1 998'de kendi aralarında bir i letişim ağı oluşturdular. Her yıl bir ya da iki kez dü­ zenlenen kuru ltaylar aracıl ığıyla kad ına karşı şiddetle mücadelede ortak pol itika bel irlenmeye çal ışıldı. Mill iyetçilik konu­ sunda yaşanan hararetli tartışmaları n ar­ dından kurultaylarda umill iyetçi ve mill­ tarist söylem ve eylemlerden uzak durul­ ması, başta cinsiyet ayrı mc ı l ığı olmak üzere etnik köken, i nanç, yaş, engel lilik ve cinsel yönelim aymncıl ıklarına karşı farkındal ık gel iştiri lmesi" ilkeleri benim­ sendi . Bölge ve büyüklük farkl ıl ıklarının katıl ımcı lık önünde engel oluşturmaması için örgütlenme sü reç leri nde eşitl ikçi mekanizmalar denendi (Ekal, 201 2). En genel anlamıyla ortak talepler te­ mel inde direniş olarak femin ist dayanış­ ma (Scholz, 201 5; Kolers, 201 6: 50) yasa değişiklikleri için yapılan kampanyalar ya da cinsiyetçilikle milliyetçil iğin, sava­ şın, her türlü ayrımcılığın iç içel iğini vur­ gulayan Arkadaşıma Dokunma, Birbiri­ mize Sahip Çıkıyoruz, Barış için Kadın Girişimi gibi platformlar aracıl ığıyla da deneyimlendi. Çoğulluğun gözetildiği bu tür bir dayanışma i l işkisi, güç eşitsizlikle­ ri nin sorgulanmasına izin verdi, uyuşma gibi uyuşmama olası l ığını da açık tuttu, politik bir kızkardeşl ik için imk3n yarattı.

ÜÇÜNCÜ DALCA KIZKAllDEŞLIKTEN N/ç/N VAZGEÇMEDll Bu yazıda kızkardeşliğin tarihsel izlerini sürerken dalga metaforundan yararlanı­ yorum. Bunun birkaç nedeni var. Önce­ l i kle Türkiye'de de aktivistler arası nda İkinci Dalga oldukça yaygın, Üçüncü Dalga ise daha seyrek olarak ku llanılı­ yor. Femin ist kuramı aktivizmle birlikle düşünürken bu adlandırmaları görmez­ den gelmek kolay değil. Dalga metaforu­ nun güçlü yanları; işaret ettiği kabarma·

51 7

1998 yılından beri her yıl düzenlenmekte olan Kııdın Da(ya)nıpna Merkezleri ve Sıtınaklar Kurultaylan en geniş platformlardan biri. n ı n hareketlerin yü ksel iş dönem leri n i karşı laması, aktivizm ve kuramı birl i kte ele alabi l me fırsatı yaratması, zamansal­ l ı k bar ı n d ı rması ve bu zamansa l l ı ğın doğrusal bir ç izgi oluşturmak yeri ne iç içe geçen akımları, sönümlenmeleri, ye­ n iden canlanmayı kapsayabi lmesi . Her dalganın kimi zaman bel l i bir tür femi­ nizmle özdeşleştirilmesi ve birbirleri ile karşıtl ı k i ç i nde kon u m land ı r ı l ması bu metaforun zayıf yanlarından biri. Ancak femi nist tarihi on yıllık dönemlere ayıra­ rak yapılan çal ışmalarda da kampanya­ lar, kurumsallaşma, projecilik dönemleri gibi etiketlerden kaçı n mak gerekl i olu­ yor. Homojen tanımlanmamış, ü l ke ko­ şullarını dikkate alan, içinde çeşitl i eği­ l i m leri barı ndıran, yen i eği l i mlerin de kend i leri n i adland ı rmalarına yer açan dalga anlatısı feminizmin geçmişi ve bu­ ııürıü arasında bağ kurmanın h313 bir yo­ lu olarak görü leb i l i r ( Dean ve Au ne, 201 4; Evans ve Chamberlain 201 4; Sc­ huster, 201 7). Bu tür bir dalga anlatısı fe-

518

minizmin geçmişten bugüne taşıdığı kav­ ramlardan biri olan kızkardeşliği de an­ laşılabilir kılar. ikinci Dalga'n ı n 80' 1 i yıl ları n hemen başında küçük grup ve yayınlar aracıl ığıy­ la ortaya çıktığı gen iş kabu l görmesine karşın, Üçüncü Dalga konusunda çok da­ ha fazla bel irsizlik bulunuyor. Bunun ol­ dukça kışkırtıcı olduğu söylenebil ir. Ka­ dınların 70'1erden bu yana karşı karşıya olduğu sorunlarda ve feminizmin çözüm önerilerinde çok büyük değişikliklerin ol­ maması ikinci ve Üçüncü Dalga arasında­ ki ayrımı güçleştiriyor, Üçüncü Dalga'nın anahtar konularını ikinci Dalga ile ilişkili hale getiriyor (Budgeon, 201 1 : 3-4). Bunu göz önünde bulundurarak Üçüncü Dalga için kesin bir tarih aral ığı belirlemek yeri­ ne kızkardeşlik kavram ının kullanımında genişlemeye yol açan bazı eğilimlere işa­ ret etmek daha uygun görünüyor. Üçü ncü Dalga'n ı n ayırt ed ici yönleri aras ı nda günde l i k hayat ı n i ncelt i l m i ş eleştiri leri, dij ital kaynakları n d a yard ı­ m ıyla kişisel an latı ların yaygı n l ığı, bu yol la kadın deneyimleri ndeki farklılıkla­ rın altı n ı n çizilmesi yer al ıyor (Snyder, 2008; Kempson, 201 5 ; Aune ve Holyo­ ak, 201 7). Blog, twitter, facebook gibi di­ jital kanallar feminist eleştiriye geniş bir alan yarattı, bu eleşti ri n i n hayatlarına değdiği noktada genç kadınlar feminizme daha duyarl ı hale geldi ler. 8 Mart, 25 Ka­ sım gibi eylemlerde isyanını dile getiren, feminist kolektivitelerin parçası ol masa bile bu kolektivitelerin çağrılarını duyan, harekete geçen geniş bir kesim mevcut. Mor Dayanışma ve Kampüs Cadı ları'nın sosyal medyada nkızkardeşlikn üzerinden yaptıkları eylem çağrı ları bu kesime yö­ nel ik.3 Kızkardeşlik, Üçüncü Dalga'da fe­ minist kolektiviteler ile farkındal ığı yük­ sek kadınlar arasında sürekli l i k istemeyen oldukça gevşek bir bağı adlandırıyor. Üçüncü Dalga'nın bir başka yönü, ge­ niş alanlara yayılmış fem i n ist örgütlen­ melerin kend i araları nda olduğu kadar diğer muhalif gruplarla da temasının yo-

ğunlaşması (Snyder, 2008; Evans, 201 6). Artan etki leşim cinsiyetçil iği, kapital izm, heteroseksizm, m i l l iyetçilik gibi sistem­ lerle birl ikte düşünmeye zorluyor, femi­ nistlerin başka muhalif gruplarla somut bir talep etrafında sürekl ilik taşımasa bile ittifak oluşturma stratej isini tartışmaya açıyor. Bu pratik içinde Hkızkardeş l i k" farkl ı gruplarda yer alan kadınların birbi­ riyle kesişen talepleri için yaptıkları ortak eylemlere adını veriyor. 201 4'te Kobane'de IŞID saldırıları ile karşı karşıya bulunan kadınlarla dayanış­ ma amacıyla yapılan kampanyanın hedefi Hkızkardeşlik köprüsü" kurabilmek oldu. Kaos-Gl'nin i nternet sitesi nde yer alan haberde n kızkardeşliğin sadece bir kan bağı olmadığı, birbirini anlamak, derdine ortak olmakn anlamı taşıdığı, bu köprü­ nün "ortak yaşam kurduracağı" ifadesi yer aldı .4 201 7'de merkezi Fatih'te bu lunan Kadına Şiddete Karşı Müslümanlar İnisi­ yatifi'nin dindar femin istleri de kapsayan bu luşmasında "Karşı Mahal/e'/erden kız­ kardeşler. . . aynı söz etrafında buluşabil­ menin heyecanıylan şiddetle nasıl başa çı­ kabilecekleri ni tartıştılar. s Ankara Kadı n Platformu, farklı kadınlık deneyimleri ara­ sında "kızkardeşlik köprüsü" kurabilmek için Temmuz 201 8'de Flormar'da greve çıkan kadın işçi lere destek verdi.' Karşı lıklı etkileşim, karma örgütlenme­ lerdeki kadınların bu kurumlara yerleşmiş erkek egemen l iğini daha fazla sorgula­ malarını sağladı. Birçok kadın hem feminist gruplarda yer al ıyor hem de karma örgütlerle bağlarını sürdürüyor. Onlar ta­ rafı ndan yi nelenen kızkardeşlik çağrısı ayn ı zamanda bu örgütlenmeler içi nde sık sık parçalanan kadı n dayanışmasını yen iden kurab i l me, kend i aralarındaki i l i ş k i l e r i n değers i z l eşti r i l mesine, e r i l normların egemenl iğine karşı güç birl iği oluşturabi lme ihtiyacını ortaya koyuyor. Üçüncü Dalga'da kızkardeşliğin ken­ disine yer bulduğu bir başka alan ulus ötesi ağlar (Tuncer, 201 1 ). Büyüklükleri ve kaynakları çeşitli kadın örgütlenmele-

'

..

rini bir araya getiren buluşmalarda kız­ kardeşlik, feminizmin gerektirdiği yatay­ l ığı ima ediyor. U luslararası sözleşmele­ rin takibi, bilgi ve deneyimlerin paylaşı­ mı amacıyla yapılan elbirliği, #kü resel bir kızkardeş l i k" tahayyü lünü besl i yor (Predel l i vd ., 201 2; Yu, 2009). Ku i r yaklaşım kadın kategorisine i l iş­ kin çarpıcı soruları ile Üçüncü Dalga'yı kuramsal olarak beslerken Nkızkardeşli­ ğin" heteroseksist kurgusunu da bozdu. Türkiye'deki i l k lezbiyen kadın örgütlen­ mesi "Venüs'ün Kızkardeşleri" adını ald ı . 1 99S'te kurulan v e sayılarının 1 0-1 S kişi olduğu nu bel i rten grup üyeleri 2002'de "artık birl i kte hareket etmed ikleri, aynı amaçları paylaşmad ı k l a r ı " i ç i n Kaos­ Gl'yi destekleme kararı aldı lar.7 Amar­ gı"nin düzenlediği "Transfeminizm" söy­ leşisi nde Gülkan Noir ile Al igül "kardeş­ l i k ve arzuya aynı anda i m kAn tanıma deneyimine" dikkat çektiler: "Fransız Devrimi'ndeki 'eşitlik, özgür­ lük, kardeş l i k' sözü ndeki kardeşl iğin, Fransızca erkek kardeşlik olduğunu çok iyi biliyoruz. Onun karşısına inşa ed i len kızkardeşliğin de bir tür namus sözü, bir tür lezbiyenfobi içerd i ğ i n i b i l iyoruz. Ama bu kardeşl i k söylem ini oluştururken biz bi rbi rini arzulayan kardeşleriz. Biz

enseste karşı değil iz, eşitler arasında en­ sesti ve ci nsel l iği savunuyoruz . D i key olandan, yani baba ve anne otoritesin­ den bahsetmiyoruz. Dolayısıyla kardeşli­ ğe ve arzuya aynı anda imkAnı olan bu deneyime ben kendi adıma queer diyo­ rum" (Noir, 201 2 : 283).

SONUÇ Bu yazıda ulaşabildiğim metinler aracılı­ ğıyla B irinci Dalga'dan itibaren kızkar­ deşliğin yolcu luğunu, geçirdiği anlam de­ ğişim leri n i ele ald ı m . B i rinci Dalga'da m i l l iyetç i l iğin getirdiği s ı n ı rlara karşın, kadınları eğitim ve çalışma hakkı için di­ renmeye çağıran kızkardeşlik, ikinci Dal­ ga'da politik dayanışma perspektifi içine yerleşti . Beauvoir'ın izinde kadınlığı "do­ ğallaştırmayan", eylem amaçlı birliktelik­ lere vurgu yaparak ayakta kaldı . Günü­ müzde femin ist kolektivitelerle daha gev­ şek i lişki kuran kadınları içine alan kap­ sayıcıl ığı ya da grupların birbirleriyle pek de sıkı olmayan dönemlik il işkilerini ad­ landırması onu zorunlu bir bağ olmaktan çıkarıyor, uyuşma kadar uyuşmamaya da açık tutuyor. Her durumda "kızkardeşlik" patriyarka karşısında bir arada olman ı n sevincini ifade etmekten vazgeçmiyor. CJ

D i PNOTLAR *Yol arkadaşlığı" kolektif bağl ı l ı kları ad­ landırırken bugün de kullanılmakta, ancak feministler bakımından cinsiyetlendirilmiş bir yakınlık olarak kızkardeşliğin yerini al­ dığı söylenemez. 2

http://recel-blog.conVkizkardesl i k-ama-ki­ min-ici rı/ (erişim 20.1 1 .201 9).

3

201 6'da Mor Dayanışma'da bir araya ge­ len kadınlar, aralarında "kız kardeşlik ba­ ğı" olduğunu belirterek *Kızkardeşlik yaşa­ tır, kadın dayanışması güçlendirir" sloganı­ nı benimsed i ler. (https ://www .facehook. com/MorDayanisma) [E. T: 08.06.20 1 9 1 . Kampüs Cadıları "kızkardeşler" için sosyal medya üzerinden çeşitli vesilelerle eylem çağrısı yaptı lar. (lıttps://twitter.con\lkam-

puscadilari) (erişim 08.06.201 9). 4

*Kızkardeşlik köprüsü Suruç' a gidiyor", http://www . kaosgl .org/sayfa.plıplid= 1 83 56 (erişim 07.06.201 9).

S

*Karşı Mahallelerden Kızkardeşler, lıttps:// catlakzemin.conVkarsi-malıal lelerden-kiz­ kardesler-fatilı-kadikoy/ E. T: 07.06.201 9]

6

*Flormar Direnişi n i n 77. Günü", lıttps:// ekmekvegul .net/gundem/flormar-d irenisi­ nin-77-gunu-ankara-kadin-platformu-di re­ nis-alaninda (erişim 07 .06.201 9). Engindeniz, idil (1 O Mart 201 3), "Her ka­ dın, kadın olarak doğmak zorunda değil­ d i r ! " , Kaos-G L, http ://kaosgl.org/sayfa. phpllds l 3703 (erişim 07.06.201 9).

51 9

Alanlardan Üniversitrye Feminist Yöntemin Seyri Uzerine Kısa Bir Tartışma BURCU ŞENTÜRK

. T

oplumsal hareketliliklerle doğan ve kaderi de yine onlara bağlı olan pek az akademik bilme yolu vardır. Bilimsel araştırmalara özg\1 bir yöntem mi, yaklaşım mı , epistemolojik bir çıkış noktası mı yoksa sahada kullanı­ lacak araçlar sunan bir teknikler bütünü mü olduğu hala kafa karıştıran feminist metodoloji de bunlardan bir tanesidir, iyi ki de öyledir. Feminist yöntem aslında sosyal bilimlerde konunun ele alınma bi­ çimi temelinden yükselerek bir dizi birbi­ riyle yakından ilişkili olan soru sorma, veri toplama, araştırma etiği, sonuçlann yazımı, paylaşımı ve kullanımım kapsa­ yan uınalumatı" bilgiye dönl1ştürme süre­ cini anlatır. Araştırmacılara araştırmanın sorusunu oluşturmaktan sahadaki teknik bilgiye kadar geniş bir çerçevede bir nevi kılavuz sunma potansiyeli taşır. Feminist metodolojinin sunduğu bu kılavuz net sı­ nırlarla ve değişmez kurallarla biçimlen­ mez, takip edilmesi zorunlu bir dizi uya­ pın/yapınayın" listesinden ibaret değildir. Aksine, sürekli tartışmalarla ve her araş­ tırmada sınırlan sürekli değişen, cevap­ lardan ziyade sorulan sorulara getirilen farklı yaklaşımlan içeren ucu ve ôn\1 açık bir bilgi havuzudur. Üniversitenin de diğer kurumlar gibi feminist hareketin odağına yerleşmesiyle toplumsal cinsiyet meseleleri ve ataerki-

nin üniversitelerde eleştirel bir bakış açı­ sıyla sorunsallaştmlmasının yolu açıldı; açılan bu yolda ilerleyen araştırmacılar farklı disiplinlerde kadınlann deneyimle­ rinin, bedenlerinin, hikayelerinin ve emeklerinin yok sayıldığım görerek/gös­ tererek görünmeyenleri görünür kılacak bir bilgi üretme imkanının peşine dl1ştl1ler. Bu noktada feminizmin sosyal bilim­ lerde egemen olan pozitivist yönteme en ciddi eleştirileri getiren akımlardan bir tanesi olarak itibar gördüğü söylenebilir. Doğa bilimlerinden ödünç alınarak top­ lumsal hayattaki olgu ve olaylan anlama­ ya yönelik güçlü bir kavramsal çerçeve ve teknikler seti sunan pozitivizm, araştıran araştınlan ikiliğine, bilim insanının ve bu açıdan yöntemin nesnelliğine dayanır, açıklama, anlama ve tahmin etmeyi öngö­ rür, kısacası toplumbilimini doğa bilimle­ rine yakınsatmaya çalışır. Pozitivizme karşı geliştirilen eleştirinin en önemli ayağını ise temelleri Marx'ın filozoflara dünyayı değiştirme görevini hatırlattığı satırlara uzanan eleştirel araştırma yön­ temleri tartışmalanndan beslenen femi­ nistlerin, araşomıacıların temel görevinin dünyayı değiştirecek bilgi birikimini be­ raber üretmek noktasına yapuklan vurgu oluşturur. O halde feminist metodoloji için tanımlanması muhtemel esas ilke bil­ gi üretme amacı ve üretilen bilginin kul-

A L A N L A R D A N

O N I V E ll S I T E Y E

lanım biçimleriyle doğrudan alakalıdır ve bir metodolojiye mor rengi katan güç iliş· kilerini ortaya çıkarmayı ve bu ilişkilerle ezilenler lehine mücadele etme yolunda kullanılması olası bilgi üretmeyi hedefle­ mektir. Dönüştürme ve mücadele etme hedefi, pozitivizmin nesnellik ve bilim in­ sanına atfettiği temel özelliklerin de eleş­ tirisini beraberinde getirmektedir. Cam fanusta yaşamayan bilim insanlan da up­ kı diğer insanlar gibi birtakım güç ilişki­ leri içinde sosyalleşirler ve bunlar sonu­ cunda sahip olduklan değerler, ideoloji· !er ve ilkeler yapma, görme ve üretme bi­ çimlerini etkiler. Halihazırda aslında bili­ min kendisi politik ve her araşurma ideo­ lojikken (Letherby, 2003), bir anlatı an­ latuklannın yanı sıra anlatanın kim oldu­ ğunu da ortaya koyarken ( Clough ve Nutbrown, 2002; Ramazanoğlu ve Hol­ land, 2002) araştırmacının kimliği ve araştınlan meseleyle ilişkisi önem kaza­ nır. Feministler araştırmacının sordugu sorudan başlamak üzere dönüştürme gö­ revini bilme biçimlerinde saklı tutar, bi­ limsel etiğin bir gerekliliği olarak araştır· macının kendisini anlatmasını Önemser ve bilgi üretmede kullanılacak yöntemin

F E M i N i S T

Y Ô N T E M I N

S E Y R i

de dönüştürme hedefine hizmet etmesi gerekliliğine işaret eder. Ne yazık ki hiçbirimizin elinde dokun­ dugıımuz zaman ataerkiyi yerle bir ede­ cek güce sahip sihirli değnekler bulun­ muyor, ancak yine de sesi duyulmayanın sesini duyurabilecek ve eşitsizliklerle mücadelede kullanabilecek araçlar geliş­ tirebilecek imkanlara sahibiz. Var olan yöntemsel araçlann feminist düşüncenin karşı çıktığı ikiliklere dayanması, kadın deneyimlerini sessizleştirmesi sebebiyle feminist araştırmacılar epistemolojik çı­ kış noktalanyla uyumlu olarak kimi za­ man kadınlar arasında karşılıklı bilinç yükseltmeye dönüştürebilecek bir araca bile dönüşen farklı yöntemsel araçların arayışına girmiştir. Hangi tür veri topla­ ma tekniğinin feminist araştırmalara uy­ gun olduğu konusundaki tartışma ise hala devam etmektedir. Bu tartışmada ni­ cel araştırma yöntemleri araştıranın araş­ tırma sürecinden kopanldıgı, toplumsal olarak inşa edilmiş ikilikleri yeniden ürettiği ve bu haliyle "erkek halini" tem­ sil ettiği iddiasıyla feminist araştırmalar için uygun olmadığı öne sürülürken (bkz. Maynard, 1994; Kümbetoğlu, 2015:

Feminist mücadele kadınların ortaklıklıırı lı.mltır Jıırklı ılerıeyimlerinin de biraraya gelmesiyle mümkün.

521

M

Aynur İlyasoğlu E B R U SOYT E M E L

N

z

M

sonra çalışma odasına geçer sevdiği­ miz şarkılardan birer ikişer d i n ler, ra­ porları, makaleleri çal ı şmaya başl ar­ d ı k . Saatlerce b i r l i kte ç a l ı şt ı ğ ı m ı z , yazd ığımız bu gün lerde sabah çal ış­ ması n ı n ard ı ndan mola vermek için ba hçeye ç ı kt ı ğ ı m ı zda bana tek tek

Ay n u r l l yasoğ l u i l e i l k ta n ı ş m a m 1 996-98 yıl ları arası nda Mimar Si nan Ü n i vers i tesi Sosyo loj i Böl ü m ü ' nde verdiği Türk Sosyoloj i Tar i h i l i sans dersleri sırasında oldu. Sosyoloj i eği­

522

ti m i n i n son senes i n e kadar T ü r k i ­ ye'deki sosyoloj i k ça l ışmaların geç­ mişine dair hiçbir fikri olmayan bizler için Aynur Hoca' n ı n dersi sosyoloj i k tartışma ların kendi yaşadığımız ü l ke içi ndeki gel işimini, farkl ı dönemlerde sosyal b i l i mci lerin dert ed i ndiği me­ seleleri, araştı rmaları nı öğrenmek aç ı­ sı ndan bul unmaz bir fırsat oldu. Son­ rak i y ı l larda tari hsel sosyo loj iye ve sözlü tarihe olan i lgim nedeniyle Ay­ nur Hoca' n ı n Marmara Ü n i versitesi İ n g i l izce i ktisat Böl ü m ü ' nde verdiği seçmel i dersleri tak i p etmeye başla­ dım ve onun 2000-2006 y ı l ları ara­

bahçesi ndeki çiçeklerini gösterir, soh­ betlerim izde geçmiş günlerden, Emir­ gAn'a ve Ayva l ı k'a olan sevgisi nden, Boğaz'da geçen çocukluk yıl ları ndan, Boğaz içi, Marmara ve Essex Ün iversi­ teleri'ndeki y ı l ları ndan, Kad ı n Kütüp­ h a n e s i ' n i n k u r u l m a sü reç lerindeki sancı lardan, ama en çok da akademik hayat ı n c i l veleri nden, akadem i k ya­ şamda d i kkat ed i l mesi gereken şeyler­ den bahsederd i . Ayn u r Hoca 1 9941 998 y ı l ları aras ı nda Kad ı n Eserleri Kütüph anesi ve B i lgi merkezi Vak­ fı'nda Genel Kurul, Yönetim Kuru lu, Denetleme Kurulu üyesi olarak yer al­ dı, Vakfı n 1 92 3 öncesi doğmuş farklı mesleklerden kad ı n larla yapı lan sözlü tarih projesinin ekibi nde yer almış ve bu proje kapsa m ı nda Sare Okçu ve G ü ltekin Ağaoğl u i l e sözlü tarih gö­ rüşmeleri yapm ıştı . Onun söz l ü tarihe

sı nda yaptığı araştırmalarda araştırma

i lgisini, yaşam an latı ları n ı sosyoloj i ­

asista n ı ol arak ç a l ı ştı m . Bu y ı l larda

nin merkez ine a l a n yaklaşı m ı n ı asl ı n­

birl i kte çal ıimak için bazı haftalar ne­

da i l k baskısı 1 994 y ı l ı nda yayı n lanan

redeyse haftada i ki-üç gün sabahtan

Türkiye'deki islamcı kad ı n kimliğinin

E m i rg3n'daki evine giderd i m Aynur

gel işimini ele alan Ôrtülü Kimlik kita­

Hoca'nın. Önce kahveleri mizi yapar

bında da görüyoruz (llyasoğlu, 1 994).

61-63), feminist araştırmacılann (benim de dahil olduğum) bir kısmı için bu yak­

sonraki satırlarda değinileceği üzere fe­ minist metodolojinin genel olarak nitel

laşım herhangi bir veri toplama tekniğine bağlı değildir (Pini, 2002: 340; I...etherby, 2003; 4, Ramazanoğlu ve Holland, 2002: 15). Zira feminist yöntem veri toplama tekniğinin ötesine uzanır ve konuyu ele alma, soruyu sorma ve araştırma amacını kurgulama biçimimize dayanır. Ancak

veri toplama tekniğine dayanarak hazır­ lanan araştırmalarda kullanıldığı hatta bir nitel araştırma yöntemi olarak ele alındığına sıklıkla tanık olunmaktadır. Feminist çalışmalann nicel yöntemlere dayanan bilgi ılretlmine mesafeli durması ılzerinde düşılnıllmesi gereken bir nokta-

A L A N L A R D A N

O N I V E R S I T E Y E

F E M i N i S T

Y ô N T E M I N

S E Y R i

lsl3mcı kad ı nların k i m l i k oluşum sü­ reçlerine seküler-lslimcı kutuplaşma­ sının dışında bir yerden bakab i l men in yol larını arayan bu çal ışma, bu ku­ tuplaşmayı aşmanın yol larının kad ın­ ların yaşam h i kayeleri n i d i nlemekten, anl amaktan geçtiğ i n i çünkü kad ı nla­ r ı n g ü ç l e n m e l e r i n i n o l a n a k l a rı n ı n günde l i k yaşamda o l uşan tutu m l ar, tepkiler, iti razlar ve değerler sistemle­ riyle gerçekl eşeceğ i n i a n l atıyord u . 2000'de Ôrtülü Kimlik 'in üçüncü baskısı i ç i n yazd ığı önsözde Ayn u r

523

Hoca kad ı nların güçlenmesi n i n yolu­ nun, #toplumsal ölçekl i siyasal proje­ ler içi nde tan ımlı, güvenl i bir kimlikle donanman ın, temsil iyetin, konumlan­ manın içinden değ i l , kend i leri n i ger­

Aynur llya1otlu

çekleşti rebi l meleri n i n önündeki en­ gel leri fark etmeleri nden, enerj i leri ni

araştırması yaparak yapmanın, o böl­

kend i leri n i var edecek mecralara akıt­

gen in bel leğin i ve bilgisini taşıyan in­

man ı n yol l arını bul maktan geçtiğinin

sanları bulmanın, insan ların kaybolan,

görebi l men i n önem i nden bahsediyor

dikkate alı nmayan ya da di nlenmeyen

( İ l yasoğ l u , 1 994, 2 000 : 20). Yaşam

hikayeleri ni din lemen in, kaydetmen in

a n l atı l a r ı n a öze l l i k le de kad ı n l a r ı n

ona verdiği heyecanı birl i kte çal ıştığı­

anlatı larına veri len önem in Ayşe Du­

mız hemen her projede gördüm.

rakbaşa ile yazd ıkları toplumsal cinsi­

B i r l i kte ça l ı ştığı m ı z i l k araştı rma

yet kimli kleri n i n Türkiye'de Cumhuri­

Aynur Hoca' n ı n Marmara' da l ngi lizce

yet dönemi ndeki kuru l ma aşamaları­

i ktisat Böl ü m ü ' nde üçüncü sınıf öğ­

na baktıkları çal ışmada da devam et­

renci leri ne seçmel i ders olarak verd i­

tiğ i n i görüyoruz (Durakbaşa ve l l ya­

ği #Ekonom i k Gel işme ve Toplumsal

soğlu, 2001 ).

Değişme ı ı ı n (Econom ic Development

Sosyoloj i k çalışmaları masa başı nda

and Soc i a l Change 1 1 1 ) dersi kapsa­

deği l , ampirik veri ler toplayarak, saha

m ı nda 2000-2001 yılları arasında ar-

yı teşkil etmektedir zira kadınların dene­ yimlerine ve toplumsal cinsiyet eşitsizlik­ lerine dair pek çok alanda sayısal verile­ rin eksikliği (bkz. Kiimbetoğlu, 20 15)

ma tekniklerini gerektirebilmektedir

var olan eşitsizliklerin ortadan kaldırıl­ masına yönelik talep üretmede önemli

kadar sıklıkta erkek şiddetine uğradığını

bir sıkınuyı oluşturmakta, aynı zamandı söz konusu bu eşitsizliklerle ilgili çeşitli sorunsallar birbirinden farklı veri topla-

(Westmarland, 2001 ) . Basitçe örnekleye­ cek olursak, kadına karşı şiddetle müca­ dele ederken kadınların ne kadarının ne bilmemiz kadınların bu şiddeti nasıl de­ neyimledikleri kadar önem arz eder. Türkçe literatürde henüz karşılığını bula­ mıyoruz lakin nicel yöntemlere dayalı

M

524

N

z

ka p l a n ı o l u şa n ve 2 0 0 1 -2003 y ı l l a r ı

lerden küçü k bir yaşam anlatısı arşivi

a ra s ı n d a T Ü B İ T A K k a t k ı s ı y l a s a h a

oluşturduğu için lstanbul Musevi Ce­

a ra şt ı r m a s ı y a p ı l a n F e n e r- B a l a t v e

maati 'ne küçük bir sözlü tarih arşivi

H asköy'de yaşa m ı ş M u sevi ve M ü s l ü ­

olarak veri l d i . Fark l ı metodoloj i lerin

m a n top l u l u k l arla yaptı ğ ı m ı z söz l ü ta­

ku llanıldığı bu çalışma tam bir ekip

r i h araştı r m a s ı yd ı . Bu a ra şt ı rma kap­

çalışmasıyla tamamland ı . Çal ışmaya

s a m ı nda bu bölgelerde yaşa m ı ş veya

katı lan öğrenci ler; araştırmanı n plan­

( o y ı l l a r d a ) h a l e n y a ş a m a kt a o l a n

lanma aşamasından, saha araştırması­

fa r k l ı sosyo-eko n o m i k k es i m l e r d e n

na, saha araştırması sı ras ı nda yaşa­

M ü s l ü m a n ve M u s e v i top l u l u k l a rda n

nanlarla zorlukları aşmak için veri len

top l a m 60 k i ş i i l e h e r b i r i en az 4 5

kararları n a l ı nması ndan, çal ışman ı n

d a k i ka s ü r e n yaşam tari h i söz l ü tar i h

seyri nde a l ı nan y e n i kararlarda ve

görüşmeleri yapt ı k . B u araşt ı rma ayn ı

hatta a n a l i z aşa m a l a r ı nda f i k i rleri

z a m a n d a b ö l ge n i n i kt i sat tari h i aç ı ­

önemsenen araştı rmacı lar olarak ka­

s ı n d a n ö n e m l i b i r ta r i h e s a h i p o l a n

tıldı lar. Bu çal ışma o yıl larda akade­

B a l at Çarş ı s ı ' n ı n d ü n ü v e b u gü n ü n ü

m i k çal ışmalar hakkında oldukça sı­

i ncelemeyi hedefl iyord u . B u kapsa m­

nırlı bilgi leri olan bizlere sosyoloj i k

da Balat Çarşısı'nda Leblebici Sokak,

bakışın ol uşmasında v e kurgu lanma­

Lapç i n l e r Sokak, Vod i n a Caddes i ,

sı nda, görüştüğümüz kişilerin hayat

Ayan Caddesi ve Mürsel Pasa Cadde­

h i k�yeleri n i n, deneyim leri nin toplum­

si'nde Aynur Hoca ile ayn ı böl ümde

sal olana nasıl bağland ığını gösterme­

çal ı şan Mahmut Tekçe' nin desteği ve

si aç ı s ı n d a n çok önem l i o l d u . B u

dört kişi l i k öğrenci grubuyla toplam

araştırma hepi mize saha araştı rması

96 esnaf ile anket çalı şması yap ı ld ı .

yapman ı n zorl ukları n ı n yan ı sıra, es­

Anket söz lü tarih kayıtları ndan farkl ı

nek ve zorl uklara adapte olabi len tü­

(inductive)

olarak o bölgenin ve mahal leni n eko­

mevarımsal

nom i k değişimini, esnafı n ve ekono­

ması tasarlayabi l menin önem i n i gös­

m i k faa l i yetlerin profi l i n i ç ı karmayı

terd i . Araştırma süreci n i n sabit ve de­

saha araştır­

hedefl iyordu. Saha çal ışmas ı n ı n ikinci

ğişmez değil tam tersine öğreten, ya­

yı l ı nda projede h a l i haz ı rda çal ışan

ratı c ı b i r sü reç olduğunu öğrend i k .

öğrenci lere, Aynu r H oca' n ı n ders i n i

Çalışman ı n sonuçları TÜB ITAK'a ve­

a l a n yeni 3 . Sınıf öğrenci leri de katı l­

ri len raporları n yan ı sı ra, çeşitl i aka­

dı. Bu çal ışma kapsa m ı nda Musevi

dem i k yay ı n larda, özel l i kle de Tarih

görüşmec i lerle yaptığ ı m ı z görüşme-

Vakfı tarafı ndan bas ı l an söz l ü tari h

araşurmalann toplumsal cinsiyet eşitsiz­ likleriyle mücadelede kaynak teşkil ede­ bilecek feminist araştırmalar olmasının imkan ve yollarının sunulduğu Onemli gOncel metodolojik tartışmalar mevcut­ tur (bkz. Scott ve Siltanen, 201 7 ; Hesse­ Biber, 201 1 ; Spierings, 2012). Pozitivizmin sosyal bilimlerdeki ege­ menliği, araştırma yöntemleri ve yakla-

M

şımlannın birbirine hiyerarşik konum­ lanmasını, nesnellik iddiasının olmadığı ya da zayıf olduğu, genellemelere çok­ lukla imkan tanımayan birtakım yakla­ şım ve yöntemlerin yeterince bilimsel go­ rılnmemesini beraberinde getirmiştir. Farklı alanlarda da olsa benzer biçimde daha çok nitel araştırma tekniklerine da­ yanarak feminist metodolojiyle kaleme

A L A N L A R D A N

O N I V E R S I T E Y E

konferans kitabı nda uzun b i r böl ü m

F E M i N i S T

Y ô N T E M I N

S E Y R i

arasında değişen sözlü tarih görüşme­

olarak yayınlandı (llyasoğlu v e Soyte­

leri yapı ldı. ilk seneki saha araştırma­

mel, 2006).

sının sonunda dokumac ı l ığın bu böl­

Aynur Hoca ile birl i kte yaptığımız ikinci araştırma Türkiye B i l imler Aka­

gelerdeki tarihsel gel işimi

ve

dönüşü­

mü, i pek üretimi ve ipek dokumacılı­

dem i s i (TÜ BA) i ç i n haz ı rl a d ı ğ ı m ı z

ğı, dokuma sektöründeki teknoloj i k

kültür envanteri (TÜBA-TÜ KSEK) ça­

gel iımelerin geleneksel dokuma sek­

l ı şması oldu. TÜBA o y ı l larda farkl ı

töründe yarattığı değişimler, yerel do­

disipl i nlerden olan araştı rmacıları bir

kuma pazarın ı n u lusal ve uluslararası

araya getirerek Türkiye' n i n kültür en­

piyasalara eklemlenme süreçleri, eski

vanteri n i ç ı ka rmayı amaç l ı yordu ve

ve yen i dokuma kooperatifleri, fason

bu çalışma için ilk olarak iki pi lot böl­

çalışman ın zorlukları, temaları öne çı­

ge olarak Denizl i-Bu ldan ve Birecik­

kıyordu (llyasoğlu vd ., 2002). 2002 yı­

Suruç seçilmişti . Her ne kadar Türkiye

l ı nda Buldan'a yeni bir araştırma eki­

Kültür Envanteri Projesi ağırlıklı olarak

biyle gittik. Aynu r Hoca ekibimize bu

bu bölgeleri n arkeoloj i k envanteri n i

sefer daha farkl ı disipl i nlerden araştır­

çıkarmayı hedeflese d e sözlü tarihin

macı ları katmak istedi. İkinci senenin

bu envantere dah i l olması Aynur Ho­

araştırma ekibinde Belkıs Kümbetoğ­

ca'yı çok heyecanland ı rmıştı. Sonraki

lu, Gülay Kayacan, Besime Şen, Ha­

aylarda TÜ BA'da yapılan uzun top­

kan Koçak ve Maya Arıkanlı yer aldı.

lantılara b i rl i kte katıl maya başlad ık.

ikinci saha araştırmasında 60 (29 ka­

Biz bu envanter için Bu ldan'da top­

dın, 31 erkek) kişin i n yaşam hikAyele­

lumsal dönüşümün ve dokumac ı l ığın

rini kaydettik. iki odak grup çal ışması

tari h i ne ışık tutacak yaşam h i kAyesi

yaptık ve bu sefer kadın emeğinin du­

görüşmeleri yaptık ve amac ı m ı z bu

rumu, taşeronlaşma, taşeronlaşmanın

bölge için küçük bir dokumacılık söz­

beraberinde getird iği sorunlar, çocuk

lü tarih arşivi oluşturmaktı. ilk seneki

işçi l iği, adeta küçü k birer fabri kalara

araştırma ekibimize Belkıs Kümbetoğ­

dönüşen köylerdeki yaşam ve çalışma

l u , Gü neş Buhara l ı , N u rsel Duruel,

koşu l ları, tekstil sektörünün yerel ve

Melek Dener katı ldı. Araştırma 2001

bölgesel örgütlenmesi öne çıkan ko­

y ı l ı yaz aylarında Bu ldan merkez ve

nular o l d u . Bu i k i y ı l l ı k çal ışma n ı n

çevresi ndeki Kız ı l cabö l ü k, Babadağ

sözlü tarih arşivi TÜ BA'ya teslim ed il­

ve Kavas'ta gerçekleşti ve toplam 50

di, ayrıca

kişiyle uzunluğu 45 dakika i le 3 saat

yonları dij ital bir arşiv hal ine getiri ldi

alınan yazın akademik mecralarda yete­

ses

kayıtları ve transkripsi­

dilerine yer bulmasına da olanak sağla­

rince yayılma fırsatı bulamamıştır. Yük­

mıştır. 1970'li yıllar itibariyle Türkiye'de

selen kadın hareketinin bir kazanımı ola­

politik talepleriyle yeniden yükselen ka­

rak ortaya çıkan kadın çalışmaları bo­

dın hareketi üniversiteyi de içine alacak

lümlerinin açılması ve feminist akademik dergilerin yaygınlaşması feminist yönte­

şekilde kurumsal yapılan odağına alarak genişledi, bilgi üretim süreçleri açısından

min görünürlüğünü arttırdığı gibi bu

bakıldığında ise sonuç feministlerin üni­

yôntem çerçevesinde gelişen tartışmala­

versllede yer almalarının yanı sıra top­

rın gelişmesine de farklı mecralarda ken-

lum11l cinsiyet meselesinin akademide

525

M

ve sonuçları iki ayrı kitapta yayınlandı (llyasoğlu vd., 2002 ; 2003).

526

N

z

heyeca n l an ı rd ı . S ı k l ı kl a l n g i l tere'de British Li brary'deki ses arşivi (British

Bu çal ı şmalar devam ederken Aynur

Li brary Sound Archive) gibi bir arşi­

Hoca ile bir taraftan Tarih Vakfı için

v i n Türkiye'de k u ru l m a haya l i m ize

hazırlanan "Tarihe Bin Ca n l ı Tan ı k

ne kadar yaklaşt ı ğ ı m ızdan kon uşur­

Projesi" için görüşmeler yapıyor, diğer

d u k . Öze l l i k l e 2002 y ı l ı nda T a r i h

taraftan farklı şehi rlerdeki yerel tari h

Vakfı, Türkiye'de i l k defa sisteml i b i r

gruplarına eğitim vermek · için o şehir·

sözlü tarih arşivi oluşturmak amacıy­

lere gidiyorduk. Sözl ü tarih alan ı n ı n

la "Tarihe B i n Can l ı Tan ı k Projesi"ni

b i r akadem i k d i s i p l i n o l a ra k Türki·

başlattığı nda ne kadar sevindiği n i bu­

ye'de gel i şmesi ve kurumsa l l aşması

gün g i b i hatırl ıyoru m . Proje kapsa­

kon usunda Tari h Vakfı 'nda 1 993 'te

m ı nda farkl ı toplumsal grupları temsil

başlayan çalışmaları n 2003'1erde güç­

eden ve farkl ı mesleklerden 1 05 kay­

lenerek sürdürül mesi nde, uluslararası

nak kişi n i n yaşamöyküleri kaydedildi

sözlü tarih tartışmaları n ı n Türkiye'ye

ve yüzlerce fotoğraf derlend i . Aynu r

taş ı n m aya devam ett i r i l mesinde ve

İlyasoğlu bu projen i n Esra Danacıoğ­

sözlü tari h i n akademi dışı alanda ta·

lu i l e b i r l i kte d a n ı şman l ı ğ ı n ı yapt ı .

n ı nması ve yaygınlaştı rıl ması nda Ay·

Görüşme yapı l acak kişi leri n seçi m i n·

n u r H oca' n ı n önem l i desteği ol d u .

den, soru çerçeves i n i n haz ı rlanması·

1 999-2002 yıl ları arası nda yürütülen

na, saha eki b i n i n güçlend i r i l mesine

Yerel Tarih Projesi kapsamında Anka­

kadar destek verd iği g i b i o dönem

ra, Antakya, Çanakkale, Ünye, Tekir·

Milliyet Pazar eki nde haftada bir ya­

dağ, Konya ve Mard i n gibi kentlerde

y ı m l a n a n seç i l m i ş portre yaz ı l a r ı n

sözlü tarih eğitimi atölyeleri düzen ledi

s o n oku m a l a r ı n ı y a p a n e k i b i n d e

ve bu atölyelerde Aynur Hoca yerelde

içi ndeyd i .

çalışma yürütecek yerel tarih grupları­

Tarih Vakfı i ç i n birl i kte çalıştığımız

na gönüllü olarak sözlü tarih eğitimleri

bir diğer proje de Tarih Vakfı'nın ulus­

veren ekibin başında yer aldı (ilyasoğ­

lararası partner olarak katı ldığı Akde·

lu ve Soytemel, 2002). Bu kadar yoğun b i r çal ı şma tempo·

M

niz Sesleri (Mediterranean Voices) ça­ l ı şması o l d u . Bu araştı rmada G ü lay

su nda, o b i r taraftan ü n i versitedeki

Kayacan ve Hakan Koçak ile birl i kte

derslerine de devam ed iyord u . Bu yo­

çal ıştık. Araştırma projesi İstanbu l'un

ğunl uğa rağmen, plan lanan her yen i

dört mahallesinin son 50 yıl içindeki

söz l ü tar i h görüşmesi i ç i n yen iden

değişimini anlamayı hedefl iyordu. Bu

eleştirel bir yaklaşımla ele alınması oldu

telere dahil olmasıyla sadece politik alan­

(Sancar, 2003).

da değil, akademik alanda da feminist bakış açısı kendisine kısmen de olsa Tür· kiye akademisinde yer edinmeye başladı. Üniversitelerin kadın çalışmaları anabi· lim dallanna bağlı olarak yayın hayauna başlayan FE Dergi ve Kadın dergisi, 2000'li yıllar itibariyle akademik anlam­ da feminist tartışmaların izlerinin sürüle·

Halihazırdaki tüm sorunlara rağmen li­ sansüstü düzeyde kadın çalışmalan ana· bilim dallan

ve

kadın sorunları araştırma

merkezleri kuruldu, tüm düzeylerde top­ lumsal cinsiyet odağında dersler açılması artık yaygın bir uygulama haline geldi. Toplumsal cinsiyet meselesinin üniversi-

A L A N L A R D A N

O N I V E R S I T E Y E

F E M i N i S T

Y Ô N T E M I N

S E Y R i

kapsamda 2003-2005 y ı l ları arası nda

kadar da yaratıcı bir süreç olduğunu,

Arnavutköy, Gaziosmanpaşa (GOP),

yaratıc ı l ığın ya da iyi akadem ik araş­

Moda ve Fatih'te sözlü tarih görüşme­

tı rmanın masa başı nda değil farklı in­

leri gerçekleştiri ldi ve araştı rman ı n so­

san ların h ikılyeleri ni, yaşamlarını din­

nu nda B u rçak Madra n ' m katk ı s ı y l a

leyerek ve önemseyerek ol ması ge­

T a r i h Vakfı ' n ı n Darphane'deki salo­

rektiği ni, toplumsal yaşama ve süreç­

n u nda b i r söz l ü ta r i h sergi aç ı l d ı .

lere i l işkisel bakman ı n önem ini, aka­

Araştırmanın sonuçları n ı Aynur Hoca

dem i k yaşamdaki hand i kapları ve en

i le birl i kte projen in sonuç toplantısın­

önem l i s i de akadem i k hayat içi nde

da lskenderiye'de düzen lenen konfe­

mütevazı ka l ab i l meyi, paylaşman ı n

ransta sunduk.

v e birl i kte iş yapma n ı n önem ini öğ­

2006 yı l ı nda doktora için Manches­

rendim.

ter'a gitmemle Aynur Hoca ile birlikte

Sadece gündel i k yaşamda ya da

yaptığım çal ı şmalar sona erdi ama i le­

akademi k hayatta değil, politika için­

tişimimiz telefon ve e-posta arac ı l ığıy­

de, hatta sol hareket içinde de kadın­

la devam etti . Doktoraya başvu rma

ların emeğin i n ve kadı n kimliklerinin

süreci nde ve daha sonra da doktora­

nas ı l görün mez k ı l ı nabi ld iği s ı k l ı kla

nın ilk yıl larında yen i bir ü l keye uyum

konuştuğumuz konu lar arası ndayd ı .

sağlamanın sanc ı larını yaşad ığım gün­

1 996 yı l ı nda yazdığı "ÔDP ve Kadın­

lerde hep ben i dinled i ve bana destek

lar" yazısında kend isinin de dılhil ol­

oldu. O günlerden kalan e-postalarım­

duğu Özgü rlük ve Dayanışma Parti­

da uaslan kız ım sen yaparsın", "yeni

si'nin kuru l uş süreci nde fem in istlerin

haberlerine çok heyecanlandım", "he­

bu süreci nası l yaşad ı kları nı, kad ı nla­

yeca ndan uyuyamad ı m " ded i ğ i n i ,

rın sol hareket/parti içinde cinsiyet ay­

bahçesinden çiçekleri nin, Emirgıln ko­

rımcı l ığına karşı çıkmak ve kad ın ko­

rusundan, Boğaz'dan çektiği fotoğraf­

tası uygu lanması için nası l mücadele

ları gönderird i . Dersini alan yen i öğ­

verd i kleri n i yaz m ı ştı . Bu yazıda sol

rencilerini, onların hikayeleri ni, birl i k­

hareketleri n 1 980 öncesi ndeki gele­

te heyecan l a yapmayı p l a n l ad ı kları

neklerden gelen bagaj larının içindeki

yeni çal ışmaları anlatırd ı .

"erkekl i k iz leriyle" hesaplaşmak zo­

Aynur Hoca'dan çok şey öğrendi m .

runda olduğundan bahsediyordu ve

Saha araştı rması yapmayı, insan hika­

bugü n hılla geçerl i şu soru ları soru­

yelerine önem vermeyi, yazı yazma­

yord u : " 1 980 öncesi sol hareket için­

nın ne kadar zor, çetrefi l l i ama bir o

de kad ı n o l a rak özne leşme le r i n i n

bildiği platformlar sundular. Aynı zaman diliminde 70'li yıllarda başlayan erkeklik tartışmalarının Türkiye'ye yansımaları neticesinde Eleştirel Erkeklik sempoz­ yumları ve Masculunities dergisi de bu platformlar arasında yerlerini aldılar. Fe­ minist metodolojiyi "muteber" kabul eden mecraların varlığı ve yanı sıra tüm dünyada sosyal bilimlerin temel sorun-

sallanndaki değişimlerle toplumsal cinsi­ yet meselesi feminizm iddiası taşımayan yayın alanlarını da etkiledi ve feminist metodolojiye dayalı araştırmalar hem uluslararası hem de ulusal alandaki yazın platformlarında alanlarını genişlettiler. Gelinen noktada kadın çalışmaları bô­ lümlert dışındaki alanlarda yürütülen li­

llntüıtü tezlerde feminist yöntemin kul-

52 7

E

M

N

önündeki engel ler nelerd i ? Kad ı n lar b i reysel leşmeyi, özgü r l ü ğü, aşkı ve sosyalizmi birl ikte nasıl yaşadı ya da yaşayamad ı ? Bugü n ü n genç kuşak

1 9 5 4 y ı l ı nda İstan­

n i n çocuğu o l a ra k E m i rgan'da büyü­ dü. Ş i ş l i Tera k k i L i se s i ' ndeki eğ i t i m i ­

sosyalist kad ı nları nın arkalarına bakıp

n i n ( 1 9 7 2 ) ard ı ndan B oğaz i ç i Ü n iver­ s i t e s i ' nde l i s a n s ve y ü ksek l i sa n s ı n ı

ukadın kimliğinin" değil bütün kimlik­ lerin

-ôrtülü Kimlik kitabı nda da söy­

lediği gibi- sadece ideoloj i k tutumlar­ dan oluşmadığını, kimlikleri n #yaşar­ ken her gün yen iden kurulan, her de­ ğişen ortam ve i l işkiler bütünü karşı­ sı nda yeniden yoğru lan" boyutları ol­ duğunun altı n ı çiziyord u . Sol hareke­ tin geçmişinin kad ı nlar aleyh ine işle­ m i ş k i m l i k ler geri l i m i n i n teza h ü rü

( 1 9 8 3 ) sosyo loj i a l a n ı nda tamamlad ı . Daha sonra Marmara Ü n iversi tes i İ n ­ g i l izce İ kt i sat B ö l ü m ü ' nde doktora s ı n ı , 1 995 y ı l ı nda İ s l a m c ı Kad ı n k i m l i kleri­ n i n o l u ş u m u n d a k i u n s u r l a r üzer i ne (Doktora tez başl ı ğ ı : " l s l a m i c i st Wo­ men : E lements in the Formation of an l d e n t i ty/İ s l a m c ı Kad ı n l a r : B i r K i m l i k O l u ş u m u n d a k i U n s u r l a r") yaptığı ça­ l ı şma ile tam a m l ad ı . 1 98 1 yı l ı nda aka­ dem i k yaşa m ı n a b a ş l a d ı ğ ı M a r m a ra Ü n i v e r s i t e s i İ n g i l i z c e İ kt i s a t B ö l ü ­ mü 'nden emek l i o l d u . Ma rmara Ü n i ­ vers i tesi' nde Sosya l Değişme ve E ko­

olan bi rçok pratik i le dolu olduğunu

nom i k Gel işme, Sosyoloj i ye G i riş, İ n ­

hatırlatı rken, sol hareket ya da her­

s a n B i l i m leri v e T ü r k Top l u m u v e K ü l ­

hangi b i r po l itik arenada erkeklerin

tür a l a n l arında; ayrıca Mimar Sinan Ü n iversites i v e Yed itepe Ü n ivers itele­

sah ip oldukları ayrıca l ı klar ve alışkan­

r i ' nde T ü r k Sosyoloj i T a r i h i dersleri

l ı k l a r ı n tartı ş ı l m as ı n ı n ö n e m i nden

verd i . 1 994-1 999 y ı l l a r ı arası nda Ka­

bahsed i yord u . Ay n u r Hoca be n i m

dın Eserleri Kütüphanesi ve B i lgi mer­

için ve belki d e onu tan ıyan pek çok . kadın için kad ı n lara sinirlenme hakkı­

kezi Va kfı ' n d a gö n ü l l ü y ö n et i c i l i k yapt ı . 2 000-2008 y ı l l a r ı arasında Tari h Vakfı ' n ı n b i rçok söz l ü tarih ve yerel

nın tan ı nmad ığı birçok durumda ·uzor

tar i h projesinde gönü l l ü o l a rak koor­

ya da s i n i r l i kad ı n " kon umuna düş­

d i natö r l ü k y a pt ı . A y r ı c a 2002-2005

meyi göze alarak, düşündüğünü söy­ lemen in, fikri ni savu nman ı n ne kadar önem l i olduğunun can l ı bir örneği ol­ du. Sadece ben değ i l , emek verd iği onlarca öğrenc i s i n i n ve arkadaşları­ nın onu içten bir şeki lde özleyeceği­ ne em inim.

a

M

bu l 'da doğdu ve beş çoc u k l u b i r a i l e­

da gördükleri tarih ned ir?" ( 1 996 : 1 5). Bu soru lara cevap ararken sadece

528

Aynur İlyasoğlu

z

y ı l ları arası nda Türkiye B i l i m ler Aka­ dem i s i (TÜ BA) i ç i n hazırlanan Türkiye Kültür E nvanteri (TÜ BA-TÜ KS E K) Pro­ j es i ' n i n Söz l ü Tarih a l a n ı n ı n koord i na­ törl üğü n ü yapt ı . 14 Ara l ı k 2 0 1 9'da ve­ fat ı n a kadar hayat ı n ı n büyük b i r bölü­ m ü n ü e ş i B oz k u rt L e b l e b i c i o ğ l u i l e E m i rgan'da geç i rd i .

lanılmakta ve Türkçe literatürde sosyolo­

yaş ve eğitim gibi diğer kesenlerle birle­

ji ve antropoloji odaklı dergiler başta ol­

şerek oluşan güç ilişkileri içine yerleşti­

mak üzere hukuk, tıp, eğitim gibi alan­

ren sınırlı sayıdaki anlatıların (bkz. Şen­

lardaki ulusal yayınlarda feminist meto­ doloj iyle yola çıkılan araştırmalara rast­

türk, 20 1 6 ; Deniz , 20 1 7 ; Körükmez ,

lanmaktadır.

etnografi (bkz. Ata, 2016; Barutçu ve Hı­

2016; Oğuz, 2012; Tuncer, 2015) ve oto

na yer açması, araştırmacıların deneyim­

dır, 20 16) gibi farklı yöntemlerin antro­ poloji ve etnografi dışındaki literatürde

lerini toplumsal cinsiyetin sınıf, etnisite,

de görünmeye başlamasına imkan tanı-

Ulusal literatürün feminist bakış açısı­

A L A N L A R D A N

O N I V E R S I T E Y E

dı. Yaşanan bu açılımın Türkiye sosyal bilimler üretiminde nitel yöntemlerin de artık "muteber" yöntemler arasında yer alma sürecinin eş zamanlı y\lrüdüğünü belirtmekte fayda var. Türkiye'de femi­ nist yöntem çerçevesinde üretilen yazın gözden geçirildiğinde çalışmalann tama­ mına yakının nitel araştırma stratejisine dayanan ve sahanın bilgisini ön plana çı­ kartan çalışmalar olduğu görülebilir. Söz konusu durumun feminist yöntemin ni­ teliksel yöntemi gerektirdiği varsayımını güçlendirdiğini, daha da ötesinde kimi durumlarda feminist yöntemin toplum­ sal cinsiyet rejiminin ezilenleri lehine bilgi üretimi amacından ziyade saha tek­ niklerine odaklanılmasıyla feminist yön­ temi salt bir dizi saha tekniği olarak gör­ me yanılgısına düştüğünü de naçizane olarak belirtmekten yanayım. Türkiye sınırlan dışında da yaygın olan bu eğili­ min feminist bakış açısını saha teknikle­ riyle sınırlayan ya da nitel araştırmanın salt bir alt türü olarak kurgulaması sanı­ yorum ki feminist yaklaşımın asıl can alıcı noktası · olan mücadelede işimize yarayan bilgiyi üretmek meselesini göz­ den kaçırmayı da beraberinde getiriyor. Feminist düşünce ve politikanın kadın araştırmalannın kurucu ögesi olmasının yanı sıra bu alanda feminist olmayan farklı yaklaşımlar da mevcuttur, o halde feministten kastın ne olduğunun belir­ lenmesi gerekir (Sancar, 2003) . Nasıl ki pek çok örnekte olduğu gibi salt kadın­ lar üzerine araştırma yapmak bir çalış­ mayı feminist yapmıyorsa ya da feminist bakış açısı artık sadece kadınlara odak­ lanmıyorsa nitel yöntemin önerdiği es­ nek bilgi toplama teknikleri de bir araş-

F E M i N i S T

Y Ô N T E M I N

S E Y R i

tırmayı feminist yapmaz. Kümbetoğ­ lu'nun da belirttiği Ozere "araştırmacı­ nın hangi yöntemi kullandığından çok, bu yöntemi nasıl ve ne için kullandıgı önemlidir" (2015: 68) .

YETER MI? YETMEZ Bir dönem kadınlann bilgi birikimi es ge­ çilip erkeklerin deneyimi tarihin büy\lk anlatısını oluştururken şimdi en "prestij­ li" okullarda bile feminist yöntemin don başı mamur bir yaklaşım olarak ele alın­ ması kuşkusuz kadın hareketinin bir ba­ şansıdır. Her tarih coğrafya ve küresel ge­ lişmelere bağlantılı olarak toplumsal ha­ reketlerin ve bu hareketlerin bilme bi­ çimleriyle ilişkisi kendi çelişkilerini için­ de taşır. Kat ettiğimiz ve önümüzde kilo­ metrelerce uzanan bu yolda şimdiki dura­ ğımız feminist yöntemin sorunsallannı akademik yöntem tanışmalanyla sınırla­ madan, bilgi üretiminin dünyayı değiştir­ me hedefıni mutlaka banndırması gerek­ tirdiğini referans noktası haline getirmek. Evrensel olarak izleri sürülebilen ataerki her coğrafyada kadınlar için diğer deza­ vantajlı konumlarla birlikte kısmen or­ taklaşan kısmen farklılaşan mücadele pratiklerini ve bu pratikler için birtakım bilgi birikimini gerekli kılmakta. Sanıyo­ rum ki feminist araştırmacılann bu ge­ reklilikler üzerinden hareketle içlerinde bulunduklan cografyada başlangıçtan be­ ri yaptıklan gibi sesleri tarihe kaydedil­ meyenlerin peşine düşerek, var olan eşit­ sizlikleri sorunsallaştırarak gerçekleştir­ dikleri her araştırma açıktan belinilmese de feminist yöntem kapsamında değer­ lendirilebilir. a

529

Feminizm ve Aile Tartışmaları:

Teori-Politika-Pratik ilişkisi ve Çelişkileri YAS E M i N ÖZG Ü N

odem, tek eşli, heteroseksüel aile, Antik Yunan'dan bu yana toplumsal bir kurum, egemen bir ideoloji ve toplumsal normları pekiş­ tiren evrensel bir örgütlenme biçimi ola­ rak insanların kolektif yaşamı sürdürme­

M

ministlerin aileyi ve kadınların ailedeki konumlarını, toplumsal cinsiyet, iktidar ve "aile"nin varsayılan dogası ve sınırlan ekseninde nasıl ele aldıkları üzerinde du­ racağım. ikinci bölümde ise Bau'daki bu tanışmalar zemininde Osmanlı'dan günü­

lerinin doğal ve değişmez bir ortamı ola­ rak kabul edilir. Yüz yılı aşkın bir süre­

nulanndan biri olarak önüne koyan femi­

dir sosyal bilimler alanında eleştirel yak­ laşımlar ve feministler tarafından bu ka­ bul sorgulanıyor ve aile kadınların, er­

nist ve LGBT+ hareketi, Müslüman Kadın Hareketi ve Kürt Kadın Hareketi'nin ya­ yınladıkları dergilerde aileyi teorik ve po­

keklerin ve çocukların hiyerarşik biçim­ de ilişkilendiği, belirli baskı ve sömürü

litik olarak nasıl ele aldıklannı ve aileye dair yaklaşımların tarihsel olarak ne gibi

katmanlarıyla örülen, ehlileştirilmiş öz­ nelerin üretilmesinin beklendiği bir ikti­

değişim ve dönüşümler geçirdiğini ince­ leyeceğim.

dar alanı ve bütün diğer ilişki ağlarına sirayet eden bir ideoloji1 olarak tanımla­ nıyor. Feministler, 20. yılzyılın başlarından itibaren, kendilerinden önce heteroseksü­ el, tek eşli evliliğe ve buna dayalı aileye çeşitli biçimlerde karşı çıkan Marksistler, liberaller, anarşistler vb. hareketlerin öte­ sine geçerek kadınlan tl1rh1 çeşit yollarla baskılayan tek eşli, modem, heteroseksü­ el aile kurgusuna karşı teorik ve pratik alanlarda birbirini besleyen mücadeleler yürüterek ailenin bir "kadını tahakküm etme alanı" olduğunu ileri sürerler. Bu yazıda öncelikle 18. yüzyıldan gü­ nümüze dek uzanan süreçte Bau'da mo­ dem aile üzerine yapılan tanışmalarda fe-

müze aileyi bir biçimde ana tanışma ko­

A1ı.E ÇAUŞMALARI VE FEM1N1STLER Kadının toplumdaki yerini anlamaya odaklanan erken dönem yazın akrabalık ve

ev

içi ilişkilere teorik bir öncelik ver­

mişti. Liberal, radikal ve sosyalist femi­ nistler kadınların erkeklere göre neden daha düşük bir stat\lye ve dezavantajlı bir konuma sahip olduğu sorusuna verdikle­ ri farklı yanıtlara rağmen her biri şu ya da bu biçimde özgürleştirici toplumsal dö­ nüşümün nasıl gerçekleştirileceği üzerine kafa yordular. "Monogamiyi parçala" ya da "çekirdek aileyi ortadan kaldır" erken dönem şiddetli tanışmalardan sonra orta­ ya çıkan çagnlardı. 2

F

E

M

i

N

i

Z

M

V

E

A

1

Pek çok konuda reformist ya da liberal olsalar da aile çalışmalannın Oncaleri ai­ le sôz konusu olunca oldukça muhafa­ zaklrlardır. 19. yüzyıl sonlan ve erken 20. yüzyılda Durkheim'ı izleyen döne­ min toplumbilimcileri hızlı değişimin or­ taya çıkardığı geleneksel aile yaşamının bozulmasına karşı toplumsal dokuyu gaçlendirmenin bir yolu olarak sağlıklı aileler arayışına girerler.3 Yüzyılın ortala­ nna kadar evliliğe dayalı, çiftin ve çocuk­ lann oluşturduğu aile tek "gerçek" aile olduğunu iddia eden mitik aile prototipi, dönemin egemen toplumbilim kuramı olan yapısal işlevselcilik yaklaşımına yer­ leşir. 1960'lı yıllara gelindiğinde doğum kon­ trol araçlannın gelişmesiyle cinsellik ile doğurganlık birbirinden aynlıyor. Ailenin ve aile hukukunun yirmi yıl Once başlatı­ lan feminist eleştirisi, ebeveynlik otorite­ sinin paylaşımı, çocuğun çıkan ve babay­ la annenin eşit haklan kılıfı altında aile içindeki cinsiyete dayalı iş bôlümQnün onaylanması vb. cinsiyetler arası güç iliş­ kilerinde içkin olan çelişkileri gün yüzQ­ ne çıkanyor.4 "Ayn dünyalar" miti kamu­ ôzel ikiliğinin romantize edilerek aile çe­ lişkilerini ve aile idealinin Onüne geçen toplumsal eşitsizlikleri reddettiğini dQşü­ nen feminist akademisyenlerin en baştaki odak noktalan oluyor. 1970'lerde radikal feministler aile dün­ yalannı yapısôküme uğratarak ailenin al­ ternatif tanımlannın peşine düşüyorlar ve ailenin çeşitli anlam ve yapılandırmalan gizleyen ideolojik bir kavram olduğunu gösteriyorlar. Simgecilik ve idealleştirme­ nin ötesine geçerek aileyi hane halkından ayırt ederek ele alıyorlar. Böylelikle aile anlam ve ilişkiler inşası iken hane halkı yerleşim yeri ve ekonomiye ait bir birim olarak tanımlanmaya başlıyor. Ôte yandan sosyalist feministler aynca devletin kadın politikalannda birey ola­ rak kadını değil aileyi esas almasını dı eleştirirler. Nitekim aileyi tanımlamak

L

E

T

A

R

T

I

S

M

A

L

A

R

I

için benimsenen ôlçıitler devletin top­ lumsal · cinsiyet ilişkileri ve cinsiyete da­ yalı iş bolümü yôneµminde büyük Onem taşır. Örneğin, aile politikaları, yardım eşiğini belirlemek için çocuk sayısını, yardıma hak kazanan aileleri seçmek için de kadınlann emek piyasasına girme bi­ çimlerini gôz Onüne alır. Bu politikalar tam da bu nedenle aynı zamanda istih­ dam politikalannı da oluşturur.s Heidi Hartman, aileyi ortak çıkarlarla bağlı olarak görmenin hatalı olduğunu söyler ve aileyi bir "mücadele" alanı ola­ rak gôren bir kavramsallaştırma önerir. Hartınan'a gore aile tek başına akrabalık ve duyguyla şekillenen bir birim olarak değil daha çok üretim ve yeniden üreti­ min gerçekleştiği. bir alan olarak dQşünü­ lebilir. 6 Burada Hartman ailenin ruhsal açıdan önemli olan güçlü duygusal bağlar taşıdığını inkAr etmiyor ancak sosyalist feminist bir analiz yaparak aile birimi içinde toplumsal cinsiyet ilişkilerinin maddi boyutuna vurgu yapıyor. l 990'lı yıllann başında, azınlık çalışan­ lar, toplumsal cinsiyeti kadın eşitsizliği­ nin ana nedeni olarak kurmanın kadınla­ nn çoğul ve çelişkili aile deneyimlerini gonınmez kıldığını ileri sürerler. Bunun üzerine donemin feministleri aileyi içeri­ den bir bakış açısıyla analiz ederek erken feminist genellemeleri sorgulamaya ve yeniden formüle etmeye başlıyorlar. Aile patriyarkal ilişkilerle ônllıl olmakla bera­ ber aynı zamanda ırksal, etnik ve sınıfa dayalı aynmcılık ve SOmQrüye karşı bir dayanışma alanı olarak da gôrülayor. Ka­ dınlar etnisite ve ırka dayalı aynmcılıkla­ ra karşı ya da bağımsızlık mücadelelerin­ de kadın hareketi biçiminde Orgütlenseler ve patriyarkayı da karşılanna alsalar da­ hi7 ailelerin dışsal baskılar karşısında güçlü ve birleşmiş olmaya çabaladıkları koşullar altında cinsiyete dayalı aynmcı­ lık daha az önemli olabiliyor ya da ikin­ clllqebtllyor. llk dönem feministlerin aile dıtında çalışmanın kadınlan büyük olçü-

531

F

532

E

M

N

z

M

de özgürleştireceği iddialan da ırk, etnisi­

Buraya kadar Batı'da 18. yOzyıldan

te ve sınıf farklıWdan karşısında yer yer boşa dQşebiliyor. Nitekim kadınlann ça­ lışma paternleri ırk ve etnisite ile beıaber biçimlenebiliyor; örneğin, Afrika-Ameri­ kalı kadınlar uzun bir çalışma yaşamı dı­ şında kalma tarihine sahipler. Ücretli emekleri ırk, etnisite ve sınıf eşitsizlikle­ riyle biçimlendiği için bu tQr aynmcılıga uğrayan kadınlann istihdamı eşitlik Ore­ temiyor. Genellikle ırk, etnisite ve top­ lumsal cinsiyet aynmcılıgına dayalı işler­ de çalıştırılıyorlar.• iş günlok aile yaşa­ mında geçici nefes alma alanlan yaratsa da geleneksel evliliğe dayalı iş bolOmOnü değiştirmiyor. l 980'lere kadar aile çeşitliliği söylemi akademik feministler üzerinde alandaki önemli meselelerin yeniden tanımlanması konusunda baskı oluşturuyor. Lezbiyen feministler aile örgütlenmesinde hetero­ seksüelliğin önemli bir bileşen olması ge­ rektiğinin alunı çiziyorlar. Irk, etnisite ve sınıfta olduğu gibi cinselliğin de eşcinsel ilişkileri baskılayan bir eşitsizlikler siste­ mi olduğunu ileri sürüyorlar. Aile ya da evlilik olarak tanımlanan ilişkilerin tarih içinde birçok farklılık gösterdiğinden söz eden Barrett9 tek tek her bir ailenin "modem aile" tanımına bi­ rebir uymadığım, dolayısıyla "ailelerden" değil yaranlan "aile ideolojisinden" bah­ sedilmesi gerektiğini söyler. Aile ideoloji­ sine göre ev, "kirli" dışarısından kaçacak "saf ve temiz" bir sığınak olarak tanım­ lanmaya başlamıştır. Ancak aileye dair düşüncede burjuva aile yaşamı esas olma­ ya ve bu aile ideolojisi alt · sınıflarda da yayılmaya başlasa da "evi geçindiren er­ kek" miti işçi sınıfında karşılık bulamaz. Koşullar işçi sınıfından kadınlan ev dışın­ da Ocretli olarak çalışmaya zorlar. Buna karşın "kadının yeri evidir" anlayışı işçi sınıfı sendikalannın erkek işçilere ödene­ cek "aile ücreti" taleplerini gündeme taŞı­ masında ve başanlı olmasında etkili ol­ muştur.10

l 960'lardaki feminist yOkselişe kadarki

donemde feministlerin egemen aile yakla­ şımlanna yönelik eleştirileri ve feminist­ ler arası farklı aile kavramlaŞnrmalanna değindim. Bu bolümde, Türkiye'de Ba­ n'daki bu tamşmalar zemininden yükse­ len ancak aile meselesine kimi özgül so­ runları da ekleyen feminist, kadın ve LGBTI hareketlerinin aile yaklaşımlannı Türkiye'de aile tamşmalan ile öne çıkan feminist yazın Ozerinden inceleyeceğim.

TORK1YE'DE AİLE TARTIŞMALARI Türkiye'de ailenin hem siyasi bir metafor hem de bir kurum olarak devlet ve aile arasında birbirinin temel niteliklerini be­ lirleyen kurucu bir ilişki mevcut. Türki­ ye'de devlet, diğer kurumlar üzerinde bağlayıcı ve kural koyucu bir siyasal ku­ rum olarak ailenin ne olması gerektiğini, sınırlannı ve görevlerini sürekli olarak belirler ve onu gözetim altında tutarken aile aynı zamanda bir ideoloji olarak dev­ let ve millet kurgusunun referansı haline gelir. Kadın ve çocuktan tebaaya, babayı ise hükümete benzeten 1 1 geleneksel ve yaygın analojinin ötesinde, Türkiye'de devlet, diğer pek çok ulus-devlet gibi, bir "aile olarak" kurumsallaşır ve her bir yurttaşın devlete aile bağlanyla bağlan­ ması beklenir. Ancak bunun da ötesinde devletin yuntaŞı olmak ya da Türk mille­ tinin mensubu olmak, vatandaşlar arasın­ daki sembolik bir akrabalığa ve kardeşli­ ğe anf ile tanımlanır. 1 2 Türkiye'de ailenin, devletin ve kamusal tamşmalann ana bileşeni haline gelmesi kapitalistleşme süreciyle ivme kazanıyor ve Tanzimat'la başlanlan "Osmanlı-Türk modemleşmesi"ne dair tamşmalann bir­ çoğu doğrudan ya da dolaylı bir biçimde aileye bağlanıyor. Bu iklimde Osmanlı Kadın Hareketi'nin eğitim, çalışma hakkı, boşanma hakkı, toplumsal hayata kanlına hakkı ve en sonunda siyasi haklan için

F

E

M

i

N

i

Z

M

V

E

A

1

L

E

T

A

R

T

I

S

M

A

L

A

R

I

533

Sosyalist Feminist Kolektif2013 Şubat'ında güçlendirilen aile ideolojisine karşı Aile Dışında Hayat Var kampanyasını başlatır.

mücadelesinde en önemli araçları kadın dergileri ve dernekler olur.13 1908'e kadar on üç 'yıı devam eden en uzun süreli kadın dergisi ve başyazarı ve yazı kadrosunun çogu kadın olan Hanım­ lara Mahsus G�ete kadının iyi anne, iyi eş rolünü reddetmemekle birlikte, kadı­ nın konumunu sorguluyor ve erkeklerle kıyaslıyor. il. Meşrutiyet döneminin koşullarında oldukça radikal söyleme sahip olan Ka­ dınlar Dıınyası dergisinde yazılarıyla ka­ dınlar, toplumdaki ve erkeklerin gözün· deki kimliklerini sorgulamaya başlarlar. Dergide, kadınlara yükseköğrenim hakkı verilmesi, kıyafetlerinin değiştirilmesi, kadının evin dışına çıkarak eş ve anne rollerinden kunulması gibi birçok somut talepler. yer alır. Hatta bağımsız bir kadın mücadelesinin ilk sinyallerini verirler: "Biz Osmanlı kadınlarının, kendimize

mahsus inceliğimiz, kendimize mahsus adet ve adabımız vardır, bunu erkek mu­ harrirler bir kadının anlayacağı ruhla an­ layamazlar Ldtfen bizi kendimize bırak­ sınlar, hayallerine bazice (oyuncak) bu­ yurmasınlar. Biz kadınlar, hukukumuzu bizzat kendi içtihadımızla müdafaa edebi­ liriz. "14 Kadınların aile hukukuna ilişkin talepleri evlilik yaşı, görücülük usulü, çok eşlilik, boşanma ve aile içindeki iliş­ kiler üzerinde yogunlaşır. Cuınhuriyet'in kuruluşuyla beraber ya­ pılan bir dizi reformdan kadınlar da nasi­ bini alır ve 1926 yılında kabul edilen Me­ deni lleleşmenin yaşandı­ ğı mek4n, lıadını da aile içindeki "kafese kapatı lmış kanarya• olarak tanımla­

maktadır. . . ôcalan'ın evlilik kurumuyla ilgili çOtılmıl ise hiç olmaması yllniinde olmayıp dort evlilik biçiminde yaşanabi­ leceğini OngOrmektedir. "ideolojik çizgi

F

E

M

i

N

i

Z

M

V

E

A

1

L

T

E

A

R

T

I

S

M

A

L

A

R

I

evliliği, orgııt evliliği, savaş evliliği ve kucak evliliği•. Kucak evliliğini de Once­ likle diğer evlilikler ile gaçla baglann oralmeslnden sonraki aşama için bir odal evlilik olarak Onermelıtedir. Çünkü savaşarak Oz,gürleşmemiş ve gtızelleşme­ miş bireylerin "kucak evliliği• içinde ba­ ğımlı hale geleceğini ve koleleşeceğini düşünmektedir. Ancak ideolojik ve ahl4ki denetimlerin, savaş içinde kadına yüklenen cinsiyetsiz rollerin ve ı>rgııtsd yapı içindeki eril zihniyet hiyerarşileri­ nin kadını nasıl edilgen kıldıgına, ı>zne­ leşmesini nasıl sınırladığına pek değin­ memektedir. so

Ôzgökçe, tam da burada feminist öz­ gürlük söylemine ihtiyaç olduğunu dile ' getiriyor. Ona göre kadının bağımlı kılın­ masında erkekliğin ve patriarkanın rolü­ nü yüzeysel bir söylem,le geçiştiren, sü­ rekli kadına özgürleşme ödevleri yükle­ yen bir lider feminizmiyle hesaplaşmak gerekiyor.

SONUÇ YER1NE Her ne kadar aile üzerine tek bir feminist yaklaşımdan söz edilemese de feminist çalışmalar, aile biçimlerinin zaman ve mekAn boyunca var olan yekpare evren­ seller olmayıp tarihsel ve toplumsal ola­ rak kurulduğunu ve aile düzenlemeleri­ nin kadınlar ve erkekler arasındaki biyo­ lojik farklılıklardan kaynaklanmadığını One sürerler. Türkiye'de 80'lerde kadınlar "özel olan/ alan politiktir" sloganı eşliğinde eylemleri ve çalışmalanyla kadın sorunu konusun­ da belli bir yol kat ettikten sonra bu başa­ nlannı daha somut hale getirmek adına 80'lerin sonunda kurumsallaşma yoluna giriyorlar ve aile konusunda Onemli tar­ tışmalan gündemine alan feminist dergi­ lerde -Feminist, Sosyalist Feminist Kaktüs, Pazartesi, Amargi, Feminist Politika- aile üzerine derin tartışmalar yürütüyorlar.

545

Aile, farklı yaklaşımlara sahip feminist dergilerin teorik ve politik ortak tartışma başlığı oluyor.

Feminist, Pazartesi (Ozellikle son do­ nemlerinde) ve Amargi, cinsiyetçi söy­ lem, hiyerarşik düzenlemeler ve iktidar yapılannı karşılanna alarak yapılacak bir feminist politikanın kadınlann kendileri­ ni ve aileye dair yaşadıktan pek çok soru­ nu dönüştürebileceği On kabulüyle radi­ kal feminist bir hatta aile tartışmalannı yürütüyorlar. Kaktüs ve Feminist Politika ise sosyalist feminist bir yaklaşımla aileyi ele alarak; şiddeti ailenin yapısal, ona iç­ kin olan bir unsuru olarak değerlendiri­ yor ve kadına yönelik erkek şiddetinin ve kadın cinayetlerinin artışının aileci politi­ kalar ve ailenin emeklerine el koyan, be­ denlerini denetleyen ve kadınları eve hapseden bir yapı olduğunun alunı çizi­ yorlar. Dolayısıyla Amargi ve Feminist Po­ l itika nın aileye dair feminist analizleri farklılaşmakla beraber 2000'lerin başında AKP'nin kadını değil, aileyi esas alan po­ litikalan ve yasal düzenlemeleri gündem­ lerinde en başa oturuyor. Tüm dergilerde aile konusunda ortaklaşılan konular; ka­ dına yönelik erkek şiddeti, evlilik, anne'

N

M

lik, kadının ev içi emeğinin görünmez oluşu, hükümetlerin kadını yok sayan politikaları oluyor. Feminist, Kaluils, Amargi, Pazartesi, Fe­ minist Politika yayın hayatlarında aileye ilişkin teorik ve politik iartışmalann ve öznel deneyim paylaşımlarının yanı sıra bir ayaklan sokakta olarak ve eylemlilik içinde hükümetlerin aile politikalarına ve patriyarkaya karşı mücadelelerini yürütü­ yorlar.

546

z

M

farklı ezilme biçimleri olduğunu da teslim eden feministler, odağı özellikle ve sadece aile içindeki güç ilişkilerinden aileler ara­

sında yaşanan güç ilişkilerine çevirirler. Bu, kadınlann etnik, cinsel yönelim, sınıf ve dine dayalı farklılıklarından kaynakla­ nacak biçimde aileyi deneyimlemelerinden kaynaklanan ezilme biçimlerinin yanı sıra

avantajlı ve dezavantajlı ailelerin nasıl bir­ birinin içine geçtiğini de açığa çıkanr. Öy­ le ki bazı ailelerin olanakları diğer ailelerin

2000'lerden itibaren aileye dair femi­

dezavantajları üzerine oturur. SOzgelimi;

nist tartışmaları yürüten Çatlak Zemin,

kimi ailelerdeki kadınların mesleki yaşam

5Harjliler, Reçel, KAOS GL dergilerinin

ve kariyerleri göçmen ve siyah kadınlan, işleri ve çocuk bakımında çalışurmala­

ortak özellikleri ise geleneksel yazılı ve

ev

görsel basında kendine yeterince yer bu­

nnı sağlayan ırk, etnik ve sınıfa ·dayalı im­

lamayan kadınlar olarak kendilerini ifade

tiyazlanna dayanır.

edebilmek ve görüşleri üzerinden iletişi­

Türkiye'de ise 2000'lerde kadınlar aile

me geçebilmek için alternatif bir iletişim

tartışmalannda kimlik farklılıklannın, sı­

ortamı olarak intemet yayıncılığını be­

nıf, etnik aidiyet, cinsel yönelim farklılık­

nimsemeleri. Bu dergilerden 5Harfliler ve

lannın göz ardı edilmediği bir feminizm

Reçel'in belki de öncüllerinden Pazartesi

talebiyle ortaya çıktılar. Kürt, Müslüman

ile paylaştıkları bir başka ortaklık ise aile

ve heteroseksüel olmayan kadınlann taşı­

tartışmalarına evlilik, annelik, cinsellik,

yıcısı olduğu yeni bir feminizm dalgası ile

beden, şiddet vb. konular dolayımıyla iğ­

karşı karşıya gelindi. Bu anlamda KAOS

neleyici, alaya, isyanlı4r ve yer yer lıav­ gaa ve mitahi bir dille farklı haber gün­

normatif aile kavramına meydan okunur­

demleri ve deneme niteliğinde yazılar bi­

ken modem muhafazakar kadın kimliği­

çiminde yer vermeleri.

nin lsl�mi feminist bir duruşla harmanla­

GL ve diğer LGBTI dergilerinde hetero­

Ote yandan 20. yüzyılın son dönemle­

narak oluşturulan yeni bir kadın kimliği­

rinde feminist düşünce belli bağlamlar ve

ni Reçel Blog yazılarında gözlemlemek

onlann aile üzerindeki etkilerine odakla­

mümkün oldu. Türkiye'de feminist hare­

nırken önemli bir çerçeve toplumsal cinsi­

kete damgasını vuran en önemli mesele­

yet, etnik aidiyet, sınıf ve dine dayalı eşit­

lerden biri ise Kürt kadın hareketinin et­

sizliklerin interaktif etkisinin aile formas­

kili ve mücadeleci varlığı kadar, aile ve

yonunu etkileyen önemli bir faktör oldu­

feminist mücadele konusunda Kürt ka­

ğunu ileri süren çoğulcu feminizm tarafın­

dınlannın yaşadıklan farklı deneyimleri­

dan çiziliyor. Ortak kadın paydasında ezil­

nin Kürt kadınlan tarafından dile getiril­

miş olmanın yanında kadınlar arasında

meleri oldu.

D

F

E

M

i

N

i

Z

M

V

E

A

1

L

E

T

A

R

T

l

$

M

A

L

A

R

I

D i P N OTLAR Demet Bolat. "TOrkiye Muhalefet Alanı ve Heteroseltsizm: Muhalefet Alanında HeteroseksOel Olmamak", Mugla Sıtkı Koçman Oniversitesi, Sosyal Bilimler EnstitOsO, Sosyoloji Anabilim Dalı, yOksek lisans tezi, danışman Dilek Hattatoglu, 2013.

2

Maxıne Baca Zınn, "Feminism and Family Studies for a New Century•, The Annals of the Aınerican Academy of Political and Social Science, cilt 57 1, Feminist Views of the Social Sciences (EylOI 2000), s. 42-56.

3

Zınn, s. 43,44.

4

Anne-Marie Devreux, •Aile", Ele,ıirel Feminizm Sdzlügü içinde, ed. Helena Hirata, Françoise Laborie, Helene le Doare ve Danlele Senotier, çev. GOlnur Acar-Savran (lstanbul: Kanat Kitap, 2009), s. 36.

5

Devreux. s. 32

6

Heidi ı. Hartman, "The Family as the Locus of Gender, Class and Political Struggle: The Example of Housework", Signs, 6:3 (Bahar 1 981), s. 366.

7

KOrt Kadın Hareketi bir anlamda bu duruma Ornek olarak verilebilir. ilerleyen bOIOmde detaylı biçimde ele alınacak.

8

Zinn, s. 47, 48.

9

Michel Barett (1 995), Günümüzde Kadına Uygu/anan Baskı: Marlcslst Feminist ÇOzümlemede Sorun/ar, çev. Ş. SOer, lstanbul: Pencere Yayınları, s. 1 93.

10 Maria Mies (201 1 ), Ataerki ve Biri/cim: Uluslararası iş BOiümünde Kadınlar, çev. Y. TemurtOrkan, Ankara: Dipnot Yayınları, s. 1 78, akt. Demet Bolat (2013). 1 1 "HOkOmet gibi olmak" deyimi hem erkek hem de kadın için kullanılır; babanın hOkOmete benzetilmesi daha çok sOzü yasa nitelijlinde olan, otoriter ve ideal bir erkeklik durumunu betimlerken "hOkOmet gibi kadın• deyimi kadının gOçlO, kuwetli aynı zamanda iş bitirici, evi çekip çevirirken dışarıda da kimi stratejilerle sOz sahibi olmayı başardıgı "istisnai" bir kadınlık durumunu belirtir. 12 TOrkiye'de aile ve devlet ilişkisi Ozerine bkz. Selda Şerifsoy (2013), •Aile ve Kemalist Modernizasyon Projesi: 1 928-1 950" . Vatan Millet Kadınlar. s. 1 67-201 , lstanbul: iletişim Yayınları; Serpil Sancar, (2014), Türle Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erice/eler Devlet. Kadınlar Aile Kurar, lstanbul: iletişim Yayınları; Demet Bolat (2013), "Türkiye Muhalefet Alanı ve Heteroseltsizm: Muhalefet Alanında HeteroseksOel Olmamak", Mugla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilim-

ter EnstitOsO, Sosyoloji Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, Danııman: Dilek Hattatoglu. 13 Berna YOrüt, "Tanzimat Sonrası Osmanlı Kadın Hareketi Ve Hukuki Talepleri", TBB Dergisi, 201 7 (Ozel sayı), s. 365.

14 HOlya Osmanegaogıu, Osmanlı'dan 21. YOzyrla Seçme lbtin/er, Dipnot Yayınları, 2015, s. 2B. 1 5 B u yayı nlardan Feminist, Sosyalist Feminist Kaktüs, Amargi, Pazartesi, Feminist Politika dergilerine dair kapsamlı degerlendirmeleri bu ciltte bulabilirsiniz. 1 6 Sedef, " Feminizmin Adı", yay. haz. Handan Koc;. Feminist Feminist Dergisi, TOm Sayılar tıpkı basım, 25. yıl, 2012, s. 4. 1 7 GOlnur, " Kadınların Kurtuluşu Bildirgesi'nin DQşOndOrdOkleri", Kalctüs, sayı 7, s. 7, Haziran 1989. 1 8 Kalctüs, sayı 1 , s . 9 , 1 Mayıs 1 988. 19 HOlya Eralp, "Feminizm-Marksizm ilişkisi Ozerine", Kaktüs, sayı 1 1, s. 1 3, Şubat 1990. 20 Nesrin Tura, "'Demokratik Aile'nin OlanaksızlıOı Ozerine•, Kaktüs, sayı 9, s. 39-43, Aralık 1 989. 21 Bkz. HOlya Osmanagaoglu, "TOrkiye'de Sosyalist Feminizme Kaktlls'ten Bakmak", Pra/csis. 20, 2009, s. 33. 22 Pınar Selek, "Benim Feminizmim: Akrobatik Feminizmi ", Amargi, sayı 1 6, Kasım 2014. 23 Filiz Koc;ali, "Pazartesi Dergisi: 1995-2000 DOnemi", ôzgürlügü Ararlcen: Kadın Hareketinde Mücadele Deneyimleri, Amargi Yayınları, 2005. 24 Eda Aslı Şeren, "Kadınlara Mahsus Gazete Pazartesi Dergisi, TOrkiye Siyasal Yaşamındaki Yeri, Kadın Kurtuluş Hareketindeki Onemi", Tanı! Bora, Türlciye'de Siyasal Ayrışmanın Düşünce Kaynakları Dersi için, 2009. 25 •Artık Yeteri Tasarılar Degil Gerçek DOnOşOmler istiyoruz•, Pazartesi, sayı 56, s. 2, 1 999. 26 •Aile Dışında Hayat Varı Kampanyası•, Feminist Politika, Şubat 201 3, sayı 1 7. 27 Sevgi Adak, "Aile D11ında Hayat Var: Bir Kampanyanın Ardından•, Başka Bir Aile Anlayışı Mümkün mü?, 09-10 Kasım 201 3, DOzenleyen: Heinrkh BOll Stiftung Dernegi Türkiye Temsilciligi Konferans Kitabı, 201 3. 28 Metis YOksel, "TOrkiYe'de Feminist Hareketin Yeni Alanı: lnternet•, Deutsche Welle Türkçe. https://www.dw.comltr/t'liC3'1iBCrkiyede- feminist-hareketin-yeni-alan 'liC4'1i B 1 -internet/ a-37B57692 29 limoni, "Benim Bebegim Başkalarının Kararı•, 28 Şubat 201 9, www. 5Harfliler.com 30 Oznur Akyılmaz ve M. Emre KOksalan, "Türkiye'de islimi Feminizm Ve Kadın Kimliginin Yeniden inşası: Reçel Blog Ornegi", Anadolu üniversitesi iletişim Bilimleri Fakültesi Uluslararası Ha/cemi/ Dergisi, cilt 4, sayı 2, Haziran 201 6, s. 1 32. 31 Konuk Yazar BOşra Aytekin, "Evlilik: MOlk Edinme ya da Sahip Degiştirme•, 1 3 Ekim 2014. http:f/recel-blog.com/evlilikmulk-edinma-ya-da-sahlp-degistirrne/

547

E 32 Oznur Akyılmaz

M ve

M. Emre Köksalan, a.g.e.

33 Konuk Yazar AY11!9 ül, "lstanbul SOzlepnesi vs. ÇürOmüş Aile Kurumunun Yılmaz Savunucuları•, 3 Eylül 2019, http://recel-blog.comlistanbul-sozlesmesi-vs-curumus-aile-kurumununyilmaz-savunucularil.

34 Oznur Akyılmaz ve M. Emre K6ksalan, a.g.e. 35 http://www. sivilsayfalar.org/201 8I03J06/recelbloygun"9undemini-okurlari-belirliyor/ 36 Mehmet Tarhan. "Aile Temelli Sosyal Politikalar ve LGBT", B;qka Bir Aile Anlayışı MOmkün mü7 09-1 0 Kasım 201 3 DOzenleyen: Heinrich B611 Stifıung Demegi TOrkiye Temsilciligi Konferans Kitabı, 201 3, s. 1 22.

548

37 Sema Merve, iş, Aile ve Ebeveynlige Queer Yaklııım: Lezbiyen, BiseksOel, Trıns ve Queer Ebeveynlerin Deneyimleri, Başka Bir Aile Anlayışı MOmkan ma7, 09-1 0 Kasım 201 3 DOzenleyen: Heinrich B611 Stiftung Dernegi TOrkiye Temsllciligi Konferans Kitabı, 201 3. 38 Olana Gittins, •Aile", KAOS Gt. Dosya: Aile, sayı 1 39, Kasım-Aralık 2014, s. 2,3. 39 "TOrkiye'deki Kadın Hareketlerinin Farklı Şehirlerde Karşılaştırılması •, Araıtırma Projesi Raporu 111.2.8. TOrkiye'deki Kürt Kadın Hareketi ve G6rün0r Olma Serüveni, Eylül 201 7.

40 içinde bulundugumuz dCınemde pek çok alanda oldugu gibi Ozellikle basılı ve onllne yayınlar Ozerindekl yasaklama ve engellemeler sonucunda yazının bu b61ümünde bahsi geçen KOrt kadınlarının çıkardıgı dergi vb. yayınlara ve arşivlerine ul8$fNkta oldukça gOçlük çektigimi not düşmek istiyorum.

N

z

M

41 Nagehan TokdcJOan, "Kürt Kadınların Sesi: Bir Karşıt Kamusallık Pratigi Olarak Htviya Jine Dergisi", Fe Dergi 5; no. 2 (2013), s. 38-52. 42 Hülya Satık. "Siyasal Arenada Yatanan ve Hiçbir Şekilde Gündemleştirilmeyen Aile içi Şiddet", Jujln, sayı 3-4, Ekim 1 997. 43 Sema, " KOrt Kadın Kimlikleri", Roza, sayı 2, Mayıs-Haziran 1 996. 44 Handan ÇaQlayan, KOrt illerinde 12 Eylül ve sonrasında en fazla g6zaltı ve tutuklamaların yaşandıgı, cezaevlerinde hak ihlalleri ve ıiddetin en yoQun oldugu d6nemde Klirt kadınların 6ncelikle •acılı ana• kimlikleriyle 6n plana çıktıklarından s6z ediyor. Bkz. Ana/ar Yoldaşlar Tanrıça/ar. Kart Hareketinde Kadınlar ..e Kadın Klml/g/nin Oluşumu, lstanbul: iletişim Yayınları, 2007, s. 1 67-1 68. 45 Nagehan TokdcJOan, a.g.e.

46 Bese Şimal, "Toplumsal Cinsiyetçilik. Aile, Kadın ve Nüfus Sorunu•, Hfviya Jinf, no. 3, 201 2, s. 25. Akt. Nagehan Tokdogan. a.g.e., s. 47.

47 Nagehan TokdcJOıın, a.g.e., s. 44.

48 •Jlneolojl"ye dair bu ciltte yer alan kapsamlı bilgi için Nisa G6ksel'in yazısına bakabilirsiniz.

49 Figen Aras, "YllJBm Kıldın Dogayla Kadının llŞkisl ve Jineoloji", 16 Ekim 201 7, https://jineoloji.org • yasam-kadin-dogayla-kadinin-iliskisi-ve-jineoloji 50 Zozan ÔZg6kçe, "ÔnderliQin Feminizmle lmtihanı•, Qljıkareş Dergisi, sayı 4, 20 Ocak 201 7, http://qijikares.blogspot.com/2012/01/onderligin-feminizmle-imtihan-zozan.html

Feminizm, Annelik ve Çetrefilli Halleri* N Ü K H ET Sİ RMA N

Feminist düşüncenin ve aktivizminin en kannaşık konularından biri annel ik ola­ gelmiştir. Anneliğin toplumsal tanımının ne olduğu, kadı nları güçsüzleştirip güç­ süzleştinned iği, annel i k üzeri nden akti­ vizmin ne anlama geldiği gibi çeşitl i tar­ tışma noktaları bu karmaşıkl ığı oluşturan meselelerden sadece bazı ları . Bir yanda annel iğin kadınları ataerkil toplumun kö­ lesi hal i ne getirdiğini savu nanlar, d iğer yanda annel iğin patriyarkan ı n kendisini dönüştürebilecek güce sah i p olduğunu iddia eden ler bu tartışma n ı n hem çok ciddi zıtl ıklar içerdiğini hem de ne kadar derinlere indiğini göstermektedir. Bu ya­ zı bu farklı tartışmaları, dayanak noktala­ rını ve feminist düşünce ile olan i l işkisini temel lendirme amacını taşımaktadır. Bu tartışmaları i ncelemeye başlama­ dan önce annel iğin sadece biyolojik bir il işki biçimi olmadığını belirtmekte fayda var. Her şeyden önce annel i k a i l e ve devlet kadar bir kurumdur. Bu kurumun kurulması ve yeniden üretilmesi toplum­ sal bir süreçtir. Yan i ekonomik ve güç i l işki lerini içeren toplumsa l l ığı ve bunları çerçeveleyen ideoloj i leri vardır. Üstelik bu i lişkiler ve ideoloj i ler teki l değil, ken­ di aralarında çatışmaya yol açacak kadar çeşididir. Bütün bunların yanında anne­ lik bir toplumsallık biçimi olduğu kadar, bir duygu sistem i, bir deneyim ve ayn ı zamanda bir ütopyadır. Bu yüzden anne­ l i k kon usundaki tartışmalar fem i n izm içinde de çeşitl ilik ve karşıtl ık içerir. (•) Bu yazıyı yazmamda bana destek olan Feyza Akınerdem ve Belgin Tekçe'ye le· şekkOr ederim.

GELENEKSEL FEMiNiST TAVIR İ k i n c i d a l ga fem i n i z m i n i n yü ksel diği 1 960' 1 ı yıllarda annel iğin kad ı nlar için ezilme ve sömürülme anlamına geldiğini anlatan femi n ist yazılar çoğu nluktayd ı . Bu yıllarda feminizm hem toplumda hem de toplumsal eleştiride kadınların emeği­ nin karşı lıksız kaldığını, bunun nedeninin kadının bakım emeğinin özel alanda yer alması ya da üretken olmadığı tezleriyle görünmez kılındığını irdeliyordu. Anne­ lik, kadınların doğurganl ığına bağlı doğal bir olgu olarak tanımlanmasından, top­ lumsal düzen için gereklil iğine kadar çe­ şitli ideolojilerle tartışma dışı bırakılmıştı. Feministler ilk önce bu alanı teorinin ve pratiğin alanı haline getirdiler. Bu teoriler ve pratikler annel ik ile ka­ d ı n l ı k durumu arasındaki bağl antı ları açığa çıkarırken bir sosyal teorinin kul­ landığı bir dizi kavramı sorguladılar ve birçok yen i kavram ortaya attı lar. Üret­ ken emek, özel alan/kamusal alan ayrı­ m ı n ı n kuruluş biçimleri gibi kavramlar sorgulanırken bakım emeği, doğurganlık­ la yeniden üretim i l işkisi, toplumsal cin­ siyete daya l ı iş bölümü gibi kendi top­ lumsal eleştirilerini geliştirmelerin i müm­ kün kılacak kavramlar geliştirdi ler. Bu kavramların annel i k bağlamında en öneml isi Adrienne Rich'in 1 976'da bası­ lan Of Woman Bom başlıklı kitabı nda gel iştirdiği bir kurum olarak annelik i le bir deneyim ya da pratik olarak annel ik arası nda tanımladığı ayrıma dayanıyor. Kurum olarak annel iğe (motherlıoodı ba­ kıldığında kad ının ezi l m işl iğini görmek mümkünken annel i k bir pratik ya da de­ neyim olarak tan ı m landığında (mothe-

549

550

ringı çok daha farkl ı anlamlar kazanıyor. Rich'e göre kurumsal annel ik erkek ege­ men toplumun kad ı nları kontrol etme araçlarından biri. Doğurgan l ığını kadının tanımı haline getirerek patriyarka kadın­ ları bir bedene indirgiyor ve beden vası­ tasıyla sömürülen kad ı n l ı k durumuna kö­ lelik adını koyuyor. Bu feministlere göre kurum olarak an­ nel ik kad ı n ları iki önem l i dayatma ile karşı karşıya bırakıyor. B i rincisi anneli­ ğin doğal olduğu vurgusu . Buna göre an­ nel ik sadece biyoloj ik anne tarafı ndan yapı labi lir ve bu annelik kadının tüm za­ man ını ve ben l iğini alacak kadar güçlü ve zaman isteyen bir uğraş olmal ı . Bu bakış açısıyla bir anne, kendini anneden başka hiçbir kimlikle tanımlayamaz hale geliyor. Annel ik "bir beceri, bir yatkınlık ve bir arzu• olarak ücreti i işten o kadar farkl ıdır ki bunlar karşılaştırıldığında ka­ dın otomatik olarak anneliği seçecektir.1 ikinci dayatma ise kad ı n ların hangi şartlarda annel ik yapacaklarına kend ile­ rinin karar verememeleri sonucunu ya­ ratmaktad ır. Kimleri n anne olabileceği, kimlerin olamayacağına patriyarkal siste­ min karar vermesi anneleri yetkisiz so­ rumlu konumuna koymaktad ır. Üstüne üstlük bu annel iğin nas ı l yapı l acağına dair doğru yöntemler hep başkaları tara­ fından bel i rlenmekted ir. Bu yöntemler de zamana göre değiştiğinden anneleri n bir sorumlu luğu da bu değişimleri takip edip en son yönteme göre çocuk büyüt­ meleridir. Patriyarkanın dayattığı annel ik ve da­ ha geniş anlamda tüm kad ı n l ı k biçimleri feminist bilinç yükseltme ve tartışma top­ lantılarının konusu olmuştur. Annelik yü­ künü kad ınlar feminizmle birl ikte düşün­ meye ve konuşmaya başlamışlar, bu yü­ kün beden, cinsell ik, işgücü piyasası gibi alanlarla olan i l işkisini ortaya ç ıkarmaya çal ışmışlardır. Özel l ikle Avrupa ve Tür­ kiye'de feministler, kadı n ların beden ola­ rak ez i l mes i n i , sömürü l mes i n i , doğu r­ ganl ığın patriyarkal toplumlarda ku llanıl-

ma, anlamlandırılma ve kurumsallaştı rıl­ ması nın bir sonucu olarak gördüler. Fe­ ministlere göre, annel ik kadının birincil vazifesi olarak tan ı m l a n ı nca kad ı n ların işgücüne katılımı ve ücreti de ası l işi ola­ rak deği l, ek gel i r şekl inde tan ımland ı . Erkeksiz kadınlar, düşük ücretli ailelerde çal ışmak zorunda kalan kadı nlar ve ev­ lerde ücretli ya da ücretsiz yaşl ı ve ço­ cuk bakan kadınların ne çal ışma koşu l la­ rı ne ald ı kları ücretler ne de işyeri nde karşı laştıkları (öncelikle beden olarak ta­ nımlanmalarından kaynaklanan) sorunlar toplumsal alanda tartışılmad ı, düzenlen­ medi çünkü toplu mda kad ı n l ı k ve özel olarak annel i k, kad ı n ların yarad ı l ış ı n ı n b i r sonucu olarak kabu l görmüştü. Kurum olarak annel iğin kadınları be­ den lerine bağlamas ı, fem inistlere göre kad ı n ı n toplumsal hayata başka açı lar­ dan katılmasına da engel d i . Sokağa çık­ maktan toplumsal hareketlere, siyasi ha­ yata ve sanata katı lmaları bu yüzden hep şüpheyle karşıland ı . Kadına önerilen tek hayatın aile içinde hayal edil mesi Türki­ ye'de "Ailenin dışı nda hayat var" sloga­ nının gel iştiri lmesine yol açtı.2 Bu kam­ panya ile feministler ai leyi ve çocuğu ka­ dınları denetim altında tutmanın en iyi yolu olarak tanımladı lar.3 Kadınlık ve anneliğin Türkiye'de daha çok aile eleştirisi üzeri nden gü ndeme gelmesinin en önem l i nedeni kadınları sadece aile içinde tanım layan ama orada da haklarına eği lmeyen "ai leci" diye ta­ nımlamak istediğim politikalard ı . Özve­ riyi, bakımı ve uzun çal ışma saatleri ka­ dar kısıtlı bir sosyal yaşamı kad ınlar, bu ideoloj ilere dayalı düzenlemeler sayesin­ de kabu l ediyorlard ı . Kısaca annel ik bir yandan bakım emeğinin aracı bir kuru­ mu olarak kadının emeğini sömürüyor,4 diğer yandan da özgürlüğünü kısıtl ıyor­ du. Ya da 1 989 yı lında 1 . Feminist Hafta Sonu'nda kaleme alınan Kad ınların Kur­ tu luşu Bildirgesi'nde söylendiği şekl iyle, "Biz kad ınlar ev içinde yaşamaya, ev işi­ ne ve anal ığa mahkOm doğuyoruz . . . Be-

den imize, emeğimize, kiml iğimize, tari­ himize ve geleceğimize el konuyor. •s Bu bakış açısıyla yola çıkan femi nistler hem Türkiye'de hem de dünyada kadın­ ların emek ve yaşam �akları nın tanınma­ sı için mücadele ettiler. Eşit işe eşit ücret kampanyas ı , örneğin, kad ı n emeğ i n i n ikincil tanımlanmasın ı ön lemek amacını taşıyordu. 1 970'1i yıl larda ev işine ücret ödenmesi talebi kadının evdeki karşılık­ sız emeğini görünür kılmak için özel likle Avrupa'da çok yaygı n l aşm ı ştı . Türki­ ye'de ise bu talep yerine feministler, bo­ şanmal arda evl i l i k süresince ed i n i l m i ş malların eşler arası nda eşit paylaşımını ve boşanma durumlarında kadınların na­ faka hakk ı n ı savunarak kad ı n ı n ev içi emeğini görünür kılmaya çalıştılar. Sos­ yal güven lik pol itikaları nın kadı nları evl i v e çocuklu olarak tahayyül etmesinin so­ runlarını anlatmaya ve kad ınlara annel ik ve eşl ik dışında toplumsal güvence dü­ zenlenmesi için kampanyalar düzenledi­ ler.6 Fem inist pratiğin yoğunlaştığı diğer konular başında iş yerlerinde ebeveynle­ rin bebek iznine erkeklerin de dahil ol­ ması, işyerleri n i n ve beled iyeleri n çalı­ şanları için kreş açmaları gibi taleplerle anneliği" toplumsallaştırılması oldu . Ancak femin istlerin annel iğe il işkin en görünür talepleri kürtaj etrafında şeki llen­ di. Fransa ve lngi ltere'de kürtaj hakkı tale­ bi feministleri kamusal alanda kendilerini duyurmalarına yol açtı. Fransa'da 343 ka­ dın suç olduğunu bile bile kürtaj oldukla­ r ı n ı beyan eden manifestoyu 5 N i san 1 971 'de imzaladılar ve 3 yıl sonra da kür­ taj hakkını elde etti ler.7 Uzun bir kam­ panya sonrası nda kad ı nlar ltalya'da da 1 978 yı lında kürtaj ın yasal laşmasını sağ­ ladı lar.• Kürtajı 1 967 yılında suç olmak­ tan ç ı karan İ ngi ltere'de ise kad ı n l a r 1 975'te kad ınlar hala sokaklarda kürtaj hakkını savunmak zorundaydı lar. Kul lan­ dıkları "Kil ise deği l, devlet değil, kaderi­ me ben karar veri rim" sloganı anneliğin bir yazgı değil, bir seçim olduğunu ifade ediyordu.9 Feminizmin Avrupa'dan bir 10

yıl sonra sesini duyurmaya başladığında Türkiye'de kürtaj yasaldı. Ancak 201 2 yı­ lından bu yana kürtaj ı n ci nayet olduğu yargısı devletin en üst kademelerinden iti­ baren söze dökülmeye ve kürtaj hakkına kısıtlamalar getiril meye başlandı . Kadın­ lar, kürtaj hakkının tartışmaya açılmasını bedenlerinin, emeklerinin ve gelecekleri­ nin denetim altına alınması olarak yorum­ lad ı lar. 10 Kad ı n ların düzenlediği sokak eylemleri, "Benim bedenim benim kara­ rım" gibi kampanyalar anneliğin yazgı ol­ madığını anlatmak içindi. 1 1 Bu tartışmalar esasında iki eksen üzerinden ilerlendi. Bir yandan kürtajı bir hak olarak tanımlama­ nın sorunları tartışıldı, diğer yandan kürtaj yasakları Foucault'cu bir okumayla kimin yaşayıp kimin öleceğine karar veren bir iktidar meselesi olarak tanımlandı.12

BİR KÜLTÜR OLARAK ANNELiK Avrupa'da ama özell ikle Arnerika'da ba­ zı fem inistler, femin ist kuramı n anneliği çok di kkate almadığını i leri sürdü ler. Bu feministlere göre, feministler, anne bede­ ni üzerine fazla düşünmemişler ve anne­ liği sadece kadının emeğine ve beden ine bir el koyma biçimi olarak görmüşlerdi. Bu eleştirilere göre bu yaklaşımlar, kadı­ nın doğurganlığının feminist kurama ne­ ler katabileceğini göz ardı ettikleri için fem inizmi eksi ltiyorlard ı . 1 3 Halbuki do­ ğurganlık onlara göre, biraz da Hannah Arendt' i n "natal ite" kavramının bedene indirgen mesiyle, dü nyada yepyeni bir varolı.ış biçimi getirme olası l ığını barı n­ dırdığı için değerliyd i . 14 Bu bakışın birkaç farkl ı kökeni var. Bir kökeni "kad ı n " kel imesinin bir kavram olarak kullanılabilmesi ni kadının biyolo­ jik yapısına bağlayan yaklaşımlarda bu l­ mak mümkün. Bu yaklaşıma göre kadı n­ lar doğa ları gereği doğu rgan oldukları

için erkeklerden fark l ı d ı rlar. Toplumda yer etmiş olan kadınlık tanımları hep er­ kek egemen bir anlayışın ü rünü olduğu için yan l ıştır ve kadının kiml iğine bir el

551

552

koyma biçimidir. Adrienne Rich ( 1 976) ve Mary Daly (1 978) gibi yazarların söz­ cülüğünü ettiği bu bakış, kadınların du­ yarl ı, yaratıcı ve her şeyden önce barışçıl bir doğası olduğu n u n ve bu doğan ı n dünyaya iyilik getirmenin önemli bir yolu olarak görülmesi gerektiğinin altın ı çizi­ yordu. Sevgi, fedakarl ı k, bağl ılık ve ba­ kım emeği gibi dünyaya başka bir gözle bakmayı gerektiren hasletler kadının do­ ğasında vardı. Bu feministlere göre, kadın bedeninin ve doğurgan l ığının toplumsal hayat için neler vaat ettiğini düşünmenin zamanı gelmiş, geçiyordu. Adrienne Ri­ ch'in de zaman zaman dile getirdiği bu­ na benzer bir görüş ise kadının bu haslet­ lerinin doğasından deği l, toplumsal ko­ numundan gelen bir bilincin ürünüydü. Burada da yine kadının erkekten farkının altı çizil iyordu ama biyoloj ik bir özcülük dışında bir arayışa tekabül ediyordu. ı s Anneliği ve doğurganl ığı yücelten fe­ minist bakışların ikinci bir kökeni ise an­ nel iğin doğal değil, öğreni len bir şey ol­ duğu vurgusundan kaynaklanıyordu. An­ tropoloj inin kültür kavramından esinle­ nen bu vurguya göre farklı toplumlarda veya farklı zamanlarda annel ik Batı top­ lumundaki nden fark l ı an lamlar taşıyor­ d u . Öze l l i k l e a na-soy l u top l u m l a rda k i m l i ğ i n a n neden geçmesi kad ı n lara öneml i bir güç vermekle beraber erkek­ lerin baba ve koca olarak değil, dayı ola­ rak güçl ü olmasının yarattığı ataerkillik biçimlerinin farklılığı da fem inistler tara­ fından vurgulanıyordu. Ancak daha çok kölel ik gibi ailenin ol uşmasın ı engelle­ yen olağandışı koşu l larda yaşamak zo­ runda bırakı lan toplumlarda erkeklerin ezenlerin insafına kalmış olması ya onla­ rın evlerden uzak olmaları, ev içinin top­ lumun genelindeki ezilme i l işkisinin dı­ şında korunaklı bir alan olarak kurulma­ sını ve bunun da bu mekan ları örgütle­ yen kadınlara farklı bir güç verdiği iddia edi l iyordu. Biraz felsefe, biraz mitoloji, biraz da antropoloji içeren bu tür yakla­ şımlar, anneliği bir topl umsal aktivizm

alanı olarak tan ımlamaya çalıştı lar. Ka­ dın lar kendi leri n i n olmayan •öteki" ço­ cuklara annel ik ederek, toplumsal bir an­ nel i k sergileyecekler, bu şeki lde başkası­ nı besleyip yaşatarak toplumdaki eşitsiz­ liklere direneceklerd i . Eşitsizliğin etnik grupları, inançları ya da ırkları farklılaştırıp hiyerarşik bir düze­ ne soktuğu toplumlarda ezi lenleri n ka­ dınlık ve aile kavramlarının hegemonik gruplardan farkl ı olabileceği üzerine ku­ rulan bu varsayımlar feminist tartışmalar­ da kesişimsellik kuramlarına kadar süre­ gelmiştir. Özel l i kle de beyaz femi n izm denerek Amerikan orta sınıf feministlerin söyleminin tüm kadınların yaşadıklarını kapsayamayacağını, siyah kadınların ka­ dınlık deneyiminin farklı ve daha özgür­ leştirici olduğunu iddia eden siyah femi­ nistler, ırk ve sınıf farkJı l ığının annel iğin tanımında ve gücünde yarattığı başka de­ neyim ve anlamların altını çizmişlerdir.16 Farkl ı kültürlerin annel iklerine bakma­ nın yan ı sıra feministler ayrıca annel iğin kendisinin de bir kültür olduğunu i leri sürdüler. Adrienne Rich'in annelik prati­ ği (mothering) kavramı kü ltür kavramının bu şeki lde kul lanılmasına izin veriyordu. Bu önerme yaşanan hayat pratiğ i n i n dü nyayı tan ı m l ama v e anlama biçimi ürettiği ölçüde bir kültür yaratabi leceği noktası ndan hareket ediyordu. Bu kavra­ ma göre annel ik ataerki l bir ortamda '?ile patriyarkal tanımının dışında yaşanabile­ ceğini ve ortaya çıkan farklı annel ik bi­ çimlerinin erkek kültürünün dışında bir kültür, yan i dü nyaya başka pencereler­ den bakan başka bir yaşam biçimi ve dünya görüşü oluşturduğunu varsayıyor­ du. Rich, kurum olarak annel iğin dışında gel i şen bu annel ikleri feministlerin dile dökmesi, cesaretlendirmesi ve yaygınlaş­ tırması gerektiğin i söylüyordu. Bu yaklaşımın ikinci bir biçimi ise ka­ dınları, anneliğin kendisinden ziyade fe­ minist bir pratik ve bilincin anneliği dö­ nüştüren yeni bir kültür üretebileceği id­ diasıydı. Aslında Adrienne Rich de anne-

lik pratiğinin böyle bir femi nist yeniden tanımlamadan geçenini vurgulamıştı . Bu yaklaşıma göre kad ı n lar annel iğin top­ lumsal olarak tanımlandığını, bu tanımın hem kendilerini güçsüzleştirdiğini hem de toplumsal eşitsizl ikleri de yeniden üretti ­ ğini fark ettiklerinde toplumsal dönüşüme doğru önemli bir adım atm ış olacaklar­ d ı . 1 7 Feminist annel i k, ataerki l annelik söylemini bozacak, farkl ı annel ik anlatı la­ rına yer açacak ve hatta farklı anne olma­ yı politik bir eylem olarak yeniden tanım­ layacaktı. Böyle bir annel ik çocuğa tahak­ küm etmeyecek, onun farklı bir varl ık ol­ duğunu kabul edecek ve seçimlerine ve hatalanna saygı ile yaklaşacaktı. Böyle bir annelik kültürü sevmeyi de il işki kurmayı da bağlanmayı da çok başka biçimlerde anlamlandırdığı için toplumun değişmesi­ ne katkıda bulunabilecekti. Bu yaklaşımlara genel geçer bir ad olarak kültürel feminizm deniyor. Bu fe­ minizm sadece annel iği değil, çevrecilik, anti-m i l itarizm ve savaş karşıtl ığı-barış aktivizmi gibi çeşitli muhalif duruşları da kapsıyor. Bu bakış, ister annel iğin doğa gereği olsun, ister yaşam pratikleri ya da femi nist olmalarından dolayı olsun, an­ nelerin kendine özgü bir kültür oluştur­ duklarını ve bu kültürün hegemonik top­ lum kültürüne eleştirel bir duruş sergile­ diğini iddia ediyor. Sara Ruddick ( 1 989), bu farklı annel ik pratiklerin i •annel i k dü­ şüncesi" (maternal thinkingı adını verdiği felsefi bir kuram hal i ne getirmeye çalışı­ yordu. Bu felsefe, annel iğin temsi l etti ği bedense l l iği, duygusal bağlanmayı ve öznell iği erkek felsefeci lerin aşağılaması­ na, akl ı bedenden üstün tutmalarına ve objektif olmaya karşı çıkıyor, bu düşün­ me biçiminin adalet duyguları ve bakım etiği gibi farkl ı duruşları geliştirebileceği­ ne buradan lishing Limited, Londra, 1998.

19 Nabi Aycı, •s.g-Sol Kutuplll$fllası TOrk Doıonce Tarihi Bakımından Ne Anlama Gelebilir?", Türle Aydını ve Kimlik Sorunu, yay. haz. Sabahattin Şen, Baglam Yayınları, 1995, s. 301 . 20 Bu b610nma sOrecinde birbirlerine yaslanan erkete kardeşlerin, komik gibi görOnse de epey yaygın hissiyatını yansıtan örneklerden biri, Kadınlar Birl/Oi'nin aktif •azalarından• (Oyeterinden) Efzayiş Suat Hanım'ın eşi olan HOseyin Suat Yalçın'ın, "Gavei Zalim" takma adıyla yazdıgı şiir:

Kadın o.vrt Ey kılıbık. kılıbık ı Burma artık gel bıyık ı Fe/ek yıktı hayatı ı �iJtirdi nebatı

Kurvlmltk llnre nnnnn Kadınlw S.IDMtı Kadına hak verilmiı I Degiımiı alıı 11eri1 Hakikat b6yle ise I Hapı yutmuı kel Memiı

I

• • •

Oynattın da kanımı / Her gıln sıkar canımı I Koyduysan gel bul artık I Aza o/ınuı hanımı Kapı kapı dolaıır I Gizli dosyaları taw I Derdini dOksen �r I Bıyık bılkmez bal kaıır

Ne gılnlere kaldık ah I Neler yaptık hak Al/ah / Kadınlar her gıln bize / Giydirecekler kıl/ahi 43 "Gave diyor ki", (Cumhuri�t, 5 Nisan 1 930, s. 3, abç.). 21 Bu konuda bkz. FatmagOI Berktay, "Dogu ile Batı'nın Birleştigi Yer: Kadın imgesinin Kurgulanı11•. Tarihin Cinsi�ti. Metis, 2003 (2019). 22 Yeni Adam'da yazan lsmail Hakkı Baltacıoglu; alet. Duygu Köksal, " 1 930'1ar '40'1arda Kadın, Cinsiyet ve Ulus•, Toplumsal Tarih. Mart 1998, sayı 5 1 , s. 39. 23 Mehmet Emin, "istikbalde Kadın", Hayat, no. 92 (30 Agustos 1 928), s. 1 -2. Akt. Duygu Köksal, aynı �rde; ayrıca, Cumhuriyet aydınlarının bilinçaltına ilginç bir yolculuk için bkz. Duygu Koksal, "lsmayıl Hakkı Baltacıoglu, inkılap ve Terbiye: Ulusun 'Çocuklugu••, Top/umsa/ Tarih, Mart 1 997, sayı 40. 24 Nil Mutluer, "The lntersectionality of Gender, Sexuallty, and Rellgion - Noveltles and Continuities in Turkey During the AKP Era•, Souttıeasıem European and Black Sea Studies, cilt 1 9, sayı 1, 2019, s. 1 5. 25 12 EylOI darbesinin paradoksal sonuçlarından biri, toplumsal hayatta çeşitli -muhalif- kimliklerin ortaya çıkmasıdır. Bu konuda bkz. Nurdan GOrbilek, Vitrinde Yaşamak, 1 980'/erin Kültürel iklimi, Metis, 1 992. Yakın Ertürk de 1980 sonrasında feminist. ls16mcı, KOrt kimliklartnin kamusal alana çıktıklarına dikkat çeker. Onı göre 1 995 sonrasının özelligi, kadın grupları arasındaki farklılıkların artmasıdır. Y. ErtOrk, "Turkey's Modern Paradoxes: ldentity

575

E

M

N

Polltlcs, Women's Agency end Unlversal Rlghts", Feminlsm, Transnatlona/ Women's Attivtsm, Organlzlng and Human Rlghts. der., M.M. Ferre, Alll Trlpp, NYU Press, 2006, s. 9-13. 26 OrneQin ben, 8 Aralık 1986'd• lstanbul'de Bilsıı k tarafından dOzenlenen lnsıı n Haklan Penell'ne "Kadın lnsıın mıdır?• beılıklı bir bildiri sundugumda, 1 930'1erda Suat Dervifln aynı soruyu soran ve çok benzer yanıtları içeren bir yazısının verlıgından haberdar deQildim. Bu konuyu ele alan yetkin bir ça11$111• için bkz. Senem TlmuroQlu, "Anlatılan Bizim Hiklyemiz Degil", Gaflet def. Sema Kaygusuz. Deniz lbrtıım GOndoQan, Metis, 2019.

576

27 ikinci dalga feminizmin tarihçesi konusunda çok sııyıda araştırma, makale ve teze ul111nak çok kolay oldugu için ben burada aynca zikretmiyorum. 2B SOz konusu el91tirilerl toparlayan bir çalışma için bkz. •cılSlıes, colleboratlons and convergences: evolving relations of Turklsh end Kurdlsh women's rights activlsts". Nadjr Al-Ali, Latlf Taş, Journal of Balkan end Near Eastern Studies, https://doi.org/10.10801 94489 53.2018. 1497754. Ancak yazarlar, yakın donemde Kort ve Türk kadın hareketi arasında ataerkinin ve otoriter devletin el91tirisi ba!llariıında bir yakınlaıma olduguna da i19ret ediyorlar. 29 inci Kerestecioglu, "Türkiye'de Güncel Feminlst Hareket içindeki Ayrışmı ve Tartışmalar", Yeni KOresel Feminizmin YOksellşi ve imkanlan, s . 59. 30 Hakların evrensel oldugunu savunmak ve koltOrel relativizme direnmek bugOn daha da Onemli. Türkiye'de kOltOrel relativizmln tezahOrlerl arasında lstanbul SOzleşmesl'nden çıkma talebi One çıkıyor. Aynı zımında dinsel grup hıklarının savunulması, mottO IOk nikAhı tartışmaları, toplumsal cinsiyet yerine fıtHt, eşitlik yerine adıletln geçirilmek istenmesi vb. de hep kültürel relativizmle baglantılı konular. 31 Deniz Kındiyoti, "TOrkiye'de Toplumsal Cinsiyet Krizi Yaşanıyor•. Evrim Kepenek, Bianet, 25 EylOI 201 9. 32 Bu kavramsalllflı rmayı da Deniz Kandiyoti'ye

borçluyuz. 33 Gericlletme (retrogresslon), muhıfazakarlıkla aynı şey degildlr. $1mdl'ye ilişkin derin bir lqnutsuzluktan kaynaklanır ve geçm!Jte ver olduQu d(ŞOnOlen. •her �n yoluncla glttigi eski gOzel gOnlere" geri dOnme çabasını içerir. Muhafazaklrlar var olın kurumlan korumaya ça11$1rken gerlclleşme yanlıları onları ortadan kaldırmaya çalqır. 34 Nil Mutluer, aynı yerde, s. 3. 35 Bu "justlce• degll, •equa//t>fflltllk• yerine kullınılın •equity/hakkanlyet• kıvremına denk d!işOyor ve Pleton'dan bu yana •kım neyi hak ediyorsa ona o kadarını vermek" anlamma geliyor. Genel olerak toplumsal dnsiyet

z

M

911tllglnl reddetmek için kullanılan bu kavramı lren ve Vetlkan, Pekln'dekl BM Kadın Konfe. ransı'nda (1 995) aynı emeçle sııvunmUJtıı . Bkz. "Feministler Olmesıı DOnye BugOn Burada Olmazdı", B M D6rdOncO Dünya Kadın Konferansı'na Türkiye heyetinden katılan FetmegOI Berktay'le yapılan rOportaj. ipek Çalışlar, Cumhuriyvt Dergi, Ekim 1 995, sııyı 497 (Kadın Olma/c, Yaşama/c, Yazmak, Pencere Yay., 3. baskı, 1998 içinde). 36 Bu elbette salt lslam'• OzgO deOildir. ômeQin OnlO Kilise babası Augustlnus•a gOre erkeQln cinsel organı ISiında kadının denetimindedir, çOnkO erkeQin arzusuna (ereksiyona) neden olan odur. Dolayısıyla penis, ait olduQu erkegın bedeninden çok kadına ait sayılmalıdır. Kadının ba$tan çıkarmasıyla erkeQin denetimi dııına çıkan penis, bOylece ıkıl ve iradenin dışını çıkmış olur, bunun -tecavüz filan gibitOm sonuçlan da bu inanılmaz akıl yOrOtmeyle kadına yOklenirl Bkz. FatmıgOI Berktay, Tek Tannlı Din/er Karsısında Kadın, Metis, 1 996 (6. baskı 2018). 37 Bkz. S.Ruddick, "Maternal Thinking", Barry Thorne, M. Yalom, eds., Rethinking the Fam//y: Some Feminist Questions, longman, 1982. Elizabeth Badinter, 4"nelik Sevgisi adlı kitabında, •annelik içgüdOsü " n ü •annelik sevgisi" nden ayırır ve annelik sevgisinin bir duygu olduQunu, dolayısıyla bOtOn duygular gibi kesin ve mOkemmel olmayın, kırılgan bir nitelik taşıdıgını tarihten de Ornekler vererek a n l a t ı r . A n n e l i k sevg i s i , kad ı n l a r ı n "doga"sında var olan bir şey degildir. Ata Yayınları, 1 992. Nancy Chodorow ise, anneligin •yeniden Oretimi"ni, ataerkil sistemin egemen yapıları içinde içsell91tirllmlş bir nitelik olduguna dikkııt çeker ve bakımın kadınlaştırılmasını sorun olarak gOrOr. Bkz. The Reprodurtion of Mothering, U n iversity of Cal iforn i a Press. 1 978. 38 Moral Bounc»ries: A Political Argument for an Etlıic of Care, 1 993. 39 Yuval-Davls, aynı yvrde, s. 1 3, 14. 40 Deane Curtin, "Toward an Ecological Ethic of Care", Hypatia, 6(1 ), 1 99 1 . OzcOIOk ve bakım eti!ll tart1$111851 konusundı kıpsıı m lı bir makale için bkz. Sheıilyn MecGregor, "Frorn Care to Cltizenshlp: Calllng Ecofemlnlsm 8ack to Politia", Etlıla and Envlronm.nt, cilt 9, sayı 1 (Bahar 2004), s. 56-84. 41 Bu Onerme Arendt'e aittir. 42

Bu konuda Ruth Uster'in dikkat çektigi, kadınların annelik kimlikleri ve kaygıları etrafınclaki politik eylemlerinin cinsiyet rejiminde bir de!11$1kUk yaratmak ac;ısınden kalıcı sonuçlar vermedi!li tespiti Onemll. llster, bir Omek olarak Plıza de Mayo annelerinin •ınne olarak gerçekleten ahllki gOçlerlnln, Arjlntin'de demokratlk yapılann yeniden kurulması 8$11'1ı115 nda politik bir gOce dOnOşmemeslni" veriyor. Citinnshlp: Feminist Perspectives, New York Universıty Preu. 1997.

D O N D E N

B U G 0 N E

" N A F i L E

43 BugOn TOrldye'de "kadını korumak" adı altında yapılmık istenenler (yarım gOn çalııma, tam gOn muı alma; •annelik kıırlyeri"ni destekleme; çok çocuk teşvikleri, bOyOkannelere torun bakım Ocreti ödeme, vb. vb.) hep lı6yle bir -a hizmet ediyor. Fıtrlt tırtıımasıyla birlikte gOndeme gelen "kadınl1r erkeklere emanett i r" pklindeki, görOnQlle pek hayırhah olan (ve bir hadise dayanan), söylem de gene kadınların özerk bireyler olduQunun, eıit hak S1hibi yurttatlar oldUOunun inklırı ınlamına geliyor. Cinsiyet kalıplarının c:ıooa veyı ilıhl takdir ile verilmiı. deQiltlrilemez biyolojik/ cinsel bir olgu (fıtrat) olar1k kabul edilmesi s6z konusu ve tOm "inS1ni ve ruhani" alandaki eşittik söylemlerine kartın bu kabul, toplurnsal pratikte kadını •ıatten • koruyacak erkeQin Ost. kadının ise korunmaya muhtaç ast olduQu bir hiyerartiye tekabOI ediyor. Her ay orta lama 40 kad ı n ı öldOren erkekler ise •emanet•e hıyanette beis gOrmQyor.

44 Salih Akdemir, "Tarih Boyuna ve Kur'an-t Ke-

rim'de Kadın•, Is/imi Araştırmalar, s. 268. Benim de TOrklye adına Oeklıırasyon Komitesi'nde yer aldıgım 1 995 Pekin BM Kadın Konferansı'nda, lran ve Vatikan'ın •eıitllk" yerine "adalet/hakkaniyet• savunusunun ardında yatan anlayış buydu. Bu Olketer, •toplumsal cinsiyet" yerine "kadın" kavramının kullanılmasında ısrar etmişlerdi ve •toplumsal cinsiyet• sadece Pekin Eylem Planı'nın bir dipnotunda yer alabilmitti. Aradan geçen bunca yıl sonra aynı tartıımanın daha da gQçlenerek karşımıza çı kması hazi n . Bu arada Feride Acar'dan ögrend igimize göre, "toplumsal cinsiyet"in yer aldıgı tek uluslararası s6zleıme, lstanbul SOzleımesi. Tartışmalıır sırasında, muhafazak&r devletlerin (gene Vatlkan, lran vb.) "hukuki bir tanımı yok" diye kartı çıktıkları bu kavramı Feride Acar, Pekin Eylem Planı'ndaki dipnotu hatırlatarak koydurmayı başarmıı. Siyasette Kadın Temsili Pane/r nde (3 Şubat 2018, dazenleyen KADER) Feride Acar'ın konıqması: "lstanbul SOzlepnesi" .

45 H. Hatemi, "Modern Mahrem ve lslam'ın Kadına Bakııı •, Is/imi Araştırma/ar Dergisi, sayı 4, cilt 5, Ekim 1 99 1 ; akt. FatmagOI Berktay, ·ısIAm'ın Eşitslzlige Dayalı 'Eıitlik' SOylemı•, /OKSAUM Kadın Araştırma/arı Dergisi, Akdenizli Kadınlar ve Demokrasi ôzel Sayısı, sayı 6, 1 999.

46 H. Hateml, aynı yerde. 47 Bu konuda bkz. W. Grzebalska, E. Kovats, A. Petö, "Sembolik Bir Yapıttırıcı Olarak Toplumsal Cinsiyet: Neo-liberal DOzenin Reddi için Toplumsal Cinsiyet Nasıl Şemsiye Bir Kavram Haline Geldi?", Yeni Küresel Feminizmin Yaksel4i ve imkanları, s. 38 vd. Yazarlar, son yıllar-

da dünyanın pek çok Olkeslnde toplumsal

cin-

siyet ideolojisi olarak bilinen d0$manı kerıı gı:ıc;h:ı, ulus aşırı sosyal hareketlerin ortaya çıktıgına dikkat çekiyorlar: "Bu hareketler, Bıtı dünyasında 'kültürel Marksizm'e, Sovyet sonrası Olkelerde 'Gayropa'ya ve Amerika bıQlımında da 'politik dogruculuk'a kartı çıkıyorlar.

B i R A D E R L i K "

S ô Z L E Ş M E S I

Kitleleri, insan hakları ve eşitlik konularına k11$1 -6rneQin kadınların Oreme hakları, LGBTI haklıırı, cinsiyet eşltllOI polltikalıırı ve toplumsal cinsiyetin ana akımlaıtırılması, cinsel eQitim. ıkııdemik alanda cinsiyet çalı1111ılart- harekete geçirmeyi de başarıyorlar. Bu kadın dOlfl1anı giriıimler nedeniyle feminist gruplar, aıın sagcıların ata0ılamaları ve tiddet tehditlerlyle yOz yOze kalıyor.• (s. 38). Polonya'da Plspokos Tadeusz Pieronek'in sözleri, toplumsıl cinsiyet dOımanlıOının vardıOı noktayı Ozetliyor: "Ben Nazizmden kurtulmayı ba11rdım, Stalinlzmden kurtulmayı baprdım, toplumsal cinsiyet ideolojisinden kurtulmayı da bl$annm• CJennifer Ramme, "Backlash in Poland", GADIP Konferans bildirisi, GMeborg, 1 5 Kasım 2019).

4B Rima Althar, "MOslOman DOnyada LGBTI Hak-

lan için OrgOtlenmek ve Direnmek", Duvarları Yıkmak, KOprO/eri Kurmak, Yeni Karesel hminizmin Ya/ese/işi ve lmkAnları, Heinrich Böli Stiftung OerneQi, 2018, s. 1 14.

49 Bkz. Uluslarar1sı Af OrgOtO'nOn imzaya açtıgı destek dilekçesi (12 Kasım 2019). 50 Ella Lamakh, •sovyetler Birli!li'nin Çöküşünden Bugüne Kadar Ukrayna'da Feminizm•, Karesel hminlzmin Yakselişi ııe lmklnları, s. 93 vd. Ornegin feminist bir girişim olan Borsheh, "Cinsiyetlendirilmiı Toplum• baılıklı bir tartııma dQzenlediglnde genç erkeklerden olUJln bir grup bu giri1imin •geleneksel Ukrayna ailesini mahvettigi• iddiasıyla toplantıyı basıyor. üstelik bu yaşanan tek olay degil.

5 1 Bu arada, kadınların güçlenmesi ve haklarını kullanmaya başlamaları kartısında erkeklerin birden aileyi ve sevgiyi hatırlaması da ayrıca manidar. ôrneQin Rima Althar'ın aktardıgına göre Endonezya'da "aile hakları", •geleneksel deOerler• vb.'nin en bOyQk destekçisi •Aile Sevgisi ittifakı" . Bu konuda benim "Türkiye Solu'nun Kadına BaklJI: De0iten Bir Şey Var mı7" makaleme, Ozellikle onun "Sevgi, A h Sen Neredesin ! " b610m0ne de bakılabilir. Kadın Bakış Açısından 19BO'ler TOrkiye'sinde Kadın, der. Ş. Tekeli, lletııım, 1 990 (2017). 52 Siyah Protesto eylemi için bkz. Magdalena Staroszcyk. "Siyah Protesto: Gerçekler ve imgeler•, Yeni Karesel hminizmin Yakseliıi ve imUn/arı, s. 80-85. Bu protestoya da erkeklerin katılmıı olması dikkat çeken bir nokta. Ayrıca, muhafazakarların kOrtaja kartı kullandıkları dil de hemen her yerde aynı: "Kürtaj kitlesel katliamdır• (akt. Jennlfer Ramme, GADIP Konferans bildirisi, Göteborg. 15 Kasım 201 9). 53 Emily Morgan Waszak, •ırtanda'da KOrtaj Karııtı Yasaya Kartı Kadın Protestosu•, Karesel Feminizmin . . . , s. 1 27-1 33. Waszak, kampanya-

nın örgOtlenme komitesinde baıından beri "gOvendikleri" erkeklerin de bulunduQunu ve •erkeklerin desteOinl kazanmak istediklerini" belirtiyor ama "bizim adımıza konu11rak ya dı bize liderlik ederek destek vermekten s6z etmediklerini" de ekliyor. s. 1 35.

577

E

578

M

54 Kesişimsellik, farklı ayrımcılık biçimlerinln etki­ lerinin nasıl karmaşık ve kOmOlatif şekilde bir­ leştiklerini, 6rt(lşt0klerini veya kesljtlklerini onaya koymaya çalışan yaklaşımdır. Herhangi bir tor ayrımcılıoın başka 6nyargılardan kopuk biçimde gerçekleşmedigini, tersine farklı ay­ rımcılık ve 6nyargıların birleştikleri zaman farklı şekillerde daha da derinleştiklerini g6s­ termeyi hedefler ve b6ylece çeşitli analiz kate­ gorilerini dikkate alan, daha geniş bir analitik toplumsal tabloya ulaşılmasını mQmkün kılar. Ancak bu noktada, toplumsal cinsiyet krizini aşmanın tlllk yontemi olarak kesişimselligi sa­ vunmadıgımın altını çizmek isterim. Keslşlmsel politik bilinç. ezilenler arasında baskıcı olma­ yan ittifaklar kurma potansiyeli açısından 6nemli olsa da neo-liberal kOltOrel çeşitlilik ve rekabet ikliminde iş birligi yapmanın zor oldu­ gunu hatırlamak gerekir. Bu konuda bkz. Sır­ ma Bilen, •ıntersectionality Undone, Saving lntersectionality from Feminist lntesectionality Studies", Du Bois Review, 10: 2 82013). 55 Bu konuda benim "Tarihyazımında Farklı Bir Perspektif" makaleme ve onun referanslarına bakılabilir. Tarihin Cinsiyeti, Metis, 2003. 56 Akt. inci Kerestecioglu, a.g.e., s. 63. 57 Farklı kesimlerin aynı konuya �arklı yerlerden bakmalarına ragmen belli ilkelerde uzlaşmak ve bu ilkelerden yola çıkarak belli hedefler

N

z

M

için ortak hareket etmek mOmkOn. Ornegin kadının bedeninin kendisine ait oldugu ilkesi farklı toplumsal yapılarda farklı g6nln0mlerde tezahOr edebilir. Devlet tarafından tek çocuk politikası uygulanan ve kadınlara zorla kürtaj yaptırılan Çin'de, bu ilke, •zorla kOrtaj yaptır­ mama hakkı" için mücadele biçimini alırken kürtajın yasak oldugu toplumlarda "kOrtaj yaptırma hakkı"nı savunmak biçimini alır. Do­ layısıyla farklı toplumlardakVkesimlerdeki ve g6rünüşte talepleri farklı olan kadınlan • ka­ dın bedenine sahip çıkmak" ilkesi etrafında birleştirmek mümkOndOr.

58 Bu, kadınların ayn bagımsız 6rgot1enmeleri ve eylemleri olması ilkesinden vazgeçmek anla­ mına gelmiyor ama kesişimsel alanı genişlet­ mek için hem erkekleri toplumsal cinsiyet reji­ mine karşı ortak mOcadeleye çagırmayı, hem de kadın hareketinin sınıfsal vb. mOcadelelere, 6rnegin madencilerin eylemlerine ya da göç­ menlerin taleplerine vb. daha duyarlı olmasını kapsıyor. Aslında kadınlar diger halt mOcade­ lelerlnin zaten gerçekten farkındalar ve des­ tek için ellerinden geleni yapıyorlar. Ancak "kadın sorunu•nun demokrasi ve 6zgOrleşme ile baglantısını daha net ortaya koymak ge­ rektigi kanısındayım. ln c;i Kerestecioglu'nun dikkat çektigi gibi •fem inizm• gerçekten de •feminizmden daha fazla bir şeydir". Küresel Feminizmin ..., s. 63.

Feminizm ve Erkeklik Çalışma/an İttifakına Dair İ L KAY ÖZ K Ü RA L P L İ

Erkekl i k çalışmaları, erkekli klerin hem kendi içindeki hem de cinsiyetli i ktidar ilişki leri içerisindeki konum ları nı kend i­ ne dert edinen bir alan olarak ortaya çık­ mıştır. uPro-femin ist" bir duruş üzeri n­ den kendini kurduğu iddiasıyla yola çı­ kan erkeklik çal ışmaları, kend i ne atfettiği bu feminist zeminin hakkını verebildiği müddetçe patriyarkaya karşı veri lecek bir mücadele ve bu bağlamda da erkek­ likler adına dönüşüm odaklı bir vazgeçiş h i kayesine işaret eder. Dolayısıyla, er­ keklik çal ışmalarının bu meşakkatli göre­ vin altı ndan ne kadar kal kabildiği femi­ nizmle il işkisi üzerinden tartışmaya açı­ labi l i r. Fakat bu tartışma Türkiye'de yak­ laşık 20 yı llık bir geçmişe sah ip alan içe­ risinde henüz doyurucu bir biçimde ger­ çekleştiri lmemiştir. Fem i n izm, erkeklik çal ışmaları n ı n i l k günden beri kendine atfettiği "fem i n ist" konumuna mesafeli ve tedirgin yaklaşmıştır. Bu sorunlu i l iş­ ki lenmeden hareketle, bu çalışma, er­ keklik çalışmaları ve feminizm i l işkisin i Türkiye çerçevesi içerisinde incelemeyi amaçlamaktadır. Fem inizm, hiçbir zaman sadece "ka­ dın" ile ilgili olmamıştır; zira mücadele­ sinin öznesi olan kadın toplumsal i l işki ve süreçlerden azade değildir. Dolayısıy­ la erkekler ve erkeklikler her zaman fe­ minizmin çalışma konularından biri ol­ muştu r.1 N itekim E rkek l i k Çal ışmaları 80'lerde kendine özel bir isimle ortaya çıktığında da Anglo-Ameri kan dünyada Kadın Çalışmaları içerisi nde bir alt alan olarak yer a l m ıştır. Bu anlamda, her ne kadar feminizmle farkl ı biçimlerde i l işki­ lenmiş olsa da erkekl i k çal ışmaları ayrı bir alan değil feminist projenin bir parça-

sı olarak değerlendiri lmel idir.2 Buna gö­ re, erkeklik çalışmaları heteronormativi­ tenin iki l i cinsiyet sistem i içerisinde bir toplumsal cinsiyet olarak erkeği odağına alır. Toplumsal cinsiyet, atanmış c i nsi­ yetlerin birer toplumsal inşa olduğunu ve bu anlamda mutlak ya da doğal ol madı­ ğını, değişip dönüşebilir olduğunun altı· n ı çizen bir kavramd ır. Dolayısıyla er­ keklik çalışmaları nın bir toplumsal cinsi­ yet sahası olarak kurulumu, erkek(lik)le­ rin etki leş ime girdikleri mekan izmaları tespit etmek ve ortaya çıkarmak olduğu kadar (çoğunl ukla ihmal edilse de) aynı zamanda dönüşüme dairdir. Erkeklik çalışmaların ı hem kendi için­ de hem de femin izmle olan i l işkisi naza­ rı nda kıymetli bir sorunsala .dönüştüren ve ayrı bir başl ı k ol arak ele alı nmasını gerekli kılan tam da bu dönüşüme dair sunu lacak izleklerle i l işki l idir. Bu anlam­ da, erkeklik çal ışmaları nı değerli kılacak olan feminizmin patriyarkaya karşı bir özgürleşme anlatısı olarak verdiği müca­ dele içerisinde nasıl konumlanacağı, ya­ ni fem inizmle olan i l işkisidir. Bu açıdan, feminizmin erkeklik çal ışmaları ile mesa­ fesi, erkek l i kler açısı ndan fem i n ist bir politik mücadele biçiminin ne kadar im­ kanlı olduğu ile i l işki l i olarak değişir. N i­ tekim erkeklik çalışmaların ı n her zaman pro-feminist bir konumdan değil, özel lik­ le i l k ortaya çıkışında anti-fem in ist ve maskulinist bir konurndanl hareket ettiği düşünü lecek olursa, söz konusu mesafe açısından belirleyici olan endişeler hak­ �ız da say ı l maz.

Feminizmin erkekler ve erkekli klerle il işkisi, her zaman kadınlara yönelik sis­ tematik bir sömürü biçimi olarak patri-

579

580

yar k a bağlamında gerçekleş m i ştir. Bu il işki lenme i l k dönem leri nde, erkekl iğe dair çeş itl i l i k içermeyen bütü ncül bir kimlik anlayışı üzerinden biçimlenmiştir. Nitekim bu dönemde henüz "kadın" ka­ tegorisi de fem i n izm içerisi nde mevcut tüm farkl ı l ı klarına rağmen tutarlı, tekil bir kimlik anlayışı üzerinden ele alı nır. Tek bir genel kategoriye indirgenen bu temel kimlik formuyla, ci nsiyeti n biyoloj i k ve toplumsal biçim leri arası ndaki hizalan­ ma bozul madığı gibi, patriyarka ve er­ kekler arasında da doğrudan ve sorunsuz olduğu varsayılan bir bağlantı kuru lur. Feminizmin özgü rlük mücadelesi ad ına çeşitl i l iğe kör kalan bu tutarlı kimlik an­ layışı, öncel ikle farkl ı l ı klar siyaseti sonra­ sı ndaysa q ueer müdahalelerle dönüşe­ cek ve ortaklaşnQşllmler, çev. Aksu Bora ve Feyzlye Sayı­ lan, Şirin Tekeli, HQseyiıı Tapınç, Ferhunde ôz­ bay, Metis Yayınlan, lstanbul, 1997a. -, "Contemporary Feminist Scholarsbip and Midd­ le East Studles", D. Kandiyoti (DO.), Gendmng 11ıe Mlddle East Enıerglng Perspective. New York: 1. B. Tauris &: Co.Ltd, 2007. -, "Emanclpated but Unl1berated7 Reflecıions on the Turklsh Case", Fanlnlst Stıulies, 13, 2, 1987.

-, "Kimlik Kavramı ve Yetersizlikleri: Kadınlar ve Ulus", Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar Klmlilller ve Toplumsal DOnllşlm l ler, Metis Yayınlan, lsıanbul, 1997c. -, "The aavails of the secular: Puzzle and paradoıı in Turkey". Econonıy 4Jld Socldy 41 (4), 2012.

-, Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, Metis Yayınlan, ls­ ıanbul, 2007. -, Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar, Metis Yayınlan, ls­ ıanbul, 2013. -. "Kunulmu, ama ÔzgQrleşmemiş mi?", Cariyeler,

Bacılar, Yurttaşlar; Klnılllller ve Tophıınsal v.>nıı­ şanılrr, Meıll Yıyınlan, lsıanbul, 2013.

K

A

y

N

A

K

ç

A

Kaıuıer, Efi, "From "the Sick", "the Blind" and "ıhe Crippled" to ıhe Nation of "Toiling People": Visi­ ons of ıhe Poor in the l.Jlıe Oııoman Empire and ıhe Early Turkisb Republic", Wealth in ıhe Oııo­ man and Post Ottoman Ballıaııs. A Socio-Economic Hlstory, der. Evguenia Davidova, I.B. Tauris, Londral New York, 2016a.

Kııraca, Ş., •ôncQ Bir Kadın Yazar Emine Seınlye'nin Kaleminden lslAmiyetıe Feminizm", Ç. O. Sosyal Bilimler Enstııasa Dergisi, 21 (2), 2012.

-, "Transculrural Encounters: Discourses on Wo­ men's Righıs and Feminist lnterventions in the Oııoman Emplre, Greece and Turkey form the Mid-Nineteenıh Cenrury to the lnterwar Period", }ounıal of Womerı's Hisıory 2813; Gaz 2016, 2016.

Karakaya-Stump, Ayfer, "Kadın ve Toplumsal Cinsi­ yet Çalışmalan Perspektifinden Alevi-Bekıaşi Ta­ rihi ve Tarih Yazıabgı: Bazı On Değerlendirme­ ler", Halıilladn Ddnna Durmak, haz. Bedriye Poy­ raz, Dipnot Yayınlan, Ankara, 2018.

-, "Transculrural Encounters: Discourses on Wo­ men's Righıs and Feminist lnterventions in the Oııoman Empire, Greece and Turkey form ıhe Mid-Nlneteenth Cenrury to ıhe lnterwar Period", ]oumal of Womerı's History 2813, Gaz 2016b. -, "Transculrural Encounıers: Discourses on Wo­ men's Rigbıs and Feminist lnterventions in ıhe Oıtoman Empire, Greece, and Turkey from ıhe Mid-Nineteenıh Cenrury to ıhe lnterwar Period", }oumal of Womerı's Hlsıory 28, sayı 3, 2016. -, "Aoppovsç evavriov oppovlµaıv, 6x,A.oç evcıvriov

>.ao6. O EUJıvııc6c; Wıtoç TIJııemi Tılrlıtye An­ silılapedisi, C. 5, lleıişim Yayınlan, lsıanbul, 1983. -, "On Maddede Tılrkiye'de Kadın Hareketi", Feml­ nttnı Kitabı, lsıanbul Bilgi Üniversitesi Yayınlan, lsıanbul, 2017. -, "Tılrkiye'de Feminist ideolojinin Anlamı ve Sı­ nırlan Üzerine", Feminltm Kitabı, lsıanbul Bilgi Üniversitesi Yaymlan, lstanbul, 2017.

-, Kadınlar için, Alan Yayıncılık, lsıanbul, 1988. -, Kadınlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yayınlan, lsıanbul, l 982. -, "1980'ler Tılrkiye'sinde Kadınlar", 1980'ler Tılr­ Jıtye'slnde Kadın Balıış Açısından Kadınlar, der. Şi­ rin Tekeli, iletişim Yaymlan, lstanbul, 1990. -, "1980'ler Tılrklyesi'nde Kadınlar", Şirin Tekeli (der.) 19801er Tılr•iyesl'nıle Kadın Balıış Açısından Kadınlar, iletişim Yayınlan, lstanbul, l 995. -, "Birinci ve ikinci Dalga Feminist Hareketlerin Karşılaşnnlmalı incelemesi Üzeripe Bir Deneme", 75 Yılılıı Kadınlar ve Erlıe•ler, Bilıinço '98, der. Ay­ şe Berktay Hacımirzaoğlu, Torkiye iş Bankası, ls­ ıanbul Menkul Kıymetler Borsası ve Tarih Vakfı Onak Yayını, lsıanbul, 1998. -, "Dayakla işkence Arasında Fark Yoktur", insan Halılan Dmıeğl'nin Kadın ve Yaşam Panellruk Ko­ nuşma (25 Nisan 1987), Kadınlar için, Alan Ya­ yıncılık, l 988. -; "Emergence or ıhe Feminist Movement in Tur­ key", The New Wamm's Movemenı: Femlnlsm and Pollıtcal Pawer in Eurape arı4 ıhe USA, der. Drude Dahlerup, Londra, 1986. -, "Değişim ve Gılçlenme Teması Çerçevesinde Si­ yasete ve Siyaset Bilimine Kısa Bir Bakış", 21. Ytlz­ yılın Eşlğlruk Değişim ve Kadınlar BILilrl Kitabı, cilt l, Nisan, lzınir, Dokuz Eylıll Üniversitesi Ya­ yınlan, 2010.

-, Femlnitmi Dılşılnıııe•, lsıanbul Bilgi Üniversitesi Yayınlan, lstanbul, 20 l 7. Tekin, Latife, Muinar, Everest Yayınlan, lsıanbul, 2006.

-, Sevgili Arsız ôhım, Metis Yayınlan, lstanbul, 2001.

Teotig, Arşagulıi, Amls Mı 1 Glligya: Gısgdur Noter. lstanbul: V.H. Der Nersesyan, 1910.

Teotig, "Zabel Asadur", Amoıun Daretsııytsı, 19ll.

-, "idare", Terıılılı-ı i Mulııı,ıldtraı sayı 12, 12 Eylıll 1869c (6 c 1286).

-, "IDSlllll insan Eden ilim ve Marifettir. Onun da

En Birinci Medar-ı Tahsili insanın Çocuklukta GördıllO Terblyettir", sayı 8, 15 Ağustos 1869b (7 Ca 1286).

-, "itten Anmaz Dlften Anar", sayı 46, l 7 Temmuz 1870b (18 R 1287).

K

A

y

N

-, "Osmanlı Kadınlannın Terbiyesine Dair ManzQ­ me-1 Efkar Gazetesl'nde GorQlen Benddir" , sayı 7, 8 Ağustos 1869a (29 R 1286).

-, "Yuvayı Dişi Kuş Yapar", Teraldıt-t Mıılıadılerat, sayı 45, 10 Temmuz 1870a cıı R ııen.

Terzioğlu, A., "The Banality or Evil and ılıe Normali­ zation or ılıe Discriminaıory Discourses against Syrians in Turkey", Anıhropology af ıhe Canımıpo­ rary Middle Eası and Ceıııral Eurma, 4(2), 2018.

Threlfall, Monica, "Brid reRections on ılıe connecti­ ons beıween women's movemenıs, gender studies

and public policy in regard ıo Spaln", ATHENA il Working Group Meeting, Cenıer for Geneler Stu­ dies, Athens, yayınlanmamış bildiri, 2006. Tider, Leonore, "Hangi Cinsellik?", çev. Nesrin Tu­ ra, Patıırtai, sayı 57, 1999. Timist, Nilorer ve Metrem Agduk Gevrek, "1980'1er Torkiye'sinde Feminist Hareket: Ankara Çevresi", 90'larda Tarlıiye't.k Fmıln�. der. Aksu Bora ve Asena Gonal, lletişlm Yayınlan, lsıanbul, 2009. Timuroğlu, Senem, "Arnk Adını Koyalım: Feminist Edebtyanmızın KOşe Taşlan", K24, 8 Man 2017. Tokdoğan, Nagehan, "Biraz da Feminist Olmak la­ zım: MHP ve ülko Ocaklan'nda Kadınlık Halleri ·, der. Aksu Bora, lradmin lylmserllgı: 20001erde Tarlılye't.k Kadınlar, Ankara, Aylzl Yayınevt, 2015. -, "Kon Kadınların Sesi: Bir Karşıt Kamusallık Pra­ tigı Olarak Heviya )ine Dergisi", Fe Dergi, 5, sayı

2, 2013. Toker, 1., Bir Yapılaşma fü�lılsi Olarak Kadınlar ve Din - Başlıerıı Kadın Platformu Ornelı Olayı, dokto­ ra tezi, A. Ü. Sosyal Bilimler EnstltQsQ Felsefe ve Din Bilimleri (Din Sosyolojisi ABD), Ankara,

2005. Toker, NilgQn, "Aslında Aynı Degılsek.. . ", Amargi Fmılnlsı Dergi , sayı 23, 2012. Toksoz, Ayşe, "Neoliberalizm kadınlara nasıl deger? SSGSS yasası ve istihdam paketi", fmılnlsl Politi­ lıa, sayı 3, 2009.

-, The Regulatton of Abartian in Canımıporary Tıır­ lıey: Uıws, Poltdes, Dlscours